1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi 2. KTAP

M.. 1800 M.. 560 Devletler

Yazanlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

BZMKLER ............................................................................................................................. 2 2. KTAP .................................................................................................................................... 2 Shang Hanedan...................................................................................................................... 5 braniler .................................................................................................................................. 8 Hiksos, Mitani ...................................................................................................................... 13 Rhind (Ahmes) Paprs ..................................................................................................... 15 Hititler Geniliyor ................................................................................................................ 17 Hitit ordusu Babilde ............................................................................................................ 20 Merkezi Devlet ..................................................................................................................... 23 Edwin Smith papirs .......................................................................................................... 25 Telipinu Ferman .................................................................................................................. 26 Msr mparatorluu ............................................................................................................. 27 Gk Bilgisi ........................................................................................................................... 30 Msr dini, Msr Tarihidir .................................................................................................... 33 Amon Tapnaklarnn srr .................................................................................................... 37 By ..................................................................................................................................... 39 Akalar ................................................................................................................................... 42 Suriye zerine hesaplar ........................................................................................................ 44 Olimpos Tanrlar ................................................................................................................. 45 Tek Tanr .............................................................................................................................. 48 Maat .................................................................................................................................... 53 br dnya fikrinde gelime ................................................................................................ 57 Ad ......................................................................................................................................... 60 Deneme................................................................................................................................. 62 Msrda Hayat...................................................................................................................... 64 Msr ve hayvanlar ................................................................................................................ 70 uppiluliuma ........................................................................................................................ 72 II. Murili ............................................................................................................................. 74 Muvattali .............................................................................................................................. 77 Uriatri ................................................................................................................................... 78 Kade .................................................................................................................................... 80 Huru .................................................................................................................................... 84 III. Hattuili .......................................................................................................................... 87 Deniz Halklar ...................................................................................................................... 89 Ramsesler ............................................................................................................................. 91 Hititlerde Yaam .................................................................................................................. 94 Hitit devlet yaps. Tavananna .............................................................................................. 97 Hitit Ekonomisi .................................................................................................................. 100 Hak ve Hukuk..................................................................................................................... 102 Hitit Tanrlar...................................................................................................................... 105 Hitit Dini ............................................................................................................................ 109 Hitit lleri ......................................................................................................................... 114 Altaylarda Bronz a ........................................................................................................ 116 Shang Dnemi in ............................................................................................................. 117 Kargaa ............................................................................................................................... 121 Hakimler ............................................................................................................................. 124 Frigler Anadoluda ............................................................................................................. 125 Gkn olu........................................................................................................................ 127 3

Muki .................................................................................................................................. 131 Ecinsellik .......................................................................................................................... 135 srail .................................................................................................................................... 138 Saba .................................................................................................................................... 141 Gebeler ........................................................................................................................... 144 Gksel At............................................................................................................................ 147 Gebelerde hareketlenme ve Yama ................................................................................ 149 Bozkrn Kltr Birlii ....................................................................................................... 151 Anadoluda onlar .............................................................................................................. 154 Troya .................................................................................................................................. 157 Dor, Aka, on ...................................................................................................................... 159 Sparta .................................................................................................................................. 161 Atina ................................................................................................................................... 166 Gebeler ve in ................................................................................................................ 171 Ge Hitit Kent Devletleri ................................................................................................... 173 Urartu ................................................................................................................................. 176 Mesih .................................................................................................................................. 179 Keltler ................................................................................................................................. 181 Mecburi skan ..................................................................................................................... 183 Chun Chiu ........................................................................................................................ 186 Asur stnl ................................................................................................................... 189 Asur sraili Sryor........................................................................................................... 193 Yahova Deiiyor ............................................................................................................... 196 Kral Midas .......................................................................................................................... 199 Frigler ................................................................................................................................. 200 Lidya................................................................................................................................... 204 Havuzun etrafnda Kurbaalar ........................................................................................... 207 on Birlii ........................................................................................................................... 210 Mitolojinin tanrlar ............................................................................................................ 211 Orfizm ve Mistizm ............................................................................................................. 217 Asurun Sonu...................................................................................................................... 220 Asur Kanunlar ................................................................................................................... 224 Barts ............................................................................................................................ 228 Medler ................................................................................................................................ 230 Urartu Kltr .................................................................................................................... 232 Baharlar ve Gzler ............................................................................................................. 235 Tiranlk ............................................................................................................................... 237 2. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ........................................................................... 242

Shang Hanedan

Shang arap kab

imdi yine Asyann dier ucuna gidip, inde olup bitenlere bir gz atalm. M.. 1766 tarihinde Shang (ang, Yin) hanedannn ykselmesi ile a hanedan son buldu. Shang (ang) hanedan, in'i M.. 1766 dan 1122 ye kadar 650 yl civarnda ynetmitir. M.. 1766 tarihinde, Tang adl bir kral, a hanedannn son imparatorunun ahlaken ktn iddia ederek, a hanedann devirmi ve yerine Shang hanedann kurmutur. Shang kaytlarna gre, a'nn son imparatorunun en byk zevki, kralie ile birlikte bir arap glnde kaykla gezinirken, etrafta bulunan binlerce plak kadn ve erkein yemek yiyip, seks yapmalarn seyretmekti. Shang krallnn merkezi, bugnk Henan blgesinin yksek alanlardr. Hkimiyet alan, zamanla kuzeybatda Kansu, gneyde Yangzi vadisine kadar yaylmtr. Shang dneminde halk hala ta aletler aracl ile tarm yapyordu. Bununla beraber, tarm almalarna yardmc olabilmek iin ilk astronomik gzlemler bu dnemde balamtr. Bu dnemde, manda ehliletirilmi, sulama kanallar ile eltik retimine balanmtr. Ticarette ise kalay ve sedef en nde gelen ticaret kalemleriydi. Shang dneminin belirgin zellikleri unlardr. Silah ve dini merasim anaklar iin bronz kullanyorlard. Yaz yazmada ok ustalamlard. Atl sava arabalar vard. Tutarl bir idari yap kurmulard. Sktrlm toprak ile ok yksek duvarlar yapabiliyorlard. Ant mezarlara gmlyorlard. nsan emeini rgtleyebilme yetenei st dzeydeydi. Deiim arac olarak tropik deniz kabuklarndan yaplan paralar kullanyorlard. aman dininin az deimi bir versiyonu vard. Ata ruhlarna inanyor ve deer veriyorlard. Shanglar yerleik dzene gemi aileler (kabileler) tarznda yayorlard. Kendi aralarnda 10 ana gruba ayrlmlard. Bu gruplardan biri, hkmdarn iinden kt imparatorluk ailesiydi. Hkmdar hala tam bilinmeyen bir takm kurallara gre, Hkmdar ailesi iinden Shang kabilelerince seiliyordu. Her zaman olmasa bile ounlukla, taht len kraln kardelerine ve en gen kardeten de kraln oluna geiyordu. Bu hkmetme detinin ilerde grlecei gibi Trklerde de byle olduunu burada hatrlatalm. Hkmdar ve ailenin erkekleri, ilk elerini Shanglar arasndan seiyorlard. Ondan sonra gelen karlar ise Shang olmayan kabilelerden seilebiliyordu.
Shang dnem giysisi

Bir fikri anlalr kalplar iinde ifade eden in yazs sembolik anlatma ok uygundur. Bu yaz biiminde, bilgisi artan, derinlii artan kii dierlerinden daha fazla anlam karabilir. Bu yanyla da in yazs by, tlsm, fal, kehanet gibi oklt uygulamalara ok msaittir. inde toplumun hemen hemen her snfndan insan oklt uygulamalarla ilgilenmitir Ayrca oklt uygulamalarda kadn veya erkek ayrmna rastlanmaz. Bu durum dier birok lkede grlmeyen bir eydir. By, tlsm, fal, kehanet gibi oklt (gizemli) eylerle uralyorsa hemen sembolik anlatmlarla karlalr. in doas srlar ve hatta nihai srlarsa uluorta aklanmaz Arif olan 6

veya hak eden rensin mant geerlidir. inde ulalan bu anlamdaki bilgiler bize dier birok medeniyete gre daha derli toplu bilgi vermektedir. Kck bir muska neredeyse kime ne iin bilgisini hemen aka sunmakta, varsayma pek ihtiya brakmamaktadr Kehanet kemiklerinin okunmas ile efsane sanlan birok tarihi olayn gerek paralar ve toplumun inanlar ve gizemli araylar ortaya karlmtr. stnde yazlar olan sr krek kemiklerinin, kaplumbaa kabuklarnn kehanetle ilgili dzenli alma notlar olduu anlalmtr. Kehanet iin hayvann krek kemii veya kaplumbaann kabuu zel bir ayin eliinde, akkor haline getirilmi atete kzdrlm demir ubukla tututurulur, alevlerin kemii yakp bir sre sonra snmesiyle ortaya kan ekiller, atlaklar yorumlanrd. Kehanet kemiklerinde Tanrlara sorulan sorularn yorumlar sistematik bir ekilde kaydedilmiti. Bu yntem Shang dneminde yaygn bir ekilde kullanlmtr. in tarihisi Bayan Li Yinheya gre erkek homoseksellii ile bulunabilen en eski kaytlar Shang Hanedan dnemine rastlar. Shang Hanedanlnn kaytlarndaki Luan Feng terimi homoseksellii tanmlamak iin kullanlmtr. Ama kaytlarda kadnlar arasndaki ecinsellie dair bir yazya rastlanmamtr ki bu olduka ilgintir. Slale slale tm kaytlarn izi srldnde in tarihi boyunca homosekselliin hep var olduu, hi bir zaman yok olmad da grlmtr. in takvimine ait kaytlar, Shang zamanndaki kehanet kemiklerinin incelenmesi ile M.. 14. yzylda, gne ylnn 365 gn olarak bilindiini gstermektedir. Shanglar 29 gnlk ay dnglerini de biliyorlard. inde takvim bilgileri kutsald. Bu gzlem ve kaytlar iki milenyumdan fazla bir zaman iin dzgn bir ekilde tutulmutur. Bunun en nemli nedeni, imparatorun baarsnn ve dolaysyla halkn refahnn, gk olaylarnn doru ve dzgn takibi ile ilikilendirilmi olmasdr.

braniler

imdi, sra Anadoluyu ok etkilemi olan baka bir kltrden bahsetmeye geldi. sraillilerden veya branilerden veya Yahudilerden bahsedeceiz. srailliler Sami rkndandr. srail sz Tanr ona g versin anlamna gelmektedir ve bu ad Yakupa verilmitir. On iki kabilenin hepsi beraberce srailliler adn alrlar. Kiilere ve dile uygulanan brani deyimi, te yakann insanlar nlamndaki Hibri sznden gelmektedir. Kenan lkesinin yerlileri, nehrin te yakasna gelmi olan gmenlere byle demitir. Yahudi sz ise Tanr Yahuda lkesinin sakinleri demektir. Daha sonralar Yahudi szc, tm kavimi belirtmek iin sylenmitir. Yahudilik zerine balca belge, Eski Ahiddir. Eski Ahid'in ana konusu, tek Tanr ile insanlk arasndaki ittifaktr. imdiki Lbnan, srail ve Filistinin olduu blgeye eskiden Kenan lkesi denirdi. Fenikeliler Kenan lkesinden kan bir medeniyettir. Kenan lkesinde, balangta yerli bir halk vard, bunlarn kimler olduunu tam olarak bilmiyoruz. Bu yerli halkn zerine Sami kkenli gebeler gelip, yerlemilerdir. Sonra bakalar da gelmitir. Ege adalarndan da yerlemecilerin gelip, bu halk ile Baal kaynat dnlmektedir. Kenan lkesinin ilk dini amanizm idi. Buradaki en eski topluluklar da, klanlar ve aileler eek, koyun, yavru aslan, srtlan, ceylan, aylak gibi hayvan adlar tamaktaydlar. Kenan lkesi sakinleri, yiyecekler konusunda da baz yasaklara sayg gsteriyorlard, rnein domuz eti yemiyorlard. Baz dalar, pnar ve rmaklar, dikili talar, Nablus yaknlarndaki Khinler aac gibi aalar, kutsal sayyorlard. Gezer yaknlarnda bulunan kalntlardan anlald zere, 8 gnlkten kk ocuklar Tanrlarna kurban ediyorlard. O dnemde doan ilk ocuklarn Tanrya kurban edilmesi, blgenin genel bir detiydi. llerini yakyorlard. 8

M.. 3200 yllarnda, ilk Sami gebeler Kenan lkesine gelmeye baladlar. Bundan sonra, ller gmlmeye ve llere hediyeler sunulmaya baland. Zamanla aman dini, yerleiklerin ve Smerlilerin dini etkisi altnda kalarak, ok Tanrl ve Smer dinine benzer bir deime gsterdi. M.. 2000 ila 1700 yllarnda, birtakm Hurri topluluklar da Kenan lkesine geldi. Artk Baaller ve Astarteler denilen Tanr guruplar vard. Baaller Tanrlard, Astarteler ise tanralard. Astarte, tar yani nannadr. Smer dininin ve onun bir versiyonu olan Babil uyarlamasnn, Kenan lkesi halk zerinde etkili olmas kanlmazd. Babilin Marduk ve Tiamat efsanesi, Kenanda frtna ve bereket Tanrs Baal ile Habat arasnda benzer bir ykye dnt. Baal de deniz ve nehir Tanrs Yam-Naharla savamtr. Yam, toprak iin sel tehdidi oluturan, deniz ve nehirlerin dmanca yann temsil eder. Baal de, Yam da, Kenan lkesinin yce Tanrs El ile ayn zamann tanrlardr. Baal, Elin oludur. El, Tanrlar meclisini toplayarak anlamazlklar zmek ister. Yam, dmanlktan vazgemeyerek Baalin kendine teslim edilmesini ister. Baal, iki sihirli silahnn yardm ile Yam yener. Tam onu ldrecekken, Elin kars ve Tanrlarn anas Aera devreye girerek, tutsa ldrmenin Aera onursuzluk olacan syler. Bunun zerine, topran verimlilik ve bereketini salayan frtna Tanrs Baal utanr ve Yam ldrmez. Baal, Yam ldrmeyerek yaratc bir tavr sergilemitir. Bylece, balangtaki ekilsizlie geri dn, yani Kaosu nlemitir.

Sina Da

Nasl olduu tam belli olmamakla beraber, Baal lr. lm ve ksrlk Tanrs Motun dnyasna gider. Durumu renen El iini gcn brakr, yasa brnr ama ne yaparsa yapsn olunu geri getiremez. Bunun zerine, Baalin sevgilisi ve kz kardei Anat, annelik duygusuyla, ruhunun ikizini, yani Baali aramaya kar. Baalin cesedini bulunca, nce bir ziyafet verir. Arkasndan Motu ldrr, un ufak eder, tahl gibi etrafa saar. Kenan lkesinde de Anatn, bu zaferi, her yl yaplan dinsel trenlerle ebediletirilir. Bu zaferin sonuncunda, Baal tekrar yaama dner ve Anata kavuur. Bu, bizim, Smerlerden beri, ok iyi bildiimiz bir hikyedir: Tanrnn lm, Tanrann aray ve sonunda Tanrsal dnyaya yeniden dn. Bundan sonra da, bu efsaneye ok sk rastlayacaz. Kenan lkesine yerlemeden nceki sraillilere " Musadan nceki braniler " denir. Tarih kaynaklarnda, bunlara Abiru, Apiru ya da Habiru dendii de grlmtr. Bunlar adrda yaayan, gebe Samilerdir. Doal olarak dinleri de aman dinidir. Gebelerin genel durumuna uyarak aileler, klanlar ve kabileler tarznda yayorlard. Tm gebeler gibi yerleiklerle srekli eliirlerdi. Zaman, zaman paral askerlik, yerleiklerin emrinde memurluk, hizmetilik ve zanaatkrlk yaparlard. Aralarnda zenginleip, toprak alp, yerleenler de olurdu. Tekvinde brahimin Sodom kralnn hizmetinde paral askerlik yapt yazmaktadr. branilerin, gebe olduklar zaman kesiti, avclktan gebelie geiin ilk zamanlar olduundan, ailede kadn hala ileri haklara sahipti. ocuklar analarnn klanndan saylrlard. Bu gelenein bir kalnts olarak, ana uzun zaman ocuklarnn adn seme hakkn muhafaza etti. ou zaman kadn kendi ailesi ile oturuyor, kocas da arada srada gelip onu ziyaret ediyordu. Bu detin Musa zamannda, halen devam ettiini biliyoruz. Musa Midyanl bir kadnla evliydi, kadn da oullar ile birlikte kendi memleketinde kalmt. brani ailesinde adr sahibi kadnd, kocas onun yanna gelip oturabilirdi. Tekvinin Yahova metnine gre: " Erkek anas ile babasn terk edecek ve karsna balanacakt ". leride bu detin Arap yarmadas bedevilerinde de geerli olduu grlecektir.

Msr'da snnet

10

brani toplumu, evresindeki yerleik medeniyetlerin etkisi ile ksa bir sre iinde baba erkil aile dzenine geti. Kadn, kocann mal oldu. Koca, efendisi, Baali idi. Koca, karsn, babasndan, o yoksa erkek kardeinden satn alyordu. Bu en eski zamanlarda, babann, ocuklarn, vey ocuklarn, torunlarn yarglayp, mahkm etme ve hatta ldrme hakk vard. Tekvinde de grlen bu hak, daha sonralar Tesniyenin yazlmas ile snrlanmtr. Ama baba daima oul ve kzlarn, kle olarak satma hakkna sahipti.

Snnet duvar resmi Karnak-Mut

Gebe toplumun bir gerei olarak, ayn kandan kabul edilen klana giri, zel bir seremoni gerektiriyordu. Erkeklerin klann bir yesi olarak kabul snnet ameliyesiyle gerekletiriliyordu. Snnet olmak ayn zamanda evlenmeye yeterli hale gelmek demekti. Batan bulu anda yaplan snnet, gebe toplumdan yerleik topluma geildike, ocukluktan itibaren uygulanan bir ilem haline geldi. Snnet iin, branilerin tatan baklar kullandna baklarak, snnetin ta devrinden kalma bir adet olduu sylenebilir. Zaten, Afrikada ok eski zamanlardan beri yapld bilinmektedir. Msrda da snnetin oluu, Afrikann bu detinin Msra, oradan da branilere getii fikrini ileri karmaktadr. branilerin, Msrllar tarafndan hor grlmemek iin ve evrelerindeki insanlarn yarglarn dikkate aldklar iin, Msrda iken, snnet geleneini kabul etmi olabilecekleri de sylenir. Msr terk ettikten sonra, evrelerindeki dier topluluklar, Babilliler, Asurlular ve Persler snnet olmuyordu, ancak braniler, artk Tanrnn seilmi ulusu olarak, zaten evrelerinden farkllamlard ve bunun vurgulanmasn istiyorlard. Bylece, snnet olmayan topluluklarla temasa getikten sonra da snnet detini devam ettirdiler. Snnet, zamanla ulusal ve dinsel ayrc bir alamet oldu. Sonunda Yahova ile kavmi arasndaki ahdin bir iareti haline geldi. Musa ncesi braniler, pnarlara, dalara (Sina da bu yzden kutsal bir dadr), belli aalara taparlard. Sina dandaki Tanrya El derlerdi. Tanr El gittike daha nemli bir Tanr olacaktr. Musa ncesi branilere gre, ller, dier dnyada, eolde, yaamaya devam ederler. ller, olaanst bir kudret ve bilgi edinirler ve ruhlar (Elohimler) haline gelirler. Tanrlarla temasa gelmeden nce, temizlenip arnmak yani ykanmak gerekir, kadnlarla da temastan kanlmal ve elbiseler de deitirilmelidir. Elbiselere, o evrede bulunan ruhsal varlklarn, Elohimlerin kuvvetleri sinmektedir. Kutsal varlklar, istemeden, dier kutsal varlklarn kuvvet alanlar ile karlamak istemezler. Bu onlar sinirlendirir, kkrtr. te bu sebepten, kutsal evrelere girip, karken braniler elbise deitirirlerdi. Kenan lkesine geldiklerinde, braniler, yerleik dinin etkisi ile deimi biraz aman, biraz Smer dini kokan bir dine sahiptiler. branilerin dini, Kenan lkesi sakinlerinin dininden hi de farkl deildi. 11

Genel kan ve inana gre, braniler, brahim'in ynetiminde, Smer'in Ur kentinden, Kenan lkesine g ettiler. nce, bir sre Harranda durdular ve daha sonra Kenan lkesine gittiler. brahimin babasnn bir tapnakta rahip olduu ve bu nedenle brahimin gkyz ve Smer dini hakknda ok bilgili olduu sylenir. brahim, kars Sarah ldkten sonra, Kenan lkesinde, Hebronda toprak satn alp yerleti. brahimin torunu Yakup, ekeme, yani bu gnk Nablusa yerleti. Yakubun oullar ki bunlar srailin on iki kabilesinin atalardr, bir ktlk sonucu Msra g ettiler. Hatrlanaca gibi Msrda kle yerine ii altrma daha yaygn bir anlayt. Msrn kendi halk yaplmakta olan almalara yetmediinden, Msra evre lke halklar almaya giderlerdi. Hele Msrn zengin olduu dnemlerde, tapnaklarn, kamu binalarnn inaat ok miktarda iiye ihtiya gsteriyor, ihtiya yabanc ii salanarak gideriliyordu. Baz brani kabileleri bu nedenle almaya Msra gittiler. Msrda kabile kabile bir arada yaadlar. naat sektrnde alyorlard. Bu onlarn bir sre sonra inaat ilerinde uzmanlamas sonucunu getirdi. brahim ve btn kabile, Mardok kltn biliyordu ve ona veya onun bir versiyonuna balydlar. Bylece tm dier tanrlarn gcn kendinde toplam olan bir Tanr fikri vard. Bu bizim bildiimiz tek Tanr deildi ama onun n ekliydi. Bylece Msra sadece braniler deil, ayn zamanda tm dier tanrsal gleri kendinde toplam Tanr fikri de giriyordu. Yukarda zetlenen gelimeler, M.. 1900 ile 1500 yllar arasna aittir.

12

Hiksos, Mitani

Msr artk iyice zayflamt. M.. 1710 ylnda, Asyadan gelen gebe bir kabileler topluluu, Msrn kuzeyini igal etti. Bu dnemde, Orta Asyann batsnda Karasuk kltrne, yani arabal kltre yeni geiliyordu. Kuvvetli bir olaslkla, arabal kltre ilk geen gebeler, arabalar ile ve zellikle de atl sava arabalar ile Orta Asyadan kopup geldiler. Bu fatihlere Hiksoslar deniyor. Hiksoslar aa Msrda Avarisi bakent yaptlar. Msr ar vergilere baladlar ve kylleri de kleler haline getirdiler. Tapnaklar yamaladlar, yakp yktlar. Ancak soylulara kar hogrl davrandlar. Msrda Hiksos hkimiyeti 100 yldan fazla srd. Hiksoslar Msr ele geirirken, Nbyada gelimi bir kent yaam vard. Toplum iiler, iftiler, din adamlar, askerler, brokratlar ve asiller olarak snflara blnmt. Nbya medeniyeti, dneminde, teknik ve kltrel olarak, adalarndan daha dk bir seviyede deildi. Anadoluda ise Hitit dnemi balamak zereydi. Anadolunun Hitit dnemi, M.. 1700 yl ile 1200 yllarna tekabl eder. Bu 500 yllk dnemde Anadolu demek Hitit devleti demektir. Asur ticaret kolonileri zamannda, Anadoluda, M.. 1750 varnda Kuara kral, Pithana olu Anitta, Nea kentini ele geirdi. Anitta artk kendini Nea kral olarak adlandrmaktayd. yk Anittann azndan yledir: " Pithanann olu Anitta, frtna Tanrsnn sevgilisi idi. Kuara kral olarak Neay bir gecede ald. Nea kralna saldrd, ama Neann halkna ktlk etmedi. Onlar analar ve babalar yapt (yani onlara sayg gsterdi). " Anitta, Nea kral olmadan nceki bir tarihte, Zalpuva (sim Zalpuwa veya Zelpa olabilir) kentinin kral, Nea'y yenerek, Nea Tanrs iu'yu alp, kendi kentine gtrmtr. Bilindii gibi, bu eylem, rakibi gsz, kendini ise daha gl yapabilmek iin bavurulan bir eylemdir. Zalpuva, Kzl rman denize dkld yerde kurulu bir kent olsa gerektir. Anitta, Nea kral olduktan sonra, Zelpa'ya sava am, onu yenerek, Tanr iu'yu geri almtr. Daha sonra da, Hattua zerine yrmtr. Hattua kuatarak teslim alan Anitta, Hattua yerle bir eder ve lanetler. Neay ise, tapnaklar, hayvanat bahesi gibi yaplar yaptrarak imar eder.

13

Bu arada Kuzey Mezopotamyada Mitanni devleti ortaya kmaktayd. Mitanni, dardan gelmi bir hanedann Hurri tabanna dayanarak kurduklar bir devlettir. Mitanni Tanrlar arasnda, daha sonra greceimiz, ndra, Mithra ve Varunann bulunmu olmas, Mitannilerin Hint Avrupa kkenli bir topluluk olduunu gstermektedir. lerde, Hindistana ve rana gelen Hint Avrupa dili konuan topluluklarda da ayn Tanrlar vardr. Bu Tanrlar, zellikle Hindistanda Veda dininin en byk Tanrlar olacaklardr. Ancak burada bir problem vardr. Mitannilere, Dou Anadoluda, M.. 1600 yllarnda rastlyoruz. Hlbuki Hint Avrupa dili konuan ve Tanrlar Mitannilerle ayn olan, topluluklarn, Hindistan ve rana M.. 1000li yllarda girmi olacan dnmek olduka yaygndr. Buradan, ya Mitannilerin bu topluluklarn ncs olduunu veya ran ve Hindistana, bu topluluklarn 1000li yllardan ok daha nce, rnein M.. XVI asrda gittiklerini dnmek gerekir. Mitanni Hurri ilikisine geersek, Hurriler birleik bir dil konuuyorlard. Yani, dilleri Hint Avrupa kkenli deildi. Hurriler, Mitannilerle mukayese edilmeyecek kadar kalabalktlar. Kuvvetli bir olaslkla, Mitanniler, kalabalk Hurri halk zerinde hkimiyet kurarak, ynetimi ele geirip, devlet kurmulardr. Mitanni topluluu da, zamanla Hurriler iinde eriyerek Hurrilemilerdir. M.. 1600 yllarnda, Orta Douda blgesel hegemonya bir sre Mitanni devletine geti. Mitanni, Asura boyun edirdi ve onu acmaszca smrd. M.. 1500 ylnda Asur bamszln tekrar kazand ve gelimeye balad. Mitanni devletinin baehri, Haranla Ninova arasnda Habur nehrinin kaynana yakn bir yerdeydi, ama ren yeri hala bulunamamtr.

M.. 16501600

14

Rhind (Ahmes) Paprs

Yukarda anlatlmakta olan yllarda Msrda Rhind Matematik papirs yazlyordu. Bu papirs, Ahmes Papirs adyla da anlr. u an British Muzeumda, 1005710058 no ile kaytldr. 1858 de Luksorda bulunmutur. 6 metre uzunluunda 35 cm geniliindedir. Orta Krallk dnemine aittir ve hiyeratik yazyla yazlmtr. Yazar Ahmes adl bir matematikidir. Eserin orijinalini, matematikle urat anlalan Ahmes M.. 1650 yllarnda yazmtr. Amacnn matematik retmek olduunu syleyebiliriz. Bu papirste ok rastlanan matematik problemleri ve zmleri verilmektedir. Aa yukar 8. snf dzeyinde bir matematiktir. zmleriyle verilen 87 soru, paylama hesaplar, yzey hesaplamalar, faiz hesaplar, kesirli saylara ait hesaplamalar gibi basit ama gndelik hayatta matematik kullanmay reten bilgiler vardr. Yazlma tarihi tam bilinemeyen bir matematik papirs de Moskovadaki Moskova veya Golenischev Matematik papirsdr. Bu papirs 15 feet uzunluunda 3 inch geniliinde 25 tane problemi zm ile veren bir dokumandr. Yazar belli deildir. Problemlerden 23 tanesi Ahmes Papirsndekilere benzemekte ise de 2 problem olduka deiiktir ve greceli zordur. lki bir dzlemle kesilen krenin hacm ve alann bulmak dieri ise yine bir dzlemle kesilen piramidin hacminin bulunmasna dairdir. Problemler doru zlmtr. Bu antik Msr matematiinin en st noktasn gstermektedir. Msrllar dairenin alannn apna orantl olduunu bulmulard. Pi saysn 3,16 olarak (4x (8/9)karesi yani 256/81= 3,16) hesaplamlard. Msr say sistemi on tabanna gredir. Rakamlarn gerek yazlm gerekse kullanm Romen rakamlar gibidir. lem yapmak yorucudur, asla pratik deildir. Msrda matematik gelecek yllarda gelimemi, nerede ise 2000 yl ayn dzeyde kalmtr. spat, teorem, forml yoktur. Matematik gnlk ihtiyalara ynelik bir aratr. Deneye, uzun sreli gzlemlere ve bunlara bal olarak yaplan hesaplamalara dayanr, ksaca ampiriktir denilebilir. Ama zanaatkrlarn ihtiyalarn ve halkn gereksinimlerini karlamtr. Matematii zaman hesaplamada, inaat, miras muhasebe mal varlklarnn tespitinde vs gndelik alanlarda baar ile kullanmlardr. Kocaman piramitler dikilitalar mabetler yapabilen bu uygarln hesap yapmay bu kadar zorlatran sistemlerine ramen ulatklar gerek baar bellidir ve ortadadr. Bu noktada Msrda da, dier medeniyetlerde olduu gibi, zaman takvim hesaplamalarnn byk nem tadn sylemeliyiz. Msrda tatil yani kutsal gnlerin says nerede ise 15

alma gnlerine eitti. Rahip snf bu durumdan ok yararlanyordu. Doru bir takvim de bu durumun vazgeilmeziydi. Ayrca Msr Msr yapan Nilin taknlar ve rejimiydi. Bunun zamannda ve doru olarak belirlenmesi hayati bir konuydu. Msrllar gnein gnlk hareketindeki dzeni, yani gnein gn iinde belli zamanlarda belli yerlerde olmasn, zaman belirlemede kullanmay dnm olmallar. Gnein bu dzenli hareketinden yararlanarak ilk gne saatini yapmlard. Bu saat tasarm basit bir eydi. Ak bir yere ykseke bir ta dikip glgesini takip etmek yetiyordu. Msr kuzey yarmkrede ve ekvatora yakn konumuyla, gne doduunda glge tam batda, gne ykseldike glge saa doru hareket ederek battnda da tam douya ulayordu. Gnmzde bile saatlerin akrep ve yelkovanlar saa dorudur. Bu saat yn Msr mirasdr. Bir gnn 24 saat olmas kabulnn de Msrllarn ilk gne saatinin sabah doudan balayp akam batda biten glgesini byle dilimlendirmeleri ile ilgili olduu sanlmaktadr. 12 says 2, 3, 4, 6 ile blnebilen gzel bir sayyd ve o gnlerde ok kullanlyordu. Gnmzde bile dzine olarak onu kullanmaktayz. 10 ise yalnzca 2 ve 5 e blnebilen alelade bir sayyd. ller yetikin bir insann bedenine gre belirlenmiti. Dirsekten parmak ularna kadar olan uzunlua bir Kbit denirdi. Bir kbit, her biri 4 parmak geniliinde 7 ele blnmt.

16

Hititler Geniliyor

Hattua aslanl kap

Hitit kral Anitta'nn, Hattua' lnetlenmesine ramen, ahfad bu vasiyete uymam ve Hattua'a nem vermitir. Anittadan bir sre sonra kral olan Labarna veya Tabarna zamannda, Hattua imar edilmi ve bakent Neadan Hattuaa tanmtr. Labarna ise ismini Hattual anlamna gelen Hattuili olarak deitirmitir. Hattuiliyi, Hitit devletinin ilk kral kabul etmek adet olmutur. Anitta ile (M.. 1750), Hattuili (M.. 1650 1620) (Akurgala gre M.. 1660 1630) arasnda, birtakm krallarn, Byk Kral tahtna getiini biliyoruz. Ancak bu krallarn sras ve eylemleri imdilik aka bilinmemektedir. Devlet kuruluunun hemen balarnda, Hitit devleti, Hupisna (Yunan-Roma ann Kybistras), Tuvanuva (imdiki Bor yaknlarnda Yunan-Roma ann Tyanas), Landa (imdiki Karaman veya Yunan-Roma ann Larandas), Lusna (Yunan-Roma ann Lystras, atal hyk yaknlarnda) gibi dneminin nemli ehirlerini topraklarna katmtr. Kuruluun ilk yllarnda, Hitit snrlar Kuzeyde Karadeniz (Paphlagonia), Gneyde Akdeniz, Batda gller blgesi (Arzava devleti o sralarda Ege kylarnda hkimiyet kurmutu) ve Douda Kuzey Mezopotamyaya ulamt. Hitit devletinin arl Anadolu idi. Kzlrmakn (Halys, Halis okunur) yay iinde baehir Hattua, Kzlrmak nehir yaynn gneyinde, daha nce adlarn saydmz ehirler vard. Hattuili ilk askeri seferlerini Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriyeye dzenlemi ve Kuzey Suriyenin anahtar durumundaki, Hatay civarndaki, Alalah kentini almt. Sonra, Amanos dalarn aarak Kuzey Suriyeye de girmiti. Daha nce adndan bahsettiimiz Kuzey Karadenizde yerleik Kakallarn zerinde ise belirli bir hkimiyet kuramamt. Dalk 17

blgede yaayan ve haklarnda fazla bilgiye sahip olmadmz Kakallar, Hititler iin srekli bir banba olmu ve en kuvvetli dnemlerinde bile Hititleri ypratmlardr. Hititler Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamyada hkimiyet kurduktan sonra, batdaki Arzava devleti ile aralarndaki problemi kuvvet yoluyla zmeye altlar. Ama bu tarihte sahneye Hurriler kt. Tam Hititler Arzava zerine yrrken, Hurriler Kuzey Mezopotamyay ele geirdiler. Hititler iki ate arasnda kalmlard. Ve hatta bir ara, bakent Hattua hari Hitit neredeyse tm lke elden gidiyordu. Bu durumda Kral Hattuili geri dnp, Hurri ilerleyiini durdurmaya alt. Ve ancak iki ylda snrlarn tekrar gvenlik altna ald. Aslnda Hattuili, Hurri ilerlemesini mi durdurdu, yoksa yaylmac bir siyasetle, Suriyeyi ele geirmeye mi urat, tam bilemiyoruz. Belki her ikisi birden etkili olmutur. Daha Hatti dneminde sylenen eski bir Hitit duas vardr. " Kral salkl olsun, kralie, prensler ve birlikler ve lkesi de yle. lkesi bu ynde de denize, br ynde de denize komu olsun ". Hititler kendilerine gelir gelmez, hemen, tm abalarn denize ulamaya harcamlardr. Yani aknlar bilinsiz, rast gele deildir. Belli bir jeopolitik bilince dayanmaktadr. Hattuili, Alalahtan sonra Hahhu ve Hau kentlerini ele geirdi. Buradan, insan, altn, gm ve eitli kymetli eyalar gasp edildi. Kuzey Suriye kentleri zengindi. Hlbuki ayn dnemde, Anadolu iinde yaplan savalarda, kazanan, ganimet olarak, koyun ve sr alabiliyordu. Byk kral, bu zenginlie arkasn dnemezdi. Kuzey Suriye ele geirildi. Ele geirdikleri kentlerin Tanrlarn, Anadoludaki tapnaklara tayorlard. Kazanlan Tanrlarla Hitit panteonu bydke, Hitit byk kralnn gc de artyordu. Daha sonralar, Hitit Tanrlarnn says, takip edilemeyecek kadar artacaktr ve bu Tanrlar bolluu herkesin kafasn kartracaktr. Anadolu halk ve devletleri, baka Tanr ve dinleri kabullenmekte daima hevesli olmulardr. Hattuili, Frat rman da gemiti ve bununla nyordu. Kendini, daha nce Frat geen, Smer-Akkad kral Sargonla karlatryordu. Sargon, Frat yaklak 700 yl nce gemiti, ama efsanesi Anadoluda hala yayordu. Bu bile bize, Anadolu ve aslnda tm Orta Dou zerinde Smer-Akkad etkisinin ne denli gl olduunu gsterir. Burada zetlediimiz olaylar bir de Hititlerin azndan dinleyelim: " Frat rman benden ncekiler hi gememiti. Ben, Byk kral, onu yaya getim, ordularm da benim ardmdan yaya getiler. Sargon da onu geip, Hahhu ordusunu yenmiti. Ama Hahhuya ktlk yapmamt, kenti atee vermemi, dumann Gkyznn Frtna Tanrsna ykseltmemiti. Fakat ben, Byk Kral, Hau kraln ve Hahhu kraln yendim, 18

kentlerini atee verdim ve dumanlarn Gkyznn Frtna Tanrsna ve Gne Tanrsna ykselttim ve Hahhu kraln bir yk arabasna kotum. " Dikkat edilirse, Hitit kralnn tarih bilinci burada da ortaya kmaktadr. Hattuili, neredeyse, yzlerce yl nce Akkad kral Sargon'un Anadolu ilerine yapt sefere karlk vermektedir. Hattuilinin genileme siyasetini uygulamas pek kolay olmamtr. Topraklar geniledike, grev yapan asker ve ynetim kademeleri zaman zaman ihmal, suiistimal ve yanllar yaparak, Hitit karlarn tehlikeye atmlardr. Uru adl kentin muhasara edilmesi ve alnmas srasnda, grevlilerin Hattuiliye ihanet ettikleri belgelenmitir. Bu grevi ktye kullananlara, Kargam ve Helpa (Halep) gibi Hurrilerin yannda yer alan kent devletleri de yardm etmilerdi. Ayrca Hattuili gneydouda savarken, baz prensler ve prensesler de taht iin komplolar kuruyorlard. Her eye ramen, Hattuili dneminde, hem Hitit devletinin kurumlar ve hem de d siyaseti belirginlemitir. Hattuili, Helpa (Halep) civarnda yaplan savalar esnasnda, yaralanarak ld ve vasiyeti icab, yerini, torunu Muriliye brakt. Hattuilinin hasta yatanda, Kuar kentinde yazd vasiyetnamenin zeti yledir. Panku'un (Soylular Meclisi) dikkatine: Kz kardeimin olu olan ve benim oul ve veliaht yaptm Labarna, taht aleyhine evrilen entrikalara alet olmutur. O bir ylandr. Zaten babasna sevgi gstermeyen, uyruuna da sevgi gstermez. Bu nedenle Labarna artk veliaht olamaz. Hattuili'nin vasiyeti mealen yle devam eder. Ama alnmaya kalklrsa, lke kargaaya debilir, i bar bozulmamaldr. Labarna lml bir ekilde enterne edilmelidir. Evi, tarlas ve hayvanlar olacaktr. Hatta iyi davranlarn srdrrse Kente bile gelebilecektir. Byk Kral imdi Muriliyi veliaht ilan etmektedir. Murili kral olmak zere yetitirilecektir. Muriliyi eitecek olanlar, Hattuilinin gsterdii biimde davranacaklardr. Veliahttn akln elmek iin bakalar ile ilgili sulamalarda bulunmak ve kent yallarnn devlet ilerine karmas yasaklanmtr. lke iinde kargaa olmamas iin, Byk Kraln vasiyeti, her ay Muriliye okutularak, iyice ezberlemesi salanmaldr. Tanrlara kar saygl olunmal, gnah ilenmemeli, gerekirse Pankuun fikrine bavurulmaldr. Hattuilinin, bu vasiyeti ayn zamanda tarihsel olaylarn da anlatld, siyasi ierikli bir metindir. Hattuili vasiyetnamesini kars Hatayara hitaben, yle sona erdirir. " Cesedimi geleneklere uygun biimde yka; beni kollarna al ve kollarnda topraa ver." Bu dnem incelendike, Anadoluda baz unsurlar netlemektedir. Biri, tm Tanr ve inanlara gsterilen hogr ve daha da tede onlar benimsemedir. Dier, Byk Krala bal ok sayda kent devletinin ve bu devletciklerin krallarnn varldr. Bir dieri de, i bara verilen nem ve bununla birlikte intikam almak amac ile ceza verilmemesidir. Ayrca devlet menfaatlerinin, kii menfaatleri zerinde tutulmasnn sinyalleri vardr. M.. 1600 yllarna ait, Almanyann SachsenAnhalt eyaletinde, Nebra gk tekeri bulmutur. Bu teker o tarihlerde, Avrupada karmak gk lmleri yapldn gsteren nemli bir bulgu olabilir. 19

Nebra diski

http://tr.wikipedia.org/wiki/Nebra_g% C3%B6k_tekeri

Hitit ordusu Babilde

Hattuili dneminde, askeri siyasetin arlk noktasn, Helpa'nn (Halep) ele geirilmesi oluturuyordu. Murili, bu siyasete devam etti. Helpay ald. Bylece, n Asyada kuvvet dengesi Hititler lehine deimi oldu. Ayn zamanda, ticaret yollarnn denetimi de Hititlerin eline geiyordu. Kuzey Suriyeden, iinde insanlarn da bulunduu pek ok ganimet ele geirilerek Anadoluya yolland. Murili Hurrileri kesin bir yenilgiye uratarak, Kuzey Suriyenin denetimini ele gedi. Bylece Mezopotamyann yolu ald. Murili Frat boyunca hareket ederek, Babil nlerine vard. Hititler tahmini M.. 1594 ylnda Babile girdiler, o dnemin en nemli ehri Babil Hititlerin eline geti. Kuvvetli bir olaslkla, Murili Babil seferini, tm blgeyi denetim altna almak iin yapmamt. Ana amacn ganimet olmas ihtimali fazladr. Babil seferi, Hititlere, ganimetin yan sra, byk bir n kazandrmtr. Artk Hititler Orta Dounun veya o gnk Bat dnyasnn byk devletlerinden biridir. Babildeki Hitit ordusu, Anadoludan, ana ssnden ok uzaktayd ve uzun sre orada kalamazd. Hitit ordusunun geri dn kolay olmad. Zaman zaman arlklar brakma ihtiyac kt. Hatta Tanr Mardukun Babilden alnan iki yontusu, Hanada brakld. Bu yontular, sonradan, Kassit kral II. Agum tarafndan Babile geri getirildi. Tabii ki bir ehrin Tanrsn kaybetmemesi gerekirdi. Tanr giderse ehir de biterdi. Hitit ordusu zorlukla ama an, eref ve ganimetle, Anadoluya dne dursun, Murilinin yurt dnda olduu srede, ieride yetki kavgalar vard. Yneticilerin hrslar sonucu, Hattuilinin vasiyeti bozulmutu. Bazlar, Byk Kral Murilinin askeri baarlarn ekemiyor ve onun, Babili almas ile efsaneleeceinden korkuyorlard. Byk Kral Muriliyi, enitesi Hantili, iki sofrasnda 20

Marduk

ldrerek baa geti.

Hitit kaya yazr, Grn

Murili'nin Babil seferi en fazla Kassitlere yarad. Babilde Hammurabi slalesi sona erdi ve Kassitler dnemi balad. Kassitler Babil'in merkezini ele geirdiler. Kassitler klanlar halinde gelip, yanp, yklm, halk boalm topraklara yerletiler. Yerli halktan rendikleri metotlarla, ksa srede, yerleik tarma baladlar. Kendi kabile gcne dayanan Kassit krallarna, Babil ve zellikle Nippur rahipleri, i birlii yaparak, yardmc oldular. Sulama ebekeleri yeniden onarld, bentler ve havuzlar yeniden yapld. Ekonomi toparlanmaya balaynca, ticaret yeniden balad. Kassit krallar kervan yollar dzenlemeye ve ulam emniyet altna almaya uratlar. Tapnaklar yeniden yaplanmaya balad. Ama klandan yerleik dzene ok abuk geen ve klan ekonomisinden zel mlkiyete abucak atlayan, Kassit topluluklar, zldler. huzursuzluklar artt. Sonunda, honutsuzluk bakaldrmaya dnt. Yksek grevliler ve rahipler, kendi imknlar ile ba edemeyince, Asur kraln yardma ardlar. Asurlular, isyan kanla bodular. Bundan sonra Babil, asrlarca srecek olan, Asur, Elam, Kassitler arasnda el deitirerek, uzun bir k dnemi yaad. Bu k dnemi, Asurun dne kadar srd. Babil kltrnn inie getii dnemler ait belgelerde Homoseksellik ne ok vlerek gklere karlm ne de utan duyularak damgalanmtr. Bu btn Heteroseksel ilikilerin bulunduu konum gibidir. Lanetlenmez de vlmez de ama vardr. Hayatn bir parasdr. Zaman zaman kahramanln, erkekler arasndaki koulsuz ve yrekten balln ifade aracdr. Edebiyatn kahramanlk destanlarnn bir bileenidir. Homoseksel ilikiler sonucu Mezopotamyada bir erkek kast olumamtr. tar inananlarn, ister homoseksel ve heteroseksel olsunlar, ayn ekilde kabul eder ve kutsar, ne az ne de ok. Kral Murilinin lmnden sonra, i ekimeler Hitit devletini sarst ve kuvvetten drd. Bu arada Hurriler tekrar Anadoluya yryp Kizzuvatnaya (Kizzuwatna) (imdiki Kilikia, Kilikya) kadar geldiler. Helpa, Hitit hkimiyetinden; Arzava devleti Hitit bamllndan kt. Kakallar kuzeyden bask yapmaya baladlar. Kaka aknlar, i Anadoluya kadar ulamaya 21

balad. Kent krallklar bamsz hareket etmeye baladlar. Kizzuvatnann en nemli ehri Adaniya bile bamsz davranmaya balad. Merkezi otorite artk sadece Hattua ve yakn evresinden teye geemiyordu. Bu srada inde, Shang hanedan srasnda bakent sk sk yer deitirdi, Sonunda M.. 1600 yllarnda, bugnk Anyang'a yakn bir yere tand. Shanglar ise, Shang kabilesi veya ailesi olarak lks ama vahi bir yaam sryorlard. Shang (ang) nderleri savaa, ava, arap imeye, hayvan ve insan kurban etmeye tutkundular. Yeryznn bereketini korumak iin kurban kesilmesi gerekiyordu. O devirlerde gerek in'de ve gerekse komu memleketlerde insan kurban etmek adetti ve kurbanlar genellikle harp esirleri idi. Ama baz yerlerde ilkbaharda, komu kyden insanlar tuzaa drlerek topraa sungu olarak kurban edilir ve kurban toprak sahipleri arasnda paylatrlrd. Onlar da kurbann bu paralarn topraklarna, bereketin artmas iin gmerlerdi. Shang (ang) dneminde feodalitenin ilkel ekli mevcuttu, ifti olan halk saban bilinmediinden topra apa ile krek ile eker bierdi.

22

Merkezi Devlet

Sava arabas

Msrda ise Hiksos ynetimi devam ediyordu. Gneyde, yukar Msrda, Hiksos hkimiyeti nispeten zayft. Hiksoslara kar hareket yukar Msrda balad. Bu, ban Teb kral Kamesin ektii, ulusal bir hareketti. Kamesin balatt ve halk milislerinin destekledii hareket, nihayet M.. 1550 tarihinde, Teb kral I. Ahmesin dneminde sonuland. I. Ahmes, Hiksoslar bozguna uratp, Avarisi ald ve lkeyi Hiksoslardan temizleyerek, Msr birliini bir kere daha kurdu.

Krallar vadisi

23

Bu dnemde, firavunlarn piramitlere gmlmesi deti terk edildi. Onun yerine kral mezarlarnn olduu Tebdeki (Thebes) krallar vadisine gmlme balad. I. Ahmes (M.. 1550 1525) ile XVIII. hanedan dnemi balar (M.. 1550 1307) ve bu dnem Msrn g ve uygarlk asndan en gl olduu dnemlerdendir. Bu yllar ayn zamanda tuncun kullanmnn yaygnlat yllardr. Tun, dnyada bakr ve ta, a dna itmitir. XVIII hanedan Hiksoslara kar mcadele ederken, ona yardm edenler soylulardan daha fazla, milis olarak rgtlenen halkt. Tabii firavun bunu deerlendirdi. Sadece uysal nomarklarn, yerlerini miraslarna brakma hakkn ellerinden alarak ve onlar basit birer ynetici haline getirerek, eyaletlerin banda kalmalarna izin verdi. Hiksoslarla ibirlii yapan ve kurtulu hareketine katlmayan nomarklar eledi. Onlardan boalan yerlere, gvendii memurlarn atad. Bylece, artk fiilen nomarklk bitmi ve eyaletlerin merkezi ynetimi balam oldu. Halk da, tekrar topraklandrarak ve sulama ortaklklarn glendirerek yeniden toparlad. Tuncun kullanm, idari ve sosyal deiiklikler, kurtulu hareketinin ivmesi, beraberce, Msr yeni bir konuma tad. retim aralar etkinlik kazand, verimlilik artt, zanaatlar ve i blm glendi. Msr artk merkezilemiti. Ordu yeniden rgtlendi. cretli askerlie, yani firavuna dorudan bal rgtlenmeye geildi. Subaylara, kk te olsa toprak verildi. Askerler, Msr halk iinden, kyden veya kentten seilmeye baland. Gnll asker olanlara da baz olanaklar saland. Bu rgtlenme bir piyade rgtlenmesiydi. Eski ve orta imparatorluk dnemlerinden farkl olarak, devlet tarafndan baklan, silahlar verilen, giydirilip, barndrlan bir piyade ordusu mevcuttu. Bu dnemde silah kargaas da bitmi, yay, mzrak, kl neredeyse standartlamt. Ayrca, yeni bir geliim olarak, sava arabalarndan oluan askeri birlikler ortaya kmt. Sava arabas Hiksoslarla gelmi, ama Msrllar, tekerlekten balayarak bunu gelitirmilerdi. Artk, sava arabal birlikler, savalarn en gl silahlarydlar. Sava arabas savalar, zenginlerden ve soylulardan seiliyordu. Sava arabalar okullar vard ve bunlara etkin kiilerin oullar gidebilmekteydi. Kuvvetli ekonomi ve ordu, I. Ahmese, Msr dnda fetih yapma imkn verdi. I. Ahmes ve sonrasnda Asyaya girildi, Nubya alnd, Filistin ve Suriyeye uzanld. Ama sadece boyun edirmek deildi. Msr ticari yolla, vergilerle lkeleri smrmek istiyordu. Msra, ele geirdii lkelerden altn, gm, kereste, hayvan ve kleler dzenli olarak akmaya balad.

24

Edwin Smith papirs

Bu dnemde yazlm olan ve M. 1550lere tarihlendirilen Edwin Smith papirs biraz sonra anlatlacak olan Ebers papirsne yakn nlenmi bir papirstr. Cerrahi papirs olarak da bilinir. 17 sayfadr (377 satr) 1860 da Smith tarafndan satn alnmtr. Halen New York Acedemy of Sciencesta bulunmaktadr. Bir doktorun mezarndan kmtr ve dier tbbi papirslere gre by ve dualardan arnm gibidir. Ayrca kafa, omuz, ense, omurga, kol bacak travmalarna arlk veren bir tbbi metindir. Sanki bir el kitapndan ok bir doktorun sava esnasnda karsna

Edwin Smith papirs

kabilecek travmalar ve tedavileri zetler gibidir.

M.. 1534, I. Ahmes zamanna tarihlendirilen ve M.S. 1873 ylnda Teb kentinde bir mumyann stnde bulunan Ebers papirs halen Berlin mzesindedir. 110 sayfadr. Antik Msrn tbb hakknda esiz bilgiler vermektedir. Bu papirste 700 den fazla ila reetesi vardr. Hangi organa elimizi koysak kalbin hareketini duyardk nk kan damarlar temiz hava ile alr hayat veren ruh vcutta kalrd. lm annda bu ruh vcudu terk ettiinden kan hava almaktan mahrum kalr ve katlard. Kalp ve barsaklar akln merkeziydiler. Msrl hekim nce hastal tehis etmeli sonra da aadaki karardan birini vermelidir: Bu hastalk tedavi edebileceim bir rahatszlktr. Bu hastaya yardmc olabilirim yani hastalkla savaabilirim. Elimden hibir ey gelmez. Msr da byk olaslkla, uzman tp okullar vard. nk msrl doktorlar ustalklaryla nlydler. Hatta baz hekimlerin tedavi ve eitim iin Firavunun izni ile baka lkelere gittikleri de bilinmektedir. Msrl doktorlar bedenin ileyiinden olduka iyi anlarlard. Sinir sistemi ve biraz da beyinle ilgili bilgileri vard. Ayn zamanda kalbin de bir pompa gibi altn biliyorlard. Dinin ve sihrin de tpta nemli bir yeri vard. nsanlar ska, bir tanrdan ifa dilemeye tapnaklara giderlerdi 25

Telipinu Ferman

M.. 1535 1510 yllarnda, Telipinunun baa gemesi Hititlerin tekrar toparlanmasna sebep oldu. Telipinu sadece Hitit snrlarn gvence altna almad, ayn zamanda, gelecek kargaalar nlemek iin, tahta k yasalarn da yeniden tanmlad. Telipinu Ferman ayn zamanda kendinden nceki olaylar da anlatan tarihi bir vesika niteliindedir. imdi, Telipinu Fermanndan ksa bir blm aktaralm: "... Birinci prens kral olsun. Birinci dereceden prens yoksa ikinci dereceden bir oul kral olsun. Eer tahta geecek bir erkek ocuk yoksa birinci dereceden bir prensese bir i gveyi koca versinler ve o, kral olsun. Benden sonra kim kral olursa, onun kardeleri, oullar, akrabalar, ailesinin bireyleri ve askerleri birlik olsun! Ve sen gel, dman lkelerini gcnle yen! Fakat yle syleme: her eyi balyorum . Aksine hibir eyi balama onlara (sululara) bask yap. Kral ailesinden kimseyi ldrme; bu kt sonular verir. Bundan sonra kim erkek ve kz kardelerine ktlk etmeyi tasarlarsa, siz onun panku yelerisiniz, ona aka deyin ki, kan dkmekle ilgili bu tableti oku! Hattuata kan dkme artt zaman, Tanrlar kral ailesini cezalandrdlar. Kim erkek ve kz kardelerine zarar verirse, kraln ban tehlikeye sokarsa, mahkemeyi arn. ..." Telipinu ncesi, kargaa dnemi dediimiz dnemde, Hattuata olup bitenleri, bu ferman sayesinde, Telipinunun azndan reniyoruz. Telepinu, genelde lkenin i ileriyle uram ve i bar tesis etmeye almtr. D siyasetini ise fetihler yerine diplomatik mnasebetlerle yrtmtr. Telipinunun nasl ldn bilmiyoruz. Ancak Telipinudan sonra, olaylarn ak tam bilinemeyen bir 50 sene gemitir.

26

Msr mparatorluu

Karnak Amon tapna

1504 ylnda I. Tutmosis (1504 1492) Msrda firavun oldu. Sava bir firavundu, saltanatnn ilk yllarnda kuzeyde Frat nehrine, gneyde Nil nehrinin drdnc elale yaknlarna kadar ulamt. Bir yzyl nce Msrn en nemli rakibi olacak olan Mitanni devleti kurulmutu. I. Tutmosis Frata varnca Mitanni ile olan ilikiler dmanca ilikiler haline gelmitir. Suriye ve Filistinde pek ok kk devlet Msra sadakat yemini ile balyd. Bu kk devletler, Msrn dmanlar karsnda Msr ile birlikte hareket ederler ve Msra vergi derlerdi. Ama yerel siyasal amalarn kendileri seerler, kendi kendilerini ynetirlerdi. Bu topraklarda Msr varln kk bir ordu ve birka yksek rtbeli subay ile koruyordu. Buna karlk Nubya bir smrge olarak ynetiliyordu. Banda Msrdan yollanm bir genel vali vard. Ayrca tapnaklar gibi baz Msr vakflarnn bamsz arazileri bulunuyordu. Msrn Nubya zerindeki baskl tutumu Nubyada srekli bir nfus kaybna sebep oluyordu.

27

Msr hem Suriye ve Filistini ve hem de Nubyay ticaret yollar ve ham madde nedeniyle elinde tutuyordu. Savunma ihtiyac ikinci planda kalyordu. nemli olan Nubya altn ile ticaret yollar denetiminin getirdii para ve ilikiydi. I. Tutmosisden sonra firavun II. Tutmosis oldu. II. Tutmosis ldnde yerine olu III. Tutmosis geti. Ancak bu dneme damgasn vuran II. Tutmosisin kars Hatepsut idi. II. Tutmosis lp yerine ikinci elerinden olan olu III. Tutmosis tahta ktnda ok kk bir yatayd. II. Tutmosisin ei kralie Hatepsut, kral naibi olarak iktidara gemiti. Saltanatn yedinci ylnda Hatepsut kendini kadn firavun ilan etti. Hatepsut lmne kadar vey olunun yannda saltanat srd. Kralie ldnde III. Tutmosis 22 yandayd. Kadn firavun Hatepsut XVIII. hanedana damgasn vurmutur. I. Tutmosisin kzdr. Yar vey erkek kardei II. Tutmosisin eidir. II. Tutmosisin lm zerine ya kk olan vey olu III. Tutmosisin baa gemesini, Msrn kaosa decei endiesiyle, engelledi. Dnemin barahibi Hatepsut ile anlaarak kendini Firavun ilan ettirdi. Erkek giysileri, takma firavun sakal ve ssleri ile geleneksel erkek firavun grntsnde dolat. Onu betimleyen resim ve heykellerde bu aka grlr. Hatepsut genellikle barl bir politika izlemitir. Sadece, saldrlara, isyanlara cevap vermek gibi ok zorunlu haller iin sefere km veya savamtr. Bugn iin askeri baarlarndan ok yaptrd ant eserlerle anlr. Bunun bir rnei, Ant Kabir de dhil olmak zere birok antsal yapya esin kayna olan Derrel Bahride yaptrd olaan st estetik tapnak - ant mezardr. Karnak tapnan bytt. Onu iki devasa dikilita, heykeller, kabartmalar, vb ve ilave yaplarla ssledi. Atalarnn hayali olan bulunamayacak (yani mezar hszlarndan korunmu) bir mezar kompleksi yapma projesini hayata geirdi. Bgn Krallar Vadisi denilen mezarlar blgesi onun eseridir. Atalarnn bazlarnn mezarlarn da tad sylenir. Yzyllar iinde bu vadide pek ok mezar olutu. Biz imdilik bu mezarlarn 60 kadarn biliyoruz. Ayrca bu vadi bir ller kentidir. Bylece karlkl iki ehirden sz etmek

28

gerekir. Bu iki ehir Nilin iki yakasnda karlkl dururlar. Biri doudaki iinde hayatn olduu insanlarn yaad Tebai(Teb), dieri ise batdaki ller ehri olan Tebai (Teb) dir. Kimi tarihilere gre vey olu III. Tutmes byyp olgunlatka iktidara sahip olma tutkusu artm olmal ki Hatepsutu ve muhtemelen a da olan vezir Senmutu ldrtt. Bir dier varsaym III. Tutmesin Hatepsuta bal vezir ve dostlarn ldrmesi nedeniyle zehir ierek intihar ettii yolundadr. Ancak son incelemeler kanserden ldn dndrmektedir. Hatepsutun lm henz tartmaldr ama nasl lrse lsn Msr tarihinin nemli Firavunlarndan olduu konusunda tarihiler hemfikirdir. ncelikle bilinen ilk kadn firavundur. 22 yllk saltanatnda Msr kalc ant eserler kazanm ve Hiksos dneminin yaralarn sarmtr. lmnden sonra hakiki iktidara kavuan III. Tutmosis, Hatepsut adn ve kabartmalarn birok yerden kaztmt. Firavunlarn geleneksel olarak 5 ad vardr. Bu 5 farkl isim Doum ad, Taht ad, Horus ad, Nebty ad ve Altn Horus ad altnda toplanr. rnein Hatepsut iin bu yaplanma aadadr: Doum ad, Khnumt-Amun Hatshepsuttur. Khnumt-Amun, Amun'a bal olan demektir. Hatshepsut, asil kadnlarn nde geleni manasndadr. Taht ad, Maat-ka-ra yani Ra'nn ruhunun adaleti/doruluudur. Horus ad, Wesretkau yani Ra'nn ruhlarnn gcdr. Nebty ad Wadjrenputtur. Yllarn geliimi demektir. Altn Horus ad ise Netjeretkhau yani Grnn ilahilii demektir.

Harepsut tapna

29

Gk Bilgisi

Bu dnemde, artk Hititler, devrin en gl devleti Msr ile snrdatlar. Msr, III. Tutmosis dneminde, M.. 1479 1425 yllar arasnda, Hititleri yenerek, Filistin ve Suriyenin fethi bitip, Msr kuzeyde Frata kadar uzand. ktidar hrs ile yanan III. Tutmes yaylmac ve saldrgan bir politika izlemiti. Filistin ve Suriyeyi alnn ve aa yukar 16 yl sren fetih savalarnn kahramanlk yklerini Karnak Tapnann duvarlarna yazdrtt. stanbul Sultanahmetteki dikilita da III. Tutmosisnin hkmdarlnn otuzuncu ylnda, Hieropolis ehrine dikilen ant tatr. Msra akan ganimetin bir ksmn ordu alyordu, ama byk blm dorudan firavuna veriliyordu. Firavun da bunu istedii gibi datyordu. Firavunlar, ganimetin nemli bir ksmn tapnaklara vermeyi tercih ediyorlard. Bunlarn iinde Tebdeki Amon tapna, dier tapnaklara nazaran aslan payn alyordu. Aslnda, Filistin ve Suriye gibi, uzak ve Msr ile arasnda l engeli olan lkeleri elde tutmak kolay deildi. Msr ordusu ekilince, isyanlar oluyor ve yeniden dzeni kurmak iin Msr ordusu sefere kyordu. Her eye ramen III. Tutmosis dneminde, Libya zerinde de hkimiyet kurularak ve gney snrlar 4 c elaleye kadar inerek, byk bir Msr imparatorluu olutu. III. Tutmosis dnemindeki askeri nitelikli devlet, ondan sonra, 200 yl daha yaad Bu dneme ait olan ve M.. 1460 ylna tarihlenen Senmutun tavan sslemesinde Orion, Sirius takmyldzlarnn ve Merkr, Vens, Jpiter, Satrn gezegenlerinin resmedilmi olmas, Msrdaki astronomik almalarn ne denli ileri gittiini gstermektedir. Msrl astrologlar Gk hakknda derin bilgiye sahiptiler ve bunlar belgelemilerdi. Ne yazk ki skenderiye ktphanesinde bulunan bu belgeler, ktphanenin tahrip edilmesiyle yanmlar ve yok olan dier 400.000 kitap gibi izleri silinmitir. .

Senmt astronomik duvar resmi asl

30

Senmut astronomik duvar resmi

XVIII hanedan firavunlarnn siyaseti, devlet rgtn geniletti. Yeni koullar hkmet sistemini deimek zorunda brakt. Bir vezir yerine, biri Gneyi ve dieri Kuzeyi yneten iki vezirlik kabul edildi. Gney veziri, biraz daha stnd. Tm lkeyi ilgilendiren konularda karar gney veziri veriyordu. Vezirlik, devlet brokrasisinin ba idi: dari iler, sulama tanmazlar, adalet, maliye ve ordu ona balyd. Tm devlet daireleri ve yerel otoriteler vezire dzenli aralklarla raporlar sunarlard. Vezir, rapor ve bavurular inceler, nemli ilerde dorudan kendisi karar verir, tanmazlar zerindeki sorunlar zer, vasiyetnameleri onaylard. Ama teoride, tm topraklarn sahibi Firavundu. Ganimet dalm, sosyal ilikileri deitirdi. Zamanla, Firavun ganimeti datrken bir snflandrma olutu. Saray soylular ve din adamlar ncelik kazand. Din adamlar, inanlmaz derecede zenginleti. Din adamlarnn bu zenginlii, kurumsal olarak, tapnaklarda ekilleniyordu. Topraklarn byk bir blm, iinde yaayan halk ile birlikte tapnaklara terk edildi. Tapnaklarn otoritesi artt. Tapnaklar byk mlk sahipleri ve nemli bir iktisadi birim haline geldiler. Bunlarn iinde Tebdeki Amon tapna zellikle glendi. Ganimetten pay alma ve zenginlik asndan, soylu ve din adamlarnn peinden askerler geliyordu. Firavun veya merkezi idarece, baz yksek rtbeli subaylar, saraydaki yksek brokratik grevlere getiriliyordu. Bu da, subaylarn i politika zerinde etkili olmasn salad. Kendilerine toprak verilen orta ve baz alt rtbeli subaylar da glendiler. Devlet bu gl subaylar karsnda dikkatli olmalyd. Kyllerin durumu ise pek parlak deildi. Onlar ortaklklarn yeleri idiler. Vergi veriyorlard. Hkmdar iin veya tapnaklar iin yaplan

31

angarya ard. Dier taraftan, fetihlerden gelen zenginlikle, insan bugn bile hayran brakan devasa eserler yaplyordu. Bu da kyller iin angaryayd. Sava esirleri ve fethedilen lkelerden getirilen kleler nedeniyle, lkede kle says durmadan artyordu. Bir cins zenginlik olan klelerin dalm eit deildi. Firavun, tapnaklar, soylular, askeri ve sivil brokratlar, kleleri paylayorlard. Sradan askerlerin, iftilerin ve zanaatkrlarn 23 klesi vard. Kleler her ite kullanlyordu: tarlalarda, ev hizmetlerinde, madenlerde, tamada, tapnak yapmlarnda. Firavun ve Amon tapna, fetihlerle zenginletike, d ticaret Firavun ve Amonun eline daha fazla geiyordu. Bamsz tacirler de, yaptklar ticaret iin, Firavun ve Amona bir eyler sunmak zorundaydlar. Bunu bir cins ticaret vergisi gibi dnmek mmkndr.

Mitanni

Bu srada blgedeki en kuvvetli devlet Mitanni devletiydi. Van gl ile Hazer gl arasnda, Kuzey Mezopotamyada, ukurovann kuzeyinde, Hatayda, Kuzey Suriyede, Filistindeki yerleimler Mitanni (Huri) arlkl veya Hurri etkisi altndayd. Bir noktaya daha deinelim: Asur krallarna at yetitiriciliini retenler de Mitannilerdi.

32

Msr dini, Msr Tarihidir

Gne veya milyonlarn teknesi

Osiris miti gibi, Msr dininin bir nemli miti de, gnein dndr. Gne Tanrs her sabah yeniden doar, bir gne teknesi iinde gkyzn kat eder, yalanr ve lr. Gne Tanrsnn lm hibir zaman aka belirtilmez. Gece boyunca, gne Tanrs, yeniden domak iin yeraltndaki yolculuunu srdrr. Gece boyunca yaplan yeniden dou yolculuunda, gne Tanrsna, teknesinde, bir gurup Tanr elik eder. Bunlarn pek ou, gne Tanrsnn kendi varlnn farkl biimlerde kiilemi halleridir. Byl g, alg, vs gibi adlar alrlar. Bu yolculuktaki mrettebat, elik edenler, teknenin donanm farkl kitaplarda farkl farkl anlatlmtr. Ama gne Tanrs sonunda geceden kar. Buna Tanrs, Tanras, kral ile btn yaradl sevinir. Gne Tanrsnn, gne teknesi iinde dn, tm deiimler iinde, tek deimeyecek olgudur. Dzenin kendisidir. Bu nedenle bu dngye, btn Tanrlarn katks vardr. Horus, Osiris, Toht oradadrlar. Seth, insan bal ylan Aposisi zpknlamak iin, gece yolculuu boyunca, gne teknesinin banda, elinde zpkn durur. Eer, Aposis gne teknesini yutsa, son gelecek, devinim duracaktr. Gkyz Tanras Mut ordadr. Mut n torunudur ama gne Tanrs geceleri onun azna girip, gndzleri ondan doar. Msr dinindeki bu tip elikiler kimseyi rahatsz etmez. Yeniden dou ve lm sonras yaam kavramlar, zaman alt st etmitir. Bu nedenle gemile, gelecek birbirine karabilir. Msr Tanrlar, bazen gruplandrlarak, bazen senkretizm yaplarak birletirilirler. En yaygn gruplandrma biimi lendirmedir. Burada Tanr birletirilerek bir kuvvet btnl salanr. Msr dinindeki bu leme tarz gruplandrmann etkileri, kendinden sonra gelen dinlerde de grlecektir. En yaygn leme iki yetikin ve bir genten oluan ldr. Teb ls, Karnaktaki tapnan Tanrlar Amon-Ra, Mut ve Honstan oluan guruptur. Bu bir aile gurubu biimindedir, ancak Mut Amon-Rann kars deildir, Hons ise onlarn ocuu deildir. Daha ok farkl kkenleri olan yerel Tanr, bir aile modeli iinde bir araya 33

gelmitir. Menfisin drt Tanrsndan , Phtah, Sahmet ve Nefertem bir l oluturur. elaleler blgesinde, Hnum, Satis ve Anukisten oluan lye taplr. Senkretizm tarz birletirmeye gelince: bir Tanr, daha nemli bir Tanrnn adn ve zelliklerini alarak birka ada sahip olur. rnein, Amon, Amon-Ra olur. Abydosda, Osiris klt, o blgede gl bir klt olan yerel Tanr ile zdeletirilerek Osiris-Hentanentiu adn alr. Bu tr balantlar, adlar birletirilen Tanrlarn kimliklerini yok etmez. Msr dini, Msr kltrnn tmn kaplar. Msr tarihi de, Msr dininden bamsz dnlemez. Bu din, kendisinden sonra gelen, zellikle tek Tanrl dinleri derinden etkilemitir. Daha nce de grdmz gibi, din, Msrda, hem siyasi otoritenin ve hem de ekonominin temelini oluturmutur. Msr toplumu, resmi sylemle, Tanrlar, Firavunlar (ki onlar da Tanryd) ve insanlardan oluuyordu. Ancak, kaytlarda olaylar Tanrlarn ve krallarn karlkl etkileri olarak ele alnp, insanlara hi yer verilmez. Krallar Tanr ile insanlar arasnda araclk ilevi yaparlar. Krallar ou zaman tek aracdrlar, insan Tanrlar nnde temsil eder, Tanrlar da insanlarn nnde temsil ederler. Smerlerde araclk grevi kiisel Tanrlara verilmiken, Msrda bu grev Firavunundur. Firavun ayn zamanda yaratc Tanrnn yeryzndeki rneidir. Yaratc Tanrnn dzensizlik yerine dzen koyma eylemini yeryznde tekrarlar. Tanrlara aracln firavunla yaplmas fikri, yani Tanrlara arac olann dini lider olmas fikri, Smer ve Msrda ortaya ktktan sonra, artk gnmze kadar yaayacaktr. Tek Tanrl dinlerin peygamberleri, bu motif altnda, Tanrlarla iliki kuracaklardr. Msr firavunu, tebaasnn yani insanlarn refah ve mutluluundan da sorumludur. Eski Ahitte ve Msrda geen ayn tanmla iyi bir obandr . Firavunun Tanr veya insan olarak tek bir stats yoktur. Yapt grev nedeniyle farkl bir yaratktr ve duruma gre roln oynar. Kurumsal olarak firavun yani kral dinin koruyucusudur, ama pratikte rahipler Tanrlar iin alrlar ve dinin klt imajn korurlar. Tanrlarla insanlar arasnda devaml bir szleme vardr. Bu szleme hkmleri iinde hareket edilinir. Kral Tanrya duyulan hayranl ve saygy dile getirir ve Tanrnn niteliklerini ver. Tanr buna, krala olan sevgisini ve onunla birlikte olmaktan duyduu memnuniyeti gstererek cevap verir. nsan ya da firavun bir Tanry sevmez, ona yalnzca sayg duyar, hayran ya da mteekkir olur. Bylece sevgi dnceden kp gider, kalan korkudur. Tanrlara duyulan korku, sevgisizliin bir sonucudur. Msr din kltnn amac, dnyann kurulu dzenini salamak ve zenginlemektir. Tapnaklar, daha nce de grdmz gibi bu nedenle hem ynetim ve hem de ekonomiye el atmlardr. Rahipler, tapnaklarda hiyerarik bir tarzda rgtlenmilerdir. Tapnaklara sadece rahipler girebilirler. Tanrlar, baz festivaller srasnda, tapnaktan karlr, ite ancak o zaman, halk ona yaklaabilir. Bu adet, bugn bile dini sembollerin festivallerle sokaklarda dolatrlmas ile dnyann pek ok blgesinde devam etmektedir. Msrda hac merkezleri de vard. Bu merkezler, siyasi iktidarn durumuna ve hkim dinin blgesel alt kltne gre deiirler. Orta krallk dneminde Abydos ve Hayvan Nekropolisi, Ge krallk dneminde Sakkara, byle hac merkezleridir. Hac olgusunun Orta Douda kurumsallamas Msr dininden tremitir. Msr dininde ibadet ve by at ba gitmitir. Yani by, aman dininin bir kalnts olarak, Msr dininin bir paras olmutur. nsanolu, avclk dneminden beri byy tanyor ve kullanyordu. Ama drt bin yldr yerleik dzende, Msrda, by hkm srnce, artk hayatmzdan kamaz bir konuma ulamtr. Msr dini sayesinde, bugn bile eitli toplumlarda bynn ne denli halkn gnlk yaamnn paras olduunu gryoruz. Fal ve kehanet, Smer dini nedeniyle yaammza girmiken, by Msr dininin hediyesidir. Daha sonra gelecek olan tek Tanrl dinler, byy 34

yadsyamam, ancak yasaklamakla yetinmek zorunda kalmlardr. Yasaklama bile kesin bir kurala balanamamtr. XVIII. hanedan dneminde, tapnaklar ar bymt. Siyasi ve ekonomik hayatn vazgeilemez unsurlar haline gelmilerdi. Eitimi ele almalar ise, gelecek kuaklar istedikleri gibi ekillendirip, artlandrlmasna imkn tanyor, gelecek iktidarlarnn temelini atyordu. Bu dnemde rahiplik bir snf olarak ortaya kt. Halkn temel gereksinmelerini grevli rahipler sleniyordu. Ayin uzman olan, vaiz rahipler vard. Gndelik ve daha az kutsal iler yapan rahipler ve onlarn yamaklar vard. Kalabalk rahipler topluluunu ise, birinci, ikinci, nc ve byk tapnaklarda drdnc barahipler ynetiyordu. Eilim, olun, rahiplik grevinde babasnn yerine gemesi idi. Ama buna karn, firavun da zgrce tayin yapabiliyordu. Miras m, tayin mi sorusuna, o zamanki siyasi durum karar veriyordu. Din, daha nce grdmz gibi, siyasi iktidarn daima iinde veya yannda yer almtr. Ancak, yine de Msrda olduu kadar, din hibir yerde bu denli gl ve siyasete yn verir hale gelememiti. ok Tanrl dzen, gelierek laik bir izgiye gelinmesine yol aabilirdi. Msr, ok Tanrl dzende bile dini olabildiince siyasiletirerek, laiklie giden yolu tamamen kapatmtr. Bundan sonra, zellikle tek Tanrl dinler, siyasi amalar ile birlikte dnleceklerdir. Yeni kralln son dnemlerine gelindiinde, M.. 500 ylnda, Msr toplumu kast sistemine benzer meslek guruplarna blnerek, kat bir grnm ald. Bu kat grnm, din adamlarnn i blmnde de kendini gsteriyordu. Rahipler grev banda iken, yemeleri, imeleri, giyinmeleri, tra olma biimleri ve cinsel orular sk kurallara balanmt. Okuryazarlk, byk oranda rahiplerin ve ordu subaylarnn bildii bir yetiydi. Rahiplerin ve ordu subaylarnn dnda kalan brokrat kesimin says, bu ilk ikisi ile mukayese edildiinde dk kalyordu. rnein Ramseslerin tahtta olduu dnemde, brokrasi demek sadece rahipler ve ordu subaylar demekti. Bu geliim, din adamlarn entelektel birikimin hazinesi haline getirdi. Msr tarihinin ge dnemlerine girildiinde, ruhban snf daha da byk kltrel neme sahip oldular. Balangta rahipler sadece firavunun temsilcisi iken, son dnemlerde firavunlar kendilerini rahip olarak tanmlamaya baladlar. Bu da din adamlarnn, zaman iinde ne kadar kuvvetlendiinin ve siyaseti nasl kontrol altna aldnn gstergesidir. Msr dininde, Tanrlarn kendileri, efsanelerden daha nemlidir. Bu Orta Dounun dier dinlerine nazaran nemli bir anlay fark oluturur. Bu dinde, yaayanlar ve ller dnyas olarak iki yaam biimi vardr. Msr dini ok seenekli bir dindir. Bu seenek okluu, ller dnyas iin de geerlidir. Firavunun ve normal insanlarn lmden sonra ller dnyasna katlm farkldr. lmden sonra yaam kavram firavun iin kesindir. Zaten, o bir Tanr olduundan tersi dnlemez. Ancak yine de ller dnyasna gidii kurallara balanmtr. Ama dier insanlar iin, bu kaderin yerine gelecei hi de kesin deildir. lmden sonraki yaam tehlikelerle doludur. Bu tehlikeleri atlatmann tek yolu ise bydr. Rahiplerin dini almalar arasnda by nemli bir yer tutar. lme yolculuk mezarda balar. Gl ve zengin kiiler kendilerine byk, atafatl mezarlar yaparlar. Bunun tabii ki, yaarken kiinin prestijini arttrc bir yn de vardr. Ama daha nemlisi, len kiinin mezarn iinde veya evresinde var olmaya devam edecei inancdr. Kii lmden sonraki yaam iinde yolculuk yapabilir. lnn amac kendini Tanrlarla ve zellikle Osiris ile zdeletirmektir. Bu, ayn zamanda, biim deitirmi bir ruh olarak ve Milyonlarn Teknesinin bir yesi olarak, gne dngsne katlmak demektir. Gnein kursunu betimleyen resimlerde, bu milyonlarn katlm gsterilmez. nk Msr resim sanatnda normal insanlarn maceralarna fazla yer verilmez. 35

Bir konuya daha deinmekte yarar olacaktr. Yeni krallk dneminin Tanrlarndan Min verimlilik, bereket ve kralln dou topraklarnda yolculuk edenleri koruyan egemen bir erkek tanrdr. Bir yabancya yapt anal tasallutu sonucunda Tanr Toth doar. Efsanelerde buna benzer ecinsel sylemler vardr. Yine Msrllarn bozguna urattklar ve yendikleri dmanlara sava alannda anal tasallut yaptklarna dair de pheli sylentiler vardr. Bu gibi mphem sylenceler olsa olsa Msrllarn homoseksel ilikilerin yabancs olmadklarn ortaya koymaktadr.

36

Amon Tapnaklarnn srr

Bu sralarda, Hermesin daha nce zetlenen retisi, Amon tapnaklarnn byk srr haline gelmiti. Bu nedenle de yazl deildi. Tapnak barahiplerinin, birbirine szl aktardklar gizli bir bilgiydi. Sr, sadece ona layk olanlarn bildii bir retiydi. Bu srra eriebilmek iin, Amon tapnaklarna giren rahip adaylar, yllarca tapnaa hizmet ederler, ile ekerek olgunlarlar ve en sonunda da zorlu snavlardan geerlerdi. Zorlu snavlar baarabilen birka kii, sonunda srra da kavuurdu. Ama bu kiiler artk zel kiilikli insanlard. Srr, en ar ikenceler altnda bile ifa etmezlerdi. Amon tapnak rahiplerinin imtihandan gemeye istekli olanlar arasndan, bazlar snava girmeye layk grlerek seilirdi. Snav akl, irade, cesaret, kendini vermilik ve dayanklln snand bir dizi testten oluuyordu. Bunu pek az insan baarabilirdi. Adaylar, nce, uzun yllar, sis tapnanda, hi konumadan hizmet ederlerdi. Bu sessiz ibadet biimi, gelecekte, inzivaya ekilmenin ve hidayete ermenin en nemli yollarndan biri olacakt. Konumayan aday, yerleri, tuvaletleri temizleyerek, en ar ve pis ileri grerek, gururundan syrlrd. Olgunlaan aday, bu sefer, dar, alak, karanlk ve ii llerle ve ylanlarla dolu bir labirente braklrd. Aday, ayaa kalkamadan, bu karanlk ve korkun dehlizlerde, srnerek, kendi ve korkular ile yzleirdi. Aday, zaman zaman, odalara rastlard. Burada bir rahip, ona devam edip etmeyeceini sorar, devam edecekse, labirentten ancak l olarak kabileceini aklard. Aday hala devam etmek istiyorsa, dehlizlerde yaamay srdrrd. Labirent iinde srnen aday, bir ara, onu aa kaydran bir dehlizle karlar ve aa kayard. Kaymann sonu bir uurumda son bulurdu. Aday, hala soukkanlln koruyabilmise, akln kullanabiliyorsa ve gzlem zelliini kaybetmemise, uuruma dmeden, kurtulu yolunu bulurdu. Bulamayan uuruma der ve lrd. Bu imtihandan kan aday, hepsi birbirinden zor ve korkun olan ate snavndan, su snavndan ve ehvet snavndan geerdi. Her snavdan sonra, aday aylarca bir hcrede kendi bana yaayarak, dnr ve kendi ile hesaplard. Bylece, yorula yorula, Tanrya yaklaan aday en son bir canl canl gmlme seremonisinden geerdi. Bu noktaya gelen aday, artk, zaten, dnyevi tm hislerden syrlm, lmle oktan btnlemi biriydi. 37

Uzun yllar sren ileden sonra, adayn byk srr renme zaman gelince, barahip onu rasathaneye gtrerek, gkyzn, yldzlar gsterir ve ona Hermesin srrn aklard. Bylece ortaya ok az kii tarafndan bilinen ve hibir koulda ifa edilmeyen bir sr dnyas kt. Srr bilen ok az saydaki Amon rahibi, bu srrn her akl tarafndan kavranamayacana inanyorlard. Rahipler srr ilerinde tarlar ve bu srdan hibir artta sz etmezlerdi. Bilmek, bulmak, susmak iarlar olmutu.

38

By

39

Tarihte by hakknda hem ok ey yazlmtr, hem de ok az ey. nk isimler ve kavramlar i iedir. Dikkatli bakldnda ayn isimlerin ve kavramlarn birok kltrde farkl isimler altnda sunulduu anlalyor. Doast glere tartlamaz kudretler atfetmenin, bu sanata sahip olanlarn stnlklerini vurgulamann somut ve bilimsel bir yolu yoktur. Ama srlar dnyasnn, insan insan yapan hayal gcnn ve kadim atalarmzn hayatta kalma mcadelesinin anonim bir paras olduu muhakkaktr. By insanlk tarihinin vazgeilmez bir birikimidir. Bilinmezin bilinmesinde, ruhun kurtulua hazrlanmasnda ve bazen de insana musallat olan ktlklerin, hastalklarn iyiletirilmesinde kullanlmtr. nsanolu sorunlarna aklc aklamalar ve zmler getirdike baz bilgiler bynn alanndan bilimin alanna gemitir ve gemeye devam edecektir. Bununla beraber bir bilinmeyen kaldka ve ruhun lmszlk aray srdke, insan beynini rahatlatmak iin doast glere inanmay srdrdke, ne dinden, ne masum faldan, ne sihir ve ne de genelde sapknlk addedilen byden vazgeebilecektir. ster gizli srlar retisi, ister ezoterizm, ister Batnilik diyelim bu aray srecektir. Bu kltrel birikimi hepten reddedemeyiz. Astrolojinin astronominin babas olduunu, byc hekimlik ve eczacln da bu bilimlere katksn gz ard edemeyiz. Hangi a ve kltrde olursa olsun gizli retilerin kurallar vardr. lk ve deimez kural gizliliktir. Bynn ve dier batini retilerin sembolik yanlar ok fazladr. Semboller hem aktr ve hem de kapaldr. erdikleri srlar, kademe kademe ykselir ve alabilen alabildii kadarn alr. Nihai srra ulamak ise neredeyse imknszdr. Bu yola giren ok saydaki mritten ancak bir ka ok byk aclar ve ileler ekerek nihai srra yaklaabilir. Srlar daima sembollerin arkasnda saklanr. Kltrlere ve tarihsel kesite gre birok sembol kullanlmtr. Hayvanlar ok kullanlan sembollerdir. Ylan, kurt, kartal, ko, aslan, balk, ku gibi hayvanlar; kare, gen, kre, daire gibi geometrik ekiller veya ty, asa, kl, su, gne, ay, aa, maara, da, gibi objeler; sar, krmz, mavi gibi renkler gl sembollerdir. Ayrca baz, yaradl, cennet, cehennem, iblis veya eytan, cin, melek, cennetten kovulu, cehenneme ini, canavarlar, devlerle dv gibi sembolik anlatmlar vardr. Baz yerler de dier yerlerden daha kutsal, daha gizem doludur. Delfi, Sina da, Babil, Kuds, Altay Dalar, tken, Tapnaklar, amann veya adrn direi, kap eii, Mekke gibi yerlerin gizler dnyasnn bir paras olduu ve oralarda kutsalln daha youn olduu kabul edilir. Srlar dnyasna girmek isteyen gnlller nce bir kabul treninden geerler. Latinceden gelen nisiyasyon szc kabul ve yol gsterme, retme anlamndadr. Tarikatlarn tedris veya irat kelimesi de bu anlamdadr. nisiyatik veya gizli renimde uzun ve zorlu bir yol vardr. Ruhsal ve fiziksel dayankllk iin birok eitim ve snavdan geilir. Oru, zikir gibi konsantrasyonu ve para psikolojik yetenekleri gelitirecek eitimler yaplr. ncelikle bir hocaya (usta, stat) balanan aday yllarn bu uurda verirken sessiz ve itaatkr olur ve kademe kademe ulat olgunlukla vakf olduu sr says artar ve bu srlardan asla sz edilemez. Bylece adaylar elene elene bu yolda ilerlerler. Kabiliyetliler ilerlerken yolda kalanlar olur, onlara daha nemsiz iler verilerek eitimleri durdurulur ama ayrlmalarna izin verilmez. Gizler ancak seilmi veya stn yeteneklilere, zorlu eitimi de tamamlayabilirlerse aklanr. Baz insanlarn bu tr retilere daha yatkn olduu, bu tr retilerin sembolik deerlerini iselletirip, zenginletirip, uygulamakta daha baarl olduu kabul edilir. Ar sembolik olan bu tr retilerde doal olana bakarken saklad doastl grme yetenei aranr. Tarih boyunca her dinde ak olan bilgiler ve ayn dinin batini versiyonlar ayn anda yaamlardr. Batini olan, resmi reti diyebileceimiz ak bilgi ile ou zaman atmtr. 40

By aralarnn ve ayinlerinin byk lde dini ara ve ayinlere benzedii bilinmektedir. Bol ve gsterili giysiler, ttsler, asalar, ziller, baka semboller, durmadan yenilenen anlaml veya anlamsz gibi grnen sembolik kalplar, dualar, ilahiler v.s. Byde kullanlan asa, kl, yzk gibi by gerelerinin, kutsandklar iin, doast gleri harekete geirdikleri kabul edilir. ou kez artk tedavlden kalkm eski dinlere ait birikimler ve gereler de by malzemesi olarak karmza karlar. Byleri ak ve kara by olarak ikiye ayrmak adet olmutur. Bu tamamen ahlaki bir deerlendirmedir. Ak by kabul grr. nk iyiye, ruhsal destee ve genelde de ifaya yneliktir. Ak by ile uraanlar iyi niyetli hatta dindar insanlar olarak tannrlar. Ak bysn de bu kategoriye sokarlar. Demek ki aka ynelik hogr tarihte hep olmutur yle ki, bir eit gizli zorlama ve zorbalk olan byy bile ho grmlerdir. Ama evli insanlarn arasn amaya ynelik byler daima kara by addedilmilerdir. Ak byc iyilik iin alr, iyilik dolu glerle ibirlii yapar. Kara by ise amac ktlk olan bylerdir. Bir kiiye veya bir topluma zarar vermek amacn gder. Cinayetler ileten, hastalklar, afetler ve lmler saan kara byclerin ibirlikileri ise karanlk gler ve veya eytandr, kt cinlerdir ve l ruhlardr. Kara byde gerek iblis ve gerekse nekromansi (l ruhlar) oka kullanlan elerdir. Kara bycler geerli dinin ilahlarn veya tanry reddederler. Tm kltr ve dinler bu byy yasaklar ve yapanlar lanetler. Kara bynn iinde olan ama krmz by de denilen ve son derece tehlikeli kabul edilen byde ise kurbanlarn kanlar oka kullanlr. lleri bile dirilttii kabul edilen bu bynn gnmzdeki uygulayclar Vudu bycleri, eserleri de yaayan ller yani zombilerdir. Hem tarihte ve hem de gnmzde ok fazla kara by hikyesi vardr. Ezoterik reti sz konusu olduunda vazgeilemeyecek kaynak Hermes ve Hermesin kitabdr. Konu Hermes olunca ezoterik (gizem) retiye kaynaklk etmi birden fazla Hermes karmza kar. Tabii ki ok sayda ve hemen her konuda yazlm kitap ta vardr. lk Hermes, daha nce bahsedildii gibi Msrda yaamtr. Belki de Msr Tanrs Tohtun ta kendisidir. Gizli bilimlerin staddr. Bilgedir insanlara yazy ve bilinmesi gereken birok eyi retmitir. Hermeste birbirinden olduka farl ilerle uraan, ama hepsinde de tartlmaz derecede stn eserler veren, gl kimlikler ileri srlmtr. Astronomi, matematik, corafya, topografya, tp bunlardan bir kadr ve kimine gre 36 525 kimine gre de 525 veya 36 cilt eserin sahibidir. Msrn by sanatndaki staddr. Piramitleri ina etmitir. Yasa koyucudur ve tanr mertebesine ulam bir fanidir. Yunanllar HermesTothdan ok etkilenmilerdir. Bu medeniyet iin o artk tartlmaz bir Tanr kimliindedir. Yunanda Ermes veya Hermes, Romada Merkr, Araplar da dris peygamber olacaktr.

41

Akalar

Knossos saray

Greklerin atas olan kavimler kuzey Yunanistana girip, Teselyay igal ettikten sonra gneye doru yaylmalarn srdrdler. M.. 2000 ylna gelindiinde, yani Girit medeniyetinin parlak devri balamken, aralarnda Akalarn ve onlarn da bulunduu Grek kabileleri, Teselyadan Yunanistann merkezine ve oradan da Peleponeze doru ilerlemeye baladlar. Teselya ve Beotial istilaclar bir Yunan dili diyalektii olan Aiol dilini konuuyorlard Akalar, M.. 1700 ylnda, Yunan anakarasndaki Girit topraklarn igal ettiler ve kendi Aka yerleimlerini kurmaya baladlar.

42

M.. 1700 tarihinde, Girit medeniyetinin merkezi Knossos bir deprem sonucu ykld. Bir dier deprem de Mycenaey tahrip etti. M.. 1650 tarihinde, Ege denizinde Santorini adasndaki Thera yanarda patlad (Son bulgular patlama iin 1627 1600 yllarn gstermektedir). 30.000 nfuslu Akroteri kenti 12 metre kl altnda kald. Mthi bir enerji aa kmt. Bu enerji evresinde yer alan kylar iin ykc bir etki yapt. Therann patlamas ile frlayan paracklar Karadenize kadar geldiler. Yunanistana girmi olan Akalar kabile (klan) eklinde organize olmutu ve balca yerleim yeri Miken di. Bu nedenle bu uygarla Miken (M.. 1700 1100) uygarl ad verilir. Miken uygarl ile Ege kltr biterken, Grek kltr balar. Akalar, onlar Yunanistana geldiklerinde, her ger gibi aman dinindeydiler. Klanlar hayvan adlar tayordu ve daha nce aman dininde anlatld gibi davranyorlard. M.. 1700 yllarna gelindiinde Orta Asyada Afanasyova kltr biterek Bronz a balyordu. Gney Sibirya'da bronz eyalara M.. 1700 1200 tarihleri arasnda rastlyoruz. Bu kltre Andronova kltr denir (bronz a kltr). Andronova kltrnde geni azl, dztabanl, kulpsuz kaplar vardr. zerleri, ke ve mendirek eklinde sslerle kapldr. Bu kaplar, gneyde Tanr dalarna, batda Don nehri kylarna kadar yaylr. Bu topraklarda, ayn tarzda kap kaban bulunmas, paralel kltrlerin varlna delalet eder. Andronova kltrnn buluntular iinde tatan yaplm kaklar, ok ular, kemik ineler, yekpare kabzal hanerler, baltalar, delikli ok ular, kpe gibi ss eyalar, altn ziynet eyalar vardr. At, sr ve koyun beslenir. Deve beslenmesine de balanmtr. At, etinden ve stnden faydalanlan bir hayvandr. Gney Sibirya bronz an yaarken, Altay dalarnda yaayan topluluklar bu kltre daha ge tarihlerde gemilerdir.

43

Suriye zerine hesaplar

M.. 1471 ylnda, Msr ile Hititler arasnda bir antlama yapld. Kenan lkesi Msr hkimiyetinde kalyordu. Anadoluda, Telepinudan 50 sene sonra, II. Tuthaliya (M.. 1460 1440) byk kral oldu. Daha eski alarda Tuthaliya adl birinin Hitit kral olduu sanlarak, bu krala II. Tuthaliya denmitir. Aslnda I. Tuthaliyann kral olup olmad ok net belli deildir. II. Tuthaliya ile Hitit mparatorluunun son ve en gl dnemi balamtr. Onun slalesi Hitit mparatorluunun yklna kadar (M.. 1190) iktidarda kalmtr. Bu Byk Kral, yazl kaynaklarda I. Hattuili, I. Murili ve I. uppiluliuma gibi en nemli drt Hitit Byk Kral arasnda yer alr. II. Tuthaliya, Hitit devletinin Ortadoudaki karlarn gvence altna almtr. Ad, pek ok Hitit kral gibi Hattiedir ve bir da addr. Msr, III Tuthmosis dneminde eline geirdii Suriyeden, II Amenophis (M.. 14271401) zamannda Mitanniler nedeniyle ekilmek zorunda kald. Mitanniler, Hititlerin yar baml hale getirdikleri Hurrileri de ba kaldrmaya ittiklerinden, Hititler iin de nemli bir tehlikeydiler. Byle, kark bir dnem olan 50 yl (M.. 14401390) geti. Bu sre iinde Hititler konusundaki olaylar anlatacak yeterli belgeler daha bulunamamtr. Ancak, yine de bu dnemdeki baz olaylar biliyoruz. Msr ile Mitanniler aralarnda anlap, hanedan evlilikleri yapp, mttefik oldular. Arzava da Msr ile dorudan iletiime girecek kadar, bamszlat. Kuzeyin ba belas Kakalar ise, Hattua'a basknlar yapp, yakp ykyorlard. Bu dnemde Hitit tahtna, II. Tuthaliyadan sonra I. Arnuvanda kt (M.. 1440 1420). Ei Asmunikal imparatorluun en hrsl Byk Kralielerinden (tavananna) biriydi. Asmunikal Byk Kral Tuthaliya ile Tavananna Nikalmatinin kzdr. Hitit kanunlarna gre iki karde evlenemez, evlenirlerse lmle cezalandrlrlar. Bu nedenle kuvvetli olaslkla, Arnuvanda Tuthaliya ve Nikalmati tarafndan evlat edinilmilerdir. Tuthaliyann kars tavananna Nikalmati erken lm ve daha Tuthaliyann salnda Asmunikal tavananna ilan edilmiti. Tuthaliya lnce de evlat edinilip, Asmunikal ile evlendirilen Arnuvanda Byk Kral olmutu.

44

Olimpos Tanrlar

Tekrar Grek ana karasna dnersek, gelimeler yleydi. Akalar da, kabilelere (fratrilere) blnm yaplarn muhafaza ediyorlard. Aile yaamnda kadn daha saygnln yitirmemiti ve sz sahibiydi. Akalar, Girit kltrnn (veya Ege kltrnn) daha nce yerletii, Miken, Atina, Pylos, Thebai gibi merkezlerde, yerli halkn zerine gelip, oturdular. Akalar kltr dzeyi kendilerinden ok yksek olan yerli halkn bir ksmn ortadan kaldrdlar, ama zaman iinde geri kalanlarla kaynap, birletiler. Akalarn ortak rejimi, Ege (Girit) kltrnn ve tekniinin benimsenmesi ile zlmeye balad. Doutan soylular veya seilmiler (her kltrde olduu gibi), zenginleip, glendiler. Ve giderek ynetici snf oluturdular. Mikende, mimarisi Girit saraylarndan farkl olan, grkemli saraylar yapld. Ama bu saraylardaki freskolar ve dier sanat eserleri Girite olan bamll belirtiyordu. Mikenliler, kubbeli mezarlar, yeralt mezarlar ve kayalara oyulmu mezarlar kullandlar. ller mcevherleri ve deerli eyalar ile birlikte gmlrd. Girit yazsn benimseyen Akalar M.. 1450 ylnda Girit'i igal ettiler ve Knossos saraylarn yktlar. Bu tarihten az sonra, Akalar Egenin br adalarna, Rodosa, Kbrsa ve Anadolunun kuzey Ege kylarna yaylp, yerletiler. te Homerosun anlatt mehur Troya sava, bu dnemin bir savadr. Troya VI nn yklmas ile sonulanan Troya Miken sava M.. 1700 ile 1250 tarihleri arasndaki bir tarihte yaplmtr. Hitit yazlarnda, bu dneme ilikin bilgilerde, Homerosun kulland adlara ok yakn isimlere rastlyoruz. Hititlerin Akhiavas (Ahhiyava) acaba Akalar m veya Hititlerin Akagomunas acaba Agamemnon mu? Yunanistanda hatrlanaca gibi, Akalarn yan sra onlar da vard. on kabileleri Akalarla paralel hareket ettiler. Ancak bu dnemde ne kan onlar deil Akalar oldu. Gebe Akalar ve dierleri, aman olarak geldikleri Yunanistanda, Girit medeniyetinin Tanralar ile karlatlar. Ve her yerleen gibi, yerleiklerin ok Tanrl dinlerine getiler. Gei dneminin hemen balarnda, youn bir byclk dnemi yaanm olmaldr. Balangta, her kabilenin, genelde hayvan olan bir koruyucu Tanrs vard. Gebelik dneminin ve savaln, doal bir sonucu olarak, erkek kadna kar g kazanmt. Hlbuki ister Anadoluda olsun, ister Yunanistanda olsun, ilk yerli halk, uzun zamandr burada yayordu ve kuvvetli bir olaslkla yerleik dzene, gebelii hi yaamadan gemilerdi. Yani nce avc ve toplayc, sonra avc ve tarmc olmulard. Bu nedenle yerli klt Ana Tanra ve Tanralar kltyd. Gebeler, ok Tanrl dine geerken, normal olarak, aman dinini hemen terk edemediler. Zaten, aman dininden ok Tanrl dinlere gei daima uzlaarak olmutur. aman dininin yaps gerei, kendinden treyen ok Tanrl dinlerle uzlamas kolayd. Ve zaten, Gk Tanr da (Uranos) en byk Tanr olarak kabul ediliyordu. Uranosun gznden hibir ey kamazd. Uranosun hasmlar Kykloplar idi. Uranos, byler yaparak Kykloplar balayp, hareketsizletirirdi. 45

Uranos, Gk Tanr, en byk Tanr iken, Akalar ve onlar da, yerlemeye ve yerli halk ile kaynamaya balamlard. Derken, Kronos sahneye kt. Uranosu tahtndan indirdi. Olimposun (Olympos) Tanrlar ile Titanlar (devler) savamaya baladlar. Olimpos Tanrlar devlere kar bu sava Kronosun olu Zeus nderliinde kazandlar. Zaferden sonra Zeus babasn tahttan indirip, en byk Tanr oldu. Ondan sonra, Kronos, ancak klelerin yani malup olmu halklarn tertipledikleri enliklerde anlan bir Tanrya dnt. Zeus, Olimposun yaknna yerlemi Akallarn byk tanrsyd. Thessalialyd (Teselyalyd). Babasnn Kronos (Kronus) yerine geince yce Tanr, Tanrlar Tanrs olmutu. Olimpos danda oturuyordu ama baka yerlere giderse de onun oturaca dalar olmalyd. Kendine, Girit ve Bithyniadaki (Bitinya) da dalarn oturaca yerler olarak seti. Zeus ok glyd, en byk Tanryd. Ama gcnn yetmedii bir ey vard: Kader Tanrs Moira. Zeusun evresinde yer alan dier Tanrlar, kabilelerin kabile Tanrlar idiler. Ama zamanla, bu ilk Tanrlar, snrlarn atlar ve ihtisas Tanrlar haline geldiler. Bu ilk Tanrlar, ihtisas sahibi olunca da, Tanrsal grevleri kendi aralarnda bltler. Deniz Tanrs Poseidon, k Tanrs Apollon, arap Tanrs Dionisos, ticaret ve gzel konuma Tanrs Hermes, bu ilk Tanrlardandr. Olimpos Tanrlar ilahi bir klann (boy) un yesi idiler. Evreni kendi aralarnda paylamlard. Dnya ise, ortak mlkleri idi. En bata karde geliyordu: Zeus, Poseidon ve yeralt dnyasnn sahibi Hades. Knossosun yerini, Miken almt. Tanralarn yerini de, Olimpos Tanrlar aldlar. Girit medeniyeti, gebe Akalar, onlar iin bir devdi. Olimpos Tanrlar da devleri, Titanlar yenmilerdi. Ana Tanra Gaia yerini, erkek Tanr Zeuse brakmt. Zeus Artk, daha nce bahsettiimiz gibi, Ana Tanra dier Tanralarn kimliinde yaayacakt. Gelenler, yerli halk ile kartka ve toplum btnletike, Tanrlar ve Tanralar da btnleiyorlard. Zeus, Hera ile evlendi. Onlarn birlikteliinden, ilk Tanrlara ilave pek ok Tanr ocuklar oldu. Homerosun hikye ettii Grek Mitolojisi olumutu.

46

Poseidon

Apollon

Hermes Dionisos

47

Tek Tanr

M.. 1450

Bu srada Msrn iinde ise eitli elikiler vard. Sava zenginleri ile soylular arasnda, tapnaklar arasnda, klelerle hr kiiler arasnda, ordu ile tapnaklar arasnda elikiler srp gidiyordu. Zamanla, III. Tutmes'den sonra, Msr'da bir i bunalm balad. Bu arada, fethedilen Asya lkesi krallklar arasnda bir sava kt. Problemli yerlerdeki yerel Msr yneticileri, ellerinde yeteri kadar asker olmad iin, Asya krallar arasndaki savaa mdahale edemediler. lkenin iinde olduu bunalm nedeniyle, Firavunlar da asker yollayamad. Daha nce anlatlan nedenlerle eitli halk katmanlar arasnda Amon tapnana kar ciddi bir honutsuzluk hkm sryordu. IV. Amonofis, M.. 1353 ile 1335 yllar aras, muhalefetten yana tavr koydu. Hkmdarlk otoritesini Amon rahiplerinin basksndan kurtarmak istiyordu. Amon kltne srtn dayam bir ksm soylular da, nomlara zerkliklerini geri vermeye alyorlard. IV. Amonofis, hkmdarlk otoritesinin, siyasi ve dini bir btn olduunu savunuyordu. Msr ordusunun piyade gcn oluturan halk da, soylu ve rahiplerin ellerindeki mallara el koyarak, kendi ekonomik durumlarn dzeltmek hesab iinde, Firavuna destek veriyordu. IV. Amonofis, ie dinde bir reform ile balad. Din veya bir filozofi, bir lkenin btnln salayan unsurlardan biridir. Din basitlii ve tarihsel geliimi nedeniyle, geni halk kitlelerine dier filozofik yaklamlardan daha kolay ular ve benimsenir. Avclk dneminde her klann, atas sayd bir Tanrs olduunu unutmayalm. Bu Tanr, klan iinde bir kan ba gibi hareket ederek, nemli bir birlik harc olutururdu. Yerleik dzene geince, ok Tanrl ama zde ayn olan din, bu ilevini bir sre geri plana atm gibi olmutur. Din hl, birletirici bir unsurdur, ama deiik Tanrlara inanmak bir taraftan hogry arttrp, dncede banazl azaltrken, dier taraftan birliktelik duygusuna olan katky azaltmtr. Ama gl ve herkesin inand bir Tanr, tabii ki bunun tersini yapacaktr. Yani hogry azaltrken, birlik duygusunu, aidiyet duygusunu kuvvetlendirecektir. Dier taraftan, insan davranlarnda ekonomi en nemli unsurdur. Gelirin adaletsiz dalm, halk daima huzursuz etmitir. Herkesin, daha iyi yaamak istemesinden daha normal bir ey 48

olamaz. Bu nedenle, fakir snflar daima zengin snflara kar bir kskanlk duymulardr. Bunu da ancak, artlar ortaya ktnda, genelde patlama eklinde gsterirler. artlar msait olmad dnemlerde ise, bu durumu bir kader olarak kabul eder ve bylece beyinlerini rahatlatrlar. Toplumlarn rza gstermilik hali, yeni frsatlar ortaya kana kadar, zaman zaman nesiller sren bir k uykusudur. Din, yaps ve varolu nedeni ile ekonomide de etken olmak ister. Din adamlar ve bunlarn kurduklar rgtler, gelirden ne kadar fazla pay alrlarsa, inandklar dinin o kadar kuvvetleneceini hcre seviyesinde hissederler. Tabii, zengin bir dini ynetmenin verebilecei gcn yannda, dnya nimetlerini de unutmamak gerekir. Dini rgtn zenginlemesi ise politikadan geer. Devlet ynetimine talip olmayan ve suyun banda bulunmayan dinler nasl zenginleecektir. Hkmedenin kendine Tanrsal bir tavr belirleyip, din ile btnleme istei ile dini kurumlarn zenginleme istei akan, ortak menfaati gzeten bir durumdur. Bu durumun denge hali zaman zaman bozulur. Kimi zaman g hkmdar lehine, dini organlar aleyhine geliir. Kimi zaman da dini kurumlar lehine, hkmdar aleyhine geliir. Denge bozulmutur. O zaman bir alkalanmadan sonra, yeni bir denge oluturulur. Hkmeden ile din yeniden elikilerini zerek veya erteleyerek uyuur, btnleir veya yle grnr. te Msrda olan da budur. Firavun ile tapnaklar arasnda ve hele Amon tapna arasndaki uyum bozulmutur. Bu dneme gelene kadar, tapnaklar ekonomik olarak o kadar gelimilerdi ki artk onlar birer ekonomik merkez olarak grmek mi daha doru olurdu, yoksa dini bir merkez mi olarak grmek daha doru olurdu, bu bile tartmaldr. Tapnaklarn veya tm dini kurumlarn gleri, ekonomilerinin yan sra, inananlarn kendilerine ne kadar inand ve ne kadar dayant ile de belirlenir. Msrda halkn da dini kurumlara olan inanszl iyice artmt. Ordu ise, halktan kmt, yani halk ile ilikilerini sryordu. Dier taraftan da, Firavunun askerleriydiler. Gelirin dalmasnda dini kurumlar lehine olan durum, orduya den pasta payn azaltyordu. Ordunun Firavun ve halk ile birlikte hareket etmesinden daha normal bir ey olamazd.

Ra

Amon

M.. 1353 ylnda iktidara gelen Firavun IV. Amonofis (M.. 1353 1335), Amonnun karsna, halk arasnda ok tutulan gne Tanrs Ray kard. Kendini Rann byk rahibi atayarak, Tebde Amon tapnann karsnda, Ra iin bir tapnak yaptrmaya giriti. Ancak, 49

bu Tanr klt Heliopolis blgesinin kltyd. Teb, tarihsel elikisi nedeniyle, Ra kltnn, eit Tanrlar arasnda birinci Tanr olmasna scak bakmad. Bunun zerine Firavun Amonofis ve kars Nefertiti, radikal bir karar aldlar. Gemiin tm ruhban snf ile balarn koparp, geleneksel Tanrlar kltn red ederek, Gnein yuvarlakl ile sembolize edilen, Atonu btn Msrn tek Tanrs ilan ettiler.

Seilen tek Tanr bedensizdi, o gne kadar, btn Msr Tanrlar belli bir yar insanyar hayvan bedenle sembolize edilir ve tapnaklara heykelleri konulurdu. Aton ise bedensizdi. Bu fikir bile daha sonralar belli bir ekille sembolize edilmeyen bir Tanr yolunu aacandan ok nemlidir. Ayinlere ilk defa kadnlar da katt. Bu da yetmedi ei Nefertitiyi kendi ile eit bir Tanr ilan etti. Kendisi ise Atonun olu ve ona e bir tanryd. Bylece ortaya sadece tek Tanr kmyordu, ayn zamanda Tanr, olu ve einden oluan bir l kyordu. Aton tek tanryd, dierleri ondan tremi, onunla btnlemi, Nefertiti tek Tanrnn l ifadesiydi. Bu ilan, o gnk Msr iin nemli olmasna ilave gelecekte ki dinler iinde ok nemli olacakt. Bugn yaananlarn kkleri nasl gemite ise, atlan tohumlarn ne verecei ise gelecektedir. Amonofis ve Nefertiti, dnyaya tek Tanr fikrini ektiler. Tek Tanrnn avantajlarn ksa bir sre iin de olsa halka gsterdiler. Artk dnya ayn dnya deildi. Yerleik dzen, kendine uygun dini bulmu ve amanizmden tamamen uzaklayordu. Doann yerini, insan alyordu. nsanlarn ayn Tanrnn kullar olmas fikri, bir eitlik artryordu. Snfl toplumda din hkim snflarn yanndaki ve onlara hizmet eden konumunu korurken, dier taraftan, ezilen geni halk kitlelerinin umudu, dayana haline geliyordu. Balangta reformist nitelikteki bu grnt, daha sonralar afyon gibi halk uyuturacakt. Artk gelecek iin tek Tanr ortaya kmt. Doum olmutu. Bebein bymesini beklemek gerekiyordu.

50
Aton-Nefertiti, btn aile dua ediyor Aton

Aton mademki btn dnyay aydnlatp, styordu, o zaman, tek Tanr, Tanr Aton'da sembollemeliydi. Firavun, kendi adn da deitirdi. Atona yararl, Atonun houna gider anlamnda kendine Akhenaton dedi. Ad ok nemlidir. Adn ne kadar nemli olduuna ilerde uzun, uzun deineceiz. Akhenaton adn alan IV. Amonofis, tm eski tapnaklar kapatarak, btn Msrda Aton adna tapnaklar yaptrd. Tebi de terk ederek, 300 Km kuzeyde, bugnk Tell-Amarna yaknlarnda yeni bir bakent kurdurdu. Bu kente, Atonun ufku anlamnda Akhetaton dedi. Ve Akhetatonda Aton adna en byk mabet ina edildi. htilaller genelde kendi ocuklarn yerler. htilal yapmakla, eliki bitmez. Bu bir zaman sorunudur. Sistem yerinden oynaynca, nce bir alkalanr, yeni ve eski elikilerin arasnda gidilip, gelinir. Devrimden hemen sonra, genelde eski iliki ve elikiler arlk kazanrlar. Umut ise iki tarafl ve ok keskin bir kltr. Ezilenler, sabrszdr. Verilen veya umulan umudun hemen gereklemesini isterler. Hlbuki bu hibir zaman mmkn deildir. Balanmtr, ama daha ok uzun bir yol vardr. Dier taraftan, iktidar kaybedenler, kendi i elikilerini geri plana atarak, hemen bir dayanma sergilemeye balarlar. Devrimden sonra, devrimi yapanlarn saflar seyrekleirken, kar devrimci saflar sklar. te Msrda bu dini dnmden hemen sonra, rahipler ve eski soylular arasndaki kar devrim dayanmas artt. Durumlarnda dzelme umut eden kyller ise umduklarn bulamadlar. Ekonominin temel direi olan tapnaklar ilevsiz kalnca, retim dm ve ktlk balamt. Yeni ehir ve tapnaklarn yapm giderleri artm ve bu kyllerin srtna ilave vergi ve angarya olarak yansmt. Halk reformculara srt evirdi. Aton klt ile sarayn korkun giderleri, hazineyi yiyip bitiriyordu. Fetihlerin durmu olmas nedeniyle, ganimet ve yabanclara ykletilen vergiler de bittiinden, ordunun gelir dzeyi azalmt. Kyllerin vergisi artmt. Amon ve dier Tanrlara ait tapnaklarn rahipleri, halkn honutsuzluunu krklyorlard. Tanrlarn gazab ve lkeye gelecek felaketler zerine kehanetler yaynlayp, mthi bir propaganda yapyorlard. Sonunda isyanlar patlak verdi. Firavun, her ne kadar bir sre ordusu ile bunlar bastrm bile olsa, hibir zaman kkn kazyamad. Sonunda Akhenaton ld. Ardnda karma kark bir Msr brakmt. Akeneton mistik yn ar basan biriydi. Sanat onun zamannda dorua kmtr. Uzmanlar bu sanatta Giritin etkisinin olduunu, klasik Msr anlatlnn yerine estetik ve insans duygular ne karan bir slubun fark edilir bir hale brndn sylerler. rnein eskiden yanna bile varlamayan aileden soyutlanm ve/veya amir bir ekilde betimlenen Tanr Firavunun yerine Firavunun bir aile babas, bir e olarak ortaya kt eserler yaplmtr. Firavun bir Tanr olmaktan km bir insan olmutur. Gzeller gzeli kars Nefertitinin yz resim ve heykellerde, rlyeflerde cmerte sergilenir. Firavun ei ve ocuklar ile onlar severken gsteren resimlere poz verirler. Sradan lmllerin yaptklar gibi ocuklarn perken resmedilirler. Sanatlar bu kutsal aileyi istedikleri gibi betimlemilerdir. Nefertitinin resim kabartma ve heykellerinin bolluu hibir firavun eine nasip olmaz bolluktadr. Firavun, ailesi ile geleneklerin rd duvarlar ykmtr.

51

Akenetonun ardndan Msrn iinde ayaklanmalar birbirini izliyordu. Asyadaki krallklar Msrdan kopmu, bamszlamlard. Hititler Suriyenin kuzeyindeydiler. Akhenatondan sonra kimlii tartmal bir firavun tahta kt. Bu firavunun Nefertiti olduu bile iddia edilir. Sonra da Akhenatonnun Nefertititden domam olan olu Tutankaton iktidara geldi. veya drt yl iinde Tutankaton, Amon rahipleri ile uzlamak zorunda kald. Aton klt ve tek Tanr fikri reddedildi; Amon kltne ve ok Tanrcla geri dnld; Tutankamon baehir Tebe geri tand; Firavun adn Tutankamon olarak deitirdi. lk i ad dhil, Akhenatonu hatrlatacak her ey yok edildi. Akhetaton yerle bir edildi, tm resimlerden, yazlardan Akhenaton ve Nefertiti ve onlarn icraatlar silindi, kaznd, deitirildi. Sanld ki tek Tanr sonsuza kadar yok edilebilecek. Tutankamon ocuk yatayd, varis brakmadan pheli bir tarzda ld. Onun zamannda ve ondan sonra i karklklar srmeye devam etti.

52

Maat

Ma'at

Msrda lm ile ilahi ve sonsuz yaama kavuma arasnda, yarg yer alr. Yarg neye gre yaplacaktr. Msrda adil dzen Maat demektir. Maat, bir deve kuu ty ile bazen de perukasnn evresindeki banda ty ilitirilmi bir Tanra ile sembolize edilir ve cisimlendirilip, kiilendirilir. Maat gerek, adalet ve uyum (harmoni) Tanrasdr. Maat demek dnyadaki tm nesnelerin dengesi demektir. br dnyada, l kiinin kalbi terazinin bir kefesine konur, terazinin dier kefesinde ise Maat (ty) vardr. Yarg salonunda, Osiris, 42 yarg ile birlikte oturur. Bilgeliin ve adaletin ktip Tanrs Toth, Osirisin huzurunda tartma ilemini yapar. Eer kalp ile Maat dengede kalrsa, snama baar ile sonulanmtr ve l, zafer kazanm olarak Osirise sunulur. Yarg karar, Maat a gre, yani yaarken doru yolu semi olmaya gre verilir. Yaayan herkes doal olarak, bu yarglamadan korkar ve snamadan baarl kmak ister. Bu nedenle, l kiinin tm gnahlarndan arndn gsteren resmi belgeler dzenlemek faydal olabilir. Bu yarglama korkusu ile l kiinin mezarna resmi belge konur; duvarlara unutulmasn diye, yaarken yapt iyi eyler resmedilir; mumyann zerine veya etrafa byl aralar, muskalar ilitirilir.

Ma'at-Kalp ile ty tartlyor

53

Msrllar, llere rehberlik ederek, br dnyada yaplacak yolculua yardmc olmas iin, ller kitabn yazmlardr. ller Kitabnn, Osiris nnde okunmas iin yazlm blm yledir. Hi kimseye ktlk etmedim. Yaknlarm bahtszla srklemedim. Gerek evinde alaklk etmedim. Kimseyi gcnn dnda altrmadm. Benim yzmden kimse korku duymad, yoksulluk ve ac ekmedi, bahtsz olmad. Tanrlarn kt grdkleri eyleri hi bir zaman yapmadm. Klelere kt muamele etmedim ve ettirmedim. Kimseyi a brakmadm. Kimseye gzya dktrmedim. Kimseyi ldrmedim ve kimsenin kahpece ldrlmesini emretmedim. Kimseye yalan sylemedim. Hi bir utandrc davranta bulunmadm. Zina etmedim. Yiyecekleri pahal ve eksik satmadm. Terazinin dirhemi zerine hi bir zaman elimi bastrmadm. Teraziyle tartarken hi bir zaman hile yapmadm. St ocuklarnn azlarndan st uzaklatrmadm. Hayvanlar almadm. Tanrnn kularn avlamadm. lm bal tutmadm. Hi bir arkn suyunu baka yne evirmedim. Ben temizim, temizim, temizim... te bu duada, Maat n ne olduunu da gryoruz. Tm dinlerde, ilerde sz konusu olacak erdemler, ller kitabnda ve Maat ta toplanmtr. Yukardaki duann iinde bulunduu papirs Ani papirs dr. Ani Papirs Antik Msr cenazelerinde okunan ve Gnden Dar Gidenler olarak adlandrlm metinlerden biridir. lmden sonraki hayata hazrlkla ilgili olarak btn bilinmesi gerekenleri verir. 19 slale zamanna tarihlendirilir. 78 feet 37 yaprak uzunluundadr. Kitabn, Helliopolis uyarlamas, Teb uyarlamas, Sais uyarlamas olmak zere ayr kaynaktan uyarlanm biimleri bulunmaktadr. Genelde ller Kitab olarak da bilinen metinlerde, ierii lmden sonraki yaamda gerekli olacak bilgiler vardr. nerilen btn tlsm ve dualar her cenaze iin geerli deildir. Sosyal stat ve zenginlie gre farkllk gsterir. Tanrlara hediye sunmak, dier tarafta yryebilmeyi veya lmden sonraki hayatta tekrar lmemeyi salayan btn sihir ve dualar ieren yol gsterici bir metinler topluluudur. 18. Hanedanlktan sonra yaygn olarak kullanlmtr. Bu kitaptaki metinlerden 125. tlsm adyla anlan bilim dnyasnda ok nemli bir metindir. len kiinin Osiris ve 42 yargc nnde yarglanmas anlatr. len kii 42 yargc temsil ettii 42 gnah ilemediini her yargca ayr ayr anlatr. Eer yarglar bu Masumiyet beyanndan ikna olurlarsa Osirisin yannda ruh kutsanmlar lkesine giderek mutlu olur. Burada ki 42 su veya gnah, Musevilikteki On Emrin kayna gibidir. ller Kitabnda bir de Erkek ocuklarla seksel iliki kurmadm der. Bu kayt bu tr ilikiler varsa da, bunlarn toplum tarafndan ho grlmediini gstermektedir. Daha sonraki dnemlere ait bir rya kitabnda erkek ve kadn fahieliine ve kadnlar aras cinsel ilikilerin olduuna dair ipular vardr. Ancak eldeki dokmanlara dayanlarak ecinselliin antik Msrda ciddi boyutlarda ve kurumsallam olmad sylenmelidir.

54

Yarg esnasnda, llerin yiyicisi denen, melez bir dii canavar bulunur. Bunun grevi, yargda baarsz olanlar yok etmektir. Msrllar iin bu dnyadan ayrlmak, varolmann ilk evresidir. kinci lm ise tamamen yok olmak demektir ki, ite bundan kanmak gerekir. lk lmle lenler tamamen ortadan kalkmazlar, asl ikinci lmle lenler tam anlamyla cezalandrlp, yok olurlar. Yok olanlar, dzenli dnyamz tehdit eden yeni bir biime brnmemelidirler. te bu, mcadele edilmesi gereken bir durumdur. lmn, yaanan hayatta bir ilk evre olmas fikri Msrdan sonra tm Orta Dou kkenli dinlerin vazgeilmez unsuru olmutur. br dnyada Tanrnn yannda yaama fikri ve lmn aslnda bir yok olu olmayp, br dnyaya yolculuk olduu fikri, Msr dininin karakteristiidir. br dnyada yarglanma fikri de, daha sonra ortaya kacak tm dinlere, yine Msrn nemli bir mirasdr. br dnyada yarglanma fikri, o denli cazip gelmitir ki, artk hibir din, terazi kavramndan bir daha vaz geememitir. br dnyada adil dzene yani Maat a gre yarglanmak; bu yarglamann sonucuna gre ya Tanrnn yanna gitmek veya yok olmak zere cezalandrlmak, ite Msrn tm dinlere nemli bir katks daha. Msr halk Firavun iin angaryaya (almaya) tabi idi. Bu Firavun iin yaplacak alma lmden sonra da devam edecekti. Bunun iin Msrllar yanlarna onlarn adna hizmet edecek olan adamlarn ve hizmetkrlarn temsilen onlarn sembollerini alrlard. Bu sembol heykeller grevlerinden kamasnlar diye ayaksz yaplan hizmetkr heykelleriydi. Bunlara ushapti derlerdi. Ushaptiler angarya iin lnn vekili olurlard ve tm dier hizmetleri de grrlerdi. Ushaptilerle ilgili dua yleydi: Ey ushabti! ller lkesinde yaplmas gereken, bana verilmi bir ii yapmam iin arlacak olursam (burada baz iler de saylr tarlalarn ekimi, sulanmas, ta tanmas ...) Ona deki: Ben buradaym, ben yapacam. ler iin arlrsam Ona deki: Onun adna ben cevap vereceim, ben buradaym, ben yapacam Birok kltre ait kazlarda, mezarlarn iinde insan ve hayvan refakati kurbanlarla karlalmtr. stelik kurban insanlarn genelde bir zorlama ve iddetle ldrldklerini dndren delillere de rastlanmamtr. Bu durum tpk Ur mezarlarndaki gibidir. Msrda da ok erken dnem mezarlarnda kadn, zellikle de e ve elerin, hizmetkrlarn kiisel at vs gibi hayvanlarn ve ok sayda ko gibi kurbanlk hayvann kalntlar bulunmutur. Tabi ki ok sayda eya ve soygunculardan kurtulabilen baz mcevherler vs de bulunmutur. imdi Campbell stadn anlatmn aktarrsak Esas lnn gvdesi daima erkektir (Herhalde erkekler iin yaplyordu), daima mezarn gney tarafndadr ve sana yatm durumdadr. Genellikle bir yatak stndedir ve ahap yast vardr. Yatan ayaklar boa aya biimindedir. Ba douya dorudur ama yz (delta taraf) Kuzeye bakar. Bacaklar ok hafif bkk sa eli ene altnda sol eli sa dirseine yakn bir yerdedir (adeta rahat bir uyku pozisyonu). l keten bir elbise giymitir. Etraf silahlar, kiisel baz eyalar, tuvalet eyalar, bronz aletler, devekuu tynden yelpaze ve ham deriden bir ift sandalet vardr. Gvde deriyle ve genellikle kz derisi ile kapldr. Mezarn kalan ksmnda kap kacak vs bulunur. ...Zengin mezarlarnda insanlar, eler ve saysz ko kalnts vard. Esas lnn yatrl bir kurala bal olsa da, kurban insanlarnki kuralszd. Yatrllarnda bir kurala rastlanmad 55

Campbell olduka kadim zamanlar anlatmaktadr. Gelelim Herodotun anlattklarna: Bir evde hatrl biri ldnde evin tm kadnlar balarna yzlerine amur srerek sokaklara dklrler. Eteklerini bellerine kadar svarlar, memelerini aarlar, dvne dvne, sokak sokak gezerler. Ne kadar akraba varsa onlar da pelerindedir. Erkekler de bu dvnmeye katlr. Bu trensel dvnmeden sonra l tahnit edilmek zere mumyacya gtrlr(Bundan sonra mumyac ile yaplan pazarlk, ailenin seimi ve mumyalama anlatlr...) 70 gn kadar sonra mumya hazr olunca aileyle anlatklar kalitede ve tam beden byklnde bir tabuta mumya konularak aileye teslim edilir. Tabut kapatldktan sonra l odasna gtrlr ve bir duvara dikine (ayaklar altta) dayanr.

56

br dnya fikrinde gelime

nsanln ilk dininde, amanizmde, ruhlar vard. Ruhlar hep beraber yayorlard. Bu dnya, teki dnya i ieydi. Bir sre, cismani bir ekli olanlar, ruhlar dnyasnn dnda kalrm gibi olurdu. Ancak, aslnda ruhlar ile yine birlikte idiler, sadece cisman ekilde iken, gnlk yaamlarnda, onlarla temas kuramazlard. Ama gece, beden dinlenirken, ruhlar yine kaynard. aman ise, her zaman ruhlar dnyasna girip, kabilirdi. Tm kinatn birliktelii, eitlii ve btnl vard. Tm ruhlar eitti ve birbirinden farkszd. Smerlere gelindiinde ise, insanlar, Tanrlarn karlar ve zevkleri iin yaratlmt. Amalar tam olarak anlalamayan Tanrlarca insana biilen yazgy nceden bilmediklerinden, insann yaam belirsiz ve gvensizdi. nsan lrken ruhu gten derdi. len insann ruhu, dnyadaki yaamn kederli bir yansmas olan karanlk ve kasvetli ller diyarna giderdi. lm insanln yazgs idi. Sadece Tanrlar lmszd. nsanlar, Tanrlarn davranlarnn ahlaki olduunu kabul etmilerdi. Tanrlar da insanlarn irendii, ahlak d davranlar, sevmezlerdi. Ancak, yine de insanlarn ahlaksz davranlarn planlayanlar Tanrlard. Meler doruluk, iyilik ve adaleti ierirken, yalan, didime, alama ve korkuyu da ierirdi. Smerliler iin, Tanrnn niyet ve hareketleri anlalamazd. Kuvvetli bir olaslkla, hibir insan annesinden gnahsz olarak domazd. Hi kimse masum deildi. Adaletsiz ve haksz yere ekilen insan acs yoktu. Yani, amanizm deki birlikte var olma sevinci, yerini Smerlerde, bilinmezlik ve gvensizlie brakmtr. amanizmde ac ekilmesi, yok olmak, cezalandrlmak yoktur. Smer dininde ise, zaten gnahkr doarsn ve bu dnyada ac ekerek bunun faturasn dersin. Yani, Smerlerde ceza bu dnyada ekilen acdr. Ama o bile Tanrlarca daha nceden planlanmtr. lnce ise, amanizmde sevdiklerine kavuurken, Smerlerde karanlk ve kasvetli ller dnyasna gidersin. te, bu kadar belirsizlik ve kendi kaderine sahip olamama fikri, insanlarca uzun sre kabul edilemez idi. nsan doas, Smer dininin bu yann yadrgyordu. Msr dini geliince bu sorunu zld. Bu dnyada yaptklarnda hrdn. yi veya kt davranabilirdin. Ancak br dnyaya gittiinde, konulmu adil dzene ne derece uygun davrandn ile tartlacaktn. yi tarafn ar basarsa, br dnyada yaamaya devam ediyordun. Orada, ac, elem, keder yoktu, eit olarak Milyonlarn Teknesine biniyordun. Bylece yaam anlam kazanmt. Sanki dnya, imtihan yeri idi. Bu dnyada insanlar dzene ne kadar uyduklar ile snanyorlard. 57

amanizmde usulne uygun lmek bir mkfatt. Smerlerde lm kaderdi ve kuklann kutusuna kapatlmas idi. Msrda lm hakiki hayata, Tanrnn yanna varmakt. amanizmde birlikte olmann sevinci vard, canl cansz ayrm yoktu. Tanrlar ve tm doa daima i ieydi. Smerlerde, Tanrlar sevip sevmemen Tanrlarn umurunda bile deildi, br dnyada ne bir mkfat ve ne de bir infaz vard. Msrda Tanrlardan ancak korkulurdu, onlara yaklamann tek art, br dnyada Milyonlarn Teknesine katlabilmekti. Msrda ba Tanr sfat, zamana ve siyasi duruma gre, eitli Tanrlarn n plana gemesine yol amtr. Ancak, ekonomik olarak glenen tapnaklarn, kendi kltlerini, birinci klt gibi kabul ettirmeleri zamanla daha fazla grlr olmutur. Btn Tanrlarn stnde olan, ba Tanr sfat, Orta ve Yeni mparatorluk dneminde, Teb ehrinin stnl ele almasyla, koba ile temsil edilen Gne Tanrs Amona verildi. Amon klt de, Msrn en nde gelen klt oldu. Amonun ve Teb tapnaklarnn Msr tarihi zerindeki etkisi, ilerki yllarda, dier dinlerin de kendilerine bir merkez semelerine neden olacaktr. Merkezdeki bir tapnan gc, Amonla ortaya km ve bu tapnaa yaplacak yatrmlarn, dini nasl kuvvetlendirdii bilgisi insan belleine yerlemitir. Amondan bize kalan bir miras da, min szcdr. Her duadan sonra, tek tanrl dinlerin min demesi, Amona yaplan ritellerin sayg unsurudur. Amon ve klt, yle bir kuvvet kazanm ve insanlar etkilemitir ki, ondan asrlar sonra bile Amondan vaz gemek mmkn olamamaktadr. min sz, Akkadcadan da gelmi olabilir. Smer lkesinde okunan ilahilerde paragraflar, ok uzun bir sre diplomatik yazma dili olarak kullanlmaya devam edilmi olan Akkad dilinde gerek veya yledir anlamna gelen Amanu diyerek bitirilirdi. Kutsal szler, daha kalabalk ilahi varlklara seslenebilmek iin uzatlrd. Baz aratrmaclar bugn kullanlmakta olan min sznn kkenini buna balamaktadrlar. Bizce bunlarn her ikisi birden etkili olmu olmaldr. nsanlar ister Msr kkenli Amon, ister Smer kkenli (Akkadca) Amanudan gelsin, binlerce yl dualarn byle bitirmeye alm halklar, bu bitiri kelimesini tek tanrl dinlerde de kullanmaya devam etmilerdir. Msrda din konusuna son vermeden nce, Msr dini ve sosyal yaam iin ok nemli bir kavramn zerinde durmak gerekmektedir: Maat. Maat bir Tanradan daha fazla, bir kavram gibi grnmektedir. Eski Msr dilinde, Maat szlk anlamyla " gerek " demektir. Tanra olarak, gerek, dzen, denge ve adaleti sembolize eder. O uyumdur. O doru olan ve olmas gerekendir. Eer, Maat olmasa idi, evren tekrar kaosa girerdi. Eski Msr inancna gre, evren, her eyden nce, bir dzen ve uyumdur. Evren, dzenli ve nceden kestirilebilir bir tarzda alr. Dng daima sabit kalmaldr. Manevi dnyada ise, istenen saflktr, gnah cezalandrlr. Maddi ve manevi dnyann her ikisinde de, mkemmel bir denge esastr. Yunan Msr ilikileri baladktan sonra, Yunanllar en ok etkileyen kavramlardan biri de bu Maat yasalar olmutur. Maat n evreni aklamada tuttuu yol, daha sonralar Yunanllarda " logos " kavramn yaratmtr. " Balangta logos vard ve logos Tanryla birlikteydi ve logos tanryd " John 1.1. Maat somut gerektir. nsanlk dnr, nehir akar, yldz parlar, gne doar gibi somut gerektir. Msr inancna gre, kinatn kendi ve etrafndaki her ey kutsaldr. Ahlak ise insana ait bir deerdir. Burada insan tabiatnn bir ikilemi ile karlalr. Bir gurup iin ahlaki olan, bir dieri iin olmayabilir. Maat, bu ikilemi ortadan kaldrr. Herkes iin ahlaki ve doru olan, yanl ve kt olandan ayran bir gereklik sunar. Firavunun grevi Maat 58

geerli klmak, yaatmak ve yceltmektir. Firavunlar, " Maat n uygulaycs ", " Maat n sevgilisi " gibi adlar alrlar. Maat, eski Msr mahkemelerinde grlen adli davalarda da kullanlyordu. Maat n rahipleri ise, Tanrann emrinde olduklar kadar, adli sistemi de yrten kimselerdi. Tanra olarak Maat, gne Tanrs Rann kzdr. Ayn zaman da Bilgelik Tanrs Tothun karsdr. Maat n, ay Tanrs ve akln Tanrs olarak ta tanmland grlmtr. ller Kitab ve dier baz yazl belgeler Msr dini, byleri, tlsmlar hakknda saysz bilgi verir. Skarap (bok bcei) motifi en yaygn tlsmd ve lleri hayata dndren Gne Tanrsnn simgesiydi. Baz kutsal szckler eliinde lleri hayata dndrrd. Bu kutsal szckler gizliydi, bir srd ve doru bir ekilde sylenmeliydi. Byl szlerin doru bir ekilde sylenmesi artt, anlamnn bilmemek szcn gcn azaltmazd. Bu kadar tehlikeli bir silahn acemiler eline gemesi gze alnamayacandan, bu bilgiler gizli tutulurdu. lm konusunda Msrda yazlm olan ilgin bir iir udur: lm karmda imdi Hastann karsnda derman gibi Kapatld yerden ak havaya kan biri gibi lm karmda imdi iek kokusu gibi Rzgrl bir gnde bir glgelie oturmuum sanki lm karmda imdi Lotus ieklerinin kokusu gibi Sanki ba dndren kylara oturmuum. lm karmda imdi Yamur yap geer gibi Bir seferden evine dner gibi lm karmda imdi Yllarca tutsak kaldktan sonra Evine dnmek ister gibi. Tekrar skarapa dnersek, Msr'n bu kutsal bcei, gnmz dnyasnn bile en geerli tlsmlarndan biridir. Kadim Msrllar onu yaratlla, erkekliin tartlmaz gcyle, remeyle, bilgelikle, reankarnasyonla, lmszlk ve yenilenmeyle zdeletirmilerdir.

59

Ad

Ruhlar veya tanrlar, iyi veya kt amala aran byc, onlarla iliki kurabilirse, onlara istediini yaptrabilir, onlarn snrsz glerinden yararlanabilirdi. Bir an gelirdi ki byc onunla zdeleirdi, onun ruhunu ve gcn dn alrd. Msr by sanatnn eritii bu by sistematii, tm byclerin yol ve yntemidir. Buna Gizemli sz sayesinde gle zdelemek denir. Srlar kapsn aan bir cins anahtar olan bu gizemli sz fikri, Msr rahiplerinin byclere armaandr. Msr rahiplerinin Gizli kutsal szckleri, daha sonra sz edeceimiz Sleymann Anahtar veya Mhr, Tanrnn Gizli ad veya En Byk ad, byclk kuramnn temeli olmutur. Bu ad sylenemeyecek kadar gizlidir. Tanr, insan, her ey ad varsa vardr, ad yoksa yoktur. Gerek Tanr ve gerekse insan adlarnn tad anlamla, bu adn sahipleri arasnda kutsal ve gl bir ba olduuna birok kltrde inanlr. Rahipler, keiler, krallar vb. hayatlarnn nemli aamalarnda, yeniden doarcasna, yeni bir ad alrlar. Bu yntem hala rnein papalarda devam etmektedir. Ayrca pek ok lkede yabanclara ad sylenmez. II. Ramses zamanndan kalan byl bir cenaze papirsndeki szcklerin incelenmesiyle, bu by metininde yenilenen ok sayda szcn Nubya lehesine benzedii anlalmtr. Rahipler sylenenin anlamndan ok sembolik nemiyle ilgilenirlerdi. Rahiplerin yaptklar zikirlerde, gerek Msrda gerek Mezopotamyada, ncelik hep ad ifade eden szlerde olurdu. Sihir (by), insanla saldran doast her trl yarata, gce ve onlar insanlar aleyhine kkrtan kt byclere kar yaplan meru bir eylemdi. En az kehanet kadar yasald. Ayrca rasgele yaplamayan, bilgiye dayal, uyulmas gereken ok zel kurallar olan ve inceliklerle donatlm bir iti. Bu kurallarn ilki ve en nemlisi ad idi. nk eylere can verebilmek iin, o eyin bir adnn olmas gerekirdi. Her ey ancak ismi olduu srece var saylr. Adsz eyler belirsizdir, anlalamazlar, dnlemezler, zgn bir varlklar yoktur. Ad kural, hem sihiri olanakl klar hem de ondan korunabilmenin yollarn aar. smi olan ey tannr, ondan kuvvet alnabilinir, korumasndan, sunabilecei nimetlerden faydalanlabilir ve/veya ona bask, ktlk yaplabilinir. Kt amal byden korunmak iin uluorta adn sylenmemesi, gvenliinden phe edilen kii ve yerlerde adn saklanmas gerekir. Bu tedbir lmller iin de, Tanrlar iin de geerlidir. Sesin ve hareketin kendinden gc vardr. Adn sylediimiz veya kendisine ynelik bir hareket yaptmz ey bunu dorudan alglar, ama bu etkiler kalc deildir. Ama sesi ve 60

hareketi kalc klan yaz, kabartma, heykel v.b uygulamalar etkinin devaml ve snrsz olmasn salar. Baz szlerin (sihirli szckler) ve objelerin daha gl etkiler yaratt da kabul edilmektedir. Uygun bir sesle sylenen ve genelde bir dzen iinde tekrarlanan szck dizeleri (dua), hitap edilen tanrlarn bizi duymasn salar. Tapnaa admzn da yazl olduu dua kazl bir heykel veya benzeri bir armaan sunduumuzda, bu sunu zerine kazl duay srekli tekrarlanacaktr. Tanrlar kendilerine yakaranlar severler, usulne uygun ve srarla sesleneni grmezden gelmezler. Kutsal meknlarda tanrlara kendimizi srekli hatrlatr ve onlara dorudan seslenirken, Tanrlar sembolize eden eylerin yanmzda bulundurulmas daha uygun olur ve duyulma olaslmz arttrr. Etrafmz ktlkle doludur. Kt ruhlar, cinler, eytan ne ad verirseniz. Bunlar kutsal, yar kutsal kimlikli veya sradan ruhlar olabilirler. Hayatlar boyunca hakszla uram olanlar, kaza kurbanlar, evlenmemi ve doumda len kadnlar, mezar olmayanlar, mezar olsa da mezarlarna hi hediye braklmayanlar sradan kt ruhlardr. Bu kt ruhlar, cinler v.b tarafndan ele geirilmek ise sanldndan kolaydr. Bilerek veya bilmeyerek Tanrlar gazaba getirirsek Tanrlarn bizden uzaklamasn salarz. Tanrlarn boaltt bu alana ktln kendiliinden yerlemesi ise kanlmazdr. Tanrlardan uzaklaan bunu hak etmitir zaten. yi ve inanl insanlarn da ok dikkatli olmas gerekir. Bazen gl bycler, kt byleri ile kurbannn aleyhine almas iin kt ruhlar, cinleri, eytan grevlendirirler. Bu durumda yaplan iyi byler, cin veya eytan kovma, vb. arnma ayinleri yaplarak kurban kurtarlmaldr. Ktlk tayan her eyin kovularak, Tanrlara ait alann temizlenip geri alnmas gerekir. Arnma ritellerinde dualar, kurbanlar, su, ate, ttsler v.b bulunan ciddi ve karmak yntemler uygulanr. Muskalar, kutsal objeler vb. kalc korunma salamak iindir. Bu ayinlerde genellikle ktlk sembolleri oluturularak, bu objelere eitli eziyetler yaplr ve sonsuza kadar yok etmek zere de yaklrlar. Kurtulu ve arnma ciddi, pahal ve yetkin kii gerektiren, nadir de olsa baarsz olunabilecek bir sretir. O halde kazaya uramadan tedbirde yarar vardr. Byl szlerin kurallar ile tekrar, kutsal objeleri tamak, gl muskalar her zaman ie yarar. Bunlar ibadet ve ritelleri kt kazalara kar pekitirirler. Tedbirli olmaktan zarar gelmez. Bu bahiste anlatlanlar, milattan binlerce yl nce, insanlarn dncelerini aktarmaktadr. Ve ne yazktr ki hala byle zanneden insanlarn says epey fazladr.

61

Deneme

aman dini emsiyesi altnda, Smer ve Msr dinlerinin iimize gelen yanlarn alarak bir deneme yapalm. Antik dinlerin iimize gelen yanlarn alacaz, ama olmayan bir eyi ilave etmeyeceiz. Bunu yapmaktaki amacmz, Smer ve Msr medeniyetlerinin zerimizde ne kadar etkili olduunu gstermek ve nemlerini iyice vurgulamaktr. " Kinat bir kaostan domutur. Kaosu ortadan kaldrp, dengeyi kuran Tanrlardr. Evrenin yaradlnn ilk gnnden itibaren onu yneten ve ileyiini salayan Tanrlarn koyduu yasalar, kurallar ve dzenlemeler vardr. Tanrlarn yaptklar ve kurduklar dzen tartmasz dorudur. Tanrlar ve uygulamalar, hibir varlk tarafndan sorgulanamaz ve yarglanamaz. Olup, bitenleri insann anlamas gerekmez ve zaten anlamaya da akl yetmez. nsanlar kendilerine Tanrlarca biilen yazgy, aln yazsn bilmediklerinden, insan yaam belirsizdir. Zaten asl olan bu dnyadaki yaam deil, br dnyada sonsuz hayattr. Sadece Tanrlar lmszdr. Geri kalan tm canllar, doarlar, yaarlar ve lrler. Yaam, Tanrlara hizmet etmek iin yaanmas gereken bir sretir. Tanrlara hizmet demek, iyilie ve geree, yasa ve dzene, adalet ve zgrle, doruluk ve drstle, balama ve acmaya hizmet etmek demektir. Ktlk ve yalandan, yasa tanmazlk ve dzensizlikten, adaletsizlikten ve baskdan, gnahkrlk ve sapklktan, zulm ve merhametsizlikten kanmak gerekir. Dilmunda, akan sular, yeil ayrlar, cins cins meyve aalar, renk renk iekleri, rl rl akan sular ile bir cennet vardr. Bu cennette Tanrlar yaarlar. Burada ac yoktur, hastalk yoktur, lm bilinmez, sadece iyilik, gzellik vardr. Gnahsz ruhlar, burada, Tanrlarn yannda, sonsuza dek yaayabilirler. Zaten, ama, ruhlarn varmaya altklar yer Tanrlarn yandr. Buraya varmak, dnyadaki imtihandan gemekle olur. Tanr ilk insan, erkei, amurdan yaratmtr. Tanrlar bir ey yapmak isterse sadece sylemeleri yeterlidir. Tanr kelam, yaradln kendisidir. Cennette erkek yaarken, onun bir ei olsun istenmitir ve erkein kemiinden kaburga kemii hanm, yaatan hatun yani Havva halk olmutur. Erkek ve Havva cennette yaarken, erkek nefsine hkim olamayp, yasaklanm bir bitkiyi yemitir. Bylece cennetten kovulup, fani dnyaya, yaptklarnn acsn ekmeye gelmitir. Hibir insan annesinden gnahsz domaz. Hi kimse masum deildir. Adaletsiz ve haksz yere ekilen insan acs yoktur. nsana den, Tanr kurallarna uyarak yaamak ve Tanrlarna hizmet etmektir. Tanrlara ibadet etmek te gerekir. Oru tutulacak, kurban kesilecek, Hac yaplacaktr. Haftann alt gn allp, bir gn Tanrlara ibadete ayrlacaktr. O bir gn, ibadetin toplu yaplmas daha kymetlidir. Tanrlara ibadet edilirken daima temiz olunmaldr. Temizlik imann artdr. 62

Tanrlara isyan olmaz. Tanrlarn yolundan kanlar, bu dnyada da cezalandrlrlar. Yoldan kan pek ok kavim cezalandrlm, yok edilmitir. nsanlarn Tufan olayn unutmamas gerekir. Tufan gibi, gemiten ders alnacak pek ok olay vardr. Tanrlar bir takm ileri iin kendilerine yardmclar semilerdir. Cinler bu tip yardmclardr. Yaradllar insandan farkl olan cinlerin neyi nasl yaptklarna da, biz insanlar pek akl erdiremeyiz. nsan lnce, lme yolculuk mezarda balar. lm ile ilahi ve sonsuz yaama kavuma arasnda yarg vardr. Bu dnyada yaplanlar, adalete ve Tanr buyruklarna uyum ile tartlr. Yaarken doru yolu seenler, br dnyada Tanrlarn yanna (cennete) kavuurlar. Yoldan kan ve Tanr buyruklarna uymayanlar ise ceza beklemektedir. " Yukarda zetleyerek yaptmz dinler sentezini, tarih boyunca pek ok dnr ve din adam insiyaki olarak yapmtr. Bunlardan kan yeni din versiyonlarnn bazlar, halk ve siyasi otorite tarafndan rabet grerek yaam, bazlar hi kabul edilmemi veya unutulup gitmitir. Aton, tek Tanr olarak ortaya knca, dini sentezler tek Tanr fikri ile birlikte yeni bir kimlik kazanmlardr. Msr ve Smerin yeni dinlerin olumasna etkisinin, dini sentezlerin yan sra, Tanr lemeleri, din adamlarnn aracl, Tanrnn olunun Tanr olmas, kutsal bakire, yeniden dou, Tanrnn evleri (ibadet yerleri), Tanr kelamn anlamak iin arif olma gerei, yazl mit ve neidelerden pasajlar alnmas gibi unsurlar da kapsad unutulmamaldr.

63

Msrda Hayat

Msr'da tarm

Msr toplumunun esas retimi iftilikten geliyordu. Toprak nce sr kullanlarak veya apa ile apalanarak tohum ekmeye uygun hale getirilirdi. Tohumlar serpildikten sonra, sr, koyun, kei gibi hayvanlar zerinde dolatrlarak tohumlarn topraa girmesi salanrd. Baak biilirken yaplan iin monotonluu birinin flt almas ile giderilirdi. Sepetlere yklenen baaklar eeklerle harman yerine gtrlrd. Baaklarn zerinden yine hayvanlar yrtlerek tohum ve sap birbirinden ayrlrd. En son samanlar savrularak tahl elde edilirdi.

64

Msr duvar resimlerinden rendiimize gre zm balar sulanrd. Toplanan zmler, bir sopa ile tempo tutularak, erkekler tarafndan flarda ezilirdi. Ezilen zmler, uvallarn iine konup, sklarak ra yaplrd. arap ielerinin zerine, ban ismi, tccarn ismi ve ba bozum tarihi yazlrd. Msr duvar resimlerinde, obanlk, st sama, hayvan otlatma ve hayvanclk teferruatl olarak resmedilmitir. Genellikle balk av a atlarak yaplrd. Ancak zpknla, oltayla, kepeyle ve sepetle de balk avlanrd. Su aygrlar ok tehlikeli olduklarndan, zaman zaman topluca su aygr avlarna klrd. Msrda insanlarn yaam hakkndaki bilgiler veren mezar kabartma ve resimlerinde, aslnda esas olarak, aristokratlarn ve zenginlerin hayat vardr. Ancak az sayda da olsa, resimlerin kenarndan kesinden, ounluun hayat hakknda bilgiler alnabilmektedir. Altn iileri, doramaclar, marangozlar, heykeltralar, mlek yapclar, tulaclar, kasaplar, frnclar, biraclar ve daha nice zanaatkrlar resmedilmitir. Evlerde koan sprgeye benzer sprge, sepetler, yiyecek koruma anaklar, kpler, tabureler, taraklar, merhemler, ocuklar iin oyuncaklar vard. Hali vakti yerinde olanlarn evlerinde gz makyaj aletleri, ayna, zarif ve ok estetik yaplm sandalyeler, tabureler, yataklar, sandklar, kutular, ince giysiler, peruklar kullanlyordu. Msrllar mzikten holanyorlard. Mzik ve dans yaamn bir parasyd. Flt, ifte klarnet, ifte obua, trompet, eitli arplar, lavta, lir, tambur, davul, tef, zil kullanlan mzik aletleriydi. Msrda yaznn kullanlmaya balamasndan itibaren, okuryazarlk sekin bir snfn elinde kalmtr. Msr aristokrasisi, bir toprak aristokrasisi olmas yannda, devlet grevleri stlenir, rahiplik yapar ve subay olurlard. Bu nedenle daha batan beri, aristokrasinin yazmay bildii dnlr. i yazma olan kiilere ktip denirdi. Ktiplik devletin en yksek grevi olmasa da en st grevlere ktiplik yapmadan pek klmazd.

Ayna

65

Arp ile mzik

Raks

Eitim bir sre okullarda retilir, daha sonra usta rak ilikisi iinde gerekletirilirdi. ocuklar kk yata temel bir eitim aldktan sonra, bir ustann yanna verilerek eitimleri devam ederdi. nemli kiilerin ocuklarnn usta rak tipi eitime 12 yalar varnda balad bilinmektedir. e verilen ocuk, hem ustasnn istedii yazlar kopya eder ve bunu yaparken de renirdi. Bu ilk renilen yaz hiyeratik yazyd. Antlarda kullanlan hiyeroglif yaz iin daha ileri bir eitim gerekirdi. Dolays ile hiyeroglifleri bilenlerin says azd. Edebi yazlarn, tbbi yazlarn, matematik eserlerinin, yklerin, klt ve dini ilahilerin, ak iirlerinin, eitim iin gerekli metinlerin, ayin metinlerinin, gmlme ile ilgili kitaplarn yazlmas ve zellikle oaltlmas, tapnaklara bal Yaam Evi denen yerlerde gerekletirilirdi. Bu her tr eseri oaltma almalar, tapnaklarda, milattan sonraki tarihlere kadar devam etmitir. Ktipler bada kurarak oturur ve yazy dizlerinin arasnda yazarlard. Kam bir kalem kullanrlard. Yanlarnda iinde mrekkebin, suyun ve kurutucunun bulunduu bir yaz seti 66

olurdu. Yaz papirse yazlrd. Ancak deniz kabuklar ya msvedde olarak veya papirs yerine daha ucuz bir malzeme olarak kullanlrd. Msr toplumunda kadnn evde oturmas, d ortamda pek olmamas istenirdi. Ev ileri, ekmek ve bira yapm, iplik eirmek, dokumaclk gibi iler kadnlardan beklenirdi. Hizmetileri olanlar bu ileri hizmetli kadnlara yaptrrlar, ama aile fakirse evin kadn bu ileri stlenirdi. Kadnn darda dolamas gvenli bir tavr deildi. II. Ramsesin azndan Ben Msrl kadnlarn diledikleri yere gitmelerini, kendilerine tecavz edilmeden istedikleri yere yolculuk edebilmelerini saladm denerek, dardaki ortamn kadn asndan gvensizlii vurgulanmtr. nemli ilerde, kuvvet gerektiren ilerde, zevk ve elence partilerinde, aile kadnnn yeri yoktur. Bir taraftan dans kzlardan ve akrobat kzlardan vazgeilemez ama dier taraftan aile kadnlarnn bu tip etkinlikleri yapmas ve hatta yaplan yerlerde bulunmas istenmezdi. Sanki elence sektrndeki kadnlar ayr bir snfm gibi hareket edilirdi. Msr toplumundaki kadnn bu durumu herhalde aristokrasi iindeki gl kadnlar iin geerli deildi. Baz Katip kadnlarn rahiplik grevi alm olmas, kraliyet ailesinden baz yelerin veya baz kralielerin ok gl olmas istisnai durumlard. Herhalde onlar kadndan ayr bir cins gibi alglanlrlard. Kadn iin en ok kullanlan unvan evin kadn deyimiydi. Kadnlarn byk ounluu okuma yazma bilmezdi. Bylece de brokraside ve kltrn ana entelektel alanlarndan uzak kalrlard. Msr ailelerinde aristokrasi ve kraliyet ailesi dta tutulursa, birden fazla kadnla evlenmeye rastlanmaz. ounlukla Msrda tek eli evlilikler grlr. Ancak birden fazla kadnla evlenenler de yadrganmazd. Horus ve Seth efsanesinde olduu gibi, baz yklerde ecinsellie dair ipular vardr. Ancak, ister mezar odalarnda olsun, ister erotik metinlerde olsun, daha nce belirtilen ilk einsel evlilik hari ecinsellik ilenmemitir. Zaten nedense e cinsellikle ilgili dokmanlara tarihte az rastlanmaktadr. Bunun bir tabu olarak dnlp gizlendii veya toplumca ho grlmedii iin mi gizlendii veya nemsenmedii iin mi gizlendii net olarak belli deildir. Msrda miras babadan ola geerdi. Ama bu kural ok kat uygulanmaz, vasiyete de yer verilirdi. Aslnda ailenin mlk varsa, bu bir evlilik anlamasnn konusu olurdu. Kadn 67

evlenirken beraberinde bir miktar mlk getirirdi. Bu mlkler ailenin servetinin bir parasyd ve bu nedenle boanma halinde kadn bunlar zerinde hak iddia edebilirdi. Ayrca kadnn da vasiyet edebildii bilinmektedir ama bunun snrlar net olarak belli deildir. Bir ift evli olarak veya evlenmeden birlikte yaayabilirdi. Ancak birlikte yaayan bir iftin hukuki ve sosyal stats, evli olanlardan farklyd. Evli olmadan birlikte yaayan bir iftin kadnyla cinsi iliki kurmak ceza hukukuna konuydu. Kadn iin en byk sulardan biri zinayd. Msr toplumunda ortalama yan 20 ya dolaylarnda olduu dnlrse, ok fazla dul kalma, yeniden evlenme ve miras sorunlar olduunu kabul etmek gerekir. Sorun karmaktr. Yazl bir belge de anlatldna gre: Emekliye ayrlan baba, grevini oluna brakr ama olunun annesini mirasndan mahrum eder. Mlkn baka bir kadndan olan ocuklarna brakr . Burada sz konusu kadnlarn ikisi de resmi karlar deildir. Krallk kannn safln korumak ve ilahi gc pekitirmek iin Firavunlarn kz kardeleri ile evlendiklerini ve ayrca haremlerinin de olduu biliniyor. Ama bu adetlerin halkn adetleri olmad, halkn kzkardaleri ile evlenmedii ve genelde tek eli olduklar sylenmelidir. Bu tip evlilikler, firavun ailesinin basit insanlardan ayr olduunu bildirmek iin yaplmlard. Msrda yakn akrabalar arasnda evlilik mmknd. Hatta ebeveynlerden birinin ortak olmas durumunda bile karde evliliklerine msaade edildii olurdu. Halk iin tam karde evliliklerine gelince, daha ileri tarihlerde, Yunanllar Msra gelince, tam kardeler arasndaki evlilikler, hem Yunanllar ve hem de Msrllar arasnda grlecektir. Boanma az grlen bir eydi. Kadn erkee kur yapabilir ve hatta evlenme teklif edebilirdi. Hatta k olduklar adamlara bugn iin bile l d kabul edilen srarl tekliflerde bulunabilirlerdi. Bir kz on yanda evlenme ana girerdi. Evlilik ncesi ilikiler de normal grlrd. Fahielik vard ve knanmazd. Fahielikten kazand para ile mtevaz bir piramit (ehram) yaptran bile vard. Kadnn mal mlk edinme hakk da vard. Antik dnyann en zgr kadnlarnn Msrl kadnlar olduunu sylenir. Yunanistanda kadnlarn hele hele evli kadnlarn esir hayat yaayacaklar gz nne alnrsa, gelecekte Yunanllar Msrl kadnlarn bu zgrlkleri karsnda dehete deceklerdir. Msr dilinde erkek karde, day ve dayolu tek bir kelime ile belirtilmekteydi. Aile aras ilikiler iin, bu ve buna benzer pek ok akrabalk ban ayn kelime ile ifade edilmesi, aile balarnn yazl metinlerden anlalmasn ok zorlatrmaktadr. Msr kadnnn sslenmesi hem dini gereklilikten ve hem de erkeklerin sslenmeyi kendi cinsel arzular iin istemelerinden kaynaklanrd. Msrda kadnn boyanp, sslenmesi hibir zaman onun bamszlnn bir gstergesi olarak alglanmamaldr. yklerde, erkekleri ayartan fettan kadnlara ve ar cinsi istek dolu kadnlara rastlanmaktadr. Sanrz cinsellik dini olarak olmas istenen bir durumdu. Mezar kabartma ve resimlerinde erotik atflar yaplm olanlar vardr. Bundan ama llerin br dnyada da zevkli bir hayat yaamalarn istemek olabilir. Msr da da cinsi fanteziler vard. rnein, Msr erkei iin plaklk, baa giyilmi bir peruk ile birleince erotik bir grnt oluyordu. Cinsi birlemelerde, eitli pozisyonlarn kullanlm olduu duvar resimlerinden anlalmaktadr. Msr dncesi, br dnya ile cinsel zevki hep birletirmek istemi ve bunun byle olmama ihtimalinden korkmutur. ller kitabnda dnyann sonu ile birlikte cinsel hazzn da biteceinden yaknlr. Bir kadn mumyada bulunan byye atfen Nekropoliste bir erkek ile cinsi mnasebette bulunmak br dnyaya yaplacak yolculukta nemli bir merhaledir.

68

Msrda, Smerlerde ve Hitilerde bulunan kanun kitaplar bulunamamtr. Bu eksiklik, gnlk yaama ait pek ok konuda, yeterli bilgiye sahip olunmasn nlemektedir.

69

Msr ve hayvanlar

Antik Msrda insanlarn yan sra hayvan hastalklar da tedavi edilmeye allmtr. rnein Sekhmet rahiplerinin veterinerlik konusunda hakl bir nleri vard. Yeri gelmiken Msrdaki iftlik ve ev hayvanlarna bir gz atalm. Msr da koyun kei, sr domuz ve kaz eski zamanlardan beri etinden, derisinden, ynnden stnden ve yumurtasndan yararlanlan ekonomik olarak deerli hayvanlard. M.. 4000 yllarndan itibaren domuz yendiine dair bilgiler olmasna karlk, dini seremonilerde domuz eti yer almyordu. Dier taraftan yksek snftan Msrllarn kei eti yedikleri ve kei tulumunun su saklamada ve yzdrme ilerinde kullanld bilinmektedir. Msrl iftiler turna, srtlan, ceylan gibi hayvanlar da evcilletirmeye almlarsa da bu uralarnda baarl olamamlar ve Eski Krallk dneminden sonra da bu konuda pek srarl olmamlardr. Yeni krallk zamanna kadar ev hayvan olarak tavuk yetitiricilii yaygn deildi. zole yerlerde grlrd. Ge Periyoda gelindiinde yaygn olarak tavuk yetitirildii grlmt. Hatta Diyotorus Siculusa gre Msrllar tavuklarn kendi yumurtalarnda kulukaya yatmalarna izin vermezler tabii duruma bir nevi mdahale eden doal olmayan metotlar gelitirerek ok sayda civciv retirlerdi . Anlalan antik Msrda bir nevi kuluka makinesi yaplmt. Msrllarn kazlar besledikleri resimlere bakanlar merakllarn grr gibi olur. kaz cieri reten gnmz

Msrllar birka sr tr elde etmeyi becermilerdir. Uzun boynuzlu, boynuzsuz, iri veya daha kk olanlar vb Kutsal hayvan olarak seilen srlarn boynuzlar rendelenerek, budanarak hatta metal kalplar iine konularak ekillendirilirdi. Msrda kaz ok nemli bir hayvand. III. Ramses zamannda ylda yalnz Amon Tapnanda 16 000 sr ve 22 000 kazn kurban edildiini sylemek bu hayvanlarn nemini belirtmeye yeterlidir. Msrda ev hayvanlarnn kimi kutsal, kimi de yolda olarak nemliydi. Kediler, kpekler, rdek ve kazlar, ehliletirilmi ibisler, maymunlar ve hatta srtlanlar ev hayvan olarak kabul 70

edilirlerdi. Bir ev hayvann bilerek veya istemeden ldrmek iddetle knanrd. Kedi ve kpeklerin kutsal kabul edildii ve sayg grd de bir gerekti. Adn bildiimiz ilk kedi III. Tutmosisin kedisi Nejdemdir. I. Amenhotepin kedisi Buhaki ise efendisinin ayaklar dibinde otururken resmedilmitir. Kimileri ise Firavunlarn lahitlerinin yan bandaki lahitlerinde gmldler tabi ki mumyalanarak. Hem dost ve hem de av arkada olan kpeklerin de lahitlerine rastlanmtr. Msrda tpk iftlik hayvanlarnda yapld gibi iftletirmelerle eitli kpek trleri elde edilmitir. rnein Orta Krallk dneminde ksa bacakl kpeklerin tercih edilmesine karlk Yeni Krallkta kk kpekler revata olmutur. Msrn ok nemli protein deposu phesiz balklard. Balklar kurutarak saklarlar doal veya yapay havuzlarda balk stoklarlard. Bahelerde kk havuzlar bulunurdu. Atlar ve sava arabalar antik Msr tarihinde daima nemli olmutur. Atlara dair ilk deliller 13. Hanedanlkta karmza kmaya balar. 18. Hanedanlkta ilk at resimlerine rastlanr. Doaldr ki atlar lks hayvanlardr ve ancak ayrcalkl olanlarn hizmetindedirler. Tabii ki sava arabalar da ok nemli ve zel aralardr. Horembebin mezarndaki rlyefte zengisiz ve eersiz binicili atlar grlr. II. Ramses 1700 metrekarelik 460 atlk bir hara yaptrmt. Deltann gney ucundaki Per-Ramsesteki bu tavlada, atlarn dk ve idrarlar ile kirlettikleri yerlerin ta zemine verilen eimle uzaklatrlarak temizlendiini, atlarn kuru ve temiz yerlerde barndrld anlalmaktadr. Bu atlarn bakmlarnn nasl yapld tam olarak bilinmemesine ramen gnmze ulaan baz edebi metinlerden, zenle otlaklara gtrldkleri, taylarla annelerine ok dikkat edildii sylenebilinir. Eekler de i hayvan olarak Msrda ok kullanlmtr. Dier taraftan komularnn kulland develer de Msrllar tarafndan biliniyordu. Ama biz, Msrda deve kullanmna dair nemli bir bilgiye rastlayamadk. Hayvanlarla ili dl olan Msrllarn veterinerlik uygulamalarnda da bilgi ve becerilerinin olduu muhakkaktr. Ama veterinerlikle ilgili olarak tpta olduuna benzer dokmanlara henz sahip olunamamtr. Ama baz ufak bilgiler karmza kmaktadr. rnein Kahun papirsnde, kedi ve kpein gz bakmlar, boalarn (souk algnl?) rzgr hastalnn tedavi edilmesi gibi bilgilere yer verilmitir.

71

uppiluliuma

Hitit M.. 1400

M.. 1370 ile 1360 yllar arasndaki bir tarihte, Hitit tahtna, Byk Kral olarak, uppiluliuma geti ve 40 yl boyunca Orta Dounun tarihine damgasn vurdu. uppiluliuma kuvvetli bir olaslkla taht ele geirdi. Siyasal durum iyi deildi, Hatti topraklarnn byk bir ksm dmanlarn eline gemiti. uppiluliuma, Byk kral olduktan sonra, uzun bir sre Anadolu iindeki kargaann yatmas ile urat. uppiluliumann ilk yllarnda Hattua yeniden imar edildi, geniletildi, dtan koca duvarlarla yeniden kuatld. Darda, tabii ki ilk hedef, Kuzey Suriye idi. Ama Mitanni devleti orada duruyordu. uppiluliuma, Mitanni ile hesaplamadan nce, evresini gvenlik iine ald. Anadolunun dousundaki, Azzi-Hayaa krall ile bir antlama yapt. Antlamay pekitirmek iin Hayaa kral Hukkanaya kzn verdi. Benzer bir antlama da Kizzuvatna kral unaura ile yapld. Btn bu antlamalarda snrlar, karlkl verilecek asker saylar, protokol, haberlemelerin nasl olaca, zel koullar, sulularn iadesi gibi pek ok konu, diplomatik bir nezaketle kaleme alnmlardr. Snrlarn gvenlie alan uppiluliuma, nce Kuzey Suriyede baarlar salad. Peinden ani bir saldr ile Mitanni bakentine girildi (aslnda iki saldr yaplmtr. Toroslar zerinden yaplan ilk saldr baarsz olmu, ama daha sonra doudan Frat zerinden yaplan saldr baarl olmutur). Mitanni krall etkisiz hale getirildi. Hititler, daha sonra Suriyeye girdiler ve orada Mitanni desteinden yoksun kalan ehir devletlerine kolayca ba edirdiler. Suriyede Hititlerin karsna ciddi bir Msr direnii de kmamt. nk bu esnada Msrda Firavun Akhenaton vard ve Msr kendi ile urayordu. Firavun Akhenaton, tek 72

Tanrl dine gemi, Msr'n ekonomik ve sosyal yaplanmasn oluturan tapnaklar devre d etmiti. Msr sancl gnler geiriyordu ve kimseye bakacak hali yoktu. Hititlere Suriye'de sadece kk bir kent devleti olan Kade direndi, ama bu ehir de dnce, Lbnan snr oldu. Aslnda Suriye genel olarak elde edilmi bile olsa, yine de banbalar vard. Mitanni ordusu duruyordu, Akdeniz kysndaki baz liman ehirleri hala Msr denetiminde idi. Bu olaylar olurken Mitanni tahtnda kral Turatta bulunuyordu. Turatta ldrld ve yerine kan yeni kral da, Msr yerine Asur ile anlama yapt. Hitit gvenlii yine suya dmt. uppiluliuma, yaklak M.. 1340 yl varnda, ordusu ile Frat zerinden tekrar yrd. Kargam ald, Mitanni kralln paralayarak eitli kk devletlere blp, balarna Hitit prenslerini koydu. Bazlarnn bana da, Hititlere bal yerel prensleri atad. Bu siyasi gelimelerin sonucunda, Hititler, Asur kral Kizzuvatna ile bir antlama imzalayarak, Suriye meselesini hallettiler. Bu esnada Msrda Firavun Akhenaton lm; Tapnaklar tekrar glerine kavumu; Akhenaton, tek Tanrl dini, kendi kurduu baehir ve Aton tapnaklar, izleri kalmayacak ekilde yerle bir edilmiti. Yeni firavun Tutankamondu ve ocuk yatayd. Tutankamon M.. 1323 tarihinde lnce, kars Ankhesanamen bir Hitit prensi ile evlenerek politik g kazanmak istedi. O dnemde Msrn Akhenaton tarafndan bozulan sosyal dzeni daha dengeye gelmediinden, Msr olduka karkt. Ve Ankhesenamenin gl bir mttefike ihtiyac vard. Ankhesanamen, uppiluliumaya bir mektup yazarak, uppiluliumann oullarndan biri ile evlenerek, onu Msr firavunu yapmak istediini bildirdi. uppiluliuma, Kade nlerinde iken mektubu ald ve ok ard, inanamad. Bunun bir Msr oyunu olabileceinden korktu. Olayn asln anlamak iin Msra bir eli yollad. Eli, elinde, Ankhesenamenin ikinci bir mektubu ile dnd. kinci mektupta, Ankhesenamen, artk durumdan iyice yaknyor ve yardm istiyordu. uppiluliuma inanmt, olunu Msra yollad. Ama olu yolda, kuvvetli bir olaslkla ln gezginci ve soyguncu kabileleri tarafndan ldrld. Ankhesanamen de saray rahibi Ay ile istemeye istemeye evlenmek zorunda kald. uppiluliumann halletmesi gereken bir dier problemi de Kuzey Karadenizli Kakalard. Kakalarla 20 yl urald, ama net bir sonu alnamad. Hitit devleti, batyla, yani Ege ile bu dnemde ilgilenmek zorunda kalmtr. Bu ilgi, merkezi otoritenin kuvvetini arttrmaya dnk g gsterisidir. uppiluliuma, Arzava krall ile Seha nehri topraklarnda (bu gnk Bergama yaknlarnda ki Bakray) kurulu bulunan baz ehir devletleri ile ve i Egede Mira ve Hapalla ehirleri ile ilgilenmi ve bunlar tekrar denetimine almtr. 40 yldan uzun sre Hititleri ynettikten sonra uppiluliuma aniden ld. ok byk iler baarmt, dneminde Hititler en gl devlet olmutu. Ancak otoriter ve kiisel ynetimi, lmnden sonra sorun oldu. Yetkiyi tek elde toplayan kiilerin bana gelen, Hititlerin de bana geldi ve kargaa balad.

73

II. Murili

M.. 1350

Bu srada Msrda da i kargaa devam ediyordu. Eski soylu bir aileden gelen, General Horemhep, i kargaay ve isyanlar bastrd. Amon rahiplerinin yardm ile Firavun ilan edildi. Bylece XVIII. hanedan bitiyor, Msrda XIX. hanedan dnemi alyordu. Horemhep, devlete bar getirmek iin sert nlemler ald. Din de tam bir restorasyona girierek, aton kltnn tm kalntlarn silmeye alt. Hititlerde ise uppiluliumann lmnden sonra II. Murili baa geti. Bu esnada Hitit ile Asur arasnda tampon olarak tutulan iyice ufalm Mitanni devletini Asurlar aldlar. Yine kuzeydeki Kakallara seferler dzenlendi, sonu alnamayan 10 sefer yapld. Ama II. Muriliyi esas Arzava Krall megul ediyordu. Arzava kral kendi lkesine geen Hitit uyruklular iade etmiyordu. Siyasi mlteciler daima komu lkeler arasndaki problemleri krklemilerdir. II. Murili yazd sert bir mektupla Arzavaya sava ilan etti. Sana giden uyruklarm geri isterim. Onlar bana geri vermedin. Bana ocuk muamelesi yaptn, beni kk grdn. Hadi yleyse, imdi savaacaz ve Gk Tanrs, benim efendim, bizim durumumuzu yarglasn. Arzava krall bu mektup karsnda ikiye blnd. Bir ksm Hitit kralna uymak, bir ksm savamak istiyordu. Sonunda sava yapld ve sava Hitit kuvvetleri kazand. Hitit kral kendine kar gelmeyen Arzava aristokratlarn balad. Ama Arzavadan ciddi ganimet elde etti. 62.000 esir ve arabalar dolusu deerli mal alnd. Yenilen Arzava kral Ahhiyava lkesine snd. Ama Ahhiyava Hitit basksna dayanamayarak Kral Hititlere verdi. Arzava ile savarken, Milevanda (kuvvetli olaslkla 74

Milet kenti), Kargam ve daha pek ok dier ehirlerle uramak icap etmiti. Sonu olarak, M.. 1300 yl civarnda, 28 yl krallktan sonra, II. Murili lp, yerini Muvatalliye braktnda, Hititler uppiluliuma devrindeki snrlara ve gvenlie sahiptiler. Babas uppiluliumann ve kendi dneminin icraatn bize aktaran II. Murili, ayrntlara girerek bir tr belgesel nitelikli yllklar yaynlamtr. Bu yllklarda, Orta Dou hakknda, ayrntl bilgilere ulayoruz. eitli devletlerle yaplan antlama metinleri bu yllklarda vardr. Ayrca, antlama metinlerinin bana konulan ve bu devletlerle tarihi ilikilerin zetlendii, geriye baklar, birinci snf kaynaklardr. Hititlerde tarih bilinci ok gelimiti. II. Murili, ok sevdii babasn, arkasndan aabeyini veba nedeniyle kaybetmiti. Veba lkesini uzun sre kasp, kavurmutu. Byk kraln yannda, Tavananna olarak egemen vey annesi her yaptna karyor, hayatn yaanmaz hale getiriyordu. lk karsn Tavanannann yapt by sonucu kaybetmiti. Zaten akan bir imek nedeniyle de dili tutuktu. Murili, bu pe pee gelen felaketleri, her Hititli gibi tanrlarn kzgnlna balyordu. Ona gre, babas, ok sevdii Byk Kral uppiluliumann iledii bir gnah yznden bu felaketler bana

Hitit heykel

geliyordu. Murili Tanrlara diyor ki: Babam da ona (Tuthaliya) ballk and imiti. Fakat babam Tuthaliyay cezalandrmaya kalknca, prensler, soylular, Hattuadaki yksek memurlarn hepsi babamn tarafn tuttular... Tuthaliyay ve ona yardm eden kardelerini ldrdler, (ailesinin dier bireylerini ise) Alaiyaya yolladlar. Buna karn siz tanrlar, efendilerim, babam korudunuz. Hatti lkesinin topraklar dman eline getiinde, babam onlara kar sefere kp, onlar yendi, topraklar geri ald. Dman lkelerinden de topraklar Hatti lkesine katt. Onun dneminde Hatti lkesi iyi idi, lkedeki insanlar, srlar ve koyunlar oalyordu. Fakat siz tanrlar, efendilerim, (sonradan) Gen Tuthaliyann cn babamdan aldnz; babam, Tuthaliyann katli yznden ld. Babamn tarafn tutan prensler, beyler, memurlar ve askerler de bu yzden ldler. Hatti lkesi de bu yzden perian oldu. imdi veba daha da ktleti. Hatti lkesi ar zarara urad. Tanrlar, imdi ben Murili, size babamn suunu itiraf ettim. Ey tanrlar, sizler Tuthaliyann dklen kanlarnn cn almak istiyorsunuz. Ancak Tuthaliyay ldrenler bu gnahlarnn cezasn ektiler. O imdi, benim stme de geldii iin, bende bu gnahn kefaretini ailemle birlikte kurban ve tvbe yoluyla deyeceim. Tanrlarn gnl yine rahat olsun. Ey Tanrlar bana kar yine iyi olunuz. Sizin katnza kmak, size yakarmak istiyorum, ne olur beni dinleyin. Ben ktlk yapmadm ve nceden kusur ileyenlerden, ktlk yapanlardan bugn kimse kalmad; hepsi ld. Ancak byle 75

olmakla birlikte, babamn gnahlar bana da sirayet ettii iin, size, Tanrlara lke iin vebadan dolay gnahlarm deyeceim. Sizin rahibiniz ve hizmetkrnz olduum iin bana kar iyi duygular besleyin ve kalbimden bu sknty kovunuz, ruhumdan bu korkuyu alnz.

Hitit ziyafet

76

Muvattali

Hitit sanat rnekleri

Muvattali (M.. 1315 1282) babas lnce yerine Byk Kral oldu. Hitit Devletinin en byk ve baarl krallarndan biridir. II. Murilinin ikinci karsnn ikinci oludur. Tahta ktnda Bat Anadoluda kan karklklar ksa srede halletti. Batdaki bir lke olan Vilusa (bunun Troya olma olasl vardr) ile Msr, Babil, Hanigalbat (Hurri), Asur gibi byk devletlere kar yaplacak bir savata, ordusu ve atl arabalar ile birlikte Hitit ordusuna katlmak konusunda anlama imzalad. Muvattali dneminde Kakalar ve Msr Hititlerin en nemli meseleleriydi. Kakalar durmadan saldryorlard. Msr ise kendine gelmi ve Suriye zerinde egemenlik mcadelesine girimiti. Muvattali tahta kar kmaz kardei Hattuiliyi byk komutan ve kuzeyin genel valisi olarak atad. Hattuili Kakalar karsnda baarl oldu. Bu srada aleyhine karlan dedikodular da Byk Kral Muvattali nemsemedi. Muvattali affetmenin nemli olduunu bilen bir kiiydi. Hattuili sadece iyi bir komutan deil ayn zamanda iyi bir siyasetiydi. nemli Kaka beylerini toprak vererek kendine balyordu. Bu tip toprak hareketleri daima, doru veya yanl, suiistimal dedikodularnn konusu olur. Hattuili Kuzeyde baarl olmasna ramen, Muvattali, Msr sorunu ile gvenlik iinde uraabilmek iin, bakentini Hattuadan, Adana yaknlarndaki Dattaa kentine tad. Muvattali Dattaa kentine hazinesini ve tanrlar tamt. Tanrlar giden Hattua artk bakent olamazd. Muvattali kardei Hattuiliye Kuzeyde iki nemli merkezi vererek ve onu Hakpia kral ilan ederek hem cmert davrand ve hem kardeini tamamen yanna ald.

77

Uriatri
Bu dnemde, Asur devleti de kuvvetlenmeye balamt. M.. 1300 ylnda, Asur kral I. Salmanasar ve daha sonra olu I. Tikulti Ninurta, byk bir ordu toplayarak Asuru geniletmeye baladlar. Asurlarn M.. 2500 den balayan M.. 619 tarihine kadar uzanan uzun bir tarihleri vardr. Takip kolayl asndan tarihiler, Erken Dnem (M.. 2500 den ncesi ile M.. 1906 ya kadar uzanan), Eski Asur Dnemi (M..1906 - M.. 1380), Orta Asur Dnemi (M. 1380 - M. 912), Yeni Asur Dnemi (M.. 912- M. 612) olarak blerek incelerler. Biz imdi burada Orta Asur dnemini anlatmaktayz. I. Salmanasarn ilk amac Mitanni devletini ykmak ve Hititlere kar snrlarn gvenceye almakt. I. Salmanasar bunu baard. Mitanni yok edildi ve Asur snrlar batda Kargam'a, kuzeyde Van glne ve gneyde Babile kadar byd.

Kargam

78

Kargam kenti

Hitit devleti zamannda, Dou Anadolu Hitit devletinin dorudan hkimiyeti dnda kalmt. Buradaki topluluklar kk kasabalar halinde hayvanclk ve ticaretle uramaya devam etmilerdi. Bu dnemde, epeydir var olan maden ve ta iilii de, olduka ilerlemi durumdayd. Mitanni devletinin yklndan sonra, Asur genilemesi kuzeye doru balaynca, Dou Anadolu kasabalar, kendi aralarnda birlikler oluturarak, Asur ilerleyiine direnmeye altlar. Asur kral I. Salmanasar zamannda, Asur ordusu bu blgeleri fethetti, yakt ve halkn kle olarak alp gtrd. Halkn gtrlemeyen blm ise ok ar vergilere maruz kald. M.. 1272 ile 1243 yllar arasnda, Asurlular bu blgeye Uruatri demektedirler. Ve Asur kral, Uruatri genel ad altnda 8 lkeyi aldn yazmaktadr. Uruatri kelimesi Asurcada etnik bir mana iermez, dalk blge anlamnda kullanlmaktadr. Daha sonra Asurlar, buraya Nairi lkesi adn vermeye baladlar. Bu Nairi szc, Dou Anadolu topluluklar tarafndan da kabul edilmitir. Onlar da kendilerine Nairi ve Van glne de Nairi gl demeye baladlar. Asur kral I. Tukulti-Ninurta, Nairi lkelerinin 43 kralnn Asura kar ba kaldrm olduunu ama onlar yenip, birbirine zincirle bal olarak Asura getirdiini yazmaktadr. Bylece, yaklak 100 yl, Van gl civarnda yerlemi, Asurlara baml kabilelerin sk sk ba kaldrmas ve Asurun da onlar iddetle cezalandrmas ile geti. M.. 1000 yllarna gelene kadar Van gl evresinde pek ok, irili ufak devletler veya kralcklar vard. Bu devletlerden biri de Urartu idi.

79

Kade

M.. 1250

Msrda XIX. hanedan baa gemiti. XIX. hanedann abalarnn ou, Filistin, Suriye ve Nubyada egemenlii tekrar kurmak zerine younlat. Bu dnemde piyade artk sadece Msrllardan olumuyordu. Deiik lkelerden, ama zellikle Libya ve Suriyeden paral askerler orduya katlmlard. Bunlarn maalar buday, altn ve gm olarak deniyordu. cretli askerlik, Msr ordusunun ald son ekildi ve artk ordu Firavunun ordusu idi. Msr, Firavun Akhenaton dneminde ilgisini kaybettii Dou Akdeniz'e gzn tekrar dikti. Eskiden Msra tabi olan, ama imdi Hititlerin etkisinde grlen, ufak Dou Akdeniz devlet ve ehirlerine Msr basks balad. I. Seti zamannda, Tyre alnd, Filistinin kuzeyi ve Lbnan yeniden fethedildi. Hititler ve Msr kar karya geldiler. II. Ramses (M.. 1290 1224), daha kuzeye kmak istedi. Ama rakibi, gl Hititlerdi. Olaylar Hititlerin aleyhine geliiyordu. II. Ramsesin tahta kndan 5 yl sonra, M..1286 ylnda (bu tarihte 10 15 yllk bir yanlma olabilir), Hitit ve Msr ordusu Asi nehrinin (Orontes) kysnda, Kadete kar karya geldi. Kade sava tm ayrntlar ile taktikleri ile yazl olarak elimize geen en eski savatr. II. Ramses, Teb tapnann duvarlarnda da yazl ve resimli olarak bu savan tm ayrntsn vermitir. Bu resimli ve yazl metinlere dayanan pek ok kurgu da yaplmtr. Biz burada savan ksa bir zetini verelim.
Ramses II

80

Sava ncesinde Hitit kral Muvatalli savaa hazrlanmt. Yeni bakenti Luvi blgesindeydi. Bylece Luvilerle ilikileri daha da yaknlamt. Kardei Hattuili, Kaka savalar ve arabalar ile ona katlmt. Vilusa kuvvetleri, yaplan anlama gerei ordaydlar. Msr kaytlar, sadan sola doru sralayarak karlarndaki Hitit ordusunu yle sralamaktadrlar: Hattiler, Nahrinallar (Hurri blgesinden), Arzavallar, Pidasallar (Orta Anadoluda Hattuann gneybats), Dardanoiler (Bat Anadolu), Masalar (Lidya blgesinden), Karkisallar (Bat Anadolu), Likyallar, Vilusallar, Aravannallar (Sakarya nehrinin dou), Kakalar, Kade sava Kizzuvatnallar (Adana blgesi), Kadllar (Adana blgesi), Kargamllar, Halpallar (Halep var), Nuhaallar, Kadeliler, Ugaritler, Musanatallar, Kabsulular ve nisallar. Msrlar tarafndan verilen bu liste eksiktir. Hitit Byk Krall o dnemde 21 byk lkeyi kapsyordu. rnein 10 bin sava ve 700 sava arabas ile orduya katlm olan Hayaa (Dou Anadolu blgesinde) bu listede yoktur. Sonu olarak, Hitit ordusu Muvattalinin siyasi baars ile eitli lkelerin bir araya gelmesinden olumu bir mttefikler ordusuydu. Hitit ordusu, kendini Msr gzclerinden gizleyerek, Kadete slendi. Hitit ordusu 35 bin asker ve 3500 sava arabasndan oluuyordu. Msrllar ise Amon, Ra, Ptah ve Seth adlarn tayan ve bu srayla pe pee giden drt tmenle yola ktlar. Msr ordusu yaklak 20. 000 kiiydi. Msrllar, Hitit varlndan bihaber olarak Kadee doru yryp, yerlemek iin adrlarn kurmaya baladlar. Msr ordusunun bir ksm yerleiyor, bir ksm nehri gemeye alyor, bir ksm da daha yolda geliyordu. Hitit ordusundan kalabalk arabal bir birlik, kentin arkasndan dolap, Asi nehrini gizlice geip, Msrlara saldrd. Msr ordusunun Hititlerin saldrd ksm dald. Amon ve Ra tmenleri tamamen bozguna uradlar. Hititler Msr kararghn yamalamaya baladlar. Arkada olan bir Msr birlii tam zamannda gelip, ie kart. Bu frsattan yararlanan II. Ramses ordusunu toparlad ve sava tam sonulanmadan karlkl geri ekilmelerle bitti. Her ne kadar Ramses Kade savan byk bir zafer gibi gsterse de, sava sonrasnda orta Suriyenin Hititler elinde kalm olmas, zaferin Hititlerce kazanlm olma olasln arttrmaktadr. Msr kaynakl sava bilgileri abartmal ve tek ynldr. Kade savandan 16 yl sonra Hitit ve Msr bir antlama ile olay sonlandrmlardr. Bu antlamann gm levhalara kaznm olan asl metinleri kayptr. Msrda tapnaklarn duvarlarna kaznan antlamann bir nshas da, Boazky (Boazkale) kazlarnda kil tablet olarak bulunmutur. Bu nusha Istanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenmektedir. Kade 81

antlamasnn Hattuada bulunan ivi yazl tabletinin bytlm kopyas New Yorkta Birlemi Milletler Binasnda asldr. Kade savandan bir sre sonra II. Ramses Suriyeye ikinci bir sefer daha yapp, Orontosun yukarsna kadar kt. II Ramses dnemi, Msrn en parlak dnemlerinden biridir. Devlet yeniden rgtlenmitir. Bayndrlk, sulama bu dnemde dorua ulamtr. Musa ile birlikte branilerin Msrdan k da bu dneme rastlar. II. Ramses 66 yl firavunluk yaptktan sonra hayata gzlerini kapad. II. Ramsesten sonra gelen fravunlar dnemlerinde savalar asndan bir durgunluk izlenir. Sanki Msr gemisi s sularda biraz dinlenmek istemektedir.

Karnak

Msr da antlarn ounda II. Ramsesin kitabesi vardr. u an Msrdaki kalntlarn ou onun zamannda yaplm veya tamamlanmtr. 90 yllk bir mr 66 yllk saltanat yaayan II. Ramses Karnak salonunu tamamlad, Luksor tapnan bytt, Ramesseum tapnan yaptrd, saysz dev eser verdi. Nil ile Kzldeniz arasndaki kanaln onartt. Ramsesin bir sr ei yz civarnda olu elli civarnda kz vard. Suriye seferi srasnda, Muvatalli, Toroslarda bir kent olan Tarhuntassay (Kode) kendine srekli oturaca st olarak semiti. Daha doru bir deyile, Kakallarn srekli tehdidi altnda olan ba ehir Hattua, Muvatalli Tarhuntassaya tamt. Daha nce bahsedilen Dattaa, Tarhuntassada bulunan zel bir blgedir. Dier eyaletlerin ynetimini de kardei Hattuiliye, geici olarak brakmt. Normalde Muvatallinin lmnde yerine kardei Hattuilinin gemesi beklenirdi. Ama byle olmad. Muvatalli lnce, yerine olu Urhi-Teup geti. Olay yle gerekleti. Muvatalli geride, yerine geecek meru bir oul brakmamt. Bunun zerine Telipinunu yasasna bavuruldu. Buna gre len kraln cariyelerinden doan oullar arasnda en yals kral olmalyd. Bylece Urhi-Teup kral oldu. 82

Luksor

83

Huru

Bu dnemin nemli bir olay da, srail oullarnn Msrdan kdr. Daha nce, branilerin Msra g ettiklerini sylemitik. braniler, tek Tanr Atonun Msrda hkm srd, Akhenaton dneminde de oradaydlar. Hatta onlardan birinin, bir Msr firavununa vezirlik yapt bile sylenir. Msrda ii olarak alan srailliler, genelde, inaat ilerinde alrlar ve kabile kabile bir arada yaarlard. Firavun II. Ramses dneminde, angaryann artmas ve kt koullar nedeniyle, Msr Musa ynetiminde terk ettiler. Msrda rk ve din ayrm olmad iin, isteyenin okuma hakk vard. Ama bunun iin, belli bir tapnaa da girmi olmak gerekiyordu. Musann iyi eitim ald ve Msr devletinde yksek grevlere geldii dnlmektedir. II. Ramses, sraillilerin Msrdan kna engel olmaya almtr. yi inaat ustalar olan, sraillileri kaybetmeyi hi istemiyordu. Bu nedenle, sraillilerin Msrdan klar tam bir ka eklinde olmutur. Onlar takip eden Msr ordusu ise, Deltann Sina tarafnda, Kzl denizin paralar olan bataklklarda, epey telefat vererek, kovalamacadan vazgemitir. sraillilerin kandan ok nce, Musa, bir braniyi korumak iin, grevli bir Msrly ldrmek zorunda kalm ve yarglanp, cezaya arptrlmaktan korktuu iin Msr terk etmiti. Musa, daha nce bahsettiimiz gibi, Midyanl bir kadn ile evlendi. Ve obanlk yapmaya balad. Bu arada zaman zaman Sina dana ekilerek tefekkre dalard. Bir keresinde, Musa Sina danda iken, Tanr Yahova, yanan allklardan Musa adn arp, ona srail oullar iin grevlendirdii peygamberi olmasn emretti. Musa ise iyi bir hatip olmad gerekesi ile buna pek yanamad. Yahova, onun bu eksikliini anlayla karlayarak, Musann yerine kardei Aronun (Harun) durumu tebli etmesine izin verdi. Tanr kelamn dile getirmek gtr ve Musa bunu gze alamamtr. Musa, Msr dnda geirdii bu srede, sraillilerin Msrdan kan planlad ve eyleme geirttirdi. Aron (Harun) ynetiminde Msrdan kan sraillilerin, tm Arap yarm adasn dolaarak, Kudse varmas 40 yl srd. Musa, kuvvetli bir olaslk ile ezilmi bir topluluktan, dv bir ulus yaratmak iin, nesil deiene kadar Yahudileri lde dolatrm olsa gerektir. zgrl tatm, gl, gen kuaklar yetitiinde de vadedilen topraklara gelinmiti. Bu arada, Kudse varmadan bir yl nce Musa ld. Musa, kavmini adanm topraklara yani Kenan lkesine gtrme grevini kendine, Tanr Yahova'nn verdiini syler. Msrdan kaan braniler Sina dana geldiklerinde, Musa Tanrdan on emri alr. 84

" Seni Msr diyarndan ve esirlik evinden karan Tanrn Yahova benim. Karmda benden baka Tanrlarn olmayacaktr. Kendin iin oyma put, yukarda gklerde olann yahut aada yerde olann yahut yerin altnda sularda olann hi suretini yapmayacaksn. Onlara secde etmeyeceksin ve onlara tapnmayacaksn; nk senin Tanrn olan ben Yahova, kskan bir Tanrym: Babalarn gnahn nc kuak zerinde ve drdnc kuak zerinde, ocuklarnda cezalandran, buna karlk beni sevip buyruklarm tutanlara bin kuak tesine kadar inayette bulunan Tanr benim. Yalan doru gstermek iin Tanr Yahovann adn bo yere azna almayacaksn; nk Yahova, yalan doru gstermek iin kendi adn azna alanlar cezasz brakmaz. Sebt gnn kutlamak iin onu hatrnda tut. Alt gn alacaksn ve btn iini yapacaksn; fakat yedinci gn Tanrya ayrlm bir dinlenme gndr; sen ve olun ve kzn ve klen ve cariyen ve hayvanlarn ve kaplarnda olan konuun o gn hibir i yapmayacaksnz. nk Yahova gkleri, yeri ve denizi ve onlardan olan btn nesneleri alt gnde yaratt ve yedinci gn dinlendi; bunun iin Yahova yedinci gn mbarek kld ve onu takdis etti. Babana ve anana sayg gster, ta ki Tanrn Yahova'nn sana verdii toprakta mrn uzun olsun. Adam ldrmeyeceksin. Zina ilemeyeceksin. Hrszlk etmeyeceksin. Hemcinslerine kar yalan ahitlik etmeyeceksin. Hemcinsinin evine tamah gzyle bakmayacaksn. Komunun karsna, klesine, cariyesine, kzne, eeine ve onun mal olan hibir eyine gz dikmeyeceksin. " On emrin, yukarda aktarlan bugnk biimi ile Musa dneminde yazlm olmas olas deildir. Yukardaki on emirde, bir kavim vardr, kzlere sahiptir, bu kzler tarlada alrlar. Ayrca, bu kavmin evleri, kaplar, yani ehirleri vardr. Burada sz konusu olan gebeler deil, tarmla geinen yerleik bir topluluktur. Buradaki dnce ve terimler, M.S. 700 yllarnda yazlm olan kinci eriat kitab Tesniyenin ve M.S. 400500 yllarnda yazlm olan Ruhani Kurallarnn konuma ve dnme tarzn andrmaktadr. Herhalde, bu yukardaki on emir, Musann on emri deildir. Musa ve kabileleri 40 yl Arap yarm adas llerinde dolarken, braniler zaman zaman derin bir mutsuzluk ve inanszla dtler. Eski tanrlarna dnmek istediler. Musadan vazgetiler ve tm ellerinde kalan kymetli madenleri kullanarak eski tanrlarnn bir sureti olan altn buza heykelini yaptlar ve ona taptlar. Bu iin elebann adnn Samiri olduu sylenir (Kuran Taha suresi 20; 9596). leride tekrar karmza kacak olan bu Samiri ad, okuyucunun dikkatinde kalmaldr. Msrdan gelen srailliler, Kenan lkesine yerlemilerdir. Bu yerleim, ok kolay olmamtr. Msrdan gelenler, nce kendilerine bir yer edinmiler ve sonra oradaki branilerle ittifak oluturarak, zamanla srail halk olarak tannmlardr. Bylece gebe bedevilik bitmi, topraa bal iftilik balamtr. adrn yerini ev almtr. Gebe iken, kutsal varlklar olarak ruhlara, Elohimlere sahip bulunuyorlard. Musa bu Elohimlerden birini, Sina da Elohimi Yahovay btn kabilelere benimseterek, kabileleri birletirdi.

85

Kutsal da bir volkand. Ate stunu ykseliyor, dumanlar kyor, gk gibi kkryordu. Bu korkun ve grltl da ile o zamana kadar Baallerin inayeti ile salanan Kenan lkesi rnlerinin bereketi arasnda bir ba yoktu. O zamanlar, bildiimiz gibi yerel ve genel Tanrlara taplabilirdi, bu ekilde birka Tanrya birden tapmann bir mahzuru yoktu. Bylece, Kenan lkesine yerleen srailliler kendi atalarnn Tanrsna tapmaya devam ederken, yerli Tanrlar olan Baallere de taptlar. Zamanla Yahova glendi. O glendike, Baaller daha ufak guruplara hitap eder oldular. Sonunda Yahova Baalleri yuttu. Yahova Baallerin unvanlarn da alp, kendi adna ekledi. Onlarn sfat ve grevlerini de ald. Sonunda Filistin Yahova topra haline geldi. Bundan byle tektanrclk olmayan, bir tek Tanrya, tapn vardr. M.. 400 300 yllarna kadar, srailler dier kavimlerin tapnd dier Tanrlar kabul etmeye devam ettiler.

86

III. Hattuili

Hitit M.. 1250 Hitit devletinde ise, Urhi-Teupun krall 7 yl srd. Bu sre, Urhi-Teupla Hattuili arasnda, srekli ekimelerle geti. Urhi-Teup, tahta knca III. Murili adn almt. UrhiTeup, Dattaadaki tanr heykellerini geri getirerek, Hattua yeniden bakent yapt. UrhiTeup, amcasnn yetkilerini gittike ksyor, topraklarn elinden alyordu. Sonunda Hattuili bir halk ayaklanmas ile Urhi-Teupu devirip, tahta kt. Urhi-Teup kap Msra snd. Hattuilinin Telipinu yasasna neden uymadn anlatan ve eylemini hakl karmaya alan uzun yazl bir savunmas vardr. III. Hattuili dnemi (M.. 1275 1250), diplomasinin ar bast, baarl bir dnemdir. Kade antlamas onun zamannda imzalanmtr. Hattuil'in ei olan Kralie Puduhepa, eski ad Kizzuwatna olan Adana'da yaayan rahip Kummanni'nin kzyd. Puduhepa lkeleraras barn korunmas konusunda aktif rol alm bir kraliedir. Kade Antlamasn, eiyle birlikte ve ayn yetkiyle mhrlemitir. Bu olay Puduhepa'ya hem bir devlet anlamasna mhr basan ilk kadn olma zelliini vermi, hem de kadn-erkek eitlii konusunda nemli bir tarih olmutur. Pudihepa, baz kaynaklara gre, ei 3'nc Hattuil'nin lmnden 87

Kade anlamas

sonra, vey olu 4'nc Tuthaliye devrinde ana kralielik grevini stlenmitir. Kade anlamasnn okunabilinir. tam metni http://www.corum.gov.tr/corumweb/hititler.asp de

Hattuili dneminde, Hitit ile Msr arasnda sadece kraldan krala deil, kralieden kralieye yazlm mektuplar vardr. Hattuili kral olmadan 10 yl nce, daha Muvattali dneminde, Kizzuvatna rahibinin kz Puduhepa ile evlenmiti. Puduhepa, Hurri kkenli idi. Bu, Yazlkayadaki Tanrlarn, neden Hitit deil Hurri Tanrlar olduunu aklar. Ve o dnemde, deiik uluslarn deiik Tanrlarnn i ie ve bir arada yaadn gsterir. Hattuili ve Puduhepa, Hititleri neredeyse mterek ynetmilerdir. Yaynlanan fermanlarda iftin mterek imzas vardr. Muvattalinin Suriyede olmasndan yararlanan Kakalar Hattua yakp, ykmlard. Bu Kral ve Kralieye bir sr i kard: Hattua yeniden ina edildi, Hitit devlet arivi yeniden kopyaland. Kade antlamasndan 13 yl sonra, Hitit ve Msr ilikilerinin daha da kuvvetlenmesi iin, Hattuilinin bir kz Msr firavunu ile evlendirildi. Hattuilinin lmnden sonra yerine olu IV. Tudhaliya geti. Ama bir sre annesi Puduhepa ile birlikte hkm srd. Yazlkaya bu dnemin eseridir. Bu dnemde Hitit ordular Batda Arzava, douda ise Asur ile srekli sava halindeydiler. Tudhaliya, batya, Assuva'ya, iki kere hizaya getirme akn dzenledi. Bunlarn ilkinde 10.000 tutsak ve 600 at koulu arabay sava ganimeti olarak ald. Bu seferlerin ansna dikilmi olan ant, zmir, Kemalpaadadr. Hitit dneminde, zmir ve Efes yresi Assuva ad ile anlyordu, bu kelimenin, ileride, Roma dneminde, deierek, Asa (Asya) haline gelmi olmas mmkndr. Kbrs (Alaiya), bakr yataklar nedeniyle daima nemliydi, Tudhaliya Kbrs igal etti. Tudhaliya dneminde, lkede byk bir ktlk ve dolaysyla alk olmutur. Bununla mcadele edebilmek iin, Msrdan gemilerle hububat Anadoluya getirilmitir. Bu yardmn Msrllar tarafndan yaplmas, gemite kurulan Hitit Msr dostluunun iyi ilediinin kantdr. M.. 1224 ylnda Msr firavunu II. Ramses lnce yerine olu 13. Merneptah (1224 1214) geti. Bu dnemde Bat Deltasna byk bir Libya akn oldu. Gelenler, kadn oluk ocuk geliyor ve Msrn Delta topraklarna yerlemek istiyorlard. Yaplan eitli savalar sonucu kazanan taraf Msr oldu. Gelen istilaclarn bir ksm kat, bir ksm da sava esiri olarak Msrda alkondu. 13. Merneptahn lmnden sonra II. Setos da gen yata lnce, Msrda taht kavgalar balad ve Msr tam bir kargaa ve anarinin kucana dt. steyen istediini yapyordu. Senyrler, nomlarda mutlak yetkili gibi hareket ediyorlard Asur devletinde ise, soylularn gcn azaltmak isteyen I. Tikulti Ninurta, bakenti, Asurdan baka bir yere tad. Ama I. Tikulti Ninurta, M.. 1208 ylnda, bir suikasta kurban giderek lnce, lke i kargaaya srklendi. Dta ise Asur uzun bir sre hem Arami ve hem de Urartu tehdidinde kald. Aramiler yamaya gelip, halk kryordu. Vadilerde oturanlar dalara kyor, kentler boalyordu. Tuthaliyadan sonra, Hitit tahtna olu II. Arnuvanda (M.. 1220 1200) ve ondan sonra Arnuvandann kardei II. uppiluliuma (M.. 1200 1190) kmlard. Bu tarihlerde Bat Anadoluda birtakm glerin kuvvetlenmekte olduklar ve Hititlere kar dmanca bir tutuma girdikleri anlalmaktadr. Hititlerin ba Bat Anadoludaki kavimlerle derttedir.

88

Deniz Halklar

M.. 1190 yllarnda Hitit devleti son buldu. Son buldu derken, yok oldu anlamna alnmamaldr. Hititlerden haber kesilmiti. Yani bu devletin faaliyetleri hakknda elimizde hibir kaynaktan bilgi yoktur. Hitit devletinin nasl sona erdiini bilmeyince, bu konuda eitli grler ileri srlmektedir. Kuvvetli olaslkla, Msrllarn Deniz adamlar dedii byk Ege ve Dou Akdeniz g, Hititlerin kanls Kakallarn basks, Hitit i karklklar hep beraber Hititleri tarih sahnesinden ekmitir. Msrda be yl sren i savalardan sonra Setnahte (1196 1194) tahta kt. Setnahte XX. hanedan kurdu. XX. hanedan da Amon kltn takip etti. Hazine oktan suyunu ekmiti. Asyada ayrlk halklara kar yaplmak istenen kuvvet kullanmlar, durumu daha da perian etti. Ganimet gelmedii gibi, giderler de karlanamyordu. Devlet bitmiti. Angaryaya arlan kyller bile gelmiyorlard. Her ey durdu. Pelasklar denilen veya Msrllarn Deniz halklar dedii istila dalgalar, denizden ve karadan, Msra varnca, kargaa daha da byd. Bu karklklar srasnda Firavunlarn iktidar iyice zayflayp, nerede ise siyasi etki alan sadece bakent ve evresi ile snrl kald. Firavun III Ramses (M.. 1194 1163), Medinet Habu'daki mabedin Deniz halklar ile sava-Msr 1 duvarlarnda, bu byk Ege ve Dou Akdeniz gn anlatr. " Hatti lkesinin hi bir krall bu saldrya kar koyamad. Kode, Kargam, Arzava, Alasia (Alaiya) tahrip edildi. Amurru krallnn bir yerinde karargh kurdular ". Gelen kavimler, 89

gemilerle, kz arabalar ile nlerine geleni bire kadar ldrerek geldiler. Msr bu byk g aknnn sadece son dalgasn ald. Medinet Habu'da anlatldna gre, Msrllar zor da olsa, sonunda bu Deniz adamlarn yenmilerdir. Ancak, bu kavimlerin Anadoluya yaptklar glerin sonunda, Anadolu yklm ve 400 yllk karanlk (bize bilgi ak olmayan) bir devir, hkm srmtr.

Troya temsili

M.. 1200 ler civarnda Anadoluda yaananlar, tam kantlar olmasa da, yle sahneleyebiliriz. Troya (Troia), Anadolunun batsnda, Anadolunun kapsn tutan ok gl stratejik, nemli, bir kent devletiydi. Akalarn saldrs sonucu, M.. 1240 ila 1200 civarnda, ykld (Troia VI). Bu arada, Trakya'da (Thrakia'da) bulunan kavimler zerinde, daha yukardan gelenlerin basks vard ve gn getike artyordu. Balkan halklar, bu bask sonucu, zaten ar ar Marmarann dousuna szmaya ve orada bulunmaya balamlard. Gmenlerin akn durduran Troya kentinin varl idi. Ama bu varlk ortadan kalknca, suyun nndeki bendin yklmas gibi, Balkan kavimleri, Anadolu zerinden Orta Dou ve Msr'a doru aktlar. Bu kavimler ilk nce Troya'y igal ettiler (Troya VII) ve yktlar. Sonra, alnmas g bir kale olan Hattua' bir kenarda brakarak, Gney Anadoluya geldiler. Daha sonra Kargam ve Suriye zerinden Amurruya ve oradan da Msr'a yneldiler. te yandan, Deniz kavimleri, gemilerle gelerek, Kbrs' ele geirip, onlar da Msr'a yneldiler. Bu g te her g gibi, oluk ocuk ve ar ar yaplyordu. Tarihe " Ege g " olarak geen bu mthi karklktan Anadolu ve Yunanistan nasibini ald. Her yer tahrip oldu, 300 400 yl srecek bir sessizlik dnemi balad. Daha sonra greceimiz gibi, Friglerin Anadolu'ya, Dorlarn Yunanistana girileri, aslnda bu kargaann ardndan gelen g dalgasnn uzantsdr. Bu g ve kargaa dalgasndan en fazla Orta Anadolu zarar grd. Kzlrmak dirsei iinde, yaplan hi bir kazda, M.. 1190 ile 780 tarihleri arasnda, uygarlk izine rastlanamad. Bu tarihlerde, her yer sanki karanla brnmt. Devletler yklyor ama uluslar kaybolmuyor. Hititler ile akraba olan Luvidler, yeni gelenlerin basks ile Kuzey Suriyeye ekildiler. Orada Sami rkndan Aramilerle kaynaarak, kk kent devletleri eklinde varlklarn srdrdler. Bu ge Hititlerin kltrel adan kendilerini Hitit saydklar, yaz ve adlarndan anlalmaktadr. Bunlar Tevrat, Het oullar olarak tanmlar.

90

Ramsesler

Deniz adamlar

Msr tahtnda III. Ramses (1194 1163) getiinde hem Libyadan ve hem de Kuzeyden gelen saldrlara maruz kald. Btn bu saldr ve istilalar geri pskrtm olmasna ramen lke ciddi bir duraklama dnemine girdi. III. Ramsesin hem unvanlar II. Ramses ile ayndr ve hem de Medinet Habudaki mezar II. Ramses mezarndan esinlenerek yaplmtr. III. Ramsesin lmnden sonra firavun olan olu IV. Ramses, babasnn icraatlarn anlatt ve Harris Papirs diye adlandrlan papirs yazdrd. 1885 de Msr ngiliz valisi Anthony C. Harrisin Msrl koleksiyonculardan satn alarak British Museuma kazandrd (9999 no ile kaytl) Harris Papirs, bir nevi tapnak envanteri olduu iin, nemi byktr. Bu papirs ok iyi korunmutur. 20 papirs rulosu halindedir. Msrda imdiye kadar bulunmu en uzun papirstr. 133 feet uzunluunda 18 inch geniliindedir (yaklak 41m uzunluunda). ok parlak renkli resim ve hiyeratik yazyla yazlm yaklak 1500 satr bulunmaktadr. Bu 20 ruloluk dev eser Teb yerleimi iinde olan Medinet Habuda bulunmutur ve XX. Slale Firavunlarndan III. Ramses zamann anlatmaktadr. Harris papirs 5 blmden olumaktadr. lk 3 blmde Teb, Helliopolis ve Menfisdeki ana tapnaklara ait mallarn ve zenginliklerin dkmn yaplarak, vnlr. Dier blmlerde de ikincil tapnaklarn zenginliklerinin saylmasnn yan sra Deniz Adamlarnn lkeden kovulmas gibi askeri baarlar, anl Atalar, Tanrlar vb gibi tarihsel olaylardan abartl saylabilecek vglerle sz edilir. Bu papirste tapnaklara verilen hediyeler ve tapnaklarn varlklar zetlenirse, tarm yaplabilen arazilerin yaklak 1/7 si tapnaklarndr. Msrn hkmran olduu Suriye ve Ku lkesinde 169 yerleim biriminin, 88 teknelik filonun, 53 gemi yapm ve onarm tesisinin gelirleri de tapnaklarndr. Yani tapnaklar, bir anlamda, buralarn sahipleri gibidirler. Tapnaklarn 5 milyon sr ve saysz baka hayvanlar vardr. Tapnaklara altn, gm ve 91

dier madenler, kokular, keresteler ve daha pek ok hediye akmaktadr. Hizmetlerinde 100.0000nin stnde kle olduu tahmin edilmektedir. Bir baka deyile konunun uzmanlar her 5060 kiiden birinin tapnak klesi olduunu varsaymaktadr. Anlan dnemde Tapnaklar ve Amon rahipleri glerinin doruundadrlar. Tapnaklar ve rahipler glendike Firavunun gc azalyordu. Dizginleri eline geirmeye alan Firavunlara suikast dzenlenmesi ve suikastlarn haremle ibirlii yapmas, Msrda allm bir yntemdi. Suikast zamannda haber alarak bozan III. Ramses kendine M.. 1167 tarihinde yaplan bir suikast teebbsnden ksa bir sre sonra, eceliyle ld. III. Ramsesin ldrd dmanlarnn cinsel organlarn biriktirdiini biliyoruz. Bu koleksiyona eller de dhil edilirdi. zellikle Libyal dmanlarn Falluslarnn kesilip Saraya yollandn anlatan metinler vardr. Bunlardan uygulamann ok allm olmad ve ceza nitelii tad varsaylabilinir. llere bu cezay III. Ramsesten baka firavunlar da vermilerdir. III. Ramsesten sonra 90 ylda sekiz firavun baa geti. Hepsi Ramses adlarn aldlar, Msr, hanedan ii kavgalara srklenmiti. Bu i kavgalar srasnda Msr Filistin zerindeki denetimini kaybetti ve Nubya elden kt. En nemli deiiklik de nemli miktarda topran tapnaklarn eline gemesiydi. zellikle Karnaktaki Amon tapna ok glendi. Msrda Firavunlarn iktidar zayflarken, Amon tapnann gc de artyordu. Amon rahiplerinin 80.000 klesi vard. Barahiplik babadan oula geer olmutu. Artk Amon rahipleri kendilerini tamamen bamsz hissediyorlar ve kendi iktidarlarn sryorlard. Dier taraftan, Firavunlarn iktidar zayfladka, yerel soylularn gc artyordu. Kyl sefalet iindeydi. Ellerinden toprak, ya satn alnyor, ya da el konuluyordu. Bir taraftan, soylu, rahip ve tacirlerin zel toprak mlkiyetleri artyor, dier taraftan hem kyl toprakszlayor ve hem de tarm ortaklklar hzla dalyordu. Sefil hale den ve topraklarn kaybeden kyller bu duruma daha fazla dayanamadlar. Klelerin de destekledii kyl ayaklanmalar birbirini izlemeye balad. Msr hem paralanm ve hem de her para anarinin iine dmt Balangta merkezi devlet ve tapnaklar lke ynetiminde ortak davranyorlard. Sonra zamanla Yukar Msrn denetimini Amon tapna eline ald. Dinsel grevler babadan oula gemeye balad ve merkezi ynetimden bamszlaan Amon barahipleri kralla rakip olan bir hanedan kurdular. Bu dnem Msrn nemli bir eylemi de sava esirlerinin askeri koloniler olarak yerletirilmeleriydi. Kolonilere yerletirilenler arasnda en nemli ve kalabalk olanlar Libyallard. Bunlar Msrlarken kendi zelliklerini de korumaya devam ettiler. Zamanla Msrdaki ana politik g haline geldiler. Bunlarn sonucunda Msr paralanm bir siyasi yap iine girmiti. Bu srada Ortadouda demir kullanlmaya baland. Siyasi olarak btn Dou Akdeniz karanlk bir dnem yaarken, Msr bundan pek etkilenmemi, paralanm olsa da da kar lke btnln korumutu. Ama demirin varl ile Dou Akdeniz teknolojide ilerler ve demir sava silahlar yaygnlarken, Msr bunun gerisinde kalmt. Artk Msrn dier devletler karsndaki stn konumu kaybolmutu. Msrda XI. Ramsesin (1100 1070) firavunluu dneminde, Nubya genel valisi Teb blgesini ele geirmeye alt ama baarl olamad. Bu mdahalenin peinden, kamu grevi yapan yksek dzeydeki rahipler, grevlerinden ekildiler veya el ektirildiler. Kamu 92

grevlerinin boalmasndan sonra bu greve getirilenler iinde Herihor adl bir asker, rahip ve asker kimliini birletirerek son derece glendi. O kadar glendi ki kendini firavun gibi resmettirdi, farkl bir takvim kullanmaya balad. Msrda sanki iki firavun varm gibi bir izlenim ortaya kmt. Ancak ksa sre iinde ld. Heriohorun yerine geen kii de XI. Ramsesten nce lnce iki ballk fiilen durdu. Heriohor, bir sonraki dnem iin model oldu ve firavunluk onun izdii ynde asker rahip eklinde biimlendi.

93

Hititlerde Yaam

Hititler iki yaz kullanmlardr. M.. 4000 yllarnda, Smerlerce bulunan ivi yazs ve hiyeroglif. Hiyeroglif yazs Anadolu halknn kendi bulup, gelitirdii bir yaz trdr. Asur kolonileri dneminde sembollerle balayan bu yaz, daha sonra resim ve hece yazs haline gelmitir. Hititler devlet idaresi ile ilgili yazmalarda, saray mensuplar ve aristokrasinin kendi aralarndaki haberlemelerde ivi yazsn kullanm, ama halka hitap ederken (kaya ve ta antlarda) hiyeroglif yazs kullanmay tercih etmilerdir. Bu nedenle geni halk kitlelerinin hiyeroglif yaz tarzna daha yatkn olduunu kabul edebiliriz. Hitit edebiyat hakknda maalesef fazla bilgimiz olmamtr. nk Hititler ounlukla tahta tabletlere yazarlard. Ve bu tabletler de gnmze kadar gelememilerdir. Hitit ehirlerinin etraf surla evriliyordu. Bu surda belli aralklarla kuleler ve ehir giri kaplar vard. Sur temelleri tatan yaplyor, sonra zeri kerpile rlyordu. ehirde ana ve tali yollar vard. Ana yollar genelde 34 m geniliinde ve kum, akl veya deniz kabuu kapl idi. Bu yollar ehir merkezindeki bir meydanda toplanyordu. Byk ehirlerde bir ka meydan ve paralel yollar da ina edilmiti. ehir planlar genelde derli toplu ve muntazamd. Yol kenarlarnda, yan yana ve genelde bitiik ina edilmi evler oluyordu. Evler 23 odal idi ve yoldan avluya, oradan da odalara geiliyordu. Evler de surlar gibi tatan yaplm temel zerine kerpiten ina edilmiti. Kaplar tahtadan yaplyordu. Duvarlarda tahta hatllar kullanlmt. Duvar inaatlarnda har olarak amur kullanlmt. Ayrca duvarlar amur ile svanm ve bazen zeri beyaz veya renkli kire ile badanalanmt. Pencere evlerde nadiren kullanlyordu. at, halen Anadolu kylerinde yapld gibiydi. atya dizilen aa gvdeleri zerine toprak konularak sktrlr ve dz, korumal damlar elde edilirdi. Zemin de amurla svanyordu. Evler genelde tek katlyd. Ama az da olsa iki katl evler de bulunuyordu. Evin iinde tanrlarna dua ettikleri kk sunaklar vard. Bu genelde at nal eklinde kerpiten yaplr ve duvarlar konsantrik ekillerle sslenirdi. Baz evlerde ayn amala kullanlan mermerden yaplm ykseltiler de bulunmutur. Evin demirba eyalar iinde, duvar diplerine, zahire kpleri dizilirdi. Ev eyalar iskemle, masa, dolap, sandk gibi eyalard ve tahtadan yaplyorlard. Evlerde, olaanst ekil ve formlarda yaplm seramik kaplar ihtiya ve ss eyas olarak kullanlyordu. Yine evlerde dokuma tezghlar vard ki, bu da gelimi bir tekstilin varln gstermektedir. Bak, orak, balta gibi aletler genelde bronzdan yaplmt. Evlerde ocak ve frnlar bulunuyordu. Evlerin 94

su ihtiyac tama su ile grlyordu. Yksek yerlere, tapnak ve saraylara su knkten yaplm borularla gtrlyordu. Tapnaklarda kraln ykanmas iin banyo odalar vard. ev denen yatak odasna banyo odasndan geilerek gidiliyordu. Saraylarda seramikten yaplm kvetler kullanlyordu. Evlerde tuvalete rastlanmamtr. Muhtemelen ev dnda bulunuyorlard. Yazl metinlerden anladmza gre, Hititlerin geni bir yemek repertuar vard. Ekmek, brek, rek, pasta, arap, bira ve daha pek eitli yiyecekler. Mutfaklar et, ekmek, unlu gdalar ve meyvelerden oluan, kuvvetli bir olaslkla sebze de ieren zengin bir mutfakt. Sr ve koyun beslerlerdi. Hayvanlar, dman tehlikesi yoksa ehir dnda braklr, ama tehlike annda surlarn iine alnrd. Ayrca, uzun kuatmalara dayanabilmek iin, srekli olarak sakladklar byk gda stoklar da vard. Hitit kent evlerinde bulunan devasa mlekler, onlarn zahire ambar grevini grmeleri iin, daha ev yaplmadan yerlerine konduunu gstermektedir. O dnem Anadolu insanlar iyi beslenen ve eitli gdalar yiyebilme olanana sahip, ansl bir halkt. Hitit aileleri mzik alnan ve dans edilen toplumsal etkinlikler dzenliyorlard. Bu etkinliklerin dz ev atlar zerinde yaplm olmas gerekir. Scak yaz gecelerinde, Hititler atlara serdikleri hasrlarn zerine yataklarn sererek uyuyorlard. Hitit halk saz, lir, alpara gibi pek ok mzik aleti alar ve arklar sylerlerdi. Hititlerin Anadoluda hkm srd 500 yl boyunca, ehir ve blge isimleri pek deimemitir. Bylece, bu sre iinde, halkn homojen bir yapya sahip olduunu ve etnik olarak nemli glerin olmadn dnebiliriz. Anadoludaki pek ok yer ismi, isim olarak deilse bile en azndan fonetik olarak gnmze kadar gelmitir. Anadolunun ehirlerinin Hitit andaki isimlerinden bazlar aada saylmtr. Nidenin Hitit andaki ad Nahita dr. Bor Hitit anda Tavanuva (Tuwanuwa), Roma anda ise Tyana dr. Ereli Hitit anda Hupisna, Roma anda Kybistra diye anlmtr. Konya Karahyk ad Puruanda (Purushanda) dr. Konya yaknndaki Hatunsaray Hitit anda Lusna, klasik ada Lystradr. Troyann Hitit ann Taruisa olma olasl fazladr. Yine zmirin (Bayrakl) klasik an Smyra'snn (Smira) Hitit andaki ad Tismurna olabilir. Arzavann merkezi olan Apasa, kuvvetli bir olaslkla Efes kentinin Hitit a addr. Bunun gibi Milet (Miletos), Hitit anda Milevandadr. Perge, Parhadr. ukurovann kuzeyindeki Toroslarla birlikte ad Kizzuvatna diye anlmaktadr. Tarsa Tarsus, Adania (Adaniya) Adanadr. Antakya civarndaki Tel Ataanann ad Hitit dneminde Alalah veya Alalhadr. Hitit anda Maldiya diye anlan Malatyaya Asurlar Milit derler. Sadece Anadolunun ehir isimlerine bakmak bile kklerimizdeki Hititli atalarmzn ne denli gl bir dal olduunu gstermektedir. Trkiyenin byk toprakl bu ilk devletini anlatmaya devam edelim. Hitit ailelerinin 810 kiiden olutuu dnlmektedir. Orta boy bir Hitit kasabas 3 bin kiilik bir yerleimdir. Byk ehirlerin ise 10 bin civarnda nfusu vardr. Hitit devleti, kleci bir devletti. Kraln, tapnaklarn, kiilerin kleleri vard. Kleler genelde esnaflk ve obanlk yaparlard. Klelerin zgr insanlardan ayrlabilmesi iin balarn rttrlrd. Hitit hukukunda zgr insanlar ve kleler arasnda da, zgr insanlar lehine farklar vard. zgr insann tazminat dedii durumlarda, ayn suu ileyen klenin cezas lmd. Kle ldrmek ise, herhangi bir mala zarar vermek gibi deerlendirilir ve ceza olarak tazminat denirdi. Bununla beraber, klelere tannm haklar da vard. Kle, mlk edinebiliyor; baz durumlarda mahkemeye bavurabiliyor; malna verilen zararlara kar tazminat isteyebiliyor; zgr insanlarla evlenebiliyordu. zgr bir kadnla kle boanrsa, ocuklar ve mallar bllyordu. 95

Hitit toplumunda zgr insanlar ve kleler dnda bir de Hipparlar vard. Bunlara Smerce de Nam.ra deniliyordu. Hipparlar, Hititlerce ele geirilen topraklardan alnp, getirilen topluluklard. Bunlar angaryaya tabi tutulurlar ve hatta askerlik hizmeti ile de ykml tutulurlard. Gurup halinde getirilip, gurup halinde yaayan Hipparlar, zincirleme kefalet sistemi ile birbirine ve dzene balanmlard. Yoksul den zgr Hititlilerin kendi istekleri veya borlar nedeniyle kle olmay setii de oluyordu. Yoksul zgr Hititler ocuklarn satabiliyordu, buna karlk Hipparlarn byle bir hakk bulunmuyordu. zgr halk, aslnda belli topluluklarn, byk bir ailenin yesi idiler. Her topluluun kendine ait, blnmez topraklar vard. Byk ailenin ba, kann sahibi olarak, mallarn ynetiminin bayd ve devlete kar angaryalarn yerine getirilmesinden sorumluydu. Bu angarya kale ve tapnak yapm, ba bozumu gibi toplu yaplmas gereken ileri kapsyordu. Ailenin ba, aile iinde ilenen sularda yarg gibi davranyordu. Toplumda kan davas, zincirleme kefalet, len karde kars ile evlenme gibi klan dnemi adetleri hala yaanyordu. Toprak bakasna devredile biliniyordu. Bir araziyi satn alan, nceki sahibinin ykmlklerini de stlenmi olurdu. Topluluk yeleri, askerlik hizmeti ile de ykml idiler. Askerlik hizmetinden kamak, topraksz kalmak demekti. Evlenme, bugn Anadoluda olduu gibi aamada gerekleiyordu. nce sz kesiliyor, sonra nianllk sreci yaanyor, en son da evlilik gerekleiyordu. Yine bugn Anadoluda hala uygulanan balk paras Hititlerin bir deti belki de daha nceden Hattilerden gelen bir uygulamayd. Bugn hala lkenin pek ok yerinde uygulanmakta olan len kardein kars ile evlenmek, Hititlerden kalan bir adettir. Bir kadnn kocas lnce kadnn ve ocuklarnn korumasz kalmamas iin, len kocann yerini kardei alyordu. O da lrse baka bir karde onun yerine geiyordu. Eer o da lrse, kadnn kaynpederi gelinini nikhlyordu. len karde kars ile evlenme aslnda ilerde grlecei gibi Trklerde de olan, byk ailenin gerei bir gebe detidir.

96

Hitit devlet yaps. Tavananna

Hitit devletinin bandaki hkmdar, ordunun, ynetimin ve adaletin ba idi. Byk rahip sfat ile nemli ayinleri yaptrr ve dinsel bayramlar ynetirdi. Hkmdar yetkileri Pank (panku)ad verilen bir kurulca snrlanmt. ounluk manasna gelen Pank kurulunda hkmdarn olu, kardei gibi hsmlar ile nemli aristokratlar ve askeri efler vard. Pank hkmdar yarglama gibi geni yetkilere sahipti. Hkmdar, hkmet ailesinden birini Pank kurulunun haberi olmadan lme mahkm edemezdi. Buna karlk, hkmdar da Pankn kararlarn gzden geirebiliyor ve hafiflete biliyordu. Hititlerin son zamanlarna doru, hkmdar yetkileri artt ve Pank kurulunun yetkileri zayflad. Genelde hkmdarlar yerlerini salamlatrana kadar, Pankn yetkilerine saygl oluyorlard. Daha sonra, yeteri kadar kuvvet kazanan hkmdarlar, Pankn fikrine bavurma gereini pek duymuyorlard. Ama hibir hkmdar Pank meclisini ve yetkilerini fes etme yoluna gitmemiti. Tahta kimin geecei, yani vris, balangta, byk kral tarafndan seiliyordu. Hatta byk kral varisini zaman iinde deitirebiliyordu. Bu sistemin getirdii kargaa nedeniyle, daha nce anlattmz gibi, Byk kral Telipinu tahta k yasalarn dzenleyen fermann yaynlad. Telipinu fermanndan sonra, varis meselesi genelde bu dzenlemeye uygun yaplmtr. Bazen fermana uymayarak tahtn ele geirilmesinde bile taht ele geiren, kendini, Telipinu yasalarna neden uymadn, hakl gerekelerle, aklamak zorunda hissetmitir. Telipinu yasalarna uymamak, halkn ve asillerin gznde byk bir su niteliindeydi. Anadolunun corafyas, ynetilmesi ok zor bir corafyadr, hele o dnemde. Bu nedenle merkezi bir ynetimin kurulmas ve ilemesi nerede ise imknszd. Hitit devletini yneten aristokrat snfa, tarihi gemiin ve mevcut olgunun bilinci iinde bu veri deerlendirilmi olmaldr. Hitit devleti, bu nedenle, eyaletlere blnerek ynetildi. Her eyaletin banda, hkmdar ailesinden seilen ve kral denilen bir ynetici vard. Hitit snrlarnda ise, Hitit korumasna girmi yerel prenslikler vard. Tm eyalet ve prenslikler bataki Byk krala balydlar. Byk kral ile veya merkezi ynetimle kral ve prenslikler arasndaki ilikiler ikili zel antlamalarla dzenlenirdi. Bu antlamalarda, sava zaman byk krala salanacak asker says, ganimetlerden alnacak paylar, evre lkelerle yaplabilecek diplomatik ilikiler belirleniyordu. Prensliklerin, kendiliklerinden, evre lkelere sava aarak, topraklarn geniletme yetkisi de vard. Ynetimi tekrar zetlersek, Byk kraln banda olduu bir merkezi devlet, buna bal eyalet ve prenslikler ve bunlara bal byk ailelerin ynettii byk topraklar. Byk topraklarn 97

banda, ailenin reisi ve ona paralel ihtiyarlar meclisi, merkezde byk kral ve Pank meclisi. Yallar idari olarak ve yargsal olarak grevli ve yetkili idiler. Hitit byk kralieleri Tavananna (Tawananna) unvann alrlard. Bu unvan alan kralieler, her trl devlet iinde, eleri ile birlikte grev yaparlar ve kraln lmnden sonra da, hak ve yetkilerini, yeni hkmdar zamannda da korurlard. Bu yetki, zaman zaman byk sorunlara neden olmutur. Tavanannalar (Tawanannalar) dini adan da nemli idiler. Tanrlara kurban sunarlard ve ayinlerde nemli roller stlenirdi. Tavanannalarn dini ve siyasi yetkilerinin, ana Tanra miti ile ilikili olmas gerekir. Genelde kral ve kralie ayr saraylarda yaarlard (veya ayn sarayn ayr binalarnda). Tavanannalar arasnda Amunikal ve Puduhepa en fazla belge brakan kralielerdir. Bilindii gibi, Msrdan yollanan yazlarda firavun, Puduhepaya, kz kardeim diye hitap etmiti. Bu da Tavanannann nemli lke krallar ile bir tutulduunu gsteren bir durumdur. Bu denli gl bir kralie olmasna ramen, Hitit krallarnn haremleri vard. Haremde hr ve kle kadnlar bulunuyordu. Hr kadnlarn erkek ocuklar, Byk Kralie erkek ocuk dourmamsa, taht varisi olabiliyorlard. Hitit devleti, Anadolu birliini salam ve byk bir g olarak evre devletlerle stn veya eit ilikiler kurabilmise, bunu her eyden nce kuvvetli ordusuna borludur. Askeri seferler yaz aylarnda yaplrd. K geldiinde, kral, sava brakr ve bakentine ekilirdi. Yazlar savap, klar dinlenen bir ordunun asl unsurlar srekli bir ordu olmaldr. Bir takm askerler, k, silahl olarak, " kraln tahkimatl ordughlar " denilen klalarda barnarak geiriyorlard. Baharda, sefer ncesi, kral ve ordusu belli bir yerde buluuyor ve kral ordusunu denetliyordu. Bu ekirdek ordu, baharda yeni askere alnanlarla takviye edilerek, says oaltlyordu. Bu ordunun yan sra, kraln zel bir muhafz birlii de vard. Bu ordu, byk kraln ordusu idi. Sava ncesi, Hititlere bal her kent veya prenslik, kendi beslemek zorunda olduklar ordular ile Hitit ordusuna iltihak ederlerdi. Bylece, merkezi gc byk kraln ordusu olan, yresel kuvvetlerden olumu bir ordu meydana gelirdi. Hitit ordusunda zaman zaman paral askerlerin de kulland grlmtr. Hitit ordusunun temel gc yaya askerlerdi. Arabal birlikler ise, sayca az olmalarna ramen, vurucu birliklerdi. Hitit devletinin kurulu yllarnda, Anitta dneminde 1.400 yaya ve 40 sava arabas olan bir ordu vard. lerki yllarda ordudaki asker says ok artm ve rnein uppiluliuma, Kizzuvatnadan 1.000 yaya ve 100 sava arabas ile orduya iltihak etmesini istemiti. Msrllara gre Kade savana katlan Hitit ordusu 17.000 piyade ve 3.500 sava arabasndan oluuyordu. Arabal savalarn beslenmesi, araba ve atlarn bakm, byk harcamalar gerektirdiinden, bunlar genelde soylulara verilen grevler arasnda oluyordu. Hitit sava arabalar, Msr sava arabalar ile ayn byklkteydi. Ama Hititler, bu sava arabalarna 2 yerine 3 sava bindiriyorlard. nc savann grevi, arabay kullanan korumakt. Bu arabal birlikleri eitmek ve srekli formda tutmak iin yaplmas gereken eitimler, talimatlar eklinde hazrlanmt. Genelde, Hitit ordusunda neredeyse her davran yazl talimatlara balanmt. Saray muhafz ktasndan bir er, amirinden izin almadan, tuvalete bile gidemezdi. zin almann ekli talimat olarak belirlenmiti. Hitit ordusu standartlatrlm, eitimli ve disiplinli bir orduydu. Bu nedenle, herkes Hitit ordusundan korkmu ve Hitit devletini bir sava makinas olarak grmlerdir. Hititlerin sava taktikleri arasnda, zellikle artma ve baskn, Hititlerce zenle vurgulanr. Gece basknlar en sevilen taktiktir. Bir yerden bir yere sessizce gidebilmek yine Hititlerin 98

vndkleri bir kabiliyettir. Dman, Hititlerin geldiini fark edip, kaar ve dalara veya surlarn iine snrsa, kuatma taktikleri devreye sokulurdu. Kentler, kuatlp, a ve susuz braklarak drlrd. Kent muhasaralarnda koba ve da ad verilen aralar kullanlrd. Yaplan savalarla ilgili olarak II. Murilinin belgelerinden birine bakalm. " Ve ben Arinnanda Dana sefere ktm. Bu Arinnanda Da ise pek diktir, denize dein uzanr, ayrca ok yksek ve geit vermezdir; ayrca kayalktr ve atlarla yukar trmanmak olanakszdr. Fakat btn dman halk oray igal etmiti ve btn yaya askerleri de yukardayd. Yukar atlarla kmak olas olmad iin, ben majeste ordunun nnde yayan yrdm ve Arinnanda dana yayan trmandm. Ve (yukardaki) halk alk ve susuzlua terk ettim. Alk ve susuzluk onlar perian edince, onlar aaya gelip ayaklarma kapandlar: " Efendimiz! Bizi mahvetme! Bizi uyruuna al ve bizi Hattuaa gtr " dediler. Ve ben... onlar Arinnanda dandan aa gtrdm. Yalnz ben kendi evime 15.500 Nam. ra aldm. Askerlerin, arabal savalarn... ka Nam.ra aldn saymak olanakszdr. " Hititlerde toprak nce Tanrnn, sonra kralnd. Kral istediklerine toprak balayabilirdi. Bu ba karlnda, toprak sahipleri belli ykmllkler altna girerlerdi. ok az sayda olmakla birlikte zel mlkiyet te vard. Herkes iin zorunlu bir alma, yani angarya sz konusuydu. Bamsz iftiler 4 gn kendileri iin, 4 gn de kendi tarlalarna yakn tmar arazisinde almak zorundaydlar. Kral baz durumlarda angaryay kaldrma yetkisine sahipti. Belirli baz kent halk da angaryadan muaf tutulmutu. Halknn angaryadan muaf tutulduu kentlerin, bu hakk tarih srecinde yaptklar fedakrlklar sonucu aldklar sanlmaktadr.

99

Hitit Ekonomisi

Hitit ekonomisi tarm ve hayvanclk zerine kurulmutu. Tahl rnleri iinde n sray arpa ve buday alyordu. arap yapmnda kullanlan zm de retilip, ilenmekteydi. Kstl da olsa, ya elde etmek iin zeytin retimi yaplmaktayd. Susam da ekiliyordu. Fasulye, nohut ve bezelye retimi de yaplmaktayd. Meyve olarak elma, kays ve incir yetitirilmekteydi. Sulama genelde yamura bal olduundan, kurak dnemlerde lke ktlkla kar karya kalabiliyordu. Hayvanclk hem tarma yardmc olarak yaplyordu ve hem de baz Anadolu blgelerinde tek geim kayna idi. Hayvanlarn stnden, etinden ve ynnden faydalanlyordu. Sr, koyun, kei, eek ve domuz beslenen hayvanlarn belli ballar idi. Hitit lkesinde hayvan says bir zenginlik kayna kabul ediliyordu. Askeri amal olarak at da besleniyordu. Hititler iin bal nemli bir besin maddesi idi ve ticareti genelgeler haline getirilmiti. Bal ticaretinde yaplacak araclk ilemleri ile ilgili hkmler yazlarak metinlere konmutu. Eskiden beri, Anadolunun maden asndan zengin olduunu ve Asur ticaret kolonilerinin varln biliyoruz. Hititlerde bakr ve tun en ok kullanlan madenlerdi. Demir daha gnlk yaama girmemiti ve ok kymetliydi. Anadolu demir madeni asndan da zengin olmasna karlk, Hititler demir cevherini eritebilecek, yksek sy daha elde edemiyorlard. Hititlerin demir kl, tablet, Tanr heykelleri yaptn biliyoruz. Ancak bu Hitit demir eyalar, daha sonraki istilaclar tarafndan eritilerek yeniden kullanldklarndan gnmze kadar gelememitir. Hititlerde ta iilii, gelimi bir sanatt. Binalarn d yzleri, kabartmalar, heykeller ve zellikle ta mhrler usta ii eserlerdir. Serpantin, diyorit ve hematit gibi talardan yaplan mhrler ince bir iilik gstermektedir. Mhrlerin zerinde hiyeroglif, ivi yazs, insan ve hayvan kabartmalar vardr. Asur ticaret kolonilerinde silindir mhrler kullanlrken, Hititler damga mhrleri tercih etmilerdir. Ta iiliine ilave olarak, anak, mlek, deri ve tahta iiliinin de ileri dzeyde bulunduu bellidir. Ayrca dokumaclk ta ilerlemiti. Hitit devleti kuvvetlenince, Asur ticaret kolonileri ilevlerini bitirmi ve yok olmulardr. Anadolu, kendine yeten bir ekonomiye daima sahip olmutur. Hitit devletinin askeri zaferler sonucu elde ettii ganimetlerin de Anadoluya akmas ile Hitit uyruunda yaayanlarn uluslararas ticaret yapmasna pek gerek kalmamt. D ticarette konulan devlet denetimi ve yabanclarn ticari faaliyetlerine scak baklmamas da, uluslararas ticaret younluunu azaltmtr. Ama her eye ramen, Hitit devleti, ticaret yollarnn gvenliini salamay daima 100

devlet olmann bir gerei olarak kabul etmitir. Hititler denizci bir devlet ve halk deillerdi. Deniz ticaretini, denizcilikte ileri gitmi baz ky kentleri, Hititlere bal olarak, yapyorlard. Hititler seramik konusunda da ok gelimilerdi. Seramikten tencereler yaparak bunlar yemek piirmede kullanyorlard. Aydnlatma iin kullandklar seramik lambalar ok ekicidir. Bazlar aplik eklinde yaplm olup duvara aslyordu, bazlar ise tavana aslan trdendi. Kimi zm salkm gibi yaplmt. Lambalarn iinde fitil kalntlar bulunmutur. Seramikten yaplm baz kaplarn kt kadar ince olmas, seramik konusunda ne denli yetenekli olduklarnn bir gstergesidir. Hitit dneminde, Orta Dou ve Anadoluda, para yerine kullanlan deiim arac gmt. Gm, ubuk veya halka eklinde, belli arlkta oluyor ve al verite kullanlyordu. Arlk birimi olarak, Babil kkenli ekel ve mina kullanlyordu. Mina, ekel oran zamanla ve lkeden lkeye deiiyordu. Babilde 60 ekel 1 mina iken, Hititlerde 40 ekel 1 minayd. Babil ekeli yaklak 8,5 gr, Babil minas ise yaklak yarm kilodur. Hititlerde ise 1 mina yaklak 300 350 gr arasndadr. Hitit ekelinin, Babil ekeline yakn arlkta olduu sanlmaktadr. Hitit ekel ve minasna gre, baz mallarn fiyatlar yledir. Koyun 1 ekel, kei 2/3 ekel, kuzu 1/2 ekel, saban kz 12 ekel, at 14 ekel, katr 1 mina, ynl koyun postu 1 ekel, ynsz koyun postu 1/10 ekel. Tahl iin kullanlan, parisu diye bir l birimi ve svlar iin kullanlan zipittani adl l birimleri var ki, bunlarn gnmzdeki karlklar daha bulunamamtr. Bu l birimlerine gre, 1 parisu buday unu 1/3 ekel, 1 zipittani sv ya 2 ekel, ayn lde tereya 1 ekel, domuz ya 1 ekel, bal 1 ekel, 1 topak beyaz peynir ekel, 1 parisu arap ekel, 1 parisu arpa ekel fiyatta idi. Tm bir koyunun sadece et olarak fiyat, canl koyunun 1/10 deerindeydi. Bir kzn et olarak fiyat, koyunun et olarak fiyatnn 5 katyd. Dokuma, besin maddelerinden ok daha pahalyd ve sanrz lks kabul ediliyordu. Bir keten elbise 30 ekel, bir mavi yn elbise 20 ekel, bir barts 1 ekel, bir gmlek 3 ekel deerindeydi. Maden fiyatlarna gelince, 4 mina bakr 1 ekel gm deerindeydi. Arazi lsnde iku adl bir l kullanlyordu. 1 iku yaklak 3528.5 metre kareydi. Buna gre 1 iku sulak tarla 3 ekel, 1 iku ba 1 minayd.

101

Hak ve Hukuk

Hitit kanunlar, yazl kanunlardr. Ancak bunlar bir kere yazlp, sonra yle kalm, deimez nitelikli kanunlar deildir. Bu kanunlar, toplumun geleneklerinden km ve daha sonra da toplum ihtiyalar dorultusunda srekli deitirilmi kanunlardr. Hitit kanunlar drt ana aamadan gemilerdir. lk olarak geleneksel dzenlemeler toplanmtr. Daha sonra, kanunlarn iindeki ikence uygulamalar karlp, yerlerine kurban uygulamalar konmutur. nc aamada lm cezalar kstlanm ve yerine maddi ceza uygulamalar getirilmitir. Son aamada ise para cezalarnn miktarlarnda da indirime gidilmitir. Hititler zamanndaki Anadolu toplumunda hak kavramnn zel bir yeri vardr. Olaylara hak asndan bakmak genel bir tutumdur, geleneklemitir. Sava amak, bir hakllk, hakszlk sorunudur. Hakl olan tarafn sava kazanabilmesi iin, Tanrlarn da ayn kanya varmalar gerekir. Tanrlar adildir. Onlar hakly ve haksz birbirinden ayrrlar. Tanrlar nezdinde sadece insanlarn haklar deil, hayvanlarn da haklar vardr ve bu haklar korunurlar. Yeryznn efendileri, yani Tanrlar, yeryznn ynetimini krallara vermilerdir. Onlar da bu yetkilerini, ilevlerin daha iyi gerekleebilmesi iin astlarna datmlardr. Kanunlar, Tanrlarn adaletini yanstabilecek kadar hakka saygl olmaldrlar. Hitit kanunlarnda ceza ile almann ayrmna varlm grnmektedir. Ve yine Hitit kanunlarnda, benzer sua benzer ceza uygulanmaya allmtr. Bu alardan bakldnda, Hitit kanunlar olduka ileri dzeyde kanunlardr. Uranlan bir zarar, bakasn da zarara uratarak telafi etmeye almamlardr. Uranlan zararn maddi olarak telafisi yolu yani tazminat, mmkn olduunca, tercih edilmitir. Tabii bu gelime sre iinde olmu, Hititlerin son dnemlerine yaklatka ceza kanunlar daha insafl hale gelmitir. Balangta, bugn iin hi nemli olmayan sulara, ikenceyle lm gibi ok ar cezalar veriliyordu. Bu tip sular iinde, krala yanl arap vermek, bakasnn tarlasn izinsiz ekip bimek sayla bilinir. Daha sonralar, kanunlarda dzeltmelere gidilerek, cezalarn yumuatlmas, ynetenlerle halk arasnda olumlu bir ilikinin varlna iaret etmektedir. Daha nce de bahsettiimiz gibi, Hitit kanunlarndan nce, ikence ile lm kalkm, daha sonra da lm cezalarna snrlamalar getirilmitir. Ancak, her zaman kraln ahsi olarak baz sulara lm cezas verme yetkisi sakl kalmtr. Yasalarda lm cezas; rza geme, hayvanlarla cinsi mnasebette bulunma ve devlet otoritesine kar gelme hallerinde uygulanyordu. Vatandalara uygulanan cezalarla, klelere uygulananlarn farkl olduundan 102

bahsetmitik. Genelde klelere, normal vatandalara uygulananlardan daha ar yaptrmlar uygulanyordu. rnein, efendisine kar gelen veya kara by yapan klelere lm cezas verile biliniyordu. Suun konusu cinayet olunca, kraln bile suluyu affetme yetkisi yoktu. Kan sahibi, lm isterse lm, tazminat isterse tazminat uygulanrd. Yasalarda kasten adam ldrme ile kazaen adam ldrme de ayrlmt. Cinayet davalarnda aile mteselsilen sorumluydu. Ayrca, toplum kendi blgesinde ilenen sular iin de sorumlu tutulurdu. Cinayet san yakalanmasa bile lenin ailesi bir yerlerden tazminat alrd. Olay yeri ekili bir tarla ise, tarla sahibi tazminat derdi. Olay, bo bir arazide olmusa, en yakn ky halk bundan sorumlu tutulurdu. Ancak, yerleim merkezi ile olay yeri aras 3 ift saatlik bir mesafe ise, ancak o zaman sulu bulunamam saylrd. Kral emirlerine kar gelindiinde ise, sulu ve ailesi beraberce sulu kabul edilirdi. Bir tablette: " Byk sulara kar, eitli lkelerde eskiden beri ne ceza uygulanyorsa (yle yaplsn): eer bir kentte sulular idam ediliyorsa, imdi de idam edilsin; eer bir kentte srgne yollanyorsa, yine srgne yollansn. Sonra kent temizlensin " diye yazyor. Bu snr komutanlarna verilen bir emirdir. Demek ki deiik kentlerin, birbirinden farkl ceza sistemleri vard. Gelenek ve greneklerin Hititlerinkinden farkl olduu yrelerde, yerel gelenek ve grenekler gz nne alnarak, uygulamalar yaplyordu. Yine eitli metinlerden anlald gibi, Azzi-Hayaa devletinde, yakn akrabalar arasnda cinsel ilikiye scak baklrken (sapknlk olarak kabul edilmezken), Hititler bunu kabul etmiyorlard. Bu tip ilikiyi kabul etmeyen Hititler, Azzi-Hayaa devletine karmyor, ama bu ilikinin kendi uyruunda olanlara da uygulanmas halinde, ciddi nlemler alnacan duyuruyorlard. Hititlerde baz cinsel sularn cezasnn lm olduunu sylemitik. Bir adamn annesi, olu ve kz ile cinsel mnasebette bulunmas byk gnaht. Ve kural olarak, byk gnahlarn yeryzndeki cezas idamd. Birinin, kardei hayatta iken, onun kars ile cinsel ilikide bulunmas gnah ve sutu. Ama len kardein karsn almak, su olmad gibi, toplumca tasvip edilen bir davrant. Irza gemedeki uygulama da enteresandr. Ak arazide rza geilmise sulu erkekti. Ama tecavz, evde olmusa, sulu kadn saylrd. hanet eden kadnn cezas lmd. Ancak, kocann karsnn lmn nleme hakk vard. Bu durumda kadnn a olan erkee ban rtme mecburiyeti getirilirdi. Bu konuyu ileyen tablet zerinde inceleme yapan uzmanlar, bartsn erkein ama belki de kocasna ihanet eden kadnn takmas konusunda tereddttedirler. Ama sonuta ba rttrlerek bir anlamda zgr kii kle seviyesine indirilmekteydi. Bartsn ister erkek, ister kadn taksn, durum, toplumda bir stat deiikliini gstermektedir. Hatrlanaca gibi Smerlerde nana rahibeleri toplumdan ayr tutulduklarn belirtmek zere barts kullanyorlard. Hititler de ise, ihanet eden kii toplumda tehir edilmek amac ile barts kullanmaktadr. Yani barts, ileride dier toplumlarda da greceimiz gibi, daima toplumdan olumlu veya olumsuz bir ayrl, toplum da zel bir yere sahip olmay gsteren bir gsterge olmutur. Mlklere kar ilenen sularda, ceza, zararn tazmini eklindedir. Mlkiyet tanm iinde tanmazlar, ekinler, aalar, hayvanlar ve kleler vardr. Hrszlk halinde ise, hrsz hem aldklarn geri verir ve hem de kefaret derdi. Mlklerin kiralanmas ve alm satm ile ilgili yasalarn da olduu, baka metinlerdeki atflardan anlalmaktadr.

103

Hitit uygarln, komularndan ayran en nemli zellii insan haklarna duyduu saygdr. Hititler insan yaamna ve kiilik haklarna byk nem veriyordu. Hitit kanunlarnda, onur krc cezalar ve acmasz infazlar yoktu. Asurlularn uygulad vcutlarn paralanmas, atete yakma, kaza oturtma, derileri yzme, kesik kellelerden piramitler oluturulmas gibi davranlar, Hitit lkesinde sz konusu bile olmazd. Klelerin haklar bile gvence altna alnmt. Douda ska grlen karde evlilikleri, Hititlerde, hem kamuoyu vicdannda ve hem de hukuken yasaklanmt. Bu fiile verilen ceza lmd. Hititlerde kadn ve erkek eitti. Kadnn toplumdaki yeri, erkekler kadar saygnd. Sadece sarayda "Harem " vard, halk iinde poligami gelenei yoktu. Kral eleri, Tavanannalar (anne kralie), krallar kadar saygn bir konumda bulunuyorlard. Tavananna kocas ldkten sonra, durumunu, lene kadar muhafaza ediyordu. Yani, yeni kraln ei Tavananna haklarn, bir nceki kraln einin lmnden sonra elde edebiliyordu. Dnyada bir ei olmayan bu yasa, kazanlm hakkn korunmas asndan ok zeldi.

104

Hitit Tanrlar

Hitit dinine gemeden nce, yle bir gemie gz atalm. Hattiler, yerleik bir toplum olarak Ana Tanra kltn benimsemilerdi. Ama amanizmden kalan ok Tanrl bir din yayorlard. Bu esnada Smer dini geliti, Smerden Babile geti ve oradan da Asuru etkiledi. Tabii bu geite Tanr isimleri farkllam, dini yorumlar yaanlan toplumun artlarna gre deimiti. Hattiler, Smer dini ile tanm, daha o dinin etkisine tam girmemi bile olsalar, etkilenmeye balamlard. Bu esnada aman Hititler geldiler. Hititler Anadoluya girerken, aman dininden olduklarndan, pek ok Tanrlar olmaldr. Tanrlardan birini biliyoruz; Geyik zerinde duran Tanr bu Tanr iudur. iu, eski Greklerin en byk Tanrs Zeus ve Latincede Tanr anlamnda kullanlan dies ve deus szckleri ile ayn kkten tremitir. Btn bu szler, ldamak, parlamak anlamna gelen bir kke sahiptirler. aman dinini ve gebeleri incelerken, Gk Tanr fikrinin ve In, amanizm iin en nemli Tanrlardan biri olduunu grmtk. Hatta Gk Tanr Kut veriyordu, yani ruh veriyordu. Dolays ile avclktan gelen Hititlerin veya ona akraba Akalarn, onlarn veya dierlerinin, ana Tanrsnn artracak bir Tanr olmasna amamak gerekir. Ancak, Hititler Hattilerle kaynatktan sonra, iu zel bir Tanr olma niteliini brakarak, genel anlamda Tanr kelimesini ifade eder oldu. Hititler Anadoluya gelince, burada birok Hatti Tanrs ile karlatlar. Ve bunlar da hemen benimsediler. Hititlerin, Hattilerden ald Tanrlarn bir ksm unlardr. Frtna Tanrs Taru; Gne Tanras Vuruemu; Frtna Tanrsnn olu Telipinu, Telipinu su tayan, tahllarn bymesini salayan, tarmla uraan bir bereket Tanrsdr; Telipinunun kars Hatepinu; 105

Da Tanrs Zaliyanu; Sava, salgn hastalk ve veba Tanrs ulinkatte; Hatti dilinde kral demek olan katte ekini tayan Vurunkatte; Kralie anlamna gelen Kattaha, bu Tanra tapnak kutsal bakirelerinin Tanrasdr. Bir de Tanrlam taht anlamna gelen Halmauitta vardr.

Hititler, Hattilerle karrken, dinleri de kararak yeni bir sentez retmeye balad. Ama Hurriler de gelmilerdi. Hurriler, Babil ve Asurla olan ok yakn ilikileri iinde, Smerlerin temelini attklar dini kendilerine adapte ederek benimsemilerdi. Hititler, Hurri dininden ok etkilenmiler ve yeni oluturmakta olduklar dini sentezlerini, o temele oturtmulardr. Zaten, o dnemde, din ve Tanrlar konusunda byk bir hogr mevcuttu. Kimse kimsenin dinine ve inancna karmyordu. Bu nedenle herkes herkesin Tanrsn alyor. Bir Tanrlar zenginliidir gidiyordu. Hitit ve Hurrilerin i ie yaamalarnn bir sonucu olarak Hurri dini Hititler zerinde ok etkili olmutur. Frtna Tanrs Teup, onun ei Hepat, oullar, kzlar, boalar, gne Tanrs, ay Tanrs, sava ve ak Tanrs auga (Bu Tanr tarn Hurrice addr ve daha nce Smerlerde ki nannadr), Sava Tanrs Atabi, bunlarn hepsi Hititlerce kabul edilip, bakeye konmu Hurri Tanrlardr. Ayrca Hurri kltrnn ne denli Hititleri etkilediini, IV. Tudhaliya dnemi eseri olan, Yazlkaya ak hava tapnann, Hurri Tanrlar ile dolu olmasndan da anlalmaktadr. Kumarbi efsanesi ve Ullikummi destan hep Hurrilerin Hititler zerindeki kltrel etkisini gstermektedir. Hurri dili, Smerce, Hattice, Urartuca ve Trke gibi bitiken bir dildir. Bu dillerden yalnz Urartuca Hurricenin yakn bir akrabasdr. Hurrice, zaman iinde, konuulan dil olarak etkisini kaybetmi ve Luvice karsnda iyice gerilemitir. Bundan 2500 yl nceye gittiimizde (M.. 500) artk Hurricenin belki Dou Anadolunun dalk, kapal blgelerinde ve bir kolu olabilecek olan Urartucann da Dou Anadolu ve Azerbaycanda konuulmakta olduunu gryoruz. . Hitit Tanrlar iinde 3 tanesi bata gelirdi: Byk Ana Tanra; Frtna Tanrs ve lp dirilen Telepinu (Babilin Temmuzuna benzer bir Tanr). Ana Tanra, Hatti dneminden gelen, retkenliin simgesi, bildiimiz ana Tanradr. Frtna Tanrs Teup, Smerin en nemli Tanrlarndan biri olan Enki'nin Hurri uygulamasdr. Teup, frtna Tanrs yani hava 106

Tanrsdr. Dnyay idare eden, dier Tanrlar ve dzeni yaratan odur. Yukarda grld gibi frtna Tanrsna Hattiler Taru, Hurriler Teup diyorlard. Hititler, bu Tanrya Tarhu, Tarhuna veya Tarhunt demi olabilirler. smi ne olursa olsun, o, Ana Tanra gibi, Anadoludaki tm toplumlarca kabul edilen ve dolaysyla Hitit federe devletinin birletirici harc olan bir Tanryd. Telepinu doann retici gcn elinde tutan, kaybolmas alk ve sefalet demek olan Tanrdr. Hitit dininde Hitit, Hatti ve Hurri sentezi oluurken, Orta Anadoluda gk Tanrnn sembol olan Boa, konumunu muhafaza etmitir. Kabileler yerleik dzene geerken, aman dininin hayvan klkl Tanrlar da, insan klkl Tanrlar haline dnyordular. Avc toplumda, kabiliyetlerine hayranlk duyulan hayvanlarn yerini, tarmla birlikte insan almaya balamt. Artk, yerleik dzenin insanlar, evrelerindeki hayvanlardan ok daha maharetliydiler. nsan olmak nem kazanmaya ve insan, gcnn bilincine varmaya balamt. Bununla birlikte, on binlerce yl sren alkanlklar birden yok olamazlar. amanist toplumun hayvan Tanrlar, yerleik toplumda yaamaya devam etti. Gk Tanr sembol Boa hatrlanaca gibi atalhyk dneminden beri Anadoluda idi ve bu sembol Hititlerde yaamaya devam etmiti. nsan sembol retebilen, dnce ve duygularn sembollere dkebilen tek varlktr. rettii semboller ile bir fikri hem aka syler, hem de sylemez. Bu bir eliki gibi grlse de eliki yoktur. Sembollerin ieriinin anlalmas, tamamen onu okuyann bilgi seviyesi ile orantldr. Konu ne kadar fazla biliniyorsa, sembol o kadar ok ey anlatr. Bir sembolden ok bilgisi olanlar ok ey, az bilgisi olanlar az ey alglarlar. nsanlarn kulland sembollerin bir ksm zaman iinde evrensellemi, bir ksm ise ait olduu kltre mahsus kalmtr. rnein Bayrak, evlilik yz evrensellemi sembollerdir. Msrda Maat adalettir ve ty ile sembolize edilir. Adaletin bir ty kadar hafif olmas gerei, elden kolayca uup gidebilecei, insann bu dnyada yapaca yanllarn bir tyden bile hafif olmas gerei, vs hep tyle anlatlmak istenmitir. Balangta, dini semboller ayin yerlerinde bir sopann ucuna taklarak ykseltiliyorlard. Bylece hem tanry sembolize eden tasvir herkesten yksekte oluyor ve hem de sopa ile ge giden yol kuruluyordu. Daha sonralar, semboller, dini trenlerde bir sopann ucuna yerletirilerek rahipler tarafndan tanmaya baland. Buradan da bayraklar, flamalar ortaya kt. nce dini merasimlerin paras olan semboller, savalar srasnda Tanrnn yardmn alabilmek iin ordularca da tanr oldular. Savaa dmann eline 107

Hitit, boynuz ve gne

geebilir korkusu ile Tanrnn kendi gtrlemiyordu. Ama onu sembolize eden lemler oradaydlar. atalhykte baba tanr ile gn, onlarla da boa boynuzunun sembolletii grlmt. Hatti dneminde rahipler, bir sopann ucuna taktklar gk simgelerini geit alaynn nnde tayorlard. Bu sembollerde evren bir ift boa boynuzunun zerine yerlemiti. Boa boynuzlarn ucunda bazen evrenin sembol, bazen gne, bazen gnei temsil eden geyik gibi hayvanlar yer alyordu. Son zamanlara kadar kullanlmaya devam eden dnya kzn boynuzlar zerinde durur ve kz ban salladnda deprem olur anlay, binlerce yllk gemii ile Anadolu halknn hala hafzasndadr. Hititler gebe bir ulus olarak Gk tanrya inanyorlard. Hititlerde gk gne ile sembolize ediliyordu. Daha nce anlatld gibi gne k demekti ve bir erkek tanr olarak en nemli tanryd. Hattilerin boann boynuzlar ile sembolize edilen gk tanr da baba tanryd. Hitit, Hatti birlemesi olurken kzn boynuzlar ile gne de birletiler. Artk hilal eklinde sembolize edilen gkte, boynuzlarn arasnda gne yer alyordu. Bu sembol, bazen gnein klar kanatl gne eklinde gsterilerek, bazen gne ok keli bir yldza benzetilerek, deiik denemelere tabi tutuldu. nsann hayal gc snr tanmyor ve farkllk yaratma istei yeni araylara neden oluyordu. Bu kitabn yazarlar, kz boynuzlarnn zamanla hilal eklinde ay olarak alglandn ve boynuzlar ay olunca gnein de yldza dnm olabileceini uzak bir ihtimal olarak grmemektedirler. Tarihin ileriki sayfalarnda dnem dnem Anadolunun deiik blgelerinde ortaya kacak olan ay yldzl sembollerin bir nedeni ve sreci olmas gerekir.

Kanatl gne-Hitit damga 1

Hatti- Boynuz zerinde Gne kursu

108

Hitit Dini

Hitit dini Grek dinini ve Hitit dini motifleri Yunan mitolojisini etkilemitir. Troyallar koruyan Hititlerin Apulun dedikleri Tanr, Apollon kltn yaratm olabilir. Hitit tanrs Apulunun bir Luwi tanrs olduu, Likya dilinin Luwiceden tredii ve Apulununda Bat Anadoluya bu yolla getii, daha sonra da Greklerce tanr olarak kabul edildii gittike Trk arkeologlar arasnda nem kazanan bir grtr. Benzer bir durum da Kumarbi efsanesinde grlmektedir: Kumarbi, Tanrlarn hkmdar idi. br Tanrlar iktidar elinden almaya kalknca, kendisine bir yardmc yaratmaya karar verdi. Yardmc gl kuvvetli olsun diye, Kumarbi bir kaya ile evlendi. Kaya anne, Ullikummi adl bir oul dourdu. Ullikummi gizli bir yerde, bir deniz uurumunda bytld. Sonunda Ullikummiyi haber alan dier Tanrlar, onu ele geirmeye karar verdiler. Tanra tar, sslenip, pslenip Ullikummi nnde arklar syleyip, danslar etti. Ama Ullikummi tepki vermedi. Kr ve sard. Bu yk Yunan mitolojisindeki Zeusn babas Kronosun efsanesinin ok benzeridir. Ullikummi efsanesi Hurri kkenli bir efsanedir. Hurrilerden, Hititlere geen bir nemli efsane de " Gn Krall " efsanesidir. Gk Tanrdan nce Tanr vardr: Babil gk Tanrs " Anu ", onun atas " Alalu ", Smer Tanrs Enlilin karl olan Hurri Tanrs " Kumarbi ". Kumarbi, gn hkimiyetini ele geirme mcadelesinde, gk Tanrs Anu'nun erkeklik uzvunu az ile koparr. Tam spermleri yutmak zere iken Anu: " Erkekliimi yuttuuna pek sevinme. O seni korkun Tanrya gebe brakacak " der. Bunun zerine, Kumarbi spermleri tkrr. Bundan da yeryz gebe kalr. Bunun benzeri Grek mitolojisinde vardr. Uranos, Kronos ve Zeus, birbiri peinden gn kral olurlar. Uranos kars Gaia (Toprak ana) ile seviirken, Kronos, babasnn erkeklik uzvunu bir orakla kesip, denize atar. Uranos'un spermlerinden Afrodit, kanndan da devler doarlar. Hitit krallar ile Tanrlar arasndaki ilikiler de enteresandr. uppiluliumadan biraz nce byk kral ve kralie olan Arnuvanda-Amunikal ifti, Kakalarla baa kamaynca areyi Tanrlara yakarmakta bulmulardr. " Yalnz Hatti lkesi siz Tanrlara kar saf bir lkedir. Siz Tanrlara yalnz biz Hatti lkesinde sayg gsteririz. ... Dmann Hatti lkesine nasl saldrdn, lkeyi nasl yamalayp, ele geirdiini size syleyip, sizin nezdinizde onlardan davac olmak istiyoruz. ... Sizin bu lkede sahip olduunuz tapnaklar Kakalar yktlar, siz Tanrlarn tasvirlerini krdlar, gm, altn ve bronz kaplar ve sizin bronz gerelerinizi ve elbiselerinizi yamalayp paylatlar. Rahipleri, 109

algc ve ilahi okuyucular, alar, frnclar, ifti ve bahvanlar da aralarnda paylap, kle ettiler. Kakalar her eyimize sahip oldular. Bu yzden, bu lkede kimse adnz bile anmyor. Kimse size kurban sunmuyor ve bayram dzenlemiyor. Sizlere hibir yerden rahipler ve algclar gelmiyor. ... Kakalar arp, armaanlar verip, ant iiririz. " frtna Tanrs Nerike yolladmz armaanlara dokunmayn, yolda onlara saldrmayn " deriz. Ancak, onlar armaanlar alp ant ierler. Ama ayrlnca and bozar ve Tanrlarn szn kk grrler. ... " Burada hem Kakalardan ikyet ediliyor ve hem de Kakalarn durdurulmasnn Tanrlarn da menfaatine uygun olduu vurgulanyor. Kakalar durdurulamaz ise Hititler zarar grmektedirler, ama Tanrlar da en az Hititler kadar zarar grmektedirler. Tanrlara yalvarlmyor, onlara menfaatlerinin ne ynde olduu gsterilmeye allyor. Daha sonralar bir veba salgn nedeniyle, II. Murili de Tanrlara kar ayn tarz kullanr. Murili veba duasnda nce, babasnn Tuthaliyay, hakl nedenlerle ldrdn syler. Bu olaylar olurken tm Hatti lkesi babasnn yannda yer almtr. Aradan zaman gemitir ve imdi Tanrlar Tuthaliyann cn almak istemektedirler. " ... Fakat siz Tanrlar, efendilerim, gen Tuthaliyann cn babamdan aldnz; babam, Tuthaliyann katli yznden ld. Babamn tarafn tutan prensler, beyler, memurlar ve askerler de bu yzden ldler. Hatti lkesi de bu yzden perian oldu. imdi veba daha da ktleti; Hatti lkesi ar zarara urad. ... Ben, kt bir ey yapmadma ve gnah ilemi olanlardan kimse hayatta kalmadna gre... benim yakarlarm duyunuz! ... (herkes lnce) size kimse kurban getirmez... Vebay kovunuz, onu dman lkelerine gnderiniz. ... ". Burada da aba altnda sopa gsterilmektedir. Veba salgnnn lkeden uzaklamasnda Tanrlarn kar vardr. Yoksa Tanrlara kurban kesen, dua eden kimse kalmayacaktr. Tanr dualarndaki yukarda rneklenen tarz, Smer, Msr ve brani tarzndan farkldr. Tanrlara tam bir teslimiyet veya klelik yoktur. Tanrlarla nsanlar arasndaki ilikiler biraz daha eitlenmitir. Hani neredeyse, diyorlar ki: Dikkat biz olmazsak, siz de olmazsnz. Burada Tanrlara ve olaylara aklc bir yaklamn ipular grlyor. Bu yaklam, aklclk ve rasyonellik, Anadolunun ilerdeki dnemlerinde de, birikerek ve olgunlaarak karmza kacaktr. Hitit krallar, Tanrlarn yeryzndeki temsilcileridir. Ancak, hibir Hitit kral yaarken Tanrlatrlmamtr. lnce, krallar Tanr oluyor ve heykelleri yaplyordu. Artk, Tanr olan bu eski krallara kurbanlar kesiliyor ve kutsama trenleri dzenleniyordu. Bize, Hitit krallarnn kimler olduunu bildiren, kurban listeleri, ite bu nedenle hazrlanyordu. Tanr olan eski krallar, kendi adlar ile anlmaya devam ediliyorlard. Hitit krallar, rahip kl ile betimlenmilerdir. Bu klk, baa giyilen bir takke, ayak bileklerine kadar uzanan bir cppe ve omuzlara alnp, bir kolun zerinden, dierinin altndan geen bir al, elde alt ucu kvrk bir asadan ibarettir. Ayaklarnda ise, ular sivri ve yukar kalkk Anadolu arna ok benzeyen ayakkablar vardr. Kral, en yksek rahip olduundan, temiz kalmas dinsel adan ok nemliydi ve bu konuda ok titiz davranlrd. Saray mutfanda grevliler, her ay, krala temiz su vereceklerine dair yemin ederlerdi. Ykanma suyu iinden kacak bir sa bile grevlinin lm cezasna arptrlmas iin yeterli bir nedendi. Saraydaki ayakkabclar ve elbise dikiciler sadece saray tarafndan retilen deriyi kullanabilirlerdi.

110

Hitit inancna gre, Tanrlar insan gibi dnlmektedir. Tanrlar her bakmdan insana benzerler. Tanrlar yerler, ierler, ackrlar, alrlar, hastalanr ve bazen de lrler. Tanrlarn da insanlar gibi gl ve zayf yanlar vardr. Byden etkilenirler. Erkek Tanrlarn da haremleri ve Danma meclisleri vardr. Hitit dini ve Tanrlar, imdiye kadar grdmz tm yerleik dinlerden ok daha insansdr. te bu gelenek, Anadolunun daha sonra kabul ettii tm dinlerde etkisini gsterecektir. Maddi ve manevi dnyann benzemesi, aman dini kadar olmasa bile Hitit dininde de ileri dzeydedir. Tapnaklardaki Tanr heykelleri deerli madenlerden yapldklar iin, daha sonraki yllarda, istilac glerce yama edilmi ve eritilip, baka ilerde kullanlmlardr. Bu nedenle, elimizde Hititlerden kalma Tanr heykelleri says ok azdr. Ancak, yazl belgeler, Tanr heykellerinin nasl olduunu tanmlamaktadr. " Gkyznn frtna Tanrs, bir erkek heykeli, altn kakmal, oturur durumda, sa elinde bir topuz, sa elinde altndan tutar, erkek biimindeki iki da zerinde ayakta durur, gm kakmal, aasnda gm bir kaide. ... " Heykelleri yazlardan tanrken, Tanrlarn duvar kabartmalar da bizim Hitit Tanrlarn grmemizi salamaktadr. Yazlkayadaki, byk galeride, geit halinde sralanm Tanr ve Tanralar vardr. Ama iki tanesi daha byktr. Ba Tanr Teup ve ba Tanra Hepat karlkl durmaktadr. Hepat bir aslann zerindedir. Teup ise, insan eklinde iki da Tanrsnca omuzlanmtr. Teupun kutsal boalarndan biri yanndadr, dieri ise Hepatn yannda durmaktadr. Mezopotamyal tarn Hurri versiyonu olan auga, bazen sa elinde bir kap tutan, kutsal aslan ve iki hizmetisi yannda olan, kanatl bir kadn olarak betimlenir. Bazen de, sa elinde bir balta tutan bir erkek olarak belirir. Bylece, auga ift cinsiyetli bir karaktere sahiptir. Zaten yazlarda, hem erkek ve hem de dii Tanrlar arasnda ismi geer. Tapnaklar Tanrnn evleridir. Hem de, Smer ve Msrda olduu gibi, nemli bir ekonomik gtr. Halk tapnaklara girmez. Bayramlarda, Tanrlar tapnak dna karlarak, halkn onlar grmesi ve kutsamas salanr. Riteller yerine getirilirken mzik, bu ayinlere elik eder. Klt sahnelerine elik eden mzik aletleri arasnda sazn bulunuu ve sazn hala Anadoluda yayor olmas, Hitit kltrnn hala devam ettiinin canl bir kant saylmaldr.

Balama, Hitit

Hitit tapnaklar ok iyi korunurlard. Tapnaklarda nasl davranlaca, tapnaklarda uygulanacak tm ilemler yazl belgelerle, kurallara balanmtr. Ynetmelikler ve talimatlar yaynlanmtr. Bunlardan birini, yangna kar alnacak nlemleri belirten belgeyi, Hitit sosyal yaantsna ve kanunlarna rnek olabilmesi iin burada zetleyelim.

111

" ... Ayrca yangna kar ok dikkatli olunuz. Eer tapnakta bir bayram varsa, atei iyi koruyunuz. Akam olunca, ocakta kalan ate artklarn su ile iyice sndrnz. Eer baka yerlerde ate ve kuru odun varsa ve onu sndrmekle ykml olanlar, ilerini bilerek ihmal ederlerse, yalnz tapnak harap olur da, Hattua ve kraln mallar kurtulsa bile bu suu ileyenler, tm soylar ile birlikte yok edilir. Tapnakta bulunan tek bir kii dahi bundan kurtulamaz, hepsi soyu sopu ile yok edilir. yleyse, kendi iyiliiniz iin, yangna kar dikkatli olunuz. ..." Hititlerin temizlie verdikleri nemi daha nce de belirtmitik. Tapnaklar, mutfaklar, hayvanlarn yiyecekleri kirletmemesi iin, zellikle korunurdu. Ayrca, Hititler cinsi ilikinin de, dinsel adan kirletici olduunu varsayarak, gusl abdestine benzer bir ykanma zorunluluu getiriyorlard. " ... Gne doar domaz ykanmal ve sabahleyin, Tanrlarn yemek yiyecei zaman, hazr bulunulmaldr. Fakat bunu ihmal ederse, sutur. Kim bir kadnla yatarsa ve amirleri onu sktrrsa, doruyu syleyecektir. Ona sylemeye cesaret edemezse, arkadana syleyecek ve yine ykanacaktr. Fakat bilerek (ykanmay) geri brakrsa ve kirli durumda Tanrnn kurban ekmeklerine ve iki kaplarna yaklarsa, ya da arkada (bu suu) gizlerse ve sonradan duyulursa, her ikisi de idam hak eder; ... " Sadece bundan 3500 yl nce deil, ok daha eski tarihlerden balayarak Anadolu insanlar temizdi ve temizlie nem veriyorlard. Yerli halkn avclktan kp, yerleik dzene geiinden bu yana ok zaman gemiti. Dolaysyla, aman inanlarnda deimeler ve uygulamaya dnk farkllklar oktan ortaya kmt. Bu dnemde, gebe toplumlara baktmzda, suya verilen nemin, ykanma eklinde deil, tam tersi suyu kirletmemek eklinde belirdiini grmekteyiz. zellikle, Orta Asya gebe topluluklarnda, Trklerde ve Moollarda, suyun kirlenmemesi iin ykanlmyor ve hatta elbise bile temizlenmiyordu. Temizlenmiyordu, nk suyu kullanmadan temizlemek mmkn deildi. Avc veya gebe topluluklar, yerleik dzene geer gemez, ksa bir sre iinde, suyu hala kutsal saymakla birlikte, ykanp temizlenmeyi n plana karyorlard. Artk, insann temizlii, suyun temizliinden nde geliyordu. Bunun byle olmas son derece normaldi. Yerlemek demek, tarm demekti ve bu da amurla ve suyla i ie olmak demekti. Yerlemek demek, evler kurmak, kasabalar ve giderek kentler kurmak demekti. Bu da ayn zamanda bit, pire, tahtakurusu ve dier haerat demekti. Ve bu durumda, temizlenilmezse, pislikle birlikte yaanyor demekti ki, bu da, sadece konforsuzluk deil ayn zamanda hastalklar davet etmekti. Her yerleik toplum, temizliin nemini, evresinden grmese bile kendi deneyimleri ile ksa srede fark ediyordu. Artk suyu temiz tutmak deil, su Tanrsn temiz tutmak nemliydi. Anadolu insan temizdi, ykanmaya ok nem veriyordu. Bylece, hastalklara kar nlem aldn, bilinli olmasa bile hissetmiti. Yerli halkn zerine gelen gebeler ise, temizlik detini hemen benimsiyorlard. Ayrca, yerleik dzenin kurulduu yer ile bozkr arasndaki corafi koullar da nemliydi. lk yerleikler, yerlemek iin su kenarn seiyor ve hemen suyu kullanyorlard. Zaten, kullanma gerei olmasa su kenar neden seilirdi. Bozkrda ise su ktt. Bulunan suyun iyi muhafaza edilmesi ve zerine titrenmesi gerekiyordu. Her durumda kutsal olan suyun, kutsallnn nasl tezahr edeceini belirleyen, ihtiyacn ekli kadar, bulunan suyun miktaryd. Daima byle olmutur. Az bulunan bir eyin maddi deeri kullanm deerinin ok zerine kmtr. Tersi olarak ok bulunan ey ise, deersizlemitir. te, suya olan da buydu.

112

Hititlerin dinsel ierikli bayramlar oktu. lerinde 1 gn srenler olduu gibi, 1 ay srenler bile vard. Bayramlara bakanlk etmek ncelikle byk kraln ve kralienin greviydi, ama dier hanedan yelerinin ve prenslerin de bayramlara nderlik ettikleri durumlar olabiliyordu. Hattuatan uzak ve byk kraln gidemeyecei yerlerde bu grev rahiplere dmekteydi. Tm Anadoluyu kapsayan genel bayramlar olduu gibi, kentlerin kendi Tanrlarna adanm yerel bayramlar da vard. Bu bayramlarn iinde her yl olanlar olduu gibi, iki veya ylda bir kutlananlar da oluyordu. Baz bayram isimlerini sayarsak: orak bayram, ba bozumu bayram, harman bayram, ykanma bayram, daa gtrme bayram, yal adamlarn bayram, temiz rahibin bayram, Tanr analarn bayram, uzaktaki insanlarn bayram, ...

113

Hitit lleri

Hititlerde ller genelde yaklyordu. Bununla beraber topraa gmme de uygulanmtr. Ama genel temayl llerin yaklmas eklindeydi, bu nedenle byk Kral mezarlar yaplmamtr. Anadoluda Hitit dnemine ait devasa abide mezarlarn bulunmamasnn sebebi budur. Kuvvetli bir olaslkla, Hitit byk krallarnn naalar yaklp, belli bir seremoniden sonra, kllerin iinde bulunduu kap krlarak, kller etrafa salyordu. l gmme trenleri veya l yakma trenlerine ilikin elimizde yeterli bilgi, henz, yoktur. Ancak, okunabilenin ok zerinde Hitit tabletinin okunmay bekledii de unutulmamaldr. Hititler zamannda llerin gmldne dair de baz uygulama olduu arkeolojik kazlarla ortaya kmtr. Uygulamalar M.. 2000 yllarndan daha da gerilere giden birtakm geleneklerden etkilenildiini gstermektedir. Hitit devletinde, kral ve kralienin ld zaman yaplan dini treni anlatan metinler l yakma geleneini detayl bir ekilde tarif etmektedir. On drt gn srd anlalan trenin ilk gnnde hayvanlar kurban edilmekte, lye iki ve yemek sunulmakta, tanrlar ve lenin atalar iin rahipler dualar okumakta, aralarnda kymetli madenlerden yaplma nesneler de bulunan l hediyeleri verilmekte, len ve tanrlar iin atlar yaklmakta ve cenaze yemei yenerek lnn heykeli etrafnda dolalmaktayd. Sz konusu hediyeler ve kurbanlar yaklarak lye sunulurdu. Trenin ikinci gnnde l bir araba zerinde yaklaca odun ynnn bulunduu meydana gtrlp, o akam yaklyordu. Ertesi sabah kz yn bira ve arapla sndrldkten sonra kadnlar geride kalan kemik artklarn kln iinden ayklayarak kokulu ya dolu gm bir kaba yerletirip, ardndan bir keten bezine bohalyordu. Metnin devamnda kemik paralarnn bir masa zerine yerletirildikten sonra karsna konan bir baka masada lyle yemek yendiini anlatmaktadr. Kemikler daha sonra Ta Ev denilen bir yere gtrlerek yatak zerine yerletirilmekte ve nne bir lamba konmaktayd." Hititlerde l kllerinin, l kemiklerinin sakland zel kaplar vard. Bundan Hititlerin lleri tamamen yaktklar, kimi llerin yalnz etlerini yakp, kemiklerini sakladklarn, kimi lleri de boynundan diz kapaklar arkasna uzanan bir bala smsk balayarak, melmi gibi bir durumda gmdkleri anlalyor. Bu gmme ekillerinden biri de Hoker durumudur. Hoker durumundaki ller sa veya sol yanlarna yatrlrd. Srtst braklanlar da olurdu. Srtst braklanlarn balarnn altna yastk grevini gren ufak yass bir ta koyuluyordu. Hoker durumunda gmlen l says azd. Hoker eklinde (dizin gse, eneye doru 114

ekilmesi ve dizin karna doru ekilmesi, anne karn pozisyonu) gmlmesinin nedeni lmn bir eit uyku olarak alglanmas olabilir. Hititlerde lnn klleri kutsal saylr, onlara kar zel bir sayg gsterilirdi. Kllerin konduu kap topraa gmlrd. Bu kaplar genellikle topraktan yaplm kk mleklerdi. te yandan kl veya kemik koyma kaplar tun vb de olabiliyordu. Hititler, len kralsa yalnz etlerini yakar, kemiklerini yalarlar, gzel kokular srer zel bir kaba koyup gmerlerdi. Yaayan l dncesinin en byk sonucu l hediyeleri, l yemei ve ikisidir. " Anadoluda, mezarlara hediye brakmak, llere yemek, iki sunmak ve yaarken iine yarayan eyalar beraberinde gtrmesini salamak deti vard. ncelenen Eski Anadolu mezarlarnda hayvan iskeletlerine de rastlanmtr; ancak bu iskeletlerin yenilebilen ksmlar eksiktir. Bunlar da l gmlp hediyeleri yerletirildikten ve mezar kapandktan sonra balayan kurban merasimi ve l yemei kalntlardr. l yemeinde kurbanlar kesiliyor, yenilebilen yerleri yeniyor, ba ve bacaklar da lye sunuluyordu. Bu hediyelerin yannda lnn yanna br dnyada kendisine arkadalk etmesi iin kpeini de gmme deti de vard Hititlerde insan ldnde llerin gittii yerden bazen geri gelip yaayanlar rahatsz etmesinden korkulurdu. Cinayete kurban gidenler, haksz yere ldrlenler, mezar olmayanlar, mezarna sungu konulmayanlar ryalar aracl ile grnebilir ve yaayanlardan hesap sorabilirlerdi. lenlerin nereye gittii bir metinde rahibe tekrar tekrar sorulur. lk cevap sedir orman dr. Yedi kere soru sorulur, her birine kutsal kabul ettikler yerlerin adn veren rahip, yedincide Tanrlar a der. Bazen de Annesi elinden tuttu denir. Kukusuz ki ata kltnde bu refakat br leme yolculuun kolay olmadn gsteren bir atftr.

115

Altaylarda Bronz a

Altay dalarnda yaayan topluluklar bronz ana ge girdiler. Orta Asya Andronovo kltrn yaarken, Altaylar, anak ve mleklerde, hala Afanesyova kltrnn alkanlklarn srdryordu. Bu geri kalml, Altay topluluklarnn ilerine kapank yaamalarna balayanlar olduu gibi, retim aamas olarak, avclktan ileri gidememelerine balayanlar da vardr. M.. 1000 yllarnda, Altay kltr, Sibirya ve Kazakistandan daha geride kalmtr. Bu tarihlere gelindiinde Tunguzlarn atalar Orta Asyann en dou u noktasnda yani Manuryada idiler. Moollarn atalar ise Dou Moolistan ile Bat Manuryaya yerlemilerdi. Trklerin atalarna gelince Baykal gl evresinden ve Sibirya ormanlarndan karak Moolistann byk bir blmne ve Balha gl ynnde Batya doru yaylarak geniliyorlard. Bat bozkrlar ise Hint-Avrupallarn yurtlaryd. Mool ve Trk boylar (kabileleri) inin kuzey batsna, Kansu ve Ordosa girmeye balamken, Andronovo kltr yaygnlayordu. Anadolu, Hitit devrini bitirmekteydi. Orta Dou demir ana giriyordu. Atn ve atl arabann nem kazand, arabal adrlarn kullanld kltre Karasuk kltr denir. At insana hareketlilik kazandrr. Bozkr at, elverisiz yerlerde bile konaklamadan 60 Km yol yapabilir. Atn getirdii hareketlilii, arabalar zerine kurulan adr-evler tamamlar. Arabal adrlarn icat edilmesiyle, konaklama yerlerinde, adr kurup skmekten ve eyalar ikide bir toplamaktan kurtulunmu olunur. Arabal adrlarla g kolaylar, hareket kabiliyeti artar, basknlara kar kamak kolaylar. M.. 1200 700 yllar arasnda, Gney Sibirya ve Bozkr Karasuk kltrne geti. Altaylar hala Andronovo kltrndeydi. Bu dnemde, bozkrdaki gebe kabileler arasnda ilikiler artt. Hayvan slubu denilen bozkr sanat ortaya kt ve Kuzey Karadenizden in ilerine kadar yayld. Daha sonralar, hayvan mcadelelerini betimleyen, Hun sanat tarz ortaya kacaktr. Hun dnemine girilirken, in ile Baltk arasnda pek yolu kurumutu. Bozkrda hayat, geni lde, gen karmalar ile birlikte yaanr. Trk boylar (kabileleri) Altaylardan gney Sibirya ve in ilerine doru yaylrken, Moollar Altaylara doru indiler. Moollarn aa doru inii ile birlikte, Altay dalarnn kuzeyinde hafif bir ekik gzllk belirmeye balad. Altaylarn yksek dalk blgelerinde ise hala Hint-Avrupallar vard. Bunlar, saflklarn Gktrk dnemine kadar muhafaza ettiler.

116

Shang Dnemi in

Shang dnemi stel

M.. 1100 civarlarnda, Wei nehir vadisinde Chou (Chou, eu, Zhou) topluluu, Shang'lere bal vasal bir krallk olarak yayordu. Chou'lar (eu) M.. 12001100 civarnda kuvvetlendiler ve M.. 1122 tarihinde, son Shang mparatoru Di-an' yok ederek, imparatorlua el koydular Shang mimarisinde, apraz destei olmayan dikdrtgen ahap ereveler kullanlmt. Daha sonralar ortaya kacak olan, yumuak bir ekilde bel veren eimli damlar daha yoktu. Shang evlerinin otlarla kapl damlar dz eimliydi. Bu basit binalara ihtiaml bir grnm vermek iin, yaplar, ta merdivenlerle klan yksek platformlara oturtulmutu. Bu kavram, in saray yaplarnda, bugne kadar srp gelmitir. Shang dneminde mzik nemli bir yol kat ederek, ortaya, davul, zil, melodik ses karan talar, slk tr ses veren nefesli bir alg kmt. Sslemelerde geometrik desenlerin yerini, stilize edilmi hayvan motifleri almt. Resimlerin arasnda in'deki insanlar betimleyen 117

tasvirler yaplyordu. Bu resimlere bakarak anlalyor ki bu dnem inlileri, Japonlar gibi, diz kerek oturuyorlard. Btn bu anlatlanlara dayanarak, kltr slubunun, Shang dneminde in'e zel bir hale geldii sylenebilinir. Bu inleme Shang kaytlarnn dili ve yazsnda da belirgindir. Shang dnemi dil ve yazs, ada in dil ve yazsnn atasdr. Bu dnemde yaznn gelierek, aa yukar 2000 logograma vard tahmin edilmektedir. Efsanev bir sylem olarak, in yazsn efsanev imparator Fu Hinin bulduu anlatlr. Shang dnemi, baz alet ve mlek biimlerine baknca, in, Orta Dou ve ndus vadisi arasnda birtakm ilikiler olduu ortaya kmaktadr. Yani dnya, o tarihlerde bile yeteri kadar byk deildi. En uzak yerleimler arasnda bile ticari, sosyal, siyasi, kltrel ve teknik etkileim balamt. Yani, Bat, daha sonralar Douyu Marko Polo ile tekrar kefederken, aslnda, binlerce yllk kaybettii bilgiye yanmaldr. Shang hanedan 650 yl in'e, kuvvetli bir olaslkla, bronz silahlarn verdii teknolojik g sayesinde hkmetmitir. Bronzdan yaplma in baltal karglar, ok ve mzrak ular, miferleri Shanglara neredeyse kar konulamaz bir stnlk vermitir. Shang krallar srekli askeri seferlere karak, evreyi yamalyor, alabildikleri her yerden hara alyorlard. Savata ele geen tutsaklar ya kurban olarak ldryor veya kle yaplyordu.

Sheng adl en eski mzik aleti

118

Shang krallar ava da ok dkndler. Bu dknl de bronz silah stnl ile aklamak olasdr. Dalarn eteklerinde geni av blgeleri vard. Toplu ve srek avlar ayn zamanda sava eitimi yerine de geiyordu. Ancak, hatrlatmakta yarar var ki, madene dayal bu sava makinas, tarmda hala ta, tahta ve kemik kullanyordu. Siyasi iktidarn kayna, kral soyunun atalar idi. Gk yani kinat, efendi Shangdi'nin bakanlnda ynetilirdi. lenler, ge yani efendi Shangdi'nin yanna giderlerdi. Ata ruhlar, oradan, soylar adna, bu dnyadaki olaylara mdahale edebilirlerdi. Shanglarda atalara dua edilmesi, kurban verilmesi ve adak adanmas srekli bir riteldi (ayindi). Shanglar iin, lmden sonra hayat bitmiyor, br dnyada atalarn ruhlar ile birlikte devam ediyordu. Bu nedenle ller, eleri, yaknlar, hizmetileri, kt ruhlardan onlar koruyacak nbetileri ve sevdikleri hayvanlarla birlikte gmlrlerdi. Yani, bir Shang erkei lnce, br dnyada ona refakat etmesi iin epey insan ve hayvan katledilirdi. Dini inancn bir sonucu olarak, fal da gnlk hayatta ok nemli bir yer tutuyordu. Hibir adm, fala baklmadan atlmazd. Karar mekanizmas iinde fal vazgeilemez bir arlktayd. Shang imparatorluunun inan sisteminin, klasik aman dininden tredii ok net bellidir. Bilindii gibi, gebeler yerleerek imparatorluk kurunca dini de az ok deitirmilerdir. Aslnda Shanglarn dini yaps, gelenekleri ve Tanrlar ile aman dininin Trk ve Mool boylarnda uygulanan versiyonuna ok fazla benzemektedir. Shanglardan evvelki, a imparatorluu dneminde, aman dinine daha da yakn bir dine inandklar ve Shang dininin onun doal devam olduu da sylenmelidir. Gebe (kuvvetli olaslkla Trk) Chou'lar iktidar ele geirince, Shang dnemi dininin zellikleri pek deimeden, ama Gk esi daha ar basarak, in'in dini yaps devam edip gitmitir. 119

Shang dneminde llerin standartlamasna doru atlm admlar vardr. Halkn kullanm iin ondalk l sistemi getirilmitir. Sistemin birimi 1.7 cm lik bir uzunluktu. Takvimleri, her yl 12 aydan oluan 19 yllk dngler eklindeydi. Her 19 cu yla 7 ay daha ilave edilerek dzeltme yaplrd. Aylar mnavebe ile 30 ve 29 gnden oluuyordu. in tarihinin nemli dinamiklerinden biri, in'de yeterli maden bulunmamasdr. Bu nedenle, maden sermaye olarak biriktirilirdi. Piyasada maden azalnca fiyatlar ykselir, o zaman madenler piyasaya karlr, fiyatlar tekrar de geerdi. Daha sonralar, madeni para ortaya ktnda, bu dng daha rahat iler olmutur. Madeni parann hakiki ve itibari deeri aynyd. Bronz kaplar eritilerek para yaplrd. Bu yolla, piyasaya fazla para ktnda, parann deeri derdi. O zaman, paradan tekrar madeni kaplar yaplr, piyasada para azalr, para kymetlenirdi. in tarihinin her safhasnda, maden ktl nedeniyle, enflasyonist ve deflasyonist tahtravan oyunu hep oynanmtr. inde metalin bulunmamas, gndelik ilerde genel olarak pimi topraktan yaplm kap kacan kullanlmasn zorunlu klmtr. Bu hal yzlerce yl srm ve porselenin bulunmasna yol amtr. Shang (ang) devrinde kullanlan toprak eya, porselene olduka yaknd. Parlak beyaz renkte ve ok ince idiler, porselen olabilmeleri iin bir tek srlanmalar gerekiyordu. inin nemli simgelerinden olan ve tm dnya iin lks bir mal kabul edilen esiz in porselenleri, metal yoksunluunun ve bir darln ortaya kartt metadr.

M.. 1100

120

Kargaa

Deniz adamlar ve Msr sava

Daha nce de bahsettiimiz gibi, M.. 1200 ile 1000 yllar aras, Orta dou asndan karanlk tarihlerdir. Kargaa ile doludurlar. Gler, istilalar ve ne olduunu tam olarak bilemediimiz olaylar olmutur. Msr kaytlar, bu byk hareketlenmeye Deniz halklar diyorlard. Ama bunlar Egeden ve evre karalardan yola kan, denizci ve sava topluluklard. Orta Douyu karmakark etmilerdi. M.. 1200 tarihine gelene kadar, 500 yl boyunca, Anadolunun ortasnda Hitit devleti vard. Hititlerin etraf ise orta ve kk boy krallklarla evrilmiti. Dou Karadeniz blgesinde Kaka, Bat Karadeniz ve Paflagonyada Pala, anakkale ve evresinde Taruia (Troya, Troia), onun biraz gneyinde Viluia (lion), zmir ve evresinde Assuva (Roma dnemi Asia eyaleti), Gney Bat Anadoluda Lukka (Likya, Lykia), Gney Anadoluda Kizzuvatna ve Arzava, Gney Douda Hurriler, Dou Anadoluda bir sr kk beylikler, daha da douda Asur devleti Hititleri evirmiti. Bu topluluklar ve devletler, zaman zaman Hitit devletine baml devletler veya topluluklar olarak yaamlardr. Hititlerin etrafnda ise Mitanni, Asur, Babil, Msr, Miken devletleri, o zamann Bat dnyasn oluturuyordu. Hitit devleti I. uppiluliuma'dan balayarak IV Tuthaliya'nn sonuna kadar (M.. 1380 1220), yz yldan uzun bir sre, Msr ile birlikte, bugnk tabirle, Bat dnyasnn Sper Gc olmutu.

121

M.. 1100 yllarnda, Balkan yarm adasnn kuzeydousundan baka bir kabileler topluluu, gneye doru yer deitirmeye balad. Bunlar Dorlar idi. Dorlar gebeydiler ve daha nce Yunanistana yerleen on ve Akalardan daha savaydlar. M.. 1200- 1100 yllarnda, Kenan lkesine, doudan, gebe Samiler girdiler. srailli kabileler, bu yeni gebelere, kendi imknlar ile kar koyabiliyordu. Ancak o srada, batdan, deniz halklar istilas balad. Deniz halklarnn, deiik adlar alan topluluklar vardr. Bu topluluk isimlerinden biri de Filistenlerdir. Filistenler, denizden gelip, Kenan lkesi kylarnda, karaya ayakbastlar. Demir kl ve silahlar kullanyorlard. Ky blgesini ele geirip, i taraflara doru genilemeye baladlar. srail kabileleri, Filistenlerle temaslar arttka, onlarla mcadele etmeye baladlar. Karanlk dnemin ortaya k ile birlikte, Orta Douda demirin yaygn olarak kullanlmaya balanmasnn temel nedeni bronz yapmakta kullanlan kalay arznda meydana gelen azalmadr. Demir mzrak ucu, ss eyas, bak gibi ekillerde Smerlerden ve Eski Msrdan beri vard ve kullanlyordu. M.. 2000 yllarna geldiimizde, demir eya says btn Ortadou ve Anadoluda iyice artmt. Ama demirin kullanm bu srada dini tren amalyd. Bu kullanlan demir iinde nikel bulunmam olmas onun meteorit deil, insan eli ile yaplm demir olduunu gstermektedir. Kuvvetli bir olaslkla bu demir bakrn saflamas srasnda bir yan rn olarak ortaya kyordu ve devrin metalrji bilgisi demiri yenibatan retmeye yetmiyordu. Elde edilen snger demirdi . Demirin ss eyas dnda gnlk kullanmda ska kullanlmasn Hititler gerekletirmi grlmektedir. Bu dneme ait Anadoluda bulunan 33 demir eserden 19 tanesi Hititlere aittir. Demirin kullanm ile ilgili Hitit metinlerinde demirden kllar, yazm tabletleri, tanr ve hayvan heykellerinden bahsedilmektedir. Hitit dneminde demire karbon verme prosesi geliti. Hititler demir retiminde ilk dvme tekniini kullananlar olarak grlmektedir. Demir, demir filizinden ergitildikten sonra, dvlerek iindeki karbon azaltlyordu veya odun kmrnde stlarak oaltlyordu. Atei alevlendirmek iin gereken rzgr demir ocaklar da yamalarna kurularak elde edilmiti. Bylece krk kullanlmadan istenen yksek s elde edilmiti. Krk kullanm ya bilinmiyordu veya ok zor bir ilemdi. Hitit bakenti Hattuan konumu hem rzgrl yama ve hem de demir filizi asndan zengindi. Hititlere bal bir topluluk olan Kalibler demir dvmeyi gelitirdiler. Demiri kor haline getirip, ona su verdiler. Bylece dvme tekniinin baz sorunlar halloldu. Anadolu dkme demiri, odun kmr zerinde uzun sre stp daha sonra su veya yada su vererek ok daha sert bir rn elde etmeyi baarmt. Elde edilen rn, eliin yzeyine sahipti ve yava yava yerini almaya balayaca bronzdan ok daha sert ve daha az krlgand. Hititler, yazlarnda demirin krlmaz ve yok edilemezliinden bahsederek, bu konudaki bilgilerini de ifade etmilerdir. Hititlerin, Msr Firavunu II. Ramsese demir bir kl hediye ettikleri bilinmektedir. Hititler de demir tekeli, Hitit saraynn elindeydi. Bu nedenle Hititler yklana kadar, demir kullanmnn yaygnlamamasn buna balayanlar vardr. Karanlk dnem balayp, avc toplumlar Yunanistan, Ege adalar ve Anadoluyu igal etmeye balaynca, Hitit devleti paraland. Demirci ustalar krsal blgelere yayldlar. Demir retim teknikleri btn Ortadouya yayld. Demirin yapm bilgisi yaylmt ama hala demir elde etmek zor bir iti. Eer kalay arz azalp, tun yaplamaz olmasa idi belki demir silahlara daha ge bir zamanda geilirdi. Ortadouda kargaa balaynca kalay ticareti ve zellikle Girit zerinden gelen kalay 122

durmutu. Tun yaplamaz hale gelince, daha nce demir elde etmekte kullanlan teknikler daha da gelimek zorunda kald. Ortadouya demir silahlarn, ok gelimi bir teknoloji olarak, deniz halklar ile birlikte gelmi olmas enteresandr. Her ne kadar az yukarda yaplan aklama doyurucu ise de mitlere bir gz atmakta yarar olabilir. Ortadouyu kasp kavuran halklar, avc veya yar avc yar gebe halklard. Ayn ekilde deiik halklarn mitlerinde demirle avclk dnemi birlikte sz konusu edilirler. Trklerin varolu efsaneleri de onlarn demirciliine atfta bulunur. Mitler asndan bakldnda sanki demiri ilk yaygn kullananlar yerleikler deil de avc veya gebelermi gibi bir izlenim edilinilmektedir. Bu konu enteresandr ve gelecekte elde edilecek yeni bulgularla akla kacaktr. Bu dnemde, Gney Amerikadaki And blgesindeki kyller, yerel kaynaklar kullanarak deiik tarm teknikler gelitirmilerdi. Ky blgelerinde balklk gelitirilmi, i blgelerde sulu tarm yaplm, daha ykseke blgelerde patates yetitirilmi ve dalk blgelerde ise lama ve alpakalardan yn ve et retimi yani hayvanclk yaplyordu. Yine bu dnemde M.. 1200 yllarnda Peru sahillerindeki halklar bir araya toplam olan Chavin kltrn de ieren bu yerli halk dini merkezler, byk mezarlklar ve antsal yaplar ina etmilerdir.

123

Hakimler
M.. 1200 yllarndan balayp, Yahudi devletinin kuruluuna kadar sren srail tarihine Hakimler dnemi denir. Bu dnemde merkezi bir otorite yoktu. Kabileler kendi kendilerini ynetiyorlard. Etrafta bir peygamber enflasyonu vard. Nerede ise birka kiiden biri peygamberlik iddiasndayd. Kim hakiki peygamber, kim sahte birbirinden ayrt edilemez hale gelmiti. nsanlar hakiki olanlar bulmak iin asl kehanete dayanan imtihanlar yaparak, peygamberlerini seiyorlard. Yani bu dnemde byclk, falclk, ifaclk ve peygamberlik i ie girmiti. Zaten, bu dnem Yahudilerin pek ounun hem kendi tanrlarna ve hem de dier yerel tanrlara taptklar bir dnemdir. Zaman zaman halk birletiren, genellikle din kkenli liderler ortaya kyordu. Bu liderlere Hakimler dendi ve bu nedenle de dnem hakimler dnemi diye adlandrld. Bu hakimler iinde herkesin aina olduu biri Samson dur. Samson ile Filisten kkenli Dalilla arasndaki ak maceras pek ok hikyeye konu olmutur. Hakimler dnemi zengin mitolojik hikayelere kaynaklk etmitir. Talmutda hakimlerden biri olarak Deborah adl bir kadn gsterilir. Deborah ulusunu Kenan ordularna kar ynetmitir. Son Hakim Samuel (emuel), halkn genel isteine uyarak bir kral seti. lk setii auld. Ksa bir sre sonra, srail kabileleri, aul ynetiminde birletiler. aul iki yl tahtta kaldktan sonra ld. lm Yahudi mitolojisinde yle anlatlr. Amalek tarihte Yahudi toplumunun en byk dmandr. Bu toplum ktl simgeler ve Yahudilere kar yle bir nefret duyar ki, eline frsat getiinde Yahudi toplumunu yok edecek, ok tanrl dinleri geri getirecektir. Bu nedenle Tevratta (Tora) onlar yeryznden silme emri vardr. Tanr Yehova Yahudilere Amalek toplumunu son ineine kadar ldrp, yok etme emrini vermitir. Kral aul Amalekleri yener, krallarn ldrr ama onlar bire kadar yok etmez. Tanr da auln bu hatasn affetmez. Bundan sonra Amalekler yeraltna inerler ve onlar tehis etme imkn kalmaz. Bugn Yahudilerin bana gelen her felaketin msebbibi (Hitler gibi) onlardr. Kral auln hatas, dnyada hala Yahudilere zulm yaplmasna neden olmaktadr. Tanr Yehova aulden yzn evirdikten sonra, Hakim Samuel yeni kral seti. Bu kral Davuttu. Kral aul Filistenlerle yaplan bir savata ldkten sonra, Filistenlere kar yaplan sava, Juda (Yuda) kabilesinden Davut ynetiminde devam etti. Davut, Kenan lkesinin gney ve ortasnda yerlemi srail kabilelerini birletirdi. srail veya Yuda (Juda) (Yahudi krall) diye tannan devleti kurup, Filistenleri lkesinden kard. Yine nemli bir mitolojik hikye olan Davut Goliat dv, srail Filisten savann sembolize edilmi hali olsa gerektir. Bu dvte Davut Dev gibi bir sava olan Goliat sapanla ta atarak yener ve kafasn keser. Filisten meselesi bittikten sonra, Davut kuzeydeki srail kabilelerini de egemenlii altna ald. Kendine baehir olarak, Jeruslem (Yerualim, Kuds) ehrini seti. O zamana kadar Kuds bir ehir devleti olarak Yahudilerden bamsz yaamt. Davutla kentin ynetimi ilk defa Yahudilere gemi oldu. Bazlarna gre Davut, Kudste, Sion dann tepesinde savunmas gl olan bir saray ve Yahova onuruna adr biiminde bir tapnak yaptrd. Bazlarna gre ise Davut, ahit sandn, tapnan yaplaca tepeye getirmi, ama tapna olu Sleyman yaptrmtr. Bazlar da babann ie balayp, olunun ii bitirdiini syler. Davut ldnde yerine olu Sleyman geti. 124

Frigler Anadoluda

Frigya Midas mezar

M.. 1200 ylnda Hititler son bulurken, Dou Avrupadan gelen bir kavimler topluluu, Batdan Anadoluya girdi. Frigler platoyu geip, Hitit topraklarna ve zellikle Hitit ana yurdu olan Kzlrmak evresine kadar yerletiler. Frigler Anadolunun ilerini bir ka yzyl ellerinde tutmulardr. Friglerin tarihi hakknda ok az bilgimiz vardr. Ancak genel kanaat Friglerin atalar ile eski Yunan ve Makedonlarn atalarnn Balkan yarmadasnda birbirine yakn blgelerde oturduklar eklindedir. M.. 800 yllarnda benimsedikleri alfabe elimizdedir, ama okunsa bile anlalamamaktadr. Frige ile Makedonca arasnda yakn benzerlikler bulunmutur. Frige ile eski Yunanca arasnda da benzerlikler varsa da bunlar Makedonca ile olan benzerlikler kadar deildir. Balkan yarmadasnda veya daha kuzeyde Frigler, Makedonlar ve Yunanllar gebe kavimler olarak, ayn corafyay paylarken, Eski Yunanllarn (on, Aka, Aeolienler ve dierleri) gneye g etmesi, aralarndaki komuluk mnasebetlerini sona erdirmitir. Frigler hakkndaki bilgileri Asur ve Urartu kaynaklar ile Greklerin gemileri ile ilgili olaylar anlattklar belgelerde bulabiliyoruz. Yunanllar, Frig yaylmasn Troya (Troia, Truva) savandan nceye alrlar (M.. 1250). Ama Asur kaynaklar, Friglerden, ilk defa M.. 1160 ylnda bahsediyor. Asurlular, Friglerden Muki ve bazen de Muki ve Tabal diye sz ediyorlar (Asurlular Muki terimini, bat lkeleri anlamnda da kullanmlardr). Sanrz, Hitit devletinden ses seda kesilmesinden sonra, Marmara kylarndan, douda Asur snrlarna kadar, Anadolunun tmn kapsayan bir Frig etkinlii sz konusu olmutur. Friglerin birbirine gevek balarla bal, ama aralarnda kan ba olan yneticilere sahip, devletiklerin konfederasyonu olma olasl fazladr. Bir baka olaslk ta Friglerin M.. 1250 yerine M.. 900800 yllarnda Anadoluya gelmi olmalar ve Asurlarn Muki diye bahsettii kavmin, Anadoluda M.. 1160 ila 1070 yllar arasnda Dou Anadoluda varln hissettirmi Muki 125

adl bir devlet olmasdr. Daha sonra sessiz sedasz Mukiler Friglere balanm ve Asurlular da bunu ayn devlet kabul etmilerdir. Eski tarihiler, Heredot ve Strabona gre, Frigler (Frygler) eskiden Barigler (Barygler) veya Brigler adn tayordu. Anadoluya Makedonya ve Trakya zerinden boazlar geerek girmilerdir. Friglerin, Balkanlardaki yurtlar Paeonya (Paeonia) idi. Makedonlarla akraba bir ulus olarak kabul edilirler. Briglerin tm g etmemitir, bir ksm uzun bir sre daha Makedonyada yaamaya devam etmilerdir. Frigler ve Misyallar (Mysiallar) kuvvetli bir olaslkla birbirlerine ok yakn tarihlerde, Anadoluya girmilerdir. Troya kazlarndan anlaldna gre, M.. 1050 yllarnda Tuna kkenli bir halk, Bat Anadoluda mevcuttu. Bu halk bir sre Balkanlarda oturduktan sonra Anadoluya g etmitir. Bu g, Troyann Akalarca yklndan bir sre nce olmu, sonra Troya yklp, zayflaynca, gmenler, blgeye yerleip, kendi kltrlerini srdrmlerdir.

Kababa

Trakyadan gelen gmen dalgalar, tek bir dalga eklinde olmam, dalgalar eklinde olmutur. Trakyallar (Thraklar) kabileler halinde hareket ediyorlard. Her kabilenin kendi efi vard. Bu kabilelerin en ok bilinenleri, Brigler, Bebrikler (Bebrykler), Migdonlar (Mygdonlar), Dolionlar, Thinler (Thynler), Bithinler (Bithynler), Misler (Mysler) ve Maionlardr. Kuvvetli bir olaslkla bizim Frigler (Brigler) dediklerimiz, Migdonlar, Bebrikler ve Dolionlarn bir karmdr. Anadoluya batdan g eden bu Trak (Thrak) kabileleri, nce Marmara denizi kylar ile da (Kaz) da civarna, birbirlerine yakn ama ayr ayr yerlemilerdir. Bu kabileler gebe yaamlarn srdryorlard. Kendi aralarndaki mcadelelerde, kaybeden kabile daha ierlere gyordu. Homerosa gre, Troya savalar srasnda, bir blm Frigler, Askanya (Askania, znik gl) gl ve Sangarion rma evresinde yayorlard. Zamanla, dier Trak kabilelerinin de basks ile Frigler yayldlar ve ierlere doru girmeye baladlar. Maionlar Sardeis blgesini ele geirerek devlet kurdular. Frigler Anadolunun ilerine yayldktan sonra, uzun bir sre daha gebe hayatlarna devam etmilerdir. M.. 1000 ylnda Asur zerindeki Arami saldrs zayflad. Aramilerin bir blm Dicle ve Frat arasna yerleti, zaman iinde zmsendiler.

126

Gkn olu

Chou dnemi tabak

inde, M.. 1122 tarihinde, Chou ( eu, eu, Zhou) kral Wu'su, Shang imparatoru Di-an'a kar ayakland. Shang imparatorluunu yenerek, kendi hanedann kurdu. Chou hanedan, in tarihinin en uzun yaayan ve en ok sayg ile anlan hanedan olacaktr. Chou (eu, eu) ynetiminin ilk 200 yl, ok iyi bir ynetimin ve refahn altn adr. Chou'lar, epey zamandr, kuzey in'in batsnda ufak bir devlet olarak vardlar. Chou'larn kabile olarak Trk olma olasl fazladr, Trk olmasalar bile en azndan gebe olduklar kesindir. Zamanla balang kltrlerini kaybederek, inlilemilerdir. Hatta Shang

127

imparatorluk ailesi ile Chou kraliyet ailesi arasnda karlkl evlenmeler bile olmutur. Sonuta, Chou'lar imparatorlua bir in kraliyet (feodal) ailesi olarak el koymulardr. Chou'lar iktidar almt ama Shang slalesinin asilzade tabakas, tamamen bertaraf edilmemiti. Bunlar iktidar tekrar ele geirmeye alyorlard. Chou'lar, isyan giriimlerini bastrp, Shang bakentindeki Shang kkenli halk Lo Yang ehrine topluca srdler. Shang halknn bakiyesine M.S. V. yzylda bile Lo Yang'da rastlanlyordu. Bunlar artk iyice fakirlemilerdi ve geimlerini, eski tarz mlek yapm ile salamaya alyorlard. ktidar ve inlileme dnmn, sras gelmiken, vurgulamakta yarar var. Gebeler, belli bir boy birlii olarak iktidar ele geirip, uzun seneler imparatorlua hkmederler. ktidardakiler sonunda zayflarlar, taze ve gl yeni bir gebe kabile topluluu gelir, eskileri ykarak, imparatorluu devralr. Eskiden iktidarda olan halk, imtiyazlarn, servetini ve gcn kaybetmi olarak, ar ar, in'in o insan denizinde erir gider. alara, Shanglara bu olmutur. Chou'lara da bu olacaktr.

Chou hanedan vazo

Kral Wu (cengver kral), kral Wen'in (uygar kraln) oluydu. Wu, Shang dneminde toplumu sarm bulunan ar alkol almn kstlamaya alt. Toplu olarak arap iilmesi lm cezasyla cezalandrlacakt. Ancak, ata ruhlar sarho olmay sevdiklerinden dini trenlerde iilecek ikiler bu snrlamann dnda tutulmutu. Wu, ayrca, adaletin tarafszl ve toplumda dzgn aile ilikileri iin de urat. in genleri, yallara itaat etmek zorundaydlar. Bununla birlikte babalar ve aabeyler de ailevi grevlerini yerine getirmeliydiler. Tersine hareket edenler cezalandrld. Chou'lar (eu'lar, eu'lar) in'de siyasal propagandann ilk ustalarydlar. Shang dneminin yazl eserlerini, kendi grlerinden farkl bir tarih anlay sergilenmesin diye yok ettiler. in'e " Gk'n " egemenlii dncesini telkin ettiler. Bu dnceye gre, imparator, Chou'larn yce Tanrs Tian'n yani Gk'n olu idi. mparator, halk ve devletler iin, " yasa ", " model ", " dzen " idi. Erdemi temsil eder ve bylece herkese retmenlik yani yol gstericilik yapard. Btn dnya, yani Gkn altndaki her ey onun mlk idi. mparator, adil olduu ve tebasnn menfaatlerini koruduu srece, ynetme hakkn Gk'ten almaktayd. " nsanlar kendilerini suda deil, halklarn aynasnda yanstmal " zdeyii, Wu'dan itibaren Chou imparatorlarnn dsturu olmutu. Gk, hkmdar adaletsiz ve ahlaksz olursa, nce ona ihtar verir, sonra elinden hkmetme hakkn alr ve bakasna verirdi. a ve Shang hanedanlarnn son hkmdarlarna olan buydu. Konfyus da kitaplarnda ayn temay iledi. Konfyus, Shanglara hitap ederek "Ykseklerdeki efendi " ile (Shangdi veya Shang-ti ile) Tian'n (Gk'n) ayn ey olduunu belirtti. Ayrca dedi ki: " mparator halkna kar vefal olmaldr. Halk imparatorun kiiliinde huzur bulmaldr ". leride grlecei gibi Konfyus 128

(M.. 551 479), bu dnemde, kendinden nceki birikime dayanarak " ahlak kurallarn " gelitirmitir. Konfyus'dan sonra, in kltr, Konfyus retisi ile tanmlanacaktr. Chou iktidar, Shang din adamlarn da isiz brakmt. Chou'larla birlikte, bir bozkr deti olarak, aile ii dini merasimler, aile eflerince ynetilmeye baland. Ancak by gerektiinde aman'a bavuruluyordu. Hkmdarn Gn olu olduu ilan edildi. Bylece Gk ile aile ilikisi kurulmu oldu. mparator adlarnn sonuna gelen " ti " veya " di " taks, Gk Tanr ile mparator arasndaki bu ilikiyi belirtir. Bundan sonra, tm imparatorluk hanedanlar bu taky kullanmaya devam edeceklerdir. Hkmdarn, Gk'n olu olmas ile beraber kurban trenlerinde, din adam ihtiyac ortadan kalkmt. Shang rahipleri isiz kaldlar. Ama rahipler okuma ve yazma biliyorlard. Bir ksm devlet grevlerine getirildiler, bir ksm, kylere ekilerek ky rahipleri haline gelerek, halk bayramlarn ynetmeye baladlar. inliler, evreni bir btn ve byk bir canl varlk gibi alglayarak; insan ve doal lemi de bu canl varln bir paras olarak kabul ederlerdi. nsanln inan dnyasnn olumasnda, insanl kuatan doann, evrenin canl olduu ve her eyin bir ruhu olduu fikri amanlktan beri bilinen bir dnceydi. in inancnda, tm evreni yneten, her eye kadir bir ilahi varlk reddedilmekte, buna inanlmamaktadr. in tarihinin hibir dneminde insann dier varlklardan stn grld inanlara da rastlanmaz. in'in Gk dininde ve Bozkrn aman dininde, iki dnya birbirinden kopuk, ayr deildi. Bu dnyada olanlar, br dnyay, yani Tanrlar ve ata ruhlar lemini etkilerdi. Bu nedenle, dini merasimler hatasz yaplmalydlar. Gk kltnde, hatasz yaplacak ritellerin ok nemi vard. Gerei gibi yaplamayan bir tren veya bir sungu gkte etkisini hemen gsterir, belki yamurlar yamaz, souklar vakitsiz bastrr, zetle bir sr felaket olabilirdi. Chou ileri gelenleri, hatasz merasimler yapabilmek iin Shang rahiplerine danmaya baladlar. Bylece, Chou'larn (eularn) ilk devirlerinde idare edilenler gibi aa snftan olmayan ama hkmran snfa da giremeyen yeni bir sosyal snf dodu. Bunlar Jular veya okumular (Bilgeler, ustalar) snfdr ve inde ok nemli rolleri olmutur. rnein Konfyus bir Judur. Jular aslnda topraksz kalm Shang (ang) kiizadeleriydi. Maddi ve sosyal gleri ellerinden alnarak, gszletirilmilerdi. Hayatlarn kazanabilmek iin yeteneklerini, bilgi ve becerilerini kullanmaktan baka seenekleri yoktu. Eski soylular ve veya din adamlar olarak bir soylunun eitiminde art olan alt sanatn tamamn veya byk bir ksmn bilmekteydiler. inli elitlerin eitiminde olmazsa olmaz olan bu sanatlar ise unlard: Tre, tarih, yaz ve konuma sanat, hesap, ok atma, sava arabas kullanma. Bu beceriler, antik dnyada, bir soylunun ok iine yarayacak unsurlard. Bu eitimleri alm ve bir veya bir kanda da yetenekli olanlar hkmdar saraylarnda i bulabiliyor veya garnizonlara komutan olabiliyor yahut vali atanabiliyordu. Chou'lar iktidara gelirken hayvanlar ile birlikte gelmilerdi. Shang devrinde kullanlan krekle, hayvanlarn birletirip, hakiki sapan retime soktular. Bu bulu, retimi arttrrken ayn zamanda tarmda kullanlan kle ihtiyacn da azaltyordu. Chou'lar ister daha ahlaki bir ynetimi benimsemeleri nedeniyle olsun veya klenin kymetini daha bilir olduklarndan olsun, insan kurban etme detini ortadan kaldrdlar. Chou'larla birlikte, taht babadan oula gemeye balad. Mbalaal trenler, byk av partileri, ar kurban kesmeler, yerini daha tutumlu davranlara brakt.

129

Balangta Chou'lar bir aile imparatorluu tarznda rgtlendiler. Hkmdarn en deerli yardmclar akrabalar idi. Akrabalara ve hkmdarn deerli yardmclarna, toprak zeametler (Byk topraklarn kullanm ve gelir hakk) eklinde verilirdi. Bu topraklarn idaresi, merkezi ynetimin dnda tutulmutu. lkesel olarak, bu zeametler geri alna bilinirdi. Ancak, pratikte byle olmad, zeametler belli ailelerin (akrabalarn) irsi mal haline geldi. Bu zeametler daha da sonra feodal prensliklere dneceklerdi. Ekonomi tarma, tarm da bir nevi " ortakla " dayanyordu. Toprak nce, evre koullarnn belirledii blmlere ayrlyordu. Her bir blm dokuz eit paraya blnyor, sekiz para, sekiz aileye tahsis ediliyordu. Her aile kendi tarlasn ekip, biiyor, dokuzuncu para " kung tien " (ortak tarla) ortaklaa ekilip, biiliyordu. lk ilem daima dokuzuncu parada yaplyordu. Bu parann rn devlete aitti. Bu sisteme " tsing tien ", kuyulu tarla sistemi deniliyordu. Bu dnemde brokrasi daha tam gelimemiti. mparatorluun, brokrasi ncesi merkezi ynetime sahip olduu sylenebilir. Devlet memurluklarna yaplan atamalar, bu dnemde bile genel olarak, irsi atamalar olmazd. Chou (eu, eu) topraklarnn byk bir ksm kuzey in'deydi. Sadece Chou'nun kuzey topraklarnda 200 den fazla prenslik veya feodal beylik vard. Chou dneminde tun kullanm yaygnlarken, eitli meslekler ortaya karak gelimeye baladlar. Zanaat, kesin bir tarzda, tarmdan ayrld. Yine bu dnemde, toplumun kleci karakteri geliti. Artk in toplumunu kesin snflara blnm bir tarzda grmek mmknd. Ticaret ve para beraberinde tefecilii, o da denemeyen borlar nedeniyle klelii dourdu. Ancak, in'de tarm yapmak, ibirlii, dayanma ve deneyim gerektiriyordu. Bu da kle kullanmnn yaygnlamasn nledi. Kleler, genellikle, setlerin, kalelerin inasnda, hayvan yetitiriciliinde ve maden iletmeciliinde kullanlyordu. Klelerden zanaatkr olarak faydalanld da oluyordu. Chou merkezi ordusu Shensi'de bulunuyordu. in iinde ise, saylar bini aan, banda Chou ailesinden birinin bulunduu (tercihen kabile reisi), garnizonlar vard. Bunlar daha sonra derebeylik (feodal prenslik) merkezleri olacaklard. Bu garnizonlarn etrafnda, o yrenin yerli halk oturuyordu. Yani garnizonlar, denizin iindeki adacklar gibiydiler. Genellikle bu garnizonlar, iki yolun kesitii yerlerde, etraf sktrlm topraktan duvarlarla evrilmi olarak, drt ke ina edilirlerdi. Bu garnizonlara benzeyen bir garnizon yaplanmas ileride Roma mparatorluunda grlecektir. Garnizonun iindekiler, etraftaki halktan kopuk yaayan bir snf tekil ediyorlard. Garnizonun dndaki halk " kara sallar ", garnizonun iindekiler ise kendilerini " yz aile " diye adlandran Chou'lard.

130

Muki

Asurlar

Asurlularn, Muki dedii topluluk, Asur kral I. Tiglat- Falasar ( I. Tiglat- Pileser) (M.. 11121074) zamannda bugnk Elaz blgesinde oturuyorlard. Mukilerin kim olduu konusunda, daha nce de dediimiz gibi, aklk yoktur. Mukilerin, 1200 yllarnda Trak kabileleri g ile Friglerden nce Anadoluya gelmi bir kabileler topluluu olduu sylenir. Mukilerin Grc kkenli bir halk olduunu syleyenler olduu gibi, onlarn Karadeniz blgesinde yaayan Moskhi ve Tibareni kabilelerine balayanlar da vardr. Asur kral I. Tiglat131

Falasar ( I. Tiglat- Pileser) Balarnda 5 kral bulunan ve 50 yldr Alzi ve Purulumziye egemen olan Mukilerle savatn syler. Savat Muki ordusu 20.000 kiiliktir. Asur kral II. Tikulti-Ninurtada (M.. 890884) Mukilerle savamtr. II. Assurnasirpal M.. 883 de Mukileri vergiye balamtr. Batda yerleik Friglerle, douda yerleik Mukiler arasnda ayn tarihlerde kullanlan anakmlekler farkldr ve hatta l gmme adetleri bile farkllk gstermektedir. Sanrz, Mukileri Friglerden ayr bir toplum olarak ele almak daha doru olacaktr. Mukiler, Taballara Friglerden daha yakn bir grnt sergilerler.

Frig yerleimi

Anadoluda Frig yerleimlerine baktmzda Alacahyk, Aliar, Kltepe (Hitit ann Kane veya Nea's), Pazarl, Boazky (Hattua) gibi eski kentlerin zerine kurulmu orta halli yerleimlerdir, etraflar duvarlarla evrili mtevaz kasabalardr. Bakent Gordion, daha sonra ad Kral Yolu olan byk karayolunun, Sakarya (Sangarion) nehrini kestii noktadadr. Eski bir Hitit yerleimi zerinde kurulmu olan Kent, gl ta duvarlarla evrelenmiti. Ta kuleleri ve byk kaplar vard. ki kule arasndaki byk bir kapdan ieri girildikten sonra ihtiaml kamu yaplar, girenleri karlyordu. Frigler zamannda mstahkem atolarn varl da kazlarda ortaya karlmtr. Frig atolar bize, kabile reislerinin zamanla feodal beyler ekline dnm olabileceini artrmaktadr. Frig evleri bazen tatan ve bazen de tahta ereve kullanlmak yoluyla tuladan yaplmaktadr. naatta, Efriz tarzn ilk kez Frigler kullanmlardr. Efriz, taban kirii ile at arasnda kalan, zeri kabartmalarla ssl, panodur. Bu tarz, Yunan ve Roma yaplarnda oka kullanlmtr. M.. 1000 yllarnda, Hitit devleti artk ortalktan kalkmken, Frigler daha tam bir devlet kuramamken, Van gl evresinde ki, irili ufak devletler veya kralcklar 100 yl Asur ile 132

boutular. Dou Anadoludaki ufak kralcklardan biri de Urartu idi. Bu ufak devletlerin Asurlulara kar yapmakta olduklar mcadeleler, sonunda, M.. 900 ylnda tek bir devletin atsnda birleme ile sonuland. Bu devlet merkezi Turupa olan Urartu krallyd. Daha nceki blmlerde Msr merkezi hkmetin zayflad ve lkenin paraland bir halde brakmtk. M.. 945 ylnda, Msr tekrar birleti. cretli ordunun siyasi rol artk iyice artmt. Taht, Msr hizmetinde grev yapmakta olan Libyal bir generale teslim edildi. I. eank firavun oldu. mparatorlukta ksa bir sre iin istikrar tekrar saland. Ama eanktan sonra, Msr tekrar paraland. Daha sonra, Nubyal hkmdarlar Msra boyun edirdiler. Msr tarihinde Nubyal firavunlar dnemi balad. M.. 1000 ylnda Orta Amerikada Mayalar Guatemalann Maya blgesinde antsal bir kent olan Nakbe kentini ina ettiler. M.. 1000 ylna doru, Mayalarn gitgide artan nfus, blgenin orta ksmnn tamamna da yaylma gsterdi ve buna paralel olarak baz gelimeler yaand. Bu gelimeler arasnda, blgenin tamamnda ehirciliin gelimesi, ileri tarm sistemlerinin kullanlmaya balanmas, artan nfusu denetleyebilen bir tr siyasi rgtlenmenin olumas vard. Bu nc siyasi rgtlenmede soylularn ve din adamlarnn otoriter konumda olduklar bir hiyerari sz konusuydu. Mesleki i blm de ortaya kmt. Bunlar Tarmclk, avclk, balklk, meyvecilik, mlekilik, talk (ta sanayi), tekstilcilik ve din adaml idi. Topran ilenmesinde msr, fasulye, kakao ve balkaba ekimine ncelik verilmiti; avclk, balklk ve meyvecilik ikinci planda tutulan, tamamlayc etkinlikler konumundayd. Bu dnem Klasik-ncesi veya tarm dnemi olarak da adlandrlr. Bu dnemde teki dnya yaamn kabul eden, ller kltn ieren bir din grlmektedir. Arkeolojik bulgular Mayalarn yaklak 3.000 yl nce trensel yaplar ina ettiklerini gstermektedir. Maya uygarlnn, komusu denilebilecek, klasik-ncesi dnemde yeermi bir baka Orta Amerika uygarl olan Olmek uygarlna kyasla snrlar ve farklar konusunda tartma srmektedir. Eski Mayalar ile Olmekler, Olmeklerin varl sresince birbirlerinden etkilenmilerdir. Mayalarn Olmeklerden alm olduklar balca sistemler yaz, say sistemi ve Uzun Hesap (Cuenta Larga) denilen takvim sistemidir. Yazm M.. 1000 yllarna varan Cascajal blou, Olmek medeniyeti ile ilgilidir.

133

Cascajal Blou

Cascajal izim

134

Ecinsellik

Eski Yunan ve Roma dnyasna girmeye balayacamz bu srada, olup bitenleri daha iyi kavrayabilmek iin ecinsellik zerinde durmak gerekmektedir. Ecinsel davranlar, genel bir temayl olarak deil, ama zel haller olarak, btn canllar arasnda grlr. Dier canllar arasnda olduu gibi insanlar arasnda da her dnemde grlmtr. Bu davranlar, bu zel halleri ile konumuz dnda kalmaktadr ve bu kitabn kapsam iinde incelenmeyecektir. Burada e cinsel davranlardan sz edilmesinin nedeni, toplumlar iinde kurumsal olarak bu konuda nasl davranldnn incelenmesidir. Daha nce grld gibi, ok uzun zamandan bu yana, insanlar, kadnn dl yatann tohumun byd yer olduunu kabul etmilerdi. Ayn ekilde, erkek, penisi araclyla tohumlar tayordu. Meni ise hayatn kendisiydi. Seks de by gibi bir eydi, onda da doast glerin parma vard. Sanki bu ikisi de ayn esrarn paralar idiler. Bu esrarl g Tanrsal bir gt. En eski kltrlerden itibaren sembolik seks ayinleri ile verimlilik arttrlmaya allmt. Meni hayat verendi. nsanlk Tanrlarn menisi ile var olmutu. Antik kltrlerde erekt olmu erkeklik organna sahip Tanr heykelleri ok rastlanan figrlerdi. Burada, bir eit, abartlm-erkeklik organ kltnden, dier bir deyile, bir tapnmadan bir kutsamadan sz edebiliriz. Yerleik dzene getikten sonra, ok tanrl kltrlerde mastrubasyon sonucunda meninin topraa salmas bereketi arttran ayinlerin parasyd. Sembolik anlamda Tanrlarla yaplacak seksin verimlilii arttracana inanlyordu. Binlerce yl meniye verilen nemle ve onun yaratc gcne inanarak geince, meni almann faydalar zerinde insanlarn dnm ve speklasyon yapm olmalar normaldir. Hatrlanaca gibi, tahl retimine gemekle yerleik dzene de geilmiti. Tahl retimi beraberinde Kadn Ana tanra yapacak kadar glendirmiti. Ama yerleik dzene gemek beraberinde snflar ve savalar getirmiti. Sava ise erkein etkinlik alanyd. Sava ve snflar beraberinde servet farkllamasn getirince, bu dnyann merkezine erkek yerlemiti. Bylece kadn gittike arka plana itilirken, erkek merkezdeki yerini salamlatryordu. Erkein glenmesi ile birlikte, zaten yaratclk atfedilmi bulunan meni daha da nem kazanyordu. Savaan erkein, yneten erkein ve dmanlarn yok eden kahramann gc tartlmazd. Erkeklik gc, tanrsal bir gt. Zaten meni tanrsald, ama meninin kt organ, erkein erkeklik organ, o da tanrsald. Kadn gl iken, erkek ile kadnn beraberlii hayatn balangc kabul edilmiti. Hatrlanaca gibi kadn erkek beraberlii, bahar ayinleri ile Tanrlara hatrlatlyordu. Ama imdi, meni daha nemliydi ve her eyin balangcyd. Onu kimse mastrbasyon ile ziyan etme hakkna sahip olamazd. Ayrca, gerekmedike bu 135

gcn kadn da kullanlmas bile anlaml deildi. Meni gt ve bu gcn doru ellerde olmas ve ie yaramas gerekiyordu. Buradan ileride kutsanan pedastrik ilikiler kacakt. Tapnaklarda rahiplerle girilecek ecinsel ilikinin erkeklik gcn kat be kat arttracana inanlrd. in en banda bu iliki tr, cinsel hazzn tesinde, toplumun deerlerini ve yerleik kurumlarn destekleyen ve koruyan gl bir riteldi. Rahip sembolik olarak Tapna gzeten tanrnn temsilcisiydi. Tapnaklarda nasl kutsanm seks kadnlar olmusa, ayn ekilde kutsanm seks erkekleri de bulunmaya balad. Tapnaklarda yaplan seks, tanrlara kurban kesmek, adak adamak gibi bir eydi. Tapnak Tanrlarn dnyasyd veya ona alan bir kapyd. Burada yaplan her ey normal dnyada yaplandan kat be kat gleniyordu. Tapnaklarda, Tanrya adanm tapnak mensubu gen erkeklerle yaplan seks yani ecinsel iliki erkeklik gcn arttran bir eylemdi. Erkeklik gcn kat be kat arttran bu ecinsel davran, zamanla sava baz topluluklarda dayanmann sembol olmutur. Bu davran biimi hem dayanmayd ve hem de gcn birbirine aktarlmasyd. lerde sras geldike anlatlacak olmasna ramen, burada sadece okuyucunun ilerde hatrlamas iin birka rnek verilmitir. Antik Yunanda ve Japon Samuraylar dnyasnda, askeri kast glendirmenin bir yolu ecinsellikti. Japon Samuraylar savaa gen bir partner eliinde giderlerdi. Kelt savalar kendilerini baka erkeklere kolayca ve hibir sknt duymadan sunarlar ve reddedilirlerse bunu byk hakaret kabul ederlerdi. Birok eski kltrde yer bulan bir dier inan ta, ecinsel ilikinin genci hayata ve evlilie hazrlayan ve gen erkekler iin, nerede ise, zorunlu bir sre olarak kabul grmesidir. Eski Yunandan kan ve kurumlaan Pedastri (Pederastri) budur. Pedastri (Pederastri) de daha yal ve yksek statdeki bir erkek yetikinlie hazrlanan erkek ocuu ile ecinsel ilikiye girer. Gen erkein bu iten zevk almas veya mutlu olmas beklenmez ve sorgulanmaz. Minnettar olmas yeterlidir. Eski Yunan ve Romada Pederastri ile ifade edilen kurum, daha st konumdaki kiinin gence ihtiyac olan yurttalk dersini vererek hatta fedakrlkta bulunarak onu hayata hazrlamasdr. Doal ki, bu iliki, gencin statsnn ve bazen de ekonomik koullarnn hzla ve kolay bir ekilde ykseltmesinin de yoluydu. Pederastri szc ile ifade edilen iliki biiminde cinsel hazzn tesinde, toplumun deerlerini ve yerleik kurumlarn destekleyen ve koruyan gl bir ritel olduunu gnmzde kabul etmek kolay deildir. Ecinsel iliki, pek ok toplumda, kar cinslerin ilikisi kadar ve bazen ondan daha fazla tasvip gryordu. in mparatorlarnn erkek ve kadn odalklar ile gezindikleri bilinmektedir. Bu varlk gsterisi birok sarayda ve toplumun zengin ve ayrcalkl kesimlerince de sergilenmitir. Tm caydrmalara ramen 1. Elizabeth ngilteresinde bile gzde hovardalar fakl cinsten sevgililerini ayn anda kollarna takp sokaklarda gezinmilerdir. Halk da bunlarn hovardalklarna ve cinsel glerine gpta ile bakm olsa gerektir! Antik zamanlarda, Akdeniz blgesinde, homoseksellik gnll olarak ve yaygn yaplan bir davrant. Sir Richard Francis Burton Akdeniz lkelerini kapsayan Anadoludan, Afganistana ine uzanan Japonya, Yeni Gine ve Endonezya ve adalar da iine alan bir kuak boyunca Pederastinin ve homosekselliin ho grldn bir hipotez olarak ortaya atmtr. Bu blgeye Sotadic Zone demektedir. Antik bir olgu olduu dnlen pederastik adetlerin yakn zamanlara kadar ve belki de hala baz adalarda canl olduunu antropolojik almalar ortaya koymutur. Bir tez almasndan rendiimize gre: 136

 Antik Yunanda ecinsellik ya da o zamanki tanmyla olanclk, topluma kabul edilme kuralyd. Erikin erkein gen erkekle ecinsel birleimi, erikinin sperminin gence erkeklik aktarmas olarak kabul ediliyordu. Antik Yunanla benzer inan, on bin yllk gemii olan Melanesia adalar ve Papua Yeni Ginedeki kabilelerin genelinde de yaygnd. Bu kabilelerdeki yaamn on dokuzuncu yzylda Batllarn geliine kadar deimedii dnlmektedir. Hatta rtl bir ekilde srdn de dnenler vardr. Marind ve Kiman kabilelerinde, ocukluk dnemini bitirmi erkekler, annesinden ve kadnlar evinden alnp babas ve erkekler evine getirilirdi. Ergenliin ilk iaretleriyle, glenmek iin, days tarafndan anal yolla, spermle beslenirdi . Erkek ocuklar yl kadar bir sreyle bu dnemi yaard. Bugn, her ne kadar ecinselleri yaksalar da, talasalar da, Afganistanda baz Talibanlarn olan seks objeleriyle (ailesinden parayla satn alnan erkek ocuklar), son derece erkek mcahitlerin birlikte verdikleri pozlar ortalkta dolamaktadr.

137

srail

M.. 1000

Kenan lkesinde, kral Sleyman tahttayd. brani Tanrsna gelince, balangta, aman nitelikli bir Tanr olan Sina da Tanrs Yahova, srail birlii kurulurken, yava yava insan nitelikli bir Tanrya dnt. Artk, Yahova, insannkine benzer organlara, gzlere, kulaklara, ellere, yree ve solua sahipti. Dnce ve duygular bir insana ok benziyordu. Hakaret grnce ok fkelenirdi. ok kskan bir tanryd. Yahova ulusal bir tanryd. srail oullarnn tanrsyd. Yabanclarla olan mnasebetlerde daima sraillilerin yannda yer alrd. srail oullarna dayatt ahlak kurallarn yabanclar iin geerli saymazd. Kazanmak iin her eyi mubah sayard. Firavuna yalan sylenebiliyordu. Yahova, Msrdan karken, kavmine Msrllardan almann gnah olmadn syleyerek hrszlk yapmasn tlyordu. Yahova sava bir tanrdr. Ulusun dmanlar, ulusun Tanrsnn da dmanlardr. srailli savalar, sadece Yahovann yardmclardr. Yahova kendi ordusunun ortasnda daima hazr ve nazrdr. ou zaman grnmezdir, ama Ahid sand gibi maddi bir nesnenin ekli altnda da var olabilir. srail dman karsnda yenilirse, bu sraillilerin Yahovay gazaba getirdikleri, Yahovann da onlar savata korumad anlamna gelir. Yahova, sraili dmanlarna kar korur. Ama srail Yahovay kzdrmsa, dman, Yahovann gazab haline gelerek sraili cezalandrr. sraili ynetecek olann tayini ii de Yahovanndr. Kral, Yahovann sevgili kulu, rahiplerin badr. Yahovaya birka eit tapn vardr. inde Tanrnn hazr ve nazr olduuna inanlan Ahid sandna taplr. Bu Ahid sand mana ( manna) ile doludur. Sultan Sleyman Yerualim (Kuds) tapnann inas tamamladnda, bu tapnak dinin merkezi haline gelmi, Ahit sandnn yerini almtr. Artk mana sadece Ahit sandnda deil, ayn zamanda Kuds tapnandadr. Buras Yahovann tek meru ve kutsal evi saylmaya 138

balanmtr. Peygamber Yeremiya yle der: " O zaman Yahovann Ahid Sandndan artk sz edilmeyecek, artk bu sandk dnlmeyecek, hatrlanmayacaktr; kimse onun iin eseflenmeyecek; sandk artk yerine konmayacaktr. Bundan sonra Yerualim (Kuds) Yahovann taht diye anlacak ve btn kavimler onun adna orada buluacaklardr." Sleyman, lkesini on iki blgeye ayrmt. Her blgenin bana bir ynetici atamt. Her ynetici, kendi blgesindeki vergileri toplar ve Jersleme (Kuds) yollard. Davut tarafndan balanan, ancak esas yapm Sleymana ait olan, Sion da saray ve Yahova tapna, otuz binden fazla insann angarya tarz almas ile bitirilebildi. Kral Sleyman Fenike, Msr, Suriye ve Arabistanla ticari ilikiler kurarak, bu lkelerden at, kle, altn, gm, kokulu yalar ithal etti ve sraili zenginletirdi. lke iinde vergi ve angarya fazlal nedeniyle bir honutsuzluk vard. Sleyman, Yuda (Juda, Yahudi) kabilelerini, kuzey kabilelerine nazaran fazla kayryordu. Efraim kabilesi bakaldrd, ama bu ayaklanma bastrld. Sleymann lmnden sonra, srail kabileleri arasndaki mcadele iddetlendi ve sonunda, M.. 935 ylnda, Yuda (Juda, Yahudi krall) ve srail adl iki krallk ortaya kt. Bu dnem sraillilerinde, eski dinin ve amanizmin bir kalnts olarak, llere yani bir anlamda ruhlara (Elohimlere) tapnma devam etmekteydi. Daha radikal inananlar ise, zaman ilerledike, bu tarz sayg gsterisini ho karlamamaya balamlardr. " ller hibir ey yapmazlar, hibir ey bilmezler, aa yukar tam bir yokluk iindedirler." diyerek kar kmlardr. te bu noktada tek Tanrya tapn, amanizm ile atma haline gelmitir. Daha sonralar, M.. 700 ylndan balayarak, bu ok Tanrc tek Tanrya tapn, gittike daha fazla tek Tanrcla doru ynelmeye balamtr. Bu yneli, brani din adamlarnn sezgisel olarak oluturduklar bir geliimdir. srailliler iin Yahova, tm teki kavim Tanrlarna gre ok daha kudretlidir. srailli, bu kudretli Tanr tarafndan, yabanc bir lkede dahi korunduunu hisseder. Bana gelen mutlu veya mutsuz her ii, Yahovann lutfuna yahut gazabna atfeder. Bylece, Yahovann gc, snrlar aarak, evrensel bir kapsama ulamaya balar. Yahova'nn evrensel bir Tanr ekline getirilmesi ve hem de mutlak adaletin Tanrs haline gelmesi, peygamberlerin katk ve abalar ile olmutur. Peygamberlerin katklar ileride kapsaml olarak grlecektir. M.. 935 ylna gelindiinde srailin srael ve Yuda (Yahuda) olarak iki kralla ayrldn sylemitik. srael krall, ayrlktan sonra 50 yl sren i kargaalarn iine dt. Bu kargaa onun sonu olacakt. Sultan Sleyman by sanat ile uraanlarn efsanevi bir figrdr. Sultan Sleyman, Hz. Sleyman veya Kral Salamon denen bu peygamber azametli ve gl bir krald. Sylencelere gre de gelmi gemi en byk byc idi. Sleyman adn dorua karan esas g, sahip olduu efsanevi yzkteydi. Kimi dini mitoloji kaynaklarna gre, aka sylenmese bile, bu yzn Tanr tarafndan adaletle hkmedebilmesi iin ona verildii ima edilir. Bu yle bir yzktr ki yalnz meleklerin bildii Tanrnn gizli ismini saklar. Tanrnn bu bilinmeyen adnn yaratma ve hkmetme zellikleri vardr. Kimilerine gre de Ademin tad bir yzktr bu ve Adem cennetten karlrken onu Arta (slam inancna gre gn en yksek ksm) brakmtr. Daha sonra Cebrail Tanrnn emri ile onu Hz. Sleymana getirmitir. Sleymana iyilik, gzellik ve adalet iin verilen bu yzk ayn zamanda bir mhrdr. Sleymann mhr aslnda be kollu bir yldzdr. Ama Mhr- Sleyman ift genin kesiimi olarak yani alt kollu yldzla sembolize edilmitir. Gerekte ise alt kollu yldz Sleymann deil, babas Davut peygamberin kulland bir semboldr.

139

Bu alt kollu yldz i ie. ki gendir. genlerin biri yere biri ge bakar. nsann maddi ve manevi dnyasn, dii ve erkek gleri, dnyaya giri ve k kaplarn ve daha kim bilir neleri sembolize eder, edebilir. Bu tip sembole yklenecek ulvi deerler ve anlamlar tamamen insann hayal gcnze kalmtr. srael bayrann da sembolu olan bu alt kollu yldz, yzlerce yl kutsal bir sembol olarak slam dnyasnda kullanlmtr. Cami ve medrese duvarlarnda, mezar talarnda, muhtelif objelerin sslemelerinde kutsal bir obje olarak, padiah gmleklerinde beladan koruyucu bir tlsm olarak Mhr- Sleyman motifini oka grmek mmkndr. Byclk, bilinmezler dnyasnn gleriyle ibirlii yapma arzu ve iddiasndadr. Bunun sonucu olarak, mevcut olduunu iddia ettii glerini, geerli bir kutsal varl sembolize eden bir isme dayayarak daha inandrc ve eriilmez olur. By, bu anlamda da dinler gibi, bir merulama abas iinde olmutur. Byclk mitleri de dini mitler gibi sylencelerle yaylr. Bu sylencelerde isimlerle zamanlar ve hatta kavimler uyumayabilir. Aslnda by ile uraanlarn bu anlamda bir tutarllk kaygs tamalar da pek beklenemez. nemli olan bilinen veya bilinmeyen tm glerin kaynann ayn olduudur. Sylencelerdeki fikir aktr, iyilik ve gzellik iin insana verilen gizli bilgiler kt amalar iin de istenirse kullanlabilinir. Sultan Sleymana atfedilen olaylar mucizeler ve kerametlerle doludur. Bin bir gece Masallarna da kaynaklk eden bu ykler yazlm, sylenmitir. Kuran da bile Sleymann uan halsndan, emrindeki cinlerden (ki bunlara huddam denir) kurdun kuun dilinden anlamasndan sz edilir. Gerekte Yahudi Kral Davutun olu olan Sleyman gl ve dirayetli bir krald ve lkesine bir altn a yaatt. Sleyman efsaneletiren en nemli eseri efsanevi Sion Tapnayd. Davud zamannda Sion (Siyon) Danda yalnzca bir adr vard. ine Ahid Sand konulmutu. Ahid Sandna bu esiz evi yaptran Sleymann o devir iin son derece grkemli olan bu mabedi, cinlerin yardm ile yaptna inanmak iin insanlarn birok nedeni olmaldr. Daha sonra yerle bir edilen bu mabedin temel duvar bugn Yahudilerin Alama Duvardr. Yan banda Mescti-i Aksa ykselir. Sleymann Tapna Hristiyan dnyasn da ok megul etmitir. Templer (Tapnak) valyelerinin bir ksm Kutsal Kadehi, bir ksm Felsefe Tan, bazlar da Mhr- Sleyman aram ve hatta bazlarnn bunlar bularak baka yerlere sakladklar sylenceleri yaylmtr. Kitab- Mukaddesin Mizmor blm (Trkede Zebur) olarak bilinen paras M. 560 yllarnda yazlm 150 kadar ilahi formunda iirden olumutur. ou (Hz.Slyman) loma HaMelehin babas David HaMeleh (Hz.Davut) a aittir. Ama Hz.Sleymana ait olanlar onun air ynn ortaya koymaktadr.

140

Saba

Arabistan, Asyann gneybatsnda, Kzldenizle Basra krfezi arasnda bir yarmadadr. Bu byk yarmada, aslnda Afrika ve Orta Asya llerini birbirine balayan ldr. Gneydousu yani Yemen dalktr. Yemen ve Umman Muson yamurlarndan faydalanarak, yamur alrlar ve bu nedenle tarm yapla bilinen mmbit alanlardr. Arabistann tarihi hakknda, evrelerindeki yerleiklerin, Msr, Mezopotamya devletleri ve branilerin yazdklarna dayanarak, ok az ey bilinmektedir. Bunlar kesin olmayan bilgilerdir.

Saba harfitas

Gney bat Arabistann yamur alan dalk blgesinde, imdiki Yemende, hkmranlk M.. 900 800 yllar civarnda Saba ailesine geti. Yemen Orta Dou tarihi zerinde kurduu medeniyet ile etkili olacaktr. Yunan corafyacs Ptolemy oraya Eudaimon Arabistan yani mutlu, ksmetli anlamnda Romallar da felix Arabistan derler. Araplar ise El-Hadra (yeil) adn vermilerdir. Saba hanedan M.. 8. yzyldan M.. 275 ylna kadar Yemende hkm srmtr. Sabalar, yeni kentler, kuleler, mabetler, yollar ve olaan st sulama sistemleri ina ettiler. Bakentleri, kuzeye giden kervan yolunun balangcnda ve le yaslanm olan, Marib idi. lke genel olarak tarm ve balklk yapyordu. Ana ihra maddesi koku retiminde kullanlan zel reinelerdi. Bu karl ihra rnleri, lkede gelimi olan ticaretin, daha da gelimesine ve kervan yollarnn kurulmasna neden oldu. Yemen uzun zaman boyunca baharat ticaretini kontrol eden lke konumundayd. 141

Saba kraliesi Belks

Yahudi krallnn, Sultan Sleyman zamannda, Saba kraliesi Belks tarafndan desteklendiini ve kralienin Sleyman ziyaret ettiini biliyoruz. Bu dnemde, zaten mevcut olan ticaret ilikileri iyice gelimiti. Saba krall mamur, zengin ve gl bir devletti. Sleyman peygamberin kervanlar, Arabistana altn ve reine almaya gitmilerdir. leriki zamanlarda Persler, byk bir imparatorluk kurmu olmalarna ramen, Arabistan ele geirmekle ilgilenmemilerdi. Ancak, Perslerin, Araplar zerinde byk kltrel etkileri olmutur. Saba krall balangta mukkarrib adn tayan byk rahiplerce ynetildi. Sonra ynetim krallara geti. Saba Kavminden bahseden en eski kaynaklar, Asur Kral II. Sargon zamanndaki kraliyet yllklardr. II. Sargon (M.. 722705) vergi deyenler arasnda Saba Kral Yisi-amaradan da bahsetmektedir. Ur Krallarndan Arad-Nannarn kitabelerinde Sabum szc gemektedir. Bu szck tahmin edildii gibi Saballar anlamndaysa Saba Medeniyetinin tarihi ok eskilere dayandrlacaktr (M. 2500 yllarna). imdiden Arap Yarmadasnn arkeolojik bulgularnn sergilendii Metropoliten Mzesi salonlarnda Saba Medeniyetinin M.. 950 - M.S. 250 arasna oturtulduunu gryoruz. Tarihi kaynaklar Saballarn Fenikeliler gibi tccar kavim olduklarn syler. Hatta onlar iin Arabistann Fenikelileri de denir. Saballar kadim zamanlardan beri ticaret yapyorlard. Blgenin hkimi olan II. Sargona vergi vererek ticaret izni ve koruma garantisi almak zorunda idiler. te bu yzden Krallk yllklarna girmilerdi. Tarihi kaytlar incelendiinde Saba ordusunun gl bir ordu olduu ve Afrika ktasnda smrgecilik yapt hissedilmektedir.

142

phesiz Saba, aromatik reine pazarn elinde tutuyordu. Bu iki reine frankincense ve myrrh Altndan bile daha deerli ve ok tanrl dinlerin vazgeilmez ritel malzemesi idi. Tbbi pomatlar yapmnda da kullanlyorlard. Bunlar ksaca tantmak gerekirse Frankincense (olibanum) reinesi, ana vatan Hindistan olan boswellia (akgnlk) aacndan elde ediliyordu. Bir miktar da Kuzey ve Orta Afrikada da yetiiyordu. Tapnaklarn vazgeilmez tts malzemesi olmasnn yan sra zamann kozmetiinin de olmazsa olmaz idi. Myrrh ise commiphora myrrha denilen bir aacn kzlms-kahverengi reinesi idi. Yemen yani Saba lkesi ve Somali, Etopya gibi blgesel bir zenginlikti. Parfmerinin vazgeilmezi olarak altndan bile deerliydi. Bu reineler Msr inannn ve sosyal hayatnn vazgeilmezleriydiler. Msrda kadnlar ve erkekler, aromatik reinelerle kartrlm srmeler kullanrlard. Bu reinelerin ithalindeki aksama gerek tapnaklar gerekse kozmetik gereksinimini zora sokard. Eski Msrda kozmetiklerin salk asndan bir nemi vard. En nemli gereksinim de gzlere srlen boyayd. Kozmetik boyalar aromatik (ho kokulu) reinelerle kartrlm muhtelif metal oksitlerle elde ediliyordu. rnein gze srdkleri boyalar, yalnzca gzelletirici olmakla kalmaz, sinekleri karr, gz hastalklarna kar korurdu. Gzkapaklarn boyamak iin kurun slfit kullanrlard. Gzn alt kapaklar ise bakr karbonatla (malahit) yeile boyanrd Bu srmeler hem gz gneten koruyan hem de gzkapaklarnda grlen ve bulac olan trahoma hastalna kar etkili bir ila oluyordu. Bu iki metal oksidi ieren pomatlar antibiyotiklerin bulunmasna kadar kullanlmtr. Ortadou, Msr, Sahra Afrikasnda Uzakdouda kullanlan srmeye benzer bu kozmetie kohl (srme) ad verilirdi. Kaynan Hindistandan alm ve Hinte kkenli bir kelimedir. M.. 3500 yllarna kadar uzanan bir gemie sahiptir. Gz koruduuna inanlr aslnda irriten olsa da o devir iin iyi bir koruyucudur ve geleneksel bir sstr.

143

Gebeler

Anadolu'da, Mezopotamya'da ve Msr'da M.. ilk binli yllara geldik. Bu dnemde biraz da Orta Asyada olup bitenlere de bakmak gerekecektir. Bundan sonra, tarihin yazl sayfalarna gebelerin yerleerek kurduklar devletler gireceklerdir. Bu tarihe kadar avclktan yerleik dzene geen toplumlar, bu tarihten sonra, gebe dnemi de yaayarak yerleik hale geleceklerdir. Gebeler dalga dalga geleceklerdir. Yerleiklerin vahi ve medeniyetsiz bulduu gebeler, gelecek, yerleikleri yenip, onlarn medeniyeti zerine kendi medeniyetlerini ina edeceklerdir Orta Asya, Homo sapiensin yurt tuttuu yllarda, daha nce szn ettiimiz gibi, iklimi yaamaya ok uygun olan ve sadece avlanarak bile rahat doyulabilecek bir yerdi. Ortasnda bir veya birka i denizden meydana gelmi su havzalar ve bunlara kavuan rmaklar ve ormanlar, stepler vard. Ancak bundan 15.000 yl nceye gittiimizde, bu evresel yap deimeye balad ve hzla deiti. Orta Asya artk bir cennet deildi. Orta Asya bozkrlamaya balamt. Bundan 8 ila 10 bin yl evveline gelindiinde ise, Orta Asya artk tam bir bozkr olmutu. Bu Bozkr, inden balayp, Urallar geip Rusya steplerinde devam ediyor, Macaristann ilerine kadar uzanyordu. Bozkr dediimiz bu topraklar o gnden bu gne kadar pek fazla deimemilerdir. Altay ve Tanr dalar, Moolistan bozkrn, Kazak bozkrndan ayrrlar, ama yer yer geitler verirler. Bozkrn kuzeyinde Sibirya ormanlar ve Tundra bulunur. Gney bozkrnn ortasnda ise ller vardr. Bat Trkistan'da Kzlkum ve Karakum lleri, Dou Trkistanda Takla-makan l ve daha douda Moolistan ikiye blen Gobi l bulunur. Bozkr denizden uzaktr. Etraf yksek dalarla evrilmitir. Dolays ile iklimi serttir. Kn scaklk yer, yer sfrn altnda 51 dereceye kadar der. Yazn ise sfrn stnde 50 dereceye kadar kar. Bozkr tarma elverili deildir. Bozkr bitki rtsnn besleyebilecei hayvan says bellidir ve deimez. Dolays ile avclk ve hayvanclk iin mahdut sayda imkn vardr. Kaynaklar sonlu olunca, denge iin insana sunulan imknlar da sonludur. Bu da insan nfusunu snrlar. Bozkrda, insan nfusu, ancak retim teknikleri geliirse, byyebilir. Eer, insan nfusu artarsa veya kurak giden yllarn ardndan bozkr alan daralrsa, dengeler bozulur. Otlak kavgalar kzr, savalar artar. Uzun bozkr tarihi, boylarn, klanlarn, ailelerin birbirinin otlaklarn ele geirme ve yeni otlaklar peinde koma tarihidir. Gebe, zevk iin veya alt iin g etmez. Gebe g etmeye mecburdur. Normal koullarda, g, birka yz kilometrelik bir alan iinde, belli tarihlerde, belli yollardan ve belli yerlere yaplan dzenli bir gidi gelitir. Bu planl bir faaliyettir. Buna karn avc aileler 144

plansz dolarlar. Onlar bir rastlant sonucu karlatklar, bol av bulunan yerlerde bir sre kalrlar. Gte ise plan, program ve organizasyon vardr. G, geni apl bir harekettir. Binlerce insan, kadn-erkek, oluk-ocuk, koyun, at, deve ve eyalar, 200300 Km yol alr. Harekt bir askeri operasyon hassasiyetinde planlanr. Bundan 7080 yl nce, Basra krfezi ile Zagros dalar arasnda yaayan gebe Kagay Trklerinin g izlenmitir. Bu g 20003000 yl nceki, atalarnn gnden farkl deildir. " G hazrl hummal bir ekilde yaplr. afaktan geceye kadar allr. Sr gzden geirilip, zayflar kesilir. Atlar nallanr, develerin srt yaralar bakmdan geirilir. Torbalar yamanr, eyalar paketlenir. Aile yneticileri olan Aksakallar adr adr dolap, yaplan hazrlklar denetlerler. Son gece byk bir len verilir. Koyunlar kzartlp, atelerin evresinde, gece yarsna kadar ark sylenir, dans edilir. G sabah borazanc, boy yneticisi olan Kethdann adrnn yannda uzun uzun boru alar. Sonra Kethdann adrnn direkleri ekilir, adr der. teki aileler de ayn eyi yaparlar. G balar. Bir saat yrnp sonra durulur. Her ey tekrar gzden geirilerek genel bir kontrol yaplr. Kethda: lk gn yavatr. Sonra gnde 10 ila 12 mil yol alrz. gn yrrz. Sonra sr kendini toplasn diye, bir veya birka gn dururuz. ki ayda 280 mil yol yapacaz. diye aklar. Yolda aya krlan, len atlar olur. nsan ve hayvanlarda ayak arlar grlr. Bu gn izlendii tarihte, dar bir geitten geilirken Kagay Trkleri iddetli bir tipiye yakalandlar. Hayvanlar rkt. Ancak btn gece alarak durumu kontrol altna alnd. Vardklar ilk kamp yerinde, plandan zaman olarak saptklar iin fazla kalamadlar. Tre gerei arkadan gelecek olanlar dnmek gerekiyordu. Daha sonra oradan geecek olanlar bo ayr, kamp yeri ve su bulmalydlar." Kuraklk, bozkrda ykmlara yol aar. Bozkrda kurakln nelere mal olduunu aklamak amac ile aada verilen rnekler, yakn tarihten seilmitir. nk yakn zamanda olan bu olaylarn kaytlar ve grg tanklar vardr. Uzak gemite, kuraklk nedeniyle meydana gelen olaylarn, bunlardan daha kt olaca kesindir. Bundan 6 asr nce, kuraklk nedeniyle ok kt duruma den Kpak Trkleri erkek ocuklarn kle olarak satmak zorunda kalmlardr. Kalmuklar, 250 yl nce, kuraklktan srlerini kaybetmilerdir. 13.000 aileden 5.600 ailenin hi srs kalmamtr. Boylar, aileler dalmtr. Kazaklar, bundan 200 yl nce, yl sren sert klarn sonunda, srlerinin yzde 25 ini kaybetmilerdir. Arapadaki Mal szc bozkrda hayvan anlam kazanr. Hatr sorulurken, maln, cann sa m diye sorulur. Anadoluda bugn bile mal telef olacana, can telef olsun denir. nk bozkrda hayvanszlk demek lm demektir. Hem de acl lm demektir. Sevdiklerinin bir bir yok olmas demektir. Sert k ve kuraklk gibi, hayvan hastalklar da srlerin sk sk telef olmasna yol aar. Salgn hastalklar gelir, sr bire kadar krlr. Bundan iki asr nce gelen bir salgn hastalk, Altaylarda oturan topluluklarn srlerini yok etmi, onlar iyice fakirletirmitir. Rus tarihiler kurakln gebenin elindeki son hayvanlar da alp gtrn ve sonrasnda ekilen aclar anlatrlar: " Kuraklk, Altayllarn elinde kalan son hayvanlar da alp, gtrmtr." Zaten, gebe fakir bir hayat srer. Gebe ekonomisi insanlarn iyi beslenmesine olanak vermez. Ktlk, sert k ve salgn nedeniyle hayvan krm olmasa bile beslenme ktdr. Bu nedenle, gebe ne bulsa yer; kk yer, avlanmak zorundadr ve hi bir besini ziyan edemez. in kaynaklar, bozkr insannn gerektiinde, kemikleri un haline getirerek yediinden 145

bahseder. Gebe, ocuklarn, daha ufak yalarda ala, soua ve susuzlua altrr. Gebelerin bol, bol hayvan kesip yiyebildikleri sanlmamaldr. Gebe hayvann etinden ok stnden, ynnden, klndan faydalanr. Bozkrn, gda imknlar o kadar kttr ki, sonuta ne bulunursa o yenir: Kemiriciler dhil av hayvanlar, l hayvan etleri, hastalkl sr hayvanlar, vs... nl Cengiz han (Timuin), ocukluunda da fareleri avlayarak, ailesinin geimini salamaya almtr. Bozkr svarileri ok darda kaldklarnda atlarnn damarlarndan emdikleri kanla ayakta kalrlar. Bu ustalkla ata zarar vermeden yaplan bir eydir ve son aredir. Bozkr koullar sert ve acmaszdr. Gktrk devletinin en gl dneminde bile Trk budun a kalr. Kaan, Uygurlar nasl basp, nasl yamalayp, Trk budununu doyurduunu belirterek, vnr. Gebenin neden sert olduunu ve yerleikler tarafndan korkun grldn, bu yaama koullar belirler. Gebe sadece hayvan beslemekle geinemez. Bireysel avclk ta dk verimli, zor ve uzun bir uratr. Kolektif bir ura olan, srek avlar sk, sk gerekli olur. Srek avlar, binlerce kiinin bir araya gelmesini, pek ok boyun birlikte avlanmasn gerektirir. Bu nedenle srek avlar sava gibi, planlanan, organize edilen bir faaliyettir. Savata belli bir efin altnda rgtlenen boylar, srek avnda da belli bir efin altnda rgtlenirler. M.. 62 ylnda, Hunlarca dzenlenen srek avlarna 100 bin kiinin katld, in kaynaklarnca belirtilir. 100 bin rakam abartmal olsa bile srek avlar iin, ok byk sayda insann topland bellidir. Srek av, aslnda bir savatr. Planlanmas, organizasyonu ve harektn kendi, sava gibidir.

146

Gksel At

Gebe atl akn

Gebe yaamda, hem zanaatlk ve hem de tarm, ikinci ve snrl bir ura olur. Giysi olarak, genelde post kullanlr. Baz durumlarda giysi yerleiklerden temin edilir. Gebe, kendi retemedii ihtiyalarn, takas, yama, vergi veya sava yoluyla yerleiklerden alr. Giysi de byledir. Gebe ynden yapt dokumalar, rtleri ve keeleri takas amac ile kullanr. Aslnda giysi ihtiyac ve kullanm ok ekonomiktir. Hunlar elbiseleri para, para olana kadar srtlarndan karmazlard. Cengiz yasas da, elbiselerin ykanmadan ypranana kadar giyileceini belirtir. Tabii bu fakir dnemlere ait bir uygulamadr. Yoksa gebe imparatorluklarn gl ve zengin dnemlerinde Trklerin giydikleri giysilerin ihtiam ve renklerinin gzellii ve uyumu anlatla anlatla bitirilemez. Her ne kadar zanaatn gebe yaamda pek yeri yoksa da, olmazsa olmaz baz eyalar retilir. Kee, kay, urgan, adr, araba, kap-kacak, beik, eyer, koum, ok, yay, zrh, kl... bu tip retimlerdir. Gebelerin kendi arasnda yaplan bir ticarete rastlanmamtr. Ticaret yerleiklerle yaplr. Zanaat gibi ikinci bir ura olan tarm, genellikle ilkel aralarla yaplr. Tohum ekilip, braklr, gten dnte toplanr. Tarmsal rnler, genelde deiim ve hara yoluyla alnr. Orta Asyann tarma elverili sulu blgelerinde, deltalarda, vahalarda tarm vardr. M.. 1000 yllarnda, byk Hun mparatorluunda, baz blgelerde su kanallar alarak sulu tarm yapld grlmektedir. Ama sulu tarma geilen yerlerde artk gebelik sz konusu olmaz. Yerleik dzene geilmitir. Gebe yerleik dzene geeni kendinden saymaz. rnein yerleik Ouzlar, Sart veya Tacik olurlar. Gebe yaamn kendi kendine yetmezlii, yerleik tarmclarla ticareti kanlmaz klar. Hunlar, Tuna kylarna gelir gelmez, hemen Dou Roma 147

ile ticaret olanaklarn ararlar. Gktrkler Juan-Juan kleliinden kurtulup bamsz olunca, in snrna ticarete giderler. At ve kle satar, karlnda tahl, demir silahlar ve kuma almaya alrlar. Ticaret yapmakta verimsiz olan Kaanlarn otoritesi sarslr, konfederasyonlar dalr. Yerleik dzendekilerin, gebe ile yaplan ticareti yasaklamas ise sava nedeni saylr. htiyalar ticaretle salanamyorsa, zorla alnr. At balangta bir av hayvandr. Ama sonralar etinden, stnden yararlanlan kasaplk bir hayvan olur. Ve nihayet ulam arac, sava arkada ve gebenin her eyi olup, kar. Ata tarih yapan hayvan denir, Bozkr kltrne atl kltr denir. Bir boyun sava gc ya da serveti sahip olduu at srsnn bykl ile llr. Atsz gebe savata hi bir ie yaramaz. Hunlar ve dier gebeler hayatlarn at srtnda geirirler. At stnde yemek yer, iki ier, toplant yapar, al-veri yapar, At zerinde ok atma savar ve hatta uyurlar. Zamanla vcut yaplar bile ata gre ekillenir. Yerde, atszken doru drst yrmeyi bilmezler. Yerde bir Hunlu komik grnr. At stnde ise hametli ve rktcdr. Yani gebe ve at neredeyse btnleip, bir varlk haline gelmilerdir. Gebe iin arkada, yolda ve karde olan ata bir de doastlk eklenir. Trkn Gktrk olmas gibi, atn da gk kkenli olduuna inanlr. Gksellik, Tanrsallk gibi bir eydir. aman ge at ile kar. Efsanelerde konuan, sahibine t veren atlar vardr. At da sahibi gibi boyun bir yesi saylr. Ata daha sonra arabann da katlmas ile gebe savata ok hareketli ve avantajl bir durum kazanr. Yerleik imparatorluklarn pahal ve kalabalk ordular, gebelerin sava teknii karsnda baarsz kalrlar. Gebe, atlarnn hzna gvenerek vur ka taktii uygular. Yakn dv deil, uzaktan okla yaplan dv tercih eder. Drtnala giderken, uzak mesafeye isabetli ok atmay daha ocukken renir. Yerleiklerin byk ordular zerine geldiinde geri ekilir. Ypratma Savalar verir. Tarm alanlarn, besin stoklarn yakp, ykarak, sular iilmez hale getirerek, peindeki dman ordusunu tketir. Uygun zamanda, tkenmi orduya saldrarak iini bitirir. Fetih savalarnda da, ileri kk atl birlikler yollayarak, ypratma savalar verdirir. evreyi yamalar, yakp, ykar ve dman hem maddi olarak ypratr ve hem de psikolojik olarak kertir. Turan taktii de denilen bu taktii, yerleik dzen ordular uygulayamaz. Bu taktii uygulamak demek, tarm ekonomisini gzden kartmak demektir. Yerleikler, in, Roma, Persler, hepsi, genelde gebe ordulara kar seferler dzenleyip, onlarn zerine yrmek yerine, hara vermeyi daha ehven grrler. Hara vermek, vergi vermek, daha ekonomik ve ucuzdur.

148

Gebelerde hareketlenme ve Yama

skit taht kolu

Gebelerin yurdu Orta Asyadr. Moollar, Trkler, Hint-Avrupal (ran) gebe topluluklar, burada, bir arada yaarlar. . Hint Avrupa kkenli saylan gebe topluluklar, in snrna kadar yaylrlar. Hint Avrupal Ye-iler, in yaknlarnda yaarlar. Ye-iler yeil gzl, kzl saldr. Krgz blgesinde, yine Hint-Avrupal olan Wu-sunlar vardr. Krgz blgesinde farkl gurup vardr. Germen boylar: in kaynaklarnca da belirtildii zere, bunlar krmz sal, mavi gzldrler; Mool kkenli boylar ve Trkler. Batya doru gidildike HintAvrupal veya ranl topluluklar ar basar. Douya doru gidince Trk topluluklar, Kuzey Douda (Gney Sibirya'nn dousu) ise Moollar arlktadr. Bozkrda, kuraklk nedeniyle hareketlenme balar. Hareketlenme, ar nfus art veya bir boyun dierlerini hkimiyeti altna almak istemesi nedeniyle de balayabilir. Ama bu hareketlenme, genelde, merkezde balar. nk merkezin koullar, evreye nazaran ok daha ardr. Merkezde basn artnca, kenardaki kabileler da doru itilirler. Bu, bir nebula gibi veya bir frtna gibi, spiral bir dnme hareketine benzer. erde doudan Batya, Batdan Douya gidip, gelmeler olur. Genler karr, kimlikler karr. Deiik kimlikteki boylar birleirler. Karde boylar, birbirinden ayrlr, her biri bir yne giderler. Kimlikler birbiri iine girerek, birbiri iinde erirler. Burada, tm gebe kabilelerin ayn kltr, filozofik tavr (din) ve ayn ekonomiyi paylatn unutmayalm. Kimin ne olduunu belirleyen, bu durumda, sadece dildir. Kim kimin dilini kabul ederse, o kimlie brnm olur. Aslnda dil bile yeteri 149

kadar kimlik salamaz. Kabileler yeteri kadar sre birbirinden kopuk kalrlarsa, dilleri deiir, birbirlerini anlamalar zorlar. Unutulmamas gereken en nemli husus, Asya'da yani usuz bucaksz topraklarda bulunulduu ve binlerce yln devrildiidir. Ksacas, Orta Asya gebe hayat, asrlar boyunca fokurdayan bir kazandr. Kimlikler, genler karr, deiik topluluklardan kiiler birbiri ile evlenir, deiik kabileler birbiri ile birleir. rnein Germen kkenli Gotlarla, ran kkenli Alanlar birleir, Gotalan adn alr. Sir ve Tardu adl iki Trk boyu birleir, Sir -Tardular adl gl bir topluluk oluturur. Mool kkenli Uarlarla, Hunlar birleirler Uar-Hunlar meydana kar. Boylar, birleerek bydkleri gibi, bir ticaret yolunu denetlemek gibi nedenlerle, aralarnda geici ittifaklar da kurarlar. Bu ittifak devaml olunca Budun ortaya kar. Budun kurulunca, boy soylularndan en yetenekli bir kii ynetimi ele alr. Boy yelerinin katld kurultay yerini, boy beylerinin oluturduu kurultaya brakr. Bu birlik iinde boylarn birbirinden farkl adlar vardr. Birleen boylar budun olduunda, ya yepyeni bir ad alrlar veya egemen boyun ad etrafnda birleirler. Gebeler yerleik dzende olan devletlerden uzak durmaya alsalar bile gereksinmelerini karlamak iin yerleiklerle ticaret yapmak zorundadrlar. Tarm rn, kuma ve silahlar yerleiklerden temin edilir. Bu nedenle gebe boylar, yerleiklerin snr ehirlerine gelip, ticaret yapmak isterler. Zaman, zaman yerleikler bu ticareti siyasi veya ekonomik nedenlerle kstlarlar. Bu durumda bozkr topluluklar ihtiyalarn yama aknlar ile salamaya alrlar. Ekonomik nedenlerle bozkr boylar sadece yerleikleri deil, dier bozkr boylarn da yamalarlar. Geim darlndan doan yama, zamanla ekonomik birletirme yolu olur. Bozkrda, zaman zaman byk siyasi kurulularn meydana gelme nedeni, byk srek avlarnn yan sra, yama aknlarnn dzenlenebilmesidir. Askeri ve siyasi ef, baarl yama aknlar dzenlendii lde, siyasal birlii ve mevkiini koruyabilir. Yama, gebe ekonomik sisteminin vazgeilmez bir esidir. Yerleikler ise bu yamalara kar kendilerini surlar, duvarlar yaparak korumaya alrlar. Bir dier korunma yolu da gebe topluluklar yerleik dzene gemeye ve yerleiklerin kltrn benimsemeye zorlamaktr. Yerleikler, zaman zaman gebe topluluun hizmetini satn alrlar, toprak ve cret karl snrlar teki gebelere kar korurlar. Bunun yan sra gebe topluluklarn, yerleiklere dn asker verdii veya paral askerlik yapt da grlr. Tarihi anlatlmakta olunan Bat topraklarnda, ilk ortaya kan veya ad duyulan gebe topluluklar, skitler, Sarmatlar ve Mesagetlerdir. skit, Sarmat ve Mesaget adl topluluklar, etnik olmaktan ok siyasi bir yaplamann rnleridir. Mesaget, ran orijinli boylarn, Yeilerin ve Trk boylarnn oluturduu bir kabileler konfederasyonudur. skitler de, bunun gibi, eitli etnik boylarn bir araya gelmesi ile olumu konfederasyondur. skitler kendilerine krallarn ad ile Scolotes derler. Scoloteslere skit adn Yunanllar takmtr. Daha sonra, Karadenizin kuzeyinden gelen her yamac toplulua skit demek adet olmutur.

150

Bozkrn Kltr Birlii

Bozkrda kltr benzerlii esizdir. Gebe, hangi dili konuursa konusun, hangi kkenden olursa olsun, tipi ne olursa olsun, ayn kltre aittir. in snrndan Macaristan ovalarna kadar uzanan Asya- Avrupa bozkrnda, farkl etnik guruplar bir potada eritebilen bu kltr benzerlii, yaam benzerliinin, inan benzerliinin, duygu ve dnce benzerliinin bir sonucudur. Bu geni blgede kayalara resimler ayn biimde izilir, antlar ayn tarza sadk kalnarak tasarmlanr, atlarn takmlar ayndr, hayvanlar aras savalar ayn tarzda anlatlr, hayvan-insan karm heykeller her yerdedir. Homo sapiensin, Homo erektustan devir ald kltr eleri, gebe yaamda artk doruk noktasna varmtr. Avc ve toplayc Homo sapiens, gebelie gemitir. Ve bozkrda gebelii yaamadan yerleik dzene de geemeyecektir. Yerleik dzene geebilmek bozkrda neredeyse imknszdr, daha nce bahsettiimiz gibi, ancak mahdut yerlerde bu tarz yaam yeerebilir. Ama evresi gebelerle dolu bir ortamda, yerleik dzenin hayat mcadelesini kazanabilmesi dnlemez. Yerleik dzene gemek iin, bozkr snrlarn amak ve yerleik dzenin kurulabilecei yerleri bulmak gerekir. te gebe, bozkr dna g ettike, yerleik dzenin bilinen uygarlklarn kurar. Gebenin, bu anlamdaki g, tabii ki yerleik dzene gemek iin bilinli yaplm bir g deildir. Hele balangta, bozkr dna tesadfen klmtr. Yerleik dzene gei corafya artlarnn bir sonucu olarak gereklemitir. Ama Homo sapiensin bir ksm yerleik dzene geince, artk yerleiklerle gebeler arasnda kltr farkllamas belirmeye balar. Gebe iin, yerleikler ihtiyalarn karlayabilecekleri kaynaklardr. Yerleikler iin ise, gebe gelip talan eden; yakp, ykan; medeniyet d bir beladr. Yerleiklerin ekonomisi gebeyi kendine eker. te bundan sonraki gebe gleri bilinli gler haline gelmitir. Gebe, yerleikleri basm, talan etmi, yerleik devletleri ykm, yerlerine kendi yerleik devletlerini kurmutur. Homo sapiens, yerleik dzenle tanana kadar oluturduu ortak kltr, yerleik dzene gemekle paralamtr. Artk yerleik ve gebe kltrden, bu iki kltrn elimesinden, ekimesinden ve birbirine egemen olmasndan bahsedilecektir. Bundan bin yl nce, Douda Hunlar ve Batda skitler (Sakalar), yerleiklerin ana dertleri idiler. skitler (Sakalar) hakkndaki bilgileri Grek kaynaklarndan, Hunlar hakkndaki bilgileri ise in kaynaklarndan alyoruz. skit ve Hunlarn fiziksel tiplerinin ve dillerinin birbirinden farkl olduunu, ama benzer yaam biimleri, inan ve kltrleri olduunu, bu kaynaklardan reniyoruz. Ok ve zengi kullanan skit ve Hun svarilerinin giyimleri bile ayndr. Avrupa zengiyi ok sonra, M.S. 400 151

Tanine heykelleri

yllarnda, yine gebe olan Avarlarn Avrupay istilas srasnda tanyacaktr. skitler ve Hunlar pantolon ve izme giyerler. Pantolon ve izme, gebenin ata binme kldr. Bu kl in ve Akdeniz uygarlklar ve topluluklar bilmezler. skitler ve Hunlar benzer Tanrlara ve lmszle inanrlar. Yaama sevinleri gldr. rgtlenme biimleri ayndr. Sanatlar ayndr. Moolistandan Karadenize kadar her yerde bulunan erkek ve kadnlarn heykellerinin ellerinde kadeh vardr. Bu " Tanine " heykelleri ayn kltrn sonucudur. Benzer inanlara ve kltre sadece skitler ve Hunlar arasnda rastlanmaz. Bu gebenin ortak kltrdr. Germenlerde, Slavlarda ve Traklarda (Thraklar) da ayndr. Bazen skitleri, Hint-Avrupa dil ailesinden bir dil konuuyorlar diye, ran kkenli sayarlar. Hlbuki skitler bir boylar konfederasyonudur. eitli gebe boylarnn gevek bir ittifakdr. skitlerin etkinlii sadece Karadenizin kuzeyinde deildir, bu etkinlik Altaylara kadar uzanr. Thraklar, yerleik dzene gemeden nce, dier kavimler gibi gebedirler. Heredot onlarn lmszle inandn syler. " llerini sevin ve mutlulukla gmerler " der. Thraklar da lnce Tanrnn yanna, ge giderler. Kocasnn mezar banda ldrlmek, karlar iin en byk dldr. " Her adamn ok kars vardr. ldnde, karlar arasnda byk bir rekabet kar. Erkekler de len adamn, en ok hangi karsn sevdiini hararetle tartrlar. Sonunda herkes, bu erefi kazanan kadn ver. Kadn, en yakn akrabas tarafndan, mezar banda ldrlr ". lenin kars ile birlikte gmlmesi deti, Germenlerde, skitlerde ve Slavlarda da vardr. ran-Mool devleti kurucusu Hleg han, bayramlk elbiseler giymi gzel kzlarla birlikte gmlr. Cengiz han, en gzel krk kzla birlikte br dnyaya gider. Kuman (Kpak) erkekleri, lnce yanlarna en sevdikleri cariyelerini alrlar. Kenkolda bulunan Hun mezarlarnda erkek ve kadnn birlikte gmld grlr. Yakutlarda, son asra kadar, kadn len kocas ile birlikte gmlrd. Beyler, Hakanlar ve varlkl kiiler, yeryznden farksz olan teki dnyaya yalnz karlar ile birlikte gitmezler, atlarn, silahlarn ve hizmetilerini de yanlarna alrlar. Heredot'un dediine gre: skit kral ldkten bir yl sonra, skit kkenli uaklarndan en iyi elli gen ve en gzel elli at boularak, kan aktmadan ldrlr. l uaklar, atlara binmi ekilde mezarn etrafna yerletirilir. Roma kaynaklar Atillann, silahlar ve hazinesi ile birlikte mezara konulduunu; onu mezara koyan en yakn adamlarnn mezarn banda ldrldn syler. Dou Hunlar iin in kaynaklar, yz ve hatta bin kadn ve uan Hakan br dnyada izlediini yazarlar. Dou Roma kaynaklar, Gktrk hakan stemi han lnce, salnda bindii drt at ve deer verdii drt tutsan ldrlerek beraberce gmldn yazar. Hazarlar, Macarlar, Bulgarlar, Moollar, hepsi Trkler gibi atlar, silahlar ve eyalar ile birlikte gmlrler. Gmlme merasimi hemen yaplmaz. aman tarafndan alan fal sonucu belirlenen ileriki bir tarihte gmme merasimi yaplr. Trklerin salnda ldrd kii ve hayvanlar temsil eden balballarla birlikte gmldne daha nce deinmitik. Bu balballarn ykseklikleri 0.55 ile 2 metre arasnda deiir, bazen 2.85 metre boyunda olanlara bile rastlanr. Bu sembolik heykeller silahldr, oturmu veya ayakta olabilir, sa ellerinde bulunan bir kupay gslerine yaslarlar. Bozkrda, balbal gibi sembolik anlamda, hkmdar ve eflerce kullanlan bir e de kafatasdr. Bozkr geleneinde, ldrlen dman hkmdarnn kafatas deri kaplanr, ii altn evrilip iki kadehi olarak kullanlr. Bu kadeh kafalar, hkmdarn yaam gcn, kutunu arttrr. skit krallar, bu kafatas kadehleri kullanrlar. Metenin olu, Hun kral Tanhu Ki-ok, yendii Yue-i kralnn kafatasn kendisine kadeh yapar. Hunlar, antlamalar kurban kan kark arab, kafatas kadehlerde ierek kutlarlar. Peenek kral, Rus prensi Sviatoslavn kafatasn; Bulgar kaan Kurumu, Dou Roma imparatoru Nikeforun 152

kafatasn kadeh yapar. Gnmze yakn zamanlara geldiimizde bile bu adet devam eder. ah smail, zbek han eybaninin kafatasn kadeh olarak kullanr. Bozkrda, lleri gmmek gibi yakmak ta bir defin ekli olarak kullanlmtr. Neden bazen gmmenin, neden bazen yakmann kullanld, imdilik tam olarak bilinmemektedir. Ancak bu iki uygulama da yaygndr. l yakma Hunlarda, Macarlarda, Bulgarlarda, Trklerde, Moollarda, Slavlarda, Alanlarda yani tm gebelerde grlr. Biri lnce, boy yeleri lene sayg iin alarlar. len Kaansa, gelen misafirler de dhil herkes alar. Bu alama kanl gzyalar ile olur. Yani, yzlerini yaralarlar, gzyalar kanlarna karr. skitlerde, Hunlarda, Germenlerde, Gktrklerde bu byledir. Gebenin cenaze treninde, kan gzya, elem, keder, sevin ve cokunluk birlikte yaanr. Gebelikte nemli olan arazi deildir. Boy, budun nceliklidir. Feodal sistemlerde arazi paylalrken ve olaylar arazilerin etrafnda dnerken; gebe sistemde paylalan, ele geirilen, yitirilen hep kabilelerdir. Orhun yaztlarnda, kaanlar, hi yendikleri dmann arazisini yani yurdunu aldk demezler, budunu aldk derler. Orhun antlarnda rastlanlan il szc de, bizim imdi kullandmz anlamda deildir. l szc, bu gn kullanlan anlamn, asrlar sonra Anadoluda almtr. Orhun yaztlarnda lini aldm demekle, siyasi iktidarna son verdim demek istenir. Savata len kaann, olunu, karsn, at srsn, servetini aldm denilir. Arazisini aldm hi denmez. Arazi daima budundan sonra gelir. Gebe otlaklar iin sava verir, ama gerektiinde budununu, kabilesini alr gider, otlaklar geride brakr. Bu nedenle, asrlar boyu srecek olan ve dalga dalga yaylacak olan gebelerin glerini yadrgamamak gerekir. Gebe iin kabilen mi, otlak m sorusu nem kazandnda, g balar. Orta Asyada, nfus artmaya ve otlaklar nisp olarak azalmaya baladnda, bir hareketlenme de balar. Deyim yerinde ise, ortalk kzr. Basn artar. Hele birka sene kuraklk yaanmsa, bu snma ve basn iyice artar. Hareket, huzursuzluk arttka, birileri bozkr terk eder gider. Genelde, bozkrn en d ksmnda yaayanlar, onu ilk terk edenlerdir. Onlarn boaltt blgeye bir itekiler, onlarn boaltt yere de bir itekiler gelir yerleir. Bylece, geici de olsa bir rahatlama salanr. Orta Asyadan gitmek isteyenlerin nnde doal mnialar vardr. Kuzey Tundralarla kapldr ve doa koullar haindir. Douda in devleti, hem kalabalk ve hem de iyi organize olmutur, yani Douya g zor ve risklidir. Gneyde Himalaya dalar almaz bir snr izer. Ama Batnn n aktr. Zaten Batya daha tam yerleilmemitir. Bo topraklar vardr, iklim yumuak, arazi mmbittir. Bu nedenle, birka istisna dnda, Bozkr Batya doru taar. Bozkrn hemen yannda, batda, yaamaya uygun topraklar vardr. Orta Dou, Anadolu, Kafkasya, Balkanlar ilk glerin yaplaca topraklardr.

153

Anadoluda onlar

M.. 1100 ylnda, Kuzey Yunanistanda grlen Dorlar, 200 yl iinde, M.. 900 yllarnda Merkezi Yunanistana ve Peloponeze girdiler. Miken ve dier kentleri ele geirdiler. Yerli halk nce kleletirdiler ama daha sonra onlarla kaynatlar. Dor istilas tm Akalar eritmedi. Bir ksm Peloponezin merkez ve kuzeyindeki eriilmesi g dalk blgelere ekildiler. Bu blgeler daha sonra Arkadiya veya Akaya olarak adlandrlacaktr. yonlarn oturduu Attika Peloponnes ve Egedeki pek ok ada Dor istilasnn aclarn ekmedi. Bu arada baz yerlerde, Aiol diyalektii konuan, ok fazla bilgi sahibi olmadmz, diline Aeoliyen diyebileceimiz kabileler yayordu. yonlar, Dorlar, Akalar ve Aeoliyenler kabile kabile Yunanistanda ve Ege adalarnda yayorlard. Tm bu guruplar, ayn kkenden geliyor, az farkl dilleri konuuyor, birbirinden ok farkl ekonomik, siyasi ve kltrel gelimilik dzeylerinde bulunuyorlard. Dor istilas, genel olarak retimi, ticareti baltalad. Sosyal snflamann doal gidiini bozdu. Kltr ve sanat dzeyini drd. Homerosun mehur lyada ve Odysseias Miken uygarlndan balayarak, bu dneme kadar olan sreci ve bu dnemi anlatr. Dor istilas ile birlikte, M.. 1000 yllarnda balayarak, yaklak 200 yl sren, Yunanistandan douya doru yani Anadolunun Ege kylarna doru, byk bir g dalgas oldu. Bu g dalgasnn iki ana koldan olutuu sylene bilinir. Birinci kol onlar idi. onlar kuzey Peloponnesosdan (Mora yarmadas) katktan sonra, nce Atina etrafnda toplandlar. Sonra deniz ar glerine baladlar. onlar, ilerki yllarda ok nemli kent devletleri olacak, on iki yere yerletiler. Bunlar, Anadolunun Ege kysndaki ilk on yerleimleridir. Bu 154

yerleimler: Khios (Sakz) adas, Samos (Sisam) adas, zmir krfezinin iki yannda Phokaia (Foa) ve Klazomenai (Urla), Sakz adasna bakan Eritre (Erythrai, Ildr), biraz gneyde Lebedos (Ksk) ile Teos (Seferihisar / Sack), denizden 14 Km ierde Kolofon (Kolophon, Deirmendere), Kaystros nehrinin (Kk Menderes) aznda Efes ( Ephesos), Byk Menderesin denize dkld yerde Prien (Priene, Turunlar), Myos (Avar kalesi) ve Miletos (Milet) dr. onlarn bu ilk yerleim alan zmir ile Milet arasndaki ky eridiydi. zmir, daha ilerki bir dnemde, Aiol yerlemecileri tarafndan yerleilen bir kenttir. Ancak etraf onlarla evrili olan zmirin, on yerlemesi haline dnmekten baka aresi yoktu. Byk gn ikinci kolunu oluturan Aioller hakknda bilgimiz, daha nce de sz ettiimiz gibi ok azdr. Gten ok sonralar, hakknda bilgi sahibi olduumuz dilleri, onlarn Boiotia ve Teselya'da (Thessalia'da) yerlemi kavimlerle ayn kkten geldiini artrmaktadr. Aiollerin ana yerleimi Lesbos (Midilli) adas idi. Burada kurduklar Mitilen (Mytilene, onya Midilli) kenti, zamanla Egenin en byk kentlerinden biri olacaktr. Aiol yerlemesi, kyda Phokaia (Foa) nn kuzeyinden balar ve Kyme (Namurt) ile Pitane (andarl) arasndadr. Kynn az ierisinde Kaikos (Bakr ay) vadisinden Magnesia (Manisa) ya doru uzanr. Aiollerin daha kuzeye yaylmasna, burada eskiden beri yerlemi olan bir devlet, Aiollerin Misya (Mysia) dedikleri devlet, engellemitir. Ancak yine de, zaman iinde, Lesbos (Midilli) yerleimi kyda Troya'ya doru baz yerleimler kurabilmitir. Bu iki byk gten sonra ise, Dorlar gelmitir. Kylar Aiol ve onlarca paylaldndan, Dorlara Egenin gneyi kalmtr. Dorlar nce Rodos ile Kos (stanky) adalarn igal edip, kyya atlamlardr. Karya'nn (Kariann) batsnda, yarmadalarn zerinde, Halikarnassos (Bodrum) ve Knidosu kurmulardr. Ana karada Misya, Lidya ve Karya gibi gl devletler varken, yeni istilaclardan kaan eski istilaclarn, yerlemesi hi de kolay olmam olmaldr. Bu nedenle, ncelikle, Anadolunun Ege kylarna yakn adalar kendilerine s tutmalar anlalabilinir bir stratejidir. Kyda ise, korunakl ve i ksmdan kolay ulalamayan, gzden uzak yerleri, kendilerine yerleim yerleri olarak semilerdir. Bir ok yerleim, zaman iinde ya terk edilmi veya birlemitir. Gmenler, her gittikleri yerde kylar bo bulmamlardr. Baz yerlerde Karlar (Karyallar) ve Lelegler dediimiz, Girit medeniyetinden kalnt halklarn yaad yerlerin yanna yerlemek zorunda 155

kalmlardr. Karlar ve Lelegler, Egenin iki farkl toplumuydu. Karlar, Yunanllar gelmeden nce, Milet, Mykale, Myos ve Efes evresinde yayorlard. Lelegler ise Efesin kuzeyinde, Samos ve Khios adalar dhil olmak zere, Foaya kadar uzanan bir alanda yaamaktaydlar. Lelegler, Simirnann (Smyrna) eski bir halkdr. Efeste ise Karlar ve Lelegler beraberce yaarlard. Karyallarn ve Leleglerin orijinleri iin, eski tarihiler, birbirinden farkl bilgiler aktarrlar. Bunlarn iinde en fazla rabet greni, bu halklarn, balangta, Ege adalarnda yaadklar ve Girit medeniyetinin yardm ile Anadoluya gelerek, kyya yerletikleri eklindedir. Milet kentini bu halklar kurmulardr veya Arzavallar tarafndan kurulan Milet kentine gelip, yerlemilerdir. Zaman, Ege kylarnda da nce ve sonra yerleen halklarn kaynap, btnlemesine neden olmutur. Bu tip yerleimlerden biri de Smyrnadr (Bayrakl, zmir). Bayrakl ayrca, daha sonra Yunan ehir tipi diyeceimiz bir yerleim tipinin, ilk rneklerinden biridir. Smyrna, tm kent halkn iine alabilen, surlarla evrili bir kenttir. Kent sakinleri, surlarn iinde, allmtan byk, 34 odal ve dz daml evlerde yayorlard. Bunlara sonradan polis dendi. Polis tarz ilk kent devletleri onyada yani Bat Anadoluda ortaya kmtr. Bugn kullandmz Anadolu adnn kkeni olan Anatole ad da bu dnemden kalm olsa gerektir. Anatole, gnein douu demektir. Aiollerin ve onlarn Ege kysna yerleiminden nce ve daha sonra, Yunanllar pek ok yere yerleerek koloniler kurmulardr. Ancak, Ege yerleimi bir kolonileme deildir. Yerleme ile birlikte ve ondan sonra, Egede adalar ve kylar yerlemesi ile Yunan ana kara yerlemesi hep bir btnlk iinde olmulardr. Ege daima Yunan medeniyetinin odak noktas olmutur. Gmenlerin buralarda kurduklar kentler, en az batda, Yunan ana karasnda kurulan kentler kadar, Yunan kltrnn olumasnda ve yaylmasnda rol oynadlar. Bu ilk yerleimde, Anadolunun batsna bakarsak, yle bir dalm grrz: Kuzeyde Truva ve Aiol yerleimleri; kynn hemen iinde Mysia; Aiol yerleimi biterken zmirden itibaren on yerleimi; onlarn arkasnda Lydia; onlarn gneyinde, Miletin az altnda birka Dor yerleimi; ama esas olarak Karia devleti vardr.

156

Troya

Troya'nn dokuz katman

Sz ky yerleimlerine gelince, Troia (Troya) kentine tekrar gz atmakta yarar olmaldr. Bu kent devleti hakknda, daha nce eitli vesilelerle bilgi verilmiti. imdi bunlar toplayp, genel bir zet verelim. Troia VI, M.. 1800 ila 1200 tarihleri arasndaki kent yerleimidir. Troia VI, gl bir deprem sonucu yklma benziyor. Bir sonraki kent yerleimi olan Troia VII ise, bir dman tarafndan tahrip edilmi grlmektedir. Troia VI, Homerosun bahsettii gibi zengin ve mamur bir kenttir. Troia VII ise, fakir ve ancak yaayabilen bir kenttir. yle anlalyor ki, Akalar yani Myken uygarl (Hitit kaynaklarnda Akhiava veya Ahhiyava diye bahsediliyor), Ege kylarnda koloniler kurmaya alm ve zaman zaman bunun iin savalar yapmlardr. Troya VI, her tr yaylmann karsna dikilen ciddi bir engeldir. Akallar, zaman zaman Troyay ele geirmeye almlar ancak gl kent her zaman dayanmtr. Sonunda, bir deprem sonucu Troya VI yerle bir olunca, hem Akalarn ve hem de Trak (Thrak) kabilelerinin n almtr. Troya VII 'e, yeni yerlemeciler yerletiler. Bunlar kuvvetli olaslkla, Troya VI yklmadan nce Trakyadan Troya evresine gelen insanlard. Bu yeni yerlemeciler, yklm evleri kabaca onarm ve bununla yetinmilerdir. Eski binalarn yerlerine gzel ve nemli yaplar ina etmemilerdir. Troya da, Anadolunun dier yerleri gibi, 300 400 sene sren karanlk yani darya haber szmayan bir dnem yaamtr. Likya, Anadolunun Akdeniz Blgesinin batsnda, Karyann Gneyinden balayp, Fethiyeyi ve Antalyann batsnda Faselis'i (Phaselisi) iine alan topraklarn addr. Bu topraklarda M.. 1000 yllarnda, Like konuan bir halk yaamtr. Likyann bakenti Een 157

ay zerinde Xanthos dur ( Letoon). Ayrca batda Pinara, Tlos ve Katyanda kentleri, Dousunda Arykanda, Mira (Myra), Limira (Limyra) kentleri, kyda Telmessos (Fethiye), Patara, Antifellos (Antiphellos, Ka), Mira (Demre), Faselis (Phaselis) liman kentleri bulunmaktadr. Yukarda snrlar belirtilen topraklarn kuzeydousunda bulunan Elmal da Likya snrlar ierisindedir. Ky blgelerde prehistorik yerleim kalntlar imdilik bulunamamtr, ancak Elmalda kuvvetli bir prehistorik yerleim vardr. Likyada oturan halkn M.. 1000 ylnda konutuu lisana Like diyoruz. Likyallar konutuklar dile " trmmili " derlerdi. M.. 2000 ylnda bu blgede Luvice konuan bir halk yayordu. Likya sznn Hititlerin Luqqasndan tremi olma olasl fazladr. Luqqallar Likonya (Lykaonia, Konya) blgesinde yaarken gneye uzanarak Likya ad alan topraklarda da yaamaya balamlardr. Likya kentleri ile Hitit a kentlerinin ilikisi vardr. rnein Likyann Tlos kenti, Hitit Dalava (Dalawa) kentidir. Ayrca Xanthos, Katanya, Telmessos, Limira (Limyra), Mira, Patara ve Pinara kentlerinin Hitit andan beri varolduunu syleyebiliriz. Like, yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi Luviceye ok yakn, akraba bir dildir. Din asndan ise Likya dini, Hitit dininin devamdr veya benzeridir. Ba Tanr Trqqas, frtna Tanrs Tarhudur. Ermma, Ay Tanrs Arma dr. Chba, mehur Hurri Tanras Hepadr.

Likya ant mezar

158

Dor, Aka, on

M.. 900 dan 500 kadar, Yunanistan rettiini tketen bir toplumdu. Ekonominin temeli hayvan yetitiriciliiydi. Sr hayvanlar ayn zamanda bir deer birimi idi. Mesela bir byk bakr kazan 12 kz, bir kle 4 kz gibi. Sosyal olaylara verilen ceza karlklar bile kz bazndayd. Tarm, hayvancln yannda ikinci planda kalyordu. Ama gelimi bir tarm vard. Arpa ve avdar ekilir, sebze yetitirilir ve meyvecilik yaplrd. Zanaatkrlar da vard. mlekiler, dericiler, demirciler, inaatlar, mcevherciler sipari zerine alrlard. Halk ozanl ve gzel konuma bir tarz olarak, gelimiti. Bu dnemde klanlara dayanan bir toplum dzeni gryoruz. Toprak topluluun ortak maldr. Ama evler ve eyalar zeldir. Her topluluk yesi, toplulua ait topran, mr boyu kendine ayrlan parasndan yararlanr. Bu toprak parasna kleros denir. Klann kdemlileri, topraktan pek ok kleros alrlar ve onlara " ok topra olanlar " denir. Bu arada zengin ve gl soylularn (basileus) kendilerine ait ayr yerleri vardr. Soylularn mlkleri, topluluk mallarndan ekip karlm paralardr. Bunlar byk aileler eklinde kendi mlklerinde ve klelerin hizmetinden yararlanarak yaarlard. Kle says fazla deildi ve kleler efendileri ile ayn yaam paylarlard. Zaman, servet farkllamalarn arttrd. Topraklarn yitiren ve soylulara hizmet eden topluluk yeleri (Thetesler) ortaya kt. Ve yava, yava zenginlik doutan asillerin (basileuslarn) elinde toplanmaya balad. Basileuslarn etrafnda asillerden oluan, ihtiyarlar meclisi danma hizmeti verir oldu. Ama sradan topluluk yelerinin haklar hala devam etmekteydi. nemli kararlarn alnmasnda topluluk yeleri meclisler halinde toplanmaktaydlar. Dor istilasndan sonra, Yunan kent devletleri ortaya kmaya balad. En iyi bilinen ve tarihi etkileyen, Yunan kent devletleri Sparta ve Atinadr. Zaman iinde, Sparta oligarik bir rejim iinde donup kalacaktr. Atina ise demokrasinin temellerini atacaktr. Bu iki kent devletini, biraz anlatmaya alacaz. nk kent devleti organizasyonunun iki ucunda yer alan Sparta ve Atina kentleri, dier kentlerin yaplanmas konusunda bize k tutmaktadr. leride, dier kent devletlerini dnrken, bu iki rnek, olaylarn gzmzde canlanmasna yardm edecektir. ncelikle belirtmeliyiz ki Dor ve on kabileleri arasnda bir ayrm yapmak gereklidir. Dor ve on kkenli olan Kent devletleri gelenekleri ve yaam tarzlar nedeniyle birbirinden ayrlr. Ksaca belirtmek gerekirse Spartallar Dorlar, Atinallar onlar temsil eder.

159

Bu iki kentte, sosyal ve siyasi yap birbirinden ok farkl, birbirine taban tabana zt bir yol izlemitir. Hatrlanaca gibi Akalar, onlar ve bunlara akraba kabileler Grek yarmadasna geldiklerinde, orada Girit uygarl sonucu gelimi topluluklar bulmulard. Akalar, onlar ve bunlara akraba kabileler, avc ve toplayc topluluklar olarak geldikleri yarmadada yerli halk ile kaynaarak Miken uygarln kurmulard. Dorlar ise gelirken avclktan gebe topluluk aamasna gemeye balam kabilelerdi. Baz ihtiyalarn yerleiklerden temin etmeyi ve kleletirmeyi renmilerdi. Dorlar, Spartaya geldiklerinde oradaki yerli halk egemenlikleri altna alp, onlar kendileri iin altrmay tercih ettiler. Bu arada kendi kabile yaplarn muhafaza etmek istiyorlard. Bunun iin bulduklar yol kendilerini yerli halktan soyutlamakt. Yerli halk arasnda Miken uygarln kurmu olan Akalar, Dorlar gelmeden nce, blgenin efendisiydiler. Genel olarak istilaclar geldikleri topraklarda st snflara dokunmaz ve onlarla ibirlii yapmay tercih ederler. Spartaya gelen Dor aileleri de byle bir yol izlemilerdir. Ancak onlarn kendi yaplarn muhafaza istei ok kuvvetli olduundan Akalar ile birlememiler ancak onlara yerli halktan farkl bir stat vermilerdir. Atinay ise onlar kurmulardr. Bu nedenle onlarn Spartallar gibi bir soyutlanma istei yoktu. Ayrca zaten epeydir yerli halk ile btnlemilerdi. Bu nedenle Atina, Spartadan farkl bir yol izleyerek adm adm kent demokrasisini ina etti. Atina ve Sparta gibi ok nemli bir kent de Thabaidir. Ama Thebai defalarca dmanlar tarafndan (Persler, skender, Roma) o kadar ok yerle bir edilmi, yaklm ve halk yok edilmitir ki o eski Thebaiden elde hibir ey kalmamtr. evresinin bu kadar dmanln eken bir kentin eleba ve ba belas olmas gerekirdi. Sanrz bilebilseydik, Thebai bize ok ey anlatacakt. Onun hakknda az sz sylememiz nemsizliinden deil, bizim bilgisizliimizdendir.

160

Sparta

Sparta haritas

Spartann kurulduu Lakonya (Lakonia) blgesi, Tayget ve Parnon dalar arasnda uzanan, Eurotasn sulad verimli bir ovadr. Denizle ilikisi yoktur. Dorlardan nce, Lakonya halk, topraklarnda daha nce anlatld tarzda yayordu. Miken uygarlnn merkezlerinden biri olan Amycle orada kuruluydu. Dorlar gelip, topraklar ve zerindeki halk ortak mlkiyetlerine aldlar. Topra aile saysna gre eit paralara bldler (Kleroslar oluturdular). Her birinin elinde 20 hektar toprak olan 10.000 civarnda Dor ailesi vard. Vadinin en geni kesiminde, etrafnda surlar olmayan, be kasabadan oluan, Sparta kentini kurdular. Sparta kenti, srekli bir askeri kamp grnmndeydi. Spartallar, bu kentten, topraa bal olarak altrdklar yerli halk ynetmeye baladlar. Spartallar, iyice yerleip, kendilerine gelince Messeniay fethe giritiler. Messenia, Taygetin batsnda kurulu, verimli ovalar olan ve kalabalk bir yerleimdi. Uzun ve inatla srdrlen savalar oldu. Sonunda Spartallar, Messeniay ele geirip, halkn da egemenlikleri altna aldlar. Messeniallar ok ac ekmilerdi, Spartallara olan kinleri hi bitmedi, her frsatta ba kaldrdlar. Spartallar ise, srekli bu tehdit altnda yaadlar.

161

Spartallar sosyal katmana ayrlyorlard: Spartallar (Eitler), Periyekler (Perioikos), lotlar (Heilos). Spartallar, lotlar yneten, ynetici bir snft. lotlar, tm topra ekip, bierlerdi. Spartallar, kendilerine ait toprakta deil, Sparta kentinde yaarlard. Spartal aile reisleri ve vatandalar, lotlar, topraklarndan karamaz, ldremez (sahipleri ceza olarak ldremez, ama devlet spor olsun diye bile ldrrd), satamaz ve zel ilgi gsteremezdi. lotlar ekip bitikleri arazi sahipleri olan Dor ailelerinin deil de dorudan devletin ynetimindeydiler. Bir baka deyile lotlar devlet ynetirdi. Spartallarn, topra ekip bime, ticaretle urama, zanaat yapma haklar yoktu. Her Spartal aile kendi klerosundan gelen gelir ile geinirdi. Spartallar sadece askerlik yapabilirlerdi. Spartal ailelere, kleroslar ve onu ileyen lotlar, miras yoluyla geerdi. Ancak, ne kleroslar ve ne de onu ileyen lotlar satlamaz ve vasiyet edilemezdi. Grld gibi, lotlar kle deildiler, bir nevi topraa bal kyl statsnde, devlet mlkiyetindeki kiilerdi. Periyekler ise, Lakonyann eski halk Akalardr. 30.000 aile civarndadrlar. Bunlar topraklar ve mallar olan zgr kiilerdi. Spartallardan ayr bir blgede otururlard, siyasi haklar yoktu, Spartallarla evlenemezlerdi. Tarm, ticaret ve zanaat ile uraarak, Spartallara vergi verirlerdi. Periyeklere askerlik hizmeti mecburi idi. Ancak orduda Spartallardan ayr birlikler olutururlard. lotlar, yenilerek, boyunduruk altna alnm halktr. Topraklar devletletirilmi, ancak onlarn topra ileme hakk ellerinde braklmt. Toplam 20.000 aileden olumulard. lotlar emekleri ile hem Spartallar ve hem de kendilerini geindiriyorlard. Genelde rettikleri rnn yarsn, kleros sahibine verirlerdi. liotlar, koruyucu, tayc veya hizmeti olarak savalara da katlrlard. liotlarn yaam cidden zor bir yaamd. Sparta, liotlarn gereinden fazla oalmasn istemezdi. Gen Spartallardan oluan birlikler, zaman zaman, adam ldrmeyi daha iyi renip kanksasnlar diye, lkeyi dolap, kylerin yaknna pusu kurarak, oradan geen lotlar ldrlyorlard. lotlarn yaam haklar yoktu. Yedi yandan balayarak sert ve sk bir eitim gren Spartallar (eitler), Sparta'y Med Savalarna kadar Yunanistan'n en gl devleti yaptlar. Spartallar cesaret ve sava karakterleri ile sava alanlarnda rakip savann en son karlamak isteyecei kiilerdi. Heredot'un bir sz olduka arpcdr: Herkes dmann kuvvetini ve ne kadar kalabalk olduunu merak eder. Spartallarsa nerde olduunu. Spartallar savata lmeyi lmlerin en ycesi olarak grrlerdi. Sparta asker bir toplum olarak rgtlenmi adeta kurallar insanlar bir sava makinesi olarak yetitirmek zere konmutu. ocuk aileden ok devletindi. ocuk devleti iin gl, disiplinli ve salkl olarak yetitirilmeliydi. Bebein doumu ile bu sre balard. Devletin belirledii olduka kat salk kstaslar vard. Yeni doann salk kontrol bizzat Devletin tayin ettii grevlilerce yaplrd. rnein grnr sakatl olan bebekler hemen lme terk edilirdi. Zaten yeni doan ak havada bekletmek vb gibi testlerle zayflar kendiliinden elenirdi. Gsz ve sakatlarn elenmesi, sadece gllere yaam hakk verilmesi jeni olarak bilinir. Sparta jen olmay devlet politikas olarak benimsemiti ve bu uygulama Spartada kurumsallamt. ok sonralar, Hitler Faizminin kkn Spartadan ald iddia edilmitir. Ari rk yetitirme merkezleri , Yahudilere ve ingenelere uyguladklar soykrmlarn modelinin Sparta uygulamas olduu sylenecektir.

162

Yeni doanlara uygulanan ar salamlk testleri gszleri ayklama amac gden devlet politikasnn sonucuydu. Bylece oalma salkl ve dayankl insanlar arasnda olacandan gelecek nesiller de gl ve salkl olurlard. Spartada ocuklarn tm bakmlarn devlet stlenmiti. Bebeklerin ilk bakmnda annenin yan sra dad-hemireler de grev alrd. ocuun yetitirilmesinin maddi klfetini tmyle devlet stlenmiti. Spartal bir annenin onlara kahramanlk, Spartann nemsedii deerleri alamalar artyla ocuklar ile ilgilenmesi tabi ki yasak deildi. Spartal anne olunu savaa Zaferle dn veya orada kal diyerek uurlard. Spartal erkek ocuklar 7 yanda iken, iyi birer asker olarak yetitirmek zere, eitim alacaklar okul-klalara gtrlrlerdi. Buralarda askeri bir disiplin iinde, devlet tarafndan baklr ve eitilirlerdi. Bu okul-klarda ailenin, annenin ocuun eitimine olan katks doaldr ki pek az olurdu. Bu okullarda erkek ocuklar son derece zorlu fiziksel bir eitimin yan sra iyi bir Spartal olmann gerei olan moral deerleri rnein eski kahramanlk hikyelerini, ala dayanmay, zorlu corafyada blge blge dolatrlarak her koulda hayatta kalmay vb. renirlerdi. 20 yana geldiklerinde tam bir asker olarak greve balar ve 60 yana kadar grev yaparlard. Ordudaki birlikler, sava d zamanlarda da beraber yaar, beraber yer, beraber yatarlard. Savata yan yana dven bir sradaki askerler, sava d zamanda da her eyi beraber yaparak, her eyi birlikte yaayarak, birbirlerine balanrlard. Eer hala sa iseler 60 yandan sonra da htiyarlar Meclisine grev alrlard. Bir Spartal doumundan lmne devleti iin yaard. Ancak 20 yanda, zorlu bir snavla asker olabilen Spartallar, tam vatanda saylrd. Yani dier bir deyile yalnzca askerler vatanda olabilirlerdi. Eer snavda baarsz olurlarsa asla vatanda olamazlard ve orta bir snf olan perioeci olabilirlerdi. Toplumdaki snflar doumdan daha ok liyakate balyd. Spartal gen erkekler asker olarak yaamaya ve barakalarda kalmaya devam ederler. Erkekler iin evlenme ya 30 idi. Evlenmeye karar veren erkekten Devlet ocuk yetitirmesini beklerdi. Ailenin geimine yardmc olmak iin bir miktar toprak ve onu ileyecek kle verilirdi. Hatrlanaca zere kleler devletin mal idi ve yalnzca kullanm ahslara aitti. Spartada tm yaamsal ileri yapan klelerin says o kadar fazla idi ki kimilerine gre Vatanda bana ortalama 8 kle derdi. Klelerin ok ar artlarla yaad Spartada ok sayda kle ayaklanmas olurdu. Ama iletmelerin birbirine olan uzaklklar ve daima tetikte olan militarist devletin varl nedeniyle devlet rgtl bir kle bakaldrmasnn bymesine asla izin vermemitir. Kz ocuklar da 7 yandan itibaren ailelerinden alnarak eitilecekleri okula yollanrlard. Burada (yal) gre, jimnastik, dvme ve dier fiziksel yeteneklerini gelitiren eitimler alrlard. Tpk yatlar olan erkek ocuklar gibi ar bir spor yaamlar olurdu. Spartallar salam annelerin salam ocuklar douracaklarna inanrlar ve gen kadnlarn da tpk gen erkekler gibi atletik faaliyetlerde bulunmalarn salarlard. Gen erkek ve kadnlar tm atletik faaliyetlerinde plak olurlard. Gen kadnlar da zorlu bir vatandalk testinden geerlerdi. Bu testten geebilenler bir koca ile anlama hakkna sahip olurdu. Kadnlar iin evlenme ya 1820 idi. Bu ya tm Antik a iin olduka ileri bir yatr. Spartal kadnlar Antik Yunandaki dier kadnlardan ge evleniyordu. nk onlardan ok ocuk dourmalar deil salkl salam ocuk dourmalar isteniyordu. Evliliin ilk gecesi kadnlar salarn ksa keser ve erkek elbisesi giyerlerdi. lk geceden sonra erkek dier erkeklerin yaad erkekler barakasna dnerdi. Spartada kadnlar ve erkekler bir arada yaamazlard. Zaman zaman bir araya gelirlerdi. 163

Spartada ocuksuz evlilikler bozulurdu. rnein hakknda ok fazla detay bilinmeyen Kral Anaxsadries (kesin olmamakla beraber M 675660 civar) ocuu olmayan karsna ilaveten ikinci bir e almtr. Kral Aristonun (kesin olmamakla beraber M 650610 civar) ise iki ksr karsndan sonra arkada Agetusun eini hile ile ele geirdii ve ocuu olmayan elerinden birini boad sylenir. Sparta da gl ve salkl ocuklar edinmek, krallar iin bile nemli olmaldr. Spartal kadnlarn ok zgr olduunu ve birey olarak var olduunu, hele komusu Atinaya kyasla (hatta gnmzdeki birok toplumdaki kadndan) daha fazla sayg grdn sylemeliyiz. Cinsel olarak zgrdler. ocuklarna bakma ve eitme konusunda byk destek alyorlard. Kar koca ba zayft. Kocalarna olan ykmllkleri de ok azd. Evlilik treni fiziksel bir g gsterisi de olduundan erkek kadn omzuna alr ve ieriye tard. M.. IV. yzyl Spartada kadn nfusunun erkeklerden daha fazla olduu ve bir kadnn birden fazla erkekle birlikte olduu bilinmektedir. Bu durum sosyal adan bir problem deildi. Ama salkl Sparta vatandalar yetitirmekti. hanet ve eler aras kskanlk Spartann bilmedii kavramlardr. Birbirine k ve dolaysyla kskanan eler olmu olmaldr. Ancak bu tip duygularn Spartal iin zayflk olduunu sylemeliyiz. Bir Spartal zayflk olarak grlebilecek her eyden iddetle kanrd. Benzer durum bir Romal erkek iin de geerli olacaktr. Miras, rvet, dolandrclk, lkse dknlk gibi eyler de Spartallar iin yabanc kavramlardr. Atinadaki yaam onlarn yozlama olarak kabul ettii ve ok kmsedikleri bir yaamd. Lks dknlnden Spartallarn korunmasna dair anlatlan bir yk yledir: yk Plutharkosun nl Lykurgusun Hayat eserine dayanr. Sparta efsanevi kurucu Krallarndan olan Lykurgus toplum dzeninde eitliki neredeyse topik sosyalizmin bayra gibiydi. Toplumda yerletirmeye alt eitliki dzende parann zararl olacan dnerek demirden ylesine ar bir para bastrm ki ne tanr ne saklanrd. Amac insanlar paradan soutmak olan Kral Lykurgus nce gm ve altn paralar tedavlden kaldrarak bu tanamaz ve saklanamaz paray dolama soktu. Bu parann byklnle alakal olmayan ok az alm gc nedeniyle kimse ona sahip olmak istemeyecek toplum da rvet, dolandrclk, ekyalk, lks dknl gibi dertlere yakalanmayacakt.

Delfi

164

Spartadaki siyasi rejimin kurallar, tabii ki Delfi (Delfoi) tapnana danarak, Likrg (Lykurgus) adl bir yasa koyucu tarafndan oluturulmutu. Kenti, babadan oula geen iki kral ynetirdi. Bu krallarn saygnlklar ok fazlayd ama siyasi etkileri zayft. Bar zamannda, miras konusundaki anlamazlklar zer, yallar meclisine katlr, rahiplik grevlerini yerine getirirlerdi. Savata ise, orduya kumanda etmek onlarn greviydi. Yallar kurulu, 60 yan doldurmu kiiler arasndan seilen 30 kiiden oluuyordu. Bir de 30 yan gemi Spartallardan oluan Halk Meclisi vard. Halk meclisi, Yallar kurulunun kararlarn ya onaylar veya red ederdi. Halk meclisinde tartma yaplamazd. Spartann 5 kasabasnn her birinin banda bir gzetici (Efor) vard. Eforlarn otoritesi mutlakt. Soylular arasndan her yl, bir yllna seilirlerdi. Kendi blgelerindeki her eyi denetlerlerdi. lotlarn denetimi onlardayd. Krallar, yallk meclisi yelerini bile denetlerlerdi. Uygulamada devlet politikalar Eforlarca izilirdi. Gerekiyorsa lotlara kar saldr dzenletirlerdi. Sparta oligarisinin en yksek grevi onlardayd. Sparta'ya yabanclarn girmesi yasakt. Yabanc gemiler limanlara bile giremezlerdi. Bylece ticaret ok ilkel seviyelerde kalyordu. Genelde, Sparta hazinesi yoksuldu. Devlet demeleri bile mal ile yapla biliniyordu.

Sparta askerleri

165

Atina

Attika

Atina kentinin kurulduu Attika, denize doru uzam, kireli dalarla kapl bir yarm adadr. Bu yarmadada su kt, bitki rts ise zayftr. Kylar bile ekilip, biilemez ama kylar denizcilie elverilidir. Laurionda gm madeni, dalarda mermer ocaklar ve mlekilie ok uygun olan plastik kili vard. Yarmadann en gzel yeri, Pedion denilen, Sefis rmann akt, ortadaki ovayd. Atina, bu ovada kurulmutu. Atina saldrlara kar korunakl, denize kolay alan bir yerdeydi. Liman Pire, daha sonralar bir kanalla Atinaya balanacaktr. Balangta Atina halk, Acharnes, Eleusis, Colone, Phalere, Maraton adl kasabalarda yayorlard. Zamanla Attikann en byk kalesi Atina, lkenin merkezi oldu. Atina vatandalar snfa ayrlmt. patridler (Eupatrid) ad verilen soylular, Geomoreler denilen kk toprak sahibi kyller ve topra olmayan ancak paras olup ticaret ve zanaatilik yapan Demiurgeler. Bu sosyal katman, vatandalk haklar olan Atinallard. Bir de klelerle, Atinada oturan zgr ama vatandalk haklarndan yoksun Metekler vard. Pedion ovasndaki en verimli topraklar asillerin elindeydi. Bunlar ayn zamanda haydutluk ve korsanlk yoluyla kle ele geirirlerdi. Kle topra ilemek iin en byk zenginlikti. Asiller, daha sonra kk toprak sahiplerine, ipotek karl bor para vermeye yani tefecilie baladlar. Tefeciliin sonucu olarak, zamanla kk toprak sahipleri ortadan kalkt, pek ou kle oldu ve tm ova asillerin eline geti. Siyasi rejim de, bu gelimeye uyduruldu. 166

Balangta, kral, yallar kurulu ve halk meclisi vard. nce, kraln iktidar snrlandrld. Sonra kral yerine dokuz arhont geti. Arhontlar, asiller arasndan seiliyorlard ve yrtme gcn oluturuyorlard. Arhontlarn grev sreleri nce on yld, sonra, M.. 683 ylnda, bir yla indirildi. Arhontlardan biri i ilere bakyordu. kincisi, kraln dinsel grevlerini yerine getiriyordu. ncs askeri ilerden sorumluydu. Dier alt ye kanunlarn uygulanmasn gzetiyor, yurttalar yarglyorlard. Yasama ise eski Arhontlardan oluan Areopage meclisinindi. Areopage ayn zamanda en yksek adalet ve denetim organyd. Atina iktidar asillerin iktidar olmutu. Ancak, ticaret ve zanaat gelitike, Atinada yeni bir halk kesimi ortaya kt. Bu kesim zengindi ve siyasi haklar istiyordu. Dier taraftan, kyllerle asiller arasndaki eliki byyor ve bydke retime zarar veriyordu. Tefecilik nedeniyle, iftiler kleletirildii veya satld iin, toprakta alan ifti says azalyor, buna paralel, retim de gittike dyordu. Krsal kesimin nfusu iyice azalmt. Yani zetle, soylularla, kalabalk arasnda uzlamazlk vard. Krsal kesim rgtszd, ama kent halk rgtlenebilirdi. Kent halk, kleletirilmi kyllerin azat edilmesini ve yerlerine dardan getirilecek klelerin kullanlmasn istemeye balamt. Dier taraftan, toplumu ynetirken bavurulan rf ve adetler yazl deildi. Bunun sonucu olarak, asillerin ynetimi keyfilik ieriyordu. Toplum, tam bir kleci toplum olma yolunda hzla ilerlerken, bunun alt yapsn oluturacak kanun ve dzenlemelere ihtiya vard. Bu kurallarn herkes iin zorunlu olabilmesinin yolu da yazl olmaktan geiyordu. Kent halk honutsuzdu ve bunu her frsatta gsteriyordu.

Atina

167

Tipik bir on ehir devleti olan Atinada durum Spartadan ok farklyd. Ancak hr domu anne ve babann ocuklar Atina vatanda oluyorlard. Vatandalar doaldr ki mal sahibi olabilenlerdi. Bu hak da yalnzca erkeklere tannm bir hakt. Atinada yaayan yabanclar ise Atinal vatandalardan destekleyiciler bulmak ve ilave vergiler demek zorundaydlar. Atinada yaayan zgr ve bu yar zgrlere ilaveten ok sayda kle de vard. Atina toplumunda rvet, lks dknl gibi Spartallarn yozlama olarak grd her ey mevcuttu. Atina sokaklar pisti, kanalizasyon ve su tama sistemleri gelimemiti. Dalk bir blgede olduu iin arazi engebeliydi ve nalsz atlar yznden ou i yryerek yaplrd. Kentin merkezi olan Agora st tarafnda tapnaklarn olduu pazaryeriydi. Atinal vatanda statsndeki bir erkein hayatn kazanmak iin almas dnlemezdi. Erkek gnn darda geirir bo zamanlarn tefekkre ayrrd! Erkek erkee toplantlar, her bahane ile yaplan sempozyumlar, sportif faaliyetler ve msabakalar, trl eit enlik ve kutlamalar, agora dolamalar, sohbetler, tartmalar ve ehir meclisi toplantlar, Atinal erkein gnlk faaliyetlerindendi. Atinal bir erkein iyi bir hatip olmas byk avantajd. Davalarn alt bin kiilik jrisi olan bir mecliste grld Atinada, insanlar etkileyecek hitabet gc ok nemliydi. Bu nedenle birok Atinal Homerosun destanlarn ezbere okuyabilirdi. Erkek ocuklar yedi yanda okula balard. Eitim paralyd, dayak ve dier cezalar eitimin parasyd. ocuklar yaz iin mumla kapl tabletler ve sivri ulu kalemler kullanrlard. Kei koyun derisinden yaplan parmenler okullarda daha az kullanlrd. Erkek ocuklarnn vakit geirdikleri Atinann nemli meknlar olan gymnastia, paleistra ve gre yaplan yerlerdi. Fiziksel ve fikri eitime ok nem veren Atinallar iin, askerlik nemli bir grevdi. Gymnastia, talim alan olmakla birlikte ayn zamanda insanlarn buluup konutuklar; sofistler, Platon ve Aristo gibi byk filozoflarn ders verdii bir yerdi. Buralar dnyann niversitelere dnen geleneinin ilk ortaya kt yerlerdir. Paleistrann korunakl bir blmnde kou yeri ve gre meydan vardr. Atinal genler spor olarak gre, uzun atlama, kou, boks, cirit oyunlarn oynar, at yar yaparlard. Erkekler diz boyunda veya daha uzunca rahat elbiseler giyerler, baz ss taklar takarlard ama kpe takmazlard. Salar ksayd. Kadnlar da uzun stl de olan mazbut elbiseler giyerler balarn rterlerdi. ok st snfn ve yok varsaylan kadnlarn yzlerini rtmeleri istenmezdi. Kadnlarn makyajl olduklarn ve kalarnn arasn birletirerek boyamalarnn moda olduunu da biliyoruz. Mcevher olarak kolye, bilezik, kpe, yzk gibi taklar takarlard. Gzel kokulara meraklydlar. zgr kadnlarn salar uzundu. Klelerin salar ksa olabilirdi.
Evlerde evcil hayvanlar da bulunmaktayd. Kpek bunlarn banda yer alrd. Horoz, bldrcn, keklik, kedi, maymun, ekirge, austos bcei ve kaplumbaa da bunlar arasndayd.

Atinada kzlar eitilmezler ve kadn toplum dnda, yaltlm bir hayat srerdi. Atinal erkek, evine bal deildi ve aile ilikileri de kuvvetli deildi. Erkekler gn darda geirirlerdi. Kadnlar ise evdeydiler. Gen kzlar, yalnzca yn eirme, dokuma ve diki, bazen okuyup yazmay, bir evi ekip evirmeyi renirlerdi. Toplumdan tecrit edilmi olarak yaarlard. Nerede ise, drt duvar arasna kapatlmlard ve ancak br kadnlarla dp kalkarlard (lespiyen ilikiler). Atina evleri genellikle avlulu evlerdi. ansl olanlarn avluda kuyusu ve yemek piirme yeri ve bazen sebze yetitirme alan bulunurdu. Ayrca Tanr Zeusa ayrlm minik bir sunak ta olurdu Evde kadnlarn yaad blm ayryd ve genellikle alt katta ve n cephede yer almazd. Erkekler, zellikle yabanclar, kadnlara ayrlm blme kolayca giremezdi. Erkek konuklar gelince, kadnlar kendi yerlerine ekilirlerdi. Bu blm 168

yalnzca kadnlarn yaad bir harem dairesiydi. Yanlarnda bir kadn kle (cariye) bulunmadka kadnlar sokaa kmazlard; evde, sk bir gzetim altnda yaarlard. Aristophanes, muhtemel klar korkutmaya yarayan (molos'lardan), iri kym beki kpeklerinden sz etmektedir. Moloslar ok byk ihtimalle hadm klelerdir. Zaten Herodotos zamannda Sakz adasnda ticari amal bir hadm etme merkezi olduunu biliyoruz. Bu ticari amala hadm edilmi erkekleri hem Dou lkeleri ve hem de Yunanistan satn alyordu. Euripides (M.. 480 406) kadnlardan oikourema ev eyas olarak sz eder. Antik Atinada kadn erkeinin ocuunu da douran ba hizmetiden baka bir ey deildir. Topluma karamaz ve sayg grmezdi. Buna karn erkekler nerede ise snrsz zgrdler. Antik Atinada sayg gren kadnlar yalnzca heterealard (eitimli kibar fahieler). Kadn ile erkek arasnda eit olmayan bir iliki vard. Kadn kamu yaamna katlamaz evin dna karken rtnrd. Ancak klelerin ve sosyal adan st dzeydeki kadnlarn yzlerini ama hakk olduu biliniyor. Aristotelese gre kadnn akl erkeinkine yetiemezdi. Doutan eksikti. Genelde eitilmiyorlard nk eksik doana bu ok da gerekli deildi. Sitedeki yaamdan dlanm kadnn topluma karamamas normal bir durumdu. Ama ok yoksul baz kadn satclar ortalkta gezinebilirdi. Varlklarna aldrlmayan bu kadnlarn ortalkta dolamalar ve nasl dolatklar gze batan bir durum yaratmadklar srece problem edilmezdi. Genelde drt duvar arasnda yaayan kadnn kiminle evleneceine babas ya da vasisi karar verirdi. Gen kzlar 1415 yalarnda evlendiriliyorlard. Koca karsn tek tarafl olarak boayabilirdi. Yasal olarak, kadnn istei ile de boanma olabiliyordu ama bu ok az grlen bir eydi. Miras da tmyle erkek ocuklarna kalrd. Ev yaamnn dna kamayan kadnlar, Yunanllarn ok dkn olduu lenlere de alnmazd. Ev yaamnda kleleri ynetmek, ocuklarn bakm ve yetitirilmesi gibi birok devleri vard. Kadnlar arasnda yaptklar toplantlarla elenmeye alrlard. Daha evvelki blmlerde anlattmz gibi kadn tarih boyunca kadim uygarlklardan balayarak g ve stat kaybederek gelen bir konumdadr. Birok mitolojideki saygn kadn tanralar gibi kadn da durmadan geriye itilmitir. Erkein stnlnn tartmasz ne kt kahramanlklarn yaand bu ala da kadnn hzla aaya itilerek ocuk makinesi ve seks objesi olmasn gzler nne serer. Kazanan kadnlar alr . Birok toplumda anne kle bile olsa erkek ocuun kle olmama ihtimali vardr ve genelde de kz kardelerinin kle kaderini paylamaz. Atina kentinde kadnn durumuna da olan budur. Erkee her anlamda snrsz bir cinsel ve toplumsal zgrlk tannmken kadn sk bir bamllk halindedir. Kocann tm cinsel taknlklarna yasal kars katlanmak ve iffetini sk skya koruyup, kocaya ballkta kusur etmemek zorundadr. Kadn erkek iin, kendi meru miraslarnn anas, evin en byk kadn yneticisi ve ilerinden istediklerini istedii gibi kullanabilecei ve kulland kadn klelerin gzeticisi olmaktan baka bir ey deildir. Tek elilik yalnzca kadn iindir ve bu niteliini gnmzde de korur. ffetli olmak kadnn ykmlldr. Erkekler kendi sadakatsizlikleri iin zm retirler. Tarihte kadna yklenen sadakat kavramnn miras hukukuna paralel seyrettiini ve zerinde tartldn syleyen Engels hakldr. ( Ailenin zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni adl kitabnda konu incelenmitir). Spartada miras kavramnn olmamas ile kadnn cinsel zgrl paralel grnmektedir. Doacak ocuun meruluu (veya babaln gereklii) Atina ve daha sonra grlecei zere Romada kadnn sosyal hayatn ekillendirmitir. Erkek kars zerinde sahip olduu haklarla babaln kesin ve meru klmay salar. Kadnn tm kstlanmalar genusun safln garantileme abalardr . Gerek baba kimdir? Btn 169

tedbirlere ramen sadakatsiz kocalar, karlar ve klar olagelmitir. Gerekte sorunun kesin zm son yllardaki gen analizlerine kadar olamamtr. Kald ki bu ultra modern yntemde bile ok az da olsa bir yanlma pay vardr. rnein ayn genleri tayan ama koca ve baba olmayan insanlarla (karde ve benzeri) yaplabilecek bir ihanette bu test ne yapabilir ki? Babaln gereklii ile meruluu sadece bir kan ve kabul iidir o kadar. Bu tarih boyunca zlmesi g sorunu zmlemek iin ileride Code Napoleon (Napolyon Kanunnamesi) yle buyuracaktr: Evlilik srasnda gebe kalnan ocuun babas, kocadr Madde 213.

Athena heykeli

170

Gebeler ve in

Choularn kurduklar, denizin iindeki adalar gibi olan garnizonlar Chou hanedann ve ini koruyordu. Byk savalar ve zellikle gebelere kar yaplan savalar, bu garnizonlardan ve zeametlerden gelen askeri glerle yaplyordu. Chou devletinin, ele geirdii blgelerde garnizonlar kurmas ve bu garnizonlarn etrafna kyllerin ve zanaatlarn yerlemesi sonucu, gebe boylarn otlaklar darald. Ekonomisi zora giren gebe, bir de yerleikle yapmak zorunda olduu ticaret engellenince, tek are olarak savaa bavurdu. Bylece savalar srp gitti. Chou merkezi batdayd. Feodal beyliklerin (Chou'larn ynettii toprak ve garnizonlar) pek ou ise doudayd. Bunlarn etraf tarm yapan inli kyller ile evriliydi. Batda ise Trkler ve Moollar vard. Yani, Chou imparatorluk merkezi, sava kabilelerin basks altnda idi. lk yzyllarda, zeametlerden veya feodal beyliklerden gelen askerler nedeniyle durum daha iyi idi. Sonralar, feodaller kendi siyasetleri ile uramaya, merkezi hkmete nem vermemeye ve askeri yardm yollamamaya baladlar. Bylece, gebe aknlarna kar, Chou imparatoru ve merkezi hkmet tek bana kald. Batda skitler, M.. 8 asrdan 3 asra kadar, Kazak bozkrlarnda yaygn bir ekilde yaarken, Trk boylarnn nemli bir ksm, Moollar ve Tunguz boylar ile birlikte, inin kuzey blgelerinde grlmekteydiler. Bu boylar hakkndaki bilgilerimiz, yalnzca in kaynaklarna dayanmaktadr. Bu in kaynaklar da, hem boylarn orijinal ad yerine kendi benzetme isimlerini kullandklarndan; hem etnik ve kltrel bir lye dayanmadan, bu boylar kendi kafalarna gre guruplandrdklarndan; hem, zaman zaman guruplara verdikleri isimleri deitirip, yeni isimler kullandklarndan ve hem de, zaten bu boylarn hareketlilii yznden takip iinin ok zor olmasndan ve o gnk enformasyon kanallarnn sbjektif ve yetersiz kalmasndan tr yeterli gvenlik ve aklkta deildirler. Yine de, bu in kaynaklarna dayanarak, eski den inin kuzeyinde yaayan boylar, Jung boylar, Di boylar, Hyeu-yn boylar ve Su-in boylar olarak sayabiliriz. Bu boylarn kimlerin atas olduu ise ok tartmaldr. Yine de yaygn bir kan olarak, Hunlar Hyeu-yn lere, Uygurlarn atas saylabilecek Tles Trk boylarn Di lere balamak mmkndr. Ancak, bu ilk isimler iinde, her etnik guruptan boylar olduundan, kimin kimin atas olduu da o kadar nemli deildir. Sylenmesi gereken, Hunlarn atas saylabilecek gebe topluluklarn, teki gebelerle birlikte, bundan 30 asr nce inin kuzeyinde bulunduklardr. Bilindii gibi, inde o tarihlerde, bu gebe topluluklardan gelen Chou slalesi egemendir.

171

Daha nce de deindiimiz gibi, gebe boylar sadece kendi ekonomileri ile geinemediklerinden, bu prensliklerle iliki iinde olmalar gerekir. Bu nedenle, gebe boylar, yama aknlar dzenlerler, ticaret yaparlar, hara verip karlnda hediyeler alrlar, prenslikler arasndaki savalarda taraflara yardm edip karlnda kar ve otlak salarlar. Buna karlk, prenslikler tarafndan yenilgiye uratldklar ve kle haline getirilip zorla yerletirildikleri de ska grlr. in prenslikleri ile gebe boylar arasndaki ard arkas kesilmez savalar, savamak iin deil, geinmek iin yaplan savalardr.

172

Ge Hitit Kent Devletleri

Bu tarihlerde Anadolu'nun tmne bir gz atarsak yle bir manzara grrz. Anadolunun batsnda, Egede, Yunan ehir devletleri kurulma dnemini yaamaktadrlar; Biraz ierde Hitit kalnts Likya vardr; Anadoluya Frigler hkimdir; Dou Karadeniz dalarnda Kakalar yaamaktadr; Dou Anadoluda, Van evresinde, Urartu devleti kurulmaktadr; Dou ve gneydou Anadolunun byk bir ksm ya Asur igalindedir veya Asur basks altndadr. te bundan 3000 yl nce (M.. 1000) Anadolu topraklarnn grnm kabaca byledir. Pekiyi, Hitit byk krallnn kozmopolit halkna ne olmutu. Ge Hitit zellikle, Kzlrmak yay iindeki yerleik Hititler neredeydi. Friglerin ve onlara akraba dier Traklarn basks altnda, Hitit halknn bir ksm gneye ve gneydouya ekilmiti. Bunlar kendilerini daha emniyette hissedecekleri topraklara tanmlard. Bu halkn kurduu medeniyete Ge Hititler diyoruz. Ge Hititlerin yaylma alan kabaca yle tanmlanabilir: Tuz gl ile Akdenizi bir izgi ile birletirelim, Yine Tuz glnden Malatyaya bir izgi ekelim, bylece blgenin bat ve kuzey snr belirlenmi olur. Blgenin Dousunu ise Malatya ve Kargam arasnda izilecek bir izgi belirler. Kargam, gneydeki son Ge Hitit devletidir. Buradan aa ki blgede artk Arami etkisi balar. Snrlarn belirlediimiz alan, Asur kaynaklar yle blgelere ayrr: Kayseri, Nide, Nevehir ve rgp iine alan blgeye Tabal denir; Grn ve Malatya civar Kummuhdur; Mara ve Gaziantep Gurgumdur; ukurova blgesi, Adana dhil Quedir; Quenin kuzeyindeki Toros dalk blgesine Hilakku denir; Ayrca Gaziantepin gneyinde Samal vardr; Mehur Kargam ise daima nemini muhafaza etmi bir yerleimdir; Antakya dolaylarna ise Hattina denir. Ge Hitit devletlerinin ounun kral adlar, Hitit byk krallnn kral adlarnn deimi ekilleridir. Bu devletlerin hepsi, kendilerini byk Hitit devletinin mirass sayarlar. Ancak, bu devletler kktr, neredeyse kent devleti niteliindedir. Kktrler, d etkilere kar savunmalar kstldr. zellikle, Asur gibi bir sava makinasna kar bamszlklarn korumalar ok gtr. Ge Hitit devletlerinin krallar, savata bakomutan, sulh durumunda ise barahiptiler. Ayrca yarglk ilerini yaptklar ve birok st kademe brokrasi grevlerini de stlendiklerini dnebiliriz. Bu devlet ordularnda, daha nce Hitit dneminde olmayan bir yenilik olumutur. Ge Hitit devleti ordular iinde artk svariler de vardr. Zaman zaman, 173

Ge Hitit krallklar, Asur ordusuna asker yollarlard. Bu askerlerin iinde svariler nemli bir yer tutard. Ordunun sava arabalarnda ise, artk, deil iki sava vard. Klelik devam etmektedir. Ancak, klelik, Hitit dnemindeki, bir takm zgrlkleri olan klelik gibi deildir. Artk kle kledir. Yani bizim bildiimiz, insan saylmayan, tm haklardan yoksun, klelik vardr. Bu dnemde, Yunan, Etrsk ve Suriye ile Urartu arasnda ticaret ve karlkl etkileim nem kazanm olmaldr. Hattina devletinin ky kenti El Mina, bu ticaretin yapld liman kenti zelliindedir. Ge Hitit dneminde, heykel, plastik sanatlar ve kabartmalar tarznda, Hititin sanatsal yn devam etmitir. Balangta geleneksel tarza ok bal olduu grlen bu eserler, zamanla, Suriye ve Arami etkisine girmilerdir. Ge Hitit sanat eserleri hem Asurlarca alnm ve hem de Yunanistana kadar yaylmtr. Bu dnemde Yunanistanda, Ge Hitit eserleri kopya edilmilerdir.

Ge Hitit

Ge Hitit devletlerinden biri Kargamtr. Byk Hitit zamanndan beri nemi hi azalmayan Kargam, ge Hitit dneminde zaman zaman Asur vesayetini kabul etmitir. Asurlarca haraca balanan Kargamn sonu Frig kral Midas yznden gelmitir.

Ge Hitit, Aslanl Kral

Ge Hitit Kral Katuvas

174

Ge Hitit devletlerinin tm, Asurlardan ok etkilenmilerdir. Bir sre Asura hara ve vergi deyerek varlklarn devam ettirebilmiler, ama sonunda Asurlular tarafndan igal edilerek, Asurun bir eyaleti haline gelmilerdir. Bunlarn iinde sadece Tabal, Asurlar yerine Frig ve Urartulardan etkilenmitir. Ancak Tabal devleti de kanlmaz sondan, yani Asurdan kaamamtr. Davutun kurduu srail devleti, Sleymann lmnden sonra srail ve Yuda (Yahuda, Yahudi) olarak ikiye blnmt. srail parasna, 50 yl sren bir i alkantdan sonra, M.. 890 ylnda, halk milislerinin efi Omri kralla hkim oldu. Onun devri, kralln en parlak devridir. Omri, Samari danda, grkemli saray ve tapna ile yeni bir bakent kurdu. Omri, Sarayn kurduu tepeyi emer adl birinden iki talanta (60 Kg) gme satn almt. Tepenin eski sahibi emerin adndan dolay tepeye ve kente Samiriye ad verildi. Bu srada orada Samiriyeliler adnda bir halk yoktu, yaayanlarn hepsi srailli idi. Omriden sonra tahta kanlar dneminde, dta ve ite mcadeleler srd. Asur, M.. 883- 859 yllar arasnda yaam olan II. Asur- Nazir-Bal zamannda Arami kralcklarna boyun edirildi ve pek ou esir olarak alnd. Bu esirlere snrlarda kaleler yaptrld. inde Chou hanedan zayflyordu. lkede atlaklar balamt. . M.. 878 ila 828 arasnda hkm sren imparator Li, inlilemi eski gebe kabilelerle ittifak kuran E markisi tarafndan az daha devriliyordu. M.. 869 ylnda, srail kralln bana kral Ahab geti. Bugnk Lbnanda Tyre (Sur) ve Sidon (Sayra) kralnn kz olan kars zabel lkeyi Baal ve Aerann dinine dndrmeye alan sk bir ok Tanrcyd. zabel, sraile Baal din adamlarn getirtti. Onlar da ksa srede kendi cemaatlerini oluturdular. Ahab, Yahovaya olan inancn korumasna ramen zabelin giriimlerine mdahale etmedi. Krallnn son gnlerine yakn, lke byk bir kuraklkla kar karya kald. O gnlerde, lya (Eli-Yah, " Yahova benim Tanrmdr ") adl bir peygamber, btn lkeyi dolaarak, Yahovaya gsterilen sadakatsizlii protesto etmeye ve kurakln nedenini buna balamaya balad. Durum iyice karnca, kral Ahab ve halk, Yahova ile Baal arasnda yaplacak olan yarma iin Karmel danda topland. Yarmay Yahova kazand ve bunun zerine halk Yahovaya secde etti. lya hi de ltufkr davranmad. Btn Baal peygamberlerini ldrtt. Daha sonra, Yahova frtna bulutlarn ve yamuru yollad. Yahova, yamur gndermekle, frtna Tanrs Baalin ilevini sahiplenmi, bylece savata olduu kadar bereket konusunda da etkili olduunu ispatlamtr. O an peygamberleri iin, zedelenen Yahova inancnn korunmas, ulusun o anki menfaatlerinden daha stn gelmekteydi.

175

Urartu

Urartu

Asur kral III. Salmanassar (M.. 858 824) tahta ktktan hemen sonra, daha henz merkezi bir devlet haline gelmemi olan Urartular ile savaa giriti. III. Salmanassar, bu sava yle anlatyor: Urartulu Aramunun kalesi olan Suguniaya yaklatm. Kenti kuattm ve aldm. Savalarnn ounu ldrdm ve ganimetler aldm. Kentlerinin nne kesilmi balardan bir tepe yaptm. Blgeleri iinde yer alan 14 yerleimi alevlere terk ettim. Bundan sonra da Suguniadan yola kp, silahlarm sularnda ykadm Nairi glne doru ilerledim ve Tanrlarma kurbanlar kestim. III. Salmanassar zamannda, Asurlar Urartu zerine daha pek ok sefer yaptlar. Ancak zaman getike Urartular kuvvetleniyordu ve Asur ordular artk blgenin ilerine kadar ilerleyemiyorlard. III. Salmanassarn hkmranlnn son yllarnda, kendi sefere kamad iin, generali Dayan-Asur komutasnda bir orduyu Urartu zerine yollad. Kral Aramunun ad, bu seferde, son defa gemektedir. Bundan sonra, Urartularn esas kurucusu saylan I. Sardurisin ad duyulmaya balanacaktr. Kenan lkesinde, Yahova tek Tanr olabilmenin mcadelesini verirken, Dou Anadoluda Urartular kuvvetlenmeye devam ediyordu. Sarduris, Urartu bakentini Tupaya yani Vana tad. Van kalesinin bulunduu kayala, Asur dilinde, ilk Urartu yaztn yazdrd. Metni yledir: " Byk kral, Lutiprinin olu, kudretli kral evrenin kral, Nairi lkesinin kral, ei bulunmaz kral, savamaktan korkmayan, beeni uyandran oban, kendine boyun emeyenleri kendine uyruk klan Sardurisin yazt. Ben Lutiprinin olu krallar kral, btn krallardan hara alan Sardurum. 176

Lupitri olu Sardur yle syler: Ben bu ta bloklarn Alniunu kentinden getirttim. Bu duvarlar ben ina ettim." Urartu kral I. Sarduris, torunu Menua (M.. 810780) ve dierleri, gittike Urartu snrlarn genilettiler. Sonuta Urartular Transkafkasya, Dou Anadolu ve batda Frata kadar genilediler. Bu dnemde, corafi adan Urartu devleti gerekten ok bykt. Dicle ve Fratn kuzeyi ile dousundaki tm Anadolu topraklarn, Ermenistan ile ran Azerbaycannn byk bir ksmn kaplyordu. Van, Urmiye ve Gke glleri; Nemrut, Sphan ve Ar dalar Urartu snrlar iinde kalyordu. Szn ettiimiz ada lke ok sk ormanlarla kaplyd, bunlardan byk oranda iyi kalitede kereste elde ediliyordu. Vadilerde otlaklarn ucu, buca yoktu. zellikle Urmiye gl dolaylarnda byk at srleri yetitiriliyordu. Tahl (buday, arpa, avdar, susam...) ekiliyor ve bol rn elde ediliyordu. Urartular kleci bir toplumdu, hayvanclk, orman iletmesi, tarmclk ve zanaatkrlkla geiniyorlard. Dou Anadoluda tarm amran ve meyvecilik ancak su kenarlar ve ovalarda yaplabildiinden, genelde aristokrat snfn elindeydi. Ancak sulama maksad ile eitli su kanallar ve barajlar yaplmtr. Ve bu su kanallarnn eritii yerlerde sulu tarm yaplabiliyordu. Byk sulama projelerini Menua balatmtr. Bu sulama projelerinin en arpclarndan biri, amiram Su denilen, Van'dan 50 Km uzaktaki Hoap vadisinden Van'a temiz su getiren kanaldr. Bu kanal, bugn hala almaktadr. Dalar madenlerle dolu olduundan, madencilik ve esas olarak maden ilemecilii gelimiti. Ticaret ve zanaatlk merkezi olarak, gerek anlam ile kentler yoktu. Meslekler byk kasabalarda gelimi haldeydi. Bu yerleimlerin, metinlerde 750 den fazlasnn ad vardr. Urartularn maden ilemekte ve ta iiliinde, zel bir yetenekleri olduu belirtilmelidir. Tun dkmleri ve dier maden iilikleri o dnemin dnyasn etkilemitir. Urartularn baclk ve araplkta da ba ektikleri sylenmelidir. Menua dnemine kadar, Urartu krall kk kralcklardan oluan bir konfederasyon niteliindeydi. Feodaller, kralla belli oranlarda vergi verirlerdi. Bu kk kralcklar, savaa kendi ordular ile katlr ve ganimetten pay alrlard. Urartu merkezi devletini kuran Menuadr. Merkezi devletin dinsel ve ekonomik srekliliini ve dokunulmazln salamak iin byk aba harcamtr. Bunun iin baraj ve sulama sistemlerini gelitirmi, ilenmemi verimli topraklarda yeni yerleimler kurmutur. Stratejik yerlerde askeri ynetim merkezleri kurarak, merkezi ynetimi glendirmitir. Ayrca yollarn yapm ve ulamn kolaylamas ile feodal kralcklar, merkezi ynetime daha bal hale gelmilerdir. Menua fethettii yeni blgelere merkezden " en.nam " ad altnda valiler atamtr. Menuadan sonra gelen Urartu 177

krallar da bu uygulamay srdrmlerdir. Bylece, Menuadan itibaren Urartu devleti, merkezden memurlar aracl ile ynetilen bir memur devleti hviyeti kazanmtr. Daha sonra, Asur kral III. Tiglat-Pileser (744 727), Urartularn bu ynetim tarzndan etkilenerek, Asur idari sisteminde reformlar yapmtr. Asur, geni toprakl blgelere ayrlmt ve bunlar babadan oula geen bir dzende, valilerce ynetiyordu. Urartu rneinden sonra, byk topraklar daha kk paralara blnm ve sadece atama ile gelen valilere ynetim aktarlmtr. Urartu merkezinde kral soyundan gelen kiiler ynetime hkimken, tara eyaletlerinde merkezden atanan valiler ynetimden sorumludur. Tarada kurulan her yeni ynetim merkezi, ya Tanrlarn adna, ya da kral adna kuruluyordu. Yani genel olarak her ey kraln mal idi. Krallk babadan oula geiyordu. Kral, genelde byk olunu, taht orta seip, lkeyi onunla birlikte ynetiyordu. Bu uygulama Menua dneminde brakld. Eyalet valileri, ellerindeki askeri gle savalara katlrlar, retimin bir miktarnn merkezi ynetime gitmesini salarlar, dinsel trenleri ynetirlerdi. Urartu devletinde retimin artmasna paralel olarak, retimi yapacak insan saysnn da artmas iin, o dnemin genel uygulamasna bavuruluyordu. Kazanlan zaferlerden sonra, igal edilen yre halk oluk, ocuk, kadn, erkek Urartuya getiriliyordu. Bunlar, genelde, yeni alan tarm alanlarnda iskn ediliyorlard. Ayn dnemde, Anadolunun iine gelince, Frigler hkmran bir devlettiler. Frig yazlarn Eskiehir, Ktahya, Afyonkarahisar, Kzlrmak etrafnda, Kastamonuda bulmaktayz. Bunlardan bir ksm, eski Frigce yaztlardr ki, M.. 800 ila 400 yllar arasn kapsamaktadr. Dier bir ksm Roma imparatorluu anda yazlmtr. Alfabe olarak Frig alfabesi Lidya, Karya ve Likya alfabelerine byk benzerlik gstermektedir. Frig dili ise, bir Hint Avrupa dili olarak, Anadolunun kendinden nceki Hint Avrupa dillerine (Hitite, Luvice ve Palaca) olduka uzaktr. Frig alfabesi M.. 500 ylna kadar kullanld. Frig dili ise, zaman iinde Yunanca ile kararak, M.S. 300 yllarna kadar Anadoluda yaamtr. Frigyann iki nemli merkezi vardr: Siyasal merkez olarak Gordion, dieri dini merkez olan Midas.

M.. 800

178

Mesih

Bu dnem Kenan lkesi ekonomisi (srail ve Yuda), bir taraftan hayvancla, dier taraftan da tarma dayanyordu. Hayvanclk genelde gneyde yaplyordu. Kuzeydeki, srail krallnda ise tahl ekimi, baclk ve zeytincilik vard. Sapan, orak gibi aletler demirdendi. Kabile kabile yaayan brani topluluklar, gebe dnemdeki rf ve adetlerinin nemli bir ksmn koruyorlard. te yandan, tefecilik, Fenike dneminden kalan, hayli eski bir uygulamayd. Klan zelliklerinin ve zel mlkiyetin i ie girdii bu dnemde, ortaklk (eda) sosyal sistemi ayakta tutuyordu. Eda kelimesi, ilk balarda, klana dayanan bir ortakl dile getiriyordu. Sonralar, komulardan oluan ortaklklar gsterir oldu. Ortakln banda yal bir kimse olan, nashi, vard. Edalar kolektif toprak mlkiyetine dayanan kurululard. Her topluluun kendi tapna ve kendi rahibi vard. Bor nedeniyle kle durumuna denlerin borcunu, aralarnda para toplayarak, deyip, kurtarmak; Su ileyenleri hep beraber yarglayp, cezalandrmak; Kan davalarn nlemek gibi, ynetim ve yardmlamalar sergiliyorlard. Zamanla, ortak olan topran, bireyler arasnda, blnmesi balad. Bunun iin kuraya bavuruluyordu. Bu blme, genel bir toplant ve zel bir tren yaplarak organize ediliyordu. Yapm ve kullanlmas sk bir ibirlii gerektiren geni sulama sistemlerinin yokluu da, edalarn dalmasn kolaylatryordu. Kurak zamann su ihtiyac, yamur sularn toplayacak sarnlar yaplarak salanyordu. Bu sarnlar ise her aile kendi yapyordu. nce hayvanclkta, sonra da toprakta zel mlkiyet gittike geliti. Sonunda zel mlkiyet o kadar geliti ki, kral bile topraa el koyamaz duruma geldi. zel mlkiyet gelitike, tefecilik de geliiyordu. Zaten, en batan beri var olan tefecilik, zel mlkiyetle had safhaya ulat. Sefalete denlerin says gn getike artt. Bu da bor nedeniyle kle durumuna denlerin saysn arttrd. Artk, nemli sayda insan, i bulmak iin baka lkelere gyor veya borlar tahsil eden kraln adamlarndan (bunlara kraln adaletileri denir) kamak iin saklanyorlard. Halkn dt, zor durum, onlarn dinsel adan bakaldrmasna ve dzeni sarsmasna yol at. Sosyal bir deiiklik zleyen halk, umudunu adil bir krala, Tanrnn gnderecei bir Mesihe balamt. Mesih gelecek, angarya ve zulme son verecek, bar ve adaleti kuracakt. Halkn szcs peygamberlerdi. Peygamberler, btn kalelerin deceini, halk ezenlerin byk bir krmdan geeceini, Tanrnn kendinin yardma geleceini haber veriyorlard. Gnahkr krallar ve uaklar devrildikten sonra, artk, bir daha krallar olmayacakt; halkn kendi, hkmdar olacakt ve yeni krallk, kuraklk, angarya, zulm yz grmeyecekti. 179

Peygamberler, nebiler, yksek vicdanl insanlar olarak, halka sahip ktlar. Bu nedenle evrelerinin dar geleneklerini tenkit iin, hem kendilerinde yetki grdler ve hem de kendilerini Tanrnn szcleri saydlar. Peygamberler, Yahovaya evrensel bir adalet iradesi olduunu atfederek, adm adm dini tek Tanrcla doru gtrmlerdir. M.. 800 ylnda, Amos eletirilerini toplumsal ktle ynlendirmiti. oban Amos, gerek dinin, iyilii sevip, ktlklerden nefret etmek; adaletin, tapnmak iin yaplan fiil ve hareketlerden stn olduu, tezini savunmaktayd. Amos, zenginlerin ihtiamnn yoksullarn sefaletinden ileri geldiini sylemekteydi. Yahova tm bu adaletsizliklere sinirleniyordu. Amos, toplumsal adalet ve merhametin nemini vurgulayan ilk peygamberdir. Amosta, Yahova ezilenler adna konuuyor, yoksullarn sesi oluyordu. Siz diyordu, hala kendinizi seilmi bir halk olarak m gryorsunuz. Bu bir ayrcalk deil, sorumluluktur. Tanr, artk, sraili yceltmek iin deil, toplumsal adaleti salamak iin olaylara mdahale edecekti. srail halknn byk ounluu, bu merhamet arlarna kulak asmadlar. Onlar iin biimsel ibadet ile yetinmek yeterliydi, merhamet zor iti. sraillerin ou peygamberlerin, onlar Yahovann isteklerine aran davetine kulak asmadlar. Eski Kenan dinleri de hala, geerliliklerini koruyorlard. Bereket ayinleri ve kutsal seks icra ediliyordu. ou srailliler, dier Tanrlar gibi, Yahovann da bir kars olduunu dnyorlard: Yahova ve onun Aeras. Peygamber Hoea, bu durumdan ok rahatszd. Tanr onun azndan " Tanry bilmenizi (daath Elohim) istiyorum " diyordu. Bu bilmek demin kars Havvay bilmesi gibi, cinsellik ieren bir bilmekti. Baal toprakla evlendii zaman, halk bunu bir ritel elence ile kutluyordu. Hoea, szlemeden itibaren Yahovann Baalin yerini alp srail halk ile evlendiini iddia ediyordu. Yahova, sraili hala bir sevgili gibi arzuluyordu ve onu batan karan Baalden geri alacakt. Yahova derdi ki: O gn geldiinde O beni kocam diye aracak, Baalim diye armayacak artk.

180

Keltler

M.. 1000li yllar gelmeden, Keltler Orta Avrupada yayorlard. Bu yllardan sonra Keltler de bir hareketlenme balad. Keltlerin Orta Avrupaya hangi tarihlerde ve nereden geldii bilinmemekle beraber, bizce bunu M.. 3000 ylndaki iklim deiikliine ve bu tarihte balayan hareketlenmeye balamak mmkn olmaldr. M.. 1200 tarihinden balayarak, bir gurup Kelt bulunduu topraklar terk ederek, ok ar bir ekilde Bat ve Kuzeye doru ge balamtr. Bu hareketlenme ile birlikte bir ksm Keltlerin Balkanlara doru hareketlenerek, Balkanlar, Trakya, Yunanistan ve Anadoluya kuzeyden basn yaparak, daha nce bahsedilmi olan Deniz Halklar kargaasn meydana getirmi olmalar da mmkndr. Bunun sonucunda Hitit devleti yklm ve Anadoludan ses sedann kmad birka yz yl yaanmt. Kelt ad Yunanca Keltoi, Latince Celta (oul Celtae) adndan gelmektedir. Yunanllar Marsilya kolonilerinin i taraflarnda yaayan insanlar tanmlamak iin kullanmlardr. Bu terim zamanla Latince Gali (Galyallar) ve bunun Yunancas olan Galatoi (Galatyallar) olarak da kullanlmaya balanmtr. Keltlerin ana vatannn Orta Avrupa olduu sanlmaktadr. Keltler savaydlar, avcydlar ve mkemmel iftiydiler. Onlarn tekerlekli pulluu ve fy icat ettikleri bilinmektedir. Gleri srasnda yerleiklerden etkilenerek kazan yapmcln ve mlekilii gelitirdiler. Keltler madencilikte de ustaydlar, yetenekli el sanatlarydlar. Yollar ina ettiler. Romallar daha sonra onlarn yaptklar yollara ta deyerek Roma yollarn oluturmulardr. Keltler kendi aralarnda bir btn oluturamamlardr. Birbirleri ile rekabet eden ve hatta birbirine dman olan kabileler eklinde yaamlardr. Keltler aman dinindendiler. En byk Tanrlar Baba Tanr olan Gk Tanryd. Bu tanr ayn zamanda k tanrsyd. Geleneklerine dkndler ve geleneklerinin koruyucusu olan din adamlar ayn zamanda yarglkta yapard (dritler). Keltler dritlerinin ynetimi altnda yaadlar. Keltlerin snflara blnm bir tarzda yaadklar sanlmaktadr. Keltler kendi aralarnda snflarn gsteren iaretler ve renkler tarlard. Dritler eitimliler snf iinde yer alan bir snft. Bu adan Msr rahip snfna benzerlerdi. Kendi aralarnda hiyerarik bir dzenleri ve i snflar vard. Kiiler arasndaki sorunlar zerler, Rahiplik, Hkimlik, Tabiplik, retmenlik, airlik, Falclk ve Byclk yaparlard. Dritler bilgilerini usta rak metodu ile ve szl olarak birbirlerine aktarrlard. 181

Bilgiler yazl deil ezber olarak saklanrd. Dritler byle eitildiklerinden iyi bir eitim almak 20 ila 25 yl sryordu. Drit topluluu iine kadnlar da kabul ediliyor, kadn dritlere drdess deniyordu. Keltlerin Avrupaya daldklar dnemde, Avrupann geni alanlar mee aalar ile kaplyd. Mee aalarnn meyve verme dneminde, mee palamutlar pek ok ailenin temel besin maddesi oluyordu. Bu nedenle olsa gerek, Kelt amanizmi bir mee kltne doru evrildi. Keltler ok erken bir dnemde o zamana kadar hi bilinmeyen rme zrhlar, mahmuzlar ve at nallar yapmlardr. Kuyumculukta da ustaydlar, oymal ve kakmal ss eyalar ok nadide yaplardr. Onlar birbirine balayan rf ve adetleri dnda, Kelte denilen bir Hint-Avrupa dilini konuuyorlard. Bu dilin deimi ekilleri bugn Galce, Brtonca, rlanda dili ve sko Galcesidir. Bugn ortadan kalkm bile olsa, ok yakn tarihlere kadar baka Kelt dileri de konuuluyordu. Tarafl yazdklar kesin olan Yunan ve Roma yazarlarna gre Keltler disiplinsiz, hain, yiyip imeye dkn, kskan insanlard. Keltlerde iir ve kelime oyunlar sevilirdi. nsan kurban ettiklerini biliyoruz. M.. 3 ve 1. yzyllar arasnda Keltlerin organizasyon asndan Roma, Yunan ve Germenlerden ok farkl olmadn grrz. Ogham branch alfabe Keltlerin de krallar, seilmi Ogham parmak alfabesi yarglar ve senato gibi siyasi kurumlara paralel kurumlar vard. Yerleik yaayanlar, ok gelimi kasabalar da yaamaktaydlar. Ticarette dei toku yerine para kullanyorlard. Yazy da kullanmaya balamlard. Kendi gelitirdikleri ve olduka eski Ogham stave alfabe Ogham denen bir alfabeleri vard. Ogham yazs dikey ve yatay kalem vurularndan olumu bir yaz tryd. Gnmzde yazlar zlm olmasna ramen okunan yazlar anlalamamaktadr. Metinlerin gizli bir ifreleme teknii ile yazlm olma olasl vardr. Teknolojileri de iyice gelimiti. F, gemi ina teknikleri, rme zrh, sava baln Roma onlardan ald.

182

Mecburi skan

Urartu devletinde, Menua'nn olu Argiti (M.. 780 760) tahta ktktan iki yl sonra, Kuzey batsndaki Diauehi lkesi zerinde egemenlik salamaya alt. Diaueh krall, Frat nehrinin kaynaklarnn bulunduu imdiki Pulur, Hamaml, Umudumtepe, Altntepe kasabalarnn olduu blgede yer alan bir krallkt. Tabal krallna komuydu ve Kuzey Karadeniz dalarna yaslanmt. Argiti, Diaueh krallndan sonra, sadece ganimet almak iin, Uiteruhi'ye saldrm ve kendi anlatm ile: " 19.255 erkek ocuk, 10.140 canl sava, 23.280 kadn, toplam 52.675 kiiyi o yl tutsak aldm 1.104 at ve 35.015 byk boynuzlu ve 1.829 kk boynuzlu sr tadm btn bunlar Tanr Haldi iin bir tek yl iinde baardm" diyerek, baarsn anlatmtr. Erzurum yresinin gl krall Diaueh'in malup edilmesine Urartu kolye ramen, Diauehi kral Mannudubi esir alnmam, hayat balanarak, lkeye ar vergiler konmutu. Ayrca, Diauehi krallndan elde edilen haralar " 41 mina saf altn, 37 mina gm, 10.000 mina bakr, 1.000 binek at, 300 byk boynuzlu sr. 10.000 koyun... vs ..." d. Bu politika, Urartularn bat krallklarna uyguladklar genel bir politikadr. Bat krallklar dorudan Urartulara balamak yerine, Urartulara badak, vergi verir krallklar haline getirilmilerdi. Argiti (Argii), nc ylnda kuzey komusu ve gl bir krallk olan Etiuni'yi topraklarna katt. Daha sonra Hatti lkesine (Hate) sefer yaparak, Meliteialhe (Malatya) dhil pek ok kenti haraca balad. Bu dnemde hala Urartularn batdaki topraklara Hitit topraklar demeleri enteresandr. 2000 yldr Hatti lkesi gelenei devam etmektedir. Argiti, Hitit topraklarndan 2.539 ocuk, 8.698 canl adam, 18.047 kadn, yani toplam 29.284 kiiyi tutsak alarak, Urartu topraklarnda zorunlu iskn etmitir. Yukardaki birka rnek bile Dou Anadolu topraklarnn 183

ve nfusunun, nasl halla pamuu gibi defalarca atldnn gstergeleridir. Urartu kral I. Argiti Arhi lkesinden 60 kent halkn, Hitit ve upani lke halklarnn bir ksmn srp Urartu lkesine getirip, yerletirmiti. Urartu lkesine zorunlu iskn edilenlerin toplam says 280.512 kiiye ulamaktadr. Argiti'nin bir sre sonra yapt ilerden biri de, Suriyede fetihler yapmakt. Bu fetihlerle Asur ile Orta Anadolu arasndaki iletiim ve ticaret kesildi. Asur bu duruma uzun sre katlanamazd. Bu arada Asur iindeki hkim snflar arasnda bir eliki ve mcadele balamt. Bir ksm fethedilen topraklarn, yamalanmayp, retime almasn istiyordu. Bir ksm ise srekli yamadan yanayd. Bu i ekimeye Urartu saldrlar da eklenince, Asur zor gnler geirdi, etkinliini kaybetti. Bu srada Yunan ana karasnda, M.. 776 ylnda, Isparta Kral Likorgos'un nerisiyle, tarihteki ilk olimpiyat enlikleri yapld. Bu ilk olimpiyatlar, Yunanistan'n Olympia blgesinde Tanr Zeus adna yaplan enliklerdi. nceleri 32 metre geniliinde, 192 metre uzunluunda bir pistte sadece 1 gn sren kou yarlarndan oluan oyunlara sonralar deiik mesafelerde yarlar, disk ve cirit atma, uzun atlama, boks, gre, atl araba yarlar gibi dallar eklenerek enliklerin sresi de 5 gne karld. lk balarda, llerin ruhlarnn 8 ylda bir dirilecei inancyla, 8 ylda bir dzenlenen oyunlar, daha sonra 4 ylda bir yaplr oldular. Urartu krallnn Argiti (Argii) ile ulat gce ve elde ettii geni topraklara ramen baz blgelerdeki sorunlar hi bitmedi. Kuzeybat randa Menua dneminde nemli baarlar elde edilmiti. Blge sakin grlyordu. Ancak Argitinin altnc saltanat ylndan itibaren blge Urartulara rahatszlk verecek hareketlere sahne olmaya balad. Bundan sonra sekiz yl boyunca Urartu ordusu her yl, Kuzeybat rana (Barua ve Mana lkeleri) kar seferler yapt. Yazlardan anladmz kadaryla bu seferler Asur yandalarn sindirmek iin dzenlenmiti. Bu seferler srasnda Argiti Asur dalarna kadar gittim diyerek, ran ilerine kadar girdiini anlatmtr. Argiti, blgeyi her yaz seferler yaparak elinde tutamayacan biliyordu. Blgede kaleler, sulama sistemleri ina ettirtti ve kentler kurdu.

Urartu sanat

Bu dnemde Asur Urartulara dorudan kar kacak gc kendinde bulamam, blge halklarn Urartulara kar rgtlemekle yetinmiti. Blgedeki karklklarn arkasnda daima Asur vard. Bu srada blgede bulunan Medler de Urartulara kar dosta davranmyorlard. Medler siyasi bir g olma yolunda ilerlemekteydiler. Gelecekte hem Urartular ve hem de Asurlar Medleri hesaba katmak zorunda kalacaklard. 184

Bu tarihlerde, Kimmerler dediimiz gebe topluluklarda bir hareketlenme balad. Kimmerlere, Asurlular Gimirrai, Tevrat ise Gimirraya der. Bunlar eitli orijindeki kabileler konfederasyonuydu. Uzun sre, Karadenizin kuzeyinde, Volga nehri civarlarnda yaamlard. Orta Asya fokurdaynca, o srada Aras rma civarnda bulunan skitler yer deitirdiler. skitler Kimmerlere bask yapnca, Kimmer gebe kabileleri, pe pee gneye hareket etmeye baladlar. Bunlar daha sonra Kafkasya zerinden Dou Anadoluya gireceklerdir.

skit, Kimer aknlar

http://turkinst.org/tr/dosyalar/iskit/index.htm

185

Chun Chiu

inde Chou iktidar artk iyice zayflamt. M.. 771 ylnda Shen markisi, mttefikleri ve baz gebe kabileler, Wei nehrindeki bakent Hao'ya saldrdlar. mparator ldrld. Oullarndan biri tahta karld. Feodal beylerin byk bir ksm yeni imparatoru tandlar, o da, feodalleri tand. Bakent, gvenlik nedeniyle, bugnk Lo Yang'a yakn bir yere tand. Chou (eu) imparatorunun gc, bu gelimelerden sonra gittike azald. Sonunda sadece trensel nedenlerle tannan bir saltanata dnt. Daha sonra greceimiz gibi, Konfyus ahlak kurallarn toparlamt. Her eyden nemli olan, erdemli olmakt. G yerine erdemi alan ve halkna kendi davranlarn rnek gstererek devleti yneten bir kral fikri, Chou hanedan srasnda ortaya kmt. Bu fikir, daha sonraki in dncesini derinden etkiledi. Zaman getike, dnemin tarihsel felaketleri insan zihninden silindike, Chou'nun (eu, eu) bu ilk dnem hkmdarlar ideal bir anlam kazanarak, tekrar byle bir dnemin yaanabilecei zlemine dnt. Konfyus ve bu retiyi benimsemi Konfyusu tarihiler, politik amal olarak, en yce ahlakn hkm srd bir tarihi dnem ve bu dneme ait adalet ve erdem simgesi mparatorlar yarattlar. inlilerin yaratt, gemiteki altn bir devrin yaanm olduu fikri sadece inlilere haz bir zlem deildir. Birok kltrde, tarih boyu, varola gelmitir. M.. 770 ylndan evvel, Chou imparatorluu, imparatorlarn etkin olduu merkezi bir devlet durumundayd. 770 den sonra, in, yani Chou imparatorluu, eski zeametlerin devletler haline dnmesi ile pek ok prenslie veya feodal beylie blnm, paralanm yapda bir yer haline geldi. Buna paralel, kabile dzeni de zlyordu. Kabile dzeninin yerini ufak aile dzeni almaktayd. Zengin ve ynetici snflar iinde, eski kabile balarnn yerini yeni kavramlar ald. Mertlik, nezaket, gsteri ve trelerin doru uygulanmas kltr geliti. in tarihinde bu dneme, " Baharlar ve Gzler " dnemi (Ch'un Ch'iu) denir. Bu ad, bir pek ok krallktan biri olan Lu devletinin vakayinamesi olan " Baharlar ve Gzler " den esinlenmitir. Bu dnem M.. 770 den, Konfyus'un lmnden 2 yl nceye kadar yani M.. 481e kadar srer. Bu dnemde, klasik in kltrnn temeli olumutur. Tekrarlarsak, bu dnem pek ok sayda kent devletinden olumu bir in dnyasdr. Bu devletlerin pek ou bir kale byklndeydi. Devletikler arasnda kesintisiz savalar oluyordu. Bunlarn irice olanlar, bilinli bir birlii ve kimlik duygusu olan, snrlar belli bir topraa bal, belli bir halktan oluan devletlerdi, tm kurumlar ile devlet szcn hak ediyorlard. 186

Bu in devletlerinin her birinde, yetkileri, sorumluluklar, grevleri ve ast-st ilikileri iyice tanmlanm, brokratik yap vard. Bu yap eitli askeri ve sivil rtbe ve snflardan oluuyordu. Prensler veya feodal beyler, kendi halknn refahn dnyor veya en azndan dndklerini sanyorlard. Mali ve ekonomik politikalar refah arttrc ve felaketleri nleyici tarzda dzenleniyordu. rnein, Chu (u) devletinin bakan Zi Mu dneminde ba nazrn, sava nazrna verdii emir unlar ieriyordu: " ekilebilir topraklarn kte kaydedilmesi, dalarn ve ormanlarn saptanmas, sazlk bataklklarn ve sulu yaylalarn guruplandrlmas, yksek dalarn ve tepelerin ayrlmas, tuz alanlarnn belirlenmesi, snrlarn ve sel blgelerinin llmesi, su kanallarndaki bentleri izleyerek bentler arasndaki alanlarn kk tarlalara blnmesi, su kenarlarnda otlaklar yaplmas, verimli yerlerde sekizer aileden oluan gruplara tarlalar almas, denecek katklarn hesaplanmas, karlabilecek at ve sava arabalarnn saysnn belirlenmesi, askerlerin zrh ve kalkan saysnn hesaplanmas ". Bu amala, yasalar oluturuluyor, Tanrlarn ve ruhlarn yardmn alabilmek iin amaca dnk dinsel trenler yaplyordu. Bu devletlerin her biri kendi iinde, srekli iktidar mcadelelerine sahne oluyordu. Prensler zaman zaman kzgn halk kitleleri ve durumdan memnun olmayan asiller tarafndan ldrlyorlard. Zengin ve gl aileler, kendi aralarnda iktidar ele geirmek iin srekli savayorlard. rnein, ilerde bahsedilecek olan Qi devletinde alt nemli aile vard. Bu byk ailelerin, bir hkmdar ldnde yerine geecek olan seme haklar bulunuyordu. Chou imparatoru, Lo Yang'da oturan bir sembol haline gelmiti. Binlerce devletin, bamsz devletler olarak davranrken, neden merkezde oturan bir imparatora ihtiyalar olduu sorula bilinir. in'deki btn derebeyleri, daha nce anlatlm olan, Gk dinine inanyorlard. Gk dinine gre ise, verilebilecek en yce kurban, imparator tarafndan verilen kurband. Bu nedenle, imparatora, yani tek bir hkmdara ihtiya vard. Birden fazla Gk olmadna gre, birden fazla da hkmdar olamazd. Hkmdarn verdii kurban, lkede her eyin yolunda gitmesini, Gk ile Yer arasnda dengenin muhafaza edilebilmesini salard. Yanl bir kurban, bu dengeyi bozar, rnein yamur yamaz, deprem ve sel gibi afetler vuku bulurdu. mparatorun varl dini adan kanlmazd. Dier yandan, balangta akraba olan yani ayn kabileden olan zeamet sahipleri ve garnizon komutanlar, feodal beyler haline geldiklerinde, oktan akrabalklarn unutmu, birbirlerinin hasmlar olmulard. Bunlar birbiri ile kaptnda, iler ok byr ve dallanp budaklanrsa, birilerinin hakem roln slenmesi gerekiyordu. Mcadele d kalm ama menfaatleri zedelenen byk feodaller ancak tarafsz ve yetkisiz birinin kendi adlarna giriimde bulunmasna msaade ediyorlard. Sembolik imparator, bu hakemlik grevini, bu gnk Birlemi Milletler Genel Sekreterine benzer tarzda yerine getiriyordu. in'in dier devletlerle ve gebelerle olan ilikisini anlayabilmek iin, in devletinin snrlarna bakmak gerekir. Gk dininin gerei, imparator, Gk'n oludur (Tanrnn olu, kutsal ruhun olu). Bu nedenle, dnyann tm in imparatoruna baldr. Yani in'in snrlar yoktur. Bu inan ve gr, in'de 20 ci yzyla kadar gelmitir. inlilere gre, in'den baka bir devlet yoktur. Deiik blgeler imparatora deiik tarzda baldrlar. Bu ballk merkeze yaklatka kuvvetlenir, merkezden uzaklatka safha safha azalr. Herhangi bir blge, kendini in imparatoruna bal hissetmiyorsa, aslnda o yola getirilmesi gereken bir yoldan kmtr. Hi bir g, hi bir oluum, in imparatorunun tm dnyaya hkmetmesini 187

engelleyemez. Bu Gksel bir haktr ve zaten, tersi dnlemeyecek ekilde, byle ola gelmitir, byle ola gidecektir. Bu nedenle, in, her dnemde, Orta Asya'y, gebeleri, Moollar, Trkleri, Manuryallar, vs bamsz bir devlet olarak grmemitir. in imparatoru, Hun Tansusuna, Gk Trk Kaanna, Cengiz Hana eitli rtbeler verir durur. Bizim bamsz devlet olarak grdmz devletler, in iin blgesel feodalitelerdir. Hepsi, herkes in imparatoruna baldr. Bunu kendi bilse de baldr, bilmese de baldr.

188

Asur stnl

avutepe kalesi

Urartu tahtna Argitiden sonra olu II. Sarduris geti. II. Sarduris unvanlar arasna dnyann kral unvann da eklemiti. yle grlyor ki, o sralarda Urartular kendilerini en byk g olarak gryorlard. Argiti zamannda evredeki ayaklanmalar bastrlm, Kuzeybat randa kaleler ve garnizonlar kurularak blge denetim altna alnmt. Artk gney tehlikeli grlmyordu. II. Sarduris avutepe, Kayaldere gibi yeni kaleler ina ettirdi. Ganimet kazanmak iin epeydir saldrlmam olan Bat zerine yrd. Malatya krall zerine yapt bir seferde pek ok ganimet elde etmiti. 10.408 at, 132 katr, 12.321 inek, 9.036 boa, toplam 21.357 byk boynuzlu hayvan, 35.467 kk boynuzlu hayvan, 2.114 sava silah, 1.332 yay, 47.970 ok, 1.022.133 lek arpa, 111 akarki arap7.079 mina bakr, 336 tutsak alnan Malatya belli ki soyulmutu. Urartular sadece ganimet almakla yetinmemiler, kuzey Suriyede uydu krallklar kurmaya da girimilerdi. Bundan iyice rahatsz olan Asurlular ile Kuzey Suriyede yaplan sava Urartular kazandlar. Bu zafer zerine Vanda bir yazt bu zaferi herkese ilan etti. Asur kaynaklar malubiyetleri yazmadklar iin, bu sava hakknda bilgiye Asur kaynaklarnda rastlanmaz. II. Sarduri Bat seferinden dndkten sonra Kuzeyde nemli bir isyan ile karlat. syan Etiuni ve Liki lkelerinde odaklanmt. Urartu kaytlarnda bu blgede pek ok krallk veya krali kentten bahsedilmektedir. Belli ki yrede var olan veya gerek yreye yeni gelmi kabileler Urartu krallndan memnun deildiler ve aralarnda birlik oluturarak isyan etmilerdi. 189

Urartular balangta pek baarl olamadlarsa da, daha sonra isyan bastrp, kentleri yerle bir edip iyi ganimet elde ettiler. 12.735 erkek ocuk, 46.000 kadn, 12.000 sava, 2.500 at, 23.335 byk boynuzlu hayvan, 58.100 kk boynuzlu hayvan ele geirilip, merkeze getirilmiti. II. Sarduris M.. 750 ve 746 yllarnda Gneydou Anadoluya seferler yaparak, Kumahalhi (Asur metinlerinde Kummuhu, klasik ada Kommagene) kralln malup ederek Gaziantep yaknlarndaki Hapla ve Uita kentlerini ele geirdi. Kumahalhi kral Kutapili, yok olmaktan 40 mina saf altn, 800 mina gm, 3.000 adet giysi, 2.000 bakr kalkan ve 1.535 bakr kse vererek zor kurtuldu. Blge ok zengindi ve bu blgede herkesin gz vard. Urartular ganimetlere boulurken, Asur zor gnler geirirken, Tek Tanrnn kalesi srailde Hoea dinin derinlii zerinde duruyordu. Tanr bilgisi, biimsel ibadetin nne gemesi gereken bir i tutarllk ve yaknlkt. M.. 750 ylnda Hoea der ki: "Gerek Tanr bilgisini, sunulan hediyelere stn tutarm, ben, ". aya ise, Tanrnn sraili setiini, fakat srailin tamamen harici bir dindarl, adaletten stn tutarak, Tanrnn srailden beklentilerini boa kardn sylemekteydi. M.. 742 ylnda aya, Kral Sleymann Kudste yaptrd tapnakta Yahovay grr. O yl kral Uzzia lm, yerine olu Ahaz gemiti. Ahaz, tebaasn hem Yahovaya ve hem de dier Tanrlara tapmaya tevik ediyordu. Bu srada Kuzey krall ise tam bir anari iindeydi. Yuda krallnn gc, srail krallna sava amaya yetmiyordu. Ancak, srekli dini propaganda ile srail kralln ypratyordu. aya ise Yahudileri Yahovann yoluna sokmaya urayordu. Zor gnler geirten Asurun tekrar etkin hale gelmesi III. Tiglat Falasar (M.. 745 727 ) ve II. Sargon (M.. 722 705 ) zamannda gerekleti. M.. 745 ylnda, Asur ordusu bakentten uzakta iken, Pul adl bir kle isyan ederek, taht III Tiglat- Falasar ( III TiglatPileser) adyla ele geirmiti. Bu dnemde arlk fetih ve yamaya verildi. Bu nedenle ordu yeniden yaplandrld. Ve sava arabalarnn yan sra, dzenli svari kuvvetleri kullanld. Sava arabalarnn, hafif ve ar piyade birliklerinin, svari birliklerinin birlikte kullanld sava taktikleri gelitirildi. Ayrca sava esiri ve klelerin kullanld yardmc birlikler, seferlerde dubal kprler kuruyor; istihkmlar ina ediyor; yollar yapyorlard. Kuvvetli kalelere hcumda ise, lam ama, mancnk ve nceden hazrlanm merdivenler kullanlyordu. III. Tiglat Falasar, Urartularn Menua dneminde organize ettikleri ynetim tarzndan etkilenerek reformlar yapt. Asur, geni toprakl blgelere ayrlmt ve bunlar babadan ola geen bir dzende, valiler ynetiyordu. Urartu rneinden sonra, byk topraklar daha kk paralara blnm ve sadece atama ile gelen valilere ynetim aktarlmtr. Bylece, Asur devleti de Urartulara benzer ekilde merkezden memurlar aracl ile ynetilen bir memur devletine doru kaymtr. III. Tiglat Falasar Gneydou Anadolu ve Suriyenin zenginlikleri ile ticaret yollarnn farkndayd. Tahta knn nc ylnda M.. 743de ordusunun banda Kuzey Suriyeye girdi. Urartu kral Sarduris ise oluturduu koalisyon gleri ile onu bekliyordu. Bu koalisyonda Malatya kral Sulumeli, Gurgum kral Tarhulara, Kumahalhi kral Kutapili, Que kral Urikki, Kargam kral Pisiris, Arpat kral Agusinin olu Mati-ilu vard. Grlecei gibi pek ok ge Hitit kent devleti Urartular yannda yer almt. Urartularn Asura kar uyguladklar politika baarlyd ve kent devletlerince benimsenmiti. 190

ki ordu arasndaki sava Halpada oldu. Asur ordusu meydan savalarna hazrlkl ve bu konuda uzmanlamt. Sava Asur kazand. II. Sarduris yenilmiti, kamaktan kurtulamad. Asurlar Urartu kararghn yamalamakla yetindiler, II. Sarduris'i takip etmediler. Dou Anadolu corafyasnn sergiledii olumsuzluklar her ne kadar bir lke iin dezavantaj grlse de Urartular iin bu bir avantaj olmutur. Sulanabilir arazilerin kkl, Urartular yapay sulama sistemleri yaratmaya itmitir. Bunun sonunda ok gelimi bir sulama sistemine kavuulmutur. Tarm alanlarnn birbirinden kopuk ve etraf dalarla evrili olmas, her alanda bamsz bir ekonominin gelimesine neden olmutur. Ovalar koruyan kalelerin bir ksmnn dmann eline gemesi, Urartu ekonomisini tmden etkilememi, dmann saldrmad alanlarda ekonomik faaliyetler devam edebilmitir. Dman bu birbirinden ayr ve ok saydaki alanlar ele geiremediinden, Urartu ekonomisi fel olmam, dman ekildikten ksa sre iinde lke kendini tekrar toplamtr. Bu tarmsal ceplerde ina edilen kaleler, tarmsal retimin farkl noktalarda depolanabilmesini, dman saldrs srasnda tarm rnlerinin yamadan kurtulmas sonucunu getirmitir. Sonuta istilann yaralar ksa srede sarlabilmitir. Urartu halknn hayvanclkla uraan kesimi yar gebe bir hayat yayordu. Bugn hala uyguland gibi yazn yksek meralara klyor, kn ise ovalara iniliyordu. Asur askeri seferleri ise yollarn ve geitlerin karla kapl olmad yaz aylarnda yaplyor ve bu nedenle de hayvancl etkileyemiyordu. Asurlular, seferleri sonunda Urartulardan byk hayvan srlerine el koymu olarak dnemiyorlard. Buna karlk, Urartular seferlerinden daima byk hayvan srlerini ganimet olarak alp, dner ve lkelerindeki hayvan varln arttrrlard. Dou Anadoludaki doal geitlerin azl iletiimin ok zor kurulmasna neden olurdu. Ama bu Urartu krallar tarafndan bir savunma arac olarak kullanld. Urartu ile Asur arasnda yaplan savalar hibir zaman topyekn bir sava olmamtr. Asur ordusu Urartu ordusunu, bir meydan savanda, karsna alma ansn yakalayamamtr. Asur ordusu Urartu ilerinde ilerlerken, ilerleme gzerghndaki kaleler bir bir direnerek ilerlemeyi yavalatm, hayvan srleri ve tahl stoklar tehlike snrlar dna karlmtr. Asur ordusu karsna kan kaleleri imha etmi, bulabildii ganimete el koymu, ama sonunda k yetimi ve Asur ordusu iini tam bitiremeden geri dnmek zorunda kalmtr. II. Sarduris, Asurun elinden kamt. Asur Urartulara kendi merkezlerinde iyi bir ders verip, onlar tamamen etkisiz hale getirmek istedi. M.. 735 ylnda III. Tiglat Falasar Urartu krallnn bakenti Tupaya doru sefere kt. Baarl bir ilerlemeden sonra Van kalesi nlerine geldi. Kuvvetli kale direndi. Asurlular ne yaptlarsa kaleyi ele geiremediler. Zaman Urartu lehine iliyordu. K geldi, Asur ordusu geri ekildi. III. Tiglat Falasar dneminde iler iyice Urartularn aleyhine dnmt. Uzun zamandan beri Mukilerin (bamsz bir devlet olarak veya Friglere bal bir konfederasyon olarak) snr komusu olduklar Asurlularla srekli diditiini biliyoruz. Bilinen ilk Frig kral Gordios zamannda, zaman zaman Urartularla i birlii yaparak, Friglerin Asurlulara direndii sylenebilinir. Asur kral II. Tiglat Falasar Friglerle baa kamamtr. Asurun bu genilemesi srecinde, Ge Hitit devletlerinden olan Kargam kent devletinin kral Pisiris, M.. 745 ila 727 yllar arasnda, Asura kar Urartular ve Midas tutunca, Asur kuvvetleri ehri yakp ykt ve sonra da bu ehre bir vali atayarak, dorudan Asura balad. 191

II. Sardurisin lmnden sonra, Urartu lkesi iyice kart, bir ok yer birlikten ayrld. Bu srada tahta geen I. Rusa (M.. 735) Urartuyu toparlamaya alt Urartu kral II. Sardurisin byk yenilgisinden 8 yl sonra, Asurlular Urartu anayurduna kar top yekn bir sava balattlar.

192

Asur sraili Sryor

Bu srada Asur tahtna kral Sargon (M.. 721) gemiti. II. Sargon, III. Tiglat Falasar zamannda balam olan reformlara devam etti. Sargon askere almada bir yenilik yapt; Zorunlu askerlik hizmetine tabi kiilerden baka, cretli askerlii de uygulad. Balangta, cretli askerler sadece Asurlu idi, ama zamanla yabanclar da askere alnd. Ve cretli asker says giderek artt. aya, Yahudileri Yahova yoluna sokmaya urarken, M.. 722 de II. Sargon kuzey srail devletini fethedip, halkn srd. Asur srailin bakenti Samiriyeyi yamalam, buradan 27.290 kiiyi srmt. sraildeki 10 srail kabilesi asimilasyona urayp, tarihten silindi. Bu srail krallnn sonu oldu. Yuda (Yahuda) krall ise daha uzun sre yaad. Samiriye, Asurlarca alnp, yakldktan sonra, Jeruslemi byk bir korku sard. Asurlarn Kuds (Jeruslem) kuatmas, Asur i sorunlar ve Yuda kral Ezekiann ar vergileri kabul etmesi ile kaldrld. Yuda, Asur stnln ve ona balln kabullenmiti. Bu sayede, Yuda krall varln 150 yl daha srdrebildi. Asur, Samiriye kentine oradan srd sraillilerin yerine baka yerlerden insanlar getirerek yerletirdi. Bunun sonucunda orada yar Yahudi bir halk olutu ki, bu halka artk Samiriler denilmeye baland. Yahudilerle Samirilerin aras hibir zaman dzelmedi. Yahudiler Samirileri daima can dmanlar olarak algladlar. Yahudilere ve daha sonra Mslmanlara gre bu Samiriler daha nce Musa branileri Msrdan karrken eski dinlerine dnmek isteyenlerin elebas ile aynyd. Hlbuki bunun byle olmad hatrlanacaktr. Ancak, halklarn ortak hafzalar mitlerin yardm ile sapar ve insanlar kendi kurduklar kurgulara gerekmi gibi inanrlar. Bir Yahudi Samiriyeliden yle nefret eder ki yllar evvel lanetlenen Samiriyeliyi putperest ve mundar sayar elinden su bile imez. 722 ylnda yklan devletleri, srlmeleri ve eitli aalanmalar Yahudi toplumunda byk bir travma yaratmt. Yerlerine yerleen bu ne olduu bilinmeyen yabanclara yani Samirilere tabi ki kucak amadlar. Samiriyeliler yerletikten sonra iki taraf arasnda dmanlk hemen balam ve dinsel mitlerle yaplan kt gndermeler de bu dmanl krklemiti. Yahudilerle Samiriler karlkl birbirleri ile ilgileri olmadn syleseler de Samiriyelilerin M.S 100200 arasnda yazld bilinen bir Tevrat vardr ve dnyann en eski kitaplarndan biridir (Samiriye Tevrat).

193

ayann grd Yahova, hala ordularn Tanrsyd (saboath), ama artk yalnz sava Tanrs deildi. O artk basit bir kabile Tanrs da deildi. Onun azameti btn dnyay sarmalamt. Melekler, ayann azn kor halinde bir kmrle temizlerler. Bylece aya Tanr kelamn azna alabilir temizlie eriir. Burada atein temizlik olduu hatrlanmaldr. Yahova der ki: " Git ve onlara de ki; Anlamasanz da tekrar tekrar dinleyin, alglayamasanz da tekrar tekrar grn ". Bu olaydan 700 yl sonra sa da bu szleri tekrarlayacaktr. aya Kuzey krallnn ykln grmt. On kabilenin yok ediliine ahit olmutu. imdi, Yahovann, gerekle aralar pekiyi olmayan halka verdii mesaj da hi i ac deildi: Yahudiler yok edilecek, lke yaklp, yklacak ve yerlerinden yurtlarndan olacaklard. aya halkn uyaryordu. M.. 719 ylndan 715 ylna kadar, Mana (Mannea) blgesi evresinde, iine Medlerin de katld, Urartular ile Asur arasnda kendi etki alanlarn geniletme mcadeleleri oldu. Blge ve blgedeki kentler sk sk el deitirdiler. Mana tahtna da bir o tarafn, bir te tarafn adamlar geti. Ancak sonunda ar basan taraf Asur oldu. Bu srada blge haklda yerinden srlp, yerine yeni halklar yerletirildi. M.. 715 ylna gelindiinde, Urartu topraklar iinde ok kuvvetli ve iyi rgtlenmi bir Asur casus tekilat vard. Bu tekilat, Kimmerlerin Urartular iin byk sorun yarattn ve Urartu ordusunu yendiklerini Asur kral Sargona bildirdi. Asurlarn bu tekilat resmi olarak bilinen ilk casusluk tekilatdr. Kimmerler, Urartu ordusunu yenmi ve tahrip etmilerdi. Bakente geri dnen I.Rusa, orada yksek kademeli memurlarn da katld ciddi bir isyanla karlat. Yirmi yksek memuru ve yz askeri idam ettirerek isyan ancak bastrd. Sargon bu frsat karamazd. Sargonun sekizinci seferi diye bilinen sefere kt. Asur ordusu Mana zerinden Urartular yok etmeye gidiyordu. M.. 714 ylnda Asur kral Sargon Urartu ordusunu yok etti. Sargon'un Urartulara kar yrtt bu sava btn ayrntlar ile imdi Louvreda bulunan belgede anlatlmtr. Asurlar her yeri yakp, ykp, yamalamlardr. Urartu bahe ve ormanlar yok edilmitir. Sargon seferden dnerken, yannda yzlerce ton hazine vard. Giderken askeri donanm tayan araba katarlarna, 333.500 adet objeden oluan byk bir zenginlik (hazine) yklenmiti. Urartu kralln tamamen yok olmaktan Tupa (avutepe) kalesinin geilmez duvarlar korumutu. Bu dnemde Urartu kral olan Rusa, bu yenilginin ve uranlan talann peinden intihar etti. Rusann yerine II. Argiti geti (M.. 714 685). Urartu devletinin, yle tek seferde yklmayacak lde geni, zor geilen corafyas ve hayat dolu bir ulusu vard. Kentler yeniden kuruldu, sulama sistemleri onarld, balar yeniden dikildi. Urartu, yine byk devlet kimliini koruyordu. II. Agriti en az Menua kadar Urartu lkesinin imarna nem vermiti. Asur, III. Tiglat Falasar (M.. 745 727 ) ve II. Sargon (M.. 722 705 ) dnemlerinde, Ge Hitit devletlerini, Suriye ve Babili ele geirmi, Urartular ar bir yenilgiye uratm ancak Turupay (Van') alamadklar iin, Urartu devletine son verememilerdi. Gordiosun olu Midas ise, Asur kral Sargon ile antlama yaparak, Friglerin dou snrlarn nispeten huzura kavuturdu. Anadoluya doru hareketlenmi olan Kimmerler Urartu topraklarna girmilerdi (M.. 714). Urartu snrlarna giren Kimmerlere, Urartu krallar I. Rusa ve olu II. Argiti engel olmamt. Kimmerlerle baa kamayan Urartular Kimmerlerle anlap, onlara yol atlar. Kimmerler Orta Anadoluya getiler ve yayldlar. Kummuh, Melddu, Tabal, upria (Diyarbakr), Hubuna (Ereli) Kimmerlerin dolat ve etken olduklar topraklar oldu.

194

Kimmerleri bir imkn olarak deerlendiren Urartular hem Kimmerlerle koalisyon gerekletirdiler, hem Asur ile mevcut ilikilerini dzelttiler, hem de bayndrlk hareketlerine yeniden baladlar. Teiebaini kalesi bu dnemde yapld.

M.. 700

195

Yahova Deiiyor

M.. 722 srail ve Yahuda

M.. 701 ylnda, Sanherib, byk bir Asur ordusu ile Yuday igal etti. Kendini savunan yneticileri kaza oturtturdu, insanlar ge zorland. ayann Yahovas, Musann Yahovas olsa idi, Asura dman olur, onu kahrederdi. Ama ayann Tanrs, Asuru kendisi iin, sraillileri doru yola getirmek iin bir vasta olarak gryordu. Halk yerinden yurdundan eden, II. Sargon veya Sanherib deil, bizzat Yahovann kendisiydi. Tanr artk btn uluslar elinin altnda tutuyordu. srail krallnn dnden sonra, Yuda (Yahuda) krallar, daha nce bahsettiimiz gibi, Asurun stnln tanyarak, bir sre daha varlklarn srdrebildiler. Bu durum ise kyllerin zerine ar bir vergi yk getirdi. Sonunda halk ayaklanarak, Kral Amonu 196

devirip, yerine bir ocuk olan Josias (Youa veya Yoiya) getirdiler. Josias (Youa veya Yoiya) otuz yl tahtta kald ve son byk hkmdar oldu. Bu esnada Asur iyice bunalma dmt, Josias bundan yararlanarak, ynetimi tekrar merkeziletirdi. Kuds dini merkez yapt. Yerel kltler yasakland, tapnaklar yktrld. Artk Yahova tek tanryd. Tabii tek Tanryla birlikte hogrszlk te ortaya kt. Tek Tanrdan nceki dinler temelde ho grl dinlerdi. Mevcut panteonlarda her zaman yeni bir Tanrya yer vard. Yahudi peygamberleri ise, Yahovann rakibi olarak grdkleri Tanrlara kar byle bir hogr gsteremediler. Putperestlik gnaht, sahte Tanrlara tapmak gnaht. Hlbuki Yahova da insan suretinde ve dier Tanrlardan pek te farkl deildi. Hoea, Yahovann Baalden daha iyi bir bereket Tanrs olduunu iddia ediyordu. Ama Yahova erkekti, Aera, tar ve Anat gibi Tanralarn ilevini nasl stlenecekti. Her ne kadar daha sonralar Tanrnn cinsiyet d olduuna karar verilmi olsa da, Yahova erkek bir tanryd. Erkek Tanr, gemiin en prestijli dii Tanrlarn geriye itti. Kadnlar gittike daha marjinal bir konuma itiliyorlard. Yahovann statsn kazanmas, grdmz gibi ok g olmutur. Tanrsal konseyde olup, bitenlere bir gz atalm: Tanrlar arasnda dncelerini sylemek iin, Yahova, El Konseyinde sz alr: " Artk adaletin ihlaline, Bayalklarn kayrlmasna hayr! Brakn, zayf ve kszler adaletten nasibini alsn, A ve sefillere adil davrann, Aciz ve muhtaca yardm edin, Onlar aalk yaratklarn penesinden kurtarn." Kr krne yaayan cahiller ve duygusuzlar nsanln temelini oyarlar Bir zamanlar " sizler Tanrsnz, Hepiniz, El Elyann ocuklarsnz. " demiti. Ama ayn kapya kar, hepiniz leceksiniz; Birer insan olan siz Tanrlar, hepinizin sonu gelecek. Tanrsal konseyde, El in bakanlk ettii Tanrsal konseyde, Yahova dier Tanrlar sular. Yahova merhameti temsil edip, merhametini kaybeden dier Tanrlara, lml insanlar gibi yok olacaklarn syler. Yahova, El in ayrcalkl konumunu da ele geirmektedir. Gebe Kimmerler yama iin Anadoluya gelmilerdi. Bir sre Anadoluda dolap etraf talan ettikten sonra, Kzlrmak da geip, Frigleri yendiler. Midas intihar etti. Gordion sakinleri, eyalarn bile alamadan, apar topar kentlerini terk ettiler. Midas, Kimmerlerle yaplan sava kaybedince, kuvvetli bir olaslkla canna kyd. Kimmerler, Gordionu da ykp getiler (M.. 694). Lidyadan geerken pek ok on ehrini de yktlar. Kimmer istilasndan sonra, Friglerin Anadoluda devlet olarak nemi kalmad. Bir sre sonra, M.. 650 ylnda, Anadoluyu Kimmer istilasndan Lidya (Lydia) kral Alyattes kurtaracakt. Gney Arap yarmadasndaki Saba krall ticaretle durmadan zenginleiyordu. Saba krallnn en nemli yaplarndan biri, M.. 700 yl varnda ina edilmi olan, byk toprak dolgu barajdr. Bu baraj, Balaq Tepelerindeki Adhanah (Dhana veya Adhana) vadisinde ina edilmitir. Byk Marip Baraj olarak anlr. Antik dnyann mhendislik harikalarndan biridir. 197

Saba Krallnn baehri olan antik Marip ehrinin st tarafndadr. Efsanevi kralie Saba Kraliesi tarafndan yapldna inanlr. ehrin ve civarnn su ihtiyac iin periyodik yaan Mason yamurlarnn sularn toplamak amalanm olmaldr. Yakn zamanlarda yaplan arkeolojik kazlar blgede, M. 2000lere kadar uzanan kanallar ve topraktan basit setler yapldn ortaya koymutur. Ancak baraj denilebilecek oluum iin verilebilecek en uzak tarih M.. 750 M.. 700 arasdr. Bu barajn enine kesiti gen eklinde idi. 580m.uzunluunda 4 m. yksekliinde ve temelinde 5 metre geniliindeydi. Bu barajn arkasnda oluan gl 10.000 hektar byklndeydi ve 50.000 kiilik bir nfusa su destei salyordu. Sktrlm toprak bloklardan ina edilmiti (packed earth). lk zamanlar sktrlm topraktan yaplrken sonralar muhkem briketlerden oluturuldu. Zaten gnmze ulaan baraj ve antik Marip ehrinin kalntlarnda, blgenin ana inaat malzemesi olan bu briketler grlmektedir. Saba krall, Kzldenizin kar kysndaki Eritreyi uzun sre hkimiyeti altnda tuttu. Bu srada, Yemenden baz Araplar, Kzl denizi geerek, Habeistana gittiler. Bunlar yerli kabileler ile evlilikler yaparak kartlar ve Habeistanda Aksum kralln kurdular. Aksum krall giderek glenecek ve sonunda Ku kralln ykarak hkimiyeti altna alacaktr.

198

Kral Midas

Frigya kral Midas, Yunanllarn gznde her tuttuunu altn yapan efsanevi bir kiiydi. Delfideki tapnaa altn tahtn hediye etmiti. Ege ky kentleri ve Lidya ile dosta ilikiler kurmutu. Midasn ad kullanlarak pek ok efsane dzenlenmitir. Byk skenderin tarihisi Nikomedyal (Nikomedial, zmitli) Arrianos, krdm efsanesini yazmtr. Midas kral seildikten sonra, arabasn, krann belirtmek zere, Gordiondaki Zeus tapnana adar. Arabada, kzlck aacnn kabuundan yaplm, ba ve sonu belli olmayan bir dm vardr. Bu dm kim zerse, o Asyann egemeni olacaktr. Byk skender, Gordionda bu dm normal yollardan zemeyince, bir kl darbesi ile zmtr. Midas hakknda bir baka efsane de, Latin ozan Ovidiusun anlatt, her tuttuunun altn olmas efsanesidir. Tanr Dionisos'un (Dionysosun) alaynda yer alan yal ve sarho Silenosu kyllerin elinden Midas kurtarr. Silenos da Midasa her tuttuunu altn yapma zelliini verir. Midas sofraya oturana kadar hayatndan ok memnundur. Ama eline ald her lokma altn olur. Midas bu dertten kurtulabilmek iin Tanrlara yalvarr, yakarr. Tanrlarn Midasa gsterdikleri yol Paktolos (Sart) aynda ykanarak, arnmasdr. Midas, Sardeisteki Paktolos aynda (Sart ay) ykanrsa, dertten kurtulacaktr. Midas ayda ykanr, her eyi altna evirme zellii aya geer. Lidya krallar bu akarsuyun sayesinde zengin olurlar. En nl Midas efsanesi ise, eekkulakl Midastr. Pan ile Apollon arasnda veya Marsiyas (Marsyas) ile Apollon arasnda Tanrsal bir mzik yarmas yaplr. Midas hakemdir. Midas Apollonun rakibini daha fazla beenir. Apollon da Midas cezalandrp, kulaklarn eekkula yapar. Midas, sivri klah ile kulaklarn herkesten gizler. Ama bir gn tra olurken, berberi durumu fark eder. Berber bu srr fazla saklayamaz, birine anlatmas lazmdr. Sonunda, bir kuyuya srrn yavaa fsldar. Sonra, kuyunun etrafndaki sazlar, her rzgr estiinde: Midasn kulaklar eekkulaklar Midasn kulaklar eekkulaklar Diye barmaya balarlar.

199

Frigler

Frigler

Kimmer istilas sonrasnda Gordionu terk eden Friglerin bir ksm kente geri dnm bile olsa, ne Frigler ve ne de Gordion eski konumunu kazanamad. Gordion, artk, blgesel bir merkezdi. Kimmerlerden cann kurtarabilen kral ailesi yeleri, yukar Sakaryaya ekilerek, bir sre bamsz yaadlar. M.. 590 ylnda, Alyattes (Lidya kral), Kzlrmak seferine knca, Frigler Lidyaya baml hale geldiler ve kk krallklar eklinde varlklarn srdrdler. M.. 546 ylndaki, Pers istilasndan ise kimse kendini kurtaramayacakt. Frigler, Kimmerler tarafndan devlet olarak tarih sahnesinden silinene kadar geen srede Eski Hitit kalntlarna ne oldu? Pek ok Frig byk kasabasnn, eski Hitit kentleri zerine kurulduunu biliyoruz. Bu kentlerin kasabaya dnrken nfusu da azalmtr. Yani Hatti Nea Hurri karm halkn bir blm yer deitirmitir. Bunlarn bir ksmnn krsal kesime ekildiini, ama nemli bir blmnn de dou ve gney douya kayarak, M.. 800 yllarnda, bir takm ehir devletleri kurarak, yaadklarn daha nce anlatmtk. Bunlarn bir ksm Asurlularn Tabal dedii devlet iinde (bu devlet Frigler olabilir) gevek bal bir konfederatif yapda var olmutur. Bu kentlerin sanat ve mimarl, Hitit kltrnn yklndan sonraki canlandr. Zaten bu kentlerin byk bir ounluu eski Hitit krallnn tara bakentleridir. Buradaki yazlar da Hitit ulusunun dalmna k tutmaktadr. Bu kentlere gelen Hititler eskiden beri burada oturanlar karp, atmamlardr. Onlarla birlemi yeni bir Hitit ge uygarl kurmulardr. Bu ehirlerden bazlar unlardr: Kargam, Zincirli veya Samal (bu kentte Aramilerle, yani Suriyenin l insanlar ile karan nfusta, zamanla 200

Asur etkisi artmtr), Milidya (veya Milid, bugnk Malatyadan az uzakta), Gurgum (bugnk Mara), Kummuh (daha sonra Kommagene adn alr), Orontes (Asi nehri) zerindeki Raynat, Amik kysndaki Unki ve daha bakalar. Frig devleti tarm arlkl bir ekonomiye sahipti. Byk topraklar rahiplerin denetimindeki tapnaklara aitti. Byk hayvan srleri vard. Ve bu hayvanlarn ynleri pek mehurdu. Ayrca kereste de ekonomide nemli bir yere sahipti. Friglerin at srleri de, o dnemin en nemli zenginlik kaynaklarndan biriydi. Friglerde maden ileme sanat da ok ileri bir dzeydeydi. Frig ihrac olan bronz heykel, bst ve ilemeli iki kadehlerine deiik lkelerde rastlanmtr. Friglerin mzikleri ve danslar nl idi. Frig erkekleri, bukleli salar, ksa sakallar ve yuvarlar kpeleri ile betimlenirler. Uzun giysileri ve uzun izmeleri vardr. Balarnda tyl deriden trak (thrak) balklar vardr. Ksa mzrak, haner ve ufak, yuvarlak kalkan tarlar. Frig kadnlar ise balarn rter, gerdanlk, bilezik ve kpeler tarlar. Gordion ve Midasta yksek dzeyli bir aydn tabakas vard. Yunanl, Foal, Suriyeli, Urartulu tacir ve zanaatkrlar da bu kentlere yerlemilerdi. Friglerin, hayvan masallarnn (fableler) ilk bulucularndan ve yaygn kullanclarndan olduklarna inanlr. Halbuki, bilindii gibi ilk hayvan masallar Smerlerdedir. Frig dini, ok Tanrl ve kendinden nceki Anadolu dinlerinin bir devamdr. En nemli klt, ana Tanrca Kibele (Kybele) kltyd. Luwidlerce (Luvidler) Kubaba, Lydiallarca (Lidialar, Lidyallar) Kibele (Kybele) veya Kybebe, Fryglerce (Frigler) Kubile veya Matar Kubile denilen ana Tanra, Anadoluda zaten 6000 yldr vard. Daha nce atalhyk ve Haclarda hkm srmt. Frigler, hemen hemen tm Anadolu geleneklerini benimsemilerdir. Friglerin benimsedii ana Tanrann banda, kuleye benzer yksek bir ta vardr. Bu ta, onun, kentlerin ve tarmsal rnlerin tek egemeni olduunu gsterir. Aslnda, Frigler iin ana Tanra, doaya hkmetmekten daha fazla bir eydir. Doann kendisidir. Kent ve topraklarn mutlak sahibi olan Tanra adna, kral da bunlarn mutlak sahibidir. Kibelenin yannda bulunan Aslan ise Frig krallnn bir simgesidir. Kibele sevgilisi Attis ile birleince doaya yeni yaam gelir ve Kibele Attisten ayrlnca k gelmi olur. nanna Dimuzi efsanesinin yeni bir versiyonu.
Frig Sibel

Friglerin en byk ana Tanra tapnaklar Pessinus (Ankara-Eskiehir yolu zerindeki Sivrihisar Antik kentindeki Ballhisar veya Balahisar) dedir. Tanrann burada gkten indii kabul edilir. Bu kutsal kent, barahiplerin ynetiminde, bamsz bir kent devleti gibidir. Burada erkeklikleri Tanraya adanm iki barahip vardr. Barahiplerden biri Attis adn tard. Attisin emrinde yine hadm edilmi rahipler bulunurdu ki bunlara gallos denirdi. Galloslar, dini trenin vecdi iinde, kendi kendilerini hadm ederlerdi. Bu kanl trenler, 201

Tanrlar katndaki mitin, dnyaya yansmasyd. Nasl Tanr Attis, erkeklik organn keserek kendini ana Tanraya adamsa, rahipler de yle yaparak kendilerini ana Tanraya adyorlard. Pessinuslu rahiplerin kendilerini hadm etmelerinin mitolojik yks yledir. Bu rahiplere genel ad olarak koribantlar (korybandlar) denir. : Efsanelere gre ... Pessinus, Agditis adl bir dan yamacndadr. Bu dan adn ald (ikincil bir tanr gibi dnebileceimiz) diamon balangta hem dii hem erkekmi. Olympos tanrlar bu iki cinsiyetin gcn bir bedende toplayan diamondan korkmular. Erkeklik organn kesip atmlar. Bu organ topra dlleyip badem aac olmu. Sangirion (Sakarya) perisi Naiad Sagritis bademi koynunda saklam ve badem bir evlada dnm. Attis adl bu ocuk ok gzel bir erkek olmu. Dostu efsanevi teke ile krlar dalar gezmeye balam. Kybele (veya Strabonun verdii adla Agdistis) onu grm ve ak olmu. Ama gencin daha nceden sz verildii iin Midasn kz ile evlenmesi gerekiyormu. Pessinusta yaplan dn treni esnasnda, Kibele dn engellemek iin ortaya km. Attis, Kibelenin Tanrsal, Midasn dnyasal basks karsnda ldrm ve erkeklik organn kesmi atm ve sonra da kendini ldrm. Bu ac sona tank olan Midas, erkekliklerini Kibeleye kurban eden idi rahip Koribantlar ve trenlerini tesis etmi. Piman olan Kibele de Attisi yeniden, her zaman yeil bir am aac olarak yeryzne geri yollam Bu mite dayanlarak, ilk ve son baharlarda, Attisin doumunun ve lmnn temsil edildii trenler dzenlenirdi. 22 Martta doumunun kutland bahar trenlerine Hilaria ad verilirdi. Koribantlarn, arndrma trenleri, katlanlarda bir histeri nbeti yaratan fltlerin ve davullarn eliinde yaplan bir danst. ... Mziin etkisi uyuturucuydu Koribant rahiplerinin trenleri, danslar hipnoz diyebileceimiz bir etki yaratrd... Daha sonra erkeklik organlarn Kibeleye kurban edecek Koribant (Korybant) rahip adaylar kendilerini idi ederlerdi. Daha sonra, onlarn kutsal Tanra ile evlenme ve temsili cinsel birleme trenleri yaplrd. Byk ilah varlkla btnleme ise, boa kurban ve boann kanna bulama biiminde temsil edilirdi Kendilerini hadm eden Frigyal Kibele rahipleri (Koribantlar), efsanelere gre tlsml talar kullanrlar, kehanet ustas, byc ve doktordular. Kibele kara ta denilen ta ise tlsml talarn en nlsdr. Pessinus kentindeki bu kara ta bir gk tayd ve M.. 204 de Romadaki Platinus tepesindeki tapnaa tanacakt. Bu gkta hala orada durmaktadr. Koribantlar gnahtan arndrma ilerini de yaparlard. Yunancada epilepsi, kutsal hastalk olarak bilinirdi, hastalk nedeninin, bir tanrnn ya da ruhun bedene girii olduuna inanlrd eer hasta azndan kpkler karyor ve tepiniyorsa neden Arese balanrd. Belirtiler geceleyin, korku ve dehet, sayklama, yataktan frlama ve dar koma ise, bunlar Hekatenin saldrsna uram ya da llerin ruhlar tarafndan arpmlard Koribantlarn arndrma trenleri, sadece epilepsi hastalarna ynelik deildi. Arndrmann birok insann birok nedenle isteyebilecei gnah kartma gibi bir ilevi de vard. Bu trenlerle hastann bedenini tutmu olan cinin nce etkin olmas salanyor, daha sonra da kovuluyordu.... Hasta olmayanlar da ruhen rahatlayp kendilerini yeniden domu gibi hissediyorlard . 202

leride grlecei gibi Kibele Romaya gittikten sonra, Romallar ona Cybele diyeceklerdir. Kibele Roma gittikten sonra, bu kltn dans rahiplerinin (koribantlar veya korybandlarn) arndrma trenleri, kabartmalar, freskler vb tarznda tasvir edilmitir. Bu eserler halen mevcuttur. Antik zamanlarda gnll ve zoraki hadm edilen ok sayda erkek olduunu dnebiliriz. Dini nedenlerle ballk ve /veya ibadet amal kastrasyon yani hadmlk, neolitik alardan beri olmaldr. Baz tarihiler atalhykte Friglerdeki hadm Kibele rahiplerine benzer kutsal hadmlarn olduu ileri srlmektedir. Frig devleti ykldktan sonra, metragyrtoi denilen ana Tanra rahipleri (Koribantlar da denir), ky, ky, kasaba, kasaba dolaarak, bu dini yaymaya ve yaatmaya devam ettiler. Bu klt uzun sre yaad. Pek ok inanc etkileyip, deitirdi. Bu inan, Roma dneminde, Romaya da tanarak, Magna Mater adyla nemli bir rol oynad. Frig asilleri llerini ya kaya mezarlara veya tmlslere gmdler. Halk ise, llerini mezarlklarda, basit mezarlara gmyordu. Frig dneminde l gmmenin yan sra yakma ileminin de uyguland grlmtr. Ve hatta Anadoluda ok eski bir gemie sahip olan, kp iinde gmme de uygulanmaya devam etmitir. Anadoluda, ok eitli halklarn bir arada yaadnn en nemli gstergelerinden biri olan l gmme eitlilikleri, Frig sonu Anadolusunda, yaamaya devam etmitir. Eski tarihiler, Frig evlerinin ktkten yapldn sylyorlar. Ancak kazlarda ta ve kerpi evler de bulunmutur. Ev plannda, Anadoluda ok eski tarihlerden beri kullanlmakta olan bir tarz benimsenmiti: nde bir giri hol ve onu takiben byk bir salon. at, ahap zerine, saz ve kil rtlerek yaplyordu. Evlerin kaplar, ahap, oyma ili idiler. Evlerin d yzeyleri, pimi topraktan kabartma panellerle ssleniyordu. Kabartmalar, geometrik ekilleri, insan ve hayvan figrlerini betimliyordu. Eski Frig ev tabanlar, akl tandan mozaiklerle kaplanyordu.

203

Lidya

Lidya

Orta Anadoludan Bat Anadoluya gelince, buradaki en nemli devlet Lidya (Lydia) dr. Lidya blgesi kuzeyde Misya (Mysia), gneyde Karya, douda Frigya ve batda yonya ile snrlandrlm, neredeyse bu gnk Ege blgesidir. Marmaristen, Edremit krfezine kadarki tm kyy kapsar. Lidya snrlar iinde rmak akar: Kuzeyde Kaykos (Bakray), ortada Hermos (Gediz), gneyde Kaystrol (Kk Menderes). Lidyay Karyadan Aydn dalar (Mesogis) ve Byk Menderes (Maiandros) ayrr. Lidyann en gney kenti Tirha (Tyrha, Tire) dir. Homeros buradan Mayonya (Maionia) diye bahsetmektedir. Genelde, bu blgenin tarihinin, M.. 2000 ylna kadar gittii ileri srlse de, kesin tarih bilgileri, M.. 680 ylnda balar. Kuvvetli bir olaslkla, Lidya topraklarnda, eskiden, Maionlar adnda, Lidyallardan farkl, ama onlara tmyle yabanc olmayan baka bir halk yaard. Lidyallar, Mayonlar (Maionlar) yenip topraklarn alnca, Maionlar da ya denizi ap batya katlar, ya da kalp yenenlere boyun ediler. Maionlarn Hitite ve Luvidce (Luvice) konutuu ve M.. 700 yllarnda, bu topraklara gelen Trakya kkenli kavimlerin dili ile yerli halkn konutuu dilin karmasndan Lidce yani Lidya dili domu olmaldr. Heredot, Lidya krallar ile ilgili ykleri, ok teferruatl olarak yazmtr. Daha nce szl gelenee konu olan hikyeler, Heredotun elinde diyaloglarla sslenerek, felsefi ve etik rnekler haline dnmtr. Daha da ilerki yllarda, Lidya krallarnn hikyeleri, Yunan felsefe ve etiine seslenecektir. Lidyallarca yazlan Lidce metinler, Yunan alfabesinden etkilendii sanlan Lidya alfabesi ile yazlmtr. Kuvvetli bir olaslkla Lidya ve Frig alfabesi de birbirini etkilemi olmaldr. M.. 680 li yllarda, Lidya'da, Herakleidis hanedan hkm srmekteydi. Saray ii olaylarn sonucu bu hanedan yerini Mermnades hanedanna brakt. Ve kral Gyges tahta geti. Ancak Herakleidis ailesi ve taraftarlar ile Mermnades ailesi ve taraftarlar arasndaki mcadele 204

bitmedi. Kral Gyges, ekimeyi bitirmek iin, Delfi'deki (Delphoi) tapnaa bavurdu ve sorun zld. Kral Gyges ve daha sonra ardllar, bu yola sk sk bavuracaklardr. Gyges, Herakleidislerin pek bavurmadklar bir yola, askeri g kullanma yoluna da bavurdu. Ve Miletos, Simirna (Smyrna) ve Kolofon'a (Colophon) saldrarak, kyda yerlemi on yerleimlerine gsterilen geleneksel hogrye son verdi. Bu esnada Anadoluda Kimmer tehdidi vard. Kimmerler Anadoluya Kafkasya zerinden girmilerdi, ayn zamanlarda Trerler de, Boazlar zerinden Bat Anadoluda idiler. Lidyallar, Kimmerlere kar, Asurlulardan yardm istediler ve iki Kimmer efini zincirleyerek Ninovaya yolladlar. Asur kral Asurbanipal (M.. 668 627) daha nce adn duymad Luddi (Lidyal) lara, kuvvetli olaslkla maddi olarak yardm etti.

Delfi

Asurlular olay yle anlatrlar: " Atalarmzn adn bile bilmedikleri Lu-ud-di denen, denizin te yanndan, uzak bir lkenin. Gu-gu adl kral ryasnda Tanrm Asuru grd ve onun adn syleyerek, benim kral eteklerime yapt." Burada ad geen Lu-ud-di lkesi Lidya, Gu-gu ise Gyges dir. Gyges Kimmer saldrsn geri pskrtt. Ancak Asur Lidya ibirlii ok srmedi. Bu baar, Gygesi martm olsa gerektir. nk daha sonra, Asur devletinin i ilerine karmak zere, Gyges Msrlarla anlamaya alt. Bu srada Msr, Assurlara kar bamszlk mcadelesi veriyordu. Gyges, Msr kral Psammetikhosa onya ve Karya cretli askerleri gndererek yardm etti. Gyges, zamannda Lidya aniden nemli bir g haline gelmitir. Bunda en temel neden, Paktolos aynda (Sart) altn bulunmu olmasdr. M.. 652 de Kimmerler aniden ve ok kalabalk olarak tekrar bastrdlar. Gyges ld, bakent Sardeis, i kale hari, Kimmerlerin eline geti ve bir blm yaklp, ykld. Kimmerler Lidyay uzun sre ellerinde tutmadlar.

205

Gyges'in yerine olu Ardis geti. Ardis zamannda, bat Frigya Lidya snrlarna dhil oldu. Lidyann dou snrlar Kzlrmak (Halys) nehrine kadar geniledi. Bitinya (Bithynia, bugnk znik, Adapazar) blgesi ele geirildi. Kydaki baz yon ehirleri de ele geirildi. Sadece Miletos alnamad. Ancak Miletos ile iki taraf da ypratan savalar yapld. Bu srada Kimmerler, Trerlerle birleerek, bir daha Lidyaya saldrdlar. Sardeisi (Sart) tekrar yamalayarak, onya zerine yrdler. Efes direndi, ama ehrin surlar dndaki blm yakld. Kimmerler Magnesia, Priene ve Melie gibi kentleri yakp yktlar. Ama onyada kalmayp, Anadoluya ekildiler. Bu saldrlar on kentlerini bir taraftan ok korkuttu, ama bir taraftan da onlarn Lidyaya kar bamszlklarn korumalarna yardmc oldu. Ardys (Ardis), Kimmer saldrlarndan sonra ortaya kan g durumundan kurtulmak amacyla, Asur ile yeniden diplomatik mnasebetler kurmaya alt. Asurbanipalden yardm istedi. Bu yardm istei Asur belgelerinde yle anlatlr: " Kendinden sonra olu (Arsys) onun (Gyges) tahtna kt. Kt i, Tanrlar aracl ile beni (Asurbanipal) glendirdi. Bana elileriyle haber yollad. Benim soylu ve kral ayaklarma sarld ve dedi ki, Tanrnn koruduu kral sensin. Babam senden ayrld ve ona ok kt eyler oldu. Beni yani senden korkan uan koru. Ben senin boyunduruunu tamak istiyorum." Kimmer aknlar, Lidya (Lidia) devletinin ne denli gl bir ekonomisi olduunu ortaya karr. Hitit devletinden sonra, Anadolunun dzeni glkle toparlanmt. Bu dzeni, gebeler alt st ediyorlard. skit, Kimmer, Trer ve dier gebelerin talan ve yama zerine kurulan dzenleri, yerleik devletleri birbiri ardndan ykp, gszletiriyordu. Urartular, bin bir manevra evirerek ve glerinden ok ey kaybederek ayakta kalabilmilerdi. Frigler byk devlet olma zelliini kaybetmi, birka feodal beylik ekline dnmlerdi. Ama Lidya dayanyordu. Her gebe akn ve talanndan sonra yine ayaa kalkyordu. Bu, ancak gl bir ekonomi ile olabilirdi. Ardis 49 yl tahtta kaldktan sonra lnce yerine olu Sadyattes geti. Sadyattes 12 yllk hkmdarl srasnda, on ky kentlerini ele geirmek istedi ise de, baarl olamad. Sadyattes iki z kz kardei ile evliydi ve onlarn birinden Alyattes dodu. Lidyada Sadyattesin lmnden sonra tahta Kral Alyattes geti. Kral Alyattes hem Kimmerleri Anadoludan kovdu ve hem de Kzlrmak dolaylarna seferler yaparak Lidyann snrlarn geniletti. lk resmi devlet paras Alyattes dneminde basld. M.. 607 ylnda devlete ynetilen ilk sikke basm gerekleti. Bu srada Atinada sosyal alkant gittike byyerek devam ediyordu. Atinada toplum bir taraftan hzla kleci toplum olma yolunda ilerlerliyor, dier yanda asiller Atinallar keyfi bir tarzda ynetmeye devam ediyorlard. Kent halk artk yazl kanunlar ve dzenlemeler istiyordu. Atinallarn honutsuzluu tam eyleme dnecekken, soylular, arhont Drakon'a bu kurallar saptama ve toparlama grevini verdiler (M.. 621 ).

206

Havuzun etrafnda Kurbaalar

Yunan kolonileri M.. 550

Kydaki Yunan ehirlerine gelince, M. 800 ylndan balyarak, 100 yl iinde, topraklarn nehir vadilerinden yukarlara doru genilettiler. Bu gerekleirken karlarna ok byk direniler kmad. Lidya gibi bir devletin, bu genilemeye neden sesini karmadn anlamak zordur. Ancak M. 700'e gelindiinde, Kimmerler Gordionu yknca, Lidya Mermnades hanedannn ynetimi altnda, politika deitirdi. on ky kentleri daha fazla toprak kazanamaz oldular. Hatta topraklar daralmaya balad. Yaama alan daralyordu. on kent sakinleri, zm tekrar denize almakta buldular. Denize almalarnda toprak yokluunun getirdii zorunluluk dnda, macerac karakterleri de rol oynam olmaldr. Ama asl kolonileme fikri Yunan ana karasndan kmtr. Yunanistanda, topraklar kendilerine yetmeyen kent devletleri, sorunu deniz ar tarm topluluklar kurmakta bulmulardr. Ege ky kentlerinde, ekilecek toprak azalnca, deniz ar yerlerde, kendilerine ait yerleimler kurma politikas yrtlmeye baland. Ba Milet kenti ekiyordu. Milet kentinin topraklar yok denecek kadar azd. Kentin i siyaseti, ekonomik aresizlikten bir bunalma doru gidiyordu. Miletlilerin eski zamandan beri byk bir liman kenti olarak yaam olmas nedeniyle ellerinde yeterli corafya bilgisi ve deneyimli gemiciler vard. Ayrca Milet, gemiten gelen bilgisi ile ekonomik zmn, uzakta ama Milete bal ticari yerleimlerde olduunu biliyordu. Miletli gemiciler denize aldlar. Ky Troya kadar Aiollerin elindeydi. Onlar da daha ileriye gidip, anakkale boaznn Asya kysnda Abydosu (anakkale) kurdular. Sonra Propontisin (Marmara denizi) gney kysnda Kyzikosu kurdular. 207

Kyzikosun hinterland geni ekim alanlar idi. Miletliler bu kolonileri kurarken, Dorlar da bo durmuyordu. Onlar da Marmara denizinin dousunda bir sr koloni kurmaya baladlar, bunlarn en baarls Byzantiondu. Miletliler, Marmarann dousu kendilerine kapannca, daha ileri gittiler. Karadenize alp, Sinopeyi kurdular. Sinop uzunca bir dnem, kurulmu en ilevli koloni olarak kald. Kuzey Anadoluda yetien tarm rnleri Sinoptan da alyordu. ok aranan bir elik olan Khalybes elii buradan Egeye gidiyordu. Kappadokiann krmz a boyas, Kuzey Karadeniz blgesi ormanlarnda yetien sert aalar hep Sinoptan yola kyordu. Sinopenin kendi de bir uydu koloni kurmutu; Trapezos (Trabzon). Trapezos ve Sinope beraberce Karadenizin en nemli ticaret limanlarn oluturdular. Ancak Boazlardan sonra Karadeniz ok tehlikeli idi. Batan geminin ve kaybolan maln haddi hesab yoktu. Boaza kadar olan deniz yolunu ksaltmak gerekiyordu. Heraklea (Karadeniz Erelisi) kuruldu. Bundan sonra Karadenizin gneyindeki yerlemelerin says hzla artt. Karadeniz kylarna Yunanllar yerletike, Bithynia ve Paphlagonia da Yunan etki alan iine girdiler. Bu yerleimlerin ou zamanla kentler haline geldiler. Ama uygarlk gelimeleri bu Kentlerde deil, Ege kylarndaki anakentlerde gerekleti. Kuzeyde bunlar olurken, gneyde durum biraz farkl idi. Yunanllar Lykia'da geleneklerine bal ve kolonilemek istemeyen bir halk buldular. Bu halk uzun zaman siyasi olarak Yunanllardan uzak durdu. Ama Yunan uygarlnn nimetlerini de reddetmediler. Epey bir abadan sonra, Rodostan gelen Dorlar Lykiann dousunda Phaselisi kurdular. Ancak bu koloni liman, dou Akdeniz ve Kbrs ticaretinde bir ara liman olmann tesine pek geemedi. Anadolunun Akdeniz kylarnda ise kolonileme sanki olmam gibi grlyor. Her ne kadar, szl gelenek, Pamphylia ve Kilikya kylarnda, Akalarn Troya sava sonras kolonileme yaptn sylyorsa da, bu konuda kesin kantlar bulunamamtr. Bat Anadolu kent devletleri koloniler kurarken, Lidyallar madeni para yaparak kullanma soktular. Ksa sre iinde Yunanllarca da benimsenen bu yenilik, ekonomik yaama yeni ve nemli bir canllk getirdi. Her kent kendi parasn basmaya balad. Ticaret kolaylat. Msrdan, Karadeniz kylarna kadar, neredeyse tm Orta Douyu iine alan bir ticarette, Ege kent devletleri ba eker oldular. Genel olarak sikkelerin zerinde basld kent devletinin simgesi yer alyordu. Bu simge tanr, tanra, bir hayvan veya bitki olabiliyordu. Ayrca sikkenin lk para zerine basld kent halknn ad yazlyordu. Sikkenin zerine kentin deil kent halknn adnn yazlmas enteresandr ve kentlilik bilincinin ne denli ykselmi olduunu gsterir. Bu sikkelerde karm oran ve arlk devlete garanti edilmiti.

208

on Kent devletleri zenginleiyordu. Zenginletike, bilim ve sanata daha fazla vakit ve finansman ayrabilir hale geliyorlard. Bu esnada, az ilerde bahsedeceimiz soyut dnce gittike nem kazand. Dier taraftan, ticaret sayesinde tarm rnleri kolayca temin edilebilir hale geldiinden, Ege kent devletleri kar marj yksek rnlere kaydlar. Erythrai deirmen talar, Kos ipek ve kuru zm, Khios ve Mytilene arap, Miletos ve Teos ynl dokuma, Karia bal, Aigai safran, Kaunos kuru incir, Knidos ifal otlar, yine Miletos mobilya ihra eder hale geldiler. 200 yl sren kolonilemeyi, Eflatun, havuzun evresine oturmu kurbaalara benzetir. Ancak, artk, douda Persler, batda Etrsk ve Kartaca Yunanllara dur diyordu. Kolonileme, snrlarna gelip dayand. Kolonileme, Yunanllar dounun byk uygarlklar ile kar karya getirmiti. Bu etkileim, Yunanllarn dnce, sanat, din, mimari ve tm yaamlarn derinden etkiledi. Ama dier taraftan kolonileme, Yunanllar, kyda kede kalm, uygarlkta geri toplumlarla da buluturarak, Yunan kltrnn geni halklara yaylmasna sebep oldu.

209

on Birlii

onlar, Aiollar ve Dorlar Anadolunun kuzey ve bat blgelerine yerlemilerdi. Kolonileme ve bunun getirdii ortak karlar, beraberinde, siyasi bir i ve g birliini getirdi. onyann, 12 kenti Pan on birliinde bir araya geldi. Bu birliin esas denize, yani Poseidon tapnmasna dayanyordu. Ana tapnak Samos (Sisam) adasnn karsnda Mykale (Dilek) yarmadasndaki Melia idi. Yeni kurulmu kentlerin, byle birlikte hareketi az grlen bir rnektir. Bu gnll ama gevek bal birliktelik beraberinde avantajlar ve dezavantajlar getirdi. Bir rnek siyasi dzen modeline ballk geliti. Ortak ahlaki kurallar ve estetik anlay benimsendi. Ve btn bunlardan da yurttalk bilinci, o tarihe kadar hi olmad lde, geliti. Ancak dier taraftan her kent bireyselliini kskanlkla koruyordu. Kent bireysellii bilincinin bu denli gelimesi, Pan on kentlerini birbirleri ile acmasz bir rekabete tevik ediyor ve bu da dmanlklar krklyordu. Pan - on birlii dil ve kltr birliini salam ama ekonomik birlii salayamamt. Kentlerin aras, onarlamaz biimde ald. Daha sonralar, doudan gelecek olan askeri saldrlara beraberce gs germek gerektiinde, blnmln acs ekilecekti. Kimin kime bal kalacann belli olmad, sznde durup durulmayacann kestirilemedii, pek ok kent devletinden olumu birliklerin, yabanc dmanlar karsndaki yetersizlikleri, daha nce de yaanmt. Ksa bir sre nce Yunan ana karasnda bu olguya rastlanmt. Tarihten alnamayan ders, modelin uyumsuzluu, az sonra askeri karmaaya neden olacakt. Kim, hangi kent, hangi tarafta duruyor; kim taraf deitirecek; tm bunlar belirsiz sorular olacakt. Pan on birlii iinde gven bunalm vard. Bu dnemde, Miken kalelerinden tamamen farkl olan ve ilk rneini Bayraklda (zmir) grdmz, etraf surlarla evrili ve ieride kamu tapnaklar olan kentler, bir Yunan kent stili olarak ortaya ktlar. Her yurttan katlm ile oluan kent yaam yeni bir kavramd. Kentlerde veya yaknlarnda, Tanrlara, evler yaplyordu. Bu kent krallarnda Tanrlardan gelen bir gcn temsilciliini grememekteyiz. Buna karlk yurttalk bilinci ve olgusu ok gelimiti. Ynetimin banda kral olabiliyordu. Ancak, daima bir yallar kurulu (bule) ve bir halk meclisi (agora) vard ve iliyormu gibi grlyordu. Kent ynetimlerinin tariheleri genel olarak yleydi. Kent devletleri balangta babadan oula geen krallklar tarafndan ynetiliyordu. Basileos denen kral, hem bakomutan ve hem de barahipti. Yannda soylulardan oluan bir danma meclisi vard. onya soylular geni topraklara ve byk hayvan srlerine sahiptiler. iftliklerinde veya kalelerinde veya kral ile birlikte saraylarda yayorlard. Barta av ve spor ile vakit geiriyor, savata ise, adamlar ve silahlaryla orduya katlyorlard. Soylularla, kral arasndaki bu dzgn ilikiler ok uzun sre devam etmedi. eliki, M.. 800 ylnda balad. Ve sonunda, M.. 700 ylnda, tm on kent krallar yerlerini asillerin senatolarna brakmlard. Artk on kentleri ilkel bile olsa demokrasinin bu ilk hali ile ynetiliyorlard. 210

Mitolojinin tanrlar

lk Olimpiyatlar

on, Aka, Dor ve dier kent devletlerinde, Tanrlara adanm tapnaklar vard. Tapnak rahipleri hizmet ettikleri Tanrnn emrindeydiler. Bu rahipler zel bir eitim grmezler, usta rak metodu ile yetiirlerdi. Rahipler, ruhban snf tekil edecek tarzda rgtlenmemilerdi. Grevler veraset yoluyla geebildii gibi seim veya kura yoluyla da datlrd. Rahipler, kurban trenlerine bakanlk ederlerdi. Kurban, kutsanm bir hayvann kesilmesi tarznda oluyordu. Mminleri artma ileri de rahiplerin iiydi. Tuzlu su ile (deniz suyu), tts ile tun paralarn an gibi alarak, habis ruhlar kovar, inananlar temizlerlerdi. Rahipler falclk ve kuvvetli olaslkla by de yaparlard. Tanrlar erefine bayramlar, enlikler yaplrd. Bunlarn en mehurlarndan biri Olimpia (Olympia) oyunlardr. Olympiann ho manzaras iinde, Zeus tapnanda, genler yarrlard. Kou, gre, pankrotas (gre, boks karm), disk atma, cirit atma, at yar yaplrd. Ama, en gl veya en beceriklilerin ortaya kmas idi. Oyunlar srasnda, artistik temsiller, mzikli temsiller, felsefe konferanslar verilir, sanat eserleri sergilenirdi. Bu oyunlara tm Yunanistan erkekleri davet edilirdi. Sadece Yunanl erkeklerin katlabildikleri yarlar, plak olarak yaplr ve kadnlar tarafndan seyredilemezdi. Oyunlara katlan yarmaclar, 10 ay nceden almalara balar, enliklerden 1 ay nce de Elius'a gelerek rakipleriyle birlikte sk bir alma iine girerlerdi. Oyunlarda yarmaclara dl olarak zeytin dalndan yaplm elenkler taklrd. Olimpiyat oyunlarnn oynand srede kentler arasnda kutsal bir mtareke ilan edilir, askeri harektlar yasaklanrd. Olimpia oyunlarna sporcu, aydn ve bar bir anlay hkim olurdu. Bu anlay, eski Yunanistann dnyamza yapt en nemli katklardan biridir. 211

Zeus, Tanrlarn ba olarak, tm Yunanistana hkimdi. Ve tm kinata hkim olduu dnlrd. Yunan kentlerinde ok Tanrl bir din vard ama Tanrlarn da Tanrs vard. Yani, o gnk Tanrlar Tanrs ve Tanrlar gr ile bugnk Tanr ve melekleri fikri birbirinden ok aykr fikirler deildir. Epidauros tapnann kapsnda yle yazyordu: " Buhurlarla kokulandrlm bu tapnaa giren kimse ar, duru olmal, yani erdemli dnceler benimsemelidir. " Delfi tapnanda " Kendi kendini tan " ve " frattan sakn " yazlyd. Yaplabilecek en byk gnah, haddini bilmezlikti (hybris). Haddini bilmezsen Tanrlarn kskanl harekete geerdi. En yce erdem, ll olmakt. Grek dininin, btn yukarda aktarlanlara ramen, ahlak zerine yeteri kadar eildii dnlmemelidir. Homerosun anlatt Tanrlar dnyasnda, insanlar iin ayp ve yasak saylan pek ok ey, Tanrlar tarafndan yaplmaktadr. Hrszlk, zina, aldatmaca gibi ayp davranlar, Grek Tanrlarnn normal hayatnn bir paras idi. Bu noktada da Ksenofanesin eletirisi gelmiti: " Bize benzemeyen tek bir Tanr olmaldr." Eski Yunan kentlerinde, ister Yunan ana karasnda olsun, ister Ege adalarnda ve kylarnda olsun, hr Helenler yayordu. Bu hr insanlar din konusunda da geni bir hrriyet iinde yayorlard. Ne kutsal kitap, ne zorla kabul ettirilen dogmalar, ne ruhban otoritesi, ne de lsz kuvvete bavuranlar vard. nsan akl serbest kalmt. Grek dininin baz teolojik hikyelerini, bu dini daha iyi anlamak iin zetleyelim. Tanrlarn ve insanlarn babas saylan Zeus, kskan kars Heray her frsatta aldatarak, Tanralarla ve lml diilerle srekli iliki kurar. Saysz ocuk ve torun sahibi olmutur. Oullar olan Apollon ve Dionysos, drdnc kuak Tanrlar saylrlar. Hatrlanaca gibi, Gaia (Ge), Kronos, Zeus, ilk kuak Tanrlard. nsanlar dnyasnda olduu gibi Tanrlar dnyasnda da oullarn saltanat babalarnn elinden almas hem normal karlanyor ve hem de biraz bekleniyordu. Bu nedenle Apollon ve Dionysos, evrenin hkmdarln Zeusden alamam olsalar bile hep onu tedirgin etmilerdir. Zeus, bu iki olunu srekli yakndan denetlemek zorunda kalmtr. Aslnda, Yunanllar, Apollon ve Dionysosu Zeusun oullar kabul etseler de, aslnda onlar ilk Tanrlardan itibaren var olan gl Tanrlardr. Trakyal Tanr Dionysos (Bakkhos, Baks, akhos), Zeusle fani olan topran (Semele) oludur. Zamanla Dionysosa yaplan ayinler, onu bamsz bir din haline getirmitir. Kiilii pek ok eski Tanrnn karmdr. iftiliin, bacln, meyvenin ve zellikle zmn koruyucusudur.
Dionysos

Semele, Zeus ile ak yaptktan sonra, onun na 212

dayanamayp, lmt. Bilindii gibi Zeus k ve gtr. Zeusde ocuu Dionysosu (Dionisos) bacanda saklayarak bytr. Zeusun kars, Tanra Hera ok kskantr. Zeus olunu, Herann hmndan korumak ister. Dionysosu nce kei klna sokarak, baldran otlar iinde saklar, sonra bir maaraya yollar. Dionysos, bu maarada, arab icat eder. Bu hikye yle yorumlanabilir. Gnein scak klar altnda, topraktan kan zm, ezilerek arap olur. arap olunca, zmler tekrar dirilmi olur. O yzden arap ienler neelenirler. Dionysos (Dionisos) bir yandan da Dumuziye (Temmuza) balanr. Temmuzun lm bitkilerin lmdr. Sonbaharda bu gerekleir. Ama asma zerinde zmler kalr. Bu zmlerden arap yaplr. arap bir anlamda tekrar dirilii temsil eder. arap tanrs Dionysos da Temmuz olur. arabn bu yeniden douu temsil gc, Hristiyan vaftiz trenlerinde kendini tekrar ortaya koyacaktr. Tanr Temmuz miti hala devam edip gitmektedir. Dionysos ayinlerinin en nemli zellii, inananlarn kudurmuasna kendinden gemeleri ve Tanry kendi ilerine aldklarna inanmalardr. Bu din mensuplar, Dionysosun kendilerine, vahi hayvan klna girerek grndne inanrlard. Bu yzden, arap ierek sarho olur, kalabalk bir halde dalara kar, arklar syler, dne dne dans eder, karlarna kan vahi hayvanlar paralayp, i i yerlerdi. Bylece Tanry ilerine alm olurlard. Dionysos dini, geni halk ynlarna, zellikle kadnlar arasnda yaylm ve tutulmutu. Dionysosa yaplan tapnma, Apollon tarafndan tannm ve Defi (Delphoi) khinleri tarafndan, Apollonun buyruu olarak halka iletilmiti. Bu yzden halk, bu tapnma srasnda her iki Tanrnn birletiine de inanrlard. Dionysos ayinleri, daha sonra Orfizm dinine ve Eleusis mistizmine kaynaklk edecektir. Dionysosun lm ve yeniden dirilmesi, lmszlk inancna yol amtr. Bir byk Tanr da, gelecein habercisi Apollondur. iir ve mzik Tanrs gibi alglansa da esas ilevi gelecei bilmesidir. Homeros onu Likyal kabul ederek dman bir Tanr olarak grm, ama halk onu en kutsal Tanr olarak kabul etmitir. Apollon, Zeusun Letodan doma, en sevgili, en gzel oludur. Tanra Artemisin de ikiz kardeidir. Apollon, ak havada yaplan her trl iin, tarla ve hayvan bakmnn, kentlerin ve kolonilerin koruyucu Tanrsdr. Tabii iirin ve mziin de tanrsdr. iirin ve mziin, 213

Apollon

her dnemde, kutsal bir cokunluk yaratt gzlemlenmi ve inanlmtr. Bu nedenle, Apollon da kutsalln sembol olmutur. Apollon eylemlerinde ikilem sergiler. Hem hastalk saar, hem hastalklar iyiletirir. Tanrsal gcn habercisi ve erkek gzelliinin simgesidir. lerde grlecei gibi, Romallar iin Apollon, en benimsenen Yunan Tanrs olacaktr. Apollonun kardei Eros, Yunan mitolojisinin en ilgin tanrlarndan biridir. O da Yunan ncesine dayanan, Girit dneminden kalma, ok eski bir Tanrdr. Douuna ait hikyeler ok eitlidir. Bu hikyelerden biri olan Hesiodosun anlatmna gre, ilkin Kaos (boluk) vard. Ondan sonra evrenin kendi olan ana Tanra Gaia (bu Tanray sonra, Homeros, yer tanrs olarak Ge adyla anmtr) ve Eros olumutur. Erosu iki kiilik iinde ele almak doru olur. Bu kiiliklerden biri, bir nceki hikyenin anlatt, evreni meydana getiren sevgidir. kinci kiilii ise sevgiye olan tutkunluudur. kinci kiiliinde kanatl, gzel bir erkek ocuktur. Banda gllerden yaplma bir elenk ile ok ve yay vardr. Att oklarn sapland insanlar lgn bir aka tutulurlar. Oklarn o kadar kuvvetli etkisi vardr ki, bundan Zeus bile kanamaz. Eros daima arkada olan tanrlarla birlikte gezinir ve onu yalnz bulmak mmkn deildir. Yunan mitolojisinde, bir dier Tanrda Zagreus dur. Girit asll Tanr Zagreus, Dionysosa e tutulur. Zeusla Persophonenin olu olan Zagreus zerine kskan Hera Titanlar yollar. Zagreus, kurtulmak iin boa ekline girer. Titanlar, onu bulur, ldrr ve yerler. Sadece kalbi, nasl olduysa, Titanlarn elinden kurtulur. Yaayan kalbi, onu tekrar diriltir. Boa boynuzlu bir insan eklinde yeryzne dner. Bu da sanki bir Osiris masal gibidir.

Eros

Demeterin kz Persophone, cehennem Tanrs Hades tarafndan karlr. Ac iinde kvranan Demeter yollara der, dnyay dolar, herkese acsn anlatr. Bu acya dayanamayan toprak kurur, ksrlar. Demeteri misafir eden Eleusis kral, Zeusu Demeterin kzn kurtarmaya raz eder. Persophone anasna dnnce, bitkiler hemen canlanrlar. Ama gen Tanra, cehennemde iken nar yemitir. Bylece yar lml, yar lmsz olur. Persophone senenin yarsn yeryznde, yarsn cehennem kraliesi olarak yeraltnda geirir. Demeter ise, kznn kurtulmasna n ayak olan Eleusis kralna buday ekmeyi retir. Bu efsane ile de bitkilerin lp, dirilmesi sembolize edilmitir. Bu da Smerlerden bildiimiz bir hikyenin Grek

214

versiyonu gibi grlmektedir. Bitkilerin dirilii fikri daha sonra ruhlarn kurtuluu dncesine yol am grnmektedir. Herkesin ok iyi bildii bir Tanra da Aphrodit (Afrodit) dir. Afrodit sadece ak ve gzellik Tanras deildir. Aslnda doruluk ve verimlilik tanrasdr. Zamanla ak tanras nitelii kazanm, baheler ve iekler Tanras olmu, Poseidonun yannda da deniz Tanras olarak grlmtr. Romallar ona Venus diyeceklerdir. Kei ayakl, kei boynuzlu Tanrda Pan dr. Kimilerince evrensel btnln simgesi saylmtr. Yedi delikli flt onun yapt sylenir. Pan hakknda da pek ok mitolojik hikye vardr. Bunlarn birinde, Pana k olan peri Pytis, kendisine zorla sahip olmak isteyen rzgr Tanrs Poyrazdan kaabilmek iin, am aacna dnmtr. Bu yzden Pan dinlenmek istediinde am aalarnn altna gider. am aac da poyraz rzgr estike, hazin hazin inler, glgesi ile le scandan Pan korur. len gneinin kavurucu etkisinde ki sessizlik Pana yorumlanr. Eer, bu sessizlii obanlar bozarsa, ok kzan Pan barr. Pann barts yle korkuntur ki, bunu duyan herkes Pan korkusuna (Panik) kaplr ve kaar.

Afrodit ve Pan

215

Afrodit (Milos)

216

Orfizm ve Mistizm

ok Tanrl dinlerde, geni bir dini serbesti olduundan, hep bahsediyoruz. Kimse, kimsenin dinine karmazd diyoruz. Ama bu, dinin, toplumun imentosu olma zelliini kaybettii anlamna gelmemelidir. Avc ve gebe toplumlarda, ailenin, boyun, kabilenin ve hatta organize budunun belli bir Tanrs olduunu anlatmtk. Genellikle, o Tanrdan gelindiine inanldn da sylemitik. Bu, ayn Tanrdan gelme fikri, o kadar kuvvetli idi ki, ou zaman birlii salayan en nemli unsur oluyordu. Gebelerde grdmz gibi, yeni birlemeler olurken, inan birlii, dil birliinden ar basabiliyordu. Toplum yerleik dzene getikten sonra, bu geleneini kaybetmedi. aman dininden, ok Tanrl dinler trerken, dini hogr ile birlikte, inancn birletirici zellii de devam edip, geldi. Kabile Tanrlarnn yerini, kent devletlerinin Tanrlar ald. Her kentin, o kente hayat veren bir Tanrs olduunu grmtk. Daha sonralar, tek Tanrl dinler ortaya ktnda, teoride tek olan Tanr, pratikte, ite bu gelenein etkisi ile ayn olduu sylenen ama farkl Tanrlar olmaya devam ettiler. Bir Hristiyann inand Tanr ile bir Mslmann inand Tanr ayn Tanr mdr? Hatta mezheplerin ve tarikatlarn Tanrlar ayn mdr? leride, bu konulara daha aklk gelecektir. Ancak, Tanrnn kiisellemesi gibi, dinin toplumun birletirici unsuru olmas da, gnmzde hala devam etmektedir. Hristiyanlar, birbirleri ile olan btn farklarna ramen, yine de kendilerini bir btnn paras hissetmektedirler. Nedense, Mslman Mslman, Hristiyan Hristiyan, Yahudi Yahudiyi kendine daha yakn bulmaktadr. Dinin, toplumu bu birletirici zellii, toplu ayinlerle kuvvet kazanmaktadr. Pazar ayinleri, cuma namazlar, bayram namazlar, kesilen kurbanlar ve dier toplu ayinler, ite, bu niteliktedirler ve glerini gemiin deneyimlerinden alrlar. Grek kent devletlerinde, aileler, dini ibadetlerini, evin bir blmnde bulunan sunaklarda yaparlard. Genellikle toplu yaplan ev d ibadetler ise, kahramanlarn mezarlarnn veya tapnaklarn etrafnda yaplrd. Tapnaklar kk olduundan, tm kalabalk ieri giremezdi. Bu nedenle, ak hava ibadetleri, toplu ibadetler olarak tercih edilirdi. Ailenin dini ibadetini, aile reisi idare ederdi. Evdeki sunakta Tanra Hestiay temsil eden bir ate srekli yanard. Evin etrafn Zeus korurdu. amanizm de olduu gibi, atalarn ruhlar vard. Huzuru salayan ve yaamn bozulmadan devamn salayan, atalarn ruhlaryd. Aile dzeyinde, ata ruhlarn kutsama devam ediyordu. Yeni doan bir ocuk, baba tarafndan ya kabul edilir veya edilmezdi. Baba, ocuu kabul ederse, ocuk sunaa takdim edilir, orada ona ad verilirdi. Daha sonra, ocuk, ailenin bal olduu firatriye kaydettirilirdi. Baba tarafndan kabul edilmeyen ocuun sonu ise, moloz 217

veya p ynlar zerine atlarak, lme mahkm edilmekti. Kz ocuklarn, byk bir blmnn sonu, baba tarafndan kabul edilmemek yani lmekti. Evliliin amac, soyu srdrmek, aile kltrn devam ettirmekti. Evlenmemi, bekr erkekler toplum tarafndan ho karlanmaz, onlara yksek ve sorumlu grevler verilmezdi. O tarihte, Yunan dnyas, kendi iinde ok paralanmt. Hatta konutuklar dil bile ok farkl diyalekt ieriyordu. Deiik blgelerde oturan insanlarn birbirini anlamas kolay deildi. Ama din, bu paralanm dnyann, birlik bilincinin salanmasnda nemli bir rol oynuyordu. Ayn Tanrlara tapyorlard. Epidor, Delos, Olimpia, Delfi gibi n her yere dalm tapnaklar vard. Bu mehur tapnaklara her yerden haclar ziyarete gelirlerdi. Buralarda yaplan ve btn Yunan dnyasndan gelen herkesin katld, elence ve dini trenler, tm kent devletlerine ortak bir heyecan veriyordu. Bu da, ortak bilincin, gelimesine nemli katklar salyordu. Avc ve gebe toplumlarn dini olan aman dininde, ahlak kurallarnn zerinde durulmadn sylemitik. Ahlak kurallarna gerek yoktu, nk toplumun yaad ekonomik, sosyal ve siyasi seviye, ahlaksz davranlara izin vermiyordu. Ayrca, gelenek ve grenekler, Hestia toplum kurallar dndaki davranlar snrlyorlard. Yerleik toplumda ok Tanrl din, aman dininden trerken, yine ahlak kurallarna nem vermedi. Ama snfl toplumun gerei olarak, ortaya rvet, irtikp, suiistimal kmt. Bunlarla yaplan mcadelede din bir ie yaramyordu. Smerlerde, kral, Tanrlarla anlamaya alm ama baarl olamamt. Her ok Tanrl din gibi, Grek dini de ahlak kurallar zerinde fazla durmuyordu. Ama kent devletlerinde suiistimaller alm ban gitmiti. Grekler, bu sorunu kanunlarla zmeye altlar. lk defa, insan dine bal olmakszn kendini ynetecek kurallar koyuyordu. Bir anlamda din dnyas ile insanlarn yaad dnya birbirinden ayrlyordu. Bu oluum, sonralar din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlabilmesini salayacak alt yapy oluturdu. Tabii, tm bu gelimelerin kkeninde, demokrasinin varl vard. Demokrasi, insan beynini hr brakmt ve daha o tarihlerde mevcut dinler insan beynini snrlamaya balayacak kadar dogmalamamt. nsanlarn dinden bekledikleri esas unsur, lmden sonraki yaamlar iin gvenceydi. Daha nce bahsettiimiz gibi, dinin, ortaya kndaki temel neden buydu. Ama Grek dini, lm sonras yaam iin yeterli tatmini insanlara vermiyordu. Yaplan ayinler iyi hotu da, lmden sonra ne olacakt. Ortaya Orfizm kt.

218

Orfeusun Yunan mitolojisindeki yks yledir. Orfeus arklar ile tm doay etkilerdi. Kars Euridike lnce, buna dayanamad. ller lkesi Hadese gidip, karsn geri istedi. Karsn ona geri vermeyi bir artla kabul ettiler. Yeryzne kana kadar, arkasn dnp, Euridikeye bakmayacakt. Orfeus, dayanamad, karsna bakt. Bylece sevgili karsn sonsuza kadar kaybetti. Orfizme gre ruh lmszd. Bedende hapsolmu bulunan ruh, lmle bundan kurtulur ve Tanrlarn yanna kard. Tanrlar ruhu muhakeme ederek, hakknda hkm verirlerdi. Ruhun sahip olabilecei en byk mutluluk, bedenden bedene geerek, birok yaam srebilmesiydi. Orfizm, ile ekmeyi bir ibadet biimi olarak, klasik ibadet biimlerine katmtr. Aslnda, geni halk ynlar ekonomik ve sosyal koullar nedeniyle zaten srekli ac ekiyorlard. Ac eken insanlar, Orfizmde, ektikleri acy, lmden sonraki mutluluk iin gerekli saymaya, kendilerinin de bir gn mutlu olabileceklerine inanmaya baladlar. Trenler srasnda kendilerinden geerek, ektikleri ac ve yoksulluu unutuyorlard. Toplu trenler ve kendinden gemeler, dayanma bilincini de kuvvetlendiriyordu. Kleler, ruhlarnn efendilerine ait olan bedenlerinden kp, zgr olaca zaman, sabrszlkla bekliyorlard. Orfizm, ile ekmeyi kurumsallatrm ve kitlelere kurtulu umudu vermiti. Yerleik toplumun snfsal elikisi burada da ortaya kar. Mitoloji, soylularn dnya grn dile getiriyor ve buna uygun st yapy belirtiyordu. Orfizm, kyllerin ve klelerin dnya grn temsil ediyordu. Mitolojiye gre, lmden sonraki yaam, dnyadaki yaamn bir devamyd. Orfizme gre ise, dnyada ile ekilir, ancak ldkten sonra mutlu yaama eriilirdi. Mitolojide, lmden sonraki yaam beden ile birlikte yaanan bir yaamdr. Orfizm, bedeni bu dnyada brakr, br tarafa sadece ruh olarak gidersin derdi. Mitolojide, gszden glye doru bir sralama en gllerin, en stte olduu bir hiyerari vard. Orfizmde ise, tm insanlar eitti. Bugn mistizm dediimiz akm, eski Yunanda, Mysteria (sr) ad altnda vard. Bu reti, insann Tanr ile btnlemesini konu ediyordu. Ruh, insanl ap, Tanrsallayordu. Tapnmalar ve ayinler gizli, kendi iine kapal yaplrd. Darya hi bir bilgi szdrlmazd. Bu gizli ayinlerin, en mehuru, Attikada Eleusisde yaplanlaryd. Tarikatn, en nem verdii Tanrlar, Demeter ile kz Kore idi. Yllar ilerledike, Attikada Mysteria grn benimseyenler ok oaldlar. Haclarn, Atinal svariler eliinde, Eleusise doru, alay, alay gidileri, Atinann en byk bayramlarndan biri oldu.

219

Asurun Sonu

Dou Anadoluda, kuvvetli olaslkla M.. 685 ylnda, Urartu tahtna Argatinin yerine II. Rusa geti. II. Rusa dneminde de, Mannai, Halitu, Muki ve Hate lkelerinden, ok sayda insan getirilerek, devlete ait topraklara yerletirildi. Bu halklar getirilmeden nce, devlet bunlar iin yeni kentler kurmu, her aile iin standart evler yaplmt. Bu yaplan evler 3 veya daha fazla odadan oluan, 50 ila 100 metre karelik evlerdi. II. Rusa kendinden nce ve sonraki hibir kraln yapmad kadar ok kale ina ettirmitir. Bu kalelerin yerletirilme tarzndan Rusann bakenti korumak iin yeni bir strateji gelitirdii grlmektedir. Rusa bu keleleri yapabilmek iin ihtiyac olduu byk ekonomik ve siyasi gc ihtimalen yapt brokratik reformlardan, yeni uygulamaya soktuu vergi dzeninden ve gebelere kar uygulad aklc politikadan almtr. Gebeler ile Urartu devleti arasnda ittifaklar yapldn gsteren yazl belgeler vardr. Asurlulara gelince, Sargondan sonra gelen Asur krallar fetih ve yama savalarn dzenli olarak gtremediler. Msr ele geirmeye altlar. M.. 671 ylnda Msr igal edildi, ama orada yeterli asker braklamadndan 20 yl iinde Msr tekrar bamszln kazand. Asur saldrarak Msr ele geirdiinde, Msrn ynetiminde Nubyal hanedanlar vard (M.. 671). Asur igali ksa srmt. Asur igalinden nce, Msr birok kk devletten oluuyordu. Bu kk devletlerden biri olan, Deltadaki Sais kenti, bir ara punduna getirip, Asurlular Msrdan kovdu. Sais kral I. Psammetik (M.. 654611 ) lkeyi birletirdi. Psammetik dou lkeleri ve zellikle Yunanistan ile youn ticari ilikiler kurdu. Bu esnada ok sayda Yunanl paral askerler ve tacirler Msra gelerek koloniler kurdular. Sais dneminde, ticaret sayesinde retim artt, zanaatlar tekrar ilerlemeye baladlar. Bu dnemde, Msr, byk devletlere meydan okumak yerine, onlar ile anlamalar yaparak saygnln korumaya alt. Sais dneminde, Msr Yunan ilikileri ticaret, paral askerler ve koloniler sayesinde ili dl oldu. Bu iliki yuma, Msrda, zenginler ve soylular arasnda Yunanseverlik akmn dourdu. Asur Msrdan geri ekildikten sonra tm abasyla mevcut topraklarn elinde tutmaya alyordu. Bu topraklar iinde Asurun kendi de vard. Ve byk bir ordu besleniyordu. Bu srada Asurlular aleyhine evrede Medler ve Kaldeliler de kuvvetleniyorlard. Japon tarihinde M.. 660 yl nemli bir dnm noktasdr. Mitolojiye gre, bu tarihte, lmsz Sava olarak tannan Jimmu Tennonun kabilesi Yamato blgesine yerlemiti.

220

Urartular gebeler ile ittifaklar kurmalarna ramen aslnda Urartu devleti gebelerden korkmaktayd. Bu srada ran ilerinde Medler iyice kuvvetlenmiler ve skitlerle ibirliine gitmeye balamlard. Bu yeni siyasi durum, Asur ile Urartu devletini birbirine yaklatrd. M.. 654 ylnda II. Rusann diplomatik bir heyeti Asurbanibalin sarayna yollad bilinmektedir. Benzer heyetler II. Rusadan sonra tahta geen III. Sarduri dneminde de Asura gitmeye devam etmitir. II. Rusann saltanatnn balad tarih gibi, bittii tarih iin de, imdilik, kesin bir sonuca ulalm deildir. Genel olarak M.. 645 ylnda II. Rusann taht brakmak zorunda kald dnlr. inde bulunulan yzyln sonlarna doru randa Medler yrenin tek egemen gc haline gelmilerdi. Medler, skitler ve Babil ile anlaarak daha da kuvvetlendiler. Sonunda Medler ve Kaldeliler (Yeni Babil) birleerek Asur'a saldrd. M.. 612 ylnda Ninova dt. Asur ordusunun kalntlar da 605 ylnda Kargamta yok edildi. Asur Med krallna baland. Biraz sonra Medlerden bahsedeceiz. Bin yldan uzun sredir varln srdrebilmi olan Asurun birka yl iinde tamamen siyaset meydanndan ekilmesi ok enteresan bir olaydr. Ninova dtkten sonra krallar Babil kentine tanmlard. Onlar bu gzel kenti daha da mamur yapmlardr.

Aslan ve Nubyal (Asur)

Daha nce de bahsettiimiz gibi, Asur ekonomisi yamaya dayanyordu. Ganimetin paylalmas ile pek ok insan hem zenginleiyor ve hem de mal fazlas ticareti tevik ediyordu. Asur tccar kaynyordu ve Baehir Ninovada ise kymetli mallarn satld bir Pazar olumutu. Ayrca sava esirlerinden olumu, nemli bir esir pazar ve ticareti de vard. Asurda ticaretin gelimesi, haberleme ve yol yapmn gerekli kld. Asur ve ona baml evre lkeler, birbirine posta ebekesi ile baland. Kaldrm deli yollar ve belli aralklarla konak yerleri yaptrld. Tm bu ilerin byk bir kle ordusunca yapldn hatrlamakta fayda vardr. Merkezi devlet, ganimet paylam ve ticaret, birlikte Asurda suiistimalleri, rveti ve devletten almay adet haline getirecek bir ortam yarattlar. Tabii tm bu ekonomik 221

faaliyetler iinde tapnaklarn n planda yer aldn belirtelim. Asur halk Akkad kkenli olduundan Tanrlar Babil Tanrlardr. Ayin biimi, yazs, dili, edebiyat Babilin aynyd. Asur, Ninovada, Babil edebiyatnn tm eserleri toplayarak, nemli bir birikim salanmtr. Ayrca lkede yazlan her metnin bir kopyas da krallk ktphanesinde toplamt. Bu tabletlerin ou kutsal ierikli metinlerdi. Zaten gndelik hayata ait herhangi bir ey bile Tanrlarn ad olmakszn istenemez yazlamazd. Tabletlerde, d tehlikelere kar halk uyaran metinler vardr. Bu tabletlerde dualar, byler ve ritellerin ayrntlar anlatlmtr. Tts yaplacak aalar, bunlarn yakl, bal, hurma, hububat gibi adaklarn sunuluu tanmlanmtr. Metinler o zaman iin l bir dil olan ama gcnn fazla olduuna inanlan Akkadadr. ou zaman Akkada metinlerin yanna Asurca tercmesi de eklenmitir. Byc ve yardmcsn ktlklerden koruyan byl daireden ilk kez Asur tabletlerinde sz edilmitir. Bu byl daire fikri bundan sonra hep yaamaya devam edecektir. By ile uramak iki ucu keskin bir klla i yapmak gibidir. Srlarn tad gcn iyi veya kt kullanlmas veya aniden gcn kontrolden kp yapana da zarar vermesi riski gz ard edilemez. By sembolleri ve gereleri iinde birok koruyucu nesne varsa da by ile uraanlarn veya konuyu merak edenlerin ilk karlat eylerden biri byl dairedir. Bu daire bycy ve yardmcsn ktlklerden korur. Daha ok Sleymann dairesi olarak anlsa da byl daireye ilk kez Asur tabletlerinde rastlanmtr. Byl veya koruyucu daire bycy ve varsa yardmcsn koruyan bir alandr. Kutsanarak oluturulan bu alan ile ilgili Asurca yazlm ve olduka uzun bir tabletten rnek verelim: Yasak! Yasak! Kimse bu engelden geemez, Bu Tanrlarn engelidir, ykamaz, hibir Tanr ve insan bozamaz, Gkle yerin engelidir bu deitirilemez, Ktlk bu daireden ieri gemez . Bu byc dairesinden bahseden Asur tabletinde tm ktlkler, kt ruhlar, veba dhil hastalklar bir bir saylm ve daireden ieri giremeyecekleri duyurulmutur. Keldanilere atfedilen bir uygulama byc dairesinin kullanlmasn olduka etkin bir ekilde aklamaktadr. Bu uygulama sonunda, byc u veya bu ekilde emrine ald ruhlarla Gce ulap isteini yaptracaktr. Ayin, gnler ncesinden balar. Genellikle bir yldz fal ile esas ayinin yaplmasna uygun olan gn ve zaman saptanr. nanlann aksine gndz geceden, gneli hava kapal havadan daha iyidir. Byc, by uygulamas iin seilen gzlerden uzak bir yerde, bir maarada veya kendi gizli meknnda byl dairesini izer. Bu yaklak metre apnda bir dairedir. izilen bu daire bycy kt ruhlardan koruyacaktr. Dairenin iine daha kk bir daire izip, stne bir Tanrnn ad yazar. Artk byc dier adm iin hazrdr. Byc dairenin iine bazen kandil, bazen kl, bazen tts vesaire yakmak iin ate dolu mangal gibi gereler koyar. Bynn yaplabilinmesini garantilemek ve konsantrasyonu arttrmak iin, Sleymann mhr veya yldz, kutsanm asa gibi sihir gc ispatlanm nesneler veya kopyalar mutlaka kullanlr. Byc de ayin srasnda durumuna uygun elbiseler giyip, baz szleri biteviye tekrarlar. By ayini srasnda ruh ile balant kurulamaz ise bir yerde aksayan bir ey olduuna inanlr ve tren en bandan tekrarlanr.

222

Genel olarak, dinsel veya bysel treninin balad elin yukar kaldrlmas ile belirtilirdi. Bu gelenek bir kutsama iareti olarak Hristiyan ayinlerinde halen kullanlr. Hastalarn iyilemesi iin zel bir bydin karm bir tren yaplr bir ipe dm atlrd. Daha sonra benzer bir trenle dm zlrd. Bu tarz by bundan sonra gnmze kadar ok kullanlan bir by olacaktr. nce Babilliler ve daha sonra Asurlular, tanrlar her hangi bir nedenle kzdrmaktan ok ekinirlerdi. Bu nedenle olaylarn kaytlarn tutmaya zel nem vermilerdir. Ay ve gne tutulmalarn zel nemle ele aldlar. Onlar bu nemi vermeseydiler dnyann karanlklar iinde kalaca muhakkakt. Ayn ekilde, gelecek zaferlerin garantilenmesi iin zaferle sonulanan her savata tm emei geen Tanrlar hatta yardmc Tanrlar bile zenle kaydedildi. Dnemin inanlar gerei, etrafta insandan fazla cin bulunuyordu. Cinler, melekler yani iyi ve kt Tanr ve Tanrcklar hem aralarnda ve hem de insanlarla savarlard. Bu kadar fazla cinin olduu yerde, bu cinlerin insann iine girmesi de kanlmazd. Buna cin arpmas deniyordu. Bugn birok inanta ve zellikle de Hristiyanlkta uygulanan cin kovma by ve ayinlerine Asur tabletlerde rastlanmtr. Lanetli cin gitsin. Onlar (cinler) birbirini tutsun! yi cinler (hastann) bedenine yerlesin! Gklerin ruhu ar onu! Yeryznn ruhu a onu! . Asur kaynaklarnn gsterdiine gre, Babillerden beri bycler uzmanlklarna gre snflandrlyorlard. Astrologlar ve khinler, byc hekimler, gndelik ilerle uraan bycler gibi eitli byc uzmanlklar vard.

223

Asur Kanunlar

Asurun M. 668627 arasnda hkm sren son byk hkmdar olan Asurbanibal tarihi adan ok zel bir neme sahiptir. Asurbanibalin dinine bal olduu ve fal dknl bilinir. nemli kararlar almadan mutlaka fal baktrrd. Sanata bilime merak baehir Ninovadaki Hanedan Evi ve tar Tapna ve nl Ninova ktphanesi ile bellidir. te onu ok zel yapan da bu ktphanedir. Asurbanibalin saraynn harabelerinde bulunan bu saray ktphanesi M.. 2000 ylna kadar uzanan orijinal, eviri ve kopya binlerce belge barndryordu. Bu ktphane Ortadounun ilk sistematik ktphanesidir. Asurbanibal hkm srd btn topraklardaki tm yazl dokman ve eserleri veya kopyalarn toplad bu ktphanede muntazam bir kataloglama sistemi de uygulatmtr. Binlerce tabletin nerede ise 21.000 tanesi halen British Museum dadr. Birok yazda kaynak olarak Asurbanibalin ktphanesine atf yapmakla yetinilir. Unutulmamaldr ki bu ktphane gerek Asurbanibalin yakn ve gerek zamann, gerekse yaad zamann ok tesindeki uzak zamanlar barndrmaktadr ve paha biilmez bir hazinedir. Gne ay gibi gk cisimlerinin hareketleri, by ve fal metinleri, dualar, masallar, ataszleri, hayvan veya bitki davranlar, mektuplar, ticari belgeler, kanun metinleri Smerce, Akkada szlkler, bunlarn hepsi Ninova ktphanesindedir. Bu kymetli kitaplk sayesinde Glgam, Yaratl vb. gibi destanlar ve Asur kanunlarn ve daha birok eyi bugn bilebiliyoruz. Orta Asur a hukuk, kltr, sanat ve dil asndan Babilin etkisi altnda kalmtr. Bu devrin bizce en nemli zellii rf ve adetlere dayanan yrrlkteki hukuki kurallarnn M.. 1100 civarnda derlenerek yazl hale getirilip bir hukuk kitab oluturulmasdr. Oluturulan bu kanun kitapnda giri blm bulunamamtr ve muhtemelen de hi yazlmamtr. Orta Asur Kanun Tabletlerinin elimize ulaan ve tercme edilenlere gz attmzda evlilik, miras, mlkiyet, zina, fahielik, barts, bir insana veya cenine fiziki zarar verme, cinayet, bor-alacak meseleleri gibi birok konuda rf ve adetlerin kaleme alnm ekli bulunur. Kanunlarda kadnn toplumsal olarak geriye itilii erkee nazaran daha iddetle cezalandrlmas, esirlerin insan hesabna pek alnmamas ve en nemlisi (zamann kabul olacak dozda) sula orantl ksasa ksas hkmlerini ve/veya nehre atmak ve tanrlarn takdirini beklemek gibi uygulamalar grlr.

224

Cezalarda ferdiyet ilkesi vardr. Bu fiilden zarar grenin, kanunun kabullendii lde, af veya ldrmeye kadar uzanan bir cezay suluya uygulama hakk demektir. ncelenen tabletlerde henz topluma kar ilenmi bir su kavramna rastlanmamtr. Ama vatana ihanet, casusluk gibi sularn bu kapsamda olmu olmas gerektiini varsayabilir ve lmle cezalandrld dnlebilinir. Ksaca zetlemek gerekirse: Hrszlk yapan kadnn kulaklar, kadn/erkek klenin hem kulaklar hem de burnu kesilirdi. Kadnn kocas kadn istemez ise, mal alnan adam kadn alr ama burnunu keser. Hrszlk yapan kadar alnm mallar alan da Asurda ayn iddetle cezalandrlyordu. Kutsal yerlerden almak ise Tanrlarn hkm vermesini gerektirecek kadar ok byk sutu. Bir kadn kavgada bir adamn bir testisini ezerse kadnn bir parma, adamn iki yumurtal zarar grmse kadnn (zarar lsnde) meme ba veya memesi kesilir ezilir(tablet tam okunamam krk) Gzleri oyulur Evine girip bir adam veya kadn ldren sulu ev sahibine verilir (...o da istediini yapar) Elle bir adamn karsna sarkntlk yapan adamn bir parma kesilir. Eer kadn pmse alt duda kesilir Bir adam zorla bakasnn kars ile yatar kadn direnir ve adam kadnn stnde yakalanrsa kadn sulanmaz ama adam ldrlr. Ama bir adamn kars baka adamn evine gider ve adam da onun evli olduunu bilerek onunla yatarsa adam da kadn da ldrlr. Ama adam kadnn evli olduunu bilmediini ispatlarsa kurtulur evli kadnn kocas karsna istedii cezay uygular. Zina halinde yakalanan adam ve kadn genelde ldrlr. Ama baz istisnalar da olabilir: Eer bir adam karsn bir adamla zina halinde yakalarsa sulayp ispatlarsa ikisi de lr. Eer yakalanan adam Kral huzuruna veya hkimler nne getirip sular ve ispatlarsa ve koca karsn ldrrse adam da ldrlr. Koca karsn ldrmeyip sadece burnunu keserse adam ldrlmez hadm edilir ve yz paralanr. Eer adam karsn affederse adam da serbest kalr. Homoseksellik de hadmlkla ilikilendirilmitir. Eer bir adam arkadayla yatarsa ve bu ispatlanrsa onunla bakalar da yatar ve hadm edilir. Eer bir adam bakasnn karsna iftira atar ve ispatlayamazsa hem para hem sopa hem de belli bir sre saraya hizmet cezasna arptrlr ve sa sakal kesilir. Bir kadn bir erkee el kaldrr veya kfr ederse hem para hem de sopa cezasna arptrlr. Bir kadnn kocas, babas ve erkek kardeinin dnda bir erkekle seyahat etmesi de eitli cezalara arptrlmasna yol aacak bir sutu. Bu durum para cezasndan balayan ve bir zina kukusu varsa ikisinin de nehre atlp tanrlarn hkmne braklmasna kadar derecelendirilmiti. 225

Miras hukukuna ait; Kadnn kocasnn veya babasnn evinde oturmas, ocuunun olup olmamasna gre deien uygulamalar, zellikle kadnn eyizi ile ilgili hkmler vardr. ocuklar arasnda ve elere den mallarn datm ok eliliin olduunu anlamamza da yardmc olmaktadr. Oullarn mal paylamna ait tabletlerden; Teamllere uygun ve anlaarak mirasn datldn, varlan anlamadan dnenin ise para cezasnn yannda elinin ve dilinin kesileceinin kayda geirildiine tank oluyoruz. Anlamadan dnmek cezasz kalmyordu. Bulunup deifre edilen hukuk metinlerinden medeni hukuka ait birok bilgi edinilmitir. rnein, evlat edinmek ve azat etmek, belgeli veya ahitli yaplyordu. Kocann kayb halinde evli kadn be yl kocasn beklemek zorundayd, ancak altnc ylda tekrar evlenebilirdi. Ama kocas dman tarafndan alnmsa bu bekleme sresi iki yla dmekte ve bakma muhta ise bakmn Saray salamaktayd. nk O artk Sarayn Geliniydi . Erkeklerin kadnlar tazminatsz boayabildii, kadnn len kocann borcunu stlenmek zorunda brakld, len kocann veya len karnn yerine erkek ve kz kardelerin e olarak verilebildii de yine baz kanun tabletlerinden anlalmaktadr. Ayrca kz ocuklarnn bor rehini olarak verilmesi de adetten grlmektedir. Mezopotamya geleneklerinde ocuk kymetli idi. Bir kadnn ocuunun dmesine sebep olan adamn karsna da ocuk drtld mkemmel bir ksas rneidir. Eer ocuk dren kadn lrse onu drten adam da lecek. Ama ocuunu dren fahie ise adam ldrlmyor sadece sopa yiyor ve bir can (bedeli) dyordu. Eer bir kadn (isteyerek) kendi kendine ocuunu drrse ve bu durum ispatlanrsa (onu) kaza akacaklar, onu gmmeyecekler. Eer kadn ocuunu drrken lrse (lsn) onu kaza akp gmmeyecekler Bakire kza tecavz edenle kzn evlendirilmesi veya tazminat denmesi de Asur kanunlarnda yer almaktadr. Tecavzcnn suunu karsnn ektii ilgin bir maddeye yledir: Eer bir adam (henz) bakire olarak babasnn evinde oturan, bikri (henz) almam olan, evlenmemi ve babasnn evine bir ikyet vaki olmam bir adamn kzn, ister ehrin iinde, ister darda (tarlada), ister gece sokakta, ister ahrda; ister ehir bayramnda, zorla bakir kz yakalar ve ona tecavz ederse, bakir kzn babas (na), bakir kza tecavz eden adamn karsn, kirletilmek iin verecektir, kocasna dnmeyecektir(Baba) onu alacaktr. Kz tecavze uram baba, onu tecavz eden adama, kar olarak kzn verecektir. (kz) tecavz eden ile evlenecek, onu istemezlik yapmayacaktr Eer baba istemezse, bakir kzn fiyat misli gm alacak ve kz istediine verecektir. Asurda cezalar ehir by (gallu) veya hkimler nnde uygulanrd. Asurda barts bir kadnn medeni halini ve sosyal statsn gsteriyor olmal. nk kanunlarda ba rtme ile hkmler vardr. Evli kadnlar ve dul kadnlar sokaa karken balarn rterlerdi. Adamn kzlar ya bir al ya bir galinu ile rtl olmaldr. Sokakta balar ak olmayacaktr. Sahibi ile sokakta giden esirtular (kadn esirler) rtldr. Kocaya varan 226

gadutular sokakta rtnmelidirler. Kocaya varmam olanlar sokakta balar aktr, rtnmemelidir. Fahienin ba aktr. rtl bir fahieyi gren olursa onu tutacak ahitler gsterecek saray mahkemesine gtrecek ve yakalayan elbisesini alacak ama ziynetlerine dokunmayacaktr. Ona (fahieye) elli sopa vurulacak bana zift dklecek Eer bir adam rtl fahieyi grr yakalamazsa adama elli sopa atlacaktr. Onu ihbar eden elbisesini alacak, adamn kulaklarn delip iple arkaya balayacaklar ve bir ay sarayn hizmetkr olacak rtl esireyi gren de yakalayacak ve onu saray mahkemesine gtrecektir. Onu yakalayan adam elbisesini alacak Esirenin kulaklar kesilecek... Bilip de rtl esireyi yakalamayan adam ihbar edip ispatlayan elbisesini alacak... Adamn kulaklar kesilip ensesine balanacak ve bir ay sarayn hizmetkr olacak Bir adam esirtusunun ban (dier kadnlar gibi) rtmek isterse (ahitler) be alt arkadann huzurunda onu e olarak aldn syleyerek ban rtecektir. Adamlar (ahitler) huzurunda rtlmeyen ve bu karmdr demeyen esirtu e deil (hala) esirtudur. Asur kanun tabletlerinden grlen o dur ki by yapmak da cezalandrlmaktadr. Hatta by ile yakalanan ve suu ispatlanan byc lmle cezalandrlrd

227

Barts

Barts, apka, taklar, dvmeler, sa sakal tra ve daha birok ey tarih boyunca insanlarn sosyal statlerini medeni hallerini belirlemek iin gsterge olarak kullanlmtr. Barts en sk kullanlanlardandr. Uruk Tanras nanna binlerce yl deiik adlarla Mezopotamyallarn saydklar bir tanradr. Urukta onun adna ina edilmi ilk ak evine her yerden erkekler gelirlerdi. Muhtemelen, gndz savalan ehirlerden bile erkekler korkusuzca gelip kutsal ak tadabilirdi. Bir Smer tabletinde Uruk gnl okayan gzel kz ve ak kadnlar ehri olarak tanmlanyordu. Bu ak evleri, zamanla, bereket-reme tanralarna adanm cinsel iliki dokunulmazl olan, kutsal tapnaklara dnmt. Kutsal fahielik saygn ve ayrcalkl bir iti. Smer ve Babilin tapnaklara adanm, balangta yalnzca yabanclara sonralar ise tm hr erkeklere sunulan kutsal fahieler, evlenmedikleri srece kz saylrlard. Bunun gnmzdeki bakirelik kavram ile bir ilgisi yoktur. Bu ak rahibeleri, zor olsa bile, baz koullarda, babaya verilmeyen ocuklar dourabiliyorlard. Ayrca evlenmedikleri srece tpk erkek kardeleri gibi baba mirasndan pay alp, varlklarn diledikleri gibi kullanabiliyorlard. Zaman iinde ok kapsaml olan tapnaa adanm bu seks yapan insanlarn bir blm kendilerini tanrlara adayarak kutsallatlar. nk onlar kendilerini adadklar Tanr ile evliydiler. Dier bir kesim ise bildiimiz anlamda seks iisi oldular. Sahipleri kadn olan taverna tr seks yerlerini iletirler veya oralarda alrlard. Bir sre sonra baz ak yuvalar genel evlere dnrken alanlar da sokak kadn oldular. Artk bu fahieler toplumun aalad insanlard. Tahmini olarak Asur yasalar bu yllara denk gelmektedir. Asur yasalar kadnlarn statlerini belirlemek iin bartsne atf yapmaktadr. Asur yasalarnda, Kutsal Fahielerin ve Asurlu hr kadnlarn balarn rtmesinin istendiini, esir ve fahielerin ise balarn rtmelerinin iddetle cezalandrldn gryoruz. Burada rtnebilen ayrcalkl kadnlar ve asla rtnemeyecek olan aa statdeki kadnlar net olarak belirlenmitir. Asur yasalarnn ilgili maddelerini Kadriye Yalva - Mebrure Tosunun eserinden alntlayalm: ster evli kadnlar, ister dul kadnlar veya Asurlu kadnlar olsun sokaa karken balarn amayacaklardr. Adamn kzlar ya bir al, ya bir veya bir galinu ile rtneceklerdir.

228

 Sahibi ile sokaa giden esirtular (cariye, esire) rtldrler. Kocaya varan Kaditular (bir kutsal fahie kategorisi) sokakta rtnmelidirler. Kocaya varmam Kaditularn sokakta balar aktr, rtnmemelidirler. Fahie rtl deildir ba aktr. rtl fahieyi gren olursa, onu tutuklayacak, ahitler bulacak; onu saray mahkemesine gtrecek, ziynetlerini almayacaklar, onu yakalayan elbisesini alacaktr. (rtl fahieye) elli sopa vuracaklar, bana zift dklecektir. ...esireler rtnmeyecekler, rtl esireyi gren yakalayacak ve onu saray mahkemesine gtrecektir. Kulaklarn kesecekler. Onu yakalayan elbisesini alacaktr. Eer bir adam rtl bir esireyi grr, onu serbest brakr (yakalamaz) ve saray mahkemesine gtrmezse. (adam) sulayp ispat ettikten sonra o adama elli sopa atlacaktr, (adamn) kulaklarn kesecekler ensesine balayacaklar. Onu ihbar eden (adamn) elbisesini alacak O adam bir ay sre ile kraln hizmetini yapacaktr. Eer bir adam esirtusunu rtmek isterse, be veya alt arkadan oturtup, onlarn nnde onu rtecek O benim karmdr diyecek, O, onun kars olacaktr. (Baka) adamlarn nnde rtlmeyen ve kocas bu karmdr denmeyen e, e deildir esirtudur Eer adam lrse, rtl karsnn ocuklar yoksa esirenin evlatlar (z) evladdr ve mirastan pay alacaklardr. Grld gibi Asur kanunlarnda tm kadnlarn ba rtl deildir. Barts kadnlarn statlerini belirleyen bir ayra bir simgedir.

229

Medler

Biraz nce, Asurlulara Medlerin son verdiinden bahsetmitik. Artk, dnyann bu blgesindeki, imparatorluklar alarna yaklamaya baladk. Bu aa giri olmak zere, tekrar geriye giderek ran yaylasna ksa bir gz atalm. ran yaylasnn corafi koullar gerei, douda oturanlar hayvanclkla geinen gebe kabilelerdi, kuzey dou ve batda oturanlar ise tarmla uraan yerleik kabilelerdi. Mezopotamyann etkisi ile batdaki kabileler daha yksek bir gelimilik aamasndaydlar. M.. 3000 yllarnda gneybatda Elamlar yayordu. Sus ve Persopolis gibi Elam ehirleri vard. Elamlar, Aa Mezopotamyay igal ettiler. Elamllar ancak Mezopotamyay birletiren Babil kral Hammurabi kovabildi. Babillilerin zayflamasndan istifade eden Elamlar, M.. 1000 yllarnda, Mezopotamyay tekrar igal etmeye altlar. Ancak Elama kar Asur krallar inat bir sava yrtp, direndiler. En son, M.. 654 ylnda, Asurbanipal Elamllar kesin bir yenilgiye uratt. Bu malubiyete ramen, Elamllar tarih sahnesinden ekilmediler ve kurulacak olan Pers krallnda nemli bir rol oynamaya devam ettiler. M.. 1000 yllarnda, Orta Asyadan gelen ve Hint Avrupa dili konuan gebe kavimler, ran yaylasnda yerlemeye baladlar. M.. 1000 li yllarda (belki M.. 850 1050 aras) Hint Avrupa dili konuan kavimlerin, Bozkrn gneyinden hareket ederek daha gneye, Yunanistan, Anadolu, Gney Kafkasya, ran ve Hindistana g etmeleri enteresandr. Birbirine yakn tarihlerde, Dorlar Yunanistana girmiler; Thraklar Bat Anadoluya ve Frigler de Kzlrmaka kadar ilerlemiler; Birbirine yakn din (aman dininden treme, ok Tanrl bir versiyon) ve dildeki guruplar ran ve Hindistana yerlemilerdir. Hindistana gidenler, ndus vadisinde yaylarak, yerli halka boyun edirmeye balamlardr. rana gelen kavimler ise, daha nceden beri randa yaayan kavimlerle, zaman iinde kaynap, kartlar. Asur kaytlar, M.. 800 yllarnda, randa iki kabilenin adlarndan ska bahsetmeye balad. Bunlar Medler ve Perslerdi. Medler, ran yaylasnn kuzeybatsnda, Hazer denizi kysnda yayorlard. Medler tarm ve hayvanclk yapyor, maden ilemeyi biliyorlard, zanaatlk gelimekteydi. Ama onlarn esas nleri at yetitiriciliinden gelmekteydi. Asurla ve Elamla olan ilikiler ve Hint ticaret yolu zerinde olmann getirdii imknlarla, Medler, dier ran kabilelerinden daha ileri bir gelimilik dzeyindeydiler. Balangta Medler sk sk Asur saldrlarna uramlar ve onlara tabi olmak zorunda kalmlard. 230

Asurlular gerilemeye balaynca, Medler bakaldrp saldrya getiler. M.. 625 ylnda, Kral Fraurt (Phraortes, Hathrita), Asurlar ile mcadele eden Med kabilelerini bir at altnda toplamay baard. Bakentleri Hagmatana (Yunanca Ektaban, imdiki Hemedan) d. Bu dnemde, Medler, hem skitler ve hem de Asurlularla arptlar. Fraurt'un olu Kiyaksar (Kyaxares, Vahatra) zamannda (M.. 625 585), Metler nce skitleri pskrtler. Sonra Babil ile ittifak yapp Asurlular sahneden sildiler (M.. 612). Kiyaksar, daha sonra, Pers kabilelerine, Urartu devletine ve Kapadokya krallklarna boyun edirdi ve batya doru genilemeye balad. Urartu devletinin nasl ykldn tam olarak bilmiyoruz. Ancak nce korkun bir skit aknnn olduunu ve ardndan da Medlerin gelerek Urartu birliine, M.. 600 yllarnda son verdikleri bilinmektedir. Urartular, 300 yl kadar, siyasi yaplarn bozmadan, Kimmerlerin, Medlerin, skitlerin saldrlarna dayanm ve srekli olarak Asur istilalar ile baa kmak zorunda kalmlardr. Urartu devletinin yklndan sonra, lkede pek ok prenslikler olutu. Bunlardan en gls Armenler kabilesiydi. Armenlerin ne kmasndan sonra bu blgeye Ermenistan denmeye baland. Ermeni halk bu tarihten sonra, blgeye gelenlerle yerli halkn karmasndan dodu. Ermenilerin atalarnn M.. 1200 ila M.. 800 tarihleri arasnda, Frigler ve Traklar gibi batdan gelerek, bu topraklara yerleen Hind Avrupa dil kkenli kabileler olduu da iddia edilir. Bu blgeye gelen kabileler ister batdan ister doudan gelsin, esas ounluun, binlerce yldr bu topraklarda yaayan yerli halk olduu bellidir. Bu blgeye gelerek, yerli halk ile karan kabilelerin, Kafkasya zerinden veya ran platosunu geerek, gelmi olma olasl da vardr. Ortadouda iler byle ceryan ederken, uzak kta Amerikada ise, M.. 600 ylnda Guatemaladaki Maya topraklarnda antsal bir kent olan El Mirador kurulmutu.

M.. 600

231

Urartu Kltr
Urartu kltr Asur'a baml bir kltrd. Urartularn kulland ivi yazs Asurlulardan alnmtr. ok Tanrl dinlerinin, esas byk Tanrs vard. Bunlardan Ba Tanr Haldia Urartu kkenli bir tanrdr. Sava ve frtna Tanrs Teeba, Hitit Tanrs Teuptan tremitir. Gne Tanrs ivini ise her kltte rastlanan geleneksel gne tanrsdr. Kurban listelerinden anladmz kadar ile Urartularn yukarda en nemlilerini sylediimiz Tanrlarndan baka, pek ok Tanrs vardr. Toplam Tanr says 79 adet grlmektedir. Urartu Tanrlar da insan biiminde betimlenmitir. Bazen bu Tanrlar yar hayvan, yar insan eklindedirler. Urartu Tanrlarnn balarndaki balk, boynuzludur. Hitit ve Asur Tanrlar balklarnda, Tanrnn nemine bal olarak, ikiden fazla boynuz tarken, Urartu Tanrlar hep iki boynuzludur. Urartu krall, egemenlii altnda bulunan, byk corafi blgede yaayan, birbirinden Urartu sanat izole edilmi topluluklar, tek bir merkezi ynetim altnda birletirirken, bir devlet dini de yaratmlardr. Resmi devlet dininde Tanrlar birliine (panteon), fethettikleri lkelerin Tanr ve Tanralarn da katmlardr. Fethettikleri yerlerde, yerleik dinlere rastladklar gibi, aman dinine de rastlamlar ve bu aman Tanrlar da, kendi panteonlarna dhil etmilerdir. Urartu Tanrlar iindeki hayvan unsurlar, buradan gelmektedir. Urartu resmi dini, Dou Anadolu yaylasn, Kafkasyay ve Hazar gl evresini birbirine balayan kltrel bir ba olmutur. Bu har iinde, herkes daha nceki Tanrlarn veya onlardan motifleri bulabilmitir. Urartularda da tapnaklar, ekonomik ilevler stlenmilerdi. Urartu tapnaklarnn ekonomik gleri hibir zaman, Msr ve Smer tapnaklar kadar olmamtr. Ve hatta Hitit tapnaklarndan bile epey geridir. Ama yine de, pek ok ekonomik faaliyeti barnda topluyorlard. Byk topraklara ve hayvan srlerine sahip tapnaklarda, Tanrlar adna byk zm balar vard. arap imalat, kurban ayinleri, ziynet eyas yapm, yazmanlk, tapnak faaliyetlerini vaz geilemez yapyordu. 232

Urartular llerini yakarak veya yakmadan dorudan gmyorlard. Anadolunun tmnde, o tarihlerde, yakma ve gmmenin bir arada ve yaygn kullanld grlmektedir. Urartular, antsal ve zellikle kaya mezarlar da kullanmlardr. Genelde llerini ister gmsnler, ister yaksnlar, gndelik eyalar ile birlikte mezara koyma deti vard. ller, evlerinde yaplan bir merasimden sonra, tabuta konularak ve bir araba zerinde mezarlk alanna getirilirlerdi. Burada, onlara bir " l yemei " merasimi yaplrd. nce dualar edilir, dini riteller yerine getirilirdi. Daha sonra, tercihen boa veya kei kurban edilirdi. Kurban eti, mezarlk alanlarndaki yemek piirme ocaklarnda " l yemei " olarak piirilirdi. Yemein bir ksm oradaki cemaat tarafndan yenir, bir ksm da tabaklara konarak lnn yanna braklrd. Cemaat yemeklerini mezarlklarda bulunan byk masalarda yerlerdi. arap iilir ve arabn bir ksm da lye sunulurdu. Yaklan ller iin, bu tip bir merasim yaplp yaplmad kesin olarak bilinememektedir. Bilinen, llerin mezarlk alan iinde yakld ve yanm kemiklerin " krma ta " denilen talarla krlarak ufak paralar haline getirildiidir. En sonunda da, kl ve kemikler toprak kplere konularak, gmlrd.

Van Urartu kalesi

Urartular geride byk ve mstahkem kaleler ve sulama kanallar brakmlardr. Bu kaleler bize, onlarn, inaat ilerinde ve ta yontmada ok usta olduklarn gstermektedir. Mimari adan Urartularn, Mezopotamya geleneksel mimarisini ret ederek, yaadklar doaya uyumlu bir tarz gelitirdikleri grlmektedir. Yaplarnda bol ta kullanmlar ve doaya uyumlu tasarlar dnmlerdir. Yollar, su getirdikleri kyleri, terasl ve kuleli kaleleri, hkim noktalardaki hisarlar ile Urartu lkesi ho bir lkedir. Urartular, kalelerini yresel idari merkezler olarak kullanmlardr. Kalelerini, verimli tarmsal ovalarda ve dalarn bu ovalara uzam burunlar zerinde ina etmilerdir. Kaleler, hkim olduklar ovalarda retilen rnlerin depolanarak saklanmasnda ve bu rnlerin gerei kadarnn merkeze yollanmasnda, belirleyici rol oynadlar. Kaleler, etraflar kuvvetli surlarla evrili, ilerinde saray, tapnak ve idari binalarn bulunduu komplekslerdi. Sur iindeki binalarn bodrum katlarnda, hububatn ve arabn depolanmasn salayan devasa kpler bulunurdu. Kalelerin eteklerinde veya yakn yrelerde, halkn yaad d kentler vard. Bu kalelere rnek olarak, Menua dneminin Yukar Anzaf kalesi, II Sarduris dneminin avutepe kalesi, II Rusa'nn Bastam kalesi saylmaldr.

233

Urartu kentleri 10 ila 30 hektar alan kaplayan byklkte kentlerdi. Izgara tipi kent plan uygulanarak yaplmlard. Ana yollar 7 ila 9 metre aras genilikte, ehri yukardan aaya kesen yollard. Bu yollar genelde 5 metre geniliinde birka dik cadde keserdi. Genelde, eski kentlerin ilk kurulularnda zgara planna uymadklar, ama kent geliirken zgara plannn yrrle sokulduu grlmektedir. Kent iindeki binalarn ou, kalnlklar 1 m bulan ta duvarlarla ina edilmilerdir. Dik kesien yollarn arasnda kalan dikdrtgen alanlara, planlar ayn olan konutlar yerletirilmitir.

Anzaf kalesi

234

Baharlar ve Gzler

in Baharlar ve Gzler M.. 771 473

Baharlar ve Gzler dneminde, in devletleri (prenslikleri) arasnda saylamayacak kadar ok, bitmek bilmez savalar oldu. Neredeyse her gn kim dman, kim dost sorusunun cevab deiiyordu. Byle bir ortam unutmadan, aada, sadece, ok kaba hatlar ile Bahar ve Gzler dnemindeki in'in genel siyasi durumu verilmitir. Zaman zaman, binlerce derebeyi iinden biri en gl duruma geliyordu. O zaman, buna " Pa " (Ba) deniyor, yani eit beyler iinde birinci oluyordu. Feodal devletlerarasnda, lkenin tmn etkileyecek geimsizlik ve byk problemlerde, eer o dnemde bir " Pa " varsa, askerleri ile duruma mdahale ederek, ortam yattrrd. M.. 710 civarnda, Sar nehrin keskin bir dnle, denize yneldii kavisin hemen gneyinde bulunan Zheng devleti, konumu itibar ile imparatorluk merkezine ok yaknd. Bu devletin prensi, Chou (eu, Zhou) imparatoru adna, evresindeki devletler zerinde genel bir stnlk kurdu. Bu arada gneyde, Zheng devleti aleyhine yeni bir tehdit byyordu. Gneyde, Yang-e (Yangsi) vadisinin ortasnda bulunan Chu (u) devleti kuzeye doru genilemeye balad. Zheng devleti ve Chu devleti, bundan sonraki 500 yl boyunca ana tema olacak olan, kuzey, gney dmanln balattlar.

235

M.. 7 ci yzyln ilk yarsnda, egemenlik roln benimsetme sras, Qi devletine gelmiti. Qi, kuzey douda idi ve gebe kabilelere kar verdii savalarla gittike nleniyordu. Devlet brokrasisinin banda nl vezir Guan Zhong vard. Qi devleti, ekonomik olarak glyd. Elinde tuz tekeli, demir tarm aletleri yapm vard. Madeni para basarak, fiyatlar da denetliyordu. Guan Zhong, in prensliklerini birbirine balamak iin " ttifak And " kurdu. Devletlerin bir ksm Anda gnll veya politik yolla katld. Ama katlmaya gnll olmayanlarn zerine de Qi ordusu gitti. M.. 7 ci yzyln ortalarna doru, Qi kral Huan ld. Taht kavgalar balaynca da, Qi devletinin gc dt. Qi'den boalan yeri, kk bir devlet olan Song, Shang imparatorluk ailesinden geldiini iddia ederek doldurmaya alt. Ama gc yetmedi. M.. 7 ci yzyln sonlarnda Jin devleti egemen oldu. Jin devleti, bugnk Shangxi eyaletinin gneyinde bulunuyordu. Jin devletinin i ekimesi srasnda, Jin kral, olu Veliaht Wen'in zerine ordusunu yollamt. Ama Wen, babasnn ordusu ile savamay ret ederek, lkesini terk etmiti. On be yl in'in iinde oradan buraya, buradan oraya dolat. Sonunda Qin (Ch'in, i) hkmdarnn yardm ile iktidara geldi. Wen, sznn eri bir kiiydi. Halkn eitimine ok nem verdi. Ayrca asilleri, ibret iin cezalandrmas ile de nlyd. Chou imparatoru, Wen'i resmen feodal prenslerin ilki olarak tand. Wen'in egemenlik kavram, bir bakan tarafndan, " iyi ilerin karln vermek, felaketlerle tehdit edilenlere yardm etmek, bylece otorite kazanmak " olarak tanmlamtr. Bu srada gneyden Chu (u) devletinin basks tekrar geldi. Ancak, Wen, Chu'lar ar bir yenilgiye uratt. Jin ve Ch'in (Qin) devletleri mtereken, batda, gebelere kar in'i koruyorlard. Wen'e yardm eden Ch'in (i) devleti, Jin'in ok glenmesinden korkup, desteini geri ekti. Ancak bu yeni durum, kuzeyin gneye kar gcn de azaltmt. M.. 7 ci yzyldan 6 c yzyla geilirken, Chu (u) prensi Zhuang egemen (eit lordlar iinde ilk) oldu. Zheng devleti fethedildi. Chu (u) devleti, in'i sk bir denetim altnda ynetir oldu. Chu ordusu, harekt srasnda tccarlar, zanaatkrlar, iftileri ve dkkn sahiplerini ilerinde rahatsz etmezdi. Chu'lar toplumdaki stat farklarn dikkatli bir ekilde gzettiler. Prens (feodal lord), devletin yksek makamlarna, kendi akrabalarn ve kkl ailelere mensup olanlar kark olarak ancak adil bir denge iinde yerletirdi. Chu (u) prensi Zhuang temkinli bir adamd. " Zafer hi bir zaman bir gvence deildir. Shang'n son kral 100 kere muzaffer oldu, ama tek bir varis brakmad, nk sadece bir kere Chou (eu, eu) tarafndan yenilgiye uratlmt " derdi. Sevdii szlerden bir dieri " Halkn geimi kendi gayretine baldr. alkan olurlarsa, eksikleri kalmaz " idi. Mtevaz idi ve srekli zeletiri yapard. Bir keresinde, kazanlan bir savatan sonra, vezirleri, gelecek nesillerin bu baarlar hatrlamalar iin, l dman askerleri zerine toprak yarak, ant bir hyk yaplmasn nerdiler. Kraln cevab u idi: " Gerekten savakan olmak, iddeti bask altna almak ve silahlar kaldrmakla mmkndr ". Hy yaptrmad, halkna bar vermek istiyor ancak buna bir trl eriemiyordu. " Oullarmza ve torunlarmza gsterecek neyimiz var ki " diyerek, hayflanyordu.

236

Tiranlk

Yunan kent devletlerindeki gelimeyi grmek iin, Yunan ana karasndaki rneklerimize, Sparta ve Atinaya geelim. Daha nce Atinada Arhont Dragona, M.. 621 ylnda, kurallar saptama grevi verildiini sylemitik. Dragon, klanlarn gebelikten kalan adetlerini toparlad. Dragon kanunlar, bu halleri ile mevcut toplum koullarna hi uymuyordu. Bu nedenle, bu kanunlar zalim kanunlar olarak nitelendirildiler. Ne kadar zalim olursa olsun, sonunda, kanunlar yazl hale getirilmiti. Bu kanunlar, asillerin keyfi davranlarn da, bir lye kadar snrlyordu. Atina, bu kanunlar taa yazarak, Agoraya ast. Dragon kanunlar, ne kentlilerin ve ne de kyllerin hayatn iyiletirmedi. Hatta ktletirdi denebilinir. Atinada orta snf, siyasi ve ekonomik iyiletirmeler iin bastryordu. Hareketin ban eken, lml tccarlar partisiydi. Sonunda, nl air Solon, sorunlara zm bulabilmesi amacyla, geni yetkilerle, Arhont ve hakem seildi (M.. 594). Solonun ailesi varln kaybetmi, soylu bir aileydi. Solon, gen yandan beri ticaret yapyordu. Yaad hayat, Atina orta snfnn hayatyd. Halk ve Atinay iyi tanyordu. Soylularn agzlln ve uygulanan basklar eletiren iirleri ile oktan nlenmiti. Solon ile siyasi devrim, Atinada balamt. nce, topraklar zerindeki ipotekler kaldrld, borlar silindi, bor yznden kleletirilmi tm kyller azat edildi. Devlet, darya satlanlar da, paralarn deyerek, geri ald. Alacakllarn haklar, gelecekte, tekrar gndeme gelemeyecek ekilde dzenlendi. ocuklu kiilere, mallarn vasiyet etme ve bakalarna devretme zgrl getirildi. Btn bu nlemlerle, toprak sahibi asillerin gc azaltlyor, buna karlk kyller zgrletiriliyordu. Ticaretin ve zanaatn gelimesi iin de nlemler alnd. arap ve zeytinya dndaki tm besinlerin darya satm yasakland. Bir olann, kendine meslek 237
Solon

retmemi babaya bakma sorumluluu kaldrld. Tutumlu davranlar emredildi, lks ve gsterie kaan harcamalar yasakland. Solon ok nemli bir siyasi reform daha yapt. Soylularn doutan gelen iktidar yerine, mali varla gre deerlendirme ilkesini getirdi. Yurttalar, artk, varlklarna, gelirlerine ve servetlerine uygun olarak snflandrlyorlard. Ve snflarnn msaade ettii siyasi etkinliklerde bulunabiliyorlard. Drt snf vard. Birinci snfa, topraklarndan en az 500 lek rn elde edilebilen, en zenginler girebiliyordu. Arhontluk yapmak, Areopageye girmek, birinci snf devlet grevleri, onlarn hakkyd. kinci snf, yllk gelirleri 300 ila 500 lek arasnda olan kiilerden oluuyordu. Bunlara atllar (valye) da deniyordu. Atllar, savaa atlar ile katlyor ve ikinci snf devlet grevlerini stleniyorlard. nc snf ise yllk gelirleri 200 ila 300 lek arasnda olan kiilerdi. Genelde, kyller bu snfa giriyorlard. Savalara, ar silahlarla katlmak zorundaydlar. nc snf, drt yzler kuruluna ve mahkemelere seilebiliyorlard. Drdnc snf, yani halkn geri kalanna thetesler denirdi. Bunlar gndelikle alanlar ve yoksul kyllerdi. Halk meclisine ve mahkemeye girebiliyorlard. Oy kullanabiliyorlard. Ancak siyasi olarak seilemiyorlard. Bylece, ynetim kkl deiikliklere uramt. Arhontlar, en zenginler arasndan seiliyordu. Atina devletinin tm grevlileri halk meclisince seiliyordu. Halk meclisi de tm Attika yurttalarnn katlm ile oluuyordu. Adalet mekanizmasnda da yaplan deiiklikler, demokratik almlar getiriyordu. Artk mahkemelerde, halkn tm kesimlerinin katlabildii jriler kurulmutu. Geni halk kitleleri hkmlere dorudan katlyorlard. Sonuta, Atina anayasasnn temel organlar, Halk meclisi, Drt yzler kurulu ve Helie adl mahkemeler, olutular.
Peisistratos

Solon ilerici bir rejim kurmutu. Ve zel mlkiyeti anayasann iine sokmutu. Asillerin haklar artk zenginlerdeydi. Eski kurumlar ilevlerini yitirmilerdi. Kle zerindeki smr de biim deitirmi ve daha ileri bir aamaya gemiti. Tefeci kurban kyl kleler azat ediliyor, kle ihtiyac yurt dndan salanmaya balanyordu. Solon uygulamalar, asillere darbe vursa da, onlar ok sarsamamt. Soylular, hala, byk toprak mlkiyeti varlklarn srdryor ve dolays ile en zenginler arasnda yer alyorlard. Halktan gelen, topraklarn bllmesi nerilerine ise, Solon scak bakmad. Solon, ok eyler yapmt ama hibir sosyal snf da tam olarak memnun edememiti. Snflar aras mcadele daha sistematik ve daha keskin olarak yeniden balad.

238

Bu yeni yaplanmada parti ortaya kmt. Pediyenler, bu parti aristokrat bir partiydi. Asillerden, byk toprak sahiplerinden ve verimli Pedion ovas sakinlerinden oluuyordu. Eski rejime dnlmesi fikrini savunarak, gerici bir tavr ortaya koyuyordu. kinci parti Paraliyenler di. Paraliyenler, tccarlarn ve sanayicilerin karlarn savunarak, lml bir tutum izliyorlard. Partinin banda, Atinann en gl ailesi Alkmeonidesler vard. Genel politikalar, Solon izgisinin devamyd. En kalabalk parti Diakrienler (dallar) idi. Attikann kuzey dousundaki Diacrie yaylasnda, verimsiz topraklara sahiplerdi. Diakrienler partisi, ite bu verimsiz topraklarda oturanlarn partisiydi. Bu parti, bnyesinde, az toprakl kylleri, Thetesleri, obanlar, gndelikileri, nerdeyse tm alan halk topluyordu. Banda da soylu bir aileden gelen, ama asillerle ilikisini bitirip, davasna inanm bir kii olan, Peisistratos bulunuyordu. Peisistratos, M.. 560 ylnda, iktidar ele geirip, tiran oldu. Peisistratosun ve partisi olan Diakrienlerin iktidarna kar, dier iki parti Efes Artemisi srekli mcadele etti ve direndi. ki kez iktidardan kovuldular. kinci kovuluunda Peisistratos 10 yl iktidardan uzak kald. Sonunda, dardan salad askeri yardmla, kyllerin desteini de alarak, asilleri ve lmllar yendi ve Atinay ele geirdi. lmne kadar (M.. 527) iktidarda kald. Peisistratos, tiranlk rejiminin kurucusudur ve asillerin mutlak yenilgisini simgeler. te, anlatlan Atina tarihi, aa, yukar, dier kent devletlerinin tarihini yanstr. Atinadaki gelimeler, dier devletlere rnek olmutur. Ege kysndaki, kent devletlerinin i deiikliklerinin, Atina benzeri bir tarzda olutuunu dnmemek iin bir neden yoktur. Peisistratos tam olarak topraklarn yeniden paylalmasn gerekletirmedi. Soylularn topraklarnn byk bir blmn ellerinden alarak, topraksz kyllere datt. Muhta durumdaki kyllere devlet destei salad. Yoksul kesimden alnan vergi miktarn azaltt. Ticareti gelitirmek iin byk bir filo kurdu. Bu yolla tacir ve zanaatkrlarn desteini salamaya alyordu. Peisistratosun kurduu filo, Atina deniz gcnn temeli olmutur. Daha sonra, bu uzak grllk sayesinde, Atina bir deniz imparatorluu olacaktr. Peisistratos, bunlarn yannda, byk bayndrlk almalarn balatt. Atinay gelitirip, gzelletirdi. Suyollar ve su depolar yaptrd. Bu bayndrlk almalar, yani inaat sektr, pek ok ii ve zanaatkr iin gelir kaps oluturuyordu. Atina ve Atinallar her ynden zenginlemeye balamlard. Bu beraberinde, Atinann kltr merkezi olmasn getirdi. Gzde sanatlar, fikir ve bilim adamlar Atinaya gelmeye baladlar. Peisistratos, lyada ve Odysseiay tek metinde toplatt. Tanr Dionysosda bu dnemde, Tanrlar arasnda ileri kmaya balamtr.

239

Yunan kent devletlerinin (polislerin), bata gelen ilkeleri unlardr: Da kar tamamen zgr ve bamsz olmak; kendi yasasn kendi yapp, uygulamak; mmkn olduunca kendine yetmek. Kentler de, siyasi haklara sahip zgr yurttalar, zgr ama siyasi haklardan yoksun insanlar, topraa bal ve her trl haktan yoksun kyller, efendisinin mal saylan kleler oturmaktaydlar. Kent, iinde veya evresinde oturan zgr yurttalar tarafndan ynetiliyordu. Bylece yeni bir devlet biimi ortaya kyordu. O zamana kadar, banda Tanrnn temsilcisi olan veya dorudan doruya Tanr saylan hkmdarlar, devletleri ynetiyorlard. Tanrdan gelen sonsuz bir g ve yetkiye sahiptiler. Uyruklar, kaytsz artsz hkmdara tabiydiler. Hkmdar izin vermeden kimse devlet ilerine karamazd. Oysa imdi, polislerde her zgr yurtta eit haklara sahipti ve devlet ileri ile dorudan ilgilenebilirdi. Kabile dneminde, kabile iinde uygulanan ynetim biimine yakn ve srekli bir ynetim biimi, imdi, bu kent devletlerinde ortaya kmt. Eli silah tutan kiilerden oluan kabile toplantlarnn yerini, kent Perikles iinde toplanan halk meclisleri (eklesia) ald. onlar, geldikleri topraklarda bulduklar yerli halkn bir ksmnn siyasi haklarn tandlar. onlardan daha tutucu olan Aioller ise bu hakk tanmamt. onlarn bu tutumu, Anadolunun tre, kurum, kltr ve dinine ait pek ok zelliin on dnyasna girmesine sebep olmutur. Efesteki Artemis kltr, byle bir kltrdr. Burada, onlar, Anadolu Ana Tanrasn benimseyip, kendi Tanrlar Artemisin adyla kutsamlardr. Efesos Artemisi tam bir Anadolu Tanrasdr ve doay temsil eder. Efes Artemisinin, Yunan bakire avcs Artemisle ismi dnda ilgisi yoktur. Lidya (Lidia) devletinin ve Kimmerlerin basks, Ege kysndaki kent devletlerinin rejimlerini deimek zorunda brakmtr. Bu kent devletleri, ilkel demokrasilerini deitirerek, tiran ad verdikleri diktatrlklere getiler. Bylece, yetkileri tek elde topladlar. Bu sistem, Lidyann yaylmac politikas karsnda, bouna vakit kaybetmeden nlem alnabilmesini salyordu. lk Anadolu tiranlar ok yetenekli kiilerdi. Demokrasinin iinde sivrilerek, toplumun gvenini kazanmlard. Bu tiranlar, kent halkn bktran parti kavgalarn ortadan kaldrdlar. Kentlerde yeniden gven ve dzen salanm, ahlak n plana km, sessiz ve sakin bir ortam olumutu. Askeri ve ekonomik gelimeye nem verdiler. Kentleri antsal yaplarla sslediler. Sanatn ve dinin geliimine katkda bulundular. Miletos tiran Thrasybulos, Kentini Lidyallara kar baaryla savundu, kentini refaha kavuturdu ve Karadeniz kolonilerinin kurulmasnda nemli rol oynad. Efesosta tiranlk, Miletostan daha ge balad. Bir sre sonra babadan oula geer oldu. Ancak, Lidya kral Krezsn Efesosa saldrmas sonucu, tiran Pindaros (vesayet yolu ile tiran olmutu), kenti terk etti. Bylece, Efesos yeniden normal tiranlk sistemine geti. En mehur tiranlardan biri de, Samoslu Polikratestir. Polikrates zorba, zalim, enerjik ve giriken bir kiiydi. Perslerin baka yerlerde megul olmasndan yararlanarak, bir ara, Ege ada ve denizinde hkimiyet kurarak, hatta korsanlk yaparak, Samosu byk bir ticaret merkezi haline getirdi ve mamur etti. 240

Glerini, zengin snfn en zengini olmaktan alan tiranlar, balangta olumlu iler yapsalar bile bir sre sonra, hayat, halka ekilmez hale getirmilerdir. Tiranlk, daha o zamanlar, haksz olarak ynetimi ele alm, keyfi ve kt yneten bir ynetim anlam kazanmtr. Zaten yasal temeli olmayan tiranlar, daha sonralar Perslerin yannda da yer alnca, artk hi istenmeyen ve hatta tiranlk, adna bile tahamml edilemeyen bir duruma dmlerdir. Atinal nl devlet adam Perikles, yznn tiran Peisistratosa benzemesi nedeniyle, halk arasna ekinerek girerdi. Hlbuki Atinada tiranln kurucusu olan Peisistratos, yenilie kapal olan asillerin gcn ykarak, Atinay mali bakmdan ok kuvvetlendirmiti. Peisistratos dnemine, kylnn altn a denir. Tiranlar halkn bu kadar tepkisini ekince, bir sre sonra, koullar ilk el verdiinde yok olmalar da doal bir sre olmutur. Tiranlk her yklnda, yerine, onun can dman kabul edilen demokrasi gelmitir.

241

2. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Adontz N., Histoir de lArmenie, Paris 1946 . Alinge Curt, Mool Kanunlar, Ankara niversitesi . Akurgal Ekrem, Urartu Medeniyeti, Anadolu IV, 1959 . Akurgal Ekrem, Hatti ve Hitit Uygarlklar, 1995 . Alp Sedat, Hitit anda Anadolu, TBTAK . Aristo,Atinallarn Devleti, Dnya klasikleri serisi 4, Cumhuriyet . Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Avcolu Doan,Trklerin Tarihi 1. Kitap, Tekin yaynevi . Belli Oktay Dr., Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Urartular, Grsel yaynlar . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . British Museum, An Introduction to Ancient Egypt, London 1979 . Bury J.B., Meigs R.,A History of Greece to the Death of Alexander the Great, London 1952 . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Chamoux F., La Civilisation grecque, Paris 1963 . Cornell T., Matthews J., Roma Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Culican W.,The Medes and Persians, London, 1965 . ilingirolu Altan Prof. Dr., Urartu Krall tarihi ve sanat, Yaar eitim ve kltr vakf . Daumas F., La Civilisation de lEgypte pharaonique, Paris 1965 . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar

242

. Dinol Ali M., Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Hitit ncesi Anadolu, Grsel yaynlar . Dinol Ali M., Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Hititler, Grsel yaynlar . Dinol Ali M.,Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Ge Hititler, Grsel yaynlar. . Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler . Encyclopedia Mythica . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Hamilton Edith, Mitologya, Varlk yaynlar . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . Hoffner A. ncest, Sadomy and Bestiality in the Ancient Near East, Verlag Butzon and Becker, 1973 . nan Abdlkadir, amanizm, Trk Tarih Kurumu . James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982 . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 Macic ve dier balklar . Lang D.M., Burney C.A., The Peoples of the Hills, Ancient Ararat and Caucasus, London 1971 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . LE Quenne Fernand, Galatlar, TTK Ankara 1991 . Levi Peter, Eski Yunan, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Lise Manniche, Sexsual Life in Ancient Egypt, Londaon . Lloyd Seton, Trkiyenin Tarihi, TBTAK . Nicholas de Lange, Yahudi Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Olmstead A.T., History of the Persian Empire, Chicago 1969.

243

. Onurkan S. Do. Dr., Anadoluda eski Yunan ve Roma arkeolojisi, Anadolu Uygarlklar Cilt 2, Grsel yaynlar . rs Hayrullah, Konfuyus, Remzi kitabevi 1964 . zsait Mehmet Do. Dr., Anadoluda Roma egemenlii, Anadolu Uygarlklar Cilt 2, Grsel yaynlar . Petit P., Histoire Generale de LEmpire Romaine, Paris 1974 . Piganiol A., Histoire de Rome, Paris 1954 . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984 . Roux Jean - Paul, Histoire des Turcs, Fayard 2000 . Sencer Oya,Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar Cilt 1ve 2, Grsel yaynlar . ener Cemal, amanizm, Trklerin slamiyetten nceki Dini, Etik Yaynlar, 2001 . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org . http://timelines.ws/ . www.dunyadinleri.com . www.sevivon.com/jewish_history.asp?id=24 . www.hermetics.org/Druidler.html . www.tarihsayfam.com/tarihi-gizemler/keltler-kimlerdi.html . www.tarihsayfam.com/medeniyetler-tarihi/keltler.html . www.turkcebilgi.com/Keltler . tr.wikipedia.org/wiki/Kelt . tr.wikipedia.org/wiki/Kelt_mitolojisi

244