Modul 11 A Govde Si̇stemleri̇

MODL 11.
A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER
MODL 11.A UAK AERODNAM ,GVDE VE SSTEMLER (Trbinlin Motorlu Uaklar)
SAYFA 1
FOR TRAINING PURPOSE ONLY
Y/T: REV:
MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

NDEKLER 11.1 Uu Teorisi 11.1.1 Uak Aerodinamii ve Uu Kumandalar 11.1.2 Yksek hz uular Gvde yaplar - Genel Hususlar Gvde yaplar Uaklar 11.3.1 Fuselage 11.3.2 Kanatlar 11.3.3 Stabilizeler 11.3.4 Uu Kumanda Yzeyleri 11.3.5 Nacelles/Pylons Air Conditioning ve Kabin Basnlandrma 11.4.1 Hava girii 11.4.2 Air Conditioning 11.4.3 Basnlandrma 11.4.4 Emniyet ve ikaz dzenleri Aletler/Aviyonik Sistemleri 11.5.1 Aletli Sistemler 11.5.2 Aviyonik Sistemler Elektrik Gc Ekipmanlar ve Demeler Yangn Koruma Uu Kumandalar Yakt Sistemleri Hidrolik G Buz ve Yatan Korunma ni Takmlar Iklar Oksijen Pnmatik/Vakum Su/Atk Kabin Bakm Sistemleri
11.2 11.3
11.4
11.5
11.6 11.7 11.8 11.9 11.10 11.11 11.12 11.13 11.14 11.15 11.16 11.17 11.18
SAYFA 2
Y/T: REV:
11.1 Uu Teorisi
SAYFA 3
Y/T: REV:

1. UU TEORS 1.1 UU KUMANDALARI Bir uakta 3 eksen zerinde hareket edilir. Bu eksenler Lateral(yanal), Longitudinal(uzunluk) ve Vertical(dikey) eksenlerdir. Yanal eksen zerinde yunuslama(pitch), uzunluk ekseni zerinde yat(roll) ve dikey eksen zerinde sapma(yaw) hareketi gerekletirilir. Uan hareketlerini yapabilmesi iin kumandalara ihtiya vardr. Bu kumandalar: Ana kumandalar, Yardmc kumandalar olmak zere ikiye ayrlrlar.
Kumanda yzeyleri ve aksamlarnn uluslararas standartlara uygun olarak zamannda ve uygun ekilde bakm onarmnn yaplmas gerekir. Bunun iin uak reticisi firmalar, mekanizmalarn bakmnn yaplabilmesi ve para deiimi iin Aircraft Maintenance Manual-AMM (Uak Bakm El Kitab) ad verilen dosyalar yaynlarlar. Ayrca tamir iin Structural Repair Manual-SRM (Yapsal Tamir El kitab) isimli dosyalar yaynlarlar. Yedek paralarn ve monte edilmi paralarn belli bir manta gre numaralandrlm listeleri vardr. Bunlara da Illustrated Parts Catalog-IPC(Tanmlanm Paralar Katalogu) denir. Ksacas uak bakm iin 3 temel dosya olan AMM, SRM ve IPC dkmanlarna uygun ekilde hareket edilmelidir.
ekil 1.1: Uaklarda eksenler ve hareketler 1.1.1 Ana Uu Kumandalar Ana uu kumandalar uaa 3 temel hareketi verebilmemizi salayan kumandalardr. temel hareket yat, sapma ve yunuslamadr. Bu kumandalar yle sralayabiliriz:
SAYFA 4
Aileron(Kanatk) Elevator(rtifa dmeni) Rudder(stikamet dmeni)

FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

Birletirilmi kumandalar(taileron, elevon, ruddervator gibi)
ekil 1.2: Bir uan yapsal paralar 1.1.1.1. Roll Ekseni KumandasAileron Aileronlarn (kanatk) grevi uaa yat yaptrmaktr. Yat, kanatlarn yere paralel olmamas durumudur. Bu durumda uak hangi kanad aada ise o tarafa doru dnmeye balar. Sa ve sol kanat ucunda birer tane kanatk vardr. Ancak byk jet yolcu ve nakliyat uaklarnda her kanatta ikier adettir. Bu uaklar belli bir hzdan sonra kanat ularndaki kanatklar yerine gvdeye yakn olan kanatklar kullanrlar. Kanatklar birbirlerine gre ters alrlar. Yani sa kanatk yukar kalkarsa, sol kanatk aa iner. Pilot ua bir tarafa dndrmek isterse levyeyi o tarafa ekerek-levye yerine kumanda simidi var ise evirerek- yat verir. Yat srasnda yukar kalkan kanatk, bulunduu kanatn hava akmn bozarak kaldrma kuvvetini azaltr. Dier kanatta ise kanatk aa iner ve kaldrma kuvveti artarak kanad kaldrr. Aa inen kanatk, yukar kalkan kanatktan daha fazla srkleme(Drag) etkisi yani ilerlemeye kar daha fazla diren gsterir. Bu durumda dnlmek istenen istikametin aksine bir etki gzlenir. Buna Adverse Yaw(Ters sapma) denir. Bunu nlemek iin Yaygn olarak metot kullanlr: Diferansiyel kanatk kullanmak: Bu kanatklardan aa inen, yukar kalkan kanatktan daha az ayla aa iner.
SAYFA 5
Y/T: REV:
ekil 1.3: Diferansiyel kanatk yaps
Frise tip aileron kullanmak: Bu kanatklarn menteeye yakn ksm ayn kanadn dier tarafna uzant oluturur ve kanadn dier yzeyinde de diren oluturur. Bu knt nemlidir.
ekil 1.4: Frise kanatk yaps Aileron ve Ruddern ortak kullanm: Kanatk kumandas verilirken ayn zamanda dnlmek istenen yne gre gerektii kadar rudder da dndrlr. Baz sistemlerde bir mekanizma yardmyla Rudder ile Aileron ilikilendirilir. Yani beraber alrlar.
ekil 1.5: Aileron ve ruddern koordineli kullanm 1.1.1.2. Pitch Ekseni KumandasElevator-Hareketli Yatay Stabilizer-canard Elevatorn (irtifa dmeni) grevi uaa yunuslama(pitch) hareketi yaptrmaktr. Yunuslama, uan burnunu kuyrua gre yukarya ya da aaya getirmedir. Bylece uak irtifa kazanp, kaybedebilir.
SAYFA 6 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

Burun aada ise szlme ya da alalma, burun yukarda ise trman gerekleir. Bu kumanda 3 ekilde salanr: Kuyruun yatay ksmnda, bir sabit ksm bir de hareketli ksm vardr. Sabit ksma yatay stabilize (stabilator) denir. Hareketli ksm yukar ekilirse burun kalkar, uak trmanmaya balar. Aa ekilirse burun aa iner, uak irtifa kaybeder.
ekil 1.6: Sabit yatay stabilize ve elevatorun stten ve yandan grn. Tamam hareketli yatay stabilize kullanlabilir. Bu ekilde elevator ayn zamanda yatay stabilize grevi grr. rnek olarak Lockheed F-104 sava uan rnek verebiliriz. Bu uakla birok ilde mze ya da parklarda karlaabilirsiniz. Dikkatle bakarsanz tamam hareketli yatay stabilize kullanldn grebilirsiniz.
ekil 1.7: Hareketli yatay stabilize ve elevatorun stten ve yandan grn. Canard kullanlabilir. Canard zellikle delta kanat uaklarda buruna yakn ksma eklenen kk kanatlara denir. Bu kanatlar irtifa dmeni ve yatay stabilize yerine dnebilirsiniz. Yatay stabilize sabit , irtifa dmeni ksm hareketli ya da tamam hareketli olabilir.Canardl uaklara rnek olarak Eurofighter Typhoon u verebiliriz.
SAYFA 7
Y/T: REV:
Resim 1.1: Canard yapl uaklardan Eurofighter Typhoon 1.1.1.3. Yaw Ekseni KumandasRudder, Rudder Limiter Uan dikey eksen zerinde saa ya da sola doru dndrlmesini yani burnun saa ya da sola dndrlmesine sapma(yaw) denir. Bunun iin kuyruktaki hareketli dik ksm kullanlr.Buna istikamet dmeni(rudder) denir.Kokpitte pedallara baslarak hareket ettirilir.Aadaki ekilde sol pedala baslm ve rudder sola dnmtr.Hava akm sola doru kan rudder zerinde kuvvet oluturur ve uan burnunun sola doru dnmesini salar.
ekil 1.8: Sola dnen Rudder uan burnunu da sola dndrmektedir. Belli bir hzdan sonra ruddern sola-saa dndrlmesi ile hava akmnn rudder

zerine oluturaca kuvvet ruddera zarar verebilir. Bunu nlemek iin Rudder Limiter ad verilen snrlayc bir sistem kullanlr. Bu sistem, kuyrua yakn bir ksmda hava hzn lerek, snr hza ulalnca ruddern ndrlebilecei ay snrlar. 1.1.1.4. Ortak KullanlanlarTaileron,Elevon,Ruddervator Bu kumandalar birden fazla kumanda yzeyinin etkisini tek bana gsterebilen kumandalardr: 1.1.1.4.1. Taileron Hem irtifa dmeni, hem kanatk etkisi gsterir.Sa ve sol ksm hem simetrik(ayn ekilde) hem simetrik(ters ekilde) alabilir. Simetrik alarak elevator etkisi,asimetrik alarak aileron etkisi oluturur. Zaten Taileron kelimesi de Tailplane(yatay kumanda yzeyi) ve Aileron(kanatk) kelimelerinin birlemesi ile olumaktadr. Taileronlu uaklara F-16 ve Tornado yu rnek gsterebiliriz. Aada bir Tornado uann taileron ksmn aada ve yukarda pozisyonda gryorsunuz.
Resim 1.2: Tornado uanda taileronlar 1.1.1.4.2. Elevon Delta kanatl uaklarda ana kanatlar ile yatay stabilize yerine byk bir gen eklinde tek kanat bulunur. Elevon, hem irtifa dmeni(elevator) hem de kanatk(aileron) grevi grr. rnek olarak Eurofighter Typhoonu verebiliriz. 1.1.1.4.3. Ruddervator Ruddervator yapl uaklarda, Dikey stabilize, yatay stabilize, irtifa dmeni ve istikamet dmeni yerine V eklinde bir kuyruk kullanlr. Rudder ve Elevator kelimelerinin birleiminin ksaltlmas olarak Ruddervator denir.Aada F-117 sava uann Ruddervator ksm aka grlmektedir.
SAYFA 9
Y/T: REV:
Resim 1.3: F-117 uann V eklinde kuyruk yaps-Ruddervator 1.2. Yardmc Uu Kumandalar ve Dier Elemanlar 1.2.1.Yksek Kaldrma Dzenleri, Slot, Slat, Flap, Flaperon lar 1.2.1.1.Slot Dk hzlarda kontrol salamak iin kanat ya da kuyruk yzeylerinde, hcum kenar tarafnda yarklar alr. Bunlara sabit slot ya da fixed slot denir. Bu sayede yksek hcum alarnda hava akm yarktan geerek kanat st ksmnda da akn srmesini salar.Bylece uak sratsiz kalma yani stall(perdvites) durumuyla daha dk bir hzda karlar.Slotlu uaklar genelde yava uu gerektiren grevler iin kullanlr.Planr ekimi,pano ekimi,gzlem amal olabilir.Aada PZL-104 Wilga ua grlyor.Kanat hcum kenarna dikkatle baknz.Grdnz yarklar slotlardr.
ekil 1.9: Slot yaps ve kesit grn
Resim 1.4: Slotlu uaklardan PZL-104 Wilga Planr Rmork ua
SAYFA 10
Y/T: REV:

1.2.1.2.Slat Kanat hcum kenarnn ileriye doru uzamasn salayan paralara slat denir.Bylece kanat kamburluu artarak kaldrma kuvveti de artar.Dk hzlarda uabilmeyi salar.Slotlar uu boyunca hep varken,slatlar gerek duyulduunda kullanlrlar.Yolcu uaklarnda slot yerine slat tercih edilir.Dier ad hareketli slat(movable slat)dr.
ekil 1.10: Hareketli Slat kesiti
Resim 1.5: Bir yolcu uann alm haldeki slatlarnn alttan grn 1.2.1.3.Flap Flap kanat alann ve st ksmn kavisini artran bylece kaldrma kuvvetinin de artmasn salayan ksmlardr. Ayrca szllerde geri srkleme kuvvetinin (Drag) artmasn salayarak ua yavalatr. Alma miktar alarla ifade edilir. rnein Flap 10 ak denir. Yava uularda, kalk ve inilerde flap kullanlr. Hcum kenarnda veya firar kenarnda olabilir. Temelde 4 tip Flap vardr:
SAYFA 11
Y/T: REV:

ekil 1.11: Flap eitleri Plain Flap (Dz Flap ): Bir mentee ile kanadn firar kenarna bal olup, ekilde grdnz gibi sadece kanadn st kavisini arttrr.Dar doru uzama yapmaz. Split Flap (Kaymal Flap): Bu flaplarda kanat st ksmnda herhangi bir deiiklik olmaz. Alt ksmda ise hava akn bozacak ekilde Flap aa iner. Slotted Flap (Yarkl Flap ): Ayn slotlar gibi ilev grebilmesi iin flap alrken darya doru kar ve kanatla arasnda bir yark oluturur. Yksek hcum asnda, hava akm bu yarktan geer. Ayrca Double-slotted flap (ift yarkl flap) da bulunur. Bu eitte anlald gibi iki yark oluur. Fowler Flap: Slotted flap gibi, flap kanattan darya doru uzar ancak ekilde de grdnz gibi flap kanadn st ksmyla btnleir. Bylece kanadn hem alan artarken hem de st kavisi arttrlm olur. Bylece daha byk kaldrma kuvveti ve geri srkleme etkisi elde edilir. Bu flaplarn ok paral olanlar da vardr. Split-Fowler Flap(Yarkl Kaymal Flap): Hem split hem fowler flap zellii tar. Birden fazla paraldr. Darya doru kayarak uzanr ve paralar arasnda yarklar oluur.Gnmz yolcu uaklarnda yaygn olarak kullanlmakla beraber mekanizmas ok paral ve karmaktr.
ekil 1.12: Split Fowler Flap kapal ve ak grn Kruger Flap: Kanat hcum kenarnn alt ksmnda bulunur. Baz uaklarda bulunur. rnein Boeing 727 de kullanlmaktadr.
ekil 1.13: Kruger Flap yandan grn
SAYFA 12
Y/T: REV:
Resim 1.6: Kruger Flap alm halde yandan ve nden grn
ekil 1.14: Kanat paralar hcum kenar ve firar kenar dzenler.
Resim 1.7: Flaplar tamamen kapal, sadece flaplar ak,flaplar ve spoilerler birlikte ak durumlar grlyor 1.2.1.4. Flaperon Flaperon hem kanatk, hem flap grevi gren kumandadr. Flap ve Aileron kelimelerinin birleiminden gelmektedir.Ancak kullanlabilmesi iin elektronik uu kontol sistemlerinin olmas gerekir. F-16 ava uan rnek verebiliriz.
SAYFA 13
Y/T: REV:

1.2.2. Srkleme salayan dzenler: dumper) , Hz Kesiciler(Speed Breakes) Spoilerler(Kaldrma damperleri-Lift
Uaklarda geri srkleme kuvvetini arttrmak iin kullanlan yardmc kumanda elemanlarndan biri spoiler(bozucu)dir. Uaklarn eitlerine gre saylar deimektedir. Kanatlarn zerinde bulunurlar ve kapal konumdayken kanadn st d kabuunun bir ksmn olutururlar.Aldklarnda ise hava akmnn kanadn st ksmnda akn bozarak geri srkleme kuvvetini(drag) arttrrlar.Spoilerlerin dier ad da kaldrma damperi(lift dumper)dir. Kullanm alanlarna gre e ayrlrlar. 1.2.2.1.Flight (Roll )Spoiler (Uu/yat spoileri) Uu srasnda aileronlara bal olarak otomatik ekilde alrlar. Dnlmek istenen tarafa gre o taraftaki spoiler yat asyla uyumlu ekilde alr. Dier kanattaki spoiler almaz. 1.2.2.2.Speed Brake (Hz Freni/Hz Kesici) Uu srasnda yavalama isteniyorsa pilot tarafndan istenilen lle her iki kanattaki spoilerler alrlar. Ayn zamanda yat da yaplyorsa spoilerler hem flight spoiler hem de speed spoiler mantyla alrlar. Ancak ekil olarak uaktan uaa farkllk gsterebilirler. rnein F-16da yatay stabilizenin gvdeye yakn ksmlarnda, SU-27de kanatlarda deil gvde zerinde bulunur.Planrlerde ise her iki kanadn hem altndan hem stnden kan plakalar eklindedir.
Resim 1.8: Hava frenlerini am bir F-16 nn arkadan grn 1.2.2.3.Ground Spoiler (Yer Spoileri) Yer Spoilerleri sadece uak yerde iken alrlar. Uan yere inmesi ile tm spoiler tam olarak alrlar. Bylece maksimum(en fazla) geri srkleme kuvveti elde edilerek duru mesafesinin ksaltlmas hedeflenir. Resim 1.9da inii takiben tm spoilerlerin alm olduunu gryorsunuz.
Resim 1.9: nii takiben alan spoilerler 1.2.3.Kanat Fence nin Etkileri; Testere Dili Hcum Kenarlar Leading Edge Bir ua aerodinamik adan daha kararl hale getirmek iin kanat hcum kenarna ya da kanadn gvdeyle birletii ksma baz ilaveler yaplr. Kanattan burna doru bir uzant eklenebilir , buna strake denir.zellikle sava uaklarnda kullanlrlar.Strake sayesinde oluan girdap hava akmnn kanattan kopmasn nler ve ek tama kuvveti kazandrr.Bu sayede uak daha kk tasarlanabilir.Daha kk bir uak ayn yetenekteki baka bir uaa gre daha hafif olacak demektir.F-16 sava uann her iki yannda strake ksmn grebilirsiniz.(Resim 1..10)
Resim 1.10: F-16 da kokpitin iki tarafnda strake ksmnn yandan ve alttan grnts Fence(Perde) de ayn ekilde hava akmn zellikle kanatklar zerine younlatrmak iin kullanlan bir dier yntemdir. Perdeler kanat hcum kenarnn yalnz st tarafna ya da hem st hem alt tarafna yerletirilirler.
SAYFA 15
Y/T: REV:
Resim 1.11: Kanat Fence profili ve bir Mig-15in kanadndaki fenceler Baz uaklarda ise ayn amala kanat hcum kenarna testere dii(Sawtooth) eklinde bir knt eklenir. zellikle geriye ok al uaklarda tercih edilmekle beraber gnmz uaklarnda strakein tercih edildiini gryoruz.Sawtooth uygulanan uaklara rnek olarak F-4 Phantom u rnek verebiliriz.
Resim 1.12: F-4 Phantom sava ua ve testere dii kanat hcum kenar 1.2.4.Vortex Jeneratrleri, Stall aksam Wedge veya Leading Edge Dzenleri ile Snr Tabakalar Boundary Layer Kumandalar Bir Kanadn hcum kenarna(Leading Edge) arpan hava moleklleri kanat zerinden akarken, kanadn yzeyine paralel ekilde ilerlerler. Buna Laminar(yaprakl) Boundary Layer(Snr Tabakas) denir.Boundary Layer , hava molekllerinin yzeye en yakn getii snrdr.Hcum asnn(AOA-Angle Of Attack ) artmas ile hava moleklleri kanadn sonuna kadar gitmeden kanat zerinden ayrlmaya ve trblans oluturmaya balarlar.Bu ksm Turbulent Boundary Layer(Trblansl Snr Tabakas)dr.Trbulansl hava akm kanat zerindeki alak basnc bozar,bylece kaldrma kuvveti kaybolur.Geri srkleme etkisi(Drag) artar.Kanatk gibi kumanda yzeyleri kanadn firar kenarnda olduu iin ve hava akm oraya ulamadan kanad terk ettii iin artk uak kumandalara cevap vermez.Bunu nlemek ya da kumandalar etkisiz hale gelmeden fark etmek iin baz hcum kenar zenleri,vortex jeneratrleri ya da kanat yapsnda deiikler tasarlanmtr. Yatay ya da dikey kumanda yzeyleri geni olan, geni kanatl uaklarda kumanda yzeylerine, kanatlara, stabilizelere kk paralar yerletirilir.Bu paralar, monte edildikleri yere dik ekilde yerletirilirler.Grevleri, hava girdaplar oluturarak hava akmnn kumanda yzeyini kolaylkla terk etmesini engellemektir. Kanadn hcum kenarna yerletirilen bu girdap jeneratrlerine(vortex generator) vortilon da denir.

Aadaki vortex jeneratr taklmadan nce ve takldktan sonra kanat zerindeki hava akmnn, hcum as arttka nasl bir deiim geirdiini gryorsunuz.
ekil 1.15: Vortex jeneratr bulunan ve bulunmayan kanat arasnda hava akm fark
Resim 1.13: Kanat zerinde Vortex jeneratr Kontrol art salayan vortex jeneratrleri dnda stall strips(stol ubuklar) denilen hcum kenar eklentileri de vardr. Stall stripleri sayesinde pilot, uaa yksek hcum asnda stol olmadan gerekli kumanday verebilir ve ua stol olmadan dzeltebilir. Stol, hava akmnn dzgn ekilde kanat zerinden akmamas durumudur. Stol kanatklarn bulunduu ksma geldiinde artk kumanda yzeyleri gerekli havadan yoksun kalaca iin kumandalar etkisini kaybeder.Stall stripler kanadn gvdeye yakn ksmnda hcum kenarna eklenen kk bir paradr ve hcum kenarn biraz daha keskinletirir. Kanadn kk ksmnn u ksmndan daha nce stol olmas salanr. Bylece stol kanatklara ulamadan alglanr.
Resim 1.14: Kanat hcum kenarnda Stall Strip grnts Stol durumunu kanatklara ulamadan alglamak iin uygulanan bir dier yol da kanat tasarmnda deiiklik yapmaktr. Uak dz bir yerde iken yandan bakldnda kanadn yere gre asna incidence as denir. Kanat tamamen kkten uca ayn incidence asna sahip olursa, kanadn her taraf ayn anda stol olur. Bunun yerine kanat ularndaki incidence as kanat kkne gre daha kk ekilde yaplr. Kanat sanki burkulmu gibidir.Ancak bu sayede kanatklar stol olmadan nce kanadn kk ksmnda stol alglanabilir. Bu ekilde bklm kanatlara Washout ya da Twist denir.
ekil 1.16: Kanat hcum kenarnn incidence as 1.2.5.Trim Tablerin, Denge ve Anti-Denge Leading Tab Ler,Servo Tab Ler, Yayl Tab Ler, Ktlesel Balans, Kumanda Yzey BiasI, Aerodinamik Balans Panelleri 1.2.5.1. Tab ler Uaklarn kumanda yzeylerine arpan hava fileleri kumanda yzeyi kumanda sistemine kar kuvvet oluturur. Eer pilot dorudan kol gc ile kumanda veriyor ise bu kar kuvveti yenmesi zor olacaktr. Ayrca uak havada yol aldka yakt harcayacak ve hafifleyecektir. Arlk merkezi (center of gravity) de geriye doru kayacaktr. Bylece uan burun ksmnda ykselme olacaktr. Ksacas seyrsefer irtifasnn deieceini gryorsunuz. Oysa uaklarn uu planlarnda bir blgeden baka bir blgeye giderken ayn yollar kullanmalar, ayn yoldaki uaklarn arpmamas iin de farkl irtifalarda umalar gerekir. Pilot, hafifleyen uan irtifa almasn engellemek iin burnun ykselmesini engellemeli, bunun iin levyeyi gerektii kadar ileri itmelidir. Elevator un zerine arpan hava fileleri ksa zamanda pilotun yorulmasna neden olur ve irtifay sabitlemeyi gletirir. Bu amala aileron,elevator ve rudder zerinde kk kumanda yzeyleri eklenir.Eer yatay stabilize hareketli ise stabilize iin bir sistem eklenir.Genelde yolcu uaklarnda hareketli yatay stabilize kullanlmaktadr. Tablar kullanm alanlarna gre drde ayrlrlar:
SAYFA 18
Kontrol Tab (Control Tab)


Dzeltme Tab (Trim Tab) Denge Tab (Balance Tab) Anti-Denge Tab (Anti-Balance Tab) Control Tab
Byk uaklarda uu kumandalar hidrolik olarak yaplmaktadr. Ancak yine de kumanda yzeyleri zerinden geen hava filelerinin etkisinden yararlanmak faydaldr.Aileron yukar kaldrlrken ,control tab aa iner.Control Taba arpan hava fileleri aileronun yukarda kalmasna yardmc olur.Bylece kumanda esnasnda kolaylk salanr.Yap itibari ile control tab , kumanda yzeyine gre ters yne hareket eder.
ekil 1.17: Elevator Control Tab normal, en yukarda ve en altta konumu
Eer uakta suni hissetme ve merkezleme mekanizmas varsa kumanda brakld anda kumandalar otomatik olarak ortalanr ve konum ntr durumuna getirilir.
SAYFA 19
Y/T: REV:

ekil 1.18: Uu esnasnda elevator ve tabn hareketi Trim Tab
Uu srasnda dz uuu korumak ya da uu ncesi arlk merkezi deiimine gre kumanda yzeylerinin sfr noktasnn(normaldeki pozisyonunun) deitirilmesi gerekebilir. Bu amala Trim Tab kullanlr. Tamam hareketli yatay stabilizede ise stabilizenin uan uzunluk eksenine gre as deitirilerek ayar yaplr. Balance Tab
Uu kumandalarna yardmc olmak amac ile kullanlrlar. Control Tab gibidirler. Ancak Boeing-727 de d kanatklar zerine yerletirilmilerdir. Anti-Balance Tab
Anti-balance tablar dier tablarn tersine kumanda yzeyi ile ayn ynde hareket ederler. Bu durumda kumanda hareketine devam ettike kumanda yzeyi zerinde oluacak ters kuvvetin miktar da artar. Bylece yksek hzlarda hzl ve ar kumanda verilmesi engellenir.Dk hzlarda ise kumanda yzey alan artm olacandan daha iyi bir kumanda salanr.zellikle Rudder zerinde kullanlrlar.
Resim 1.15: eitli Rudderlar ve Tablar Bu Tablarn dnda Pilotun kumanda yzeyini tab sayesinde kumanda ettii yani kumandasn dorudan taba verdii durumlar vardr. Bu durumda ilk kumanda Taba verilir.Hava etkisi ile kumanda yzeyi harekete geer.kiye ayrlrlar. Servo Tab
Balans Taba benzerler. Tabn hareketi ile kumanda yzeyi hareketi ters ynldr. Anti-Servo Tab
Anti-Balans Taba benzerler. Tabn hareketi ile kumanda yzeyi hareketi ayn ynldr. Kumanday hissedilir ekilde zorlatrrlar.
SAYFA 20
Y/T: REV:

1.2.5.2.Ktle Balance (Mass Balance) Kumanda yzeylerinin zellikle rudder ve elevatorn stabilizeden taan d ksm mentee hizasn geecek ekilde uzatlabilir. Eer mentee hizasnda sonlandrlp, menteenin dier tarafnda kar arl oluturulmazsa kumanda yzeyi iddetli salnmlara maruz kalr. Bu salnmlarn iddeti giderek artar ve kumanda yzeyinin yerinden ayrlmasna neden olur.Kk uaklarda dtan da grlebilecek ekilde horn ad verilen bir uzant braklr.
Resim 1.16: Rudder ve Elevatorde ktle balans uygulamalar Yolcu uaklarnda ise menteeden, stabilize ierisine doru bir uzant eklenir ancak bu dardan grlmez.
ekil 1.18: Byk uaklarda Rudder da ktle balans uygulamalar Kanatklarda ise kanatk hcum kenarna bir plaka eklenir.
Resim 1.17: Kk bir uakta Aileronda ktle balans uygulamas


1.3. Uu Kumanda Yzeylerinin Balans Ayar Kumanda yzeylerinin uu esnasnda darbeli almamas, titreim oluturmamas ve verilen komutun gereini doru ekilde ve zamannda yerine getirmesi gerekir. retim aamasnda ya da tamir/bakm sonrasnda kumanda yzeylerinin balans ayarnn yaplmas gerekir. Kumanda yzeyleri, balanacaklar yzeylere mentee yardmyla monte edilirler. Eer mentee noktasn bir terazinin destek noktas olarak dnr, kumanda yzeyinin hcum kenar taraf arl, terazinin bir kefesindeki bir arlk; firar kenar tarafn arln ise terazinin dier kefesindeki arlk olarak kabul edersek, ortaya basit fizik olay kacaktr. Hangi taraf daha byk momentum oluturursa,terazinin o kefesi ar basar.
ekil 1.19: Momentum ve denge ekilden de anlayacanz gibi teraziyi dengede tutabilmek iin dk momentumlu tarafta ya menteeye uzaklk(d) mesafesini arttracaz ya da arl(m) arttracaz. D mesafesini arttrmak mevcut bir uakta kolay kolay yaplamaz ancak Arlk eklenebilir.Bunun iin kurun kullanlr.Arlk azaltlmak isteniyorsa retim aamasnda eklenen kurun plaka zerindeki belirli noktalardan matkapla delik alarak hafifletme yaplr.Kurun ekleme ise Maintenance Manuel dediimiz bakm dosyalarnda belirtildii ekilde deliklere kurun dklerek yaplr. Balans ayar 2 ekilde gerekletirilir: 1.3.1. Statik Balans Ayar Kumanda yzeyi durgun ortamda, arlk merkezinden askya alndnda yaplan balanslama statik balanslamadr. Normalde kanat kord hattnn(hcum kenaryla firar kenarn birletiren doru) ,yer dzlemi ile yapt ann 0 olmas beklenir.
SAYFA 22
Y/T: REV:
ekil 1.20: Kanatk kord hatt dengede ise yere paraleldir Ancak baz uaklarda bu ann 0 den farkl olmas istenir. Kumanda yzeyinin firar kenarnn, mentee hizasndan daha yukarda olmas over balance olarak isimlendirilir ve kaynaklarda a deeri (-) ile ifade edilir. Kumanda yzeyinin firar kenarnn, mentee hizasndan daha aada olmas under balance olarak isimlendirilir ve kaynaklarda a deeri (+) ile ifade edilir. rnein Boeing 737 de kanatklar 0,5 over balance durumuna ayarlanr.
ekil 1.21 : Under ve over balans durumunda kanatk pozisyonlar 1.3.2. Dinamik Balans Ayar Kumanda yzeyinin, hareket esnasnda ortaya kan kuvvetlere ramen titreim yapmamas ve kendi kendini balanslayabilmesine dinamik balans denir. Ancak unutulmamaldr ki, dinamik balansn gerekleebilmesi iin ncelikle statik balanslamann iyi yaplm olmas gerekir. 1.4 YKSEK HIZ UULARI 1.4.1 Ses Hz Teknolojideki gelimeler, uaklarn ok yksek hzlarda umalarna imkan vermitir; fakat bu yksek hzlarda yaplan uularda, dk hzl uularda rastlanmayan baz deiik uu karakteristikleri ile karlalmtr. Bu farklar doal olarak, yksek hzlarda

umak zere imal edilecek uak projelerini etkilemitir. Ses hzna yakn veya ses hznda uu yapan uaklarn performans ve profil karakteristii gibi birok parametre, ses hzndan dk hzlardaki (subsonik) uulardan farkl olarak, baz deiik yntem ve kanunlarla analiz edilir. Yaplan analizin doru olabilmesi iin, uu srati, ses hz referans alnarak eitli ksmlara ayrlmtr. Bu ksmlar, ses hzndan dk sratteki uular, yksek sratteki uular ve ses hzna yakn uulardr. Subsonik sratler (ses hzndan dk): 0 - 0,75 Mach
Pervaneli uaklar ve Helikopterler (Cessna-172, CASA CN-235) Transonik Sratler (ses hzna yakn): 0,75 - 1,3 Mach
Jet yolcu uaklar > Airbus ve Boeing ailesi Spersonik Sratler (ses hz) : 1,3 - 5 Mach
Jet sava uaklar (F-16, F-4 Phantom) ve yolcu uaklar (Concorde, Tu-144) Hipersonik Sratler (ses hzndan yksek): 5 Mach ve zeri
nsanl ve insansz Roketler Not: 1 Mac h (Ses Hz 340 metre/saniye 1200 km/sa (deniz seviyesinde ve ) standart koullarda) 1.4.1.1 Ses Hzndan Dk Sratteki Uular (Subsonik) Pozitif Tama katsaysna sahip bir profilin st yzeyindeki ak hz, profilin kendisinin gerek hzndan yksektir. Bu durum, tama kuvvetinin meydana gelmesi iin gereklidir. Bu nedenle, profilin stndeki hz ile ak hz arasnda mutlaka bir fark bulunur. Bu iki hz, lokal ve serbest ak Mach says olarak tanmlanr. Profilin serbest ak Mach says 0,75 Macha yaklanca, ekil-3.1deki rnekte profilin st yzeyindeki lokal Mach saysnn 1,0 Mach olduu grlmektedir. Bu nedenle, 0,75 Mach serbest ak hzna profilin kritik Mach says (MCRIT )ismi verilir ve subsonikile transonik sratler arasnda snr olarak kabul edilir. Kritik Mach says, ilk sonik hzn meydana geldii, profilin serbest ak Mach says olarak tanmlanr. Bu hz, eitli profillerde deiiktir. Bununla beraber; MCRIT , hangi uak iin olursa olsun, daima 1,0dan kktr. Bu konuda bilinmesi gereken en nemli nokta, uan kritik Mach saysnn altndaki her hzda hava aknn tamamen subsonik olduudur. Kritik Mach saysnn zerindeki her hzda sonik ak mevcuttur.
ekil 2.1: Subsonik sratte snr hz


1.4.1.2 Ses Hzna Yakn Sratteki Uular (Transonik) Profilin serbest ak Mach says, rnein 0,78 Macha ykseltilirse, profilin st yzeyinde spersonik ak geliir. Hz 0,98 Mach olunca da btn kanattaki ak hemen hemen spersonik olur. 1.4.1.3 Ses Hzndan Yksek Sratteki Uular (Spersonik) Ses hznn zerindeki uularda serbest ak Mach says 1,3 Machn zerinde ve pofilin tamam spersonik oluu kabul edilir. Spersonik hzdan daha dk ak hzlarnn gelitii tek blge, kanat hcum kenarnda bulunan durgun blgedir. 1.4.1.4 Mach Says Uu hznn yerel ses hzna oran;
Mach says olarak kabul edilir. Eitlikte; M: Mach says, V: Uu hz, a: Yerel ses hzdr. M says, ilk kez Avusturyal aratrmac Ernest Mach tarafndan kullanld iin onun adyla anlmaktadr. M saysnn birden kk, bire eit ve birden byk deerler alr. Bu deerlere hz snflandrlmas yaplr: M < 1 iin subsonik, M = 1 iin transonik, M > 1 iin spersonik 1.4.1.5 Kritik Mach Says Herhangi bir sratteki hava ak etkisinde bulunan bir kanat profilinin st yzeyindeki hava ak hz (lokal ak Mach says) her zaman iin serbest ak Mach saysndan yksektir. Lokal ak Mach says 1 Macha eitlendii zaman kanat transonik ak sratine geii sz konusu olur. Bu nedenle bir kanadn lokal ak Mach says 1e eit olduu durumdaki serbest ak Mach saysna kritik Mach says (MCRIT) ad verilir. 1.4.1.6 Ses Duvar Daha nde de belirtildii transonik sratlerde; ses hz alrken, baz olaylar gerekleir. Bu olaylarn tmne aerodinamikte ses duvar ad verilir. Ses duvarnda gerekleen en belirgin ve nemli olay, ok dalgasnn meydana gelmesidir. 1.4.1.7 ok Dalgas
SAYFA 25
Y/T: REV:

1.4.1.7.1 Normal ok Dalgas ekil-3.2de bir normal ok dalgas grlmektedir. Bu ventri iinden ak esnasnda iki husus kabul edilir: stasyon 1 ile istasyon 3 arasndaki basn fark, istasyon 2nin ses hz kazanmasna yeterlidir. stasyon 1de ve istasyon 3de ak hz subsonik
Bu hususlar kabul edilince, istasyon 1 ile 2 arasnda hzn artaca grlr; nk sktrlmayan bir akta alan kltlmektedir. stasyon 2de ak hz ses hzna eittir. stasyon 2den sonra, hz artmaya devam etmektedir; nk, ses hznda hareket eden akkanlarda gei alan drldnde hz der, kesit arttrldnda ak hz artar. stasyon 3, subsonik hza sahip olduu iin, spersonik ak istasyon 2 ile 3 arasnda bir noktada subsonik ak hzna dmektedir. Bu nokta, ok dalgasnn meydana geldii noktadr. Normal ok dalgas oluumunun anlalabilmesi iin, istasyon 3de bir cismin basn deiiklii yaptn kabul edelim. Cisimden ayrlan basn dalgalar, aka kar hareket eder. Basn dalgalarnn ses hzndaki bu hareketi, hava ak ile karlancaya kadar devam eder. Bu karlama noktasndan sonra, basn dalgas daha ileriye geemez ve ylma olur. Basn dalgalarnn hava akna kar daha fazla ilerleyemedikleri bu noktaya normal ok dalgas ismi verilir. hava ak, normal ok dalgasn geerken hzla spersonik hzdan subsonik hza derek skr.
ekil 2.2: Normal ok dalgas oluumu Akn ynnde bir deime olmamas ve bu skma iinde akn ynnn daima dalgaya 90 olmas nedenleri ile, bu ok dalgasna normal (dik) ok dalgas ad verilir. skma sebebi ile, btn ok dalgalarnn arkasndaki hava aknn hz, n tarafndaki hzdan dktr. Normal ok dalgas, daima hava ak hzn spersonikten subsonik hza drr. Normal ok dalgasnn arkasndaki ak hz her zaman subsoniktir. 1.4.1.7.2 Eik ok Dalgas Bir skma dalgas olmas nedeni ile, eik ok dalgas normal ok dalgasna benzer;

fakat normal ok dalgasndan fark, ak ynnn deimesidir. ekil-3.3de spersonik ak iinde kama eklinde bir cisim grlmektedir. Hava ak kama ucuna vard zaman, ynn deitirir ve kamann yzeyine paralel bir yol takip eder. Hava aknn ani yn deitirmesi, eik ok dalgasn meydana getirir. Eik ok dalgasnn asna dalga as ad verilir. Dalga as, hava aknn Mach saysna ve kamann asna gre deiir. Byk al kama ve dk ak Mach says, daha byk bir dalga as verir.
ekil 2.3: Eik ok dalgas oluumu Eik ok dalgas, normal ok dalgasndan daha zayftr; fakat yine de hava aknda enerji kaybn temsil eder. Skma dalgas olduu iin, hava ak eik ok dalgasn geerken hznda azalma olur. Bununla beraber, ok dalgasnn arkasndaki ak hz daima spersoniktir. Halbuki normal ok dalgasnn arkasndaki ak hz subsoniktir. 1.4.1.7.3 ok Dalgasnda Enerji Kayb Hava ak, bir ok dalgasn geerken hemen skr. Bu skma, hava aknn kinetik enerjisini azaltr ve ok dalgasnn arkasnda basn ve s artna neden olur. Artan snn bir ksm atmosfere geer; bir ksm da hava aknn gemi olduu yzey tarafndan datlr. Bu atmosfere ve yzeye geen s, enerji kaybdr. Uu esnasnda hava aknn toplam enerjisi, motorun itme kuvveti olduundan skma dalgalar oluurken hava aknda harcanan bu enerjinin motor tarafndan karlanmas gerekir. Bu nedenle, bu enerji kayb bir eit srklemeyi temsil eder ve bu srklemeye dalga srklemesi ad verilir. Normal ok dalgalar, eik ok dalgalarndan daha kuvvetlidir ve normal ok dalgalarnda oluan dalga srklemesi ve enerji kayb daha yksektir. 1.4.1.7.4 Kanat zerinde ok Dalgas Oluumu Profilin serbest ak Mach says, rnein 0,85 Mach ekil- 3.4de grld gibi profilin st yzeyinde spersonik ak geliir. Sratin bu ekilde subsonikten spersonie ykselmesi ile, profilin hcum kenarnda herhangi bir ok dalgas meydana gelmez. ekilde, profilin stndeki hat spersonik akn snrlarn gstermektedir. ok dalgas, profilinzerinde sadece spersonik akn subsonik ak sratine dt yerde meydana gelir. Normal ok dalgasnn oluumu, spersonik ak hznn subsonike dtn gsterir.

Serbest ak hz 0,85 Machn zerine, ama hala subsonik olacak ekilde, biraz daha arttrlrsa; spersonik ak alan artar ve ok dalgas kanat zerinde geriye hareket eder (ekil-3.5). Normal ok dalgasnn iddeti, snr tabakasnn kinetik enerjisinin okun yaratt basnc yenemeyecei bir bykle kar. Bu durum, snr tabakasnn profilin st yzeyinden ayrlmasna neden olur. Bu olaya ok nedeniyle ayrlma ad verilir.
ekil 2.4: Transonik hzda st ok dalgas
ekil 2.5.:Transonik hzda ok indksiyon ayrlmas ekil-3.6da serbest ak Mach saysnn 0,82 Macha arttrld grlmektedir. Profilin st tarafndaki normal ok dalgasnn iddeti artm ve biraz daha geriye hareket etmitir. Bu durumda ok indksiyon ayrlmas daha da kuvvetlidir. Alt yzeyde de ak hz spersonike ulam ve bu blgede de normal ok dalgas olumutur. Hz 0,98 Mach olduunda btn kanattaki ak spersoniktir denebilir. st ve alt taraftaki ok dalgalar neredeyse firar kenarna ular. Ayn zamanda spersonik ak alan hcum kenarna doru ilerler. Sz konusu srat 0,82 Mach ile karlatrlacak olursa, kanattaki trblansl ak alan olduka azdr; fakat, alt yzeyde snr tabakas ayrlmaya balar. Serbest ak Mach says 1 olduu zaman kanatta subsonik olarak kalan tek yer, profilin ucundaki durgun noktadr (ekil-3.7). Kanadn firar kenarndaki ok dalgalar firar kenarna balanr; fakat bu dalgalar bu anda normal ok dalgas karakteristiindedir. Bu nedenle, ok dalgasnn arkasndaki ak subsoniktir.
SAYFA 28
Y/T: REV:
ekil 2.7: Mach 1de oluan spersonik ak oluumu Serbest ak Mach says 1,30 Macha ykseltildii zaman yine sadece hcum kenarndaki durgun nokta subsonik akn etkisi altnda kalr. Bu durumda, ekil-3.8de grld gibi, ok dalgalar deimeye balar ve bu dalgalar, eik ok dalgalar haline gelirler.
ekil 2.8: Mach 1,3de kanat zerindeki hava ak.
SAYFA 29
Y/T: REV:

1.4.1.8 Aerodinamik 1.4.1.8.1 Aerodinamik Kuvvet Spersonik sratlerde aerodinamik kuvvetlerin meydana gelmesi, subsonik hzlarda aerodinamik kuvvetlerin oluumuna benzer. Spersonik sratlerde, dz bir plaka son derece verimli bir profil olarak veya aerodinamik kuvvet yaratan eleman olarak kabul edilir. ekil-2.9da grld gibi, dz bir plakann zerinden geecek olan hava ak hcum kenarna ait keyi dnerken geniler. Genileme sonucunda bir dalga meydana gelir. Bu dalgaya genileme dalgas denir. Genileme dalgasnn oluumu, plakann st yzeyindeki hava ak hznn serbest ak hzndan daha yksek olduunu gsterir. Dolays ile, plakann st yzeyindeki akn basn ve younluu dktr. Alt yzeydeki hava ak ise, hcum kenarn geerken skacandan bir eik ok dalgas meydana getirir. Bu nedenle, plakann alt tarafndaki akn hz serbest ak hzndan dk olduu gibi, basnc da daha yksek olur. Her iki hava ak, levhann firar kenarn dnerken, st yzeyde bir ok dalgas, alt yzeyde ise bir genileme dalgas oluur. Hava ak tarafndan yaratlan basn fark, plakann alanna etki ettii zaman aerodinamik kuvvet oluur. Hcum kenarn aan hava ak, firar kenarna gelinceye kadar plakann zerinde sabit bir hzda hareket eder. Yzey zerindeki ak muntazam bir ekilde olduu iin, yzey zerindeki basn dalm da muntazam olur.
ekil 2.9: Spersonik akta dz plaka Eer, plakann hcum as arttrlrsa alt yzeydeki ok dalgasnn iddeti artar, bunun sonucu olarak alt yzeydeki statik basn da artar. Ayn zamanda, st yzeydeki genileme dalgasnn artmas da st yzeydeki statik basnc drr; basn fark artar ve aerodinamik kuvvet arttrlm olur. Hava ak hznn artlarnda da ayn ekilde basn fark ve aerodinamik kuvvet byr. 1.4.1.8.2 Tama Kuvveti Spersonik hzlardaki tama kuvveti de subsonik hzlarda meydana geldii gibi oluur. Tama kuvveti, spersonik hzlarda da aerodinamik kuvvetin izafi rzgara olan

dikey bileenidir. Subsonik hzlarda tama kuvveti, profil zerinde meydana getirilen hz farkndan domaktayd. Spersonik hzlarda da bu durum ayn olup, tama kuvveti skma ve genileme dalgalar tarafndan, hz ve basnta meydana getirilen deiikliin neticesinde doar. 1.4.1.8.3 Srkleme Spersonik sratlerde de subsonik sratlerde olduu gibi srkleme, aerodinamik kuvvetin izafi rzgr ynne paralel olan bileenidir. Subsonik sratlerde, bir uan srkleme kuvvetinin temel olarak indklenmi srkleme ile parazit srklemenin toplamna eit olmasna ramen spersonik hzlarda durum deiir ve gerek indklenmi srkleme, gerek parazit srkleme, dalga srklemesinin yannda ok kk kalr. Transonik uu hzlarndan spersonike geen bir profil etrafndaki hava aknn younluunun deimesi, srkleme kuvvetini yaratr. Dz plaka, tama kuvveti meydana getirirken, ayn zamanda srkleme de meydana getirir. Aerodinamik kuvvet, plakaya dik dorultuda gelimektedir. Hcum as altnda, srkleme kuvveti; aerodinamik kuvvetin izafi rzgar ak ynne paralel olan bileenidir. Eer plakaya sfr hcum as verilirse, plakann st ve alt yzeyleri arasnda hibir basn fark olumaz ve aerodinamik kuvvet de olumaz. Buradan, srkleme kuvvetinin tama meydana gelirken olutuu anlalr. Bu srkleme, subsonik sratlerde indklenmi srklemedir; fakat, spersonik sratlerde bu durum deiir. Buradaki srkleme, dalga srklemesinden baka bir ey deildir. Dz plaka, aerodinamik olarak son derece verimli olmasna ramen, yap bakmndan yetersizdir. Bu nedenle, spersonik uaklarda ekil-2.10da grlen profiller kullanlr. Bu profile ift kama biimli profil ad verilir. ift kama eklindeki bir profilin zerindeki basn fark, hava ak ok ve genileme dalgalarn geerken younlukta meydana gelen deiiklik tarafndan yaratlr. st yzeyde hava ak profilin hcum kenarnda genileme dalgasn geerken basn atmosferik basncn altna der. Bundan sonra hava ak, veter boyunun yarsnda bulunan keyi dnerken basn tekrar der. Alt yzeyde, hava ak ok dalgasn geer ve profilin alt n yarsnda basn artar. Bu durum, yukar doru bir kuvvet yaratr. Bundan sonra hava ak alt yzeyi dnerken genileme dalgas meydana getirir; basn atmosfer basncnn altna der. Profile etki eden tm basn kuvvetleri matematiksel olarak toplandnda, net basn fark; yani aerodinamik kuvvet elde edilmi olur. Aerodinamik kuvvet geriye doru aldr. ift kama eklindeki bir profil sfr hcum as altnda, dz plakalara benzemez ve bu haliyle profil, ekil-2.11de grld gibi basn dalgas meydana getirir. Her iki hava ak da hcum kenar ok dalgasndan geer ve profilin n ksmndaki basn artar. Veterin yarsnda alt ve st aklarn her ikisi de genileme dalgas meydana getirir. Profilin arka ksmnda basn der; bylece, ift kama eklindeki sfr hcum as altnda ve spersonik sratlerde tama meydana getirmez fakat srkleme kuvveti yaratr. Bu srklemeye basn srklemesi ad verilir. Profil zerinde grlen bu basn fark, younluk deimesi nedeni ile meydana geldiinden subsonik sratlerde olumaz. Ayn zamanda bu basn srklemesi, dalga srklemesinin bir ksmn oluturmu olur. Bu nedenle, belirli bir kalnla sahip profiller tama meydana getirirken, srkleme kuvveti meydana getirdikleri gibi, profilin n ve arka yzeyleri arasndaki basn farkndan da yine srkleme kuvveti yaratrlar. Uaklardan giderek daha hzl umalar beklenmeye balandndan beri, geleneksel

subsonik ve spersonik kanat profilleri baz sorunlar karmaya balad. Kanat ses hzna yaklanca, yzeylerinde olaan st bir basn oluuyor; uak ses hzn geince oluan grlty yaratan skma dalgalar da basnc iyice arttryordu. Ayrca, kanadn yzeylerinden geen hava ak nedeniyle kanat yzeyi ok snyordu. Bu sorunlar ortadan tamak iin 1965 ylnda NASA tarafndan yaplan yeni tasarmda, kanat st yzeyi dzgnletirilip alt yzeyinde bir bombeye sahip olan bir kanat profili elde edildi. Bu tasarm, skma dalgalarnn kanadn daha gerilerine itilmesini salyor ve ok dalgalarnn ykc etkilerini azaltyordu. Sonuta, aerodinamik diren azaltlm oluyordu. ekil-2.12de NASAnn izimlerine dayanlarak yaplm bir profil ekli grlmektedir.
ekil 2.10: Geleneksel spersonik profil.
ekil 2.11: Spersonik profilde sfr hcum as altnda oluan basn srklemesi
ekil 2.12: NASAnn gelitirmi olduu spersonik profil 1.4.1.8.4 Alan Kural Spersonik sratler iin tasarlanm uaklarn gvde ekillerinin en belirgin zellii, kola iesi eklinde olulardr. ekil-2.14de grlen bu ekil, dalga srklemesini azaltr. Alan kural ad verilen bu yntemde, ak uan etrafndan geerken hava bir yne hareket ettirilerek etkisi azaltlr.

Eer, alan kural uygulanmam bir uan gvdesi incelenecek olursa, gvde genilii uak burnundan geriye gidildike, kanatlarn bulunduu yere kadar byr. Kanatlarn bulunduu ksmda ise, genilik birdenbire ok daha fazla bymeye balar ve ak halindeki hava, kanat tarafndan ani olarak yan tarafa itilir. Bunun neticesi olarak, skma meydana gelir. Halbuki, kanatlarn bulunduu ksmda kltlecek olursa; havann skmas nlenir ve dalga srklemesi azaltlm olur. Bu nedenle, gvde plan biimi bir kola iesi biimini alr. Kanatlarn gerisinde gvde genilii tekrar bymek sureti ile kuyrua kadar genilikte muntazam bir azalma elde edilir. Alan kural, motoru gvde ierisine yerletirilmi uaklar iin geerli bir durumdur.
ekil 2.14: Alan kuralna uygun olarak tasarlanm gvde ekli 1.4.2 Yksek Hzda Uak Motorunun Ald Hava Akmn Etkileyen Faktrler Tepkimeli jet motorlar ile donatlm uaklarda motor verimi, ald hava akm ile dorudan ilgilidir. Motorun ald hava ne kadar dzgn olursa yani hava akm ierisindeki trblanslar ne kadar dk gl olursa motor verimi de o oranda artar. Motor hava alndaki (giri) akmn bozulmamas iin hava al aerodinamik zelliklere uygun olarak tasarlanr ve bu tasarmlar rzgar tnellerinde denenir. Motor hava al yerletirilirken baz noktalara dikkat edilmelidir. rnein, motora girecek olan havann kinetik enerjisinin yksek olmas arzu edilir; bu nedenle, hava girii uak burnuna yakn yerlere veya motor olduu gibi gvdeden uzak bir yere, rnein kanatlara yerletirilir. Motora alnan hava akmn etkileyen dier bir durum da uan uaca hcum asdr. Uan izafi rzgr yn ile yapt a ne kadar byrse motor giriindeki hava ak o denli bozulur.
SAYFA 33
Y/T: REV:
1.4.3 Kritik Mach Saysnda Ok Asnn (Sweepback) Etkileri Bir hava aracnn yksek hzda yolculuk yapt zaman karlalan srklemeyi ertelemenin birka yolu vardr; rnein transonik (ses altndan ses stne geerken oluan durumlarla ilgili) dalga srklemesinin ykseltilmesi ya da srklemeyi artrmak ayrlma Mach says /divergence Mach number (srkleme dik olarak ykselirken serbest akmn Mach says)n artrmak. Bylece ilkine daha yakn bir akm salanm olunur. Bunu yapmann iki yolu vardr; ince profil (kanat kesiti) kullanmak ve ok al (Kanadn d kesitinin i kesitten aa ynde yaplmasyla kanadn arkaya doru bir a yapmas) kanat kullanmak. 1.4.3.1 nce Kanat Profili Kullanmak nce profil (kanat kesiti) kullanmak transonik akmla ilgili srklemeyi artrmak kalnlkveter (t/c) oran ile aa yukar ilikilidir. Eer ince bir kanat profili kullanlrsa, kanat yzeyindeki hava aknn hz daha kaln profillere gre daha az olur, bylece bir sonik nokta oluup akm ayrlmas Mach saysna ulalmadan serbest ak Mach saysnda uu yapma ansmz olur. nce kanatlar kullanmann dezavantaj ise ses alt uularda bu kanatlarn tama kuvveti oluturma konusunda daha az verimli olmas ve kanatlara konulan yakt tanklar, destek elemanlar gibi yaplara kaln profillere gre daha az uyum salamasdr.
ekil 2.16: Kanat profilinin Mach saysna etkileri
1.4.3.2. Ok al (Swept) Kanat Kullanmak 1935te alman aerodinamiki Adolf Busemann ok al bir kanadn sktrlabilirliin etkilerini azaltp geciktireceini ngrd. Bu ek olarak tm Mach saylarnn dalga srklemelerini de azaltacakt.
ekil 2.17: Ok al (Swept) kanat Ok asnn kullanm hcum kenarlarndaki efektif hz azaltr. nk hz bileeninin hcum asna paralel olmas aerodinamik davrantaki deiimlere katkda bulunmaz. Ve M'=M/cos (Busemannn bamszlk prensibi) forml ile hesaplaman kritik Mach saysnn deerini azaltr. Bu teknik zm sadece transonik srkleme hzn geciktirmekle kalmaz bir sonraki figrde gsterildii gibi transonik sistemdeki srkleme artnn orann da drr. Grafik-2.1.den de anlalaca gibi kanat as 0den 40ye doru arttka srkleme azalmaktadr. Bu durumda akm ayrlmas da gecikeceinden ve ok as uygulanmam bir kanada nazaran daha az akm ayrlmas gzleneceinden kritik Mach saysna daha

yksek bir subsonik hzda ulalacaktr. Ayrca geriye doru ok as yatay kararllk iin dengeleyici bir faktrdr. Yat yapan geriye ok al bir kanatta alakta olan kanadn hcum kenarna arpan hava akm yukardaki kanada gre daha dik bir ayla arpacandan, alaktaki kanatta daha fazla tama kuvveti oluacak; bu da kanatlar yatay duruma getirme eilimini ortaya karacaktr.
Grafik 2.1: Ok asnn srkleme ve kritik Mach saysna etkisi Ok al kanatlarn kullanlmasnn en byk dezavantaj kanatta Kanadn bir ucundan dier ucuna akm oluuyor olmas, kanat ularna doru snr tabakann kalnlamas ve kanat kklerinde (kanadn gvdeye en yakn olduu yerler) ok asnn ne doru olmasdr. Ok al kanat durumunda, daha erken bir ayrlma olacak ve kanat ularnda tutunma kayb olacak; kanatklarn dnme (roll) hareketindeki verimi daha az olacaktr. Kanadn bir ucundan dier ucuna oluacak akm tutunma kayb eridi kullanlarak azaltlabilir. Bu sayede kanatklarda gl bir snr tabakann olumas da engellenmi olunur. Kanadn aklk oran (aspect ratio) (uan kanadnn inceliini ve akcln nitelemeye yarayan l-oran ) transonik dalga artnda kritik Mach saysn etkileyen bir baka etmendir. Aklk oran drtten daha az olursa kritik Mach saysnda nemli artlar meydana gelir. Bu durum spersonik uular iin avantaj olsa da; ancak dk aklk oran oranna sahip kanatlar srklemeyi artracandan ses alt hzlarda dezavantaja sahiptir.
SAYFA 36
Y/T: REV:
Grafik 2.2: Ok alar ve Mach saysna etkileri Benzer bir fayda ne doru ok asnda elde edilebilir fakat bu ekilde baz kararllk problemleri yaanacaktr ve uan manevra edilmesinde birbirini izleyecek zorlular ortaya kacaktr. Arkaya doru ok as transonik hzlar ve dk spersonik hzlar iin ideal olsa da dk hzlarda bir miktar srkleme meydana getirmektedir(yksek srkleme oluturarak ve tama katsaysn drerek). Uan kullanm amacna uygun olarak spesifik deiken llerde ok as uygulamas yaplabilir. 1.4.3.3 ne ve Arkaya Doru Ok Al Kanatlar ne doru ok al kanadn dk hzlardaki faydalar uzun zamandr bilinmektedir (1947de Weissinger ve 1950de Multhopp). Fakat tamada dzensiz uzunlamasna dalm ve kkte fazladan burulma momenti oluturmaktadr.
ekil 2.18: ne ve arkaya doru ok al kanatlar


En byk ykler kanadn kk ksmnda olumaktadr. Geri ok as ile daha basamakl bir ykleme yaplrken ortalama yaylm uygulanarak maksimum tama salanm olur. Dorusal tama yzey teorisi sayesinde bu konuyla ilgili hzl hesaplamalar yaplabilir. Transonik hzlarda ok as srklemenin artmasn engellemek ve geciktirmek iin gereklidir. Son yllardaki aratrmalar ayn kanat yklemesinde ne doru ok al kanadn arkaya doru ok al bir kanada nazaran daha dk hcum asna sahip olduunu gstermitir. Bu da daha dk profil srklemesi ve kanat kklerinde daha az burulma momenti oluturmaktadr. Kanat kkndeki sabit burulma momenti gz nne alndnda ne doru ok al kanatlar biraz daha yksek aklk oran (aspect-ratio)na sahip olmakla birlikte bu durum profil srklemesinde daha fazla azalmaya sebep olmaktadr. Kanatlardaki tutunma kayb kanat kklerinde balar ve darya doru ilerler. Eer kanada geriye doru bir ok as verilmise kanat ularnda nadiren tutunma kayb balar ve ieriye doru ilerler.
SAYFA 38
Y/T: REV:
11.2
Gvde Yaplar ve Genel Hususlar
SAYFA 39
Y/T: REV:

1. UAK GENEL YAPILARI 1.1. Uabilirlilik (Airworthiness) Gereksinimleri in Yapsal Gllk (Strength) Ticari veya baka ama ile uu yapacak olan hava aralarnn uua elverili olmalarn belgeleyen ve uabilirlii anlamna gelen airworthiness, hava aracnn uu yapabilmesi iin ulusal sivil havaclk otoritesi tarafndan bir belge ile tescillenir. Uaklarn emniyetli uuu bata olmak zere birok unsura dayal incelemeler yaplarak uua elverili olup olmadklar incelenir. Bu unsurlar arasnda uak arlk ve balans deerleri ile uan tipine gre imalat firmas tarafndan yaynlanan manellerde, teknik veri bilgilerindeki performans deerlerine sahip olup olmad yer alr. Uua elverili olabilmek iin uaklarn tipine ait yapsal gllkte olmas ve bunu planl bakmlarla devam ettirerek belgelendirmesi gerekir. Performanslarna ait deerleri salayabilmesi iin uak yaplarnn yeterli gllkte ve bu gll devam ettirecek yapnn malzeme ve tasarmnn uak imalats tarafndan salanmas bir zorunluluktur. Yapsal gllkten yoksun uaklarn uu emniyeti asndan uua elverili olmalar dnlemez. 1.2. Uak Gvdesi Yapsal Snflandrlmas Uaklarn ana gvdesini ya da genel yapsn tekil eden yap yntemi vardr. Bunlar; truss (kafes), monocoque (kabuk-monokok), semimonocoque (yar monokok) tip yap yntemleridir. Ayrca gvde yapsnda kullanlan elemanlarn gvde ykn tayan esas yap elemanlarndan olanlara primary structure (birincil yap), ana gvde yap elemanlarnn dndaki ve yardmc olan yaplara ise secondary structure (ikincil yap) denir. 1.2.1. Uak Gvdesi Yaplar Kafes Tip Yap
Bu tip yap tarznda, uak iskeletini genellikle birbirine apraz olarak kaynak edilmi elik borular oluturur (ekil 1.1). Baz tek motorlu uaklarda uygulanan bu yntemde hafiflik istendii zaman yapsal paralar, alminyum borular halinde retilebilir.
ekil 1.1: Kafes tip yap


Monokok Tip Yap Monokok tip ina ynteminde gvde, kalp halinde imal edilmi frame (dairesel kiri-ember), basn blmeleri ve ayr olarak balanan kaplama sacndan (shell [kabuk]) oluur. Bu kaplama, ana ykleri zerinde tar. Gvde salaml kaplama malzemesinin nitelikleri ile ilgilidir. Monokok yaplarda stringer ve longeron gibi boylamasna uzanan yap elemanlar kullanlmaz ve gvde sac dorudan framelere balanr. Dezavantaj gvde sacnn yapy sarmas zordur ve uu iin stabil arln temin edilmesi bu tip yaplarda zordur.
ekil 1.2: Monokok tip yap Yar Monokok Tip Yap
Yar monokok tip yap, gnmz uaklarnda uygulanan en yaygn yap tarzdr. Bu ina ynteminde, bulkhead, frame gibi kaburga elemanlaryla bunlara ek olan longeron, keel beam (omurga kirii) gibi yapsal elemanlar da kullanlr. Strigerlar ise kaplama sacna boylamasna destek olarak gvdenin burulmasn nler. Yar monokok gvdeler, birok parann imal edilmesi ve sonradan bunlarn birletirilmesi ile elde edilir. Yar monokok yapda bulunmas gereken baz kaln paralarn arln azaltmak iin, yk tayan blgeler dndaki yerler kimyasal frezeleme ad verilen yntemle inceltilir.
SAYFA 41
Y/T: REV:
ekil 1.3: Yar monokok tip yap Modern yolcu uaklarnn tamamnda yar monokok iskelet ina yntemi uygulanmaktadr. Bu yntemde uak imalat ve bakm ilemleri kolaydr. stelik bu ina tarz ile uak zerindeki ykler eitli elemanlara datld iin uak servis mrde uzatlm olur. Sz konusu gelimi yolcu uaklar, temelde boylamasna uzanan stringerlar ve diklemesine ua evreleyen framelerle desteklenen bir kaplama sacndan oluur. Bu elemanlarn yan sra dier baka ana yap elemanlar da uakta mevcuttur (ekil 1.4) Uak gvdesi-nden bakldnda-iki blme ayrlr. Bunlar upper lobe (st yarm dilim) ve lower lobe (alt yarm dilim) eklinde adlandrlr. Bu yar dilimler, yaklak olarak yolcu ve kargo kompartmanlarn birbirinden ayran zemin hizasnda birleir. Uan n kesitinden baklacak olursa, bu zemini oluturan floor beams (zemin kirileri) grlebilir. Zemin yapsnn st ksm, yolcu ve uu kompartmanlarn tamaktadr. Tm bu blge (cabin) n ve arka ucundan pressure bulkhead (basn blmesi)lar ile kapatlmtr. Bu basn blmeleri, kabin havas ile ona gre dk basnl olan d ortam basncn birbirinden ayrr. Bu blgede, kaplama devaml saylabilecek bir ekilde kabini rter. Kaplama zerinde kap ve pencereler iin kesim blgeleri bulunur. Zemin yapsnn altndaysa, alt yarm dilim tarafndan kapatlm kargo kompartman bulunur. Uan bu blgesi esasta iki para olup eitli yapsal elemanlarla blnmtr. Bu yapsal elemanlar; nose landing gear wheel well (burun ini takm yuvas), center wing box (merkez kanat kutusu) ve main landing gear wheel well (ana ini takm yuvas)dir. Uan arkasnda bulunan arka basn blmesinin arkasnda zemin yaps devam etmez, bu blge vertical fin (vertical stabilizer) [dikey stabilizatr], horizontal stabilizer (yatay stabilizatr) balantlar ve APU kompartman iin ayrlmtr. Uak zerine etkiyen eitli ykler, uu, yerde duru, ini ve hava basnc etkilerinin birer kombinasyonu eklinde geliir. Temelde uak gvdesi, kanatlarndan kirilerle desteklenen ii bo bir boruyu andrr. Bu durum gerei, uu manevralar gibi eitli sebeplerden tr oluan evirme ykleri, tm gvdeyi etkiler. Uan birinci dereceden nemli ksmlar olan merkez kanat kutusu ve ana ini takm yuvas blgeleri zel tasarm zellikleri ile bir araya getirilip devaml gvde iskelet yaps oluturulur. Kanat balantlarnn bulunduu blgede, iskelet devamlln salamak iin keel beam

(omurga kirii) kullanlr. Omurgann zerinde konumlandrlm olan merkez kanat kutusunun st blgesini, kanadn kendi yaps oluturur. Zemin yapsnn da desteklendii bu ksm, gvde salaml asndan son derece nemlidir.
elik 1.4: Uak yap elemanlar Merkez kanat ksmnda, kanat gvde balantlar iin iki adet, altar flana sahip kiri kullanlmaktadr. Gvde kaplamas bu flanlarn sttekine bal durumdadr. Dier flanlar ise kanat kutusunu merkez kanat kutusuna balar. Ana ini takm ve kanat arl ykleri, yine bu ksmda bulunan landing gear support beams (ini takm destek kirileri) ile gvdeye iletilir. Gvde kaplamas zerinde bulunan tm kap ve pencerelerin neden olduu aklklar zel olarak glendirilir (reinforcement). Kaplamada bulunan bu aklklar yklerin bir ksmnn biriktii ve srekli zorlamann bulunduu blgelerdir. Tm yap, yapsal sorunlara kar emniyetlendirilmi olup herhangi bir yapsal elemann elden kmas halinde bu elemann tad ykleri zerine alacak eitli yollar mutlaka bulunmaktadr. Byle bir yap anlay, sadece bir ya da birka ina elemann iini yapamaz hale gelmesi ile tm uan tehlikeye girmesini nler. Gvde birbirinden ayr drt ksmdan oluur. mal edildikten sonra gvdenin ortaya kmas iin bu paralar tek bir yerde monte edilir. ndeki ksm, basnl kaplama ierisindedir ve yolcu, uu ve kargo kompartmanlarn kapsar. ekil 1.4.te grlen uak yapsnda belirtilmi olan section 41, uan nose fuselage section (burun gvde ksm) olarak adlandrlr. Bu ksmda bulunan zemin yapsnn zerinde uu

kompartman (kokpit), n giri kaps ve n servis kaps bulunur. Zeminin altnda ise burun ini takm yuvas, burun kompartman d eriim kapa, merdiven ve elektronik kompartman bulunmaktadr. Burun ksmnn en nnde hava radar ve onu kapatan radome (radar kapa) bulunur. Radar kapa yapsal olmayan bir muhafazadr. Radarn arkasnda ise n basn blmesi bulunur. ekilde grlen section 43, uakta forward fuselage section (n gvde ksm) olarak tanmlanr. Bu ksmn st tarafnda yolcu kompartmannn n blgesi oluur. Alt tarafnda da sa alt ksmnda bir kapa olan n kargo kompartman bulunmaktadr. Section 46, aft fuselage section (arka gvde ksm)dr. Bu ksm, n gvde ksm ile arka basn blmesi arasndadr. Zemin yaps stnde, arka yolcu kompartman, acil klar, arka giri kaps ve arka servis kaps bulunur. Zeminin altnda; merkez kanat kutusu, ana ini takm kutusu yuvas ve kapsn da zerinde bulunduran arka kargo kompartman vardr. Section 48 tail fuelage section (kuyruk gvde ksm) olarak isimlendirilir ve arka basn duvarndan balar. Kuyruk ksmnn stnde drt noktadan uak yapsna balanan dikey stabilizatr bulunur. Kuyruun en arkasna tail cone (kuyruk konisi) yerletirilmitir. Yatay stabilizatrn alt, yangn blmeleri ile yapdan ayrlmtr. Buras APU kompartmandr. Yatay stabilizatr, kendi kafes yaps zerinden, uak yapsna menteelerle tutturulmutur. Stabilizatr balantlar n ve arka spar (boylamasna uzanan kiri)larndan baldr. 1.2.2 Uak Gvdesi Yapsal Snfladrmas Uak gvde yaps Primary ve Secondary Structure olarak ikiye ayrlr. Bu yaplarn neler olduklar her uak tipine ait SRM (Structure Repair Manuel) Chapter 51 de Structure Classification olarak bulunur. Aada A310 iin yapsal snflandrma ekilleri gsterilmektedir. ekiller zerinde beyaz ksmlar Primary structure (birincil yap), taral ksmlar ise Secondary structure (ikincil yap) olarak gsterilmektedir. ekiller zerinde gsterilemeyen ilave Primary yaplar unlardr: Kabin zemin yaps apraz krileri, koltuk raylar, kabin ii longeronlar, destek dikmeleri, kargo zemin panelleri, pylon kanat balants, ini takmlar mentee balantlar, kap balant elemanlar, ini takmlar ve ini takmlar toplama balantlar, ini takmlarn toplama kilitleri, ana ini takm srklenme dikmesi balantlar, servis kaps balantlardr. ekillerde grlemeyen ilave secondary yaplar ise basnszlandrlm servis kaplar, dikey stabilizer n gvde tarafndaki kaplamalardr.
SAYFA 44
Y/T: REV:
ekil 1.5: Yapsal snflandrma
SAYFA 45
Y/T: REV:
ekil 1.6: Yapsal snflandrma
SAYFA 46
Y/T: REV:
ekil 1.7: Yapsal snflandrma 1.3 Blge ve stasyon Tanmlama Sistemleri Blge ve istasyon tanmlama uak yaplarnn tipi ne olursa olsun tanmlanmasnda bir baka deyile yap zerinde bulunan herhangi bir blge veya noktann tarif edilmesinde kullanlan bir tr koordinatlama yntemidir.
SAYFA 47
Y/T: REV:

Blgeler, yap zerinde belirgin olarak bilinen blgeleri, istasyonlar ise yapnn zerindeki noktalar belli referans eksenlerine gre hzl olarak tanmlamak iin kullanlr. Bu yntemler ile yap zerindeki bir komponentin yerini kolay ve hzlca bulabiliriz. Uak tipine ve lsne gre istasyon numaralar deiiklik gsterebilir. Bu bilgileri bulabilmek iin AMM (Aircraft Maintenance Mauel) in Chapter 06- Dimensions and Area (ller ve alanlar blm) ksmna baklr. Blge Tanmlama Uakta blgeler tanmlanrken ana blge (major zone), alt blge (sub-major zone), blge (zone) olarak tanmlanr. Bu ifade 3 rakaml bir say ile birletirilir (ekil 1.8).
ekil 1.8: Major zone Major zone tanmlanan yapnn ana blgeleridir. Major zone iin 3 rakaml saylar kullanlr 1 rakam 1den 8e kadardr. kinci ve nc rakamlar sfrdr. Major zonelar aada tanmlanarak ekil 1.9 ve 1.10 de gsterilmitir. 100 (Uak gvdesinin alt ksm) 200 (Uak gvdesi st ksm) 300 (Gvdenin arka ksm, yatay ve dikey stabilizer) 400 (Motorlar ve motor kanat balantlar) 500 (Sol kanat) 600 (Sa kanat) 700 (ni takmlar ve kapaklar) 800 (Kaplar)
ekil 1.9: Major zone

SAYFA 48
ekil 1.10: Major zone

Y/T: REV:

Sub-major zone ana blge iinde daha yakn tanmlama iin kullanlr. haneli blge tanmlama saylarnn ikinci hanesinde kullanlan rakamla ifade edilir. Bu rakamlar 1-6 veya 1-9 aras uak lsne gre deien rakamlardr. Sub-major zone rakamlarnda ift rakamlar ana blgenin (major zone) sa tarafn, tek rakamlar ise sol tarafn gsterir. Zone (blge) ise 1-9 aras bir rakam olup komponentin sub-major zone iinde nden arkaya doru, alttan ste doru veya iten da doru yerini belirtmekte kullanlr. Blge kodunun son rakamdr. Ayrca kaplar ve paneller iin bu rakaml saydan sonra harfler kullanlr. Birinci harf (A-Z) blgenin kap veya panel iin nden arkaya, alttan ste veya iten da doru konumunu belirtmek iin kullanlr. kinci harf sol veya sa taraf (L veya R) ifadesidir. rnek (211 A-L) verirsek 2 gvde st kmnda, 1 sol taraf ve 1 ne doru olduunu gsterir. Harfler ise tarif edilen blgenin kap veya panel olduu iindir. stasyon Tanmlama
stasyonlar tanmlanrken gvde (body), kanatlar (wings), motor kaportas (nacelles), yatay stabilizer (horizontal stabilizer) ve dikey stabilizer (vertical stabilizer) olmak zere bu be blge iin fakl ifade edilir. stasyonlamada uak zerinde bulunan eksen (yatay, dikey ve boyuna) referans olmak zere bu eksenlere paralel dzlemler kullanlr.
ekil 1.11: Uak eksenleri Gvde stasyonlar (Body Stations)
Gvde istasyonlar uak eksenlerine paralel olan eksen ile tanmlanr. Bu tanmlamada iki farkl ifade ekli olmakla beraber gsterilen dzlemler ayndr. Birinci sistem metrik olup dzlemler X, Y, Z olarak tanmlanmtr. Airbus uaklar bu sistem ile istasyonlar tanmlarken, dier sistem iin l birimi inch olup, X dzlemi yerine Station Plane, Y dzlemi yerine Buttock Plane ve Z dzlemi yerine Water Plane

ifadelerini kullanlr. Inch sistem tanmlama Boeing uaklar tarafndan kullanlr. Bu eksen ve istasyon tanmlamada kullanlan dzlemler ekil 1.12 da grlmektedir.
ekil 1.12 : Gvde dzlemleri Gvde yaps iin body stations B STA ile simgelenir. Uak zerinde burundan kuyruk ksmna doru numaralandrlmtr. lk numara uan burun ksmndaki ilk noktadan daha nde izafi bir yerden balar. Yani ilk B STA uak zerinde deildir. Gvdeye ait B STA dzlemleri ekil 1.13 de grlmektedir.
ekil 1.13 : Gvde body stations (B STA)


Gvde yaps iin buttock planes BBL ile simgelenir. Merkez izgisinden (Uak burnu ile kuyruk konisini birletiren hat) geen Buttock line BBLo, nden baklnca BBLo n sandaki dzlemleri RBBL, solundakiler ise LBBL olarak simgelenir(ekil 1.14).
ekil 1.14: Gvde buttock line Gvde water planes ise uan en alt noktasndan stne doru sralanmtr. Ancak balang noktas uan yere temas ettii noktann daha altnda izafi bir noktadan balar. Gvdenin en alt seviyesi BWL-91 olurken BWL-0 ise gvdenin altnda olacaktr.
SAYFA 51
Y/T: REV:
ekil 1.15: Body water line Metrik sistem istasyonlamada ise X dzlemleri (Body Stations) , Y dzlemleri (Buttock Planes) ve Z dzlemleri (Body water lines) olarak koordinatlandrlr. X dzlemleri uak nnden arkaya doru numaralanr. Bir baka deyile uan burun ksmndan, kuyruk ksmna dorudur. Sfr numaral dzlem uan burun ksmndan daha tede, izafi bir uzaklktan balar. Y dzlemleri ise merkez izgisi (Body center line: Uan burun ucu ile kuyruk konisini birletiren izgi) sfr olur. Uan n tarafndan baklnca sa taraf (+) sol taraf (-) olarak numaralanr. Z dzlemleri ise gvdenin en altnda yukarya doru sralanr. Gvdenin en alt Z dzlemlerinin ilki olup sfr deildir. Z dzlemlerinin sfr gvdenin de altnda izafi bir uzaklktadr. Kanat stasyonlar (Wing Stations)
Kanat zerinde de istasyonlarn tanmlanmas gvdede olduu gibi dzlem kullanlarak yaplr. Ancak kanat istasyon isimleri ve konumlanmalar farkldr(ekil 1.16). Kanat dihedraline paralel yzeyler alttan yukar doru, kanat referans dzlemi olarak adlandrlr. WRP kanadn su seviyesi gibi dnlebilir (Z).
SAYFA 52
Y/T: REV:

Kanat zerinde WRP ye dik, BBL ile paralel olan dzlemler kanat buttock line (WBL) olarak isimlendirilir. WBL iin BBL0 dzlemi le ayn yerden balar kanat iersinden kanat ucuna doru numaralanr. Kanat referans dzlemi ve kanat arka spurna dik olan dzlemler kanat istasyonlar (Wing station) olarak adlandrlr. WS ile gsterilir. Numaralandrlmas kanat iersinden dna dorudur.
ekil 1.16: Kanat dzlemleri Motor Kaportas stasyonlar (Nacelles Stations)
Nacelle istasyonlar NAC STA olarak gsterilir. Nacellein nnden arkasna doru numaralanrlar. Motor merkez izgisine dik olan dikey dzlemlerdir. Nacelle buttock line izgileri NAC BL olarak gsterilir. Motor merkez izgisi NAC BL iin sfr olup sol taraf (-), sa taraf ise (+) olarak numaralandrlr. Nacelle water line ( NAC WL), kanat referans dzlemine (WRP) paralel dzlemlerdir. Alttan yukar doru numaralanr
ekil 1.17: Nacelle dzlemleri


Yatay Stabilizer stasyonlar (Horizontal Stabilizer Stations) o Yatay stabilizer zerinde Stabilizer Chord Plane (SCP), yatay stabilizern chord izgisine paralel dzlemdir. o Stabilizer buttock line (STAB BL), BBL dzlemlerine paraleldir. o Station dzlemleri (STAB STA), stabilizer chord dzlemi ve satbilizer arka spurna dik olan dzlemlerdir. o Ayrca Stabilizer zerindeki leading edge yzeyi iin leading edge istayonlar (LE STA) ve elevator kumanda yzyeyi iin Elvator Stations (ELEV STA) bulunur. Dikey Stabilizer stasyonlar (Vertical Stabilizer Stations) Station dzlemleri dikey stabilizer zerinde dikey stabilizer arka spurnn merkez izgisine dik olan dzlemlerdir(Fin STA). Water lines (Fin WL) gvde waterline dzlemlerine paraleldir. Hcum kenar istasyonlar (Leading Edge Stations), stabilizer hcum kenarna dik dzlemlerdir, (LE STA) olarak gsterilir. Rudder istasyonlar (RUD STA) rudder mentee merkez izgisine dik olan dzlemlerdir.
o o o o
SAYFA 54
Y/T: REV:
ekil 1.18: Uak referans dzlemleri 1.4. Gerilim Gerilim, bir kuvvetin ynne ve ekline bal olarak bir cisme etki etmesiyle, cisim zerinde farkl ekil deiiklikleri oluturmaya zorlamasdr. Uak gvde yaps zerinde etkili olan farkl kuvvetler vardr. Gvdeye etkiyen bu kuvvetler yap zerinde farkl gerilimler meydana getirir. Bu kuvvetleri genel olarak tanmlayalm. Yerekimi etkisiyle oluan uan arlk kuvveti (G), uu iin gerekli olan ve aerodinamik yzeyler ile meydana getirilen kaldrma kuvveti (L), motorlar tarafndan

meydana getirilen iti kuvveti (T) ve iti kuvvetine zt ynde oluan srklenme kuvveti (D) drt ana kuvvettir. Bu drt kuvvet iin G ile L ve T ile D birbirlerine zt ynde oluur. Ayrca uak gvde yaps zerinde basnlandrmadan dolay gvde iinden darya doru oluan basn ile uak zerine uu annda etki eden atmosferik kuvvetler (rzgar ve dier etkenler dolaysyla) mevcuttur. Tm bu kuvvetlerin etkisiyle uak gvde yaps zerinde oluan farkl zorlamalar vardr. Bunlar ekme, sktrma, burulma, eilme ve kesilme olarak tarif edilir.
ekil 1.19: Gvde yapsna etki eden kuvvetler 1.4.1. ekme ekme (Tension) gerilimi, bir cismin iki ucundan birbirine zt ynde ekilmesi oluan zorlamadr. 1.4.2. Sktrma

Sktrma (Compression) gerilimi, bir cismin iki ucundan birbirine zt ynde baslmas ile meydana gelir. 1.4.3. Burulma Burulma (Torsion), bir cismin iki farkl ucundan kendi ekseni etrafnda birbirine zt ynde dnmeye zorlanmas ile oluur. Uak ileri hareket ederken motorlarn bir tarafa dnmeye zorlamas ile oluur. 1.4.4. Eilme Eilme (Bending), cismin iki ucundan uygulanan kuvvetler ile eilmeye zorlanmasdr. Eilme geriliminde iki farkl gerilim meydana gelir. Eilen cismin bir tarafnda ekme gerilimi oluurken, dier tarafnda basma gerilimi meydana gelir. 1.4.5. Kesilme Kesilme (Shear) gerilimi, cismin bir tabakasnn zerindeki tabakann kaymas ile oluan bir krlma kuvvetidir. Genellikle perin, civata ve vidalarda meydana gelen bir zorlamadr. Bu tr balant elemanlar ile yaplan birletirmelerde, birletirilen paralarn zt ynde kaymas ile meydana gelir. 1.5. Sistemlerin Yerleme mknlar Uak yaplar, tasarlanrken yapsal gllklerinin ve aerodinamik zelliinin dnlmesinin yannda emniyetli uu iin gerekli olan birok sistemin konumlandrlmas da etkili olan bir baka unsurdur. Uaklarn istenilen performanslarnn gerekleebilmesi iin gerek uu iin biricil ncelikli, gerek ikincil olsun birok sistem mevcuttur. Uaklarn ini takmlarnn olmamas dnlemez. Bu sebeple uak gvdelerinin alt ksmlarnda ok geni bir alan ini takmlar ve sistemleri iin tasarlanmtr. Sistemlerin ve kabin ii birok hizmetler iin elektirik demesi mevcuttur. Bu tr kablo ve benzeri balantlar, kabin ii deme ile gvde yaps arasnda braklan boluklardan geirilerek denir. Gvde yaps zerindeki birok access door (ulam kapa) ve bunlarn balant elemanlar bulunmaktadr. Bu kapaklar olmasa, yap iindeki sistem elemanlarnn sklmesi taklmas ve bakmn yapmak mmkn olamaz. E&E ya da avionic compartment veya avionic bay denilen elektronik komponetlerin ve sistemlere ait komptrlerin bulunduu geni bir alan genellikle uu kompartmannn altnda veya n kargonun nnde konulandrlr. Yolcu kabinin yer demesinin altndan birok kumanda sistemi ve sistem elemanlar geer. Bunlara benzer birok rnekte olduu gibi uak yaplarnda yapnn gll kadar uak sistemlerinin yerlemeleri de dnlerek yaplar meydana gelir.
SAYFA 57
Y/T: REV:

2. Gvde Yapsal Elemanlar 2.1. Stringerler Stringerler frame yap elemanlarn birbirine ve gvde sacna balayan elemanlardr. Gvde iskelet yapsnn eklini oluturur. Uak gvde sacnn i tarafna yerletirilmitir. Gvde yapsnda oluan eilme, kesilme, gerilme ve kabin basncndan dolay oluan ykleri tamak iin tasarlanm yap elemandr. Stringerler birbirlerine balanrlar. Framelerin iinden geerek perinler ile birletirilirler. Framelere asal ekilli veya T ekilli clipsler ile balanrlar. Clipsler gvde sacnn i yzeyinde stringer ve framee bal olarak bulunur. Amalar basn ykn gvde sacndan framelere transfer etmektir. Ayn zamanda sktrma gerilmelerini (compression stress) framelerin tamasnda yardmc olur. Stringerler gvde zerinde 7 veya 10 inch arayla bulunurlar. Stringerlerin balan ekil 2.6 da grlmektedir. 2.2. Longeronlar Stringer eklinde ayn ilevde yap elemandr. Stringerlere longeron da denir. Longeronlar baz yerlerde boru ekilli yap eleman olarak bulunur. 2.3. Bulkheadler
ekil 2.1: Aft pressure bulkhead Bulkheadlar framelere benzer fakat daha gl yaplardr. Gvde zerinde belli yerlerde yerlemilerdir. Gvdede oluan farkl ykleri tar ve datrlar. Gvde zerinde kanat balantlarnn olduu blgede, ini takmlar ve kuyruk blm yzeyinde

bulunurlar. Bu blgeler gvde zerinde yksek younluklu kuvvetlerin bulunduu ksmlardr. Yap zerinde byk gerilmeleri karlarlar. Ayrca gvdenin n ve arka ksmnda, pressure bulkhead denilen basnca kar kurulmu farkl yapda bulkheadlar bulunur. n ve arka pressure bulkheadlar duvar eklinde rlm yaplardr. Gvde yapsn bir cam tpe benzetecek olursak pressure bulkheadlar bu tp kapatan ve gvdenin basnlandrlmasn yani uak yapsnda basnl blge ile basnsz blgeleri ayran bir yapdr. n ve arka pressure bulkheadlar arasnda kalan gvde yaps basnlandrlm kabin yapsn oluturur. Pressure bulkheadlardan sonra gvdenin basnsz blgeleri bulunur. ekil 2.1 de aft pressure bulkhead yaps grlmektedir. 2.4. Frameler Gvdenin eklini oluturan ana yap elemanlarndadr. Stringerlerin boylarnn ksa tutulmasn salar. Yapsal dengesizlii nlerler. Gvde yaps zerinde oluan kesilme (shear) ve gerilme yklerini tarlar. Gvde yapsnda 20 inch aralklarla dizilmilerdir. ekil 2.2 da frame ile stringerlerin balanlar grlmektedir.
SAYFA 59
Y/T: REV:
ekil 2.2: Frame ve stringerlerin balan 2.5. Former ler Formerlar frame ilevli yap elmanlardr. Gvdeyi ekillendiren ve gvde zerinde frame gibi dizilen elemanlardr. Monokok yapda bulunan framelere former denir. 2.6. Doubler ler

Doubler yap elemanlar, reinforcement (glendirme) gereken yerlerde pencere ve kap aklklarnn etrafnda kullanlan glendirme katlardr. Ayn zamanda tamir yaplan yzeylerde de kullanlan gvde tamir katlar (gvde yamalar) da doubler olarak adlandrlr. ekil 2.3 da bir pencere akl ve yap grlmektedir.
ekil 2.3: Pencere akl ve yaps 2.7. Gvde Yzeyi Skin Gvde yzeyi, gvdenin d eklini meydana getirir. Gvde sac ve glendirme yaplar, gvdenin en uzun birimleridir. Stringer ve framelerin dzgn aralklarla dizildii gibi yapy sarar ve ayn zamanda ana ykleri tar. Ayrca gvde kesitini oluturur. Gvde yzeyi, yap zerindeki flambaj (burkulma) ve burumay nlemeye yardm eden bir yapdr. Gvde yzeyi, kaplanm aluminyum, kromik asit ile anotlanarak ilem grm alminyum veya korozyonu nlemek iin alodine ile ilem grm alminyumdan oluur. 2.8. Deme Yaplar (Floor Beam) Deme yaplar kabin zeminini oluturan yaplardr. Genellikle kabin ile kargo blmlerini birbirinden ayran yapy oluturur. Yatay olarak uzanan ve gvde sacna bileik yaplardr. Framelere balanarak basn yklerini tarlar. Kabinin basnlandrlmasn salarlar. Seat tracklar (koltuk balant kzaklar) ve zemin panellerinin normal yklerini zerinde tayan yapdr.
SAYFA 61
Y/T: REV:

Gvdenin her iki tarafnda bulunan, floor beam ile ykselen ve kabin basn yklerinin datlmasnda yol salayan skin shear tie lar bulunur Bu elemanlar floor beam, frame ve stringerlere balanm elemanlardr. ekil 2.4 de deme yaplar floor beam, floor panel ve seat tracklarn yaps grlmektedir.
ekil 2.4: Deme yaplar 2.9. Keel Beam Keel beam yaps gvdenin merkez kanat ksmnda bulunur. Maksimum eilmenin meydana geldii ini takm yuvasn destekler. ni takmlarnn yuvasna toplanabilmesi iin mmkn olan yapy da oluturur. Gvde yaps iindeki en byk kri yapsdr. ni takm yuvasnda grlebilir.
SAYFA 62
Y/T: REV:
3.GVDE YZEY (SKN) KORUMA YNTEMLER Gvde yzeyinde kullanlan koruyucu malzemenin korozyon direncini artrmak, korozyon oluturucu etkilere kar korumak ve gvdeye d grnmn kazandrmak gibi amalar vardr. Bu ilemler arasnda kaplama ilemleri (malzemeye zellik katan ve diren kazandran ilemler), zel kaplama ilemleri (su geirmez kaplamalar), sealants ve boyama ilemleri bulunur. ekil 3.1de yzeyde yaplan genel koruma ilemleri grlmektedir.
ekil 3.1: Gvde yzeyi koruma yntemleri


3.1. Krom Kaplama (Cromizing) Krom, korozyon direnci ok yksek, beyaz renkli ve parlatlabilir olmas nedeniyle ve gzel grnm gibi zellikleri ile genellikle eliklerin kaplanmasnda kullanlan bir kaplama metalidir. Krom, ok fazla sert bir yapya sahip olduundan, atlamayan bir tabaka haline getirilmesi ok zordur. Bundan dolay krom, genellikle nikel kaplamalarn zerine ek kaplama yaplarak kullanlmaktadr. Krom kaplama ilemi, elektroliz, sherardizing veya scak pskrtme yntemleri ile yaplmaktadr. Krom, korozyona dayanklln ve gzel grnmn yan sra kapland yzeye sertlik ve yzey dzgnl salad iin tatlarn parlak metal ksmlar, motorlarn silindir ve pistonlar, hidrolik silindir ve pistonlar gibi paralarn kaplanmasnda kullanlmaktadr.
Tablo 3.1: Yzeylerde yaplan n ilemler Uak gvde yaplarnda sert krom kaplama, malzeme yzeyinde bir krom tabakas oluturma ilemidir. Sert krom kaplama ilemi krom tabakas srtnme sebebi ile msade edilen daha fazla inceldii zaman veya krom tabakasnn altndaki malzeme tabakasnda korozyon olutuu zaman tatbik edilir.
SAYFA 64
Y/T: REV:

Detayl krom kaplama ilemleri ile ilgili prosedr ve malzeme bilgisi AMM chapter 01-02-11 de (A310 iin) bulunabilir. Krom kaplama ncesi yaplan temizlik ilemlerinde ve dier kimyasal malzemelerin kullanmnda kurallara uyunuz. Bu malzemeler tehlikeli ve zehirleyicidir. 3.2. Anotlama (Anodizing) Anotlama ilemine metal kaplama yntemleri iersinde elektroliz ile kaplama yntemi de denir. Ana metalin katot, kaplama metali de anot olacak ekilde uygun bir elektrolit iersinde kaplama metali korozyona urar ve ana metalin zerini kaplayarak korozyondan korunmasn salar. Su ile temas eden yzeylerde uak yapsnn ok byk bir ksmnda anodizing ilemi yaplr. Yksek kaliteli bir kaplama trdr. Aluminyum Malzemelerde Kromla veya Sulfirik Asit Anotlama (CAA ve SAA) olarak isimlendirilir. Elektrolitik svsnn ismi CAA ve SAA bir elektrolitik bir ilem olup (galvanik bir prosedrdr) ve yzey zerinde oksit rt (krom veya slfr oksiti) oluturur. Bu ilem malzemede korozyon direncini artrd gibi malzemeye boyama ilemi ncesi iyi bir yapma yzeyi salar. Boyama ileminin (eer boyanacaksa) anotlama ileminden sonra 16 saat iinde uygulanmas gerekir. Alminyum yzeyler iin CAA ilemi AMM chapter 0102-08e gre yaplr. SAA ilemi ise chapter 01-02-09 a gre yaplr (A310 iin). Anotlama ileminden nce kullanlan temizlik maddeleri zehirli ve tehlikelidir. Bunlarn kullanmnda prosedre uymak gerekir. . Titanyum Malzemelerde nce bir anotlama ilemidir. Galvanik korozyon etkisini azaltr. Kuru yalayclarn malzeme zerindeki yapma etkisi iin iyi bir yzey oluturur. Bu ilem titanyumun dier malzemeler ile temasnn olduu yerlerde ve galvanik etkiyi azaltmak gerektiinde tatbik edilir. Bu ilemden sonra boyama ilemi yaplacaksa 16 saat iinde tatbik edilmelidir. Titinyum iin anotlama ilemi AMM chapter 010210 a gre (A310 iin) yaplr. 3.3. Boyama (Painting) Korozyondan korunmak iin metallerin organik boya maddeleri ile boyanmaktadr. Boyama ilemi fra veya pskrtme yolu ile yaplabilmektedir. Boyama ile korozyondan korunma ilemi olduka sk kullanlan bir ilemdir. Genellikle makine gvdeleri, tat kaportalar gibi fazla sya maruz kalmayan blgelerde kullanlan bir yntemdir. Boyama ilemleri uak yaplarndaki malzemelerde ok az yer hari tatbik edilir. Hem gvdenin d grnn oluturur hem de altndaki kaplama yzeyini korumu

olur. Boyama ilemleri SRM 51-23-10da yer alr, tamir sonras yaplan boyama ilemleri iin chapter 51-75-10da yer alr(A310 iin). Boyasz olan blgeler A310 iin unlardr. Slatlarn hcum kenar ve motor giri kaportasnn hcum kenar, CRES (korozyon dayanml elikten) yaplan pylon d yzeyleri, yolcu ve kargo kaplarnn srtnen ksmlar ve panelleri, APU eksozu, ekipman ve komponentler ( hcum as sensr, statik portlar), yatay stabilizatr etrafndaki srtnme plakas boyasz olan yzeylerdir. Dier tm yzeylerin blge ve yerine gre hangi boya ve usul ile tatbik edilerek kaplanaca SRM 51-23-10 da bulunabilir. Boyama ilemi iki farkl kat ile tatbik edilir. Birinci kat (Primer coat) korozyon direncini arttrr ve malzemenin ikinci kat boyas iin gzel bir yzey oluturur. Son kat (Top coat veya finish coat) uaa gerekli d grnm kazandrr ve primer kat boyay korur. Boyama lemi ( SRM 512310, A310 iin ) Boyama ncesi ilemler CAA (kromik asit anotlama), wash primer, chemical conversion coating (kimyasal dnm kaplama) ve epoxy coating (epoksi kaplama) uygulanan ilemler arasndadr. Malzeme ve kullanm amac ve yerine gre bu ilemlerden biri uygulanabilir (SRM prosedrne gre). lk kat (Primer coating) boya, Polyurethane (poliretan) veya epoxy (epoksi) bazl olup, bir katalizr veya sertletirici ve gerekirse bir inceltici bileiminden meydana gelir. Farkl tip koruyucu ilk kat boyalar kromatl ve kromatsz olanlar eklinde iki grupta toplanr. Son kat boya (Top coat), polyurethane( poliretan) bazldr. Bir sertletirici ve gerekliyse bir inceltici bileimi ile uygulanr. ki farkl uygulamas vardr. Birincisi poliretan gri son kat boya (Material number 16-002) i blgelerde uygulanr. kinci olarak poliretan son kat boya (Material number 16-018) ise d blgelerde tatbik edilir.
SAYFA 66
Y/T: REV:

4. EMPENANGE (KUYRUK KISMI) Empenange; yatay ve dikey stabilazatrler ile kuyruk konisi ksmlarndan olumaktadr.
ekil 4.1: Kuyruk ksm 4.1.Yatay Stabilizeler Uan kuyruk ksmn stabilizatrler ve kuyruk konisi oluturur. Sa ve sol yatay stabiliztrler de merkez ksmndan ayarlanabilir bir kafes yapsna sabitlenmitir. Hareket edebilen bu ksm arka basn blmesine sabitlenmi iki pivot sayesinde ayarlanabilir. Yatay stabilizatrlerin firar kenarlarnda kumanda yzeyi balantlar vardr. 4.1.1.Yaplar Yatay stabilizatr; sa ve sol ksmlardan ve merkez kafes yapsndan oluur. Stabilizatr arka sparndan menteelidir ve hareket ettirilebilir. n ve arka sparn gvdeye yakn ksmlar levha contalarla kapatlmtr. n spar, hcum kenarn tarken; arka spar da firar kenarn ve elevatr menteelerini zerinde bulundurur. Yatay stablizatr d tarafnda bulunan kaplama sac, ribler, sparlar ve merkez stabilizatr kafes kirileri temel yapy oluturur. Stabilizatre ait d aerodinamik ksmlar merkez ksma sadece sparlar zerinden balanr. Bu balantda baka bir yapsal balant paras kullanlmamaktadr.
SAYFA 67
Y/T: REV:
ekil 4.2: Yatay stabilizatrn yaps 4.1.2.Kumanda Yzeyi Balantlar Arka sparn arka yz, elevator menteeleri ile birleik olan ribler tarafndan oluturulur. Elevator balantlarnn bulunduu bu blge riblere balanan panellerle kapatlr. Bu panellerin bazlar bakm maksatlar iin sklebilir niteliktedir.
ekil 4.3: Yatay stabilizatr d taraf ile merkez kafes balants 4.2.Dikey Stabilizeler Uan kuyruk ksmnda bulunan dikey stabilizatr n ve arka spar birbirine balayan kaplama sacndan ve riblerden olumu gvdeye bal bir yapdr. Dikey stabilizatrn firar kenarnda kumanda yzeyi balantlar bulunmaktadr. 4.2.1.Yaplar Dikey stabilizatr gvdeden sklebilir zelliktedir. Stabilizatrn nnde bulunan hcum kenar da temel yapdan ayrlabilir. Dikey stabilizatrn alt n ksmnda bulunan dorsal fin (srt kanat) ayr bir nite olarak yapdan ayrlabilir. n ve arka sparlar, ribler ve kaplama dikey stabilizatrn ana yapsn meydana getirir. Stabilizatrn gvdeye olan balants, n ve arka sparlarda bulunan fittinglerle yaplr. Bu balantda baka bir yapsal balant kullanlmamtr.
SAYFA 69
Y/T: REV:
ekil 4.4: Dikey stabilizatrn yaps 4.2.2. Kumanda Yzeyi Balantlar Yatay stabilizatrde olduu gibi dikey stabilizatr arka spar arka taraf rudder destekleyen ribler tarafndan oluturulur. Rudder-stabilizatr balantlarnn bulunduu blge sklebilen kaplama panelleri ile kapatlmtr.
SAYFA 70
Y/T: REV:
ekil 4.5: Dikey stabilizatrn rudder balantlar 4.3.Kuyruk Konisi Uan airfoil yapsn salamak iin kuyruk konisinin ap gvdeye gre daha dar bir ekildedir.Bu blgenin yaps da uan gvde yapsyla ayndr.Ek olarak ekilde de grld (ekil 4.6) gibi strutlarla desteklenmektedir. Kuyruk konisinin en arkasna baz uaklarda APU yerletirilmitir ve alt tarafnda APU ulam kapa bulunmaktadr. Kuyruk konisinin zerinde dikey ve yatay stabilizatr balantlar bulunmaktadr. Bu ksm uaktaki basnl blgeden bulkhead ile ayrlmtr.
ekil 4.6: Kuyruk konisinin uaktaki yeri ve yaps 4.4.Motor (Nacelle), Yangn Duvarlar Ve Pylon Balantlar Motor nacelleì genellikle aadaki blmlerden meydana gelir: Air nlet Cowling Fan cowling Thrust reverser cowling Exhaust nozzle
Inlet cowl motor fan fwd case flanna cvatalarla balanr. Ancak montaj srasnda balant cvatalarn takmadan nce inlet cowl zerindeki iki adet index pin motor flan zerindeki karlkl olan deliklere geecek ekilde inlet cowlà oturtulur. Fan cowl`lar motor pylonuna zel menteelerle (hinges) balanrlar. Cowlù skmek gerektiinde mentee civatalar sklr. Sol ve sa fan cowl`lar alt taraftan 3 veya daha fazla (latch) mandal kilit dzeni ile karlkl olarak birbirlerine baldrlar. Motorlar gvdeye ya da kanatlara, pylon veya strut ad verilen motor balant elemanlar ile balanrlar. Pylon, motoru ilgilendiren tm pnomatik, elektrik, yakt ve hidrolik hatlarnn gei noktasdr. Pylonun temel vazifesi motorda ve thrust reverserda (itki eviricisi) oluan ykleri kanatlara veya gvdeye iletmektir.
SAYFA 72
Y/T: REV:

Pylonlar kanatlara pylon st sparna bal st balant (upper link) zerinden pylon alt sparna bal olan apraz destek paras (diagonal brace) zerinden ve kanat yapsna dorudan balanm olan pylon balantlar (strut fitting) zerinden tutturulur. Bu yapsal elemanlar, fuse pin (birletirme pimi) ve fuse bolt (birletirme cvatas) olarak bilinen balant elemanlar ile ana yapya balanrlar. n motor balants ile arka basn blmesi arasnda kalan pylon alt paras paslanmaz elik ya da titanyum ile imal edilir. Bu yap, motor scak blgesi ile motor mekanizma ve hatlarn birbirinden ayran bir fire barrier (yangn duvar) oluturur. Hareket edebilen kaporta panelleri pylonun n parasna menteeler ile tutturulur. tki evirici panelleri ise orta pylon blgesine yerletirilmitir.
ekil 4.6: Nacelle pylon grn ve ksmlar
SAYFA 73
Y/T: REV:
ekil 4.7: Pylonun kanada montaj ve motorun pylona montaj balantlar 5. GVDE SMETRS AYAR METOTLARI VE SMETR KONTROLLER Gvde simetrisi ayar metodlar ve simetri kontrolleri ile uak kanat yzeyleri ile yatay stabilizer (sfr konumda iken) arasndaki bilinen belli noktalarnn llmesi ve asal deerlerinin (referans noktasna gre) okunmas ile kanatlar ve yatay stabilizern birbirine gre konumu kontrol edilir. Dikey stabilizern asal konumu kontrol edilir. Simetri kontrolleri ile ayrca ini takmlarnn gvde simetrileri ve gvde ile konumlar kontrol edilir. Yan motorlar da gvde simetri kontrollerinde kontrol edilen blgelerdir. Yaplan bu ayar ve simetri kontrollerinde kontrol edilen blge zerindeki SRM nin vermi olduu noktalarn (A310 iin 51-50-00 ve B727 iin 51-60-00) arasnda elde edilen lm deerlerinin verilen limit deerleri ile kyaslanmasdr. Gvde simetri kontrollerinde llen deerlerdeki sapmalar SRM deerlerini geiyorsa belirtilen prosedre gre davranlr. Yaplan bu kontrollerde tespit edilen uygunsuzluklar, uan uua elverililik iznine engel tekil edebilir. Simetri kontrolleri uzun ilemlerden meydana gelen farkl prosedrler ile yaplr. Kontrollere balamadan nce uan kapal bir alanda, sert bir zemin zerinde (hangar) olmas gerekir. Doru ayar verilerini elde etmek iin nemlidir. Ak olan tm hava sirklasyon ekipmanlar kapatlmaldr. Uan ak olan tm d kaplar rzgrl havalarda kapal olmaldr. Kapal alan uygun ise uak rzgra burun ksm gelecek ekilde konumlandrlr. Rzgr hz 35 mphdan fazla olduunda uak ykseltilmez. Ayar

kontrollerini rzgr hz 10 mphdan az olunca, gece veya glgede gne ve ssnn uaa etki etmedii durumda ya da bulutlu gnlerde sert bir alanda tatbik edilir. Ayrca uak defuel (yaktn boaltlmas) edilir, (B727 iin 12-11-00). Ayar kontrolleri, motorlardan biri alt takdirde ya da uak gne na maruz kaldktan sonra en az bir saat iinde yaplamaz. 5.1. Uan Ykseltmek in Hazrlanmas ni takmlarnn yerde ak ve kitlenmi olmasna baklr. Burun ini takmlar kapaklar alr (Kokpit ini takm kontrol kolu off olmal). Ana ini takmlar kapaklar alr (Kokpit ini takm kontrol kolu off olmal). Jack padler yerletirilir. Padleri yerletirilecekleri yerler SRMde gsterildii ekilde olmaldr. Jacklar Manuele gre yerletirilir. ni takm takozlar alnr. Park frenleri srlr. Plump bob (kontrol akl) keel beam st sol tarafna (ana ini takm yuvasnda) desteine aslr (Sol ini takm yuvasnda.). Jack ilemleri iin jacklara bir kii yerletirilir. Bir kii seviye leine bakarak ana ini takm yuvasnda seviyeyi kontrol eder. 5.2. Uan Ykseltilmesi Uak ini takmlar verilen ykseklik kadar yerden kesene kadar belirtilen jack noktalarnda ykseltilir. Uak seviyeye alnarak ilgili SRM prosedrleri uygulanr.
SAYFA 75
Y/T: REV:
ekil 5.1: Uan jack noktalar 5.3. Tm Jacklarn Kitlenmesi Jacklarn ram lock somunlar elle sklr. Ram lock somunlarnn ayar vidalar anahtar ile sklr.
5.4. Uak Yksekliini Kontrol Etme Sol ve sa kanat zerinde verilen noktalardaki son deerler okunur ve ortalamas alnr. Burun ksmnda belirtilen noktann deeri okunur. Belirtilen noktalardaki okunan deerler istenilen deerler ile kyaslanr. Eer ykseklik istenilen ykseklikten fazla ise prosedrne uygun olarak jacklar indirilir ve uak tekrar seviyelendirilir.
ekil 5.2: Leveling cetveli


5.5. Eye-Piece Elevation Hesab Kanat zerindeki SRM de belirtilen noktann son deerlerinin ortalamas kullanlr. Bu deer ile SRM de belirtildii ekilde yaplan hesap ile (Bu ortalama deerden sabit bir saynn karlmasdr.) leveling bar ykseklii hesaplam olur. Bu hesaplanan say daha sonra ykseklik llrken kullanlr. 5.6. Floor Mark Labellarn Yerletirilmesi lm yaplacak SRMnin belirttii noktalara akl aslarak akln tam altnda yere zemin iaret etiketlerinin yerletirilmesidir. Bu noktalar burun ini takm oleosu, ana ini takm tow ringi, motor kaportalarn aarak belirtilen ilgili noktalar ve uak arka tarafndaki airstair ksmndaki noktalardr.
ekil 5.3: Floor mark label 5.7. Index CardIn Burun ni Takm Oleosu Merkez izgisi zerine Yerletirmek ndex card zemin iaret etiketi zerine yerletirilerek etiket zerindeki + iareti ile aktrlr. Emniyete almak iin zerine arlk ya da bant yardmyla sabitlenir.
ekil 5.4: Index card ve floor mark label
SAYFA 77
Y/T: REV:
ekil 5.5: Uan aligment kontrol noktalar
SAYFA 78
Y/T: REV:

5.8. Theodolite (Teodolit) Yerletirme ve Ayarlama Teodolit belirli bir noktaya yerletirilerek, iaretlenen uak noktalarna ait index cardlar yardmyla bu noktalarn lmnde kullanlan bir l aletidir. Belirtildii noktaya konumlandrlr. Eye piece elevation hesabna gre ykseklii ayarlanr. Azimuth (Bir noktann gerek gney ile arasndaki a) belirtilen noktaya gre sfra ayarlanr.
ekil 5.6: Teodolitin yerletirilmesi 5.9. Stabilizer Ayar Stabilizerin sfrlama ilemi yaplr. Yatay stabilizern sfr konumu salandnda stabilizer jak screw mekanizmasndaki st ve alt gimbal merkezleri arasnda (B727 iin 38,86 0,1) verilen l trammel (lye uygun bir ubuk) yardmyla kontrol edilir. l stabilizer kontrol kabindeki kumandas da sfr gsterirken tam ise ilem tamamlanm olur. Kontrol kabini kumandas sfrdayken trammel tam l vermiyorsa Stablizer trim kontrol sistemi enerjisi kesilir. l 38,86 olana kadar elle kumanda verilerek stabilizer ayarlanr. Bu ilemler yaplarak yatay stabilizern yatay konumu sfra ayarlanm olur.
ekil 5.7: Trammel
SAYFA 79
Y/T: REV:
ekil 5.8: Yatay stabilizer lm 5.10. Ykselme Deerlerini Alma Uak nceki yaplan tm ilemler ile ykseklik lme ve azimuth lme iin hazrlanm olur. Ykseklik deerlerinin llmesi kanat ve yatay stabilizer zerinde belirtilen noktalarn yerden yksekliinin 4-6 foot lsndeki cetveller ile llmesidir. Yatay stabilizer iin 25 foot lsndeki bir ubuk zerine 6 foot lsnde cetvel balanarak lm yaplr. Bu lm deerlerine eye-piece elevation hesab eklenerek deerler waterline cinsinden elde edilmi olur. Ayrca kanat ve yatay stabilizer zerinde llen noktardan SRM de belirtilenleri iin kendi aralarndaki mesafeleri llerek kaydedilir. 5.11. Azimuth Deerlerini Okuma Teodolit ( ayakl yere konumlandrlan, mercekli bir asal lm aleti) belirtilen istayona konumlandrlarak yseklik ve asal sfrlama ilemi referans noktasna uygun ekilde yaplr. Teodolit belirtilen gvde kanat ve stabilizer zerindeki noktalarn azimuth (Bir noktann gerek gney ile arasndaki asal l) deerleri llerek kaydedilir. lm yaplrken, llecek noktalarn akl ile yere konulan iaretleri kullanlarak noktalarn azimuthlar llr. Yatay stabilizer sfr konumunda olmaldr.
SAYFA 80
Y/T: REV:
ekil 5.9: Kanat ve stabilizer azimuth lm 5.12. ni Takmlar Simetri Kontrol Uak jack a alnm ve seviyelendirilmiken ini takmlar simetrisi kontrol edilir. BL 0 bir tebeir ile yere izilir. BL 0,00 ile ini takmlarnn tow ring merkezi arasndaki mesafe llr. lm iin tow ring lere taklan plump bobs (akller) kullanlr. Sol ve sa lleri arasndaki fark 1 inch ly geemez. Ayrca simetri kontrollerinde teodolitin yerletirildii noktaya (B727 iin BL 0,0 BST 1324) olan mesafeleri llr. Sol ve sa ini takmlar iin aradaki fark 1 inch lden fazla olamaz.
SAYFA 81
Y/T: REV:
ekil 5.10: tutucu
MLG akl tutucu
ekil 5.11: NLG akl
SAYFA 82
Y/T: REV:

Burun ini takmnn merkezi ile BL 0 arasndaki mesafe llr. Burun ini takm 0,20 inch lde merkezlenmi olmaldr. Ve burun ini takmnn merkezi ile A noktas (B727 iin BL 0,0 BST 1324) arasndaki l 0,40 inch toleransl olmal.
ekil 5.12: MLG simetri kontrol kontrol 5.13. Yan Motorlarn Boyuna Eksende Kontrol
ekil 5.13: NLG simetri
Yan motorlarn BL 0 ile arasndaki lm yaplarak simetrileri kontrol edilmi olur. Bu lmlerde motorlarn kaportas aldnda grlebilen noktalarn (SRMde belirtilen) izdmleri yere tanarak bu noktalarn ile BL 0 arasndaki l alnr.
SAYFA 83
Y/T: REV:
ekil 5.14: Yan motorlarn kontrol
SAYFA 84
Y/T: REV:

5.14. Dikey Stabilizer Azimuth Deerleri Dikey stabilizer azimuth lm iin teodolit bak 180 evrilir ve rudder firar kenar fairing merkezinde takl olan akl ile yere iaretlenmi marker label (iaret etiketi) llr. llen azimuth deeri ile dikey stabilizern uak merkezinin sol veya sa tarafna olan kaymas tespit edilir.
ekil 5.15: Dikey stabilizer azimuth lm 5.15. lmler Sonras lmler iin uak zerinde yaplan ilemler Manuel e gre normal konumuna getirilir. Yaplan lmler SRM de verilen deerler ile kyaslanarak limitler kontrol edilir. Kontrol edilen llerin kyaslanaca referans deerleri uan fabrikada yaplan sfr uu saysndaki deerlerdir. Bu deerler kontrol edilecei zaman veya byk bakmlar sonrasnda yaplan simetri ve ayar kontrollerinde kullanlr. lmlerdeki farkllklar uua elverililik iin engel tekil etmeyebilir. Bu farkllklar normal ya da normal olmayan servis ykleri ile meydana gelir. Ya da yanl yerletirilmi bir yap hatal lmlere sebep olabilir. Bu lmler ve uak yapsndaki baka unsurlar (Manuel de bahsedilen) dikkate alnarak uan uu emniyeti kontrol edilmi olur.
SAYFA 85
Y/T: REV:
1.3 Gvde Yaplar ve Uaklar
SAYFA 86
Y/T: REV:

1. FUSELAGE 1.1. Gvde Yaplarnda Basnl Bostikleme (Sealing) Sealing gnmz uaklarnda nemli bir ilemdir. Yakt kaaklarn nlemek, korozyondan korunmak ve d yzeylerdeki przsz sreksizliklerin doldurulmas gibi performansa etkiyen nemli yerlerde kullanlr. Yakt tank sealingi nemlidir nk yakt sznts gvenlik unsurudur ve uua engeldir. Korozyon nleme iin seal yaplmad takdirde ise byk bakmlara yol aar. Sealing ilemi, gazlar veya svlar belirli bir alana hapseder ya da istenmeyen alanlardan uzak tutar. Sealing svnn nfuz edecei yapsal dehlizleri kapatarak geii nler. Sealler bu yerlerde slak akc macun kvamnda uygulanr ve donmu halde yaparak kauuk katy ekillendirir. Sealing ilemleri tatbik edilen yerler unlardr: Yakt tanklar, basnl alanlar, evresel alanlar (harici yzeylerde), korozyon alanlar (farkl metaller arasndaki korozyon ve slak blgelerde), elektriksel alanlar, atele temas eden yzeyler, asit alanlar, svnn hapsedilmesi istenen yerlerde (galley ve lavabolar) kullanlr. Sealing ilemleri BAC 5000 Genel Sealing Yntem artnamesine uygun olarak tatbik edilmelidir. Sealler Fillet sealleri, Enjeksiyon sealleri, Kontak yzey sealleri, Paketlenmi sealler ve Fra ile tatbik edilen sealler olarak eitli ekillerde uygulanrlar. Sealler yap olarak -65F ile 160F aras scaklklarda ve 11 lb/in2 lik basn farkllklarnda yapsal s farkllklarna dayanabilen yaplardr. Basnl sealing (bostikleme) gerekli olan kabin basncnn muhafaza edilmesi iin gvde yapsnn seallenmesidir. Basnl blgeler iin bu ilem gvde yap elemanlarnn birleme aklklarnda ve gvde zerindeki balant elemanlar ile gvde sac arasndaki boluklarn doldurulmasyla yaplr.
ekil 1.1: Yzey kontak seali
SAYFA 87
Y/T: REV:
ekil 1.2: Fillet seali
SAYFA 88
Y/T: REV:
ekil 1.3: Gvde zerinde tipik bir seal
ekil 1.4: Yakt tank seali
SAYFA 89
Y/T: REV:
ekil 1.5: Basnl seal
SAYFA 90
Y/T: REV:
ekil 1.6: Gvde balant elemanlar seali
ekil 1.7: Yap zerinde seal blgeleri


(X taral blgeler basnl sealler, basnl sealler kabin zerindedir.) 2.ni Takmlar, Uu Kumanda Yzeyleri, Flap, Slat Ve Spoiler Balantlar Temel uu kumanda yzeyleri aileron, rudder ve elevatordr. Aileronlar kanat ucunda bulunan, arka sparà menteelenmi ana uu kumanda yzeylerinden biridir. Rudder, dikey stabilizatr arka spar`nda bulunan rib`ler zerinden mafsalldr. Rudder mentee balantlar n spar zerindedir. Elevatr menteeleri ise yatay stabilizatr balant rib`leri ile elevatr n spar arasndadr.
ekil 2.1: Aileron ve balans paneli
SAYFA 92
Y/T: REV:
ekil 2.2: Rudder baglant noktalar
SAYFA 93
Y/T: REV:
ekil 2.3: Elevatr balant noktalar ni takmlarnda dta bir silindir ve onun ierisinde hareket eden bir piston bulunur. D silindir uak yapsna; piston da tekerleklere baldr. Piston ile silindir birbirine dtan bir torsion link (dn makas) ile balanmtr. Ana ini takmlar ise uaa keel beam (omurga kirii) zerinden irtibatlandrlmtr. Flaplar kanat firar kenar altnda bulunan flap track`lara (flap raylar) balanmtr. Ayrca her bir flap carriage`lerle birbirlerine tutturulmutur ve flap nose link`lerle balant kuvvetlendirilmitir. Slatlar kanat hcum kenar altnda bulunan track`larla kanadn n ksmna balanmtr. Spoilerler kanat arka sparna muhtelif sayda mentee ile kanat yapsna yataklandrlmtr.
SAYFA 94
Y/T: REV:
ekil 2.4: Hcum kenar faplar yerleimi
SAYFA 95
Y/T: REV:
ekil 2.5: Firar kenar flaplar yerleimi
SAYFA 96
Y/T: REV:
ekil 2.6: Spoiler yerleimi ve grn 3.Kumanda Yzeyi Balantlar Arka sparn arka yz, elevator menteeleri ile birleik olan ribler tarafndan oluturulur. Elevator balantlarnn bulunduu bu blge riblere balanan panellerle kapatlr. Bu panellerin bazlar bakm maksatlar iin sklebilir niteliktedir.
ekil 3.1: Yatay stabilizatr d taraf ile merkez kafes balants 3.1 Kumanda Yzeyi Balantlar

Yatay stabilizatrde olduu gibi dikey stabilizatr arka spar arka taraf rudder destekleyen ribler tarafndan oluturulur. Rudder-stabilizatr balantlarnn bulunduu blge sklebilen kaplama panelleri ile kapatlmtr.
ekil 3.2: Dikey stabilizatrn rudder balantlar

4. Motor (Nacelle), Yangn Duvarlar Ve Pylon Balantlar Motor nacelleì genellikle aadaki blmlerden meydana gelir: Air nlet Cowling Fan cowling Thrust reverser cowling Exhaust nozzle
Inlet cowl motor fan fwd case flanna cvatalarla balanr. Ancak montaj srasnda balant cvatalarn takmadan nce inlet cowl zerindeki iki adet index pin motor flan zerindeki karlkl olan deliklere geecek ekilde inlet cowlà oturtulur. Fan cowl`lar motor pylonuna zel menteelerle (hinges) balanrlar. Cowlù skmek gerektiinde mentee civatalar sklr. Sol ve sa fan cowl`lar alt taraftan 3 veya daha fazla (latch) mandal kilit dzeni ile karlkl olarak birbirlerine baldrlar. Motorlar gvdeye ya da kanatlara, pylon veya strut ad verilen motor balant elemanlar ile balanrlar. Pylon, motoru ilgilendiren tm pnomatik, elektrik, yakt ve hidrolik hatlarnn gei noktasdr. Pylonun temel vazifesi motorda ve thrust reverserda (itki eviricisi) oluan ykleri kanatlara veya gvdeye iletmektir. Pylonlar kanatlara pylon st sparna bal st balant (upper link) zerinden pylon alt sparna bal olan apraz destek paras (diagonal brace) zerinden ve kanat yapsna dorudan balanm olan pylon balantlar (strut fitting) zerinden tutturulur. Bu yapsal elemanlar, fuse pin (birletirme pimi) ve fuse bolt (birletirme cvatas) olarak bilinen balant elemanlar ile ana yapya balanrlar. n motor balants ile arka basn blmesi arasnda kalan pylon alt paras paslanmaz elik ya da titanyum ile imal edilir. Bu yap, motor scak blgesi ile motor mekanizma ve hatlarn birbirinden ayran bir fire barrier (yangn duvar) oluturur. Hareket edebilen kaporta panelleri pylonun n parasna menteeler ile tutturulur. tki evirici panelleri ise orta pylon blgesine yerletirilmitir.
SAYFA 99
Y/T: REV:
SAYFA 100
Y/T: REV:
ekil 4.2: Pylonun kanada montaj ve motorun pylona montaj balantlar
SAYFA 101
Y/T: REV:

5. KOLTUK YERLEMLER VE KARGO YKLEME SSTEM Uak yaps iersinde koltuk yerleimleri ve kargo ykleme sistemini anlatmadan nce uak zerinde sistem yerleimlerini tanmak gerekir. ekil 5.1. de Cokpit (Uu kabini), Passenger compartment (yolcu kabini), FWD Cargo compartment (n kargo), AFT Cargo compartment (arka kargo), Bulk Cargo compartment (yma kargo) ve avionics compartment (Elektrik, elektronik komprtman) olarak grlmektedir.
ekil 5.1: Yap yerleimleri 5.1. Koltuk Yerleimleri Koltuk yerleimleri iki blmde incelenecektir. Birinci blmde kokpit koltuk yerleimi, ikinci blmde ise yolcu kabini koltuk yerleimleri anlatlacaktr. 5.1.1. Kokpit Yerleimi Kokpit koltuk yerleiminde veya drt koltuk bulunur. Uak tipine gre kokpit koltuk says deiir. Kokpit iersinde koltuk yerleimi standart olup drdnc koltuk istee baldr. Bu koltuklar kaptan (Captain) koltuu, yardmc kaptan (First Officer) koltuu ve gzlemci (mahit) (Occupant) koltuudur. Drdnc olarak bir ikinci gzlemci koltuu mecbur olmasa da bulunabilir. ekil 5.2 de bu koltuklarn yerleimi grlmektedir.
SAYFA 102
Y/T: REV:
ekil 5.2: Kokpit yerleimi 5.1.2. Yolcu Kabini Yerleimi Yolcu kabinindeki koltuk yerleimleri uak tipine gre farkl konfigrasyonlarda olabilir. Bunlar genellikle ekonomik tip, birinci snf ve ekonomik tip kark ve yksek younluklu tip koltuk dizilileridir. ekil 5.3 de bu koltuk yeleimleri grlmektedir.
ekil 5.3: Yolcu kabini koltuk yerleimi (a320) ekil 5.3. A320 nin koltuk konfigrasyonlardr. Basic All Economy (Temel Tm Ekonomik) tip iin ekonomik tip koltuklar 32 inch mesafe ile dizilmitir. Typical Mixed Class (Tipik Kark Snf) dizilite n ksmda birinci snf koltuklar, arkasnda ise ekonomik snf koltuklar yer alr. Birinci snf koltuklar 36 inch mesafe ile dizilirken, ekonomik koltuklar 32 inch mesafe ile dizilmilerdir. High Density (Yksek Younluk) tip dizilite ise koltuklar 30 inch mesafe ile daha fazla koltuk says iin yakn olarak dizilirler.
SAYFA 103
Y/T: REV:
ekil 5.4: Yolcu kabini koltuk yerleimi (a340) ekil 5.4 te ise A340 tip airbus uann deiik tip koltuk dizilileri grlyor. Srasyla tipik snf, hepsi ekonomik ve bileik versiyon koltuk dizilileri bulunmaktadr. Tipik snfta n tarafta birinci snf koltuk diziliinde 6 koltuk, arkasnda busines snfta 7 koltuk ve en arkadaki ekonomik snfta 8 koltuk dizilidir. Hepsi ekeonomik snf dizilite ise tm koltuklar 9 sradr. ekil 5.5 te ise koltuk diziliinin n grn grlyor.
ekil 5.5: Yolcu kabini koltuk yerleimi (A340) Koltuk yerleimleri ile birlikte kullanlan koltuk tipleri de deiiklik gsterir. ekil 5.6 koltuk dizililerinin alternatiflerini gstermektedir. Bu alternatiflere ait koltuk tipleri de dier ekillerde gsterilmitir. ekil 5.6 da A,B ve E tipi uu ekibi koltuklardr. C ikili ekonomik snf, D l ekonomik snf, F ekonomik snf tekli, G birinci snf l koltuk, H ise birinci snf ikili koltuktur.
SAYFA 104
Y/T: REV:
ekil 5.6: Koltuk tipleri
ekil 5.7: C tipi koltuk
ekil 5.8: D tipi koltuk
ekil 5.9: F tipi koltuk
ekil 5.10: G Tipi koltuk
ekil 5.11: H tipi koltuk
Koltuklarn dizili ekli ne olursa olsun yer demesine balanlar abuk sklebilir bir balantdr. Hepsi yer demesine ayn ekilde balanr. Koltuklar deme zerinde bulunan seat track (Koltuk raylar) yardmyla kolay ekilde sklp taklarak farkl tip dizililere dntrlebilir. Koltuklarn yere balanlar ekil 5.12 ve 5.13 de grlyor.
ekil 5.12: Koltuk balants balants 5.2. Kargo Ykleme Sistemi 5.2.1. Kargo Blmleri ve Kapasiteleri
ekil 5.13: Koltuk
Hem yolcu hem de kargo tayan tip uaklarda kargo blmeleri yolcu kompartmann altnda yerletirilmitir. Bu kargo blmeleri merkez kanat blgesinde yer alan ana ini takm yuvasnn n ve arka tarafnda olacak ekilde ikiye blnmtr. Ana ini takm yuvas kargo blmesini ikiye ayrr. n taraftakine n kargo (Forward Cargo Compartment), arka tarafta kalan blmeye ise arka kargo (Aft Cargo Compartment) denir. Ayrca arka kargo ile ayn blmde yer alan, yma kargo (Bulk Cargo Compartment) blm mevcuttur. ekil 5.14 de uakta yer alan kargo blmleri grlyor.
ekil 5.14: Kargo blmleri (A320) Gvdenin alt ksmnda yer alan kargo iin yine uan alt ksmnda ve sa tarafnda (Servis taraf) kargo kaplar yer alr. Biribirinin benzeri ekilde alan n ve arka kargo kaplar ekil 5.15 te grlyor. Bulk kargo kaps ise opsiyonel olarak bulunur.
ekil 5.15: Kargo kaplar (A320) A340 tip uak iin kargo blmleri ve kargo kaplar ekil 5.16 ve 5.17 da grlyor.
ekil 5.16: Kargo blmleri (A340)
ekil 5.17: Kargo kaplar (A340) Bulk kargo ile aft kargo ayn blmde olmasna ramen fakl ykleme kaplar olabilir. Birbirlerinden alar yardmyla ayrlrlar.

n kargo blmnde yar otomatik elektriki bir kargo ykleme sistemi mevcuttur. Konteynerler (Container) ve paletler (Pallet) iindir. n kargonun iyaps ekil 5.18 de grlmektedir. Arka Kargo bir a ile blnmtr. Blnen ksm bulk kargoyu oluturur. n kargo blm gibi yar otomatik kargo ykleme sistemi mevcuttur. Container ve Pallet ler iindir. Bulk (Yma) kargo blm yma yklerin yani konteyner veya paletler eklinde olmayan ykler iin tasarlanmtr. Bu yk tipleri yolcu antalar ve canl hayvan olabilir. Sklebilir bir a ile arka kargodan bulk ayrlabilir. Bu an serviste sarkmamas iin gergi elemanlar ile gerilmitir. Byk paketler arka kargonun kapsndan geirilerek bulk kargo blmne alnabilir. Ayrca bulk kargonun iinde de yklerin istifi iin i a blmeleri mevcuttur. ekil 5.19.
ekil 5.18: n kargo (Konteyner ve paletle ykleme)
SAYFA 108
Y/T: REV:
ekil 5.19: Bulk kargo ve a blmeleri (Yma ykleme) Yar otomatik kargo ykleme sistemi kullanlan n ve arka kargo blmlerinde yklemeler deiik l ve ebatlarda konteyner veya paletler ile yaplr. Bunlara UDL (Unit Load Device) denir. Kargo iersinde tam l konteyner, yarm ll konteynerler veya konteyner/palet kark ykleme ekilleri bulunur. A320 iin arka kargo 4 ULD alrken, n kargo 3 ULD kapasitededir.
ekil 5.20: n kargo yk kapasitesi ( A340 )
ekil 5.21: Arka kargo yk kapasitesi ( A340 ) 5.2.2. Kargo Ykleme Sistemi Yar otomatik kargo ykleme sisteminde bir kontrol panelinden verilen kumandalar ile yk konteyner ve paletleri kargo giriinden itibaren kargo zemine yerletirilmi makara

sistemleri vastas ile tanr ve ykleme noktasnda konteyner veya paletler kilitlenerek emniyete alnr. Bu ykleme sisteminin elemanlarn srayla aklayarak grevlerinden bahsedeceiz. Ball Mats
Ball matler kargo kapann giriinde zemine denmi bilyal plakalardr. zerindeki deliklere bilyalar yuvalandrlm olup kargo yknn otomatik kargo sistemine yklenirken kolayca kaydrlmas salanr. Ball matlerin ekilleri ekil 5.22 ve 5.23 de grlyor.
ekil 5.22: Ball mats Ball mats
ekil
5.23:
Ball matler kargo giriindeki her iki tarafta bulunan giri klavuzlarnn (Entrance guides) aresnda tm yzeyde bulunur. Kargo yk birimlerini yanal ve boyuna hareket ettirmek iin kullanlrlar. Rollers
Roller tracklar (Makara raylar) n ve arka kargonun merkez izgisi zerinde bulunurlar. zerlerinde takl olan makaralar bulunmaktadr. Roller Tracklar sayesinde Unit Load Device (Yk Birimleri ) kargo iersinde boyuna (Arkadan ne doru) hareket yapabilirler. Klavuz makaralar olarak da kap eikleri ve hatlarn hasarlanmasn nlemek iin ayrca kullanlrlar. ekil Roller 5.24:
SAYFA 110
Y/T: REV:

Door Sill Latches Kap eiklerinde kullanlan mandallardr. Her iki kargonun da eiinde bulunur. Bu eik mandallarnda ayn zamanda bir manuel kumandal YZ mandal, bir y- mandal, bir klavuz makara ve bir limit switch i bulunur.
ekil 5.25: Door sill latch YZ- Latches
YZ-mandallar kargo kompartmann yan duvarlarnda bulunan kargo frameleri zerinde ok sayda bulunurlar. Bazlarnda tama makaralar da bulunabilir. A320 uak tipinde n kargoda 12 tane tama makaral YZ mandal ve 3 tane sabit YZmandal bulunur. Arka kargoda ise 18 tama makaral YZ mandal ve 3 tane sabit YZ mandal bulunur.
ekil 5.26: YZ- latch (Fixed ve tranport roller tip) XZ- Latches
XZ mandallar A320 iin n kompartmanda 2 tane arka kompartmanda 3 tane kullanlr. Unit Load Device (kargo yk birimlerini) kilitlemek iin kullanlr.
ekil 5.27: XZ- latch Entrance Guides Kargo giriinde sol ve sa olmak zere her iki tarafta bulunurlar. Kargo yk birimlerini ball matler zerinde tanmas iin kap eiinden sonra klavuzluk yapan makaral elemanlardr. Yk birimlerine yan tarflarn destek olarak ball mat zerine doru dzgn ekilde tanmalarn salayan elemanlardr.
SAYFA 111
Y/T: REV:

ekil 5.28: YEntrance guides Guide Guide elemanlar Y ekseninde yapan elemanlardr. Yk ball matler zerinde tutmak iin ileri ucuna taklm makaral ekil 5.29 : Y- guide Power Drive Units
Yklavuzluk birimlerini ball matin klavuz elemandr.
Elektrik kumandal g hareket nitesi makaral bir yapdr. Makaras elektrik enerjisini kullanarak kendi kendine dnmesini salayan bir motora sahiptir. Yk tama birimlerini kargo zeminindeki makaral kzaklar zerinde hareket ettirebilmek iin kullanlrlar. Birer tanesi kargo giriindeki ball mat yzeyinde olmak zere kargo hattnda n kargo iin 4 ve arka kargo iin 5 tane power drive unit bulunur.
ekil 5.30 : Power drive unit ekil 5.31 da ise Power drive unitin i yaps ve elemanlar grlmektedir.
SAYFA 112
Y/T: REV:
ekil 5.31 : Power drive unit End Stops
End stoplar makaral kzaklarn sonunda bulunurlar. End stoplar yk tama birimlerini kilitlerler.
ekil 5.32: End stop
SAYFA 113
Y/T: REV:
ekil 5.33: Kontrol paneli Control Panels Kumanda paneli yar otomatik kargo ykleme sisteminin altrlmas iin kullanlr. zerinde kumanda anahtarlar ve kolu bulunur. Kargo kaps zerindedir.
ekil 5.34: Kargo i yaps

6. KAPILARIN YAPISI, MEKANZMALARI, ALIMA VE EMNYET TERTPLER Uan eitli blmlerine ulam salayan kaplar sklebilir nitelerdir. Kaplar, passenger/crew doors (yolcu ve ekip kaplar), emergency exits (acil klar), cargo doors (kargo kaplar), access doors (eriim kaplar), service doors (servis kaplar) ve fixed interior doors (sabit i kaplar) olmak zere alt gruba ayrlr. Bir kap uyar sistemi, ekibe kaplarn kapatldn ve tamamen kilitlendiini gsterir. Ana ve burun ini takmlar iin de kapaklar mevcuttur. Kap etraf ve yaps hava kaaklarn nlemek iin lastik contalarla donatlmtr. Kt hava koullar altnda bir kapnn uzun bir sre ak kalmas gerekiyorsa; uak iinde hasar meydana gelmemesi iin koruyucu kaplamalar kullanlr. Yolcu ve ekip kaplar, hz 40 knota kadar kabilen hava akmnda alabilir, hz 65 knota kadar kabilen hava akm altnda akta kilitli tutulabilir.
ekil 6.1: Uakta kap yerleimi
SAYFA 115
Y/T: REV:
ekil 6.2: Uakta kap yerleimi 6.1. Passenger/Crew Doors (Yolcu / Ekip Kaplar) Yolcu/ekip kaplar, forward entry door (n giri kaps), aft entry door (arka giri kaps) ve door mounted evacuation slides (kapya bal boaltma kzaklar) olarak eit kapdan oluur. 6.1.1. Entry Doors Giri kaplar, gvdenin n sol ve arka sol tarafnda bulunan, i taraf-d taraf alan, tapa tip kaplardr. Kap aldnda, kap n tarafnda bulunan st ve alt mentee donatlar kapy destekler. Kap, uan iinden ya da dndan alabilir.
SAYFA 116
Y/T: REV:
ekil 6.3: Kapnn i taraftan almas Kap, ortasnda bulunan kol zerinden, el ile alr. Kap yaps iinde bulunan mekanizma, makara kilitleri serbest brakr ve kapnn i tarafa doru hareket etmesini salar. Bu aamadan sonra kap el ile dar doru alabilir. Kap sonuna dek aldnda, bir kilit mekanizmasnn devreye geirilmesi ile kap akta kilitlenir. Kap aznda bulunan merkezleme klavuzu sayesinde kap alrken belirli bir hareketi takip eder. Kap kapatlp yolcu kompartman basnlandrlmaya balandnda erevede bulunan kap limitleri ile kap yapsnda sabitlenmi olan ayarlanabilir limit pimleri temasa geer. Basn etkileri ile contalarn zarar grmesini nlemek amacyla kap zerinde biriken ykler bu limitler ile uak gvde yapsna iletilir. Kap gvdesinin st ve alt ksmlarna menteeli birer flap yerletirilmitir. Kap kapatldnda, kap menteeleri etrafnda bulunan aklklarn kapatlmas bu flaplar tarafndan gerekletirilir. Kapnn bu blgelerinde su boaltmlar mevcuttur. Kap yaps ve erevesinde kap uyar sistemine ait bir uyar alteri bulunur. Kap ama-kapatma ilemlerinde kap kontrolnn kolaylatrlmas iin yardmc kollar kullanlr.
SAYFA 117
Y/T: REV:
ekil 6.4: Kapnn d taraftan almas 6.1.2. Kap Ama-Kapama lemleri Ama ileminden nce escape slide kolu disarmed konumuna getirilir ve pimi taklr. Disarmed konumuna alnmazsa kap alnca slide da birlikte alr. Kaplar, i taraftan kolun saat yn tersine dndrlmesi ile alr. Kolun dndrlmesi ile, ona bal olan kam plakas asal hareketi mandallama krankna iletilir. Mandal kranknn ularna bal olan mandallama rotlar hareket eder ve kap kilitlerden kurtulup ieri doru hareket eder. Kap ieri hareket ettikten sonra, uyar alteri devreye girer ve kap uyar lambas yanar. Kolun altrm olduu mandal rodlar, st ve alt taraflarda bulunan flaplar da ieri hareket ettirir. Kolun 180lik hareketi neticesinde kol limitlerine dayanm ve kap sonuna dek ieri girmi olur. Kolun son hareketlerinde tetikleme krank almaya balar ve kapnn dar doru almasn salayan menteeler almaya balar. Kap bu aamadan sonra merkezleme klavuzu zerinde serbeste hareket ettirilebilir. Bu hareket iin kap, yardmc kollarndan tutulup dar doru itilmelidir. tme srasnda, merkezlemeye yardmc olan rads kolu, kapnn dnerek almasn salar. Bu kol sayesinde kap sonuna kadar aldnda yaklak olarak 180 dnm olur. Kap, akta kilitlenirken kap kolu otomatik olarak saat ynnde 45 dner. Bu hareket neticesinde tm mekanizma kilitlenir. Kap uak d yzeyine paralel hale gelince, limitler temasa geer ve bylece kapnn daha fazla

hareket etmesi nlenmi olur. Kap, d taraftan alrken ise ncelikle kol dar doru ekilmeli ve saat ynnde dndrlmelidir.
ekil 6.5: Kap mekanizmas
SAYFA 119
Y/T: REV:
ekil 6.6: Kol mekanizmas Kap kapatlrken, kap kilit ayrma koluna baslarak kap kilitten kurtarlr. Yardmc kollardan tutularak kap ekilirken kol, tam ak konumuna geri gelir. Merkezleme klavuzu sayesinde ieri dzgnce gelen kap, kol saat ynne dndrlerek dar doru hareket eder. Hareketi sonunda kapnn kilit makaralar kilitlenerek kap kapatlm olur. 6.2. Emergency Exit Hatch (Acil k Kaps)
SAYFA 120
Y/T: REV:
ekil 6.7: Acil k kaps Yolcu kompartmannn acil bir durumda boaltlmas iin bu kaplar kullanlr. Acil k kaplar tapa tip olup kanat zerinde konumlandrlmlardr. k kaplar uan iinden ya da dndan alabilir. Kap, pencere stndeki ayrma kolu ile alr. Kap dardan alrken ama paneli zerine bastrlr ve kap kilitleri serbest kalr. Bu durumda, kapy i taraftan tutacak bir yardmc olmaldr. Kapak ieriden alaca zaman, ayrma kolu aa doru ekilir ve kilitler ayrlr. Kap salamca tutularak ieri alnr.
SAYFA 121
Y/T: REV:
ekil 6.8: Acil k kapsnn i taraftan almas 6.3. Cargo Compartment Doors Kargo kompartman kaplar gvdenin alt sa tarafna yerletirilmitir. Bu kaplar tapa tipte olup ieri doru almaktadr. zerindeki menteeler, kapnn el ile yukar doru almasn salar. Bu kaplar, kargo yklemesi ve kargo bakm ilemleri iin ve ayrca oksijen tplerine eriimi salamak iin kullanlr.
SAYFA 122
Y/T: REV:
ekil 6.9: Kargo kaps Her kap, alminyum yapda imal edilmi olup iinde webler ve stiffenerlar bulunur. Merkezleme mekanizmalar ve makaralarla kap hareket ettirilir ve kilitlenir. Kap etraf devaml bir conta ile evrelenmitir. Bu conta, hava kaaklarn nler. Kap zerinde biriken basnlandrma ykleri limitler zerinden uak gvde yapsna iletilir. Her kapda birer dengeleme mekanizmas vardr. Mekanizma, kapnn kendi arlndan dolay dmesini nler. D kap kolu, kap yzeyi ile ayn seviyededir. Kapy dtan amak iin bu kolun dar ekilmesi ve saat yn istikametinde dndrlmesi gerekir. Kolun dndrlmesi yap iindeki tpleri evirir ve kilit makaralar hareket eder. Makaralarn hareketi ile kap kilitten kurtulur ve ieri doru hareket eder. Denge mekanizmas gerginlii altnda kap alabilir. Mandallar hareket edip kap kilitten kurtulduu zaman, uyar alteri devreye girer ve kokpitte uyar yanar. Kap kapatlrken ise kapnn yannda duran ekme halat ekilerek kap kolu tutulur ve kap sonuna dek ekilip kol saat ynne dndrlerek kap aada kilitlenir.
ekil 6.10: Kargo kapsnn kapatlmas 6.4. Service Doors 6.4.1. Galley Service Doors (Mutfak Servis Kaplar) Giri kaplar ile benzer zelliklere sahip olan bu kaplar gvdenin sa tarafnda bulunurlar. Bu kaplarda da bir st ve bir alt mentee bulunur. Her bir servis kaps iten veya dtan alabilir. Kapy amak iin ama kolunun dndrlmesi gerekir. n ve arka servis kaplar benzer yapdadr.
SAYFA 124
Y/T: REV:

6.4.2. Air Conditioning Access Doors (Hava Koullandrma Eriim Kapaklar) Hava koullandrma kapaklar, soutma packleri iin eriim salar. Bu kapaklar her bir packin altna, gvdenin alt ksmna yerletirilmitir. Kapaklarn kapatt blge basnszdr. Hava koullandrma kapaklar yapsal olarak benzerdir. Kapaklar yapya menteelerle tutturulmutur. Kapak malzemesi kompozittir. Kapan kilitlenmesi, kapak evresinde bulunan kilitlerle yaplmaktadr.
ekil 6.11: Hava koullandrma eriim kapaklar 6.4.3. Lower Nose Compartment Access Door (Alt Burun Kompartman Eriim Kapa)
SAYFA 125
Y/T: REV:
ekil 6.12: Alt burun kompartman kapa n alt burun kompartman kapa, ieri doru alan tapa tip bir kapdr. Kap sadece dardan alabilir ve yeri burun ini takmnn ndr. Kapak zerinde uyar alteri bulunur ve kapak ald zaman kokpitte uyar grlr. Kapak alminyum malzemeden imal edilmi bir ereve ve kaplama yapsdr. Uak yapsna menteelerle balanmtr. Hava kaaklarn nlemek iin etrafnda bir conta bulunur. Kap alaca zaman ncelikle kol zerinde bulunan tetie basarak kolun dar doru gelmesi salanmaldr. Bu aamadan sonra, kol dndrlerek kap kilitleri serbest braklr. Bylece kap yukar doru alr. Kap kapatlrken de kol evrilip kap kilitlendikten sonra, kol ieri itilerek yzeyle ayn seviyeye getirilmelidir.
SAYFA 126
Y/T: REV:

6.4.4. APU Access Door (APU Eriim Kapa)
ekil 6.13: APU eriim kapa APU kapa, gvdenin arka alt ksmnda bulunan APU kompartmann kapatr. Bu kapak, APUya kolay eriimi salar. Kapaklar, d taraflarnda bulunan menteelerle yapya balanrlar ve kapandklar zaman mandallarla sabitlenirler. Kapaklar, bu mandallarn kurtarlmas ile alr ve rodlarla akta sabitlenirler. Kapak zerinde bir drain mast (boaltm ubuu) ve bir APU soutma havas egzozu bulunur.
SAYFA 127
Y/T: REV:

Kapak yaps tamamen alminyumdan imal edilmitir. Mandallar, kilit balantlar, limitler ve menteeler, alminyum alamlarndan ve paslanmaz elikten yaplmtr. Drain mast ise kompozit malzemelidir.
6.4.5. Electronic Equipment Compartment External Access Door (Elektronik Ekipman Kompartman Dtan Eriim Kapa) Elektronik ekipman kompartman eriim kapa, bir tapa tipi, ieri alr, kayar tip kapdr. Yeri burun ini takm yuvasnn arkasdr. Kapak dardan alabilir zellikte olup zerinde uyar sistemi iin bir alter bulunur. Kap raylar sayesinde, kapak, ieri, yukar ve saa doru hareket ederek alr. Kap alminyumdan imal edilmi bir ereve-kaplama yapsdr. Etrafnda hava kamasn nleyecek evresel bir conta bulunur. Kapak kapal pozisyonda kilitli iken basn etkisi ile limitlere dayanr. Kapnn kilitleme ucunda bulunan makaralar klavuzlarna oturarak kapak kilitlenmi olur. Eriim kapann alabilmesi iin tetie baslp kola ulalmaldr. Bundan sonra kol dndrlp kilit makaralarnn yuvalarndan kmas salanr. Bu srada uu kabininde kapaa ait lamba yanar. Kap yukar ve saa doru itilerek kapnn raylar zerinde kaymasna izin verilir. Kapatma ileminde kap ekilip kapatldktan ve kilitlendikten sonra, kol itilerek yzey ile ayn seviyeye getirilmelidir.
SAYFA 128
Y/T: REV:
ekil 6.14: Elektronik ekipman kompartman eriim kapa 6.4.6. Miscellaneous Exterior Service Doors (eitli D Servis Kapaklar) Aft Toilet Service Door (Arka Tuvalet Servis Kapa): Arka alt gvde yzeyine yerletirilmitir. Kapak aldnda tuvalet boaltma ve temizleme hatlarna ve boaltma valfi koluna eriim salanm olur. CSD (Constant Speed Drive) Reservoir Sight Gage Access Door (CSD Ya Haznesi Grsel Kontrol Eriim Kapa): Bu kapak, motor ya eriim kapann arkasnda, her motora yerletirilmi kk, dikdrtgen ekilli bir kapaktr. Kapak aldnda, CSD ya seviyesi kontrol edilebilir. Kapak abuk alabilir balant elemanlar ile kilitlenir. Engine Oil Tank Access Door (Motor Ya Tank Eriim Kapa): Motor ya tank eriim kapa, motor alt ksmnda, ya tankna yakn bir blgeye konulmutur. Kapak aldnda, ya tank ikmal kapana dorudan eriilebilir ve kapatldnda, abuk alr balantlarla kilitlenir.
SAYFA 129

Ground Air Conditioning Access Door (Yer Hava Koullandrma Balants Eriim Kapa): Bu kapak gvde kaplamasnn tam altnda bulunur. Aa doru alan kapak, hava koullandrc iin kullanlabilen yer arabasnn sisteme balanmasn salar. Water Service Door (Su Servis Kapa): Gvde altna yerletirilmi bu kapak, dikdrtgen ekilli kk bir kapaktr. Kapak aldnda, yolcu su sistemi iin ikmal balants, ikmal valfi, tama hatt ve hava valfine eriim salanabilir. External Power Receptacle Door (Harici G Balants Kapa): Harici g iin balant yeri; n gvde alt sa tarafna konulmutur. Balant kapa aldnda g balants buraya yerletirilebilir.
ekil 6.15: eitli d servis kapaklar Forward Toilet Service Door (n Tuvalet Servis Kaps): Kapak, gvdenin sa tarafna yerletirilmitir. Kapak aldnda, kapak menteeleri tarafndan yaklak olarak 145 alr ve servis alanna eriim salanr. Kapak kapandnda gvde kaplamasnn devam haline gelir. Oxygen System Charging Panel Door (Oksijen Sistemi Doldurma Paneli Kapa): Kapak dikdrtgen ekilli olup panel blgesinde, gvde kaplamasnn devam niteliindedir. Aldnda, oksijen sistemi ikmal valfine, kapatma valflerine, oksijen sistemi basn gstergelerine eriim salanabilir.
SAYFA 130
Y/T: REV:

Pressure Fueling Station Access Door (Basnl Yakt kmal stasyonu Eriim Kapa): stasyon kapa, sa kanat hcum kenar alt yzeyine yerletirilmitir. Kapak aldnda ikmal balantsna ve gstergelerine eriim salanabilir. Kapak, mandallar sayesinde kilitli durumda kalr. Dier Eriim ve Blowout (Hava Karma) Kapaklar: Bu kapaklar, APU hat ve kanallar iin eriimi salar.
6.5. Fixed Interior Doors kaplar, uu kompartman kaps ve tuvalet kaplarndan oluur. Bu kaplar kokpit ve tuvaletler iin eriim salar. kaplarn bir tarafnda menteeler bulunur. Tuvalet kaplar bal petei yapda olup fiberglas kaplamaldr. Menteeler zerinde ince ayar yapmak mmkndr. Uu kabini kaps iki panele sahiptir. Eer herhangi bir sebeple kap skr ve almazsa, bu panellerin sklmesi ile kompartmana eriilebilir. 6.5.1. Control Cabin Door (Uu Kabini Kaps)
SAYFA 131
Y/T: REV:
ekil 6.16: Uu kabini kaps Kokpit kaps, yolcu kompartman ile uu kompartmann birbirinden ayrr. Kap elektriksel bir kilide sahiptir. Ayrca zerinde hava karma panelleri ve acil klar bulunur. Kap yaps, alminyum malzeme ile oluturulmutur. Kap d yzeyi dekoratif olarak kaplanm durumdadr. Kap, yolcu kompartmanna doru her iki ynden de alr. Kap her iki taraftan elektriksel olarak kilitlenebilir. Acil bir basn dengesizlii durumunda kapnn zerinde konumlandrlm olan hava karma panelleri her iki taraftaki basnc eitler. Paneller mandallar ile kapya sabitlenmitir. Basn dengesizlii olutuunda bu mandallar atarak panel alr. st hava karma panelleri ekip tarafndan bir acil k olarak kullanlabilir. Bu ilem iin hava karma panelinin st ksmna bir kol yerletirilmitir. Acil bir durumda bu kol ekilerek panelin yanlarnda bulunan sabitleme pimleri boaltlr ve panelin ekilmesi ile k yolu alm olur.
SAYFA 132
Y/T: REV:

6.6. Door Warning System (Kap Uyar Sistemi) Kap uyar sistemi, ekibe herhangi bir kapnn ak ya da kilitli olmadn gsterir. Sistemde; n ve arka giri kaplar, n ve arka mutfak servis kaplar, n ve arka kargo kaplar, alt burun kompartman eriim kapa ve elektronik ekipman kompartman eriim kapaklar iin birer uyar sensr ve lambas bulunur.
ekil 6.17: Kap uyar sistemi sensrleri ve paneli Herhangi bir kap aldnda kapdaki sensr devreyi tamamlar ve master caution (ana uyar) lambalar, kap ana uyar lambas ve kap uyar lambas yanar. lgili kapnn kapatlp kilitlenmesi ile bu lambalar sner. Uyar lambalarnn test edilmesi mmkndr.
7. UAK PENCERELER, RZGR KORUMA YAPILARI VE MEKANZMALARI


Uak pencereleri ve rzgr koruma yaplar (Wind Shield) uak zerinde bakm ve kontrolleri nemli yaplardr. Uaklarda kullanlan camlar fakl malzemeler olup iki, katl yapdadr. Bu yaplarn taklp sklmesinde AMM prosedrleri nceliklidir. Yaplarnda emniyet ve szdrmazlk nemlidir. Basnlandrlm gvde yaps zerinde, basncn bu yaplarda kaybolmas veya hasarlarnn uu emniyetine olan etkisi ciddiyet arz eder. Uak pencereleri AMM Chapter 56da yer almaktadr. Uakda bulunan pencereler bulunduklar yere gre farkl malzeme ve yapda olup her camn skm takm prosedrde farkl olacaktr. Bu pencereler uak zerinde snflandrlacak olursa kokpit pencereleri (Wind Shield), yolcu kabini pecereleri (Passenger Compartment Windows), acil k pencereleri (Emercengy Exit Windows), kap pencereleri (Door Mounted Windows), gzlem pecereleri (Viewer and Observation Windows) olarak saylabilir. ekil 7.1de uak pencereleri grlmektedir. Her pencerenin yap, malzeme ve skm takm kendine ait prosedrle zeldir.
ekil 7.1: Uak pencereleri 7.1. Kokpit Pencereleri Kokpit pencereleri birden bee kadar numaralandrlm olup sol ve sa olmak zere toplam on adettir. Birbirinin simetrisi olan pencerelerin numaralar ayn olup sol ve sa olarak isimlendirilirler. Sol ve sa simetrik pencereler iin yap, skm takm ve kontrol prosedrleri ayndr. Bu pencerelerden 2 numaral olan kayar tip alan cam olup 1, 3, 4 ve 5 numaral camlar sabittir. Baz kokpit camlar window anti-ice system e (Pencere buzdan korunma sistemi) baldr.
SAYFA 134
Y/T: REV:
ekil 7.2: Kokpit pencereleri ierden
ekil 7.3: Kokpit pencereleri dardan 1 Nolu Cam Bir nolu cam tabakadan oluup d tabakas cam, ortas vinil, i tabaka cam eklindedir. Bu camlar farkl ekilde olabilir. Bunlar PPG, Sierracin ve Triplex tipidir. Tabakalar dtan ie doru kalnlamaktadr. Montaj zerinde basn sealleri bulunur. ekil 7.4 ve 7.5 bir nolu camn yapsn ve malzemelerini gstermektedir.
SAYFA 135
Y/T: REV:
ekil 7.4: PPG ve sierracin tip bir nolu cam
ekil 7.5: Triplex tip bir nolu cam Bir nolu camlar, ku darbelerine kar direnlidir. cam, d camdan kalndr ve i cam ayn zamanda pencerede ana yapdr. cam uan i basn ykn de tamaktadr. kinci (orta) yap vinil (vinyl) katmandr. Ayn zamanda i camn krlmas durumunda emniyet camdr. D cam yapsal deildir ancak cama rijit, sert ve izilmeye kar direnli bir yzey salar. Yamurlu hava koullarnda pilota uygun gr salamak iin su tutmaz bir kaplama yaplmtr. Bir iletken erit d camn i yzeyinde bulunur. Bu iletken, buzlanma ve buharlanmaya kar cam elektriki olarak str. Elektrik terminali ile iletken erit arasnda balanty salayan bus barlar camn st ve alt kenarlarnda bulunur.
SAYFA 136
Y/T: REV:

Bir nulu camda alrken (Elektriki stmal tm camlarda) elektrik gerilimine kar dikkatli olmal ve gerekli tedbir alnmaldr. Autotransformer k voltaj 250350 Volt deerindedir. Bu gerilim kaza ve yaralanmaya sebep olabilir. Bir nulu camlarn her tipi iin de yaplar ve basn sealleri ekil 7.6da grlmektedir.
ekil 7.6: Bir nolu cam tiplerinin yaps ve basn sealleri 3 Nolu Cam
ekil 7.7: nolu cam nolu camlar yap olarak iki tabakadr ve bu iki tabaka arasnda fenolik (Phenolic) boluk eleman konularak tabakalar arasnda bo bir katman oluturulur. ki tabaka birbirine temas etmez. D tabaka gerilmi akrilik (Stretched Acrylic) olup, i tabaka daha ince bir akrilik tabakadr. D tabaka i tabakadan kalndr. D ksmnda basn sealleri bulunur. Fenolik boluk camn i yznde buharlanmay nleyen bir yaltm boluu salar. camn st ksmnda kk bir delik bulunur. Bu delik her zaman ak olmaldr. Bu delik, kabin iindeki basn ile cam i boluundaki basncn birbirine eit olmasn salar. Ayrca nulu camn yapsnda bir thermal switch bracket bulunur. 4 ve 5 Nolu Camlar

Drt ve be nolu camlar yap zellik olarak birbirlerine benzerdirler. Drt ve be nolu camlar Polyvinyl butyral (Vinil) tabakann her iki tarafna cam tabaka konularak meydana getirilir. Ancak drt nolu cam iin bir fazla tabaka vinil konularak bir ku arpmas ile krlabilecek camn parampara olmas nlenmi olur. letken bir erit d camn i ksmnda bulunur ve camn elektriki stmas ile buz ve buharlanmaya kar korunmasn salar.
ekil 7.8: Drt nolu cam
ekil 7.9: Be nolu cam
SAYFA 138
Y/T: REV:
ekil 7.10: , Drt ve be nolu camn yaps ve basn sealleri 2 Nolu Cam
ki nolu camn zellii kzak (Track) zerinde arkaya doru kayabilen ve bu sayede havalandrmaya ve haberlemeye imkn salayan bir yapdadr. Yer iletmelerinde alabilir zelliktedir. Sa taraftaki iki nolu cam acil k olarak kullanabilmek iin dardan amak mmkndr. Camn yap olarak tabakas bulunur. Dier camlarda olduu gibi ortada vinil tabaka, i ve dta cam tabaka bulunur. Ve en kaln tabaka ite olup dar doru kalnlk azalr. ki nolu camn yaps ekil 7.11de grlmektedir.
ekil 7.11: ki nolu camn yaps


ki nolu alabilir camn alabilmesi iin bulunan mekanizmasnn paralar ekil 7.12de grlmektedir. ekil 7.12 iki nolu sol cam olup, sa cam iin ekil 7.13e baknz. Sa ayn zamanda dardan alabildii iin dardan ama mekanizmas bulunur.
ekil 7.12: ki nolu sol camn ama kapama mekanizmas
SAYFA 140
Y/T: REV:

ki camn ama kapama mekanizmasnda Tetikli tutamak ( handle ve triger), mafsallar (Bellcranks), itici kollar (Push rods), kuma ve ve koruyucu kaplama (clothes and guard protector), balantlar (Link), yaylar (Springs), cam ama mandal plakas (Window open latch plate), st makara (Upper roller), st kzak (Upper track), alt makara (Lower roller) , alt kzak (Lower track), mandal mekanizmas kolu (Latch mechanism rod), d eriim kapa (External access door),d srme kolu (External release handle) bulunur.
ekil 7.13: ki nolu sa camn ama kapama mekanizmas cam ana yapdr ve kabin ii basncnn ykn tayan yapdr. Vinil yap ikincil yap olup emniyet amal ve camn paralanmasn nleyen bir yapdr. D cam ise

yapsal olmayp rijit, sert ve cam izilmeye kar direli yapan tabakadr. D camn i yzeyinde iletken bir erit cam str. Cam amak iin, kol kullanlr. Bu kol mafsal dndrr ve bal olduu alt,st ve arka mafsallar hareket ettirir. Bu mekanizma cam ieri doru hareket ettirir. Camn alabilmesi iin makaralar hareket ettirir. Makara ile cam kilitlenene kadar srlr. Tam ak pozisyonda cam mandal ile kilitlenir. Mandal mekanizmas yay ykl olup cam ak konumda kilitler. Ak konumda cam kiliti, mandal mekanizma kolu ileri hareket ettirilerek alr. Cam ileri doru (kapamaya hareket ) ederken camn ak konumunda kilitleyen mandal mekanizmas resetlenir. Kapama ilemi iin cam, kol ile ileri hareket ettirilir. Kol dndrldnde cam dar doru hareket eder ve kzak zerindeki bir klavuz pim ile yuvasna oturur. Kol srlerek cam kapatlr. Cam amak iin kolun tetiine baslr. Arkaya ve ieriye doru ekilir. Ak konumda kilitlemek iin sonuna kadar srlr. Cam kapatmak iin mandal mekanizmasnn kolu ileri doru ekilir. Ama kolunun tetiine baslr. Ama kolu ileri ve dar doru hareket ettirilerek, cam kapanana kadar srlr. Tetii braktnz zaman cam kilitlenir. Acil durumda cam (Sa cam yalnzca dardan alr) amak iin d eriim kapsn itiniz ve d srme kolunu ekiniz. Cam ieri doru hareket eder ve cam arkaya doru srnz. 7.2. Yolcu Kabini Pencereleri Yolcu kabini camlar paradr. Bunlar d cam (Outer pane), orta cam (Middle pane) ve i cam (nner pane).
ekil 7.14: Yolcu kabini cam ve paralar


D ve orta cam yapsal olup basn yklerini tar. Bu camlar tapa tip camlardr. D cam gerilmi akrilikten plastik olup keleri yuvarlatlm dikdrtgen ekillidir. Yuvasna taklabilmesi iin d kenarlara pah krlmtr. Uak gvdesinin d ekline uyum salamas iin d camn d yzeyi gvde yzeyi gibi ekillendirilmitir. Bu ekilde aerodinamik przszlk salanm olur. Orta cam yapsal adan emniyet salar. Normal basn yknn 1.5 katn tayabilir. Orta cam dkme akrilikten yaplmtr ve d cam gibi ekillendirilmitir. Orta cam, cam contasnn iinde yer alr. Kenarlarnda d cam gibi pah krlmamtr. Orta camn alta yakn ksmnda bir havalandrma delii yer alr. cam yapsal deildir. Orta cam korumak iindir. Yolcu kabinindeki camlar gvde frameleri arasnda dizilmilerdir. Yap zerinde takldklar yerde ayn zamanda bir cam tespit balants bulunur. Bu balant (Window Retaining Clip) camn alt ksmnda olup, ekil 7.14 de grlmektedir. Balantnn takl ekil 7.15 de grlmektedir.
ekil 7.15: Yolcu kabini camlar balants 7.3. Acil k Pencereleri Acil k camlar kanat zerindeki acil k kaplar zerindedir. tabakaldr. D ve orta tabaka yapsal olup, i tabaka yapsal deildir. cam koruma amaldr. Bu camlar da yolcu kabini camlar gibi tapa tipi kaplardr. D tabaka gerilmi akrilik plastikten olup dikdrgen ekillidir. Keleri ve d kenarlar pencere erevesine takldnda oturmas iin yuvarlatlm ve pah krlmtr. Bu ekilde cam uak gvde yaps ile ayn ekle sahip olur. Orta cam kabin basncnn 1.5 kat fazla basn ykne dayanabilir. Orta cam da d cam gibi ekillendirilmi olup kenarlarnda pah yoktur. Contas iindedir, alt ksmnda bir havalandrma delii bulunur. ekil 7.16
7.4. Kap Pencereleri
ekil 7.16: Acil k camlar
ekil 7.17: Kap camlar Kaplara montajl camlar da yolcu kabini ve acil k camlarnda olduu gibi tabakadan meydana gelir. zellikleri benzerdir. Kap camlar 70 F scaklkta kabin basncnn 1,5 kat basnca dayanabilir. D cam gerilmi akrilikten i cam ise dkme akriliktendir. cam koruma amaldr. Ayrca i ksmdaki kap demesine monte edilir. cam polikarbondan yaplmtr.
SAYFA 144
Y/T: REV:

7.5. Gzlem Pencereleri Bu pencereler konumlandrldklar yerden bakldnda merkezlenmi olduklar noktann gzlenebilmesine olanak salarlar. Uak zerindeki bu tip pencereler tane olup ekil 7.18 de gsterilmitir. Bunlar, burun ini takm kilit gzlem cam (Nose gear downlock viewer ), ana ini takm kilit gzlem cam (Main gear downlock viewer) ve APU yangn sndrme tp gzlem cam (APU fire extingusher bottle window).
ekil 7.18: Gzlem camlar Gzlem pencereleri takldklar yerde gzlem yaplabilmesi imkn verir. Burun ini takm gzlem cam uu esnasnda burun ini takmnn ak ve kilitli olduunu gzlemek iin kokpit zeminine yerletirilmitir. Ana ini takm gzlem cam ise uu esnasnda ana ini takmnn ini iin ak ve kilitli olduunu grmek iin yolcu kabini zemine yerletirilmitir. APU yangn sndrme tp cam ise tpn durumunu gzlemek iin yerletirilmitir. Ana ini takm gzlem cam
Ana ini takmlarnn uu srasnda ak ve kilitli olduunu gsteren indikatr grecek ekilde konumlandrlmtr. Ana ini takm yuvasnn zerinde, ana kabin iinde, koridor zerinde zeminde bulunur. Kotraplak bir kapak zerine menteelenmi olup, gzlem iin kapan kaldrlmas gerekir. Gzlem penceresi bir cam, alminyum gzlem tp ve tp iinde bulunan iki aynadan oluur. Aynalar ana ini takmnn her iki dikmesini grecek ekilde konumlandrlmtr. Bu yap kanat merkez ksmnda pressure web structure zerine taklmtr. Gzlem cam, ana ini takmlar ak ve kilitli olduu zaman dikme zerindeki krmz boyal izgi indikatrlerini grecek ekildedir. Bu izgilerin grlebilmesi iin bir k aydnlatmas salanmtr. Ana ini takm gzlem cam ekil 7.19da grlmektedir.
SAYFA 145
Y/T: REV:
ekil 7.19: Ana ini takm gzlem cam ve paralar
SAYFA 146
Y/T: REV:

Burun ini takm gzlem cam
ekil 7.20: Burun ini takm gzlem cam ve paralar Burun ini takm gzlem cam uu srasnda ini takmnn drag linkinin (ini takm ak ve kilitli olduu zaman) grmek iin konulmu gzlem camdr. Gzlem cam ini takm indikatrnn ve kilit desteini gsterecek ekilde yerlemitir. Gzlem camnn st taraf bir kapan altnda kontrol kabini (kokpit) zemininde, burun ini takmnn zerindedir. Gzlem tp burun ini takm blmesinin iinde bulunur. Yaps iki cam, iki aluminyum tp ve alminyum tpleri birletiren kauuk bir hortumdan oluur. st cam akrilik olup iki adet sentetik conta arasndadr. Alt cam ise pul ve contalar ile tutma halkasna sekiz civata ile balanmtr. Alt camn pulu zerinde yarklar bulunur ve bu kanallar sayesinde drain salanr. Kabin havasnn tp iinde buharlanmay nlemesi iin tp zerinde 4 kk delik bulunur. APU yangn sndrme tp gzlem cam
APU yangn sndrme tpn gzlemek iin konulmu olan gzlem cam d gvde paneli zerindedir ve yapsnda bask halkas, silikon kauuk conta, tutucu halka ve balant elemanlarnda meydana gelir. ekil 7.21de bu elemanlar grlmektedir.
ekil 7.21: APU yangn sndrme tp gzlem cam ve paralar
SAYFA 148
Y/T: REV:

8. KANATLAR 8.1.Kanat Yaplarnn Snflandrlmas Kanat eitleri yaplarna gre; monospar (tek sparl), multispar (ok sparl) ve box beam (kutu kirili) olmak zere e ayrlr. Monospar kanatlar fazla kullanm alan bulamamtr. Fakat bu tek sparl kanatlara ilave edilebilen web ve dier kirilerle yaplan desteklerle bu kanatlar da baz uaklarda kullanlabilmektedir. Multispar kanat uygulamasnda kanat kesitinde birden fazla sayda tayc kiri uzanmaktadr. Bu tip kanatlar, her spar birbirine balayan riblerle ve bamsz basn blmeleri ile donatlr. Bylelikle spar bana den yk azaltlm olur. Yaygn bir uygulama alan bulunan box beam kanat tipi, iki spar arasnda riblerle oluturulan blmelerle donatlmtr. Kanat kaplamas i yzeyi, stringer ya da stiffenerlarla (takviye edici) desteklenmitir. Gelimi box beam kanat imalatnda kanat kaplamas, zerinde stiffenerlar ile birlikte yekpare olarak talal ileme teknikleri ile imal edilir. Kanatlar, yaplarnn yan sra uak gvdesine balanna gre de semicantilever (yar i balant kirili) ve cantilever (i balant kirili) olarak iki gruba ayrlr. Yar i balant kirili balantlarda kanat hem kanat iinden yapsal elemanlar ile hem de kanat dndan bir dirsek kirii ile uak yapsna tutturulmutur. Bu dirsek kiriine wing strut (kanat destei) ad verilir. Destek elemanl kanatlar genellikle kk ve hafif uaklarda veya stten kanatl baz uaklarda tercih edilir. balant kirili kanatlarn balantsnda d dirsek kirii kullanlmaz. Bu kanatlar gvdeye stten, ortadan veya alttan balanabilir. Kanat zerinde oluan tm ykler kanat ii yapsal elemanlar ve kanat kaplamas tar.
ekil 8.1: Temel kanat yaps 8.2.Kanat Yap Elemanlar Kanatlar uak arl, uu hz, trman hz gibi faktrler gz nnde bulundurularak imal edilirler. Bu nedenle her uak tipi iin farkl bir kanat yap ve ekli

bulunmaktadr. Ancak kanat ekilleri farkl olmakla birlikte temel yap elemanlar ayndr. Bunlar; spar ve riblerdir. 8.2.1. Spar yapy oluturan ve temel yk tayc eleman sparlardr. Uak tipine gre kanat yapsnda bir, iki veya adet bulunabilir. Spar imalat ekli de uak tipine gre deiir. Kk uaklarda ahap veya almnyum, daha byk uaklarda ise elik alaml gelimi malzemeler kullanlr. Sparlar, riblere baldr. 8.2.2.Rib Ribler, kanadn d bombelerine ekil verir, onu destekler. Ribler de kanat boyunca uzanan stringerlara baldr. Yk transferi, yzey kaplamasndan stringer ve riblere oradan sparlara ve son olarak da merkez kanat kutusuna doru gerekleir. 8.3.Gvde Yaplarnda Basnl Bostikleme Sealing gnmz uaklarnda nemli bir ilemdir. Yakt kaaklarn nlemek, korozyondan korunmak ve d yzeylerdeki przsz sreksizliklerin doldurulmas gibi performansa etkiyen nemli yerlerde kullanlr. Yakt tank sealingi nemlidir nk yakt sznts gvenlik unsurudur ve uua engeldir. Korozyon nleme iin seal yaplmad takdirde ise byk bakmlara yol aar. Sealing ilemi, gazlar veya svlar belirli bir alana hapseder ya da istenmeyen alanlardan uzak tutar. Sealing svnn nfuz edecei yapsal dehlizleri kapatarak geii nler. Sealler bu yerlerde slak akc macun kvamnda uygulanr ve srldg yzeyin seklini alp donarak kat kauuk hal alr. Sealing ilemleri tatbik edilen yerler unlardr; yakt tanklar, basnl alanlar, evresel alanlar (harici yzeylerde), korozyon alanlar (farkl metaller arasndaki korozyon ve slak blgelerde), elektriksel alanlar, atele temas eden yzeyler, asit alanlar, svnn hapsedilmesi istenen yerlerde (galley ve lavabolar) kullanlr. Basnl sealing; gerekli olan kabin basncnn muhafaza edilmesi iin gvde yapsnn seallenmesidir. Basnl blgeler iin bu ilem gvde yap elemanlarnn birleme aklklarnda ve gvde zerindeki balant elemanlar ile gvde sac arasndaki boluklarn doldurulmasyla yaplr.
SAYFA 150
Y/T: REV:
ekil 8.2: Yakt tank seali
ekil 8.3: Basnl seal 8.4.Yakt Depolar Yerleimi Kanat i boluklarnn ve kanatlarn uzants olan gvde yolcu kabini altndaki ksm yakt tank olarak kullanr. Bu tip kanat yapsna slak kanat ismi verilir. Kanat yaps, metal metale toleranssz bindirme usul ile birletirilerek birinci derecede contalama salanm olup ayrca tank i yapsndaki birleme yerlerinde bostik ile szdrmazlk salanmtr. Tank zerindeki eriim kapaklar da contalanm olup ayrca bostiklenmitir. Yakt tanknn basnl blme iinde kalan st d ksm yakt buharnn yolcu kabinine girmesine mani olacak epoksi maddesi ile kaplanm olup bu tankn iine erime kapaklarnn altna ikinci bir yakt buharnn gemesine mani olacak contalar konulmutur.
ekil 8.4: Uak kanatlarndaki yakt tanklar 8.5.ni Takmlar, Uu Kumanda Yzeyleri, Flap, Slat Ve Spoiler Balantlar Temel uu kumanda yzeyleri aileron, rudder ve elevatordr. Aileronlar kanat ucunda bulunan, arka sparà menteelenmi ana uu kumanda yzeylerinden biridir. Rudder, dikey stabilizatr arka spar`nda bulunan rib`ler zerinden mafsalldr. Rudder mentee balantlar n spar zerindedir. Elevatr menteeleri ise yatay stabilizatr balant rib`leri ile elevatr n spar arasndadr.
SAYFA 152
Y/T: REV:
ekil 8.5: Aileron ve balans paneli
ekil 8.6: Rudder baglant noktalar

ekil 8.7: Elevatr balant noktalar ni takmlarnda dta bir silindir ve onun ierisinde hareket eden bir piston bulunur. D silindir uak yapsna; piston da tekerleklere baldr. Piston ile silindir birbirine dtan bir torsion link (dn makas) ile balanmtr. Ana ini takmlar ise uaa keel beam (omurga kirii) zerinden irtibatlandrlmtr. Flaplar kanat firar kenar altnda bulunan flap track`lara (flap raylar) balanmtr. Ayrca her bir flap carriage`lerle birbirlerine tutturulmutur ve flap nose link`lerle balant kuvvetlendirilmitir. Slatlar kanat hcum kenar altnda bulunan track`larla kanadn n ksmna balanmtr. Spoilerler kanat arka sparna muhtelif sayda mentee ile kanat yapsna yataklandrlmtr.
SAYFA 154
Y/T: REV:
ekil 8.8: Hcum kenar faplar yerleimi
SAYFA 155
Y/T: REV:
ekil 8.9: Firar kenar flaplar yerleimi

ekil 8.10: Spoiler yerleimi ve grn 8.6.Motor (Nacelle), Yangn Duvarlar Ve Pylon Balantlar Motor nacelleì genellikle aadaki blmlerden meydana gelir: Air nlet Cowling Fan cowling Thrust reverser cowling Exhaust nozzle
Inlet cowl motor fan fwd case flanna cvatalarla balanr. Ancak montaj srasnda balant cvatalarn takmadan nce inlet cowl zerindeki iki adet index pin motor flan zerindeki karlkl olan deliklere geecek ekilde inlet cowlà oturtulur. Fan cowl`lar motor pylonuna zel menteelerle (hinges) balanrlar. Cowlù skmek gerektiinde mentee civatalar sklr. Sol ve sa fan cowl`lar alt taraftan 3 veya daha fazla (latch) mandal kilit dzeni ile karlkl olarak birbirlerine baldrlar. Motorlar gvdeye ya da kanatlara, pylon veya strut ad verilen motor balant elemanlar ile balanrlar. Pylon, motoru ilgilendiren tm pnomatik, elektrik, yakt ve hidrolik hatlarnn gei noktasdr. Pylonun temel vazifesi motorda ve thrust reverserda (itki eviricisi) oluan ykleri kanatlara veya gvdeye iletmektir. Pylonlar kanatlara pylon st sparna bal st balant (upper link) zerinden pylon alt sparna bal olan apraz destek paras (diagonal brace) zerinden ve kanat yapsna dorudan balanm olan pylon balantlar (strut fitting) zerinden tutturulur. Bu yapsal elemanlar, fuse pin (birletirme pimi) ve fuse bolt (birletirme cvatas) olarak bilinen balant elemanlar ile ana yapya balanrlar.
SAYFA 157
Y/T: REV:

n motor balants ile arka basn blmesi arasnda kalan pylon alt paras paslanmaz elik ya da titanyum ile imal edilir. Bu yap, motor scak blgesi ile motor mekanizma ve hatlarn birbirinden ayran bir fire barrier (yangn duvar) oluturur. Hareket edebilen kaporta panelleri pylonun n parasna menteeler ile tutturulur. tki evirici panelleri ise orta pylon blgesine yerletirilmitir.
SAYFA 158
Y/T: REV:
SAYFA 159
Y/T: REV:

9. STABLZELER 9.1.Yatay Stabilizeler Uan kuyruk ksmn stabilizatrler ve kuyruk konisi oluturur. Sa ve sol yatay stabiliztrler de merkez ksmndan ayarlanabilir bir kafes yapsna sabitlenmitir. Hareket edebilen bu ksm arka basn blmesine sabitlenmi iki pivot sayesinde ayarlanabilir. Yatay stabilizatrlerin firar kenarlarnda kumanda yzeyi balantlar vardr. 9.1.1.Yaplar Yatay stabilizatr; sa ve sol ksmlardan ve merkez kafes yapsndan oluur. Stabilizatr arka sparndan menteelidir ve hareket ettirilebilir. n ve arka sparn gvdeye yakn ksmlar levha contalarla kapatlmtr. n spar, hcum kenarn tarken; arka spar da firar kenarn ve elevatr menteelerini zerinde bulundurur. Yatay stablizatr d tarafnda bulunan kaplama sac, ribler, sparlar ve merkez stabilizatr kafes kirileri temel yapy oluturur. Stabilizatre ait d aerodinamik ksmlar merkez ksma sadece sparlar zerinden balanr. Bu balantda baka bir yapsal balant paras kullanlmamaktadr.
SAYFA 160
Y/T: REV:
ekil 9.2: Yatay stabilizatrn yaps 9.1.2.Kumanda Yzeyi Balantlar Arka sparn arka yz, elevator menteeleri ile birleik olan ribler tarafndan oluturulur. Elevator balantlarnn bulunduu bu blge riblere balanan panellerle kapatlr. Bu panellerin bazlar bakm maksatlar iin sklebilir niteliktedir.
SAYFA 161
Y/T: REV:
ekil 9.3: Yatay stabilizatr d taraf ile merkez kafes balants 9.2.Dikey Stabilizeler Uan kuyruk ksmnda bulunan dikey stabilizatr n ve arka spar birbirine balayan kaplama sacndan ve riblerden olumu gvdeye bal bir yapdr. Dikey stabilizatrn firar kenarnda kumanda yzeyi balantlar bulunmaktadr. 9.2.1.Yaplar Dikey stabilizatr gvdeden sklebilir zelliktedir. Stabilizatrn nnde bulunan hcum kenar da temel yapdan ayrlabilir. Dikey stabilizatrn alt n ksmnda bulunan dorsal fin (srt kanat) ayr bir nite olarak yapdan ayrlabilir. n ve arka sparlar, ribler ve kaplama dikey stabilizatrn ana yapsn meydana getirir. Stabilizatrn gvdeye olan balants, n ve arka sparlarda bulunan fittinglerle yaplr. Bu balantda baka bir yapsal balant kullanlmamtr.
SAYFA 162
Y/T: REV:
ekil 9.4: Dikey stabilizatrn yaps 9.2.2. Kumanda Yzeyi Balantlar Yatay stabilizatrde olduu gibi dikey stabilizatr arka spar arka taraf rudder destekleyen ribler tarafndan oluturulur. Rudder-stabilizatr balantlarnn bulunduu blge sklebilen kaplama panelleri ile kapatlmtr.
SAYFA 163
Y/T: REV:
ekil 9.5: Dikey stabilizatrn rudder balantlar
SAYFA 164
Y/T: REV:

10 UU KUMANDA YZEYLERNN YAPILARI 11.1.Ana Uu Kumanda Yzeyleri Ana uu kumanda yzeylerini aileron, elevatr ve rudder oluturur. Bu kumanda yzeylerinin yaps ve boyutlar uan modeli ve boyutlarna gre deiir. 11.1.1.Aileron Aileronlar hcum ve firar kenarlarndaki kiriler ve bu kiriler arasndaki yapdan oluur. Aileronlar grafite/epoksi ile honeycomb (bal petei) malzemesinin birleimi eklinde yaplmtr. Aileron hcum kenar ile kanat arka spar arasna balans panelleri yerletirilmitir. Her balans paneli yatana, sklebilir kaplama panelleri ile eriim salanr. Firar kenarnda balans tab bulunur.
ekil 11.1: Aileron alt grn
ekil 11.2 Aileron kesit grn 11.1.2.Elevatr


Elevatorn temel yaps i ksmda ift sparl, d tarafta tek sparl olarak oluturulmutur. Tm yzey riblerle glendirilir. Elevator menteeleri, yatay stabilizatr balant ribleri ile elevator n spar arasndadr. Yzeye ait balans panelleri, elevator burnu ile stabilizatr arka spar arasndaki bolua yerletirilmitir. Elevator, yatay stabilizatr yapsnn arka ucuna yerletirilmi olup zerinde tablar bulunur.
ekil 11.3: Elevatr ekli ve yaps 11.1.3. Rudder Rudder yaps bir n spardan, riblerden ve kaplama panellerinden olumutur. Rudder mentee balantlar, n spar zerindedir. Rudder hcum kenarnda, dikey stabilizatr arkasnda rudder burun ksm bulunur. Rudder, dikey stabilizatr arka sparnda bulunan ribler zerinden mafsalldr.
SAYFA 166
Y/T: REV:
ekil 11.4: Rudder ekli ve yaps
SAYFA 167
Y/T: REV:

11.2.Yardmc Uu Kumanda Yzeylerinin Yaplar Yardmc uu kumanda yzeyleri hcum ve firar kenar flaplar, spoiler ve tab`lerden oluur. Bu kumanda yzeylerinin yaps ve boyutlar uan modeli ve boyutlarna gre deiir. 11.2.1. Hcm Kenar Flaplar Hcum kenar flaplar genellikle krueger tip olarak yaplrlar. Her bir kanatta kanat kk ksmlarna bir ya da iki para olarak yerletirilmilerdir. Bu flaplar iten ribler ve stiffenerlar ile glendirilmi alminyum malzemeli yaplardr. Kanat hcum kenarna yerletirilmi olan menteeler ile bu yzeyler hareket ettirilir. Flap yzeyi, merkezinden balanm bir altrc ile alr ve toplanr. Kanat hcum kenar d ksmna ok paral olarak slat yzeyleri yerletirilmitir. Slat yaps bir ana kirie balanm ribler, alminyum kaplama ve kompozit bir firar kenarndan oluur. Slat yapsna anti-icing maksatlar iin kullanlan stma borusu da dahildir. Her slat paras, merkezine balanm altrc sayesinde hareket ettirilir. Hareket, raylar zerinde kayan tekerlekler ile dzenlenir.
ekil 11.5: Hcum kenar flap
SAYFA 168
Y/T: REV:
ekil 11.6: Slat ekli ve yaps 11.2.2. Firar Kenar Flaplar ok paral flaplar; bir orta, bir n ve bir arka flaptan oluur. Bu para alrken mekanik olarak birbirinden ayrlmtr. Her bir flap paras kanat altna balanan flap tracks (flap raylar) zerinde hareket eden tayclarla hareket ettirilir. Flaplar genellikle ribler, sparlar, bal petei firar kenar ve alminyum kaplama sacndan oluur.
SAYFA 169
Y/T: REV:
ekil 11.7: Firar kenar flaplar 11.2.3. Spoiler Yer spoilerleri yaptrlm bal petei malzemesi ile imal edilir. Panel yzeyleri alminyum alamlar eklinde yaplr. Firar kenarlar eritlerle desteklenmitir. Spoiler panelinin n ve arka ularna ayarlanabilen conta eritler yerletirilir. Uu spoilerleri, yapsal olarak yer spoilerlerine benzer. Spoilerler, muhtelif sayda mentee ile kanat yapsna yatakldr. Her spoiler paneli, kendine ait altrc ile hareket ettirilir.
SAYFA 170
Y/T: REV:
ekil 11.8: Spoiler 11.2.4.Tab`ler Tab`ler ana uu kumanda yzeylerinin firar kenarlarna menteelenmitir. Tab`lerin yaps grafit/epoksi ile honeycomb (bal petei) malzemesinin birleimi eklinde yaplmtr.
SAYFA 171
Y/T: REV:

12 NACELLES/PYLONS 12.1 Motor (Nacelle), Yangn Duvarlar Ve Pylon Balantlar Motor nacelleì genellikle aadaki blmlerden meydana gelir: Air nlet Cowling Fan cowling Thrust reverser cowling Exhaust nozzle
Inlet cowl motor fan fwd case flanna cvatalarla balanr. Ancak montaj srasnda balant cvatalarn takmadan nce inlet cowl zerindeki iki adet index pin motor flan zerindeki karlkl olan deliklere geecek ekilde inlet cowlà oturtulur. Fan cowl`lar motor pylonuna zel menteelerle (hinges) balanrlar. Cowlù skmek gerektiinde mentee civatalar sklr. Sol ve sa fan cowl`lar alt taraftan 3 veya daha fazla (latch) mandal kilit dzeni ile karlkl olarak birbirlerine baldrlar. Motorlar gvdeye ya da kanatlara, pylon veya strut ad verilen motor balant elemanlar ile balanrlar. Pylon, motoru ilgilendiren tm pnomatik, elektrik, yakt ve hidrolik hatlarnn gei noktasdr. Pylonun temel vazifesi motorda ve thrust reverserda (itki eviricisi) oluan ykleri kanatlara veya gvdeye iletmektir. Pylonlar kanatlara pylon st sparna bal st balant (upper link) zerinden pylon alt sparna bal olan apraz destek paras (diagonal brace) zerinden ve kanat yapsna dorudan balanm olan pylon balantlar (strut fitting) zerinden tutturulur. Bu yapsal elemanlar, fuse pin (birletirme pimi) ve fuse bolt (birletirme cvatas) olarak bilinen balant elemanlar ile ana yapya balanrlar. n motor balants ile arka basn blmesi arasnda kalan pylon alt paras paslanmaz elik ya da titanyum ile imal edilir. Bu yap, motor scak blgesi ile motor mekanizma ve hatlarn birbirinden ayran bir fire barrier (yangn duvar) oluturur. Hareket edebilen kaporta panelleri pylonun n parasna menteeler ile tutturulur. tki evirici panelleri ise orta pylon blgesine yerletirilmitir.
SAYFA 172
Y/T: REV:
SAYFA 173
Y/T: REV:
SAYFA 174
Y/T: REV:
1.4
Air Conditioning ve Kabin Basnlandrma
SAYFA 175
Y/T: REV:

PNEUMATC HAVALANDIRMA VE BASINLANDIRMA SSTEMLER Canllarn yaayabilmesi iin havaya ihtiyac vardr. Havann standart gnde scakl 59 F/15oC ve basnc 1013mb, 29.92in.Hg, 14.7psi dr.
o
1.Pnmatik Sistem Kaynaklar ve Kullanld Yerler Motor kompresr kademelerinden, APU dan ve ground card tan pnmatik sistem ihtiyac iin hava salanr. Motor bleed lerinden alnan hava air conditioning (Hava Koullandrma), basnlama, motor altrma, anti-ice, su tanklarnn ve hidrolik rezervuarlarn basnlandrlmasnda kullanlr. APU bleed i uan yerde yardmc g kaynadr. Motor altrmada ve yerde air conditioning maksatlar iin kullanlr. Ground pnmatik sistem, yerde motor altrmada kullanlan harici bir takattr.
Pnmatik Sistem Hava Kaynaklar 2. AIR CONDITIONING SYSTEM (HAVA KOULLANDIRMA SSTEM) Hava koullandrma ilemleri iin kullanlan hava; uak motorlarnda APU (Auxiliary Power Unit-Yardmc G nitesi)dan veya yer beslemelerinden temin edilir. Bu hava kaynaklar daima belirli scaklkta hava temin eder ve klima sistemi bu havay soutarak alr. Kaynak hava scakl olduka yksektir. (199-227 C).

Pnmatik sistemden salanan hava soutma paketi (cooling pack) ad verilen nitelerde soutulur.Bu ekilde artlandrlm olan hava souk olarak karm manifoldu (mix manifold)na gelir. Karm manifolduna ayrca kompartmanlarda kullanlm olan hava filtre edilerek gnderilir. Gnderme ilemini yapan aygt sirklasyon fan (recirculation fan)dr. Karm manifoldu havas yolcu kompartmanna gnderilmitir. Buraya sa PACK havasnn tamam; sol PACK havasn %81i gider. Sol PACK havasnn geri kalan %19 ksm uu kompartmanna gnderilir. Yolcu ve uu kompartman havasnn scaklk kontrol ba st paneldeki alterlere verilen kumandalarla salanr. Bu kumandalar her bir kompartmana ait olan hava ayar valfi (trim air valve) pozisyonunu ayarlar. Ba st paneldeki alterlerin AUTO/OFF pozisyonlar vardr. OFF pozisyonunda iken valfler kapal, AUTO pozisyonda iken valfler soutma birimi kontrol nitesi (PACK/ZONE CONTROLLER)den ald kumandaya gre alr. Kompartman ve besleme hatt (Supply Duct) zerindeki scaklk sensrleri bulunduklar yerin scakln, kendi sistemini kontrol eden valflerin pozisyonu iin ilgili Pack/Zone Controllere bildirir. Bulb (indikasyon hissedicisi)lar ise bulunduklar yerin scakln ba st panelindeki indikatrlere bildirir. Ar scaklk alterleri bulunduklar yerin scakln ikaz amac ile ba st panelindeki lambalar yakar ve ilgili valfleri kapatma grevini yapar.
SAYFA 177
Y/T: REV:
Basitletirilmi hava koullandrma sistemi emas
SAYFA 178
Y/T: REV:
Klima sistemi emas 2.1. Soutma Pack inin almas Pnmatik sisteminden gelen basnl scak hava, cooling pack ad verilen birimlerde soutulur. Soutma ilemi iin hava, ak kontrol ve kesme valfinde (flow control and shut off valve) debisi ayarlandktan sonra iki yolu takip eder. Bir yoldan birincil s deitiriciye (primary heat exchanger) giderek ram air sistemden gelen souk hava ile soutulur. Primary heat exchanger da bir soutulmu hava dnm makinesinin (air cycle machine) (ACM) kompresr kademesinde sktrlr. Skan havann scakl ve basnc artar. Koompresrden kan hava ikincil s deitiriciye (secondary heat exchanger) giderek tekrardan ram air den gelen souk hava ile soutulur. Secondary heat exchanger dan kan havann nem su ayrtrc (water extractor) ve su separatr (water separator) tarafndan alnr. Havann bir miktar nemi alndktan sonra tekrar stc (reheater) ve younlatrcdan (condenser) geerek tekrardan water extractor tarafndan nemi tamamen alnarak ACM nin trbin kademesine gnderilir. ACM trbin kademesinde havann hz artar ve basnc der. Hava dar alandan geni alana k yapmas sonucu ok souk olarak condenser den geer. ok souk olan hava sistemde buzlanma meydana getirebilir. Pack/zone controller, pack s sensrnden (pack temperature sensor) alm olduu s deerine gre s kontrol valfinin (temperature control valve) pozisyonunu ayarlar ve trbin kna scak havay gnderir. Valf, 115V AC tek faz gerilim altnda alr. Bylece

trbin knda ok souk olan hava ile kararak mix manifolda gider. Trbin kndaki havann ssnn artmasyla sistemde oluabiecek buzlanma nlenmi olunur.
2.2 Istma Istma sistemi, yolcu kabini ve kargo kompartmanlar iin gerekli olan scak havay temin eder. Istma ilemi, artlandrlm hava ve bir boru hatt kullanm ile gerekletirilir. Kabin ba st datm hattndan geirilen artlandrlm hava yolcu kompartmann str. Kargo kompartmanlar ise, yolcu kabininden gelen havann kargo yan panellerinin dndan geirilmesi ile pasif olarak stlr. Kokpit ve yolcu kompartman stmas
Kokpit havasnn stlmas ya da soutulmas ilemleri, scaklk kontrol sistemince belirlenen kumandalarla salanr. Ayarlanm hava, kokpitte bulunan klardan karak kompartman havas scakl istenilen seviyeye gelir. Yolcu kompartmannn stlmas kokpitten bamsz olarak, ba st datm hatt zerinden gerekleir. artlandrlm hava, yolcu kompartman yan duvarlar zerinde bulunan klardan kabine girer. Pack

havas scaklnn ayarlanmas ile kabin scakl da belirlenmi olur. Kargo kompartman stmas
Kompartmann stlmas, yolcu kompartman havas ve eqipment cooling sistem havasnn kompartman evresi boyunca geirilmesiyle yaplr. Yolcu kompartman havas yolcu kompartman alt yan duvar menfezlerinden geer. Bu hava, kargo kompartmannn yan duvarlarn yalayarak geer ve kompartmann stma havas olarak kullanlr. Ekipman soutma fanlaryla (Equipment cooling blower) salanan hava, uak havada iken yine n kargo kompartman altndan geerek stma havas olarak kullanlr. Uak basnsz ve yerde iken, equipment cooling blowerlarla borular iinden geen hava ekilir. Bu hava Otomatik Ak Kontrol Valvenin ak olmas sebebiyle gvde altndaki bir exhaust porttan dar atlr. Uak hava modunda iken, otomatik ak kontrol valve farkl basntan dolay kapanr. Valfin kapanmasyla kargo kompartmanndan alnan hava karm manifolduna gnderilir.
2.3 Hava Sirklasyonu Koullandrlm hava iki adet dnm sistemi sayesinde temin edilir. Ayrca bu sistemler hava ierisindeki nemi su ayrtrclar ile ayrr. Bu dnm sistemlerine ait ekipman, uan merkez hattnn her iki tarafnda; alt tarafndaki kompartmana yerletirilmitir. Her bir dnm sisteminde hava, flow control and shutoff valveinde (pack valve) llendirilir. Sistem; bir birincil s deitiricisi, bir ikincil s deitiricisi, pack scaklk kontrol valve, artlandrlm hava ek valve, bir yardmc pack scaklk kontrol valve, bir yksek scaklk su ayrtrma sistemi ve bir hava dnm makinesinden meydana gelmitir. Is deitiricilerinde pnomatik sistemden gelen hava ram havas sistemi ile soutulur.Hava dnm makinesi bir trbin ve bir kompresr kademesinden olumutur. Hava, yksek basn su ayrtrma sistemini getikten sonra trbin kademesine gelir ve enerjisini hava dnm makinesine iletir. 2.3.1. Birincil Is Deitiriciler (Primary Heat Exchangers) Pnmatik sistem havasnn ilk kez soutulduu birincil s dntrcs, ters akl

kanatk tip bir soutucudur. Scak hava, s dntrcsnn arka i tarafndan girer. Burada ram havas ile soutulan hava, dnm makinesinin kompresr kademesine girer. Her iki dnm sisteminde sadece birer adet birincil s dntrcs bulunur. 2.3.2.Hava Dnm Makinesi (Air Cycle Machine) (ACM) Bu dnm makinesi tek aft zerinde bulunan trbin ve kompresr kademelerinden olumu olup hava basnc ile tahrik ettirilen bir hava motorudur. ACM havay hzl bir ekilde soutur. Yataklar zerine yerletirilmi olan aft yaklak 35,000 RPMde dner. Makinenin zerinde bir grsel gsterge (sight gage) ve bir manyetik tapa(magnetic plug) bulunur. nitenin ya miktar sight gage zerinden; olabilecek metal paralar da magnetic plug zerinden belirlenir.
Air cycle machine 2.3.3.Pack Scaklk Kontrol Valve (Pack Temperature Control Valve) Pack scaklk kontrol valve, bir ak gvdesi ve bir altrcdan olumutur. Valve el ile alabilir ve kapanabilir. Bu ilem iin el ile altrma dmesinin evrilmesi gerekir. Pack/zone controllerdan alnan sinyallere uygun olarak alan bu valve, scak pnomatik sistem havasn modlasyonlu olarak ACM trbin kna verir. Bylece ok souk olan trbinden sonraki boru hatlarnda buzlanma sorunu ortadan kaldrlm olur. Valve, 115 V AC tek faz gerilim altnda alr.
SAYFA 182
Y/T: REV:
2.3.4.Yardmc Pack Scaklk Kontrol Valve Yardmc pack scaklk kontrol valve, elektriksel ve pnomatik olarak kontrol edilip pnomatik olarak alr. Bu valve; bir motor, iki adet servo, referans basnc reglatr, pnomatik altrc ve grsel pozisyon indikatrnden meydana gelmitir. Eer younlatrcda buz oluumu balarsa, younlatrcnn girii ve k arasndaki basn farkndaki deiim hissedilir ve servolar sayesinde valve altrlr. Younlatrcya scak hava gnderilerek buz zlr. 2.3.5.kincil Is Deitiricisi (Sekondary Heat Exchanger) kincil s deitiricisi, birincil s deitiricisi ile benzer yapdadr. kincil s deitiricisi, dier s deitiricisinin nne yerletirilmitir. ACM kompresr k, dorudan ikincil s dntrcsnn giriine baldr. Is deitiricisinin kndaki hava, yksek basn su ayrtrcsna gider. 2.4 Nem Dnm Sistemi 2.4.1.Yksek Basn Su Ayrtrma Sistemi (HPWS) Yksek basn su separatr sistemi tekrar stc, younlatrc, su ayrtrclar ve ayrtrc borularndan oluur. Bu ekipmanlar pack yuvasnda, ACMnin nnde bulunur. Tekrar stc, younlatrc ve su ayrtrclar tek bir nite olarak sisteme taklr ve bu nite high pressure water separator (HPWS) olarak bilinir. nitenin montaj kolayl iin tm donatm bir ereve ierisine yerletirilmitir. HPWSnin kullanm amac ACM trbin kademesine girmekte olan havadaki nemi almaktr. Bu tasarm, hava scaklnn 0C altna dmesine neden olur.

2.4.2.Tekrar Istc (Reheater) : Tekrar stc, kanatklardan olumu bir s deitiricisidir. Tekrar stcnn temel grevi, ACMnin verimini artrmaktr. Su ayrtrc borusunu terk eden hava tekrar stcnn birinci geiine ait giriine gider. Bu hava, ikinci geii zerinden akmakta olan; su ayrtrclarndan gelen havay bir miktar str. Tekrar stcnn birinci k younlatrcya; ikinci k da ACM trbin kademesi giriine baldr. 2.4.3.Younlatrc (Condenser) Younlatrc basit olarak kanatkl bir s deitiricisidir. Younlatrc, ACM trbin kndan gelen souk havay kullanarak tekrar stcdan gelen havay soutur. Bu souma sonucunda hava iindeki nem younlar ve bu nem su ayrtrclar tarafndan toplanr. 2.4.4.Water Extractors (Su Ayrtrclar) Su ayrtrclar, ilerinde bulunan kanatklarla havay datr ve havadan ayrlan nemi bir kolektrde toplar. Kanatklar, havann kendi hzyla dnmesini salar. Bu dn srasnda oluan merkezka kuvvetleri suyu havadan ayrr. Ayrlan su, toplama manifolduna iletilir. Manifoldda biriken su ram havas kanalna alr. Burada bulunan su, bir ktan d ortama atlr. 2.5.Hava Datm Sistemi Hava koullandrma datm sistemi artlandrlm olan havay yollar ve uu kompartmanlarna datr. Bu hava; her konulduunda zerinde bulunan klardan kabine verilir. Datm ilemi, ana datm hatt ile balar. Bu datm hatt yolcu kompartman ve uu kompartman havalarn birbirinden ayrr. Kokpit havas, datm hatt artlandrlm havay sol pack ana datm hattndan alr. Hava, kokpitte eitli yerlerde konumlandrlm olan klardan kompartmana kar. Yolcu kompartman havas ana datm hattndan alnr ve dorudan k ularna gnderilir. 2.5.1. Ana Datm / Karm Manifoldu Ana datm hatt, packlerden gelen havann sirklasyon havas ile kart yerdir. Bu hat, bir yer servis balants ve iki sirklasyon fan tar. Ayrca bu manifold sensrler , indikasyon hissedicileri ve sl alterler ile donatlmtr. Ana datm manifolduna giren besleme borular ve manifolddan kan datm hatlar kokpite ve yolcu kompartmanna hava salamak iin konumlandrlmtr. Bu manifold bir pack kapal iken dier packin tm sistemi karlamasn salar. Karm manifoldu, n kargo kompartman arka duvar gerisindeki basnl alana yerletirilmitir. Uak hava koullandrma sistemi almad zamanlarda kabinlere hava gnderebilmek iin yer beslemeleri kullanlr. Karm manifolduna harici hava girii salamak iin manifold altna bir yer servis balants konulmutur. Sistem kendi havas ile alrken koullandrlm havann servis balantsndan kamasn nlemek iin balant hatt zerine bir check valf yerletirilmitir. Sirklasyon fanlar uak ii havalandrmay salamak iin filtreler ve check valf kullanlr.
SAYFA 184
Y/T: REV:
Mix manifold 2.5.2.Kokpit Havas Datm Sistemi Kokpit artlandrlm hava datm sistemi, bir seri boru hattndan meydana gelir. Bu boru hatlar havay sol pack ten alp zemin yaps ierisine geirerek kokpite ulatrr. Hava, tavan ve taban zerine yerletirilmi olan k ve egzozlardan dar kan ve taban yaknlarnda bulunan menfezlerden kokpiti terk eder.
2.5.3. Yolcu Kompartman Hava Datm Sistemi Yolcu kompartman hava datm sistemi, ana datm manifoldu, datm boru

donatm, aktarma borular, ba st datm manifoldu ve klardan olur. Koullandrlm hava, karm manifoldunu aktarma borular zerinden geerek terk eder. Bu boru, hatlar dorudan ba st datm manifolduna iletir. Yan duvar panelleri ve tavan panelleri zerinde bulunan klar sayesinde hava kompartmanna ular. Kabine gelen hava alt yan duvar panellerinde bulunan menfezlerden geerek buradan ayrlr. 2.6.Ak, Is ve Nem Kontrol Sistemi 2.6.1.Ak Kontrol ve Kesme Valve (Flow Control And Shutoff Valve) Bu valve, uu kompartman ba st panelindeki pack alterleri ile kumanda edilir. Valve; elektriki kontroll olup pnomatik olarak almaktadr. Valf, pnomatik sisteminden gelen havann debisini belirli bir deere ayarlar. Valven zerinde A, B, C solenoidleri vardr. Ak durumuna gre bu solenoidler enerjilenir. Valf kelebek tipte olup zerinde grsel bir valve indikatr bulunur. Normal Ak
Pack switchin pozisyonu out iken valf normal akn uygular. Valf programda dakikada 55 lblik ak salar. Yksek Ak Pack switchin pozisyonu high iken valve yksek ak programn uygular. Valve yksek ak programnda dakikada 105 lblik ak salar. Bu durumda valve yksek ak programn uygular ve dakikada 131 lblik ak salar. Flow kontrol ve shut off valven almas sistemde bulunmas 3 adet ar scaklk alteri ile kontrol edilir. sistemde bulunan power heat switchlerden birinin aktif hale gelmesini valven otomatik olarak kapanmasna ve ba st panelindeki (pack) lambasnn yanmasna neden olur. Pack lambasnn yanmas ve flow kontrol shut off valven otomatik olarak kapanmasn salayan overheat switchler Kompresr discharge overheat olduunda (390F/199C), Trbin inlet overheat olduunda (210F/99C), Pack discharge overheat olduunda (250F/121C) valf kapatr. 2.6.2. Isl Hissetme niteleri ( Thermal Sensing Units ) Soutma sisteminde; sl alter, iki scaklk sensr ve bir scaklk indikasyon hissedicisi kullanlmtr. Isl alterler (thermal switches) Pack k ar scaklk alteri 250F/121Cta alr. Herhangi bir packte ar scaklk hissedilirse pack valve kapatlr ve P5 panelindeki pack lambas yanar. Bu alter, artlandrlm hava ek valvenin nne yerletirilmitir. ACM trbini girii ar scaklk alteri 210F/99Cta alr. alterin almas durumunda pack valve kapanr ve pack lambas yanar. alter, tekrar stc k hatt zerine konulmutur. ACM kompresr k ar scaklk alteri 390F/199Cta alr. Bu alterin ar scaklk almas valven kapanmas ve pack lambasnn yanmas ile sonulanr. alter, ACM zerine yerletirilmitir. Scaklk sensrleri (Temperature sensors)

Ram havas scaklk sensr ve pack scaklk sensrleri ayarlanabilir tip diren elemanlarna sahiptir. Bu elemanlar sl deiimlere duyarldr. Bu sensrler pack/zone controller iin scaklk bilgisini temin eder. Uak havada ve flaplar yukarda iken ram havas scaklk sensr pack/zone controller tarafndan kullanlr. Pack/zone controller bu scaklk bilgisini, ram havas girii kapa altrcsn iletmek iin kullanr. Ram havas giri kapann modlasyonlu olarak hareket ettirilmesi ile ACM kompresr k scakl 230F/110Ca ayarlanm olur. Scaklk indikasyon hissedicisi (temperature bulb) Pack scaklk hissedicisi sya duyarl diren elemanlar ile imal edilmitir. Bu hissedici, P5 paneli iin scaklk bilgisi temin eder. 2.6.3. Pack Scakl Kontrol nitesi (Pack/Zone Temperature Controller) ki adet benzer pack/zone controller, pack k scakln kontrol eder ve blgesel scakk kontrol sistemi oluturur. Her kontrolc, ana ve yedek pack kontrolne ve iki blge kontrolne sahiptir. Bu blgeler kokpit ve yolcu kompartmandr. Her pack/zone controller, pack k scakln ve ram havas sistemini denetler. Kontrolc, standby modu ilemlerinde kar packi de iletme yeteneine sahiptir. Pack/zone controller, eitli sensrlerden ald sinyallerle pack scaklk kontrol valfinin konumunu belirler. Bu cihaz elektronik ekipman kompartmanndadr. 3.BASINLANDIRMA Basnlama sistemi, kabin basncn uan her irtifasnda deniz seviyesi basncna yakn bir deerde tutmak zere dizayn edilmitir. Uak ykseklii ile kabin ykseklii alktan nce ayndr. Kalktan itibaren uak ykseklii ile kabin ykseklii farkl olur. Bu farkllk uan iniine kadar devam eder.
3.1.Basnlandrma Sistem Elemanlar 3.1.1 AFT OUTFLOW VALF Kabin basncn tayin etmek iin, kabin iindeki basncn olarak dar (atmosfere) atlmasn salar. Bu valfin gvdesi, dikdrtgen ekilli alminyum malzemelidir. Valf elektrik motoru ile tahrik ettirilir. AC motor veya DC motorla almasn srdrr. Elektrik akatr frame in her bir ucuna balanmtr. Akatr, gate i bir kavrama ile hareket ettirir. Valfin almasn yalnz bir akatr salar. Her iki akatrn birden almasna gerek yoktur. Akatrlerin alma testi manual AC ve DC modlar kullanlmak suretiyle ve valfin pozisyonu indikatrden gzlenmek artyla yaplabilir.

Uak yerde ve basnsz iken valf full aktr.
3.1.2.SAFETY RELEF VALF Her iki valf, arka kargo kompartman arkasnda ve arka outflow valfe bitiiktir. Valf hava basnc ile alr. Birbirlerinden bamsz olarak alrlar. Differential pressure 8.65 psi anca valf alarak kabindeki ar basncn atmosfere girmesini salar. 8.5 psi da kapanr.
SAYFA 188
Y/T: REV:
3.1.3.NEGATVE RELEF VALVE Kabin basncnn d ortam basntan dk olmas durumunda alr. Uak gvde yaps, i basncn d basntan fazla olduu gz nnde bulundurularak dizayn edilmitir. D ortam basnc, kabin basncn atnda (negative differential) negative relief valve alarak harici havann kabine girmesini salar. Valvete, st tarafndan menteeli ve yay yk ile alan bir kapak bulunur. Her ne zaman uan dndaki basn uan iindeki basnc 1 PSID aarsa valve kapa ieri doru alarak dardaki havann ieriye girmesini salar. Basn normale dndnde kapak otomatik olarak kapanr.
3.2. Kumanda ve Gsterge Kumandalar


3.2.1. Basn Kontrolcs (Pressure Controller) Basn kontrolcs, AC veya DC motora kontrol sinyalleri salar. Kontrolc giri sinyalleri, kontrol panelinden salanr. Bu sinyaller; kabin basn sensr ve uak ykseklik sensrnden gelen bilgilerle barometrik dzeltme ve hava/yer modu verilerinden oluur. Kontrolc, alm olduu bu sinyalleri deerlendirerek outflow valvein pozisyonunu ayarlar. 3.2.2.Kontrol Paneli Auto Mode Control Normal mode Uutan nce btn deerler set edilir ve btn uu boyunca basnlandrma otomatik olur. Auto modda outflow valvein AC motoru enerjilenerek valven almas salanr. Auto modda normal rate (normal hz), trman iin 500 FPM (feet per minute)dir. Alal iin ise bu deer, 350 FPMdir. Basnlama sistemi otoda arzaland zaman AUTO FAIL (amber) lambas, AIR COND. Lambas ve MASTER CAUTON lambas yanar. Otomatik mod arzalandnda basnlandrma kontrol yar sistem tarafndan yaplr. Auto moddan stand-by moda otomatik olarak geen daha nceden yedek modun set edilmi olmas gerekir. Aadaki 3 nedenden biri gerekletiinde auto fail olur: Auto mode devreleri 97 V AC nin altna derse ve 14.9 sn beklerse Kabin iindeki basn ar derecede artarsa Kabin ykseklii 13.875 fti aarsa kabin basncnn deiim hz deeri ar derecede olur ve kabin ykseklii 13.875 ftin zerine karsa basnlandrma kontrol stand-by moda geer. Stand-by ve auto fail lambalar yanar. Ba st paneli zerindeki selektr knobu stand-by pozisyonuna alnrsa auto fail lambas sner, stand-by lambas yanar.
SAYFA 190
Y/T: REV:
Auto mode Standby Mode Control Uutan nce u kontrolleri yapmak gerekir; Selektr Knob STANDBY moda alnr ve pressure controller nstandby mod devresi hazr hale gelir.Btn kontrol devreleri outflow valfin DC akatrne gider. STANDBY lambas yeil yanar. Kabin rate control zerinde kabin basncnn rate of change deeri set edilir. Genellikle bu deer 300 feet/min. dr. Kabin altitude zerinde istenilen kabin ykseklii set edilir. Uutan nce uan bulunduu yerin 200 feet altnda n basnlama yapar. Kalktan sonra bu deiiklik dz uu boyunca kabin yksekliine uygun olur. FLT/GRD switch GRD pozisyonunda iken outflow full aktr. Bu switch FLt konumuna alndnda pressure controller, cabin altitude readout zerinde set edilen kabin yksekliinin deerine gre kabin basncn ayarlamak iin sinyal gnderir. Bunun

sonucunda outflow valf kapanmaya gider. ni takm zerindeki E11 ground sensing rlesi uan yerde yada havada olduu sinyalini pressure controller a gnderir. Gerek kabin basnc sensi transducer ile pressure controller in n yzndeki porttan salanr. Bir transducer gerek kabin basncn oto mod ve standby mod devreleri iin kullanr. Pressure controller, alm olduu bu sinyalleri deerlendirerek kabin basncn istenilen deere ayarlar. Air Data Computer, ambient pressure sinyalini pressure controller abilgi olarak gnderir. Barometrik pressure correction dan pressure controller a giri sinyaleri alnmtr. Bu sinyaller kalklan ve inilecek meydandaki harici hava basncn pressure controller a bildirir. Standby mod CAB ALT readout zerine set edilen deere gre almasn srdrr. Kontrol panel altndaki tablodan uyugn uu yksekliine bal olarak kabin ykseklii seilir.
Standby mod
Manual Mod Control Ama outflow valfin manual kontrolu ile kabin basncnn kontroln salamaktr. Manual modda outflow valfin AC veya DC akatr altrlr. Valfin AC akatr

kullanldnda valfin tm hareketi 4sn de tamamlanr. DC akatr kullanldnda ise valfin tm hareketi 8 sn de tamamlanr. Kontrol panel zerindeki toggle switch i OPEN/CLOSED pozisyona getirmekle elektrik gc hazr hale gelir. Bu switch Auto ve Standby modda g temini iin kullanlmaz. OPEN pozisyonu valfe ama kumandas, CLOSED pozisyonuna alnmas valfe kapanma kumandas verdirir. Switch OFF a yay ykldr. Slektr Knob manual pozisyonuna alndnda MANUAL (yeil) lambas yanarak pressure controller manual moda geer. Valf hareketini toggle switch zerindeki indikatrden izlemek mmkndr. Kabin irtifa, differential pressure, Kabin rate of change deerleri kontrol panel zerindeki indikatrlerden izlenir.
Manual mod
SAYFA 193
Y/T: REV:
11.5 Aletler ve Aviyonik Sistemleri
SAYFA 194
Y/T: REV:

11.5.1.1.Pitot-Statik Gstergeleri Pitot-Statik sistemin amac; uak sistemlerine dinamik (pitot) ve ortam (statik) basnc tespit etmektir. Dhili balant sistemleri ve komponentleri girilerdeki basnc altitude (irtifa) ve airspeed (hz) sinyallerine evirir. Probelar dinamik ve statik basnlar hissederler ve hatlardan geerek kullanc komponentlerine basn salarlar. Buzlanmay nlemek iin problar stlr. Alternatif portlar standby altimetre ya da airspeed gstergesi iin statik ve dinamik basn salar. Drain fittingler (boaltm tehizat) pitot-statik sistemde birikmi suyu boaltmaya yarar. Pilot mahallindeki aletin almas iin gerekli olan pitot ve statik basnc salar: 1. Hz saati (Pitot Basn ve Statik Basn) 2. Altimetre (Statik Basn) 3. Varyometre (Statik Basn)
ekil 1.1. Pitot statik sistem Pitot: Havann arpma basnc, hava iinde hareket eden cisme kar oluan basntr (toplam basn=dinamik basn +statik basn). Statik Basn: Durgun atmosferik basn, etrafmz saran hava basncdr.

Pitot Tp: Uakta en az hava karklnn (trblans) olduu blgede, uu ynne doru bakan, ii delik sivri ulu ubuklara pitot tp denir. Uak uzun sreli park edecekse, pitot tp zararl maddeler, bcekler ve toza kar klf taklarak korunur. Aksi halde uu srasnda yanl bilgi gstererek tehlikeye yolaabilir. Pitot-statik sistem, 4 pitot-statik probe, 2 alternatif statik port, 1 window (pencere) ve pitot-statik s modl, 12 drain fitting ve eitli tehizatlar; manifoldlar, tubing(boru), hose(hortum) ve fitttinglerden ( balant eleman) meydana gelmitir. Pitot-statik probelar uan dna yerletirilmitir. Her bir yanda iki tane, 247.6 istasyonunda 3 numaral uu kompartman penceresinin altna yerletirilmitir. Alternatif statik portlar 406 istasyonuna uan her bir yannda bir tane yerletirilmitir. Window ve pitot-statik s modl P5 panel zerine yerletirilmitir. Pnmatik (hava ile alan) altitude (irtifa) veya airspeed (hz) gstergeleri P1 kaptan cihaz paneli zerine yerletirilmitir.
ekil 1.2. Pitot probe ve statik portlarn yerleimi Pitot statik sistemde uu ncesi yaplmas gereken kontroller
SAYFA 196
Btn klflar ve tkalar alnmal ve saklanmal.


Btn tp ve delikler ak olmal ve yabanc bir madde tarafndan tkanmam olmal. Pitot stcs alr olmal.
11.5.1.1.1. Altimetre Uaklarn deniz seviyesine gre yksekliini feet cinsinden gsteren gstergelere altimetre denilir. Statik basn ile alr. Statik basn deliklerinden alnan hava basncna gre ykseklii ler. Altimetrelerin hassas eleman aneroid olup iinde standart gn basnc (deniz seviyesi=14,7 PSI, 29,93 inch/hg , 1013,2 mb) hapsedilmitir. Uak deniz seviyesinde ise aneroidin iindeki basn ile statik basn eit olacandan ibreler 0 feeti gsterecektir. Eer uak irtifa aldnda ise statik basncn dmesi sonucunda aneroid genileyecek ve altimetre ibreleri saat istikametinde olmak kaydyla yksekliin artn gsterecektir. Altimetre grn olarak saate benzer. Akrep yelkovan gibi boyca birbirinden farkl ayr gsterge kolu vardr. En uzun olan 100 feet aral, orta uzunluktaki kol ise 1000 feet aral, en ksa kol ise 10000 feet aral gsterir. Kadrann iinde alm bir pencereden de bir dme ile ayarlanabilir baro metrik basn grlr. Kalk yaplan veya inilecek yerin barometrik basnc ayarlanarak doru ykseklik deerlerinin elde edilmesi salanr. Baz hava alanlarnn basnc standart deerlere uymaz. Uu srasnda pilotun altimetreyi deien d basnca gre ayarlamas gerekir.
SAYFA 197
Y/T: REV:
ekil 1.3. Altimetrenin yaps Altimetrelerin okunmas; ilk nce 10.000 feetleri gsteren ters gen ulu ibre okunur. Sonra 1000 feetleri gsteren ortadaki ksa ve kaln olan ibre okunur. Son olarak 100 feetleri gsteren stte bulunan uzun ibre okunur. Altimetreler zerinde bulunan barber iareti (Barber pole) alak irtifa sembol olup 10.000 feetin altnda grlen 10.000 feetin stnde grnmeyen uyarc bir ikaz semboldr
Resim 1.1. Altimetre
SAYFA 198
Y/T: REV:

Barometrik ayar penceresi meydandaki hava younluu her zaman standart atmosfer deerinde olmad iin o andaki meydan basnc girilerek doru ykseklik deeri elde edebilmek iin aletin iine bir kalibrasyon sistemi yerletirilmitir. Bu barometrik pencereler genellikle 28,1-31,00 inch/hg veya 950-1050 milibar arasnda taksimatlandrlmtr. Meydan basncnn ayarlanabilmesi iin altimetrekerin sol alt kelerinde barometrik ayar dmesi vardr.Altimetre ayarlarnda referans olarak deniz seviyesinde s 15 C (59 F) barometrik basnta 29,92 inch/hg standart bir gn kabul edilmitir. yi ayarlanm bir altimetre deniz seviyesinde standart bir gnde 0 feet i gstermesi gerekir. Fakat barometrik basntaki deiiklikler ile havann sdaki deiikler altimetrenin 0 feetten daha fazla ya da az gstermesine neden olur. Mesela deniz seviyesinde bir uan altimetresi 25 Clik scaklk ve 29.92 inch/hg bir barometrik basn altnda 0 feet i gstermesine ramen hava sour ve o yreye bir alak basn gelir ise altimetre 0 feetten daha fazla (100-200 feet gibi) deerler gsterir. Hava snr ve o yreye bir yksek basn gelirse altimetre 0 feetin altnda (-100 - 200 feet gibi) deerler gsterir. Sonu olarak altimetrenin doru deer gsterip gstermediini anlamak iin eer uak yerde ise o yerin deniz seviyesine gre yksekliini veya barometrik basncn bilmek gerekir. Uuta ise o anda uulan mevkideki barometrik basncn bilinmesi ve bu basncn barometrik pencereye ilenmesi gerekir. Eer bilinen barometrik basn inch/hg ve altimetrenin barometrik penceresi mm/hg ise inch/hg i mm/hg e evirmek iin 25,4 ile arpmak gerekir. Kabin Altimetresi ( Cabin Altimeter ) basnlandrlm tm uaklarda bulunur ve kabin basncn feet olarak ykseklik cinsinden gsterir. Pilot bu gstergeye bakarak kabin basncnn limitler iinde olup olmadn kontrol eder. Radyo Altimetre ( Radio Altimeter ) 2500 feet yksekliin altnda almaya balar. Sistem -20 ile 2500 feet lik menzile sahiptir. Gvde altnda bulunan antenler vastasyla bir radyo sinyali yere gnderilir ve geri alnr, geen sre llr ve buradan da iritifa hesaplanr. Dk irtifal uular sresince ve ini ve yaklamalarda kullanlr. Gerekli irtifa bilgisi PFD zerinde gsterilir.
SAYFA 199
Y/T: REV:
Resim 1.2. Radyo Altimetre Elektriki altimetre uan barometrik yksekliini gsterir. Ayn zamanda barometrik dzeltme ve altitude referans ayarlar iin kumandalar ierir. Barometrik altimetre gibi irtifay feet olarak gsterir ve ADC den (air data computer) ald elektrik sinyalini kullanarak alr. 26V ACgerilimle alr ve ierisinde gerekli DC voltaj salamak iin bir g kayna vardr. Baro set knop standart deniz seviyesi basncna ayarlandnda altitude gstergesi basn yksekliini gsterir. Ortam basncna ayarlandnda, altitude gstergesi, baro-corrected (dzeltme) ykseklii gsterir.
Resim 1.3. Elektriki altimetre 11.5.1.1.2. Hz Gstergesi (air speed indicator) Hz saati statik hava basnc ile pitot basnc arasndaki basn farkn len diferansiyel basn (dinamaik basn=1/2V2) gstergesidir. Ana uu aletlerinin ilk gelitirilenlerindendir.
SAYFA 200
Y/T: REV:
Resim 1.4.Hz gstergesi Hz Saatinin Grevleri: Kalk iin normal srate ulatn bildirir. Ua stall sratinin zerinde tutmaya yardmc olur. Uak sratinin emniyet limitleri dna kmas durumunu ikaz eder. En uygun uu srati iin gaz ayarna yardmc olur. En iyi trman ve szl alar hesabna esas tekil eder.
Dalta srat art, trmanta srat azalmas nedeni ile dz uu yaplp yaplmayaca kontroln salar. Hava hz deniz mili cinsinden ifade edilir. Knot: Deniz Mili (1852 m/saat) Gelimi uaklarda pitot-statik bilgileri Air Data Computer (ADC) blmne gider. Bu bilgisayar deerlendirme yaparak verileri LCD ekrana yanstr. Ayrca hz gstergesinde, zerinde krmz beyaz izgiler olan Barber Pole ibresi o anki ykseklik, basn ve scakla gre maksimum hz snrn gsterir.
SAYFA 201
Y/T: REV:
ekil 1.4.Hz gstergesi kesiti
ekil 1.5.Hz gstergesi
ekil 1.5deki gstergede beyaz flap izgisinin bittii noktadaki hz Vso olarak isimlendirilen FLAP AIK STALL HIZI dr. ok motorlu uaklarda hz gstergesinde iki ayr iaret daha vardr. Dk hz tarafnda bulunan bir krmz izgi UAIN TEK

MOTOR ARIZALI / G RETMEZKEN KONTROL EDLEBLECE EN DK HIZI n gsterir. Buna Vmc denir. Mavi bir izgi ise o uan gene tek motor arzal ise TEK MOTORLA EN Y TIRMANMA HIZI n gsterir. Bu hz da Vyse olarak isimlendirilir. Gelimi uaklarda pitot-statik bilgileri AIR DATA COMPUTER isimli bir bilgisayara gider. Bu bilgisayar deerlendirmeler yaparak gerekli bilgileri standart veya gelimi katod tpl veya sv kristal ok amal elemanlara yanstr. Air Data Computer / Flight Computer gibi bilgisayarlar olan uaklarda mekanik hava hz gstergesinde, zerinde krmz beyaz izgiler olan BARBER POLE olarak isimlendirilen bir ibre o anki ykseklik, basn ve scaklkla maksimum hz snrn hesaplayp bu Maksimum Hz Snrn gsterir. 11.5.1.1.3. Dikey Hz Gstergesi (Varyometre) Statik basn sistemine bal olarak alan bu gsterge dakikada feet olarak ykselme veya alalma hzn yani dikey hz gsterir. Uakta iki tane olup kaptan ve yardmc pilot gsterge panelindedir. Cihazn arkasndaki bir konektrden gelen elektrik ile gece uularnda skalann rahat okunabilmesi iin cihazn iindeki 5 voltluk ampuller beslenir.
V ary om etre feet /da kika olar ak ua n trman ve alal hareketini gsterir. Pitot statik sistemin statik basn tpne bal uu aletinden biridir. Pilot, alet uuu ve eitim uuunda varyometreyi uan yunuslama durumunu kontrolde kullanlr. Aletin st ksmnda ykselme miktarn alt ksmnda alalma miktarn gsterir. Kadrandaki iaretler feet/dakika olarak iaretlenmitir Kadran 0-6000 feet/dak aras trman veya szl veya 0-200 feet/dak aras trman, szl gsterir. Aletin sol altndaki vida ibreyi sfrlamada kullanlr. Aletin hassas eleman olan diyafram alet kasasnn iine yerletirilmitir. Ykseklik deitike atmosferik basn deiir. Alet mekanizmas difizr valf denilen llendirilmi bir delik dzeni bir basn hassas elaman, diyaframn hareketini ibreye aktaran lzumlu mekanik balantlardan meydana gelmitir. Bu mekanizma hava geirmez bir kasa iindedir. Bu kasa pitot statik sistemin statik hattna baldr. Uak ykselirken veya alalrken diyafram dndaki hava basnc diyafram iindekinden farkldr.

Difizr valfi kasa iindeki basncn ayn deimesini geciktirerek basn farkn salar. Gecikmeden dolay basn fark, alalrken diyaframn genilemesine ykselirken daralmasna sebep olur. Diyaframn bu hareketi ileri geri hareket eden milin dililerinin hareketini salar. Bunlarn dnleri gsterge ibresini hareket ettirir. Uak yerde ve dz uutayken hassas diyafram iindeki ve dndaki basn ayn olduundan ibre 0 da durur. Trman esnasnda atmosfer basnc azalr diyafram iindeki hava boalacandan diyafram basnc azalr. Bu durumda kasann iindeki basn daha fazla olur. Diyaframn basncnn azalmas ibrenin ykseli ksmn hareket ettirir. Diyafram bzlr ve ibre UP (trman) gsterir. Szlte alet iindeki basn decek diyafram ieceinden ibrede 0'n altnda bir deer grrz. Uak alalrken atmosfer basnc artar ve diyaframn iindeki basn kasann iindeki basntan daha yksek olur. Bu durumda diyafram geniler ve ibre DOWN (dal) gsterir.
ekil 1.7. Dikey hz gstergesi 11.5.1.2. Jiroskop (Gyroscope) Modern uaklarda jiroskopik prensiple alan gstergeler kullanlmaktadr. Pilot uan dnda sabit bir ey gremezse, kendi hisleriyle uan konumunu tam olarak bilemez. Gyrolar suni referanslara dayanarak baz uak aletleriyle birlikte alrlar. Bu aletler sayesinde uan konumu ve yn tespit edilir. ekilde basitletirilmi olarak gsterilen birbirleri iinde iki noktadan birbirine dik olarak yataklanm emberler veya silindirik paralarn oluturduu mekanizmaya gyro denir. Kendi ekseni etrafnda yksek devirle dnen balansl bir rotordur. Rotorun montaj ekline gre iki gyroskopik esastan birine bal olarak alr. Bunlar; rigidity ve precession dr

Rigidity: Gyro rotorunun dn ynn korumas deitirmek istememesi zelliidir. Gyro konumunu korurken, uak gyronun etrafnda hareket eder. Kendi ekseni etrafnda yksek devirle dnen bir rotor dn dzlemini uzaya gre muhafaza eder. Bu durumda gyro rotoru eksende ember iine montaj edilmitir. Uan etrafndaki hareketi esnasnda rotor durumunu bozmaz. Uaklarda Gyrolar elektrikle veya Pnmatik olarak alr. Dnme ekseni birbirine eklemlerle bal iki emberden oluan destekler zerinde srtnmesiz asklarla (gelimi gyrolarda elektromanyetik yatakl) balanmtr. Rotor hzla dnerken gyroskop ekseni yer eksenine gre deimez bir konum alr. Suni ufuk ve Directional gyro (dn koordinatr) bu prensiple alr.
SAYFA 205
Y/T: REV:
ekil 2.1. Jiroskop Precession: Kendi ekseni etrafnda yksek devirle dnmekte olan bir gyro rotoruna dnme ekseni zerinden bir kuvvet uygulandnda dn ynnn 90 ilerisinde ters ynde bir kuvvet oluur. Bu durumda Gyro rotoru iki eksende ember iine monte edilmitir. Dnlerde rotor sabit kalmayp dn ynnn tersine doru yatacaktr. Rate of turn (dn kay ) gstergeleri bu ekilde alr. Rotor 115V AC, 400 Hz, 3 faz gerilimle alr. Rotorun dakikadaki devir says gyro tipine gre 12000 RPM ile 24000 RPM arasndadr. rotor normal almada 3-5 dakikada devrini alr. Gerilim kesildiinde rotorun durmas iin 10-15 dakika beklenir. Gyrolar ok hassas alet olduklarndan tanmalar srasnda ok dikkat edilmelidir.
ekil 2.2. Jiroskopun eksen hareketleri

ekil 2.3 Jiroskopik Ekipmanlarn Testi 11.5.1.2.1 Suni Ufuk (Standby Horizon) Bu gstergede gyro rotoru dnmeye baladktan sonra ufuk izgisini ve yeryzn temsil eden izgi ve ekiller uan havadaki pozisyonu ne olursa olsun gerek ufuk izgisine paralel kalr. Bu da zellikle grme koullarnn bozuk olduu havalarda pilota en byk referanstr. Bu gsterge ayn anda uan pitch ve roll konumlarn ve flagler (bayrak) yardmyla gyro devrelerinin arzalarn gsterir. Bu cihazn iindeki gyro arka plandaki gkyzn temsil eden mavi, yeryzn temsil eden kahverengi yzeyi hep yeryzne paralel tutar ve bu ikisinin birleme izgisi gerek ufku yanstr. Cage knob herhangi bir anda kendimize doru ektiimizde, gyronun dzeltme zamann azaltm oluruz. Yaklak 30 saniyedir. Gyro sabit bir yatay referansa tamburun dengesini salar. Minyatr bir uak sembol yatay referans iin pitch ve roll konumlarn gsterir. Roll skalas kasann st yarm taraf zerinde, pitch skalas ise tamburun zerinde gsterilmitir.
ekil 2.4. Suni ufuk


Gyro iin 28 V DC gerilim gereklidir. Rotorun hz 23000 RPM dir. (dakikadaki devir says) dikey hassasiyet 0.5 dir. Dzeltme oran yaklak 3 dir. Yaklak olarak 3 dakikada devrini alr. 10 dakikada durur. Roll skalas 60 sol ve 60 sa arasnda derecelendirilmitir. Pitch skalas dallar iin gri, trmanlar iin mavi zerine beyaz iaretler arasnda derecelendirilmitir. Aydnlatma lambalar 5 V AC, 400 Hz ile beslenir. Cihazn arkasna pinli connector (balant soketi) monte edilmitir. Gsterge 4 vida vastasyla tutturulmu ve 5 lik eimli bir ayla cihaz paneli zerine yerletirilmitir. 11.5.1.2.2. Konum Yn Gstergesi (Attitude Drector Indcator=ADI) ADI uan pitch ve roll konumlarn vertical gyrodan (yn gstergesi) ald bilgilerle derece olarak flight director roll ve pitch kumandalarn, szl asn (Glide Slope) pisti karlama (rising runway), dn ve yat (Rate Of Turn) gsteren indikatrdr. Uakta iki adet olup kaptan ve yardmc pilot gsterge panelindedir. Pitch ve roll konumu gstergedeki sabit uak sembolne gre bir ufuk hatt ve tambur(kre) tarafndan gsterilir. Krenin st yarm taraf (mavi boyal) trman, alt yarm taraf (siyah boyal) dal gsterir. ki renk arasndaki beyaz renk ise ufuk hattdr. Roll konumu beyaz bir ibre ile gsterilir.
Resim 2.1.Konum gstergesi 11.5.1.2.3. Yn Gstergesi (Directional Gyro) stikamet (yn) gstergesi Flux valfden gelen manyetik yn bilgisi ile set edilerek, uan manyetik kuzeye gre ynn derece olarak bildirir. Uakta iki adet olup genellikle aviyonik kompartmanndadr. Gyro rotoru 115 V AC, 400 Hz, 3 faz gerilimle alr. Rotor dn ekseni arza paralel olup dakikada 12000 RPM hzla dner. Yaklak olarak 3 dakikada normal devrini alr. Gyro rotoru 3 ereve iine yerletirilmi olup Rigidity prensibine gre alr. Flux Valf: Arzn manyetik alann hissedip, manyetik kuzeye gre yn bilgisini veren

alettir. Uan manyetik sahasndan uzak olan kanat ularna birer adet yerletirilmitir. Primer sargs 23,5 V AC, 400 Hz gerilimle beslenir. Arzn manyetik alann hisseden sekonder sargsnda 800 Hz lik gerilim indklenir. Skp-takma ilerinde mknatslanmayan takmlar kullanlr.
Resim 2.2.Yn gstergesi
SAYFA 209
Y/T: REV:

11.5.1.2.4. Yatay Durum Gstergesi (Horizontal Situaton Indicator=HSI) HSI uan manyetik heading (yn), course (radyo yolu), course deviation (radyo yolundan sapmalar) ve glide slopeu (szl asn) gsteren alettir. Pilot bu gsterge ile gelinen ve gidilen rota noktalarna gre uan pozisyonunu tespit eder. Ayrca krmz renkli HDG bayra yn arzasn, sol alt kede bulunan 4 adet sembol ilgili sistemin arzal olduunu gsterir. DME (Distance Measuring Equipment) penceresi uak ile yer istasyonu arasndaki mesafeyi deniz mili olarak gsterir. TO /FROM bayra gen eklinde olup, VOR Navigasyon istasyonu uan nnde ise; course oku baucunu, arkasnda ise; course oku kuyruk ksmn gsterir. 0-360 taksimatl kompas kart uan manyetik ynn derece olarak gsterir. HSI uakta iki adet olup kaptan ve yardmc pilot gsterge panelindedir.
ekil 2.5. Yatay Durum gstergesi
Resim 2.3. HSI
SAYFA 210
Y/T: REV:

11.5.1.2.5 Vertical Gyro (Durum jiroskopu) Vertical gyro uan pitch ve roll kumandalarn hissedip sinkrolar vastasyla konum yn gstergesine (ADI), Flight Director, otopilot ve radar sistemine bilgi verir. Gyro rotoru 115 V AC, 400 Hz, 3 faz gerilimle alr. Rotor dn ekseni arza dik olup dakikada 11000 RPM hzla dner. Yaklak olarak 3 dakikada normal devrini alr. Circuit breaker (sigorta) P18 panelindedir. Rotor 3 ereve iine monte edilmi olup Rigidity prensibine gre alr. Cihaz zerindeki ok uan burnunu gsterecek ekilde monte edilmesi gereken jiroskop, aviyonik kompartmanna yerletirilmitir.
Resim 2.4. Gsterge Sistemlerinin Yerleimi 11.5.1.2.6. Turn And Slip Indicator (Yat Ve Dn Gstergesi) Bu gsterge pilota savrulmadan, kaymadan, dengeli ve koordineli bir dn yaptracak bilgileri verir. ki gstergeden olumaktadr. inde bulunan gyro burnun yn deitirme hzn verir. Yat Gstergesi: Dz ve ufki uuta siyah bilye tpn ortasnda durur. Koordineli dnte yine ortada kalr. Dn oranna gre yat az olursa siyah nokta ters tarafa kayar (Merkez ka kuvveti yerekimi kuvvetinden fazladr). Bu ekildeki uua savrulu denir. Yat miktar dn oranna gre fazla ise siyah nokta dn tarafna doru kayar. Bu tr uua kay denir. Dn Gstergesi: gstergenin gyroskop ksmdr. Uan saa-sola dn miktarn gsterir. Kadran zerinde 3 referans iareti vardr.
SAYFA 211
Y/T: REV:
Resim 2.5. Dn Oran Gstergesi
ekil 2.6. Gstergenin almas 11.5.1.3. Pusulalar Manyetik pusula, uan ynn manyetik kuzeye gre derece cinsinden gsterir. Bu alet yerin manyetik alan etkisiyle alr. Gsterge ierisinde bir doal mknats vardr.

Her uakta bulunan manyetik pusula serbeste dnebilen bir mknatstan ibarettir. Gerek kuzeye gre belirli bir a kadar hata yapar ve pilotlar bunu da dikkate alr. Uaklarda bu pusulalar pilot mahallinde manyetik alann en az olduu yere yerletirilir.
Resim 3.1. Pusula Gelimi modern uaklarda elektrik ve elektronik sistemlerin artmas nedeniyle kokpitte bulunan klasik pusulann etkilenmesi, hatal gsterme ihtimalini artrmtr. Bu nedenle gyro ile alan HSI (Horizontal Stuation ndicator), DG (Directional Gyro) gibi gstergelere veya cam kokpit olarak isimlendirilen katot tp yada LCD gstergelere manyetik yn bilgisini veren ayr bir sistem bulunur. Bu sistemde yeryznn manyetik alann hisseden flux valf ya da magnetometer olarak isimlendirilen cihazlar manyetik yn bilgisini elektrik sinyallerine evirerek ynsel gyroyu buna gre ynlendirir ve uan bilgisayarna bu bilgiyi aktarr. Flux Valf genellikle uan kanat ucunda bulunur.
Manyetik pusula ounlukla hafif uaklarda bulunur ve manyetik kuzeyi gsterir. Manyetik pusulann gvenilir olarak kullanlabilmesi iin snrlamalarn ve doal zelliklerin iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu zellikler; manyetik deiim miktar, pusula sapmas ve manyetik kuzeydir. Bunlara ek olarak, hakiki kuzey ile manyetik kuzey arasndaki a fark her zaman dikkate alnmaldr. Uu ncesi manyetik pusulann iindeki svnn tam olduundan emin olunmaldr. Rule esnasnda herhangi bir taklma olmadan alt ve referans olarak alnan noktalarda doru gsterip gstermedii kontrol edilmelidir. Gsterge tm uu sresince kullanlacandan, uu ncesi kontrollerde arzal olduu anlaldnda asla uulmamaldr.
SAYFA 213
Y/T: REV:
Resim 3.2. Pusula test cihaz
ekil 3.1. Pusula ile yn tespiti 11.5.1.4. Hcum As Gstergesi Hcum as (angle of attack) kanat kesitinde kord hattnn hava ak dorultusuyla yapt adr. Sabit hzda hcum as bir miktar artrlarak tayc kuvvet (lift) artrlabilir. Bu artrma o uan kritik hcum asna kadar geerlidir. Bu kritik adan sonra kanadn st yzeyindeki hava akm bozulur, girdaplar oluur ve stall olarak isimlendirilen sratsiz kalma ve havada tutunamama olay gerekleir. Uaklarda tama

kuvvetini artrmak iin kanat hcum as gvdenin boylamsal eksenine gre bir miktar artrlarak tasarlanmakta ve yaplmaktadr. Bu a dz uuta modern uaklarda birka derece civarndadr ve angle ofincidence olarak isimlendirilir. Bylece kanat alt yzeyinde oluan ek basn ile ek bir tama kuvveti elde edilmektedir. Fakat kanat ularnn incidence as kanadn gvdeye balant yerindeki adan birka derece daha azdr ve kanat ucu hafif burkulmutur. Bu burkulmaya washout veya twist denir. Kanat ucundaki bu bklmenin amac kanat ular firar kenarlarnda bulunan kanatklarn (aileron) verimini artrmak ve stall durumunda kanatk kontroln devam ettirmektir. Stall yksek hcum asnda olduundan kanat ular daha kk hcum as nedeniyle, gvdeye yakn olan ksma gre daha ge stall olur. Bylece stall balangcnda pilot kanatklara kumanda edebilir.
ekil 4.1.Hcum as
Resim 4.1. eitli hcum alar gstergeleri
SAYFA 215
Y/T: REV:
Resim 4.2. AOA Sensr ve gstergesi 11.5.1.5. Ani Hz Dm Uyar Gstergesi (Stall Warnng Indcator) Uan havada tutunabilmesi iin hzn belli bir deerin altna drmemesi gerekir. Bu hzn altnda uak havada tutunamaz ve ani olarak ykseklik kaybeder. Bu olayn nedeni ise tamamen kanadn hcum as ile ilgilidir. zellikle kalk ve ini srasnda ve alak irtifada olan stall durumlar kaza ile sonulanr. Yksek irtifada dz uu srasnda olan stall da uak burnunu aa doru vererek ve motor gcn artrarak stalldan kurtulabilir. Burada kanat hcum as (AOA) ile kanadn yatayla yapt ay birbirine kartrmamak gerekir. Bu a kanat ile kanat zerinden akan hava akmnn arasndaki adr. Uak yere paralel uarken hatta yat veya ters uuta bile stall olabilir. Yksek hcum as stalla neden olur. Uaklarn tasarm karakteristiklerine gre dk hzda belirli bir hcum asnn zerine kt zaman kanat st yzeyindeki dzgn hava akm karr, kanadn st yzeyini takip edemez, trblans denilen hava girdaplar oluur ve tama kuvveti der. Bu aya kritik hcum as denir. Dk hzda stall u ekilde gerekleir: Uan hznn azalmasyla tama kuvvetinin azalmas yere yatay durumda olsa bile uakta ykseklik kaybna yol aar. Uak hem ileri hareket ederken hem de yksekliin kaybndan dolay hava akm kanada yatay olarak deil, alttan daha yksek hcum asyla arpar. Yani AOA ykselir. Kanadn zerini takip edemeyen hava akm karr ve trblansa girer. Yksek hzlarda ani yaplan dengesiz manevralarda kanat zerindeki hava akn bozarak stalla neden olabilir. Stall Hzn Etkileyen Faktrler: Trblans: Havadaki trblanslar zellikle ini durumunda yava uan uaklarda uak normal stall hznn zerinde usa bile stall olmasna yol aar. Bu yzden uaklar ini srasnda hava trblansl ise daha yksek bir yaklama hz ile inerler. Yat As: Yatay durumdaki uaklarn stall hzlar ile yat yaparken olan stall hzlar ayn deildir. Dz uuta daha dk olan stall hz ani ve keskin yatlarda daha yksek hzlarda olur.

Arlk: Uan arl arttka stall hz artar.
Arlk Merkezinin Yeri: Uaktaki arlk merkezi fazla miktarda nde olursa pilot uan burnunu yukar kaldrmak iin yatay dmenleri yukar konumuna getirmek ve hz artrmak zorundadr. Bu konumda uak normal stall hzndan daha yksek hzda stall olur. Arlk merkezi geride olursa stall hz azalr. Flaplar: Flaplar alarak uaklarn stall olma hz drlr. Flaplarla uaklar daha yava bir hzla stall tehlikesi olmadan inebilirler. Buzlanma: Kanatlarn zerinde olan buzlanma kanat st yzeyindeki dzgn hava akmn bozar. Bu da stall hzn artrr hatta uuu tehlikeli hale sokar. Stall in Alnan nlemler: Stall olma aamasnda kanat zerindeki kontrol yzeylerinde oluan trblans nedeniyle uakta titreme ve sarsnt balar. Bu sarsntdan hemen once stall uyarc (stall warning) uyar sistemleri, kla ve sesle, baz uaklarda da pilot levyesini suni olarak sarsc bir mekanizma (stick shaker) ile pilotu uyarr. Stalldan kurtulmann tek yolu hcum asn artrmak veya motor gcn artrmaktr. Bu nedenle birok modern uakta stall durumunda pilot bir ey yapmazsa, otomatik olarak levyeyi ileri iterek (stick pusher) uan burnunu ynlendiren sistemler bulunmaktadr.
Resim 5.1.LRI ve yerleimi
SAYFA 217
Y/T: REV:

11.5.1.6. Dier Gsterge Sistemleri Motor Gstergeleri: o o o o o Motor Devir Saati; RPM Yakt Basnc Yakt Scakl EGT (Exhaust Gas Temperature=Egzoz Gaz Scakl) EPR (Exhaust pressure Ratio= Egzoz Gaz Basncnn Motor Giriindeki Basnca Oran) ITT (Inlet Turbine Temperature= Trbin Giri Scakl) Yakt Ak Gstergesi Yakt Miktar Gstergesi Ya Basnc Ya Scakl Ya Miktar
o o o o o o
klimlendirme ve Basnlandrma Sistemi: o Kabin Altimetresi o Kabin Varyometresi o Kabin Scakl o D Scaklk
Hidrolik Sistem o Hidrolik Ya Basnc o Hidrolik Ya Scakl o D Basn
Pnmatik Sistem o Basn Gstergesi
SAYFA 218
Y/T: REV:

Uu Kontrol Yzeyleri Gstergeleri o Flap Slat Pozisyonlar Gstergesi o Spoiler o Ana Uu Kontrol Yzeyleri ndikatr Saat ni Takm Pozisyon Lambalar Uyar Lambalar
Resim 6.1 Motor gstergeleri 11.5.1.6.1. Motor gstergeleri RPM veya takometre sistemi motorlarn dk (N1) ve yksek(N2) basn rotor gruplarnn dn hzlarn ler ve bu devir saysn yzde olarak gsterir. Her bir motorda 2 takometre jeneratr ve merkez alet panelinde bu jeneratrlerden alnan bilgilerle motor devirleri bir gsterge zerinde gsterilir.

EGT sistemi motorun egzoz scakln santigrat derece olarak gsterir. Her motorda birbirine paralel bal ok sayda hissetme probu bulunur. Bu problar, bir diren ayar kutusundan geerek EGT gstergesine ular. EGT aleti scaklk problarnn rettii mV mertebesindeki elektrik enerjisi ile alr. EPR, egsoztaki toplam basncn, motor girii toplam basncna orandr. EPR bir bakma havann motor iinde ne kadar hzlandn gsterir. Sistem motor giri ve egsoz basnlarn hisseden problar, EPR transmitteri ve bir gstergeden oluur. Giri ve egsoz basnlar borular araclyla transmittere iletilir. Transmitter kndaki elektrik sinyal gsterge iindeki alc mekanizma tarafndan ibre hareketlerine dntrlr. Yakt ak sisteminin amac bir motorun saatte yakt yakt miktarn KGPH (kilogram per hour) veya PPH (pound per hour) olarak gstermektir. Sistem bir g nitesi, yakt ak transmitteri ve gstergeden oluur. Ya basn gstergesi ya basn manifoldundaki yan basncn PSI olarak gsterir. Sistemde bir basn transmitteri ve buna bal bir gsterge bulunur. Transmitter iinde bulunan diyafram basnc hisseder, diyaframa bal manyetik mekanizma basn bilgisini elektrik bilgisine evirir. Ya scakl yan dn hatt zerinde bir transmitterin rettii elektrik sinyali ile alan bir gsterge zerinden okunur. Ya miktar gstergeleri ya depolarndaki ya miktarn galon olarak gsterir. (1 galon =3.75lt. ) Miktar lme sistemi bir gsterge, tank probu ve elektronik devreden oluur. Tank probu kapasitif olarak almaktadr. Prob i ie yerletirilmi iki borudan ibarettir. Yan ve havann elektrik katsaylar farkl olduundan tankn iinde yan miktarna bal olarak probun kapasitesi deiecektir. Bu kapasite kpr devresiyle elektrik sinyaline evrilip ykseltildikten sonra gstergeye iletilir. 11.5.1.6.2.Hidrolik sistem gstergeleri 1-Basn gstergeleri: Hidrolik sistemdeki sv basnc, hem pompa k iin hem de fren akmlatr iin llp gsterilmektedir. Basn lm, hidrolik hatt ya da manifoldu zerine yerletirilmi bir basn transmitteri ile yaplr. Basn aleti basnc PSI olarak gsterir. 2-Miktar gstergeleri: Hidrolik depolarndaki sv miktar kapasitif problarla llr. Bu ilem motor ya miktarnn llmesinde olduu gibidir. Gsterge hidrolik sv miktarn oran olarak yada quart olarak gsterir. 11.5.1.6.3. Uu Kumanda Gstergeleri ki balk altnda incelenecektir: 1-Kumanda Yzeyi Konum Gstergesi: rtifa ve istikamet dmen konumlarn bir skala zerinde hareket eden ibrelerle gsterir. Kumanda yzeylerine monte edilmi konum sensrlerinden salanan sinyallerle alr.
ekil 6.1.Kumanda Yzeyi Konum Gstergesi
SAYFA 221
Y/T: REV:

2-Flap/slat Konum Gstergesi: flap ve slat pozisyonlar bu gsterge zerinden takip edilir. Gsterge zerinde her flap ve slat parasna denk den lambalar bulunmaktadr. Lambalarn amber renkte yanmas yzeylerin hareket halinde olduunu, yeil renkte yanmas yzeylerin ak olduunu ve k vermemesi de yzeylerin kapal olduunu ifade eder. Sistem flap ve slat blgelerine yerletirilmi transdserler sayesinde alr.
ekil 6.2. Flap/slat Konum Gstergesi 11.5.1.6.4. Saat : Uakta kaptann ve F/O nun olmak zere iki saat bulunur. Saat GMT zamann, uu sresini ve kronometreyi gsterir. Saatler eitli uak sistemlerine zaman bilgisi salar. Kaptan saatinin arzalanmas durumunda ve yedek bir saatle deitirilmesi sz konusu deilse kaptan saati ncelikli olduundan F/O nun ki ile yer deitirilir.
ekil 6.3. Saat


11.5.1.6.5. ni Takm Gstergesi (Landing Gear Indicator) Bu gsterge zerinde; Landing gear indicator lights, Landing gear lever, Override Trigger ve Landing gear limit speed tablosu bulunmaktadr. Bu panel Center Inst Panel zerinde yer alr.
Resim 6.2. ni Takm Gstergesi
SAYFA 223
Y/T: REV:

11.5.2 UAK AVYONK SSTEMLER 11.5.2.1. Plan ve Hareket Sistemleri Temel lkeleri Havaclkta uu ncesinde yaplan hazrlk almalarn kapsar. Bir uu iin gerekli olan tm bilgiler uu ncesinde ilgili bilgisayar ve uu komponentlerine girilir. Gvenli bir uu iin kalktan nce yaplan planlamada, yol boyunca (enroute) kat edilecek arazinin ve arazi zerindeki insan yaps engellerin ve inilecek meydann yksekliinin bilinmesi ok nemlidir. Planlamalarda bu amala ve ok titiz bir ekilde hazrlanan havaclk haritalar (chart) kullanlr. Tepeler, televizyon/radyo anten direkleri, su kuleleri, yksek gerilim hatlar ve benzeri insan yaps dier engeller ile meydanlarn ykseklikleri bu haritalarda yer alr. Ayrca uu ncesinde yolcu says, uak arl, yakt durumu hava koullar bilgisi de pilotlara verilir. Pilot tm verileri girerek uan arlk merkezini hesaplar ve gvenli bir kalk iin verileri elde eder. Gvenli ve konforlu bir uu iin pilota yardmc olan otomatik uu, haberleme ve seyrsefer sistemleri bulunmaktadr. 11.5.2.1.1. Otomatik Uu Bir ua, verilen bir dorultuda, srekli olarak yatay uuta tutmak ve ynetmek iin gelitirilmi seri kontrol mekanizmalar "Otomatik Pilot" ya da "Otopilot" olarak adlandrlr. Bu sistem sayesinde, uzun sreli uularn yorucu yk pilot zerinden alnarak, gerekli seyrsefer ilemlerini yapabilmesi iin yeterli olanak tannr. Pilot; srekli uuta, ua kontrol ederken, uan seilen srekli durumdan ayrldn gzleriyle grerek anlamak, ua ilk duruma geri getirmek iin uygulanacak manevraya karar vermek ve bunun sonucu olarak kas gcyle, ilgili kumanda yzeyinin levyesine uygun ynde ve miktarda kuvvet uygulamak zorundadr. Bu durumda, bir otomatik pilot sistemi, bir insan tarafndan yerine getirilen anlama, komuta etme ve uygulama grevlerini aynen kopya etmelidir. Hava yolu ulam, tepkili uaklarn hizmete girmesinden sonra, yeni iletme problemleriyle karlamtr. Tepkili uaklar, yerlerini alm olduklar piston motorlu uaklardan ok daha geni bir menzile sahiptir. Tepkili uaklarn, seyrsefer ve yaklama hzlar, hemen hemen piston motorlu uaklarnkinden iki kat daha fazladr. Bundan baka, tepkili uaklarn "koltuk x kilometre" cinsinden retim zellikleri, ncekilerden stn olmakla birlikte, fiyatlar ok yksektir. Bu durum, havayolu iletme irketlerini, uaklardan maksimum faydalanma yntemleri aramaya sevk etmitir. lk tepkili uaklarn snrl uu sresi, daha hassas bir seyrseferin gerekli olduunu ortaya karmtr. Performanslarn abuk gelimesi, daha etkin otomatik uu kumanda sistemlerine ihtiya olduunu gstermitir. Hava yolu ulam, meteorolojik faktrlerin yaratt engellemeleri yenmek iin devaml bir ekilde uramaktadr. Havaclkta, otomatikleme eilimi, son yllarda gelimi ve zorunlu bir hale gelmitir. Bu otomatikleme, byk lde, uzay aratrmalar ile gerekleen elektroniin hzla ilerlemesi sayesinde mmkn olmutur. Otomatiklemenin amalar unlardr:

lk bata, uak bordasndaki baz grevlerin otomatik oluu, hizmetin kalitesini, emniyetini, dzgnln ve rahatln iyiletirme olana salar. Meteorolojik artlar nedeniyle bir uuun gerekletirilememesi riskini azaltr. Mrettebat, ska tekrarlanan ve yorucu olan mekanik ilerden kurtulur ve bir insann yapmasnn zorunlu olduu ilere daha fazla zaman ayrabilir. yknn hafiflemesi sayesinde, btn uu sresince gerekleen olaylar daha iyi gzlemlenebilir ve bylece emniyetin artmas salanr. Buna ek olarak, yeni uaklarn fazla kark olmalarna ramen, mrettebat saysn azaltmak mmkn grlmektedir. Otomatik Pilotun Grevleri; Uak, kumanda ekseninde yeterli bir kararlla sahiptir ve bu eksenler etrafndaki durumunda herhangi bir deiim olmaz ise havada yatay dorusal uu yapmak zere ayarlanabilir. Yakt depolarnn boalmas ve uak iindeki mrettebat ve yolcularn yer deitirmeleri sonucu, uan denge ayar deiebilir. Bu deiim, otomatiksel olarak veya pilot tarafndan dzeltilmedike, uan uu durumu bozulacaktr. Dier taraftan, en byk ve en sk denge deiimleri, baz atmosferik artlar altnda grlen havadaki alkantlardan ya da saanaklardan domaktadr. Saanaklar, uaa herhangi bir dorultuda arpabilir ve uan tamamn veya bir parasn etkileyebilir. rnein; yatay dorusal devaml uu yapmakta olan uan sol yanna, zaman balangc olarak seilen bir anda, saanak arpm olsun. Uak, dey ekseni etrafnda kararl bir dengeye sahip olduundan, ortalama saanak basn kuvveti, uak ktle merkezinin gerisinde etkili olacaktr ve uakta sola doru bir sapma momenti douracaktr. Bu momenti karlamak ve uan uu dorultusundaki bozulmay nlemek iin, dey kumanda yzeyi sa yana oynatlmaldr. Pilot veya otomatik pilot, uan uu durumunda meydana gelen bir bozulmay, ancak bozulma baladktan sonra anlayabilir. Bu yzden uan uu dorultusundaki bozulma anlalmadan nce, uakta bir miktar sapma olacaktr. Bundan baka, mekanik snrlamalar, kumanda yzeyinin derhal harekete geirilmesini gerektireceinden, sola ynelmi saanak sapma momentini karlayacak olan, kumanda yzeyinin saa hareketinin etkisi balayncaya kadar da bir sre geecektir. Uak ilk uu dorultusuna gelmeden nce, bu durumu amamas iin kumanda yzeyleri bir sre sonra zt tarafa oynatlmaldr. Herhangi bir anda, dey ekseni etrafnda ua etkileyen net sapma momenti; saanak momenti ve kumanda yzeyi momentinin cebirsel toplamna eittir. Burada, basitlik dncesiyle, aerodinamik direnten doan skm momentini ihmal etmek sureti ile uan bu sapma hareketindeki asal ivmenin, dinamik kanunlarna gre, her an net sapma momenti ile orantl olduu sylenebilir. Bylece, zamann fonksiyonu olarak izilen net sapma momenti erisi, sapma hareketindeki asal ivmenin deiimini gsterecekti. vme erisinin zamana bal olarak integrali alnrsa, herhangi bir andaki asal hz elde edilir. kinci bir integral ile de uak dorultusundaki asal sapmann derecesi bulunabilir. Gnmzde, askeri ve sivil btn uaklarda standart bir donanm olarak bulunan

otomatik pilotun grevleri unlardr: Pilotun iini hafifletme: Devaml dorusal ve yatay uuun tutulmas, daha ayrntl olarak, yksekliin, hava hznn veya mach saysnn ve rotann daima sabit tutulmas sk sk tekrarlanan usandrc ve yorucu bir itir. 19391945 yllar arasndaki kinci Dnya Sava'ndan nce, daha basit bir sisteme sahip olan otomatik pilot ile ykseklii ve rotay sabit tutmak olana salanmtr. Hassas manevralarn yaplmas: Baz manevralar, pilottan byk bir beceri ve devaml dikkat gerektirir. Bunlarn dikkatsizce yaplmas uu emniyetini tehlikeye sokabilir. Bunun tipik bir rnei, kapal havalarda ve ok zayf gr artlar altnda bir ini pistine yaklama manevrasdr. Pilot, yerel bir radyo-elektrik cihazdan, ideal bir yaklama dorultusu ile birlikte uan yeri hakknda bilgi alr ve bu yaklama dorultusu zerinde tutunmak iin uygun manevralar saptayarak uygular. Bu yaklama manevras, bir otomatik pilottan istenebilir. Bylece uu emniyeti artrlr, yaklama dorultusu daha hassas ekilde tutulur ve yaklama srasnda pilot, kendini tamamen uuun kontrolne ve izlenmesine verebilir. Uu zelliklerinin gelitirilmesi: Yeni uaklarda, performanslar ve uu zellikleri (kumanda ve kararllk) arasndaki en iyi uzlamann saptanmas zordur. Uuun baz evrelerinde, pilotun yerine, tamamen otomatik pilot konamaz. Otomatik pilot, uaa daha iyi bir kararllk salamak iin, pilota yardmc olmak zere kullanlr, gerekli kumandalar vererek kontrol yzeylerini hareketlendirir. Bu tip otomatik pilota, otomatik kumanda da denir ve otomatik kumanda yaygn olarak kullanlr. Hzl manevralar snrlayan "amortisrler" de bu kategoriye dhildir. Ayrca, otomatik pilot, seyrsefer nitesine, VOR ve ILS donanmna balanabilir ve bylelikle, verilen bir rota veya yol dorultusu, otomatik olarak izlenebilir. zetlersek, uak bordalarnda, otomatikleme ile gerekletirilmesi dnlen amalar; hizmet kalitesinin, emniyetin ve dzenin gelitirilmesi, altyap tesislerinden daha iyi yararlanlmas ve personel ile bakm etkenliinin artrlmasdr. 11.5.2.1.2. Otomatik Pilotun alma Prensibi Daha nce de sylediimiz gibi, bir otomatik pilot, bir pilotun grevlerini baarabilmelidir. Buna gre de otomatik pilot, en az temel birime sahip olmaldr: Alc: Bu birim, insan beyninin grevini yapan, uan durumunu tespit etmek zere yere bal sabit referans dorultular veren ve bu referans dorultulardan itibaren uak eksenlerinin ayrln fark eden veya alan cihazlardr. Yapay ufuk tipi bir dey jiroskop, uan uzunlama ve yanlama eksenlerinin yatay durumdan ayrln alr. Ayrca bir yn jiroskopu da, uak uzunlama ekseni ve meridyen dorultusu arasndaki ay, yani uak rotasnn deiimini alr. Jiroskoplar, donanmn yapsna bal olarak, pnmatik veya elektrik enerjisi ile alr. Daha yeni otomatik pilot donanmnda, bu iki alc cihaza ek olarak, uan her ekseni etrafndaki asal hzn len, jiroskoplu, tane asal hz gstergesi (accelerometer) de bulunmaktadr. letici devre, amplifikatr ve rle: Bu birim, alc tarafndan saptanan, uan

durumundaki deiimi dzeltmek iin nc birim servomotorlara uygun komutu iletir. Jiroskopta tepkinin kk olmas istendiinden, alcdan gelen sinyal genellikle zayftr. Bu sinyal, amplifikatr veya rle ile bytlr ve iletici kumanda edilir. letici birim, donanmn zelliine gre, pnmatik, hidrolik veya elektrikli olabilir. letici, servo-motorlar: Bu sonuncu birim, donanmn yapsna bal olarak, pnmatik, hidrolik veya elektrikli motordan oluur. Servomotorlarn says, her eksene ait kumanda yzeyi (kanatklar, yatay ve dey kontrol yzeyleri) olarak tanedir. Her birine uygun ynde ve byklkte kuvvetler uygulanr. Btn otomatik pilot donanm, uan durumundaki bozulmay karlamak zere, uak kumanda yzeylerini altrmak iin bir komut yaratc ara olarak, kararl bir referanstan itibaren meydana gelen asal deiimi esas almakta veya kullanmaktadr. Snmn gereklememesi halinde, asal deiim kumandas, denge durumunun almasna veya ortalama bir dorultu etrafnda devaml salnma sebep olabilir. Genellikle, uan aerodinamik snm bunu nlemeye yeterlidir. zel baz otomatik pilot donanmlar, asal deiim kontrolne ek olarak, asal hz veya asal ivme kontrollerinden birini veya her ikisini de kullanmaktadr. Uan, her ekseninin referans dorultulardan ayrln ve durumunda meydana gelen bozulmay daha abuk anlamak ve kumanda yzeylerinin daha abuk karlk vermesini salamak iin, zellikle yksek hzl yeni uaklarda, asal hz gstergeleri tercih edilmektedir. Bundan baka, otomatik pilot; uu hz, lineer ivmeler, ykseklik gibi byklklerin deiimlerinden sorumlu olmak zere de retilebilir ve bylece daha sk bir kontrol salanabilir. Otomatik pilot donanmnn kendi i kontrol iin, drdnc bir birim daha gereklidir. Bu birim, denge durumunun almasn nlemek ve kumanda yzeyinin etkisini durdurmak zere, yzey hareketini alc birime bildiren ve ileticiyi tarafsz klan "gzetleyici" bir devreden ibarettir. Yukardaki ekilde, alc, jiroskoplu bir asal hz gstergesidir. Uak, saanak momenti etkisi ile dey ekseni etrafnda sola doru bir asal hz kazanarak sola dn yapmakta iken, basn etkisiyle, jiroskopun emberi saa yatar ve embere bal bulunan ibre sola doru hareket eder. Bylece ibre, ya bir elektrik devresini aar ya da bir potansiyometrenin kontak kolu olarak, iletici birimde voltaj, asal hz ile orantl bir elektrik akm yaratr. Bu akm amplifikatrde bytldkten sonra, dey kumanda yzeyini hareket ettiren servo-motorun devresini aar ve onu altrr. Kumanda yzeyinin hareketi, onun miline bal bir potansiyometrede, yzeyin asal hareketi ile orantl zt bir akm yaratr ve bu zt akm, gzetleyici birim aracl ile kontak kolunu tarafsz duruma getirir ve kumanda yzeyini durdurur. 11.5.2.1.3.Otomatik Pilotun Analizi Yeni otomatik pilot donanmlar, duyarll yksek transistr sistemlerine sahiptir. Sinyaller; manyetik, jiroskopik ve radyo kaynaklarndan; uan eksenine ait jiroskoplu asal hz gstergelerinden ve pilotun yol gstergesinden alnmaktadr. Tutulmas gereken referans deerler, komuta dmeleri ile aletlerde belirtilir. Alclar, kontrol edilecek durum parametrelerini ler. Amplifikatr, llen durum parametrelerini

referans deerlerle karlatrr ve pilotaj bana uygun olarak, servo-motorlara gnderilen enerjinin miktarn ayarlar. Pilotaj ba, amplifikatrn karlatrma sonunda saptad farklar ve servo-motorun hareketi arasndaki fonksiyonu ifade etmektedir. Otomatik kontrol ve komutann baarl olabilmesi iin; gerekli anlama ve uygulama birimlerinin bulunmas ve donanmn karakteristiklerinin, geerli bir duyarllk ve kararllk salayan, uygun bir pilotaj ban kurmaya yeterli olmas gerekmektedir. Yolcu uaklarnda, otomatik pilot, kalktan hemen sonraki ilk ykselme manevrasndan inie kadar sren uuun byk bir ksmnda kullanlabilir. Buna gre gerekletirilen grevler zetle unlardr: Uzunlamasna durumun veya yksekliin tutulmas, Rotann alnmas ve tutulmas, sabit yatl virajlarn yaplmas, Bir seyrsefer bilgisayarnn otomatik kontrol, Kumanda yzeyi fletnerlerinin otomatik olarak ayarlanmas, Bir VOR dorultusunun otomatik kontrol, ILS ile yaklama ve ini Aadaki ekilde stten ilk iki ekilde bir gyronun bal olduu potansiyometreyi hareket ettirmesi grlmektedir. Oluan elektrik sinyali ykseltilerek bir uu dzeltme sistemine giri oluturabilir. Alttaki iki ekildeyse gyro ve iki kontak grlmektedir. Kontaklarn kapanmasyla oluacak elektrik sinyali bir rleyi harekete geirecek ve buna bal olan servo motorda kontrol yzeylerini uygun bir ekilde hareket ettirerek uan uygun seviyeye gelmesini salayacaktr.
SAYFA 228
Y/T: REV:
ekil 1.1 otomatik uu Aadaki ekilde M-4D otomatik uu kontrol sisteminin temel elemanlar gsterilmitir. Temel otopilot 'kontrolr, gyro, servolar ve bilgisayar amplifikatr'den oluur. Kompter amplifikatr gyrodan gelen sinyalleri alr ve servolar iin gerekli uu kumandalarna evirir.
ekil 1.2.Otomatik uu ekipman yerleimi

ekil 1.3. M-4D Otomatik uu kontrol sistemi 11.5.2.2 Haberleme (Communcaton) Uaklarda iki ana tr haberleme sistemi vardr. Bunlar: Uak i Haberleme (ntercom) : Bu uu ekibinin kendi aralarnda kulaklkmikrofon setleri, telefon ve hoparlr anons sistemi ile yaptklar haberlemedir. D Haberleme (Radio) : Sivil ve askeri uaklarn yer trafik kontrolrleriyle, hava alanlaryla, komuta kontrol merkezleriyle ve dier uaklarla haberlemesi radyo ile yaplr. Radyo dalgalar genel olarak frekanslarna gre aadaki gibi gruplanr.
SAYFA 230
Y/T: REV:
ekil 2.1.Radyo dalgalar frekanslar VLF ya da ELF: Son derece alak frekans. 30 KHzin altndadr. Stratejik denizaltlar tarafndan kullanlr. LF: Alak frekans. 30-300 KHz arasndadr. Uzun menzilli gvenilir haberlemede kullanlr. Haberleme kalitesi dktr. L/MF: Bu aralkta yayn yapan radyolar uzun menzilli hava raporu ve navigasyon bilgileri verirler. MF: Orta frekans. 0.3-3MHz. Arasndadr. Orta dalga olarak bildiimiz radyo yaynlarnda kullanlr. HF: Yksek frekans.(Ksa Dalga) 3-30 MHz arasndadr. HF sinyalleri dnyann atmosferindeki iyonosfer tabakasndan yansyarak uzun menzilli haberlemeyi salar. Bu nedenle uydu haberlemeleri dndaki uzun menzilli haberleme HF radyo ile yaplr. Uaklarda bulunan bir veya iki HF haberleme sistemi uzak mesafe haberlemeyi salar. Bir alma frekansnn veya modunun seilmesinden sonra sistem verici veya alc olarak kullanlabilir. Bu sistem uak-yer veya dier uaklar arasnda genlik modlasyonlu ve tek yan bantl ses haberlemesini salar. HF haberleme sistemi; bir kontrol paneli, bir transceiver, bir anten coupler ve bir antenden oluur. Eer uakta ikinci bir HF sistemi varsa ikinci bir kontrol paneli, transceiver ve anten coupler bulunur. ki sistem ayn anteni ortaklaa kullanr. Anten uan dikey stabilizesinde hcum kenarnn i ksmndaki bolua monte edilmitir.
SAYFA 231
Y/T: REV:
ekil 2.2.Yksek Frekans (HF) Haberleme Sistemi Anten coupler ise antenin hemen altnda bulunur. HF haberleme sisteminin kontrol paneli sistemi ap kapamaya ve istenilen frekans ayarlamaya yarar. Flight interfon sistemindeki HF sistemi audio switchi ile sidetone (kenar ton) salanmtr. Anten coupler cihaz antenin karakteristik empedans ile uygunluu salamak iin konulmutur. Tuner kontrol nitesi ve tuner otomatik olarak VSWR (Duran Dalga Voltaj Oran) deerini 1.0 ile 1.3 arasnda sabit tutarak iyi bir g transferi salar. HF haberleme sistemi; 115 VAC, 400Hz, 3 faz g ile beslenir.
ekil 2.3. HF Haberleme sistemi ve anten komponent yerleimi


VHF: ok yksek frekans. 30-150 MHz arasndadr. VHF sistemi normal veya ifreli olarak AM (Amplitude Modulation) veya FM(Frequency Modulation) bantlarnda havahava, hava-yer haberlemesini salar. Sava uaklarnda yer kuvvetleriyle haberlemede kullanlr. Uaklarda bulunan iki adet VHF telsiz haberleme sistemi ksa mesafe haberlemeyi salar. Bu sistemler No:1 ve No:2 olarak isimlendirilir. Ticari havaclk VHF haberlemeleri iin frekans band 118.000 ile 136.975 MHz arasnda tahsis edilmitir. Her bir VHF haberleme sistemi antenden geerek RF (Radyo Frekans) enerjisini alr. RF enerjisini iler ve sonuta dijital audio kontrol sistemine ve SELCAL sitemine ses sinyalini gnderir. letim sresince kokpitteki mikrofon ses sinyali VHF haberleme sistemi vastasyla ilenir ve RF enerjisi antenden geerek gnderilir. Frekans seme kumandas kontrol paneli zerinden salanr. Bir PTT (push-to talk=Bas Konu) sinyali, bir VHF mikrofonuna baslr baslmaz dijital flight acquisition unite (DFDAU) gnderilir.
ekil 2.4. VHF Anten Yerleimi
SAYFA 233
Y/T: REV:
ekil 2.5. Radyo Ynetim Paneli
ekil 2.6. Audio Control Panel UHF: Ultra yksek frekans. 150-400 MHz arasndadr. zellikle askeri uaklarda en yaygn olarak kullanlan haberleme sistemidir. Normal veya ifreli yayn yaplabildii gibi elektronik kartrmaya kar nlemli sistemlerde kullanlr. AM bandn kullanr ve havaSAYFA 234 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

hava, hava-yer haberlemelerinde kullanlr. Antenlerin birbirini grmesi gerekmektedir. Alak (LF), orta (MF) ve yksek frekans (HF) radyo dalgalar atmosferin st katmanlarna arpp yansyarak daha uzun mesafelere gidebilirler. Bundan dolay LF, MF ve HF bantlarnda alcnn verici anteni direkt grmesi gerekmez. Ama bu aralkta radyo dalgalar d etkenlere hassas olup parazitlidirler. ok ve ultra yksek frekans radyo dalgalarnda (VHF ve UHF) ise alcnn verici anteni direkt grmesi gerekir. Arada engeller arazi engebeleri olmamaldr. Menzili de verici gcne bal olarak ksadr. Ama dier stn zellikleri nedeniyle gnmz uaklarnda VHF ve UHF kullanlr. Uaklarda bir SELCAL (Selective Calling) sistemi bulunur. Bu sistem yer istasyonunun istedii bir ua armasna yarar. arlan uak bu ar sinyalini alnca uu ekibi sesli ve kl olarak uyarlr. Bylece uu ekibi konuma kanalln srekli olarak dinlemek zorunda kalmaz. Yer istasyonundaki bir grevli Selcal sistemini kullanarak bir ua armak isterse o uaa ait drt tonelik kodu kullanr. Gnderilen bu kodlu sinyal uan VHF veya HF alc devreleri zerinden SELCAL dekoder cihazna gelir. Eer alnan tone sinyali ile uan kodu ayn ise uu ekibi kl ve sesli olarak uyarlr. Panel zerindeki reset dmesine baslarak bu ikazlar kaldrlr ve sistem resetlenir. PA (Passenger Address) sistemi kabinde bulunan hoparlrler zerinden yolculara anons yapmaya ve mzik dinletmeye yarar. Bu sistem ayrca ar amac ile hoparlr zerinden chime sesi verir. PA amplifikatr vastasyla ses girileri iin birinci ncelik pilotlara ikinci ncelik hosteslere ve son olarak bant kaytlarna verilir. En yksek ncelikli ses ykseltilir ve yolcu kabin hoparlrlerine, hostes hoparlrlerine ve dijital audio kontrol sistemine datlr. Gnderilen chime sinyalleri ayn anda PA zerinde ses yayn varsa bu ses ile birlikte kartrlarak gnderilir. Servis interfon sistemi hostes istasyonlar, kokpit ve uak servis istasyonlar arasnda dahili haberleme imkn salar. n ve arka hostes istasyonlarnda bulunan handsetler hostesler arasnda haberlemeyi salar. Uan eitli yerlerinde bulunan servis ve bakm yapan yer personeli ile haberlemeyi salar. Kokpitte bulunan bir kimse audio selector panel zerinden flight interfon sisteminin kulaklk ve mikrofonunu kullanarak hostes ve yer personeli ile haberleebilir. Yer personeli arma sistemi pilotun burun ini takm civarndaki yer personelini armasn salar. Pilot bu ary bir korna zerinden yapar. Bu sistem ile aranlan personel servis interfon sistemi ile grme yapar. Uakta 3 tip mrettebat ar sistemi vardr. Bunlar: Kaptan ars, Hostes ars ve Yer mrettebat ars. Yer personeli arma sistemi pilotun burun ini takm civarndaki yer personelini armasn salar. Pilot bu ary bir korna zerinden yapar. Bu sistem ile aranlan personel servis interfon sistemi ile grme yapar. Uakta 3 tip mrettebat ar sistemi vardr. Bunlar: Kaptan ars, Hostes ars ve Yer mrettebat ars. Statik dearj psklleri uan yzeylerinde biriken statik elektrik yknn firar kenarlarndan dearj edilmesini salar.

Voice Recorder sistemi kokpitte yaplan haberlemeleri ve konumalar kaydeder. Recorder iindeki bant kayd zerinde son 30 dakikalk kayt mevcuttur. Uak yerde iken ve park frenleri ekili durumdayken kaytlarn tmn silmek mmkndr.
ekil 2.7. Haberleme ekipmanlarnn yerleimi 11.5.2.3. Yer ve Rota Belirleme Sistemleri (Navigasyon) Navigasyon (seyrsefer) ksaca uan bulunduu noktadaki koordinatlarn, yerden veya denizden ykseklii ile geldii yerin ve gidecei yerin kendisine gre konumunu bulmaktr. Her tr ve byklkte uakta muhakkak bulunan manyetik pusula ve harita ile grerek yaplan navigasyonun (VFR=Visual Flight Rules (grerek uu kurallar)) yan sra gnmzde yaygn olarak kullanlan aletli uu (IFR= lnstrument Flight Rules) kurallar iinde kullanlabilen navigasyon vardr. 11.5.2.3.1. EFIS (Electronc Flght Insrument System) EFIS uak navigasyon sistemlerinin ounu gstermeyi amalar. Pitch ve roll, seyrsefer haritalar, hava, irtifa, karar verme ykseklii, otopilot ve uu yolu bilgilerini renkli gsterir. Ayn zamanda airspeed, ADF/VOR bearings (ayar), ILS ve stall warning (uyar) bilgilerini gsterir. 11.5.2.3.2. Marker Beacon Sistemi Marker Beacon sistemi uan, belirli corafik noktalarn tam stnden getiini kokpit

ekibine gsterir. Bir radyo istasyonu bir noktadan iaret alr. Markerlar genel olarak piste son yaklamada kullanlr. eitli aralklarla yerletirilmi 3 adet marker (inner, middle, outer marker )vardr. Uak bunlarn stnden geerken her biri farkl frekanslarda ses tonu ile uyarr. Ayn zamanda panel zerinde deiik renklerde ikaz lambalar yanar. 11.5.2.3.3.ATC (Hava Trafik Kontrol) ATC sistemi yer ve uak komponentlerini kapsar. Bir yer istasyonlarndan veya dier uak sistemlerinden bir sorgulama sinyali ald zaman, uak transponderi otomatik olarak kodlu bir cevap sinyali gnderir. Bu cevap sinyali uan yeri, izi ve tantm iin kullanlr. Cevap sinyalleri ayn zamanda yer istasyonlar iin uak hakknda dier ilgili verileri de kapsar. Veriler yer istasyonu radar ekranlarnda ve dier uaklarn TCAS (Trafic Collision Avoidance System= Trafik ve arpmadan Kanma Sistemi) gstergelerinde kullanlr. 11.5.2.3.4. NDB (Non-Directional Beacon) Gnmzde kullanmda olan en eski radyo-navigasyon sistemidir. 200400 KHz frekans aralnda radyo dalgalar gnderir. Sinyalleri her yne gnderir. Ucuz ve iletmesi basit bir sistem olduundan kk havaalanlarnda kullanlr. Uaktaki ADF (Automatic Direction Finder) cihazn frekans ilgili NDB istasyonu frekansna getirilince ADF gstergesinin ibresi NDB yaynn yapld yne dner. Pilot uan burnunu o tarafa evirir ve ADF gstergesinde ibre 0 gsterecek ekilde ilerlerse havaalanna ular. 11.5.2.3.5. VOR (Very high frequency omnidirectional range) Deiik yerlerde bulunan yer istasyonlar belirli frekanslardan radyo yayn yaparlar. Yayn yaplan noktadan radyal (bir merkez noktadan izgisel olarak dar doru yaylan ) olarak yaplan radyo dalgalarndan kendisine doru geleni alan uaktaki radyo alcs o istasyona doru veya oradan uzaklama ynn tespit ederek seyrsefer yapabilir. VOR verici ve alclar 108,0117,95 MHz aralnda radyo dalgalar kullanrlar. Gnderici istasyon iki ayr radyo sinyali gnderir. Birincisi tek noktadan her yne (360) radyal olarak yaylr. kincisi ise bir deniz feneri projektr gibi 360 dnerek tarama yapar ve deiken fazldr. Bu tarama yapan sinyal kuzey ynne gelince (360) radyal sinyallerle ayn fazda, tam gneyde ise (180) ters fazda olur. Bu ekilde VOR istasyonu 360 ayr ve eit aralkl, bir noktadan kan, radyo dalgalarndan izgiler retir. Uaktaki VOR alcs bu izgilerden birini yakalaynca kendi bulunduu yeri, VOR istasyonuna ve manyetik pusula ynlerine gre gstergede grebilir. VOR istasyonlar FM (VHF) bandndan yayn yapt iin uakla VOR vericisi arasnda engel olmamas gerekir. Genellikle 18000 feet yksekliin altnda VOR yayn menzili 40130 deniz mili, bunun zerindeki yksekliklerde ise 130 deniz mili kadardr. 11.5.2.3.6. TACAN (Tactical air navigation) Askeri havaclk iin gelitirilmi bir sistemdir, 963-1213 MHz frekans aralndaki radyo dalgalar kullanlr. Bu sistemde VOR sistemindeki zelliklere ilave olarak mesafe lme sistemi DME (Distance Measuring Equipment) de bulunur. Sivil uaklar da DME

sisteminden yararlanrlar. TACAN sistemi UHF (Ultra High Frequency) bandndan yayn yaparlar. TACAN sistemini uaklar havada birbirleriyle haberlemede de kullanrlar. Yani uaklar da TACAN yayn yaparlar.
ekil 3.1.TACAN Bilgilerini Gsteren HSI Gstergesi Sivil uaklara VOR askeri uaklara TACAN ve her ikisine TACAN DME hizmetini veren istasyonlara VORTAC denir.
ekil 3.2. VORTAC ve DME bilgilerini gsteren bir HSI


11.5.2.3.7.ADF (Automatic direction fnder) Otomatik yn bulucu anlamndaki ADFde yerdeki eitli radyo vericilerini, aletli ini sistem vericilerini ve normal standart AM radyo vericilerini kullanarak uan gittii yn manyetik pusula ynlerine gre gsterir. Bu sistemde gitmesi geren istikamet de belirtilir.
yn 11.5.2.3.8. ILS (Instrument landing system)
ekil 3.3. Otomatik bulucu
Aletli ini sistemi denilen bu sistemde VOR ve ADF kullanlarak inilecek olan hava alan pisti hizasna geldikten sonra havaalan pisti yanndan yayn yapan radyo vericisi uaa pistin hassas olarak ynn, yaklama ve ini asn verir. Gnmzdeki ok gelimi ILS sistemleri ile (CAT I,II,III) modern uaklar pilot kumandalara el srmeden otomatik olarak sfr gr diye isimlendirilen sis ve ya artlarnda ua piste indirebilir ve gerekli sistemin bulunduu havaalanlarnda ua kre kadar getirebilir. ILS sisteminde hava alan pistine belirli uzaklklarda piste ne kadar mesafe kaldn belirleyen MB (Marker Beacon) radyo vericileri uan piste yaklamasna yardmc olur.
ekil 3.4. Tipik bir ILS gstergesi ve gstergedeki izgilerin anlamlar

ekil 3.5. Marker Beacon le Uak nii Yukarda grlen ILS ile yaklamada uak pisti karsna aldktan sonra bu izgi zerimde bulunan marker beacon radyo ile iaretleyiciler piste kalan mesafeyi verdikleri gibi HD (Decision Height) ile gsterilen nokta Karar Ykseklii ne kadar initen vazgeebilir. Bu noktay getikten sonra inmek zorundadr. 11.5.2.3.9. DME (Distance measurement equipment) Mesafe lme Ekipman olan DME, uaklarn bulunduklar noktadan gitmek istedikleri veya ayrldklar yere olan mesafeyi ler. Bu sistemde uak bir radyo sinyali yaynlar ve bu sinyal yer radyo istasyonundan geri yollanr. (VORTAC veya VOR-DME istasyonu). Uakta bulunan cihaz gnderilen sinyalin gidip gelme sresinde mesafeyi deniz mili olarak gsterir. Eer uak direkt olarak VORTAC istasyonuna doru gidiyor veya istasyondan uzaklayorsa bu sinyallerle yer hzn da hassas olarak lebilir. DME sistemi UHF bandnda 962-1213 MHz frekans aralnda radyo dalgalar ile alr. 11.5.2.3.10. Doppler Radar Bu sistemde uakta bulunan bir eit radar yere gnderdii sinyallerin geli sresi ve as ile Doppler etkisi denen (hzla yaklap yanmzdan uzaklaan bir trenin korna sesindeki deime olay gibi) bir fizik olayndan yararlanarak yere gnderilen radyo sinyallerinin yansmasn bir bilgisayar aracl ile deerlendirerek uan gittii yn (pusula bilgileri ve navigasyon bilgilerini de kullanarak) ve yer deitirme hzn bulur. Bu bilgilerle uan pozisyonu, gittii yn, yer hz gibi bilgileri gsterir. 11.5.2.3.11. INS (Inertal navigaton system) Atalet ile seyrsefer sistemi anlamndaki INS iinde bulunan gyroskopla ve eksende ivmelerlerle uan belirli bir referans koordinat noktasna gre konumunu ler. rnek verirsek, yerde bulunan bir uan INS hafzasna enlem ve boylam

dereceleri girilir. Uak harekete baladnda oluan ivmeyi zamanla arparak ne yukar ve yanlamasna katlettii mesafeleri ok ksa srede ve hassas olarak hesaplayarak uan o andaki konumunu gsterir. Elektrik motoruyla dnen mekanik gyro yerine daha hafif daha kk daha az elektrik tketimi olan ve daha hassas olan Ring Laser Gyro kullanlmaktadr. En son teknoloji ise Fiber Optik Gyro (FOG) dur. Bu gyrolar boyut olarak ok klmlerdir. Bu tip gyrolarda laser n ember eklinde bir muhafaza iinde dairesel hareket yapmakta o embere dik olarak yaplan her hareket gyroskobik etki ile nda sapmaya yol amakta ve bu sapma bilgisayar araclyla hesaplanp yaplan hareketin miktar hassas olarak bulunabilmektedir. INSde de ayr eksen iin ayr gyro bulunur. INS sisteminin en byk stnl hibir yer ve uydu balantsna manyetik pusulaya bal olmadan seyrsefere uygun olmasdr. 11.5.2.3.12. GPS (Global positioning system) Bu sistem prensip olarak dnya yrngesinde bulunan ve uydudan gnderilen radyo sinyalleriyle alr. Hem bu uydularda hem de GPS istasyonlarnda bulunan atom saatleriyle sinyallerin geli gidii arasndaki zaman fark hassas olarak llr. En byk stnl son derece hassas ve doru bilgi alnabilmesidir. Bu sistemin dier bir avantaj da pahal gyrolar, ivmelerler kullanmad iin ucuz ve gittikede klyor olmasdr.
ekil 3.6. GPS Uydular

11.6 Elektrik Gc
SAYFA 242
Y/T: REV:

1. BATARYALAR, MONTAJI VE TAMR 1.1. GR Bataryalar kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine ve elektrik enerjisini tekrar kimyasal enerjiye evirebilen bir doru akm kaynadr. Elektrik enerjisiyle alan sistemlerin elektrik ihtiyacn karlamak amacyla kullanlrlar. Hemen hemen btn uaklarda kullanlan bataryalar aadaki zelliklere sahiptir: Doru akm ile alan sistemlerin almalarn salar. DC motor aksesuarlarnn (inverter, pompa) almalarna yardmc olur. Byk g gerektiren yklerde jeneratr ve ground power yeterli olmadnda ksa sreli g salamaktadr. Herhangi bir acil durumda snrl gc salamaktadr. Acil durum halinde uu aletlerine, haberleme sistemlerine ve ihtiya duyulan sistemlere enerji salar
Batarya hcrelerden meydana gelmekte ve birincil ya da ikincil tip olarak ayrlmaktadr. Her iki tipte ayn prensibe dayanr. Bu prensibe gre elektrolit ve elektrod materyalin kimyasal hareketlerine bal olarak elektron deiimi meydana gelir. Bu iki materyalin farkllndan dolay dearj esnasnda bu olay meydana gelir. Uaklarda kullanlmak zere nikel kadmiyum ve kurun asitli bataryalar retilmitir
ekil 11-6-1
SAYFA 243
Y/T: REV:
Bataryann depolayabildii enerji miktar, bataryann kapasitesi olarak belirtilir ve birimi amper-saat (Ah) veya watt-saattir. Bataryann kapasitesini etkileyen faktrler: Plakalarn yzey alanlar toplam Plakalarn aktif madde arl Elektrolit younluu ve scakl Dearj akm iddeti Havaclkta kullanlan iki eit batarya vardr. Bunlar: 1. Lead Acid veya dier adyla bilinen kurunlu asitli bataryalar. 2. Nikel kadmiyum bataryalar. 1.2. KURUN ASTL BATARYALAR Bu tip bataryalar havaclkta daha ok kk uaklarda kullanlr. Bu bataryalarda H2SO4+H2Odan oluan bir karm iine daldrlm kurun peroksit levhalar bulunur. Bu kurun peroksit plakalarn her iki tanesi arasnda 2V luk gerilim fark elde edilir.Bu plakalar birbirlerine elektriksel olarak seri baldr. Kurun-asit bataryalarn iyaps iki ana unsurdan oluur. Bunlar elektrotlar ve elektrolitlerdir. Elektrot olarak kurun ve bileikleri, elektrolit olarak ise sulandrlm slfrik asit kullanlmaktadr. Bir blme iinde bulunan elektrotlarn kapasite ve byklkleri ne kadar olursa olsun voltaj deimez. Her blme iin 2V olarak alnr. Dolaysyla deiik voltajlarda batarya yapmak istenildiinde, 2Vluk gzler birbirlerine seri balanrlar.
SAYFA 244
Y/T: REV:
Resim 11-6-1 1.3. NKEL KADMYUM BATARYALAR Gnmzde kullanlan modern uaklarda N-CAD tip bataryalar kullanlr.Bu bataryalar ayr ayr hcrelerden(cells) oluur.Bir hcrenin bozulmas sonucu batarya bozulur ancak batarya sadece bozuk hcrenin deitirilmesi ile tekrar kullanlabilir.Ancak bu ilemin bir limiti vardr.Bir kerede beten fazla hcre deitirilemez. Bu hcreler bir kasa ierisine yerletirilir. Bu kasa hafif olmas asndan alminyum alaml yaplr. Bu bataryada baz zellikli KOH zeltisi kullanlr. Her bir hcreden 1.2 volt gerilim elde edilir. rnein12 voltluk bir batarya iin 10, 24 voltluk bir batarya iin 20 tane hcre kullanlr. Bu bataryalarda hcrelerdeki pozitif plakalar nikel hidroksitten [Ni(OH) 2 ] olumaktadr. Negatif plakalar ise kadmiyum hidroksit [Cd(OH) 2 ] den olumaktadr. Elektrolit ise damtlm su ve potasyum hidroksit (KOH) den meydana gelmitir. Younluk 1,24 ile 1,30 arasndadr. Hcrelerin oluumundan dolay kurun asit tipine gre avantajlara sahiptir. Motorun ilk balatlma annda yksek akmda dzenli voltaj vermektedir. Levhalar iindeki aktif materyaller kimyasal knt ile doyurulmaktadr. Bu oluum maksimum aktif materyal saysna izin vermektedir. Negatif ve pozitif plaka guruplar kurun asit hcrelerdeki yerleim dzenine benzemektedir.
SAYFA 245
Y/T: REV:
Resim 11-6-2
2. DC G RETM 2.1. GR Gnmz modern yolcu uaklarnda iki eit DC g kayna kullanlr: 1. Transformer Rectifier Unitler (TRUlar)

2. Batarya Uaklardaki DC g sistemi normal kaynaklar TRUlardr ve fazl AC g kaynaklar mevcut olduu srece alrlar. TRU, motor jeneratrnden alm olduu 3 fazl 115 V AC gc, 28 V DCye evirir. Uak bataryas Ni-Cd tip arj edilebilen batarya olup aviyonik kompartmanna yerletirilmitir. Dier g kaynaklar mevcut olmad zaman DC g datm iin 24 V DC g salar ve normal alma sresince arj edilirler. 2.2. TRU TRU lar statik transformatrler ve dorultmalarn birletirilmi halidir ve uaklarda ana g evrim birimi olarak kullanlmaktadr. ekil 11-6-2de 200V faz 400Hz regle edilmi AC girii olan ve 26V 110A DC k salamak iin dizayn edilmi TRU grlmektedir.
ekil 11-6-2
ekil 11-6-3
Devre emas ekil 11-6-3de gsterilmitir. TRU, bir transformatr ve iki tane faz kpr dorultma blmnden olumaktadr. Transformatr yldz ekilde sarlm bir primer bobin ile yldz ve gen ekilde sarlm sekonder bobin iermektedir. Her sekonder bobin paralel balanm ve alt silikon diyottan oluan kpr dorultmalar ayr ayr balanmtr. DC k terminallerinden alnan akmn llebilmesi iin bir ampermetre nt devresi kpr dorultmalarn kna balanmtr. Bu terminaller, dier tm ilgili giri ve k devreleriyle birlikte nitenin zerinde panel zerinde gruplandrlmlardr. nitenin soutulmas tl ile sarl havalandrma panelleriyle doal s yaym ile salanr. TRU larda termal anahtarlar kullanlr ve ar snmalar bamsz uyar lambalar ile bildirilir. Anahtarlar DC g ile beslenir ve yaklak 150-200C olduu zaman balanty keser.
SAYFA 248
Y/T: REV:
3. AC G RETM 3.1. GR Gnmz modern yolcu uaklarnda uak zerinde bulunan AC g reteleri unlardr: 1- Motor jeneratr 2- Yardmc g nitesi jeneratr(APU) 3- Emercensi jeneratr 4- Statik invertr
Resim 11-6-3

Motor jeneratrnn zellikleri unlardr: Uu sresince normal g kaynaklardr. Her bir motor zerinde bir tane bulunur. Motor alt srece mevcuttur. Toplamda kullanclarn talebinden daha ok g retir. Her biri 60-90 KW g retir. Yardmc g nitesi jeneratrnn zellikleri unlardr: APU vastasyla dndrlr. Yerde yedek g kaynadr. ou uaklarda uu sresince yedek g kaynadr. Motor jeneratrlerinden daha fazla g salayabilir. Acil durum jeneratrn zellikleri unlardr: Hidrolik motor vastasyla dndrlr. Dier jeneratrler mevcut olmad zaman AC g salar. Yaklak olarak 5 KW g salar, ua emniyetli olarak uurmak iin yeterlidir. Statik nvertrn zellikleri unlardr: DCyi ACye evirir. Dier AC g kaynaklar mevcut olmad zaman ok nemli AC kullanclara g salar. Emniyetli bir ini iin kullanclara yaklak olarak 1 KW g salar. 3.2. JENERATRLER Sabit hzl jeneratr, mekanik gc elektrik gcne evirir. Jeneratrn 400 Hzlik sabit bir frekans retebilmesi iin sabit bir giri hzna ihtiya vardr.Manyetik N ve S kutuplu dnen bir mknats manyetik alan retir. Manyetik alan statorun bobininde voltaj indkler,bu harekete indklenme prensibi denir.
Resim 11-6-4
SAYFA 250
Y/T: REV:

Voltajn polaritesi ve miktar Dnen mknatsn asna baldr, Sins biiminde AC voltaj retir, 1 tam dn 1 sins dalgasn tamamlar 1 saniyedeki 1 sins dalgas 1 Hzlik voltaj frekansna eittir.
Frekansa etki eden faktrler Rotorun dn hz ift kutup says
Resim 11-6-5 fazl jeneratrlerin temel prensibi Jet uaklarndaki jeneratrler 3 fazldr ve 3 stator bobini (A;B;C) ile 3 ayr voltaj retilir. Dnen manyetik alan: Tek fazl jeneratrler gibi A faznda ayn voltaj indkler, B faznda da ayn biim ve deerde ama 120 derece kaym olarak indklenir, nk bobin 120 derece farkl yerletirilmitir, C fazndaki voltajn B fazndaki voltajla ilikisi ayndr.
SAYFA 251
Y/T: REV:
Resim 11-6-6 bobinin tamamnn bir ucu, ortak bir noktada birbirlerine balanmtr, bu nokta ntr adn alr,hat ile ntr arasndaki voltaj 115 VAC dir. Hat ile hat arasndaki voltaj 200 Vdur. fazl elektrik g sisteminin avantajlar: 1. lave cihazlar kullanmakszn iki farkl voltaj seviyesine sahip olmasdr. 2. Dnen manyetik alan kullanlmasndan dolay motorlar daha basit ve ekonomiktir. 3. Sistemden geen ntr akm kktr, nk 3 fazn akmlar toplam sfrdr ( fazlardaki akmlar birbirine eit olduu zaman yani simetrik ykleme yapldnda ).
Resim 11-6-7

MOTOR JENERATR : Constant Speed Drive (CSD) vastasyla deiken motor hzlar sabit hza evrilir. Eski nesil uaklarda CSD ayr bir para olarak bulunurdu, yeni nesil uaklarda ise CSD bir para ( IDG: Integrated Drive Generator) ierisinde jeneratr ile birletirilmitir. Jeneratrn k voltaj kesinlikle ykten bamsz olarak 115V salamas iin ayarlanmaldr. YARDIMCI G NTES (Auxiliary Power Unit / APU) : APUlar ana motor gibi mekanik zelliklere sahip otomatik alan gaz trbinli motordur. Ana motorlardan elde edilen gle (jet tepkisi) uan hareketi ve umas iin gerekli g elde edilmesi gerekirken, ana motorlara benzeyen APUlarda ise APUnun ierisinden elde edilen g aft gcne evrildiinden APUlarda jet tepkisi yok denecek kadar azdr. Jet tepkisi ok az olan APUlar uak sistemlerine elektrik ve hava temin etme grevlerini yerine getirirler. ekilde APU motorunun blok emas ve APU motoru vardr. Uaklarda kullanlan APUlar genel olarak motor altrma, hava iklimlendirmesi (air conditioning) iin gerekli havay ve uak elektrik sistemi iin gerekli elektrii temin eden gaz trbinli motorlardr.
SAYFA 253
Y/T: REV:

4. EMERGENCY ( ACL ) G RETM 4.1. GR Gnmz modern yolcu uaklarnda normal AC g kaynaklar kaybedildiinde uan emniyetli bir ekilde uuunu devam ettirerek iniini gerekletirmesi iin snrlda olsa bir elektrik gcne ihtiya duyar. Bu elektrik gcn salamak iin RATa sahip uaklarda RAT devreye girer. Dier uaklarda ise batarya devreye girerek DC g ihtiyacn karlar. Buna ek olarak AC g ihtiyac iin ise statik invertr devreye girer. Bataryadan ald 24V DC gc tek faz 115VAC gce evirerek emergency AC g ihtiyacn karlar. 4.2. RAT ( RAM AIR TURBINE ) Acil durum cihaz olan RAT, hidrolik depolarnda basn veya elektrik gc kaybnda yeil hidrolik deposuna hidrolik g salar. Acil durumlarda RAT aadaki nitelere hidrolik g salar: Ana uu kumandalar (irtifa dmeni, istikamet dmeni, i taraftaki kanatklara ve sapma snmleme sistemi) ve slatlara (emniyetli uuu srdrebilmek iin) Sabit devirli motor / jeneratr (Constant speed motor/generator)(elektrik enerjisi retimi iin) RATn yeri, uak modeline gre deiiklik gstermektedir. rnein A340da sa kanatta 4. flap track fairing altndadr , A321de RAT gvdenin altndadr.
A340daki RATn yeri
ekil 11-6-4
A321deki RATn yeri
Gerekli koullarda akatr uuun herhangi bir noktasnda RATn almas iin hareket verir. RATn almas kokpitten manuel veya hidrolik sistem izleme nitesi tarafndan otomatik de gerekleebilir. RATn uuta veya yerde manuel olarak almas ise kokpitte hidrolik panelde bulunan muhafazal anahtar vastasyla yaplr. Aadaki koullar olutuunda RAT otomatik olarak decektir ;

Uuta uan hz 100 knottan fazla ve drt motorunda N2 aft rlanti hznn altnda bir hzda ise Uuta uan hz 100 knottan fazla, elektrik g kayb varsa ve drt motorunda N2 aft rlanti hznn altnda bir hzda ise Uuta uan hz 100 knottan fazla, mavi ve yeil hidrolik depolarnda dk basn gsterdiinde
ekil 11-6-5 A340 uanda RAT amak iin kullanlan panel RATn geri ekilmesi sadece uak yerde iken gerekleebilir. RATn geri ekilmesi iin yeil hidrolik sistemine ihtiya duyulur. Yerde RATn testleri yaplrken hidroliin basnlandrlmas iin hidrolik ground cart kullanlr. Hidrolik ground cart RATn test motorunun almas iin gerekli gc salar. 4.3. STATIK INVERTOR Birok uak tipinde AC gcn normal kayna olarak kullanlrlar ancak daha ok sadece acil durumlarda 115V salayan normal kaynan arzasnda ncelikli sisteme AC g salamak iin kullanlr. Bir statik eviricinin grevi bataryadan ald DC gc, 115V, 400Hz, tek fazl AC gce evirmektir.

DC g, transistrlerden oluan filtre devresine (filter network), puls ekillendiricisine (pulse shaper), sabit akm jeneratrne (constant current generator), g src blmne (power drive) ve k blmne (output stage) uygulanr. Giriteki herhangi bir dalgalanma kta dzeltildikten ya da filtrelendikten sonra kare dalga jeneratr (square wave generator) tarafndan evrimin ilk aamas olan kare dalga formuna sokulur, ayrca bu blmde istenilen 400Hz alma frekans da retilmektedir. Daha sonra bu k g src blme gelmeden nce puls geniliini kontrol eden ve onlarn dalga eklini deitiren puls ekillendiricisine gelir. ekilde grld gibi puls ekillendiriciye bir geciktirici devreden (turn on delay) geerek bir DC g uygulanyor. Bunun amac, g src blm iin salanacak olan voltaj dengelenene kadar puls ekillendiricinin kn geciktirmektir. G src ksm, k blmn kontrol eden puls geniliiyle modle edilmi kare dalga formunda k salar. G srcs ayrca voltaj her sfra dtnde rnein notch-time sresince kendini azaltr.
ekil 11-6-6 Statik eviricinin blok diyagram k blm deiken puls geniliinden olumu kare dalga formunda k retir. Bu k son olarak odd harmonikleri azaltan ve eviriciye bal sistemlerin almas iin gerekli voltaj ve frekansta tek fazl k reten filtre devresini (odd harmonic fitler) besler. Dier tip jeneratrlerde olduu gibi statik eviricinin k da belli limitler ierisinde olmaldr. Bunlar ekilde grld gibi voltaj ve akm sensrleri ile yaplr. Her iki sensr de reglatr devresi ve notch kontrol devresinden geerek puls ekillendiricinin notch timelarn kontrol eden dorultulmu AC geri besleme sinyali retir .
SAYFA 256
Y/T: REV:

5. VOLTAJ REGLASYONU 5.1. GR Uak elektrik sisteminin verimli almas, datm busbar sistemindeki gerilimin, her yk koulunda ve deien hzlarda sabit kalmasna baldr. Bu jeneratrn k geriliminin dizayn edildii deerde veya toleranslar arasnda olmas iin nemlidir. Tek tek veya birlikte, doru akm jeneratrn k gerilimine etki eden birka yntem vardr. Bunlardan en etkili olan alan akmyla (field current) kontrol edilen ve dnmesiyle ak younluunu kontrol edendir. Bu kontrol, deiken diren (reosta) ile alan sargsnn seri balanmasyla yaplr. ekilde grlen bu ayarl diren ile alan sargsnn direncinin deimesi salanr ve bu yolla alan sargsnn akm ve k gerilimi istenilen kontrol deerine getirilir Eer reosta ile diren deeri arttrlacak olursa devrede akan akm azalacak, manyetik alan gsz hale gelecek ve buna bal olarak da jeneratr k voltaj decektir. Ayn ekilde eer reosta ile diren deeri azaltlacak olursa devrede akan akm artacaktr, manyetik alan daha kuvvetli olacak ve jeneratr daha yksek bir gerilim retecektir. ekil 11-6-7 5.2. Titreimli Kontak Reglatr Titreimli kontak reglatr, dk doru akm ktl jeneratr ve hem gerilim hem de akm dzeltimi iin tek bir devre eklinde, baz kk uaklarda kullanlr. Her ne kadar reglatrlerin bobin sarglar birbirine bal olsa da, devre bazen yalnz gerilim bazen yalnz akm reglatr olarak alr.
SAYFA 257
Y/T: REV:
ekil 11- 6 -8 Titreimli Kontak Reglatr 5.3. Transistrl Reglatrler Birok uakta alternatr k voltajn kontrol etmek iin transistrl voltaj reglatr kullanlr. Transistrl reglatrler transistr, diyot ve direnlerden meydana gelir.
ekil 11-6-9 Transistrl Voltaj Reglatr Transistr hareketli para iermez, bu yzden direnci deitirecek veya bozacak temas noktas yoktur. Titreimli tip reglatrn temas yzeyleri ukurlatnda, reglatrn doruluu der ve sonunda nite bozulur. Bu yzden transistrl reglatrler genellikle daha doru ve daha gvenilir olarak dnlr. Bildiimiz gibi zener diyotlar zener voltaj olarak adlandrdmz farkl voltaj deerlerine sahiptirler. Zener diyot, ayarlanan zener voltajna ulancaya kadar akm akna izin vermez. Bu voltaj reglatrnde, Q1 transistr base bacana uygulanan sabit bir voltaj deerine sahiptir. Bu voltaj deeri referans voltaj olarak adlandrlr. k voltaj Q1 transistrnn emitter bacandan alnr. Q1 transistr kendi direncini arttrarak veya azaltarak gerekli olan devre voltaj blmn elde etmemizi salar.
Resim 11-6-8 Uaklarda kullanlan baz voltaj reglatrleri
6. G DAITIMI 6.1. GR retim kaynaklarndaki gcn uygunluunun salanmas ve g tketim tehizatlarnn giriini uygun hale getirebilmek iin, uakta batan baa datm sistemini organize etmek temel esastr. Bu dzenleme ii genellikle uan tipine, onun elektrik sistemine, kullanc saysna ve paralarn yerleimine gre yaplr. rnein kk uaklarda, elektriksel g gereksinimleri, birka tketici servisine ve kk bir alana yerletirilmi aletlerle snrlandrlabilir ve g sadece birka kablo, baz terminal bloklar, devre kesiciler ve sigortalar zerinden datlabilir. Geni gvdeli uaklar, ok ynl yk datm busbarlar, koruma ebekeleri, balant kutular ve kontrol panelleri ierir. Uaklarda g datmn ekilde incelemek mmkndr: 1. ANA ( main power distribution) 2. NCELKL ( essential power distribution ) 3. EMERCENS ( emergency power distribution ) Bunu aadaki ekilde daha anlalr bir biimde gstermek mmkndr.
Resim 11-6-9 ekilde grld gibi ana g kaynaklarndan ana AC buslar, ana AC buslardan TRU lar aracl ile ana DC buslar beslenir. ncelikli AC ve DC buslar ise ana AC ve DC buslardan beslenir. Burada ncelikli AC bustan ncelikli DC busn yine ncelikli TRU vastasyla beslene bildiine dikkat edilmelidir. Emrcensi buslar ise normal koullarda ncelikli AC ve DC bustan beslenir. Ana g kaynaklarnn yitirilmesi durumunda emercensi DC buslar uak bataryasndan, emercensi AC buslar ise static invertr vastasyla yine uak bataryasndan beslenmektedir. Daha sonra varsa emercensi jeneratr devreye girerek emercensi AC bus besler. 6.2. Ana G Datm Uaklarda ana g datm Ana AC ve Ana DC g datm olarak iki blmde incelenir. Aadaki ekilde grld gibi jeneratrden kan faz 400 hz elektrik gc gereken kontroller yapldktan sonra kullanclara ulatrlmaktadr. Emercensi durumlarda ebekeden ilk ayrlacak blm ekilde de gsterildii gibi byk yklerdir.
SAYFA 260
Y/T: REV:
Resim 11-6-10 Normal koullarda sadece motor jeneratrleri kullanlr ve bus balama anahtarlar ak konumdadr ve g kayna anahtarlar kapal konumdadr. Eer 2 numaral jeneratrn arza yapt varsaylrsa iki numaral jeneratrn g kayna anahtar alr, normalde ak olan ve sa elektrik g datm blmn besleyecek olan bus balama anahtar APU devreye girdikten sonra kapanr ve sa blm APU zerinden beslenir. Sol bus balama anahtar hala aktadr ve sol blm 1 numaral jeneratrden beslenmeye devam eder Resim 11-6-11
Aada genel olarak iki motorlu bir uan elektrik emas gsterilmektedir
Resim 11-6-12 1. Harici takat bal deil 2. APU almyor 3. Motor 1 almyor. 4. Motor 2 almyor
SAYFA 262
Y/T: REV:
6.3. ncelikli G Datm AC blm Bir adet AC ncelikli AC bus vardr ve normalde AC bus1den beslenir. Alternatif olarak ise ACbus2den beslenir.
Resim 11-6-13 DC blm Bir adet ncelikli DC bus vardr ve normalde DC bus1den beslenir. Alternatif olarak ise DC bus2den veya ncelikli AC bustan beslenir
SAYFA 263
Y/T: REV:
Resim 11-6-14 6.4. Emergency G Datm Tm ana g kaynaklar kaybedildii zaman: 1. Kaptann ua emniyetli bir ekilde indirebilmesi iin gerekli tm bilgilerin kaptana salanmas gerekir. 2. Emercensi g datmna ok nemli cihazlar balanmtr
SAYFA 264
Y/T: REV:
Resim 11-6-15 Normalde, ncelikli g datmndaki gibi kendine bal g kaynandan beslenir, Ana g kaynaklarnn tamam kaybedildii takdirde emercensi g kaynaklarna anahtarlanr. Emercensi g ilk olarak bataryadan static invertor vastasyla salanr. Daha sonra varsa RAT(ram air turbine) der ve arpan havann etkisiyle dnmeye balar. Bu hidrolik niteyi besler ve hidrolik jeneratr elektrik enerjisi retir. Daha sonra batarya devreden kar ve sadece emercensi jeneratr btn emercensi buslar besler.
SAYFA 265
Y/T: REV:

7. INVERTORLER, TRANSFORMATRLER VE DORULTMALAR 7.1. NVERTRLER Inverter, eitli amalar iin gerekli voltaj ve frekans deerinde, DC gc AC gce evirmek iin kullanlr. Uak elektrik ve elektronik sistemlerindeki baz sistemler ve ekipmanlar 26V 400Hz gce ihtiya duyarlar. Ana g kaynandan salanan g 115V 400 Hz olduu iin bunu salamak iin bir inverter kullanmak gerekir. Inverter genellikle geni gvdeli uaklar iin sadece emergency durumda kullanlr. Bu durumda, normal alma durumlarnda AC gc motor tahrikli jeneratrlerden salanr. Tm AC jeneratrler bozulduunda inverter bataryadan ald DC gc AC gce evirerek uak buslarna salar. ou hafif uaklarda normal alma koullarnda static inverter kullanlr. Bu uaklarn olduka kk deerlerde AC gce ihtiyac vardr. Bu yzden ana elektrik g kaynaklar motor tahrikli DC jeneratr veya alternatrler kullanlr. Beechcraft King Air , ou Cessna 421 ve 310, LearJet23 gibi uaklarda bu amala inverter kullanlr. Bu uaklar AC gc motor elemanlar windscreen stlmas ve aydnlatma sistemlerinde kullanmaktadr. ki temel tip inverter vardr. Bunlar; rotary inverter ve static inverter lardr. Modern uaklarda static inverter kullanlmaktadr. nk static inverterlar. Gvenirlik, verim ve arlk bakmndan rotary inverter a gre avantajldr. 7.1.1. Rotary nvertr Bir rotary inverter AC jeneratr sren bir DC motordan olumaktadr ve bu motor tarafndan altrlan bir ok sistem sabit voltaj ve frekansa baml olduu iin AC besleme bu sebeple regle edilmelidir. Bir ok reglasyon metodu vardr fakat genel olarak ekil 4.18de gsterilen metot kullanlmaktadr.
ekil 11-6-10 Rotary invertr


nverter devreye sokulduu zaman motor armatr, nt alan sargs ve jeneratr harekete geiren alan sargs DC ile beslenir. Bylece jeneratr srmeye balar ve faz 115V AC k elde edilir. Bu seviyede voltaj kontrol etmek iin DC besleme jeneratr alan sarmna seri bir rezistanstan geirilir.Bu rezistans istenilen regle edilmi uyartm akmn salamak iin kullanlr. Jeneratr k frekans jeneratrn dn hzna bal olduu iin rezistans, istenilen 400Hz frekansta uyartm akmnn salanmas iin motor nt alan sarmna seri ekilde balanmtr. ekil 4.19da rotary invertern dier tip devre dzenlemesini gstermektedir. Bu dzenlemede motor ve jeneratr ortak armatr ve alan sarmn kullanr ve voltaj ve frekans kontrol carbon-pile reglasyon prensibine dayanr.
ekil 11-6-11 Rotary Inverter (Carbon-Pile Reglasyonu) Makinenin DC blm drt kutuplu bileik sarg ieririr ve DC g armatr sarmlarna, seri ve nt sarmlara uygulanr. AC blm yldz ekilde balanm jeneratr gibidir ve sarg armatr boluunda DC sargnn altna yerletirilir. Bu tr inverterlar 26-29V DC giri voltaj kullanr. k deeri 115V tek faz , 115V faz ve 200V faz elde edilebilir. Tm fazlarda frekans 400Hz dir. Rotating inverter bakmlar motor ve jeneratr bakmlarna benzer. Bakm uygulamalar reticinin bakm ve servis manuellerinde yer alr. Invertern st ksmnda yer alan kontol kutusu yerinde sklmemeli , eer bir hata tespit edilirse ilgili atlyelere gnderilmelidir.
SAYFA 267
Y/T: REV:

7.1.2. Statik nvertr
ekil 11-6-12 Statik Inverter Bu tr eviriciler rotary inverterlar gibi ayn fonksiyonu yerine getiriler fakat hareketli para bulunmamaktadr. Bu nedenle dier invertera gre daha az bakm gerektiren para bulunmaktadr. Bir ok tip uak iin normal AC g kayna olarak kullanlmaktadr , fakat geni gvdeli uaklarda ise jeneratrn rettii 115V AC gcn kayb gibi sadece emergency durumlarda kullanlmaktadr. ekil 4.20deki blok diyagramda grld gibi bir static invertern fonksiyonu; bataryadan ald DC gc, 115 V, 400Hz, tek fazl AC gce evirmektir. Transistorlerle tehizatlandrlm filtre devresi, pals ekillendirici ,sabit akm jeneratr , g src blm ve k blmlerine DC g uygulanmaktadr. Giri sinyali filtre devrelerinde filtrelendikten sonra kare dalga jeneratr tarafndan evrimin ilk aamas olan kare dalga formuna sokulur. Ayrca bu blmde istenilen 400Hz alma frekans da retilmektedir. Daha sonra bu k , pals geniliini kontrol eden ve dalga eklini eviren pals ekillendiriciye gelir. ekilden de grlecei gibi pals ekillendiriciye bir geciktirici devreden geerek bir DC g uygulanyor. Bunun amac g src blm iin salanacak olan voltaj dengelenene kadar pals ekillendiricinin kn geciktirmektir. G src blmnn grevi , kare dalga formunda olan k sinyalinin pals geniliini simetrik olarak modle etmektir. k blm deiken pals geniliine sahip kare dalga klar retir. Bu klar son olarak tek harmonikler filtresine iletilerek invertera bal sistemlerin alaca istenen frekans ve voltaj deerindeki sins dalgalar retilir. Jeneratrlerde olduu gibi static inverterda da k gc belli limitler dorultusunda olmaldr. Bunlar, ekilde de gsterildii gibi voltaj ve akm sensrleri ile yaplr. Bylece k voltaj , akm ve frekansn kontrol edebiliriz.
SAYFA 268
Y/T: REV:

7.2. TRANSFORMATRLER 7.2.1. GR
Transformatrler, elektromanyetik indksiyon yolu ile elektrik enerjisini bir devreden baka bir devreye veya birka devreye ayn frekansta fakat farkl gerilimlerde ve akmda dntren ve hareket eden paras olmayan elektrik makinalardr. Transformatrler, deiik amalarda kullanlabilen ve elektriksel enerjiyi direk olarak yke aktaran bir dzenektir. Transformatr temel olarak iki sargdan oluur. Elektriksel enerjinin uyguland sarg primer, enerjinin alnd sarg sekonder olarak adlandrlr. Buna gre transformatr, primerine uygulanan elektriksel gc bir kaypla sekondere aktaracaktr. Genel dnlrse, transformatrn primer ve sekonderi, amaca gre birden fazla sargdan oluabilir. Transformatr, kullanlaca frekans blgesine bal olarak deiik biimlerde gerekletirilebilir. Yksek frekansl devrelerde basit iki sargdan oluabilirken, dk frekans uygulamalarnda bir ekirdek zerine sarlan sargdan meydana gelir. Frekansn dk olmas durumunda sarg endktansnn byk olmas gerekecektir. Bunun salanabilmesi in sarglarn sarm saysnn ve ekirdek magnetik permeablesinin byk olmas gerekir.Hareket eden paralar olmadndan, srtnme rzgar kayplar yoktur. Bunun sonucu verimi ne yksek elektrik makinalardr. %99.6 verimli transformatrler yaplabilmektedir. Gleri ise birka Volt-Amper (VA)den, Mega-VoltAmper (MVA)e kadar olabilir. Yaplar: Transformatrler, 0.30-0.50 mm kalnlnda ince silisli salardan yaplm ve demir gvde veya demir nve ad verilen kapal bir manyetik devre ile yaltlm iletkenlerle sarlp, demir gvde zerine yerletirilmi en az iki bobinden meydana gelmitir. En basit ekilde transformatrlerde iki sarg bulunur. zel olarak yaplm oto trafolar dndaki transformatrlerde, bu iki bobin elektriki olarak birbirinden tamamen yaltlmtr. Primere uygulanan gerilim, sekonderden alnan gerilimden bykse, bu trafoya Alaltc Trafo, sekonder gerilimi, primer geriliminden bykse, bu trafoya Ykseltici Trafo denir. Manyetik Nve Gereleri ve zellikleri Trasnformatrlerin manyetik nveleri (gvdeleri), birer yzeyleri yaltlm 0.3-0.5 mm kalnlndaki silisli salarn st ste konulmas ve bunlarn ok iyice sktrlmas sonucu oluur. Salarn birer yzeyi, fuko kayplarn azaltmak iin vernik, kat, lak vb. yaltkanlarla yaltlmtr. Salarn %3-4 kadar silisyumlu olmas ile manyetik indiksiyonlar artar. Bunun sonucu trafo nve hacmi ve arl azalr. Trafonun nve kayplar (fuko ve histerizis) klr, verimi ykselir.Transformatr yapmnda, manyetik indiksiyonu yksek salar kullanlrsa, nve kesiti ve trafo boyutlar klr. Bylece trafo arl azalr ve maliyet ucuzlar. Ayn zamanda trafo nve (demir) kayplar klerek verim ykselir.
SAYFA 269
Y/T: REV:

Manyetik Nve ekilleri a. ekirdek Tip (iki bacakl nve) b. Mantel Tip ( bacakl nve) c. Dalm nve d. Spiral nve 7.2.2. TEK FAZLI TRANSFORMATRLER Monofaze transformatrler iki gruba ayrlr: -ift sargl transformatr. -Tek sargl (oto) transformatr. ift Sargl Transformatrn alma Prensibi: ekilde grld gibi monofaze bir transformatrde genellikle iki giri ucu ve iki de k ucu mevcuttur. Bu ular giri ve k sarglarndan alnmaktadr. Ihtiyaca gre k sargs birden fazlada olabilir.
ekil 11-6-13 Bu sarglar teknik dilde aagdaki gibi adlandrlr: Giri sargs: (Primer sarg) k sargs: (Sekonder sarg) Primer sargya bir AC gerilim uygulandgnda, sekonder sarg ularndan da yine AC gerilimi alnr. Gerilim le Sarm Says Bants Primer ve sekonder sarglardaki gerilim degerleri, sarglarn sarm saylaryla orantldr. Gnlk hayatta, AC devrelerde lm iin kullanlan normal l aletleri efektif deerleri lt iin, hesaplamalarda da genel olarak efektif deerler kullanlr. N 1 /N 2 =V 1 /V 2 =I 2 /I 1 Formlyle ifade edilir. Bu formlde : N 1: Primer sarm says N 2 : Sekonder sarm says V 1: Primer gerilimi

V 2: Sekonder gerilimi I 1 : Primerden ekilen akm I 2: Sekonderden ekilen akm
Oto Transformatrleri Oto transformatrde ekilde grld gibi bir nve zerinde tek sarg vardr. Giri bu sargnn ularndan yaplr. k iki ekilde olabilir: Belirli kullanlma gerilimine ihtiya varsa, ekilde grld gibi, sargnn belirli noktalarndan k ular alnr. Deiik gerilimlere ihtiya olursa, transformatr zerinde bir hat boyunca iletkenlerin izolasyonu kaznr ve bu hat zerinde gezdirilebilen bir u sarglara temas ettirilir. Bu tr oto transformatrlere Varyak (Variac) ad verilmitir. Oto transformatrde giri ve ka ait, g gerilim ve empedaslar ekilden de anlald gibi sarm (tur) saysna gre belirlenir. ekil 11-6-14 Yalnzca akm, yksz halde giri ve k iin ayndr. Ancak, R L gibi bir yk direnci balandnda akm, sarg empedans ile R oranna gre paylalr. Oto transformatrlerin avantajlar; tek sarg kullanld iin kk glerde daha az yer tutmas, k geriliminin istenildii gibi ayarlanabilmesi ve daha az snmasdr. Dezavantajlar ise; sargnn tek sra olmas halinde ok yer kaplamasdr. Normal bir transformatrde primer ve sekonder sarglar arasna yaltkan bir bant konarak ka kaak yapma ihtimali nlendiinden, k bakmndan daha gvenli hale getirilmektedir. Oto transformatrde k ular, arasnda kalan bir sarm koptuunda giri ular arasndaki byk gerilim ka yansyacak ve giri akmnn tamam da ktan devreyi tamamlayacaktr. Byle bir durumda: k ular arasndaki byk gerilim hayati tehlike yaratabilir. k devresi de hassas elektronik elemanlar bulunabileceinden, byk gerilim ve byk akm, devre elemanlarna zarar verecektir 7.2.3. Fazl Transformatrler fazl alternatif akm sistemi aralarnda 120 derece faz fark bulunan her biri 120 volt gerilim tayan ayr fazdan oluur. Drdnc bir toprak hatt da baz trafolarda

mevcuttur. Bu sistem adet ayr bir fazl transformatrlerin yldz veya gen balanarak olumasdr. Bunun iin primer ve sekonder sarglar ayn ayakta olan ekirdek tipi transformatrlerden nn sargsz ayaklar yan yana getirir. Sargsz ayan oluturduu orta ayak her transformatrn manyetik aklarn bir araya getirir. Bilindii fazl yldz bal sistemlerde faz akmlarnn yldz noktasndaki toplamlar her an iin sfr olmaktayd. Bu dzenlemede orta ayaktaki manyetik ak har an iin sfr olduundan bu ayaklar kaldrlabilir. Bylece adet bir fazl transformatrden oluan bir adet fazl transformatr elde edilir. Bu dzenlemede transformatr zellikleri ayn olmaldr. Bu trafolar g santrallerinde gerilim ykseltmelerinde veya drmelerinde, tek veya fazl g gerektiren motorlarn altrlmasnda kullanlyor. fazl transformatrlerde 3 eit sarg vardr: 1-Basit bobin sarglar 2-Dilimli sarglar 3-Silindirik sarglar Aadaki ekilde bobinin delta veya y-balant emalar var. Balantlar, ayr trafo ile yaplabildii gibi, er sarml iki trafo arasnda da yaplabilir. Bu trafo takmlarnn birincil bobinlerini bir, ikincil bobinlerini de dier ekilde balamak suretiyle ok eitli gereksinimlere yant vermek mmkndr. rnein bir Y-delta trafosu, ntr hatt bulunmayan fazl elektrik gcn, ntr hatl faza dntren bir aygt olup, ayr trafodan oluuyor.
ekil 11-6-15 7.3. DORULTMALAR Dorultma devreleri AC gerilimi DC gerilime evirmektedir. Dorultma devreler iki gruba ayrlr: Yarm dalga dorultucu devresi ve tam dalga dorultucu devresi 7.3.1. Yarm Dalga Dorultma Yarm dalga dorultma devresine uygulanan giri iareti sinsoydaldr ve zamana bal olarak yn deitirmektedir. Devrede kullanlan diyodu ideal bir diyot olarak nelim. Giri iaretinin pozitif alternansnda; diyot doru polarmalanmtr. Dolaysyla iletkendir. zerinden akm akmasna izin verir. pozitif alternans yk zerinde oluur. Bu durum aadaki ekilde ayrntl olarak gsterilmitir.
ekil 11-6-16 Giri iaretinin pozitif alternansnda devrenin almas Giri iaretinin frekansna bal olarak bir sre sonra diyodun anoduna negatif alternans uygulanacaktr. Dolaysyla giri iaretinin negatif alternansnda diyot yaltmdadr. nk ters ynde polarmalanmtr ve zerinden akm akmasna izin vermez. Ak devredir. Dolays ile k iareti 0V deerinde olur. Bu durum ekil zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.
ekil 11-6-17 Giri iaretinin negatif alternansnda devrenin almas Yarm dalga dorultma devresinin knda elde edilen iaretin dalga biimi ekilde de ayrntl olarak verilmitir. Yarm dalga dorultma devresinin kndan alnan iaret artk AC bir iaret deildir. nk k iareti, negatif alternanslar iermez. Dorultma kndan sadece pozitif saykllar alnmaktadr. k iareti bu nedenle DC iarete de benzememektedir ve dalgaldr. Bu durum istenmez. Gerekte dorultma kndan tam bir DC veya DC gerilime yakn bir iaret alnmaldr.
ekil 11-6-18 Yarm dalga dorultma devresinin k dalga biimleri 7.3.2. Tam Dalga Dorultma Tamdalga dorultma devresi aadaki ekilde grlmektedir. Bu devre orta ulu bir transformatr ve 2 diyot kullanlarak gerekletirilmitir. Transformatrn primer

sarglarna uygulanan ebeke gerilimi, transformatrn sekonder sarglarnda tekrar elde edilmitir. Sekonder de elde edilen geriliminin deeri transformatr dntrme oranna baldr. Transformatrn sekonder sargs ekilde grld gibi uludur ve orta ucu referans olarak alnmtr. Sekonder sargsnn orta ucu referans (ase) olarak alndnda sekonder sarglar zerinde oluan gerilimin dalga biimleri ve ynleri ekil zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.
ekil 11-6-19 Orta ulu tamdalga dorultma devresi Orta ulu tam dalga dorultma devresinin incelenmesi iin en iyi yntem ebeke geriliminin her bir alternans iin devreyi analiz etmektir. Orta u referans olarak alnrsa, sekonder gerilimi iki ayr deere (Vsek/2) dntrlmtr. rnein; V giri iaretinin pozitif alternansnda, transformatrn sekonder sargsnn st ucunda pozitif bir gerilim oluacaktr. Bu durumda, D1 diyodu doru polarmalandrlm olur. Akm devresini; trafonun st ucu, D1 diyodu ve RL yk direnci zerinden transformatrn orta ucunda tamamlar. RL yk direnci zerinde ekilde belirtilen ynde pozitif alternans oluur. Akm yn ve akmn izledii yol ekil zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.
ekil 11-6-20 Pozitif alternansta devrenin almas ve akm yolu


ebekenin negatif alernansnda; transformatrn sekonder sarglarnda oluan gerilim dm bir nceki durumun tam tersidir. Bu durumda aseye gre; sekonder sarglarnn st ucunda negatif alternans, alt ucunda ise pozitif alternans oluur. Bu durum ekil zerinde ayrntl olarak gsterilmitir. Bu durumda D2 diyodu iletken, D1 diyodu ise yaltkandr. Akm devresini trafonun orta ucundan balayarak D2 zerinden ve RL yk zerinden geerek tamamlar. Yk zerinde ekilde belirtilen dalga ekli oluur. Akm yolu ve gerilim dmleri ekil zerinde gsterilmitir.
ekil 11-6-21 Negatif alternansta devrenin almas ve akm yolu 7.3.2.1. Kpr Tipi Dorultma
Tam dalga dorultma devresi tasarmnda dier bir alternatif ise kpr tipi tam dalga dorultma devresidir. Kpr tipi tam dalga dorultma devresi 4 adet diyot kullanlarak gerekletirilir. ehir ebekesinden alnan 220Vrms/50Hz deere sahip sinsoidal gerilim bir transformatr kullanlarak istenilen deere dntrlr. Transformatrn sekonderinden alnan gerilim dorultularak ktaki yk (RL) zerine aktarlr. Dorultma ileminin nasl yapld aadaki ekiller yardmyla anlatlacaktr. ehir ebekesinin pozitif alternansnda; transformatrn sekonder sargsnn st ucunda pozitif alternans oluur. D1 ve D2 diyodu doru ynde polarmaland iin akm devresini D1 diyodu, RL yk direnci ve D2 diyodundan geerek transformatrn alt ucunda tamamlar. RL yk direnci zerinde pozitif alternans oluur.
ekil 11-6-22

Pozitif alternansta tam dalga dogrultma devresinin davran ebekenin negatif alternansnda; bu defa transformatrn alt ucuna pozitif alternans oluacaktr. Bu durumda D3 ve D4 diyotlar doru ynde polarmalanr ve iletime geerler. Akm devresini; D4 diyodu, RL yk direnci ve D3 diyodu zerinden geerek transformatrn st ucunda tamamlar ve RL yk direnci zerinde pozitif alternans oluur.
ekil 11-6-23
SAYFA 276
Y/T: REV:
8. DEVRE KORUNMASI 8.1. GR Uaklarda elektrik gvenlii salamak iin u elemanlar kullanlr. Power relay(g rlesi): Anahtarlama cihaz olarak kullanlr. Circuit breaker(devre kesici) ve fuse(sigorta): Emniyeti salamak amacyla kullanlr. Current transformer(Akm trafolar): Uaklarda AC akm lmek iin kullanlr. Current limiter(Akm kstlayc): stenen akm deerinin stndeki akm geiini engelleyerek devreyi korur.
SAYFA 277
Y/T: REV:
Resim 11-6-16 Devre kesici, sigorta, power relay ve GCU nun devre zerinde gsterilmesi ve koruma alanlar
SAYFA 278
Y/T: REV:

8.2. DEVRE KORUYUCU ELEMANLAR 8.2.1. G Rlesi DC anahtarlama iin kullanlr : Standart rleler gibi yaplmtr. AC anahtarlama iin kullanlr: Kontaktr ve breaker(kesici) kullanlr. Tm AC g rleleri temel olarak birbirinin aynsdr: 1. tane yksek gl ana kontak(main contact) ierir. Elektro-manyetik cihaz vastasyla alr. 2. Bir ka tane yardmc kontak(auxiliary contact) anahtarlama durumunu izler. Kontaktr cihaznn elektro-manyetik almas: 1. Bobin ve demir armatrden oluur, 2. Geen akm manyetik alan oluturur, 3. Demir armatr ve ona bal olan kontaklar hareket eder, 4. Akm akt srece kontaklar kapaldr, 5. Standart rlelere benzer.
Resim 11-6-17 Kontaktr cihaznn elektro-manyetik almas Kesici(breaker) tip g rlesinin elektro-manyetik almas 1. Kontaklar kapatmak iin bir anlk akm sinyali(pulse) gerekir, 2. kinci akm sinyali kontaklar tekrar amak iin(trip) iindir, 3. Kontaklar kapal durumda tutmak iin akm gerekli deildir. Latching device(anahtarlama cihaz) olarak kullanlan daimi mknats armatr alma pozisyonunda tutar.
.
Resim 11-6-18 Kesici (breaker) tip g rlesinin almas admdadr: 1.Close current (kapatma akm),manyetik alan retir, 2.Auxiliary contactlar (yardmc kontak) vastasyla akm kesilir, permanent magnet(daimi =sabit mknats) armatr aada tutar, 3.Kontaklar amak iin, kar yndeki trip current(ama akm) vastasyla manyetik alan gc kesilir.
Resim 11-6-19 Kesici tip g rlesinin close(kapama) akmnn gemesi
SAYFA 280
Y/T: REV:
Resim 11-6-20 Kesici tip g rlesi iindeki sabit mknatsn armatr aa pozisyonda tutmas.
Resim 11-6-21 Kesici tip g rlesinin trip (ama) akmnn gemesi Kesici(breaker) tip g rlesinin kontaktre gre iki avantaj vardr: 1.Bobin daha kktr, nk kapal (closed) durumunda akm retilmez, 2.Elektrik gc mevcut olmad zaman bile kapal kalr. 8.2.2. Sigorta ve Devre Kesici SGORTA Yksek akm korumas iin en basit yntemdir. Kesitteki metal tel kablodan daha kktr.Bu ekilde akm maksimum izin verilen deeri atnda,metal tel koparak yksek akmn kablolara zarar vermeden nce elektrik devresini kesmesini salar. Fuse(sigorta) attnda yani tel balant koptuu zaman: 1-Devre tamir edildikten sonra deitirilmelidir. 2-Uaklarda yeterli sayda tedek sigorta bulundurulmaldr.

3-Sigortalarn deitirme zamanlar yksek olduu iin circuit breakerler sigortalarn yerine kullanlr.
Resim 11-6-22 Metal teli salam ve kopuk olan sigortann i yaps DEVRE KESC Devre kesicilerin sigortalara gre avantajlar: 1.abuk bir ekilde reset edilebilmeleri, 2.Manual ON/OFF anahtarlar gibi kullanlabilir(bakm amal devreleri deaktif etmemizi salar. Tamaclkta kullanlan uaklarda devre kesicilerin says yzlercedir. Devre Kesicilerin Yerleri: 1-Kablo ve kullancnn yerine baldr, 2-Buslar ve byk ykler iin elektrik kompartmanndadr, 3-Kabin cihazlar(lambalar ve galleyler) iin kabindedir, 4-Uak sistemleri iin kokpittedir, 5-Uu sresince yalnzca essential load CBlerine pilotlar eriebilmektedir. Grevleri: Bir ksa devre durumunda devreyi ak devre yapar.Bu grevi u ekilde yapar. 1.Bu grevi Thermal sensitive device(s hissedici cihaz) vastasyla yerine getirilir. Akm vastasyla snan bi-metal telden meydana gelir. Bu tel akmla snr. 2.Gerekte akan akm maksimum izin verilen akmn stnde ise atar. 3.Bi-metal telin scakl artarsa tel bklmeye balar, 4.Pop-out mekanizmas serbest kalr, bylece beyaz band grnr. 5.Elektrik devresi alr, yay bi-metale basarak kontaklar akta tutar.
Resim 11-6-23 Devre kecilerin iyaps, ak ve kapal olduu on/off durumu ve dtan grn Devre Kesicilerde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 1.CBden geebilecek nominal akm kontrol knob zerinde etiketlendirilmitir. 2.Kontrol CB iin akm deerleri Aden bus balantlar iin 125 Ae kadardr. 3.CB atma zaman akma baldr. Nominal deerin alma miktarna ve ne kadar bir sre iinde meydana geldiine baldr. Not: Kablodan geen akm asla almamaldr. Cbnin reset edilmesi: 1-Bi-metal bklyken resetlemek mmkn deildir. 2-Bi-metal normal biimini alnca, knoba baslarak kontaklar kapanr. 3-Trip olduktan sonra, reset yapmadan nce 2 dk bir sre iin soumas tavsiye edilir. 4-Yalnz ve yalnz bir kez reset yaplmaldr nk ksa devre akm CBye zarar verebilir

veya kontaklar kaynak edebilir(ayn durum 2 dkdan ncede reset yaplrsa meydana gelebilir). 5-Kontrol knob mekanizmasna baslp tutulsa bile ar ykte devre alr. 6-CBnin grevini yerine getirebilmesi iin ksa devre mevcut olur olmaz bir resetten daha ok asla yaplmamaldr. Uakta CBnin Ak Devre Olmas: 1-Kontrol knob mekanizmasna baslp tutulsa bile ar ykte devre almal, 2-En nemlisi grevini yerine getirebilmesi iin ksa devre mevcut olur olmaz bir resetten daha ok asla yaplmamaldr. 8.2.3. Akm Trafolar Tek veya fazl paralar olarak olarak mevcuttur. Her bir llecek faz iin bir delik vardr. llmek istenen akm tayan kablolar bu deliklerden geirilir. Her bir deliin etrafnda demir bir nve yerletirilmitir. zerindeki bobin tel akm tar. GCUya kontrol, koruma ve gstermek iin alma parametreleri gerekir. 1.Voltaj direkt olarak lme noktasndan alnr. 2.AC datmda, akm lmek iin zel akm len paralar gerekir. Bunlar akm trafolardr. Bobin tel: 1000 tura sahip bir sargdr. Trafonun ikinci sargs adn alr. Akm llmek istenen tel trafonun birinci sargs adn alr.
Resim 11-6-24 Akm trafosunun ak emas


Akm trafosunun ikinci sargsndaki akm: 1.Birinci teldeki akma ve ikinci bobindeki sarm saysna baldr. 2.I1in retmi olduu manyetik alan I2nin manyetik alan vastasyla dengelenir. nk I1 * N1=I2 *N2. Akm trafosunun ikinci sargsn ykten ayrdmz zaman GCU sklebilir: 1.Bu durum CT iin zararl olacaktr. 2.nk I1in rettii manyetik alan dengelenmez. Yksek voltaj ve s retir.
Resim 11-6-25 Akm trafosundan geen akmnn dengelenmesi 9. HARC / YER G NTES 9.1. GR Elektriksel g,motorlar atelemek,havaalanndaki hizmetler sresince motorlar alr durumda tutmak,uan klandrlmasn salamak ve uan rutin bakm kontrolleri sresince elektrik sistemlerinin testi iin gereklidir.Bu elektriksel g yerde yer g nitesi tarafndan salanr. Yer g niteleri uaktan bamsz bir kaynaktr. Farkl uak tipleri iin farkl ebat ve gte eitli yer g niteleri kullanlmaktadr. Normalde bir harici g kayna kullanclar yerde beslemek iin yeterlidir. Kk ve orta menzilli bir ua yerdeyken tek yer g nitesi besleyebilir ancak uzun menzilli,drt motorlu,geni gvdeli uaklarda iki yer g nitesine ihtiya vardr. Tekerlek takozlar ile uan pozisyonunu emniyete almak ve statik olarak uan yerde durdurulmas ilemleri tamamland zaman yer g nitesi uaa balanr.
SAYFA 285
Y/T: REV:

9.2. Harici G nitesi eitleri Yer g niteleri hareketli ve sabit olmak zere iki eittir. Kk uaklar iin elle tanabilir kk boyutlarda kullanlan yer g nitesi ekil de verilmitir.
Resim 11-6-26 Sabit Harici G nitesi
Aadaki resimde daha byk gte ve ebatta tanabilir yer g niteleri grlmektedir.
SAYFA 286
Y/T: REV:
Resim 11-6-27 Hareketli Harici G nitesi Ayrca baz havaalanlarnda yada hangarlarda yeraltna veya krklere sabitlenmi yer g kaynaklar da bulunmaktadr.
Resim 11-6-28 Sabit Harici G niteleri 9.3. Harici G nitesi Elemanlar Harici G Kayna 3 komponentten oluur; Harici g kabul Harici g balaycs Bus power kontrol nitesi

Harici g uaa burun ksmnda sa n tarafta var olan bir panelden balanr. Bu panelde u komponentler bulunur; External Power Conn Indicator: Yer kayna takl olduu ve alt zaman amber renkli lamba yanar. Not In Use Indicator: u durumlarda bu lamba yanar ; -Harici g uygunsa -EPC aksa Flight Interphone Jack: Sadece kokpit ile konumak iin kullanlr. Baka hi kimse konumaya mdahale edemez. Service Interphone Jack: Uan iinde ve dndaki tm alanlarla konumak iin kullanlr , birden fazla kii ayn anda kullanabilir. Pilot Call Switch: Kokpite sesli uyar yollamak iin kullanlr. Nose Wheel Well Light Control Switch: Burun ini takm yuvasndaki klar amak iin kullanlr.
SAYFA 288
Y/T: REV:
ekil 11-6-24 Harici g kayna prizi 6 pinden oluur ; 3 adet AC faz (pin A, B, C) 1 adet ntr (pin N) BPCU iin 2 adet ksa pin (pin E, F) Harici g BPCU vastas ile unlar besler ; Harici g kontaktr (EPC) kontrol AC datc bus korumas Harici g grntleme ve korunmas Kokpit lambalar Yer servisi g kayna kontrol Yakt ikmal istasyonu gc
SAYFA 289
Y/T: REV:
11.7. EKIPMANLAR VE DEMELER
SAYFA 290
Y/T: REV:

11.7.1 EMERGENCY(ACL DURUM) EKPMAN GEREKSNMLER 11.7.1.1 Acil Ekipman Malzemeleri a) Kanat st ka kaylar (Overwing Escape Straps) b) Ka ekme ipleri (Escape Lanyards) c) Sklebilir acil durum malzemeleri (Detachable Emergency Equipment) d) Ka slaytlar (Escape Slides)
ekil 1.1 Acil Ekipmanlar 11.7.1.2. Kanat st Ka Kaylar Kanat st ka kaylar yolcularn kanat stnde ve zeminde gvenli bir ekilde hareket etmelerine izin verir.Ka kay yolcu kompartmannn tavanndaki istif tpndedir. Kayn bir ucu acil durum knn antresine baldr. Acil durumda, kayn ucundaki kanca (engel) kanadn zerindeki bir tertibata balanr. stif tpleri iindeki kanat st ka kaylar her bir acil durum knn zerindedir. Ka kay aadaki paralara sahiptir: Kay (strap) Kanca (engel) (hook) Demir (apa) tertibat (anchor fitting) stif tp (stowage tube)
SAYFA 291
Y/T: REV:
ekil 1.2. Kanat st Ka Kaylar 11.7.1.3. Ka ekme pleri Ka ekme ipleri, uu mrettebatnn 2 numaral pencereler vastasyla gvenli bir ekilde zemine ini yapmasn salar. Ka ekme ipleri u elemanlara sahiptir: Tertibat Gvde Halkalar El tutacaklar Ceket
Ka ekme ipinin(halat) bir ucu uak yapsna balanr. Dier ucu bir istif antasnda sarlm ve saklanmtr. Ka ekme iplerinden faydalanmak iin kompartman kapann mandal alr. p ve istif antas uu kompartman astarnn stndeki 2 numaral pencerelerin arkasndadr.
SAYFA 292
Y/T: REV:
ekil 1.3. Kanat st Ka Kay
e k il 1.4. Ka pleri Uygulamalar 11.7.1.4. Ba st stif niteleri Ba st istif niteleri cankurtaran malzemelerin istiflenmesini salar. Ba st istif niteleri hayat kurtaran malzemelerin istiflendii kompartmanlardr (blmeler). Ba st istif niteleri ezilmi (baslm) kompozit kompartmanlardr. yzeyler dekoratif kapaa sahiptir. Ba st istif niteleri aadaki merkez ba st konumlarndadr: leri kabin
Geri kabin Ba st hayat kurtaran malzemelerin yeri, eidi ve miktar bu malzemelere ait

klavuzda belirtilmitir. 11.7.1.5. Uu Kompartman Acil Durum Malzemeleri Uu kompartmanndaki sklebilir acil durum malzemeleri unlardan olumaktadr: Balta Duman gzlkleri Yangn eldivenleri Can yelekleri El fenerleri Koruyucu nefes alma malzemeleri
ekil 1.5 Uu Kompatman Acil Ekipman Yerleimi 11.7.1.6. Yolcu Kompartman Acil Durum Malzemeleri Yolcu kompartmanndaki sklebilir acil durum malzemeleri unlardr: lk yardm takmlar Megafonlar Can yelekleri El feneri
SAYFA 294
Y/T: REV:
ekil 1.6. Yolcu Komparman Acil Malzeme Yerleimi Uaktaki ilk yardm malzemelerinin eitleri ve miktar uak eidine ve ihtiyalarna baldr. lk yardm takmlarnn miktar ve konumlar uaklarn klavuzunda belirtilmitir. Tedarikler yolcu kompartmanndaki 4 el fenerinin tertibat iin salanr. Tertibat hava yollarnn ihtiyalarna baldr. lave sklebilir acil durum malzemeleri uan yolcu kompartmannda olabilir. Acil durum malzeme ihtiyalar uan hizmet profiline baldr. 11.7.1.7. Ka Kaydra (Escape Slide) Ka kaydra uan abuk bir ekilde tahliyesi iin kullanlan iebilen kaydraklardr. Btn ticari yolcu uaklarda bulunmas zorunludur ( Bu uaklarda kap ykseklii tahliye esnasnda yolcularn zarar grmeden inmesine msaade etmeyecek ekildedir. Yani FAAye gre uak zemininin 6 feetten yksek olduu uaklarda ka kaydra bulunmas zorunludur) Embraer 145 Bombardier CRJ uak familyasnda ka kaydra bulunmaz. Eer uak suya inerse ka kaydrann balants uaktan kesilerek tama arac gibi kullanlabilir. Ka kaydra naylon kumatan yaplr. Bir alminyum kaplamayla n etkisinden korunmas salanr. Kaygan yzeyi dayankl ve naylon kumatr. Her bir ka kaydra bir valizde muhafaza edilir ve uan k kapsnda kompartman ierisine istiflenir. Bir k sistemi gece tahliyesi esnasnda zeminin aydnlatlmasn salar. Bataryalar k sistemini altrr. Ka kaydraklarnn kolay kilitlenebilir ya da zlebilir kuaklar vardr. Bu zellik ka kaydrann kuaktan kolayca ayrlmasna izin verir. Onun iin bir aklma annda tama ara gibi kullanlabilir. Ayn zamanda kuan basite yerine yerlemesi salanabilir. Her bir ka kaydra tesisatnn paralar unlardr: Ka kaydra kompartman
SAYFA 295
Ka kaydra bavulu 2 zemin dirsei


Ka kaydra kompartman ka bavulunu istif pozisyonunda tutar ve kaydrak kullanlaca zaman aar. Ka kaydra bavulu ka kaydra kompartman ierisine yerletirilir. Montaj her giriin ve servis kaplarnn en alt i yzeyine yaplr. Zemin dirsekler ilerde ve kap yollarnn en arkasnda kap kiriinin ierisindedir. Ka kaydra her bir giriin ve servis kapsnn en alt i yzeyindedir.
ekil 1.7. Ka Kaydra Uak ayrlamadan nce (genellikle motor altrmadan nce) btn uak kaplar kapanr. Kabin personeli kapy arm moda (otomatik moda) alr. Arma alma metodu uaktan uaa deisede girt bar ( kaydran sonunda kapya balanm metal bir bar) fiziksel olarak kap eii iine veya bitiik zemin dirseine (bracket) tutturulmutur. Eski uaklarda bu ilem (Boeing 737 gibi) fiziksel olarak kabin personeli tarafndan yaplr dier uaklarn ounda ise kapy otomatik olarak kapy arm alan bir itme ubuu vardr. Eer ok hzl tahliye gerekli ise ve kap arm modunda iken alrsa, kapnn almas kaydra kompartmanndan dar karacaktr (girt bar fiziksel olarak uak demesine baldr) kapnn ve kaydran arlndan dolay kaydrak tamamen serbest brakmak iin byk bir g gereklidir. Bundan dolay byk uaklarda elektriksel veya kompresr gazl bir g yardmcs kullanlr. Kaydra tamamen serbest kaldnda yerekimi etkisiyle der kuak kay geniler kuak kilidi kaydrak bavulunun kaplamasnn dmesine izin verir ve belirli bir yol aldktan sonra pin squibden kar ve kaydrak ier. Eer bu sistemde bir arza gerekleirse kaydrak kabin ekibi tarafndan kaydran st ksmnda bulunan manel iirme kolu ekilerek iirilebilir. Bu da arza yaparsa kabin grevlileri yolcular faal bir kapya ynlendirir. Ka kaydran uaktan karmak iin flap kaldrlr. Kuak serbest brakma kolu

ekilir. Ka kaydra hat serbest braklr, kesilir veya krlabilir. Ikl aydnlatma sisteminin almas kaydran imesi esnasnda otomatiktir.
ekil 1.8. Ka Kaydra Operasyonu Ka kaydra kompartman, elik kaplama kompozit malzemeden yaplmtr. Ka kaydra u blmlerden oluur: Basn denetim caml kapak Destek kefesi Kuak ubuk tutucular Kilitleme zinciri Ka Kaydra Bavulu
SAYFA 297
Y/T: REV:
ekil 1.9. Ka Kaydr Kompartman Ka kaydra bavulu unlardan oluur: Ka kaydra Ka kaydra valizi Kuak Kuak ubuu iirme silindiri iirilmi kablo Batarya
Valiz, kaydra temin edilmi pozisyonda tutan korumal bir kapaktr. Kuakta ki ve kuak ubuundaki gerginlik kilitli kapa ve valizi aar. Bir ime kablosu ime valf aldnda, iirme silindirindeki ve aspiratrdeki yksek basnl hava kay kaydran iirir. Batarya k sistemi iin g salar. iirme silindiri, ka kaydran iirmek iin yksek basnl hava salar. Havann hacmi ve basnc 6 saniyede ka kaydran iirmek iin yeterlidir. iirme silindiri 3000 psigde hidrojen ve karbondioksit karmn tutar. Bir gsterge silindirdeki basnc gsterir. Bir basn relief valfi yksek basntan silindiri korur. Relief valf 4500 psigde alr. Eriebilir tpa yksek scaklklardan iirme silindirini korur. Tpa 174 F scaklkta alr. iirme kablosundaki gerginlik ak pozisyonu iin iirme valfini evirir. Bir i basn reglatr 550 psigde basnc azaltr. Gaz, hortumun ek valfinin ve aspiratr hortum bann ierisine akar. Sonra hava, kaydrak hava emberlerinin ierisine gider.

Aspiratr hortum ucu iine akan gaz aspiratrde bir ventr etkisi yaratr. Kapakl valf, kaydran imesine yardm etmek iin aspiratr ierisine akan havay evreler ve aar. Kaydrak ierisindeki basn aka belirtilen deerde kapak valfini kapar. Gaz, kaydrak ime botu iindeki silindirden akmaya devam eder. Kaydran basnc (2.75 psigde) bir relief valfi araclyla tutulur.
ekil 1.10. Ka Kaydra iirme Silindiri Batarya, ka kaydra k sistemi iin g salar. Ik sistemi zemin aydnlatmasn salar. Ka kaydra bataryas, iirme silindir antasna bal olan cep bataryasndadr. Ka kaydra bataryas u paralardan oluur: Batarya ekme ipi ekme ipi inesi Batarya kurunlar Test balayclar
Ka kaydra bataryas periyodik denetim ve test edilir. Denetim ve testin belirli bir srete yaplmasndan emin olunmaldr. Kaydrak itikten sonra yolcular, hostesin talimatlarna uyarak ua terk eder. Topuklu ayakkablar kartlr. Hostes ve yetkilinin yardmyla kaydraktan kayarak uaktan inerler. Uak denize inmi ise ka kaydra en son inen kii tarafndan uaktan kurtarlarak, yzen bir sal (Raft Assembly) olarak

kullanlr. Yzen saln ierisinde hayatta kalma malzemeleri (Survival Kit) denilen ve gnlerce yolcularn ihtiyacn karlayacak malzemeler bulunmaktadr. (Krek, olta, konserve, fener, ate, ilkyardm antas, battaniye, vb.) Sal deniz suyuna temas ettiinde, bulunduu noktay uydulara sinyaller gndererekbildiren verici(transmitter) devreye girer.
ekil 1.11. Ka Kaydra Bataryas
ekil 1.12. Verici
SAYFA 300
Y/T: REV:

11.7.1.8 Tanabilir Oksijen Tpleri 11.7.1.8.1.Uu Mrettebat Oksijeni Tanabilir ekip oksijen tpnde demand tip reglatr ile full face smoke mask mevcuttur. Tpte shut off pressure gagei ve oksijen maskesine taklabilen bir balant mevcuttur. Tp basnc 1800 PSIdr. 11.7.1.8.2Yolcu Oksijeni Tanabilir oksijen tpleri kabinin muhtelif yerlerine yerletirilmitir. Bu tpler ikier adet balant tertibatna sahiptirler. Biri acil kullanm iin yksek ak, dieri normal kullanm iin normal ak temin ederler. Bu duruma gre devaml ak maskesi bu balantlardan birine taklabilir. Kullanlacak ka bal olarak oksijen 2590 dakika kullanlr.
ekil1.1. Tanabilir Oksijen Silindirleri
SAYFA 301
Y/T: REV:
ekil 1.14. Tanabilir Oksijen Ekipman Ayrntlar
ekil 1.15. Tanabilir Yangn Sndrcleri 11.7.1.9. Tanabilir Yangn Sndrcler 11.7.1.9.1. Karbondioksit(CO2) Gazl Yangn Sndrc CO2 Yangn sndrc kokpitteki elektrik yangnlarnda kullanlmak zere yerletirilmitir. Tetik zerindeki emniyet teli tetie dokunulmadn gsterir. ayet tel kopuksa yangn sndrc bo olarak dnlr.
SAYFA 302
Y/T: REV:
Resim 1.1. Karbondioksit gazl sndrcler 11.7.1.9.2 Sulu Yangn Sndrc Sulu yangn sndrcleri ya ve elektrik yangn dndaki yangnlarda kullanlr. Bu tip sndrcler anti-freeze ilavesi ile dk slarda kullanlr. Hibir zaman mutfak ve elektrik yangnlarnda kullanlmazlar.
Resim 1.2. Sulu Yangn Sndrcleri
11.7.1.9.3.Kuru Kimyasal Tozlar Btn yangn tiplerinin sndrlmesinde kullanlr. ok etkilidir ve yangn srasnda oluan kimyasal reaksiyonu durdurur. Yanan maddenin zerini kaplar ve tozdan bir tabaka oluur. Yanan maddenin havayla olan temasn keser. Kullanld ortamda iletilim ve gr miktarn azaltr. Genellikle kargo kompartmannda kullanlr.
SAYFA 303
Y/T: REV:
Resim 1.3. Kuru Kimyasal sndrc
11.7.1.9.4.Halon 1211 (BCF) Portatif yangn sndrclerde kullanlr. Gazn scakl 0C dir. Sndrme annda sisteme younlatrlarak verilir. Sndrlecek blgeye 4 metre mesafeden uygulanr.
Resim 1.4. Halon 1211 (BCF)
SAYFA 304
Y/T: REV:
ekil 1.16. Acil Ekipman Malzemeleri

ekil 1.17. Acil Ekipman Yerleimi
SAYFA 306
Y/T: REV:

11.7.2. EKPMAN VE KABN MEFRUAT YERLEM 11.7.2.1 Koltuklar Pilot ve grevli (first officer) koltuklar, uu mrettebat iin ayarlanabilir koltuklar salar. Sa ve sol koltuklar (pilot veya grevli) ayn ekilde alr. Koltuk temeli n arka koltuk pozisyonlar iin eitli kontrollere ve mekanizmalara sahiptir. Kontroller her bir koltuk iin i yzeydedir.
ekil 2.1. Uu Kompartman Koltuk Yerleimi Koltuklar u durum ve mekanizmalara sahiptir: Koltuk ykseklii Yastk pozisyonu Koltuk yaslama ayar Arka minder (yastk) pozisyonu Balk pozisyonu
niteler, uak koltuk raylar iin zemini tutarlar. Tekerlekler araclyla koltuk pozisyonlarnn ayarlar kolayca yaplr. Kilit mekanizmas ( track lock lever) koltuk raylarndaki n ve arka hareketleri ayarlar. Her bir koltuk d yzeydeki kol (sat back rcline lever) araclyla eilir. Bu kol 5 in eilme hareketine izin verir.

Koltuk ykseklii mekanizmas (height lock lever) koltuk yksekliini kontrol eder. Koltuu ykseltmek iin ykseklik kilidi ekilir. Sonra ykseklik vcuda gre ayarlanr. Kilit pozisyonu iin mekanizma serbest braklr. Koltuu alaltmak iin, ykseklik kilidi ekilir. Sonra vcuda gre alaltlr. Ayarlamadan sonra, mekanizma serbest brakldnda sonra mekanizma eski pozisyonuna geri dner. Rayl koltuk mekanizmas koltuun n ve arka pozisyonunu kontrol eder. Kilit (track lock lever) rayda ekilir ve gerektii gibi ayarlandktan sonra, kilit serbest braklr. Ayak kontroln kullandnz zaman bask uygularsanz ve hareket ettirmenize izin verilir. Bask uygulamay braktktan sonra eski pozisyonuna geri dner.
ekil 2.2. Pilot Koltuu Koltuk yaslama asn artrmak iin, kontrol kaldrac (seat back lock lever) yukar ekilir ve tutulur, ayarlandktan sonra serbest brakarak yeni pozisyona geilir. Yaslama asn azaltmak iin, kontrol kaldrac yukar ekilir ve tutulur, bask yapmadan ayarladktan sonra serbest brakarak yeni pozisyona geilir. Ayar dmeleri (thigh pad adjustment) koltuun altndadr. Koltuu aa veya yukar doru ayarlamak iin dme dndrlr. ki el tekeri (lumbar adjustment) her bir koltuun arka yastk pozisyonunu kontrol eder. Soldaki yukar/aa sadaki i/da doru hareketi kontrol eder. Bal ayarlamak iin, yastk saa dndrlr ve uygun pozisyondan birisi seilir. Esnek kanca ve halka koltuk klflarn balamaya yarar. Temizlemek iin klflar kartlabilir. Uu mrettebat koltuklarn kartmak iin, ilk nce i koltuk yaylar kartlr, sonra koltuklar kaydrlarak raylardan dar karlr. Gzlemci koltuu ekstra bir mrettebat yesi iin mrettebat istasyonu salar.

Gzlemci koltuu bu ksmlara sahiptir: Srtlk (seat back) Gvenlik takm (safety harness) Koltuk altlk minderi (seat bottom cushion ) Geri ekilebilir ineler (retractable pin) Metal ereve (metal frame) Mentee (hinge)
Metal ereve koltuk alt minderini tutar. Sa taraftaki mentee koltuk altn uu kompartmannn sa duvarna balar. Koltuk altlnn sol tarafnda 2 tane geri ekilebilir ine vardr. neler, koltuk kullanlrken koltuu korur. Koltuun destek takm, tahta kay ve kauuk kemeri vardr. Menteeler koltuun srtlk ksmn alt ksmna balar. Kullanmdayken ineler de destek iin giri(koridor)tarafna baldr. Koltuk kullanmda deilken uu kompartman duvarna katlanm vaziyettedir. Koltuu kullanmak iin serbest brakma dmesi itilir. Sonra koltuk alaltlarak oturma pozisyonuna getirilir. Koltuun srtlk ksm ykseltilir. Koltuu katlamak iin koltuun arka ksmndaki serbest brakma dmesine baslr ve bir nceki ilem tersine evrilerek uygulanr. Gzlemci koltuu ok yakn toleranslarla duvarn iine katlanr. Koltuk katlanrken ellerin skmamasna dikkat edilmelidir.
e kil 2.3. Gzlemci Koltuu 11.7.2.2.Uu Kompartman Astar Klflar Uu kompartmanndaki astar klflarnn yaps kolay temizlenmesini salar. Astarlar ezilmi kompozit panolardr. Pratik serbest brakma toka ve vidalar, astarlar uu kompartman duvarlarna ve tavanna balar. Astarlar hafif ve dier aletler iin aacaklara sahiptir.

Duvar ve tavan astar klf unlar barndrr: Alet panolar Devre krc (circuit breaker) panolar Uu kompartman
Yaltm, uu kompartman duvarlarna gelen sesi ve bu sesin transferini azaltr. Ayrca elektriksel malzemeleri suya kar korur. Tipik bir yaltkan battaniye fiberglass kumalardan meydana gelir. Saak tepsisi yaltm battaniyelerden oluan plastik bir tepsidir. Saak tepsisi alan yaltmak ve uygun hale getirmek iin ba st alet panosuna monte edilmitir. Yaltm battaniyeleri uu kompartmannn duvarlarnn ve tavanlarnn baz blmlerini kapsar. Baz yaltm battaniyeleri saak tepsisinin ksmlardr.
ekil 2.4. Uu Kompartman 11.7.3.Kabin ii yerleim 11.7.3.1 Yolcu Kompartman Yolcu kompartman malzeme/mefruatlar, yolcular ve kabin grevlilerinin konforunu, rahatln, gvenliini salamak iindir. Yan duvar panel hatt yolcu kompartmannn yan duvarlarnda, tavan panellerinin hatt tavandadr. Servis niteleri (passenger service unit) btn koltuklarda, grevli panellerinde ve lavabolarda bulunmaktadr. Gmme dolaplara uu esnasnda paltolar konur. Yolcu ve grevliler iin koltuklar bulunur. Ar eya istif blmelerine eitli eyalar da konulabilir. Ba st istif ( overhead stowage bin) kutularna bagajlar ve eitli gereler konur. Servis elektrik fileri (ierdeki elektrik jaklar) 115 V A.C ve 28 V D.C gc salar. Yolcu kompartman u malzeme/mefruatlara sahiptir:

Astar ve yaltm camlar Havalandrmalar Yolcu koltuklar Yolcu servis niteleri Grevli Grevli/lavabo servis nitesi n camlar
SAYFA 311
Y/T: REV:

Snf blmeleri Ba st istif kutular Kabin grevli blmleri Zemin kaplamas
ekil 3.1. Yolcu kompartman Astar, yolcu kompartmannn estetiini yaltm ise termal ve akustii salar. Yolcu kabin astar ve yaltmn tavan, yaltm, yan duvar panelleri gibi ksmlar ierir. Yan duvar panelleri havalandrmadan ba st istif kutularna kadar uzanr. Uan i yzeyinde elik kaplama bir dekor bulunmaktadr. Yan duvar panellerinde 1 veya 2 tane cam bulunur. Yan duvar panelleri, uan yapsna dikey kenarlarn stndeki destek dirsekleri tarafndan monte edilmitir. Uygun bir ekilde kesilen eritler araclyla her bir panelin aras yaptrclarla kaplanr. st kenar hava k deliklerine sahiptir. Tavan panelleri yolcu kompartman koridorunun zerindedir. D tahta kenarlarnn stndeki paneller iki menteeyle desteklenir. tahta kenar oluklar, iindeki hava k deliklerine uymaktadr. Alt tavan panelleri klarn, servis nitelerinin ve mutfaktaki baz boluklarn ( lamba jak boluu) yerlerini salar. Alt tavan panellerinin iindeki kavisli paneller ve gei panelleri yolcu koltuk alanlarndaki oyulmu tavan panelleriyle en st hattn birletirir. Alt tavan panelleri; giri alanlarnda, mutfaklarda ve lavabolarda bulunur. Fiberglas yaltm kaplamas astarlarla uan(yolcu kompartmannda) d yzeyi arasndadr. Astar ve yaltm, battaniyeler su geirmez bir kaplamaya ve tesisatna sahiptirler. Bylelikle kompartman ierisinde tahta kiremit eklinde younlamay engeller. Hava dn zgaralar, yolcu kabin havalandrmasnn bir parasdr. Hava dn zgaras bu nedenden dolay en yksek lobdan en dk loba doru havann hareket etmesine izin verir
ekil 3.2. Havalandrma 11.7.3.2.Yolcu Koltuklar Yolcu koltuklar zemindeki koltuk kulvarlarna taklr. Koltuklar deiik kabin ekillerine gre ileriye veya arka tarafa hareket ettirilebilir. Her koltuun bir emniyet kemeri bulunmaktadr. Her bir koltuk arkaya yaslanabilir. Koltuk arkaya yaslanaca zaman, kol dayanann ( armrest) stndeki buton arkaya doru bastrlarak itilir.
ekil 3.3. Yolcu koltuklar Birok koltuun aa katlanan servis tepsisi bulunmaktadr. n camlara bitiik koltuklarn, kol dayama yerinin altnda servis tepsisi bulunur. Ka tasarmna bitiik koltuklar iin, kol dayama yeri ka tasarmna balanr. Ka tasarm acil durum annda abuk alabilir olduundan gvenlidir. Koltuklar iki veya yolcu iin monte edilmitir. Koltuk snflandrmas, koltuklarn 4, 5 veya 6l olarak tasarlanmasna izin verir. Koltuk minderleri flotation aygt gibi kullanlabilir. Can yelekleri yerde koltuklarn altna istif dilmitir.
Koltuk tipleri gibi yerleimleri de deiiklik gsterir. ekil 29da A320 nin koltuk konfigrasyonlar gsterilmektedir. Basic All Economy (Temel Tm Ekonomik) tip iin ekonomik tip koltuklar 32 inch mesafe ile dizilmitir. Typical Mixed Class (Tipik Kark Snf) dizilite n ksmda birinci snf koltuklar, arkasnda ise ekonomik snf koltuklar yer alr. Birinci snf koltuklar 36 inch mesafe ile dizilirken, ekonomik koltuklar 32 inch mesafe ile dizilmilerdir. High Density (Yksek Younluk) tip dizilite ise koltuklar 30 inch mesafe ile daha fazla koltuk says iin yakn olarak dizilirler. ekil 3.4. Yolcu kabini koltuk yerleimi 11.7.3.4. Yolcu Servis nitesi (Passenger Service Units) Yolcu servis niteleri(PSU) yolcular iin aadaki fonksiyonlar salar: Acil durum oksijeni Tavsiye niteliinde bilgi arma(hostes ve grevli)tuu
PSUlar her bir srada koltuklarn stndedir ve u ksmlardan oluur:

SAYFA 314
Kiisel hava delikleri Yolcu adres hoparlrleri Grevli arma tular ve klar Oksijen maskeleri Okuma klar Oksijen jeneratr
ekil 3.5. Yolcu Servis nitesi ( PSU) PSUlar i ve d yzeyi destekleyen raylara monte edilmitir. D yzey kenarnda ve i yzey kenarnn stndeki kilit mekanizmalarnda menteeleri bulunur. Kk delikler (latch release hole) kilitleme mekanizmasn serbest brakmak iin eriim veren PSU yz panellerindedir. 11.7.3.5.Grevli( Attendant) ve Lavabo Servis niteleri Grevli servis niteleri(ASU) ve lavabo (tuvalet)servis niteleri(LSU) grevliler ve yolcular iin acil durum oksijeni salar. Her bir grevli istasyonunda ASUlar ve her bir lavaboda(tuvalette)LSUlar bulunmaktadr. ASUlar alt tavan panellerinin ierisinde giri yollarndadr. ASUlarn oksijen maskeleri ve oksijen jeneratrleri vardr. LSUlar lavabo tavanndadr. LSUlarn oksijen maskeleri ve oksijen jeneratrleri bulunmaktadr. 11.7.3.6. n Camlar Giri veya servis kaplar alrsa, n camlar, havadan korunmay salar. n camlar dekoratif elik rezistans kaplama ile ezik gbek kompozit panelleridir. n camlarn d yzey kenar, uak gvdesinin d hatlarna uyar. cam ise dikeydir. Baz n camlarn istif niteleri ve/veya gmme dolaplar vardr. Zemin montajlar, koltuk kulvarlarna (seat track) n camlarn en altnda balanr. Birbirine bal ubuk ve balants abuk kesilen montaj, uak gvdesine(yapsna) n camn en stne balanr.

n camlar, arka giriin veya servis kapsnn arka ksmndadr.
ekil 3.6. Yolcu Kompartman n Camlar 11.7.3.7. Snf Blmeleri Snf ayrclar uan ierdeki in artlar hari tm blmlerinde acil durum k alanlarnda, oksijen drc konumlarda, lavabo ve mutfak gibi alanlarda olabilir. Snf ayrclar bu blmlere sahiptir: Koridor bal (Aisle Header) 2 alt kutu panelleri (Underbin Panels) Koridor perdesi (Aisle Header)
Koridor bal, sabit istif kutularnn en stne balanr. Alt kutu panellerinin en st, istif kutularnn en altndaki PSU raylarna monte edilir. Alt kutu panellerinin en alt ksm, koltuk kulvarlarna balanr. Snf blmeleri, yolcu geiini salamak iin dz panellidir.
SAYFA 316
Y/T: REV:
ekil 3.7. Yolcu Kompartman Snf Blmeleri 11.7.3.8. Sabit stif Kutular Sabit istif kutular paltolar veya tanabilir malzemelerin istif edilmesini salar. Sabit istif kutular dekoratif bir elik rezistans kaplama ile bir petek kompozitidir. Ayr konumlar iin ayr uzunluk ve genilie sahiptirler. Her bir sabit istif kutusunun yukar doru alan bir kapa vardr. Kapa amak iin kilit sap (latch handle) itilir. Mekaniksel bir altrc her bir menteenin montajna yardm eder. Ak pozisyonda kapa sabit tutar.
ekil 3.8. Yolcu Bagaj 11.7.3.9. Kabin Grevli Blmleri Kabin grevli blmeleri, kabin grevlileri iin alma blmlerini ve koltuklar salar. Kabin grevli blmeleri n ve arka ksm giri kaplarnn yanndadr. Her bir

blmenin 2 grevli iin kalacak yerleri vardr.
ekil 3.9. Yolcu Kabini Grevli Blmeleri 11.7.3.10. Zemin Kaplamas Hallar rahatl, ses geirmez zemin kaplamasn salar, paspaslar giri yollarnda, mutfaklarda ve lavabolarda su geirmez yzeyleri salar. Hallar giri yollarnda, mutfaklarda ve lavabolarda yolcu kompartman zemini hari her yeri kaplar. Kaymayan vnyl paspaslar giri ve mutfak alanlarndaki zemini kaplar. Nem bariyerleri, giri yollarndaki, mutfaktaki ve lavabolardaki andrc sv atclarnn neden olabilecei yapsal hasar engeller. Kaplayc, kenardaki nem bariyerinin ve bitiik yapnn kaplanmasnn tamamlanm olduunu kontrol eder. Giri yollar dik ve mutfaktaki giderler su ve dier svlarn havadan artmn salar. Kayma olmayan paspaslar lavabo zeminlerine birletirilir. 11.7.4. KABN ELENDRME EKPMANI 11.7.4.1. Yolcu Elence Sistemi (Passenger Entertainment System= PES) Yolcu elence sistemi (Passenger Entertainment System= PES) grntl ve sesli video programlarndan oluur. Video kabinin bandan sonuna kadar btn monitrlere gider. Ses de yolcu elence sistemi sayesinde yolculara ular. Yolcular da sesleri kulaklklar sayesinde alrlar. Ses yolcu adres (passenger address) sisteminden geerek de gidebilir. Yolcular bu sesleri de yolcu servis nitesindeki hoparlrler sayesinde alabilirler. Yolcu elence sistemi ayn zamanda yolcularn uula ilgili bilgileri elde etmesini de salar.
SAYFA 318
Y/T: REV:
ekil 42.1 Yolcu Elendirme Sistemi emas Yolcu elence sisteminin nemli paralar unlardr: Videokaset kopyalayc (Video Tape Reproducer) Video sistem kontrol nitesi (Video System Control Unit) Video datm nitesi (Video Distribution Unit) Video monitr
Ayrca yolculara uula ilgili bilgileri veren sistemin paralar da unlardr: Bilgilendirme sistemi nitesi (Airshow Control Unit) Dijital ara yz nitesi (Digital Interface Unit )
11.7.4.2. Video Videokasetleri yolcularn program izlemelerine olanak salar. Videokaset oynatcsna videokaset koyduunuz zaman videokaset oynatcs video ve ses sinyallerini video sistem kontrol nitesine gnderilir. Dijital arayz nitesi yolcularn uu hakknda bilgi edinmelerini salar ve video sinyallerini video sistem kontrol nitesine gnderir. Dijital arayz nitesinin sinyal ald sistemler unlardr: Hava verileri referans sistemi (ADIRS) Uu ynetimi bilgisayar sistemi (FMCS).
11.7.4.2.1. Video Sisteminin Kontrol


Yolcu elence sisteminin almasn kontrol etmek iin video sistem kontrol nitesi kullanlr. Video sistemi kontrol nitesi, videokaset oynatclara sinyal gnderir. Bu sinyaller videokaset oynatclar aar ve videokasetleri kontrol eder. Yolculara gnderilen uu bilgilerini kontrol etmek iin ise hava gsterimi kontrol nitesini kullanlr. Hava gsterimi kontrol nitesi dijital arayz nitesine sinyaller gnderir. Bu sinyaller dijital arayz nitesine, yolculara gnderilen bilgileri gsterir. Yolcu oksijen maskeleri hazrland zaman yolcu oksijen sisteminden gelen bir sinyal video programlarn durdurur ve sistemi devre d brakr.
ekil 4.2. Video Video sistem kontrol nitesi video datm nitesine kontrol sinyalleri ve video sinyali gnderir. Video sistem kontrol nitesi her bir video datm nitesine monitrler ald zaman monitrlere hangi video sinyallerinin gnderildiini gsterir. Bir video datm nitesi iki monitr kontrol eder. Video sistem kontrol nitesi video programlarndan yolcu elence sistemine sesleri gnderir. Yolcu elence sistemi sesleri yolcu koltuklarndaki yolcu kontrol nitesine datr. Yolcular video programlarn dinlemek istedikleri zaman kulaklklar yolcu kontrol nitesine balarlar ve video kanallar iin gerekli ayarlamalar yaparlar. Seslerin kabindeki hoparlrlere gitmesini istediiniz zaman video sistem kontrol nitesi sesleri yolcu adres sistemine gnderir. Yolcu adres sistemi sesleri kabindeki hoparlrlere gnderir.
SAYFA 320
Y/T: REV:

11.7.4.2.2. Video Sistemi Konumu Kabin video kontrol merkezi, kabinin arka ksmnda sol taraftaki st istif kutusundadr. Yolcu servis nitelerinde yolcularn zerinde video monitrleri vardr. nemli
ksmlarda veya snf ayrclarda da monitrler vardr. ekil 4.3. Video Sistemi Paralar Konumu-Kabin-1
ekil 4.4. Video sistemi paralar konumu-kabin-2 Video datm niteleri tavann zerindedir. Video datm niteleri gruplara ayrlmtr. Bir video datm nitesi grubu bir, iki, veya drt adet video datm nitesine sahiptir. Video datm niteleri u paralara sahiptir: Airshow kontrol nitesi Videokaset kopyalayclar Video sistem kontrol nitesi
11.7.4.2.3. Elektronik Ekipman Kompartman Dijital arayz nitesi elektronik ekipman kompartmannda E51 rafndadr. Video transformatr dijital arayz nitesinin arkasndaki askdadr. 11.7.4.3. Ses Yolcu elence sistemi ses dzeni kaytl sesleri ve yolcu adres bilgilerini her bir

yolcu koltuuna gnderir. Her bir yolcu mevcut kanallardan hangisini dinleyeceini seebilir. Yolcu elence sisteminden gelen sinyaller sistemin paralarndan geerek yolculara ular. Ses dzeni paralar unlardr: Oynatc (AEP) oklu oynatc Koltuk elektronii kutular BITE panosu Yolcu kontrol niteleri
Her bir koltuk grubu iin bir tane koltuk elektronii kutusu (seat electronic box) vardr. Bir koltuk grubu bir, iki veya adet koltua sahiptir. Her bir koltuk bir tane yolcu kontrol nitesine sahiptir.
ekil 4.5. Ses Dzeni emas
Ses dzeni ile balantl sistemler unlardr: Video Yolcu adres sistemi(PAS)
11.7.4.3.1. Ses Sisteminin Kontrol


Teknisyenler yolcu elence sistemi ses dzeni testini balatmak ve yolcu koltuklarnn ayarlarn yapmak iin BITE panosunu kullanrlar. BITE panosu testin sonucunu gsterir. Grevliler yolcu elence sistemindeki oynatclara giden gc kontrol etmek iin n grevli panosunu (Forward Attendant Panel) kullanrlar. Yolcular ses programlarn semek iin yolcu kontrol nitelerini kullanrlar. Ses dzeni u kaynaklardan girdiler alr ve onlar her bir yolcu koltuuna gnderir: Sesli elence oynatcsndan sesler Yolcu elence sistemi video dan video sesleri. Yolcu adres sisteminden bildiriler.
ekil 4.6. Yolcu Kompartman Ses Dzeni oklu oynatc (Audio Multiplexer) sinyalleri direk olarak her bir gruptaki ilk koltuk elektronii kutusuna gnderir. Sinyaller grup iinde kutudan kutuya ilerler. Koltuk elektronii kutular koltuk gruplar iindeki yolcu kontrol nitelerine sinyaller gnderir. Yolcu adres sistemi bir anons esnasnda elence sistemini durdurur. Yolcular anons esnasnda elence sistemini kullanamazlar. Ses ekipmanlar elektronik ekipman kompartmannda ve yolcu kompartmanndadr. Yolcu kompartman ses dzeni paralar unlardr: n grevli panosu BITE panosu Koltuk elektronii kutular Yolcu kontrol niteleri
SAYFA 323
Y/T: REV:
ekil 4.7. Ses Dzeni Paralar Ve Konumlar
Resim 4.1. Ba st Ekran 11.7.5. MUTFAK (GALLEY) YERLEM 11.7.5.1. Galley ( Mutfak) Galley'ler genellikle yolcu ihtiyalar iin kullanlr. iftli mutfak yemek dolab, scak yemek servisi ve kahve yapma tehizatndan ibarettir. Galley yerleimi perdeler ile kapatlm galley alma sahasn tekil eder. n galley'de su sistemi, yolcu kabini aydnlatma sistemi ve kabin ekibi kontrol paneli bulunur. Galley tabanlar korozyona kar korunmutur.

Galleyler tabanda koltuk kazklarna, duvarda da duvar balantlarna tespit edilirler. Galley sistemi, su, elektrik, su boaltlmas uan galley sistemine balanmtr. Galleylerin sklp taklmas iin uak firmasnn ve galley yapmcsnn kitabna baklmaldr. Mutfaklar farkl ksmlardan oluabilir. Aadakiler tipik mutfak ara/gereleridir: Kiler Frn Buzdolab Kahve makinesi Lavabo stiflik p bidonu(konteynr) Hizmet arabalar
ekil 5.1. Mutfak Tantm Mutfak u balantlara sahiptir: Yapsal destek balantlar (Structural Support Connection) Elektrikli g balantlar (Electrical Power Connection) Su ve kanal balantlar ( Water and Drain Connections) Havalandrma balantlar
SAYFA 325
Y/T: REV:

11.7.5.1.1. Mutfak Zemin Kaplamas Mutfak tertibat alanlarndaki kaplamalar hasrlardan meydana gelir. Zemin yapsnn zarar grmemesi iin hasrn altnda sv bariyer vardr. 11.7.5.1.2. G 3 fazl ve 1 ve 2 numaral jeneratrlerden 115V AC mutfaklarn enerji ihtiyacn karlar. Motor jeneratrleri, APU veya harici g niteleri enerji ihtiyacn karlar. P5 ba st panosundaki mutfak anahtar mutfaktan gelen elektrik gcn kontrol eder. Mutfak g kayna P5 ba st panosundaki mutfak g anahtar (dmesi)tarafndan kontrol edilir. Anahtar ON (ak) pozisyonundayken R603 ve R604 elektrik dzenleyicilerinin elektrik ihtiyalarn karlar. Yksek akm geldii zaman g kaynandan mutfaklara g gnderilmez.
ekil 5.2. Mutfak Yerleimi 11.7.6. HAVA MERDVENLER 11.7.6.1. Air Stairs (Uak Merdivenleri) Uak n merdiveninin amac, yolcu indirme ve bindirme ilemini salamaktr. zerindeki kumanda dmeleri ile merdiven alr veya kapatlr. Merdiven, korkuluk (handrails), merdiven kumanda paneli ve klar ile donatlmtr.
ekil 6.1. Merdiveni
Uak
SAYFA 326
Y/T: REV:

11.7.6.2.Uak Merdiveni Kaps: Uak merdiveni kaps genel olarak kilitli mandal ve elektriksel g nitesinden ibarettir. Ayrca bu nitelerde kullanlan birok mekanizmalara da sahiptir. Uak merdiveni ise normal hareket modunu AC ve DC g tarafndan salar. Merdivenin alma ve kapanma zaman yaklak olarak 30 saniye srer. Uak merdiveni kaps 2 DC motor tarafndan alr ve 1 DC motor tarafndan kapanr. Uak merdiveni ise, 1AC ve 1 DC motor kullanlarak alr. Elektriksel g transferi kap ve merdiven arasnda otomatiktir. Ayr kumandalar gerektirmez. Kapnn hareketi iin kullanlan g 28 volt DCdir. Uak merdiveni kaps, dorudan doruya uan ndeki giri kapsnn altnda, uak gvdesinin sol ksmndadr. Kap tesisat kap yollarndan (door track), kap tayclarndan (door carriage), kap kilit mandal (door lock pin) mekanizmasndan ve iki DC motordan oluur. Kap en stte iki kap ray ve en altta bulunan raydaki tayc tarafndan desteklenir. Tayc, altrc kriko dilisi tarafndan srlen apkal somun(Ballnut)u tutar. ekil 6.2. Uak Merdiveni Kaps Kap raylar, al, kapan hareketleri esnasnda ve kapnn rehber montajlarnda silindirler iin rehberlik salar ve kapnn en st ksmn destekler. Tayc, al ve kapan hareketleri esnasnda tayc raylarna (carriage track) rehberlik iin hareketli olan silindirlerle aralandrlr. Tayc, kap ak pozisyonda olduunda raylar tarafndan desteklenir. 11.7.6.2.1. Uak Merdiven Kaps Kontrol D kontrol kolu uan alt yzeyine ve hava merdiven kapsnn en arkasna montajlanr. Kontrol kolu uan gvdesine istiflenir. Hareket iin koldaki kilitleme butonu (handle latch) itilir ve kol frlatma pozisyonundan darya srar. Saat yelkovan ynnde dnebilen kol merdiven kapsnn almasna ve merdivenin genilemesine neden olacaktr. Saat yelkovannn ters ynnde dnebilen kol, merdivenin ekilmesini ve merdiven kapsnn kapanmasn salar. taraf kontrol paneli ndeki giri kapsnn altnda kabin hattna montajlanr. Panel iki elektrik dmesi ve bir hareketli merdivenden ibarettir. Elektrik dmesi merdiveni ve normal moddaki kapy kontrol eder. Bu dme koruyucusuzdur. kinci bir elektrik dmesi merdiveni ve yedek modu kontrol eder. Bu elektrik dmesinin, koruyucusu kullanlmadka yolun dnda gerilmi bir koruyucusu bulunur.
ekil 6.3. Uak Merdiveni Kaps Kontrol 11.7.6.2.2.Uak Merdiven Kapsnn almas Kapy kapatan elektrik dmeleri ile kapdaki alan kaplamalar arasnda temas olutuunda kap durur ve alan motorun elektrik gc der. Kapya alta iki dikey ara silindirleri ve bir merkezi silindir tarafndan yol gsterilir. Kap kilit mandal tarafndan mekaniksel olarak kilitlenir. Mandal, kap eiinin en alt kenarnn merkezine yerletirilir. altrc montaj, bir kriko dilisi, bir normal motor ve yedek motordan ibarettir. Kriko dilisi kap iindeki bir apkal somuna balantl ipliksi bir afttr. apkal somun bir kap taycs tarafndan tutulur. Dnen kriko dilisi apkal somun ve taycy ilerletecektir. Kap kriko dilisinin dnen ynnde alacak veya kapanacaktr.
SAYFA 328
Y/T: REV:
ekil 6.3. Kap Tesisat 11.7.6.2.3.Kap Kilit Mandal Kilit mandal kapal pozisyondayken uak merdiveninin kapsn tamamen kilitler. Bu uak merdiveninin hareketini engeller. Kilitli pozisyonda kilit mandal, kilitleme bilezikleri (kelepeler) tarafndan merdiven kapsnda montajl olan kar mandal nn geniletir. Kilitsiz pozisyondayken kilit mandal, bask kolunun aasndaki hareket tarafndan karki mandaln altna ekilir. Kap imdi en alt kenardan i yzeye hareket edebilir ve kilit mandal artk botadr. Kilit mandal ya d kontrol kolu veya n giri kaps tarafndan kontrol edilir. Kilit mandal bask koluna montajldr. Kolun sonunda d kontrol iin teleskopik bir nite ierisine balanr. Dier kolun sonunda i kontrol iin dier teleskopik nite ierisine balanr. D kontrol kolu dndnde, onun teleskopik nitesi kolun sonunu aaya doru ekecektir. Kolun dier sonunda i kontrol teleskopik nitesi tarafndan hzlca tutulmu olacaktr. Sonunda bask kolu i kontrol sonunda ekilen kilit mandal aasnda kar mandal boa karmak iin mile geer.
SAYFA 329
Y/T: REV:
ekil 6.4. Kap Kilit Mekanizma Paralar
11.7.6.2.4.Kap Mandal Kontrol
Kilit
elektronik ara kompartman ierisinden eriilebilir.
Kapnn kilit mandalnn d ksm kontrol nitesi, elektronik ara kompartmannn sol arka alanna denk gelir. nite uan gvdesine montajldr. nitenin d kontrol kolu uan d yzeyindedir. stif pozisyonunda kol, uan gvdesine denir. Kol dndrldnde, nite ierisindeki eksantrik kavrama kolu(rocker arm) hareket eder. Kavrama kolu d kontrol teleflex kablosunu eker ve kap kilit mandal alr. Kap kilit mandal nitesine
ekil 6.5. Kap Kilit Mandal
SAYFA 330
Y/T: REV:
ekil 6.6. Kap Kilit Mandal Kontrol ( Dar)
ekil 6.7. Kap Kilit Mandal Kontrol ( ) 11.7.6.3. Uak Merdiveni ve Tertibatlar

Merdiven kabin katnn altndaki bir alanda kurulur. Merdiven ald zaman yolcularn uaa girip kmalarn salar. Merdiven tertibatn oluturan ana paralardan bazlar; n ve arka ray tertibatlar(forward rail ve aft rail), tayc tertibat(carriage), alt ve st merdiven tertibat(upper ladder ve lower ladder), korkuluk(handrails) tertibatdr.
ekil 6.8. Uak n Merdiven Tertibat 11.7.6.3.1.Uak Merdiveni Alma Dzeni Merdiven kaps tamamen ak pozisyonda iken elektrik gc kap devresinden merdiven devresine geer. Merdiven uan kapsna yanat zaman basamak ve korkuluklar almaya balar.
SAYFA 332
Y/T: REV:
ekil 6.9 Merdiven Alma Dzeni 11.7.6.3.2. Uak Merdiveni Raylar(Rail) n ve arka raylar zeminin alt ksmna tutturulmutur. Merdivenin alp kapanmas srasnda bu raylar zerinde hareket ederek merdivenin tanmasn salar. Raylar preslenmi elikten yaplmtr. Raylar, elektronik ekipman kompartmannn st ksmndadr.
SAYFA 333
Y/T: REV:
ekil 6.10. Merdiven Raylar 11.7.6.3.3. Uak Merdiveni Tayc (Carriage) Tayc tertibat ray tertibat zerinde hareket eder. Raylarn zerine monte edilirler. Sistemi harekete geiren tertibat AC ve DC olmak zere iki elektrik motorundan oluur. Tayc ve merdiveni kontrol eder. Sistem tayc tertibatn i ksmna monte edilmitir. Raylar ve tayc elektronik ekipman kompartmanndan geebilir.
SAYFA 334
Y/T: REV:
ekil 6.11. Merdiven Tayc 11.7.6.3.4. Uak Merdiveni Korkuluklar (Handrails) Korkuluklar boru eklinde yaplmlardr ve merdiven almaya balad zaman otomatik olarak alrlar. Merdiven kapanmaya balad zaman da otomatik olarak kapanrlar. Korkuluklar anahtar kullanlarak istif pozisyonuna getirilebilir.
SAYFA 335
Y/T: REV:
ekil 6.12. Merdiven Korkuluklar 11.7.6.4. Arka Merdiven Yolcularn ve uu ekibinin, girip kmasn salayan merdivendir. Alp verme mekanizmas, kumanda komponentleri, kilit mekanizmas ve gsterge lambalar mevcuttur. Merdiven kasasnn uzunluu takriben 10 feet'tir, Merdiven kasas n ksmndan gvdeye menteelidir. Merdiven aldnda kasann arka ksm yere temas eder. Merdivenin ak olduunu ikaz lambas gsterir. Arka merdivenin kumandas, arka tarafta kabin ekip kontrol panelindedir. Birbirlerine irtibatl olan kumanda kollar ile merdiveni ieriden ve dardan ap kapatabiliriz. kumanda kolu arka basn blmenin sa arka tarafna, dardaki kumanda kolu ise i kumanda kolu hizasnda, gvdenin dna yerletirilmitir. Merdiven kumanda kolu panelinde

birer tane krmz ikaz lambas bulunur, Bu lambalar merdiven aada ve kilitli deil veya yukarda kilitli deil iken, yanarak merdivenin durumunu gsterir. Ayn zamanda flight engineer panelindeki ikaz lambas merdivenin kilitsiz olduunu, aada ve kilitli pozisyonunu gsterir. Merdivenin aa ve yukar hareketini salayan mekanizma ve tork tp, gen eklindeki iki adet sportun tepe noktalarna yerletirilmitir. gen sportlarnn alt ayaklarda merdiven kasasna tespit edilmitir. Tork tpn sa tarafna yerletirilmi olan bir hidrolik akatr merdiveninin yukar hareketini salar. Tork tp merdiven kasasnn arka ve st ksmna yerletirilmitir. Yataklarn hemen i tarafna dikmeler, tork tp zerine cvatalanmlardr.. Tork tpn sanda, hidrolik akuatrne bal akatr kolu bulunur. Her iki dikme asamblesi st ve alt yarm dikme eklinde tertip edilmitir.
ekil 63.13. Arka Uak Merdiveni st dikme dvme bir paradan yaplm olup, st ksm tork tpe, alt ksm ise cvata ile bir roda baldr. Bu rod ya ile dolu olan teleskobik bir silindirdir ve teleskobik silindir merdiven kasasndaki ayarlanabilir kulaklara baldr. Bu silindir ve piston bir muhafaza ile korunmutur. Merdiven kasasnn sol st ksesine yerletirilmi olan aerodinamik kilit, uu esnasnda merdivenin almasn nler. Merdiven iki kontrol kolu ile altrlabilir. st kumanda kolu, arka basnl blmenin sa arka tarafndadr. Arka yolcu giri kaps aldktan sonra buraya eriilebilir. D kumanda kolu kablo ise i kumanda koluna baldr. D kumanda koluna ve oradaki el hidrolik pompasna da gvdenin sa arka tarafndaki kontrol kapa aldktan sonra eriilebilinir. Aa kumanda kolu ile yerden merdivene kumanda edilebilir. Ancak uaa elektrik verilmemise ve hidrolik basnc mevcut deilse, o ksmdaki hidrolik el pompas altrlmak suretiyle merdivene kumanda edilir. Merdiven altrma mekanizmas alt kaideleri, ii ya dolu teleskobik dikmelerle hareket ettirilir. Bunlarn ksalma ve uzama mesafeleri 12,2

inchtir. Bundan emin olmak iin merdivenin arka ucu, merdiven aldnda, uak gvdesinin yere nazaran olan yksekliine baklmakszn yere demi olamaldr. Dikmeler tamamyla basl iken uan kuyruk ksmna destek vazifesi yapar ve uak iindeki yolcu ykn uak gvdesine datr ve uak burnunun kalkmasna mani olurlar.
ekil 6.14. Arka Merdiven Balant ekli 11.7.6.4.1. Komponentleri Kontrol kolu snrlayc Alt kontrol kolu. Manuel hidrolik pompas Akmlatr saati Akmlatr servis noktas Arka merdiven akmlatr Aada deil ve kilitli lambas. Manuel hidrolik pompa kolu
11.7.6.4.2. Arka Merdiven Aa Dikme(Lower Strut) Servisi Arka merdiven (lower strut)lere servis uaa balanacak hidrolik mayi ikmal ileminden ibarettir.

Lower strut a ikmal srasnda mayi ikmalinde tamaya (overflow) kar bir kutu(box) ya ihtiya vardr. Eer nlem alnmazsa hidrolik mayi uak zerine kaak yapabilir veya dklebilir. Bu dklenleri referans CHPTER12ye gre ykamak ve temizlemek gerekir. Arka merdiven (Lower strut)lerin ikisi de ayn nitededir. Bu sebepten dolay sadece bir lower strut'un mayi ikmal servisi verilmitir. 11.7.6.4.3. Kullanlacak Malzeme ve Tehizatlar Hidrolik yan ihtiva eden basnl doldurma arabas. 11.7.6.4.4. Arka Merdiven (Lower Strut)n Servis Hazrl B sistem hidrolik sistemi basnsz olacak "Referans CHR 29 Hidrolik Power" Merdiven uzam, aa pozisyonda olacak. Merdiveni yaklak olarak 18 inch yukar kaldr ve bir blokla destekle. Eer gerekiyorsa el pompasn kullan. Lower Strutn fully extend (uzam) olduunu kontrol et. ayet hidrolik akde gerekli hidrolik basn varsa merdiven yukarya otomatik olarak (bu ykseklie) alnr. Hidrolik akdeki basnc yok etmek iin merdiven yzeyine bir blok koyulur ve kontrol kolu vastasyla strut hareketsiz kalncaya kadar bu kol tutulur ve bu ekilde hidrolik ak basnc alnm olur. 11.7.6.4.5. Lower Strutn kmali Fill ve fluid level tapasn kar. Aadaki kontrol kolunu down pozisyonuna getir. El pompas yardmyla lower strut 120,5 sarkana kadar bastr. Doldurma (fiil port) yerinden basnl ikmal yap. Yaklak 100 PSIdaki fluid level dan sv gelene kadar. Doldurma basnc 100 PSIy amamaldr. Dikkat edilecek hususlar: Lower strut'a sert metallerin ve kirlerin girmesine msaade edilmez.
Lower Struta hidrolik mayi kullanlmaldr. Dier yalar strutta kaaklara veya kusurlara sebep olur. Fluid level portu tapalanr.
Aa kontrol kolu " retract pozisyonuna alnr ve yavaa lower strut" boyu 3 uzam durumuna gelinceye kadar el pompas ile pompalanr.
SAYFA 339
Y/T: REV:

Kontrol kolu "down" pozisyonuna alnr ve lower strut orijinal boyuna gelinceye kadar strut'a bastrlr. Kontrol kolu "retract" pozisyonuna alnr ve yavaa el pompas altrlr. Strut tekrar. 31 mesafesine getirilir. Fluid level tapas sklr ve "C" kk tekrar uygulanr.
Her iki plug sklr, kontrol kolu "retract" pozisyonuna alnr ve lower strut el pompas yardmyla tam uzam duruma getirilir. Filler Port'a kuru hava veya nitrojen balants yaplr ve 10 5 PSI hava tatbik edilir. Fluid level" porttan hidrolik sv ak kesilinceye kadar bu ileme devam edilir. Portlara tapalar taklr.
Eer hava ikmali tatbik srasnda fluid level porttan hidrolik ak olmuyorsa B den J maddesi dahil aynen tekrar uygula. Bu uygulamayla dikmede istenen hakiki hidrolik seviyesi temin edilmi olur. Dikme ar ekilde hidrolik ile ikmal edilmitir. Lzumundan fazla ikmal edilmi hidrolik miktar kuru hava veya nitrojen ikmaliyle kuvvetle dar atlacaktr. 11.7.6.7. Arka Merdiven Lower Strut n Kontrolu Bu kontrol eer Lower struta tamamyla servis yaplmsa veya strutda ar bir mayi kaa varsa yaplr. Bu kontrol strut'a servis yapldktan sonra, strut yenisiyle deitirildiyse veya arka merdivenin manuel olarak hareketi esnasnda hidrolik sspansiyonu (amortisrleme durumu) merdivenin 12 in aa sarkk durumu gzard edilmeksizin kontrol srasnda yaplr. (Referans526201,ATA) Merdiven yukarda geri ekilmi durumda ve kilitli pozisyonda olamaldr. Sa ve sol "Upper And Lower Strut" lar vastasyla herhangi bir pratik referans noktas, balant eklinin durumu olarak iaretlenir. Herhangi bir durum deiikliini gzlemek iin balantlar dikey pozisyonda iken 15 dakika sonra llr. Balant hareketi 1,5 inchi amamaldr. Eer balantnn dikey hareketi 1,5 inchi aarsa her iki strut' a servis yaplr (Ref. Aft. Airstair Lower Struts - Servicing). Strutlara iki kere yaplan bir servisten sonra eer arza devam ediyorsa, her iki strut deitirilir.
SAYFA 340
Y/T: REV:
11.8. YANGIN KORUMA
SAYFA 341
Y/T: REV:

11.8.1. YANGIN ALGILAMA SSTEMLER Yangn, uaklarda teknik arzalar veya insan hatasndan dolay meydana gelir ve byk tehlikelere neden olabilir. Bu yzden uaklar dizayn edilirken yangn koruma sistemlerinde yangn alglama ve yangn sndrme sistemleri kullanlr. Yangn koruma sistemleri uakta, motor, APU, kompartmanlar, tuvalet, ini takm yuvas ve pnmatik borularnda yangn alglama, gsterme ve sndrme ilemlerini yapmakla grevlidir. Yangn sistemleri iki ana ksmdan oluur. Yangn alglama sistemi Yangn sndrme sistemi
Yangn alglama sistemleri, uakta yksek scaklk veya yangn meydana gelmesi durumunda uu ekibini uyarmak amacyla kullanlr. Yangn sonucu oluan ar scaklklar scaklk alglama detektrleri ile duman ise duman detektr ile alglanr. 11.8.1.1. Scaklk Alglama Detektrleri (Sensrler) Yksek scaklk ve yangn alglama sistemleri ksmdan meydana gelir; Detektrler(sensrler) Kontrol paneli Alarm nitesi
ekil 1.1 Yksek scaklk ve yangn alglama sistemlerinin ksmlar

ekil 1.2. Bi-metal kontakt Detektrn yapsnda bi-metal ad verilen kontaklar vardr. Yksek scaklk olutuu zaman kontaklar kapanr ve detektr alglama yapar. Alglama sresi uzun olduu iin farkl tip detektrler kullanlr. Uaklarda yangnlara kar iki farkl tip detektr kullanlr. Bunlar ayn ileve sahiptirler. Fakat farkl sistemlerde kullanlrlar. Yar iletken yangn detektrler; (Semiconductor Loop) Gaz basnl yangn detektrleri ( Pneumatic Pressure Loop)
Scaklk alglama yangn detektrleri, uaklarda motor, APU ve pnomatik sistem borularnda kullanlr 11.8.1.1.1.Yar letken Yangn Detektrleri (Semiconductor Loop) Yar iletken yangn detektrleri, paslanmaz elik bir tp ierisindeki seramik maddenin iinden geirilen bir yar iletkenden oluur. Yar iletken NTC (negative temperature coefficient) termistr zellii gsterir. Diren deeri scaklk artyla azalr. Yar iletkenler imalat isimlerine gre adlandrlrlar. Tek iletkenli yar iletken alglayclarn (Fenwal, Graviner, Edison) iletken ularndan biri kontrol nitesine dier u ise ntre balanr. ki iletkenli alglayclarda (Kidde) stteki kablo kontrol nitesine alttaki kablo ise ntre balanr. Birden fazla alglayc bulunan zel yerlerde alglayclar birbirlerine paralel balanrlar. Kontrol nitesi paralel bal iletkenlerin toplam direncini ler, ortamn normal veya alarm durumu olduuna karar verir.
ekil1. 3. Paralel bal alglayclar

Resim 1.1. Yar letken Yangn Detektr Ve Balants R diren deeri; normal scaklk ortamnda alglaycnn iletken uzunluu ksa ise 1M, uzun ise 10 olmal dr. R diren deeri; yksek scaklk artnda yariletken kablonun bulunduu sistemin diren deeri R<500 alt na der ve sistem alarm verir. Sistemde meydana gelen kopukluk ve kablo balantlarnn iyi yaplamamas sistemde yanl alglamalara neden olabilir. Bu yzden hatay en aza indirebilmek iin ift alglaycl yar iletkenler kullanlmas nerilir. Sistemde oluan bir dier hata mesaj ise kablonun ekilmesi srasnda gerektiinden fazla eilmesi ve uan gvdesine temas etmesidir. Bu gibi durumlar da sistemde yanl alglamalara neden olabilir. Bu durumun olumamas iin kablo 3,2 mm den fazla eilmemeli ve 25,4 mm den az yarapta dirsek oluturulmamaldr.
ekil 1.4. Yar letken Yangn Dedektr Yerletirme Deerleri 11.8.1.1.2. Gaz Basnl Yangn Detektrleri (Gas Pressure Loop)

Paslanmaz elik tp ierisinden geen gazn ortam scaklk artyla basn deeri artar. Artan basn rle kontaklarnn kapanmasna neden olur ve kontrol sistemi alarm sinyali retir. Modern sistemlerde kullanlan basnl yangn detektrlerinde ift kontak bulunur. Monitor switch srekli ortam basncn denetler ve sensrn iindeki basnla birlikte normalde kapaldr (ortam basncnn iki kat basn). Sistemde meydana gelen delinme, deforme olma ve montaj hatalarnda, sistem iindeki azalan basnc alglar ve kontrol nitesine arza sinyali gnderir. Burada kullanlan 1,5 k diren sistemi dengede tutmak iindir. Alarm switch ise sistemde s artndan meydana gelen basn artyla kontaklar kapanr ve kontrol nitesine alarm sinyali gnderir.
Resim 1.2. Basnl Yangn Detektrleri ve Kontaklar Basn anahtarnn iinde bulunduu sistemin ortam scakl 200 C den fazla ve bimetal kontan scakl 400Cden fazla olduunda sistem alarm verir. Sistemde kullanlan basn anahtarlar geni bir alan kontrol etmek iin birden fazla kullanlmak istendiinde birbirlerine paralel balanrlar. Rle kontaklarnda kullanlan R direnci deeri kullanlan anahtar says kadar deeri artrlr.( ki anahtar iin 2x1,5 = 3K olur.)
ekil 1.5. Basnl Yangn Detektrnn Yaps 11.8.1.2. Uaklarda Scaklk Alglama Detektrlerinin Yerleri

Uaklarda scaklk alglama detektrleri Motor APU ni Takm Yuvas Pnmatik Sistem Borularnda yer alr.
11.8.1.2.1. Motorlardaki Yangn Detektrleri Motor yangn alglama sistemi motor kompartmanlarnda meydana gelebilecek yksek sy alglar ve bu bilgiyle birlikte uygun uyarlar devreye sokar. Sistem ar scaklk ve yangn detektrleri, kumanda ve test devreleri, amber ve krmz renkli uyar lambalar ve bir uyar sireninden oluur.
ekil 1.6. Motor sensrlerinin yerleri Ar scaklk ve yangn detektrleri motor fan kasas(yakt kaa veya ekipmanlarn hatas sonucunda ortaya kan yangnlar tespit eder ) ve motor merkez ksm (scak hava kaaklar tespit eder) ve pylona (bleed havas borular kaaklarn tespit eder) yerletirilmitir. Kumanda ve test devreleri, aviyonik kompartmannda bulunan motor ve APU yangn bulma nitelerindedir. Uyar lambalar ve sireni uu kabinindedir. Detektr yksek scaklk hissettiinde, kumanda devrelerine bir sinyal gnderilir. Bu sinyal amber lambalarn (ar scaklk) veya krmz lambalarn (yangn) yanmasn ve sirenin almasn salar. Motorlardaki yangn alglama siteminin zellii herhangi bir yangn annda otomatik

sndrme sisteminin almasdr. Sensrler ift alglaycl olmak zorundadr (dual loop). Sistemde yar iletken ve pnmatik basn sensrleri kullanlr. Alglayclar motorda hareketli aksamda meydana gelen arzalar sonucu ortaya kan yangn ve yksek scakl, yakt ve hava sistemlerinde meydana gelen szntlar sonucu oluabilecek yangn alglarlar.
ekil 1.7. Motorlarda kullanlan yangn sensrleri
SAYFA 347
Y/T: REV:

Motorda meydana gelen bir yangn sonucunda iki alglaycda alarm sinyali retilirse kontrol nitesindeki VE (And) kaps mantksal olarak lojik 1 sinyali retir ve sistem genel alarm verir (Local Warning ). Pilot kabinindeki st kontrol panelinde bulunan FIRE dmesi hem sesli hem de kl uyaryla pilot uyarr. Bu FIRE dmesi uak tiplerine gre deiir. Sistemde meydana gelen bir alglama ECAM/EICAS gstergeleri araclyla yangnn nerede olduunu ve dzeltici hareketleri gsteren bilgileri pilota iletir (Central Warning). Ar scaklk ve yangn detektr motor blgesinde oluabilecek anormal scaklklar hisseder. Bir detektr, fan kasas etrafna; dier bir detektr ise merkez ksm olan yksek basn trbin kasasna (yanma odalarnn bulunduu ksm) monte edilmitir. Bu detektrler bir destek borusuna quick-release balantlarla tutturulmu iki benzer hissetme elemanndan oluur. Her bir eleman, direnci scaklk ile deien diren andan ibarettir. Detektrler bal olduklar ar scaklk ve yangn bulma niteleri tarafndan beslenir.
Resim 1.3. Local ve Central warningler Detektr elemanlarnn scakl artnca direnci der ve kumanda kartna ar scaklk sinyali gnderilir. Scaklk artmaya devam ederse, bu kez kumanda kartna yangn sinyali iletilir. Motor ar scaklk uyars amber lambalarla; yangn uyars krmz lambalar ve siren ile gsterilir. Motor detektrndeki hatalar ise amber lambalarla belirlenir. Uu kompartmannda bulunan bu uyar elemanlarn meydana getiren lambalar ka hizas panelinde (glare shield panel) motor ve APU yangn kontrol modlne; siren ise sesli ikaz cihazlar kutusuna yerletirilmitir. lgili panelde iki adet ana uyar ve ar scaklk/bulma ( Master Caution and OVHT/Det ) lambalar (amber) ve iki adet yangn uyar ( fire warn) lambalar (krmz) bulunur. Bu krmz lambalar siren kesme alteri olarak kullanlr. Panelde iki adet amber renkli ar scaklk lambas, iki yangn kolu, bir amber hata lambas, siren kesme alteri, test alteri ve yangn hissetme eleman (loop) seim alteri vardr. Motor fan kasas ya da merkez ksmnda bir ar scaklk hissedildiinde motor ar scaklk, ana uyar ve ar scaklk/bulma (amber renkte) lambalar yanar. Bu ksmlar eer soursa klar da snecektir. Motorda yangn hissedilirse motor yangn kollar ve yangn uyar krmz lambalar yanp siren devreye girer. Detektrlerin soumas durumunda (yangn snerse) lambalar sner ve siren devre d kalr. Sisteme dahil edilmi bir test alteri detektrlerin ve lambalarn test edilmesini

mmkn klar. 11.8.1.2.2. APU Yangn Detektrleri APUda meydana gelebilecek bir yangnda sistem sesli ve kl olarak mrettebat uyarr ve otomatik yangn sndrme sistemi devreye girer. Detektrler ift alglaycl olmak zorundadr (dual loop ). Sistemde yar iletken ve pnmatik basn sensrleri kullanlr. Alglayclar, motorda hareketli aksamda meydana gelen arzalar sonucu ortaya kan yangn ve yksek scakl, yakt ve hava sistemlerinde meydana gelen szntlar sonucu oluabilecek yangn alglarlar. Detektrler Airbus uaklarnda APUnun bulunduu ksm bir yangn duvar oluturacak ekilde sarar. Dier uaklarda ise sistemin iindedir.
ekil 1.8. APU zerinde Yangn Alglayclarnn Yerleimi


APU yer kumanda paneli, yer ekibine APU yangnn sesli ve grsel olarak belirterek ekibin istediinde yangn sndrmesini salar. Ayrca panel, acil bir durum karsnda sadece APUnun kapatlmasna da izin verir. Kumanda paneli sa ana ini takm yuvas arka duvarna yerletirilmitir. Panel bir krmz uyar lambas, yangn kornas, korna kapatma alteri, yangn kolu ve bir yangn sndrme alterinden meydana gelmitir. APU kompartmannda yangn bulunduunda, korna ve lamba almaya balar. Bu srada APU otomatik olarak kapanr. Korna kapatma alterine baslmas ile korna devre d braklabilir, bu durumda uyar lambas yanmaya devam edecektir. Yangn kolu ekildiinde ise APU durdurulur (yangn bulma nitesi APUyu henz durdurmamsa) ve yangn sndrme sistemi hazr duruma gelir. Bu aamadan sonra yangn sndrme alterine baslrsa APU kaplamas ierisine tp sndrcs boaltlm olunur.
ekil 1.9. APU Yer Kumanda Paneli
SAYFA 350
Y/T: REV:

11.8.1.2.3. ni Takm Yuvas Yangn Alglama Sistemleri ni takm yuvas iinde meydana gelen s ve scaklk artn alglayan sistemdir. Kabin ierisini bir a gibi ren yar iletken ve bi-metal kontakl alglayclardan oluur. ift alglaycl sistemler kullanlmaz. Scaklkta meydana gelen art pilot kabinindeki EICAS gstergesinde pilota uyarc bir bilgi olarak iletilir. Modern teknolojiyle retilen uaklarda alarmn yerel mi blgesel mi olduu pilota gstergeler yardmyla bildirilir. Yangn koruma sisteminin amac bir yangn ya da yksek scaklk durumunda ekibi uyarmaktr. Uakta drt adet yardmc yangn koruma sistemi vardr: Main wheel well fire detection [Ana ini takm yuvas yangn bulma],
Wing and lower aft body (wing/body) overheat detection [Kanat ve arka alt gvde (kanat/gvde) ar scaklk bulma] Lavatory fire extinguishers [Tuvalet yangn sndrcleri] Lavatory smoke detection [Tuvalet duman bulma]
Resim 1.4. ni Takm Yuvas ni takm yuvas yangn bulma sistemi, ana ini takm yuvasnda ini takmlar ieri alndnda meydana gelebilecek yksek scaklklar hisseder (lastiklerin patlamasna neden olabilir) ve uygun uyarlar devreye sokar. Sistem bir yangn detektr, kumanda ve test devreleri, krmz uyar lambalar ve bir uyar sireninden olumutur. Yangn detektr elemanlar ana ini takm yuvas tavanna yerletirilmitir. Kumanda ve test devreleri E/E kompartmannda bulunan compartment overheat accessory unit [kompartman ar scaklk nitesi] iindedir. Uyar lambalar ve sireni ise uu kompartmanndadr. ni takm yuvasndaki detektrn yksek bir scaklk hissetmesi ile birlikte

kumanda devrelerine bir sinyal gnderilir. Bu sinyal krmz uyar lambalarnn yanmasn ve sirenin devreye girmesini salar.
Resim 1.5. ni Takm Yuvas Detektrleri Hissetme eleman bir boru ierisine yerletirilmi seramik bileimi ile doygun hldeki bir nikel telden meydana gelir. Hissedici eleman teli scaklk deiimlerine duyarl yapdadr. yle ki eleman scakl artmaya baladnda direnci aniden der. Detektr scakl 400F/204C scakla ulatnda kumanda devresi devreye girer. Kanat/gvde ar scaklk detektrnde bu deer 310F/155C veya 255F/125C kadardr. Sa ve sol yksek scaklk sistemi ve ini takm yuvas yangn sistemi kullanmlarnda gerekli olacak devreler kompartman ar scaklk nitesine yerletirilmitir. nite elektronik ekipmanlar kompartmannda bulunur. nitede hissetme elemanlarnn balanabilecei giriler, kumanda kartlar, yardmc paralar ve uyar elemanlar iin gerekli devreler bulunur. nitenin ve detektrlerin testleri cihaz zerinden yaplabilir. Alet 8 V DC gerilim ile alr.
SAYFA 352
Y/T: REV:
ekil 1.10. Yangn Scaklk Detektr 11.8.1.2.4. Pnmatik Sistem Borularndaki Yangn Detektrleri Pnmatik borulardaki szntlar alglamak iin yksek scaklk sensrleri kullanlr. Kullanlan bu sensrler iki eittir: Spot sensrler (bi-metal kontaklar) Yar iletken alglayclar (tek veya ift )
Resim 1.6. Pnmatik Sistem Borular Yangn Detektrleri
SAYFA 353
Y/T: REV:

Pnmatik sistemde meydana gelen scaklk art detektrler yardmyla kontrol nitesine iletilir. Kontrol nitesi alarmn blgesel mi yerel mi olduunu inceler ve mrettebata uyar olarak iletir. Blgesel alarm pnmatik ve hava kontrol panelinde gsterilir. Merkezi alarm ise gstergesinde gsterilir.
ekil 1.11. Pmmatik /air conditioning panel local warning ve Central warning 11.8.1.3. Duman Detektrleri Yangn sistemlerinde duman detektrleri uan aadaki blmlerinde kullanlr. Kargo blmnde Tuvaletlerde(lavabo) Aviyonik blmnde
SAYFA 354
Y/T: REV:

ekil 1.12. Duman Detekterlerinin Uak zerindeki Yerleri
Uaklarda kullanlan duman detektrleri iki eittir: Optik tip duman detektr yonizasyon(radyoaktif) tip duman detektrleri
11.8.1.3.1. Optik Tip Duman Dedektrleri Byk kargo uaklarnn kargo blmlerinde kullanlan detektr tipidir. Detektr grnr duman alglar. Yaps siyah bir kutuya benzer. Kutunun giri ve k kanallar vardr. Hava bu kanallardan detektrn iine girer ve kar. yaps olarak detektrde tek notada toplayan datmayan bir k kayna(beacon lamp) ve foto diren(foto resistor) mevcuttur.
ekil 1.13. Optik Duman Detektrnn yaps Siyah kutunun ierisinden geen temiz hava n krlmasna neden olmaz ve fotodiren zerine bir k dmez. Bundan dolay diren deeri deimez. Eer siyah kutunun ierisinden kirli hava (duman) geerse, havann younluundan dolay kta krlmalar meydana gelir. Krlma sonucu foto direncin zerine bir miktar k der ve diren deerinde azalma meydana gelir. Azalan diren deeri kontrol nitesinde alarm sinyalinin olumasna neden olur.
SAYFA 355
Y/T: REV:
ekil 1.14. Optik duman detektrnn almas
SAYFA 356
Y/T: REV:
ekil 1.15. Optik Duman Detektrnn Test Edilmesi Sistemin kontroln yapmak iin kutunun ierisine foto direncin karsna bir test lambas konulur. Pilot sistemi test etmek iin dmeye bastnda lamba yanar ve k foto direncin zerine der. Den k foto direncin deerini azaltr ve sistem alarm verir. 11.8.1.3.2. yonizasyon(Radyoaktif) Tip Duman Detektrleri yonizasyon duman detektrleri dumann havadaki molekler arln alglar. nk temiz havann molekler yaps hafif, kirli havann molekler yaps ardr. Detektrler lm yapan bir blme, iki adet elektrot ve iyonizasyon kaynandan oluur. yonizasyon kayna Americium 241 radyo aktif maddesi ierir. Bundan dolay detektrn ii kesinlikle almamal. Herhangi bir problemde retici firmaya gnderilmelidir.
ekil 1.16. yonizasyon Tip Duman Detektrnn yaps

Detektr sistemi elektrotlar iyonizasyon kayna, lm blmnden (Measurement Chamber) meydana gelir. Ayrca daha doru lmn yaplabilmesi iin referans blm (Reference Chamber) mevcuttur. Bu blme duman kesinlikle girmez. lm odasna alnan havann basnc ve scakl referans blmyle karlatrlr ve deerler farkl ise kontrol nitesi alarm sinyali verir. 11.8.1.4. Uaklarda Duman Detektrlerinin Yerleri Uaklarda duman detektrleri kargo kompartmanlar, tuvalet(lavabo) ve aviyonik kompartmannda yer alr. 11.8.1.4.1. Kargo Kompartman Duman Detektrleri Uaklardaki kargo kompartmanlar 5 snfa ayrlrlar: A snf kompartman: Bagaj ve eya dolaplardr. Herhangi bir yangn detektrne veya otomatik sndrme sistemine ihtiya yoktur, nk mrettebat tarafndan gerekli mdahale yaplabilir. B snf kompartman: Ar ve hafif yk kompartmandr. Uu srasnda ierisine girilebilir. Havalandrma sisteminden dolay yangn alglama sistemi olmak zorundadr. Fakat otomatik yangn sndrme sistemine ihtiya yoktur, nk oluabilecek bir yangn personel tarafndan sndrlebilir. C snf kompartman: Uu esnasnda ar ve hafif yk tayan ksmlarn bulunduu girilemeyen ksmdr. Havalandrmadan dolay yangn detektrleri kullanlmak zorundadr. Uu esnasnda mrettebat giri yapamad iin otomatik yangn sndrme sistemi kullanlmaldr. D snf kompartman: Hafif yk tayan kargo blmleridir ve hacmi kktr. Yangn alglama ve otomatik sndrme sistemine gerek yoktur. Havalandrmaya ihtiya yoktur, yangn oksijensizlikten dolay sner. E snf kompartman: Byk kargo uaklarnn kompartmandr. Yangn alglama sistemi gereklidir; fakat sndrme sistemine gerek yoktur. Byk kargo uaklarnda kanal tipi duman detektrleri kullanlr. Detektrlerin hava girii ve k vardr. Giren havada meydana gelen deiiklik kontrol sistemini uyarr ve sistem alarm verir.
SAYFA 358
Y/T: REV:
Resim 1.7. Kargo Kompartmanlarnda Kullanlan Kanal Tipi Duman Detektr Kk kargo uaklarnda ayn tip duman detektrleri, tavana yan yana iki adet yerletirilir. Birden fazla blgeyi kontrol etmek istersek, duman detektr iftini tavanda uygun yere yerletirmemiz gerekir. Yukardan da anlalaca gibi duman detektrleri kargo kompartman havalandrld zaman gereklidir ve u blmlerden oluur: Duman detektrleri Kontrol nit Kargo kontrol panel
ekil 1.17. Kargo kontrol paneli


11.8.1.4.2. Tuvalet(Lavabo) Duman Detektr Duman detektrleri lavabolarda kullanlmak zorundadr. pn yanmas veya ekipmanlarn ar snmas sonucunda oluabilecek bir duman sistem tarafndan alglanr sesli ve kl uyar sistemleriyle kabin grevlilerini uyarr. Lavabolardaki duman detektrleri ya tavann altna yerletirilir ve bu durumda havalandrma sistemi tarafndan desteklenir veya dorudan tavana monte edilir. Detektr alglama ve kontrol sistemleri ile beraberdir. Detektrde bir duman algladnda lavabo kaps zerindeki sesli ve kl uyar sistemi alr. Kabin personeli koltuklarnn yaknnda bulunan central warning switchlenir. Kontrol nitesi pilota ECAM sisteminde bir blgesel uyar gnderir. Sistemin kontrol iin detektr zerindeki test butonuna baslr ve sistem CMCde blgesel alarm verir.
Resim 1.8. Tuvalet Duman Detektr ve lavabodaki uyar sistemi 11.8.1.4.3. Aviyonik Kompartman Duman Detektr Duman detektrlerinin aviyonik kompartmanda kullanlmasna ok gerek yoktur. Fakat pilotun d ortamda meydana gelen dumann aviyonik kompartman etkileyip etkilemediini anlayabilmesi ve elektrik sisteminin zarar grmemesi iin kullanlr. Aviyonik kompartmannda ekipman soutma borusu outletinde bir tane duman detektr mevcuttur.
Resim 1.9. Aviyonik Kompartman Duman Detektr


Aviyonik kompartmannda bir duman alglndnda, sinyal olarak elektrik panelinde amber smoke yanar ve bu sinyal deerlendirildikten sonra, ECAM gstergesine pilotu uyaran bir bilgiye dnr.
ekil 1.18. Elektrik paneli
SAYFA 361
Y/T: REV:

11.8.2. YANGIN SNDRME SSTEMLER 11.8.2.1. Yangn Tipleri Yanmann gerekleebilmesi iin yanc madde, oksijen, ortamda ar scaklk art meydana gelmesi gerekir. Bu faktrden birinin olmamas yanma olayn gerekletirmez. Bu nedenle yangn sndrmek iin ya ortamdaki oksijen kaldrlmal ya scaklk azaltlmal ya da yanc madde ortadan kaldrlmaldr. Btn yangn sndrme sistemleri sndrme ilemini bu faktrden birini ortadan kaldrarak gerekletirir. Uaklarda ister kurulu yangn sndrme sistemi ile olsun ister tanabilir yangn sndrme sistemi ile olsun en ksa zamanda yangn sndrlmelidir.
ekil 2.1. Yangn sndrme sistemlerinin yerleri Sivil yolcu uaklarnda yangn sndrme sistemi motorlar, APU, tuvalet ve eer snfna gre gerekli ise kargo kompartmanlarda kullanlr. Oluan yangn sndrebilmemiz iin ilk nce yangn eidini bilmemiz gerekir. A,B,C,D olmak zere 4 tip yangn eidi vardr. Bu snflandrma yanabilir malzeme gz nne alnarak yaplmtr A tipi yangn aa, kt, giysi gibi maddelerin yanmas sonucu oluur. B tipi yangn, yakt ve ya gibi sv maddelerin yanmasyla oluan yangn tipi. C tipi yangn, yanc ve parlayc gazlarn yanmasyla oluan yangn tipidir.
D tipi yangn, alminyum, magnezyum gibi metallerin yanmasyla oluan yangn tipidir.
ekil 2.2. Yangn Tipleri 11.8.2.2. Yangn Blgeleri ve Yangn Tipleri Yolcu kabini, tuvaletler, kokpit gibi yerlerde A tipi yangn Motor, APU gibi yerlerde B tipi yangn Kargo kompartmannda A,B,C tipi yangn A, B, C yangnlarnn sndrlemedii blgelerde D tipi yangnlar oluur.
11.8.2.3. Yangn Sndrme Maddeleri Uaklarda kullanlan yangn sndrc maddeler; su, halon gaz, karbondioksit gaz ve kuru kimyasal tozlardr. 11.8.2.3.1. A tipi yangnlarn sndrlmesinde kullanlr. Soutma ve oksijeni kesme ile yangn sndrr. Madde sland iin tekrar alev almaz. Dezavantaj ise elektrik sistemlerine zarar vermesi ve kullanld alanlarda geni kirlenmelere neden olmasdr. Bu avantaj ve dezavantajlarndan dolay ve basit bir sistem olduu iin su sadece yolcu kabinleri ve kargo blmlerinde kullanlr.
SAYFA 363
Y/T: REV:

11.8.2.3.2. Halon Gaz B ve C tipi yangnlarn sndrme ilemlerinde kullanlan etkili bir gazdr. A tipi yangnn ilk balang annda kullanlrsa etkili olabilir, yangnn tekrar alevlenmemesi iin su ile soutma yaplr. Gaz ozon tabakasna zarar verdii iin 1994 ylndan sonra dnyada kullanm yasaklanmtr. Uaklarda otomatik sndrme sistemlerinde zel izinlerle yerine kullanlacak bir sistem bulunana kadar kullanmna izin verilmitir. Gazn avantaj yangn blgesini yanan madde ile kimyasal reaksiyona girerek ok kk bir miktarla sndrmesidir. Elektrik sistemlerine zarar vermez. Kullanld ortamlarda gr mesafesini azaltmaz, evreye artk madde brakmaz, yangn blgesinde de kirlilik oluturmaz. Kimyasal yaplarndan dolay iki eit halon gaz mevcuttur. ki eit halon gaz vardr: Halo 1301 (BTM) Halon (BCF). simleri kimyasal yaplarndan gelir ve en nemli farklar kaynama noktalar arasndaki farktr. 11.8.2.3.2.1. Halon 1301 (BTM) -60 C kaynama scaklna sahip bir gazdr. Uaklarda otomatik sndrme sistemlerinde kullanlr. Krenin iinde younlatrlarak sv olarak saklanr. Yangn annda sisteme kreden souk bir gaz olarak ayrlr. Bu souk gaz yangn alanna dalarak yangn sndrr. Pskrme annda personel dikkat etmelidir nk gaz souk olmasndan dolay tehlikelidir. 11.8.2.3.2.2. Halon 1211 (BCF) Tanabilir yangn sndrclerde kullanlr. Gazn kaynama scakl 0Cdir. Bylelikle sndrme annda sisteme younlatrlarak verildiinden sndrlecek blgeye 4 metre mesafeden uygulanabilir
Resim 2.1. Halon 1211 (BCF) 11.8.2.3.3. Karbondioksit Gaz (CO 2 ) Aslnda hangar ve atlyelerde kullanlr. Uaklarda ok sk kullanlmaz. Kullanld ortamdaki oksijen miktarn azaltr ve yanmay engeller. Elektrik yangnlarnda kullanlmaldr. Kapal meknlarda kullanldnda nefes almay zorlatrr solunumu tehlikelidir. CO 2 tpten karken ok souk (yaklak -70 ) olduundan insanlarn gazla direk temas tehlikeli sonulara neden olabilir.

11.8.2.3.4. Kuru Kimyasal Tozlar Btn yangn tiplerinin sndrlmesinde kullanlr. ok etkilidir ve yangn srasnda oluan kimyasal reaksiyonu durdurur. Yanan maddenin zerini kaplar ve tozdan bir tabaka oluur. Yanan maddenin havayla olan temasn keser. Kullanld ortamda kirlilik oluturur, iletilim ve gr miktarn azaltr. Genellikle kargo kompartmannda kullanlr.
Resim 2.2. Kuru Kimyasal Toz Sndrc zetlersek su A tipi yangnlarda, halon B, C tipi yangnlarda ve A tipi yangnlarn balang aamasnda CO 2 A ve B tipi yangnlarda kimyasal tozlar ise btn yangn eitlerinde kullanlr( D tipi yangnlarda zel bir toz kullanlr.) 11.8.2.4. Genel Yangn Sndrme Sistemler Otomatik yangn sndrme sistemleri motor ve APUda meydana gelen yangnlarda, C tipi kompartmanlarda uu personelinin uak havada iken personelin olaya elle mdahale edemedii kompartmanlarda kullanlr. Btn yangn sndrme sistemlerinin genel yaps ayndr. Motorlardaki yangn sndrme sistemi pilot tarafndan devreye sokulur. APUdaki yangn sndrme sistemi pilot tarafndan veya otomatik olarak devreye girer. Otomatik yangn sndrme sistemi u blmlerden oluur: Yangn kresi (Bottle) Kontrol nitesi (Discharge head, cartridge) Pskrtme borusu (Spray nozzle) Elektrik devresi ( Electrical circuit)
SAYFA 365
Y/T: REV:
ekil 2.3. Otomatik yangn sndrme sistemi blmleri Yangn kresi paslanmaz elikten yaplmtr. erisinde Halon 1301 gaz sv olarak bulunmaktadr. Ayrca yangn kresinin ierisinde 600 psi basncnda 20 C deerinde nitrojen gaz da vardr. Bu gaz dearjn tamamen gereklemesini salar.
SAYFA 366
Y/T: REV:
Resim 2.3. Yangn Kresi Yangn sndrme sisteminde kullanlan yangn kreleri kullanm yerlerine gre eitli boyut ve arlktadr. Byk kargo kompartmanlarnda yaklak 20 kg arlnda yangn kreleri kullanlr. Motorlarda yaklak 10 kg arlnda yangn kreleri kullanlr. APU da yaklak 5 kg arlnda yangn kreleri kullanlr.
Sistemlerde kullanlan yangn krelerinin arlk kontrol periyodik olarak (C check) yaplmaldr ve krenin arl zerindeki etiketteki deerle ayn olmaldr. lm ilemi dearj kafas olmadan yaplmaldr Krenin zerindeki etikette krenin arl, kontrol tarihi ve szdrmazlk testinin yapld belirtilmelidir.
Resim 2.4. Kontrol Etiketleri


Yangn kresi kontrol nitesi ve filtreden oluur. Yangn kresinin ierisindeki gaz d ortama verebilmek iin boaltm kafas ve elektronik olarak kontrol edilen kartu (Boaltm kafasnn alt ksmnda bulunur.) araclyla krenin almas gerekir. Bir krede genellikle bir boaltm kafas vardr. Fakat kargo blmnde kullanlan krelerde blm says kadar boaltm kafas vardr.
ekil 2.4. Yangn kresinin yaps Boaltm kafasnda bulunan krlgan disk (Frangible disc) krenin azn kapatr ve kartu patladnda alarak halon gaznn dar verilmesi salanr. Bu disk ok krlgan olduundan tanrken dikkatli olunmaldr.
Resim 2.5. Krlgan Disk


Filtre (Fitler) diskten krlan paralar durdurur bylelikle tkanmalar nler. Kartu blm ise patlayc toz (Explosive Powder), ateleyici buji (Squib) paralarndan oluur. Kartuun ierisinde yaklak olarak 400 mg patlayc toz bulunur ve bu patlayc C snf patlaycdr dikkatle tanmas gerekir. Kartuun patlamas squibin snmas ile geekleir.
SAYFA 369
Y/T: REV:
Resim 2.6. Boaltm kafas Kartuun patlamas elektriksel olarak gerekleir yine de statik elektrik kazara patlamalara neden olabilir. Bu tehlikeli boaltm kutusunu tamak iin gerekli lisanslara sahip olunmaldr. Konektr ayrrken statik elektrikten meydana gelebilecek kvlcmlar engelleyecek elektrostatik nleyici kapak taklmaldr. Kartu boaltm kafas veya krenin sklmesinden nce sklmelidir ve uygun konteynr iinde tanmaldr. Kartularn retim tarihleri retici firma tarafndan kartuun zerine yazlmaldr ve mr en fazla 10 yldr. Bir kartu uaklarda en fazla 6 yl kullanlmaldr. zetlenirse yangn alglama sisteminde meydana gelen bir alarm kontrol panelince deerlendirilir. Sistem otomatik veya kabin personeli tarafndan devreye sokulur. Sistemden gelen elektriksel uyar ateleme sistemini (buji) harekete geirir. Buji elektriksel bir ark meydana getirir. Patlayc madde alev alr ve patlar. Krenin aznda bulunana gaz kn engelleyen krlgan disk patlamayla dalr. Krenin ierisindeki gaz serbest kalr. Disk paralaryla beraber gaz filtreden geer sprey boruya gelir. Filtre burada krlan disk paralarn szer ve borunun tkanmasn nler. Sprey boruda gazn ortama boaltlmasn salar.
Resim 2.7 Kre Bujileri


Her bir yangn kresi basn switchine sahiptir ve bu switch yangn kontrol paneli zerindeki kontrol eder. Eer kre basnc ierisindeki basncn %50 altna derse sistem uyar verir. Ayrca baz kreler bakm esnasndaki kontroller iin bir basn gstergesine sahiptir. Scaklkla basn deiimi takip edilir.
Resim 2.8. Basn Gstergesi Yangn kresinin ierisindeki basn iki ekilde kontrol edilir. Krenin zerindeki basn switchine baslarak veya bir allen anahtar ile basn vidasn evirerek. Her iki yntemde de dk basn gstergesi oluturularak yangn kontrol panelinde DISCH ON gstergesi yanar.
ekil 2.5. Yangn kresi basn devresinin kontrol
SAYFA 371
Y/T: REV:
Resim 2.9. Basn Testi Yangn kresinin ierisinde bulunduu ortamn scaklnda art iki ekilde olur. Pnmatik borularnn scak hava szdrmas veya ortamda oluan gelen yangn. Bu iki sonu da krenin ierisindeki basncn artmasna neden olur. Eer scaklk art sprey borularnn snmasna ve scak havadan dolay gaz basncnn yaklak katndan(1700 psi) daha byk deere kmasna neden olursa disk krlr. Krlan disk krenin ierisindeki Halon gaznn boalmasna sebep olur. Pskrtme borusu ile kre farkl kompartmanlarda ise (APU gibi) yangn kresi yedek bir ar basn tahliye valfine sahiptir. Scaklk artndan meydana gelen basncn yangn kresine zarar vermemesi iin scaklk emniyetli deerin stne ktnda termal sigorta erir ve bir boru aracl ile halon gvdedeki bir delie ynlendirilir. Borunun ucunda emniyet iin krmz bir tpa, d devreye olan balanty salar. Ortamda meydana gelen scaklk art gaz basncnn artp istenmeyen bir sndrme yapmamas iin scaklk sigortas atar ve gaz tahliye kanal yardmyla uan gvdesinden dar boaltlr. Bu ilem gerekletii krmz tapann kaybolmas ve yangn kontrol paneli zerinde amber renkli DISCH yazsndan anlalr. Baz uaklarda krmz diskin yannda bulunan sar disk bulunur. Bu disk boaltm ilemi pskrtme borusu ile gerekleirse bir piston aracl ile atar. Piston boruyu tkad iin halon dar atlamaz. Sar diskin olmamas boaltmn gerekletiini ve bakm gereksinimi gsterir.
ekil 2.6. Yedek emniyet valfinin almas


Btn yangn sndrme sistemi ayn ekilde alr. Sndrme ilemi gerekletirmeden nce yangn besleyecek unsurlarn kesilmesi gerekir. Bu nedenle yakt (motor, APU), hidrolik sv (motorlar), oksijen (kargo) kesilir. Dumann air conditioning sistemine girmesi nlenir, APU ve motordan gelen elektrik kesilir. Bu izolasyon ilemi APU ve baz kargolarda otomatik, motor iin ise maneldir. Motor yangn push butonuna basldnda motordan gelen ve motora giden her ey kesilir ve kartu iin ateleme devresi aktiveye hazr hale gelir. Btn yangn sndrme sistemleri manel olarak boaltm sistemine sahiptir.(sadece APU ayrca otomatik siteme sahiptir.) agent tuuna basldnda squib snr kartu patlar krlgan disk paralanr nitrojen gaz basn yaparak halonu kre dna atar boaltm borusu halonu kompartmana gnderir. Pskrtme borusu da halonu btn alana yayar. Yangn sndnde yangn push butonu yangn uyar sner. Yangn sndrme sistemlerindeki elektrik devreleri kesintisiz g kaynaklarndan (hot battery bus) beslenirler. Gvenlik amacyla kartu yedek ateleme (buji) sistemine sahiptir. Sistem test butonundan kontrol edilir. Test ileminde bujilere kk bir akm gnderilir ve sistem devresini tamamlarsa SQUIB gstergesi yanar ve sndrme sisteminin alt anlalr. Fakat bu ilemin test butonuyla yaplmas tehlikeli olabilir. Sistemde bir ksa devre veya ar akm bujiyi aktif hle getirir. Gvenlik amacyla uaklarda SQIB TEST paneli kullanlr. Panel zerin de ENG ve APU sinyal lambalar bulunur. Test butonuna basldnda ateleme sistemine kk bir akm gnderilir. Eer sistemde herhangi bir arza yoksa sinyal lambalar yanar. 11.8.2.5. Uaklardaki Yangn Sndrme Sistemleri 11.8.2.5.1. Motorlardaki Otomatik Yangn Sndrme Sistemleri Uak motorlarnda sndrme sistemi reglasyonlar gerei olarak iki adet yangn kresi kullanlr. ki kre ayn zellikte olup yan yana monte edilir. Bunlardan biri dierinin yedeidir. Tek bir sprey boruyla siteme mdahale ederler. Baz motorlarda sprey borular fann altna da monte edilebilir.
ekil 2.7. Motorlarda Sndrme lemlerinde Kullanlan Yangn Kreleri


Halonun boaltmndan nce motora giden btn ikmal (hidrolik, ya, oksijen gibi) kesilmeli ve motor izole edilmelidir. Yangn alarm verildiinde pilot ilk olarak motoru durdurmal yangn push butonuna basmaldr bu ilemleri ECAM zerinden de takip edebilir. Yangn push butonuna basabilmek iin ilk olarak kazara basmalar engellemek iin kullanlan emniyet kapan kaldrmaldr.
SAYFA 374
Y/T: REV:
ilemler
ekil 2.8.
ECAM zerinde yangn sndrmede takip edilecek
Resim 2.10. Yangn push butonu emniyet kapa Yangn push butonuna basldnda u ilemler gerekleir:
SAYFA 375
GCR ve Power Relay alarak jeneratr kapanr Bleed havas valfi kapanr Dk basn yakt shut off valfi kapanr Hidrolik valfi kapanr Merkezi uyar sistemi bir sinyal alarak ECAM gnceller Yangn kreleri iin ateleme devreleri hazr konuma gelir (squib klar yanar)

Bu ilemden sonra motor ile btn ikmaller arasndaki iliki kesilmitir imdi agent 1 butonuna baslrak yangn kresi boaltlabilir. Eer birinci yangn kresi yangn sndrememise agent 2 butonuna baslarak ikinci yangn kresi de motora boaltlr. Bir check valf bu boatlan halonun dier kreye dolmasn engeller.
ekil 2.9. Yangn kreleri ve kontrol paneli Burada dier bir kuruluma sahip 4 Motorlu bir uak iin yangn sndrme sistemini inceleyelim. Sol kanattaki iki motor iin iki yangn kresi sa kanattaki iki motor iin iki yangn kresine sahiptir. Bu yangn kreleri kanatn hcum kenarna yerletirilmitir. Her bir yangn kresi biri ierdeki motor dieri dardaki motor olmak zere iki dearj kafasna sahiptir.
SAYFA 376
Y/T: REV:
ekil 2.10. Motorlu bir uakta yangn krelerinin yerleimi Bu tip uaklarda yangn push buton yerine yangn kollar mevcuttur. Kol ekildiinde bir nceki rnekte olduu gibi motora giden btn ikmal kesilir. Yangn kollar basl konumda kilitli durumdadrlar ve kilit bir selonoid aracl ile yangn alarm aktive edildiinde alr. Ayrca motor arzas gibi dier nedenlerde dolay kilit manel override push butonuna baslarak ta alabilir.
Resim 2.11. Yangn kolu Yangn krelerini boaltabilmek iin yangn kolu saa veya sola dndrlmelidir. ekilde grlen 1 numaral yangn kolunu saa evirdiimizde 1 numaral motora A yangn kresi, saa evirdiimizde ise B yangn kresi boaltlm olur. Eer 2 numaral motor da yangn kar ise 2 numaral motora boaltlabilecek bir yangn kresi kalmamtr. ki motorda birden yangn kmas olas olmad iin reglasyonlarda iki yangn kresi yeterli grlmtr.
SAYFA 377
Y/T: REV:
ekil 2.11. Yangn kollar 11.8.2.5.2. APUdaki Otomatik Yangn Sndrme Sistemleri APUda tek tpl bir otomatik yangn sndrme sistemi vardr. Yangn sndrme kresi stabilizer kompartmannda yangn duvarnn nne yerletirilmitir. APU yangn sndrme sisteminin kokpitteki manel kontrol motordaki ile ayndr. Fakat yerde iken yangn alarm verildiinde APU otomatik olarak kapanr ve sndrlr.
Resim 2.12. APU yangn sndrme kresi
ekil 2.12. APU yangn sndrme kontrol paneli


APU otomatik olarak kapatlsa da ateleme sistemini hazr hale getirmek iin yangn push butonuna baslmaldr. Koruma kaldrlp push butona basldktan sonra agent butonuna baslarak yangn sndrme ilemi gerekletirilebilinir. Uak yerde ve kokpitte kimse yok ise APUda kan yangn hala sndreli bilir. Modern uaklarda otomatik yangn sndrme sistemi aracl ile yangn tespit nitesi yangn tespit ettiinde APU otomatik olarak kapatlr ve 3 saniye sonra yangn kresi otomatik olarak atelenir.
ekil 2.13. APU Otomatik yangn sndrme Kokpitteki otomatik ve manel yangn sndrmeye ek olarak ayrca burun ini takm yaknna veya ana ini takm yuvasna yerletirilmi yer kontrol panelinden APU kapatlp sistem izole edilebilir. Ana ini takmnda bulunan panelden ayrca yangn tpleri de boaltlabilinir.
SAYFA 379
Y/T: REV:
Resim 2.13. Burun ini takm yaknndaki yer kontrol paneli
Resim 2.14. Ana ini takmndaki yer kontrol paneli APU yangn sndrme kontrol paneli zerindeki test butonuna basldnda kontaklar alarak otomatik kapama ve yangn sndrme sistemini deaktive eder. Otomatik sndrme sisteminin testi test panelden veya CMCden yaplr. Bu test ile btn fonksiyonlar test edilir fakat yangn tpleri boaltlmaz. 11.8.2.5.3. Kargo Kompartman Yangn Sndrme Sistemleri Kargo blmndeki yangn sndrme sisteminin paralar ve ileyii daha nce anlatlanlarla ayndr. Btn C snf kargo kompartmanlarnda reglasyonlar gereince zorunludur. Orta menzilli uaklarda kargo blmlerinde bir adet yangn kresi kullanlr. Kre duman detektrlerinin ortasna uan tavan ksmna yerletirilir. Yangn kresi kompartman tavanndaki nozzlelar aracl ile n veya arka blme boaltlabilinir.
ekil 2.14. Kargo Bolm Yangn Sndrme Sistemi Duman detektrleri kontrol nitesine yangn sinyali gnderdiinde sistem, pilotu uyarr. Pilot alarm sinyalini aldktan donra CARGO SMOKE panelindeki DISCH dmesinin zerindeki emniyet kapan kaldrr ve dmeye basar. Dmeye basldnda valfler kapatlp blower fan durdurularak kompartmann havalandrma sistemi kapatlr (baz uaklarda bu ilem otomatik olarak yaplr). Dumann ve halonun dier blgelere dalm engellenir. ECAM gstergesinde blgesel alarm verilir.
ekil 2.15. CARGO SMOKE paneli FWD gstergesinde DISCH lambas yanar. Bu yangn sndrme sisteminin devreye girdiini belirtir. Elektrik devresi ateleyici sisteme bir akm gndererek bir kvlcm olumasna neden olur. Oluan kvlcm patlayc maddeyi ateler. Patlama gerekleir. Patlamadan hassas disk etkilenir ve paralanr. Diskin paralanmasyla halon gaz filtreden geer ve sprey boru yarmyla yangn blgesine boaltlr. Kargo blmlerinde kullanlan yangn kreleri 20kg arlnda olduklar iin boaltm 180 sn srer. Boaltm ileminden sonra uak mmkn olan en ksa srede ini yapmaldr. Uzun menzilli uaklarda bir byk bir kk kre mevcuttur. Byk kre boaltldktan belirli bir sre sonra zaman gecikmesi (time delay) kk kre boaltlr. Bir ak kstlayc bu ikinci krenin akn kstlayarak kargo kompartmanndaki halon miktarn belirli bir seviyede tutar.

11.8.2.5.4. Lavabo Yangn Sndrme Sistemleri Lavabolardaki sndrme sistemi atk kutusunda meydan gelen yangn sndrmek iin kullanlr. Sistemde bir yangn kresi bulunur. Dier sistemden farkl olarak sadece boaltm tp (discharge tube, fusible end cap ) ve scaklk emniyet vanas bulunur. Sistemin hibir elektriksel balants yoktur.
Resim 2.15. Lavabo yangn sndrme sistemi p kutusunun ierisindeki scaklk deeri 80C yi geerse emniyet vanas erir ve yangn kresi ierisindeki gaz p kutusuna boalr. Boalan gaz yanan maddeyi sndrr. Yangn tpnn zerindeki basn gstergesi tpn ierisindeki gaz miktarn belirtir. Eer ibre yeil izgide ise tp ierisindeki basn normal deerdedir.
Resim 2.16. Lavabo Yangn Sndrme Sistemi Scaklk Alglayc Panel


Genellikle yangn kresi zerinde alglamak iin p kutusunun zerine zerindeki renkler griden siyah renge artt anlalr. Tamamen siyah renk gnderilir. basn gstergesi yoktur ortam scakln bir termik alglama paneli yerletirilir. Panel doru deiirse ortamdaki scaklk deerinin grlrse yangn kresi arlk kontrolne
11.8.2.5.5. Portatif (tanabilir) yangn sndrcler Portatif yangn sndrcler kabin grevlilerinin oturma yerlerinde kokpitte, kargo blmlerinde, Aviyonik kompartmannda kullanlrlar. Halon gaz btn uaklarn kabin kokpit ve aviyonik kompartmannda, sulu sistemler ise baz yolcu uaklarnda kullanlr. Halon 1211 (BCF) tipi portatif yangn sndrclerdir. Gaz tpn erisinde younlatrlarak saklanr. Tpn ierisindeki gazn basnc 100 PSI olmaldr. Basncn uygun deerlerde olduunu gstergeden anlayabiliriz. Eer gsterge yeil konumda ise gaz basnc normal deerdedir.
Resim 2.17. Basn Gstergesi Tp kullanabilmemiz iin emniyet mandaln ekmemiz gereklidir. Mandal ekildikten sonra tp kullanma hazrdr. Tp ateten 4 metre mesafeden rzgr arkamza alarak atein altna doru pskrtme yntemiyle yangn sndrebiliriz. Tp 6sn ierisinde boalr.
SAYFA 383
Y/T: REV:
Resim 2.18. Emniyet Pimi ve Basn Dmesi B ve E Kargo blmlerinde kullanlan tanabilir yangn sndrcleri kargo kompartman kaplarna yakn yerletirilmitir sulu ve halon gazl sndrcler mevcuttur. Kargoda kullanlan halon sndrcler ebat olarak byk ve ardrlar. Sndrme ilemini kolaylatrmak iin hortum ve hortum az kullanlr. Kullanmadan nce emniyet pimi ekilir, basn dmesine baslr bylelikle basn hortum azna aktarlr mandal skldnda gaz yanan blgeye pskrtlr.
ekil 2.16.Tanabilir yangn sndrc Sulu yangn sndrme tplerinde donmay engellemek iin antifiriz kullanlr. Bu sndrcler de halon sndrcler gibi kullanlr. Gaz basn ibresi gstergede yeil konumumda ise tpn dolu olduu anlalr. Sistemlerde kullanlan tpler periyodik aralklarla kontrol edilmelidir. Kullanmadan nce tpn dolum tarihi, sndrcde hasar olup olmad, daha nce kullanlmad ve ne eit yangnlarda kullanld kontrol edilmelidir. Daha nce kullanlmadn anlamak iin basncn yeil bantta olduu ve emniyet pimin doru kurulumda olduu kontrol edilir. Eer sndrc daha nce kullanlmsa veya etikette gsterilen

kullanm sresi dolmusa yangn sndrc servise gnderilir
ekil 2.17. Portatif Yangn Sndrclerin Uak zerindeki Yerleri
SAYFA 385
Y/T: REV:
11.9 UU KUMANDALARI
SAYFA 386
Y/T: REV:

1.UU KUMANDALARI Bir uakta 3 eksen zerinde hareket edilir. Bu eksenler Lateral(yanal), Longitudinal(uzunluk) ve Vertical(dikey) eksenlerdir. Yanal eksen zerinde yunuslama(pitch),uzunluk ekseni zerinde yat(roll) ve dikey eksen zerinde sapma(yaw) hareketi gerekletirilir. Uan kumandalar: hareketlerini yapabilmesi iin kumandalara ihtiya vardr. Bu
Ana kumandalar, Yardmc kumandalar olmak zere ikiye ayrlrlar.
Kumanda yzeyleri ve aksamlarnn uluslararas standartlara uygun olarak zamannda ve uygun ekilde bakm onarmnn yaplmas gerekir. Bunun iin uak reticisi firmalar, mekanizmalarn bakmnn yaplabilmesi ve para deiimi iin Aircraft Maintenance Manual-AMM (Uak Bakm El Kitab) ad verilen dosyalar yaynlarlar. Ayrca tamir iin Structural Repair Manual-SRM (Yapsal Tamir El kitab) isimli dosyalar yaynlarlar. Yedek paralarn ve monte edilmi paralarn belli bir manta gre numaralandrlm listeleri vardr. Bunlara da Illustrated Parts CatalogIPC(Tanmlanm Paralar Katalogu) denir. Ksacas uak bakm iin 3 temel dosya olan AMM, SRM ve IPC dkmanlarna uygun ekilde hareket edilmelidir.
ekil 1.1: Uaklarda eksenler ve hareketler 1.1. Ana Uu Kumandalar Ana uu kumandalar uaa 3 temel hareketi verebilmemizi salayan kumandalardr. temel hareket yat, sapma ve yunuslamadr. Bu kumandalar yle sralayabiliriz: Aileron(Kanatk) Elevator(rtifa dmeni) Rudder(stikamet dmeni) Birletirilmi kumandalar(taileron, elevon, ruddervator gibi)
SAYFA 387
ekil 1.2: Bir uan yapsal paralar
1.1.1. Roll Ekseni KumandasAileron Aileronlarn (kanatk) grevi uaa yat yaptrmaktr. Yat, kanatlarn yere paralel olmamas durumudur. Bu durumda uak hangi kanad aada ise o tarafa doru dnmeye balar. Sa ve sol kanat ucunda birer tane kanatk vardr. Ancak byk jet yolcu ve nakliyat uaklarnda her kanatta ikier adettir. Bu uaklar belli bir hzdan sonra kanat ularndaki kanatklar yerine gvdeye yakn olan kanatklar kullanrlar. Kanatklar birbirlerine gre ters alrlar. Yani sa kanatk yukar kalkarsa, sol kanatk aa iner. Pilot ua bir tarafa dndrmek isterse levyeyi o tarafa ekerek-levye yerine kumanda simidi var ise evirerek- yat verir. Yat srasnda yukar kalkan kanatk, bulunduu kanatn hava akmn bozarak kaldrma kuvvetini azaltr. Dier kanatta ise kanatk aa iner ve kaldrma kuvveti artarak kanad kaldrr. Aa inen kanatk, yukar kalkan kanatktan daha fazla srkleme(Drag) etkisi yani ilerlemeye kar daha fazla diren gsterir. Bu durumda dnlmek istenen istikametin aksine bir etki gzlenir. Buna Adverse Yaw(Ters sapma) denir. Bunu nlemek iin Yaygn olarak metot kullanlr:
SAYFA 388
Diferansiyel kanatk kullanmak: Bu kanatklardan aa inen, yukar kalkan kanatktan daha az ayla aa iner.
ekil 1.3: Diferansiyel kanatk yaps Frise tip aileron kullanmak: Bu kanatklarn menteeye yakn ksm ayn kanadn dier tarafna uzant oluturur ve kanadn dier yzeyinde de diren oluturur. Bu knt nemlidir.
ekil 1.4: Frise kanatk yaps Aileron ve Ruddern ortak kullanm: Kanatk kumandas verilirken ayn zamanda dnlmek istenen yne gre gerektii kadar rudder da dndrlr. Baz sistemlerde bir mekanizma yardmyla Rudder ile Aileron ilikilendirilir. Yani beraber alrlar.
ekil 1.5: Aileron ve ruddern koordineli kullanm 1.1.2. Pitch Ekseni KumandasElevator-Hareketli Yatay Stabilizer-canard Elevatorn (irtifa dmeni) grevi uaa yunuslama(pitch) hareketi yaptrmaktr. Yunuslama, uan burnunu kuyrua gre yukarya ya da aaya getirmedir. Bylece uak irtifa kazanp, kaybedebilir. Burun aada ise szlme ya da alalma, burun yukarda ise trman gerekleir. Bu kumanda 3 ekilde salanr:

Kuyruun yatay ksmnda, bir sabit ksm bir de hareketli ksm vardr. Sabit ksma yatay stabilize (stabilator) denir. Hareketli ksm yukar ekilirse burun kalkar, uak trmanmaya balar. Aa ekilirse burun aa iner, uak irtifa kaybeder.
ekil 1.6: Sabit yatay stabilize ve elevatorun stten ve yandan grn. Tamam hareketli yatay stabilize kullanlabilir. Bu ekilde elevator ayn zamanda yatay stabilize grevi grr. rnek olarak Lockheed F-104 sava uan rnek verebiliriz. Bu uakla birok ilde mze ya da parklarda karlaabilirsiniz. Dikkatle bakarsanz tamam hareketli yatay stabilize kullanldn grebilirsiniz.
ekil 1.7: Hareketli yatay stabilize ve elevatorun stten ve yandan grn. Canard kullanlabilir. Canard zellikle delta kanat uaklarda buruna yakn ksma eklenen kk kanatlara denir. Bu kanatlar irtifa dmeni ve yatay stabilize yerine dnebilirsiniz. Yatay stabilize sabit , irtifa dmeni ksm hareketli ya da tamam hareketli olabilir.Canardl uaklara rnek olarak Eurofighter Typhoon u verebiliriz.
Resim 1.1: Canard yapl uaklardan Eurofighter Typhoon


1.1.3. Yaw Ekseni KumandasRudder, Rudder Limiter Uan dikey eksen zerinde saa ya da sola doru dndrlmesini yani burnun saa ya da sola dndrlmesine sapma(yaw) denir. Bunun iin kuyruktaki hareketli dik ksm kullanlr.Buna istikamet dmeni(rudder) denir.Kokpitte pedallara baslarak hareket ettirilir.Aadaki ekilde sol pedala baslm ve rudder sola dnmtr.Hava akm sola doru kan rudder zerinde kuvvet oluturur ve uan burnunun sola doru dnmesini salar.
ekil 1.8: Sola dnen Rudder uan burnunu da sola dndrmektedir Belli bir hzdan sonra ruddern sola-saa dndrlmesi ile hava akmnn rudder zerine oluturaca kuvvet ruddera zarar verebilir. Bunu nlemek iin Rudder Limiter ad verilen snrlayc bir sistem kullanlr. Bu sistem, kuyrua yakn bir ksmda hava hzn lerek, snr hza ulalnca ruddern dndrlebilecei ay snrlar. 1.1.4. Ortak KullanlanlarTaileron,Elevon,Ruddervator Bu kumandalar birden fazla kumanda yzeyinin etkisini tek bana gsterebilen kumandalardr: 1.1.4.1. Taileron Hem irtifa dmeni, hem kanatk etkisi gsterir.Sa ve sol ksm hem simetrik(ayn ekilde) hem asimetrik(ters ekilde) alabilir.Simetrik alarak elevator etkisi,asimetrik alarak aileron etkisi oluturur.Zaten Taileron kelimesi de Tailplane(yatay kumanda yzeyi) ve Aileron(kanatk) kelimelerinin birlemesi ile olumaktadr. Taileronlu uaklara F-16 ve Tornado yu rnek gsterebiliriz.Aada bir Tornado uann taileron ksmn aada ve yukarda pozisyonda gryorsunuz.
SAYFA 391
Y/T: REV:
Resim 1.2: Tornado uanda taileronlar 1.1.4.2. Elevon Delta kanatl uaklarda ana kanatlar ile yatay stabilize yerine byk bir gen eklinde tek kanat bulunur. Elevon, hem irtifa dmeni(elevator) hem de kanatk(aileron) grevi grr. rnek olarak Eurofighter Typhoonu verebiliriz. 1.1.4.3. Ruddervator Ruddervator yapl uaklarda, Dikey stabilize, yatay stabilize, irtifa dmeni ve istikamet dmeni yerine V eklinde bir kuyruk kullanlr. Rudder ve Elevator kelimelerinin birleiminin ksaltlmas olarak Ruddervator denir.Aada F-117 sava uann Ruddervator ksm aka grlmektedir.
Resim 1.3: F-117 uann V eklinde kuyruk yaps-Ruddervator
1.2. Yardmc Uu Kumandalar ve Dier Elemanlar 1.2.1.Yksek Kaldrma Dzenleri, Slot, Slat, Flap, Flaperon lar 1.2.1.1.Slot Dk hzlarda kontrol salamak iin kanat ya da kuyruk yzeylerinde, hcum kenar tarafnda yarklar alr. Bunlara sabit slot ya da fixed slot denir. Bu sayede yksek hcum alarnda hava akm yarktan geerek kanat st ksmnda da akn srmesini salar.Bylece uak sratsiz kalma yani stall(perdvites) durumuyla daha

dk bir hzda karlar.Slotlu uaklar genelde yava uu gerektiren grevler iin kullanlr.Planr ekimi,pano ekimi,gzlem amal olabilir.Aada PZL-104 Wilga ua grlyor.Kanat hcum kenarna dikkatle baknz.Grdnz yarklar slotlardr.
ekil 1.9: Slot yaps ve kesit grn
Resim 1.4: Slotlu uaklardan PZL-104 Wilga Planr Rmork ua 1.2.1.2.Slat Kanat hcum kenarnn ileriye doru uzamasn salayan paralara slat denir.Bylece kanat kamburluu artarak kaldrma kuvveti de artar.Dk hzlarda uabilmeyi salar.Slotlar uu boyunca hep varken,slatlar gerek duyulduunda kullanlrlar.Yolcu uaklarnda slot yerine slat tercih edilir.Dier ad hareketli slat(movable slat)dr.
ekil 1.10: Hareketli Slat kesiti
Resim 1.5: Bir yolcu uann alm haldeki slatlarnn alttan grn 1.2.1.3.Flap

Flap kanat alann ve st ksmn kavisini artran bylece kaldrma kuvvetinin de artmasn salayan ksmlardr. Ayrca szllerde geri srkleme kuvvetinin (Drag) artmasn salayarak ua yavalatr. Alma miktar alarla ifade edilir. rnein Flap 10 ak denir. Yava uularda, kalk ve inilerde flap kullanlr. Hcum kenarnda veya firar kenarnda olabilir. Temelde 4 tip Flap vardr:
ekil 1.11: Flap eitleri Plain Flap (Dz Flap ): Bir mentee ile kanadn firar kenarna bal olup, ekilde grdnz gibi sadece kanadn st kavisini arttrr.Dar doru uzama yapmaz. Split Flap (Kaymal Flap): Bu flaplarda kanat st ksmnda herhangi bir deiiklik olmaz. Alt ksmda ise hava akn bozacak ekilde Flap aa iner. Slotted Flap (Yarkl Flap ): Ayn slotlar gibi ilev grebilmesi iin flap alrken darya doru kar ve kanatla arasnda bir yark oluturur. Yksek hcum asnda, hava akm bu yarktan geer. Ayrca Doubleslotted flap (ift yarkl flap) da bulunur. Bu eitte anlald gibi iki yark oluur. Fowler Flap: Slotted flap gibi, flap kanattan darya doru uzar ancak ekilde de grdnz gibi flap kanadn st ksmyla btnleir. Bylece kanadn hem alan artarken hem de st kavisi arttrlm olur. Bylece daha byk kaldrma kuvveti ve geri srkleme etkisi elde edilir. Bu flaplarn ok paral olanlar da vardr. Split-Fowler Flap(Yarkl Kaymal Flap): Hem split hem fowler flap zellii tar. Birden fazla paraldr. Darya doru kayarak uzanr ve paralar arasnda yarklar oluur.Gnmz yolcu uaklarnda yaygn olarak kullanlmakla beraber mekanizmas ok paral ve karmaktr.
SAYFA 394
Y/T: REV:
ekil 1.12: Split Fowler Flap kapal ve ak grn Kruger Flap: Kanat hcum kenarnn alt ksmnda bulunur. Baz uaklarda bulunur. rnein Boeing 727 de kullanlmaktadr.
ekil 1.13: Kruger Flap yandan grn
Resim 1.6: Kruger Flap alm halde yandan ve nden grn
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Winglet Low Speed Aileron Hight Speed Aileron Flap track fairing Krger flaps Slats Three slotted inner flaps
8. Three slotted outer flaps


9. 10. Spoilers Spoilers-Air brakes ekil 1.14: Kanat paralar hcum kenar ve firar kenar dzenleri
Resim 1.7: Flaplar tamamen kapal, sadece flaplar ak,flaplar ve spoilerler birlikte ak durumlar grlyor
1.2.1.4. Flaperon Flaperon hem kanatk, hem flap grevi gren kumandadr. Flap ve Aileron kelimelerinin birleiminden gelmektedir.Ancak kullanlabilmesi iin elektronik uu kontol sistemlerinin olmas gerekir. F-16 ava uan rnek verebiliriz. 1.2.2. Srkleme salayan dzenler: Spoilerler(Kaldrma damperleri-Lift dumper) , Hz Kesiciler(Speed Breakes) Uaklarda geri srkleme kuvvetini arttrmak iin kullanlan yardmc kumanda elemanlarndan biri spoiler(bozucu)dir. Uaklarn eitlerine gre saylar deimektedir. Kanatlarn zerinde bulunurlar ve kapal konumdayken kanadn st d kabuunun bir ksmn olutururlar.Aldklarnda ise hava akmnn kanadn st ksmnda akn bozarak geri srkleme kuvvetini(drag) arttrrlar.Spoilerlerin dier ad da kaldrma damperi(lift dumper)dir. Kullanm alanlarna gre e ayrlrlar. 1.2.2.1.Flight (Roll )Spoiler (Uu/yat spoileri) Uu srasnda aileronlara bal olarak otomatik ekilde alrlar. Dnlmek istenen tarafa gre o taraftaki spoiler yat asyla uyumlu ekilde alr. Dier kanattaki spoiler almaz. 1.2.2.2.Speed Brake (Hz Freni/Hz Kesici) Uu srasnda yavalama isteniyorsa pilot tarafndan istenilen lle her iki kanattaki spoilerler alrlar. Ayn zamanda yat da yaplyorsa spoilerler hem flight spoiler hem de speed spoiler mantyla alrlar. Ancak ekil olarak uaktan uaa farkllk gsterebilirler. rnein F-16da yatay stabilizenin gvdeye yakn ksmlarnda, SU-27de kanatlarda deil gvde zerinde bulunur.Planrlerde ise her iki kanadn hem altndan hem stnden kan plakalar eklindedir.
Resim 1.8: Hava frenlerini am bir F-16 nn arkadan grn 1.2.2.3.Ground Spoiler (Yer Spoileri) Yer Spoilerleri sadece uak yerde iken alrlar. Uan yere inmesi ile tm spoiler tam olarak alrlar. Bylece maksimum(en fazla) geri srkleme kuvveti elde edilerek duru mesafesinin ksaltlmas hedeflenir. Resim 1.9da inii takiben tm spoilerlerin alm olduunu gryorsunuz.
Resim 1.9: nii takiben alan spoilerler 1.2.3.Kanat Fence nin Etkileri; Testere Dili Hcum Kenarlar Leading Edge Bir ua aerodinamik adan daha kararl hale getirmek iin kanat hcum kenarna ya da kanadn gvdeyle birletii ksma baz ilaveler yaplr. Kanattan burna doru bir uzant eklenebilir , buna strake denir.zellikle sava uaklarnda kullanlrlar.Strake sayesinde oluan girdap hava akmnn kanattan kopmasn nler ve ek tama kuvveti kazandrr.Bu sayede uak daha kk tasarlanabilir.Daha kk bir uak ayn yetenekteki baka bir uaa gre daha hafif olacak demektir.F-16 sava uann her iki yannda strake ksmn grebilirsiniz.(Resim 1..10)
SAYFA 397
Y/T: REV:
Resim 1.10: F-16 da kokpitin iki tarafnda strake ksmnn yandan ve alttan grnts Fence(Perde) de ayn ekilde hava akmn zellikle kanatklar zerine younlatrmak iin kullanlan bir dier yntemdir. Perdeler kanat hcum kenarnn yalnz st tarafna ya da hem st hem alt tarafna yerletirilirler.
Resim 1.11: Kanat Fence profili ve bir Mig-15in kanadndaki fenceler Baz uaklarda ise ayn amala kanat hcum kenarna testere dii(Sawtooth) eklinde bir knt eklenir. zellikle geriye ok al uaklarda tercih edilmekle beraber gnmz uaklarnda strakein tercih edildiini gryoruz.Sawtooth uygulanan uaklara rnek olarak F-4 Phantom u rnek verebiliriz.
Resim 1.12: F-4 Phantom sava ua ve testere dii kanat hcum kenar 1.2.4.Vortex Jeneratrleri, Stall aksam Wedge veya Leading Edge Dzenleri ile Snr Tabakalar Boundary Layer Kumandalar Bir Kanadn hcum kenarna(Leading Edge) arpan hava moleklleri kanat zerinden akarken, kanadn yzeyine paralel ekilde ilerlerler. Buna Laminar(yaprakl) Boundary Layer(Snr Tabakas) denir.Boundary Layer , hava molekllerinin yzeye en yakn getii snrdr.Hcum asnn(AOA-Angle Of Attack )

artmas ile hava moleklleri kanadn sonuna kadar gitmeden kanat zerinden ayrlmaya ve trblans oluturmaya balarlar.Bu ksm Turbulent Boundary Layer(Trblansl Snr Tabakas)dr.Trbulansl hava akm kanat zerindeki alak basnc bozar,bylece kaldrma kuvveti kaybolur.Geri srkleme etkisi(Drag) artar.Kanatk gibi kumanda yzeyleri kanadn firar kenarnda olduu iin ve hava akm oraya ulamadan kanad terk ettii iin artk uak kumandalara cevap vermez.Bunu nlemek ya da kumandalar etkisiz hale gelmeden fark etmek iin baz hcum kenar dzenleri,vortex jeneratrleri ya da kanat yapsnda deiikler tasarlanmtr. Yatay ya da dikey kumanda yzeyleri geni olan, geni kanatl uaklarda kumanda yzeylerine, kanatlara, stabilizelere kk paralar yerletirilir.Bu paralar, monte edildikleri yere dik ekilde yerletirilirler.Grevleri, hava girdaplar oluturarak hava akmnn kumanda yzeyini kolaylkla terk etmesini engellemektir. Kanadn hcum kenarna generator) vortilon da denir. yerletirilen bu girdap jeneratrlerine(vortex
Aadaki vortex jeneratr taklmadan nce ve takldktan sonra kanat zerindeki hava akmnn, hcum as arttka nasl bir deiim geirdiini gryorsunuz.
ekil 1.15: Vortex jeneratr bulunan ve bulunmayan kanat arasnda hava akm fark
SAYFA 399
Y/T: REV:
Resim 1.13: Kanat zerinde Vortex jeneratr Kontrol art salayan vortex jeneratrleri dnda stall strips(stol ubuklar) denilen hcum kenar eklentileri de vardr. Stall stripleri sayesinde pilot, uaa yksek hcum asnda stol olmadan gerekli kumanday verebilir ve ua stol olmadan dzeltebilir. Stol, hava akmnn dzgn ekilde kanat zerinden akmamas durumudur. Stol kanatklarn bulunduu ksma geldiinde artk kumanda yzeyleri gerekli havadan yoksun kalaca iin kumandalar etkisini kaybeder.Stall stripler kanadn gvdeye yakn ksmnda hcum kenarna eklenen kk bir paradr ve hcum kenarn biraz daha keskinletirir. Kanadn kk ksmnn u ksmndan daha nce stol olmas salanr. Bylece stol kanatklara ulamadan alglanr.
Resim 1.14: Kanat hcum kenarnda Stall Strip grnts Stol durumunu kanatklara ulamadan alglamak iin uygulanan bir dier yol da kanat tasarmnda deiiklik yapmaktr. Uak dz bir yerde iken yandan bakldnda kanadn yere gre asna incidence as denir. Kanat tamamen kkten uca ayn incidence asna sahip olursa, kanadn her taraf ayn anda stol olur. Bunun yerine kanat ularndaki incidence as kanat kkne gre daha kk ekilde yaplr. Kanat sanki burkulmu gibidir.Ancak bu sayede kanatklar stol olmadan nce kanadn kk ksmnda stol alglanabilir. Bu ekilde bklm kanatlara Washout ya da Twist denir.
ekil 1.16: Kanat hcum kenarnn incidence as 1.2.5.Trim Tablerin, Denge ve Anti-Denge Leading Tab Ler,Servo Tab Ler, Yayl Tab Ler, Ktlesel Balans, Kumanda Yzey BiasI, Aerodinamik Balans Panelleri 1.2.5.1. Tab ler

Uaklarn kumanda yzeylerine arpan hava fileleri kumanda yzeyi kumanda sistemine kar kuvvet oluturur. Eer pilot dorudan kol gc ile kumanda veriyor ise bu kar kuvveti yenmesi zor olacaktr. Ayrca uak havada yol aldka yakt harcayacak ve hafifleyecektir. Arlk merkezi (center of gravity) de geriye doru kayacaktr. Bylece uan burun ksmnda ykselme olacaktr. Ksacas seyrsefer irtifasnn deieceini gryorsunuz. Oysa uaklarn uu planlarnda bir blgeden baka bir blgeye giderken ayn yollar kullanmalar, ayn yoldaki uaklarn arpmamas iin de farkl irtifalarda umalar gerekir. Pilot, hafifleyen uan irtifa almasn engellemek iin burnun ykselmesini engellemeli, bunun iin levyeyi gerektii kadar ileri itmelidir. Elevator un zerine arpan hava fileleri ksa zamanda pilotun yorulmasna neden olur ve irtifay sabitlemeyi gletirir. Bu amala aileron,elevator ve rudder zerinde kk kumanda yzeyleri eklenir.Eer yatay stabilize hareketli ise stabilize iin bir sistem eklenir.Genelde yolcu uaklarnda hareketli yatay stabilize kullanlmaktadr. Tablar kullanm alanlarna gre drde ayrlrlar: Kontrol Tab Dzeltme Tab Denge Tab Anti-Denge Tab Control Tab (Control Tab) (Trim Tab) (Balance Tab) (Anti-Balance Tab)
Byk uaklarda uu kumandalar hidrolik olarak yaplmaktadr. Ancak yine de kumanda yzeyleri zerinden geen hava filelerinin etkisinden yararlanmak faydaldr.Aileron yukar kaldrlrken ,control tab aa iner.Control Taba arpan hava fileleri aileronun yukarda kalmasna yardmc olur.Bylece kumanda esnasnda kolaylk salanr.Yap itibari ile control tab , kumanda yzeyine gre ters yne hareket eder.
ekil 1.17: Elevator Control Tab normal, en yukarda ve en altta konumu Eer uakta suni hissetme ve merkezleme mekanizmas varsa kumanda brakld anda kumandalar otomatik olarak ortalanr ve konum ntr durumuna getirilir.
SAYFA 401
Y/T: REV:
ekil 1.18: Uu esnasnda elevator ve tabn hareketi Trim Tab
Uu srasnda dz uuu korumak ya da uu ncesi arlk merkezi deiimine gre kumanda yzeylerinin sfr noktasnn(normaldeki pozisyonunun) deitirilmesi gerekebilir. Bu amala Trim Tab kullanlr. Tamam hareketli yatay stabilizede ise stabilizenin uan uzunluk eksenine gre as deitirilerek ayar yaplr. Balance Tab
Uu kumandalarna yardmc olmak amac ile kullanlrlar. Control Tab gibidirler. Ancak Boeing-727 de d kanatklar zerine yerletirilmilerdir. Anti-Balance Tab
Anti-balance tablar dier tablarn tersine kumanda yzeyi ile ayn ynde hareket ederler. Bu durumda kumanda hareketine devam ettike kumanda yzeyi zerinde oluacak ters kuvvetin miktar da artar. Bylece yksek hzlarda hzl ve ar kumanda verilmesi engellenir.Dk hzlarda ise kumanda yzey alan artm olacandan daha iyi bir kumanda salanr.zellikle Rudder zerinde kullanlrlar.
SAYFA 402
Y/T: REV:
Resim 1.15: eitli Rudderlar ve Tablar Bu Tablarn dnda Pilotun kumanda yzeyini tab sayesinde kumanda ettii yani kumandasn dorudan taba verdii durumlar vardr. Bu durumda ilk kumanda Taba verilir.Hava etkisi ile kumanda yzeyi harekete geer.kiye ayrlrlar. Servo Tab
Balans Taba benzerler. Tabn hareketi ile kumanda yzeyi hareketi ters ynldr. Anti-Servo Tab
Anti-Balans Taba benzerler. Tabn hareketi ile kumanda yzeyi hareketi ayn ynllr. Kumanday hissedilir ekilde zorlatrrlar. 1.2.5.2.Ktle Balance (Mass Balance) Kumanda yzeylerinin zellikle rudder ve elevatorn stabilizeden taan d ksm mentee hizasn geecek ekilde uzatlabilir. Eer mentee hizasnda sonlandrlp, menteenin dier tarafnda kar arlk oluturulmazsa kumanda yzeyi iddetli salnmlara maruz kalr. Bu salnmlarn iddeti giderek artar ve kumanda yzeyinin yerinden ayrlmasna neden olur.Kk uaklarda dtan da grlebilecek ekilde horn ad verilen bir uzant braklr.
Resim 1.16: Rudder ve Elevatorde ktle balans uygulamalar Yolcu uaklarnda ise menteeden, stabilize ierisine doru bir uzant eklenir ancak bu dardan grlmez.
SAYFA 403
Y/T: REV:
ekil 1.18: Byk uaklarda Rudder da ktle balans uygulamalar Kanatklarda ise kanatk hcum kenarna bir plaka eklenir.
Resim 1.17: Kk bir uakta Aileronda ktle balans uygulamas 1.3. Uu Kumanda Yzeylerinin Balans Ayar Kumanda yzeylerinin uu esnasnda darbeli almamas, titreim oluturmamas ve verilen komutun gereini doru ekilde ve zamannda yerine getirmesi gerekir. retim aamasnda ya da tamir/bakm sonrasnda kumanda yzeylerinin balans ayarnn yaplmas gerekir. Kumanda yzeyleri, balanacaklar yzeylere mentee yardmyla monte edilirler. Eer mentee noktasn bir terazinin destek noktas olarak dnr, kumanda yzeyinin hcum kenar taraf arl, terazinin bir kefesindeki bir arlk; firar kenar tarafn arln ise terazinin dier kefesindeki arlk olarak kabul edersek, ortaya basit fizik olay kacaktr. Hangi taraf daha byk momentum oluturursa,terazinin o kefesi ar basar.
SAYFA 404
Y/T: REV:
ekil 1.19: Momentum ve denge ekilden de anlayacanz gibi teraziyi dengede tutabilmek iin dk momentumlu tarafta ya menteeye uzaklk(d) mesafesini arttracaz ya da arl(m) arttracaz. D mesafesini arttrmak mevcut bir uakta kolay kolay yaplamaz ancak Arlk eklenebilir.Bunun iin kurun kullanlr.Arlk azaltlmak isteniyorsa retim aamasnda eklenen kurun plaka zerindeki belirli noktalardan matkapla delik alarak hafifletme yaplr.Kurun ekleme ise Maintenance Manuel dediimiz bakm dosyalarnda belirtildii ekilde deliklere kurun dklerek yaplr. Balans ayar 2 ekilde gerekletirilir: 1.3.1. Statik Balans Ayar Kumanda yzeyi durgun ortamda, arlk merkezinden askya alndnda yaplan balanslama statik balanslamadr. Normalde kanat kord hattnn(hcum kenaryla firar kenarn birletiren doru) ,yer dzlemi ile yapt ann 0 olmas beklenir.
ekil 1.20: Kanatk kord hatt dengede ise yere paraleldir Ancak baz uaklarda bu ann 0 den farkl olmas istenir. Kumanda yzeyinin firar kenarnn, mentee hizasndan daha yukarda olmas over balance olarak isimlendirilir ve kaynaklarda a deeri (-) ile ifade edilir.

Kumanda yzeyinin firar kenarnn, mentee hizasndan daha aada olmas under balance olarak isimlendirilir ve kaynaklarda a deeri (+) ile ifade edilir. rnein Boeing 737 de kanatklar 0,5 over balance durumuna ayarlanr.
ekil 1.21 : Under ve over balans durumunda kanatk pozisyonlar 1.3.2. Dinamik Balans Ayar Kumanda yzeyinin, hareket esnasnda ortaya kan kuvvetlere ramen titreim yapmamas ve kendi kendini balanslayabilmesine dinamik balans denir. Ancak unutulmamaldr ki, dinamik balansn gerekleebilmesi iin ncelikle statik balanslamann iyi yaplm olmas gerekir.
SAYFA 406
Y/T: REV:

2.UU KUMANDALARI ALIMA SSTEMLER Uu ana ve yardmc kumanda yzeylerinin pilot tarafndan kokpitten kontrol edilebilmesi gerekir. Uan,kumanda yzeyinin byklne,sistemin karmaklna, uan kullanm amac ve ekonomik tercihlere gre eitli sistemler vardr.Bunlar: Manuel/Mekanik Hidrolik Pnmatik Elektrik Joy-stik
2.1. Manuel (Mekanik) Kk uaklarda uan dk hzla umas kumanda yzeyine arpan hava filelerinin pilotun kol gc ile yenebilecei bir kuvvet oluturur. Bu nedenle ilave bir glendirme sistemine ihtiya duyulmadan , levye dorudan metal boru ya da elik kablolar ile kumanda yzeyine balanabilir.
Pilot input
Control surface output Control linkage
Control surface Control column
ekil 2.1: Manuel kumanda sistemi prensip emas Kablonun dn yapt yerlerde makaralar zerinden gei salanr. Bunun dnda Bell-Crank denilen kuvvetin ynn deitiren paralar da kullanlr.Tork Tpleri ise hareketi kendi merkezi etrafnda dnerek iletirler.
ekil 2.2: Tork tp


Rodlar ise verilen kumandann dorusal olarak aktarlmasn salarlar. Bir tp ve iki ucuna eklenen balant noktalarndan oluur. Bir tarafndaki rod bana di almtr.Bu sayede rodun boyu ayarlanabilir.ok yksek bir gce maruz kalma durumunda sistemi korumak iin tp zerine aklan perinler krlr.Bu perinler zel olarak retilmi olup krlma kuvvetleri bellidir.
ekil 2.3: Rod balar ve balantlar 2.2.Hidrolik Svlar, zellikleri gerei sktrlamazlar. Bir giri kapa bir de k kapa olan bir kapta bulunan sv ya sktrlmak istenirse, ya k kapan iter. Bu kapak yerine piston(kol) balanabilir. stelik giri kapann yzeyinde her santimetrekareye uygulanan kuvvet, pistonun bal olduu yzeyde de ayndr. Pistonun bal olduu yzey bytldke toplam kuvvet de artar. Ancak bunun karl olarak giri ksmndaki itme mesafesi pistonun kma miktarndan ok daha fazla olur. Ksacas yoldan kaybeder ,kuvvetten kazanrz.Yollardaki i makineleri de bu prensibe gre alrlar. Basnl sv prensibine gre alan sistemlere hidrolik denir. Hidrolik etkiyi harekete dntren sistemlere Hidrolik hareketlendirici(Hydraulic Actuator) denir. Baz yerlerde silindir de denilmektedir. Hidrolik sistemlerde svy basnl hale getirmek iin ayrca basnlandrma nitesi yani Hidrolik Besleme(Hydraulic Supply) gerekir. Her sistemde olduu gibi bir kaynak, bir son eleman ve bunlarn yannda bir de kumanda eleman gerekir. Bu elemana valf(valve) denir. Grevi ama , kapama , ksma gibi ilemleri yapmaktr.eitli tipleri vardr.Elektrikle kumanda edilebilen valflere elektro-hidrolik valf denir.
Hydraulic actuator Hydraulic servo valve Hydraulic Supply
ekil 2.4: Hidrolik sistem prensip emas


Uaklarda pilotun kol gc ile baaramayaca kumanda ilemleri iin hidrolik sistemler kullanr. Pilot hidrolik valfi kablo, elik tel ya da elektrikle kumanda eder. Valf de pistonun hareketini kumanda eder. 2.3. Pnmatik Pnmatik, basnl hava ile alan sistemlere denir. Ayn hidrolik sistemler gibi basnl hava kayna, valf ve hareket salayclardan oluurlar. Hava sktrlabildii iin hidrolik sistemler kadar byk gler retemezler. Ancak hidrolik sistemler kapal devre mant ile alrlar. Silindire doru bir sv ak varken ayn zamanda bir de silindirden dn ak vardr.Dn tesisat kurmak gerekir.Oysa pnmatik sistemlerde ,kullanlan hava ortama braklr.Kaynaa geri getirilmesine gerek yoktur.Bu arlktan ve yerden tasarruf salamaya mkan tanr. 2.4. Elektrik Kumanda yzeyini hareket iin servo veya dier tipte motorlar kullanlr. Pilot, elektrik anahtarlar(switch) ya da butonlar sayesinde motora kumanda eder. Motorun bal olduu mekanizma da kumanda yzeyini hareket ettirir. Genelde birok uan Flap ama-toplama mekanizmas elektrikle alr. 2.5. Joy-stik Gelien teknoloji ile birlikte uaklarda uu bilgisayarlar kullanlmaya balanmtr. Uu bilgisayarlar, bir joy-stik vastasyla pilotun levye kumandasn, pedallara bas iddetini, uan tm sistemlerini, hz arlk ve yakt gibi verilerini ileyen, bu veriler nda uaa gvenli ve doru ekilde kumanda edilmesini salayan sistemlerdir. Uu Kontrol Bilgisayar(FCC-Flight Control Computer) pilotun komutunu dzeltebilir, uygulamayabilir, uygunsa kumanda yzeylerine gerekli sinyalleri gnderir. rnein, Airbus A-340 da pilot joy-stik i geriye ekip, ekili vaziyette tutmaya devam etse bile uu kontrol bilgisayar, burnun belli bir adan daha fazla yukar kalkmasn engeller; bylece uak stol durumuna girmekten kurtulur. Bilgisayar analog veya dijital olabilir. Analog ise verileri analog olarak alglar. Aslnda bu elektronik bir devredir. Sonular elektriksel sinyallerle elektro-valflere ya da elektrik motorlarna aktarrlar.
Electrical Supply
wire Side-stick controller
Analogue Computer
wire
Electro-hydraulic servovalve Hydraulic Supply
ekil 2.5: Analog bilgisayarl uu kontrol sistemi


Dijital bilgisayarda veriler nce ADC(Analog Digital Converter) Analog-Dijital Dntrc tarafndan saysal(Dijital) hale getirilir. Evimizdeki bilgisayarlar gibi veriler ilenir.Sonular ise DAC(Digital Analog Converter) Dijital-Analog Dntrc devre araclyla kumanda ksmna aktarlrlar.
Electrical Supply
A/D
Digital Computer
D/A Hydraulic Supply
Digital data bus
Digital data bus
ekil 2.6: Dijital bilgisayarl uu kontrol sistemi Sinyallerin elektriksel olarak tand, bunun iin de elektrik kablolarnn kullanld kumanda sistemlerine fly by wire(kabloyla uu) denir. Ancak Elektrik kablolar kendi tadklar sinyaller dnda ortamdan kaynaklanan elektromanyetik sinyallerden etkilenmektedirler. Bu da uu gvenlii asndan byk felaketlere neden olabilir. Bunun nne gemek iin fly by light(Ikla uu) sistemi gelitirilmitir. Bu sistemde veriler elektriksel sinyal olarak tanmamakta, analogdan dijitale dntrldkten sonra Lojik 1 ve 0 bilgileri k yoluyla aktarlmaktadr. I iletmek iin cam benzeri yumuak malzemeden yapl fiber-optik kablolar kullanlr. stelik fiber-optik kablolar zerinden ayn anda birden fazla bilgi aktarm mmkndr. Bu, n vericisinde farkl alar kullanarak n harekete balatlmasyla salanr.
SAYFA 410
Y/T: REV:

3.EVRESEL ETKLERN DZELTLMES 3.1. Suni Hissetme Uaklarn uular esnasnda pilotun ani kumanda vermelerini engellemek iin suni hissettirme ve merkezleme mekanizmas(Feel and Centering Mechanism) kullanlr. Suni hissettirme mekanizmas, kumanda esnasnda pilota kar kuvvet gstererek kumandann etkilerini alglamasn salar. Ayrca kumandalarn braklmas durumunda tm kumandalar normal (ntr) konumuna getirir. Bylece kumandalar kendiliinden merkezlenir. Temel olarak grevi vardr: Pilotun kumandasna karlk, ters ynl bir kuvvet hissetmesini salar. Pilot kumandalar braktnda, kumandalar merkezler. Trim tab olmayan uaklarda bu grevi de stlenir.
3.2.Yaw Damper Uu esnasnda yan rzgarlar nedeniyle uan istikametinden sapmalar yaanmas durumunda bu yolcular iin rahatszlk verici bir hal alr. Bunu engellemek iin yaw damper sistemi var. Uan tipine gre deimekler beraber 2-3 lik sapmalar otomatik olarak dzeltir.Bunun iin ruddera kumanda eder.Ancak bu dzeltme hareketleri direksiyon pedallarna aktarlmaz.Pilot bu dzeltmeleri hissetmeyebilir.lk balarda tek yaw damper sistemi olan uaklarda artk iki adet tercih edilmektedir.Birisinin bozulmas durumunda dieri devreye girer.
ekil 3.1: Kokpitteki yaw gstergesi 3.3. Mach Trim Uaklar hzlandka kaldrma kuvvetinin uyguland basn merkezi(center of pressure) uan kuyruk ksmna doru ilerler. Bu durumda uan burun ksm dz uu pozisyonundan daha aaya doru ynelir.Bu uan irtifa kaybetmesine ve giderek hzlanmasna neden olur. Yolcu uaklarnda belli bir hzdan sonra devreye girerek elevatrleri kontrol eden bir sistem vardr. Bu sisteme Mach Trim denir. Mach, ses hzna verilen isimdir.Klasik bir Boeing-727 de 0,615 Mach hzna ulalmasyla birlikte Mach Trim otomatik olarak devreye girer ve uan dz uuunu korumasn salar. 3.4. Dmen Limiter Dz umakta olan bir uakta rudder byk bir ayla kumanda edilir ve o ada tutulursa, uak ok hzl bir ekilde nce sapma yapacak ardndan ba aa ekilde

vida gibi dnerek irtifa kaybedecektir. Bu duruma spin denir. Spin ilemi uan gvdesinin ar yklenmesine ve paralanmasna neden olabilir.Ayrca yksek hzlarda ruddern gereinden fazla evrilmesi ruddern kopmasna hatta dikey stabilizenin bile zarar grmesine neden olabilir.Uan spine girmesini nlemek ve ruddern zarar grmemesi iin Rudder Limiter sistemi gelitirilmitir.Rudder Limiter , pilot rudder tamamen evirmek istese bile buna engel olur.Ancak bunu hza bal olarak belirler. rnein Airbus A300-600 serisi uaklarda 165 Knot(1 Knot yaklak 1,8km/s dir.) ve daha dk hzlarda rudder +/- 30 derece hareket ettirilebilir.250 knotta ise bu a Rudder Limiter tarafndan +/- 9.3 derece ile snrlandrlr. Uak yerde iken rudder tamamen hareket ettirilebilir.
ekil 3.2: Kokpitteki yaw damper-mach trim gsterge paneli 3.5. Frtna Kilitlemesi(Gust Lock) Uaklar yerde bal iken olas frtna ve sert rzgarlar kumanda yzeylerinin kontrolsz ekilde savrularak zarar grmesine neden olabilir. Bunun iin levye ve direksiyonlar kilitlemek amacyla metal ubuk paralar kullanlarak kumandalar sabitlenir. 3.6. Dengeleme ve Rigging Kumanda yzeylerinin dengeli durmas, uuun kararll asndan nemlidir. Eer aileronlardan biri dierine gre daha yukarda olursa uak pilot yat kumandas vermese bile yat yapar. Kumanda yzeylerinin ntr pozisyonlarnn ayarlanmasna Rigging denir. Dengeleme iin daha nce belirttiimiz gibi arlk ekleme ya da karma metodu kullanlr. Kablolarla kumanda salanan uaklarda kablo yapsn oluturan metal malzeme scakla bal olarak uzama ya da ksalma yapabilir. Bu da montaj

esnasnda ntr durumda olan bir kumanda yzeyinin baka bir scaklk altnda ntr dnda bir hal alacan gsterir. Bunun nne gemek iin bakm dosyalarnda ortam scakl hakknda talimatlar bulunur. Ayrca montaj esnasnda sabitleme yaplmadan, belirtilen sre kadar beklenmesi de istenir. nk parann ve montaj yzeylerinin ortam scakl ile eit scakla ulamas zaman alr. 3.7. Stall Koruma Sistemleri Stall(Perdvites) , uan havada tutunabilmesi iin gerekli minimum hzn altna dmesi ya da kanat hcum asnn(Angle of Attack-AOA) uan limitlerinin zerine kmas durumunda gerekleir. Kaldrma kuvvetinin kaybolmas ile uak ba aa ynelerek irtifa kaybeder. Bu istenmeyen bir durumdur. Stall durumunu, statik port ve pitot tp araclyla alglanan hz bilgisiyle ve zellikle stalle en nce girmesi beklenen blgeye yerletirilen aksamlarla anlamak mmkndr. Gelitirilen nlemleri yapsal nlemler ve uyar ikaz ierikli nlemler olarak ikiye ayrabiliriz: Yapsal nlemler: Kanat hcum kenarnn gvdeye yakn ksmna Stall Strip (Stall ubuu) denilen gen formda bir metal para taklabilir. Bu para kanadn aerodinamik yapsn kanat ucundan daha nce stall olacak ekle getirir. Bundan sonra ikaz sistemi devreye girer. Kumandalar hala aktif olduu iin de uak stalle girmeden kurtarlabilir. Kanatn incidence as kanat ucunda(wingtip) kanat kkne(wingroot) gre daha dk tasarlanabilir. Gvdeye yakn ksm daha nce stalle girer. Bu kanat yapsna burkulmuTwisted kanat denir. Kanat ucunda kesit olarak dk hza uygun form, kanat kknde yksek hza uygun form kullanlabilir.
Uyar-kaz erikli nlemler: Stall balangcnda pilotu durumdan haberdar etmek iin levyeyi suni olarak sarsan, titreten sistemler kullanlabilir. Bu sisteme levye sarsc (stick shaker) denir. Pilota uyar verilmesine ramen, pilotun dzeltme komutu vermemesi durumunda devreye girerek otomatik olarak levyeyi ileri iten sistemler kullanlabilir. Levye itici stick pusher olarak da isimlendirilir. Ses ya da kla pilotun uyarlmasn salayan sistemdir. Uu kontrol bilgisayarlar, stall durumunda tm kumandalara hkmederek ua stallden kurtaracak kumanday verir.Fly by wire sistemli uaklarda kullanlabilirler.
SAYFA 413
Y/T: REV:
ekil 3.3: Uu kumanda yzeylerinin yerleimi
SAYFA 414
Y/T: REV:
ekil 3.4: Yat kontrol sistemi emas
SAYFA 415
Y/T: REV:
ekil 3.5: Elevator kontrol sistemi emas
SAYFA 416
Y/T: REV:
ekil 3.6: Stabilizer kontrol sistemi emas

ekil 3.7: Sapma kontrol sistemi emas (B737 klasik)

ekil 3.8: Hz frenleri kontrol sistemi emas (B737 klasik)
SAYFA 419
Y/T: REV:
ekil 3.9: Hz frenleri kontrol sistemi emas (B737 NG)
SAYFA 420
Y/T: REV:
ekil 3.10: Firar kenar elemanlar kontrol sistemi emas
SAYFA 421
Y/T: REV:
ekil 3.11: Hcum kenar elemanlar kontrol sistemi emas (B737 klasik)
SAYFA 422
Y/T: REV:
ekil 3.12: Hcum kenar elemanlar kontrol sistemi emas (B737 NG)
SAYFA 423
Y/T: REV:
11.10 Yakt Sistemleri
SAYFA 424
Y/T: REV:

YAKIT SSTEM 1.YAKIT VE ZELLKLER Szlk anlamyla odun, kmr, mazot ve gaz gibi s enerjisi kazanlmasn salayan maddelerdir. Yaktlar ekilleri itibariyle sv, kat ve gaz olarak snflandrlrlar. Havaclkta kullanlan yakt ise s enerjisini kinetik enerjiye dnmesine olanak veren bir sv maddedir. Sv yaktlarn elde edilmesi petroln bulunmasyla yllar veren bir evrim sonucu bugnk halini almtr. Petroln kefi yllar nce olmu, fakat yakt olarak kullanlabilecei uzun yllar sonra fark edilmitir. Petrol damtlarak yeni rnler elde edilmeye balandktan sonra bu rnlerin kullanlaca makine sistemleri gelitirilerek insanlk bir srat ana gemitir. Btn yakt eitlerinin genel olarak ekonomik olmalar, zgl arlklar, sl deerleri, alev noktalar, depolanma kabiliyetleri ve elementer analiz karakteristikleri farkldr. Yakt eitlerinin bu karakteristikleri kullanm yerlerini eitlendirmitir. Uak yaktlar karakteristikleri de dierlerinden farkldr. Bir uak yakt; 1- Pratik olarak uzun zaman depo edilebilir ve soua dayankl olmaldr. 2- Yapkan olmamaldr. 3- Korozyon etkisi yapmamaldr. Temas ettii yzeyleri olmamaldr. 4- Yeter derecede uucu olmaldr. 5- Yanma deeri iyi olmaldr. 6- Vuruntuya kar dayankl olmaldr. 7- Artk brakmadan yanmaldr. 8- Her an kullanlabilme olana salamaldr. 9- Hava ile kolayca ideal biimde karabilmelidir. Pistonlu uak motorlarnn yerine daha gelitirilmi olan jet motorlarnn kullanlmas, benzinin yerine, jet yaktnn kullanlmasn gerekli klmtr. Jet yakt, gazya tr snfndan olup ismi "Kerosene" olarak tanmlanr. Jet motoru devaml bir yanma ile altndan alevlenme noktasnn yksek olmas gerekir. Bu da jet yaktlarnda 44 derece(C) civarndadr. Uaklarmz hava olaylarndan kurtulmak, yakt tasarrufu ve srtnme gibi baz etkenlerden dolay yksek irtifalara kmak zorundadr. Bu yzden jet yaktmzn donma noktasnn yksek olmas gerekmektedir. Bu donma noktas - 50 derece civarndadr. Ayrca uaklarmza gerekli yakt depolayabilmek iin uaklarmzn belirli blgelerini yakt tank olarak kullanmaktayz. Bu sebepten dolay uaklarmzda kullandmz yaktlar korozyon yapmamal ve iinde fazla miktarda su bulunmamaldr. Sivil uaklarmzda kullanlan jet yakt JP 1~ JET-A1 cinsinden askeri uaklarda ise JP 4 kodlu yaktlar kullanlmaktadr. Yaktn birim hacminin ktlesine yakt younluu denir. Yakt younluu scaklkla ters orantl olarak deimektedir. Deniz seviyesinde standart yakt younluu; Metrik olarak 0,803 Kg/Lt. ngiliz, Amerikan sistemine gre ise 6,70 Lb/US galondur. Normalde kapasitans esasna gre alan yakt indikasyon sistemi yakt

younluundaki deiimleri deerlendirerek yakt arlnn tam olarak indikatrde grnmesi salanr. Yakt miktar indikasyon sisteminin arzalanmas halinde uaa alnabilecek yakt miktarn renmek istersek tankmzn hacmini ve o andaki yakt younluunu renmemiz gerekir. Bunlar tespit ettikten sonra aadaki forml uygulanarak uaa alnabilecek yakt miktarn tespit ederiz. Tank yakt miktar = Tank hacmi x Yakt Younluu Kg = Lt x Kg/Lt. Lb = USG x Lb/USG
Uaa yakt ikmalinden nce alacamz yaktn baz kontrolleri yaplmas gereklidir. Kontrol etmemizin nedenleri; JP 1 veya JET A 1 olup olmad Pislik ve tortu kontrol Renk kontrol Su kontrol
JP 1 veya JET A 1 olup olmadnn kontrol ; kmal tankerinde JP 1 veya JET A yazlar olmal, eer olmazsa yakt younlugu llmesi gibi aratrmalar yaparak JP 1 oldugu tespit edilmelidir. Pislik ve tortu kontrolu ; Kavanoz iine konulan yakt iinde gzle grlen fiziki partikller ve kavanoz dibinde tortu olmamaldr. Renk kontrol; Yaktmzn rengi beyaz ve renksiz olmaldr. Su kontrol; Yakt iindeki su korozyona, bakteri remesine, donma sebebiyle baz arzalara sebep olmaktadr. Bunun iin yakt iinde milyonda otuzdan fazla su bulunmamal, eer yakt iindeki su bu limitlerin dnda ise bu yakt uamza ikmal etmemeliyiz. Yaktta su kontrol aadaki metotlar uygulanarak tespit edilir. a) Hidrokit metodu Bir kavanoz iindeki yakta hidrokit maddesi katlr. Oluan kimyasal olay neticesinde kavanoz dibinde pembe-meneke bir renk meydana gelirse yakt iindeki su limit ddr. Yalnz hidrokit maddesini rutubetsiz bir yerde muhafaza etmeli ve imalinden 6 ay mddet gemi olanlar kullanlmamaldr. b) Shell dedektr metodu rnga ucuna sar renkli bir kapsl yerletirilir. rnga ile yakt ekilir. Kapsl rengi yeil-mavi-lacivert renge dnyorsa yakt iindeki su limit ddr.

c) Kimyevi kat eritlerle ve pastalarla kontrol metodu Yakt ierisine sokulan kimyevi erit ve pastalarda renk deiimi meydana gelmesi yakt iindeki suyun limit d olduunu gsterir. d) Gzle kontrol metodu Kavanoz iine alnan yaktta kabarcklar grnmesi yakt iinde su olduunu gsterir. Not :Tankn iinde bakteri olumu ise tank tabannda krmz bir renk meydana gelir. Bunu nlemek iin yakt miktaryla orantl olarak yakta "biabor" maddesi ilave edilir. 2.UAK YAKIT SSTEMLER Uak yakt sistemlerinin gerei ana g kaynaklarnn randmanl ve gvenilir almasn temin etmek ve bu yolda uak yaktnn her trl ortamda kullan1abilmesi iin yakta pratiklik kazandrmaktr. Her uak tipine gre amalar ayn olmasna ramen deiik yakt sistem elemanlar ile donatlmtr. Genel olarak uaklarda iki eit yakt sistemi bulunur. Bunlar ; Yksek basn yakt sistemi Alak basn yakt sistemi
2.1.Yksek basn yakt sistemi Alak basn yakt sisteminden gelen yaktn basncn ykselterek kontroll bir ekilde kullanlmasn salamakla beraber konusu gerei "Motor" derslerinde anlatlacaktr. 2.2.Alak basn yakt sistemi Depolardan motor yakt pompasna kadar olan sistemi ierir. Depolardaki yakt performansl bir ekilde motor yakt pompasna iletmekle grevlidir. Alak basn yakt sisteminin kullanmn salamak iin depolarn doldurulmas, havalandrlmas, boaltlmas ve ihtiya halinde depolarn ierisindeki yaktn birbirlerine transferini salayan sistemlerle takviye edilmilerdir. Bu sistemin balca elemanlar Depolar, boru ve balantlar, pompalar (Booster pumps), yangn kesme valfleri (Fire Shutoff valf), filtre ve bunlarla ilgili indikasyon sistemleridir. 3.YAKIT DEPOLARI (Fuel Tanks) Uak yakt sistemleri iin gerekli olan yakt depo ederler. Yaplar, saylar, hacimleri ve uak zerindeki yerleri uan tipi veya maksadna gre deiir. Depolar iine konulan yakt ile kimyevi bir reaksiyon geirmeyecek malzemelerden yaplr. Yakt tanklar uan deiik konumlarndan ve artlarndan etkilen- memesi iin her trl nlemler alnarak imal edilmilerdir. Genel olarak uaklarda iki tip depo kullanlr. 1-Yekpare tip yakt depolar 2-Torba tip yakt depolar

3.1.YEKPARE TP YAKIT DEPOLARI Kanat ii boluklarnn ve kanatlarn uzants olan gvde ksmnn yolcu kabini altndaki ksm yakt deposu olarak kullanlr. Kanat yaps metal metale toleranssz bindirme yoluyla yaplmakla beraber, tankn i yaps bostiklenerek szdrmazlk salanmtr. Yakt tanklarnn tazyikli blmeye rastlayan blmlerinde yakt kaa olabilecei sebebiyle yaktn buharlap kabine girmemesi iin tankn d ksm ''apoxy'' tr boya ile boyanmtr. Ayrca tanklarn tabannda su nedeniyle korozyona ve bakteri remesine engel olmak iin poliretan ile kaplanmtr. Yakt tanklarnda yaktn hava scaklna bal olarak younluunun azalmas ile hacminin artmas nedeniyle %3'den az olmamak artyla bir boluk braklr. Baz uaklara yekpare tip yapda olan trim tanklar ilave edilmitir. Trim tanklarn uaklara yerletirilmesindeki ama; uan daha uzak mesafelere yakt ikmali yapmadan, rahat bir ekilde gitmesini salamaktr. Ayrca yine ayn maksatla kul1anlmak zere axuiliary tanklarda uaklara yerletirilmitir. 3.2.TORBA (KAUUK) TP YAKIT DEPOLARI Bu tip depolar uaktaki hazrlanm zel yerlerine yerletirilip etrafndan iplerle balanmlardr. Depolar kauuk esasl olup dier tip depolarn yapm olduu grevleri yerine getirmekle beraber, baz uaklarn uu menzilini arttrmak iin, uaklara ilave edilirler. 4.TANK KONTROL KAPAKLARI (FUEL ACCESS DOOR) Bakm maksatlaryla yakt tanklarna girilmesine kolaylk salarlar. Kapaklarn alt ksmlarndaki contalar yakt szdrmazln temin eder. Ayn zamanda baz kapaklar ise yakt miktar lme sistem elemanlarn zerlerinde tarlar. Bakm maksatlaryla tanklara girilmesi gerektiinde emniyet kurallarna uyulmas, naylon ve ynl elbiselerle tanklara girilerek meydana gelebilecek statik elektriinde yakt buharyla birleerek yangna sebebiyet vermemesi iin pamuklu (Cotton) elbiseler kullanlmas temel prensiptir. 5.CHECK VALF (BAFFLE CHECK VALVE) Tanklarn ierisine monte edilmi olan bu valfler yaktn gvde tarafna doru gemesine msaade edip, dier tarafa akna msaade etmezler. Uan dengesinin bozulmamas ve booster pompalara uan her trl konumunda pozitif ak salayan bu valfler baffle check valf veya flap valf olarak uak tiplerine gre deiik isimlerle adlandrlrlar. 6.YAKIT BORULARI Yaktn depolarda motor besleme sistemine iletilmesine, ayrca yaktn ikmali, boaltlmas, transferi, havalandrlmas gibi ilevleri yerine getirilebilmesi iin yakt sistemini birbirlerine borularla irtibatlandrmtr. Yakt borular tank ierisinde ve tank darsnda olmak zere iki ksmdan teekkl eder. 6.1.Tank ierisindeki yakt borular Yakt ikmal, boaltma, transfer ve havalandrma gibi ilemlerin yaplabilmesi

iin kullanlan bu borular kanat esnemelerine msaade edecek ekilde alminyum alamlarndan yaplmtr. Bu balantlar (Gamah Coupling) el torkuyla sklr ve tel emniyeti yaplmaz. 6.2.Tank darsndaki yakt borular Tanklardan motorlara kadar yaktn iletilmesini salayan bu borular elik alaml olup, borularda meydana gelebilecek kaaklar toplamak iin alminyum shroud ierisine alnmtr. Tazyikli blmden geen borular tek para halinde yaplm olup, ayrca pylondan motorlara yakt ileten sya direnli esnek borular kullanlmtr. 7.ALAK BASIN YAKIT SSTEM POMPALARI Eski uaklarda yakt depolar motorlardan daha yksee konularak, yaktn motorlara gelmesi kendi arl ile olurdu. Fakat uak irtifalar artnca yksek irtifalarda yakt borularnda buhar kilitlenmelerine sebep vermemek ve depolarn motorlardan daha dk seviyede olmas sebebiyle motorlarn beslenmesi iin yakt basnl olarak gnderme ihtiyac duyulmutur. Basnl olarak yakt gnderme ilevini alak basn yakt sisteminde Booster Pompalar yerine getirmektedir. Elektrik motorlu ve sabit hzl olan bu pompalarn grevleri unlardr. 1-Tanktaki yakt basnla motorlara gnderir. 2-Yaktn ierisindeki buhar ayrr. 3- Yerde yakt sisteminin test veya kaak kontrol yaplmasn temin eder. 4- Motor pompasnn arzalanmas halinde motor sistemine gerekli yakt basncn salar. 5- Yerde yaktn boaltlmasnda ve transferinde yardmc olur. 6- Havada yaktn boaltlmasnda yardmc olur. Booster pompalar baz zelliklerinden dolay deiik isimlerle adlandrlrlar. Bunlar u ekilde sralandrabiliriz. Ac Booster Pump; 115 AC, 3 faz Start Pump ; 28 V DC Seri Booster Pump; Ayn hatta iki pompa arka arkaya balanm olduundan k basnc iki katna ular. Override Booster Pump; Pompann impeller asnn farkl olmas nedeniyle k basnc yksektir. Booster pompalar uaktaki yerleri itibariyle deiik konumdadr. 1- Motor ve pompa tank iinde olan booster pompalar 2- Motor tank darsnda, pompa tank ierisinde olan booster pompalar. 3-Motor ve pompa tank darsnda olan booster pompalar. Booster pompalar THY filosundaki uaklarda tamamen tank ierisinde veya tank darsnda olmak zere dizayn edilmilerdir.

7.1.TANK ERSNDE OLAN BOOSTER POMPALAR Bu pompalar tamamen yakt ierisinde olup yalama,ve soutulmas basnlandrd yakt ile salanr. Pompa depodan ald yakt pompann impelleri vastasyla santrifj etkisi yaratr ve yakt arl ile evreye datlr. Hafif olan yakt buhar merkezden pompann ierisine girer ve pompa ile motoru souttuktan sonra havalandrma sistemiyle atmosfere atlr. Bu pompalar AC akmla alrlar. Tank ierisinde olup ta DC akmla alan pompalarda (Start Pump) vardr. Bunlarn soutulmas sadece yakt ierisinde olmasyla olur. AC pompalardaki gibi pompa ierisine yakt sokulmaz. nk bu pompalar fra tip motor ile tahrik edildiinden spark nedeniyle yangn tehlikesi olabilir. Bu pompalar ksa mddetlerle altrlrlar. 7.2.TANK DIARISINDA OLAN BOOSTER POMPALAR Bu tip pompalar tank darsnda olup, tanktan bir boruyla ald yakt motor besleme sistemine basnl olarak gnderir. Dier zellikleri bakmndan, dier tipteki booster pompalarla ayn zellikleri yerlerine getirirler. 8.CHECK ve BYPASS VALFLER Booster pompa yakt manifold hatlarnda check valf ve bypass valfler mevcuttur, Check valfler : Ait olduu booster pompa almad zaman dier boosterlerin basm olduu yaktn pompaya geri gelmesine mani olur. Ayrca pompa skldnde yaktn akmasna engel olur. ByPass valfler :Ait olduu booster pompa almadnda veya arzalandnda motor pompas ile yaktn sisteme geiine msaade eder. Booster pump removal valf :Booster pompa emi hattna yerletirilen bu valfler pompann skm takm esnasnda yaktn akmasna mani olur. Manuel olarak alp, kapatlabilir. 8.1.YANGIN KESME VALFLER (FUEL FIRE SHUTOFF VALVE) Her motor iin birer adet bulunan bu valflere pilot kabininden mekaniki olarak kumanda edilirler. Valflerin altrlmas deiik uak tiplerine gre elektriki ve mekaniki olarak kablo sistemi ile yaplmaktadr. Valfler ak ve kapal olmak zere iki pozisyonludur. Uaklarmzda bulunan bu valfler motor ve APU yangn kesme valfi olarak iki eittir. 8.2.MOTOR YANGIN KESME VALF (ENGINE FUEL FIRE SHUTOFF VALVE) Motor yakt besleme hattnda bulunan bu valf normalde ak konumdadr. Herhangi bir yangn annda veya bakm nedeniyle kapatlmasyla motorlara yaktn gitmesini engellemi oluruz. Engine Shut off valve baz uaklarda elektriki bazlarnda ise mekaniki alan kablo-makara sistemiyle kumandaldr. Valflerin yapsnda bulunan Relief valfler manifoldlarda basn artmas durumunda yaktn tanka dklmesini salar. 8.3.APU YANGIN KESME VALF (APU FUEL FIRE SHUTOFF VALVE) APU Shut Off valf genelde elektriki kumandal normalde kapal konumdadr.

Valfin almas APU sivicine kumanda edilerek salanr. APU da yangn kmas halinde APU'ya yaktn gitmesini engellemek iin deiik uak tiplerine gre eitli blgelerden kumanda edilebilen sivilerle APU Shutoff valfinin kapatlmas salanr. Valfin yapsndaki relief valfler manifoltda basncn artmasyla alarak yaktn tanka dklmesini salarlar. 9.YAKIT KMAL SSTEM (FUEL FILLING SYSTEM) Uak motorlara gerekli olan yaktn temini iin yaktn depolara doldurulma ilemidir. kmal sistemi; ikmal paneli, yakt ikmal adaptrleri, yakt ikmal vafleri ve otomatik kapatma sivileri ile indikatrlerinden ibarettir. Uaklara yakt ikmali veya boaltlmas esnasnda dikkat edilecek ok nemli bir husus vardr. Bu Tanker ile uan statik elektrik balantsnn yaplmasdr. nk statik elektrik; yakt hatlarnda yakt akyla, uu srasnda ve yerde uak zerinde hava akm nedeniyle oluabilir. Kontrolsz iletiimi nedeniyle oluabilecek ark ve kvlcm ile yangn tehlikesi meydana gelebilir. Onun iin tanker topraklama kablosu; uaa ilk nce balanmal ve en son sklmelidir. Uaa yakt ikmali esnasnda dikkat edilecek hususlar : 1- Kapal yerde ikmal ve boaltma yaplmamaldr. 2- kmal ve boaltma annda APU veya motor altrlmamaldr. 3- Yakt sznts yapan Tanker ve hortum kullanlmamaldr. 4- kmal srasnda yangn sndrcler bulunmaldr. 5 -Sigara iilmemelidir. 6- kmal srasnda ivili ayakkab giyilmemelidir. 7- Kibrit ve yanc maddeler elbise zerinde tanmamaldr. 8- Radyo, radar ve elektrik kumanda sw.'leri almamaldr. 9- kmal arac uaa uygun durumda yanamal ve aracn ekzost k kontrol edilmelidir. 10- kmalden nce yakt cinsi ve su kontrolleri yaplmaldr. 11- Gece yakt ikmalinde aydnlatma yeterli olmaldr. 10.YAKIT KMAL (FUEL FILLING) Uaklara yakt ikmali iki ekilde yaplmaktadr. 1-Basnl yakt ikmali 2-Dkme (Gravity) yakt ikmali 10.1.BASINLI YAKIT KMAL Basnl yakt ikmali kanat altnda bulanan ikmal panellerinden yaplr. kmal panelinde ikmalin yaplabilmesi gerekli yardmc elemanlar bulunmaktadr. kmal ilemi iin tanker uaa uygun konumda yanatrldktan ve gerekli nlemler alndktan sonra, tanker hortumu ikmal adaptrne balanr. Hangi tanklara ikmal yaplacaksa o tanklarn fill vafleri elektriki veya manuel olarak alr. kmal balatldnda, tankerin basnl olarak sevk ettii yakt ile depolara yakt ikmali salanr. Tanklar eer tam doldurulacaksa tanklarn ierisinde bulunan otomatik yakt kesme sw.'leri sayesinde tank tam dolduunda bu sw.'ler fill valfleri kapatarak ikmali sona erdirir. Fakat tam doldurulmayacak ise indikatrde istediimiz miktarda yakt

elde edilince yakt alma ilemini sona erdiririz.
Resim 1.1:Yakt ikmal paneli Basnl yakt ikmali kanat altnda bulanan ikmal panellerinden yaplr. kmal panelinde ikmalin yaplabilmesi gerekli yardmc elemanlar bulunmaktadr. kmal ilemi iin tanker uaa uygun konumda yanatrldktan ve gerekli nlemler alndktan sonra, tanker hortumu ikmal adaptrne balanr. Hangi tanklara ikmal yaplacaksa o tanklarn fill vafleri elektriki veya manuel olarak alr. kmal balatldnda, tankerin basnl olarak sevk ettii yakt ile depolara yakt ikmali salanr. Tanklar eer tam doldurulacaksa tanklarn ierisinde bulunan otomatik yakt kesme sw.'leri sayesinde tank tam dolduunda bu sw.'ler fill valfleri kapatarak ikmali sona erdirir. Fakat tam doldurulmayacak ise indikatrde istediimiz miktarda yakt elde edilince yakt alma ilemini sona erdiririz. Uak yakt sisteminde 115 AC ve 28 V DC elektrik akm kullanlr. Tanklarn ierisindeki yakt miktar elektrik akm mevcutken indikatrlerden, elektrik akm olmadnda veya sistem arzasnda yakt miktar yakt lme ubuklaryla temin edilir. 10.2.DKME YAKIT KMAL (Gravity Filling) Basnl yakt ikmali mmkn olmad hallerde gravity yakt ikmal sistemi kullanlr. Her iki kanat tanklar zerinde bulunan kilitli ikmal kapaklar ve bu kapaklarn altnda yabanc maddelerin yakt tankna girmesini nleyen bir tel filtre mevcuttur. kmal iin, tanker uaa uygun bir konumda yanatrldktan ve gerekli ikmal nlemleri alndktan sonra ikmal kapa alarak tanker hortumu balanr. Bylece tankerden gelen yakt ile ikmal ilemi yap1mas temin edilmi olur. Tanka alnan yakt miktar indikatrlerden eer bu sistern almyor ise kanat altlarnda bulunan lme ubuklarndan tespit edilir. Bu metot ile sadece kanat tanklarna yakt ikmali mmkndr. Dier tanklara yakt ikmali iin kanat tanklarndan transfer yaplarak yakt ikmali salanr. Not; Bu metod ile yakt ikmalinde kanat tanklar arasndaki ilgili uan bakm el kitabnda yazl yakt miktar farkllk limitlerine uyulmas gereklidir. 11.YAKIT TRANSFER SSTEM Uak yerde iken bir tanktaki yaktn dier bir tanka aktarlma ilemine yakt transferi denir. Yakt transferi tanklar arasndaki yakt transferini salamak amacyla ve tanktaki bakm sebebiyle yaktn baka bir tanka aktarlmasnda kullanlr. Yakt transferi genelde yerde yaplmakla beraber baz uak tiplerinde belirli tanklar

arasnda yakt transferi havada da yaplabilmektedir. Yakt transfer sisteminde uan dengesinin bozulmamas iin tanklar arasndaki yakt farklar ilgili uan bakm el kitabnda yazl limitler iinde olmas gereklidir. 11.1.ARPRAZ BESLEME SSTEM (CROSS-FEED SYSTEM) Normal olarak her motor kendi tanknda veya merkez tanktan beslenirler. Fakat tanklar arasnda balansszlk veya tanka ait boosterlerin almamas halinde her iki motorun ayn tanktan beslenmesi gerekebilir. Uak yakt sisteminde byle bir engeli ortadan kaldrmak amacyla besleme sistemlerini birbirlerine balayan apraz besleme sistemi kullanlmtr. Bu sistemin ana eleman cross-feed valve dir.
Resim 1.2: Yakt sistemi kumanda paneli Bu valflere kumanda sistemi uak tiplerine gre deiik olup mekaniki olarak kablo sistemiyle veya elektriki olarak pilot kabininden kumanda edilebilmektedir. Balca grevleri unlardr. 1- Baka bir tanktan dier bir tank beslemede besleme sistemlerini birbirlerine balar. 2- Yakt tanklarndaki her hangi bir bakm amacyla veya tanklar arasndaki yakt dengesini salamak iin yaktn dier tanka aktarlmasnda kullanlr. 3- Yakt tanklarnn boaltlmas esnasnda kullanlr. 12.YAKIT HAVALANDIRMA SSTEM (FUEL VENT SYSTEM) Yakt tanklarnn havalandrlmasn salayan bu sistemde kanat tanklarnn u ksmnda kanat havalandrma sistem borularna bal havalandrma kutusu (Vent Box) mevcut olup, bu havalandrma kutusu atmosfere aktr. Tanklarn havalandrlmalar bu vent box'lar sayesinde temin edilir.

Havalandrmann amac; 1- Uan her trl konumunda tanktaki yakt zerinde pozitif bir basn salayarak booster pompalarn verimli almasn salar. 2- Tanklara ikmal ve boaltma esnasnda alnan yakt kadar havann dar kmas veya boaltlan yakt kadar havann tanka girmesine imkan vererek depolarn deforme olmas nlenir. 3- Yakt ikmal sistemindeki arza halinde yakt vent box'lar dan akarak tanklarn hasarlanmalarn nler. Tanklar tamamen doldurulduu halde tankda % 2 kadar bir boluk braklr. Tanklarda braklan bu boluk scaklk nedeniyle yakt younluunun azalp hacminin artmas durumunda yaktn tamamasn salar. Uaklara yakt tanklarnn uan her konumunda havalandrlmasn temin iin deiik isimler altnda baz valfler konmutur. Bunlar Climb Vent Float, Descent vent Valve ve Vent Drain Float valve gibi isimlerle adlandrlr. 12.1.HAVALANDIRMA KUTULARI (VENT BOX) Hangi tip havalandrma sistemi olursa olsun; kanat ularnda Tanklarn havalandrma sistem borularnn bal olduu havalandrma kutular mevcuttur. Bu Vent Box; havalanma borular ile havalandrma kutusuna giren yaktn atmosfere atlmamas iin zel bir yapya sahiptir. indeki dikine duran bir boru; atmosfer ile kutunun ilikisini temin ederken kutu iine havalandrma srasnda giren yakt da check valfli bir boru ile depoya sevk edilir. 13.YAKIT BOALTMA SSTEM (FUEL DEFUELING) Uak yakt tanklarndaki yaktn boaltlmas iki ekilde yaplr. 1-Yerde boaltma 2-Havada boaltma (Emergency Boaltma) 13.1.YAKITIN YERDE BOALTILMASI Yakt depolarnn periyodik olarak veya tamir bakm gibi nedenlerle ksmen veya tamamen boaltlmasdr. Defueling ve Sump Drain Valve bu sistemde kullanlan elemanlardandr.
SAYFA 434
Y/T: REV:
ekil 1.3: Booster pump Yaktn yerde boaltlmas ekilde yaplmaktadr. 1-Booster pump metodu 2- Emi metodu 3- Booster pump ve emi metodu 13.1.1.Booster Pump metodu Yakt pompalarda basnlandrlarak ikmal manifolduna, ikmal manifoldundan da tankere sevk edilerek yaktn boaltlmas salanr. 13.1.2.Emi metodu Bu metodda boaltlacak tankn fill valfi alarak yakt tanker pompasnn emiiyle tankere sevk edilerek yaktn boaltlmas temin edilir. 13.1.3.Booster pomp ve emi metodu Bu metod yukarda anlatlan her iki metodun birlikte kullanlmas, ile gerekleir. Bylece yakt boaltma iini daha ksa zamanda gerekletirmi oluruz. 13.2.YAKITI HAVADA BOALTMA SSTEM (DUMP SYSTEM) Uan kalkndan sonra, acil durumlarda hemen inmesi gerekirse, baz uaklar kalkm olduklar arlklarla inememektedirler. Acil olarak inmesi gereken uan ini arln drmek iin, yakt tanklarndaki yaktn bir ksmn havada uygun bir sahaya boaltma ilemine dump sistemi denir. Bu sistemi uygulamakla uamzn kanat balantlarnn ve dikmelerinin ar zorlanmasn nlemi oluruz. 14.YAKIT NDKASYON SSTEMLER Sistemin amac uan her trl konumunda, yerde ve havada yaktla ilgili ikaz

ve indikasyonlarn renilmesi bunlara gre gerekli nlemlerin alnmasdr. Bu indikasyonlarn pilot kabinine ve kontrol paneline basn ve indikatr saatleri, miktar ve s hissedicileri, alak basn ikaz sw.'ler; gibi elemanlarla iletilmesi salanmtr. Yakt sisteminde yakt miktar, yakt s ve alak yakt basnc gibi yakt indikasyon sistemleri kullanlmtr.
14.1.YAKIT MKTAR GSTERGE SSTEM (FUEL QUANTITY INDICATION SYSTEM) Yakt sistemindeki yakt miktarnn renilmesini salayan bu indikasyon sistemi iki ksma ayrlr. 1- Kapasitr tip 2- Alternate tip 14.1.1.KAPASTR TP Sistem her bir tank iin yeterli tank nit-prop ve konpansatr nit-prop'lar la birlikte ikmal panelinde ve pilot kabininde her tanka ait birer indikatr ve baz uaklarda toplam yakt miktarn gsteren indikatrden ibarettir. Tank ierisindeki yakt miktar yaktn ve havann elektrik akmna kar gsterdikleri yaltkanlklarna gre indikatre elektriki bir kapasitans deeri gnderirler. Tank ierisindeki probun bulunduu blgede yakt yoksa indikatr 0 gsterir. Yakt seviyesi ykseldike yaktn havaya nazaran daha iletken olmas geen elektrik akmn artracak, bu voltaj indikatr ierisindeki amplifier tarafndan ykseltilecek ve indikatr motoru alarak yakt miktar indikatrde grlecektir.
Resim 1.4: Yakt gstergeleri


ndikatrler kapasitans deerleri toplamn deerlendirerek tankdaki yakt miktarn arlk olarak gsterir. Fakat bu arlk standart yakt younluuna gre hesaplanmtr. Uaklar deiik hava artlarnda almakta olduundan hava artlarna gre yakt younluu da deieceinden indikatrlerde yanl deerler gstermesine sebep olur. Byle hatalara sebebiyet vermemek iin tanklarn ierisine kompansatr unit-prop'lar ilave edilmitir. Bu proplar yakt younluk deiimini deerlendirerek indikatrlere hatasz ve doru yakt miktarnn gsterilmesini salamlardr. Yakt tanklar ierisinde bulunan proplardan gelen yakt miktar bilgisi, pilot kabinindeki master indikatrlerde ve ikmal panellerine dizayn edilen, onlarn tekrarlaycs olan repeater indikatrlerde okunabilir. Yakt miktar sistemini test etmek iin test switch'ini "TEST" konumuna aldmzda mekaniki indikatrlerde ibre "sfr"'a doru hareket eder. Switch brakldnda tanktaki gerek deer indikatrde grlr. Digital indikatrlerde ise; switch "test" konumuna alndnda "8" rakamlar kar. Switch brakldnda tanktaki gerek deer indikatrde grlr.
14.1.2.ALTERNATE TP Uak yerde iken kapasitr sisteminin arzalanmas halinde yakt miktarnn renilmesini salayan bu sistemde lme elemanlar kanat alt yzeyine monte edilmilerdir. Tanklarn alt yzeylerinde bulunan bu lme ubuklar normalde kilitlidirler. Ancak kilitten kurtarp ekildiklerinde bulunduklar tanktaki yakt miktarn uak tiplerine gre kg., lb., lt. veya galon olarak lme ubuundaki taksimatlandrlm skalada grebiliriz. Bu lme ubuklar uaklardaki tank miktarna ve hacmine gre uygun miktarda bulunur. Uak tiplerine gre Dripless stick (aktmaz) ve Dripstick (aktan) olmak zere iki eit lme ubuklar vardr. Yakt aktmaz tip olan bu l ubuu tank ierisinde dikine duran anti manyetik boru ierisinde ve st ucunda bir mknats mevcuttur. Anti-manyetik borunun dnda yakt seviyesine gre yzen bir amandra ve boruyla temas yzeyinde mknats bulunur. lme ubuu kilitten kurtarlp aa ekilir. Bu esnada lme ubuunu mknats ile amandra mknats karlatnda lme ubuu sabitlenir. Bu konumda lme ubuunun kanat alt yzeyi hizasna gelen deer ubuk zerinden okunur. Inclinometer denilen uan pozisyonunu gsteren izelgede uan o anki konumunu belirleriz. lgili uan bakm el kitabnda hazrlanm izelgelerden daha nce elde ettiimiz bu iki deeri bakm el kitabndaki izelgede karlatrarak tanktaki yakt miktarn tespit etmi oluruz. Yakt aktan tip olan bu lme ubuu kilitten kurtarlp aa ekildiinde ubuun st ucundan giren yakt ubuun altndaki delikten akmaya baladnda kanat alt yzeyi hizasndaki ubuk zerindeki deer okunur. Inclinometer denilen uan pozisyonunu gsteren izelgede uan o anki konumunu belirleriz. lgili uan bakm el kitabnda hazrlanm izelgelerden daha nce elde ettiimiz bu iki deeri bakm el kitabndaki izelgede karlatrarak tanktaki yakt miktarn tespit etmi oluruz. Aktan veya aktmayan lme ubuklaryla yakt miktarn tespit ederken dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr.

1- Uan yerde olmas gerekir. 2- Yakt ikmali veya boaltlmas bitmi olmaldr. 3- lm esnasnda uaa ykleme ve boaltma yaplmamaldr. 4- Ana dikmenin parlak ksmlar ve tekerlek havalar eit olmaldr. Bu unsurlar gerekletii anda kanat ucundan balayarak lme yapmaya imkan veren ubuktan lme yaplr. Daha sonra uan gvde yapsnda bulunan ve zerinde uan kanat yukar, kanat aa ve burun yukar burun aa konumunu gsteren inclinometer adl izelge ile uan pozisyonu belirlenir. lgili uan bakm el kitabnda bulunan elde edilen bu deerlere gre hazrlanm olan izelgelerde o anda tespit ettiimiz deerleri karlatrarak tanktaki yakt miktarn tespit etmi oluruz.
SAYFA 438
Y/T: REV:
11.11 Hidrolik G
SAYFA 439
Y/T: REV:

1. HDROLK SSTEMLER 1.1. Uak Hidrolik Sistem Elemanlar Svlarn zelliklerinden faydalanlarak insanlarn bulunamayaca yerlerdeki, insan gcnn yetmedii ileri kolay ve gvenilir olarak yapan makine ya da nitelerin bir araya getirilmesi ile oluan sistemlere hidrolik sistem ad verilir. Kullanlan sv hidrolik yadr. ekil 1.1de basit bir hidrolik devre gsterilmektedir.
ekil 1.1: Basit bir hidrolik sistem emas 1.1.1. Hidrolik Depolar Depolar sistemin almas iin gerekli olan svy muhafaza ederler. Sistemde meydana gelebilecek kaaklarn karlanabilmesi iin bir miktar fazla svy alabilecek hacimde imal edilirler. Ayn zamanda sistemden geri dnen svya durgun yer temin ederek svnn soumasn salar. Uak sistemlerine gre farkllk gsterirler. Yerleim yeri dahi uaa gre deiiklik gsterebilir. Depo zerinde scaklk ve miktar sensrleri, ikmal ve boaltma portlar bulunur. ekil 1.2. de hidrolik depo gsterilmektedir. Modern yolcu uaklarndaki hidrolik sistemlerde genelde SKYDROL 500 B-4 tipi ya kullanlr. Sistem depolarnn ya ikmalleri, sistem basnszken, basnl ya da basnsz olarak yaplr. kmal ncesinde kullanclar ntr pozisyonuna alnmal, baz uaklarda da ak basnc dahi azaltlmaldr. Hidrolik sistemde dier kullanlabilen yalardan bazlar unlardr: LD-4, Chevron-4, Hyjet-4,Monsento-4, Nsa 307-110. Her depo zerinde bir seviye gstergesi (sight gage) bulunur. Depo ikmal ve dier bakm ilemleri srasnda bu gsterge kullanlr. Srekli deien uak irtifalarnda normal atmosfer basncnn azalmas ile beraber; pompa veriminin dmesi, svda kpklenme meydana gelmesi gibi sorunlar ortadan kaldrmak iin hidrolik depolar uak pnmatik sisteminden salanan hava basnc ve sistemin kendi rettii hidrolik basn ile basnlandrlr.
ekil 1.2: Hidrolik depolar 1.1.2. Hidrolik Pompalar Bir hidrolik sistemde sv basncnn olumas iin pompalar kullanlr. Pompalar hidrolik sisteminin g kaynadr. Pompann alabilmesi iin mutlaka bir dn hareketinin ya da dorusal hareketin olmas gerekir. Btn pompalar yalamalar ile soutulmalarn kendi sistemlerine ait hidrolik svs ile yapar. Bu ilemler iin her pompa zeride dahili bir yalama hatt bulunur. Bu hatta case drain (gvde boaltma) ad verilir. Hidrolik pompalar, amalarna gre deiik tiplerde imal edilirler. Gnmzde havaclkta; dili tip, iten dili tip (trokoid), kanatl tip, pistonlu tip, al tip ve kaml tip pompalar kullanlmaktadr. Hidrolik pompa eitleri ekil 1.2 de gsterilmektedir. Uaklarda daima iki eit pompa kullanlr. Bunlarda birisi; sistemin ana g kayna olarak kullanlan; glerini uak ana motorlarndan alan pompalardr. Dier pompa eidi ise, motorlarn yerde almad yahut bir sebepten havada ana motorun elden kt durumlarda kullanlmak zere uaa yerletirilmi elektriki alan pompalardr. Her pompann kokpitte bir kumanda alteri bulunur. Ana pompalarn kumanda alterleri daima ON pozisyonundadr. Dier elektriki pompalar, istee gre altrlr.
SAYFA 441
Y/T: REV:
ekil 1.2: Hidrolik pompas eitleri Sistem ierisinde, baz kullanclara gerekli olan hidrolik basnc salamak iin hidrolik motor pompa kombinasyonlu niteler kullanlr. Bu niteler sayesinde, birbirinden ayr hidrolik sistemler arasnda g transferi gerekletirilebilir. 1.1.3. Hidrolik Filtreler Sisteme giren yabanc maddelerin temizliini filtreler yapar. Svda filtreleme sayesinde sistem elemanlarnn arzalanmas nlenmi olur. Filtre zerinde filtre elemannn kirlendiini gsteren indikatrler bulunur. Filtreler yapsal olarak bypass (ksa devreli) tip ve non bypass (ksa devresi olmayan) tip olmak zere iki eittir. Filtre genel olarak ba, gvde ve szme eleman olarak paradan meydana gelir. Bypassl bir filtre ekil 1.3 de gsterilmektedir.
ekil 1.3: Bypassl bir filtre Szme elemanlar tel veya kat olarak yaplr. Tel olanlarda mesh says; kat olanlarda micron says sisteme uygun olmaldr.

Tel filtreler paslanma elikten, kat filtreler de zel katlardan yaplrlar. Sistem svs, filtre elemannn dndan ierisine doru geirilerek temizlenir. ayet filtre tkanmsa giri ve k portlar arasndaki diferansiyel basncn etkisiyle bypasslar alr ve svnn temizlenmeden sisteme gnderilmesi salanr. Tkanm olan tel filtreler temizlenip tekrar kullanlr. Kat filtreler tkandklarnda tekrar kullanlamazlar. 1.1.4. Hidrolik Reglatrler Baz durumlarda alclarn sabit hzda almalar veya sistem basncnn belirli bir deerde sabit kalmas istenir. Bu nedenle hidrolik sistem basnc bir ekilde sabitlenmelidir. Bu amaca ynelik olarak reglatrler kullanlr.
ekil 1.4: Ak reglatr Sabit hzda almas gereken bir sistemde kullanlan reglatrlere genellikle ak reglatr ad verilir. Bu reglatrler, deiebilen sv basncna ramen zerinden gemekte olan sv debisini sabit tutar. Ak reglatrekil 1.4 de gsterilmektedir. 1.1.5. Hidrolik Valfler Uak hidrolik kullanlmaktadr. sistemlerinde, farkl grevlere sahip eitli valflar
1.1.5.1. Yangn Kesme Valfleri (Fire-shut off valve) Hidrolik sistemde; depo ile pompalar arasna yerletirilen yangn kesme valflerinin kullanm amac, uak motorlarnda yangn kmas durumunda, pompalara giden hidrolik svsnn yolunu kesmektir. 1.1.5.2. ek Valfler (Check valve)
ekil 1.5: Bilya tip ve konik tip ek valfler Hidrolik sistemin baz ksmlarnda, hidrolik svsn basn altnda tutmak iin

kullanlr. Bu valfin en fonksiyonel zellii tek bir taraftaki aka izin vermesidir. Valf zerindeki bir ok iareti valf sisteme taklrken akn ne tarafa doru olduunu gsterir. Bilya ve konik tip ek valfler ekil 1.5 de gsterilmektedir.
1.1.5.3. Kstlayclar (Orifice- restrictor)
ekil 1.6: Kstlayc eitleri Sistemdeki baz kullanclarn alma hzn yavalatmak iin sisteme dahil edilen; sv akn kstlayan dar kanallardr. Bu valflerin eidi bulunmaktadr. Bunlar; ift yollu kstlayclar, tek yollu kstlayclar ve kstlayc ek valflerdir. ekil 1.6 da kstlayc eitleri gsterilmektedir. ift yollu kstlayclar, ak her iki ynede yavalatr. Tek yollu kstlayclar, ak bir yne yavalatp dier yne normal ak salar. Kstlayc valfler,ak bir yne yavalatarak verirken dier yne aka izin vermez.
1.1.5.4. Basn Drme Valfleri Normal sistem basncndan daha dk bir basn deeri altnda almas gereken alclarn altrlmas iin kullanlr. Bu valfler ters aka izin vermemektedir. Valf k basnc istenilen deere ayarlanabilir. 1.1.5.5. Emniyet Valfleri Herhangi bir arzadan dolay, sistemdeki basncn istenilen deerden fazla olmas durumunda, elemanlar korumak amacyla emniyet valfleri kullanlr. 1.1.5.6. ncelik Valfleri ncelik valfleri, uu esnasnda hidrolik sistemde meydana gelebilecek bir arzadan dolay uuun dk basnl bir hidrolik sistem ile bitirilebilmesi iin, birinci dereceden nemli alclarda basncn kesilmesine engel olur. 1.1.5.7. Mekik Valfler Baz uaklarda, ana hidrolik sistem elden ktnda acil sistemi devreye sokabilmek iin mekik valfler kullanlr. Bu valf, otomatik alarak acil ve ana hidrolik sistemleri birbirinden ayrr. Girilerdeki basnlardan hangisinin deeri daha bykse o hat ka sevk edilir.

1.1.5.8. Boaltma Valfi Boaltma valfi, gerektiinde hidrolik sistem elemanlarndan hava veya sv karmak iin elemanlarn zerine taklr. 1.1.5.9. Kaak Kontrol Valfleri Hidrolik sistemle beslenen kullanclarda hidrolik kaa olup olmadnn kontrol edilmesini salar.
1.1.5.10. Numune Alma Valfleri Hidrolik svsnn kontrollerinde rnek almay kolaylatran musluklardr. Basn hatlar zerinde kullanlrlar. 1.1.5.11. Kumanda Valfleri Uu kompartmanndan verilen kumandann yerine getirilebilmesi iin uak hidrolik sistemlerdeki basn ve dn hatlarn altrma nitesi portlarna balar ya da ayrr. 1.1.5.12. Hidrolik Borular Uak hidrolik sistemlerindeki svy kontroll olarak istenen ekilde, gitmesi gereken nite veya elemanlara gnderebilmek iin borular kullanlr. Bunlar, kullanldklar yerlerin artlarna, sistem basncna bal olarak deiebilen zelliklerde yaplrlar. Boru malzemesi genellikle alminyum veya paslanmaz eliktir. Boru zerinde hangi sisteme ait olduuna dair bir tantm band bulunur. ekil 1.7 de hidrolik renk kodu gsterilmektedir.
ekil 1.7: Boru zerindeki Hidrolik Renk Kodu Hareketli ya da titreimli yerlerde flexible (esnek) veya halka borular kullanlr. Alminyum borular, hafiflikleri ve ilenme kolaylklar nedeniyle uak sistemlerinde genellikle 1500 PSI basn altnda altrlrlar. Alaml zel borular ise 3000 PSI basn altnda alabilirler. 1.1.5.13. Hidrolik Akler
SAYFA 445
Y/T: REV:
ekil 1.8: Diyaframl ve pistonlu hidrolik akler Uaklarda kullanlan hidrolik akler genellikle kre eklindedir. Her ak, bir sv ve gaz hcresi ierir. Bu hcreler birbirinden ya bir diyafram ile ya da bir piston ile ayrlmlardr. Hidrolik akler, hidrolik pompasnn darbelerini snmlendirir, sistemdeki kaaklardan dolay ani basn dmlerini nler, sistemde bir ka alc birden altnda pompaya yardmc olur ve ana pompalarn elden kmas durumunda acil basn kayna salar. ekil 1.8 de hidrolik akler gsterilmektedir. Kullanmda; sv depo eden hcre, istenilen deerde hava basnc ile doldurulabilen ikinci hcre tarafndan kumanda edilmektedir. Aklere gaz ikmali yaplrken sistem basnc sfrlanmal ve ikmal boyunca gaz basnc kontrol edilmelidir. 1.1.6. Hidrolik Yalar Uaklarda bitkisel esasl, petrol rn ve kimyasal ilem rn olan hidrolik yalar bulunmaktadr. 1.1.6.1. Nebat Esasl Hidrolik Ya Bu ya nebat ve alkolden elde edilmektedir. Mavi renkli ve sert kokuludur. Bu hidrolik yann kullanld yerlerde tabii lastik contalar kullanlr. rnein Mil-H-7644 1.1.6.2. Mineral Esasl Hidrolik Ya Petrol rn olan bu yan rengi krmzdr. Bu hidrolik yann kullanld yerlerde sentetik kauuktan yaplm contalar kullanlr. rnein Mil-H-5606. 1.1.6.3. Fosfat Ester Esasl Hidrolik Ya Ak meneke renginde olan bu ya yksek slara dayankl, yanmaz ve hafiftir. Ancak ok hzl parlama zelliine sahiptir. Bu hidrolik yann kullanld yerlerde sentetik esasl contalar kullanlr. lkemiz de hidrolik sistemlerde SKYDROL 500 B4.

Bakm el kitaplarnda bulunmas durumunda ayn zellikleri tayan yalar kullanlabilir. Hidrolik sistemleri farkl ya kullanlmas durumunda ya 24 saat iinde contas ile birlikte deitirilmelidir. 1.1.7. Hidrolik Sistemi Genel Hatt Uak reticileri hidrolik sistem hatlarna deiik isimler vermilerdir. rnein; Airbus uak tiplerinde, uak hidrolik sistemi yeil, mavi ve sar sistem olmak zere genel sistem kullanmaktadr. Boeing uak tiplerinde, 1,2,3,4, ve 5 sistem olmak zere toplam 5 sistem kullanmaktadr. Bu sistemlerde depolama, basnlandrma, datm hatt ve alt kullanclar bulunur.
ekil1.9: Hidrolik sistem genel hatt 1.1.8. Gsterge ve Uyar Sistemleri Uak hidrolik sistemleri ve kullanclarnn kontrol ve kumandasnda kolaylk salamak ve arza ihtimalini azaltmak iin sistemlere gsterge sistemleri ilave edilmitir. Hidrolik sistemde kullanlan gsterge sistemleri; basn, miktar ve scaklk deerleri hakknda durum ve ikaz belirtir. Bu gstergelerin kokpitte grsel olanlar bulunmakla beraber sesli olanlar da bulunmaktadr. Gsterge sisteminde pressure gage (basn gstergesi), quantity gage (miktar gstergesi), bunlara ait hissediciler, ikaz lambalar, sesli ikaz sistemleri bulunmaktadr. 1.1.9. Takviyeli Uu Kontrol Sistemleri Uan umasn salayan uu kumandalar manuel, elektrikli, pnomatik ve joy stik olarak kontrol edilebildii gibi hidroliki olarak da kontrol edilebilirler. Daha fazla bilgi iin Uu Kumandalar modlne baknz.
SAYFA 447
Y/T: REV:
11.12 Buz ve Yatan Korunma
SAYFA 448
Y/T: REV:

1. BUZ NLEME SSTEM 1.1. Sistemin Yaps Buz nleme sistemi, ar hava koullarnda ua korur ve uu ekibine yardmc olur. Buz nleme sistemi; kanat hcum kenar slatlar, motor kaportalar, uu kompartman pencereleri, pitot/static ve scaklk sondalar, alpha vanes (rzgar hcum as sensr kanatklar), tuvalet boaltclar ve boaltm ubuklar iin gerekli koruma salar. Kanat hcum kenarlarnda bulunan slatlarn ve motor kaportalarnn stlmas ilemi pnmatik sisteminden elde edilen scak hava ile yaplr. Uu kompartman pencereleri elektriksel olarak stlr. Dinamik/statik sondalar, alfa kanatklar, boaltma ubuklar ve tuvalet boaltm nuktalar elektriksel stclarla stlr. 1.2. Buz Oluumu, Snflar ve Belirlenmeleri 1.2.1. Souk Emme Etkisi (Cold Soak Effect) Yksek irtifalarda uu yapm ve yeni yere inmi uan kanatlarnda ok souk yakt mevcuttur. Bu kanatlara souk emmi kanat denir. Uak yerde iken souk emmi uak yzeyine herhangi bir ya olduunda saydam buz oluur. Eer uak yzeyi sfr derece veya altnda bir scaklkta ise farkedilebilen bir slaklk ve yksek nem oran mevcut ise buz veya don oluabilir. Saydam buzu fiziksel temas ile kontrol etmeden farketmek olduka zordur. 1.2.2. Aktif Don (Active Frost) Don olumas srasnda ortaya kan durumdur. Uak yzeyinde; yzey scakl sfr derece veya altnda ise ve i oluum nuktasndaki scaklkta ise aktif don oluur. 1.2.3. Donan Sis (Freezing Fog) Bir yzeyle temasa getiinde donan, havada asl su damlacklardr. 1.2.4. Kar (Snuw) -5 Dereceden yksek hava scaklklarnda grlen yldz eklindeki dallanm buz kristallerinin biraraya gelmi halidir. 1.2.5. Kar Zerreleri (Snuw Grain) 1 mm den daha kk apta genlemi veya dzlemi, ok kk beyaz, opak buz paralarnn tortulam halidir. 1.2.6. Kar Tanecikleri (Snuw Pellets) Yaklak 2 ile 5 mm apnda yuvarlak bazende konik ekildeki beyaz, opak buz paralarnn tortulam halidir. Tanecikli kar krlgandr. Sert yzeyde zplar ve krlrlar. 1.2.7. Donan iseleme

aplar 0.5 mmden daha kk olan birbirlerine yakn su damlacklarnn uak zerindeki yzeylere demesi ile oluur. 1.2.8. Hafif Donan Yamur (Light Freezng Rain) Sv su damlalarnn yere veya rzgara kar duran yzeylere demesi ile oluan keltidir. iselemekte olan yamurda, aplar 0.5 mm den byk veya daha kk olan su taneciklerinin bir yzeye rastlayp yaylarak donmasdr. 1.2.9. Youn Donan Yamur (Moderate And Heavy Freezng Rain) Sv su damlalarnn yere veya rzgara kar duran yzeylere demesi ile oluan keltidir. iselemekte olan yamurda, aplar 0.5 mm den byk veya daha kk olan su taneciklerinin bir yzeye rastlayp yaylarak donmasdr. 1.2.10. Soua doymu kanat zerinde ya veya yksek nem Uak kanat yzeyi zerindeki scaklk sfr derece vaya altnda ise kanat yzeyinde bulunan suyun ve nemin buz veya don haline dnmesidir. 1.3. Buz zc Sistemler (Anti-icing) 1.3.1. Elektriki
ekil 1.1: Pencere stma sistemi 1.3.1.1. Window Heat System (Pencere Istma Sistemi)

Pencere stma sistemi, kokpit pencerelerinde buu ve buz oluumunu nler. Sistem; pencere yapsnda bulunan iletken tabakalar, s kontrol niteleri, kumandalar ve gstergelerden meydana gelmitir. ekil 1.1 de pencere stma sistemi gsterilmitir. Drt adet pencere s kontrol nitesi E/E kompartmannda bulunur. Kumandalar, gstergeler ve sl alterler uu kompartmanndadr. Kokpit pencerelerinden 1, 2, 4 ve 5 numaral sa ve sol pencereler iin elektrik g temin edilir. Pencere ss, sl alterler ve s kontrol niteleri ile kontrol edilir. 1.3.1.2. Window Thermal Switch (Pencere Isl alteri)
ekil 1.2: Pencere Isl alteri Pencere sl alterleri pencerelerdeki scakl kontrol eder. Bu alterler pencerelerin st ksmna bir yay ile sabitlenmitir. ekil 1.2de pencere sl alteri gsterilmitir. alter metal olmayan, sya duyarl ve nurmalde kontak ular kapal olan bir alterdir. Pencere elektriini kumanda etmek iin 110F/43C scaklkta kontaklar alr ve 90F/32C scaklkta kontaklar kapanr (deiik uak modellerinde bu scaklk deerleri deiebilir). 1.3.1.3. Window Heat Control And Indication (Pencere Is Kontrol ve Gstergeleri)
SAYFA 451
Y/T: REV:
ekil 1.3: Pencere Is Kontrol ve Gstergeleri Kontrol ve gstergeler pencere stma ilemi ve test fonksiyonlar iin gerekli olan gc temin eder. ekil 1.3 de pencere s kontrol gstergeleri gsterilmitir. Kontroller pencereler iin drt adet alterden oluur. Bu alterler, ON ve OFF pozisyonlu alterlerdir. Merkez alter test iindir. Bu alter pozisyonlu olup bunlar; OVHT TEST, PWR TEST ve nurmal konumlardr. Gstergeler drt yeil lamba (ON) ve drt amber lamba (OVERHEAT) dan oluur. Pencere stclarn devreye sokmak iin stc alter ON konumuna alnmaldr. Pencereye g ulatnda yeil lamba yanar ve pencere ok fazla snacak olursa amber lamba yanar. 1.3.1.4. Pitot Static Probes, Temperature Probe And Alpha Vanes Anti-Icing (Dinamik Statik Sondalar, Scaklk Sondas ve Alfa Kanatklar Buzlanma nleme Sistemleri) Bu sonda ve kanatklar uaktaki eitli sistemler iin hava bilgisi temin eder. Dinamik statik sondalar, dinamik ve statik basnc hissetmek iin zerinde aklar bulunan birer tptr. Scaklk sondas ise toplam hava scakln hisseden dikdrtgen kesitli bir tptr. Alfa kanatklar uan hava akmna gre olan konumunu tespit eden kk airfoillerdir. Dinamik statik sondalar, scaklk sondas ve alfa kanatklar, buzlanma oluumu ile hissetme doruluunun bozulmamas iin ilerindeki rezistans tip stclarla stlrlar. Dinamik statik sondalar ile bir adet scaklk sondas ve alfa kanatklar n gvde sa ve sol taraflarna yerletirilmitir. ki adet dinamik sonda ise dikey stabilizatrde bulunur. Sisteme ait kumanda ve gstergeler uu kompartmanndadr.
SAYFA 452
Y/T: REV:
ekil 1.4: Sondalar ve kanatk grnleri
1.3.1.5. Probe Heat Control And ndication (Sonda Is Kontrol ve Gstergeleri) Kontrol ve gstergeler, stclar iin gerekli gc temin eder ve stclarn alma durumlarn kokpitte gsterir. Kumandalar, sa stclar iin bir alter ve sol stclar iin bir alter olarak iki alterden oluur. Bu alterler ON ve OFF konumlar olan iki pozisyonlu alterlerdir. Gsterge, her stcya ait birer amber lamba ile oluturulur. alterler iin 115 V AC gerilim ve gsterge lambalar iin 28 V DC gerilim gerekir. alterlerin ON konumuna alnmasyla stclara g gnderilmi olur. Bu durumda gsterge lambalar yanacaktr. alterlerin OFF konumuna alnmasyla birlikte stclara gnderilen g kesilecek ve lambalar da snecektir. 1.3.1.6. Drain Anti-icing System (Boaltma Buzlanma nleyici Sistem) Boaltma buzlanma nleme sistemi, tuvalet ve lavabolara ait boaltma nuktalarndaki buz oluumunu nler. Sistem, boaltma nuktalarndaki elektriksel stclardan oluur. Bu stclar her tuvalet boaltma noktasna ve boaltma ubuuna yerletirilmitir. ekil 1.5 de Aft toilet drain gsterilmitir.

Sistem uuta otomatik olarak ve yerde elektrik hazr olduunda alr.
ekil 1.5: Boaltma buzlanma nleme sistemi
SAYFA 454
Y/T: REV:
ekil 1.6: Elektrikle stlan boaltma (drain mast) portlar 1.3.2. Scak Haval 1.3.2.1. Wing anti-Ice System (Kanat Buzlanma nleyici Sistem) Kanat buzlanma nleme sistemi, kanat hcum kenarnda buz oluumu nler. Sistem; besleme hatlar, valfler, sl alterler, kumanda ve gsterge sistemlerini ierir. Sistem besleme hatt, kanat hcum kenar ve slatlarnn iine yerletirilmitir. Valfler ve sl alterler, motor pylonunun d tarafna konulmutur. Kumanda ve indikasyonlar, P5 panelindedir. ekil 1.7 de sistem gstergeleri gsterilmitir. Valf aldnda, pnumatik manifolddan salanan hava, besleme hattna ular ve slatlarn hcum kenarna doru ilerler. Hava slatlara ulatktan sonra, d atmosfere atlr. Isl alterler ve gaz kolu konum alterleri, sistem yerde iletilirken

koruma salar.
ekil 1.7: Kanat buzlanma nleyici sistem 1.3.2.2. Wing Anti-Ice Valve And Thermal Switch (Kanat Buzlanma nleyici Valfi Ve Isl alteri) Kanat buzlanma nleyici valfi, pnumatik manifolddan gelen havann buzlanma nleyici besleme hattna iletilmesini salar. Bir sl alter ((ground overheat switch) (yer ar scaklk alteri)), yer ilemlerinde besleme hattna gelen devaml hava akn nler. Valf ve sl alter, her bir kanat motor pylonunun d tarafna yerletirilmitir.
SAYFA 456
Y/T: REV:
ekil 1.8: Kanat buzlanma nleyici valf ve sl alteri Sistem besleme valfi, motorla altrlan kelebek tip bir valftir. Valfin dnda bir el ile altrma dmesi ve kelebek konum gstergesi bulunur. Isl alter, besleme hattndaki havann scakln 257F/125Ca ayarlar. ekil 1.8 de sl alter gsterilmitir. Valf ve sl altere, kanat hcum kenar altnda bulunan bir panel zerinden eriilebilir. 1.3.2.3. Wing Anti-Ice Supply Duct (Kanat Buzlanma nleyici Datm Hatt) Datm hatt, pnumatik manifolddan gelen havann slat hcum kenar iindeki sprey borusuna doru ilerlemesini salar. Datm hatt komponentleri kanat ve slat hcum kenarna konulmutur. Her bir datm hatt, slat sprey borusuna teleskopik, mafsall besleme borular ile balanmtr. Bu borular, slatlarn her pozisyonunda sprey borusuna hava temin edilmesini salar. ekil 1.9 da datm ve besleme hatlar gsterilmitir.
SAYFA 457
Y/T: REV:
ekil 1.9: Kanat buzlanma nleyici datm ve besleme hatlar Datm hattndan temin edilen hava teleskopik borulara ulatktan sonra slat boluuna gnderilir. Slatlar stan hava slat ray aklklarndan ve boaltma deliklerinden dar kar. 1.3.2.4. Wing Anti-Ice Valve System (Kanat Buzlanma nleyici Valf Sistemi) Valf, 115 V AC g ile altrlr. Valf altrma kontrol, 28 V DC g ile yaplr. Bir transistor devesi, valf ve valf konum gsterge lambalarnn almalarn dzenler. P5 paneline yerletirilmi bir alter, her iki valfi kumanda eder. Bu alter, enerjisizken valfi kapalya gtren bir rleyi altrr. Valf sistemi yerde ve havada altrlabilir. Yer ilemlerinde, sistem havas scakl 257F/125C deerde sl alterler ile snrlanr. Sistem alteri ON pozisyonuna alndnda sl alterler ak ve gaz kollar ileri bir konumda deilse, valf alr. ki sl alterden biri kapandnda her iki buzlanma nleyici valf kapalya gider. Kapanan alterin bulunduu boru souyup nurmal scakla geldiinde valfler tekrar alarak sistem almasna devam eder. Gaz kollarndan birinin dahi ileri bir konuma alnmasyla ayn olaylar gerekleir. Yerde pnmatik sistem havasnn mmkn olduunca soutulabilmesi iin precooler control valve (n soutucu kontrol valfi) alr. Kalk esnasnda motor buzlanma nleme sistemi alr durumda iken gaz kollar ileri bir konuma alndnda P5 alteri ve sistem valfleri otomatik olarak kapanr. Bylece motorun yksek rejimlerinde hava kayb azaltlm olur. Kalk fazndan sonra sistem resetlenerek tekrar almas salanabilir. Uak hava modunda iken buzlama nleyici sistem altrlrsa, sl alterler ve gaz kolu konumu

sistem almasn etkileyemez. Her bir valfin almas ayr lambalarla tespit edilir. P5 panelinde bulunan bu lambalardan mavi olan parlak yandnda valf konum deitiriyor ya da valf konumu alter konumuna uymuyordur. Mavi lamba snk yandnda alter ON pozisyonundadr ve valf aktr. Mavi lambann yanmamas ise alterin ve valfin kapalda olduunu ifade eder.
Resim 1.1: Sistemin resetlenmesi 1.3.2.5. Inlet Cowl Anti-Icing System (Motor Hava Giri Kaportas Buzlanma nleme Sistemi)
ekil 1.10: Motor kaportasi buzlanma nleme sistemi kumanda ve gstergeleri Motor hava giri kaportas buzlanma nleme sistemi, hava giriinde buz oluumunu nler. Her motorda birer buzlanma nleyici sistem bulunur. ekil 1.10 da anti-ice panel gsterilmitir. Sistem uuta veya yerde altrlabilir. Sistem, ba st panelinde bulunan

bir alterle altrlr. Sistem altrldnda thermal anti-ice valve (TAI) [sl buzlanma nleyici valf] alr. Motor pnmatik sisteminden elde edilen scak hava aktarm borusu ile valfe, oradan da motor hava giri kaportasna gelir. Burada kaportann scakln arttran hava kaporta altnda bulunan bir menfezden geerek dar atlr. Motorlarda bulunan buzlanma nleme sistemleri birbirinin aynsdr. Sistem kumanda ve gstergeleri 28 V DC g ile alr. Kumanda alteri ON konumuna alndnda valf alr ve lamba parlak yanar. Bu durum valf kelebeinin hareket halinde olduunu gsterir. Bir sre sonra lamba snk yanar; u halde valf ak ve durmu durumdadr. alter OFF konumuna alnrsa valf kapalya gider ve lamba sner. 1.3.2.6. TAI Valve (Isl Buzlanma nleyici Valfi) Buzlanma nleyici valfi, motor kaportasna gnderilen scak havann akn dzenler. Valf, motor fan kasas zerine monte edilmitir. ekil 1.11de basn alteri gsterilmitir.
ekil 1.11: Motor buzlanma nleyici sistemi basn alteri Buzlanma nleme sistemi valfi, elektriksel olarak kontrol edilip pnmatik olarak altrlan kelebek tip bir valftir. Kapal pozisyonda yay ykldr. Valf solenuidi kontrol sinyali ile enerjilendii zaman reglatr basnc ile valf actuator hareket ettirilir. Bununla beraber valf kelebei hareket eder. 1.3.2.7. Inlet Cowl Ta Pressure Switch (Hava Giri Kaportas Buzlanma nleyici Basn alteri) Buzlanma nleyici sistem basn alteri reglatr k basncn uu ekibine gsterir. alter, aneroid tip bir alterdir. Hissetme basnc 65 PSIa ykseldiinde alter kapanr ve P5 panelinde bulunan lambay yakar.

1.3.3. Kimyasal Bir uan baz yzeylerinde ve elemanlarnda izopropil alkol ya da etilen glikol ve alkol karm kullanlarak buzlanma nlenebilir. Bu kimyasal maddeler hem uak zerindeki suyun donma nuktasn drr hem de yzeylerde kayganlk oluturarak buzun tutunmasn engellerler. Uaktaki buz nleme svs tankndan temin edilen kimyasal buz nleyiciler karbratrlere, pervanelere ya da kokpit n camna uygulanmaktadr. Kimyasal buz nleme ilemi uak yerde iken tm yzeylere etilen glikol pskrtlerek de yaplmaktadr. Ayrca pnumatik buz giderme sisteminde kauuktan yaplm kaplamalara sk sk silikon sprey pskrtlerek yzey dzgnl artrlr ve bylece yzeyde kolayca buzlanma meydana gelmez. De-icing yaplm uan d hava ile temas eden yzeylerinde don, buzun oluumu ile kar ve sulu karn yzeyde toplanma, birikme ve yapmasn limitli bir srede nlemek iin uygulanan yntemdir. Bu ilem srasnda, sv tm yzeyi kaplayacak ekilde bir film tabakas halinde yzeye uygulanr. Uygulama esnasnda yatay uak yzeyleri grsel olarak kontrol edilir. Uygun sv miktarnn kullanlp kkullanlmad bu yzeylerin harekete balad anda izlenmesi ile tespit edilir. 1.3.3.1. Kullanlan Anti-Icing Svlar Anti-icing (TYPE 1, Killfrost DF, THY P/K:C991116, Clariant Safewing MP1) svs, Su ve anti-icing (TYPE 1)svs, Anti-icing (TYPE 2, Clariant Safewing MP2) svs, Su ve anti-icing (TYPE ) svsnn karm. Anti-icing svs temiz uak yzeylerine genelde souk olarak uygulanmaktadr. Fakat stlm olarakda uygulanabilir. 1.3.3.2. Svlarn Etkisini Azaltan Deikenler Sulu kar, Uak yzeyi ssnn dk olmas, Direkt gn , Yzey zerinde olumu tortu, Svnn mr ve durumu, Uygulama metodlar, iddetli rzgar ve sert hava.
SAYFA 461
Y/T: REV:

2. BUZ TEMZLEME TPLER (DE-CNG) 2.1. De-cing Genel Bu ilemin amac; buz, kar, sulu kar veya kra, uak yzeyinden stlm svlar veya mekanik metodlar yoluyla sefere verilmeden nce veya anti-icing ileminden nce ua temizlemektir. Istlm sv kullanm esnasnda svnn s kaybn nlemek iin mmkn olduu kadar yzeye yakn pskrtlmelidir. Uygulamalarda yeniden donmaya meydan vermeyecek ve yzey kirliliini oluturan svlar yok edecek ekilde de-icing svlarnn uygulanmasna dikkat etmek gereklidir. Motorlar ve hava alklarndaki kar birikmeleri uutan nce sprge veya yumuak fralarla temizlenmeli yapm buz var ise scak hava veya motor imalats firmann belirtmi olduu yntemlerle temizlenmelidir. 2.2. Saydam Buzun Olumasna Neden Olan Faktrler Bir nceki uuta konulan souk yakt veya uzun bir uutan sonra kanat depolarnda kalan ar soumu yakt. Kanat depolar iinde depo st yzeyi ile temas edecek kadar ok miktarda kalan ar souk yakt. Kar yann devam ettii bir havada ikmal edilen nispeten lk yakt. Transit esnasnda kanat scaklnn sfr derece civarnda olmas. D ortam scaklnn 2 ile +155 dereceleri arasnda olmas. Uak yerde iken uak yzeyleri zerine yaan ya. Kanat alt yzeyinde buz veya donun varl. 2.3. Uak zerinde Buzlanmaya Kar En Hassas Blgeler n ve arka sparlarn arasnda kalan kanat kk blgesi, Uutan sonra iinde yakt kalm kanadn herhangi bir blgesi.
2.4. Harici Kontroller Hcum kenar dahil olmak zere kanat alt ve st yzeyleri, Yatay stabilize alt ve st yzeyleri, Dikey stabilize alt ve rudder, Gvde, Air data problar, Static vent ler, statik port lar, Angle of attack sensrleri, Kumanda yzeylerindeki boluklar ile girintili kntl balant blgeleri, Motorlar, Genellikle btn hava giri ve k blgeleri, ni takmlar ile ini takm yuvalar, Tuvalet ikmal panelleri, Uu kumanda yzeylerinin boluklar.
2.5. Haberleme Prosedrleri


Uaa de-icing uygulanmsa uu ekibine uygulamann tipi konusunda bilgi verilmeden uak dispatch edilmemelidir. Uu ekibine verilen bilgiler; son yaplan kontrol sonucunu, kritik paralarn kar, buz veya kradan temiz olduunu ve hava koullarna gre bekleme sresinin belirlenmesini iermelidir. Tek kademeli uygulamada kullanlan sv-su oran iin, ikinci kademede kullanlan sv-su oran iin bilgiler pilota kulaklk ile bildirilmelidir.
2.6. Elektriki Pervaneli uaklardaki elektrotermal buz giderme sisteminde pervane palalarnn hcum kenarlarna yerletirilen kauuk kaplamalarn iinde stc kablolar bulunur. Bu kablolara gelen elektrik akm kauuk ksm str ve oluan buz erimeye balar. Merkezka kuvvetin ve rzgarn etkisiyle de buz uzaklatrlr. 2.7. Pnmatik Kanat ve kuyruk yzeylerinin hcum kenarlarnda buz nleme sistemi yerine nce buzun olumasna izin veren, sonra da oluan buzu krarak uzaklatran pnmatik buz giderme sisteminin daha etkili olduu tespit edilmitir. Bu sistem sayesinde buz nleme sistemi ile stlan blgelerden akan sularn stlmayan blgelerde donmas sonucunda oluan ve kanat verimini olumsuz ynde etkileyen srkleme art nlenmi olur. Pnmatik buz giderme sistemleri kanat ve kuyruk yzeyi hcum kenarlarna yerletirilen kauuk kaplamalardan ve bunlarn iinde de alma sresince belli bir ilem srasna gre iirilip, boaltlabilen tplerden meydana gelmektedir 2.8. Kimyasal Uaklar karl havalarda hangardan karldklarnda da uak zerinde buzlanma meydana gelebilir. Bu nedenle uak hareket etmeden nce buzlanmay gidermek iin uygulanan yntemler tekrar buzlanma olasln ortadan kaldrmaldr. Kar tortular fra vb. aralar ile temizlenebilir. Ayrca, hafif kuru kar scak hava flenerek de giderilebilir. Ancak tekrar buzlanma olasl nedeni ile bu yntem tavsiye edilmez. Nurmalde uak yerde iken oluan buz ve kar, stlm etilen glikol ve izopropil alkol karm pskrtlerek eritilir. Daha sonra ise nerilen buz nleyici sv ile tekrar buz oluumu nlenir. 2.8.1. De- Icing Svs Scak su, De-icing svs (ISO TYPE 1, Killfrost DF, THY P/K:C991116, Clariant Safewing MP1) Su ve de-icing (TYPE 1)svs, ISO TYPE 2 svs, Su ve de-icing ISO TYPE 2 svsnn karm.
2.8.2. TYPE 1 Svsnn Karakteristikleri

SAYFA 463
Kalnlama sistemine sahip deildir. Minumum % 80 glikol ihtiva eder.


Viskozite scakla baldr. Akc svdr. Dier svlara oranla daha ksa buzdan koruma sresine sahiptir.
Not: TYPE 1 svlar de-icing ilemi iin stlm olarak kullanlr. 2.8.3. TYPE 2 Svsnn Karakteristikleri Kalnlatrc sistemine sahiptir. En az % 50 glikol ierir. Svnn viskozitesi maruz kald scaklk ve akm ayrlmas olayna baldr. Akc olmayan ve yar plastik bir yapya sahiptir. Koruma sresi daha uzundur.
2.8.4. lem Svs Uygulama Kurallar Svlar altta verilen blgelere kesinlikle uygulanmamaldr. APU air intake Ram air inlets ni takm kapaklar Engine cowl ve air intakes Outflow valve air outlet Pitot problar Temperature problar Ice detection problar Statik problar AQA sensrleri Wiring harnesses, elektrikli kompenentler ve junction boxlara. lem svlar kesinlikle 5 PSI dan daha yksek basnla pskrtlmemelidir. Aksi taktirde yzeylere hasar verir. Svlar kk alarda tatbik edilmelidir. Svlar yzeylere uygulandnda oluan buhar tm yzeyleri kaplayacak ekilde dalyorsa uyguladmz karm oran hatal demektir.
2.8.5. Kullanlan Malzeme ve Techizat De-icing arabas Uzun sapl sprge, ip ve dokuma hortumlar De-icing svs Scak su El aletleri (Fra, halat vb.) Scak hava fanlar De-icing traktrleri Uzaktan kumandal de-icing istasyonlar El sprey ekipmanlar
2.8.6. De-cing lemleri Sonras Uakta Yaplmas Gerekli lemler Kanat, kuyruk ve kontrol yzeyleri; buz, kar, sulu kar ve don eklinde yzey kirlilii ancak AMM de verilen limitler dahilinde kabul edilebilir.
SAYFA 464

Pitot ve statik portlar; buz, don, kar, buz ve uygulama kalntlarndan arndrlm olmaldr. Engine inlet; i buzlanma ve kardan arndrlm olmal ve N1 rahatlkla dnyor olmaldr. Air conditioning giri ve klar; buz, don ve kardan arndrlm olmaldr. Outflow valfler temiz olmal ve tkal olmamaldr. ni takmlar ve ini takm kapaklar; buz, don ve kardan temizlenmi olmaldr ve yzeyler zerinde tkankla yol aacak kalntlar olmamaldr. Yakt tank havalandrma klar; buz, don ve kardan temizlenmi olmaldr. Gvde; buz ve kardan temizlenmi olmaldr. AMM limitleri ierisinde ise dona msaade edilebilir.
3. YAITAN KORUNMA SSTEM Uan ini ve kalk esnasnda yaan yamurun gr bozmasna mani olan bir sistemdir. Bu sistemin kumanda yeri pilot ba st panelidir. 3.1. Yamur Silecek ve Temizleme Cam silecekleri kaptan ve ikinci pilotun n camlarn birer motor vastasyla silen bast panelinden kumandal KNUB vastasyla olur. Bu knubn Park-Off-Fast ve Low konumunda alabilmesi iin 28 volt DC ye ihtiyac vardr. Cam 68 derecelik bir a ille silerek temiz bir gr salar. Sileeceklerin ayar mantenance manuel e gre yaplmaldr. Baknz ekil 3.3. ve ekil 3.4. Ba st panelinde yamur uzaklatrc sistem iin her iki pilot iin birer buton bulunmaktadr. Her bir butona basldnda kimyasal sv camn d yzeyine pskrtr. Bu esnada silecekler altnda camn zerinde bir film tabakas meydana getirecek ve cama arpp akan yamur damlacklar krlma yapmadan dzgn bir gr salama olana bulacaktr. Sistem bir pskrtme svs kab, valfler, pskrtme memeleri ve kumandadan oluur. 3.1.1. Rain Repellent Container (Yamur Pskrtme Svs Kab) Kap, 1 numaral kokpit pencerelerine pskrtlecek svy muhafaza eder. Kap, uu kompartman arka sol duvarnda bulunan basnl bir kutudur. Baknz ekil 3.1.

Basnl kutu muhafazadan ayr iken kap basncnn kamamas iin bir ek valf bulunur. Basnl kutu yerine yerletirilince ek valf bilyesi, valf adaptrndeki bir ine tarafndan itilir ve sv akna izin verilmi olur. Bylece, basn altndaki sv, hazneye ve oradan da sistem hatlarna ular. Kabn deitirilmesi gibi bakm ilemlerinde boru hatlar ve kab birbirinden ayrmak iin bir kesme valfi kullanlr. Bu valf, kap ile grsel haznenin arasnda bulunmaktadr. Grsel hazne, iinde bir amandra bulunan bir gstergedir.
ekil 3.1: Yamur pskrtme svs kab 3.1.2. Rain Repellent Valve And Nozzle (Yamur Uzaklatrc Valf ve Memesi) Valf ve meme, pencerelere pskrtlecek svy snrl bir miktara ayarlar. Valfler her pskrtme memesi blgesine, gvde kaplamasnn altna konulmutur. Solenuid valf ve sprey memesi birbirine baldr. Valf nurmalde kapaldr ve elektriksel olarak alr. valfin alabilmesi iin 28 V DC gerilim gereklidir. Pskrtme memesi zerinde drt delik bulunur. Pskrtme svs bu deliklerden karak pencere camna ular. Valfin zerinde bir de zaman geciktirici modl vardr. ekil 3.2 de yamur uzaklatrc valf gsterilmitir.
SAYFA 466
Y/T: REV:
ekil 3.2: Yamur uzaklatirici valf ve memesi 3.1.3. Rain Repellent Controls (Yamur Uzaklatrc Kumandalar) Kumandalar yamur uzaklatrc sistemin altrlmasn salar. Kumandalar ba st panelindedir. Bu kumandalar sa ve sol olarak ayrlm iki alterden oluur. alterler 28 V DC gerilim ile beslenir. altere basld zaman, valfe ulaan gerilim, geciktirici sayesinde 0.17 saniyeliine valfi aar. Bu sre iinde memeden 5 cclik sv pskrtlm olur. 3.2. Silecekler n cam silecek sistemi yamurlu veya karl hava koullarnda temiz bir gr salar. Bu silecekler kokpit 1 numaral camlarnn nne yerletirilmitir. Sistem motorlar, dntrcler, silecekler, diren kutular ve kumandadan oluur.
SAYFA 467
Y/T: REV:
ekil 3.3: A-320 uann silecek sisteminin genel grn Motorlar, dntrcler ve silecekler P1 ve P3 alet panellerinin nne yerletirilmitir. Diren kutusuna burun ini takm yuvasndaki bir panelden eriim salanabilir. ekil 3.3 de sistemin genel grn gsterilmitir. Silecekler elektrikle yksek ya da dk hzda altrlabilir. Hz seimi kumanda alteri ve diren kutular ile yaplr. 3.2.1. Windshield Wiper Motor-Converter Assembly (n Cam Silecei MotorDntrc Donanm) Motor-dntrc donanm motordan elde edilen dn hareketini salnm hareketine dntrmeyi saar. Bu donanmlar uu kompartman alet panelleri nne yerletirilmitir. Silecek ksm bir silecek kenar ve bir koldan oluur. Kolun dntrc aft balantsnda bulunan frezeli geme ksm asal ayarlamay mmkn klar. Silecek kenarnn cama yapt bask, kol zerinde bulunan somun ile yaplr. Motordntrc ksm bir mekanik dntrcye bal deiken hzl 28 V DC gerilimle alan bir motordan oluur. Tork dntrcsnn k mili uak kaplamsndaki bir delikten dar kar.
SAYFA 468
Y/T: REV:
ekil 3.4: Kokpit n cam silecek sistemi 3.2.2. Wiper Control (Silecek Kumandas) Silecek kumandas, altrma hz ve park durumu seimlerini salar. Kumanda alteri P5 ba st panelinde ve diren kutusu burun ini takm yuvas sa tarafndadr. Kumanda alteri dner tiptir. Uak tiplerine gre deiik konumlar vardr. Bir Boeing uan ele alrsak bu alterin drt konumu vardr. Bunlar PARK, OFF, LOW ve HIGH konumlardr. ekil 3.4de n cam silecek sistemi gsterilmitir.
SAYFA 469
Y/T: REV:
ekil 3.5: Motor-Dntrc Donanimi alter LOW konumuna alnrsa motor silecein dakikada 130 kez tur atmasn salar. alter HIGH konumuna alndnda silecek dakikada 160 kez tur atar. alterin PARK pozisyonuna alnmas ile her iki silecek pencere alt kenarna hareket eder ve orada kalr.
ekil 3.6: Silecek kumanda alteri
SAYFA 470
Y/T: REV:
11.13 ni Takmlar
SAYFA 471
Y/T: REV:

1. N TAKIMLARI Uaklarn ini, kalk ve taksi hareketlerini gerekletirebilmeleri iin zerinde durabildikleri yapsal elemanlara ini takmlar (landing gears) ad verilir. ekil 1.1 de uak ini takmlar gsterilmitir.
ekil 1.1: Uakta ini takmlar ni takmnn grevlerini balk altnda toplayabiliriz. Yerde hareket Kalk ni 1.1. ni Takm Grevleri 1.1.1. Yerde Hareket Uaklarn yer ile temas tekerlekler, su ile temas da ya kayklar veya uan gvde yaps ile salanr. Ancak dier tatlardan farkl olarak, uaklarn yerde hareketi ana tepki kaynandan, yani uu iin kullanlan gten elde edilir. Pervaneli uaklar iin pervanenin ekme kuvvetinden, jet uaklarnda ise dorudan doruya motorun tepkisinden faydalanlr.
SAYFA 472
Y/T: REV:

Resim 1.1: ni takm Uan yerde hareket etmesi ile ilgili en nemli konu yn verebilme yeteneidir. Uaklarn hem hafif hem de yerdeki hareketlerde yeteri kadar dengeli olabilmeleri iin tekerlekli ini takm kullanlmaktadr. Bunlardan ikisi sa ve sol taraflarda olmak zere ana ini takmlar, biride uan burnunda veya kuyruk ksmanda olan yardmc ini takmdr. Ana ini takmlar esas ykleri tamakta yardmc in takmlar yerde uaa yn vermee yaramakta ayrca ini yklerini tamakta ana ini takmna yardm etmektedir. Resim 1.1 de ini takm resmi gsterilmitir. 1.1.2. Kalk Kalka balam olan bir uan tam yerden kesilmesi iin burun yukar dnme hareketine gemesi annda motor arzas olabilecei, ok motorlu uaklarda motorlardan birinin duraca, gz nne alnr ve bu anda pilotun kalktan vazgeerek ua pist sonuna kadar frenleyerek durdurabilmesi istenir. ni takmlarnn bu durumda da grevini tam yapmas istenir. Kalk yapan bir uak mmkn olan en ksa zamanda hzlanmal ve trman hzna ulamaldr. Bunun iin de parazit direnlerinin bir an evvel azaltmak gerekir. ni takmlarndan aranan dier bir nitelik de ieri alnma sresinin yeteri kadar ksa olmasdr. 1.1.3. ni ni yapan bir uak yere dedii zaman hem yatay hem de dey hz bileenlerinin kinetik enerjisini tamaktadr. nite uak pistin bana doru belirli bir szl as ile alalma yapar; pilot uan hzn uak tipine ve ini artlarna uygun olarak, minimum hzn %5 ile 10 kadar stnde tutar; yere temastan evvel pilot ua yere paralel uu yapacak ekilde dzeltir ve mmkn olan en dk dey hz ile tekerlekleri yere dedirir. Bundan sonra piloti aerodinamik, motor ve tekerlek frenlerini kullanarak uakla yerde emniyetle taksi yapaca hza drr ve ua durdurur. Uak yere dedikten durana kadar olan, yatay enerji aerodinamik, motor ve tekerlekler tarafndan s enerjisine evrilerek yutulurken, yere dedii andaki dey enerji ise ini takmlarnn yaylar, amortisrleri ve tekerlek tarafndan s enerjisine dntrlerek yutulur. 1.2. ni Takm Dikmeleri 1.2.1. Burun Dikmesi Burundaki ini takm dikmesi ua yerde dengede tutmak ve istenilen yne hareket etmesini salamak amac ile uan burun ksmna yerletirilmitir.
SAYFA 473
Y/T: REV:
Resim 1.2: Burun ini takm 1.2.2. Ana ni Takm Dikmeleri Arka amortisr dikmeler ana (main) ini takm olarak isimlendirilir. Ana uak ykn bu dikmeler tar. 1.3. ok Gidericiler (Damperler) Dikmelere yanal darbeleri karlamak iin piston tip, vane (kanatk) tip veya steer (yn) tip shimmy damper (yalpa snmlendirici)ler ilave edilmitir 1.4. Uzama ve Geri Alma Sistemleri 1.4.1. Normal Sistemin normal operasyonunda kullanlan ama/geri toplama manivelas yn seme valfine bir kablo-makara sistemi ile irtibatldr. Kumanda manivelasndaki bir solenoid, uak yerdeyken manivelay DOWN pozisyonunda kilitler. 1.4.2. Acil Durum ni takm ama/geri toplama sisteminde bir arza ya da uak hidrolik sisteminde bir basn dklnn meydana gelmesi durumunda ini takmlar normal altrma ile almayabilir. Bu gibi acil durumlarda ini takmlarnn alp kilitlenebilmesi iin sistemde el ile ama mekanizmas bulunur. 1.5. Gstergeler ve Uyarlar ni takm hareket ve pozisyonlar kokpitteki lambalarla takip edilir. Bu lambalar ini takmlarnn ak, kapal ya da hareket halinde olma durumlarna gre ayr indikasyonlara sahiptir. Her ini takm dikmesinin lambas ayrdr. ekil 1.2 de gsterge lambalar gsterilmitir.
SAYFA 474
Y/T: REV:
ekil 1.2: ni takm gsterge lambalar ni takmlarna ait gstergeler almad ya da doru altndan emin olunmad durumlarda ini takm pozisyonunun takip edilebilmesi iin grsel kontroller yaplr. Bunlar, ini takmlarnn akta ya da kapalda olduunu gsteren pimleri, izgilerini ve grme pencerelerini ierir. Takip yntemi ve grme pencerelerinin zellikleri uaktan uaa deiiklik gsterir. Bu indikasyon sistemlerine genel olarak visual check (grsel kontrol) ad verilir. 2. TEKERLEKLER VE LASTKLER 2.1. Uak Tekerlekleri Uak tekerlekleri jant olarak adlandrlmaktadr. Jantlar alminyum alamdan yaplr. ki para halinde olmaktadr. Fren sistemi i jantta bulunur.
Resim 2.1:Jantn genel ekli Jantlar ok sayda civatalarla birletirilir. Hava basn supab zerinde bulunan sensrler vardr. Bu sensrler jant zerinde eer s varsa kokpite bilgi gnderir. Resim 2.1 de jantn genel ekli gsterilmektedir.
SAYFA 475
Y/T: REV:

2.2. Uak Lastikleri
ekil 2.1: Lastik yaps Uan yer ile ilikisini salayan tekerleklerin ana elemanlar lastiklerdir. Lastikler, uak kullanmlar iin zel kauuk esasl malzemelerden imal edilirler. ni takmlar dikme pistonlarna alaml elikten yaplm jantlar ile balanrlar. Uak lastikleri ar yk tamaya maruz kald iin yksek mukavemetli ve minumum boyut ve arlkta imal edilmektedir. ekil 2.1 de lastik yaps gsterilmektedir. Jant ve lastiklerin teknik salamlklarnn kalk ve ini fazlarndaki nemi byktr. Bir jant krlma veya lastik patlama olay, ini ve kalkta uan dengesini bozaca gibi, uakta byk hasarlarn oluumuna neden olur. Bu sebeple, jantlar servise verilmeden nce, kontrollerinin dikkatli olarak yaplmas; lastik hava basnc, lastik ekli ve yapsnn lastik mevzuatlar limitleri ierisinde olmas gerekir. ekil 2.2 de lastik ve tekerleklerin genel grn verilmitir. Lastikler ini srasnda yaplan frenleme neticesinde ok byk anmaya maruz kalr. Bu anma limitleri lastik talimatlarnda belirtilen anma limit ve artlarn aarsa uaktan sklerek atelyye iade edilir. Lastiin durumuna gre ya kaplamaya gnderilir ya da kal (imha) edilir. Lastikler, ar scaklk sebebiyle artan basntan korunmalar iin fuse plug (sigorta tapa)larla emniyetlendirilmitir. Uak lastikleri ar ykler ve yksek sratler iin dizayn edilmelerine ramen yanal ykler iin tasarlanmamlardr.
SAYFA 476
Y/T: REV:
ekil 2.2: Lastik ve tekerlek genel grn Lastikler nitrojen gazyla iirilmelidir. Nitrojen hem operasyon srasnda aa kan sy drr hem de bir acil durum ya da ar snma durumunda yangn riskini azaltr; termal pluglarn nceden patlayp ar basntan dolay meydana gelebilecek bir zarar nler. Lastik basnc gnde en az bir kez lastikler souk iken llmeli, uu ncesi ve uu aralarnda lastiklerin durumu mutlaka gzden geirilmelidir. Lastikler genellikle yabanc madde (FOD) ya da ar snmadan hasar grr. Ar snmann nedenleri ise yetersiz lastik basnc, uzun taksi yksek taksi srati, keskin vehzl dn ve de yksek fren scakldr. Bakm temel olmakla birlikte uu ekibi de lastiklere gereken nemi gstermelidir. dealde 450 lik bir dnte taksi hz 15 kts 900 lk dnte ise 10 kts gememeli, frenler pompalanmamal ve devaml oalarak baslmamaldr. nite deyer srat ne kadar dk olursa kan s da o kadar az olacaktr. Lastik lleri in veya mm cinsinden verilmektedir. Bu ller lastiin zerindedir. rnein F5 uanda ;
SAYFA 477
Y/T: REV:

2.2.1. Lastiklerin Uaktan Sklme Sebepleri Lastiklerin uaktan sklmesi iki sebepten kaynaklanmaktadr. Bunlar; Emniyetli uu artlarn salamak Lastii ekonomik mr kadar kullanmak. Emniyetli uu havacln en nde gelen prensiplerindendir. Ancak uu emniyeti salamak iin bir paray gereinden az kullanarak atmak da iletmecilik bakmndan ok yksek maliyetlere erien masraflar meydana getirir. Lastii ekonomik mr kadar kullanmak; kaplamaya uygun artlara kadar lastii kullanma ve lastiin mrne gre maksimum sayda kaplama yaplmasn ifade eder. 2.2.2. Lastik mrleri Uak lastiklerinin mr, imal tarihinden itibaren pervaneli uaklar iin 5 yl, jet uaklar iin 7 yldr. Normal bir yeni lastik ortalama 100-120 ini says sonunda kaplamaya gnderilir. Kaplamal lastik 80-120ini says kadar kullanlr. 6-7 defa kaplama yaplm lastik tekrar kullanlmaz. 2.2.3. Lastiklerin Depolanmas Lastikler karanlk, serin ve kuru haval yerlerde depolanmaldr. Lastiin bulunduu ortamda kuvvetli hava akm olmamal, nem ve pislik bulunmamaldr. Lastiklerin depolama sahas iin karanlk alan seilmelidir.
SAYFA 478
Y/T: REV:
3. Fren Sistemleri Fren sistemleri, yerde uan istenilen yerde durdurulabilmesi, ynnn deitirilmesi, uak yere indikten sonra hznn drlmesi ve havada tekerlek hareketlerinin denetlenebilmesi iin uak hidrolik sistemlerine dahil edilmitir. Sistemde kullanlan frenler, uak tipine gre deiiklik gsterir. ekil 3.1 de bamsz bir fren sistemi gsterilmitir.
ekil 3.1: Tipik bir bamsz fren sistemi Genel olarak bir fren sistemi; fren pedallar, kontrol valfi ve fren nitelerinden oluur. Sistemin en deerli eleman kukusuz fren niteleridir. Fren nitelerini meydana getiren rotor ve stator diskleri sya dayankl farkl malzemelerden imal edilir. Scaklk deerlerinin istenilen limitlerde tutulmas iin, sisteme gstergeler ve soutma fanlar eklenmitir. Resim 3.1 de karbon diskler gsterilmitir.
SAYFA 479
Y/T: REV:
Resim 3.1:Fren statorundaki karbon diskler Uaklarda fren sistemleri; tekli, iftli ve kark diskli; paral rotorlu veya genileyen tp tipli ekilleri bulunur. Bu diskler, hidrolik pistonlar ve geri dn yaylar ile altrlrlar. alma srasnda diskler anr. Bu anmalar anma indikatr (wear indikatr) sayesinde belirlenir anama olutukca indikatrnde boyu ksalr.
Resim 3.2:Fren diski anma indikatr 3.2. Uak Frenleri 3.2.1. Normal Fren (normal brake) Kokpitte bulunan rudder pedallarna baslarak alr. Pedala baslarak hidrolik basn artrlr. Hidrolik basn etkisi ile rotor stator ile temas eder. Bu fren tipi bamsz bir fren eklidir. 3.2.2. Kayma nleme Freni (anti-skid brake) Uan inite tekerleklerini kaydrmadan ve kilitlemeden hzn yavalatan frendir. Bu fren sisteminin kendine ait bir devresi vardr. 3.2.3. Otomatik Fren Baz uaklarn ini ve kalk esnasnda pilotlara den grevler mmkn olduunca azaltlmtr. Bu durumun balca amac, meydana gelebilecek anormal

durumlarda oluabilecek panik ortamnda uak emniyetini salamaktr. Otomatik fren de pilotlara den ileri azaltmak iin gelitirilmi bir sistemdir. Sistemin grevi, inite ve kalkta uak hzn anti skid kayma nleme fren sistemi ile ua yavalatmaktr. Sistemin kullanlabilmesi iin anti skid kayma nleme fren sistemine elemanlar ilave edilmitir. Bu elemanlarn balcalar bir kontrol nitesi ile bir seme dmesidir. Kontrol nitesi sistemi ynetir. Seme dmesi ise fren iddetini ayarlar. ekil 3.2 de otomatik fren sistemi gsterilmitir. 3.2.4. Park Freni Kokpitte uak tiplerine gre deiik yerlere yerletirilmi kumandalarla altrlan bir park freni sistemi sayesinde uaklarn yerde sabit kalmas salanmtr. ekil 3.3de park fren sistemi gsterilmitir. 3.2.5. Uu Freni Uak yerden kalktktan sonra ini takmlar toplanrken tekerlekleri frenlemek iin uu freni otomatik olarak alr. Bu sistemin kullanm amac dnmekte olan tekerlekte jiroskopik etkilerin oluumunu nlemektir. 3.2.6. Acil Fren Birden fazla hidrolik sistemi bulunan uaklarda fren sistemleri en az iki sistemden beslenir. Sistemlerin birinde basn olmad zaman, dier sistem fren iin kullanlr. Byle bir uygulama acil fren kullanmn tekil eder.
SAYFA 481
Y/T: REV:
ekil 3.2: Otomatik fren sistem emas
ekil 3.3: Park fren sistemi 4. DREKSYON (STEERNG) SSTEM


4.1. Sistemin almas Bu sistem, burun ini takm tekerleklerinin yerde ynlendirilmesini salar. Uaklarn yer hareketlerinde ana tekerleklere fren uygulanmadan ynn deitirmek iin bu sisteme ihtiya duyulur. Bu sisteme kumanda volanlar ile ya da rudder pedallar ile kumanda edilir. ynlendirme ilemi dk sratlerde pedallar ile, yksek sratlerde volan ile yaplmaktadr. ekil 5.1 de direksiyon sistemi gsterilmitir. Direksiyon sistemi sadece uak yer modundayken hidromekanik olarak alr. Hidrolik basnc olmad zaman sistem burun ini takm tekerleini ntr pozisyonda tutar. Tekerleklerin serbest dnmesi gerektiinde (towing ilemleri iin) sistemde bulunan bir by pass valfi, sistemi devreden karr. Fren sistemi ile birlikte almasnda bir tekerlek frenlenir, dieri ise serbest braklarak ynlendirme ilemi yaplr. ekil 4.2 de frenleme ile dn gsterilmitir. Kk uaklarda buruna bastrlarak ynlendirme salanr.
ekil 4.1: Steering Sistemi
SAYFA 483
Y/T: REV:
11.14 Iklar
SAYFA 484
Y/T: REV:

11.14.1.IIKLAR Uaklarda aydnlatma sistemleri genellikle blm halinde incelenir. 1. Harici aydnlatmalar ( Exterior lighs) 2. Dahili aydnlatmalar ( nterior lights) 3. Acil durum aydnlatmalar ( Emergency lights) olarak sayabiliriz. Bu aydnlatmalar da birok blmden oluur. Aydnlatmalar uan imalat firma ve modele gre detayda baz farkllklar gsterebilir. Burada sz edilen bu aydnlatma trlerini ve blmlerini inceleyeceiz. 11.14.1.1. Harici: navigasyon, ini, taxi, buz. Harici aydnlatmalar uan d blmlerinde olup, uan ini, kalk ve uuu srasnda uan dier uaklar tarafndan grlebilmesi (ba ve kuyruk pozisyonlar) uan ve pilotlarn grn salamak amac ile kullanlr. Harici aydnlatma genellikle u blmlerden oluur: Kanat aydnlatmalar (wing illumination ) Seyrsefer aydnlatmalar ( navigation lights) Pist gr aydnlatmalar ( runway turnoff) ni aydnlatmalar ( landing lights) Taksi aydnlatmalar ( taxi lights) arpma nleyici aydnlatmalar ( anti collision) Logo lambalar
ekil Harici aydnlatma blmleri
SAYFA 485
Y/T: REV:
konumlar
ekil
1.1.
Harici
aydnlatma
lambalarnn
imdi bu aydnlatma blmlerini ksaca inceleyelim: 11.14.1.1.1. Kanat Aydnlatmalar Kanat aydnlatma lambalar kanatlarn gvde ile birletii yerdedir. Kanat aydnlatma lambalar kanat hcum kenarlarn aydnlatarak pilotun buz oluumunu gzlemlemesini salar. Gvdenin sanda ve solunda bulunan halojen yapda lambalardr. Kontrolleri P5 bast panelde bulunan ift fonksiyonlu wing switch ile yaplr. Beslemeleri 28 volt AC ground service bus tan yaplr.
ekil 1.2. Kanat Aydnlatma Devresi 11.14.1.1.2. Navigasyon- Seyrsefer (pozisyon) Aydnlatmalar ( Navigation lights) Uaklarda seyrsefer klar uan yn ve istikametini, yani uan pozisyonunu belli ederler. Genellikle iki nde bir arkada olmak zere lambadan oluur. ndeki lambalar birbirinden mmkn olan en uzak konumlara yerletirilmesi iin kanat ularna yerletirilir. Sa kanat ucundaki lamba yeil, sol konumdaki lamba ise krmz

renktedir. Bu lambalar 110 lik bir alan kapsayacak ekilde aydnlatma salar. Arka lamba ise beyaz renkte ve her iki tarafta 70 llik bir alan kapsar. Kumandas ba st panelde (P5) bulunan konumlu (ON-OFF-ON BAT) switch ile yaplr. alma gerilimi olan 28v ACyi ana yk merkezindeki (P18 panel) 2 numaral transfer bustan alr. AC sistemde sorun olmas durumunda ise kumanda switch in ON BAT konumuna alnmas ile 28V DC batarya bustan alr.
SAYFA 487
Y/T: REV:
ekil 1.3. Navigasyon Aydnlatma Devresi
Resim 1.1 Baz uak klar
SAYFA 488
Y/T: REV:

11.14.1.1.3. ni (landing) aydnlatmalar ni klar uan piste inii ve kalk srasnda pilotlarn pisti rahat bir ekilde grebilmelerini salar. ni klar otomobillerdeki farlara benzer fakat daha youndur. I younlatrmak iin parabolik reflektr kullanlr. Sabit ve toplanabilir ini klar olmak zere iki tiptir. Sabit ini klar kanat kk ksmlarnda, toplanabilir ini klar gvde altnda ram havas giri panelleri yaknnda bulunur. Toplanabilir ini klar hava akna kar koyabilecek kk bir motor ile hareket ettirilir.
Resim 1.2. ni (landing) aydnlatmalar 11.14.1.1.4. Pist gr klar Pist gr lar kanat kknn hcum kenarna yerletirilmitir. Bu parlak lambalar taksi ve pistten klarda yan ve n aydnlatmay salar. yi aydnlatmann olmad havalimanlarnda kullanldr fakat dier yerlerde gereksizdir. Uu esnasnda daha ok aydnlatma gerekiyorsa ayrca kullanlabilir. Kontrolleri P5 paneldeki switchlerden yaplr. Kanat alma gerilimleri P18 ana yk kontrol merkezindeki buslrdan salanr. 11.14.1.1.5.Taksi klar Taksi klar pilotlarn taksi hareketi esnasnda pisti net ekilde grmelerini salar. ou uaklarda n ini takmnn dikmesine yerletirilmitir.
SAYFA 489
Y/T: REV:
Resim 1.3. Taksi Iklar
ekil 1.4. ni, Taksi Ve Pist Off)Aydnlatmalar Balant Devresi.
Gr(Landing,
Taxi,
Runway
Turn
SAYFA 490
Y/T: REV:
Resim 1.4. D Aydnlatma Kontrol Paneli 11.14.1.1. 6. arpma nleme klar ( Anti-collision lights) arpma nleme aydnlatmas, uan dier uak mrettebat tarafndangrlebilmesini salamak amacyla dizayn edilmitir.. Gvdenin st ve alt tarafnda olup (uan byklne gre konumlar deiir), akar (strobe) tiptir ve krmz lenslere sahiptir. Dner k grnts vardr. akma ilemi iin dk basnta xenon gaz ile dolu cam veya quartz kullanlr. Tpn ierisindeki iki elektroda yksek bir voltaj uygulandnda art bir devre tetiklenir. Tp ateleyecek akm bir kapasitr iinde arj edici devre aracl ile depolanr. Art devre uaktan ald dk voltaj yksek voltaja evirerek kapasitr arj eder. Bir tetikleyici devre aracl ile tp atelenerek akma ilemi gerekletirilir.. Kumandas yine P5 paneldeki on-off konumlu anti collision switchinden yaplr.
Resim 1.5. Anti collision lights
SAYFA 491
Y/T: REV:

11.14..2. Dahili: kabin, kokpit, kargo Uaklarda dahili aydnlatmalar (interior lights), Yolcu kabin aydnlatmalar ( passenger compartment lights) Uu kompartman (kokpit) aydnlatmalar ( flight compartment lights )
Kargo ve servis kompartman aydnlatmalar olarak e ayrmak mmkndr. Uan tip ve modeline gre bu blmler ierisinde birok aydnlatma trleri vardr. imdi bu aydnlatma eitlerini inceleyelim. 11.14.2.1. Kokpit aydnlatmalar Kokpit aydnlatmalar Kokpit genel aydnlatmalar
Gsterge panelleri aydnlatmalar olmak zere iki ana ksmdan olumaktadr.
Resim 2.1. Uu Kabininin Grn
Bu blmde aydnlatmadaki ama pilotlara alabilmeleri iin uygun ortam salamaktr. Dome light (tepe ) kokpitin genel aydnlatmasn salar. Ka hizas denen ykseklikte (light shield) pilotlarn arka plan (background) klar bulunmaktadr. Gsterge panelleri, yedek gsterge aydnlatmalar, sigorta panelleri yine kokpitte aydnlatlan blmlerdir.
SAYFA 492
Y/T: REV:
ekil 2.1. Tepe klar Uu kiti lambas uak iinde herhangi bir yere aydnlatma gerektiinde kullanlan ve istenilen yere ynlendirilebilen bir aydnlatma cihazdr.
ekil 2.2. Uu kiti lambas
SAYFA 493
Y/T: REV:

Harita klar kaptan ve yardmc pilota herhangi bir yazy okurken veya harita gibi dokmanlar incelerken g istedikleri yere odaklamalarn salar.
Resim 2.2. Harita klar Gsterge panel aydnlatmalar ( instrument panel) paral olup, ayr ayr kontrol edilir. Panel aydnlatmalar transfer bus-1 ve transfer bus-2den salanan 28V AC ile gerekletirilir. Aydnlatma miktar oto trafolarnn alma gerilimini ayarlamalar ile deitirilip, istenen dzeyde ayarlanabilir.
ekil 2.3. Instrument Panel Lighting

Resim 2.3. Captain's Lighting Panel Panellerdeki sigorta aydnlatmalar P6 ana yk merkezinde daha ok sigorta olduu iin l, P18 ana yk merkezi ise ikili aydnlatma ile aydnlatlr. Kumandalar P5 bast panelden, beslemesi 2 numaral transfer busdan 28V AC olarak gerekletirilir.
SAYFA 495
Y/T: REV:
ekil 2.4. Circuit Breaker Lighting
11.14..2.2. Yolcu Kabini Aydnlatmalar Yolcu kabini aydnlatmalar genel olarak tavan ve pencere aydnlatmalarndan oluur. Antre giri ve eik aydnlatmalar giri kaplar iin ilave aydnlatmalardr. Dier kabin aydnlatmalar ise tuvalet klar, yolcu ikaz klar, yolcu okuma klar, hostes arma klar olarak saylabilir. Giri antre aydnlatmalar: n ve arka olarak iki blme ayrlr. Her iki blmde giri aydnlatmasnda ikier fluoresant lamba bulunur. Bunlar enerjisini 115 V AC olarak P 18 paneldeki ground service bustan alr. Yine n ve arkada birer adet bulunan eik klar enerjisini 28V AC olarak P18 paneldeki 28V AC ground service bustan alr. Uak yerde servis durumunda iken harici g girii olmas durumunda ise giri aydnlatmalar hem n hem arka girite bulunan 28V DC ile alan klar ile yaplr. Bu klar enerjisini 28V DC olarak P6 panelde bulunan 28 V DC hot batarya bustan alr. Bu aydnlatmalarn kumandas n ve arka hostes hizmet panellerindeki switchler ile yaplr. Tavan (ceiling) aydnlatmalar iin kullanlan fluoresant lambalar, bagaj blmelerinin st tarafnda kabin duvarna doru monte edilmitir. n hostes hizmet panelindeki switchler ile kontrol edilen tavan aydnlatmalar, istenildiinde 28V AC gerilim ile lo (dim), istendiinde 115 V AC gerilim ile parlak alma seeneine sahiptir.

Yolcu uyar klar genellikle adettir. Bunlar: Emniyet kemerlerinizi balayn (Fasten seat belts) : Gerekli durumlarda yolcular emniyet kemerlerini balamalar iin uyarmak amac ile kullanlr. Her yolcunun, yolcu ikaz aydnlatma nitesinde bulunur. P5 paneldeki konumlu ( on-auto-off) konumlu switch ile kumanda edilir. No smoking (Sigara imeyiniz): Gerekli durumlarda yolcularn sigara imemelerini, iiyorlarsa sndrmelerini salamak amac ile kullanlr. Her yolcunun, yolcu ikaz aydnlatma nitesinde bulunur. P5 paneldeki konumlu (on-auto-off) konumlu switch ile kumanda edilir. Return to Seat (Koltuunuza dnn-oturun): Gerekli durumlarda yolcularn ayakta bulunmalarn engellemek iin kullanlr. n ve arka tuvaletlerde bulunur. P5 paneldeki konumlu (on-auto-off) konumlu switch ile kumanda edilir. Yolcu ikaz klarnn balant devresini incelediimizde unlar gryoruz: 1. No smoking rle iki durumda enerjilenir. Birincisi no smoking switchinin ON konumuna alnmas ile, ikincisi bu switch AUTO konumda iken ini takm kolunun DOWN konumuna alnmas ile. Bu iki durumda no smoking rlesi 28 V DC bus-2 den gelen akmn, switchlerin zerinden aseye ulamas ile enerjilenir, kontaklarn kapatr. 28V AC trf bus-1 den gelen akm kapanan no smoking rle kontandan geerek, no smoking lambalarnn yanmasn salar. 2. Seat belt rle de no smoking rle gibi iki durumda enerjilenir. Birincisi seat belt switchlerinin ON konumuna alnmas ile, ikincisi bu switch AUTO konumda iken flaplarn sarkk olmas, flap switchinin NOT UP konumunda olmas ile. Bu iki durumda seat belt rlesi 28 V DC bus-2 den gelen akmn, switchlerin zerinden aseye ulamas ile enerjilenir, kontaklarn kapatr. 28V AC trf bus-1 den gelen akm, kapanan no seat belt rle kontaklarndan geerek, fasten seat belt ve return to seat klarnn yanmasn salar.
SAYFA 497
Y/T: REV:
ekil 2.5. Yolcu kaz Iklar
Resim 2.4. Yolcu kaz Iklarnn Kumanda Paneli
SAYFA 498
Y/T: REV:
Resim 2.5. Yolcu Kabini Iklarndan Zemin Aydnlatma Kumanda Paneli Yolcu okuma klar her bir yolcu uyar nitesinde ( PSU) adet okuma lambas bulunur. Her bir lamba kendisine ait push buton tip switchler ile kumanda edilir. Bu lambalarn alma gerilimi 28V olup, sabittir. Yani klarn k aks yolcular tarafndan deitirilemez
ekil 2.6. Yolcu Okuma Lambalar

Resim 2.6. Yolcu okuma lambalar 11.14..2.3. Kargo ve Servis Kompartman Aydnlatmalar Kargo ve servis kompartman aydnlatmalarnn amac, kargo tama, ykleme, boaltma ve dier servis hizmetlerinin salkl olarak yaplabilmesi iin uygun ortamn salanmasdr. Kargo kompartmannda ini takmlar blgelerinde ve dier servis kompartmanlarnda tepe lambalar ve projektrler (domeflood ) mevcuttur. Kompartman, aydnlatma blmleri ve k saylar: Burun ini takm yuvas: 2 Burun alt kompartman: 3 n kargo kompartman: 5 Elektronik kompartman: 2 A/C kompartman: 9 Ana ini takm yuvas: 2 Arka kargo kompartman: 6 APU kompartman: 1 Arka aksesuar kompartman: 2
ekil 2.7. Kargo Kompartman Aydnlatmas 11.14.3. Acil durum Acil durum ( emergency) aydnlatmalar, k uyar klarn ve k yolunu normal gcn olmad durumlarda otomatik olarak devreye alarak aydnlatrlar. Bu aydnlatmalar uu kompartman ve yolcu kabininde olduu gibi, uan d gvde ksmnda da mevcuttur.
SAYFA 501
Y/T: REV:
ekil 3.1. k klar Yolcu kompartmannda bulunan emergency klar, deme ve bagaj ksmlarnda yer alrlar. Kabin tahliyesi srasnda, kabin ierisinde duman vs. gibi nedenlerle gr kayb olmas halinde, normal klar yetersiz kalabileceinden, yolcu ve personeli yol gstermesi amac ile deme aydnlatma klar konmutur ( floor proximity lighting). Bu sistem gcn batarya buslardan alr ve emergency klar aktif olduu srece devrede kalr. Kzak klar uan etrafndaki k blgelerini aydnlatr. Kzak klar tm k yzeylerinin d ksmnda bulunurlar.
ekil 3.2. Ka kzaklar klar

11.15 Oksijen
SAYFA 503
Y/T: REV:

1. Oksijen Sistemine Genel Bak Oksijen, uaklarda aadaki sebeplerle kullanlabilir; Uan i basnc azaldnda Acil durumlarda lk yardmda
htiya halinde kullanlmak zere uaklarda farkl blmde oksijen sistemi bulunmaktadr. Uu ekibi oksijen sistemi Yolcu oksijen sistemi Tanabilir oksijen sistemi
Uu ekibi oksijen sistemi dier sistemlerden bamszdr. Yksek basnl gaz sistemidir. Sivil ve askeri uaklarda mutlaka bulunmas gerekmektedir. Ayrca askeri sava uaklarnda bu sistem dorudan pilotlara zel maskelerden verilmektedir. Bunun sebebi ise bu uaklarn kabinlerinin basnlandrlmamasdr.
Resim 1.1: Askeri sava uaklarnda kullanlan oksijen maske ve balantlar Uu ekibi oksijen sisteminde kullanlan oksijen silindirleri genelde aviyonik kopartmann da veya n kargo kompartmannn sa tarafnda bulunur. evresi temiz, yalardan ve sdan uzakta bulunmaldr. Manifoldtan boru ve hortumlarla uu ekibi oksijen maskelerine oksijen gnderilir. Yolcu oksijen sisteminde ise kimyasal oksijen jeneratrleri kullanlr. Jeneratrler yolcularn ba zerinde yolcu servis nitesindedir (Passanger Service Unit-PSU). Her kimyasal jeneratr ayr ve 2 ile 4 adet oksijen maskesini besleyebilir. Maskeler esnek borularla kimyasal oksijen jeneratrlerine baldr. Tanabilir oksijen sistemleri ise ilk yardm amacyla uan k blmelerinde ve btn ekipmanlarn zerindedir. Oksijen renksiz, kokusuz, tatsz ve yanmayan bir gazdr. Ancak oksijen yanmann meydana gelebilmesi iin olmazsa olmazlardan biri olarak bilinen YAKICI GAZDIR. Tm yanmalarda mutlaka oksijen vardr. Yangnlarn meydana

gelmesi, malzemeler zerinde korozyonun oluumu ve motorlar iinde yanmann meydana gelmesi gibi rnekler artrlabilir. Oksijen, organizmann en nemli ihtiyalarndan olduu gibi ileyiinin de en byk yardmcsdr. nsan vcudundaki her bir hcrenin canlln srdrebilmek iin enerjiye ihtiyac vardr. Bu enerji, besin elerinin ve oksijenin kullanlmasn gerektiren bir dizi kimyasal olay sonucu salanr. Hcre, ierisinde bulunduu sv ortamdan glikoz(eker) ve oksijeni alr. Bu maddeler hcre dzeyine kadar kanla tanr. Glikozun hcre ierisinde paralanmas ile sonulanan kimyasal olaylar sonucunda aa kan enerji insan vcudunda depolanr. Bu da bir oksitlenme ya da yanma olaydr. Ayrca insan hayat iin baka bir nemi de vcuttaki kan temizleyebilmesidir. Ala, susuzlua ve uykusuzlua uzun sre dayanabilen insanlar oksijensizlie dayanamaz, eer 3-5 dakikadan uzun sre solunum durursa hayatlar tehlikeye girer. zellikle beyin dokusunda olmak zere balayan doku zarar lmle sonulanabilir. Daha sonra bahsedeceimiz hipoksiya ve anoksiya gibi rahatszlklar ortaya kar. Bilindii gibi atmosferdeki havann ierisinde %78 azot, %21 oksijen ve %1 dier gazlar bulunur.
ekil 1.1: Atmosferde bulunan gaz oranlar Gazlarn yzde oran her ykseklikte ayndr. Ancak gazlarda ykseklik arttka basn ve younluk ters orantl olarak azalacaktr. Basn ve younluun azalmas ile birlikte oksijenin ve dier gazlarn orannda bir deiiklik olmaz yine oksijen oran % 21 dir. Ancak bulunulan seviyede oksijenin younluu az olduundan ektiimiz havann ierisindeki oksijende az olacaktr. ekil 1.1de: atmosferde bulunan gaz oranlar grlmektedir. ekil 1.2de grld gibi ykseklik arttka oksijenin younluu hava ierisinde azalmaktadr. En uygun oksijen miktar deniz seviyesindedir. nk insan vcudu iin yeterli miktar da oksijen vardr. Onbin feetde bu orann 2/3, onsekizbin feetde yars kadardr.
SAYFA 505
Y/T: REV:
ekil 1.2: Ykseklik ve gazlarn younluklar arasndaki iliki Basncn azalmas ile oksijen miktar da azalr. Aadaki tabloya baktmzda, deniz seviyesinde basn 760 mm civa basncnda iken oksijenin bu deerdeki oran; (%21=0,21) Oksijenin Oran = 760 X 0,21 = 159 dur. Dikkat edilirse, normal basn azaldka oksijende basnca bal olarak mm civa basnc cinsinden azalmaktadr.
Tablo 1.1: Yksekliklere bal olarak atmosferik basn ve oksijen basn oran Ykseklik arttka younlua bal olarak oksijen miktar azalacandan, insanlarda bir takm rahatszlklar meydana gelecektir. Oksijen yetersizlii ile hipoksiya ad verilen rahatszlklar balar. Bu rahatszlk beyin ve sinir sistemlerinde etkili olur. Bol miktarda alnm alkol ve uyuturucu etkisine sahiptir. Hipoksiya adn verdiimiz rahatszlklar normal insanlar iin sekiz bin feet civarnda balar. lk belirtileri tembellik, uyuukluk, tepkilerdeki yavalama ve uyuma isteidir. Geceleri bu deer 5000 feete kadar der. Bunun sebebi ise gzdeki retinann erken yorulmasdr. Yaklak 15000 feetde bu belirtiler daha ok artar. Hareketler ok yavalar, ayakta uyuma, yanl karar verme ve konuma, ayaa kalkma gibi basit grevleri yerine getiremez. 20000 feet ykseklikteki basnca ve oksijen eksikliine maruz kalan bir pilot gstergeleri okuyamaz, duyamaz, karar veremez ve genel fiziksel hareketlerini kaybeder. Daha ykseklere kldnda ise lm kanlmaz olur. Akcier iindedeki alveol ad verilen baloncuklarn patlamas ile akcierler grevini yapamaz ve lm meydana gelir.

Oksijensiz ortamda fazla kalndnda ise kalp krizi, fel, kalc tik gibi rahatszlklar meydana gelirse, bu tip rahatszlklara da anoksiya ad verilir. Tabi ki insanlarn yaps, ya ve hastalklar yukardaki rahatszlklarda etkili olur. Ancak uaklar yksekte umak zorundadr. Birinci ve en nemli neden bir uan evresindeki hava miktar ne kadar az olursa srtnme de o kadar az olacaktr. Bu nedenle, uak ne kadar yksee karsa o kadar az hava ve bir o kadar da az srtnme (drag) demektir. Gaz trbnli motorlar daha seyrek hava olan ortamlarda yakt ynnden daha ekonomiktirler. Ayrca hava srtnmesinin azalmas uak gvdesine daha az yk bindirir, daha fazla srat yaplabilir. Uaklarn azami hzlar ok ykseklerde llen hzlardr. Deniz seviyesinde bu hz yapamazlar, yksek hz sz konusudur gvdede hasar meydana gelebilir.
Resim1.2 : Birok avantajndan dolay uaklar yksekten umak zorundadr
Ayrca yksekten umak birok atmosfer olaynn cereyan ettii tabakadan yukarda olmay salad iin hava olaylarndan yamur, bora, frtna trblanstan etkilenme derdi olamaz. Daha rahat ve sarsntsz bir seyir sunar. 1.5. Havaclk Oksijeni Endstride tip oksijen kullanlmaktadr. Bunlar; Havaclk Oksijeni Tbbi Oksijen Kaynak Oksijeni Havaclk oksijeni olduka kuru olduundan ykseklerde donma gibi bir tehlike oluturmaz. Bu sayede valflerde buzlanma meydana gelmedii gibi korozyonuda ortadan kaldrr. Ayrca oksijen tplere doldurulurken tamamen temizlenerek doldurulduu iin tkanma veya kirlenme yapmaz. Tbbi oksijen ierisinde su tanecikleri bulunduundan havaclkta tercih edilmez. Kaynak oksijeni kesinlikle kullanlmaz. nk sadece kaynak amal olduu iin kirlidir ve sistemde tkanma yapar. Havaclk oksijeni yeil renkte tplerde ve zerinde AVIATIOR BREATHING OXYGEN etiketi bulunur. ekil 1.3de oksijen tipleri grlmektedir.
SAYFA 507
Y/T: REV:
ekil 1.3: Oksijen tipleri 1.6. Oksijen Elde Edilmesi Oksijenin elde edilmesini de endstriyel ve laboratuvar amal olmak zere iki ynden incelemek gerekir. Endstride oksijenin en nemli elde edildii yer atmosfer havadr. Havann hacimce % 78 i azot, % 21 oksijen ve %1 i argon, neon, karbondioksit, su buhar gibi teki gazlardr. Hava -196C nin altna soutulacak olursa svlar. Daha sonra sv hava buharlamaya braklacak olursa -196C de azot uzaklar, geride oksijen kalr. Oksijen iindeki dier gaz ve yabanc maddeler aamal buharlatrma ile uzaklatrlr. Oksijen gaz183 Cde tamamen sv halde olur. Elde edilen oksijen gaz tanklara doldurulur ve daha sonra kullanlmak zere saklanabilir. 2.Uu Ekibi Oksijen Sistemi Uu ekibi oksijen sitemi, uu ekibinin, tp iinde depolanan basnl oksijen ile ani basn dm, zehirli gaz ve duman durumunda ihtiyacn karlar. Uu kabini ykseklii 12.000 feete getii zaman devreye girer. Ayrca uu kabini ierisinde zehirleyici gaz veya duman varsa kullanlr. Askeri ve sivil uaklarda yerleri ve sistemleri farkl olsa da her personelin kendine ait maskesi vardr. Maskeler hari bu sistemin paralar elektronik kompartmanndadr. Uu ekibi oksijen sistemi yaps aadaki ekildeki gibi yerletirilmitir. Uu ekibi oksijen sistemi; oksijen tpleri, basn reglatrleri, ama-kapama valfleri, yksek basn dearj ve indikatr, basn gstergeleri, oksijen datm hatt, tp doldurma hatt, oksijen maskelerinden meydana gelmitir. ekil 2. 1de: uu ekibi oksijen sistemi emas grlmektedir.
SAYFA 508
Y/T: REV:
ekil 2. 1: Uu ekibi oksijen sistemi emas 2.2.1. Oksijen Tpleri Uu ekibi iin gerekli olan oksijeni depolar. Uaklarda saylar bir ve birden fazla olabilir. elik veya kompozit malzemelerden yaplrlar. Kompozit tplerin mr 15 yl, elik tplerin mr 10 yldr. Ancak bu sreler kullanm yeri ve ekline gre deiebilir. Belirli periyotlarda retici firmann belirttii ekilde kaak testleri yaplmaldr.
Resim2. 1: Kompozit oksijen tpleri (solda) ve elik oksijen tpleri (sada) Genelde yeil renk olup askeri nakliye uaklarnda sar renktedir. zerinde BREATHING OXYGEN etiketi vardr. Resim 2.2 de eitli boylarda havaclk oksijen tpleri grlmektedir.
SAYFA 509
Y/T: REV:
Resim2.2 : eitli boylarda havaclk oksijen tpleri Uaklarda aviyonik kompartmannda, n kargo kompartmannn sa duvarna veya askeri uaklarda uu kabininin altnda yer alr. Uu ekibi oksijen tpleri 70 F (21 C) da 1850 PSI basnla doldurulur. Yolcu uaklarnda maksimum kapasiteleri 3200 litredir. ekil2.2; oksijenin tpnn aviyonik kompartmannda yerleimi grlmektedir.
ekil 2. 2: Oksijenin tpnn aviyonik kompartmannda yerleimi Oksijen tplerinin balca paralar: Ama kapama valfi Basn gstergesi Is dengeleyici Basn reglatr Basn ileticisi (tranducer) Yksek basn dearj hatt Uu kompartman ikmal hatt Tp Doldurma(ikmal) hatt Oksijen basncn 60-85 PSI a dmesini salar. zerindeki rahatlatma valfi ile ak hatt basnc 100 PSI den yksek ise alarak fazla basnl oksijenin dar atlmasn salar. Airbus tipi uaklarda tek para halinde iken Boeing uaklarnda nce basn drc daha sonra basn reglatr bulunur. Resim 2.3de oksijen basn reglatr grlmektedir.
SAYFA 510
Y/T: REV:
Resim2.3: Oksijen basn reglatr htiya halinde oksijenin datm hattna gidebilmesi iin tp ap kapayan valfdir. Is meydana gelmemesi iin yava alp kapanmaldr. Resim 2. 4: Oksijenin tp ama kapama valfleri (sadaki bilyal tip)grlmektedir.
Resim 2. 4: Oksijenin tp ama-kapama valfleri (sadaki bilyal tip) 2.2.4. Basn Gstergeleri Ama kapama valfinin pozisyonuna baklmakszn tpteki oksijen basncn gsterir. Ayrca tp zerinde bulunan basn transduceri ile uu kompartmanndaki basn gstergesine (EICAS, ECAM) ve doldurma nitesine elektriksel sinyal gnderilerek basn deerlerini verir.
SAYFA 511
Y/T: REV:
Resim 2. 5: Uu ekibi oksijen sisteminde kullanlan gstergeler Basn gstergeleri zerindeki renkler tpteki basncn durumunu gsterir. Krmz renk basncn yksek, yesil renk oksijenin var olduunu olduunu gsterir. Ideal oksijen basnc daha nce belirtildii gibi oksijen tplerinde 1850 PSI idi. Bu deer uak tipine gre 1500 ile 1850 arasnda deiir. Resim 2. 5de uu ekibi oksijen sisteminde kullanlan gstergeler grlmektedir. Ar scaklk veya baka bir sebeplerden dolay tplerde ar basn artnda, oksijen bu yksek basn dearj hatlarndan darya atlr. Yksek basn dearj hattna ait krlgan disk tp ar basntan korur. Oksijenin ar basnc durumunda disk krlrsa fazla olan oksijen dar atlacaktr. Oksijenin dar atlmas durumunda uak gvdesi zerindeki yeil indikatr diski dar atlarak tpte olabilecek herhangi bir problemi gsterir. Ar basn dearj hatt ama-kapama valfi ak veya kapal olsa da srekli olarak alr.
ekil 2. 3: Uu ekibi oksijen sistemi yksek basn dearj indikatr
Resim 2.6: yksek basn dearj indikatr


Basnc ayarlanm oksijenin maskelere ulamasn salayan hattr. Hat zerinde uu kompartmanndan kontrol edilen dk basn valfi bulunur. Oksijen datm hatlarnda kullanlan borular, sabit ve hareketli yerlerde kullanm ekline gre metal ve esneyebilen lastik hortumlardan yaplr. Tp doldurma hatt ve basn reglatrlerine kadar genellikle basnca dayankl metal, reglatrden maskelere kadar lastik veya alminyum borular kullanlr. ekil 2.4de uu ekibi oksijen sisteminin tpten itibaren uu kompartmanna dalm grlmektedir.
ekil 2. 4: Uu ekibi oksijen sisteminin tpten itibaren uu kompartmanna dalm 2.2.7. Tp Doldurma Hatt Basnc azalm veya boalm oksijen tplerinin doldurulmasn salayan servis balantlardr. Bu balant zerindeki ek valfler tpn ters akn engeller. Resim2.7de uu ekibi oksijen sistemi tp doldurma balants grlmektedir.
Resim2.7: Uu ekibi oksijen sistemi tp doldurma balants 2.2.8. Uu Ekibi Oksijen Maskeleri Uu ekibi oksijen maskeleri her uu ekibi elemanna ayr ayarlanabilir oksijen kayna ile beslenir. Maskeler uu kabini iinde uan tipine gre says bee

kadar kan zel kutulara yerletirilmitir. Maskeler aadaki paralardan olumutur. Sert plastikli burun korumas iirilebilen baa balama donanm Zrhl esnek oksijen ikmal hortumu Mikrofon balk ve radyo jack balants Koruma gzl Maske reglatr
Bu koruma pilot veya uu elemannn rahat konuabilmesi iin sert plastikten yaplr. Pilotun oksijeni rahat almasn salayp burnu da korur. Maske baa takldktan sonra ilgili krmz renkteki tutamaa basldnda esnek hortumlar oksijenle ierek uu personelinin ba ksmn kavrar. Bu sayede uu personelinin ba bykl ne olursa olsun maskenin ba tamamen kavramas salanr.2.2.8.3. Zrhl Esnek Oksijen kmal Hortumu Maskenin kutusundan personele rahat ulamasn salar. Kutudan sisteme baldr. Maskeye pilotun havaalan radar veya dier uaklarla irtibatn salamak amacyla maskeye eklenen alc vericilerdir. Burun korumasnn hemen zerindeki bu ksm hem pilotun rahat grn salar hem de gzlerini korur. Diluter Demand Regulator ismini alan bu reglatrler oksijen miktarn ayarlar. Yani 2 pozisyonu vardr. birinci pozisyonda nefes alndka oksijen gnderilir. kinci pozisyon ise acil modu olup srekli oksijen akn salar. Maskeleri kutularndan karabilmek iin krmz renkteki tutacandan ekilir.
SAYFA 514
Y/T: REV:
ekil 2.5: Uu ekibi oksijen sistemi maskesi 2.2.8.1. Sert Plastikli Burun Korumas
Resim2. 8: Uu ekibi oksijen sistemi maskesinin kapal ve ak durumu iirilebilen baa balama donanm yine krmz renkteki tutamaa baslarak iirilir. Maske tek elle iirilebilir. Baa balama donanm sistemdeki oksijen ile ier. Maske zerindeki reglatrden basn ayarlanr. Uu ykseklii istenilen seviyeye gelene kadar oksijen maskesi kullanlr.

Resim2. 8;de uu ekibi oksijen sistemi maskesinin kapal ve ak durumu grlmektedir. Oksijen paneli uu kompartmannda ba st panelinde P5tedir.Pilota oksijen tp basncn gsterir. Bu gsterge yuvarlak, klandrmal ve 1- 200 PSI basnc ler. Panel zerinde oksijen sistemini devreye sokmak iin kumanda alterleri de bulunur. Ayrca airbuslarda ECAM, boeinglerde EICAS ad veilen sistem indikatrlerinden de, kontrol edilebilir. ekil 2.6 da uu ekibi oksijen sisteminin ba st paneli ve ECAMdaki indikatrler grlmektedir.
ekil 2.6: Uu ekibi oksijen sisteminin bast paneli ve ECAMdaki indikatrler 2.5. Uu Ekibi Oksijen Sistemi Kontrolleri Uu ekibi oksijen sistemlerinin bakmlar yaplrken sistemde kaak testi, gsterge deerlerine ve yksek basn dearj indikatr olan yeil diskine baklr. Ayrca oksijen maskesinin aktiflii zerindeki OXY-ON bayra ilke kontrol edilir. Oksijen maskesi kutusu zerinde bulunan TEST/RESET LEVER kolu kaldrldnda kutu zerinde bulunan sar renkteki OXY-ON bayra alp kapanmas sistemin hazr olduunu gsterir. Yani sistem alyor demektir. Oksijen sistemi bakm zel dikkat ve temizlik gerektirir. Oksijen sistemleri temiz ve kuru tutulmal, tavsiye edilen temizlik malzemeleri kullanlmaldr. Ya, gres, kir ve dier patlayabilir maddelerin oksijen sistemine dokunulmasna izin verilmemelidir. Bu maddeler basnl oksijene maruz kaldnda tutuabilir ve patlamaya neden olabilir. Yangn ve patlama, kiileri yaralayabilir, ekipmana zarar verebilir ve hepsinden nemlisi uan dmesine sebep olabilir. Yolcu oksijen sistemi, yolcular ve kabin grevlilerine kabin basncnn dmesi durumunda oksijen salar. Yolcu oksijen sistemlerinin devreye girmesi ekilde olur. Kabin yksekliinin 14 000 feete ulamas(kabin basncnn dmesi) durumunda otomatik olarak almas Sevis ilemleri esnasnda koruyucu mandal anahtar ile teknisyen tarafndan manuel ile almas Uu kabini ierisinde pilot tarafndan almas

Bu sistemin almasnda mevcut oksijen uak emniyetli yksekliine gelene kadar yetecek kapasitededir. Baz uaklarda ise yolcu oksijen sistemi oksijen jeneratr yerine saylar deien sayda oksijen tpleri ile beslenir (Boeing 727 200).Bunlarda datm borular ile uu, yolcu ve tuvalet kabinlerine kadar oksijen ulatrlr. Ancak bu tip sistemler ok yer kaplayp, arl artrdklar iin yolcu uaklarnda oksijen jeneratrl yolcu oksijen sistemi kullanlmaktadr.
3.Yolcu Oksijen Sistemi Yolcu oksijen sistemi yolcu servis nitesi(Passenger Service Unit-PSU) ad verilen zel yaplm kutularn ierisinde bulunur. Yolcu servis niteleri yolcularn ba stnde yer alan ksmlarda, tuvalet servis nitesi ve kabin servis nitelerinde bulunur. Sistem genelde kimyasal oksijen jeneratrleri, kilit mekanizmas, tutucu ip, maske ve indikatrden meydana gelmitir.
Resim 3.1: Yolcu servis nitesi (Passenger Service Unit-PSU) yerleri 3.3. Yolcu Servis niteleri (PSU) Yolcu servis niteleri her yolcu koltuunun zerine gelecek ekilde tavana yerletirilmitir. Her nitenin kendine ait bir oksijen jeneratr bulunmaktadr. Ayrca servis nitelerinin ierisinde esneyebilen hortumlar, otomatik kilit mekanizmalar, tutucu ip ve yolcu koltuu saysndan bir fazla oksijen maskesi bulunur. Maskenin bir fazla olmasnn sebebi yolculuk esnasnda yolcunun yannda ocuunun olmas durumunda kullanlmak zere yerletirilmitir. Bu niteler yolcu kabini dnda tuvaletlere ve kabin grevlilerini bulunduu yerlere konur. Oksijen maskeleri ile dier paralar servis ilemlerinde dzgnce katlanarak nite ierisinde korunur. Maskelerin almas iin PSUlarn muhafaza kapa kilit ayrma altrcs enerjilenir. Test maksatlar ile kapaklarn tam olarak almamasn salayan test dmeleri kullanlr. Resim 3.1de yolcu servis nitesi (Passenger Service Unit-PSU) yerleimi grlmektedir.
SAYFA 517
Y/T: REV:
Resim 3.2:Yolcu servis nitesinin (Passenger Service Unit-PSU) alm hali Kilit mekanizmas, gerektiinde maskeleri amak iin onlar servis nitesinden kapak sayesinde kapal tutar. Her servis nitesinde birer kilit mekanizmas bulunur. Kilit mekanizmas; bir kilit, yay ykl ac ve bir selenoid kumandal acdan meydana gelmitir. Kilit serbest brakma selenoidleri uu kompartmannda bulunan oksijen panelindeki yolcu oksijen alteri veya otomatik basn alteri ile enerjilendirilebilir.
ekil 3.1: Yolcu servis nitesi (Passenger Service Unit-PSU) kontrol paneli Kapaklar, selenoidlerden bamsz olarak Maintenance Release Tool (MRT) aleti ile teknisyen tarafndan alabilir. ekil 3. 2de yolcu servis nitesinin manuel olarak almas grlmektedir.
ekil 3. 2: Yolcu servis nitesinin manuel olarak almas 3.3.2. Oksijen Jeneratrleri

Kimyasal oksijen jeneratrleri ihtiya halinde yolculara oksijen salamak amacyla ierisindeki sodyum klorr(NaClO3) ile demirin(Fe) tepkimesi ile oksijen gazn meydana getirir. Tepkime aadaki gibi meydana gelmektedir. NaClO3 + Fe NaCl + FeO + O2 Reaksiyon jeneratr iindeki tm NaCl tkenene kadar devam eder. Jeneratrler yaklak dakika boyunca oksijen salayabilirler. ekil 3. 3 de Oksijen jeneratrnn iyaps grlmektedir.
ekil 3.3: Oksijen jeneratrnn i yaps retilen oksijen gaz filtreden getikten sonra k manifoldundan hortumlara geer. Jeneratrlerin normal i basnc 10 PSI dr. basncn 50 PSI a ulamas durumunda manifoldlarn zerinde bulunan basn rahatlatma valfi, oksijenin bir ksmn dar atarak jeneratrde oluabilecek fazla basnc nler.
Resim 3.3 Oksijen jeneratr Reaksiyon srasnda jeneratrn etrafnda 450 F(232 C)lk scaklk meydana gelir. Jeneratr zerinde s hissedici zel banttan indikatr vardr. Bant normalde sar renktedir. Reaksiyonla oluan scaklk sonunda rengi siyaha dner, kullanlan

jeneratrler tekrar kullanlamaz ve doldurulamaz. Gsterge siyah ise jeneratr mutlaka deitirilmelidir. Maskeler uak yolcularna ve kabin grevlilerine uu esnasnda ani basn dmesinde, yolcu oksijen sistemindeki oksijeni uak gvenli ykseklie gelene kadar salar. Oksijen maskeleri sabit iken PSU larda bulunur. Ald anda tutucu iplerle asl durumda olur.
ekil 3. 4 : Yolcu oksijen sistemleri oksijen maskelerinin alm hali ekil 3. 4 de yolcu oksijen sistemleri oksijen maskelerinin alm hali grlmektedir. Ateleme pimine bal olan altrma (aktivasyon) pimi maskelere tutucu iplerle balanmtr. Jeneratre bal bulunan maske yz seviyesine ekildii anda ipin ucuna bal bulunan altrma pimi tetiklenmi olur. Pimin tetiklenmesi ile kimyasal reaksiyon yaklak 10 saniye ierisinde balar. Maske yze taklr ve ba band taklr. Maske zerinde bulunan valflerle nefes alnd zaman oksijenin maske ierisine girmesi salanr. Nefes alnmadnda ieri oksijen girmez.
Resim3.4: Yolcu oksijen sistemleri oksijen maskelerinin almas Her jeneratr zerinde genelde koltuk saysndan bir fazla maske bulunur. Bunun sebebi ise yolcunun yannda ocuunun bulunabileceidir. Maske taklmas gerektiinde yolcunun yannda ocuu varsa nce kendisinin takmas daha sonra ocuuna takmas kabin grevlisi tarafndan her uutan nce sylenir.
SAYFA 520
Y/T: REV:
Resim3.5: Kabin servis grevlileri uutan nce oksijen maskeleri ve kullanm hakknda bilgi verirler. 4.Tanabilir Oksijen Sistemi Tanabilir oksijen sistemi ilk yardm ve besleme amacyla kullanlr. Ayrca bu sistem kabin grevlileri herhangi bir yangn durumunda kabin grevlilerini zararl gazlara karda korur. Tanabilir oksijen sistemleri kabin grevlilerinin kolay ulaabilecei yerlere konulmaldr. Genelde uu kabini ve klara yakn yerlerde bulunur. Tanabilir oksijen sistemi oksijen tp, tp bal ve maskeden meydana gelir. Tp basnc 1800 PSI dr. Tp balkta bulunan reglatr tp basncn drr. Basn gstergesi tp basncn verir.
Resim 4.1: Tanabilir oksijen tpnn yerleimi ve oksijen maskesi Rahatlatma valfi meydana gelebilecek ar basnca kar fazla basntaki oksijeni dar atar. Krlgan disk oksijen tpte sdan dolay fazla basn meydana gelirse, bu basnc dar atar. Doldurma valfi oksijen ikmalini salar. Ama kapama valfi oksijen akn kontrol eder.
SAYFA 521
Y/T: REV:
ekil 4. 2: Tanabilir oksijen sisteminin oksijen tp ve paralar Oksijen maskeleri bal ve hortumlar ile ayr bir yede korunmaldr. ekil 4. 3de tanabilir oksijen sisteminin oksijen maskeleri ve sondalar grlmektedir. Maske zerinde iki adet valf bulunur. Biri nefes alndnda oksijeni ieri eker. Dieri nefes verildiinde kirli havay dar atp oksijenin ekonomik olarak kullanlmasn salar. Tp balants ile oksijen tpne balanr. Acil durumda tp balants yapldktan sonra ama-kapama valfi yava yava alarak oksijen salanr. Maskeler tek kullanmlktr.
ekil 4. 3: Tanabilir oksijen sisteminin oksijen maskeleri ve sondalar Tanabilir oksijen sistemi bazen zel kutularda saklanabilir. Bu kutular iindeki sistem nem olmamas iin tamamen havadan arndrlr. Kutu zerindeki indikatr renk deitirdiinde nem girdii anlalr. Bu durumda sistem kontrol edilmelidir. ki tip maske kullanlr biri tamamen yz kavrar ve oksijen ayarlanabilir. Dier tipte

ise ak sabit deerdedir.
ekil 4.4: Tanabilir oksijen sistemi kutusu Bu kutular yine servis elemanlar ve kabin grevlilerinin kolay ulaabilecekleri yerlere konur ve kullanm olduka kolaydr. Aadaki ekilde de nasl kullanld verilmitir. ekil 4. 5de tanabilir oksijen sistemi kutusunun almas ve kullanm grlmektedir.
ekil 4. 5: Tanabilir oksijen sistemi kutusunun almas ve kullanm
SAYFA 523
Y/T: REV:
11.16 Pnmatik ve Vakum
SAYFA 524
Y/T: REV:

1. HAVA KAYNAKLARI 1.1. Motor Sistemin ihtiyac olan hava, uuta veya taksi ilemleri srasnda, motorun alt durumlarda kompresr kademelerinden salanr. Hava, kompresr kademelerinden, motor zerine taklm kumanda komponentleri ile alnr.
ekil.1.1: Kompresr ve trbin kademeleri 1.2. APU APU uak sistemlerine elektrik ve hava temin eden yardmc bir kaynaktr. Uaklarda yangn geirmeyen basnsz bir blgededir. APU ana ksmlarndan bir tanesi de kompresrdr. Hava, kompresrden ekilir. Yanma odasndan trbine baslr. Havann yanma odasnda yanarak genlemesi neticesinde meydana gelen enerji trbini, ayn afta bal kompresrleri ve dili kutusundaki dili grubunu evirir. 1.3. Harici Yer kmal Kayna (Ground Card) Motor bleedlerinden veya APU bleedlerinden faydalanmyorsak motor altrma ileminin yaplmasn salamak amacyla harici bir hava kaynandan yararlanmak gerekir. Harici hava kayna motor startnda yer servis balants yaplarak salanr. Motor start esnasnda harici hava kaynan devreye koymadan nce aadaki ilemlerin yaplmas gerekir. Harici hava kaynann max. Hava basnc 60 PSIy gememelidir. Havann max. Scakl 450 F/ 232Cyi gememelidir. Uu kompartman ba st paneldeki pack switchler off pozisyonunda olmaldr.
SAYFA 525
Y/T: REV:
Resim 1.1: Harici yer ikmal kayna
1.4. Depolar Pnomatik sistemin almas iin gerekli olan havay depo ederler. Sistemde meydana gelebilecek kaaklarn karlanabilmesi iin bir miktar fazla havay alabilecek hacimde imal edilmilerdir. Ayn zamanda sistemde dnen havaya yer temin ederler. Uak ve sistem zelliklerine gre depolarn yaplar farkldr. Yerleim yerleri uak sistemi ve eitlerine gre farkllk gsterirler. zerinde s hissedicileri seviye gstericileri hava ve basn boalma musluklar bulunur.
ekil 1.2: A-320 uanda pnomatik sistem emas 1.5. Basn ve Scaklk Kumandalar Bu elemanlar, havay motor kompresr kademelerinden alp gerekli ayarlamalar yaptktan sonra datm hatlarna gnderir. Sistem yksek kademe valve (hig stage valve), basn reglatr ve kesme valve (pressure regulator and shutoff valve), ve n soutucudan (precooler) oluur.

Motor bleed havasnn normal kayna motorun dk (baz uaklarda orta) basn kademesinden salanr. Motorun dk devirlerinde orta basn kademesi, pnomatik sistem iin yetersiz olacandan yksek basn kademesi kndaki yksek kademe valvenin almasyla sisteme takviyede bulunulur. Dk veya orta basn kademesi zerindeki check valve, ters ak nler. Basn reglatr ve kesme valvei, bir reglatr ile pnomatik kontrolldr. Valve motor bleedlerinden alnan alnan havann basncn 45 PSIya ayarlar. Ar scaklk alteri, n soutucu k scakl 254 C ulatnda ba st panelindeki bleed trip off (Amber renkli lambasn yakar. Lambann yanmasyla birlikte engine bleed valvede otomatik kapanr. n soutucu, fandan gelen souk hava ile k scakln ayarlar. n soutucu kndaki bir sensr alm olduu s deerine gre n soutucu kontrol valveni modlasyonlu olarak altrarak fandan gelen havann akn dzenler. 1.5.1. Check Valve Motorun low pressure bleed knda olup yksek basn kademesi devreye girdiinde havann ters akna mani olur. Valvein zerinde hava ak ynn gsteren valve iki yarm daire kelebekten olumutur.
1.5.2. High Stage Valve ve Reglatr Motorun yksek basn bleed knda olup motorun dk devirlerinde yeterli hava akn salar. High stage valve kendine ait bir reglatr tarafndan almas denetlenir. High stage valve normalde yay ykl kapaldr. Pnomatik kontroll ve pnomatik alr. Valvein zerinde ak veya kapal olduunu gsteren bir pozisyon indikatr vardr.
SAYFA 527
Y/T: REV:
ekil 1.3 : Hgh stage valve ve reglatrn yeri 1.5.3. Basn Reglatr ve Kesme Valve (Pressure Regulator ve Shut Off Valve) Bu valve uu kompartman ba st paneldeki bir switch ile kontrol edilir. Elektriki kontroll pnomatik alr. Valvein giriindeki bir porttan hava bleed air reglatr iindeki overpressure switche ve referans pressure reglatre gider. Eer havann basnc 180 PSIy aarsa over pressure switch aktif hale gelir ve ba st paneldeki bleed trip off (amber) lambasn yaktrr. Reference pressure reglatr basnc 24 PSIya ayarlar. Havann basnc 28 PSIy aarsa relief valveten outboard olur. Latching selenoidin enerjienmesiyle basnl hava ve pressure reglatr ve shut off valven B chamberine ynlenir ve valve alr. Valven kndaki bir porttan hava C chambere dolar. B ve C chamber basnlarnn deerine gre valve pozisyonlanr. Motor bleedlerinden gelen havann basncn 45 PSIya ayarlar. Termostat limit scaklna geldiinde zerindeki portun pozisyonunu deitirerek B haznesindeki havann basncn dnerek valve kapatmaya gtrr.
SAYFA 528
Y/T: REV:
Resim 1.2 :Basn ayarlama valve 1.5.4. n Soutma Sistemi (Precooler System) Motor bleedlerinden alnan havann scakl yksektir. Scakl yksek olan hava sistem iin zararldr. Bunun iin havann ilk etapta soutulmas gerekir. Precooler havay hava ile soutmak amacyla sisteme konmutur. Precooler k ss arttnda precooler kontrol valven (fan air valve) devreye girmesiyle motor fanndan gelen souk hava ile bleed havasnn belli limitler arasnda soumas salanr. Ama bleed havasnn scakln limitler iinde sisteme ynlendirmektir.
Resim 1.3:n soutucu
SAYFA 529
Y/T: REV:
Resim 1.4: n soutucu kontrol valve Precooler kontrol valve normalde aktr. Tamamen pnomatik kontroll pnomatik alr. Precooler kontrol valf precooler kndaki sensrden alm olduu s deerine gre alr. Valve motor fanna alnan souk havann precoolere ynlendirilmesini salar. Motor fanndan alnan souk havann akn kontrol eder. 1.5.5. Ayrma Valve (Isolation Valve) Bu valve, uu kompartman ba st panelindeki bir alter ile kontrol edilir. Elektiriki kontroll, motor kontrolldr.115 V AC g ile alr. Valve, sa ve sol pnomatik sistemi birbirine balar veya birbirinden ayrr. Valven zerinde ak kapal olduunu gsteren pozisyon indikatr vardr. Bu valve, X Feed Valve ve apraz Besleme Valve de denmektedir. 1.5.6. Pnomatik Havas Ar Scaklk alteri Pnomatik manifoldu ve sistem komponentlerini yksek hava scaklklarndan korur. Her iki pnomatik boruya birer adet bu alterden yerletirilmitir. 1.6. Gstergeler ve Uyarlar Sistem kumandalar ba st paneline yerletirilmitir. Kumanda paneli bleed alterinden olumutur. Bu alterler motor 1 ve motor 2 ile APU bleedlerini kumanda eder. Panelde ayrca uyar lambalar, ayrma valve alteri ve ift ibreli bir basn gstergesi bulunur. Her kumanda alteri kendine ait olan basn reglatr ve kesme valveni kumanda eder. Bir motor ve APU bleed alterinin almasyla sistem bu iki kaynaktan beslenir ve kumanda panelinde bulunan DUAL BLEED lambas yanar. Pnomatik sistemi boru basnc, ba st panelindeki gstergeden grlr. Boru

basncn ba st paneldeki gstergeye PSI olarak gnderen Basn Transmitteri boru hatt zerindedir.
Resim 1.5 :Kontrol paneli ve gstergeleri Panelde bulunan sa ve sol pack alterleri ve sirklasyon fan alterleri kompartman havalandrmas iin kullanlr. Pack lambalar ise packlerde meydana gelebilen hatalar grntler. Panelde bulunan wing/body overheat lambas da sistem boru hatlarnda bir kaak olduunu gsterir. Pnomatik sistemi besleyen havann scakl llerek sistem kaaklar tespit edilir.
SAYFA 531
Y/T: REV:
11.17 Su ve Atk Sistemi
SAYFA 532
Y/T: REV:

1. SU SSTEM 1.1. Su Sisteminin almas Uaklarda su sisteminin amac, uu ekibi ve yolcular iin kullanlacak temiz suyu tuvalet ve servis kabinlerine kadar ulatrmaktr. Pnomatik sistemden gelen basnl hava ile su tanklarndaki su srekli olarak basnlandrlr. Tanklarda basnlandrlan su, borular ve valfler yardmyla lavabo ve servis kabini musluklarna, yeni nesil uaklarda tuvaletlere gnderilir. Musluk veya tuvaletlerin ilgili dmelerine basldnda 3-5 saniye su ak salanr. Ayrca su servis panellerinden, ihtiya olan miktar kadar suyun doldurulmas ve boaltlmas salanr. Uaklar souk lkelerde bulunduu zaman stma sistemi altrlmadnda buzlanma meydana gelmemesi veya suyun deitirilmesi durumunda sistemdeki suyun boaltlmas gerekir. Ayrca su sistemindeki btn paralar korozyona kar dayankl olmaldr. 1.2. Su Sisteminin Paralar Su sistemleri aadaki paralardan meydana gelmitir. Su tank Basnlandrma elemanlar Datm sistemi Miktar gstergeleri Su boaltm elemanlar Lavabolar Su servis panelleri
ekil 1.1: Modern yolcu uaklarnda kullanlan iilebilir su sistemi emas


Su tanknn yeri uak tipine gre deiir. rnein; Boeing 727-200 tip uaklarda su tank 40 galon kapasiteli ve gvdenin iinde sol klima paneline yerletirilmitir. Tankn st ksmnda basnl hava borusu, doldurma borusu, tarma borusu, miktar vericisi balanmtr. Altnda ise boaltma borusu bulunur.
ekil 1. 2: Su tanknn uak zerindeki yeri ve paralar Su tanklar genelde kargo kompartmanlarnda bulunur. ok yksek uularda evre scakl - 55C lara kadar dtnde tanklarn stlp suyun donmamas iin stclar da kullanlr. Resim 1. 2de su tank stcs grlmektedir.
Resim 1. 2: Su tank stcs 1.2.2. Su Tank Basnlandrma Sistemi Basnlandrma sisteminin amac, tanktaki suyun datlmas iin gerekli kuvvetin oluturulmasdr. Bu sayede tanktaki suyun, servis kabini ve tuvalet musluklarna veya tuvaletlere ulamn salar. Basnlandrma sistemi paralar su tanknn zerinde bulunmaktadr.
SAYFA 534
Y/T: REV:
ekil 1. 3: Elektrik motorlu kompresr ve paralar Su tanklar 2 ekilde basnlandrlr. Pnomatik sistemden Elektrik motorlu kompresrden
Pnomatik sistemle basnlandrmada g kaynaklar; motor, APU veya harici bir yer kayna olabilir. Su tanklar genelde uak pnomatik sisteminden alnan filtre edilmi regleli hava ile basnlandrlr. Tank basnlandnda su tuvalet ve servis kabinlerine gider. Elektrik motorlu kompresrllerde ise bir kompresr yardm ile suyun basnlandrlmas salanr. Tankn elektrik motorlu kompresr kumanda alteri, servis kabini paneline yerletirilmitir. ekil 1. 3te elektrik motorlu kompresr ve paralar grlmektedir. Bu sistem sayesinde, filtre edilmi, yaklak 25 PSI basnl hava, tank basnlandrm olur. Sistemler hangi ekilde basnlanrsa basnlandrlsn depoyu ar basntan koruyan bir relief (rahatlatma) valf bulunur. 1.2.3. Su Datm Sistemi Su sisteminde kullanlan datm sistemi, depodan basnlandrlan suyu musluklara, su kullanldktan sonra boaltma elamanlarna kadar ulatran borular, ama-kapama valfleri ve balant elmanlarndan meydana gelmitir. ekil 1. 4te su datm sistemi grlmektedir. Depodan baslandrlan su, borularla uan tavanndan geirilerek musluklara ulatrlr. Tuvaletlerde ve servis kabininde kullanlan su, uan tabanndan geirilerek drain mastlerdan boaltlr.
ekil 1. 4: Su datm sistemi Boru ve balantlar ykseklerde donmaya kar elektrikli stclarla stlr. Bu amala zel stclar kullanlr.
Resim 1. 3: Su datm sisteminde kullanlan borularn elektriki stclar 1.2.4. Miktar Gstergeleri Gsterge sistemi tank iindeki su miktarn gsterir. Tank iindeki seviye sensrleri vericilere elektrik sinyali gndererek su servis paneli gstergesi ve servis kabini ierisindeki gstergeye su seviyesi hakknda bilgi verilir. ekil 1. 5: Su sistemi miktar gstergeleri grlmektedir.
SAYFA 536
Y/T: REV:
ekil 1.5: Su sistemi miktar gstergeleri 1.2.5. Su Boaltm Elemanlar Tuvalet ve servis kabininde kullanlan lavabo sular borular yardmyla Dran Mast ad verilen paralardan uak dna atlr. Atk su sisteminde bu paralara gri su sistemi ad verilir. Bu konu ile ilgili ikinci faaliyet olan Atk Su Sisteminde daha geni aklanacaktr. 1.2.6. Lavabolar Su datm sistemi genelde uaklarn kabin tavan zerinden geerek lavabo altndaki nitesine girer. Lavabolarda datm iki ayr hat iermektedir. Bunlardan birisi olan souk su hatt, dorudan lavabo musluuna; dier hat da su stcsna gider. Lavabonun boaltlmas iin her lavaboda bir boaltma valf bulunmaktadr. Bu valf pozisyonlu olup bunlar kapal, boaltm ve ak pozisyonlardr. Normal durumda valf, ak pozisyonda olmaldr. Bylelikle su musluklara iletilmi olur. Valf kapal durumda iken, tm su hatlar kapaldr. Valfn boaltma konumunda ise sistemdeki tm suyun boaltlmas salanr.
SAYFA 537
Y/T: REV:
Resim 1. 4: Uak tuvaletlerinde kullanlan lavabo 1.2.6.1. Su Istcs Yolcu kullanm iin her lavaboya su stclar konulmutur. Su stclar lavabo kabininin altna yerletirilmitir. Her bir nite 400 W gte olup stc elemanndan oluur. Istc tank zerinde kontrol alteri, gsterge lambas ve bir ar scaklk anahtar bulunur. Istc zerinde bulunan emniyet valfi, su basnc 140 PSI getiinde devreye girer. Istc 115 V AC elektriksel g ile alr. Kontrol anahtar ak pozisyonda iken g, stc elemanlarna ve gsterge lambasna ular. Ar scaklk anahtar, su scakl yaklak 90 C yi bulduunda elemanlar ve gsterge lambasna gelen gc keser. Lamba sadece kontrol anahtar kapal pozisyonda iken veya ar scaklk anahtar devreyi kesmi halde iken yanmaz. Lamba, stcdaki suyun scak olduunu deil yalnzca elemanlarn almakta olduunu belirtir. Istc tank ierisinde bulunan bir ak scaklk anahtar su scakln 52 Cde sabitler.
SAYFA 538
Y/T: REV:
ekil 1. 6: Uak lavabolarnda kullanlan su stclar
1.2.6.2. Musluklar Uak lavabolarnda kullanlan musluklar mekanik veya fotosel kontroll alr. Lavabodan isteimize gre scak, souk veya lk ak salar. ster mekanik ister fotoselli olsun ak sreleri nceden teknisyen tarafndan ayarlanr. Genelde 3-5 saniye ak salanr.
Resim 1. 5 Deiik tiplerde uak lavabo musluklar 1.2.6.3. Lavabo Ama-Kapama Valfleri Bu valfler lavabolarn altnda stclardan nce bulunur. Grevi ise musluk veya stclarda bakm yaplaca zaman borulardan gelen basnl suyun akn keser.
SAYFA 539
Y/T: REV:
ekil 1.7: Ama-kapama valfleri 1.2.7. Su Servis Paneli Su sistemi tankna ait servis paneli tankn doldurulmas, boaltlmas ve basnlandrlmas maksatlaryla kullanlmaktadr. Servis panelinin yeri, uak tipine gre deiir, rnein Boeing 727 uanda gvdenin solunda, gvde ile kanadn birletii yere yakn bir yerdedir. Aadaki ekilde Boeing-737 uana ait su servis paneli grlmektedir.
ekil 1. 8: Su servis paneli Su servis panelinde boaltma valfi kolu, boaltma ve tarma valfi kolu, doldurma portu, tarma portu ve kompresr devre d brakma anahtar bulunur. Doldurma ve tarma ile boaltma valf kollar ak ve kapal olarak iki pozisyonludur. Herhangi bir valf kolu ak pozisyonda iken panel kapann kapatlmas mmkn deildir. Tankn boaltma ilemi tankn kontrol kapann arka ksmndaki boaltma yerinden yaplr. Bu kapak servis paneli arka ksmndadr. Uak tipine gre portlarn yeri deiebilir. Servis paneli kapann i ksmnda bulunan servis paneli, kontrol dmesi kapandnda kompresr otomatik devreye sokar. 1.3. Su Servis Aralar

Uaklar genellikle uuun sonuna kadar yetecek miktarda su tayamaz ve bu nedenle birok farkl lkedeki kaynaklardan tekrar dolum yapmak zorundadr. Suyun miktar yolcularn saysna ve uuun sresine gre belirlenmektedir. Uak yolcularna sunulan su iilebilir, kokusuz, renksiz ve berrak olmal, yabanc madde iermemelidir. Tm hava alanlarnn Uluslararas Salk Ynetmelikleri kapsamndaki ilgili maddeye uygun hareket etmesi ve saf ime suyunu Salk Bakanlnn onaylad bir kaynaktan olmas mecburidir. Uan ime suyu havaalannn ana ebekesinden alnmaldr. Eer uygun tesisler varsa dorudan tedarik noktasndan uaa nakledilebilir; eer yoksa bir su servisi aracyla nakledilebilir. Resim 1.6da su doldurma yer balantlar ve su servis cihaz grlmektedir. Uak suyunun alnd ebeke tedarik noktas, yer seviyesinin zerinde olmaldr ve mikrop bulamasn nlemek iin zeri kapatlm olmaldr. Asla tuvalet gibi yerlere koyulmamaldr. Tedarik noktas, sadece uaklarn ime suyu ihtiyac iin kullanlmaldr ve tuvalet servisi, aralarnn tedarik noktasndan en az 25-30 metre uzakta olmaldr.
Resim 1. 6: Su doldurma yer balantlar ve su servis cihaz
Su servis aralar, kapasitesi deiken olan basit, elle itilen, elle altrlan, otomatik olarak altrlan, hidrolik basnl gibi pompa trne kadar farkllk gstermektedir. Bu aralarn tr veya bykl ne olursa olsun temizlik standartlar deimemelidir. Bu aralar bir baka ama iin kullanlmamaldr. Doldurma noktas ve uak su depolama sistemi arasndaki geite su, dardan herhangi bir maddeyle veya herhangi bir kimsenin eliyle temas etmeyecek ekilde tasarlanm olmaldr. 1.4. Su Sisteminin Bakm ve Kontrolleri Su sistemlerinde uak havaalanna her indiinde teknisyen tarafndan miktar kontrol edilir. Eksik varsa yolcu says ve uu sresine gre tamamlanr. retici firmann belirttii sreler sonunda su sistemi klorlanr ve temizlenir, filtreleri deitirilir. Korozyon olmamas iin kaak olup olmadna baklr. Bakm ve kontrol ilemlerinde ilgili uan bakm el kitaplar (AMM) kullanlmaldr. leri uan ime suyu dolumuyla ilgili olan personel tbbi uygunluk gereklerini yerine getirmelidir. Uan tuvalet servisiyle farkl teknisyen ilgilenmelidir.
SAYFA 541
Y/T: REV:

2. ATIK SU SSTEM 2.1. Sistemin almas Uaklarda su sistemi kadar atk su sistemleri de nemlidir. Gnmzde tm yolcu uaklarnda kullanlan atk su sistemleri almalar farkl olsa da amalar ayndr. Atk su sistemlerinin amac: uaklarda tuvalet ve servis kabinlerinde kullanlm lavabo sularnn, tuvaletlerdeki atklarn, insan salna zarar vermeyecek ekilde atlmasn ve depolanmasn salar. Uaklarda bu amala 2 tip sistem kullanlmaktadr. Lavabo atk su sistemi(gri sistem) Tuvalet Sistemi
Aada nce lavabo sistemi tantlacak daha sonra tuvalet sistemi hakknda bilgi verilecektir. Lavabo sistemi uaklarda ayn olup tuvalet sistemleri ise flush motorlu ve vakumlu tip tuvalet sistemi olarak incelenecektir. 2.2. Lavabo Atk Su Sistemi Bu sistem tuvalet ve servis kabinlerindeki kullanlan suyun borular ve drain mastlarla uak dna atlamasn salar. Tuvalet lavabolarnda kullanlan ve servis kabinlerinde ay, kahve gibi iecekler hazrlanrken meydana gelen atk sular lavabolardan borulara, ordan da drain mastlar ile pskrtlerek uak dna atlr. ekil 2.1de lavabo su atk sistemi grlmektedir.
ekil 2.1:Lavabo su atk sistemi


Borular korozyona kar dayankl olan alminyum ve bakr alamlarndan yaplr. Borular ve drain mastlar yksekte uulduunda atk suyun donmasn nlemek iin elektrikli stclarla stlr.
Resim 2.1: eitli drain mastlar ve uaktaki yeri Atk su tanklar salk asndan tavsiye edilmemektedir. Ayrca uakta arlk tekil etmektedir. Bu da daha fazla yaktn yanmasna sebep olacaktr. 2.3. Tuvalet Sistemi Uaklarda insan dklarnn meydana getirdii kat ve sv atklarn depo edildii sistemlerdir. Uak tiplerine gre saylar ve yerleri deise de genelde yolcu uaklarnn n ve arka ksmlarnda bulunur. Uaklarda amac ayn; fakat almas farkl 2 tip tuvalet sistemi vardr. Flush motorlu tip tuvalet sistemi Vakumlu tip tuvalet sistem
SAYFA 543
Y/T: REV:
ekil 2.2:Tuvaletlerin uak zerindeki yerleri 2.3.1. Flush Motorlu Tip Tuvalet Sistemi Bu sistemde tuvalet temizlii, atk suyun filtre edilerek tekrar kullanlmas ile yaplmaktadr. Her tuvalet iin bir atk tank ve temizleme ekipmanlar bulunur. Bu tip sistemler genelde eski tip uaklarda kullanlmaktadr. ekil 2.3 te Flush motorlu tip tuvalet sisteminin almas grlmektedir.
ekil 2.3: Flush motorlu tip tuvalet sisteminin almas


Bu sistem ykama dmesi, zamanlayc (timer), flush motoru, pompa, filtre ve sistemin tesisat borularndan ibarettir. Ykama dmesi ve zamanlayc hari dier btn paralar tankn stndedir. Zamanlayc ve ykama dmesi tuvalet kapann stnde ve duvarndadr. Tuvalet kapa tank zerine menteelidir. Tuvalet temizliini yapabilmek iin tankn st ksm ile oturan st i ksmna delikli boru denmitir. Tank iinde takriben 3 galonluk dezenfekte edilmi su ile vardr. Ykama dmesine bastktan sonra tank iindeki kirli su pompa ile emilirken, filitreden geirilir. Bylece ykama suyu szlr ve tuvaletlere pompa ile gnderilerek temizleme iini yapar. Flush motoru 115 V AC akmla alr. 2.3.1.1. Tuvalet Tank Tuvalet tanklar tuvalet kapaklarnn altndadr. Kapaklar, tank kapatr ve ayn zamanda tuvalet oturan ve kapan da zerinde bulundurur. Her tank, kompozit bir gvdeye ve paslanmaz elik veya kompozit malzemeli bir kapaa sahiptir. n ve arka tuvalet tanklar birbirinden farkl olup birbirleri yerine kullanlamaz.
Resim 2.2:Flush motorlu tip tuvalet sistemi tank Temizleme ekipmanlar, temizleme kolu, zamanlayc, motor, pompa, filter ve bunlara bal borulardan oluur. Temizleme kolu ve zamanlayc hari tm elemanlar tank zerine yerletirilmitir. Paslanmaz elikten imal edilmi bir tuvalet ana her tankn zerine balanmtr. anak, bir menteeyle tankn st ksmna tutturulur.
Resim 2. 3: Flush motorlu tip tuvalet sistemi tank ve paralar Tank rodlarla sabitlenir. Tankn altnda bir boaltma deliinin bulunur. Bu delik bir boru ile tuvalet sevvis paneline baldr.

2.3.1.2. Flush Motoru, Pompa ve Filtresi Flush motorlu tip tuvaletlerde flush donanm, tuvalet tankndan ald su ile tuvalet anan temizler. Donanm bir motor, ona bal bir pompa ve filtreden oluur. Bu nite tank ierisine kapak zerindeki birka cvata ile tutturulur. Ykama dmesine basldnda temizlik kolu ekilerek flush motorunu altrr, motora bal pompa tanktaki suyu filtre zerinden emerek tuvalet anana gnderir. Motor ar scaklk sigortalaryla korunmaldr.
ekil 2.4: Flush motoru ve paralar 2.3.2. Vakumlu Tip Tuvalet Sistemi Bu sistemde tuvalet temizlii, su sisteminden bir miktar suyla sistemdeki vakum motorunda oluturulan vakumla salanr. Elde edilen vakum olduka kuvvetlidir. Flush motorlu tipe gre en byk fark tuvalet tanknn tek olmasdr. Bu sayede uan arlnn azalmas, daha fazla yerden istifade etme, bakm kolayl ve daha dk maliyet gibi avantajlarndan dolay yeni tip uaklarda tercih edilmektedir. Yksek uularda basn farkndan yararlanld iin vakum motorunun altlmasna gerek yoktur. Bu sistem tuvalet tank, vakum motoru, vakumlama motoru basn anahtar, atk miktar gstergesi ve borulardan meydana gelmitir. Temizlik dmesine basldnda su sisteminden bir miktar su vakum motorunun oluturduu vakumla ekilerek tuvaletin temizlii yaplr. Bu sistemin en byk avantaj yukarda da bahsedildii gibi ykseklerde uulduunda vakum motorunun devre d kalarak vakumlama ileminin uan i ve d basn farklar ile yaplmasdr. Bu durumda dmeye basldnda temizleme ileminde, su sisteminden bir miktar su gelir. Vakum motoru brometrik elektrik basn anahtar tarafndan devre d braklarak uan d basnc i basntan daha dk olduundan vakumlama basn farklar ile salanr. Yani dardaki dk basntaki hava kabin iindeki yksek basntaki hava ekecektir. Atklarn atk tankna gelmesi ile ilem tamamlanr. Vakumlama ilemi 1 saniyeden daha ksa srede meydana gelmektedir.
SAYFA 546
Y/T: REV:
ekil 2.5: Vakumlu tip tuvalet sistemi emas ekil 2.5te Vakumlu tip tuvalet sistemi emas grlmektedir. 2.3.2.1. Tuvalet Tank Vakumlu tip tuvalet tanklar korozyona dayankl olmas sebebiyle kompozit malzemeden yaplr. Uaklarn arka kargo kompartmannn sol yannda bulunur.
Resim2.4: Airbus uaklarnda kullanlan vakumlu tip tuvalet sistemi tank Tuvalet tanklar zerinde uak gvdesine balant elemanlar, atk seviye sensrleri, sv szgeci, temizleme svs girii, atk girileri ve boaltma hatt bulunur.
SAYFA 547
Y/T: REV:
ekil 2.6: Boeing uaklarnda kullanlan vakumlu tip tuvalet sistemi tank Uak gvde balant elemanlar, tuvalet tanknn uak gvdesine balantsn ve tankn yerinde sabit halde kalmasn salar. Atk su seviye sensrleri, atklarn seviyesi hakknda ilgili gstergelere bilgi verir. Sv szgeci, tuvaletin temizlii esnasnda oluan vakumla beraber atklarn dar atlmas engellenir. Temizleme svs girii, servis panelinden atklar temizlenirken depo iininde temiz kalmas iin RINSE ad verilen sulandrlm temizlik svs alnr. Sv tank iine konulurken yapm eklinden dolay nozullar zerinden direk sensrler zerine pskrtlerek sensor ularnnda temizliini yapar. Ayrca tank iinde mikrop oluumunu engelledii gibi korozyonu da engeller. Atk girileri, tuvaletten gelen atklar tank iine alan ksmdr. Ka tuvalet varsa zerinde o kadar atk girii bulunur. Boaltma hatt, tuvalet tankndan servis paneline giden hattr.
2.3.2.2. Vakumlama Motoru Tuvalet sistemlerindeki vakumlama motorlar temizleme dmesine basldnda tuvalet tanknda vakum meydana getirerek tuvaletteki atklarn tank ierisine ekilmesini salayan elektrikli motorlardr. zerinde bulunan filitre sayesinde sv szgecinden gelen hava iindeki atklar alnarak tamamen temiz havann vakumlama motorundan gemesini salar.
SAYFA 548
Y/T: REV:
Resim 2.5: Santrifj tip vakumlama motoru Vakumlama motorlar uak 16000 feet ykseklie ulatnda vakumlama motoru basn anahtar tarafndan devre d braklr. Vakumlama ilemi uak iindeki ve dndaki basn farklaryla salanr. Vakumlama ek valfi ise basn farklarnda oluabilecek ters ak nler.
ekil 2.7: Vakumlama motoru ve paralar 2.3.2.3. Vakumlama Motoru Basn Anahtar Vakumlama motoru basn anahtar, uak 16000 feete ulatnda iindeki basnc ayarlanm aneroid ad verilen bir baloncuun imesi ile vakumlama motoruna giden elektrii keser ve vakumlama ileminin uak kabini iindeki yksek basn ile uak dndaki alak basn farklaryla yaplmasn salar. 2.3.2.4. Tank Miktar Gstergesi Atk tanklar iindeki atklarn miktarn gsteren gstergelerdir. Servis kabinlerinde yer alr.
SAYFA 549
Y/T: REV:
ekil 2.8:Vakumlama motoru bas anahtar ve servis kabini atk miktar gstergesi 2.3.3. Boru ve Hortumlar Tuvalet sisteminde kullanlan boru ve hortumlar hem flush motorluda hem de vakumlu sistemde atklarn tanmas iin kullanlr. Sabit yerlerde esnek olmayan elik alaml borular, hareketli yerlerde esneyebilen ii basnca dayankl lastik ve d paslanmaz elik tellerle rlm korumalar vardr.
Resim 2.6:Uaklarda tuvalet sistemlerinde kullanlan metal ve lastik borular 2.3.4. Tuvalet Tank Boaltma Valfi Bu valfler hem flush motorlu tip tuvalet sisteminde hem de vakumlu tip tuvalet sisteminde kullanlp tuvalet servisinde atklarn tanktan boaltlmas amacyla kullanlr. Valf tuvalet tanknn alt tarafnda bulunur.
SAYFA 550
Y/T: REV:
ekil 2.9: Tuvalet tank boaltma valfi Valf, yay ykl teleskopik klavuz boru ve bir lastik klftan oluur. Quick disconnectli bir kablo, valfin servis panelinden altrlmasn salar. 2.4. Tuvalet Temizleme Svs Tuvalet temizlik svlar atk sistemi servisi esnasnda yakt tankna konularak sistemin temiz ve mikroptan uzak kalmasn salar. En byk zellii ise korozyonu nlemesidir. Uaklarn bakm el kitaplarnda (AMM) RINSE veya BLUE JUICE adn alr. Temizleme svlar nerilen oranlarda su ile kartrlarak aadaki zellikleri tamaldr. Atklardaki zararl organizmalar 15 dakika iinde ldrecek kadar gl olmaldr. Svlar rahatsz edici koku iermemelidir. Deterjan zelliklerine sahip olmaldr ve boaltldktan sonra tuvalet anann temizlenmesini kolaylatrmaldr. 1C ve 54C (34F ve 130F) aralndaki scaklklarda 12 ay depolanacak kadar dayankl olmaldr. Alminyumu ve onun alamlarn veya paslanmaz elii andrmamaldr. Kompozit malzemeleri de atlatmamaldr. Kalc leke brakmamal ve kolayca ykanabilmelidir. Tamamen dolu bir tuvalette ve maksimum sulandrmada bakterileri yok etme zelliklerini korumaldr.
2.5. Tuvalet Servis Panelleri Uak gvdesi d tarafna, yer personelinin tuvalet servis ilemlerini yapabilmesi iin tuvalet servis panelleri yerletirilmitir. Tuvaletler arka ve n servis panelinden servis arabasna (tankna) boaltlr. Kablolu bir kumanda kolu ile uak tipine gre bazlarnda arka ve n tuvaletler ayr ayr panellerden bazlarnda tek panelden boaltlr.
ekil 2.10: Airbus-320 Ua tuvalet servis paneli Her servis panelinde takribi 4 in'lik bir boaltma borusu, bir ykama borusu ve bir boaltma kontrol valfi kolu bulunur. Arka servis panellerinde ise sa ve sol giri portu ayr, boaltma portlar ayndr. Servis panellerinin i tarafnda kapan altnda bir elektrikli anahtar bulunur. Bu anahtar atk boaltma port kapa veya temizleme svs giri port kapa herhangi bir sebeple tam kapatlmaz ise zerinde sistem ile tuvalet servis panellerinin kapanmasna engel olur. Port kapaklar tam kapanrsa tuvalet servis kapaklar da kapanr.
ekil 2.11: Boeing 737 Ua tuvalet servis panel kapa 2.6. Tuvalet Sistemi Bakm ve Kontrolleri Tuvalet sisteminde kat ve sv atklardaki zararl mikroorganizmalar korozyona ve hastalklara sebep olabilecei iin bakm ve kontrolleri ok nemlidir. Tuvalet borular ve tanklar 2-3 ayda bir temizlenmelidir. Borularn temizliinde temizleme svs ve krlm buz paralar kullanlr. Krlm buzlar temizlik esnasnda vakumlanarak borularda kalm olan kat atklar temizler. Tuvalet tanklarnn temizliinde sulandrlm temizleme svs tuvalet tankna

baslarak bakm el kitaplarnda belirtilen sre bekletilip servis panelinden kontrol edilerek servis aralarna baslr. Ayn esnada sistemde kaak testi ve paralarn temizlii de yaplr.
ekil 2.12:Tuvalet tanknn temizle svsyla temizlenmesi Tuvalet tank miktar gstergesi her servis ileminde kontrol edilmelidir. Sisteme az miktarda temizlik svs konulursa hastalk yapabilecek mikroorganizmalarn says ve tuvalet kokusu artacaktr. Bunlar dnda tuvalet sisteminde temizlik dmesi, valfler, vakumlama motoru ve basn anahtar kontrol edilmelidir. Filitreler her bakmda kontrol edilerek gerekiyorsa deitirmelidir. Yaplan btn bakm ve kontrollerde daima lastik eldiven, koruyucu gzlk ve zel i elbiseleri giyilmelidir. Olabildiince su sisteminde uzak durulmaldr. Kontrol ve bakm esnasnda sklen paralar sala zararl oldu iin zel poet ve torbalara konulmaldr. Bakm ve kontrol ilemlerinde ilgili uan bakm el kitaplar (AMM) kullanlmaldr.
SAYFA 553
Y/T: REV:
11.18 Kabin Bakm Sistemleri
SAYFA 554
Y/T: REV:

1. MERKEZ BAKIM BLGSAYAR SSTEM (CMCS) Eski tip uaklarda Trouble Shooting (Arza Bulma) u yollarla gerekletirilirdi: - zel anahtarlar ile - Kokpit panellerinden - Farkl bilgisayarlar zerinden - zel test sonu gsterimiyle
Resim 11-18-1 Eski Tip Arza Bulma ve Test Yntemleri Bugn ki modern uaklarda ise daha kapsaml ve hata tespitinin ve kullanmnn kolay olmasndan dolay Merkezi Bakm Bilgisayar Sistemi (CMCS- Central Maintenance Computer System) kullanlmaktadr. CMCS kokpitte merkezi bir yerleime sahip olmasndan dolay ve uak ierisinde birok sistemlerle bal olmasndan dolay hem daha ekonomiktir, hem de kullanm asndan tek bir cihazla birok sistem iin hata tespiti yaplmasna olanak salar. CMCSnin bir zellii de standartlatrlm testlere sahip olmasdr. Bylece benzer sistemlerde oluabilecek hatalarn bulunmasn salar. Ayrca hatalarla ilgili kapsaml raporlar retir.
Resim 11-18-2 Modern Arza Bulma Ve Testelerde Kullanlan Teknikler
SAYFA 555
Y/T: REV:

CMCS temel olarak u paralardan oluur: - 1 veya 2 adet Merkezi Bakm Bilgisayar (CMC) - 2 veya 3 adet ok Amal Kontrol ve Gsterge nitesi (MCDU-Multi Purpose Control and Display Unit) - Printer (Yazc) - Veri hatt balayc (Data Link) - Dijital bilgisayar
Resim 11-18-3 CMCS Sisteminin Temel Elemanlar
SAYFA 556
Y/T: REV:

1.1. MERKEZ BAKIM BLGSAYARI (CMC) 1.1.1. GR CMC (Central Maintenance Computer)uaktaki u sistem ve komponentlerle balantldr: Engine Control (motor kontrol) Avionic Equipment (aviyonik cihazlar) Fuel System (yakt sistemi) Landing Gear ve Brake System (ini takmlar ve fren sistemi) Flight Control System (uu kontrol sistemi)
Resim 11-18-4 CMCS Sisteminin Genel almas CMCS farkl uak trlerinde farkl isimlerle adlandrlmtr ancak genel olarak grevleri ayndr. rnein; A 320 iin; CMC; Centralized Fault Display Interfaces Unit (CFDIU) olarak adlandrlrken, CMCS;Centralized Fault Display System (CFDS) olarak adlandrlmtr. 1.1.2. MERKEZ BAKIM BLGSAYAR SSTEM ALIMA MODLARI (CMCS MODLARI) CMCS iki eit moda alr. Bunlar; Reporting Mode

Interactive Mode Reporting Mode: Bu modda CMC kendisine bal bulunan tm sistemleri tarar ve tarama ilemi sonucunda bulunan btn hatalar belirler. Elde edilen bilgiler MCDUda ve Printer knda grntlenebilir. Ayrca veri iletim hatlar (ACARS) zerinden de yer istasyonlarna gnderilebilir. Interactive Mode: Bu mod sadece uak yerde iken alarak sistem testlerinin gerekletirilmesini salar. Test edilmek istenen sistemin MCDU yardmyla seilmesi zerine test sinyali seili siteme gnderilmi olur. Yine test sonular MCDU ve printer klarnda grntlenir. Ayrca veri iletim hatlar zerinden de yer istasyonlarna gnderilir. CMCnin uaktaki sistemleri ile balants dorudan olmayp sistem bilgisayarlarnn BITE (Built In Test Equipment) blm vastasyladr. Yani direk olarak sistemin sensrleri veya almas ile ilgili akatr, valf v.b. paralarla balants yoktur.
Resim 11-18-5 CMCSin almas ekilde de grld gibi BITE, her bir sistem bilgisayarnn iinde bulunur ancak komponentlerden bamszdr. BITE nin iki grevi vardr: 1. Hatalar saptamak 2. Uak yerde iken sistem testlerini gerekletirmek BITE, hata saptama grevini normal alma boyunca gerekletirir. Oluan hatalarn muhtemel nedenlerini belirler ve CMCye gnderir. Yerde yaplan sistem testleri uaa elektrik verildiinde otomatik olarak gerekletirilir. Ayrca BITE yer testleri CMC kullanlarak manuel olarak ta yaplabilir. Burada da test sonular CMCye gnderilir. Repotring modun alabilmesi iin CMCnin de alyor olmas gerekir. CMCde

herhangi bir arza oluursa MCDUdan test yapma veya test sonularn alma mmkn olmaz. Bu durumda Standby CMC devreye girerek ayn giri bilgilerini alr. Standby CMC, CMC arzalandnda otomatik olarak devreye girer. Baz uaklarda CMC alr durumdayken bile Control Push buton yardm ile Standby CMCde devreye sokulabilir. 1.2. VER YKLEME SSTEM 1.2.1. OK AMALI KONTROL VE GSTERE NTES (MCDU-Multi Purpose Control And Display Unit) MCDU, CMCS ile arayz oluturan temel birimdir. MCDU n panelinde u birimler yer alr : Push buttonlarn yer ald Control blm Control Knoblar Renkli ekrana sahip Display Oparatr uyarmak ve bilgilendirmek iin dizayn edilmi olan Annunciator lights (uyar lambalar) ekilde grlen MCDUnun sol tarafndaki uyar lambas yani Fail Annunciator, MCDUda bir arza meydana geldiinde yanar. Bu durumda dier MCDUnun kullanlmas gerekir.
Resim 11-18-6 MCDU Genel Grnm


Parlaklk kontrol dmesi (BRT-Brightness Control Knob); MCDUnun aktif hale gelmesini salar. ON ve OFF konumlar mevcuttur. ON konumuna alndnda MCDUnun gsterge sayfas grnr. Ayrca gstergenin parlaklk ayarn da bu dme salar. Baz uak tiplerinde BRTnin OFF konumu yoktur. Yani gsterge hibir zaman tamamen kapatlamaz, sadece ekran belli lde karartlabilir. MCDU Men Dmesi; bu dmeye basldnda o anda MCDUya bal bulunan tm sistemler gstergede grnr. Uu mrettebat gstergenin sa ve sol yanlarnda bulunan push butonlar (Line Select Key) kullanarak gsterge zerinden istedii sistemi seerek ilgili raporu grntleyebilir. 6 adet solda ve 6 adet sada olmak zere toplam 12 adet sistem semeye yarayan push buton vardr. Gsterge ekran her biri 24 karakterden oluan toplam 14 satra sahiptir. En alttaki satr gsterge sayfas ile ilgili olarak operatre bilgi verir. En stteki satr ise seili sistemle ilgili men sayfa says hakknda bilgi verir. CMCS ile balantl alan temel sistem MCDUdur. CMCS bilgilerin grntlenmesi iin iki sistem kullanr. Bunlar: Printer ve Veri hatt balaycdr (ACARS). MCDU zerinden report men seildiinde gsterge ekrannda Printer ve ACARS menleri grnr. Printer seildiinde printer ile ilgili ilem aamalar bilgileri ekrana gelir. Bunlar; IN PROGRESS, ABORT ve REPORT COMPLETED. Ayrca printer ile ilgili bir sorun varsa, yazc knda yeterli kat bulunmuyorsa veya yazc baka bir sistem tarafndan kullanlyorsa gsterge ekrannda bilgi verilir. 1.2.2. CMCS ALIMA MODLARININ MCDU ZERNDEN NCELENMES 1.2.2.1. REPORTING MODE
MCDU yardmyla MCDU Menu zerinden CMC seildiinde; CMCS ile ilgili farkl bilgi ve raporlarn yer ald 2 sayfalk Maintenance Menu ekrana gelir. Birinci sayfa; genel hata tespit ilevlerini ierir. Bunlar: En son uu raporu (Past Flight Report) Bir nceki uu raporu (Previous Flight Report) Avionic sayfas (Avionics Status) Sistem raporlar ve TEST (System Report/TEST) kinci sayfada zel olaylar iin kullanlan seenekleri ierir. Bunlar: Class 3 report Report programming Flight report fitler
Resim 11-18-7 MCDU Maintenance Menu Sayfalar


Post Flight Report (En son uu raporu) Hata Tespiti: CMCnin balantl olduu herhangi bir sistemde arza meydana geldiinde bu arza sistem bilgisayar tarafndan saptanr ve bilgisayar tarafndan CMCye bilgi gnderilir. Ayn zamanda pilotun teknik logbooka giri yapmasn salamak amacyla pilota mesaj gnderilmesini de salar. Bu hata kokpit olay (cockpit effect) olarak CMC hafzasna aktarlr ve Past Flight Reportun (En son uu raporu) ilk sayfasnda grntlenir. Fault Message (Hata Mesaj): Onarm iin arza kayna hakknda bilgi edinme nemlidir. Past Flight Report blmnn ilk sayfasnda yer alan Fault Message ksm; hatann muhtemel sebebini gsterir. Bunun yannda; hatal blmn sistem kodunu ve MM (Maintenance Manuel)deki hataya karlk gelen ATA Chapter numarasn da gsterir. lgili sistemin bilgisayar ierisinde yer alan BITE, hatay analiz eder ve hatann oluum nedenini CMCye gnderir. CMC hatann oluum zamann ve tarihini hafzasna alarak MCDUnun Fault Message sayfasnda hata raporuyla birlikte grntlenmesini salar. Bylece arzann kayna bilinerek yaplmas gereken testler ok daha kolay ve abuk bulunabilir. Aadaki ekilde, ekranda grlen PH blm; Flight Phase Information olarak adlandrlr ve hatann uuun hangi evresinde meydana geldiini gsterir.
Resim 11-18-8 Hata Tespiti Ve Arzann Kayt Altna Alnmas Previous Flight Report (nceki Uularn Raporlar) Toplam 4 sayfadan oluan bu blm, en fazla 63 uutaki hata raporlarn grntler. Gsterge ve alma prensipleri olarak en son uu raporu ile ayndr. Boeing ve Airbus uaklarnda bu men deiik adlarla adlandrlmalarna ramen genel mant ayndr. History Information: Daha nce meydana gelen ayn arzalarn gsterilmesini

salar. Aadaki resimde nceki uularda Flaplar ile ilgili oluan hata raporu grlmektedir. Burada daha nce toplam 4 defa Flap arzasnn olduu gsterilmektedir. -00 : son uutaki arzay, -01: bir nceki uutaki arzay, -30 ve -31: geriye doru otuzuncu ve otuz birinci uularda oluan arzalar temsil etmektedir. Gsterge zerinde FLAPS CONTROL satr seilerek oluan Flap arzalar ile ilgili olarak daha detayl bilgilere ulalabilir.
Resim11-18-9 Previous Flight Reports Avionic Status (Aviyonik sayfas) CMC yerde alrken, Interactive mode seilene kadar Reporting mode almaya devam eder. Ancak burada MCDU hata listesi veya yer raporu(Ground Report) grntlenir. Ground Report yani Avionic Status seildiinde; hata olumu btn sistemler; Airbus uaklarnda ilgili sistem bilgisayar ad ile, Boeing uaklarnda sistem ismi ve ATA Chapter numaralar ile listelenir.
Resim 11-18-10 Avionic Status sayfas 1.2.2.2. INTERACTIVE MOD Operatr CMC vastasyla seili sistemdeki BITE ile iletiime geer. Burada ya test uygular ya da hata gidermek iin gerekli bilgileri tekrar alr.

System Report/TEST ( Sistem raporlar/TEST)
Resim 11-18-11 System Report/ Test Sayfalar MCDU mensnden CMC seenei seildikten sonra System Report/TEST seilirse, arza meydana gelen btn sistemler sayfalar halinde listelenir. Buradan grntlenmesi istenen sistem seilerek ilgili raporun grnmesi salanr. Bylece CMC, ilgili sistemin merkez bilgisayarna balanm olur. rnein System Report menden FLAP / SLAT satrn seip FLAP raporunu grmek istediimizde yukardaki men ekrana gelecektir. Airbus uaklarnda CMC Interactive Mode grev seme mens, System Report and Test Menu olarak adlandrlr. Seili sisteme bal olarak farkl dizayn ekli vardr: Type-1 Men: Olduka sk kullanlan ve zerinde birok detayn bulunduu men tipidir. Type-2 Men: Daha az karak sistemlerde kullanlan ve zerinde farkl baln bulunduu men tipidir. Type-3 Men: Elektrik sisteminin birka blm iin kullanlan bu mende bir adet men bal bulunur. Bu menlerde bulunan balklar balca iki grupta toplanabilir. Bunlar: 1- Data Retrieval Function 2- TEST Function 1- Data Retrieval Function: Operatre ilave hata giderme bilgileri sunar. alma prensibi genel olarak ayndr. Line Select Key yardmyla sistem seildiinde, MCDU ilgili sisteme bir sinyal gndererek sisteme bal olan BITEden bilgi edinir. Bu bilgi MCDU displayinde grntlenir. Ayrca ayn bilgi printer knda ve datalink hattnda da grntlenir. Type-1 Men: Yine rnek olarak Flap sistemindeki hata ile ilgili ekilde gsterilen Interactive Modda

bulunan display zerindeki satrlar tek tek inceleyelim. Last Leg Report: Past Flight Report ile benzer bilgileri ierir. Ancak ondan farkl olarak sadece seili sistem (Flap) hakkndaki bilgiler burada mevcuttur. Ayrca operatr iin ek hata giderme bilgilerini de sunar. Previous Leg Report: Burada son 64 uuta meydana gelen Flap arzalarnn tm gsterilir. Previous Flight Report ile ayn bilgileri ierir. LRU Identification: Burada ilgili sistemin komponentinin para ve seri numaralar grntlenir. Bylece arzal olan parann tespiti kolaylam olur. GND Scanning: Seildiinde, o anda sistemi etkileyen rzalarn BITE tarafndan bulunmasn ve analiz edilmesini salar. Ayn zamanda BITEin uu durumuna ayarlanmasn salar. Ancak bu men sistem test mens deildir ve o anda almayan sistem paralarndaki hatalar ortaya karamaz. Resim 11-18-12 Type-1 Menu Trouble Shoot Data: Hatalar hakknda tamamlayc bilgiler sunar. Hatann olduu tarih ve zaman bilgilerini gsterir. Bu bilgiler hexedecimal kodda veya ak ekilde ekranda grnr Type-2 Men: Type-2 menu iin rnek olarak Avionic Ventilation Systemi (Aviyonik Havalandrma sistemi) inceleyelim. Daha az karmak olan havalandrma sisteminde yan tarafta grlen Type-2 menu tipi kullanlmaktadr. Type-2 menu toplam blmden oluup bunlarn ikisi Data Retrieval Function oluturur. Display zerinde grnen satrlar inceleyecek olursak: Last Leg/GND Report: Oluan arzann tarih ve zaman bilgileri ile sistemin hangi komponentlerinin arzal olduunu bildirir. Class 3 Faults: Kokpit olay olmayan arzalarn gsterilmesini salar. Bu tr arzalara MMde (Maintenance Manuel) en yakn A Check uygulamasnda baklmas gerekir. Resim 11-18-13 Type2 Menu 2- Test Function: Test Function blmnn iki grevi; oluan hatann tespit edilmesi ve hatann giderilmesi iin izlenecek yolun veya deitirilecek komponentin belirlenmesidir. Airbus CMC sisteminde farkl test yapmak mmkndr. Bunlar: - System Test - Complementary Test - Output Test System Test, uakta bulunan tm sistemler iin geerlidir. Complementary ve Output Test, uan belirli sistemleri iin kullanlr. Boeing CMC sisteminde iki farkl test mevcuttur. Bunlar: - Ground Test - Confidence Test

Ground Test uan btn ana sistemlerinde kullanlan test trdr. Airbus ile karlatrldnda System ve Complementary Testlerin grevini ierir. Confidence Test belirli sistemler iin geerli olup uu ncesi kontroller iin kullanlr. Airbus ile karlatrldnda Output Test ile ayn amaca hizmet eder. Genel olarak btn testler ayn prensibe gre alr. nce test edilmek istenen sistem Line Select Keyler kullanlarak gsterge zerinden seilir. Gsterge zerinden hangi testin uygulanaca da seildiinde; sistem bilgisayarna bal bulunan BITE blmne gerekli bilgilerin gnderilmesini istemek amacyla CMC tarafndan sinyal gnderilir. BITE sistemde gerekli test aamalarn kontrol ederken MCDU gstergesinde TEST IN PROGRESS mesaj grntlenir. Daha sonra BITE test sonularn CMCS geri gndererek MCDU gstergede grntlenmesi salanr. Ayrca test sonular printer knda ve datalink hattnda da grlebilir. Testler uu gvenliini tehlikeye atmamak amacyla genellikle uu esnasnda gereklemez. CMCS testleri uu gvenliini n planda tutarak gerekletirir. Ancak baz Boeing CMC sistemlerinde testler uu esnasnda da gerekleebilmektedir. a) System Test Sistem testi ncelikle bir bilgisayar testidir. Sistem testi ile uaktaki ana sistemlerin elektriksel balantlar ve sensorlar de test edilebilir. Sistem testi zel koullara ihtiya duymaz. nk sistem giri sinyalleri ve hareketli mekanik paralarn testi burada yaplmaz. Test sonucunda; display zerinde TEST OK veya NO FAILURE DETECTEDmesajlar grnrse bunun anlam; test edilen sistemde herhangi bir arzann tespit edilemediidir. Ancak aada gsterilen displaydeki mesaj gibi bir mesajla karlaldnda arzann giderilebilmesi iin Trouble Shooting Manuelden ek hata giderme bilgileri edinilmelidir. Test sonular grntlendiinde, ekrandaki mesajlara gvenilebilecei gibi ayrca TSM (Trouble Shooting Manuel) veya MM (Maintenance Manuel) lerden bakarak ta test ierii ile ilgili bilgi edinilebilir. ekildeki test sonucunda hata CSUda meydana gelmitir. Bunun anlam;LRUnun arzal olup deitirilmesi gerektiidir. Gsterge zerinden Class-1 satr seildiinde test sonular hakknda daha detayl bilgi edinilebilir. Bu, arzal sistemde yaplmas gerekenleri daha da kolaylatracaktr. b) Complementary Test Sistem testinde testi yaplmayan genellikle sistemlerin hareketli paralarnn testinde kullanlr. Complementary Test seildiinde; ilgili sistemde bulunan test edilecek birimlerin listesi grntlenir. Complimentary Test hareketli paralar test edeceinden test boyunca; Gsterge zerinde hareketli parann alan kiiye ve uaa zarar vermemesi iin uyar mesaj grntlenir. Test almaya baladnda BITE; akatr ve valflerin almas iin bir giri sinyali retir. Geri besleme sinyali yardmyla sonular kontrol eder. Test bittiinde System Testinde olduu gibi ekranda test sonular grntlenir. Daha sonra ekranda TEST CLOSE UP mesaj belirerek testin bitirilmesine ve bylece uan hareketli paralarnn teste balamadan nceki konumuna getirilmesi salanr c) Output Test Operatrn test esnasnda belirli bilgileri grp sistem hakknda analiz edecei ilemleri ierir. Seilen sistemin Output Testi balatlmadan nce, operatr displayde belirlenen ilgili yerlere doru verileri girmelidir. Doru bilgiler girildiinde test balatma satr aktif hale gelir. Biz rnek olarak PFD ekrannda Airspeed gstergesinin testini yaparsak, girilen bilgilere gre airspeed blm dakika boyunca aa-yukar

hareket eder. Test bittiinde; TEST OK veya TEST FAIL gibi herhangi bir mesaj ekranda grnmez. nk bu testte; operatr testin aamalarn inceleyerek sistemin almasnn doru veya yanl olduuna kendisi karar verecektir. Ayrca ekranda beliren menler yardmyla testi tekrar edebilir veya test sayfasndan karak ana menye geri dnebilir.
1.3. ACARS VE ARINC SSTEM 1.3.1. ACARS SSTEM ACARS (Aircraft Commuications Addressing and Reporting System) uak haberlemeleri adresleme ve raporlama sisteminin ksaltmasdr. Bu sistem VHF hava band radyo kanallarn kullanan saysal bir veri sistemidir. ACARS sistemi uu operatrlerince kendi filolarndaki birok uakla haberlemek iin kullanlan bir sistemdir. Bu yntem hlihazrda kalabalk bir trafie sahip olan VHF ses AM kanallarnn daha da kalabalk olmasn engeller.
Resim 11-18-14 ACARS genel biim 1.3.1.1. ACARS SSTEMNN KULLANILMASI ACARS mesaj tek bir AM 6 Klk kanal kullanr ve tek bir sinyalde bir ok bilgiyi iletebilir. Bu mesajlarn ierikleri kalk zamanlarndan konum bilgilerine kadar geni bir alanda eitlilik gsterir. Uak operatrleri ayn zamanda bozuk cihazlar ve hasta yolcularla ilgili bilgileri de ACARS mesajlarndan alrlar. ACARS iin genel bir rnek verecek olursak: ACARS mode: G Aircraft reg: .PH-BXR Message label: Q0 Block id: 5 Msg. no: S61A Flight id: KL0904 Bu mesaj incelendiinde aircraft reg ksm uan kayt bilgisidir. Dier bilgiler ise yer istasyonunca alndktan sonra zlr ve ierii anlalr. 1.3.1.2. ACARS SSTEMNN ALIMASI ACARS sistemi uakta bulunan VHF radyo sistemini kullanr. Uak zerinde

pilotlarn bilgi gndermelerini ve gelen bilgileri grntlemelerini salayan bir kontrol sistemi ve gsterge sistemi bulunur. Uaktan gnderilen bilgilerin ou otomatik bilgilerdir. Bylece ACARS sistemi uu ekibinin i ykn de azaltm olur. Bu otomatik bilgiler nceden belirlenen zamanlarda gnderilen rapor ve bilgilerden oluur. Yerde ise sistem ARINC tarafndan kontrol edilir ve birok yer gnderme ve alma istasyonlarnda oluur. Uaktan alnan bir mesaj nce yer istasyonundaki bilgisayarlar tarafndan zlr ve sonra doru hava yolu irketine gnderilir. Ayn zamanda mesajlar gnderirken hava yolu irketi bilgisayar zerinden yer istasyonuna gnderir ve mesaj burada kodlanarak aktarlr. Genel ACARS mesajlarndan bazlar unlardr: Mrettebat tanmlamas OOOI zamanlar (Out,Off,On,In Times) Motor performans Uu durumu Bakm paralar .gibi
ACARS sisteminin bileenleri kontrol gsterge nitesi (CDU), ACARS program anahtar modlleri ve ynetim birimidir (MU). CDU ACARS almasnn kontrol ve ACARS mesajlarnn grntlenmesi iin kullanlr. ACARS program anahtar modlleri ift bir hizada paket (DIP) anahtarlar ierir. Bu anahtarlar ua tantr. ACARS MU yerden havaya gelen saysal mesajlar alr (uplink) ve havadan yere gnderilen saysal sinyallerin iletimini (downlink) kontrol eder. ACARS MU avyonik kompartmanda E3-3 raf zerinde yerletirilmitir. ACARS program anahtar modlleri ise yine avyonik kompartmanda E3-3 raf zerinde ACARS MUnun arkasnda bulunur.
SAYFA 567
Y/T: REV:
Resim 11-18-15 Aviyonik kompartmannda ACARS bileenlerinin yerleimi 1.3.2. ARINC SSTEM ARINC 429 uak avyonik sistemler iin bir veri formatdr. Bu format uakta bulunan saysal bilgi sistemleri iin destekleyici fiziksel ve elektriksel ara yz fonksiyonlarnn temel tanmn yapar. ARINC 429 bugn birok uak iin temel aviyonik veri yoludur. ARINC 429 iki telli, noktadan noktaya balantl bir veri yoludur. Balant bkml tel ifti (twisted pair) ile gerekletirilir. Veri kelimeleri (data words) 32 bit uzunluundadr ve bir ok mesaj tek bir veri kelimesi ierir. Tanmlama elektriksel ve veri karakteristiklerini ve protokolleri belirtir. ARINC 429 tek ynl veri yolu standard kullanr (TX ve RX ayrportlar zerindedir). Bu standart Mark 33 Saysal Bilgi Transfer Sistemi (Mark 33 DITS) olarak bilinir. Mesajlar veri mesajlarn gzlemleyen dier sistem elemanlarna 12.5 ya da 100 kbit/s hz ile gnderilir. Verici daima 32 bit uzunluunda bir veri kelimesi ya da bo durum (NULL state) gnderir. Tek bir yola (bus,wire pair) 20 alcdan fazla ve 1 vericiden az balant yaplamaz. Hatta balanan verici says artabilir. Her ARINC kelimesi be blmden oluur: Parity (1 bit) SSM (Sign/Status Matrix) Data (Veri) Source Destination Identifier ,SDI 2 bit(Kaynak Var Tanmlaycs) System Address Label ,SAL 8 bit (Sistem adres etiketi)
SAYFA 568
Y/T: REV:

1.3.2.1. ARINC ETKETLER Etiket kelimeleri ARINC 429da olduka tanmlaycdr. Her bir uak farkl elektronik cihaz sistemleri ile donatlm olabilir. ARINC tanmlamalar cihazn IDsini bir dizi saysal tanmlama numaras olarak belirtir. Bu cihazlara rnek olarak FMC,IRS, yakt tank, lastik basnc gzlemleme sistemleri, GPS sensrlerini verebiliriz. 1.3.2.2. ARINC 429 KULLANIMI ARINC 429 bir ok ticari tama uana yklenmi durumdadr. Bu uaklar arasnda Airbus A310/A320, A330/A340;Bell Helikopterleri,Boeing 727,737,747,757,767 gibi bir ok uak saylabilir. Baz firmalar farkl modellerinde gerekli kablo miktarn azaltmak ve iletim hzn artrmak iin farkl sistemler kullanabilir. Bu sistemlerden biri de ARINC 629 olarak isimlendirilmektedir. Tek ynl ARINC 429 sistemi kullanlan kablo arln fiyatnda yksek gvenilirlik ve snrl iletim hz salamaktadr. Askeri uaklar ise genellikle yksek hzl ift ynl protokol tanmlamasn kullanan MIL STD 1553 denen bir sistemi kullanr. 1.4. BASKI LEM Printer sisteminin amac; uu mrettebat veya bakm personeline istedikleri zaman basl raporlar vermektir. Kokpit printer bal olduu sistemlerden raporlar alr. Printer, raporlar bir kada kopya eder. Printer, 12 ARINC 429 data bus girii ve bir ARINC 429 data bus status/control kna sahiptir ve beyaz thermal sensitive (s hissedici) kat kullanr.
SAYFA 569
Y/T: REV:

Modul 11 A Govde Si̇stemleri̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Modul 11 A Govde Si̇stemleri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MODL 11.

A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

MODL 11.A UAK AERODNAM ,GVDE VE SSTEMLER (Trbinlin Motorlu Uaklar)

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

Aileron(Kanatk) Elevator(rtifa dmeni) Rudder(stikamet dmeni)

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

ekil 1.3: Diferansiyel kanatk yaps

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

ekil 1.9: Slot yaps ve kesit grn

Resim 1.4: Slotlu uaklardan PZL-104 Wilga Planr Rmork ua

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

ekil 1.10: Hareketli Slat kesiti

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

ekil 1.13: Kruger Flap yandan grn

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

Resim 1.6: Kruger Flap alm halde yandan ve nden grn

ekil 1.14: Kanat paralar hcum kenar ve firar kenar dzenler.

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

Kontrol Tab (Control Tab)

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

ekil 1.17: Elevator Control Tab normal, en yukarda ve en altta konumu

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

Resim 1.17: Kk bir uakta Aileronda ktle balans uygulamas

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

ekil 2.1: Subsonik sratte snr hz

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

ekil 2.4: Transonik hzda st ok dalgas

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

ekil 2.8: Mach 1,3de kanat zerindeki hava ak.

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER