HAZRET.

AE'NN
Do. Dr. Mehmed

HADs TENKDCLG
S. HATBO(~UJ

hlamn rnn bizzat btn

temel Kitabn Hz. Peygamberin imkanlar Kur'an-

Cil

geni tefsiri, ve eriat ynnden rehberliinde balad

onun tamamhizmete,

laycs durumunda Sahabenin,

olan Snnet ve Hadis ilmini renme ve yayma almalave bu mhim malumdur.

i

lsnde Kerim'jn:

katldklar

slam anlamak, slamPeygamberinin olaca iindjr murakabe srdrlm faaliyetinin olduunu

"En gzel misal" olarak tavsif ettii tam manasiyl(~ mslmanlar emridjr2, hir islami tenkid doruyu

iyi anlalp doru takdjm edilmesi artjyle ancak mmkin Asr- Saadette, her mertebeden giiriiyoruz. Kerim'in eddim, ve arasnda ve her sahada aratrmak ahslaslaedecek olan edebilmektir. olan ilk taa-

ki, daha

Zira, her eid haberde

ve onu kabul etmek Kur'an- rn ictimai durumlarnn bu gayretlerin miyyetj, mmkin olduu

ve bu emrin jfasnda

hibjr dahli yoktur. derecede hatasz

Asrlar boyu devam ve eksiksjz takdim

tek hedefi, tekrar

Hz. Peygamberi,

ve dolaysjyle

Bata da iaret ettiimjz bakay lmalar dzelttjj, gamber Sahabey-i srasnda slam kltr tarihinin

zere, bu ana hedefin

hizmetkarlar

Kjram tekil eder. Onlar bu yolda yapt en parlak rnekleri olarak saylabilir. Sahabe'njn birbirlerinin vakidir. eksjini

ilmi tenkidler, yanln ve Pey-

slam retme

tamamlad, diyediL

hatta tekzibe dahi gittiklerj

Ama bu, srf K ur'an

yanl anlalmasn,

slam yanl retilmesin grdmz normaldir.

lk tabaka uyandrabjlirse Peygamberin

islam alimlerjnde de, keyfiyet

bu hal, ilk bakta nk btn

t(~reddd Hz.

tamamiyle

Sahabe,

muhitjnde

sabah akam bulunuyor, ve imkanlar

her szne, her fiiline ahjd lepsind~n ayn fikvcud bulmu

oluyor dejldi. Ayrca, yaratl malfmat sahasnda,

Alziib /2 .

bakmndan,

r.i ve zihni seviyeyi istemeye de mahal yoktu. Bu yzden onlarda, husfsiyle dini baz farkl veya mtenakz anlaylarn

33.

2 19. Hucuriil/6.

60
(

olmasn tabii karlamak i ve yanll Hadis ve Fkh kitabar

gerekir. Ne var ki, herbiri, dierinde dini uuruna hu nevi ilmi yardmlama

grd eksikliBilhassa .doludur. en mstesna Onun geni ilmi imkansfretiyle vcrelim:

giderme lzumunun

sahib bulunuyordu. misalleriyle arasnda

te bu islami ilim zihniyetiEin yeri, en byk kltrnn sahadaki mz olacaktr. Tahakat Hicretten mulardr. Hierelten islami mahsfl

pek ok mmessili bazsn abnda

slam alim kadn olan Hz. AE igal etmekt.edir. olan tenkidlerinden anlayn onun kaydetmek tcnkid mahhaslatrma

nce kendilerinin ve Hadis

ksa bir hayat. hikayclerini bildirdiine gre:

kitabarnn

8 sene evvel Niibvvetin

4. senesinde

(M. 611) Mekke'de .do-

2 veya 3 sene nce, Hz. Hat.iee'nin

vefatn idi.

mteakip,

Hz. Pey-

gamber ile nikahland.

Bu srada 6 veya 7 yalarnda

Hicri 2. senenin evval'inde dn oMu, 9 yalarnda 8.5 sene srd. 43 yanda idi'.

(Kisan 624), Berlir dn, Hz. Peygamberle

Evlilii

Peygamberin Cemel harbine

vefatnda

18 yalarndayd.

36/656'da,

it.irak etti. 65 yanda iken, Medi. 58 LU Temmuz 678 Sal

Hz. Peygamberden ne'de, Hz. Muaviye'nin gecesi vefat etti.

sonra 47 senc daha yaayarak, hilMet.i devrinde, 17 Ramazan

Medine valisi Mcrvan onun

bu srada

lJmre'de

olduu

iin, cenaze namazn,

vekili Hz. Ebf Hureyre

kldrd.

Ilm Merkii
Hz. Aie, Arabiarm bas Hz. Ebf Bekir'in lim membana soruyordu. neseb ve tarihleri evinde bymd. zerinde rnt.ebahhir bir zat olan baDaha sonra vahiy kaynama Bu hakmdan, bakalarna geti. nasib

en yakn kimse saylahilirdi.

olmadk bilgilere sahib oldu. Bilmedii Bu renme imkanlarn, Hz. Aie'nin, de kullanan

ve a!,.Iamad hereyi vefatlarndan

Peygamberden en geni lasr de bin-

yksek zeki ve ilim akiyle

Peygamberin

sonra bir yarm

Snnet. kaynakl

yapm olmas, kendisinden

rivayet edilen hadislerin

3 Evlendii zaman yann 18 civarnda olmas liizm geldii hakkmda mer Rza DOCRUL'un mtiilaa,. iin lk. Asr-, SaaJel II, 1007 -1013; V, 14-25.

HAZHET- AE'NN

HADs

TENKDCL(;

61
de bulunduu en

lere ulamasn byk

miimkin klmtr.

Aralarnda haBinde

Halifelerin

Ashab, pek ok nkilin

ona bavurmutur. de bulunmu ilk

Ebu Musa'l-E'ari mslmanlardandr:

(. 50/670 ?), ki, eidli valiliklerde

"Hz. Peygamberin Ashab, herhangi

bir meselede bhe

etseler ve onu Aie'ye sorsalar, muhakkak diyor'. Hz. Aie'den ilim alanlardan, hammed'in ahedesinde Yine insanlar bulunuyor.' Hz. Aie'den feyz alanlardan,

onda buna dair bir bilgi bulurlard"

Kufe fakihi Mesrfk (. 62/682): "Hz. Mu. m-

ileri gelen Ashiibn grdm, Hz. Aie'den feraiz soruyorlard"

Mekke'nin

mehur

alimi

Ata ibn

Ebi Hebah'n

(25-114/646-732) Ona olan hayranl pek derindir: "Aie, diyor,

en alimidir"'. dier pek ok alimin bu kabilden beyan ve takdirleri

en fakihi,

Kaynak1armzda hayli yekun

tutmaktadr.

Jlmi faaliyeti: Hz. Aie sadece ve hatibdir. gi sahibidir. Devrinin hadis .nakilcisi Arab tarihi, deil, ayn zamanda Ensab, mfessirdir, fakih

iir ve Tb sahalarnda gre deerlendirmekte

derin bilve ravivazi,

Rivayet ettii hadislerin

uuruna ermi bulunduu

gibi, kendisine dzeItme

ulaan rivayetleri [esini hakkiyle

de, yksek islami kltriine yerine slam getirmektedir. ilmine yapt

leri kim olursa olsun, bunlardan Hz. Aie'nin rak'leri

yanl veya eksik bulduklarn hizmetIerin belki

de en byn, istidatoplamaya

ite onun bu eid rivayetIere lmlardr. Tenkidlerine Bu sahada Ebu Mansur tahsis

yapt tcnkidleri,

yani Hadis stlahiyle: kitabarda

tekil eder. Bunlar if>lam aliml~ri mstakil

edilmi

eserler: Badadi'nin Muhammed bahsedilir8 muhaddis e-iM'nin arkadalarndan,

en eski te'lif, Ahdu'l-Muhsin

Hatib ibn

(421-489/1030isnadlariyle

1096), ismi "el-Kifiiye"

birlikte 25 hadis

olmas muhtemel'

bir diz'dr.

Bunda,

kaydettiinden

4 tbn Sa'd II, 375 (IIi, 126); Ahvezi X, 380, r. 3970. 5 tbn Sa'd 6 Mustcdrek
ll.

y.; Mustcdrek IV, 14; Nubcla

LV,

.
Teralib II, 433. Haydariibid Saidiyye Ktb. r. Hadi. 360.

IT, 130. Mukaddinesi;

7 Bk. teabe s. 93. 8 Fehrese 174; Aynu'-tsabe

hanesinde bu eserin me\'cid olduu bildirilmektedir, el-Fihrisu'I-MeTI,h,

62

MEHMED

S.

HATiBOGLU

kinci ve en geni eser, Msrl afii alim Bedru 'd. Din ez-Zerkei'ye (745-794/1344-1392) aiddir. Aslen Trk olan bu byk alimin kitab: ~~.)Li ~6....aJI~ :i.:..;~.6".;.\:..-1 lo ~I.:' )I"ismini tayor. stidrakler, ilgili ahslara gre sralanmdr' . ncs ise, Suyuli'nin (849-911 /1445-1505): "6~ !ll.;..(:..\ .j ~L..,.,.)l1:."':;" ~6....aJI~" ismiyle, yukardaki esere yapt telhistir. stidrak1eri fkh bablarna gre (Salat, Cenaiz, Syam, Hac, Bey,' Nikah ..) sralam, Zerkeinin eserine baz karma ve eklemelerde bulunmuturlo.

HZ. AiE'NN iSTiDRAKLER

Hz. Aie'nin dini tenkidIeri balca iki sahada olmutur: a) Hatal rivayet edildiklerine kani olduu hadisiere kar, b) Kendi devri alimlerinin yanl grd fetvalarna kar. Aada her iki snfa aid birka misal vereceiz:

A. HADs SAHASNDA Bata Muvatta", Buhari" ve Mslim13 olmak zere, belli bal btn hadis kitabarnn kk farklarla kaydettikleri bir hadis vardr:".L~ y~ .:..).1 <;1 ~ .al: l, yaknlarnn kendisine alamas y~znden azaba uratlr". Hz. Peygamber'in bu kelam nezaman, nerede ve hangi manada iradettikleri ve lnn azab ekmesinin sebebieri zerinde herbiri bir hadise dayanan pek ok gr ve te'viller ileri srlmtr. Hadisin zahiri manasn kabul edenler arsnda Hz. mer ve olunun da bulunduunu kendisine nak1ettikleri zaman Hz. Aie keyfiyeti u ekilde vuzuha kavuturmutur: "Siz, yalan sy. lemez, yalanla itham da edilmemi iki zattan hadis rivayet ediyorsunuz, fakat
9 Eser, Said el-Efanl'nin tahkikiyle, ilk defa olarak Dimek'te, 1358/1939'da, halinde baslmtr, 10 Keju'z-Zuri.n 183 sahife

1181, 1384; Teratib II, 433-34. GAL S ll, 189, Sleymaniye nshalar

iin bk. 708/124 (y. 355-357); 1029/6 (y. 66-73); 103012 (y, 5-8). Suyftl, ibu telhisinin sonunda: "Zerkei'nin kitabndan istidrak saylamyacak olanlan kardm ve onun kaydetmedii u ziyadelerde bulundum" diyerek iki hadis daha serdetmekte ise de, bunlarn ilki istidrak saylamyaea gibi (k. Ahvezi V, 569-570), ikincisini de aslnda Zerkei kaydetmitir (Icabe 140), Suyti'nin gznden kam olmaldr, II i. 234, r. 37. 12 II, 80-81. 13 II, 638- 644.

rA7.RET-i

AiE'!'"iN

HADs

TENKnciLc

63
geSize

kulak hata yapabilir ... , Hz. Peygamber midi, yaknlar alayp duruyor bu hususta ba tarafna halbuki oturmu yeter: o kabrinde

bir Yahudinin alayorlard. azab ekmekte,

mezar yaknndan Bunun zerine: buyurmulardr gnahn hayatta ....

Bunlar

Kur'ann

rehberlii

Kimse kimsenin arasnda,

ekmez"". iken iledii

Bu Yahudinin gnahlar, mi olmas mam 820)

azab ekmesinin

sebebIeri

veya arkasndan gsterilmektedir". Muhammed'in

matem tutulmas

gibi, mnker bir eyi vasiyet et-

bildirdiine

gre, mam- A'zam Ebu Hanife Keza mam aklyor: .

(80-

150/699-767) Hz. Aie'nin

ayn kanaatte "Hz. Aie'nin Kitab'daki ye ancak yapt cak'" Snnetten

grndedirl6 u ekilde Kitab

afii (150-204/699-

oluunu rivayeti,

ve Snnetin

ddaletiyle gnahn

sahih gorunuyor. ekmez"'17, "'Kiionu gbulasetbk lebizzat

deliller u ayetlerdir: ktlk

"'Kimse kimsenin

ey verilecektir"'" yaparsa

"'Kim zerre kadar iyilik yaparsa onu grr""., bir adama:

rr, kim zerre kadar

20.

"'Herkes yaptn

delile gelince: Hz. Peygamber ne de sen onunkinden.

u yanndaki

nin olunmu? cinayetten

diye sordu. O zat: evet, deyince: Bak, dedi, ne o senin ileyecein Bylece Hz. Peygamber bakasnn ki, nasl bir kimse kendi yaptn,

mes'fldr,

Cenab- Hak gibi bildiriyor mcs'uldr ... " 21. Hz. Aie'yi mslman destekleyen

hine veya aleyhine yazdramazsa,

ylece herkes de, iledii cinayetten

hadisler

arasnda, alam

Zerkei olduunu

(. 794/1392), baz ve alayanlara da

mevtaya

Hz. Peygamberin

mani olmadn bildiren rivayetleri biyle, Peygamber masnn muhal Aleyhissclam'n, olduunu

gstermekte,
22

alemlere rahmet olmas hasesebeb olacak bir ey yap-

onlar azabna

sylemektedir

..
14 35. Filtr 118. 15 Rk. Ayn, LV, 86.,; AskalUn, III, 97; Kastalitin, II, 383..; 16 Muvatta-e)'bcini 113, r. 320. 17 6. En'am/164; 17. sra/lS; :~S. Fatr/I8; 18 53. Necm 139. i9 99. Zilz:il 17-8. 20 20. Tahil 115. 21 Beyhak, IV, 73. 22 Icabe 112-113. 39. Zumerf7; 53. Neem/38.

64
Hemen btn yoruz. Bundan,

Mi::n~m

s.

HATBOGLU

cemiyetlerde

ve devirlerde,

birtakm

eyleri, baz gnleri, biliMesela azald, deildir.

yerleri veya ahslar bir mslman mizdeyken, mahmz

uursm: addetme

vakasnn

mevcud bulunuuunu

tabiatiyle

Arab cemiyetide

haric kalacak

Hz. Peygambere saymz eklinde

gelmi ve; "Ya Resulallah, fazla idi, tekine bulunarak", aresini istemitir. tand

biz bir nceki eviyeni evinin neta-

fazla, mahrnz ikayette bunun

getik, saymz

azald"

meli ktn ileri srm, Cahiliyye devrinden

arta kalan Lu eidden iddiii ve tatbikatn grenlerdendir. getireeei inancm devam ettirenlere,

izalesinde Peygam-

Hz. Aie en byk hizmeti aras) evlenmenin hern tatbikatlIl

Mesela evval aynda (iki bayram

uurszluk

misal gstererek

kar kan odur". iradlarndan zamanlar bazlarnn, da oluyor her mslman ve mnevver greceiz: edilir: ". olurdu" Aada 7\'1'nin-

Hz. Peygamberin tarafndan msliimalar lerin arasnda byle Sahabe

Im yoldaki

ayn ekilde

ka'\'Tanamad bir meseleyi

dahi fikri ihtilaflar

vcud buluyordu. hallediyor

Annesi'nin Birka

nasl

olduunu

tarafndan Uursuzluk

u mealde hir hadis rivayet evde, kadnda ve attadr"

"iJ..:J\

if.r<JI.J ;;1)\ .J ).JI

J:

Bu ibare: "ayed uursuzluk eklinde de ayn kaynaklarda nn tavzihiyle mmkn olmutur.

diye birey obayd, yle ki:

bu saylanlarda

verildii iin, gerein tesbiti,

ancak Hz. Aie'-

Benu Amir kabilesinden re'nin Hz. Peygamberden min ederek yle demitir: Cahiliyye devri adamlarnn

iki zat, Hz. Aie'nin huzuruna ekilde rivayet fevkalade sinirlenmi olduklarn

varp, Ebu Hurey. olduunu haber sadece, zerine yeetmilerdir". mevHacer salam,

yukardaki

etmekte

verirler' . Hz. Aie bunu duyunca

ve Kur'an hikaye

"Bu sz, Peygamberin byle sylyor

kendi sz deildir,

Bahis konusu hadis, ileriki asrlarda zu tekil etmitir. kabul varlr. etmeyenler Dayandklan Hz. Aie'nin arasnda, nokta,

dahi pekok ihtilaf ve te'villere mteveeeih Kastallani imadlar ve bn

Ebu Hureyre'ye

bu reddiyesini

mesela bnu 'l-Cevzi, ad geen hadisin

baknndan

23 EbU Diivuc1, II, 345. 24 Ayni VI, 601. 25 Muvaua 972; Buhari lll, 217; VI, 124; VII, 31; Muslim 17 47-8; AlveziVlIl, Ebu Diivuc1l1, 342-345; Nesai VI, 220.... ; Ayni. V' 599-602; iX, 380; X, 213; Askalni IX, 108; X, 189; Kas/al/uni
26 llJusrcd

ILO-IL4; VI, 39;

V, 70.

Vi, 246 ...

HAZRET-

J,iE';-.-iN

HADis

TE:\'KiDCLiG

65
Meseleyi Kur'an

baka Sahabeden zihniyetiyle

de ayn ekilde rivayet

ediliyor olmasdr. grne

mtalaa

edeler ise, Hz. Aie'nin Ali bn Abdi'l-Kafi uursuzluun,

katlyorlar:

afii alimlerinden *Elerinizden deki ayet belirttikten yan kimseyi yokken,

es-SUBK

(683-756/1284-1355),
.... * 27 mealinkayna ey debaladahli ve fitne

ve ocuklarnzdan gelebileceini,

size dman. olanlar bulunabilir belki dmanlk yoksa hkmn

muvacehesinde,

olan kadnlardan

hepsine ternil edilemiyeceini yamasn yldzlara hibir

sonra yle demektedir: kafir

" ... Bu, hibir iilimin syleyecei Yanurun

R,

ildir. Kim byle derse cahilin tekidir. gren Cenab- Hak kimseye kadna yamayan

herhangi

bir ktl,

ne demez!"".

*
Buraya muasrlarnca kadar kaydettiiriz istidraklerinde olduunu Hz. Aie'nin, grdklerini yanl anlalimdi de, tardzelti m hadisleri nasl yerlerine koyuyor verilmi zna dair birka misal vereceiz. grm bulunuyoruz. yanl

baz dini fetvalardan

B. FETV.ALAR Hadis ve fkh usul kitabarnda nem hadisler verilmi ve bunlarda karld malumata dayanm derecesine olabileceklerinden olmutur. yerlemeye

SAHASNDA Sahabeden nakledilen mezkur fetvalara fetvalarn Nitekim zaman, ayr bir bir merfU MediSalih,

Sahabenin,

Hz. Peygamberden hareketle, Bu telakkinin,

edindikleri

Hadisciler

evresinde,

Hicrl II. asrn balarnda neli alim, muhaddis hab Zuhri Zuhri'nin ca zere, Sahabe 1263-1328)

balad kabul edilebilir. derlerneye baladklar

Salih ibn Keysan ile (. 140/757'den hadis yazmantr,

sonra) mehur bn i-

(. 124 1712)hirlikde balangta grnn u ifadesini kavilleri, onlar

aksine, Sahabe kavillerini

zira, daha sonra piman ola-

Snnetten yerine

saymyordu30 dair bn Teymiyye'nin (661-728

eriatteki kaydedelim:

"Sahabenin mezlerse,

ayed intiar

eder de, kendi devirlerinde Hcce'dir. Eer ihtilaf

inkar ed iletmiler-

lemann

ekserisine

gre bunlar

se, ihtilaf noktalarnda

Allah ve Resflne bavurulur.

Onlarn ihtilafl olduklar

27 64. Tegaln IB. 28 Alimmzin aret ettii hadis in bk. MM VI, 239, str. 29. 29 Xrk,;ni IV, 217; Askalani IX, 108. 30 bn Sa'd II, 388-9 (lIn, 135).

66

~fEH~ED

S.

HATBOGLU

kavlin hccet olmad zerinde lemann ittifak vardr. Bir Sahabi bir kavilde bulunmu, bakalar bunun hilarm bildirmemi, fakat bu kavil intiar da bulmam ise, mesele ihtilafldr. Ekseri alimler onu heeet sayar, Ebf Hanife, Malik... gibi"" . Bir bakma fevkalade bir kymet ifade eden Sahabe grlerinin, bazan dini tatbikatta ne trl hatalara sevkedebilmi olduuna dair hayli misal vardr. Baz kaynaklarda Ebf Hureyre'nin fetvas olarak geen aadaki hadis bunlardan birisidir:

Meselenin cereyan tarzn Buhari" ve Muslim'den" hulasaten kaydedelim: Yedi mehurfakihten Tabii Ebf Bekr ibn Abdirrahman (. 93/712?), bir va'zmda Ebf Hureyre'nin: -Kim enb halde sabah ederse, o gn oru tutmasn- dediini duymutur. Bu hkm, babas, yine Tabiilerden, Abdurrahman ibnu'l-Haris'e (. 43/663) naklediyor. Abdurrahman'n buna gnl yatmamtr. Birlikte kalkp Hz. Aie ile Hz. Ummu Selerne'ye (. 60/680?) giderler": Her iki Ummu'l-Mu'minin, Peygamberin fiiliyatn delil gstererek, Ebf Hureyre'nin grn nakzetmilerdir. Bu neticeyi alan baba-oul, kalkp Mervan'n (2-65/624-684) yanna karlar. Mervan bu srada Medine valisidir" ve Abdurrahman'a, Peygamberin hanmlarndan aldklar cevab gidip Ebf Hu. reyre'nin yzne arpmasn syler. Fakat Abdurrahman bu muameleyi ho karlamaz. Bir zaman sonra, bir vesileyle, Ebf Hureyre'ye durumu anlatma frsat bulur. Karlk olarak Ebu Hureyre, va'zmda bahsettii hkm, Pey. gamberden bizzat duymu olmadn, kendisine Fadl ibn Abbas'n (. 18/639)
31 FetiL'u 1, 408. 32 Hemmam'n (. 101/718) Sahife'sinde 99, 184, 203,245,266. Hz. Peygamberden 33 II, 232-3. 34 S. 779-781. 35 Vak'ann balangc, bir ri,'ayette yledir: "Tiibii Ya'lii ibn Ukbe birgn oru tutmaya niyyetlenip yatar. Sabahleyin enb uyannca, ne yaraeah'In sormak zere EbuHureyre'ye gider. Bu Sahabi ona orueunu bozmasn syler. Ya'la pek mutmain deildir. Mervan'a bavurur. Orada Abdurrahman ibnu'l-Haris vardr ... Tahav. II, 103. 36 Onun ilk tayini 41-49/661-669 43/661-663 arasnda tarihlerinde olduuna gre, bahse menu Mdisen;n 41eereyan etmi olmas gerekir. nakledilmektedir. 32 rakamh hadis. Meselii Msned'in VI. cildinin sahifelerinde Ebu Hureyre'nin sz olarak gemekte, 216. sahifesinde ise

HAZRET-

AE'NJ'(

HADs

TENKOCLG

67

rivayet ettiini syler ve Peygamber hammlarnn bu mevzuda kendisinden daha salahiyetli olduklarn kabul ederek fetvasndan dner37 Bu hadisin tatbiki sadedinde Tahavi (229-321/844-933), EbU Hureyre'nin hadisini kabul eden kimselerin, ona gre amel ettiklerini, dierlerinin de ona uymadklarn sylemekte" ve Ebu Yusuf ve Muhammed'in bu ikincilerden olduuna iaret etmektedir39 ayed yukarda isimleri geen Tabii alimlerinin, kendi islami anlaylarna ters den bir hkmn asln tahkik himmetleri olmasayd, belki de btn mslmanlar, mezkur durumlarda orularn, Ebu Hureyre'nin va'zna kurban etmi olacaklard! Hac veya Umre iin ihrama girmi bir kimseye yasak olan baz fiiller vardr: gzel koku srnrnek, dikili elbise giyrnek, avlanmak gibi. Bir de, ister Cenab- Hakkn rzas iin olsun, ister keffaret iin, Mekke'ye kesilmek zere kurbanlk gnderme snneti vardr ki, buna hed y denir. Hedy'i gnderen kimse kendi memleketinde kalr. te byle birisinin durumu, Hicri . asrn ilk yars sonlarnda, Basra ilahiyatlarm megul eden meselelerden birisi olmutur. Bu noktada bn Abbas'n u fetvasna sahibiz: ''..tll ~ .;~ (:.J.I Je- i.r:.L. ~ i';> 4... .1 ..:ro: Kim bir Hedy gnde\S rirsc, ona, Hacca gitmi kimseye haram olan eyler, Hedy kurban edilinceye kadar, haram 0Iur"40. bn Abbas, bin altyz ksur hadis rivayet etmi alim Sahabilerdendir. "Tercumanu'l-Kur'an" lakabiyle mehurdur. Peygamberin vefatlarnda 13 yanda olduu, Hz. Peygamber'den bizzat 10 kadar hadis iittii, Cemcl, Sffin ve Nehruvan harblerine H. Ali tarafnda katld, ehadetine kadar onun Basra valiliini yapt, Emevilcr zamannda siyasi hayattan ekildii, 68/687 de Tiiif'dc vefat ettii mervidir41. Peygamberin salnda domu olduu bildirilen Medineli byk Tabiilerden Rebla ibn Abdiilah ibni'l-Hudeyr (. 93/712)42, Basra'da, 36--40/
37 Fetvasndan dnd bildirilenler arasnda Ata ibn Ebi Rebah (25-114/646-732) Ebii Hureyre'nin 38 II, 103. :19 II, 107. 40 MM V, 58, str. i i (Muvaa I, 340-1; Buhari II, 183; VI, 239; Muslim 959 .... ). damad Said ibnu'I.Museyyib (15-94? /636-713) bulunmaktadr, 215. Bu hadis iin aynea bk. tibar 136-138; Beyhaki IV, 213-215; Tahavi II, 102-107. ve

Beyhaki LV,

41 Bk. Tehzib V, 276-279, r. 474. 42 Bu zat iin bk. bn Sa'd V, 27 (V, 17); Buhari.Tarih 257.

Il, 281; tsiab r. 761; Tehzw III,

68

~IEHMED

S.

HATBOGLU

656-661 seneleri arasnda Hz. Ali'n.in valiliini yapm olan bn Abbas', Basra Mescidinin mimberinde "i~ . .r.-=-o: ihramh halde" grmtr ..Rebia, mteakben Abdullah ibnu'z-Zubeyr'e (. 73/692) mlaki oluyor ve bu meseleyi kendisine ayor. Abdullah'n cevab udur: "Ka'benin Rabbine yemin ederim ki bu bid'at'tir"43. Basra'da, Ziyad ibn Ebihi'nin 45-53/665-673 senelerindeki valilii srasnda, bn Abbas'n fetvasna gre amel edenler bulunduu, hatta bizzat Ziyad'n bunlar arasnda olduu anlalyor. Ortada fkhi bir ihtilaf vardr, fakatzm imkanlar da vardr. Ziyad, meseleyi bir mektubla Hz. Aie'den soruyor. Alnan cevaba gre i, bn Abbas'n dedii gibi deildir. Zira Ilieri 9. senede, Hz. Peygamber Hacca bizzat gitmeyip, kendi yerineHz. Ebf Bekir'i gndermi, tabii Hedyini de birlikte, fakat bununla beraber, gnlk yaaysnda hibir deiiklik olmamdr. Kaynaklarmz, bn Abbas'n bu grte yalnz olmadn, bn mer, Kays ibn Sa'd gibi Sahabilerin, Nehai, Ata, bn Sirin gibi Tabii alimlerinin de ayn grte olduklarn bildirmektedir44. Bu durum karsnda Hz. Aie'nin tavzihinin belirttii kymeti mam Zuhri (50-125/670-742) yle kaydediyor: "Bu mevzuda halkn krln gideren ve onlara Snneti akhyan ilk kimse Hz. Aie'dir. Halka Aie'nin kavli ulanca, onunla amcl edip, bn Abbas'n fetvasn terkettiler"4s. Bu fetvay terkedenler arasnda Hanefi mamlar.6 ve mam Malik de47 bulunmaktadr.

*
slam fkh mezhebIerinin fer'i meselelerde birbirlerinden baz farkllklar gstermesinin en mhim sebebierinden birisini, muhakkak ki, hadisleri gerek hviyetleriyle aksettirmekte ravilerin herzaman baarl olamamas tekil eder. Bu durumun dini tatbikatta tcvlid ettii karkln mahhas misalIeri pek oktur. Mevzuumuzu ilgilendiren bir tanesini burada kaydedeceiz.
43 Tahtivi II, 267; Aska/ani III, 354. 44 Tahtivi II, 264-268; Aska/ani III, 354-355; Ayni IV, 717-718. 45 Beyhaki 46 Tahtivi 47 M"vata V, 234. II, 267; I, 341-2.

HAZltET-

AE'NN

HADs

TENKDCLG

69

can

kindi namazarndan bildiren

sonra, gne batncaya malumudur.

kadar, namaz klmmaya-

hadisler erbabnn

Bunun aksini bildir~nlerine de, Bu arada Zeyd ibn Sabit'in ulat zaman, Hz. Aie'yi Aie'den izahatn daha iyi biliverdii aynsn

hatta Hz. Aie'den mervi olarak, ska rastlanr". (. 50/670 ?), bu e~idden ters rivayetler inkar sadedinde: "Biz ( bu noktada) riz" dedii ve Hz. Aie'den mervidir' 9. slam ibadet ravisi Abdullah tarihi kendisine

Hz. Peygamberi

aada nakledeceimiz

bakmndan ibn

tarihi ~evfcl'dir.

bir kymet

arzed'n

rivayetimizin

ibnu'I-Haris

Bu Haimi zat, Medine'de, olduu da sylenir. onu baa geirdiler. sene valiliini

Hicretten

II sene nce domutur. burada, kaarak

Sahiibelen bir

Babas ile Basra'ya 64-65/683-685

gt. Yezid vefat edinI'e, Basrallar ibnu'z-Zuheyr'in Uman'a gitmi, Ricri

senelerinde,

yapm,

daha sonra Haceilc'dan

79 veya 84'te (M. 698, 70;{) orada vefat etmitir50 ibu bnu'I-Haris yle anlatyor: birgn) ikindiyi kldrmt, (Meseiddevam ediMuaviye gibi, k-

"Muaviye yorlard.

(Medine 'yi ziyaretinde,

den) ayrld. Bir ksm cemaat ise, ikindiden (Odasna) girdi, ben de yannda yer at, yanna oturttu ona divanda

sonra namaz klmaya

idim, bn Abbas kageldi.

ve sordu: Halkn klmakta

olduu bu na-

maz ne ola? Hz. Peygamber'in lnmasm da emretmi oturdu. ildir. Muaviye ona in fetvas zerine (klyorlar), yle

byle bir namaz kldn grmediim

deildir. bn Abbas cevaben: Bu namaz buu'z-Zubeyr'dedi. (Az sonra) bnu 'z-Zubeyr geldi, selam verip dedi: emrettiin bu namaz ne namazdr? emretmi de de-

bnu 'z-Zubeyr, bnu'z-Zubeyr

halka klmalarn eevaben:

Hz. Peygamberin

onu kldn

grrnediim gibi, klnmasn

Ummu'l-Mu'minn

Hz. Aie, bu namaz Hz. Peygamberin, bana bildirmitir,. sonra hadiseyi benimle dedi.

kendi evin-

de iken, klm olduunu bnu'l-Haris Bunun sormamz daha

yle naklediyor: birlikte yanna bir zat Hz. Aie'ye girdim, bnu'z-Zuheyr'in meseleyi syle-

zerine

Muaviye,

iin gnderdi.

Hz. Aie'nin

diklerini naklettim.

Bana: bnu'z-Zubeyr

iyi beHeyememi,

dedi ve iin asln

48 Mesel Musred VI, 50, 109, 1l3, 134, 159, 176. 49 el-Fehu'r-Rabbtiri II, 293-294. SO lbr Sa' d V, 24-26 (V, 15-16); lsiab r. 1500: Tehzib V, 181.

70

~IEnMED

S.

HATnoGLV

anlatt: Gerekten de bir defasnda Peygamber aleyhi:;selam Hz. Aie'nin evinde, ikindiden sonra, iki rek'at namaz klmtr. Fakat bu iki rek'at, ikindinn deil, mbrem bir meguliyet dolaymyle vaktinde edasna imkan bulamadklar le nanaznn son snnetidir.
"51

Sahabe devriin ihtilafl kelam meselelerinden biri'ini, Hz. Peygamberin, Mi'rae'da Rabbini grp grmedii hususu tekil eder . Hz. Aie ve bn !\fes'ud (ii. 32/652) menfi kanaattedir. Bnna mukabil bn Abbas" ve Kibar- TabiIlldan Drve, Ka'bu'I.Ahbar, Hasan, Zuhri... gibi alimlerin giir msbet istikamettedir. Bu sonuncular kendi aralarnda da ihtilafa dm, kimisi bizzat gzleriyle grd derken, dierleri bunu kalb gzne yorumlamtr~.l. te, Hz. Aie'nin talebelerinden olan Mesruk (. 62/682), bu ihtilafl meseleyi, onu Peygambere ilk soran kimse olan" M'minlerin alim Annesine ayor. Hz. Aie, ayetlerle delillendirdii cevabna yle balamtr: "Sylediin eyden salarm diken diken oldu. Sana u eyi kim sylerse, yala sylemitir: Kim Muhammed Aleyhisselam Rabbini grd, derse ... "
55.

Bu mesele mteakib asrlarda da ilahiyat evreleri megul etmekte devam edecektir. Msbet gr paylaan byk muhaddislerden bn Huzeyme (223-311 /838-923), "Sahih "inde, Hz. Aie'yi u ekilde zayflatmak istemektedir: "Hz. Aie'nin nefyi bir ilme (hadise) dayanyor deildir. Aie, Hz. Peygamberden, Rahhini grmediine dair birey nakletmemektedir. Kendisi bu hkme, sadece ayeti te'vil ederek varmtr". Keza Nevevi de (631-676/1233-1278), bn Huzeyme'ye ittihaen u grte bulunuyor: "Aie, r'yetin vukuunu merfii bir hadisle nefyetmemidir. ayed byle bir hadisi olsayd zikrederdi. Ancak ayetten i~tinhatna dayanmaktadr. Kendisine baka Sahahiler 'muhaliftir. Bir Sahabi bir kavilde bulunur. tekiler ona muhalifkalrsa, bu kavil bir hccet saylmaz. Ayetteki "idrak" kelimesinden mutad, ihata demektir. Bu da r'yete mani deildir".
51 Musned VI, 183-184. 52 Ahvez. IX, 168, r. 33:13; Musedrek

Il, 316, 469.

53 Askalan VIII, 429-431. 54 'Huslim 159, r. 287. 55 Buhar. VI, 50; Muslim 159; Ayr. iX, 174-176; Askalan VIII, 429.; Kas/allar. VII, 343

HAZRET-

,\~E';'i;\'

HADs

'fENKoC:Lc

71
her iki byk dedii hadi~in kibar bir

Bu grleri mi.haddisin

nakleden

bn Hacer bilhassa

(773-852/1372-1449),
ve onlarnyok

dt

gaflete parmak

basmakta

Muslim'de meveud olduunu", ekilde hatrlatmaktadr". Bu meseleye, byk

Mu~lim'in arihi Nevevi'ye,

tarihi

ve muhad(li~imiz,

mam

Zehebi'nin

(673-

748/1274-1347) u kat'! ifadesiyle son verelim: "Hz. Peygamberin

lay gzleriyle grdne lmann, dininde skilda geitiremiyeeei meselelerdendir .. ."".

Allah Tea-

dair bize eeli bir nas gelmi deildir. Bu mesele Ms-

*
slam ilimIerinin nin yapt tavzihlcrin den de misal vererek Siyasi karlarn her dalnda yazmz olduu gibi, Tefsir sahasnda bitirelim . yaptrtmak gaye~iyle, devirler boyunca, olmasnn yan sra, Kur'an- Hz. Aie rivayetten kalklm olduu bir aadaki da, Hz. Aic'karar mercii olduunu gryor~z. Bu ~'e~idi~tidrakl,rin-

avukatln

saysz denecek derecede hadis Kerim ayetlerinden vakadr. Bu eid gayretIerden

uydurulabilmi

de, mahdut lde de oba, istifadeye uratlm olduu husilsu

birisi olarak grnen bir teebbsn

tarafndan nasl baarszla ortaya kmaktadr. Mekke'de yor: "Mervan edilmesinden Hicaz

vefat etmi tabiilerde

Yilsuf ibn Mahek (. 103/721?) anlattayin etmiti (Medine valilii 4.1-49 sonra bey'at sylebireyler

valisi idi, Muaviye Hutbeye Ebil Bekir'in muvaffak ardnda

ve 56-57 arasndadr).

kt, Yezid'e, babas Muaviyeden olu Abdurrahman olamadlar. Bunun

bahsediyordu. Yakalamaya

yince Mervan onun yakalanmas nin evine girdi. tini indirmitir", di: Cenal- Hak, mzda Kur'an Bu adam o kimsedir

emrini verdi. O da kap (kz kardei) Hz. Aiezerine Mervan: -Ana babasna: ayet" dnda,

ki Allah onun hakknda: bildiren

f be, .... ayebizim hakk-

dedi. Perdenin olarak hibir

bunlar duyan Aie yle cevap ver-

benim ma'silmiyetimi

ey inzal etmemitir"60. kaynaklarn itirak verdii bilgilere karsna

Vak'ann

kahraman

olan Abdurrahman, Mriklcr

gre, Bedir ve Uhud harblcrine

tarafnda

etmi, Kureylile-

rin en eci ve keskin okularndandr.

56 Aska/ani 57 NubeM 58 46. Ahkilf VIII, 429.

Mbareze iin ortaya ktnda

II,

UR.

II 7

59 Bk. 24. NUr IU-16. 60 Buhari VI, 42.

72

~IEH~IED

S.

IlATBOGL LT

habas Hz. Ebil Bekir'in dikilmek istedii, fakat Hz. Peygamber na mani olunduu mezkilrdur. (6/628'de) Hudeybiye'de

tarafnlan

bu61

mslman

oldu. Ce-

mel'de Hz. Aje ilc bjrlikte jdj. Mekke'de 53 (veya 55) senesinde vefat etmjtjr Kayaklarmzn feveriln ettjren verdij S n tamamlayc Yezid'e bilgilere gre",

Abdurrahman' bu

husus, M~rvan'n,
il

biat edjlmesinj

tekljf ederken,

ii, Ebil Bekjr ve mer'jn HirakI'in, Kayser'jn,

e t'i olarak takdim etmj olmasdr. Abdurrahdemitir. Bu mdaheleye fena halde

man hakl olarak buna kar km ve "ocuklar jin biat almak onlarn deil, Kisra'nn snnetidir" ierlcyen Mervan'p, deilmi;jn?" hadjsenjn, sndadr. ber'in lanetledjj Abdurrahman'a: "Sen hakknda .... ayeti nazil olan adam ekliI!.de eevab verdii ve arakenjin Muaviye'njn

~eklinde hiicum etmesi zerine, onun da: "Asl sen, Hz. Peygamhaban mel'iln olu deilmisjn.?" bu tutumundan Buhari'njn naklettii netjeeye mneer olduu verilen malilmat evirebjlmek

Abdurrahman'

djsine 100000 Dirhem gndenlii, Ayetjn ne" Zeecae sebeb-j nzfln (24.1-311/855-923):

fakat onun bunu geri evirdjj de mervidjr. balayan demektedir. sonra bn Hacer (. 852/1449) en sahil, bn Abbas rivayeti-

Abdurrahman'a "bat" kaydettjkten "Aie'njn

Mevzu jle ilgilj rjvayetlerj kendj hkmn kabfl edjlmeye yle aklar: en layk

reddiyesi jsnad bakmndan

olancr". verdiimjz zere, istidraklerinden ve pek ok. hare-

Buraya benzerlerinden ket noktas

kadar

misalolarak

de anlalaca ve dneelerinj

Hz. Aje'njn

yapt tenkjdlerde

K ur' an ve Snnet'tir.

Bu iki kaynaktan de katarak, olmutur.

ald slami kltrne

kendj mahede tjni aydnlatan

pek ok meselede slami eemiye-

bir ilim ve fazilet me'alesi ahsnda manzarann en gzel ifadesini tesbiti, slamn hajzdjr.

Hz. Aje'njn yunca arzettij bakmndn

bulan slam ilminjn devirler hal-j hazr durumu o jstikbalj kurmaya btn

bo-

ve istjkbalj jle ortabiatjyle

son derece ehemmjyeti Bu kitabiyat bjlmem

slam Kjtabiyatnn slam kltrn herzamankinden

taya karlmas ilk artn yerjne getjrmedike, imkan dnlemez. njyetiyle ortaya bulnduun~ yardmiyle lzum koyacaklara ise, devrimizjn

Hz. Aje zihdaha muhtac

sylemeye

varmdr?
III, 30.1-306; lsiihe

61 Viik,di 257; Mused",k

lll, 473 -477; lsiiib r. 1394; Usdu'-Giibe

II, 399-101, r. 5153; Tehzib VI, 146-147, r. 298.... 62 Bir evvelkilerden ayr olarak lk. A.yni IX, 145-147; Askaliini liini VII, 325; Taberi-Ter,;r X XVI, i 9; (,~kcini V, 19-20; Zcidu'l-Mcsir

VIII, 407-408; Kas/ulVII, 380-381.

63 Mezkir ,yelin niiz srasnda bn Allas'n 1-2 yanda olmas gerekir!

HAZRET-I

AE':-;N

HAOs

TENKociLel

73

:\-lakiilede Zikredilen

KAYNAKLAR

Kur'an-
Ahvez: AskaIan: Asr- Ayn:

Kerim. l'uhfetu'I-Ahvezi (Tirmizi erhi),

-o,

Mm

1967.

Fethu'l-Bari (Buhiiri iJrhi), 1-13, Msr, 1319-1329/1901-1911. Sleyman Nedvi, . R. Dorl tercemesi, stanbul 1308/1890 -?
B44-1355 1928.

Saadet:

Vmdetu'l-Kari

(Buht1ri erhi), I-ll, htanbul

1-10, Haydaralad,

Aynu'l-sabe: Beyhaki: Buhari:

Suyuti (Sleymaniyedeki es-Sunenu'l-Kubrc,

1-8, stanbul,

yazmalar, bk. No: 10). 11925-1936. 1315/1898.

1~1, B61-B84/1942-l964.

el-Camiu's-8ahih,
Davud:

Buhari-Tarih: Ebu

et-Tarihu'l-Kebr, Hayr,

Haydarabad,

es-Sunen, 1--2, Msr, 1952.

Msr,

Felrese: Fet

bn

196:t biiblarna gre tertibii nshas)

ii v a, bn Teymiyye

(1-5) Msr, 1326-1329/1908.1911. (N/usred'in fkh

E 1-Fe tl u'r- H ab b ani:

Saiiti, 1-16... Msr. El-Fihrsu'l-Meruh,

bn Sa'd: ca b e; Zerkei, lstiab: tibar: Haydariibiid,

1388/1968.
Beyrut ve Leiden basklar.

Kitiibu't-Tabakiiti'l-Kebir,
Dinek, 1939.

bn Abdi'l-Rerr, Hazimi, Jradu's-Sari

1-4, Msr. 1319/1901.

1941-1943. 1936-1969.

Haydariibiid,

Kastalliini:

(Buht1ri erhi), 1-10, Msr, 1307/]889.

1-7, Ltiden,

Kefu'z-Zunun, M u s] in: M.
Musned: Mustedrek: Muvatta:

Kiitib elebi, 1-2, stanbul, Filiid Abdulbiiki Hakim,

1-4

MM: el-mu'cemu'l-Mufehres,

neri. 1334-1342/19]:1-1923.
1967.

Ahmed ibn Hanbel, 1-6, Msr.

Haydarabad,

imam Miilik, M. Fuad Abdulbiiki nen. Abdulliitif

1-8, Msr,

Muvatta-eybani: N esai: Nubela: evkani: Sahife:

neri, Msr,
1930.

es-Sunen,

Siyeru Aliimi'n-Nubela, Fethu'l-Kadir,

Zehebi, 1-3..., Msr. Sahifesi, lahiyat

Fak. Yayn, 1967.

1-:1, Msr.

Hemmam ilm Muneblih'in

74
Taberi-Tcfsir: Tahiivi; 1-30, Msr, 1957. 1-4, Msr, 1387-.1388/1967-1968. 1325-1327 11907-

erhu Meani'l-.Asir,

Tc h zib: Tehzibu't- Tehzib, lbn Hacer, 1-12, Haydarbad, 1909. Teratib: Vakidi: Zurkani: et-Teratib'l-ldiriyye, bnu'l-Esir, lbn'l-Cevzi, erhi), Kitiib'l-Meizi, (Muvatta Kettani, 1-2. Usdu'l-Gabe: Zadu'l-Mesir: 1-5, Msr, 1280/1863. 1-3, 1966. 1..9, Dinck, 1968. 1-4, Msr, 1310/1893.