Erciyes niversitesi Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blm

DFERANSYEL DENKLEMLER ve UYGULAMALARI

(DERS NOTLARI)

Do.Dr. Sebahattin NALAN

Kayseri, Eyll 2003

01

BLM I PROBLEM ve DFERANSYEL ZM 1.1 GR. Mhendislik bir problemin zmne ynelik aratrma yapan bir hesaplama bilimidir. Bir hesaplama ilemi ise, deiik metodlar neticesinde gelitirilmi olan bant-denklem-eitlik ismi verilen, deiik fonksiyonlarn kullanlmasyla mmkndr. Yani denklemsiz bir problem zmnden bahsedilemez. Doru-Yanl, Az-ok, Byk-Kk gibi mantksal yorumlar ancak bir denklemin verecei saysal sonuca gre veya erisel karekterestiine gre yaplabilir. Bu bantlar veya denklemler, deneysel olarak bulunmas halinde AMPRK, nmerik metodlarla bulunmas halinde NMERK ve teorik tekniklerle elde edilmesi halinde ise ANALTK bantlar ismini alrlar. Bir bantnn zm aral ve hassasiyeti, snrl ve hatasz olabilecei gibi, (-, ) aral ve belirli bir hata olabilir. Bunun nedeni, bir denklemin retimi srecinde baz n artlarn kabul edilmesi ve denklem retimini imkansz klan baz parametreler ihmal edilmesidir. Dolaysyla hem denklemleri kullanabilmek ve zebilmek, hemde bu denklemlerden elde edilecek sonularn doruluu hakknda yorum yapmak belirli bir bilgi birikimini gerektirecektir. Bu nedenle, hesaplama ileminde kullanlan denklemlerin nasl ve hangi artlarda bulunduu ok nemli olacaktr. Baka bir ifadeyle, denklemlerin nasl retilildiinin ve zm metodlarnn ne olduunun bilinmesi mhendisler iin vazgeilmez bir aamadr. Bu dersin amac, bahsedilen denklemlerden TEORK ve NMERK zmlerin uygulanabilecei temel yapnn oluturulabilmesi iin gerekli olan matematiksel ve temel fiziki teknikleri vermektir. lave olarak, zm modeli olarakta isimlendirilebilecek temel yapnn rn olan denklemlerin nasl zlecei sorusuda cevaplanacaktr. zm teknikleri ve zmn uygulanaca temel yap, tam olarak doru olabilece gibi belirli bir hata payn batan kabul ederek yaklak neticeler de verebililecektir. nemli olan bu hatann problem zerinde etkisinin mhendislik asndan ihmal edilebilir seviyede olmasdr. Bu nedenle bir mhendis kesin zmlerin yannda yaklak zmlerle de ilgilenen kiidir. zme ulama yolunda, nelerden vazgeileceini ve bu vazgeilen parametrelerin sonu zerindeki etkisi tahmin edebilen matematik ve fizik adamdr. Mhendis baka bir ifade ile matemetiksel ve fiziksel olarak doru olabilen bir zm mutlaka bulmak iin zorunlu olarak kabul edilen bir hatann, zm sonrasnda sonu zerine etkisini yanstabilecek kadar, ilgili problemin gerei olan fiziksel ve matematiksel bilgiye sahip olan kii demektir. Dier bir bak asyla, mhendis problemi en kolay, mmkn olan en doru ekilde zp, bulunan neticelerin geerliliinide tayin edebilen kiidir. Byle bir kabiliyet ise ancak matematisel ve fiziksel bilgilerin olarak tam olarak bilinmesiyle ve bunlarn harmanlanmasyla mmkn olabilir. Sonuta, probleme ve problemin fiziine olan hakimiyet, pratik mhendislikte oluabilecek arzalarn veya retim hatalarnn meydana geli sebeplerinin kolay bir ekilde belirlenmesine ve en ksa zamanda arzann giderilmesine de yardmc olacaktr. rnek-1: lk hz 1 m/s olan maddesel nokta, a =

1 eklinde zamana bal ivme ile sin(0.25t ) hareketine devam etmektedir. Hareketin zamana bal hzn veren denklemi bulunuz. Denklemdeki t nin birimi saniyedir.
02

dV , dV = adt ise hz dt ivmenin zaman zerinden integrasyonundan V t dt integrali bulunabilir. dV = sin(0.25t ) 1 0 hareketin zamana bal hz denklemini verecektir. Bu integralin zm ile 0- arasndaki herhangi bir t zaman iin geerli V=V(t) eklinde bir denklemi verecektir. Ancak verilen integral zlemeyen bir integraldir. Dolaysyla V=V(t) eklinde bir bant retilemeyecektir. Buda hareketin hznn hesaplanamamas manasnadr. Bu aamada tam bir zm yerine yaklak bir zm dnlebilir. Bu yaklak zmn birincisi analitik olarak zlemeyen integralin saysal (nmerik) olarak zlmesidir. kincisi ise, integralin zmszlne neden olan fonksiyonel yapnn belirli bir hata ile giderilmeye allmasdr. ntegraldeki sin(0.25t) yerine, kk 0.25t deerleri iin 0.25t yazlabilir. Bylece integral zlebilir hale dnr. Bu yaklamn doruluu, yandaki ekilden gzlenebilir. Zaman-t nin 0 ile 3 saniye deerleri arasnda sin(0.25t) ve 0.25t arasnda byk bir uyum vardr. ntegral eri altnda kalan alann hesab manasnada gelecei iin 0-3 saniye aralnda her iki eri altndaki alanda hemen hemen ayn olacaktr. Ancak, 3 saniyeden byk zaman deerlerinde aradaki fark bymektedir. Bylece 0-3 arasnda kullanlmak zere hareketin hzn tanmlayan bir denklem retilebilir.
zm : a =
V

2 1.8 1.6 1.4

sin ( 0.25 t ) 0.25 t

1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2

0
0

5
t

9 10
10

zlemeyen integral nmerik yntemlerle ok hassas bir ekilde zlebilir. Nmerik zm ve V(t)=1+4 t1/2 denklemiyle deiik zamanlar iin hesaplanan hz deerleri mukayese edildii zaman 3 s den sonraki hz deerlerinin ok farkl olduu grlecektir. Yandaki tabloda MATHCAD ile yaplan nmerik integrasyon ve V(t)=1+4t1/2 denklemi ile hesaplanan hz deerleri grlmektedir. fade edildii gibi 3 s den sonra hz deerleri arasnda fark meydana gelmektedir. 10 saniye iin V(t)=1+4t1/2 denkleminden hz hesaplanr- sa %12 lik [=(15.524-13.649)*100/15.524] bir hata yaplm olur. Deiik zamanlar iin nmerik ve analitik hz deerleri [m/s] 1/2 Zaman Nm.Hes. V(t)=1+4t t [s] 1 5.004 5.000 2 6.681 6.656 3 7.995 7.928 4 8.139 9.000 5 9.194 9.944 6 10.205 10.797 8 13.232 12.313 10 15.524 13.649

dV =
1 0

dt sin(0.25t )

dt 0.25t

ise

V(t) = 1+4 t1/2 (t<3 s)

rnek-2: Ayn ktleye sahip bir paratn ve bir elik bilyann H kadar ykseklikten serbest braklmas halinde meydana gelen hareketlerin hz ve yol denklemlerini bulunuz. zm : elik bilyaya ve parate etkiyen kuvvetler Arlk (W) ve Hava Diren (FR) kuvvetleridir. Hava direnci cismin yzey alanyla (A) yakndan ilikilidir. Byk yzeylere byk diren kuvvetleri, kk yzeylere kk diren kuvvetleri etkiyecektir. Genel olarak akkan diren kuvvetleri akkan veya cisim hzyla n.dereceden (Vn) orantldr. Bu durumda parat ve elik bilya iin II.Newton Kanunu (F=ma) uygulanrsa ivme (a) u ekilde bulunur.
3

F=ma ,

W-FR = ma , W=mg ve FR=AVn ise a = g

AV n m

Son ifadeye gre ivme hzn fonksiyonudur. Hareket sresince hz deiecei iin ivme deiecektir. vmeden hza ve hzdan yola integrasyon ile geilebilir.

a=

dV A = g V n ise dt = dt m

dV A g Vn m

Son integralin alnabilmesi n deerinin saysal deerine baldr. n says cisim geometrisine, akkan cinsine ve ak cinsine gre 0.5 ile 2 arasnda deer alabilir. Bu durumda integral alma ilemi genel manada mmkn olamad iin zmszlk var denilebilir. zm iin zmszle sebep olan diren kuvvet ihmal edilmesi dnlebilir. ok kk yzey alanna sahip elik bilya iin FR 0 alnabilir. Bu durumda ivme yerekimi ivmesine eit olup sabit olacaktr. Yeni durumda zamana bal hz ve yol denklemleri

a=

dV 1 = g ise V=gt ve s = gt 2 dt 2

olacaktr. Lise seviyesinde fizik bilgisi olarak verilen bu denklemler sadece diren kuvvetinin yaklak sfr olduu veya hareket ivmesinin sabit olduu durumlarda kullanlabilir. Bir parat hareketinin analizinde kullanlamaz. Yukardaki rneklerden grld gibi problem zmnde ama en doru ve en kolay zm uygulamaktr. Tercih edilen bir denklem vastasyla analitik zm aramaktr. Sonra nmerik ve gerekirse deneysel zmler takip edilecektir. Genel olarak bir mhendislik probleminin zm iin gerekli olan bir denklemin elde edilmesi iin balangcndan sonuna kadar gelien genel olaylar Tablo-I deki ak emas ile aklanabilir. Deneysel ve nmerik zmlerin aamalar Tablo-1 de aktr. Bu zm metodlar iin gerekli alt yap ve teknikler lme Teknii ve Nmerik Analiz dersleriyle verilir. Analitik veya teorik analizi ieren zm metodu ve aamalar Diferansiyel Denklemler Dersinin mfredatn kapsamaktadr. Bu dersin kapsamnn daha iyi anlalmas bakmndan, analitik zm iin bu tabloda grnen aamalar daha detayl olarak alt blmlerde incelemitir:
1.2 Mhendislik Problemi:

Makina mhendisliinin ilgi alan olan Enerji, Termodinamik, malat-Konsrksiyon, Makina Dinamii ve Mekanik anabilim dallarn ilgilendiren Dizayn, retim ve Kontrol hesaplamalarnn tamamdr. Hata tayini, ayar ilemleri, retim sonras kontrol gibi tm sreler bir problemin kapsam dahilindedir. Bir problem bu anabilim dallarndan sadece biri ile alakal olabilecei, birden fazla alanda kapsayabilir. Bir problemin hem nmerik hem deneysel veya hem teorik hemde deneysel zm yaplabilir. Deney reel ortam temsil edeceinden, neticeleri daha salkl olacaktr. Ancak deneysel alma pahal ve hassas bir ilemdir. Bu nedenle literatrde teorinin doruluu deneysel alma ile dorulandktan sonra deneysel alma tercih edilmez. Daha ekonomik ve kolay olan analitik ve nmerik zmler ile netice aranr.

Tablo - I : Bir zm Denklemin Bulunmas iin Gerekli Aamalar

Mhendislik Problemi

Deney Setinin Hazrlanmas

Deneysel alma ve Model

Fiziksel Byklklerin Tanmlanmas

Teorik alma

Uygun Koordinat Sisteminin Seilmesi

Deneysel lmler

LME TEKN

Snr ve Balang artlarnn Belirlenmesi

Diferansiyel Denklemin Tekil Edilmesi

Sonularn Yorumu ve Hata Analizi

STATSTK METODLAR Nmerik zm Diferansiyel Denklemin zm Analitik zm

NMERK ANALZ

Deneysel lmlerin AMPRK DENKLEME Dntrlmesi

Tm Sonularn Fiziki Olarak Yorumlanmas. Teorik ve Deneysel Neticelerin Mukayesesi

rnek: F [N] luk bir basma kuvveti zorlanan A kesitli L uzunluundaki makina elemannn 25 oC ve 400 oC scaklk ortamlarnda almas halinde hesaplamalarda dikkate alnacak kriterler neler olabilir.
F L1 L L1 < L2 ekil deimi haller 25 oC (a) 400 oC (b)
Flambaj hali

F L2

Deerlendirme : Bu makina elemannn F kuvvetini emniyetli bir ekilde tamas iin gerekli kesit ve uzunluk deeri Makine Elemanlar, Malzeme, Is transferi ve Mukavemet bilgileri dahilinde hesaplanmaldr. Bu adan kullanlan malzemenin emniyetli gerilme deerleri F nin sebep olduu basnc ve L uzunluunun maruz kald burkulmay (flambaj) karlayacak seviyede olmaldr. Basn ve burkulma tesirinde malzeme bir ekil deiimine maruz kalacaktr. Bu ekil deiiminin
5

allan ortam ve malzeme scakl ile yakn bir ilgisi vardr. a kknda malzeme oda scaklndadr. Bu nedenle atomik yapda bir deiim gzlenmez. Byle bir halde scaklk sonucu mukavemette bir azalma veya plastik-elastik ekil deiiminin tehlikesinden bahsedilemez. Mukavemet hesaplamalar iin L, A ve F ile malzemenin emniyet snrn belirleyen gerilme deeri yeterlidir. Bu nedenle sadece mukavemet problemi olarak ele alnabilir. Oysaki b kknda malzeme yksek scaklktadr. Bu nedenle atomik (kristalik) yap deiim gsterebilir. a kkna gre ekil deitirme (elastik veya plastik deformasyon) kabiliyeti daha fazladr. Bu nedenle yksek scaklk ortamnda almak istenmeyen neticeler douracaktr. Bu adan b kknda malzeme ek bir sistemle soutulmaldr. Dolaysyla mukavemet hesaplarna ilave olarak s transferi hesaplamalar ve malzemenin mikroskobik analizide yaplmaldr. rnek olarak, mikroskopik yap YMK yapdan HMK yapya kayabilir. Bu deiim malzemenin sertlik, elektrik iletkenlii, s iletme kabiliyeti, dayanm gibi tm zelliklerinin deimesine neden olabilir. Hatta soutmay temin etmek iin eleman yapsnda meydana gelecek dizayn deiimleri, mukavemet analizinde tekrar dikkate alnmaldr. Soutma iin eleman ierisinde sotucu akkan kanallar almaldr. Bu kesitte ve dier boyutlarda deiime neden olacaktr. Dolaysyla konular birbirinden bamsz olmayp, birbirleriyle etkileim halindedirler.
1.3 Fiziksel Byklkler:

lgili probleme etkisi olan birimli (4 temel birim: m; metre, oC; santigrad derece, s; saniye ve kg; kilogram) veya birimsiz btn byklklerdir. Dier bir ifade ile bulunacak zm denkleminde ve zm aamasnda karmza kacak Sabit ve Deikenlerdir. Bu byklklerin belirlenmesi ilgili problemin fiziine hakim olmakla mmkndr. Bir probleme etkiyen fiziksel byklklerin iyi belirlenmesi zmn shhatini de direkt etkiliyecektir. Yanl bir belirleme hasaplanan ve gerekte meydana gelen deerler arasnda bir farkn meydana gelmesine neden olacaktr. yi bir fiziki bilgi ayn zamanda pratikte meydana gelebilecek problemlerin giderilmesinede yardmc olacaktr. Fiziksel byklkler tespit edilirken probleme olan etkiside balangta belirlenebilmelidir. Bylece, kolay zm asndan hangi fiziksel parametrelerin ihmal edilebilecei tayin edilebilir. nk, fiziksel byklk saysnn artmas, problemin daha komplex olmasna ve analitik zmn daha zor olmasna neden olacaktr. Hi zm bulamamak yerine, kabul edilebilir bir zmn retilmesi mhendislik formasyonunun bir sonucudur.
Tablo II : Temel Fiziksel Byklkler, Sembolleri ve Birimleri Deikenler Sembol Birim Deikenler Zaman T Sn Atalet momenti Yol x,s m. , Enerji Hz V,u m/sn zgl s 2 vme a, g m/sn Is iletim katsays Kuvvet F,P N Is tanm katsays G P,W Kw,BG Gerilme o o Scaklk T C, K Kinematik vizkosite Is Q,q Kcal, Joule Dinamik vizkosite Boyutsuz Basn Srtnme Katsays Boyutsuz Yay Katsays Birim uzama 3 kg/m Yogunluk Moment Mm Ktle kme miktar

Sembol I W,E Cp,Cv K, H, , P,p k M m

Birim mm4, kgmm2 Joule j/Kg.h.o C kW/m.sn kW/m2.sn daN/cm2 m2/sn Kg/m.sn. N/m2 , Bar N/m Nm Kg, g

Makina mhendislii asndan nemli byklkler, bunlarn birimleri ve sembolleri Tablo II verilmitir. Fiziksel byklklerin problemin hi bir safhasnda deiiklik gstermeyen ksmna sabit byklkler ismi verilir. Genelde, sabitlerin problem zmnde bir zorlatrc ve kolaylatrc bir etkisi yoktur. Problem zmnde asl etkili olan deiken fiziksel byklkler dir. En basit problem iin deiken says en az iki tane olmas gerekirken, st snr yoktur. Fiziksel
6

byklklerin deiebilir ksm kendi arasnda BAIMLI DEKEN ve BAIMSIZ DEKEN eklinde iki alt gruba ayrlr. Bu ayrma ilemi problemin zmnde etkilidir. Kolay zm veren bir grublama tercih edilmelidir. Bamsz deiken genelde keyfi deer alabilen deikendir. Baml deiken ise bamsz deikene kar deer alabilen bir deikendir. y=y(x)=f(x) fonksiyonel gsteriminde y baml, x ise bamsz deikendir [rnek: y(x)=4sinx]. Eer x = x (y) eklinde [rnek: x(y)=4siny] bir dzenleme yaplrsa, x baml y bamsz deikenler olacaktr. nceki rnekte verilen hareket probleminde, V hz baml deiken olarak, t zaman ise bamsz deiken olarak isimlendirilir. Genelde, hangi zaman da hz ne olur? eklindeki soru sorulmas nedeniyle V=V(t) eklinde gsterim gerekir. Eer V=10 iken t=? sorusunun cevab nemli ise t=t(V) eklinde baml ve bamsz deikenlerin yerdeitirmesi de mmkndr.
rnek: Atmosferde hzla hareket eden roketin u ksmndaki scaklk deerinin doru olarak hesaplanmas iin gerekli fiziksel byklkler ne olmaldr?
Et kalnl

Hareket yn

Roket iindeki cihazlar

Hava akm izgileri

Aklama: Roketin atmosfer ierisindeki hareti esnasnda hava taneciklerinin akm izgileri roketin u ksmndan dolay ekilde gsterilen yapya sahip olur. Hava tanecikleri roket ucunun arparak hareket dorultusuna dik dorultuda dalrlar. Bu nedenle u tarafta srtnme meydana gelir. Bu srtnme de ar snmaya neden olur. Meydana gelen snma roket ucunun geometrisi, roket hz gibi deerlere byk oranda bal olacaktr. Aerodinamik yapya sahip bir u geometrisi ile dzlem yzeye (kt geometri) sahip bir u geometrisi ayn etkiye neden olmayacaktr. Hatta havann scakl nemi, gece gndz gibi bir ok faktrle meydana gelecek snma deerini etkileyecektir. Meydana gelecek s u taraftaki scakln ykselmesi ile neticelenir. Scaklk ykselmesi malzemenin ergime snrn aarsa istenmeyen, roket hareketini bozan etkileimler meydana gelir. Burada ama roket ucundaki scaklk deerinin rokete ve roket iindeki cihazlara zarar vermeyecek bir seviyede olmasdr. nk, roketin hedefine varmadan bozucu tesirin altna girmesi roketin imal edilme dncesine aykrdr. Scakln drlmesi iin bir soutma sistemi dnlebilir. Gerek ergime ve gerekse soutma problemleri iin roket ucundaki scaklk dalm bilinmelidir. stenmeyen bir olayn meydana gelmemesi iin roket ucundaki malzeme cinsinin ve et kalnlnn istenen artlar salayacak derecede olmas gerekir. Scaklk deerinin hesaplanabilmesi iin deneysel veya teorik alma sonunda bir bantnn bulunmas gerekir. Elde edilecek bu bant bulunmas gerekli veya kurulacak deney setinde llecek fiziksel byklklere unlar olmaldr:

Fiziksel byklkler : - Scaklk, T - Roketin hz, V - malzeme ve malzemenin s iletim katsays, k - roket ucunun geometrik yaps ,A - hava younlugu, - hareket dorultusu, x - srtnme sonucu meydana gelen s , Q - yerekimi ivmesi ,g

Deiken parametre Deiken parametre Sabit parametre Sabit parametre Deiken parametre Deiken parametre Deiken parametre Sabit parametre

Bu byklklerden u geometrisi, malzeme ve yerekimi roketin hareketi sresince sabit kalrken, dierleri deiir. nk, malzeme yapsnn deimesi balangta yaplan hesaplamalarda
7

etkileyecektir. Bu nedenle malzeme zellikleri hareket sresince sabit kalmaldr. Deiken byklklerden scaklk baml, dierleri bamsz deiken olarak isimlendirilebilir. nk, T=T(,x,Q,V) eklinde bir bant aratrlyor. Bylece keyfi ve bamsz , x, Q ve V deerlerine karlk T nin bal olarak hangi deerleri alaca hesaplanabilir.
1.4 Deneysel alma

Oldukca kark ve analitik zm mmkn olmayan baz problemlerde pratik hesaplamalar iin kullanlan bir takm bantlar-denklemler deneysel almalar neticesinde bulunur. Bunlara deneysel olarak bulunmalar sebebiyle AMPRK BAINTI ismi verilir. Byle bir bantnn bulunmas iin deney yapan kiinin lm cihazlarnn kullanm kapasitesi ve hata yapma bykl hakknda uzman olmas gerekir. Deney seti, sonucun mmkn olduunca doru olmas iin gerek problemin kk bir maketi olmaldr. Ayn zamanda deneysel lmler sonucu bulunmu datalar iyi bir istatiksel bilgi ile deerlendirilmelidir. Deneysel almalarla bulunan bu bantlarn kullanlabilme aral analitik denklemlere gre olduka snrldr. Ancak gerek bir uygulamadan (deney bir nevi uygulama sahas olarak alnabilir) bulunmas nedeniyle neticeleri analitik denklemlere gre daha salkl olacaktr. Yinede her hal iin ok sayda yaplmas gereken deneylerin getirdii yksek maliyet nedeniyle teorik analizin mmkn olmad veya byk oranda hatal olduu hallerde deneysel ynteme bavurulur. nk, herhangi bir problemin deneysel olarak analizi ok kapsaml deney setini ve ok sayda deney yaplmasn gerekli klar. Bir ok mhendislik probleminin var olduu dnlrse sonsuza giden sayda deney seti ile ancak tm mhendislik problemleri zme kavuturulabilir. Hi sphesiz ki, sonsuza giden saydaki deney seti ise o kadar byk sayda personel ve maddi destei gerekli klacaktr. Yani, deneysel alma ancak, teorik analizin iyi neticeler vermedii, zmszln olduu durumlarda kullanlmaldr. Gnmzde, mhendislik problemlerinin ou teorik ve deneysel neticelerin birlikte deerlendirildii zelliktedirler. rnein, younluk, s iletim katsays (katlarn s transfer etme kabiliyetini gsterir), s tanm katsays (akkanlarn s transfer etme yeteneini gsterir), viskozite (akkanlarn svlk kabiliyetini gsterir), yerekimi ivmesi gibi fiziksel byklkler ancak deneysel olarak tesbit edilebilirler. Bununla birlikte, younluu ve s iletim kabiliyeti deneysel olarak belirlenmi bir metal plaka ierisindeki scaklk dalm oldukca iyi bir hassasiyetle teorik olarak hesaplanabilir. Verilen bir denklemin ampirik olduu, deikenlerin nnde ve st olarak bulunan sabitlerin ok ksratl olmasndan anlalabilir. lgili kitaplarada, denklemin ampirik olup olmad belirtilir. Ayn zamanda ampirik denklemin salkl kullanlma aral da belirtilmitir. Denklemlerde bulunan deikenlerin birimlerinin ne olmas gerektii de aklanmtr.
rnek: Aada verilen denklemleri analitik ve ampirik olmas durumuna gre deerlendiriniz. a) V(t)=Vo-at , y(t)=Vot-0.5at2 : Vo ilk hzyla balam bir hareketin zamana bal hz ve yol denklemleridir. Bu denklemler ivmenin sabit olduu ve hareketin yavalayan bir karaktere sahip olduunu gstermektedir. Bu denklemler ile hesaplama bamsz deiken olan zamann 0 < t < aral iindeki tm deerleri iin geerlidir. Verilen denklemler II.Newton Kanunu ve integrasyonla bulunduu iin ANALTK DENKLEMlerdir. Dikkat edilirse, denklemlerde sabitler ok ksratli deildir ve V(hz), y(yol), a(ivme) ve t(zaman) deikenleri iin bir birim mecburiyeti verilmemitir. Sadece deikenlerin birimleri birbirleriyle uyumlu olmaldrlar. Yol ve zaman km (kilometre) ve h (saat) olarak verilmise hz ve ivme km/h veya km/h2; cm ve s (saniye) verilmi ise cm/s veya cm/s2 olacaktr. Bu denklemler, sabit olmasndan dolay, g yerekimi etkisinde gelien hareketler iinde kullanlabilir. Bu durumda a=g olacaktr. Bylece deneysel olarak belirlenebilen yerekimi ivmesi teorik bir analizle birletirilerek denklem retiminde kullanlabildiine dikkat edilmelidir.

 0.0065H b) P = Po 1 : Bu bant atmosferin deiik yksekliklerinde (H) llen basn To (P) deerlerinin nmerik ve istatistik metodlarla denklem haline dntrlmesinden belirlenmi olup, havann atmosferik basncnnn denklemsel ifadesidir. Daha nce eitli lm cihazlaryla basn deerleri llmtr. Daha sonra Nmerik Teknikler kullanlarak, lm deerleri formlize edilmilerdir. Po ve To deniz seviyesindeki basn ve scaklklardr. Denklemdeki sabitler ok ksratldr ve deikenler H ve P , srasyla m ve Atm. birimlerinde olmak zorundadrlar. Baka birimlerde, (rnek olarak mm ve N/m2), H ve P nin bu denklemde kullanlmas yanl netice verecektir. Bu denklem ile salkl bir hesaplama iin maksimum H ykseklii 11000 m olabilir. Daha ykseklerde yanl netice verecektir. Yani denklemin kullanmna bir snr getirilmitir. Dolaysyla bu bir AMPRK DENKLEMdir. Bu denklemde 0 ile 11000 metre arasndaki herhangi ykseklik yazlarak, o irtifa seviyesindeki basn hesaplanabilir.
1.5 Teorik alma ve Diferansiyel zm

5.26

Teorik alma deneysel almaya gre ucuz olmas nedeniyle tercih edilir. Genelde bir teorinin neticesi deneysel bir almayla dorulanmaya allr. Bu dorulama ilemi bir problemin birka sahas iin ira edildikten sonra ileri srlen teorinin doru neticeler verdii kanaatine ulalr. Teorik almada problemin seyri zerinde etkili olan fiziksel byklkler tesbit edildikten sonra, bu deikenlerin problemin geerlilii sresince oynad rol de tespit edilmelidir. Bu ilemde ama fiziksel byklkleri sabit ve deiken eklinde iki gruba ayrmaktr. Deiken fiziksel byklklerin artan says teorik analizin yaplabilirliini azaltr. Genel olarak, belirlenmi fiziksel byklkler arasnda direkt olarak bir denklem tretmek pek mmkn deildir. nk direkt bir denklem yazmak iin mantiken ve fiziksel olarak gereke bulunamaz. Dolaysyla, bu gerekelerin retilebilecei yeni ortamlar dnlmelidir. Bu nedenle, zlemeyen mhendislik problemlerinde genellikle sperpozisyon ilkesi uygulanr. Bu prensibe gre zlemeyen bir problem zlebilir daha kk paralara ayrlr. Ayrlan bu paralar teker teker birbirlerinden ayr olarak zme tabii tutulurlar. Daha sonra sonuta elde edilen zmler belirli fizik kaidelerine gre toplanr. Bu ekilde asl problem iin lazm olan genel zm elde edilmi olur. Paralama ilemi makas veya testere ile gerekletirilen bir olgu olmayp, zm gayesi ile retilmi, hayali-sanal olarak dnlen, ana probleme gre ok daha kk olan problemciklerdir. Bahsedilen paralama ileminin says arttkca, dnlecek parametre saysda azald iin, elde edilen neticenin daha salkl olmasda szkonusudur. Daha byk problemleri ve yaplar daha kk problemler veya yaplar eklinde dnmenin temel mant, zlebilirlik artna ulalabilmesidir. Sonu olarak byk sistemlerin belirli sayda alt sistemlere blnerek, 1 byk problemin N sayda kk probleme ayrlmas esastr. ayet, zlemeyen problemin sonsuza (N ) giden sayda paralama ile zm aranrsa, elde edilen her bir paraya DFERANSYEL ELEMAN ismi verilir. Baka bir ifade ile en kk fiziksel yapya diferansiyel eleman demek de mmkndr. Ancak, en kk olmakla birlikte hibir zaman sfr deere sahip deildir. Sfra en yakn ve en kk eklindeki bir yorum daha dorudur. Diferansiyel eleman, matematisel olarak, zaman (t) iin (zamann diferansiyel eleman veya diferansiyeli );

lim t = N = dt
N O

eklinde bir rnekle tariflenebilir. Paralama ilemi dier bir tanmla tretmedir. Bir fiziksel bykln en kk paras, onun matematisel olarak trevi (ingilizcede diferansiyel) dir. Bu diferansiyel eleman duruma gre Diferansiyel Aralk, Diferansiyel Yzey veya Diferansiyel Hacim isimlerinide alabilir. zellikle, termodinamikte ve akkanlar mekaniinde Kontrol Hacmi olarakda isimlendirilir. zlemeyen problemde, paralama ilemi bamsz deikenler olarak belirlenen fiziksel byklkler esas alnarak gerekletirilir. Genel olarak, zlen problem bir geometrik problem ise, diferansiyel eleman esas problemin bir minik minyatr eklinde olur. Esas
9

problem bir prizma ise diferansiyel elemanda minik bir prizma, bir kre ise diferansiyel eleman kk bir bir kre paras, esas problem bir silindir ise diferansiyel eleman da kk bir silindir paras eklindedir. Diferansiyel eleman ile ana problem zerinde etkili olan fiziksel byklkler arasnda belirli fiziki kaidelere gre gelitirilmi bantlara ise DFERANSYEL DENKLEM ismi verilir. Genelliklede, denklem tekil edilirken bamsz deikenin diferansiyel boyutunda, baml deikenin nasl deitii aratrlr. Mantksal olarak en kk yap ierisinde baml deikenin bamsz deikene gre deiimi ancak lineer olabilirler. Yani diferansiyel boyutta parobolik, sinuziodal ve logaritmik eriler veya deiimler meydana gelmez. Bu tr eriler veya deiimler asl problem boyutunda meydana gelir. Bir problemde baml deikenin bamsz deikene gre deiimi herhengi bir eridir. Bu erinin bilinen fonsiyonlar (sins, cosins, log, tan, exp veya porabolik) cinsinden ak ifadesinin yazlabilmesi problemin zlm olduunu gsterir. Mhendislik problemlerinde baml deikenin bamsz deikene gre deiimi balangta bilinmez. Dolaysyla bir zmszlk mevcuttur. Ancak, zlemeyen bu problemin en kk paras olan diferansiyel eleman ierisinde tm deiimler lineerdir. Baka bir bak asyla, lineer bir deiim yakalamak iin, sistem sonsuza giden sayda paralara ayrlarak sperpoze edilir. nk, en basit eri-en basit denklem-en basit deiim lineer (y=ax+b) bir denklemdir. Lineer denklemden daha basit ifade ise sabitlerdir. Dolaysyla zlemeyen ana problemler sperpoze edilirken genel zm grubunu oluturan herhangi bir eri ok sayda dorulara blnmektedir. Sonu olarak, en kk paralara ayrarak meydana getirilen zm tekniine ise DFERANSYEL ZM denir. Bir diferansiyel denklem, bildiimiz klasik denklemlerden farkldr. Direkt hesaplamalar iin kullanlamazlar. Bu nedenle ya nmerik olarak yada analitik olarak tekrar zlmelidirler. Daha nce verilmi olan ntegraller en basit cevaplanamaz. Ancak, bu integralin zm olan y = 0.5x2+C den, y=0.5(1.5)2+C eklinde hesaplama yaplmas mmkndr. nk, x=1.5 ise dx = ? sorusu hi bir zaman netice bulamaz. Bilinen dx en kk ama, sfr olmayan bir byklktr. ntegrallerin zmnde karlalan deiken dnmleri, ksmi integrasyon, yarm a formlleri vb zm ekilleri gibi, diferansiyel denklemlerin zmlerinde de eitli teknikler vardr. Diferansiyel denklemlerinde, alnabilen veya alnamayan integrallerde olduu gibi, analitik olarak zlebilen ve zlemeyen tipleri mevcuttur. Diferansiyel zmn anlalabilmesi iin aadaki kinematik probleminin zerinde durulmasnda byk fayda vardr.
rnek : ki deiik harekette yolun zamana gre deiimleri aadaki ekilde verilmitir. Buna gre hareketleri tanmlamak iin gerekli olan bantlar tanmlaynz. Hangi aralklarda zm salkldr. Bulunacak bu bant benzer hangi problemlerde S(yol) sorulara cevaplarn kullanlabilir. gibi Erisel Deiim mutlaka bilinmesi gereklidir. (II.Hareket)

diferansiyel denklemlerdir. y = xdx

integralinde x=1.5 iin y ne olmaldr? sorusu

S1 S0 0 t0

Lineer Deiim (I.hareket)

t1

t(zaman)

Aklama : Dikkat edilirse bir hesaplama iin mutlaka gerekli olan bir denklem veya bant isteniyor. Aslnda soruda eklin yaz ifadesi nedir sorusuna cevap isteniyor. Bu nedenle Bu bant nasl olmaldr? Nasl elde edilir?
10

Bu ekle gre I. Harekette yol zamana gre lineer olarak artmaktadr. Lineer bir deimin eimi () tm t deerleri iin ayndr. Herhangi bir t anndaki deeri bulunursa bu tm t ler iin kullanlabilir. ekilden S S tg = 1 0 yazlabilir. Bu denklemdeki t1 t0 tg yol/zaman kavramna uygun olarak m/s birimine sahip olmaldr. Dolaysyla I. Hareket iin s ve t byle bir kavramla birbirine balanmakta ve bir denkleme dnmektedir. Sonu olarak I. Hareketin tam olarak tanmlanabilmesi iin s ve t ye

ilave olarak m/s birimine sahip yeni bir fiziksel byklk gereklidir. Bu bykle literatrde HIZ ismi verilmi ve V harfi ile simgesellemitir. Neticede I. Hareketin denklemi, V baml ve t bamsz S S S deikenler olmak zere V (t ) = 1 0 = t1 t0 t eklindeki olup tm zamanlar iin hareketin hzn verir. Bu denklem eimin sabit olduu, yani, yolun zamana gre dzgn deitii tm hareketler iin geerlidir. II. Harekette olduu gibi yol zamana gre dzgn deimiyorsa kullanlamaz. II. Harekette ise yolun zamana gre deiimi herhangi bir eridir. Erinin eimi zamanla deimektedir. Dolaysyla I. Hareketteki yaklamla hz bulmak mmkn deildir. nk, herhangi bir an iin bulunmu olan eim dier zaman dilimleri iin yanl olacaktr. Bu eriyi bilinen fonksiyonlarn arpm, toplam veya blm eklinde direkt yazmak, mantksal bir taban olmad iin yanl olacaktr. rnein, II. Hareket iin V=2sint + lnt veya V = 5t2-et gibi bir tanmlamalar doru olmayacaktr. nk, Niin byle bir fonksiyon? sorusu her seferinde cevap bulamayacaktr. Bylece, II. Hareket iin bu noktada bir zmszlk mevcuttur. zmek iinde hareket daha ksa sreli hareketciklere blnmelidir. V=V(t) veya S = S(t) eklinde bir balant arand iin t bamsz deiken olarak tercih edilmelidir. nk, kinematik problemlerde herhangi bir andaki hz ve yol merak edilir. zm iin II. Hareket 4 ve 8 paraya ayrlrsa, aadaki S-t grafikleri elde edilir.
S(yol) 1 1
Lineer deiim kabulu

S(yol) 1 2 4 8

t2 0

t2

t2 t(zaman)

I.hareketin 8 paraya blnmesi

3 4

t1 0

t1

t1

t1 t(zaman)

I.hareketin 4 paraya blnmesi

I.hareketin zmnden s ve t arasnda lineer bir deiim iin zmn olabilecei sonucu ortaya kmtr. Bu nedenle, II.hareket zm gayesiyle daha kk paralara ayrlrken, zamana gre deiimlerin lineer olmas prensibi gzetilmelidir. II.hareket t1 lik zamana sahip 4 eit hareketcie blnd zaman her hareketcik ierisinde s-t deiiminin biraz daha basit olduu grlecektir. Bu nedenle her dilim ierindeki deiim lineer olarak kabul edilirse, gerek eri ve lineer eri arasnda bir 1 kadar Hata fark meydana gelecektir. Bu hata kabul edilirse her bir hareketcik iin I.hareketten elde edilen hz bants uygulanabilir. Bylece 4 kk hareket iin 4 tane denklem ve hz deeri bulunacaktr. Fakat, bu zm kkte olsa hatal olacaktr. Bu hatay azaltmak iin zm dnlen kk hareket saysnn artrlmasdr. Bu amala dilim says blm saysnn 8 olursa, her bir hareketin zaman t2=t1/2 olacaktr. Bununla birlikte lineer deiim ve gerek deiim arasndaki farkta 1 den yar yarya azalarak 2 ye decektir. I.hareket uygulamasndan elde edilecek hz ve denklem saysda 8 e kacaktr. Bu denklemler birbirine bal olup birinin neticesi bir sonraki hareketciin input bilgisi olacaktr. Dolaysyla 4 hareketcik iin 4 bilinmeyenli, 8 parack iin 8 bilinmeyenli denklem sistemi ortaya kacaktr. Netice olarak, blm veya dilim saysnn artmas halinde meydana gelen hata azalacaktr. Yani gerek ve lineer deiimler birbirine yaklaacaktr. Bu yaklamdan hareketle paralama says arttkca, gerek deiimler zm iin olmas arzu edilen lineer deiimler birbirlerine yaklaacaktr eklinde genel sonu elde edilir. Bununla
11

birlikte ele daha fazla bilinmeyenli denklem sistemi elde edilmektedir. Bu denklem sisteminin zm ayr bir zorluk olarak dnlmelidir. Yinede, hata sfr deildir.

En az hata iin dilim says olabildiince artrlmaldr. Ancak meydana gelecek ok bilinmeyenli denklem sistemini zm bu artrma engel olacaktr.

Eer paralanma says sonsuza giden miktarda byk alnrsa hata deeride sfra ve hareketciin zaman gidecektir. Hareketciin meydana geldii bu en ksa zaman aral DFERANSYEL ELEMAN olacaktr. Sonsuzluk matematiksel ve fiziksel olarak yorumlanamayan bir byklktr. sn, N, m/sn veya oC gibi ifadeler lm aletlerinin ve insan hafsalasnn tesinde bir olgudur. Bu nedenle herhangi bir ifadeyi sonsuz kabul etmek mmkn deildir. Ancak, sonsuz veya tanmsz olmadan nceki, tanml olan son deere matematikten bildiimiz LMT ile ulalabilir. Bu adan II.hareket iin herhengi bir zaman diliminde hz ifadesi matematiksel yaklamla u ekilde yazlabilir: n, paralama says t S dS n dt 0 lim t = dt = V n n
0

Bu prosesle bulunan denklem DFERANSYEL DENKLEM olacaktr. Bu denkleme ulamak iin uygulanan sonsuz kk paralara ayrma mant ve sreci DFERANSYEL ZM olarak bilinmektedir. lemlerdeki t ve S sonlu kk zaman ve yol, dt ve dS ise sonsuz kk zaman ve yol olarak isimlendirilir. Yolun (S) diferansiyeli dS, zamann (t) diferansiyeli dt, hzn (V) diferansiyeli dV ve scakln (T) diferansiyeli dT olacaktr. Bu son ifadeden hzn, yolun zamana gre birinci trevi olduu sonucu karlabilir. Dolaysyla, II.hareketin S = S(t) fonksiyonu belirlenip zamana gre tretilirse hz bulunmu olur. Bulunan bu denklem tm hareketler iin geerlidir. Yolun zamana gre deiimi ne olursa olsun bu denklemle cevap almak mmkndr. Ancak, ok bilinmeyenli denklem sistemi nasl zlecek? ve yukardaki ifadeden S nasl ekilecel? sorular cevaplanmaldr. En az hata ile zm iin sistem en kk parasna ayrlr; buna trev veya diferansiyel, elde edilen denklem sistemi bir toplama ilemi gerektirir ki bunada integrasyon ismi verilir. Baka bir ifadeyle birbirinin tersi olan, trev ve integrasyon, zm iin bir sistemin sonsuz kk paralara ayrlmas ve bunlarn tekrar toplanmas olarak tariflenebilir. Daha nce bahsedilen ve asl problem zerinde etkili olan fiziksel byklklerin deiken olanlar diferansiyel denklemlerin baml ve bamsz deikenlerini meydana getirirler. Bu deikenlerin saylarna gre diferansiyel eleman zerinden elde edilecek diferansiyel denklemin isimlendirilmesi yaplabilir. Bamsz deiken says ve baml deiken says birer tane ise diferansiyel denklem AD DFERANSYEL DENKLEM ismini alr. Bamsz deiken says birden fazla ise KSM DFERANSYEL DENKLEM, baml deiken says birden fazla ise DFERANSYEL DENKLEM SSTEM ismini alr. Hem baml hemde bamsz deiken says birden fazla ise KSM DFERANSYEL DENKLEM SSTEM szkonusu olacaktr. Diferansiyel denklem sistemlerinin zm iin baml deiken saysnca diferansiyel denklem elde bulunmaldr. Adi diferansiyel denklemler d , operatr ile, ksmi diferansiyel denklemler operatr ile gsterilirler. Diferansiyel denklemler ayn zamanda baml ve bamsz deikenlerin diferansiyellik derecesine (trev mertebesine) gre Mertebe olarak, baml deikenin veya trevlerinin en byk kuvvet derecesine grede Derece olarakta snflandrlabilir. zm aamasnda baml deiken ve trevleri eitliin sol tarafnda, bamsz deiken ve sabitler ise eitliin dier tarafnda toplanrlar. Bu ilem sonucu, eer eitliin sa taraf sfr ise Homejen, sfr deilse Homojen Olmayan (non-homojen) diferansiyel denklem olarakta isimlendirilir. Bu kavramlar diferansiyel denklemin zmn de belirlemektedir. Bu tanmlamalara ilave olarak, zm tekniini ve diferansiyel denklemi ilk bulan bilim adamlarnn isimleriyle anlan diferansiyel denklemlerde mevcuttur.

12

rnek : Aadaki diferansiyel denklemleri isimlendiriniz.

1)

dy + 4 y = sin x dx

: y baml, x bamsz deiken. 1.mertebe, 1.derece (lineer) non-homojen

2)

d 2y + 4 y = sin x : y baml, x bamsz deiken. 2.mertebe, 1.derece (lineer) non-homojen dx 2

3)

dy + 4 y 3 = sin x : y baml, x bamsz. 1. Mertebe, 3.derece (non-lineer) non-homojen dx

2

dy 4) + 4 y = sin x : y baml, x bamsz deiken. 1. Mertebe, 2.derece non-homojen dx d4y + 4 y = 0: y baml, x bamsz deiken. 4. mertebe, 1.derece homojen 5) dx 4 6) q = k 7) dT : Fourier Dif. Denklemi ; Is transferinde kullanlr. 1. mertebe 1.derece dr 2T 2T + = 0 : T baml deiken, x ve y bamsz deikenler. Ksmi dif.denklem x 2 y 2
ds d 2 r + =3 dt dt dr 3s = ln t dt u v + =0 x y

8)

: s ve r baml, t bamsz deikenler. Adi dif.denk.sistemi

9)

2u 2v + = x+y x 2 y 2

:u ve v baml , x ve y bamsz deikenler. Ksmi dif.denk. sistemi

1.5.1 Baz Diferansiyel Uygulamalar

Diferansiyel yaklam denklem retiminin yannda varolan baz denklemlerin zmnde de kullanlr. Ak formu bilinmeyen birden fazla bamsz deikene bal bir bantnn diferansiyeli alnabilir ve bu diferansiyel form minimum-maksimum hesab veya baka zm amacyla kullanlabilir. Bir z=z(x,y) fonsiyonunun 1. ve 2. trevleri u ekildedir.
dz =

z z dx + dy dy x

d 2z =

2z 2 2z 2z dx + 2 dxdy + 2 dy 2 x 2 xy dy

zellikle extramum (minimum veya maksimum) noktalarn belirlenmesi noktasnda ok faydaldr. Bir extramum noktada baml deikenin diferansiyeli sfrdr. Fakat bamsz deiken bu noktalarda kesinlikle sfr deildir. Bylece yukaridaki rnek iin z = 0, dx0 ve dy0 yazlabilecektir. Bu noktada baz rnekler u ekilde verilebilir.

13

Problem-1: Bir ak ortamnda akkan taneciklerinin hzn veren hz profilini veya hz alann belirleyiniz. Taneciklerin ivmesi iin bir bant tretiniz.
z

x 0

zm iin gerekli koordinat sistemi kartezyen (x:y:z) olarak seilirse akkan taneciklerinin hz x, y ve z ye gre deiecektir. Hz bir vektrel byklk olup her 3 eksen zerinde de izdm meydana gelebilir. Yukardaki ekilden grlecei zere seilen orijin noktasndan uzaklatkca farkl hz deerlerine ulalacaktr. Ak kanalnn boyutlar, dolaysyla ak kesiti deitii iin ktlenin korunumuna gre hzda deimelidir. Ayn zamanda her noktadaki hz deeri zamanlada deiebilir. Bu durumda hz x,y,z ve t nin fonksiyonu olacaktr. V hznn x, y ve z zerindeki izdmleri U, V ve W olarak gsterilirse hz iin u ilemler yaplabilir.

V V V V dt yazlabilir. dz + dy + dx + x y t z Bulunan diferansiyel ifade dtye blnerek ivme bants bulunabilir. V = Ui + Vj + Wk ,

V=V(x,y,z,t) ise

dV =

V V V dV V dx V dy V dz V V + ise a = W+ + V+ + U+ =a= x y dt x dt y dt z dt t t z
Son ifadedeki ilk terim konuma bal konvektif ivme, son terim ise zamana bal ivme olarak bilinir. Dolaysyla hz sabit olsada akkanlar iin ivme sfr olmayabilir.
Problem-2: 25 oC lk ortam scaklnda 300 oC lk scakla sahip 1000 m3 lk bir scak svy saklamak zere iki farkl geometriye sahip depo dnlmektedir. 1. geometri R yarapnda ve H yksekliindeki bir silindirik yap, 2. geometri ise KxLxM boyutlarnda prizmatik yapdr. Scak svnn soumasnn en az dzeyde olabilmesi iin dnlen geometrilerin boyutlar ne olmaldr. En az s kayb iin hangi geometri uygundur.
R K M H L

Aklama: Is yksek scaklk ortamndan dk scaklk ortamna akar. Is ak dorultular ekilde oklarla gsterilmitir. Meydana gelen s transferi Q=C.A.(Ti-Td)=C.A.(300-25) denklemiyle basitce hesaplanabilir. Burada C depo malzemesinin ve ortamn bir sabit deeridir. A ise snn transfer olduu yzeydir. Bu durumda snn en az miktarda kayb iin sadece A yzeyi ile
14

oynanabilir. Q ve A doru orantl olaca iin, en az s tranferi iin A deeride en kk olmaldr. 1000 m3 lk hacmi veren en kk A yzeyi aranmaldr. Silindirik yap iin zm: HACM= R 2 H = 1000 1000 1000 ve A = 2R 2 + 2RH = 2R 2 + 2R 2 R R 2 A nn en kk deerini bulmak iin trevi sfr olmaldr. A nn R ye gre deiimi ekilde verilmitir. Bu ekle gre R nin 5 m civarlarnda A yzey alannn minumum bir deeri vardr. 2000 dA 2000 A = 2R 2 + = 4R 2 = 0 3000 R dR R 3
H=
2.613 10

2000 R= 4
2000

1/ 3

= 5.419m

A( r)
1000

H=

553.582 0

1000 1000 = = 10.838m , 2 2/3 R 2000 4 2000 2000 Amin = 2R 2 + = 2 (5.419) 2 + = 553.58m 2 R 5.419

10

15

20

20

Prizmatik yap iin zm: HACM= KLM = 1000 K= 1000 1000 1000 + + LM ) ve A = 2( KL + KM + LM ) = 2( M L LM

ncekinden farkl olarak burada A hem L hemde M nin fonksiyonu olarak elde edilebildi. Silindir iin sadece Rnin fonksiyonu olarak deiiyordu. A=A(M,L) ise diferansiyeli u ekildedir.

dA =

A A A dL + dM ise dL0 ve dM0, =0 L L M

A = 0 , olmaldr. M

Ann en kk deerini bulmak iin trevi (dA) sfr olmaldr. Bunun iinde Ann L ve M ye gre ksmi trevleri sfr olmaldr. 1000 1000 A 1000 1000 + + LM ) ise = 2( 2 + M ) = 0 M = 2 L L L M L A 1000 1000 1000 , L= L3 = 1000 ise L=10 m = 2( 2 + L) = 0 L = 2 2 2 M M M 1000 / L

A = 2(

M=1000/102 =10 m ve K=1000/(10.10)=10 m dir . Amin=2(10.10+10.10+10.10)=600 m2 1000 m3 lk hacim silindir yap ile daha dk yzey alan ile salanmaktadr. Silindirin yzey alan (553.58 m2), prizmann yzey alanndan (600 m2 ) daha kktr. Silindir yapnn tercih edilmesiyle s kaandan %7.7 (=[600-553.58]x100/600) daha tasarruf edilebilir.

15

Problem-3: 500 m uzunluundaki bir tel ile bir saha evrelenecektir. Dikdtgen eklinde olmas istenen sahann, alannn maksimum
a

olmas iin kenar uzunluklar ne olmaldr.? evre=2a+2b=500 m, a=250-b Alan=A=a.b =b(250-b) = 250b-b2 dA/db=0 ise 250-2b=0 ise b=125 m ve a=125 m bulunur

1.5.2 Seriler

Analitik veya teorik zmlerin retilmesinde en ok kullanlan ytemlerden biride seri almlardr. Deiik seri ifadeler olmakla birlikte en temel seri kuvvet serisi olarak bilinir. Bu serinin bir xo noktas civarnda gsterimi u ekildedir:

y = Cn ( x xo ) n =C0 + C1 ( x xo ) + C2 ( x xo ) 2 + C3 ( x xo ) 3 + C4 ( x xo ) 4 + .... + Cn ( x xo ) n
n =0

Bu ifade n. Derece bir polinomu gsterir. Herhangi bir triginometrik veya logaritmik fonksiyonun kendisi arpm veya toplam bu alm ile gsterilebilir. zm sreci ierisinde fonksiyonun kendisi ilemin devamn mmkn klmaz ise seri almyla devam edilir. Bu serideki xo zm sahasnn alt ve st noktalar arasn veya zm civarn tarif eder. rnek olmas asndan bir integralin alt ve st snrnn ortalamas, bir aranlan kk deerinin yaklak deeri veya bir trevin noktas olabilir. Bu serilerin xo=0 alm Maclaurin ve xo0 alm ise Taylor serisi olarak bilinmektedir.
y ' ' (0) 2 y ' ' ' (0) 3 y ( IV ) 4 y (V ) 5 y ( n ) (0) n x y ( x) = y (0) + y ' (0) x + x + x + x + x + .... = n! 2 3.2 4.3.2 5.4.3.2 n =0

y' ' ( xo ) 2 y' ' ' ( xo ) y ( n) ( xo ) 3 y( x) = y( xo ) + y' ( xo )( x xo ) + ( x xo ) + ( x xo ) + .... = ( x xo ) n 2 3.2 n! n =0

Bu almlar yardmyla zmszle sebep olan bir trevlenebilir bir fonksiyon polinom haline dntrlerek zmszlk almaya allr.
Problem: ekilde grlen taral alanda Z vektr dzlemsel deiim gstermektedir. Koordinat sistemini (x:y) seerek diferansiyel eleman oluturunuz. Seriler yardmyla dx.dy lik diferansiyel elamann snrlar arasnda bir bant gelitiriniz.
y Zy y0+dy y0 dy dx Zx Z Zx

?
dx dy

?
Zy

Diferansiyel Eleman Diferansiyel yzey 0 x0 x0+dx x 16

zm iin taral alan diferansiyel yzeylere blnmtr. Sonsuza giden sayda olan diferansiyel yzeylerden bir tanesi ele alnarak istenen bant kurulabilir. Bu elemann koordinatlar (x0:y0) ve (x0+dx:y0+dy) olacaktr. Buradaki x, x0, y ve y0 deiken olduklar iin seilen bir eleman tm diferansiyel elemanlar temsil edecektir. Diferansiyel elemann bir yzeyindeki (x0:y0) veya giriindeki deerler Zx ve Zy ise karlk yzeylerdeki (x0+dx:y0+dy) veya ktaki deeri nedir? Bu soru diferansiyel eleman zerinden denklem retiminde, zellikle srekli ortamlar iin (s ak veya akkan aknn oluturduu ortam kat cisimler gibi belirli bir snra sahip olmad iin srekli ortam olarak isimlendirilir) nemlidir. Nasl bir eri deiimi ile iki snr birbirine balanmaktadr. Bir yzeydeki Zx ve Zy deerleri hangi fonksiyonel deiimle dier yzeylere ulamaktadr. Bu soru seri alm ile cevaplanabilir. Sadece diferansiyel eleman iin deil, tm sistemler iin bir deiimi seri ile ifade etmek mmkndr. nk tm fonksiyonlar seriye alabilir. Diferansiyel eleman zerinde x00 ve y00 olduu iin Taylor Serisi bu amala kullanlabilir. Daha nce verilen seride y yerine Z yazarak x ve y ynndeki deiimler Taylor Serisi belirlenmi olur. Ancak Z hem x hemde y ile deitiinden trevler ksmi trev olacaktr. Bu durumda Z nin x ve y ye gre x0 ve y0 daki Taylor almlar u ekilde olacaktr:
Z ( xo ) 2 Z ( xo ) ( x 2 xo ) 3 Z ( xo ) ( x xo )3 n Z ( xo ) ( x xo )n Z ( x) = Z ( xo ) + ( x xo ) + + + .... = x x 2 2 x3 3.2 x n n! n =0

Z ( y) = Z ( yo ) +

Z ( yo ) 2 Z ( yo ) ( y 2 yo ) 3 Z ( yo ) ( y yo )3 n Z ( yo ) ( y yo )n ( y yo ) + + + .... = y y 2 2 y 3 3.2 y n n! n =0

Daha nce diferansiyel elemann sonsuz kk olduu ve ierisindeki tm deiimlerin lineer olduu sylenmiti. Dolaysyla yukardaki ifadede, Z x ve y ye gre lineer olarak artaca veya azalaca iin, Z=ax+b ve Z=cy+d ise 1.trev sabit olacaktr. Daha yksek mertebeden trevler bu durumda sfr olacaktr. Bylece yukardaki almlar u ekle dnrler,

Z ( x) = Z ( xo ) +

Z ( yo ) Z ( xo ) ( y yo ) ( x xo ) , Z ( y) = Z ( yo ) + y x

Bu ifadeler diferansiyel eleman ierisinde Z nin x ve y ye gre deiimini gstermektedir. (x0:y0) daki Z deerleri biliniyor kabul edilirse, (x0+dx:y0+dy) daki Z deerleri bu denklemler yardmyla belirlenebilir. Bu amala, yukardaki denklemde x=x0+dx ve y=y0+dy yazlmaldr:

Z ( xo + dx) = Z ( xo ) +

Z ( yo ) Z ( xo ) ( yo + dy yo ) ( xo + dx xo ) , Z ( yo + dy) = Z ( yo ) + y x
Z ( xo ) dx x

Bulunan son ifadelerde gerekli yoketmeler yaplarak ve yeniden dzenlenirse

Z ( xo + dx) = Z ( xo ) +

Z ( yo + dy) = Z ( yo ) +

Z ( yo ) dy y

bulunur Bulunan sonular mhendislikte kullanlan deiik fiziksel byklkler iin gemelletirilebilir. rnek olarak diferansiyel elemann bir yzeyindeki gerilme ise dx kadar ve dy kadar sonraki deerleri yledir.

( x + dx) = ( x) +

( x) dx x

( y + dy ) = ( y ) +

( y ) dy y

Bir hava akmnda ak scaklna ve basncna bal olarak hava yogunluu ok deiecektir. (x:y) dzleminde hava younluu hesab yaplmak istenirse yukardakine benzer ilemler yaplr. Direkt bir denklem yazmak mmkn olduu iin, ak ortam bir denklemin yazlabilecei
17

diferansiyel elemanlara blnr. Elemann bir yzeyindeki belirli kabul edilerek dier yzeyindeki yogunluklar yazlabilir. Younluk () iin bu deerler;

( x + dx) = ( x) +

( x) dx x

( y + dy ) = ( y ) +

( y ) dy y

Diferansiyel eleman zerinden eitli fiziksel kanunlar, ktlenin korunumu, enerjinin korunumu, II.Newton Yasas vb kullanlarak yukardaki eitlikler ile bir diferansiyel denklem bulunur. Bu diferansiyel denklemin zmnden hesaplamalarda kullanlabilecek analitik bantlar bulunur.
1.6 Balang ve Snr artlar

ntegrallerin en basit diferansiyel denklem olduklar noktasndan hareketle balang ve snr artlarnn tarifi ve gerei integrasyon ileminden verilebilir. Bilindii gibi belirli integrasyon (snrl integrasyon) ve belirsiz integrasyon (snrsz integrasyon) eklinde iki integral alma yntemi mevcuttur. Diferansiyel denklemlerin zm daha ziyade belirsiz integral zm mant ile zlrler. Dolaysyla, diferansiyel denklemlerin zm esnasnda da belirsiz integral zmnde karmza kan integral sabitlerine benzeyen C diferansiyel denklem sabitleri karmza kar. Yani, integrasyon ilemi veya diferansiyel denklem zm sonrasnda elde edilecek zm denklemi bu C sabitlerinide ierecektir. C bir sabit olup reel, tamsay, negatif, pozitif veya complex saysal karl belirli olmayan byklktr. Sonu olarak nmerik karl belli olmayan C li denklem ile direkt olarak saysal bir hesaplama yaplamaz. rnek olarak;

x3 y = x dx y = +C 3
2

x=3 y=?

33 y = +C 3

(C den dolay y tam belli deil)

Belirsiz integral ile sadece bir C sabiti karmza kmaktadr. Diferansiyel denklem zmlerinde bu sabitlerin says daha fazla olabilir. Bu sabitlerin says diferansiyel denklemin mertebesine gre deiir. 1. mertebe iin 1 tane C sabiti, 2. mertebe iin 2 tane C sabiti , 3. mertebe iin 3 tane C sabiti bulunur. Eer bamsz deiken says biden fazla ise bu saylar bamsz deiken adedi ile arplmaldr. 2. Mertebe, bamsz deiken says 2 olan bir ksmi diferansiyel denklemin C sabiti says 4 tr. te bu C sabitlerinin saysal karlklarnn bulunmasn salayan hallere BALANGI ve SINIR ARTLARI ismi verilir. Grlebilecei gibi zm iin belirli olmas gereken art saysnn C sabiti saysna eit olmas gerekir. Bu artlar ayn zamanda diferansiyel denklemin zm sonrasnda bulunan analitik ifadenin salamas gereken deerlerdir. Bir noktada zm denkleminin fiziki olarak doru olup olmad hakknda karar vermemizi salayan en temel byklklerdir. Eer bu artlar yerine gelmezse rahatlkla zmn yanllndan bahsedebiliriz. Dier taraftan, diferansiyel denklemim zm mutlaka bir koordinat sistemine (kartezyen koordinatlar, silindirik koordinatlar veya kresel koordinatlar ) gre yaplmak zorundadr. Her koordinat sistemi mutlaka bir orijin noktasna sahiptir. Balang ve snr sartlar tariflenirken bu orijin noktas ve koordinat sisteminin tipi dikkate alnmaldr. Eer proplem geometrisi zerindeki orijin noktas yer deitirirse, balang ve snr artlarnn deeride deiecektir. Bu artlar, zellikle ksmi diferansiyel denklemlerin zmnde ok etkilidirler. zm fonksiyonu bulunabilmesine ramen, balang ve snr artlar artlar salanamad iin zmszlk mmkn olabilmektedir. Sonu olarak balang ve snr artlarnn bilinmesi veya problem zerinden karlabilmesi gerekir. Diferansiyel denklemin bamsz deikeni zaman ise bulunmas gereken art BALANGI ARTI, bamsz deiken geometri veya boyut ise bulunmas gereken art SINIR ARTI olarak isimlendirilir. Literatrde, kullanlacak artlarn durumlarna gre problemler SINIR DEER PROPLEM veya BALANGI DEER PROBLEM olarak da isimlendirilebilir. Bir problem sadece snr veya sadece balang art gerektirebilecei gibi her ikisinide birden isteyebilir. Bu artlar problemin yapsndan elde edilir. yi tesbit edilmeleri zmn sal zerinde mspet ynde etkili olacaktr. Bu artlarn anlalmas iin, makine mhendislii eitimi srecinde mutlaka
18

grlecek en temel konular ihtiva eden, aadaki uygulama problemlerinin iyi analiz edilmesinde fayda vardr. Bu problemlerde ilk nce diferansiyel denklemin meydana getirilmesi aratrlacak daha sonra balang ve snr artlar bulunacaktr. En son olarakta, elde edilen diferansiyel denklemlerin zmyle bulunmas gereken eriler aratrlacaktr. Bulunan diferansiyel denklemlerin belirlenen snr veya balang artlar vastasyla zmleri ileriki blmlerde verilecektir.
PROBLEM-1:

L kalnlndaki levha veya duvarn iki yzeyindeki scaklklar T1 ve T2 dir. Bu scaklk deerleri T1>T2 eklinde birbirinden farkl olarak verilmi ise levha-duvar ierisinden geen s miktarn ve levha-duvar ierisindeki scaklk dalmn problem zerinde etkili olan fiziksel byklklere bal olarak bulunuz. Balang ve snr artlarn belirleyiniz. Doru olmas mmkn olabilecek veya beklenen zmler neler olabilir?
Is ak Dorultusu T1
Duvar veya Levha

T T1

a b c

q T2 T2 0 x=L

Duvar ierinde scaklk deiimi Beklenen scaklk erileri

Problemi etkileyen Fiziksel byklkler: 1. Transfer olan s mktar ; q 2. Scaklk ; T 3. Malzeme (younluk, s iletim yetenei ) 4. Kalnlk ; L 5. Zaman ; t 6. Yzey alan ; A

Snr artlar orijin noktas solda orijin noktas sada 1. x = 0 se T=T1 2. x = L ise T=T2 T=T1-T2 x = 0 se T=T2 x = L ise T=T1

Bir duvar veya levha ile iki ayr scakla sahip iki ayr ortam oluturulmutur. Termodinamik kanunlara gre iki ortam arasnda s transferinin olabilmesi iin ortamlar arasndaki scaklk farknn sfrdan farkl olmas gerekir (T=T1-T2 0). Is yksek scaklk ortamndan dk scaklk ortamna akar. Byle bir durumda iki ortam arasndaki levha veya duvar zerinden bir miktar s geecektir. Bylece duvarn bir yzeyi T1, dier yzeyi T2 scaklna sahip olacaktr. Duvarn veya levhann i blgesindeki scaklklarda bu iki deerin arasnda olacaktr. Isnn yksek scaklktan dk scakla akmas gerektii iin, duvarn i noktalarndaki scaklk deerleri T1 ve T2 den byk veya kk olamaz. Bylece duvar ierisindeki scaklk deiimi T(x) erisi veya denklemi ekildeki a, b ve c erilerinden biri olacaktr. Doru bir zm iin, zm fonksiyonunun bu erilerden birini vermesi gerekir. Aksi halde, ekilde grlen kesik izgilerle verilmi erileri tanmlayan, minimum veya maksimum noktalara sahip zmler fiziken yanl olacaktr. nk, duvar veya levha iindeki scaklk ykselirse bir s reticisi, derse bir s absorberi olmaldr. Byle bir bilgi olmad iin doru scaklk dalmlar a,b ve c erilerinden biri olacaktr Her mhendislik probleminin zmnde mutlaka bir referans sistem olarak bir eksen takm (Kartezyen koordinat sistemi, Silindirik veya kresel koordinatlardan birisi) seilmeli ve problem geometrisinin bir yeride eksen takmnn orijin noktas olarak tercih edilmelidir. nk, bulunmas
19

gerekli balang ve snr artlar ancak orijini belirli olan bir sistem iin belirlenebilir. Ayn zamanda bulunacak zmn formuda eksen takmnn tipinden ve orijin noktasnn yerinden etkilenecektir. Seilen eksen takmnn her eksenine (her dorultusuna) fiziksel byklklerden bir tanesi atanmaldr. Bu ilem yaplrken mutlaka fiziksel byklklerin DEKEN olan tipi ele alnmaldr. Yukardaki fiziksel byklklerin 2, 4 ve 5 nolu elemanlar deiken olurken dierleri sabittirler. Kalnlk sabit deer gibi grlebilir. Ancak duvar veya levha ierisinde her nokta iin bir scaklk deeri szkonusudur. Yani scaklk duvar ierisindeki noktadan noktaya deimektedir. Duvar ierisi koordinat sisteminin x boyutu ile temsil edildiinden T xe gre deiecektir. Bylece zm dzlemi dey dorultu T ve yatay s ak dorultusu x olacaktr. Bylece 2 boyutludeikenli (T ve x) zm aranacaktr. Eer x yn q dorultusuna gre 30o al seilseydi T ve q hem x hemde x e dik dorultuda (y dorultusu) deiim gstereceinden 3 boyutlu (T,x ve y) bir problem meydana gelecekti. Malzeme, yzey alan ve transfer olan s sabittir. nk, czm sresince veya zm alannda deimezler. Bununla beraber scaklk kalnln her noktasnda farkl deerler ald iin deikendir. Baka bir ifade ile scaklk (T) kalnla (L,x) bal olarak deimektedir. Eksen takm olarak, problem geometrisi bir dzlem yap arzettii iin, dzlemsel kartezyen koordinatlar seilmi ve eksen dorultularda T ve x olarak alnmtr. Eksen takmnn orijin noktas olarak levhann sol taraf tercih edilmitir. Bu artlar altnda gerekli olan snr artlar karlmtr. Eksen takm ve orijin noktasnn yeri deitirilmi olsa snr artlarnnda deiecei akca grlebilir. 5 nolu fiziksel byklk olan zaman da bir deikendir. Ancak, mhendisliin pratik uygulamalarnda zamana gre bir deime istenmez. nk, zaman problemin zmn zorlatrmasnn yannda, problem parametrelerinin zamana gre deiimi istenmeyen ve beklenmeyen baz olumsuzluklar beraberinde getirir. Bu tr zamana bal olarak deimeyen problemler DAM (steady) veya SREKL REJM olarak isimlendirilir. Zaman bal olarak deien problemlere DAM OLMAYAN (unsteady) problem ismi verilir. ayet T ve x zamana bal olarak deimi olsayd eksenlerin biri zaman boyutunu temsil ederken, snr artlarna ilaveten birde balang sart gerekecekti. Bu problemin zmnde ama fiziksel byklkler arasnda q=q(T,x,malzeme,A,t) (1)

eklinde bir denklem gelitirmektir. Direkt byle bir bantnn yazlmas u aamada mmkn deildir. Ancak bir denklemin veya bantnn gelitirilmesine yardmc olabilecek, fiziksel byklkler arasnda u yorumlar karlabilir: - Levhann veya duvarn kalnl arttkca q miktar azalmaldr. Yani q ile L ters orantldr. Fakat bu orantnn derecesi bilinemez. ( q 1/ Lm ; m: orant derecesi) - Termodinamiin 2. yasasna gre s yksek scaklk ortamndan dk scaklk ortamna akar. Baka bir ifade ile iki ortam arasnda s transferinin olmas iin aralarnda bir scaklk farknn (T=T1-T2 ) olmas gerekir. Bu scaklk fark sfr ise s transferi olmaz. Dolays ile scaklk fark bydkce transfer olan s miktarnnda artmas gerekir. Yani transfer olan s miktar scaklk fark ile doru orantldr. ( q Tn ; n:orantnn derecesi) - Levha veya duvar malzemesinin s iletme kabiliyeti iyi ise daha ok s, kt ise daha az s iletilmelidir. Yani malzemenin s iletme kabiliyeti s yk ile doru orantldr. Malzemenin s iletme kabiliyeti malzemeye ait bir sabit olup, deneysel almalarla dzenlenmi tablolardan malzeme tipine gre seilir. Bu deer literatrde ISI LETM KATSAYISI olarak bilinmektedir. - A s ak dorultusuna dik yzey alan olup transfer olan s ile doru orantldr. Yukardaki yorumlarn ilk ikisi birletirilerek u ekide bir denklem elde edilir.

20

T n Lm

(2)

Bu orant bir katsay ile ( k ) eitlie dntrlebilir. T n q=k m L (3)

Son ifadedeki k bir orant sabiti olup yukardaki 3. yorumu temsil edebilir. nk, hem malzeme s iletme yetenei hemde orant katsays sabittirler. Bulunan son denklem daha ileriye gtrlemez. Dolays ile m ve n bilinmedii iin saysal hesaplamada yaplamaz. nk, scakln levha ierisinde kalnla bal olarak ne ekilde deitii bilinmemektedir. Bu deiim m ve n nin deerlerine gre ekil alacaktr. Scakln levha ierisindeki deiimi a, b ve c erilerinden hangisidir. Sonu olarak, bu aamada bir tkanma meydana gelmitir. Eer, duvar veya levha ierisindeki scaklk dalmnn bilindii bir yap bulunursa zm ileriye gtrlebilir. Sperpozisyon prensibi gerei zlemeyen bir btn zlebilir daha basit ve kontrol edilebilir kk paralara ayrlr. Blnen her para ierisinde deiimler biraz daha basitleir. Bu paralama says artkca her para ierisindeki deiimler lineer hale yaklaacaktr. ayet blm ilemi sonsuza giden sayda yaplacak olursa sistem en kk parasna ayrlm olur. Bu en kk yapya DFERANSYEL ELEMAN ismi verilir. Bu diferansiyel eleman genelde problem geometrisinin ok kltlm bir minyatr olur ve genelde diferansiyel eleman ile ana problemin geometrisi birbirine benzerler. zm iin bundan sonra fiziksel byklkler ile diferansiyel eleman arasnda yukardaki mantkla bant elde edilmeye allr. Bu eleman ok kk olduu iin ierisinde scakln kalnla gre deiimide LNEER olacaktr. Scakln duvar veya levha ierisindeki deiimi a, b ve c erilerinden hangisi olursa olsun, bu erilerin diferansiyel eleman zerindeki izdmleri mutlaka bir doru olacaktr. Dier bir ifade ile a,b ve c erileri diferansiyel elemanlar vastasyla sonsuza giden sayda lineer doruya ayrlmtr. Sonsuz giden saydaki dorucuklar yanyana gelerek herhangi bir eriyi oluturmaktadrlar. Dolaysyla diferansiyel eleman iinde m=n=1 olacaktr. Duvarn en ince dx kalnlndaki dilimlere ayrld dnlrse, bunlarn bir tanesi aadaki gibi olacaktr: Bu incecik duvarn yzey scaklklar T1' T2' olacaktr. Bu scaklklar T1 ve T2 nin arasnda olacaktr. Sonu olarak, dx sonsuz kk levha kalnl olduu iin, bu kalnln iki kenar arasndaki scaklk farkda sonsuz kk (dT= T1' - T2' ) olacaktr. Matematik ifadeyle, i sonsuz kk paralama says ise
T T1

lim
i

L = dx lim T = dT i i
Lineer deiim Diferansiyel Eleman ve ierisindeki scaklk dalm x+dx

Lineer deiimler dT

T2 0 x x+dx x x

dx

Diferansiyel eleman ve st taraftaki aklamalar 3 nolu ifadeye tanarak yeni haliyla denklem u ekilde yazlabilir. dT q=k (4) dx
21

Son denklemin birim analizi yapld zaman birim alandan birim zamanda transfer olan sy verecei grlecektir. Bu nedenle herhangi bir A yzeyinden t kadar zamanda tranfer olan snn bulunmas iin 4 nolu denklem A ve t ile arplmaldr. Seilen eksen takmna gre T nin x e gre izdii eri negatif eimlidir. Bu nedenle 4 nolu denklemle hesaplanacak s da negatif olacaktr. Oysaki s (q) mutlak deerdir. Bu nedenle meydana gelecek tersliin giderilmesi iin 4 nolu ifade ayn zamanda (-) ile de arplmaldr. Eksen takmnn orijin noktasnn yerinin levhann sa tarafnn seilmesi halinde negatif eimden kaynaklanan olumsuzluklarn olmayaca aktr. dT q = Atk (5) dx Bulunan bu ifade iindeki d operatrlerinden dolay bir diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. Is transferinde bu bant FOURIER DENKLEM olarak bilinmektedir. Denklemde T baml x ise bamsz deiken olarak ele alnmtr. Bir tane bamsz deiken olduu iin AD DFERANSYEL DENKLEM olarak da isimlendirilir. 5 nolu denklem herhangi bir hesaplama iin uygun deildir. nk, ierisinde diferansiyel operatr olan d bulunmaktadr. Levha kalnln temsil eden dx ve scaklk farkn temsil edene dT nin nmerik deerleri bilinmektedir. Gerek bir hesaplama iin d operatrlerinin yokedilmesi gerekir. Buda 5 nolu diferansiyel denklemin zm demektir. Bu d operatrleri esas problemin sonsuza giden sayda paralanmasndan elde edilmitir. Yani esas sistemin diferansiyeli-trevi alnmtr. Dolaysyla 5 nolu denklem sadece diferansiyel eleman iin geerlidir. Toplam zmn bulunmas iin her bir para tek tek zlerek, elde edilen zmlerin toplanmas gerekir. Sonsuz sayda para iin bu ilemin yaplamayaca aikardr. Fakat, matematiksel olarak sistem paralanarak trevi alnm ise, tekrar integre ederek toplanabilir. Yani, paralarn herbirinden bulunan zmlerin toplanmas demek integral alma ilemi ile e anlamldr. Dolaysyla 5 nolu diferansiyel denklemin esas problem iin geerli olabilmesi iin integre edilmesi veya diferansiyel denklem zmnn uygulanmas gerekir. zm sonrasnda 1 nolu denklem yapsnda hesaplamalar iin uygun bir fonksiyonel bant bulunur. Bu fonksiyonel bant ekildeki a, b ve c erilerinden birini veren bir ifade olmaldr. Aksi takdirde bulunan zm fiziki olarak doru olmaz. Ayn problem T1 scaklnda su tayan borunun T2 scaklndaki bir ortam iin analiz edilmi olsayd, q ss T1>T2 atyla boru ierisinden darya doru akacakt. Bylece dzlemsel duvardan erisel boruya geilecektir. Duvar veya levha iin nerilen fiziksel deikenler bu problem iinde geerli olacaktr. Fakat deiken ve sabitler noktasnda bir deiim olacaktr. Yeni durumda s transferi yzeyi boru iinden dna doru deimektedir. Bylece levhada sabit kabul edilen A yzeyi boru iin r nin fonksiyonu olacaktr. Dzlemsel yaplar kartezyen koordinatlarda kolaylkla ifade edilebilir. Silindirik bir yap olmas nedeniyle byle bir problemde referans sistem olarak SLNDRK KOORDNAT (r,,z) sistemi seilecek ve boru eksenide orijin noktas olarak alnmas gerekecektir. Yukardaki benzer analiz burada yaplabilir. imdi nemli olan boru et kalnl ierisinde scakln deiiminin ne olduu? sorusu olacaktr. Bu durumda q ss r dorultusunda akacaktr. Eer levha iin ortaya atlan analizler boru iinde yaplrsa s deeri T n q=k olarak bulunacaktr. Yine n ve m iin saysal deer bulunumayaca iin bu (r 2 r1) m denklem kullanlamyacaktr. Bu deerlerin belirli olduu yapya ulamak iin r dorultusu (radyal dorultu) sonsuza giden sayda dilimlere ayrlacaktr. Bylece elde edilecek dr et kalnlna sahip iie sonsuza giden saydaki diferansiyel elemanlar ierisinde deiimler lineer olacandan m =n=1 olacaktr. lim
i

r1 r 2 = dr lim T = dT i i

ise q = k

dT dr

22

r2

T2 T1 T1
r2

q s ak dorultusu Bulunacak Denklem T=T(r)

dr

T2 T1

T2

T1 T2

T2

T2'

T1'

Diferansiyel Eleman

Eer boru evresi boru etrafndaki scaklklar birbirine eit olmad kabul edilirse scaklklar birbirlerinde farkl olaca iin s transferi hem r hemde ynnde olacak ve scaklk dalmda hem r hemde ynnde deiecektir. Bu nedenle diferansiyel eleman iin hem r hemde ynnde dilimler dnlmelidir. Byle bir durumda diferansiyel eleman dr et kalnlndaki ve d asn gren silindir paras olacaktr.
r2

T2 T1 T1
r2

q s ak dorultusu Bulunacak Denklem T=T(r, )

dr d

T1 T1

T5

T1 T4

T3

T1 T2 T3 T4 T5

Diferansiyel Eleman

Dikkat edilirse problemin asl geometrisi ile diferansiyel elaman arasnda bir benzerlik mevcuttur. Bunun yannda problem geometrisi ile seilen koordinat sistemi uyumludur. Dzlemsel veya plaka yaplar kartezyen koordinatlarda, borular, yaylar silindirik koordinatlarda kubbe gibi yaplar kresel koordinatlarda analiz edilmelidir. Bu koordinat sistemlerinin fark kartezyen koordinatlarda deiim birbirine dik dogrultu (x,y,z dorultular) vastasyla ifade edilmektedir. Silindirik koordinatlarda iki dorultu (r ve z dorultular) ve bir a ( as) ile ifade edilmektedir. Kresel koordinatlarda ise ayn deiim bir r dorultusu ve iki a ( ve alar) ile ifade edilmektedir. Doru bir koordinat tercihi nemlidir. Yanl tercih deiken saysn artrabilir. Artan deiken says problem zmn zorlatrr.
Problem 2 : erisinde birim zamanda ve birim hacimde q*[kj/m3s] kadarlk s retilen ve cevresi farkl scaklklara sahip HxLxM ebatlarndaki prizmatik hacim ierisindeki scaklk dalmnn hesaplanabilecei diferansiyel denklemi tesis ediniz. Prizmatik yapnn tm noktalarndaki scaklk deeri balangta To deerine sahiptir. Balang ve snr artlarn belirleyiniz. Prizmatik yap ierisindeki scaklk dalmn veren denklemin karekteristiini tahmin ediniz.

Prizmatik hacim ierisinde kimyasal, ekirdek reaksiyonlar veya elektriki rezistans gibi yntemler vastasyla q* kadarlk sabit bir s retimi mevcuttur. Ayn zamanda yapnn yzeyindeki scaklklarn birbirinden farkl olmas nedeniyle scaklk farkndan dolay da bir s ak szkonusudur. erde retilen s, ierisine su doldurulan havuzda suyun seviyesinin ykselmesi gibi i taraftaki scakln ykselmesine neden olacaktr. ayet malzemenin s iletme yetenei iyi ise bu ykselme nispeten az, kt ise daha fazla olacaktr. Neticede problem-1 deki yapdan farkl bir beklenti meydana gelecektir. Prizmann i taraflarndaki beklenen scaklk ykselmesi muhtemelen yzey scaklklarnn da zerine kacaktr. Bu durumda i blgelerden d yzeylere doru bir s ak szkonusu olacaktr. Zamanla suyun havuzda seviyesinin ykselmesi gibi prizmatik yap ierisindede scaklk ykselecek ve yapnn scaklk ykselmesinden dolay i
23

enerjisi de artacaktr. Dolaysyla i ve d taraf arasndaki scaklk farkda deiecektir. Scaklk fark deiirse transfer olan s miktarda deiecektir. Problem prizmatik yapdan dolay kartezyen koordinatlarda zlecektir. Problemin fiziksel byklkleri unlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Scaklk, T : Konuma(x,y,z ) ve zamana (t) bal olarak deiir. Is q : ve d scaklk farknn deimesinden dolay deikendir. Malzeme : Younluk, s iletim kabiliyeti ve mikrokobik yap ile ekli sabit olmaldr. Boyutlar : Yap ierisine scaklk deitii iin deikendir. Zaman ,t : Deikendir. retilen s miktar, q* : Genellikle sabittir. enerji, u : Belirli scaklktaki malzemenin sahip olduu enerjidir. Prizmatik yapnn scakl konuma ve zaman gre deiebilecei iin deikendir.
y

T6 T2

Is ak Dorultusu

T3
0

H M

T4
x

T1 T2 T3 T4 T5 T6

T5

T1 Fiziksel byklklerin 5 tanesi deikendir. Bu deikenlerin bir tanesi Baml deiken olarak alnrken dierleri bamsz deiken olarak seilmelidir. stenen olmas nedeniyle T baml dierleri bamsz deiken olarak tayin edilir. Bamsz deiken says birden fazla olduu iin bulunacak olan diferansiyel denklem de KSM DF. DENKLEM olacaktr. Neticede bulunacak fonksiyon u formda olmaldr: T = T ( t,x,y,z,q,malzeme,q*) (1)

Bu problemde yapnn prizmatik olmas (silindirik veya kresel bir yapya sahip olmamas nedeniyle) nedeniyle zm iin kartezyen koordinatlar seilmitir. Eksen takmnn orijin noktas ise sol alt keye tesbit edilmitir. Orijin noktasnn yeri baka yerde seilebilirdi. Fakat, orijin noktasnn zellikli bir nokta olmas gerekir. Hacim merkezi, arlk merkezi, balang noktas, simetri ekseni, minumum veya maksimum deere sahip noktalar orijin olmas asndan faydal noktalardr. Orijinin yerinin iyi belirlenmesi zm rahat olmasnda salayacaktr. Kt bir orijin noktas gereinde zmszle kadar gidebilir. Bu durumda zm iin gerekli olan snr ve balang artlar seilen eksen takmna gre u ekildedir: Snr artlar: Balang art : 1. T(0,y,z,t) = T3 3. T(x,H,z,t) =T2 5. T(x,0,z,t) = T1 1. t = 0 T(x,y,z,0) = To 2. T(L,y,z,t) = T4 4. T(x,y,0,t) = T6 6. T(x,y,M,t) = T5 u aamada (1) nolu denklemin ak fonksiyon olarak yazlmas mmkn deildir. nk fiziksel byklklerin birbirlerine gre, prizmatik yap ierisinde nasl bir deiim gsterdii ve fonksiyonel yaps belirli deildir. Bu nedenle bu deiimin belli olduu daha kk bir fiziki yap ele alnmaldr. Daha kk bir yap iin byk prizmatik yap daha kk prizmalara ayrlmaldr. Bu kk prizma yaplarn says sonlu deerde bir say ise ancak nmerik zm yaplabilir. Eer blnen say sonsuza giden bir deerde ise, elde edilen en kk yap diferansiyel eleman olur. Bu
24

diferansiyel eleman bir hacim yapy gstermesinden dolay DFERANSYEL HACM ismini alr. Diferansiyel hacim iinde scakln x, y ve z ynlerine gre deiimi lineedir. Herhangi bir diferansiyel elemana komu diferansiyel elemanlardan geen s, diferansiyel eleman ierisinde retilen s ve bu diferansiyel elemandan komu diferansiyel elemanlara geen s arasnda enerjinin korunumunu gsteren Termodinamiin 1. Kanununa gre bir denge olmaldr. Byk prizmatik yapnn H, L ve M boyutlar, scakln deitii ynlerde, sonsuza giden sayda dilimlere ayrlarak dx, dy ve dz lik boyutlara sahip sonsuz kk sanal hacimlere blnr. Bu diferansiyel hacim ierisinde tm deiimler lineerdir. lave olarak bir yzeyindeki deerine bal olarak dier yzeyindeki deer seri almlarla belirlenebilir. Diferansiyel elaman zerindeki s retimi ve transferi arasnda enerjinin korunumu prensibine (termodinamiin 1.kanunu) gre aadaki ifade yazlabilir:
Giren s miktar - kan s miktar + retilen s miktar = enerji deiimi

(2)

enerji toplam ktle iin U, birim ktle iin u ile gsterilir. enerji maddenin scaklndan dolay sahip olduu enerjidir. Sabit hacimdeki zgl sya (Cv) bal olarak u ekilde denklemize edilmitir. u =Cv T [ KJ/kg] , U = m Cv dT [ KJ] ise du =Cv dT ve dU = m Cv dT m:ktle [kg], V:hacim [m3] ve : yogunluk [kg/m3] ise m=V. dir. Diferansiyel eleman sonsuz kk olduu iin ktlesi ve hacmide sonsuz kk olacaktr. Bu durumda elemann diferansiyel ktlesi, hacmi ve i enerjisi u ekilde olacaktr; dV=dx dy dz ise dm= dx dy dz ve dU= = dx dy dz Cv dT Daha nce bahsedildii gibi havuzda zamanla suyun birikmesi gibi, iindeki q* kadarlk s retiminden dolay zamanla diferansiyel eleman ierisindeki scaklkta ykselecektir. Scakln ykselmesi ile de eleman ierisindeki i enerjide deiecektir. Zamana gre scakln nasl deitii bilinmedii iin zaman boyutuda sonsuz kk dt aralklarna ayrlr. Bu dt aralnda scaklk lineer deierek dT kadar artar. Bu durumda birim zamanda diferansiyel eleman iinde T meydana gelen i enerji deiimi Cv dxdydz olacaktr. T birden fazla bamsz deikene t bal olduu iin ksm diferansiyel ( ) kullanlmtr. Dier taraftan [2] denklemindeki i s retimide aklanmaldr. Diferansiyel hacim ierisindeki toplam s retimi dQ*=q*[kj/m3s].dV= q*[kj/m3s].dx dy dz olacaktr. En kk hacim ierisinde retilen sda en kk olacaktr (hacim dV ise Q da dQ olur). [2] denkleminde aklanmayan ifadeler diferansiyel elemann yzeylerinden meydana gelen s transferleridir. Prizmann btn yzeyleri farkl scaklkta olup, scaklk farkndan dolay farkl ynlerde farkl slar akacaktr. Seilen koordinat sistemine uygun olarak x, y ve z dorultusunda birim yzeyden akan slar qx, qy ve qz ile sembolize edilmitir. Bu deerler sabit olmayp (x,y,z) bal olarak deiecektir. nk, prizmann merkezi blgesinde retilen s zorlukla yzeye ularken, yzeye yakn blgelerde retilen slar ise daha kolay yzeye ulaacaktr. Dolaysyla merkezden yzeylere doru birim yzeyden geen slar artarak deiecektir. Merkezi yerlerde scaklk daha yksek, kenarlarda daha dk olacandan (Istc mantna) s i blgelerden d blgelere akacaktr. Sonu olarak rnek olarak alnan diferansiyel elemann birka yzeyinden s girii olurken, dier yzeylerinden s k olacaktr. Giritedeki birim yzeydeki sl ykn qx, qy ve qz ise, dx, dy ve dz kadar sonra ne kadar s kacann hesaplanmas Blm 1.5.2 deki seriler kavram ve rnek problemindeki bilgilerden faydalanarak belirlenebilir. Hesaplamalarda diferansiyel yzeyin yzey alan dikkate alnmaldr. Daha nce verilen qx, qy ve qz yzeylerle arplmaldr. Aadaki ekilden grlecei zere x ynnde diferansiyel eleman yzeyi dy.dz, y ynndeki dx.dz ve z ynndeki ise dx.dy dir. Daha nce verilen HxLxM ebatlarndaki prizma x,y ve z ynnde sonsuz kk dilimlere ayrlarak sonsuza giden sayda dx.dy.dz
25

ebatlarnda eleman elde edilir. Bunlardan bir tanesi seilerek aadaki ekli verilen yap zerinden ilemler yaplabilir.
q + q
y

dydxdz

dz

q z q z + z dz dydx

qx dy dz

dy

q x q x + x dxdydz

Diferansiye Eleman Diferansiyel Hacim : dV = dx dy dz

dx

qzdydx

qydxdz

Bulunan deerler [2] ifadesinde yazlarak aadaki diferansiyel form elde edilir.
q y q q dydxdz - q z + z dzdydx - q x + x dxdydz + qxdzdy + qydxdz + qz dydx - q y + y z x T + q* dxdydz = Cv dxdydz (3) t Gerekli parentezler alarak sadeletirmeler yaplrsa u ifade elde edilir:

q q q qxdzdy+qydxdz+qzdydx- q y dxdz + y dydxdz - qz dxdy + z dzdxdy - qx dydz + x dxdydz + z x y T + q* dxdydz = Cv dxdydz t

T qy q q dydxdz z dzdxdy x dxdydz + q* dxdydz = Cv dxdydz t x y z Bulunan son denkleme Problem 1 de bulunan fourier denklemi de dikkate alnarak dzenlenirse ve tm ifade dx dy dz ile blnrse denklem en son haline getirilmi olur.
T q x T q x 2T = k 2 qx = k = k x x x x x x

k=sabit

qy = k

q y q y T T 2T = k 2 = k y y y y y y

k=sabit

(4)

T q z T q z 2T = k 2 q z = k = k z z z z z z
26

k=sabit

Yukardaki ifadeler yerine tanp btn ifadeler diferansiyel hacime blnp gerekli sadeletirmeler yaplarak u ifade elde edilir.
2 T 2 T 2 T q * C v T + + + = k t x 2 y 2 z 2 k

(5)

5 nolu denklem s transferinde Is letiminin Temel Diferansiyel Denklemi olarak bilinir. Bu denklem matematiksel bir isimlendirme ile 2.mertebe 1.derece non-homojen ksmi diferansiyel denklemdir. Beklenen scaklk dalm erisi ileri blmlerde diferansiyel denklemlerin zm aamasnda verilecektir. Bununla birlikte merkezi blgelerdeki scakln kenarlarndam daha yksek olmas gerektii sylenebilir.
Problem 3 : ki direk arasnda asl bulunan, birim uzunluk arl wo [N/m] olan L[m] uzunluundaki kabloda yerekimi etkisiyle meydana gelen kmeyi veren diferansiyel denklemi belirleyiniz ve snr artlarn tespit ediniz.
y g 0 U(x) direk L x kablo U(x): x izgisine gre kabloda yerekiminden dolay meydana gelen kme miktarnn x e gre deiimi g: yerekimi ivmesi

Bu tr problemler gerek asma kpr hesabnda ve gerekse kablolarn asld iki direk arasndaki mesafenin araziye uygun olarak hesabnda nemlidir. U kme miktar belirli bir deeri geemez. Bu deerde kablolara yatay ynde verilen germe kuvvetiyle (To) salanr. Bu germe kuvveti ise kabloyu koparmaya alacandan kablonun kopma mukavemeti ile snrlanmtr. Dolaysyla btn bu etkilerin iyi bir kombinasyon ierisinde zlmesi gerekir. zm iin kullanlacak eksen takm olarak, meydana gelecek kmenin hemen hemen bir parabolik eri olmas beklendiinden ve bir parabolun en rahat tanmlanabilmesi (y=ax2+bx+c) nedeniyle kartezyen koordinatlar seilmi olup, eksen takmnn orijin noktasnn yeri ise sol taraftaki direin tepe noktas alnmtr. Bu durumda fiziksel byklkler ve snr artlar u ekilde olur. Fiziksel deikenler : 1. Kablo arl (sabit) 2. kme miktar (deiken) 3. Germe kuvveti (sabit) 4. Direkleraras mesafe (deiken) Bu problemde de direkt olarak Uyu veren bant bulunamaz. nk Unun xe ve dier etkenlere gre nasl bir deiim gsterdii bilinmememektedir. Bunun nedeni deiimin karekteri ve mertebesinin bilinmemesidir. Burada yaplacak ilem yine bu belirsizliin giderilecei daha kk model ve eleman dnmektir. Bu eleman sonsuz kk alnrsa deiim daha isabetli olarak doru bir ekilde bulunacaktr. nk sonsuz kk yaplarda deiimler lineerdir. Seilen elemann byk olmas bu lineer deiim yaklamn geersiz klar. L mesafesi sonsuza giden sayda dilimlere ayrld varsaylarak, en kk uzunlua sahip kablo elde edilir. Bu uzunluk dx miktarna tekabl edecek ve dx uzunluundaki kme miktarda dU kadar olacatr. Yani sonsuz kk
27

Snr artlar: 1. x=0 2. x=L 3. X=L/2 ise U=0 ise U=0 ise U= Umax ( dU = 0) dx

uzunlukta meydana gelen kme de sonsuz kk olacaktr. Elde edilen diferansiyel eleman ve zerinde etkili olan kuvvetler ekil olarak aada grlmektedir: T2
dU

dx 0 ve dU 0 ise d ( veya d )

T1 dw
dx

nceki problemlerden farkl olarak gre kesme yzeylerinde yeni fiziki parametreler (T1 ve T2 kesit alma kuvvetleri) belirtilmitir. Hesab dnlen bu problemdeki kabloda herhangi bir hareket dnlmedii iin statik denge artlar (Fx=0, Fy=0) uygulanabilir. Bu diferansiyel elemann statik dengesi T1 ve T2 ile salanacaktr. Rzgardan meydana gelecek kk salnm hareketleri ise hesaplarn basitlii asndan ihmal edilebilir. Statik denge artlar diferansiyel elemana da uygulanabilir. Diferansiyel eleman asl kablodan kesilerek karlm gibi dnleceinden kesilen yzeyleri temsil eden T gerilme kuvvetleri hesaba katlmaldr. Bu gerilme kuvvetleri germe kuvvetinin ve kablo arlnn vektrel toplamndan meydana gelir. Dolaysyla kablo dorultusu boyunca deeri deiir. Fx = T2cos-T1cos = 0 ise T2cos = T1cos = To (1)

Bu denklemin baka bir ifadesi kablonun herhangi bir noktasndaki eimin () cosins ile o noktadaki T kuvvetinin arpm, baka noktasndaki eimin cosins ve T nin apmna eittir. Direk tepe noktalarnda germe kuvveti To yatay olduu iin herhangi bir noktadaki eim ile T nin arpm To a eit olacaktr. Fy = T2sin - T1sin = dw dw = wo dx ( diferansiyel elemann arl) (3) (2)

2 nolu ifade To deerine blnerek ve 1 nolu ifadedeki deerler kullanlarak u ilemler yaplabilir: Burada wo (N/m) kablonun birim uzunluunun arldr.
T2 sin T1 sin dw = To To To T2 sin T1 sin dw ise = T2 cos T1 cos To

tg tg =

wo dx olarak bulunur. To

dx 0 ise ise

- d (veya d) ise tg - tg = dtg = dtg

Bu ilemde as dan sonsuz kk miktarda byk olmaldr. + d = olduuna dikkat dU edilmelidir. Diferansiyel elemandan tg = ve yukardaki analizler birletirilerek aadaki dx ifade bulunur: d dU w o d 2U wo dU w dx = = dtg = d = o To dx dx To dx 2 To dx
28

Bulunan son ifade 2. mertebe 1.derece adi diferansiyel denklemdir. Sadece arlk gibi homejen yayl yklerin olduu problemler iin uygulanabilir. Bu diferansiyel denklemin zmnden U=U(x) eklinde bant bulunur. Bu bantdan herhangi bir kablo ve L mesafesi iin max kme bulunabilir.
Problem 4:

Su ierisinde tamamen batm ve durmakta iken denizalt P sabit motor kuvvetiyle harekete balamtr. Hareket esnasnda, araca hzyla orantl olarak, su tarafndan 4V iddetinde bir diren kuvveti tepki vermektedir. Aracn hznn ve alm olduu yolun hesaplanaca ifadeyi bulunuz. Bu problemde hareketli bir sistem analiz edilecektir. Bu durumda kullanlacak bant, hareketli sistemlerin dengesini temsil eden Newtonun 2.kanunudur. Denizaltya iki tane kuvvet etkimektedir. P motor kuvveti hareketi salarken, 4V su diren kuvveti ise harekete engel olmaktadr. Denizalt kat bir yapya sahip olmas nedeniyle yaklak olarak btn noktalarnn hz ve ivmeleri birbirine eittir. Bu durumda denizalty maddesel nokta seviyesine indirgeyebiliriz. Maddesel nokta kinematik bir kavram olup diferansiyel eleman gibi ok kk yapy ifade etmektedir. zm iin referans sistem olarak, denizalt yrngesinin bir doru olmas gerektiinden kartezyen koordinatlar seilirken, orijin noktas olarakta hareketin balang noktas tercih edilmelidir. Bu problemde ncekilerden farkl olarak sadece aracn takip ettii yrnge sonsuz kk dilimlere ayrlr. Her dilim ierisinde yolun zamana gre deiimi lineerdir ve hz her sonsuz kk zaman aral (diferansiyel aralk veya zaman) ierisinde sabit bir deere sahiptir (V= ds/dt). Fiziksel byklkler: 1. ktle , m : sabit 2. Hz , V : deiken 3. vme , a : deiken 4. P kuvveti : sabit 5. 4V kuvveti: deiken 6. zaman, t :deiken
V (m/s) P(N)

Balang art 1. t=0 iken V=0 (denizalt balangta duruyor)

g (m/s2) x: hareket dorultusu

4V (N)

F = m.a

ise

P - 4V = m.a

, a=

dV dt

ise

dV 4V = P dt

olarak diferansiyel denklem bulunur. V baml deiken, t ise bamsz deikendir. Dikkat edilirse deiken says 2 den fazla olmasna ramen diferansiyel denklem kismi yapda kmamtr. Bu denklem 1.derece 1.mertebe homejen olmayan adi diferansiyel denklemdir.
Problem 5 :

Akkanlarn hareketinde ktlenin korumunu temsil eden sreklilik denklemini bulunuz.

Alama: Btn akkan ak problemlerinde akkan ierisinde hz gradyannn bilinmesi gerekir. Hz gradyan hz profili veya hz dalm olarak da bilinir. Hz profili veya gradyan ak blgesinde nokta nokta hzn nasl deitiini ifade eder. Eer ak bolgesi x-y dzleminde ise hz gradyanda x ve y nin fonksiyonu olacaktr. Gerek akkann kat cidarlar ile ve gerekse akkan
29

taneciklerinin birbirleriyle srtnmeleri sonucu meydana gelen enerji kayplarnn hesaplanabilmesi iin hz gradyannn bilinmesi gerekir. Hzn dk ve ak izgilerinin dzgn olduu laminer ak ve hzn yksek ak izgilerinin geliigzel eriler ve girdaplar olduu trblansl akta, hesaplamada kullanlan bantlar ve elde edilen sonular birbirinden farkldr. Her iki haldede hz gradyan birbirinden ok farkldr. Bu durumda bir kesitten geen akkann baka bir kesitten geerken, bir dorultuya gre gerek akan miktarn dalmnn ve gerekse hzn deiiminin ne olduunun bilinmesi gerekir. Bu istenilen deerleri hesaplayan bantlardan biride SREKLLK DENKLEM'dir. Sreklilik denklemi ktlenin korunumu prenbine dayanr. Yani bir kesitten geen akkan miktar baka bir kesitten geen akkan miktarna eittir. Bu denklem bulunurken akkan ortamndan ak dorultusuna gre 2 veya 3 boyutlu diferansiyel eleman alnr. Bu diferansiyel eleman ierisine giren kan akkan miktarlar birbirine eittir. Girite tek dorultuda bir ak olabilirken kta dorultu dzlemsel yani iki boyutlu olabilir. Byle bir durumdada dorultuya gre miktarlarn ve hz iddetlerinin nasl daldn bulmak mhendislik asndan nemlidir. ki boyutlu bir ak ortamndan aadaki diferansiyel hacim ckarlabilir. Akkan mekanii veya Termodinamik problemlerin diferansiyel yntemle zmnde kullanlan diferamsiyel eleman genellikle KONTROL HACM veya YZEY olarak isimlendirilir. Fiziksel byklkler: 1. Akkan yogunluu, : Gazlar iin konuma ve basnca bal olarak deiirken, svlarda akkanlar sktrlamaz olduu iin sabit kalr. 2. Akkan hz, u (yatay yndeki hz),v (dey yndeki hz), : deikendir. 3. Ak miktar, debi, Q : ktlenin korunumuna gre sabittir. Ak dorultusuna gre deiir. 4. Ak kesiti : ak dorultusuna gre bazen deiir bazen sabit kalr. 5. Zaman, t : deiken Debi ve dier byklkler arasnda u ekilde ifade yazlabilir.
y Kanal Duvar dx dy x u Kanal Duvar x Hz dalm y v V

Q=AV

Qx = Ax u

Qy = Ay v

(1)

V hznn x ekseni zerindeki izdm u, y ekseni zerindeki izdm v olarak alnd. Burada sayfa dzlemine dik derinlik l birim olduu kabul edilerek, dAx = l.dy dAy = l.dx (2)

u ve v ise x ve y dorultularndaki toplam akkan hznn izdmleridir. Yukardaki ekilde verilen dx dy lik eleman ierisinde hzn deiimi linerdir. Daha Blm 1.5.2 de verilen bilgiler nda elamann iine giren kan akkan miktarlar arasnda bir denklem tretilebilir. Diferansiyel elemana veya kontrol yzeyine x ynnde Qx, y ynnde ise Qy kadarlk debiler girerse kta bu deerler sonsuz kk miktarda artar veya azalr. Gerekli ilemler ve ekil aada verilmitir.
30

Qy dydx Qy + y

Qx dy

dy

Qx Qx + dx dy x
dx Diferansiyel eleman ve eleman zerindeki ak miktarlar

Qy dx

Ktlenin korunumu prensibine kontrol hacmine gre giren ve kan akkan miktarlar birbirine eit olmaldr. Qy Qx (3) dxdy = 0 dydx + Qx dy - Qx + Qydx - Qy + y x 1 nolu denklemlerin gerekli ksm trevleri alnp 3 nolu ifadeye tanrsa ve 3 nolu ifadede gerekli dzenlemeler yaplrsa u ifade bulunur:

( u ) ( v ) + =0 x y

veya

u v + +v + =0 x x y y

(4)

Bulunan bu ifade akkanlar mekaniinde SREKLLK DENKLEM olarak bilinir. Ak problemlerinin zmnde kullanlan 3 ana denklemden biridir. Bu denklem bu haliyle sktrlabilir akkanlarn (gazlar) deiken kesitli ortamda akmas geerlidir. ayet akkan sktrlamayan bir sv ise younluk deimeyeceinden trevleri sfr olacaktr. Bu durumda u ifade bulunur: u v + =0 x y (5)

Bulunan denklemde u ve v baml, x ve y ise bamsz deikenlerdir. Byle baml deikenin birden fazla olduu diferansiyel denklemler DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLER olarak bilinir ve zm iin baml deiken saysnca diferansiyel denklem olmaldr. Mhendislikte ak problemleri genellikle zamana bal olmayan daimi hallerde dnld iin zaman dikkate alnmamtr.
1.7 Czmlerin Fiziki Yorumu

Diferansiyel denklemlerin zlmesi sonucu bulunan ifadelerin matematiksel olarak doru olmasnn yannda ilgili probleme uygun bir deiimide bize vermesi gerekir. En bandan zm belirlenmi olan balang ve snr artlarn salamaldr. Beklenen eri gereklemiyorsa ve artlar salanmyorsa czm yanl olacaktr. Bu tr yorumlar daha nce zlm problemlerin diferansiyel denklemlerinin zm esnasnda yaplacaktr.
31

BLM II AD DFERANSYEL DENKLEMLER VE ZMLER

nceki blmlerde integrallerin en basit diferansiyel denklem olduu ifade edilmiti. Bu nedenle diferansiyel denklemelerin zmnde de integrasyon prosesi kullanlacaktr. zellikle 1.mertebe diferansiyel denklemlerde zm iin ilk nce NTEGRASYON dnlmelidir. ntegrasyon iin fonksiyonel yaps uygun olmayan 1.mertebe diferansiyel denklemler ise NTEGRE EDLEBLR PARALARA AYRILARAK zm gerekletirilmektedir. Bu amala zellikle bamsz deikene bal fonksiyon blou ve sabitler zmn ilk aamasnda dnlmeyebilir. lk nce diferansiyel denklemin tmnn deil, nemli bir ksmnn zm bulunur. Daha sonra dikkate alnmayan ksmn GENEL ZME etkisi yanstlr. Genel zm, birbirinden ayr olarak bulunan zmlerin toplanmasndan bulunan zmdr. rnek olarak, homojen olmayan bir diferansiyel denklemin genel zm homojen ve homojen olmayan zmlerin toplanmasndan bulunur. ntegre edilebilir paralara ayrmak mmkn olmazsa, zel DEKEN DNMLER ile zm aranabilir. Yeni deikenler ile integerasyon zm uygulandktan sonra eski deikenlere tekrar dnlr. 1.mertebe diferansiyel denklemler iin kullanlan son yntem ise TAM DFERANSYEL yaklamdr. Bu yntemle zmde deiken says sonra iptal edilmek zere 2 den 3 e karlr. 1. mertebe diferansiyel denklemler iin denklemin lineer veya non-lineer olmas zm zerinde ok etkili olmamasna karn, yksek mertebeli diferansiyel denklemlerde sadece lineer diferansiyel denklemlerin analitik zm mmkndr. Yksek mertebeli diferansiyel denklemler iin ilk nce HOMOJEN ZM n bulunmas ilk aama olmaktadr. Homojen zm; homojen veya paralama ile homojen hale dntrlen diferansiyel denklemin zmne verilen isimdir. Homojen zm bulunduktan sonra HOMOJEN OLMAYAN ZM bulunmaldr. Bu zm ZEL ZM olarak da isimlendirilir. Baz durumlarda herhangi bir matematiksel ilem yaplmakszn tahmine ve tecrbeye dayanarak, homojen zme benzetilerek veya diferansiyel denklemin homojen olmayan ksmna benzetilerek diferansiyel denklemin zel zm nerilir. Bu durumda nerilen zm fonksiyonun yeterli sayda trevi ve kendisi diferansiyel denkleme tanarak denklemin salamas aratrlr. Salama ilemi diferansiyel denklemde hibir ifadenin kalmamas manasnadr. Eer nerilen zm denklemi salyorsa ileriki aamaya geilir. Salama ilemi gereklememi ise yeni bir neri yaplarak tekrar salamas kontrol edilir. Byle bulunan zm ZEL ZM olarak isimlendirilir. Yksek mertebeli denklemlerde de deiken dnmleri kullanlabilir. 1. mertebe denklemlerde hem baml hemde bamsz deiken dntrlebilirken, yksek mertebeli denklemlerde genellikle bamsz deiken dntrlr. Yksek mertebeli denklemlerde kullanlan bir dier yntem KUVVET SERLER ile zmdr. zellikle, baml deikenin ve trevlerinin nnde bamsz deikene bal fonksiyonlarn arpm halinde olduu deiken katsayl denklemlerin zm seri ile yaplr. Serinin bir zm olduu kabul edilerek, denklemi salayacan ekilde seri sabitleri dzenlenir. Bu blmde tek bamsz deikene bal, non-homejen adi diferansiyel denklemlerin zm mant verilecektir.

32

2.1 Deikenlerine Ayrlabilen Diferansiyel Denklemler

En genel halde baml ve bamsz deikenlerine ayrlabilen n. mertebeden bir diferansiyel denklem y baml, x ise bamsz deiken olmak zere u ekilde verilebilir: d ny = f(x) dx n
(1)

Burada f(x) bamsz deikene bal bilinen bir fonksiyondur. Bu tip denklemlerin zmleri n kere x zerinden integrasyon ile gerekletirilebilir. Sadece 1. mertebe diferansiyel denklemler iin f fonsiyonu hem baml deiken ve hemde bamsz deikenlerin fonksiyonu, f=f(x,y), olabilir. Bununla birlikte, bu zellie sahip denklemlerin zm iin gerekli art f(x,y) fonsiyonun, f(x,y)=g(x).h(y) eklinde iki ayr fonksiyona blnebilmesidir. Yani, denklemde varolan deikenler taraf tarafa ayrlabilmelidir. rnek olarak, f(x,y)=xyln(x+y) eklinde ise sadece xin ve sadece ynin fonksiyonlar elde edilemeyecei iin bu metodla zm elde edilemez. Dier taraftan f(x,y)=ex+y ise f(x,y)=exey olarak ayrlabildii iin zm mmkndr. 1.mertebe bir diferansiyel denklem iin bu ekildeki ayrm yaplarak ve 1 kez integral alnarak zm gerekletirilmi olacaktr. Bu durumda zm sonrasnda n. Mertebe bir dif. denklemin C1, C2, C3,, Cn gibi n tane integral sabiti bulunmaldr. 1. mertebe deikenlerine ayrlabilen diferansiyel denklemin genel formu ve zm format u ekildedir; dy dy (2) = f ( x, y ) = g ( x).h( y ) h( y) = g ( x)dx dx
Problem 1: 9 y

dy + 4 x = 0 diferansiyel denklemini znz. dx

zm: Denklemdeki y ve x ifadeleri taraf tarafa ayrlabilir. Elde edilen ifade iki basit integrali alnabilir bir denklem olacaktr. C 9y2 x2 y2 2 + = C1 9 ydy = 4 xdx 2 = 2 x + C C1 = 18 9 4

C1 sabiti balang veya snr art ile bulunacaktr.

Salama: Bulunan zmn doru olup olmad, zm fonksiyonunun yeniden trevinin alnmasyla, belirlenebilir. zmn salanmas 2 ekilde test edilebilir. Birinci teste gre mutlaka tekrar diferansiyel denklemi vermelidir. x2 y2 2 x 2 yy ' x yy ' + = C1 ise 1. trevi zm + = 0, + = 0, 9 4 9 4 9 4 4 x + 9 yy ' = 0, 4 x + 9 yy ' = 0 36 Verilen denklem elde edildii iin zm dorudur. kinci teste grede bulunan zm ve trevi diferansiyel denklemde yerine yazlr. Tm ifadeler birbirini yokediyorsa bulunan veya nerilen zm doru demektir. 8x 4 x 36C1 4 x 2 x2 y2 9 y = = dif denklemde + = C1 ise y = 9 9 4 36C1 4 x 2 36C1 4 x 2 2 9 9 9 yerine yazlrsa
33

36C1 4 x 2 dy 9 y + 4 x = 0 ise 9 dx 9

4 x 36C1 4 x 2 9 9

+ 4x = 0 4x + 4x = 0 0 = 0

d 3y Problem 2: = 5 e-2x diferansiyel denklemini znz. dx 3 zm: Bu tr diferansiyel denklemlerin zmnde ttevin integrasyonu iin u benzerlik unutulmamaldr. ntegral ve trev birbirinin tersidir.Birinin etkisini dieri yokeder, d2y d2y dy dy dx = x dt = t dA = A d = d 2 = 2 dx dx dx dx Buna gre rnek diferansiyel denklemin zm, d2y d3y d d2y d 2 y 5 2 x e + C1 = = 5e 2 x d 2 = 5e 2 x dx 2 = dx3 dx dx 2 dx 2 dx
d dy dx dx dy 5 2 x 5 2x dy 5 2x = 2 e + C1 d dx = 2 e + C1 dx dx = 4 e + C1x + C2

Benzer ekilde bir kez daha integrali alnarak zm aadaki ekilde bulunur. 5 x2 zm : y = e 2 x + C1 + C 2 x + C3 8 2 Buradaki C ler sabitler olup balang veya snr artlar yardmyla bulunur.
dy 1 y2 Problem 3: = dx y(1 x)

diferansiyel denklemini znz.

zm: Denklemdeki y ve x ifadeleri taraf tarafa ayrlabilir. Elde edilen ifade iki basit integrali alnabilir bir denklem olacaktr. zm iin deiken dnm de gerekecektir. ydy dx 1 y2 = 1 x 1 y 2 = u 1 x = v 2 ydy = du dx = dv

2u =

du

dv v

du dv = 2 u v

ln(u ) = 2 ln(v) + Co ln u = ln v 2C u = C.v 2

ln u = ln v 2 + ln C

Co = ln(C ),

Not: zm sonrasnda tm fonksiyonlarn logaritma fonksiyonu veya sinus fonsiyonu olmas halinde integral veya diferansiyel denklem sabiti de ( C ) ayn fonksiyonlar cinsinden (lnC, SinC,) yazlabilir. Bu deikenler ve C sabitleri arasnda sadeletirme ilemleri asndan faydal olacaktr. Byle bir dnm mantksal olarak da yanl deildir. C deeri sabitse bunun logaritmas veay sinus deeride sabit olacaktr. Gerekli ters dnmlerle zm u ekilde bulunacaktr: 1-y2 = C(1-x)2
Salama : Bulunan zm dorumu? sorusu zmn kendisi ve trevi verilen denklemde yerine yazlarak kontrol edilebilir.

1 y 2 = C (1 x )

y = 1 C (1 x )

y =
34

2C (1 x ) 2 1 C (1 x )
2

C (1 x ) 1 C (1 x )
2

dy 1 y2 = , dx y(1 x)

C (1 x ) 1 C (1 x )
2

C (1 x )

2 2

(1 x )

1 C (1 x )

0 = 0 ise zm doru.

Problem 4: zm:

dy = 1 + y 2 diferansiyel denklemini znz. dx dy = dx arctgy=x+C y=tg(x+C)

1+ y
Problem 5: zm:

dy + 5 x 4 y 2 = 0 diferansiyel denklemini y(0)=1 art ile znz. dx = 5 x 4 dx

1 = x5 + C x=0 ise y=1 [ y(0)=1] y zm denkleminde x yerine 0 y yerine 1 yazlarak C belirlenir. -1=-0+C ise C=-1 bulunur. Bylece genel zm, 1 y= 5 x +1 dy x = diferansiyel denklemini y(1)=3 art ile znz. Problem 6: dx y zm: y2 x2 ydy = xdx x=1 ise y=3 [ y(1)=3] = + C 2 2 33 12 zm denkleminde x yerine 1 y yerine 3 yazlarak C belirlenir. = + C ise C=4 2 2 bulunur. Bylece genel zm, y2 = x2 + 8 dy Problem 7: = ky dif. denklemini y(0)=2 art ile znz. Denklemdeki k bir sabittir. dx zm: dy C=lnC1, lny=kx+lnC1 ise y = C1ekx y = kdx ise lny=kx+C, x=0 ise y=2 [ y(0)=2] zm denkleminde x yerine 0 y yerine 2 yazlarak C1 belirlenir. 2 = C1e k 0 ise C1=2 bulunur. Bylece genel zm, y = 2e kx Uygulama 1: Yzey scaklklar T1 ve T2 olan L kalnlndaki duvardan geen sy hesaplaynz. Duvar ierisindeki scaklk dalmn belirleyip iziniz.

dy
2

Is ak Dorultusu T1
Duvar veya Levha

T T1

a b c Duvar ierinde scaklk deiimi Beklenen scaklk erileri

q T2 T2 0 x=L

35

dT denklemiyle hesaplanmaldr. Deikenler olan T ve x eitliin her iki tarafna dx ayrlabilir. q = k

qdx = kdT

q dx = -k dT

ise zm

q x = -kT + C eklinde bulnur. Snr

artlar iki tane bulunur. 1: x = 0 ise T = T1 , q.0 = -k T1 + C ise C = k T1 bulunur.Bu durumda duvar ierisindeki scaklk dalmn veren ifade u ekildedir.
q x = -kT + k T1

ise

T ( x) =

qx + T1 k

Bu denklem ekildeki b erisine uygun bir lineer deiimi ifade ettii iin beklenen bir zm bulunmutur. Bu ifadede 2. snr art yerine konularak transfer olan s bulunur. 2: x=L ise T=T2 ise T2 =
T(x) T1 b Duvar ierinde hesaplanan scaklk dalm

k qL + T1 duvardan transfer olan s miktar q = (T1 T2 ) dir. L k

Is ak Dorultusu

T2 0 x=L x

Uygulama 2: Yukardaki problemde duvar ierisinde kimyasal yolla q kadarlk bir s retimi sz konusu olursa scaklk dalm ve q deerleri ne olur? Maksimum scakl bulunuz.

0 q q1 T1
Duvar veya Levha

x q2 T2

Is ak Dorultusu

Duvar ierisinde s retimi mevcut ise diferansiyel denklem u ekilde olacaktr:

2 T 2 T 2 T q ' ' ' C v T + + + = x 2 y 2 z2 k k t
36

Ancak bu denklem ksmi olup zm zordur. Bu nedenle deiken says 2 tane oluncaya kadar baz kabuller yaplmaldr. Bizim iin duvarn x dorultusundaki s tarnsferi nemlidir. Dier y ve z ynlerindeki s aks nemli deildir. Yaplardaki uygulama asndan x ynndeki s ieri veya dar akarkan, y ve z ynndeki boyutun daha byk olmas nedeniyle s aks duvar ierisinde kalacaktr. Bu nedenke y ve z ynnde duvar uzunluklarnn sonsuz olduu kabul edilebilir. Bu durumda da s y ve z ynndeki mesafeler ok uzun olduu iin en ksa yn olan x ynnde akabilecektir. Dolaysyla scaklk deiimide x sadece x ynnde olacaktr. Herhangi bir ynde s ak yoksa, o yne gre scaklk deimez

ve sabit kalr. Bir sabitin trevi ise sfrdr. lave olarak problem daimi (steady) olarak

dnlrse scaklk deimeyecektir:

zamanla

da

- y ynnde s ak yok, scaklk bu ynde deimiyor ise - z ynnde s ak yok, scaklk bu ynde deimiyor ise - daimi problem, scaklk zamanla deimiyor ise T =0 t

T 2T = =0 y y 2

T 2T = =0 z z 2

Bu yaklamlar ile deiken says 4 den (T,x,y,z,) 2 ye (T,x) decektir. 2 deiken arasndaki diferansiyel deiim adi formda olacaktr. Diferansiyel denklemin yeni hali u ekildedir: d 2T q' ' ' + = 0 (Bir tane bamsz deiken var. Adi dif. denklem) dx 2 k d dT q ' ' ' dT q ' ' ' dT q ' ' ' dx = k d dx = k dx dx = k x + C1 dx

dT =

q' ' ' 2 q' ' ' x + C1 dx T = x + C1x + C2 k 2k

zm iin gerekli snr artlar: x=0 T=T1 T1 =- q.0/2k + C1.0 + C2 C2 = T1 x=L T=T2 T2 =- qL2/2k + C1.L + T1 C1 = (T2- T1 )/L+ qL/2k

qx 2 T2 T1 qL + + T = x + T2 2k L 2k

Duvar ierisinde scaklk dalmn veren denklem

Scaklk duvar ierisinde parabolik olarak deimektedir. Bu nedenle duvar ierisinde bir noktada scaklk maksimum veya minimumdur. Fiziki yorum olarak duvar ierisinde s retimi olmasndan dolay duvar iinde bir yerde scaklk maksimumdur. Daha nce diferasiyel denklem karlmasnda bahsedilii gibi bu beklenen bir durumdur. Maximum scaklk ve yeri u ekilde tesbit edilir.

dT qx T2 T1 qL = + + =0 dx k 2k L

ise

xkrt =

k (T2 T1 ) L + 2 qL

xkrt maksimum scakln yerini belirler. T1<T2 olduu zaman maksimum nokta sa tarafa yakn, T1>T2 olduu zaman ise sol tarafa yakn olacaktr. Maksimum scaklk iin scaklk dalmn veren denklemde x=xkrt yazlmaldr. Scaklk dalmn kullanarak fourier denklemi yardmyla yzeylerden transfer olan slar hesaplanabilir. T1>T2 iin duvar iindeki scaklk dalm ve yzeyden meydana gelen q1 (x=0) ve q2 (x=L) s aklar u ekildedir:

dT T T qL = qx k 2 1 + s x deerine bal olarak deiiyor. dx 2k L T T qL T T qL q2 = qL k 2 1 + q1 = k 2 1 + 2k 2k L L q = k

37

T(x) Tmax T1 q1 T2 0 xkrt x=L/2 x=L x T1 > T2 iin scaklk dam, maximum scaklk deeri ve yeri q2

Uygulama 3: AralarndaL mesafes bulunan direklere aslan birim uzunluk arl wo [N/m] olan sahip kabloda yerekiminden dolay meydana gelen sarkmay bulunuz. Direklerin tepe seviyesine gre meydana gelen maximum kme miktarn ve yerini bulunuz.
0 x

wo [N/m]

kablo

d2U wo ise = dx 2 To

w d dU w o dU w o dU = d = o dx = x + C1 dx dx To dx To To dx

dU = T

wo
o

w x + C1 dx U = o x 2 + C1x + C2 2To

Snr artlar uygulanarak integral sabitleri bulunur. 1: x = 0 U = 0 2: x = L U = 0 0 = 0+ 0+C2 C2= 0 0 = (w0/2T0)L2 + C1L C1= - w0L/(2T0) ise
U ( x) = w0 2 ( x Lx ) 2T0 maksimum kmenin meydana geldii noktay bulmak iin bulunan denklemin 1.trevi sfra eitlenir. 2 w L w L2 L dU w0 L = (2 x L) = 0 2 x L = 0 xkrt = ise U max = 0 L. = 0 dx 2T0 2 2T0 2 2 8T0 L/2
0 x=L/2 x=L x Meydana gelen sarkmann x e gre deiimi ve maksimum kme

Umax U(x)

38

Uygulama 4: Yola(x) bal ivmesi a = 2x ile verilen hareket durmakta iken harekete balayan bir araca aittir. Aracn hzn ve yolunu zamana bal olarak bulunuz.

dV = 2 x eklinde bir denklem elde edilecektir. Bu diferansiyel denklemde 3 tane dt deiken (V,x ve t) mevcuttur. 3 deikenli diferansiyel denklem zlemez. zm iin deiken says 2 ye drlmelidir. Bu iki ekilde yaplabilir: a=

lk yntemde baml deiken (V) yokedilebilir. V yerine x li ifadesi yazlr. Yolun zamana gre 1. trevi hz ise dx d d dx d 2 x d 2x V= ise diferansiyel denklem = 2 x olur. Byle a = [V ] = = 2 dt dt dt dt dt dt 2 2.mertebe bir denklemin zlebilmesi iin sa taraf bamsz deikenin (t) fonksiyonu olmaldr. Oysaki elde edilen denklemin sa taraf baml deikenin (x) fonksiyonudur. d 2x ntegrasyon iin 2 = f (t ) olmal dt IIDeiken saysn 2 ye indirgemenin dier yolu bamsz deikenlerden birinin yokedilmesidir. Zincirleme trev kural ile bu ama gerekletirilebilir. dV dV dx dx dV = a= V= a =V dt dx dt dt dx Bylece V ve t arasndaki ivmeden V ve x arasndaki ivme ifadesine geilebilir. dV V2 = 2x VdV = 2 xdx = x2 + C V dx 2 x = 0 V = 0 (Durmaktadr.) ise 0 = 0 + C C = 0 , V2 = 2x2 V =1.414 x
Uygulama-5: ekilde grlen elik kpr zerinde seyretmekte olan bir aratan dolay kprde meydana gelen kmeyi (sehim) bulunuz. Maksimum deeri belirleyiniz. Aklama: Kpr zerinden geen en ar ara krnn tam ortasnda en byk kmeyi meydana getirir. Bu nedenle tam orta nokta iin bulunacak kme deeri iin salanacak emniyet dier noktalar iinde kafi olacaktr. Ara arlndan dolay gvdeyi F kuvveti ile emeye alacaktr. Hesaplama iin mesnet reaksiyonlar hesaplandktan sonra 0 orijin noktasna x kadar uzaklktaki A noktasna gre moment alnr.
gvde g

I-

Kpr Aya F L F 0 F/2 x A

Kpr Aya

kme erisi Sehimin x e gre deiimi

Sehim veya kme (u) diferansiyel denklemi I atalet momenti ve E elastisite modul ve moment (M) deerine ne bal olarak u ekildedir;
39

EI

d 2u Fx = M ( x) burada moment nceki ekle gre A noktasndan M ( x) = dir. 2 dx 2 d 2u Fx = , 2 dx 2 d du Fx , = 2 IE dx dx u= Fx du Fx 2 du = + C1 , d = dx ise dx 2 IE dx 4 IE

ise IE

Fx 2 du = + C1 dx 4 IE

Fx 3 + C1 x + C 2 12 IE

zmn tamamlanmas iin 2 tane snr art gerekir: 1. x=0 ise u=0 , C2=0 Fx 3 FL2 FL2 2. x=L/2 ise du/dx=0, C1 = ise u = + x 12 IE 16 IE 16 IE
Uygulama-6: Hareketsiz duran ve aralarnda H kadar mesafe bulunan iki plaka arasnda akan Qo debiye sahip svnn hz profilini veren banty bulunuz. Ak daimi (steady) dir.
Kanala girerken Hz profili y 0 x H Kanala ieriside Hz profili Aklama: Svlarn yapma zellii vizkosluk zellii olarak bilinir. Gerek svlar temasta olduklar kat yzeye yaptklarndan hzlar yzey ile ayn olur. Bu problemde plaka yzeyler hareketsiz olduu iin palakaya bitiik tanecik hzlar sfrdr. Bu suretle giriteki homejen hz profili (gradyeni) kanal iinde parabolik olarak deiir.

zm: ki boyutlu (y,x) ak iin akn hareketini tanmlayan Navier-Stokes denklemi sktrlamayan svlar iin u ekildedir. 2u 2u 2v 2v u P v P x iin, g x ve y ekseni iin g x + 2 + 2 = + 2 + 2 = x x t y y t x y Bu denklemlerde u ve v srasyla akkan tanecii hznn x ve y eksenlerindeki izdmleridir. lave olarak g yerekimi ivmesini, akkan younluunu, dinamik viskoziteyi ve P basnc gstermektedir. Ak sadece x ynndedir ve hz sadece y ye gre u deimektedir. Bu nedenle v=0 ve = 0 olacaktr. Daimi ak zamana gre deiim x gstermeyen ak iin zamana gre trevlerde sfr olacaktr. Geriye kalan ifade u ekildedir.

g x

2u d 2u P P + 2 = 0 , g x + 2 = 0 , y dy x x

gx

P = K ise x

d 2u K + 2 =0 dy

Yukardaki denklemde tek bamsz deiken olduu iin ksmi diferansiyenden adi diferansiyele geilir. ntegral y zerinden alnacak olup x ile ilgili terimler bu nedenle K sabiti ile ksaca gsterilmitir.
d 2u K K 2 = = sabit ise iki kez yy gre integral alnarak u ( y ) = y + C1 y + C 2 bulunur. 2 2 dy

Sabitlerin bulunmas iin 2 snr art gerekir. Koordinat sisteminin orijin noktas iki plakann tam ortas seilerek hareketsiz plaka yzeyindeki sv taneciklerinin hz tanmlanabilir. Plakalarn orijine uzakl seilen orijine gre H/2 ve H/2 olacaktr. Gerek akkanlar kat
40

yzeyine yapacandan ve plakalar hareketsiz olacandan plaka yzeyindeki taneciklerin hz da sfr olacaktr. K (H / 2)2 + C1 H + C2 2 2 K ( H / 2)2 C1 H + C2 2. snr art , y=-H/2 ise u=0 , 0 = 2 2 1. snr art , y=H/2 ise u=0 , 0 = Son iki snr art denkleminin zmmden C1=0 ve C 2 = sabitler ve K yerine yazlarak u ekilde bulunur;
u=
KH 2 bulunur. Bu durumda zm 8

1 dP 2 2 dx + g x H 4 y 8

Bu hz profili bir parabolik bant olup beklenen zmdr. Bant y ynnde akkan hznn nasl deitiini ifade etmektedir. Bu deiim HIZ ALANI olarakta isimlendirilir. Bu hz bantsndan hareketle debi ve viskoz kuvvetler hesaplanabilir. Debi (=hz*kesit) prensibine gre hesaplanr. Kesit ak dorultusuna dik olup, H.Derinlik eklinde hesaplanr. Ancak H boyunca u hz deimektedir. Bu nedenle her y noktas iin bir debiden bahsedilebilir. Plakaya yakn birim kesitten geen debi ve 0 orijin noktas civarndaki birim kesitten geen debi ayn olmayacaktr. Bu nedenle y dorultusu dy lik sonsuz kk diferansiyel dilimlere ayrlr. Herhangi bir dy.Derinlik kesitinden geen debide sonsuz kk olacaktr. Bu durumda H deerinden geen debi integralle belirlenir. Bu durumda diferansiyel kesitten geen debi Derinlik=1 alnarak, Qo = ifadenin integrasyonu ile bulunabilir.
Qo =
H /2 H /2 H / 2

u ( y )dy eklinde yazlabilir. Qo debisi bu

H / 2

u ( y )dy =

1 H / 2 8
H /2

H3 dP + g x H 2 4 y 2 dy = dx 12

dP dx + g x

Son zmden istenirse Qo debisini veren kanal aral H belirlenir.

rnek Problemler :

1. xy dx - (x+2) dy = 0 2. x dx - 3 dy = 0 3. x2 dx + y(x-1) dy = 0 4. dy/dx = y/x2 5. y2 e2x dx = (4+ e2x) dy 6. dx/(y(1+x2)) =2 dy 7. tan2 y dy = sin3 x dx 8. x cos2 y dx + tan y dy = 0 9. sin x sin y dx + cos x cos y dy = 0 10. (1-x) y = y2 11. y = cos2 x cos y
41

12. y = y sec x 13. dx = t (1+t2) sec2 x dt 14. (1+ ln x ) dx + (1+ln y ) dy = 0 15. x dx + (a2 - x2)1/2dy = 0 16. y = 2x + x y2/ 3y +x2 y 17. y ln x ln y dx + dy = 0 18. x2 y y = ey 19. a2 dx = x ( x2 - a2 )0.5dy 20. x y3 dx + (y+1) e-x dy = 0 21. (e2x + 4 ) y = y 22. dr = b (cos dr + r sin d )

23. (1- y2)0.5dx - x (x2 1)0.5 dy = 0 24. x y dx + e dy = 0 26. dr/dt = -4 rt 27. 2 xyy = 1+ y2 28. y = 3y 29. 2y dx = 3x dy 30. y = (3y-xy)/x 31. xyy = 1+ y
2 3 x2

36. y=3(y+1) 37. y+cscy=0 38. yy=0.5sin2wx , w:sbt 39. y= cosx tgy 40. y=y2 sinx 41. y=x2y2-2y2+x2-2 42. y=x3e-y y(2)=0 43. dr/dt=-4tr, r(0)=8.2 44. V(dV/dt)=g, g:sbt, V(to)=Vo 45. sin dr = r cos d, r(0.5)=-0.3 46. L(dI/dt)+RI=0, I(0)=Io 47. y=4(y+1)0.5 cos2x, y(0.25) = -1

r(0) = r0 y(2) = 3 y(0) = 1 y(2) = -1 y(1) = 3e-1 y(2) = 3 y(/2) = 4 y(-2) = 1 y(1) = 9

32. y = (3+y) cot x 33. 2ydx = 3x dy 34. y = x2y2 35. y+(x+1)y =0

3

2.2 Tam Diferansiyel Denklemler

nceki blmde verilen baml ve bamsz deikenlerine ayrma yntemi her diferansiyel dy = f ( x, y ) genel ifadesindeki f(x,y)=h(x).g(y) denklem iin mmkn olmayabilir. y = dx eklinde ayrmann mmkn olmad hallerde, 1.mertebeden diferansiyel denklemler tam diferansiyel yaklam ile zlebilir. Eer deiken ayrma yaplamaz ise integral almak mmkn olmayacaktr. rnek olarak, Idy = x+ y dy = ( x + y ) dx : x zerinden integral almak iin y deikeni dx x cinsinden yerine yazlmaldr. Ancak y=y(x) eklinde bir bilginin bulunmas da verilen integralin zmne bal olduundan klasik mantkla zm bulunamaz. dV = sin t + V dV = ( sin t + V ) dV : zaman (t) zerinden integral almak dt iin hz (V) zaman cinsinden yerine yazlmaldr. Ancak bu integral zmne bal olup zm mmkn olmaz

II-

ayet verilen rnekler zlm olsayd, zm ifadesinde x-deikeni, y-deikeni ve Cintegral sabiti bulunacakt. Bulunan f(x,y,C)=0 denkleminden C ekilerek C=C(y,x) (1)

eklinde bir kapal fonksiyonel denklem bulunabilir. Deikenlerine ayrlamayan, baml ve bamsz deikenlerin fonksiyonu olan M(x,y) ve N(x,y) fonsiyonlarna bal olarak 1. mertebe bir diferansiyel denklemin standart formu u ekilde gsterilebilir; M(x, y) dx + N(x ,y) dy = 0 Bu denkleme yukarda verilen I.rnek uyarlanrsa (2)

dy = x+ y dy ( x + y )dx = 0 ise dx M(x,y)=-(x+y) ve N(x,y)=1 olacaktr. Ayn ekilde II.rnek iin, y yerine V ve x yerine t
42

yazlarak M(t,V)=Sint+t , N(t,V)=1 eklinde (2) formuna dntrlr. (1) denklem ile tanmlanm olan kapal fonksiyonda C integral sabiti geici olarak deiken kabul edilirse 2 deikenli yapdan 3 deikenli bir yapya ulalr. Bu yaklam Sabitlerin Deiimi ismi verilmekte olup baka diferansiyel denklem zmlerinde de kullanlmaktadr. 3 deikenli (C,x,y) byle bir fonksiyonun 1.diferansiyeli nceki bilgilere (Blm 1.5.1) dayanarak u ekilde yazlabilir:

dC =

C C dx + dy x y

(3)

Burada C nin bir integral sabiti olduu iin tam diferansiyelinin sfr olmas szkonusudur. Tam ve ksmi diferansiyeller 2 ve 2 den daha fazla deiken ieren fonksiyonlar iin lullanlan kavramalardr. Diferansiyel deiim olarak da alglanabilir.

C Cnin xe gre x

1.trevi olarak baklaca gibi, Cnin xe gre deiimi olarakta dnlebilir. (3) denklemine gre C nin deiiminin bir ksm x, dier bir ksm da y zerindedir. Bunlar ksmi diferansiyel dir. Bu ikisinin toplam deiiminin tamamn verecek olup, bu toplamda tam
diferansiyel olacaktr. Tam diferansiyel C gibi bir sabit iin kesinlikle sfrdr. Ancak

C sfr olmayabilir. Biri dierini yokedebilir. Tam diferansiyel bir fonksiyon (deiken y
says gerekte 2 tane olan fonksiyon) iin dC=0 olmaldr.

C ve x

C C dx + dy = 0 x y

(4)

eklinde yazlabilir. Dikkat edilirse (2) formundaki zlecek diferansiyel denklem ve zld varsaylan zmn diferansiyelini ifade eden (4) denklemleri birbirine benzemektedir. Bu benzeimden ;
M ( x, y ) =

C x

, N ( x, y ) =

C y

(5)

yazlabilir. (2) formunda verilen bir diferansiyel denklemin zmnden bulunacak (1) nolu denklemin tam diferansiyel artn salayarak (4) denklemini salayabilmesi iin (5) nolu denklemlerden tam diferansiyellik artlar retilmelidir. Baka bir ifade ile M(x,y) ve N(x,y) fonsiyonlarna bal olarak (4) artn salayan C ne olmaldr? sorusunun cevab verilmelidir. (5) nolu denklemler 2 tane olup hangisinden C deeri bulunabilir. Birinden bulunan C deeri, dierinden bulunacak C deerine eit olacakmdr? zm zerinde her ikiside, hem M hemde N fonksiyonlar etkili olacandan her ikiside kullanlmaldr. Her ikisininde kullanlabilmesi iim iki denklem birletirilmelidir. Bu birleme ancak M nin y ye gre kismi trevine, N ninde x e gre tekrar ksm trevleri alnmas ile mmkn olur. nk bu trevleme birbirine eit iki diferansiyel ifade elde edilir. Verilen (5) denklemleri de x ve y ye gre ksm olarak tretilirse;
M ( x, y ) =

C M ( x, y ) 2 C C N ( x, y ) 2 C ise = ve N ( x, y ) = ise = x y x y y x y x

(6)

43

olduu grlecektir. Bu durumda tam diferansiyel bir form iin (2) denklemindeki M ve N fonksiyonlarna bal olarak;

M ( x , y ) N ( x, y ) = y x

(7)

eklinde tam diferansiyellik art yazlabilir. Bu ifade ksca Mx=Ny olarak da gsterilebilir. Mx M nin x e gre ksmi trevi demketir. Tersinden dnecek olursak diferansiyel denklemdeki M'nin y' ye gre kmi trevinin, N' nin x' e gre kmi trevine eit ise o denklem tam diferansiyel denklemdir denilebilir. Bu durumda (7) nolu denklem tam diferansiyellik art olacaktr. Byle bir art salanrsa diferansiyel denklemin zm u ekilde gelitirilir. (5) denklemlerindeki ifadelerden biri ele alnarak, ya M(x,y) yada N(x,y), ileme balanr. M(x,y) seilerek C C = Mx C = M ( x, y )x + Co ( y ) (8) M ( x, y ) = x bulunur. M x ve y ye bal bir fonksiyondur. Bunun x' e gre ksmen integre edilmesi halinde meydana gelen Co integral sabitinin x e gre sabit olurken, integral ileminde dikkate alnmayan y deikenine bal olabilecei ihtimali her zaman dnlmelidir. Bu nedenle Co(y) eklinde yazlm doru olacaktr. Dolaysyla bu aamada zmn bitmi olduunun sylenmesi imkanszdr. Co(y) bulunarak (8) de yerine yazlmaldr. (8) ifadesi y 'ye gre tekrar tretilecek olursa zmn tamamlanmasn salayacak Co(y) ;

C dCo ( y ) = Mdx + dy y y
ifadesinden bulunacaktr. (5) ifadesine dikkate edilecek olursa grlecektir. C nin N(x,y)'ye eit olduu y (9)

C dCo ( y ) = Mdx + dy = N ( x, y ) y y

Bu durumda (9) denleminin integrasyonundan Co(y) bulunur. (9) denkleminde Con y ye gre trevinde d operatrnn kullanldna dikkat edilmelidir. nk, Co sadece bir deikene bal olmak zorundadr. Bu integrasyon sonucu Co ierisinde x ile ilgili bir ifadenin olamyaca aktr. Eer Co ierisinde x bulunursa yaplan ilemlerde yanllk var demektir. Bulunan Co(y) (8) denlemindeki yerine yazlarak zm tamamlanr. (8) zmnn elde edilmesinde M(x,y) yerine N(x,y) tercih edilirse zm u ekilde ilerleyecektir:
N ( x, y ) =

C C = Ny y

C = N ( x, y)y + C ( x)
o

(10)

Buradaki Co=C(x) olduuna dikkat edilmelidir. nk, integral y zerinden alnm olup, bulunacak Co sabitinin x e bal olmas muhtemel olacaktr. Co(x) deerini bulmak iinde (10) denklemin x e gre ksmi trevi alnarak M deerine eitlenmesi gerekir. Bulunan Co(x) ierisinde kesinlikle y deikeni bulunmaz. Aksi halde ilem hatas olup zm yanl olur. Co(x) (10) denklemindeki yerine yazlarak zm tamamlanr.
Problem-1: (y3 + 2x) dx + (3xy2 +1)dy = 0 diferansiyel denklemini znz.

44

Diferansiyel denklemde ki (y3 + 2x) ve (3xy2 +1) fonksiyonlarnn sadece x ve sadece y den meydana gelen fonksiyonlara ayrlmas mmkn deildir. Bu nedenle tam diferansiyel zm kullanlmaldr. (y3 + 2x) dx + (3xy2 +1)dy = 0 M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 (verilen diferansiyel denklem) (tam diferansiyel denklem)

ki denklem birbirine benzetilerek M ve N fonksiyonlar tariflenir. Bulunan M ve Nnin ksmi trevleri alnarak tam diferansiyel artn salayp salamad kontrol edilir. [Not: Ksmi trev bilinen adi trev ile aynr. Ancak, y ye gre ksmi trev alnrken x sabit, xe gre ksmi trev alnrken y sabit kabul edilir. Ayn ekilde ksmi integrasyonda da x zerinden (x) integrasyonda y sabit, y zerinde integrasyonda (y) x sabit alnr. ) M N C 3 C = (or My=Nx) M(x, y) = =y + 2x , N(x, y) = =3xy 2 + 1 Tam dif. art y x x y N M = 3y 2 tam diferansiyeldir. = 3y 2 x y zm iin diferansiyel denklemden M ve N fonksiyonlar input olarak alnmtr. Bu inputlarn her ikiside kullanlarak output zm bulunacaktr. M ve N den biri ile C(x,y) zm fonsiyonu dieriden ise Co(x) veya Co(y) fonksiyonel integral sabiti bulunacaktr. Her iki alternatif kullanlarak zm u ekilde gereklenir:
1.zm: M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co n bulunmas tercih edilirse; C 3 =y + 2x ise C = y 3 + 2 x x C = y 3 x + x 2 + Co ( y ) x

zmn tam olmas iin Co(y) bulunmaldr. Bunun iin N(x,y) den faydalanlr. Bulunan C nin y ye gre ksmi trevi N fonksiyonuna eittir.
dC dCo C = 1 dCo = dy Co ( y ) = y =3xy 2 + o =N(x,y)=3xy 2 +1 ise dy y dy

Dif.denklemin zm C = y 3 x + x 2 + y

eklindedir. C integral sabitidir.

2.zm: N(x,y) ile C(x,y) ve M(x,y) ile Co n bulunmas tercih edilirse; C = N(x, y) = 3xy 2 + 1 ise C = 3xy 2 + 1y C = xy 3 + y + Co ( x) y

zmn tam olmas iin Co(x) bulunmaldr. Bunun iin M(x,y) den faydalanlr. Bulunan C nin xe gre ksmi trevi M fonksiyonuna eittir.
2 dC dCo C = y 3 + o = M ( x, y ) = y3 + 2x ise = 2 x dCo = 2 xdx Co ( x) = x dx x dx

Dif.denklemin zm C = xy 3 + y + x 2 eklindedir.
Salama: Bulunan zm tekrar tretilerek doru olup olmad belirlenebilir. zmn x2 e gre trevi,

45

3 2 dC d ( xy ) dy d ( x ) dy dy = + + 0 = y 3 + 3 xy 2 + + 2x , son ifade dx ile arplarak dx ve dx dx dx dx dx dx dy parentezine alnrsa (3y2+1)dy+(2x+y3)dx=0 bulunur. Bu verilen diferansiyel denklemin ayns olup zm dorudur.

Problem-2:

1 y 3 2 x +Cosy+ x dy - ( x 2 -3yx )dx = 0 diferansiyel denklemini znz. Diferansiyel denklemde ki fonksiyonel yap sadece x ve sadece y den meydana gelen fonksiyonlara ayrlmas mmkn deildir. Bu nedenle tam diferansiyel zm kullanlmaldr. 1 y 3 2 x +Cosy+ x dy - ( x 2 -3yx )dx = 0 M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 (verilen diferansiyel denklem) (tam diferansiyel denklem)

ki denklem birbirine benzetilerek M ve N fonksiyonlar tariflenir. Daha tam diferansiyel art kontrol edilir. M N C y C 3 1 = M(x, y) = =- 2 -3yx 2 , N(x, y) = = x +Cosy+ Tam dif. art y x x x y x M N 1 1 = 2 3x 2 , = 3x 2 2 tam diferansiyeldir. y x x x
1.zm: M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co n bulunmas tercih edilirse;

C y =- 2 -3yx 2 x x

ise

C = -

y y -3yx 2 x C = + yx3 + Co ( y ) 2 x x

zmn tam olmas iin Co(y) bulunmaldr. Bunun iin N(x,y) den faydalanlr. Bulunan C nin y ye gre ksmi trevi N fonksiyonuna eittir.
dC dCo C 1 1 , = cos y dCo = cos ydy Co ( y ) = sin y = +x 3 + o =N(x,y)=x 3 +cosy+ dy y x dy x

Dif.denklemin zm C =

y + yx 3 + sin y x

eklindedir. C integral sabitidir.

2.zm: N(x,y) ile C(x,y) ve M(x,y) ile Co n bulunmas tercih edilirse;

C 3 1 = x +Cosy+ ise y x

C = x +Cosy+ x y C = x y + sin y + x + C ( x)
3 3
o

zmn tam olmas iin Co(x) bulunmaldr. Bunun iin M(x,y) den faydalanlr. Bulunan C nin xe gre ksmi trevi M fonksiyonuna eittir.
dCo C y dC y = 0 Co = sabit = 3x 2 y 2 + o = M ( x, y ) = - 2 -3yx 2 ise x dx x dx x

Co sabit bulundu. Ancak bir integral sabiti olarak kullanlabilir. zm denkleminde C bulunduu iin Co alnmayabilir. Baka bir bir ifade bir denklemde saysal deeri
46

bilinmeyen sabitlerin toplam, fark veya arpm, yine saysal deeri bilinmeyen baka bir sabitle ksaca tariflenebilir. Bu sabit C ise dif.denklemin zm y C = x 3 y + sin y + eklindedir. x
Problem-3: (4x3y3-2xy)dx + (3x4y2 - x2)dy=0 diferansiyel denklemini znz. M N C C = M(x,y)= =4x 3 y3 -2xy N(x,y)= =3x 4 y 2 - x 2 Tam diferansiyel art y x x y M N = 12 x3y 2 2 x = 12 x 3y2 2 x tam diferansiyeldir. x y

M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co n bulunmas tercih edilirse;

C =4x 3 y3 -2xy x

ise

C = ( 4x y -2xy ) x C = x
3 3

y 3 yx 2 + Co ( y )

zmn tam olmas iin Co(y) bulunmaldr. Bunun iin N(x,y) den faydalanlr. Bulunan C nin y ye gre ksmi trevi N fonksiyonuna eittir.
dC dCo C = 0 ise Co sabittir. =3x 4 y 2 -x 2 + o =N(x,y)=3x 4 y 2 - x 2 , dy y dy

nceki problemdeki yorumdan zme yanstlmayabilir. Dif.denklemin zm C = x 4 y 3 yx 2 eklindedir. C integral sabitidir.

Problem-4: (x3+3xy2)dx + (3x2y + y3)dy=0 diferansiyel denklemini znz.

M(x,y)=

C 3 C =3x 2 y+y3 Tam diferansiyel art =x +3xy 2 N(x,y)= y x M N = 6 xy = 6 xy tam diferansiyeldir. y x

M N = y x

M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co n bulunmas tercih edilirse;

C 3 =x +3xy 2 x

ise

3 2 C = ( x +3xy ) x C =

x4 3 2 2 + y x + Co ( y ) 4 2

zmn tam olmas iin Co(y) bulunmaldr. Bunun iin N(x,y) den faydalanlr. Bulunan C nin y ye gre ksmi trevi N fonksiyonuna eittir.
dC dCo y4 C = y 3 dCo = y 3 dy Co ( y ) = =3x 2 y+ o =N(x,y)=3x 2 y +y3 , dy 4 y dy x4 3 2 2 y 4 + y x + eklindedir. Tm denklem taraf tarafa 4 4 2 4 ile arplarak ve 4C=C1 yazlarak zm daha basit yazlabilir. zmn son formu C1 = x 4 + 6 y 2 x 2 + y 4 dir. C1 yeni integral sabitidir.

Dif.denklemin zm C =

47

Problem-5: (sinx.coshy)dx - (cosx sinhy)dy=0 dif. denklemini y(0)=0 artyla znz. M N C C = = M(x, y)= sinx coshy = N(x, y)= - ( cosx sinhy ) Tam diferansiyel art y x x y M N = sin x sinh y tam diferansiyeldir. = sin x sinh y y x

M(x,y) tercih edilerek; C = M(x, y)= sinx coshy ise x

C = sin x cosh yx C = cos x cosh y + C ( y)

o

zmn tam olmas iin C(y) bulunmaldr. Bunun iin N(x,y) den faydalanlr. dC Co C = -cosx.sinhy+ o N(x, y)= - ( cosx sinhy ) ise =0 dy y y Co = sabit

Dif.denklemin zm C = cos x cosh y dir. Verilen artlara gre x=0 ise y=0 olmaldr. cos0.cosh0=C ise C=-1 bulunur. Genel zm,

cos x cosh y = 1

Uygulama: Bir ak ortamnda x ynndeki hz u=a(x2-y2) ve y ynndeki hz v=-2axy ile verilmitir. Bu akn akm fonksiyonunu () bulunuz.

Akm fonksiyonu u ve v ile u ekilde ifade edilir; = a( x 2 y 2 ) v = = 2axy y x Bu veriler akm fonksiyonunun tam diferansiyel yaklamla zlebileceini gstermektedir. Akkanlarda tam diferansiyellik kontrolu sreklilik denklemi vastasyla yaplr. Daha nce verilen (sktrlamayan akkanlar iin) bu denklem salanmaktadr. u= u v + =0 (sreklilik denklemi) 2ax-2ax=0 ise tam diftir. x y zm:
y3 2 2 2 2 2 = a ( x y ) = a ( x y )y = a ( x y ) + C ( x) y 3

dC y3 2 = a(2 xy ) + = 2axy ise C=sbt, ( x, y ) = a ( x y ) + C dx 3 x Bu zmde C ye deiik deerler verilerek akm cizgileri elde edilir.
Not : Verilen diferansiyel denklem deikenlerine ayrlamyorsa, hem baml hemde bamsz deikenler zel fonksiyonlar (cosy, lnx, x4, y3,...) cinsinden denklemde mevcutsa zm tam diferansiyel yntemle veya tam diferansiyel hale getirme yntemi ile gerekletirilebilir. Basit czm iin veya daha sonra grlecek metodlarla zm iin genel bir prensip olarak baml deiken ya sadece y (lineer veya 1.derece diferansiyel denklem) veya y2 (2.derece diferansiyel denklem) eklinde denklemde mevcut olmasna dikkat edilmelidir.

48

rnek Problemler:

y(-2)=1 13. (2xy - 3)dx + (x2 + 4y)dy = 0 14.(2ysinx cosx+y2sinx)dx+ (sin2x-2ycosx)dy=0 15. ((3-y)/x2)dx+((y2-2x)/xy2)dy = 0, y(0)=6 16. (yex+2ex +y2) dx+ (ex+2xy)dy = 0, (0)=6 17. a) (x2 + 3xy)dx + (Ax2 + Ay)dy = 0 b) (1/x2+1/y2)dx + ((Ax + 1)/y3) dy = 0 18. e-dr r e- d =0 19. ex(cosy dx-siny dy)=0 20. cosx cos2ydx = 2sinx sin2y dy, y(3/2)=1/2 21. 2xy dx + dy = 0, y(0)=2 22. 2sinwydx + wcoswy dy =0, y(0)=/2w 23. ydx + xdy = 0 24. sinhx dx + y-1coshx dy=0 , y(0)= y(1) = 2

1 1 y x 1. ( 2 )dy = 0 2 ) dx + ( 2 2 x x +y y x +y 2. (x2 + y2)dx + 2xydy = 0 3. (2xy + ey)dx + (x2 + xey)dy = 0 4. (3x2 lnx + x2 - y)dx - xdy = 0 5. (yexy + 4y3)dx + (xexy + 12xy2 - 2y)dy = 0 6. cosh2x cosh2ydx + sinh2x sinh2y dy = 0 7. (x - ycosx)dx - sinx dy = 0 8. ( ln x ln(ln y) 2 3 + xy )dx + ( + x 2 y 2 )dy = 0 y ln y x 3
3 3 4 2

9. (4x y + 1/x)dx + (3x y - 1/y)dy = 0 10. (xcos(x+y)+sin(x+y))dx + xcos(x+y)dy = 0 11. 2xydx + (x2 + y2)dy = 0 12. (3x2y2-y3+2x)dx+(2x3y-3xy2+1)dy=0 ,

2.2 Tam Diferansiyel Hale Getirilen Diferansiyel Denklemler (ntegrasyon Faktr)

nceki blmde problem-3 olarak zlen rnekte [(4x3y3-2xy)dx + (3x4y2 - x2)dy=0 ] tam diferansiyel art salanmt: M N C C M(x,y)= =4x 3 y3 -2xy N(x,y)= = =3x 4 y 2 - x 2 Tam diferansiyel art y x x y N M = 12 x 3y2 2 x tam diferansiyeldir. = 12 x3y 2 2 x x y Eer tm denklem taraf tarafa x ile blnecek olursa [(4x2y3-2y)dx + (3x3y2 - x)dy=0] elde edilir. Matematiksel olarak bir ifade bir sabit veya deiken taraf tarafa arplabilir veya blnebilir. Yeni halde tam diferansiyel art aranrsa; M(x,y)= M N C C = =4x 2 y3 -2y N(x,y)= =3x 3 y 2 - x Tam diferansiyel art y x x y M N = 12 x 2 y 2 2 = 9 x 2 y 2 1 tam diferansiyel deildir. y x

Denklemin x ile blnmesi tam diferansiyel artn bozmutur. Ters mantkla bu olay deerlendirilirse, tam diferansiyel artn salamamasna ramen bir fonksiyon ile arplnca tam diferansiyellik salanabilir. Dolaysyla, deikenlerine ayrlamayan, tam diferansiyel denklem formuna benzemesine ramen tam diferansiyel art salanmayan baz denklemler (x,y) eklindeki bir fonksiyon ile arplarak tam diferansiyel hale getirilebilir. Bu fonksiyona integral arpan veya integrasyon faktr ismi de verilir.

M(x,y)dx + N(x,y)dy=0
49

(1)

 (x,y)M(x,y)dx + (x,y)N(x,y)dy=0
(2) nolu denklemin tam diferansiyel art ; ( M ) ( N ) = y x alnrsa, M M N + =N + y y x x
ise

(2)

eklinde yazlabilir. Parantez ierisindeki ifadelerin diferansiyeli

N M N = y x x y

(3)

elde edilir. (x,y) fonksiyonunun tesbit edilmesi iin 3 nolu denklemin zlmesi gerekir. Bu denklem 3 tane deikene (:baml, x;y:bamsz) bal ksmi diferansiyel olup zm bu aamada mmkn deildir. Genellikle (x,y) eklindeki 3 deikenli deiim tecrbeye bal olarak z=z(x,y) eklinde bir deiken dnm ile (z) eklinde 2 deikenli adi diferansiyel yapya indirgenir. Bu ilemlerde zircirleme trev kural kullanlr. Bu nedenle, N ve M fonksiyonlarnn yapsna gre fonksiyonun analitik olarak belirlenmesi belirli haller iin mmkndr. ya sadece xin, ya sadece ynin yada hem x hem de ynin fonksiyonu olabilir. Hem x ve hem de ynin fonksiyonu olmas ksmi dif denklem zmne neden olduundan nceden tahmin etmek olduka zordur. Bu nedenle ya sadece x, yada sadece ynin fonksiyonu olarak aranmaldr. Bu haller iin fonksiyonlar aadaki gibi iki ekilde bulunur: N M x + y M y Nx d d dx or = = 0 , d , 1. =(x) ise = N dx y N N M x y Nx M y d d dy or = = 0 , d, 2. =(y) ise = M dy x M Yukardaki denlemlerde zm iin sa taraftaki integraller iindeki fonksiyonlar gerekli sadeletirmelerden sonra 1.denklemde sadece x e, 2.denklemde ise sadece y ye bal olmaldr. Aksi takdirde (x) ve (y) integral arpanlar doru bir ekilde bulunamaz.
Problem-1: (2xy4ey+2xy3+y)dx + (x2y4ey-x2y2-3x)dy = 0 diferansiyel denklemini znz. M N = M=2xy 4 e y +2xy3 +y N=x 2 y 4 e y -x 2 y 2 -3x tam diferansiyel art y x M N = 8xy3e y + 2 xy 4 e y + 6xy2 + 1 = 2 xy 4 ey 2 xy2 3 x y

trevler birbirine eit olmadndan tam diferansiyel deildir. Bu nedenle tam diferansiyelyaklam ile zm iin ilk nce tam diferansiyel hale dntrecek arpan bulunmaldr. nn hangi deikene bal olduu direkt bulmak zor olabilir. Ancak, srasyla test ederek doru olan bulunabilir. Gerekli ilemler u ekildedir: M y -N x = [8xy 3e y + 2 xy 4 e y + 6xy 2 + 1] 2 xy 4 e y 2 xy 2 3 = [8xy 3e y + 8xy 2 + 4] = 1. =(x) ise

My Nx N

8xy 3e y + 8xy 2 + 4 x = 2 4 y x x y e x 2 y 2 3x
50

=(x) ise sadece xin fonksiyonu olmad iin, yani pay ve paydada gerekli sadeletirmelerden sonra hala y deikeni bulunduu iin =(x) kabulu yanltr. Bu nedenle ilemler =(y) kabulu iin tekrarlanmaldr. 2. =(y) ise Nx My [8xy3ey + 8xy2 + 4] y = 4[2 xy3ey + 2 xy2 + 1] y = y = y[2 xy3e y + 2 xy2 + 1] M 2 xy 4 e y + 2 xy3 + y d 4 dy 1 = ise ln =-lny , ( y) = 4 y y =(y) kabulu sonuta sadece y ye bal ukmasndan dolay dorudur. nn bulunmas diferansiyel denklem zmnde ara ilem niteliinde olduu iin, integrasyonlar alnrken integral sabiti alnmas gerekmez. Bulunan arpan ile ana diferansiyel denklem taraf tarafa arplrsa ; (2xy4ey+2xy3+y)dx + (x2y4ey-x2y2-3x)dy = 0 ilk dif denklem,

2 xy 4 e y + 2 xy 3 + y x 2 y 4e y + x 2 y 2 3x ( )dy + ( )dx = 0 y4 y4 (2 xe y + 2
x 1 x 2 3x + 3 )dy + ( x 2 e y 2 4 )dx = 0 y y y y x 1 + y y3 N = x2e y x2 x 3 4 2 y y

M = 2 xe y + 2

M x 1 = 2 xe y 2 2 3 4 y y y

ve

N 2x 3 = 2 xe y 2 4 x y y

Bulunan trevler birbirine eit olduu iin tam diferansiyel art salanmtr. Bundan sonra arpan ile arplm M ve N fonksiyonlar kullanlarak nceki blmde verilen yntemle zm aranr. x 1 C 2 y x 2 x C =x e 2 3 4 M(x,y)= =2 xe y + 2 + 3 N(x,y)= y y y y y x M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co n bulunmas tercih edilirse; x 1 C =2 xe y + 2 + 3 y y x ise
y C = 2 xe + 2 +

x y

1 x2 x x C = x 2 e y + + 3 + Co ( y ) y3 y y

zmn tam olmas iin Co(y) bulunmaldr. Bunun iin N(x,y) den faydalanlr. Bulunan C nin y ye gre ksmi trevi N fonksiyonuna eittir.
x2 x dCo C 2 y x 2 3 x dC o =x e 2 4 + =N(x,y)=x 2 e y 2 3 4 , = 0 Co ( y ) = sabit dy dy y y y y y x2 x zm tam dif. yaklam zm x e + + 3 = C y y
2 y

eklinde elde edilir.

Problem-2: 2 ydx + 3xdy = 0 dif. denklemini znz.

51

Not: Bu diferansiyel denklem deikenlerine ayrlarakta zlebilir. Bir diferansiyel denklemin birden fazla yntemle zm mmkndr. nemli nokta hangi metodun daha ksa ve daha az ilem gerektireceinin nceden bilinmesidir. ok ilemin hata yapma ihtimalini de beraberinde getirecei unutulmamldr. Bu nedenle verilen rnek hem deikenlerine ayrarak, hemde tam diferansiyel yaklamla zlerek aradaki ilem says fark ortaya konulacaktr. I- Deikenlerine ayrarak zm: 2 ydx + 3 xdy = 0

dx dy C = 3 2 ln x = 3ln y + ln C x 2 = 3 x y y

II- Tam diferansiyel hale getirerek zm:

2 ydx + 3xdy = 0 ise M(x,y)=2y ve N(x,y)=3x

M =2 y

N = 3 x

tam diferansiyel deildir. Bu nedenle tam diferansiyel yapacak arpan bulunmaldr. My-Nx = 2 - 3 = -1 ise =(x) kabulu ile zm bulunabilir. d

M y Nx N

x=

1 dx ise 3x

sadece xin fonksiyonu olduu iin, yani pay ve paydada gerekli sadeletirmelerden sonra, integralde sadece x deikeni bulunduu iin =(x) kabulu dorudur. lemler yapldnda integral arpannn y nin de fonksiyonu olduu grlecektir.

d dx = 3x

ise

ln =-

lnx 3

(x)=

1 =x -1/3 1/3 x

Bulunan arpan ile ana diferansiyel denklem arplarak yeni formu bulunur ; 2 yx 1/ 3dx + 3x 2 / 3dy = 0 , M ( x, y ) = 2 yx 1/ 3 , N ( x, y ) = 3 x 2 / 3 ise M y = 2 x 1/ 3 My=Nx olduundan denklem tam diferansiyel hale gelmitir. M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co n bulunmas tercih edilirse; C =2 yx 1/ 3 x ise
N x = 2 x 1/ 3

C = ( 2 yx ) x C = 3 yx
1/ 3

2/3

+ Co ( y )

zmn tam olmas iin Co(y) bulunmaldr. Bunun iin N(x,y) den faydalanlr. Bulunan C nin y ye gre ksmi trevi N fonksiyonuna eittir. dC dCo C =3x 2 / 3 + o =N(x,y)=3x 2 / 3 , = 0 Co ( y ) = sabit dy dy y zm tam dif. yaklam zm C = 3 yx 2 / 3 eklinde elde edilir. Bu zm 3 ile blnerek ve her iki tarafnda st deeri 3 alnarak deikenlerine ayrma ile elde edilen form elde edilir.
52

2 2 C 3 = yx = y 3 x 3 3

C 3 2 , = C1 C1 = y x 3

C1 ile deikenlerine ayrmada bulunan C arasnda hibir fark yoktur. Her ikiside integral sabiti olup, aralarnda ilemlerin gelimesinden kaynaklanan simgesel bir farkllk mevcuttur.
Problem-3: ydx xdy = 0 dif. denklemini znz.

M(x,y)=y ve N(x,y)=-x ise

M =1 y

N = 1 tam diferansiyel deildir. Bu nedenle x

tam diferansiyel yapacak arpan bulunmaldr. My-Nx = 1 (-1) = 2 2dx = ise sadece xin fonksiyonu olduu iin, yani N x pay ve paydada gerekli sadeletirmelerden sonra, integralde sadece x deikeni bulunduu iin =(x) kabulu dorudur. =(x) ise = dx = d M y Nx

2dx x

ise

ln = 2(lnx) ,

(x)=x -2

Bulunan arpan ile ilk diferansiyel denklem arplarak yeni formu bulunur ;
x 2 ( ydx xdy ) = 0

yx 2 dx x 1 dy = 0

M(x,y)=yx-2 , N(x,y)=-x-1 ise My = x-2 ve Nx = x-2 olduundan denklem tam diferansiyel hale gelmitir. C = M(x, y) = yx -2 ise C = yx 2 dx C = yx 1 + Co ( y ) x zmn tam olmas iin Co(y) bulunmaldr. Bunun iin N(x,y) den faydalanlr. dC dCo C =-x 1 + o =N(x,y)=-x 1 , = 0 Co ( y ) = sabit ise zm C = yx 1 dir. dy dy y
Problem-4: 2 sin( y 2 )dx + xy cos( y 2 )dy = 0 dif. denklemini znz.

M(x,y)=2siny2 , N(x,y)=xycosy2

N M = 4 y cos y 2 = y cos y 2 tam dif. deildir. y x

Bu nedenle tam diferansiyel yapacak arpan bulunmaldr.

M y N x = 4 y cos y 2 y cos y 2 = 3 y cos y 2 =(x) ise d = M y Nx N 3 y cos y 2 3dx d 3dx dx = dx = ise = ln = 3ln x ( x) = x3 2 xy cos y x x

Bulunan arpan ile ana diferansiyel denklem arplarak yeni formu bulunur ; x3 ( 2sin( y 2 )dx + xy cos( y 2 )dy ) = 0 ise 2 x 3 sin( y 2 )dx + x 4 y cos( y 2 )dy = 0
53

M ( x, y ) = 2 x 3 sin( y 2 ) N ( x, y ) = x 4 y cos( y 2 ) M y = 4 yx 3 cos( y 2 )

N x = 4 x 3 y cos( y 2 )

olduundan denklem tam diferansiyel hale gelmitir. x 4 sin y 2 C + Co ( y ) = M ( x, y ) = 2 x 3 sin( y 2 ) ise C = 2 x 3 sin y 2 dx C = 2 x zmn tam olmas iin C(y) bulunmaldr. Bunun iin N(x,y) den faydalanlr. dCo C 2 yx 4 cos y 2 dCo =N(x,y)=x 4 y cos( y 2 ) , = 0 Co ( y ) = sabit ise = + 2 dy dy y zm C = x 4 sin y 2 dir. 2C=C1 alnarak daha basit forma ulalabilir. x 4 sin y 2 = C1 2

Problem-5: 2 xydx + (4 y + 3x 2 )dy = 0 dif. denklemini y(0.2)=-1.5 artyla znz. M N M ( x, y ) = 2 xy, N ( x, y ) = 4 y + 3 x 2 ise = 2x = 6 x tam dif. deildir. y x

Bu nedenle tam diferansiyel yapacak arpan bulunmaldr. My-Nx = 2x-6x =-4x M y Nx d 4x = dx = ise sa taraf sadece xin fonksiyonu olmad =(x) ise N 4 y + 3x 2 iin =(x) kabulu yanltr. Bu nedenle integral arpan y deikenine bal olarak bulunmaya allr. =(y) ise ( M y N x ) d 4 x 2 d 2dy = dy = dy = d y ise = , ln = 2 ln y ( y ) = y 2 2 xy M y y Bulunan arpan ile ana diferansiyel denklem arplarak yeni formu bulunur ; y 2 ( 2 xydx + (4 y + 3 x 2 )dy ) = 0 , 2 xy 3 dx + (4 y 3 + 3x 2 y 2 )dy = 0

M ( x, y ) = 2 xy 3 N ( x, y ) = 4 y 3 + 3 x 2 y 2 ise M y = 6 xy 2 N x = 6 xy 2 , My=Nx tam diferansiyeldir C = M ( x, y ) = 2 xy 3 ise x

C = 2 xy

x C = y 3 x 2 + Co ( y )

zmn tam olmas iin C(y) bulunmaldr. Bunun iin N(x,y) den faydalanlr. dC dCo C = 3 y 2 x 2 + o =N(x,y)=4 y 3 + 3x 2 y 2 ise = 4 y 3 dCo = 4 y 3 dy Co ( y ) = y 4 dy dy y Dif.denklemin zm C = y 3 x 2 + y 4 dir. Verilen arta gre x=0.2 ise y=-1.5 dir. Bunlar yerine yazlarak C sabiti belirlenir. C = ( 1.5 ) ( 0.2 ) + ( 1.5 ) = 4.9275 ise zm y 3 x 2 + y 4 = 4.9275
3 2 4

rnek Problemler:

1. 2ydx+xdy=0
54

2. 3ydx + 2xdy = 0

3. (1 + xy)dx + x2 dy = 0 4. dx + (x+y+1)dy = 0 5. (2x-1y -3)dx + (3-2y-1x)dy = 0, =x2y2 6. ydx + [y+tg(x+y)]dy = 0, =cos(x+y) 7. ydx +[cot(x-y)-y]dy = 0, =cos(x-y) 8. (2xex-y2)dx+2ydy=0 9. 2cosy dx= siny dy 10. (2y+xy)dx + 2xdy = 0 11. (1+2x2+4xy)dx + 2dy = 0 12. (y+1)dx-(x+1)dy=0 13. aydx+bxdy=0
2.4.Homojen Diferansiyel Denklemler:

14. y cosx dx +3 sinx dy=0 15. 2ydx+3xdy=0 16. 2xdx=[3y2+(x2-y3)tgy]dy 17. ydx + (y-x)dy = 0 18. (x2 + y2 + x)dx + ydy = 0 19. 2y2dx + (2x + 3xy)dy = 0 20. (x2 + 2y)dx - xdy = 0 21. (x2 + y2)dx + 3xy dy = 0 22. 5dx ey-x dy =0 23. (3xey+2y)dx + (x2ey+x)dy=0

Deikenlerine ayrlamayan, tam diferansiyel art salamayan ve tam diferansiyel hale getirilemeyen 1.mertebeden baz denklemler stel homenjenlik yaklamyla zlebilir. Bir diferansiyel denklemde baml ve bamsz deikenlerin yerine xn=(x)n, yn=(y)n yazldnda f(x,y)=nf(x,y) elde edilebiliyorsa denklemin n. dereceden stel homojen olmasndan bahsedilir. Burada sfrdan byk pozitif bir saydr(.> 0). yn=(y)n ve xn=(x)n ise f(x,y)=nf(x,y) homojenlik art

Bu artn salanmas gerekli sadeletirmeler sonrasnda diferansiyel denklemde hi bir nn kalmamasndan anlalabilir. Eer denklem homojen ise y baml deiken ve x eski bamsz olmak zere y=Ux dnm yaplarak zm aranr. U eski bamsz deikene bal yeni baml deikendir. Baka bir ifade ile verilen M(x,y)dx+N(x,y)dy=0 veya y=f(x,y) ekillerindeki diferansiyel denklemdeki fonksiyonel yap matematiksel ilemlerle y y y M( )dx+N( )dy=0 ve y=f( ) haline dntrlebilmelidir. Bundan sonra u dnmler x x x dy dU y yaplr: = U ( x) ise y = U ( x) x y = =U + x x dx dx dU = f (U ) dx olacaktr. Yani y ve x arasndaki bir denklemden U ve x arasndaki deikenlerine ayrlabilir yeni bir form elde edilecektir. ntegrasyon sonrasnda U=U(x) eklinde zm fonksiyonu bulunur. Burada U yerine y/x yazlarak orijinal deikenlere dnlr. Ayn yaklam x in baml deiken olarak kabul edilmesiyle de salanabilir. olacaktr. Deiken dnm sonras diferansiyel denklem yaps U + x y dx x =x=f( ) elde edilir. y=f( ) ise dy y x dx dU x dU = U ( y ) ise x = U ( y ) y x = = f (U ) dir. Bu =U + y ise yeni yap U + y y dy dy dy denklem zlerek U=U(y) formu elde edilir. U=x/y ile orijinal deikenlere dnlr.
55

Problem-1: (x3 + y3)dx -3xy2 dy = 0 diferansiyel denklemini znz.

M=x3 + y3 , x=x y=y M=(x)3 + (y)3 = 3(x3 + y3)= 3M; N=3xy2 , y=y x=x N=3x(y)2 = 33xy2=3N ise denklem bu durumda 3. Dereceden homojendir. y 3 x 1 + x dy x 3 + y 3 3 3 2 = = (x + y )dx = 3xy dy ise 2 2 dx 3 xy y 3x3 x
3

y: baml deiken y=Ux ise

x: bamsz deiken

dy dU =U +x ve U=y/x dir. Bu dnmler ana denkleme tanarak y ve x dx dx arasndaki yapdan, U ve x arasndaki yapya dnlr. Elde edilen yeni yap mutlaka deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklem olmaldr.

dU 1 + U 3 U+x = 3U 2 dx

ise

1 + U 3 3U 3 1 2U 3 dU 1 + U 3 x = U = = 3U 2 3U 2 3U 2 dx

3U 2 dU ln(1 2U 3 ) dx = = ln x + ln c -2lnc=lnC1 ise ln(1 2U 3 ) = 2 ln x + ln C1 1 2U 3 x 2 C1 y 3 C1 3 1 2U = 2 1 2 3 = 2 x3 2 y 3 = C1 x x x x

Salama: zmn doruluu tretilmesi sonucu diferansiyel denklemi vermesinden anlalr.

zm , x 3 2 y 3 = C1 x ise 3 x 2 6 y 2 y ' = C1 , zmden C1 ekilerek trevli ifadeye tanr.

c1 = x 2

2 y3 2 y3 2 y3 ise 3 x 2 6 y 2 y ' = x 2 , 2 x 2 6 y 2 y' = , 2 x 3 6 xy 2 y '+2 y 3 = 0 x x x

dy + y 3 = 0 , dx ile arplp dzenlenirse ( x 3 + y 3 )dx 3 xy 2 dx = 0 bulunur. Bu dx durumda bulunan zm dorudur. x3 3 xy 2

Problem-2: (x2+3y2)dx + 2xydy = 0

diferansiyel denklemini znz.

2

2 y x 1 + 3 x dy x 2 + 3 y 2 2 2 x +3y ) dx + 2xydy=0 ise = = ( y dx 2 xy 2x2 x dy dU dU 1 + 3U 2 dU 1 + 3U 2 y = Ux =U + x U + x = x = U dx dx dx dx 2U 2U

56

dU 1 + 3U 2 2U 2 1 + U 2 = =x dx 2U 2U 1 + U 2 = Cx 1 + y2 = Cx x2

1+U

2UdU
2

dx ln(1 + U 2 ) = ln x + ln C x

x 2 + y 2 = Cx 3

Problem-3: x y2y=y3 x3 diferansiyel denklemini y(1)=2 artyla znz.

y 3 x 1 x dy y 3 x 3 , y=Ux ise dy = U + x dU 3 3 2 = = y - x ) dx = xy dy ise ( 2 dx dx dx xy 2 2 y x x

3

U+x

dU U 3 1 = dx U2

ise

U 3 1U 3 1 dU U 3 1 = U = = 2 dx U2 U U2 x 3 eU = C1
y3 3 x3
3

2 U dU =

dx U3 = ln x + ln C , U 3 = 3 ln x + ln C1 , x 3
y3 3 x3 2 3 1
3

x e = C1 x e = C1, x = 1, y = 2, 1 e
3 U

= C1 C1 = 2981 x e = 2981

rnek Problemler :

1. (x2 - 3y2)dx + 2xy dy = 0 2. x dx + (y-2x) dy = 0 3. (y2 + yx) dx - x2 dy = 0 4. y = (y + (x2 + y2)1/2)/x 5. y dx = 2(x + y) dy 6. (x2 + xy - y2) dx + xy dy = 0 7. y= (y - x)/(y+x) 8. (y2 + yx) dx + x2 dy = 0 9. (2xy + 3y ) dx - (2xy + x ) dy = 0 10. -ydx + [x + (xy)1/2]dy = 0 11. y dy = (ydx -x dy)x ln(x/y) 12. ([x+y]1/2 +[x-y]1/2 )dx + ([x-y]1/2 -[x+y]1/2)dy = 0
2 2 2

13. xy2y = y3 - x3

y(1) = 2 y(-1) = 1 y(1) = -2 y(0) = 1 y(2) = 6 y(1) =4 y(1) = 2

14. (x2 + 2y2) dx = xy dy 15. 2x2 (dy/dx) = 3xy + y2 17. (x + ye ) dx - x e

y/x y/x

16. xydx -x2 dy = y(x2+y2)1/2dy 18. (x2 + 3y2)dx - 2xy dy = 0 19. (2x - 5y)dx + (4x - y) dy 20. y3 dx = 2x3 dy - 2x2 y dx
1/2

dy = 0 y(1) =0

21. (x + (xy) )dy/dx + x - y = x-1/2 y3/2 y(1) = 1 22. (3x2+9xy+5y2) dx - (6x2+4xy) dy = 0 y(2) = 6

2.4.1 Homejen Hale Getirilebilen Diferansiyel Denklemler

Homejen diferansiyel denklemlere benzemesine ramen zm elde edilemeyen baz 1.mertebe diferansiyel denklemler deiken dnm ile homejen hale getirilebilir. En genel halde denklem 1.dereceden homojen (=1) olan bu denklemler,
57

y '=

dy ax + by + c = dx ex + fy + g

eklinde olup a, b, c, e, f ve g sabitlerdir. Bu tr denklemlerin zlebilmesi iin, veya baka bir ifade ile y=xU(x) dnm ile zlebilmesi iin c ve g sabit deerlerinin yokedilmesi gerekir. Bylece denklem 1.derece homejen denklem haline gelmi olur ve U= y/x dnm ile zlebilir. c ve g sabitlerinin yok edilmesi iinde
y = Y + A ve x = X + B ise dy=dY ve dx=dX

deiken dnmleri yaplmaldr. Buradaki Y ve X yeni, x ve y ise eski deikenler, A ve B dy dY keyfi sabitlerdir. Bu durumda y ' = olacaktr. Gerekli ilemler yaplarak yerine = dx dX tanrsa y' = aX + bY + (aB + bA + c ) dy dY a (X + B) + b (Y + A ) + c = = = eX + fY + (eB + fA + g ) dx dX e (X + B) + f (Y + B) + g

elde edilir. Parentez ierisindeki ifadeler A ve B nin keyfi sabitler olmas nedeniyle sfr olacak ekilde dzenlenebilir. Yani A ve B yle ayarlanrk, zlecek diferansiyel denklemden gelen a,b,c,e,f ve g sabitlerine bal olarak parentez ierisindeki sabit deerlerden meydana gelmi ifadeler sfr olur. Byle bir yaklamla denklem yeni halde Y'= dY aX + bY = dX eX + fY (1), aB+bA+c = 0 (2) , eB+fA +g = 0 (3)

(2) ve (3) nolu denklemler iki bilinmeyenli iki denklem olup zmnden A ve B bulunabilir. (1) nolu diferansiyel denklem ise U = Y/X deiken dnm ile zlebilir.
Problem 1:

y' =

dy x + 3y + 5 = dx 3 x 4 y + 8

diferansiyel denklemini znz. dy dY = dx dx

x=A+X ise dx=dX ve y=B+Y ise dy=dY ise y = Y = y' = dY A + X + 3( B + Y ) + 5 X + 3Y + ( A + 3B + 5) = = dX 3( A + X ) 4(Y + B) + 8 3 X 4Y + (3 A 4 B + 8)

Parantez ierisindeki keyfi sabitler A ve B parantez sfr olacak ekilde eilebilir. Geriye kalan ifade 1. derece homojen denklem olacaktr. B+3A+5 = 0 -3 ile taraf tarafa arplarak 3B -4A+8 = 0 1 ile taraf tarafa arplarak Y'= -3B-9A-15 = 0 3B-4A+8 = 0 0 -13A -7 = 0 ise A=-7/13 B = -44/13

dY X + 3Y , Y=XU(X) , U=Y/X ve Y=U+XU ise = dX 3 X 4Y dY X + 3Y X + 3 XU Y'= = = = U + XU ' dX 3 X 4Y 3 X 4 XU U + XU ' =

1 + 3U 1 + 3U 1 + 3U 3U + 4U 2 1 + 4U 2 XU ' = U = = 3 4U 3 4U 3 4U 3 4U
58

(3 4U )dU 3dU 4UdU 3arctg 2U ln(1 + 4U 2 ) dX = +C , ln X = = + 1 + 4U 2 2 2 X 1 + 4U 2 1 + 4U 2 U=Y/X, Y=y+44/13, X=x+7/13 ise U= y + 44 / 13 13 y + 44 = 13 x + 7 x + 7 / 13 y' = 13 y + 44 ln(1 + 4 13 y + 44 ) ] 3arctg[2 7 13x + 7 + C 13x + 7 ln( x + ) = 2 2 13 diferansiyel denklemini y(0)=0 artyla znz. dy dY = dx dx
2

Problem 2:

dy x + 3 y 5 = dx x y 1

x=A+X ise dx=dX ve y=B+Y ise dy=dY ise y = Y = y' = dY A + X + 3( B + Y ) 5 X + 3Y + ( A + 3B 5) = = dX ( A + X ) (Y + B) 1 X Y + ( A B 1)

Parantez ierisindeki keyfi sabitler A ve B parantez sfr olacak ekilde eilebilir. Geriye kalan ifade 1. derece homojen denklem olacaktr. A+3B-5 = 0 A B-1 = 0 Y'= 1 ile taraf tarafa arplarak 3 ile taraf tarafa arplarak A+3B-5 = 0 3A -3B-3 = 0 4A +0-8 = 0 ise A=2 B = 1

dY X + 3Y = , Y=XU(X) , U=Y/X ve Y=U+XU ise dX X Y dY X + 3Y X + 3 XU Y'= = U + XU ' = = dX X Y X XU

1 + 3U 1 + 3U U + U 2 1 + 2U + U 2 1 + 3U U + XU ' = = U = XU ' = 1U 1U 1U 1U

1 + 2U + U
ln X =

(1 U )dU
2

(1 U )dU

(1 + U )

dX , 1+U=Z, X

dU=dZ, U=Z-1 ise

2

2 2 2 , XC (1 + U ) = e 1+U ln Z = ln(1 + U ) ln C , ln[ XC (1 + U )] = 1+U Z 1+U y 1 U=Y/X, Y=y-1, X=x-2 ise U = x2

y 1 C ( x 2)(1 + )=e x2

1+

2 y 1 x2

,
0 2

x+ y 3 C ( x 2)( ) = e x + y 3 x2

x 2

x=0 , y=0 ise C (0 2)(

x+ y 3 0+03 ) = e 0+ 03 , C=0.649 0.649( x 2)( ) = e x + y 3 x2 02

x2

rnek Problemler :

3. dy/dx = (x - y -3)/(x + y - 1) 4. dy/dx = -(4x + 3y -15)/(2x + y -7) 5. dy/dx = (x + 3y - 5)/(x - y-1)

1. (x - 2y + 1)dx + (4x - 3y - 6)dy = 0 2. ( x- 2y - 3)dx + (2x + y -1)dy = 0

59

2.5 I. Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler

y baml, x bamsz deikenler, P(x) ve Q(x) bilinen bamsz deikene bal fonksiyonlar olmak zere diferansiyel denklemin genel formu u ekildedir. dy + P ( x ) y = Q( x ) dx (1)

Baml deikenin kuvvetinin birinci dereceden olmas nedeniyle lineer diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. Bu tip denklemler nceki gsterilmi olan metodlarla zlmesi zor veya mmkn deildir. Mhendislikte zlebilir daha basit paralara ayrlarak zm retme mant bu denklemin zm iin de kullanlr. Bu amala diferansiyel denklem integre edilebilen deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklemlere ayrlr. Non-homojen olan bu diferansiyel denklemin iki zm metodu vardr.
2.5.1 Sabitlerin Deiimi Metodu:

Yukardaki denklemin sa tarafnn sfr olmas halinde denklemin homojen olmasndan bahsedilir. Bu nedenle bu tip denklemlerde genel zm iki ekilde bulunan, homojen ve homojen olmayan zmlerin toplanmasndan elde edilir. Birinci zm sadece homojen ksmndan bulunurken ikinci zm ise homojen olmayan ksmdan bulunur.
Homojen zm: Q(x)=0 denklem homojen olur. Bu durumda denklem deikenlerine ayrlabilir. Q(x)=0 zme ulamak iin yaplan geici bir kabuldur.

dy + P(x)y = 0 dx Deikenlerine ayrlan bu homejen denklem zlerek; dy = - P(x)dx lny = - P(x)dx + lnC y
- Pdx y H = Ce

(2)

(3)

bulunur. Bu ekilde bulunan zm homojen zm (yH) olup (1) diferansiyel denkleminin tam zmn vermemektedir. Bu zm genel zmn bir yars olup genel zme giden yolda bir basamaktr. Sabitlerin deiimi metoduna gre daha nce yaplan Q(x)=0 kabul, homojen zm esnasnda sadece xin fonksiyonu olan bir yapnn ihmal edildiini gsterir. Bu nedenle, homejen zmdeki C sabiti xin fonsiyonu kabul edilerek yaplan ihmal telafi edilebilir. Yani Q(x)in genel zm zerindeki etkisi C=C(x) kabul ile bulunmaya allmaktadr. C(x) fonksiyonu, (1) nolu ana diferansiyel denklemi salayacak ekilde belirlenir. Burada, homejen zmden (yH) hareketle bir genel zm (y) nerisi meydana getirilmitir. Bu nerilen genel zmn ana diferansiyel denklemi salamas zmn tamamlanmas iin yeterli olacaktr. Bu amala nerilen zmn kendisi ve trevi ana diferansiyel denkleme tanr ve denklemi salayan C(x) fonksiyonu belirlenir. Pdx dy dC d Pdx - Pdx y = C(x)e =e + C e (1) nolu denkleme tanr. dx dx dx
Pdx

Pdx dC d Pdx + C e + P(x)Ce = Q(x) dx dx

60

d Pdx d Pdx Pdx (e )= : P nin integralinin trevi P dir. Pdx e = P( x)e dx dx

Pdx

dc Pdx Pdx + CP( x)(e ) CP( x)e = Q(x) dx

dC Pdx =Q(x)(e ) dx

dC = Q(x)e

Pdx

dx + c1

eklinde C(x) fonksiyonu P(x) ve Q(x)e bal olarak bulunur. Bulunan deer (3) denkleminde yerine tanarak genel zm bulunur. y = (1+x) 2 diferansiyel denklemi znz. Problem-1: y 1+x 1 P( x ) = , Q(x) = (1 + x) 2 ise 1. mertebe lineer dif denklemdir .Homojen zm; 1+ x y dy y dy y deikenlerine ayrlr. y =0 =0 = 1+x dx 1+x dx 1+x

dy dx ln y = ln(1 + x) + ln C y H = C (1 + x) = y 1+ x

bu ifade sadece homojen ksmn zmdr. Homojen olmayan ksmnda zme dahil edilmesi iin integral sabitinin C=C(x) olduu kabul edilir. C(x) ifadesini bulmak iin genel zm (y) homojen zme (yH) benzetilir.
y H = C (1 + x) y = C ( x)(1 + x) ise

dy dC = y = (1 + x) +C dx dx

Ana denkleme tanarak (1 + x)

dC C(1+x) dc +C = (1+x) 2 (1 + x) = (1 + x) 2 1+x dx dx

Not: Homojen zmden retilen genel zm ve trevi non-homojen lineer denkleme tandktan sonra gerekli sadelemeler sonucu, denklemde mutlaka sadece C ve x olmaldr. Mutlaka integrasyon ile zlebilir bir formda olmaldr. Aksi halde daha nce ilem hatas yaplm demektir.

dC x2 = ( 1+ x) dC = ( 1+ x)dx C = x+ + C1 ise zm dx 2
2.5.2 y =u(x).v(x) kabulyle zm

y = ( 1+ x) (x +

x2 + C1 ) 2

Diferansiyel denklemde, u(x) ve v(x) bamsz deikene bal keyfi baml deikenler olmak zere genel zmn y=u(x).v(x) olduu kabul edilir. Bu nedenlerde kabul edilen yapnn ana diferansiyel denklemi salayacak ekilde u ve v bulunmaya allr. u ve v bamsz deikene bal yeni baml deikenlerdir.

61

y' + P(x)y = Q(x)

y = u(x).v(x)

dy du dv ise bulunanlar lineer dif = y = v +u dx dx dx

(5)

denkleme nolu ana denkleme tanr. dv du + P(x)u.v = Q( x ) +u v dx dx Yukardaki denklemde u veya v nin parentezi oluturulursa;
v du dv +u + P(x).v = Q( x) or dx dx

dv du +v + P(x).u = Q( x) dx dx

(6)

elde edilir. (6) nolu denklem iki baml deikene bal bir diferansiyel denklem sistemidir. Diferansiyel denklem sisteminin zm iin baml deiken saysnca diferansiyel denklem olmaldr. Sadece bir diferansiyel deklemin bulunmasndan dolay zm, u aamada mmkn deildir. Daha nce u ve v nin keyfi fonsiyonlar olmasndan bahsedilmiti. Bylece, eldeki denklemi ikiye blebiliriz. (6) nolu denlemde keli parantez ierisindeki ifadenin sfr olacak ekilde v(x) ve u(x) in seildiinin kabul edilmesi zm iin yeterli olacaktr. Dier bir ifade ile v(x) ve u(x) yle fonksiyonlar olmaldrki, parantez ierisi sfr yapsn. Bylece, sfra eitlenmi keli parentez ierisindeki ifade birinci, geriye kalanlar ise ikinci diferansiyel denklem olacaktr. Bylece zm istenen diferansiyel denklem integre edilebilir diferansiyel denklemlere blnm olur. dv + P(x).v = 0 (7) dx du =Q( x) (8) v dx Bu durumda (7) denklemini salayan v(x) fonksiyonu bulunarak (8) denklemine tanr. Akabinde u(x) bulunur. Bulunan u ve v fonksiyonlar y=u(x).v(x) denkleminde ki yerine yazlarak genel zm bulunur. Burada ama, zm nispeten zor olan diferansiyel denklemi u ve v fonksiyonlar yardmyla daha kolay zlebilir iki tane deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklemlere ayrmaktr.
Problem-2: y + ytgx = sin 2 x diferansiyel denklemini znz. u'v + v'u + u.v.tgx= sin 2 x dy dy + ytgx = sin 2 x , y = u( x). v( x) = u' v + v' u ise u'v + u(v' + vtgx) = sin 2 x dx dx Parantez ierisindeki ifade sfr olacak ekilde v fonksiyonu seilir v+vtgx=0 (1.diferansiyel denklem, zmnde integral sabiti dnlmez.) vu=sin2x (2.diferansiyel denklem, zmnde integral sabiti dnlr.) dv dv dv sin x dx ln v = ln cos x v = cos x = - vtgx = - tgxdx = = - dx v v cos x du sin 2 x sin 2 x uv = sin 2 x u cos x = sin 2 x = dx du = dx cos x cos x 2sin x cos x dx = 2 sin xdx sin 2 x = 2.cosx.sinx du = cos x u = 2 cos x + C genel zm y=v(x).u(x)=cosx(-2cosx + C) Problem-3: y ' - y = e 2x diferansiyel denklemi her iki metodla znz. 1) Sabitlerin deiimi metodu ile zm Homojen ksmn zm; P ( x) = - 1, Q(x) = e 2x
62

dy dy dy x - y = 0 = y, y = dx ln y = x + ln C y H = Ce dx dx bu ifade sadece homojen ksmn zmdr. Homojen olmayan ksmnda zme dahil edilmesi iin integral sabitinin C=C(x) olduu kabul edilir. C(x) ifadesini bulmak iin genel zm homojen zme benzetilir. dy dC y H = Ce x y = C ( x )e x , = ex + Ce x Ana denkleme tanarak dx dx

y' - y = 0

ex

dC dc dC + Ce x - Ce x = e 2x e x = e2x , = ex dx dx dx x x Genel zm y =e (e + C1 )
2) y=u.v kabulu ile zm

dC = e

dx C= e x+C1

dy dy y = e 2 x , y = u ( x).v( x) = u ' v + v' u dx dx

ise

u ' v + v' u u.v=e 2 x u ' v + u(v' v) =e 2 x

Parantez ierisindeki ifade sfr olacak ekilde v fonksiyonu seilir. v - v=0 (1.diferansiyel denklem, zmnde integral sabiti dnlmez.) 2x vu=e (2.diferansiyel denklem, zmnde integral sabiti dnlr.) dv dv = v = dx ln v = x v=e x dx v du u ' v = sin 2 x, u' e x = e 2 x =e x du = e x dx, u = ex + C dx x x Genel zm y=u.v ise y =e (e + C )
Problem-4: y ' + 3 x 2 y = x e -x diferansiyel denklemi her iki metodla ve y(0)=-1 artyla birlikte znz.
3

1) Sabitlerin deiimi metodu ile zm dy dy y ' + 3x 2 y = 0 + 3x 2 y = 0 = -3x 2 y dx dx dy 2 3 x3 y = - 3x dx ln y = x + ln C y H = Ce

bu ifade sadece homojen ksmn zmdr. Homojen olmayan ksmnda zme dahil edilmesi iin integral sabitinin C=C(x) olduu kabul edilir. C(x) ifadesini bulmak iin genel zm homojen zme benzetilir.
y H = Ce x
3

y = C ( x )e x ,

3 dC 3 dy = e x - C3x 2 e - x dx dx

e x

3 3 3 dC x2 dC = x dC = xdx C= +C1 - C3x 2e- x + 3x 2Ce- x = xe- x , dx 2 dx x2 x3 Genel zm y =e ( + C1 ) 2

63

2) y=A(x).B(x) kabulu ile zm : (u ve v yerine A ve B keyfi fonksiyonlar tercih edilerek zm yapld.)

3 dy dy + 3x 2 y = xe x , y = A( x).B( x) = AB + BA dx dx

ise

AB + BA + 3 x 2 A.B = xe x AB + A(B + 3 x 2 B) = xe x

Parantez ierisindeki ifade sfr olacak ekilde v fonksiyonu seilir. B + 3x2B=0 (1.diferansiyel denklem, zmnde integral sabiti dnlmez.) vA=xe-x3 (2.diferansiyel denklem, zmnde integral sabiti dnlr.) 3 dB dB = 3x 2 B ln B = x3 v = e x = 3 x 2 dx dx B 3 3 3 dA x2 AB = xe x , Ae x = xe x = x dA = xdx, A= +C 2 dx 2 3 x Genel zm y=A.B ise y =e x ( + C ) 2 2 3 3 x2 0 x=0 ise y=-1 , 1 =e 0 ( + C ) , C=-1, y =e x ( 1) 2 2 Uygulama-1: Su ierisinde hareket eden denizaltya, su tarafndan denizaltnn hzyla orantl olarak 3Vlik bir diren kuvveti etkimektedir. Denizalt P sabit motor kuvvetiyle durmakta iken harekete balatlmtr. Denizaltnn zamana bal hzn bulunuz. Hzn zamana gre grafiini iziniz. Denizaltnn maksimum hz ne olur? dV dV Fx = m. ax , P 3V = m dt ise m dt + 3V = P 1.mertebe lineer diferansiyel denklemdir. V; baml, t; bamsz deikenler olmak zere sabitlerin deiimi ile zm aadaki ekilde yaplr:
Homojen ksmn zm; P=0 kabul ediliyor.

dV dV dV + 3V = 0 m = 3V m = 3dt dt dt v 3 t 3 m ln V = 3t + ln C1 ln V = t + ln C VH = Ce m m Genel zm homojen olarak bulunan zme benzetilerek bulunur. Benzeim iin C=C(t) olmaldr. 3 3 3 t dV dC m t 3 m t V = C (t )e m ise = ana dif. denkleme tanarak, e Ce dt dt m m
m(
3 3 3 t dC m t 3 m t e Ce ) + 3Ce m = P, dt m

3 3 3 3 t t dC m t dC m t e 3Ce m + 3Ce m = P, m e =P dt dt 3 3 3 t t p mt p 3t e + C1 , v = C (t )e m = ( e m + C1 )e m 3 3

3 dC p m t = e dt m

dC =

3 p mt e m

C=

zmn tam olmas iin C1 integral sabitinin saysal deeri belirlenmelidir. Problem zamana bal bir Balang Deer Problemidir. Bu mnasebetle C1 in saysal deeri iin bir balang artna gerek vardr. Bu t=0 annda hzn sfr (durmakta olduu iin ) olmasdr.
64

3 3 3 t t t P P P + C1e0 , C1 = v = (1 e m ) , t e m 0, (1 e m ) 1 3 3 3 Dolaysyla denizaltnn ulaabilcei maksimum hz Vmax=P/3 kadar olacaktr. Bu hzada zamann sonsuz deerinde ulaacaktr. Pratik olarak bu hza ok yaklaacak ama hibir zaman ulaamayacaktr. Matemetikte bu tr deiim ASMTOTK deiim olarak bilinir.

t = 0 v = 0, 0=

V(t) Vmax

Hzn zamana gre deiimi

Uygulama-2: ekildeki havuza srekli olarak 50 m3/sn lik bir debi ile su dolmakta ve havuzdan 40 m3/sn debi ile tekrar boalmaktadr. Ayn zamanda havuzda biriken suyun %5 i her saniyede buharlamaktadr. Havuzdaki su miktarnn zamanla deiimini bulunuz. Balangta havuz tamamen bo durumdadr. Havuzda birikebilecek maximum su miktar ne olur?
50 kg/sn buhar Havuz 40 kg/sn

Aklama: Havuzda biriken su miktar m :[kg] ile sembolize edilecek olursa, ktlenin korunumuna gre biriken miktar u ekilde ifade edilebilir. m= dolan miktar-boalan miktar-buharlaan miktar Dolan miktar-boalan miktar giri ve k debilerinin zamanla arplmasndan bulunabilir. Bu verilen debi deerlerine gre (50t-40t)=10t olarak yazlabilir. Buharlaan miktar biriken m miktarnn %5 i kadardr. Biriken m deeri sabit olmayp srekli olarak zamnala deimektedir. Bu deiimin nasl olduu bu aamada belirlenemez. Bununla birlikte, dt zaman diliminde biriken miktar belirlenebilir. Diferansiyel zaman aralnda deiimler lineer olaca iin, dt zamannda biriken miktarda dm olacaktr. Bu durumda dt sresince dolan miktar-boalan miktar (50-40)dt=10dt olacaktr. Herhangi bir m deeri iin buharlaan miktar 0.05mdt olacaktr. Bu bulgular yukardaki ifadeye tanarak u ifade bulunur. dm dm dm = 10dt 0.05mdt , tm ifade dt blnerek, = 10 0.05m + 0.05m = 10 dt dt Son ifade bir diferansiyel denklem olup, m baml t ise bamsz deikendir. Bu denklem 1.mertebe lineer diferansiyel denklem olup, ya sabitlerin deiimi ile yada m=v.u dnmyle zlebilir. Sabitlerin deiimi metodu ile zm: dm dm dm = -0.05m , + 0.05m = 0 + 0.05m = 0 dt dt dt dm 0.05t m = - 0.05dt ln m = 0.05t + ln C mH = Ce
65

bu ifade sadece homojen ksmn zmdr. Homojen olmayan ksmnda zme dahil edilmesi iin integral sabitinin C=C(t) olduu kabul edilir. C(t) ifadesini bulmak iin genel zm homojen zme benzetilir. mH = Ce 0.05t tanarak, e 0.05t m = C (t )e 0.05t , dm dC = e 0.05t - 0.05Ce- 0.05t Ana denkleme dt dt

dC - 0.05Ce- 0.05t + 0.05Ce- 0.05t = 10 ise dt dC =10e0.05t dC = 10e 0.05t dt C= 200e 0.05t+C1 dt Genel zm y =e0.05t ( 200e0.05t+ C1 )

y=u.v kabulu ile zm dm dm + 0.05m = 10 , m = u (t ).v(t ) = u 'v + v 'u dtx dt ise u ' v + v' u + 0.05uv=10 u ' v + u(v' + 0.05v) =10

Parantez ierisindeki ifade sfr olacak ekilde v fonksiyonu seilir.

v + 0.05v=0 vu=10

(1.diferansiyel denklem, zmnde integral sabiti dnlmez.) (2.diferansiyel denklem, zmnde integral sabiti dnlr.)

dv = 0.05dt ln v = 0.05t v=e 0.05t v du u ' v = 10, u ' e 0.05t = 10 =10e0.05t du = 10e0.05t dt , u = 200e0.05t + C dt Genel zm m=u.v ise m =e0.05t ( 200e0.05t+ C ) t=0 ise m=0 (balangta hi su yok), 0 =e 0. ( 200e 0+ C ) , C=-200, m =200e 0.05t (e0.05t 1) = 200(1 - e-0.05t )

dv = 0.05v dt

Bu denklem analiz edildii zaman, havuzda birikebilecek en fazla su miktarnn teorik olarak 200 kg olduu grlecektir. nk t, (1-e-0.05t) 1 ise 200(1-e-0.05t) 200. Ancak, reel durumda zaman sonsuz olamayaca iinde 200 kg deerine ok yaklalmasna ramen ulalamayacaktr.
rnek problemler: 1. y - y = e3x

11. dx/dt + (1/t2 )x = 1/t2 12. ( x2 + x - 2)y + 3(x +1)y = x -1 13. x dy + (xy + y - 1)dx = 0 14. (t + y + 1 )dt - dy = 0 15. dr/d + r tan = cos 16. ( cos2 x - ycos x)dx - (1 + sin x)dy = 0 17. xy - 2y = 2x4 18 y + 4y = e-x 19. x3y + 3x2y = x 20. dx/dt - x = sin 2t
66

2. x4y + 2 x3y = 1 3. y + 3y = 3 x2 e-3x 4. dy + (4xy - 8x ) dx = 0 5. y = x2 e-4x - 4y 6. (x + 1) y + xy = x 7. xy + 3y + 2x2 = x3 + 4x 8. (x +1)y + xy = x 9. y dx/dy + 2x = 5y3 10. ( x2 + 1)y = x2 + 2x - 1 - 4xy
2 2

y(2) = 8 y(0) = 4/3 y(2) = 0 x(0) = 0

21. y + (1/2x)y = x/y3

2

y(1) = 2 y(1) = -5

23. sin x y + cos xy = x sin x 24. y + 3y/x + 2 = 3x

y(/2) = 2 y(1) = 1

22.2x (y+1)dx - (x + 1)dy = 0

2.6 1.Mertebeden zel Diferansiyel Denklemler 2.6.1 Bernoulli Diferansiyel Denklemi

n. derece bir diferansiyel denklem olup en genel formu aadaki ekildedir. Bu denklemde yn ifadesi olmazsa 1.mertebe lineer dif. denklem elde edilecektir. zm belirli olan 1.mertebe lineer dif. denkleme ulamak iinde yn ifadesi yokedilmelidir. y + P(x) y = Q(x) yn Bu denklemde Z = y 1 n = (1)

y eklinde bir dnm yaplarak 1. mertebe lineer diferansiyel yn denklem elde edilir. Z eski bamsz deikene bal yeni baml deikendir. Yeni dif. denklem Z ve x arasnda olup zmnden Z=Z(x) eklinde bir ifade bulunur. Orijinal deikenlere dnmek iin ters transformasyon ilemi yaplmaldr. Bernoulli dif. denkleminden 1.mertebe lineer dif. denklem gei ilemleri u ekildedir: y 1 dZ dZ y ' 1 n dy y' = Z = y 1 n = n ise = (1 n) n = n (2) n 1 n dx dx y y y dx y (1) nolu denklem denklem taraf tarafa yn deerine blnrek, y' y 1 dZ + P( x) n = Q( x) ise + P ( x) Z = Q ( x) n 1 n dx y y bulunur. Bu yeni form Z ve x arasnda 1.mertebe lineer dif. denklemdir.
Problem-1 :

(3)

3 x y + y + x 2 y4 = 0 diferansiyel denklemini znz.

Bu denklemde y4 bulunmam olsayd 1.meretebe lineer dif. denklem (3xy+y=-x2) olacakt. Bu nedenle y4 ifadesini yoketmenin yolu aranmaldr. Dier tarafa blen olarak geirilirse 3x dy 1 1 3 dy dZ dZ + 3 = x2 , Z = 3 = 4 ise x + Z = x2 4 dx y dx y y y dx dx Gerekli dzenlemeler yaplarak Z ve x arasndaki yeni diferansiyel denklem u ekilde bulunur. dZ Z = x (1. mertebe lineer diferansiyel denklem olup zm bilinmektedir) dx x dZ Z dZ dx =0 = , ln Z = ln x + ln C Z H = Cx ise genel zm (Z) dx x Z x homojen zme benzetilirek bulunur. dC Cx dC dZ dC +C = x = 1, C ( x) = x + C1 Z = x ( x + C1 ) Z=C(x)x =x + C ise x dx dx dx x dx Ters dnm yaplarak genel zm elde edilir: Z =
67

1 1 = x 2 + C1 x ise y 3 = 2 3 x + C1 x y

Problem-2 :

y' + y = y 2

diferansiyel denklemini znz.

ki ekilde zm mmkndr: Verilen denklem deikenlerine ayrlarak zlebilir. IA dy dy B 2 = dx = + dy basit kesirlerine dx y y y y 1 ayrlarak integrasyon alnr. lemlerle A=-1 ve B=1 bulunur; 1 ( y 1) x 1 1 dx = y + y 1 dy x = ln y + ln ( y 1) + ln C ise C y = e ise y = e x 1 C IIBu denklem ayn zamanda 2. derece bernoulli denklemidir. ayet denklemde y2 bulunmam olsayd 1.meretebe lineer dif. denklem (y+y=1) olacakt. Bu nedenle y4 ifadesini yoketmenin yolu aranmaldr. Dier tarafa blen olarak geirilirse y' + y = y 2 ise y' = y 2 y = 1 1 dy dZ 1 dy 1 dZ = 2 ise + =1, Z = + Z =1 2 y dx y dx y dx y dx yeni denklem deikenlerine ayrlabilir. dZ dZ = 1 Z = dx, dx 1 Z 1 1 Z = 1 = Ce x ise y y ln(1 Z ) = x + ln C 1 Z = Ce x , y= 1 1 Ce x

Problem-3 : x y' + y=x 2 y 2 diferansiyel denklemini y(0.5)=0.5 artyla znz. x dy 1 1 1 dy dZ dZ + = x2 , Z = = 2 ise x + Z = x2 2 y dx y y dx y dx dx

Gerekli dzenlemeler yaplarak Z ve x arasndaki yeni diferansiyel denklem u ekilde bulunur. dZ Z = x (1. mertebe lineer diferansiyel denklem olup zm bilinmektedir) dx x dZ Z dZ dx =0 = , ln Z = ln x + ln C Z H = Cx , Z=C(x)x dx x Z x
Z'=C'x+C ise Z ( x) = x ( x + C1 )

dZ Z dC Cx dC = x , x +C = x = 1, C ( x) = x + C1 dx x dx x dx bulunur. Ters dnm yaplarak genel zm u ekilde elde edilir.

Z=

1 1 1 1 = x 2 + C1 x ise y = , 0.5 = ise C1=4.5 , y = 2 2 2 y x + C1 x 0.5 + 0.5C1 x + 4.5 x

2.6.2 Riccati diferansiyel denklemi

En genel formu u ekildedir. y = P(x) y2 + Q(x) y + R(x)

68

Burada P, Q ve R bamsz deikene bal fonksiyonlardr. Bu tr denklemlerde y = U + 1/Z dnm yaplarak 1.mertebe lineer diferansiyel denklem elde edilir. U ve Z bamsz deikene bal zel zm ve yeni baml deikendir. zel zm ana diferansiyel denklemi salayan herhangi bir fonksiyondur. Fonksiyonel yaps nceden problemi zen ahs tarafndan belirlendiinden bu ismi almtr. Diferansiyel denklemin yapsna gre tahmin edilerek ana dif. denklemi salamas temin edilir. zel zmn aranmasnn nedeni denklemdeki R(x) fonksiyonunu yoketmek iindir. Yani zel zm R(x) fonksiyonundan hareketle bulunabilir. Eer R(x) fonksiyonu elimine edilirse denklem 2. derece bernoulli diferansiyel denklemine dnr. 1/Z dnmylede 1.mertebe lineer diferansiyel denklem elde edilir. y = U+ 1 1 dZ y ' = U '+ 2 dnmleri ana dif.denkleme tanr. Z Z dx
y=y 2 + (1-2x ) y+x 2 -x +1 diferansiyel denklemini znz.

Problem-1:

zm iin diferansiyel denklemin ilk nce zel zm (U) bulunmaldr. Bu ilem yaplrken R(x)=x2-x+1 ifadesinin dierleri tarafndan yokedilmesine dikkat edilir. Baka bir ifade ile aralarnda + ve - iareti bulunan baml ve bamsz deikenler ile trevlerinden meydana gelen terimlerin birbirlerine eitlenerek yokedilmesi, ve bylece ana diferansiyel denklemi salamas temin edilmelidir. fade incelenirse x2 ancak y2 ile x ise y ile yokedilebilir. + 1 ise y ile yokedilebilir. Bu durumda y = x istenen ilemleri yerine getirebilir. y = x ana diferansiyel denklemi salad iin bir zel zm olabilir. Bir diferansiyel denklemin birden fazla zel zm olabilir. Bu zmlerden sadece birinin kullanlmas yeterlidir. U=x ise U=1 dir. Bu durumda ana denklemde y yerine x (en genel halde y yerine U) ve y yerine 1 (en genel halde y yerine U) yazlrsa denklem salanr. y = y2 + (1-2x) y + x2 -x +1 1 = x2 + (1-2x)x + x2 -x +1 0 = 0 ise (denklem salanyor) 1 1 1 dZ = x + y = 1 + 2 olacaktr. Bu deerler denkleme tanp dzenlenirse 1. Z Z Z dx mertebe diferansiyel denklem elde edilir. y =U + 1 Z' 1 1 = ( x + ) 2 + (1 2 x)( x + ) + x 2 x + 1 , parentezler alarak, 2 Z Z Z

Z' 2x 1 1 2x = x2 + + 2 + x + 2x 2 + x 2 x + 1 bulunur. Gerekli yoketmeler yaplarak, 2 Z Z Z Z Z dZ Z' 1 1 + Z = 1 bulunur. Son denklem 2 = + 2 bulunur. Z2 ile denklem arplrsa dx Z Z Z 1.mertebe lineer dif. Denklem ve deikenlerine ayrlabilir bir denklemdir. dZ dZ x x = ( Z + 1) Z + 1 = dx ise, ln(Z + 1) = x + ln C , Z + 1 = Ce Z = Ce 1 dx 1 y = x+ 1 1 1 1 y = x +x Z = ise Z = Ce x 1 = Z yx yx Ce 1
69

y diferansiyel denklemini znz. x Denklemdeki parentez ald zaman Riccati denklemi olduu grlecektir. y y 1 y=x 3 ( y 2 -2yx+x 2 ) + = x 3 y 2 -2x 4 y+x 5 + = x 3 y 2 + -2x 4 y+x 5 x x x zm iin diferansiyel denklemin ilk nce zel zm bulunmaldr. Bu ilem yaplrken yukardaki denklemin salanmasn takip etmek gerekir. y=x test edilirse ana diferansiyel denklemi salad grlecektir. Bir diferansiyel denklemin birden fazla zel zm olabilir. Bu zmlerden sadece birinin kullanlmas yeterlidir.
Problem-2:

y=x 3 ( y-x ) +
2

U=x ise U=1 dir. Bu durumda ana denklemde y yerine x (en genel halde y yerine U) ve y yerine 1 (en genel halde y yerine U) yazlrsa denklem salanr. 1 1 y=x 3 y 2 + -2x 4 y+x 5 x = 1 = x 3 x 2 + -2x 4 x+x 5 , 0 = 0 x x denklem salanyor. Bylece U=x zel zm ise 1 1 1 dZ olacaktr. Bu deerler denkleme tanp dzenlenirse 1. y = U + = x + y = 1 + 2 Z Z Z dx mertebe diferansiyel denklem elde edilir. 1 (x + ) 3 3 Z' 1 Z = x + 1 + 1 ise Z ' = x + 1 , Z ' = x 3 + Z 1 2 = x 3 ( x + x) 2 + Z Z x Z2 Zx Z 2 Z 2 Zx x dZ Z dZ Z dZ dx + = x 3 (1.mertebe lineer dif. denklem), + =0 = , dx x dx x Z x C C ( x) dZ 1 dC C ZH = , Z= = olacaktr. Bulunanlar ln Z = ln x + ln C , ise dx x dc x 2 x x 1 dC C C / x 1.mertebe diferansiyel denkleme tanarak 2+ = x 3 bulunur; x dx x x 5 5 1 x 1 x 1 4 dC = x dx C ( x) = 5 + C1 ise Z = x ( 5 + C1 ) = y x , y = x + 1 x5 (C1 + ) x 5 2.6.3 Deiken dnmleri ile zlebilen diferansiyel denklemler nceki blmlerde anlatlan 1.mertebe diferansiyel denklem zmleri standart zmlerdir. Denklemdeki bamsz deikenin fonksiyonel yapsndan etkilenmeyen zmlerdir. Bununla birlikte hepsinde uygulanan teknik integre edilebilir paralara ayrma ve deiken dnm zerine kuruludur. Deiken dnmleri sadece bunlar deildir. Pek ok deiken dnm verilebilir. Fakat bu dnmler diferansiyel denklemdeki fonksiyonel yapyla ok ilgilidir. Fonksiyonel yaps uygun olan denklemlerde sadece baml, sadece bamsz ve hem baml-hemde bamsz deikenler yeni baml ve bamsz deikenlere dntrlebilir. Bu noktadan hareketle, nceki diferansiyel denklem formatlarna uymayan ve deiken dnm iin uygun olan baz diferansiyel denklemler, deiken dnm ile zlebilir. Deikeni dntrme ileminin bir faydasnn olmas iin, dnm sonrasnda; 1. Mmknse deiken says azalmaldr: 3 deikenden 2 deikene drmek zmde byk ilerlemedir. zellikle ksmi diferansiyel denklemlerin bu yntemle adi diferansiyel denkleme dnmesi mmkndr. rnek olarak, x+y=Z ise Zx=1 ve Zy=1 ile 2 deiken 1 e iner. Byle bir dnmn mmkn olmas iin fonksiyonel yapnn f(x,y) den f(x+y), f(x/y), f(xy), f(x2/y), gibi dzenlenebilmesi gerekir.
70

2. Gerek baml ve gerekse bamsz deikenin kuvvet derecesi azalmaldr: Azalan kuvvet derecesi denklemi basitletirir. rnek olarak, y2=U ise 2ydy=dU olur. Bylece 2.dereceden 1.dereceye (lineer) geilir. 3. Diferansiyel denklemin fonksiyonel yaps basitlemelidir: ntegrasyon prosesi byk oranda fonksiyonel yaps ile ilgilidir. Sins, tanjant, expolansiyel ve logaritmik fonksiyonlar genelde integral ileminde zorluk karrlar. Bunlarn daha fonksiyonlar cinsinden tanmlanmas zm rahatlatr. rnek olarak, sinx=A ise cosxdx=dA olur. Fonksiyonel dnmn mmkn olmas iin diferansiyel denklemde hem fonksiyon hemde onun trevi olmaldr. Denklemde tgx var ise kolaylk iin sec2x de olmaldr. 4. Deiken dnm sonrasnda diferansiyel denklemde eski deiken kalmamaldr: Yokedilmek istenen deiken hala denklemde bulunursa deiken says artacandan zm kolaylamak yerine daha da zorlaacaktr. rnek olarak (x2+sinx)dy ifadesinde x2=U dnm yaplrsa (U+sinx)dy elde edilecektir. Bu durumda sinx iindeki x kaybolmayacaktr. Sinx iindeki x yerine U1/2 yazlacak olursa fonksiyonel yap daha da kark hale gelecektir. Bu nedenle x in deitirilmesi bir fayda getirmez.
Problem-1: Daha nce Blm-2.2 de (tam diferansiyel denklemler) Problem-4 olarak zlen diferansiyel denklemi deiken dnm ile znz.

( x +3xy ) dx + ( 3x y + y ) dy=0
3 2 2 3

x ( x 2 +3y 2 ) dx + y ( 3x 2 + y 2 ) dy=0

Bu denklem tam diferansiyel yaklamla zlmt. Ayn zamanda 3.derece stel homojen olduu iin y=Ux dnmyle de zlebilir. Deiken dnm ile yeni formlar elde edilebilirmi? Bu soruyu cevaplamak iin denklemde bir veya daha fazla fonksiyon ve onlarn trevlerini belirlemeliyiz. Denklemdeki ifadeler x ve y parentezlerine alnabilir. Bu durumda referans fonksiyonlar x2 ve y2 olurken, parentez dndaki xdx ve ydy lerde trevleri olacaktr. lemler sonucu denklemin derecesi 3 den 1 e decektir. dA x 2 = A 2 xdx = dA, xdx = 2 ise ( A+3B ) dA + ( 3A + B) dB=0 dB y 2 = B 2 ydy = dB, ydy = 2 Bulunan son diferansiyel denklem ilk halinden daha basittir. Bu denklemde 1. derece homojen olup B=UA dnm ile zlebilir. Yeni bir deiken dnm ile deikenlerine ayrlabilen en basit form bulunabilirmi? Son denklemin yaps dzgn olup A ve B nndeki katsaylar uyumludur. Parentezlerin birisi yeni bir deikenle tanmlanrsa daha basit haller elde edilebilir. A+3B=Z dA + 3dB = dZ A = Z 3B, dA = dZ 3dB Z ( dZ 3dB ) + ( 3Z 8 B ) dB=0

( Z 3B +3B )( dZ 3dB ) + ( 3[ Z 3B ] + B ) dB=0,

parentezler alrsa, ZdZ 3ZdB + 3ZdB 8 BdB=0 ZdZ 8BdB=0

( x2 + 3 y 2 ) = 4 y 4 + C Z2 2 2 2 ZdZ = 8 BdB 2 = 4 B + C , Z = A + 3B = x + 3 y 2 pareztezler alp dzenlenirse daha nce bulunan zm elde edilecektir.
2

(x

+ 3 y2 ) 2

= 4 y 4 + C x 4 + 6 x 2 y 2 + 9 y 4 = 8 y 4 + 2C ,
71

x 4 + 6 x 2 y 2 + y 4 = 2C = C1

Problem-2: ( 3x-y + 1) dx- ( 6x - 2y -3) dy=0 diferansiyel denklemini deiken dnm ile

znz. Bu denklem yaps itibariyle homojen hale getirilebilen denklem tipine benzemektedir. Dolaysyla x=X+A ve y=Y+B dnmleri ile zlebilir gibi grnmektedir. Ancak gerekli deiiklikler ve ilemler yaplnca grlecektir ki, A ve B sabitleri bulunamayacaktr.

( 3x y + 1) dx ( 6x
y = Y + B dy = dY

2y 3) dy=0 y=

( 3x y + 1) x = X + A dx = dX , dy = dx ( 6x 2y 3)

( 3 ( X + A) Y B + 1) = 3 X Y + ( 3 A B + 1) dY = dX ( 6 ( X + A ) 2 (Y + B ) 3) 6 X 2Y + ( 6 A 2 B 3)

dY 3X Y = dX 6 X 2Y 3A B +1 = 0 6 A 2 B 3 = 0 denklemlerinden A ve B ekilemez. zmszlk vardr. Bu nedenle diferansiyel denklemin baka bir deiken dnm ile zlmesi gerekir. Bu amala hem x hemde y bir deiken cinsinden tanmlanr. ( 3x y + 1) = 3x y + 1 , 3x y = U 3 y = U y = 3 U dy y= = dx ( 6x 2y 3) 2 ( 3x y ) 3 3 A B + 1 = 0 6 A 2B 3 = 0 U +1 U + 1 3 ( 2U 3) (U + 1) 5U 10 dU U = 3 = = = dx 2U 3 2U 3 2U 3 2U 3 Son denklem integre edilebilir. y=3 U =
Problem-3: siny ( x + siny ) dx + 2x 2 cosy dy = 0 diferansiyel denklemini deiken dnm

ile znz. Bu denklem daha nce verilen metodlardan sadece tam diferansiyel yaklam ile zlebilir. Bu yntem uzun ve beklide integral arpan bulunamayan bir yntemdir. Dolaysyla ilk aamada deiken dnm dnlmelidir. Denklemde trigonometrik fonksiyonlarn olmas diferansiyel denklem zm asndan zorluk meydana getirebilir. Bu nedenle ilk nce mmknse deiken dnm ile fonksiyonel yap daha basit hale getirilmelidir. Hem sins hemde cosins denklemde olmas, bu fonksiyonlarn birbirlerinin trevi olmas byk bir fayda salayabilir. Hangisi ilk nce alnmaldr? Bunun iin operatrlere baklmaldr. Sin ve Cos yye al olduundan dy referans alnarak, cosy nin trev olarak seilmesi gerekir.
siny = H cos ydy = dH H ( x + H ) dx + 2x 2 dH = 0 elde edilir. Parentez alp dx ile

blnrse Bernoulli denklemi elde edilir. dH dH = 0, 2 x 2 + xH = H 2 dx dx 1 1 dH dZ 2.derece Bernoulli dnmne gre =Z 2 = ile denklem zlr. H H dx dx H ( x + H ) dx + 2x 2 dH = 0 Hx+H 2 + 2 x 2
1.Mertebe Diferansiyel Denklemler in Genel Tekrar Problemleri:

3. ydx + (1+ yex) dy = 0 4. x2y + 2xy = x4y2 +1 5. (3x - 2y + 1) dx + (3x - 2y + 3) dy = 0 6. y = y + x (y+1)2 + 1

72

1. xe2y y + e2y = lnx/x 2. y + y lny = yex

7. 2yy + x2 + y2 + x = 0 8. (2 + e
-x/y

32. y = 1 - x - y + xy2 33. y = 6 + 5y + y

2

f(x) = 1 f(x) = 2/x

) dx + 2(1-(x/y)) dy = 0

9. 2x csc 2y dy/dx = 2x - ln(tan y) 10. siny (x + siny) dx + 2x2 cosy dy = 0 11. y = (9x + 4y +1)2 12. (x + 2y - 1) dx + (2x + 4y - 3) dy = 0 13. y = (x - y)2 - 2(x-y) - 2 14. y = 1+ 6x ex-y 15. (3 siny - 5x) dx + 2x2 coty dy = 0 16. 2x3y = y(y2 + 3x2) 17. (3 tanx -2 cosy) sec2 x dx + tanx siny dy = 0 18. y(x tanx + lny ) dx + tanx dy = 0 19. xy - y = xk yn 20. y = sin(x+y) 21. y tanx sin2y = sin2x + cos2y 22. y = (x - y + 5)2 23. y = (x+y)1/2 - 1 24. y = sin (x-y) 25. y = (x + y + 2)2 26. xy = y + x(y)2 27. y = 2x(y)2 28. y = 1 + (y)2 29. xy = y + (y)2 30. y + 2y(y)3 = 0 31. y = -2 - y + y2 f(x) = 2 n 1, k+n 1

34. y = -4/x2 - (1/x) y + y2 35. ycosy+xsiny=2x 36. y-1=e-ysinx 37. (ey+x)y=1 38. y(sinh3y-2xy)=y2 39. 3y+y=(1-2x)y4 40. 2xy=10x3y5+y 41. 2xyy+(x-1)y2=x2ex 42. ycosy+2xsiny=2x 43. y=(y-x)/(y+x) 44. y=(1-x)/(1+y) 45. y=2x(y+x2-1) 46. y=(1+x)(1+y2) 47. y+xy=x/y 48. 2xyy+3y2+4x=0 49. 2xtgydx+sec2ydy=0 50. y-y/x+(x-y)3/x=0, y(1)=0 51. 4xdx+9ydy=0, y(3)=0 52. 3y2dx/x-2ydy=0, y(4)=8 53. x2y+2xy-x+1=0, y(1)=0 54. xy-3y=x4(ex+cosx)-2x2, y()=3e+22

2.7 Birinci mertebeye indirgenen 2. mertebeden diferansiyel denklemler

En genel halde 2. mertebe bir diferansiyel denklem u ekildedir:

f(x,y,y,y)=0
Bu tr denklemler bazen deiken deiimi ile mertebesi drlerek zlebilir. Ancak yukardaki formu ile mertebe drme ilemi bir sonu vermez. Bu adan mertebe drme ilemi iin iki alt grub ele alnabilir:
I) f(x,y,y)=0 : Diferansiyel denklemin fonksiyonel yapsnda baml deiken y kesinlikle grnmeyecektir. 1. ve 2. trevleri olabilir. Bu durumda y=U(x) deiken
73

dnm yaplmaldr. Trevli bir deiken trevsiz bir deikene dntrlerek mertebe drlr: dU dU y = U ( x) y = , f ( x, U , )=0 dx dx Burada U yeni baml deikendir. Mertebe drme ilemi sonunda mertebe birdir. Bu diferansiyel denklem bilinen metodlarla zm yaplr. zm sonrasnda U=U(x) formunda dy bir zm elde edilir. Bu zm y = = U ( x) dy = U ( x)dx integraliyle y=y(x) haline dx dntrlr. ki aamal bir integral ve 1.mertebe diferansiyel denklem zmyle 2. Mertebe bir diferansiyel denklem zlm olur.
II) f(y,y,y)=0 : Fonksiyonel yapda kesinlikle bamsz deiken x olmamaldr. Diferansiyel denklemde x yok ise y=U(x) dnm ile drlr. dU dU y = U ( x) y = , f ( y,U , )=0 dx dx Ancak yeni diferansiyel denklemde 3 tane deiken (x,y,U) vardr. Adi diferansiyel denklemlerin zm iin bu say 2 olmaldr. Bu nedenle bir deiken yokedilmelidir. Burada zinzirleme trev kural kullanlarak x deikeninin denklemden elimine edilmesi salanr. Ksaca yaplan ilem u ekildedir:

y '' =

d d dU dy dU dU dU dU ( y ') = U = = y'= U =U f ( y,U ,U )=0 dx dx dy dx dy dy dy dy

Yeni 1.mertebe dif.denklemin baml deikeni U ve bamsz deikeni ise y olup, zm sonrasnda U=U(y) eklinde bir fonksiyon bulunur. Bu fonsiyon; dy dx = U(y) + C integrali ile x=x(y) eklinde bir fonksiyona dntrlr.
Problem 1:

y'' -

y' = 1 diferansiyel denklemini znz. x

f(x,y,y)=1 formunda olduu iin yukardaki I. Haldeki dnm ile mertebe drlr.
U = 1bulunur. Bu denklem ise 1.mertebe lineer diferansiyel x denklem zlebilir: (sabitlerin deiimi metodu kullanlarak) y = U y = U U ' U ' U =1 x dU dx dU U dU dx = =0 U = x lnU=lnx+lnC ise UH=Cx U x dx x dU dC dC Cx dx = x + C ise x+C = 1 , dC = C ( x) = ln x + C1 dx dx dx x x

U=C(x)x

1.zm U = x ( ln x + C1 ) olarak bulunur. U=y ters dnm yaplarak ve ksm integrasyon teknii kullanlarak genel zm U = x ( ln x + C1 ) = y = dy dy= x (lnx+C1 )dx dx
74

dy = x ln xdx + C xdx
1

ln x = u y=

dx x2 x2 x 2 dx = du xdx = dv v = dy = ln x + C1 xdx x 2 2 2 x

x2 x2 x2 1 C x2 ln x + C1 + C2 + 1 = C y = ln x + Cx 2 + C2 2 4 2 4 2 2

Problem 2: y y'' - (y')2 = 0 diferansiyel denklemini znz. zm : f(y,y,y)=0 formunda olduu iin II. Haldeki dnm kullanlarak mertebe indirgenir.

dU dU dy dU - (U) 2 = 0 y U = U2 = dy dy y U dy dy Cx ln y + ln C1 = ln U U = C1 y = y = y = C1 dx ln y = C1 x + ln C2 y = C2e 1 dx UYGULAMA : Aada ekildeki silindir ierisinde ya sabit P kuvveti ile hareket ettirilen piston tarafndan d apl memeden enjekte edilmektedir. Pistonun hareketini ve yan memeden k hzn zamana bal olarak bulunuz. y = U ( x) y = yU
Silindir

dU dU =U dx dy

U
D d

Piston

ya

P (N)

zm :

Silindir ierisindeki ya younluuna, d, D aplarna ve piston geometrisine gre piston hareketine bir tepki gelecektir. Bu tepki pratikte viskoz kuvvet (Fv) olarak bilinmektedir. Bu kuvvet ise hz ve viskoz snm katsays olarak bilinen bir C sabiti ile arpmna eit alnabilir. C katsays ise belitilen deerlere bal olarak deneysel metodlarla bulunur. Problemin ierisinde hareket ve kuvvet olduu iin ancak newtonun 2. Kanunu ile zm bulunabilir.

F = ma, (II.kanun)

x ynndeki hareket iin,

d 2x dx , V= diferansiyel denklem 2 dt dt

Fx = max max = P Fv = P CV , ax =

d 2x dx d 2 x dV dx = m 2 +C = P formunda elde edilir. = V ve dnm ile mertebe dt dt dt dt dt 2 drlebilir. Elde edilecek yeni denklem 1.mertebe lineer dif. Denklemdir: Ct dV dV dV m + CV = P m + CV = 0 m = C dt ise V H = c1e m dt dt V bulunan homejen zmden hareketle genel zm tanmlanabilir. denklemdeki c1(t) dif. denklemin salanmasndan hesaplanabilir. V = c1 (t )e

Ct m

bu

75

V = c1 (t )e

Ct m

ise
Ct

C m( c1 (t )e m m Ct

dc dV C = c1 (t )e m + e m 1 bulunur. Bunlar ana denkleme tanarak, dt m dt Ct Ct Ct dc1 dc1 (t ) m m m +e ) + C.c1 (t )e = P ise m e = P bulunur. dt dt Ct

Ct

Ct

dc1 =

P P m e dt integrali zlerek c1 (t ) = e m + c 2 bulunur. C m

Ct m

P V (t ) = + c 2 e C

dx = dt

P dx = ( C + c2 e

Ct m

)dt

mc 2 P ise x(t ) = t e C C

Ct m

+ c3

bulunur. Bulunan bu denklemler direkt hesaplamalar iin uygun deildir. Nmerik hesaplamalar iin c2 ve c3 sabitlerinin saysal karlklar bilinmelidir. ntegral sabitlerinin bulunmas iinde bamsz deikenin zaman olmasndan dolay iki tane balang artna ihtiya vardr. 1. t = 0 ise x = 0 2. t = 0 ise V = 0 P V (t ) = (1 c 2 e C
Ct m

- m c2 / C + c3 = 0 ise c3 = m c2/C c2 = - P/C c3= -mP/C2 ) P mP x(t ) = t + 2 e C C

Ct m

mP C2

Memeden k hz ise ktlenin korunumuna gre yazlabilir. U memeden k hz olsun: d2 U= D2V ise
U=(D/d)2V

2.8. n. mertebeden lineer diferansiyel denklemler

En genel halde n. mertebeden lineer dif. denklem u formdadr : a0 ( x) dny d n 1 y d n2 y d2y dy + a1 ( x) n 1 + a2 ( x) n 2 + ... + an 2 ( x) 2 + an 1 ( x) + an ( x) y = f ( x) n dx dx dx dx dx

Bu tr denklemler sa taraftaki f(x)=0 ise homejen, f(x)0 ise homojen olmayan (nonhomojen) diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. n diferansiyel denklemin mertebesini gstermektedir. an(x) katsaylar en genel halde bamsz deikene bal fonsiyonel yaplardr. Bunlar sabit ise denklem sabit katsayl, bamsz deikene bal ise deiken katsayl denklem olarak isimlendirilir. Homojen olmayan bir denklemin genel zm (y), homojen zm (yH) ve homojen olmayan zme (yp) e bal olarak u ekilde bulunur:
y=yH + yp

Homojen olmayan zm genellikle zel zm olarakta isimlendirilir. Bunun nedeni homejen olmayan zmn, homejen zme veya f(x) fonksiyonuna benzetilerek bulunmasdr. a1, a2,..,an-1 ve an fonksiyonlarnn yaps zm teknii zerinde nemli bir rol oynar. Ancak bu fonksiyonlarn baz zel durumlar iin diferansiyel denklemin zm elde edilebilir. Bu zel durumlar 3 tane olup u ekildedir:

76

a)

an katsaylar bamsz deikene bal olmayp sabit saylar olabilir. Bu durumda zm OPERATR ZM olarak isimlendirilir. Bu tr diferansiyel denlemler ise sabit katsayl diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. a0 = ( Ax + B ) , a1 = ( Ax + B )
n n 1

b)

, a2 = ( Ax + B )

n2

, a3 = ( Ax + B )

n 3

,..., an 1 = ( Ax + B )

an = 1 eklinde ise Ax+B=et deiken dnm ile sabit katsayl yeni bir form elde edilir. Bu fonksiyonlardaki A ve B sabit saylar olurken, t yeni bamsz deikendir. Yeni diferansiyel denklemin zmyle y=y(t) eklinde bir fonksiyon elde edilir. Bu fonksiyonda t yerine ln(A+Bx) yazlarak orijinal deikenlere dnlr. Katsaylarn bu ekilde deitii denklemlere Euler-Cauchy diferansiyel denklemi ismi verilir.
c)

an katsaylar birer polinom ise kuvvet serileriyle zm elde edilir. Kuvvet serisi baml ve bamsz deikenler arasnda olup u ekildedir. y=

C x
n= 0 n

Burada ama nerilen zm formunun ana diferansiyel denklemi salamas prensibine bal olarak Cn katsaylarn belirlemektir. Genellikle sonsuz adet olan C sabitleri, birbirlerine bal olarak diferansiyel denklemin mertebesine kadar indirgenir. Kalan bu sabitlerde snr ve balang artlaryla bulunur. Bu form iin zm teknikleri takip eden blmlerde verilmitir.
2.8.1 Sabit katsayl lineer diferansiyel denklemler

Baml deiken ve trevlerinin nndeki an(x) fonksiyonlar birer sabit saylar konumundadr. Bu nedenle denklemin sa tarafda sfrdan farkl ise sabit katsayl homojen olmayan n.mertebe lineer diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. Denklemin en genel haldeki formu u ekildedir: a0 dny d n1 y d n2 y d2y dy + a1 n1 + a2 n2 + ... + an2 2 + an1 + an y = f ( x) n dx dx dx dx dx

Bu denklemde de genel zm (y) homojen (yH) ve homojen olmayan (yP) zmlerin toplanmasndan bulunur. lk nce homejen zm bulunur. Daha sonra ise f(x) fonksiyonunun yapsna gre zel zm aranr. Yukarda verilen diferansiyel denklem formu baz kaynaklarda u ekilde de gsterilebilir. dn d n1 = Dn , = D n1 , n 1 n dx dx d d n2 d2 = D n2 , ...., = D2 , =D n2 2 dx dx dx ise

(a D
0

+ a1 D n1 + a2 D n2 + ... + an2 D 2 + an1 D + an y = f ( x)

Bu denklemdeki D harfi operatr olarak isimlendirilir. Bu formatla zm ise OPERATR ZM olarak verilir.
2.8.1.1 HOMOJEN ZM :

Diferansiyel denklemin sadece homejen ksmnn zmnden bulunan zmdr. Homejen diferansiyel denklem sa taraf f(x)=0 alnarak bulunur. Burada ana denklemin genel
77

zmne ulamak iin, homejen ve homejen olmayan ksmlar eklinde paralama szkonusudur. a0 dny d n1 y d n 2 y d2y dy + a1 n1 + a2 n2 + ... + an2 2 + an1 + an y = 0 n dx dx dx dx dx
kx

Bu tip denklemlerde k gerek veya komplex bir sabit olmak zere e bir zm olabilir. Bunun nedeni expolansiyel fonksiyonun n kere tretilmesi halinde fonksiyonel yapsnn deimemesidir. y = e kx bir zm ise bu zm diferansiyel denklemi salamaldr. Bu amala fonksiyonun kendisi ve gerekli sayda trevleri denkleme tanarak diferansiyel denklemi salayacak ekilde k sabitleri tayin edilir. k deeri birden fazla olabilecei iin birden fazla zm bulunabilir. y = e kx ve trevleri homojen denkleme u ekilde tanr: dny = k n e kx n dx n kx n 1 kx n 2 kx 2 kx kx a0 k e + a1k e + a2 k e + ... + an 2 k e + an 1ke + an e kx = 0 , e kx parentezine alnrsa y = e kx , y = ke kx , y = k 2 e kx , y = k 3e kx , , y ( n ) =

(a k
0

+ a1k n 1 + a2 k n 2 + ... + an 2 k 2 + an 1k + an ) e kx = 0

nerilen e kx zmn homojen diferansiyel denklemi salamas iin son denklemin her iki tarafnnda sfr olmas gerekir. Bu amala, son denklemden ya parantez ierisi yada ekx sfr olmaldr. e kx ancak kx- iin sfr olaca iin genel bir zm asndan sfr olamaz. lave olarak, e kx fonksiyonu x deikeni ierdiinden deikendir. Bir deikenin bir ok saysal deeri vardr. Bu deeri sfra eit almakla bunlardan bir tanesi dikkate alnm olur. Dolysyla e kx matematik olarak sfr olamayaca iin parentez ierisindeki sabit say blou sfr olmaldr. Prensib olarak bir deiken sfr olamaz. Ancak, nmerik karl belirli olmayan bir sabit veya sabitler grubu sfra eitlenebilir. Parentez ierisindeki sabit deerlerden meydana gelmi ifadenin sfra eitlenmesiyle n tane k kke sahip n. derece bir denklem elde edilebilir. Bu yeni ifadeye homojen denkleme benzemesi dolaysyle KAREKTERSTK DENKLEM ad verilir. Karakteristik denklem pratik olarak homojen diferansiyel denklemde y yerine k yazlarak ve trev mertebeleri ise s olarak alnarak tesis edilebilir. a0 k n + a1k n 1 + a2 k n 2 + ... + an 2 k 2 + an 1k + an = 0 Daha nce tanmlanm olan D operatr ile k ayn ilevi grmektedir. Dolaysyla stteki denklemde k yerine D yazlmas bir hata meydana getirmeyecektir. Son denklemde a0, a1, a2, ,an katsaylar diferansiyel denklemden gelip deerleri deitirilemez. Bu nedenle denklemi sfr yapacak ekilde k deerleri aranr. Bu denklem n. dereceden bir polinom olup n tane k kk vardr. Sperposizyon prensibine gre toplam zm paralanm yapdan elde edilen zmlerin toplanmasndan bulunabilir. Dolaysyla her k kk iin expolansiyel formda bir zm nerilebilir. Bu zmler toplanarak homojen zm tariflenmi olur. Bununla birlikte, bulunacak kkler birbirine eit, birbirinden farkl veya bir ksm sanal (imajiner) saylar olabilir. Bu hal iin homojen zm formlar u ekildedir:
a)

k1 k2 k3 ... kn-1 kn ; kk deerleri birbirine eit deilse n tane e k1x , e k2 x ,

e k3 x , , e kn x zmleri bulunacaktr. Homojen zm elde edilen bu zmlerin her birinin bir integral sabitiyle arplm hallerinin toplanmasyla bulunur:
yH = C1e k1x + C2 e k2 x + C3e k3 x + C4 k4 x + .... + Cn e kn x
78

Buradaki C1,C2,C3, , Cn deerleri snr ve balang artlarna gre belirlenen diferansiyel denklem sabitleridir. Bu tr zmde diferansiyel denklemin mertebesince diferansiyel denklem sabiti ve zm retilebildii iin bir zorluk yoktur.
b)

k1 = k2 = k3 = ... = kn-1 = kn =k ; Karekteristik denklemden bulunan btn kk deerleri birbirine eit ise, bulunacak zmler birbirine eit olacaktr. Bu durumda nceki yaklama gre n.mertebe bir diferansiyel denklemin homojen zm;
yH = C1e kx + C2e kx + C3e kx + C4 e kx + .... + Cn e kx = ( C1 + C2 + C3 + C4 + .... + Cn ) e kx = Ce kx

olacaktr. Saysal deeri bilinmeyen sabitlerin toplam yeni bir sabitle tanmlanaca iin homejen zmde yeterli zm ve integral sabiti retilememi olur. Yeni zmler ve dolaysyla yeni sabitler lineer bamsz zm prensibine gre retilir. Lineer bamsz zm, bulunan ilk zmn bir lineer denklemle, (ax+b), arplmas halinde bile elde edilen yeni fonksiyonun da diferansiyel denklemi salamasna verilen terminolojidir. Yani, eldeki zm lineer denklemle arplarak yeni zmler retilebilir. Bu arpma ilemi ardk olarak istenen miktarda tekrarlanr. Bizim diferansiyel denklemimiz n tane zm gerektirdii iin n-1 kere lineer denklemle arpmak yeterlidir. Homojen zmde C integral sabiti olaca iin lineer denklemdeki a ve b sabitleri dnlmeyebilir. Bu nedenle (ax+b) yerine x alnarak lineer bamsz zmler u ekilde retilir. 1.zm: e kx , 2.zm: xe kx , 3.zm: x 2 e kx , 4.zm: x 3e kx , , n.zm: x n 1e kx Bu zmler birer C sabiti ile arplp elde edilen sonular toplanarak homojen zm u ekilde bulunur: yH = C1e kx + C2 xe kx + C3 x 2 e kx + C4 x3e kx + .... + Cn x n 1e kx yH = ( C1 + C2 x + C3 x 2 + C4 x 3 + .... + Cn x n 1 ) e kx
c)

Bulunan kkler reel say yerine imaginer(complex, sanal) say olarak bulunuyor ise homejen zm; 2.derece denklemlerin (ax2+bx+c=0) kkleri bulunurken karlald gibi kklerin komplex olmas k1 = i , k2 = + i formuyla ortaya kmaktadr. Burada ve reel saylar olup, i = 1 dir. Bylece 2.mertebe bir diferansiyel denklemin homojen zm 2 tane integral sabitiyle u ekildedir: yH = C1e(
i)x

+ C2 e (

+ i)x

= C1e x e ix + C2 e x e ix = e x C1e ix + C2 e ix

Bu zmde imajiner boyut fiziki olarak anlamsz olduundan yokedilmelidir. Mhendislikteki hibir byklk sanal deere sahip deildir. rnek olarak, 10 s bir kronometre ile belirlenebilir, ancak, 10i s belirlenemz. 10 s ve 10i s mukayese dahi edilemez. Bu nedenle yukardaki homojen zm formu pratik adan uygun deildir. Bu zmdeki i says seri almlar ile denklemden drlebilir. Fonksiyonlarn Maclaurin Serisi almndan zmdeki expolansiyel fonksiyon iin u ekilde verilmitir; ei x = cos x + i sin x e i x = cos x i sin x
79

Bu eitlilerin sol tarafnda i fonksiyonun iinde iken, sa tarafnda fonksiyonun dna kmtr. Bylece i sabiti C integral sabitlerinin iinde yok edilebilir. Sabitlerin arpm, blm veya toplam yeni bir sabit douraca iin bu matematiksel adan yanl deildir. Bu almlar yukardaki homojen zmde yerine yazlarak reel olmayan kkler iinde homojen zm u ekilde nerilir: yH = e x C1 ( cos x i sin x ) + C2 ( cos x + i sin x ) yH = e x ( C1 cos x iC1 sin x ) + ( C2 cos x + iC2 sin x ) yH = e x ( C1 + C2 ) cos x + i ( C2 C1 ) sin x

( C1 + C2 ) = C3 i ( C2 C1 ) = C4

yH = e x [C3 cos x + C4 sin x ]

C3 ismi C1, C4 ismi de C2 ile tekrar deitirilerek son form elde edilir.
yH = e x [C1 cos x + C2 sin x ]

2.8.1.2 ZEL ZM:

Sabit katsayl diferansiyel denklemlerin zel zm iki ekilde bulunur. zel zm ya homojen zme, yada homejen olmayan ksm temsil eden f(x) fonksiyonuna ve trevlerine benzetilir. Homojen zme benzetme teknii sabitlerin deiimi metodu, f(x) ve trevlerine benzetme ise belirlenmemi katsaylar metodu olarak bilinir. zel zm homojen olmayan zm olarakta bilinir.
2.8.1.2.1 Sabitlerin Deiimi Metodu (Homojen zme Benzetme):

Diferansiyel denklemin homojen zmne benzetilerek zel zm elde edilir. Bu amala homojen zmdeki integral sabitleri bamsz deikene bal fonksiyonlar olarak kabul edilir. Bu yeni fonksiyonlar ise zel zmn ana diferansiyel denklemi salamas gerektii prensibinden hareketle belirlenir. Sabit integral sabitlerinin deiken-fonksiyonel hale dntrlmesi nedeniyle sabitlerin deiimi ismini almtr. Matematiksel ilemlerin ok ve zor olduu bu yntem mmkn olursa kullanlmamaldr. Bu metod ancak f(x) fonksiyonunun kark olduu, f(x) ve trevlerinin sonlu sayda fonksiyon vermedii, dolaysyla f(x) ve trevlerine gre zel zm nerisinin yaplamad hallerde kullanlmaldr. zel zm f(x) foksiyonu ve bunun trevlerine baklarak yazlmas halinde f(x)in sonlu sayda trevi olursa bu metod tercih edilmemelidir. Homojen zmdeki integral sabitlerinin birisi veya tamam fonksiyonel hale getirilebilir. rnekler; i ) yP = C1 ( x)e 2 x + C2 ( x)e x yH = C1e 2 x + C2 e x tane zel zm nerilir: ii ) yP = C2 ( x)e x iii ) yP = C1 ( x)e 2 x i ) yP = C1 ( x) sin 3 x + C2 ( x) cos 3 x yH = C1 sin 3 x + C2 cos 3 x tane zel zm nerilir: ii ) yP = C2 ( x) cos 3x iii ) yP = C1 ( x) sin 3 x nerilen bu formlardan bir tanesi tercih edilir. Bu neri zmler non-homojen diferansiyel denklemi salamaldr. Bu amala bu yP zmlerinin kendisi ve gerekli sayda trevleri nonhomojen denkleme tanr. Non-homojen diferansiyel denklemi salayacak ekilde C1(x) ve C2(x) fonksiyonlar belirlenir. Daha ilem gerektirmesi nedeniyle nerilen 3 zmden ii ve iii halleri tercih edilmelidir.
80

2.8.1.2.2 Belirlenmemi Katsaylar Metodu [ f(x) ve Trevlerine Benzetme]:

Sabitlerin deiimi metoduna gre daha basittir. Ancak bu metod ile yP non-homojen zmnn bulunabilmesi iin f(x) fonksiyonunun kendisi ve trevleri sonlu sayda olmas gerekir. Trevlendikce yeni bir fonksiyon veren f(x) yaplar iin sabitlerin deiimi yntemi kullanlmaldr. rnek olarak, f(x)=1/x, f(x)=sinx/x, f(x)=tgx, f(x)= sinx.lnx gibi fonksiyonlarn n kere tretilmesinden n tane yeni fonksiyon oluur. Dolaysyla byle f(x) ler iin belirlenmemi katsaylar yntemi kullanlamaz. ayet f(x)=x2, f(x)=ex, f(x)=sinx gibi fonksiyonlar varsa bunlarn n kere tretilmesinden birka tane yeni fonksiyon oluur. Bu yeni fonksiyonlar belirli olamayan A,B,C, gibi sabitlerle arplp toplanarak zel zm formu belirlenir. Belirli olmayan katsaylar ile arpm nedeniyle yntem belirli olmayan katsaylar ismini almtr. rnekler: f(x)=x2, f(x)=e2x, f(x)=sinx ve f(x9=xcosx iin zel zm (nonhomojen zm) denklemini belirleyiniz;
i) f ( x) = x 2 f ( x) = 2 x, f ( x) = 2, f ( x) = 0 3 tane fonksiyon (x 2 ,x,sabit) var y P =Ax 2 +Bx+C ii ) f ( x) = e 2 x f ( x) = 2e 2 x , f ( x) = 4e 2 x , f ( x) = 8e 2 x 1 tane fonksiyon (e 2x ) var y P =Ae 2 x

iii )

f ( x) = sin x f ( x) = cos x, f ( x) = sin x, f ( x) = cos x 2 tane fonksiyon (sinx ve cosx) var y P =Asinx+Bcosx f ( x) = x cos x f ( x) = cos x x sin x, f ( x) = 2sin x x cos x, f ( x) = 3cos x + x sin x f ( iv ) ( x) = 4sin x + x cos x 4 tane fonksiyon (sinx, cosx, xsinx ve xcosx) var y P =Asinx+Bcosx+Cxsinx+Dxcosx

iv)

rneklerde verilen yP ve gerekli sayda trevi alnarak non-homojen diferansiyel denklemde yerlerine yazlr. A, B, C, D, gibi belirli olmayan katsaylar non-homojen diferansiyel denklemin salanmas prensibine gre belirlenir. Bu yntemin kullanlmasnda dikkat edilecek bir hususda nerilen zel zm hibir zaman diferansiyel denklemin homojen zmne benzememelidir. Bu benzerlik fonksiyonlar baznda olup daha nce lineer bamsz zm olarak isimlendirilmitir. Eer, homojen (yH) ve non-homojen (yP) zmler arasnda bir benzerlik varsa, yP nerisindeki A,B,C,D katsaylarnn tamam veya birkann saysal deeri hesaplanamaz, veya bu sabitler bamsz deikenin fonksiyonu olarak bulunur. Kesinlikle yP nerisindeki A, B, C, katsaylar sabit ve nmerik bir deere sahip olmaldr. zel zm ve homejen zmlerin birbirine benzemesi halinde, doru zm iin, nerilen yP zmlerinin lineer bamsz zmleri retilir. Bu amala eldeki zm lineer denklemle (=x) ile arplr. Bu arpma ilemi gerektirdii kadar ardk olarak devam ettirilir. Dolaysyla, bir zmden birden fazla lineer bamsz zm retilebilir. Aada verilen f(x) ve yH homojen zm ekillerine gre yp zel zm formlarn belirleyiniz.
v) y H =C1sinx+C 2e-2x f ( x) = sin x f ( x) = cos x, f ( x) = sin x, f ( x) = cos x

2 tane fonksiyon (sinx ve cosx) var y P =Asinx+Bcosx , C1sinx Asinx (iki zm ayndr.) y P =Axsinx+Bcosx
81

vi )

y H =C1e 2x +C2 e-2x ve f ( x) = e 2 x f ( x) = 2e 2 x , f ( x) = 4e2 x , f ( x) = 8e2 x 1 tane fonksiyon (e 2x ) var y P =Ae 2 x , C1e2x Ae2x (iki zm ayndr. A sabiti yerine C1 sabitinin gelmesi matematik olarak sonucu deitirmez. Bu nedenle nerilen y P =Ae 2 x zmnn lineer bamsz zm alnr. y P =Axe 2 x

Problem 1: y'' 3y' + 2y=

e2 x diferansiyel denklemini her iki metodla znz. ex + 1

y = yH + yP HOMOJEN ZM: y'' 3y' + 2y=0 ise karekteristik denklem k 2 3k + 2=0 olarak bulunur. Bu denklemi salayan k1=1 ve k2=2 eklinde iki tane kk deeri vardr. Kkler birbirine eit olmad iin homojen zm u ekildedir: yH = C1e k1x + C2 e k2 x = C1e x + C2 e 2 x ZEL ZM: I - Belirlenmemi Katsaylar Metodu: lk olarak daha basit olmas nedeniyle bu metod dnlmelidir. Bu amala denklemin sa tarafndaki f(x) fonksiyonuna baklmaldr. Diferansiyel denklemde verilen f(x) fonksiyonu trevlendike paydada bulunan ex+1 ifadesinin st deeri byyecektir. Bu stel byme zel zmn f(x) fonksiyonunun 1000 kere tretilmesiyle 1000 tane yeni fonksiyon ortaya kacan gsterir. 1000 tane fonksiyonu 1000 tane A, B, C, D, gibi belirlenmemi katsay ile arpp yP nerisinin yaplmas matematik olarak mmkn deildir. 1000 says sadece problemin anlalabilmesi asndan ortaya atlm bir rakamdr. Belirlenmemi katsaylar yntemiyle zm iin f(x) fonsksiyonunun n kere trevi dnlmelidir. Bu kadar ok fonksiyonun katsaylarnn belirlenebilmesi iin trevinin alnp, non-homojen diferansiyel denkleme tanmas mmkn deildir. Dolaysyla bu diferansiyel denklemin zel zm bu yntemle bulunamaz. df ( x) 2e 2 x (e x + 1) e 2 x e x e3 x + 2e 2 x e2x f ( x) = x , = = , 2 2 e +1 dx e x + 1) e x + 1) ( (
2x 3x x x 2x 3x d 2 f ( x) ( 4e + 3e )( e + 1) 2e ( 2e + e ) = , 3 x dx 2 ( e + 1)

Grld gibi f(x) trevi alndkca fonksiyonel yap daha da karmak hale gelmektedir. II - Sabitlerin Deiimi Metodu: Sonuta zel zm sabitlerin deiimi metodu ile bulunmaldr. Bu amalada zel zm formu homojen zme benzetilmelidir. zel zm formunun homejen zmden fark integral sabitlerinin bamsz deikene bal fonksiyonlar olarak kabul edilmesidir. Sabitlerden birisi veya ikisi birden fonksiyonel olarak alnabilir. Bu durumda farkl zel zm nerilebilir: i) yP = C1 ( x)e x + C2 ( x)e 2 x , ii) yP = C1 ( x)e x iii) y P = C2 ( x ) e 2 x

82

Bunlardan herhangi biri tercih edilebilir. lem kolayl bakmndan tek fonksiyonlu (ii) veya (iii) nerilerin tercih edilmesi mantkldr. (ii) tercihiyle zmn gelimesi u ekilde olacaktr: (ii) denklemindeki C1(x) fonksiyonunun belirlenmesi iin (ii) nin kendisi ve 2 trevi (diferansiyel denklem 2.mertebe olduu iin) non-homojen denkleme tanr. Bu tama ileminde homojen denklemdeki y yerine yP, y yerine y ve y yerine y yazlr. P P yP = C1 ( x)e x y = C1( x)e x + C1 ( x)e x , P y = C1( x)e x + 2C1( x)e x + C1 ( x)e x P

y'' 3y' + 2y=

e2 x , y yP y y ve y y ise P P ex + 1 e2 x ex + 1

C1( x)e x + 2C1( x)e x + C1 ( x)e x 3 ( C1( x)e x + C1 ( x)e x ) + 2C1 ( x)e x = C1( x)e x C1( x)e x = e2 x ex + 1

ise C1 C1 =

ex ex + 1

Elde edilen son difreransiyel denkleminde mertebesi zlmeye allan denklemle ayndr. lk denklemde y baml deiken iken, son denklemde C1 baml deiken olmutur. Aradaki fark son denklemin mertebesi drlebilir olmasdr. Mertebe drme iin denklemde ya baml, yada bamsz deikenin denklemde olmamas gerekir. Dolaysyla zmn son aamasnda, bir ilerlemeden bahsedebilmemiz iin C gzkmemelidir. Sadece trevleri denklemde olmaldr. Bu sabitlerin deiimi metodunda mutlaka olmas gereken arttr. zm mertebe drmeyle devam edecektir. ex C1 = U ( x) C1 = U ( x) U U = x (1.mertebe lineer dif. denklem) e +1 Bulunan denklem 2 ekilde zlebilir. Sabitlerin deiimi kullanlrsa; ex dU dU U U = 0, = dx, lnU=x+lnC U H = Ce x U U = x =U e +1 dx U U H = Ce x U = C ( x)e x U=C ( x)e x + C ( x)e x 1. mertebe lineer diferansiyel denkleme
ex ex 1 dC C = x , C ( x)e x + C ( x)e x Ce x = x = (deikenlerine x e +1 e +1 e + 1 dx dx dx e x e x dx C ( x) = ln ( e x + 1) ayrlabilir) dC = x = x = x e +1 e + 1 e x e +1 U = C ( x)e x = e x ln ( e x + 1) tanarak, U U =

C1 = U ( x) = e x ln ( e x + 1) =

dC1 dC1 = e x ln ( e x + 1) dx (Ksmi integrasyonla zlr) dx e x dx x x x x x dC1 = e ln ( e + 1) dx ln ( e + 1) =u e x + 1 =du e dx = dv e = v, e x dx dx e x dx C1 = e x ln ( e x + 1) e x x = e x ln ( e x + 1) x = e x ln ( e x + 1) x e +1 e +1 e +1 yP = C1 ( x)e x = e x e x ln ( e x + 1) + ln ( e x + 1)

C1 = e x ln ( e x + 1) ln ( e x + 1) ,

83

yH = C1e x + C2 e 2 x ve yP = C1 ( x)e x = e x e x ln ( e x + 1) + ln ( e x + 1) genel zm y = C1 ( x)e x + C2 ( x)e2 x e x e x ln ( e x + 1) + ln ( e x + 1)

Ayn zm (iii) denklemiyle yaplrsa zm u ekilde meydana gelir; (iii) denklemindeki C2(x) fonksiyonunun belirlenmesi iin (iii) nin kendisi ve 2 trevi (diferansiyel denklem 2.mertebe olduu iin) non-homojen denkleme tanr.
yP = C2 ( x)e 2 x yP = C2 e 2 x + 2C2 e 2 x , y = C2 e 2 x + 4C2 e 2 x + 4C2 e 2 x P

y'' 3y' + 2y=

e2 x , ex + 1 e2 x ex + 1

C2 e 2 x + 4C2 e 2 x + 4C2 e 2 x 3 ( C2 e 2 x + 2C2 e 2 x ) + 2C2 e 2 x = C2 e 2 x + C 2 e 2 x = e2 x ex + 1 ise C2 + C2 =

x

C2 = U ( x) C2 = U ( x)

1 (mertebesi drlebilir) e +1 1 U +U = x (1.mertebe lineer dif. denklem) e +1

Bulunan denklem 2 ekilde zlebilir. Sabitlerin deiimi kullanlrsa; 1 dU dU U +U = x U + U = 0, = dx, lnU= x+lnC U H = Ce x =U e +1 dx U U H = Ce x U = C ( x)e x U=C ( x)e x C ( x)e x 1. mertebe lineer diferansiyel denkleme
1 ex dC 1 C = x = C ( x)e x C ( x)e x + Ce x = C ( x)e x = x x e +1 e +1 e + 1 dx x e dx C ( x) = ln ( e x + 1) (deikenlerine ayrlabilir) dC = x e +1 U = C ( x)e x = e x ln ( e x + 1) tanarak, U + U = dC2 dC2 = e x ln ( e x + 1) dx (Ksmi integrasyonla zlr) dx e x dx =du dC2 = e x ln ( e x + 1) dx ln ( e x + 1) =u x e x dx = dv e x = v, e +1 x e dx dx e x dx = e x ln ( e x + 1) + x = e x ln ( e x + 1) + x x C2 = e x ln ( e x + 1) + e x x e +1 e +1 e ( e + 1) C2 = U ( x) = e x ln ( e x + 1) =
C2 = e x ln ( e x + 1) + e x dx = e x ln ( e x + 1) ln ( e x + 1) e x + 1) ( yP = C2 ( x)e 2 x = e 2 x e x ln ( e x + 1) ln ( e x + 1)

C2 = e x ln ( e x + 1) ln ( e x + 1) , yP = e x ln ( e x + 1) e 2 x ln ( e x + 1)

yH = C1e x + C2 e2 x ve yP = e x ln ( e x + 1) e 2 x ln ( e x + 1) zm y = C1 ( x)e x + C2 ( x)e2 x e x ln ( e x + 1) e 2 x ln ( e x + 1)

genel

Problem 2: y'' 3y' + 2y=e5 x diferansiyel denkleminini znz. ( y = yH + yP )

84

HOMOJEN ZM: y'' 3y' + 2y=0 ise karekteristik denklem k 2 3k + 2=0 olarak bulunur. Bu denklemi salayan k1=1 ve k2=2 eklinde iki tane kk deeri vardr. Kkler birbirine eit olmad iin homojen zm u ekildedir: yH = C1e k1x + C2 e k2 x = C1e x + C2 e2 x ZEL ZM: I - Belirlenmemi Katsaylar Metodu: Ana diferansiyel denklemin sandaki f(x) fonksiyonu genelletirilebilir. Yani trevlendikce ortaya sadece bir tane fonksiyon kar. Bu nedenle zel zm f(x) benzetilerek bulunur. Ayn zamanda sabitlerin deiimi metodu ile de zel zm bulunabilir. Fakat bu yntem ok uzun ilemler gerektirir. Bu durumda zel zm formu f(x)e benzetilerek u ekilde nerilmelidir:
2 df ( x) 5 x d f ( x) f ( x) = e , = 5e , = 25e 5 x ise bir fonksiyon (e5x) meydana geliyor. Bu 2 dx dx fonksiyon A belirli olmayan katsays ile arplarak zel zm nerilirse, yP = Ae5 x , elde edilir. A sabitinin saysal deerini belirlemek iin trevleri alnarak non-homejen diferansiyel denkleme tanr: dyP d 2 yP = 5 Ae5 x , = yP = 25 Ae5 x (y yerine yP, y yerine y ve y yerine y yazlr) = yP P P 2 dx dx 5x

y'' 3y' + 2y=e5 x 25e5 x 3.5e5 x + 2e5 x = e5 x ise A=

1 , 12

yP =

e5 x e5 x y = C1e x + C2 e2 x + 12 12

II - Sabitlerin Deiimi Metodu: Belirlenmi katsaylar metoduyla zlebilen diferansiyel denklemler sabitlerin deiimi metoduylada zlebilir. Sadece bir yntemle zm yeterli iken, iki metodun ilem uzunluunun ve zorluunun mukayesesi asndan ayn problem sabitlerin deiimi yntemi ile de zlecektr. Birinci homejen zme zel zm benzetilerek nerilebilir: dy dC d 2 yP d 2C1 x dC = e + 2 1 e x + C1e x yH=C1ex+C2e2 x ise yP = C1 ( x)e x , P = 1 e x + C1e x , 2 2 dx dx dx dx dx C1(x) fonksiyonunu bulmak iin yP ve bulunan trevleri ana diferansiyel denkleme tanmaldr. C1'' e x + 2C1' e x + C1e x 3(C1' e x + C1e x ) + 2C1e x = e 5 x C1'' e x C1' e x = e 5 x ise C1'' C1' = e 4 x (mertebesi drlebilir.) C1' = Z ( x) C1'' = Z ' Z ' Z = e 4 x (1. mertebe lineer diferansiyel denklem) dZ Z ' Z = 0 ln Z = x + ln C = dx, Z H = Ce x Z = C ( x)e x Z e3x Z ' = C ' e x + Ce x ise C ' e x + Ce x Ce x = e 4 x , C ' = e 3 x C ( x) = 3 Elde edilen denkleme dikkat edilirse zmlerde yeni diferansiyel denklem sabitleri dnlmemektedir. zel zm bulmak iin yaplan bu tr ilemlerde, zel zm integral sabiti iermeyecei iin, diferansiyel denklem sabitleri dnlmemelidir. Sabitler homojen zm vastasyla zme yanstlr.

85

Z = C ( x )e x =

dC e4x e4x e3x x e 4 x dC1 = dx = ise e = = C1' = 1 3 12 3 3 dx 4x 5x 5x e x e e yP = C1 ( x)e x = e = ise genel zm y = C1e x + C2 e2 x + 12 12 12

Problem 3: y'' 3y' + 2y=e x diferansiyel denkleminini znz. ( y = yH + yP )

HOMOJEN ZM: y'' 3y' + 2y=0 ise karekteristik denklem k 2 3k + 2=0 olarak bulunur. Bu denklemi salayan k1=1 ve k2=2 eklinde iki tane kk deeri vardr. Kkler birbirine eit olmad iin homojen zm u ekildedir: yH = C1e x + C2 e2 x ZEL ZM: I - Belirlenmemi Katsaylar Yntemi: Ana diferansiyel denklemin sandaki f(x) fonksiyonu ve trevlerinden 1 tane fonksiyon kaca iin, zel zm f(x) benzetilerek bulunabilir. zel zm formu f(x)e benzetilerek u ekilde nerilirse: yP = Ae x Bu teklifin zm olabilmesi iin mutlaka ana diferansiyel denklemi salamas gerekir. Ancak yP formu homojen zmdeki C1ex ile ayndr. Hem C1 hemde A saysal deeri belirli olmayan iki sabitiir. A yerine C1 veya C1 yerine A harfinin kullanmas matematik bak deitirmez. Bu haliyle yP genel zme yazlrsa; y = C1e x + C2 e2 x + Ae x C1 +A=C3 y = C3e x + C2 e 2 x

elde edilir. ki sabitin toplam yeni sabittir prensibine gre zel zm ve homojen zmn ksm toplanr. Son ifade homojen zmn aynsr. Dolaysyla genel zmde yP zel zmn karlayan bir fonksiyon yoktur. Homojen olmayan bir denklemin genel zm mutlaka homojen zmden ayr bir fonksiyon olarak zel zm kapsamaldr. Yukarda olduu gibi zel zmn homojen zm ierisinde yok olmamas iin yH ve yP fonksiyonel olarak birbirinden farkl olmaldr. Daha nce yH ve yP nin tamamen veya ksmen benzemesi hali lineer bamszlk olarak isimlendirilmiti. Eer yH ve yP birbirine benziyor ise nerilen zel zmn lineer bamsz zm alnr. Bu amala ex fonksiyonunun nndeki polinomun derecesi bir artrlmalr veya eldeki zm x ile arplr. yP = Ae x ise lineer bamsz zm yP = Axe x A sabitini bulmak iin ilemler u ekildedir: dyP d 2 yP = y = Ae x + Axe x , = yP = 2 Ae x + Axe x (y yP, y y ve y y ) P P P 2 dx dx
y'' 3y' + 2y=e x 2 Ae x + Axe x 3 ( Ae x + Axe x ) + 2 xe x = e x ise A= 1, e5 x yP = y = C1e x + C2 e 2 x xe x 12 Dikkat edilirse bulunan zel zmn homojen zm ierisinde kaybolma ihmali yoktur.
86

II - Sabitlerin Deiimi Metodu: Belirlenmi katsaylar metoduyla zlebilen diferansiyel denklemler sabitlerin deiimi metoduylada zlebilir. zellikle zel zmn lineer bamsz olmas gerektii durumlarda belirlenmemi katsaylar metodu ile zmde hatalar oluabilir. Lineer bamsz zm gerektiren problemlerde sabitlerin deiimi kullanlmas daha faydal olabilir: yH=C1ex+C2e2 x ise yP = C1 ( x)e x , dyP dC1 x d 2 yP d 2C1 x dC = e + C1e x , = e + 2 1 e x + C1e x 2 2 dx dx dx dx dx

zel zm homejen zmn C1ex ksmna benzetildi. Bu kabul diferansiyel denklemi salayacak ekilde bulunmas gerekir. Bu amala yeni zel zmn kendisi ve gerekli olan sayda trevleri ana diferansiyel denkleme tanmaldr. C1'' e x + 2C1' e x + C1e x 3(C1' e x + C1e x ) + 2C1e x = e x C1'' e x C1' e x = e x ise C1'' C1' = 1 (mertebesi drlebilir.) C1' = Z ( x) C1'' = Z ' Z ' Z = 1 (1. mertebe lineer diferansiyel denklem, deikenlerine ayrlabilir.) dZ Z '= Z +1 = dx, ln(Z + 1) = x Z = e x 1 Z +1 Elde edilen denkleme dikkat edilirse zmlerde yeni diferansiyel denklem sabitleri dnlmemektedir. zel zm bulmak iin yaplan bu tr ilemlerde, zel zm integral sabiti iermeyecei iin, diferansiyel denklem sabitleri dnlmemelidir. Sabitler homojen zm vastasyla zme yanstlr. dC Z = e x 1 = C1' = 1 ise dC1 = e x 1 dx = e x x dx x x yP = C1 ( x)e = ( e x ) e x = e2 x xe x genel zm y = C1e x + C2 e2 x + e 2 x xe x

Son denklemde grlen e2x genel zmdeki y = C1e x + C2e 2 x xe x olarak bulunur.
Problem 4:

C2e2x in iine dahi edilirse genel zm

y'''+3y'' 4y=x e 2 x diferansiyel denklemini znz.

HOMOJEN ZM: Homojen diferansiyel denklem y'''+3y'' 4y=0 ise, karekteristik denklem k 3 +3k 2 4 = 0 olarak bulunur. Denklemi salayan k1=1 ve k2=k3=2 eklinde tane kk deeri vardr. Kklerin iki tanesi birbirine eit olduu iin lineer bamszlk vardr. Homojen zmler de birbirinin ayns olamaz. Kklerden k2=k3=2 iin bulunan e2x homojen zmnn lineer bamsz zm xe2x dir. Bu durumda homojen zm u ekildedir: yH = C1e x + ( C2 + C3 x ) e 2 x ZEL ZM: I - Belirlenmemi Katsaylar Yntemi ile zm: zel zm formu f(x) ve trevlerine benzetilerek u ekilde nerilmelidir: f ( x) = xe 2 x f ( x) = e 2 x 2 xe2 x , f ( x) = 4e2 x + 4 xe2 x , f ( x) = 12e 2 x 8 xe2 x 2 tane fonksiyon (e2x, xe2x) meydana geliyor ise yP = ( Ax + B ) e 2 x

87

Bu teklifin zm olabilmesi iin mutlaka ana diferansiyel denklemi salamas gerekir. Ancak f(x) formu homojen zmn ( C2 + C3 x ) e 2 x ve zel zmn ( Ax + B ) e 2 x birbirinin ayn olduu iin lineer bamszlk mevcuttur. Hi bir zaman zel ve homejen zmler ayn olamaz. Bu nedenle e2x fonksiyonunun nndeki polinomun derecesi bir artrlmaldr veya nerilen yP x ile arplmaldr:
yP = ( Ax + B ) e 2 x nin lineer bamsz zm yP = ( Ax 2 + Bx ) e2 x

Son halde de Homejen zmn C3 xe 2 x ksm ile zel zmn Bxe 2 x ksm birbirine benzemektedir. Bu nedenle Bxe2 x x ile arplarak Bx 2 e 2 x eklinde yeni lineer bamsz zm bulunmaldr. Bu durumda da zel zmn Ax 2 e2 x ve Bx 2 e2 x ayn olacaktr. Bu nedenle zel zmn bir ksmn da lineer bamsz zm alnarak yP = ( Ax 2 + Bx3 ) e2 x eklinde zel zm bulunur. A ve B nin saysal deerleri iin ilemler u ekildedir;
' yP = ( Ax 2 + Bx3 ) e2 x , yP = (2 Ax 2 Ax 2 + 3Bx 2 2 Bx3 )e2 x , '' yP = (2 A 8 Ax + 4 Ax 2 + 6 Bx 12 Bx 2 + 4 Bx3 )e2 x

yP = (12 A + 24 Ax 8 Ax 2 + 6 B 36 Bx + 36 Bx 2 8 Bx3 )e2 x Bulunan yP ve trevleri y'''+3y'' 4y=x e 2 x de yerine yazlrsa; (12 A + 24 Ax 8 Ax 2 + 6 B 36 Bx + 36 Bx 2 8Bx 3 )e 2 x + 3 (2 A 8 Ax + 4 Ax 2 + 6 Bx 12 Bx 2 + 4 Bx 3 )e 2 x 4 ( Bx 3 + Ax 2 )e 2 x = xe 2 x bulunur. Gerekli sadeletirmeler neticesinde 6 B 18 Bx 6 A = x elde edilir. Eitliin her iki tarafndaki ayn fonksiyonlarn katsaylar eit olmaldr; xin kaysays -18B=1 ve sabitler 6B6A=0 dan A = B = yP = 1 3 ( x + x2 ) 18 1 bulunur. zel zm, 18

Genel zm ise zel ve homojen zmlerin toplanmasndan bulunur . y = C1e x + (C 2 + C3 x )e 2 x 1 3 (x + x 2 )e 2 x 18 Homejen zmn 2. si ne zel zm

II - Sabitlerin Deiimi Metodu ile zm: benzetilerek,

yH = C1e x + ( C2 + C3 x ) e 2 x ise yP = C2 ( x)e 2 x ,

dyP dC2 2 x e 2C2 e 2 x , = dx dx d 2 yP d 2C2 2 x dC d 3 y P d 3C 2 d 2 C2 dC = e 4 2 e 2 x + 4C2 e2 x , = 3 6 + 12 2 8C2 e 2 x 2 2 3 2 dx dx dx dx dx dx dx zel zm homejen zmn C2e-2x ksmna benzetildi. Bu kabul diferansiyel denklemi salayacak ekilde bulunmas gerekir. Bu amala yeni zel zmn kendisi ve gerekli olan sayda trevleri ana diferansiyel denkleme tanmaldr.
88

' ' 6C2'' + 12C2 8C2 e 2 x + 3 C2'' 4C2 + 4C2 e 2 x 4C2 e 2 x = xe 2 x 3C2'' e 2 x = xe 2 x ' C 3C 2'' = x ise (mertebesi drlebilir.) C2'' = Z ( x) C2'' = Z ' Z 3Z = x (1. mertebe lineer diferansiyel denklem) dZ Z '3Z = 0 = 3dx, ln Z = 3 x + ln C Z H = Ce 3 x Z = C ( x)e 3 x Z xe 3 x e 3 x Z ' = C 'e 3 x + 3Ce 3 x ise C 'e 3 x + 3Ce 3 x 3Ce 3 x = x , C ' = xe 3 x C ( x) = 3 9 Elde edilen denkleme dikkat edilirse zmlerde yeni diferansiyel denklem sabitleri dnlmemektedir. zel zm bulmak iin yaplan bu tr ilemlerde, zel zm integral sabiti iermeyecei iin, diferansiyel denklem sabitleri dnlmemelidir. Sabitler homojen zm vastasyla zme yanstlr. d 2C2 d dC2 x 1 '' Z = C2 = = Z = C ( x )e 3 x Z ( x ) = ise 3 9 dx 2 dx dx x2 x dC2 x2 x dC x 1 d 2 = dx = , dC2 = dx dx 3 9 dx 6 9 6 9 ''' 2 ''' 2 ''' 2 '

(C (C

C2 ( x ) =

1 3 ( x + x2 ) 18

ise yP = C2 ( x)e2 x =

y = C1e x + (C 2 + C3 x )e 2 x

1 3 (x + x 2 )e 2 x 18

1 3 ( x + x 2 ) e2 x ise genel zm 18

Problem 5: y+2y 3y =x cosx+2 sinx

diferansiyel denklemini znz.

HOMOJEN ZM:

y+2y 3y =0 ise karekteristik denklem k 2 +2k 3 = 0 olarak bulunur. Bu denklemi salayan k1=1 ve k2=3 eklinde iki tane kk deeri vardr. Bu durumda homojen zm u ekildedir: yH = C1e x + C2 e3 x
ZEL ZM: Belirlenmemi katsaylar yntemi kullanlara bulunabilir: f ( x) =x cosx+2 sinx f ( x) = 3cosx xsinx , f ( x ) = 4sinx x cos x f(x) ve trevlerinde bulunan fonksiyonlar: cosx, xcos, sinx, xsinx ise yP = (Ax+B) cosx + (Cx + D) sinx yP =(A +Cx+D) cosx + (C Ax B) sinx yP = ( Ax B+2C) cosx + ( 2A Cx D) sinx yP ve trevleri nonhomojen diferansiyel denkleme tanrsa ve eitliin heriki tarafndaki ayn fonksiyonlarn katsaylar birbirlerine eitlenirse A, B, C ve D bulunabilir, y''+2y' 3y =x cosx+2 sinx , y yP y y ve y y P P ise

89

( Ax B+2C) cosx + ( 2A Cx D) sinx+2 [ (A +Cx+D) cosx + (C Ax B) sinx ] 3 [ (Ax+B) cosx + (Cx + D) sinx ] =x cosx+2 sinx ( 4B+2C+2D+2A) cosx + ( 2A 4D+2C 2B) sinx+(2C 4A)xcosx+ ( 4C 2 A) xsinx=x cosx+2 sinx
xsinx' in katsays xcosx' in katsays

4C 2 A = 0
2C 4A=1

A = 2C
2C 4 ( 2C ) =1 C=

1 1 , A= 10 5 2 1 1 cosx' in katsays 4B+2C+2D+2A =0 4B+ +2D 2 =0 4B+2D= 10 5 5 1 1 7 sinx' in katsays 2A 4D+2C 2B=2 2 4D+2 2B=2 4D 2B= 5 10 5 9 46 23 son iki denklemin zmnden B= , D= = 50 100 50 1 9 1 23 ) sinx yP = (Ax+B) cosx + (Cx + D) sinx=( x+ ) cosx + ( x + 5 50 10 50 1 9 1 23 ) sinx y = C1e x + C2 e3 x +( x+ ) cosx + ( x + 5 50 10 50

Problem 6:

y y 2y = 4x diferansiyel denklemini znz.

HOMOJEN ZM: y y 2y =0 ise karekteristik denklem k 2 k 2 = 0 olarak bulunur. Bu denklemi salayan k1=1 ve k2=2 eklinde iki tane kk deeri vardr. Bu durumda homojen zm u ekildedir: yH = C1e x + C2 e2 x ZEL ZM: I - Belirlenmemi Katsaylar Yntemi:
f ( x) = 4x f ( x) = 4, f ( x) =0 , f(x) ve trevlerinde bulunan fonksiyonlar: x ve sabit yP =Ax+B yP =A, yP = 0 nonhomojen denklemde yerine yazlrsa

y y 2y = 4x 0 A 2 ( Ax+B ) = 4x ise A=2, B= 1 yP = 2 x 1

Genel zm ise zel ve homojen zmlerin toplanmasndan bulunur .

y = C1e x + C2 e 2 x + 2 x 1

II - Sabitlerin Deiimi Metodu: Belirlenmi katsaylar metoduyla zlebilen diferansiyel denklemler sabitlerin deiimi metoduylada zlebilir.
yH = C1e x + C2 e 2 x ise yP = C2 ( x)e2 x , d 2 y P d 2 C2 2 x dC = e + 4 2 e 2 x + 4C2 e2 x 2 2 dx dx dx dyP dC2 2 x = e + 2C2 e2 x , dx dx

90

zel zm homejen zmn C2e2x ksmna benzetildi. Bu kabul diferansiyel denklemi salayacak ekilde bulunmas gerekir. Bu amala yeni zel zmn kendisi ve gerekli olan sayda trevleri ana diferansiyel denkleme tanmaldr.

( C 4C + 4C ) e ( C + 2C ) e 2C e = 4 x , (C + 3C )e = 4 x , (C + 3C ) = 4 xe ise (mertebesi drlebilir.) C = Z ( x) C = Z

2 ' 2 2x 2x 2x 2 2 2 2 '' 2 ' 2 2x '' 2 ' 2
2 x

' 2

'' 2

'

Z ' + 3Z = 4 xe 2 x (1. mertebe lineer diferansiyel denklem) dZ Z '+3Z = 0 = 3dx, ln Z = 3x + ln C Z H = Ce 3 x Z = C ( x)e 3 x Z ' ' 3 x Z = C e 3Ce 3 x ise C 'e 3 x 3Ce 3 x + 3Ce 3 x = 4 xe 2 x , C ' = 4 xe x C ( x) = 4e x ( x 1) dC 2 ' Z = C ( x)e 3 x Z ( x) = 4e 2 x ( x 1) ise Z = C2 = dx 2 x 2 x 2x 2 x 2 x dC2 = 4e ( x 1)dx = (2 x 1)e , yP = C2 ( x)e = ( 2 x 1) e e = 2 x 1 ise

genel zm y = C1e x + C2 e 2 x + 2 x 1
Problem 7:

y+y =sin3x+4cosx diferansiyel denklemini znz.

HOMOJEN ZM: y+y =0 ise karekteristik denklem k 2 + 1 = 0 olarak bulunur. Bu denklemi salayan k1=i ve k2=+i eklinde iki tane sanal kk deeri vardr. Bu durumda homojen zm u ekildedir: k1 = i , k2 = + i ise yH = e x [C1 cos x + C2 sin x ] =0 ve =1 yH = C1 cos x + C2 sin x ZEL ZM: I - Belirlenmemi Katsaylar Yntemi:

f ( x) =sin3x+4cosx f ( x ) = 3cos3x 4sin x, f ( x ) = 9sin 3x 4 cos x f(x) ve trevlerinde bulunan fonksiyonlar: cos3x, sin3x, cosx, sinx yP =A cos3x+B sin3x+C cosx+D sinx nerilen zel zmn homojen zmle benzerlii kontrol edilerek lineer bamszln varl aratrlr. C1 cos x + C2 sin x ve C cos x + D sin x birbirinin aynsdr. Bu nedenle C cos x + D sin x in lineer bamsz zm alnr. Bu zm Cx cos x + Dx sin x
yP =A cos3x+B sin3x+Cx cosx+Dx sinx trevleri yP = 3A sin3x+3B cos3x+C cosx Cxsinx+D sinx+Dxcosx

ypy, y y P

yP = 9A cos3x 9B sin3x 2C sinx Cxcosx+2D cosx Dxsinx Non-homojen diferansiyel denklemde bulunanlar yerine yazlrak, y+y =sin3x+4cosx
9A cos3x 9B sin3x 2C sinx Cxcosx+2D cosx Dxsinx+ A cos3x+B sin3x+Cx cosx+Dx sinx =sin3x+4cosx 1 8A cos3x 8B sin3x 2C sinx+2D cosx =sin3x+4cosx A=0, B= , C = 0, D = 2 8
91

Eitliin iki tarafndaki ayn fonksiyonlarn katsays eitlenerek belirli olmayan katsaylar bulunur. Bu durumda, 1 1 y = C1 cos x + C2 sin x sin3x+2x sinx yP = sin3x+2x sinx 8 8 II - Sabitlerin Deiimi Metodu: Belirlenmi katsaylar metoduyla zlebilen diferansiyel denklemler sabitlerin deiimi metoduylada zlebilir. dy dC yH = C1 cos x + C2 sin x ise yP = C2 ( x) sin x , P = 2 sin x + C2 cos x , dx dx 2 2 d y P d C2 dC = sin x + 2 2 cos x C2 sin x 2 2 dx dx dx zel zm homejen zmn C2e-2x ksmna benzetildi. Bu kabul diferansiyel denklemi salayacak ekilde bulunmas gerekir. Bu amala yeni zel zmn kendisi ve gerekli olan sayda trevleri ana diferansiyel denkleme tanmaldr.

y+y =sin3x+4cosx
d 2 C2 dC sin x + 2 2 cos x C2 sin x + C2 sin x = sin3x+4cosx , 2 dx dx ' ' C2 sin x + 2C2 cos x = sin3x+4cosx ,ise (mertebesi drlebilir.) C2 = Z ( x) C2' = Z ' Z sin x + 2 Z cos x = sin3x+4cosx (1. mertebe lineer diferansiyel denklem)
Z sin x + 2Z cos x = 0

ZH =

C C ( x) C 2C cos x Z = Z = 2 2 2 sin x sin x sin x sin 3 x 2C cos x C C 2 sin x + 2 2 cos x = sin 3 x + 4 cos x 3 sin x sin x sin x C = sin 3 x + 4 cos x dC = ( sin 3 x + 4 cos x ) sin xdx sin x

cos xdx dZ = 2 , ln Z = 2 ln ( sin x ) + ln C Z sin x

Bulunan son integralin alnmas ok uzun srecektir. Ayn tipte C2 nin bulunmas iin alnacaktr. Grld gibi sabitlerin deiimi uzun ve zor bir matematik sre gerektrmektedir. 12e x y 2 y + y = 3 diferansiyel denklemini znz. ( y = yH + yP ) Problem 8: x HOMOJEN ZM: y 2 y + y = 0 , k 2 2k + 1 = 0 ( k 1) = 0 , kkler eit, k1= k2 =1, lineer bamsz zm
2

bulunur. ex in lineer bamsz zm xex dir. ntegral sabiti ile arplp toplanarak homojen zm yazlr. yH = ( C1 x + C2 ) e x ZEL ZM: I - Belirlenmemi Katsaylar Yntemi: Non-homojen diferansiyel denklemin sandaki f(x) fonksiyonu ve trevli sonlu sayda fonksiyon iermez. nk f(x) trevlendikce paydadaki x3 n st deeri dahada artmaktadr. Bu nedenle sabitlerin deiimiyle zel zm bulunur. II - Sabitlerin Deiimi Metodu:
92

yH = ( C1 x + C2 ) e x

y P = C2 ( x )e x ,

dyP dC2 x d 2 y P d 2 C2 x dC = e + C2 e x , = e + 2 2 e x + C2 e x 2 2 dx dx dx dx dx

zel zm homejen zmn C2e-2x ksmna benzetildi. Bu kabul diferansiyel denklemi salayacak ekilde bulunmas gerekir. Bu amala yeni zel zmn kendisi ve gerekli olan sayda trevleri ana diferansiyel denkleme tanmaldr. 12e x 12e x 12 ' ' ' ' ' C2' + 2C2 + C2 e x 2 C2 + C2 e x + C 2 e x = 3 , C2' e x = 3 , C 2' = 3 x x x Bulunan son ifade 2 kez integral alnarak 6e x 12dx 2 6 d 2 C 2 = 3 C 2 = , yP = C2 ( x)e x = x x x

Eer zel zm homojen zmn dier ksmna benzetilerek bulunulusa ilemler u ekilde olur: dyP dC1 x yH = ( C1 x + C2 ) e x ise yP = C1 ( x) xe x , = xe + C1e x + C1 xe x , dx dx d 2 yP d 2C1 x dC dC = xe + 2 1 e x + 2 1 xe x + 2C1e x + C1 xe x 2 2 dx dx dx dx 12e x xC1'' + 2C1' + 2 xC1' + 2C1 + xC1 e x 2 xC1' + C1 + xC1 e x + xC1e x = 3 x x 12e xC1'' e x + 2C1' e x = 3 ise (mertebesi drlebilir.) C1' = Z ( x) C1'' = Z ' x 12 xZ ' + 2Z = 3 (1. mertebe lineer diferansiyel denklem) x dZ dx C C ( x) xZ '+2Z = 0 ln Z = 2 ln x + ln C ZH = 2 Z = 2 = 2 , Z x x x ' ' C 2C 12 12 C 2C C 12 Z ' = 2 3 ise x 2 3 + 2 2 = 3 , C ' = 2 C ( x) = x x x x x x x x Elde edilen denkleme dikkat edilirse zmlerde yeni diferansiyel denklem sabitleri dnlmemektedir. zel zm bulmak iin yaplan bu tr ilemlerde, zel zm integral sabiti iermeyecei iin, diferansiyel denklem sabitleri dnlmemelidir. Sabitler homojen zm vastasyla zme yanstlr. dC 6 C ( x) 12 12 Z = C1' = 1 ise dC1 = 3 dx = 2 , Z = 2 Z ( x) = 3 x dx x x x

yP = C1 ( x) xe x =

6 x 6e x xe = x2 x

ise genel zm

y = (C2 + C1 x )e x +

6 x e x

Problem 9: y 6 y + 9 y = 2e3 x denklemini y(0)=0 ve y(0)=1 artlaryla birlikte znz.

HOMOJEN ZM: y 6 y + 9 y = 0 , k 2 6k + 9 = 0 ( k 3) = 0, k1 =k 2 =3 ,
2

yH = ( C1 + C2 x ) e3 x

ZEL ZM: Denklemin sandaki f(x) fonksiyonu ve trevleri sonlu sayda fonksiyon vereceinden Belirlenmemi Katsaylar Yntemi kullanlmaldr. f ( x) =2e3x f ( x) = 6e3x , f ( x) =18e3x , f(x) ve trevlerinde bulunan fonksiyonlar: e3x
93

 yP =Ae3x yP =3Ae3x , yP = 9Ae3x nonhomojen denklemde yerine yazlrsa 9 Ae3 x 18 Ae3 x + 9 Ae3 x = 2e3 x A bulunamaz. Nedeni y P elde edilirken homojen zmle mukayesesi yaplmad. Lineer bamsz zm mutlaka kontrol edilmeli. Hi bir zaman zel ve homejen zmler ayn olamaz. zel zm Ae3x ile homjen zmn C1e3x ksm ayn olduu iin polinomun derecesi bir artrlmaldr. yP =Axe3x yeni durumda da Axe3x ve C2 xe3x birbirine benzemektedir. Bu nedenle polinom derecesi tekrar bir artrlr. yP = Ax 2 e3x , yP = (2 Ax + 3 Ax 2 )e3 x , yP = (2 A + 12 Ax + 9 Ax 2 )e3 x denkleme tanarak (2 A + 12 Ax + 9 Ax 2 )e 3 x 6 (2 Ax + 3 Ax 2 )e 2 x +9 Ax 2 e 3 x = 2e 3 x zel zmn kendisi ve trevleri ana diferansiyel denkleme tanarak dzenlenirse ve katsaylar taraf tarafa eitlenerek A= 1 bulunur. yP = x 2 e3x ise genel zm y = (C1 + C2 x )e 3 x + x 2 e 3 x

x=0 ise y=0 0 = (C1 + C 2 0 )e 0 + 0 2 e 0 ise C1=0 x=0 ise y=1, y = (C 2 x )e 3 x + x 2 e 3 x , y ' = (C2 )e 3 x + 3C2 xe3 x + 2 xe3 x + 3x 2 e 3 x 1 = (C 2 )e 0 + 3C 2 0e 0 + 0 + 0 C 2 = 1 , y = xe 3 x + x 2 e 3 x ,
Problem 10: y + 4 y + 4 y =

e 2 x denklemini y(1)=e2 ve y(1)=2e2 artlaryla znz. x2 y = yH + yP k 2 +4k +4 = 0 ( k+2 ) = 0 k1 = k2 = 2

2

HOMOJEN

ZM:

y + 4 y + 4 y = 0 ,

y H = ( C 2 +C1x ) e 2 x

ZEL ZM: Ana diferansiyel denklemin sandaki f(x) fonksiyonu ve trevleri sonlu sayda deil. Bu nedenle Sabitlerin Deiimi Metodu ile zm yaplabilir: dyP dC2 = 2C2 e 2 x , y H = ( C2 +C1x ) e 2 x yP = C2 ( x)e 2 x dx dx 2 2 d y P d C2 dC = 4 2 + 4C2 e 2 x 2 2 dx dx dx yP nin kendisi ve gerekli olan sayda trevleri ana diferansiyel denkleme tanmaldr. e 2 x 1 e 2 x ' ' ' ' ' C 2' 4C 2 + 4C 2 e 2 x + 4 C 2 2C 2 e 2 x + 4C 2 e 2 x = 2 , C 2' e 2 x = 2 , C2' = 2 x x x Bulunan son ifade 2 kez integral alnarak dx 2 d 2 C 2 = 2 C 2 = ln x , y = C2 ( x)e 2 x = e 2 x ln x x yH=(C2+C1x)ex ise genel zm y = (C2 + C1 x )e 2 x e 2 x ln x C1+C2 =1 (I) x=1 ise y=e-2 , e 2 = (C2 + C1 .1)e 2 e 2 ln 1 ise

94

1 x=1 ise y=-2e-2 , y ' = C1 2(C 2 + C1 x ) + 2 ln x e 2 x , x 1 2e 2 = C1 2(C 2 + C1 .1) + 2 ln1 e 2 ise C1+2C2 =1 (II) 1 I ve II nolu denklemler zlerek C2=0 ve C1=1 bulunur. Genel zm y = ( x ln x ) e 2 x
Problem 11:

d4y d2y + 4 2 = 2x 2 denklemini znz. dx 4 dx y = yH + yP HOMOJEN ZM: d4y d2y + 4 2 = 0 , k 4 +4k 2 =0 k 2 ( k 2 +4 ) = 0 k1 = k2 = 0, k3 = 2i k2 = 2i dx 4 dx 2 eit reel ve 2 imajiner (sanal kk) y H =C1 +C2 x+C3sin2x+C4 cos2x

ZEL ZM: Ana diferansiyel denklemin sandaki f(x) fonksiyonu basit olmasna ramen, kendisi ve trevleri sonlu sayda olmasna ramen bu denklemin zel zm belirlenmi katsaylar yntemi ile bulunmas dikkat gerektirir. Baml deiken bulundurmayan diferansiyel denklemlerin ilk nce mertebesi drlr. Daha sonra belirlenmemi katsaylar yntemi dnlr. Yada yP retiminde en dk trev referans alnr. Dolaysyla zm belirlenmemi katsaylar metodu ile zm yaplacak: f ( x) = 2 x 2 f ( x) = 4 x, f ( x) = 4, f ( x) = 0 yP = Ax 2 + Bx + C nerilen yP nin 2. ve 4. trevleri alnp yerine yazlrsa 0 + 8 A = 2 x 2 gibi bir zmszlk ortaya kacaktr. Bir sabitin bir deikeni yoketmesi mmkn olmad iin nerilen zel zmn nonhomojen denklemi salamad manasna gelir. Bunun nedeni banl deiken y nin kendisinin denklemde olmamasdr. zel zm nerilirken sol tarafta hep baml deiken yaln halde (y) olmas nedeniyle, sa taraftaki fonksiyonun benzeri sol tarafta da meydana getirilmektedir. Bylece ayn fonksiyonlar birbirini gtrebilmektedir. imdiki problemde ise, f(x) fonksiyonun ancak 2. trevi sol tarafa yansmaktadr. Dolaysyla bir fonksiyon ile 2. trevin ayn olmas ve birbirini gtrmesi her zaman mmkn olmaz. Bu nedenle, belirlenmemi katsaylar ile zm nerilirken sol taraftaki en dk diferansiyelli (trevli) baml deiken dikkate alnmaldr. Normalde y varsa hi trevsiz yaln hal dikkate alnr. En dk trevli hal ve sa taraftaki fonksiyona denklenir. Gerekli sayda integrasyon ile yP nerilir. yP 2 x 2 yP 2 x3 yP 2 x 4 yP Ax 4 + Bx3 + Cx 2 d 4 yP = 24 A non-homojen denkleme tanarak dx 4 1 24 A + 4 (12 Ax 2 + 6 Bx + 2C ) = 2 x 2 24 A + 8C = 0, 24B=0 B=0, 48A= 2 A= 24 3 1 1 1 1 4 1 2 C = 3 A = = yP = x 4 + x 2 x + x y=C1 +C2 x+C3sin2x+C4 cos2x 24 8 24 8 24 8 yP = 12 Ax 2 + 6 Bx + 2C ,
Eer ayn diferansiyel denklem mertebe drme ile zlmek istenirse; d4y d2y d2y d 4 y d 2Z d 2Z 2 + 4 2 = 2 x , =Z 4 = 2 + 4 Z = 2 x 2 , Z=ZH +ZP 4 2 2 dx dx dx dx dx dx 2 d Z + 4 Z = 0 k 2 + 4 = 0 k1 = 2i, k2 = 2i Z H = C1 sin 2 x + C2 cos 2 x dx 2
95

zel zm belirlenmemi katsaylar yntemiyle bulunur: f ( x) = 2 x 2 f ( x) = 4 x, f ( x) = 4, f ( x) = 0 Z P = Ax 2 + Bx + C

Z P = 2 Ax + B Z P = 2 A deerler ; B=0, A= 2A+4( Ax 2 + Bx + C ) = 2 x 2 denklemi salayan 1 1 1 1 C= Z P = x 2 + 2 4 2 4 2 1 1 d y d dy Z= 2 = Z = C1 sin 2 x + C2 cos 2 x x 2 + 2 4 dx dx dx

d dx = C sin 2 x + C
1

dy

cos 2 x

1 2 1 x + 2 4

1 x dy C C = 1 cos 2 x + 2 sin 2 x x3 + + C3 dx 2 2 6 4 dx

dy = 2 cos 2 x +

C1

1 x C2 sin 2 x x 3 + + C3 dx 2 6 4

1 4 x2 C1 C2 y = sin 2 x sin 2 x x + + C3 x + C4 4 24 8 4 C C 1 4 x2 1 = C5 , 2 = C6 y = C5 sin 2 x + C6 sin 2 x x + + C3 x + C4 4 4 24 8

d4y 16 y = 2 x 2 denklemini znz. y = yH + yP 4 dx HOMOJEN ZM: d4y 16 y = 0 , k 4 16=0 ( k 2 4 )( k 2 +4 ) = 0 k1 = 2, k2 = 2, k3 = 2i k2 = 2i dx 4 2 kk reel ve 2 kk sana y H =C1e 2x +C2 e2x +C3sin2x+C 4cos2x
Problem 12:

zel zm belirlenmemi katsaylarla bulunur. f ( x) = 2 x 2 f ( x) = 4 x, f ( x) = 4, f ( x) = 0 yP = Ax 2 + Bx + C

yP = 2 Ax + B y = 2 A P deerler ; y=0 P 0 16( Ax 2 + Bx + C ) = 2 x 2 denklemi salayan 1 1 yP = x 2 8 8 1 y=C1e 2x +C2 e 2x +C3sin2x+C4 cos2x+ x 2 8 B=C=0, A=

Uygulama -1:
F= Acoswt

m x=0

dengeye gelmesi beklenmitir. Daha sonra ise zamana bal peryodik F=Pocoswt [N] kuvvetiyle m ktlesi harekete zorlanmtr. m ktlesinin yerdeiiminin zamana bal ifadesini bulunuz. Not: ktlenin arlndan dolay ilk kme sonras hareketsiz kald denge noktas orijin noktas olarak alnmtr. Dey dorultu x olarak seilmitir

Serbest durmakta olan yay sistemi zerine m ktleli blok serbest olarak braklarak
96

zm :

Sistem hareket ve kuvvetler ierdii iin newtonun 2. kanunu ile problem czlebilir. Sistemde yay kuvveti ve F kuvveti vardr. Arl daha nce dengelendii iin dnlmedi.

F = ma, (II.kanun)

x ynndeki hareket iin,

d 2x dx , V= diferansiyel denklem 2 dt dt

Fx = max max = F kx, ax =

m d 2x d2x k F = F kx 2 + x = , 2 dt dt m m

d 2x F P k = z 2 2 + z 2 x = = o cos wt dt m m m

eklinde diferansiyel denklem bulunur. Denklemde x baml, t ise bamsz deikenlerdir. m ve k sabit olduu iin sabit katsayl homejen olmayan diferansiyel denklemdir. Bu denklemin genel zm homojen ve homojen olmayan zmlerin toplamndan bulunur. ( x = xH + xP ) HOMOJEN ZM: Homojen diferansiyel denklem k 2 + z 2 = k1 = zi, zm u ekildedir: d 2x + z 2 x = 0 ise karekteristik denklem 2 dt k2 = zi eklinde kkler sanal olarak bulunur. Buna bal homejen

xH = C1 sin zt + C2 cos zt ZEL ZM: Ana diferansiyel denklemin sa taraf dzgn fonksiyon olduu iin zel zm sa tarafa benzetilerek bulunabilir. Ancak homejen ve zel zmlerin sin ve cos fonksiyonlarn iermesi zel zm nerisinin durumunu etkiliyecektir. Denklemin sa P tarafndaki f (t ) = o cos wt fonksiyonunun kendisi ve trevleri iki fonksiyon (sinwt, coswt) m verir. Bu durumda zel zm; xP = A sin wt + B cos wt olacaktr. Bu zm homojen zm ile karlatrldnda lineer bamsz hal olabilir. Bu durumda 2 hal dnlebilir.
1. ayet w=z ise lineer bamsz zm aranacaktr. Bu amala neri lineer deiim- t ile arplarak u ekilde yazlr: dx xP = At sin wt + Bt cos wt P = A sin wt + Awt cos wt + B cos wt Bwt sin wt dt 2 d xP = 2 Aw cos wt Aw2t sin wt 2 Bw sin wt Bw2t cos wt dt 2 dxP d 2 xP d 2x F P dx d 2x + z 2 x = = o cos wt ise xP x, , 2 ve 2 2 dt m m dt dt dt dt

2 Aw cos wt Aw2t sin wt 2 Bw sin wt Bw2t cos wt + z 2 ( At sin wt + Bt cos wt ) = w= z 2 Aw cos wt 2 Bw sin wt =

Po cos wt m

Po P P cos wt B=0, A= o xP = o t sin wt m 2wm 2 wm Po w=z iin genel zm ; x = C1 sin zt + C2 cos zt + t sin wt 2wm Bulunan son denklem zamana gre tretilerek istenirse ktlenin hz da hesaplanabilir:
97

V=

P P dx = zC1 cos zt zC2 sin zt + o sin wt + o t cos wt dt 2 wm 2m

Tam bir hesaplama iin integral sabitleri (C1,C2) bulunmaldr. Problem zamana bal olup balang deer problemidir. Bu ilem iin iki tane balang art gerekir. Hareketin balangnda yol alnmamtr ve ilk hz sfrdr. P t = 0 x = 0 0 = C1 sin z 0 + C2 cos z 0 + o 0sin w0 C2 = 0 2wm P P t = 0 V = 0 , 0 = zC1 cos z 0 + o sin w0 + o 0 cos w0 C1 = 0 2wm 2m P P P Net zmler : x = o t sin wt ve V = o sin wt + o t cos wt 2wm 2wm 2m
2. ayet wz ise zm daha basit olacaktr. Dolays ile homejen ve zel zm formlar birbirine benzemeyecektir. Byle bir halde ise form u ekilde olacaktr:

xP = A sin wt + B cos wt xP x, dxP dx , dt dt

dxP d 2 xP = Aw cos wt Bw sin wt , = Aw2 sin t Bw2 cos t dt dt 2 d 2 xP d 2x F P d 2x + z 2 x = = o cos wt ise 2 ve 2 2 dt m m dt dt Po cos wt m B= Po m ( z w2 )
2

Aw2 sin wt Bw2 cos wt + z 2 ( A sin wt + B cos wt ) = A ( z 2 w2 ) sin wt + B ( z 2 w2 ) cos wt = xP = Po cos wt m ( z w2 )

2

Po cos wt A = 0, m

ise genel zm ;

x = C1 sin zt + C2 cos zt +

Po cos wt m ( z w2 )
2

Bulunan son denklem zamana gre tretilerek ktlenin hz da hesaplanabilir: V= wPo dx = zC1 cos zt zC2 sin zt sin wt dt m ( z 2 w2 )

Yine net bir hesaplama iin integral sabitleri (C1,C2) bulunmaldr. Problem zamana bal olup balang deer problemidir. Bu ilem iin iki tane balang art gerekir. Hareketin balangnda yol alnmamtr ve ilk hz sfrdr. Po Po t = 0 x = 0 0 = C1 sin z 0 + C2 cos z 0 + cos w0 C2 = 2 2 2 m(z w ) m ( z w2 ) t = 0 V = 0 , 0=zC1 cos z 0 zC2 sin z 0 x= Po Po cos zt + cos wt 2 2 m(z w ) m ( z w2 )
2

wPo sin w0 C1 = 0 m ( z 2 w2 ) V= Po z wPo dx sin zt sin wt = 2 2 dt m ( z w ) m ( z 2 w2 ) maktadr. Ktlenin sana ve soluna yay ile viskoz eleman balanmtr. Ktlenin hareketini zaman bal olarak bulunuz.
98

Uygulama-2: ekildeki m ktlesi srtnmeli zemin zerinde zaman bal F(t) kuvveti ile salnm hareketine tabii tutul-

V(m/sn) F(t)
m k

Fs (N) L

eleman ierisinde hidrolik eleman bulunan bir makina uzvunu temsil etmektedir. Yay kuvveti gibi harekete ters diren meydana getirir. Bu kuvvet literatrde deneysel olarak belirlenmi viskoz snm katsays (C) ile ktle hznn arpmna eittir. Bu durumda ktleye, yay kuvveti, viskoz kuvvet, F(t) ve atalet kuvvetleri etkimektedir. Bu kuvvetler Newtonun II. Yasasnda yerine yazlp dzenlenirse diferansiyel denklem yol ve zaman arasnda bulunur.

zm : Problem bir kinetik problemidir. 2. Newton kanunu ile zlmelidir. Viskoz

F = ma, (II.kanun)

x ynndeki hareket iin,

d 2x dx Fx = max max = F (t ) CV kx, ax = dt 2 , V = dt diferansiyel denklem

d 2x dx d 2x dx = F (t ) C kx m 2 + C + ko x = F (t ) x: Baml, t: bamsz 2 dt dt dt dt

Son denklem m, C ve k1 sabit olduu iin sabit katsayl homejen olmayan diferansiyel denklemdir. Bu denklemin genel zm homojen ve homojen olmayan zmlerin toplamndan bulunur. x = xH + xP HOMOJEN ZM: d 2x dx + C + ko x = 0 ise karekteristik denklem mk 2 + Ck + ko = 0 olarak bulunur. 2.derece 2 dt dt bir denklem olup kk deerleri m (ktle), C (viskoz snm katsays) ve ko (yay sabiti) n saysal deerlerine bal olarak farkl halde olur: m mk 2 + Ck + ko = 0 = C 2 4mko , k1 = C C + k2 = 2m 2m k1t 2 1. > 0, k1 ve k 2 kkleri reel saydr, C > 4mko xH = C1e + C2 e k2t

C t C 2 2m 2. = 0, k1 =k 2 = kkler eit lineer bamsz zm bulunur,C = 4mko xH = ( C1 + C2t ) e 2m C t 3. < 0, k1 ve k 2 kkleri sanal saydr, C 2 < 4mko xH = e 2 m C1 sin t + C2 cos t 2m 2m

zel zm bilinen yntemlerle F(t) kuvvetinin yapsna gre belirlenir.

Uygulama-3

99

A L/2 0 x O M

F L/2 y=y(x)

B P

zm :

P F/2 x

P F/2

L uzunluundaki ubuk ekilde grld gibi P ve F kuvvetlerinin tesiri altndadr. Maksimum sehimi (eilme) veren kritik yk bulunuz. d2y F Fx M = Py ise M = IE 2 = Py x 2 2 dx

Sehimin (y) 2.trevi ile atelet momenti (I) ve elastisite modlnn (E) arpm eilmeye neden olan eilme momentini (M) verir. M eme momenti kuvvetler vastasyla hesaplanabilir. ubuk zerinde y eilmesi A mesnetinden B ye deitii iin, M eilme momentide A dan Bye deiecektir. ubuk boyutu x ile gsterilirse hem y=(x) ve hemde M=M(x) olacaktr. ubuk zerindeki herhangi bir O noktasndaki iin M;

Bu denklem baml y ve bamsz x deikenler taraf tarafa ayrlrsa u ekilde dzenlenir. d2y F d2y P F P d2y F + y = x, = m2 2 + m2 y = x IE 2 + Py = x ise 2 2 dx IE 2 IE IE dx 2 IE dx Son denklem homojen olmayan sabit katsayl lineer diferansiyel denklemdir. Homojen ve homojen olmayan zmlere sahiptir HOMOJEN ZM: d2y + m 2 y = 0 ise k 2 + m 2 = 0 dx 2 yH = C1 cos mx + C2 sin mx k1 =mi , k2 = mi

ZEL ZM : Ana diferansiyel denklemin sa taraf basit fonksiyon olduu iin zel zm buraya benzetilerek bulunmaldr. Sa taraftaki fonksiyon 1. dereceden polinomdur: yP = Ax + B y = A, y = 0 P P F F x A= 2 , B = 0 0 + m 2 ( Ax + B ) = 2 IE 2m IE Genel zm: y = C1 cos mx + C2 sin mx F x 2P

yP =

F F x = x 2 2m IE 2P

Bulunan zm A ve B mesnetleri arasnda geerli olacaktr. Dolaysyla problem geometrik snrlar ile zm alan daraltlmtr. Matematik olarak bulunan zmdeki C1 ve C2 sabitlerinin saysal deerleri bulunarak mhendislik zme ulalmaldr. Bu amala bu snr deer problemi iin 2 tane snr artna ihtiya vardr: Snr artlar : 1) x =0 y=0 0 = C1 cos 0 + C2 sin 0 F 0 2P C1 = 0

100

2) x =

L dy F F =0 , y=C2 sin mx x y = mC2 cos mx y=y max 2 dx 2P 2P L F F 0 = mC2 cos m C2 = L 2 2P 2mP cos m 2 1 F F F sin mx x = sin mx x y= mL 2P 2 P m cos mL 2mP cos 2 2

Maksimum kme bulmak x=L/2 yazlararak bulunabilir. mL mL F sin( mx ) sin( 2 ) F tan( 2 ) L F L y= x ise ymax = = mL mL 2P 2 P m cos( ) 2 2 P m 2 ) m cos( 2 2 mak. kme iin tg(mL/2) byk olmaldr. tg(mL/2) , cos(mL/2) 0, m= n /L olur.
Uygulama 4:
P Mo Mo P

L v
Toplam

Mo nedeniyle

nce L uzunluundaki ubuk eksenel P yknn ve Mo eme momentinin etkisindedir. ubukta meydana gelen maksimum kmeyi ve eilme momentini hesaplaynz.
zm : Problemin diferansiyel denklemi u ekilde elde edilebilir:

de Mo lk moment ile ubuk eilmeye zorlanmaktadr. Bu durumda bu moment snr art olarak kullanlmak durumundadr. Baka bir ifade ile Mo etkisinin denkleme yanstlmas gerekir. Moment eilmenin 2. trevi olduundan nceki denklem 2 kere tretilerek y yokedilir. Bylece sehimi temsil eden y yerine momenti temsil eden 2 .trev gelir. Ayn zamanda 2.mertebe olan denklem 4.mertebeye kacaktr. Yeni denklemde y yerine v yazlarak diferansiyel denklem u ekilde bulunur. P = m 2 olmak zere, IE d 2v d 4v + m2 2 = 0 dx dx 4 eklindedir. 4. mertebeden homojen lineer diferansiyel denklemdir. Dolaysyla genel zm homojen zme eittir. Karekteristik denklem ise 4 2 2 homojen k +m k = 0 eklinde olup zm u ekildedir:

d2y = Py dx 2 yazlabilir. nceki ve bu problemin fark sehime-eilmeye neden olan 2 kuvvet yerine bir kuvvet ve bir moment olarak deimi olmassr. ekle gre x=0 ve x=L nceki problemden M = IE

k 4 +m 2 k 2 = 0 ( k 2 +m 2 ) k 2 = 0 k1 =k 2 =0 , k 3 =mi, k 4 = mi genel zm , v = C1 +C 2 x+C3cosmx + C4sinmx bu zm tretilerek x e bal moment bulunabilir:

101

dv d2v M = C2 mC3sinmx + mC4 cosmx, = = m 2 C3cosmx m 2 C4sinmx dx dx 2 IE Bu problemde bir snr deer problemi olup mhendislik zm iin 4 tane snr art gerekir. Bublarn 2 tanesi sehim, 2 taneside moment olacaktr. Snr artlar:
1) x=0 v=0 0 = C1 +C2 0+C3cosm0 + C4 sinm0 C1 +C3 =0, C1 = C3 0 = C2 L+C3 ( cosmL 1) + C4sinmL C2 = C3 ( cosmL 1) + C4sinmL L

v = C2 x+C3 ( cosmx 1) + C4sinmx 2) x=L v=0 v=

3) x=0 M = M o 4) x=L M = M o

C3 ( cosmL 1) + C4sinmL x+C3 ( cosmx 1) + C4sinmx L M o Mo = m 2 C3cosm0 m 2 C4sinm0 C3 = IEm 2 IE M o Mo M o ( cosmL 1) = m2 cosmL m 2 C4sinmL C4 = 2 IE IEm IE m 2sinmL

Mo M o ( cosmL 1) cosmL 1) sinmL 2 ( C3 ( cosmL 1) + C4sinmL IE m 2sinmL = IEm C2 = 0 C2 = L L

v=

Mo 1 cos mL (cos mx + sin mx 1) , 2 IEm sin mL

M max = M o (cos

mL 1 cos mL mL sin + ) 2 sin mL 2

rnek Problemler 1. y+2y-3y=0 2. 4y+4y+y=0 3. y+ y=0 4. y+9y=0 5. 4y+-12y+5y=0 6. y-8y+16y=0 7. y-9y+9y=0 8. y-2y-2y=0 9. y-6y+12y-8y=0 10. 4y+4y-7y+2y=0 11. y-6y+12y-8y=0 12. y-y=0, y(0)=3, y(0)=5 13. y+7y+10y=0, y(0)=-4, y(0)=2 14. y+4y+4y=0, y(0)=3, y(0)=7 15. (D2+4)y=10cos3x 16. (D2+4)y=8x+1-15ex 17. (D2+4)y=10cos3x 18. (D2+D)y=6+3e2x 19. (D2-3D+2)y=2x2+1 20. y-3y-4y=6ex 21. y-3y-4y=5e4x
102

22. (D2-4)y=8e2x-12 23. y-4y+3y=2cosx+4sinx 24. y+2y+y=7+75sin2x 25. (D3-D)y=x 26. (D2-1)y=10sin2x 27. (D2+1)y=12cos2x 28. y-3y-4y=16x-50cos2x 29. y+4y+3y=15e2x+e-x 30. (D4-1)y=e-x 31. y+y=10e2x, y(0)=0, y(0)=0 x 32. y + 2 y + y = 48e cos 4 x 33. y 2 y + 3 y = 0 y(0)=0, y (0)=3 2 x 2 34. ( D 1) y = e sec x tan x 35. y y 2 y = 0 x 36. y y 2 y = 6 x + 6e 37. y 4 y + 5 y = 0 38. y 3 y 4 y = 16 x 50 cos 2 x 39. y + y + y = 0 3 2 40. y 3 y + 2 y = 2 x 9 x + 6 x 41. y 6 y + 9 y = 0

42. y y = x sin x
2

83. y + y = x
3

3
2 3 x

y y 6 y = 26 24 x 2x 44. y 3 y + 2 y = xe cos x 45. y 4 y + 4 y = 6 sin( x) 8 cos( x)

43. 46. ( D + 2)( D 1) y = cos 2 x + e
2 2x

84. ( D + 3) y = 15 x e 85. y + 2 y + y = 4e
3

86. ( D 4) y = 15 x e 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95.

2 4x

47. y + 4 y = 2 x 12 x + 9
2

87. y + 3 y 4 y = 8e

2x

+1

48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82.

y + y = 12 cos 2 x sin x y + 2 y + 10 y = 72e 2 x y + y = sin 3x + 4 cos x y + 4 y = 6 cos( x) y 2 y + 5 y = e x cos 2 x y + y = x 3 y + 2 y + 5 y = e x sin 2 x y + 2 y + y = 4e x y y + y = sin 2 x + cos x y + 3 y 4 y = 8e 2 x + 1 y y + 5 y = e x sin x + 1 y 3 y + 2 y = x y + 5 y 2 y = 1 x + x 2 y 4 y = 8e 2 x ( D 2) 2 y = 4 8 x + 6 xe 2 x y + 9 y = 5 cos(2 x) 10 sin(2 x) ( D 2 4) y = 16 xe 2 x + 8 x + 4 y + 2 y + 8 y = 3e 4 x + 1 ( y + y ) = xe x + x 2 + sin x y 4 y + 2 y = 3x + 2 ( D 1) 2 = e x sin x + e x x 2 cos 3 x y + 2 y 5 y = 20 y + y = x cos x y y + 10 y = 4 x 2 + 2 x y + y = x sin x + x 2 y y 6 y = 26 24 x ( y + 2 y ) = x cos x + e x cos x y 4 y + 4 y = 6 sin( x) 8 cos( x) ( D 1) 2 y = xe x sin x y + 4 y = 2 x 2 12 x + 9 ( y y ) = xe x cos 2 x y + 2 y + 10 y = 72e 2 x ( D 2) 2 ( D + 1) y = e 2 x x y + 4 y = 6 cos( x) ( D 1)( D 2 4) y = xe x + e 2 x
103

y + y y = sin x y 3 y + 2 y = x ( D 2 + 1)( D 2) y = sin x 2 y 4 y = 8e 2 x y + 5 y + 2 y = e x y + 9 y = 5 cos(2 x) 10 sin(2 x) y y = 5e x y + 2 y + 8 y = 3e 4 x + 1

3 2 x 2x 96. ( D 2) ( D + 1) D y = e 2e

97. y 4 y + 2 y = 3 x + 2 98. y y = (2 x 1)e 100. ( D 1) y = e x

2

x2

99. y + 2 y 5 y = 20
x 3

x>0
2

101. y y + 10 y = 4 x + 2 x
x 102. y + y = sin x + x cos x + 10

+ xe 2 x + x 2 e 2 x x 2 104. y y 2 y = e cos x x + x + 1 105. y + 5 y + 6 y = sin x cos 2 x 2 2x 2x 106. y 4 + 4 y = x e e 5x 107. y 4 y + 5 y = e + x sin 3 x cos 3 x x 108. y y = e 7 + cos x 2 x x 109. y + 2 y + 2 y = x + e cos x + xe sin x
2x

103. y + y = e

110. y 6 y + 12 y 8 = xe 111. y 6 y + 9 y = 2e ,
3x

2x

+ x 2 e3x

y (0) = 0, y (0) = 1, y p = x 2 e 3 x
112. 8 y 6 y + y = 6e + 3 x 16,
x

y (0) = 7, y (0) = 6.5, y p = 2e x + 2 x + 2

113.

y + 4 y = 12 sin 2 x, y (0) = 1, y (0) = 3, y p = 3x cos 2 x

2 x

114. y 4 y + 3 y = 10e

, 2e 2 x 3

y (0) = y(0) = 5 3, y p =
115. y 2 y + y = e sin x,
x

y (0) = 1, y (0) = 0, y p = e x sin x

116. y + 4 y + 4 y =

e 2 x x2 y (1) = 1/ e2 , y(1) = 2 / e2 ,

y p = e2 x ln x
5 y + 4 y = 10 cos x, y (0) = 2, y(0) = y(0) = y(0) = 0 x 118. y y 4 y + 4 y = 6e , y (0) = 2, y (0) = 3, y (0) = 1, v 2 119. y + y 2 y = 4 x + 18, y (1) = 3 / 2, y(1) = 10 / 3, y(1) = 2, y(1) = 6, 120. y 4 y = 10 cos x + 5 sin x, y (0) = 3, y (0) = 2, y (0) = 1, 2 121. y + y 2 y = 2 x + 2 x, y (0) = 1, y (0) = 0, y (0) = 4, x/2 122. y + 3 y y 3 y = 21e + 3x + 1, y (0) = 7, y (0) = 4, y (0) = 9, v 123. y + 10 y + 9 y = 2 sinh x, y (0) = 0, y(0) = 4.1, y(0) = 0, y(0) = 27.9, 124. y + 2 y + 2 y = 0, y (0) = 0, y (0) = 1 125. y 4 y + 5 y = 0, y (0) = 1, y (0) = 2 126. 4 y 4 y + 37 y = 0, y (0) = 3, y (0) = 1.5 127. 9 y 6 y + y = 0, y (0) = 3, y (0) = 1 128. y + 4 y + 13 y = 145 cos 2t , y (0) = 9, y (0) = 19 3 129. y + 2 y 8 y = 256t , y (0) = 15, y (0) = 36 2x 2x 130. y y = 3e , y p = e
117. y
v

131. y y 2 y = 4 x, y p = 2 x 1 132.

y + y = 3 sin 2 x, y p = sin 2 x
x 3

133. y 2 y + y = 12e / x ,

y (0) = 0, y (0) = 1, y p = x 2 e 3 x
134. y + 3 y 4 y = 5e , y p = xe
x

135. y + 3 y 4 y = 6.8sin x,

y p = sin x + 0.6 cos x 136. y + 4 y = 0, y (0) = 2 y (0) = 8 2 137. 4 y + y = 0, y (0) = 0, y (0) = 1

104

y (0) = A, y (0) = B 139. y + 2 y 8 y = 0, y (0) = 0, y (0) = 6 140. y + 5 y + 6 y = 0, y (0) = 0, y (0) = 1 141. y 4 y + 3 y = 2t 8 / 3, y (0) = 0, y (0) = 16 / 3 142. y + 25 y = t , y (0) = 1, y (0) = 0.04 143. y + 4 y = 1 2t , y (0) = 0, y (0) = 0 2 144. y + ky 2k y = 0, y (0) = 2, y (0) = 2k 2 3 145. y + y = t , y (0) = 6 / 4 , y (0) = 0 146. y + y = sin 3t , y (0) = 0 y (0) = 0 147. y + y = sin t , y (0) = 0 y (0) = 0 148. y + y = t , y (0) = 0, y (0) = 0 t 149. y + 3 y + 2 y = e , y (0) = 0, y (0) = 0 t 150. y + 25 y = 5.2e , y (0) = 1.2 y (0) = 10.2 151. y + 2 y 3 y = 0, y (0) = 0, y (0) = 2 152. y + 4 y = 0, y (0) = 1, y (0) = 8 153. y 4 y + 4 y = 0, y (0) = 3, y (0) = 2 154. y + 2 y + 4 y = 0, y (0) = 1, y (0) = 0 155. y y 6 y = 0, y (1) = 4, y (1) = 7 2 x 156. y + 4 y + 5 y = e sec x 157. y 2 y + y = x ln x x>0 158. y + y = cot x 3 159. y + y = sec x 2 160. y + 4 y = sec 2 x 2 161. y 2 y + y = (ln x) x>0 x 162. y 2 y + y = xe ln x x>0 163. y + 4 y = 3 csc 2 x 0 < x < / 2 164. y + y = tan x 0 < x < / 2 2 x -2 165. y + 4 y + 4 y = e x x>0 x 1 166. y 2 y + y = e sin x 1 167. y + 3 y + 2 y = 1+ ex 1 168. y + y = 1 + sin x
2

138. y + y = 0,

169. y y 2 y = 2 x + 5
2 3 2 170. y + 4 y = 8 x 20 x + 16 x 18

171. y 2 y + 10 y = 20 x + 2 x 8
2 x 172. y 6 y + 8 y = 3e

y 3 y + 2 y = 10 sin x 2x 3x 174. y 4 y + 13 y = 3e 5e 2 175. y 4 y = 36 x 2 x + 24 176. y + 4 y = 3 cos(3 x) + sin( 2 x ) x x 177. y + 2 y + y = 3e + 8 xe + 1 178. y 4 y = 5 sinh( 2 x ) 3 2 179. y y = x 4 x 11x + 9 2x 180. y y 6 y = 8e 2x 181. y 4 y + 5 y = 21e 182. y + 6 y + 9 y = 9 cos(3x) 2 3x 183. y 4 y = 8 x + 2e
173.

y 2 y + y = 3x + 25 sin(3x) 3x 185. y 2 y 3 y = 8e x 186. y y 6 y = 12 xe 187. y + y = 5 + 10 sin( 2 x ) 188. y + 4 y 12 y = x + cos(3 x ) 2x 189. y + 2 y y 2 y = 12e 190. y + 3 y 4 y = 13.6 sin x 191. y y = 10 cos 2 x v 3x 192. y 5 y + 4 y = 80e x 193. y 3 y + 3 y y = 12e 3 194. y + 2 y y 2 y = 1 4 x x 195. y + 3 y + 3 y + y = 16e + x + 3 196. y + 5 y + 7 y 13 y = 48 cos x 36 sin x
184.

2.8.2 Euler -Cauchy diferansiyel denklemi

En genel halde denklem u formdadr : ( Ax + B) n

dny d n 1 y d n2 y d2y dy + ( Ax + B) n 1 n 1 + ( Ax + B) n 2 n 2 + ... + ( Ax + B) 2 2 + an 1 ( x) + Cy = f ( x) n dx dx dx dx dx

f(x) 0 ise homojen olmayan diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. Deiken katsayl bir denklemdir. Homojen olmayan bir denklemin genel zm (y) homojen (yH) ve homojen olmayan zme (yP) bal olarak u ekilde bulunur. y = yH + yP Bu denklemin zm Ax+B=et deiken dnm ile bulunan sabit katsayl form vastasyla elde edilir. t yeni bamsz deiken olup yeni diferansiyel denklemin zmyle y=y(t) eklinde bir fonksiyon elde edilir. Bu zm fonksiyonda t=ln(Ax+B) yazlarak orijinal deikenler ile zm elde edilir. Bamsz deikenin t ye aktarlmas esnasnda zincirleme trev kural kullanlarak x yokedilir. Ayn zamanda deiken katsay sabit katyas haline dnr. dx dt Ax+B =e t ise A = e t , = Ae t , dx dt

y' =

dy dy dt dy = = Ae t = Ae t Dy dx dt dx dt

D=

d d2 d3 , D2 = 2 , D3 = 3 dt dt dt

y' ' =

d2y d dy dy dt dy d2y = ( y' ) = ( Ae t ) = ( Ae t + Ae t 2 ) Ae t = A 2 e 2t ( D 2 y Dy ) dt dt dx dt dx 2 dx dt d3y d dy 2 2t 2 dt = ( y' ' ) = ( A e ( D y Dy )) = A 3 e 3t ( D 3 y 3D 2 y + 2 Dy ) 3 dx dt dx dx

105

y' ' ' =

eklinde istendii kadar ileme devam edilir. Sonuta yeni diferansiyel denklem sabit katsayl diferansiyel denklem olacaktr. Bu ise bilinen metodlarla zlr.
Problem 1:

x 3 y + 3x 2 y +xy 8y = 0 diferansiyel denklemini znz.

zm: Denklem homojen olduu iin yP=0 olacandan genel zm homojen zme eit olacaktr ( y = y H ) . Trev derecesi ve x in derecesi uyumlu gittii iin euler denklemidir.

Ax+B =e t , A = 1 ve B=0 x =e t ise

dx dt = et , = et , dt dx D= d d2 d3 , D 2 = 2 , D3 = 3 dt dt dt

y'=

dy dy dt dy = = et = e t Dy dx dt dx dt

2 d2y d dy t dy dt t dy t d y y '' = 2 = ( y ') = (e ) = (e +e )e t = e 2t ( D 2 y Dy ) 2 dx dx dt dt dx dt dt

y ''' =

d3y d dy dt = ( y '') = (e 2t ( D 2 y Dy )) = e 3t ( D 3 y 3D 2 y + 2 Dy ) 3 dx dx dt dx

bu deiimler denkleme tanarak;

e3t e 3t ( D 3 y 3D 2 y + 2 Dy ) + 3e 2t e 2t ( D 2 y Dy ) +e t e t Dy 8y = 0 3 2 2 ( D y 3D y + 2 Dy ) + 3( D y Dy ) + Dy 8 y = 0

(D

8 ) y = 0 k 3 8 = 0 ( k 2 ) ( k 2 + 2k + 4 ) = 0 k1 = 2, k2 = 1 3i , k2 = 1 + 3i

y = yH = C1e2t + e t C2 sin 3t + C3 cos 3t , x =e t t = ln x y = C1e 2ln x + e ln x C2 sin 3 ln x + C3 cos 3 ln x = C1 x 2 +

Problem 2:

(C sin
2

3 ln x + C3 cos 3 ln x

(2x+1) 2 y (2x+1)y+y = 0 diferansiyel denklemininin zmn bulunuz Ax+B =e t , A = 2 ve B=1 2x+1 =e t ise 2

zm:

dx dt = et , = 2e t , dt dx

y' =

dy dy dt dy = = 2e t = 2e t Dy dx dt dx dt

D=

d d2 , D2 = 2 dt dt

2 d2y d dy dt t t dy t d y y' ' = 2 = ( y' ) = (2e Dy ) = (2e + 2e )2e t = 4e 2t ( D 2 y Dy ) 2 dx dt dx dt dx dt

Bulunan deerler denklemde yerine yazlarak

106

(e t ) 2 4e 2t ( D 2 y Dy ) (e t )2e t Dy +y = 0 4( D 2 y Dy ) 2 Dy +y = 0 ( 4 D 2 6 D +1) y = 0 4k 2 6k+1=0 k1 = 0.19, k2 = 1.31 y = C1e0.19t + C2 e1.31t , 2 x + 1 = et t = ln ( 2 x + 1)

0.19

y = C1e0.19ln ( 2 x +1) + C2 e1.31ln ( 2 x +1) = C1 ( 2 x + 1)

Problem 3:

+ C2 ( 2 x + 1)

1.31

x 3 y 3x 2 y+6xy 6y = x 4 lnx diferansiyel denklemini znz.

zm: Deiken katsayl non-homojen diferansiyel denklemdir. y = yH + yP

x =e t ise

dx dt = et , = et , dt dx D= d d2 d3 , D 2 = 2 , D3 = 3 dt dt dt

y'=

dy dy dt dy = = et = e t Dy dx dt dx dt

2 d2y d dy t dy dt t dy t d y y '' = 2 = ( y ') = (e ) = (e +e )e t = e 2t ( D 2 y Dy ) 2 dx dx dt dt dx dt dt

y ''' =

d3y d dy dt = ( y '') = (e 2t ( D 2 y Dy )) = e 3t ( D 3 y 3D 2 y + 2 Dy ) 3 dx dx dt dx

bu deiimler denkleme tanarak;

e3t e 3t ( D 3 y 3D 2 y + 2 Dy ) 3e 2t e 2t ( D 2 y Dy ) +6e t e t Dy 6y = e 4t lne t = te 4t 3 2 2 4t ( D y 3D y + 2 Dy ) 3( D y Dy ) + 6 Dy 6 y = te , y=y H +y P homojen zm
3

(D

6 D 2 + 11D 6 ) y = 0 k 3 6k 2 + 11k 6 = 0 ( k 1)( k 2 )( k 3) = 0 k1 = 1, k2 = 2, k3 = 3

yH = C1et + C2 e 2t + C3e3t zel zm f (t ) = te 4t ve trevlerine benzetilerek bulunabilir: f (t ) = te 4t f (t ) = e 4t + 4te 4t , f (t ) = 8e 4t + 16te 4t y P = ( A + Bt ) e4t yP = ( A + Bt )e 4t , yP = ( B + 4 A + 4 Bt )e 4t , yP = (8 B + 16 A + 16 Bt )e 4t ve yP = (48 B + 64 A + 64 Bt )e 4t non-homojen diferansiyel denkleme tanarak (48B + 64 A + 64 Bt )e 4t 6 (8B + 16 A + 16 Bt )e 4t + 11 ( B + 4 A + 4 Bt )e 4t 6 ( A + Bt )e 4t = te 4t , 48 B + 64 A + 64 Bt 48 B 96 A 96 Bt + 11B + 44 A + 44 Bt 6 A 6 Bt = t , 48 B + 64 A + 64 Bt 48 B 96 A 96 Bt + 11B + 44 A + 44 Bt 6 A 6 Bt = t ,

11B+6A 6Bt=t, 6B=1, 11B+6A=0 1 11 taraf tarafa eleme yaplark B = ve A = bulunacaktr. 6 6 1 1 yP = (11 t )e 4t ise genel zm y = C1et + C2 e 2t + C3e3t + (11 t )e 4t 6 6
ters dnm yaplarak t= lnx yazlrsa orijinal zm bulunmu olur.
107

1 1 y = C1eln x + C2 e 2ln x + C3e3ln x + (11 ln x)e 4ln x , y = C1 x + C2 x 2 + C3 x 3 + (11 ln x) x 4 6 6

Problem 4: 4x 2 y+12xy+3y= 0 denklemini y(1)=0, y(1)=1.5 ve y(1)= 1.75 artlaryla birlikte znz. zm: Denklem normalde euler formunu salamyor. Bununla birlikte denklem taraf tarafa x ile aplrsa uygun form elde edilebilir. 2. bir zm olarak denklemin merbesi drlebilir. x ( 4x 2 y+12xy+3y ) = 0 ise 4x 3 y+12x 2 y+3xy= 0 veya

y=Z, y=Z ve y=Z ise 4x 2 Z+12xZ+3Z= 0 lk hal tercih edilerek dx dt dy x =e t ise = et , = et , y ' = = e t Dy , dt dx dx y '' = e 2t ( D 2 y Dy ) y ''' = e 3t ( D 3 y 3D 2 y + 2 Dy ) bu deiimler denkleme tanarak;
4e3t e 3t ( D 3 y 3D 2 y + 2 Dy ) + 12e 2t e 2t ( D 2 y Dy ) +3e t e t Dy =0 3 2 2 4( D y 3D y + 2 Dy ) + 12( D y Dy ) + 3Dy = 0, y=y H 1 1 D ) y = 0 4k 3 k = 0 k ( 4k 2 1) = 0 k1 = 0, k2 = , k3 = 2 2 ln x ln x t t C y = C1e 2 + C2 e 2 + C3 y = C1e 2 + C2 e 2 + C3 , y = 1 + C 2 x + C3 x C x=1 ise y=0 0 = 1 + C 2 1 + C3 C1+C2+C3=0 (I) 1 1 C1 1 1 C1 1 x=1 ise y=1.5 y ' = + C2 + C2 , -C1+C2= 3 (II) 1.5 = 3/ 2 2x 2 2 2 x 3 C1 1 3 C1 1 x=1 ise y=-1.75 y ' ' = C 2 , 3C1-C2=-7 (III) C 2 3 / 2 1.75 = 5/ 2 4x 4x 4 4 I, II ve III nolu denklemler zlerek, C1=-2, C2=1 ve C3=1 bulunur.

( 4D

Genel zm, y =

2 + x +1 x

2.8.3 Kuvvet Serileri ile Diferansiyel Denklem zm

En genel halde denklem u formdadr: dny d n 1 y d n2 y d2y dy a0 ( x) n + a1 ( x) n 1 + a2 ( x) n 2 + ... + an 2 ( x) 2 + an 1 ( x) + an ( x) y = f ( x) dx dx dx dx dx f(x)0 ise homojen olmayan diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. an(x) katsaylar bamsz deikene bal polinom fonsiyonel yaplardr. Eer an(x) trigonometrik, expolansiyel veya logaritmik bir fonksiyon ise zm mmkn olmayabilir. Homojen
108

olmayan bir denklemin genel zm (y) homojen (yH) ve homojen olmayan zme (y) bal olarak u ekilde bulunur. y = yH + y Bu tr denklemlerde zel zmn bulunmas ok zor olabilmektedir. Sabit katsayl denklemlerde olduu gibi zel zm, ya homojen zme yada homojen olmayan ksm gsteren f(x) fonksiyonuna bal olarak bulunabilir. Genellikle, f(x) fonksiyonunun seri alm alnmadan zm retmek zordur. Homejen ksmlarnn zm ise kuvvet serileri vastasyla bulunabilir. Kuvvet serisi baml ve bamsz deikenler arasnda olup, x0=0 orijin noktas veya seri merkezi iin iin u ekildedir.

y = C n x n =C0 + C1 x + C2 x 2 + C3 x 3 + C 4 x 4 + C5 x 5 + .... + Cn x n
n =0

(1)

Bu zm tekniinde diferansiyel denklemin zmnn bir n. dereceden polinom olduu kabul edilir. Ama, nerilen zmn ana diferansiyel denklemi salamas prensibine bal olarak Cn katsaylarn belirlemektir. Bu amala serinin gerekli olan sayda trevi alnarak ana diferansiyel denkleme tanr. zm sonrasnda elde edilen yapda genellikle yine bir seridir. ok az olarak belirli fonksiyonlarn serileri elde edilebilir. Seri sonsuza kadar giden bir toplam temsil etmektedir. Bu nedenle pratik olmas bakmndan ilk be terimden sonraki ksmlar ihmal edilebilmelidir. Bunu yapabilmek iinde serinin yaknsak bir seri olmas gerekir. Eer seri raksak ise bulunacak zmn pratik ynden bir ehemniyeti yoktur. Mhendislikte genellikle hesaplamalar 2. mertebe diferansiyel denklemler zerinde uyguland iin burada da 2. mertebe iin gerekli teknikler verilecektir. 2. mertebe bir denklem ise u ekilde genelletirilebilir. y+p1 (x)y+p 2 (x)y=f(x) (2)

p1(x) ve p2(x) fonksiyonlar btn x deerleri iin tanml olmas halinde (1) denklem ile tanmlanan seri formu ile zm retilebilir. (1) formu ile meydana getirilen zm teknii adi noktalar civarnda zm olarak isimlendirilir. Eer belirli x deerleri iin tanmszlk mevcut ise serinin aadaki formu kullanlmaldr.

y = Cn x n + r
n=0

(3)

zm sahasnn merkezi veya beklenen seri zm merkezi sfrdan farkl ise yukardaki seriler x0 civarnda dnlmelidir. Bu durumda yeni formlar u ekilde olur:

y = Cn ( x x0 ) n ve y = Cn ( x x0 ) n+r
n =0 n =0

(4)

Burada r bir reel veya imajiner saydr. Bu tr zmede aykr noktalar civarnda zm denir. Aykr noktalar civarnda zmde 2. mertebe bir denklem iin iki tane r kk bulunmaldr. Bu r kklerinin durumuna gre homojen zmler u ekilde olacaktr.

109

I - r1 r2 ise II- r1=r2 =r ise,

y = Cn x n + r1 +
n =0

C x
n =0 n

n + r2

y1 = Cn x
n =0

n+r

ve

y 2 = C n x n + r + y1 ln( x ) , y = y1 + y2
n=0

Bunlara ilave olarak bulunacak kk deerlerinin farknn (r1-r2) tamsay olduu durumlarda (I) ile nerilecek zm snr ve balang ve snr artlarn salamayabilir. Bu durumlarda (II) ile verilen durum kullanlabilir.
Problem 1: y+xy+(x 2 +2)y=0 diferansiyel denklemini x=0 civarnda znz. zm : p1(x) = x ve p2(x) = x2 + 2 btn x noktalar iin tanmldr. Bu durumda adi noktalar civarnda zm aranmaldr.

y = Cn xn
n= 0

y ' = nCn x n 1
n=0

ve

y ' ' = n ( n 1)Cn x n 2

n=0

serinin kendisi ve trevleri diferansiyel denkleme tanr. ( x 2 + 2 ) C n x n + x nC n x n 1 + n ( n 1) C n x n 2 = 0

n= 0 n= 0 n= 0

Son ifedede diferansiyel yap kaybolmutur ancak net bir zm fonksiyonu mevcut deildir. 2. mertebe bir diferansiyel ifade iin iki tane integral sabiti olmas yeterlidir. Bu nedenle son ifadedeki sonsuz tane C sabiti says ikiye indirgenmelidir. 2 C n x n + C n x n + 2 + nC n x n + n( n 1)C n x n 2 = 0

( n + 2) C x + C x
n n=0 n n=0 n

n=0

n=0

n=0

n=0

n+2

+ n( n 1)C n x n 2 = 0
n=0

(I)

(II)

(III)

C lerin yokedilmesi veya birbirlerine gre deiimlerinin ne olduunu anlamak iin ve netice olarak saysnn diferansiyel denklem mertebesine indirgenmesi iin sol tarafn sfr olmas gerekir. Bu form ile ayr seri sfra eitlenmelidir. Fakat bu durumda I.serinin sfr olmasn salayan Cn deerleri II. ve III.serilerin sfr olmasn salamayacaktr. Ayn ekilde II.serinin sfr olmasn salayan Cn deerleri dierlerini sfrlamayacaktr. Bu durumda ise nerilen zmn diferansiyel denklemi salamas prensibi bulunamayacaktr. Eer son ifadede seri bir seri haline getirilebilirse zm meydana getirilebilir. Veya serinin almlar yazlarak ayn xn katsays altnda toplanr. xn0 olaca iin xn nin katsaylar zmn tamamlanmas bakmndan sfrlanr. Bylece C ler arasnda bir korelasyon oluturulabilir. lk terimler iin seri alrsa; 2Co + 3C1x + 4 C2 x2 + 5 C3x3 + 6C4x4 + 7C5 x5 + 8 C6x6 + 9 C7 x7 + ...... + Co x2 + C1x3 + C2 x4 + C3x5 + C4x6 + C5 x7 + C6x8 + C7 x 9 + ..... + 0 + 0+ 2 C2 + 6 C3x1 + 12C4x2 + 20C5 x3 + 30C6x4 + 42C7 x5 + ... = 0 elde edilir. Denklemin sa taraf sfrdr. Sol tarafn sfr olmas, yani nerilen seri yapnn diferansiyel denklemi salamas iin,
110

sabitler toplam sfr olmaldr x katsays sfr olmaldr x2 katsays sfr olmaldr x3 katsays sfr olmaldr x4 katsays sfr olmaldr x5 katsays sfr olmaldr

: 2Co : 3C1 : 4 C2 : 5 C3 : 6 C4 : 7 C5

+ + + + + +

2 C2 = 0 6 C3 = 0 C0 + 12C4 = 0 C1 + 20C5 = 0 C2 + 30C6 = 0 C3 + 42C7 = 0

ise ise ise ise ise ise

C2 C3 C4 C5 C6 C7

= -C0 = -C1 /2 = C0 /4 = 3 C1 /40 = -C0 /60 = - C1 /1680

bu ekide ilem istenildii kadar yaplr. Ama c ler arasndaki korelasyonu belirlemektir. Yukars analiz edilecek olursa btn c deerleri c1 ce c0 bal olarak bulunduundan sonuta sadece iki tane sabit kalacaktr. Bu sabitler integral sabiti olup snr ve balang artlaryla bulunabilir. Sonuta zm u ekildedir:

y = C n x n = Co + C1x + C2 x2 + C3x3 + C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ......

n= 0

y = C0 ( 1- x2 + x4/4 - x6 /60 +....) + C1 (x -x3/2 + 3 x5/40 - x7/1680 + .....) Sonuca dikkat edilirse serinin ilk terimleri ele alnmtr. Dolaysyla daha sonraki terimler mutlaka mhendislik asndan ihmal edilir byklkte olmaldr. zm serisi yaknsak bir seri olmaldr. Yukardaki zm ekli basit fakat, daha fazla terim iin almn zaruri olmas halinde uygun olmayan bir tekniktir. Ayn problem aadaki yolla daha matematiksel ve genel bir form ile zm verebilir.

( n + 2) C x + C x
n n=0 n n=0 n

n+2

+ n( n 1)C n x n 2 = 0
n=0

(I)

(II)

(III)

seri bir iareti altnda toplanmaldr. Bunun yaplabilmesi iin serinin balang deerleri ve x deikeninin stleri ayn olmaldr. zmn son halinde, balang deerleri ayn olmasna ramen x sleri eit deildir. Bu eitlik u ekilde salanr: Serinin birisi referans eilerek dierleri buna benzetilir. I.seri referans seilirse,

( n + 2) C n x n
n=0

Cn xn +2
n=0

n( n 1)C x
n=0 n

n2

n+2 = m n=m-2

n-2=k n=k+2 xk = 0

ise

( n + 2) C n x n + C m 2 x m +
n=0 m= 2

k = 2

( k + 2)( k + 1)C

k +2

Son ifadede n, m ve k fonksiyon olarak sadece birer gsterim semboludurlar. Yani bir isimlendirme olup m ve k nn tekrar n eklinde isimlendirilmesi bir hata olmaz. nemli olan tad saysal deerlerdir. m ve k n ye dntrlrse,

( n + 2) C x
n=0 n

+ Cn 2 x +
n n=2

n = 2

( n + 2)( n + 1)C
(III)

n+2

xn = 0

(I)

(II)

Yeni halde x deikenin stleri eitlenmitir. Fakat, yeni halde serinin balang deerleri farkl hale gelmitir. Balang deerlerinin ayn olmas iin seri, en yksek balang deerine kadar alr. En yksek deer 2 olduuna gre I ve III 2 ye kadar alrsa aadaki form bulunur:
111

2Co+3C1x+0 + 0 + 2C2 + 6C3x + ( n + 2)C n x n + C n 2 x n + ( n + 2)( n + 1)C n + 2 x n = 0

n=2 n=2 n=2

(2Co+ 2C2) + (6C3+3C1)x + ( n + 2) C n x n + C n 2 x n + ( n + 2)( n + 1)C n + 2 x n = 0

n=2 n=2 n=2

Diferansiyel denklemin salanmas iin, sabitler toplam sfr olmaldr: 2Co + 2 C2 = 0 x katsays sfr olmaldr : 3C1 + 6 C3 = 0

ise ise

C2 = -C0 C3 = - C1 /2

Geriye kalan seriler x sleri ve seri balang noktalar ayn olduu iin bir iareti altnda toplanabilir:

[C
n=2

n-2

+ ( n + 2)( n + 1)C n + 2 + ( n + 2)C n x n = 0

Diferansiyel denklemi zmn salamas iin x0 olaca iin keli parantez ierisindeki ifade sfr olmaldr. Bu ifade n 2 iin geerlidir. Bu ifadeden en yksek indisli C ekilirse aadaki yap elde edilir,

[C
n=2

n -2

+ (n + 2)(n + 1)C n+ 2 + (n + 2)C n ] = 0 ise

C n+2 =

( n + 2)C n + C n-2 ( n + 2)( n + 1)

( n2 )

Bu aamadan sonra n nin deiik deerleri iin C deerleri arasnda korelasyon bulunur. n=2 ise n=3 ise n=4 ise n=5 ise 4C2 + C 0 4C0 + C 0 3C0 C0 = = = 12 12 12 4 5C + C1 5(C1 / 2) + C1 5C1 + 2C1 3C1 = = = C5 = 5 20 20 40 40 6C5 + C 3 6(C0 / 4) C 0 6C0 4C0 C C6 = = 0 = = 30 30 120 60 7C5 + C 3 7(3C1 / 40) C1 / 2 21C1 20C1 C C7 = = = = 1 42 42 1680 1680

C4 =

Problem 2: y+(x 1)y=e x diferansiyel denklemini x=0 civarnda znz. zm : Verilen denklem homojen olmayan diferansiyel denklemdir. Bu nedenle sadece homejen ksm dnlerek zm aranmamaldr. Homojen olmayan zm ise ya sabitlerin deiimi metodu ile yada sa taraftaki fonksiyonda yaknsak olmak artyla seriye alp ileme dahil edilebilir. Bu nedenle sa taraftaki ex fonksiyonu seriye almaldr. p1(x) = 0 ve p2(x)=x-1 btn x noktalar iin tanmldr. Bu durumda adi noktalar civarnda zm aranmaldr.

y = Cn x
n= 0

y ' = nC n x
n=0

n 1

ve

y ' ' = n ( n 1)C n x n 2

n=0

serinin kendisi ve trevleri diferansiyel denkleme tanr. Daha nceki blmlerde ex in x=0 civarnda seri alm bulunmutu,

ex = 1 + x +

1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 x + x + x + x + x .... = x n 2! 3! 4! 5! 6! n =0 n!

112

( x 1) C n x n + n(n 1)C n x n 2 = 1 + x +
n =0 n =0

1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 x + x + x + x + x ... 2! 3! 4! 5! 6!

Son ifedede diferansiyel yap kaybolmutur, ancak net bir zm fonksiyonu mevcut deildir. 2. mertebe bir diferansiyel ifade iin iki tane integral sabiti olmas yeterlidir. Bu nedenle son ifadedeki sonsuz tane C sabiti ikiye indirgenmelidir.

Cn x n+1 Cn x n + n(n 1)Cn x n2 = 1 + x +

n =0 n =0 n =0

1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 x + x + x + x + x ... 2! 3! 4! 5! 6!

C lerin yokedilmesi veya birbirlerine gre deiimlerinin ne olduunu anlamak iin ilk 4 veye 5 tane n deeri iin seri alm yaplr. Daha sonra zmn diferansiyel denklemi salams prensibi gerei katsaylar taraf tarafa eitlenir. C1x - C2 x2 - C3x3 - C4x4 - C5 x5 - C6x6 - C7 x7 + ... + Co x + C1x2 + C2 x3 + C3x4 + C4x5 + C5 x6 + C6x7 + C7 x 8 + ... + 0 + 0+2C2 + 6C3x + 12C4x2 + 20C5 x3 + 30C6x4 + 42C7 x5 + 56C8x6... = -Co =1 + x +

1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 x + x + x + x + x ... 2! 3! 4! 5! 6!

sabitler iki taraf iin eit olmaldr: -Co+2C2=1 ise C2= (C0+1)/2 x katsays iki taraf iin eit olmaldr : -C1+C0 + 6C3 = 1 ise C3=(1-C0 +C1) /6 1 1 x2 katsays iki taraf iin eit olmaldr : -C2+C1+12C4 = ise C4=( -C1+C2 )/12 2! 2! 1 1 C4=( -C1+(C0+1)/2 )/12=( -C1+C0/2+1/2 )/12=(2-2C1+C0)/24 2! 2! 1 1 x3 katsays iki taraf iin eit olmaldr : -C3+C2+20C5= ise C5 =( +C3-C2 )/20 3! 3! 1 C5 =( +(1-C0 +C1) /6-(C0+1)/2 )/20=(1+(1-C0 +C1)-3(C0+1) )/120=(C1-4C0-1)/120 3! 1 1 x4 katsays iki taraf iin eit olmaldr : -C4+C3+30C6= ise C6=( +C4 C3) /30 4! 4! 1 C6=( +(2-2C1+C0)/24(1-C0+C1)/6) /30=(1+(2-2C1+C0)4(1-C0+C1) ) /720=(-6C1+5C0-1)/720 4! 1 1 x5 katsays iki taraf iin eit olmaldr : -C5+C4+42C7 = ise C7=( +C5-C4) /42 5! 5! 1 C7=( +(C1-4C0-1) )/120-(2-2C1+C0)/24) /42=(1+(C1-4C0-1)-5(2-2C1+C0)) /5040= 5! =(-10+11C1-9C0-) /5040 bu ekilde ilem istenildii kadar yaplr. Ama C ler arasndaki korelasyonu belirlemektir. Yukars analiz edilecek olursa btn C deerleri C1 ce C0 bal olarak bulunduundan sonuta sadece iki tane sabit kalacaktr. Bu sabitler integral sabiti olup snr ve balang artlaryla bulunabilir. Sonuta yukarda bulunan C deerleri seriye tanarak zm u ekilde bulunur:

y = C n x n = Co + C1x + C2 x2 + C3x3 + C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ......

y=Co+C1x+(C0+1)x2/2+(1-C0+C1)x3/6+(2-2C1+C0)x4/24+(C1-4C0-1)x5/120+
113
n= 0

+(-6C1+5C0-1)x6/720+(-10+11C1-9C0-) x7 /5040+ ...... y=C0(1+x2/2-x3/6+x4/24-4x5/120+5x6/720-9x7/5040+...)+C1(x+x3/6-2x4/24+x5/1206x6/720+11x7/5040+.....)+x2/2+x3/6+2x4/24-x5/120-x6/720-11x7 /5040+ ...... Sonuca dikkat edilirse serinin ilk terimleri ele alnmtr. Dolaysyla daha sonraki terimler mutlaka mhendislik asndan ihmal edilir byklkte olmaldr. zm serisi yaknsak bir seri olmaldr. Yukardaki zm ekli basit fakat, daha fazla terim iin almn zaruri olmas halinde uygun olmayan bir tekniktir. Ayn problem aadaki yolla daha matematiksel ve genel bir form ile zm verebilir.

C
n =0

n +1

C n x + n(n 1)C n x
n n =0 n =0

n2

=e =
x

n! x
n =0

(I) (II) (III) seri bir iareti altnda toplanmaldr. Bunun yaplabilmesi iin serinin balang deerleri ve x deikeninin stleri ayn olmaldr. zmn son halinde, balang deerleri ayn olmasna ramen x sleri eit deildir. Bu eitlik u ekilde salanr: Serinin birisi referans eilerek dierleri buna benzetilir. I.seri referans seilirse,

C
n =0

n +1

C n x + n(n 1)C n x
n n =0 n =0

n2

n! x
n =0

n+1 = m n=m-1

n-2=k n=k+2

ise

m 1=0

Cm1 x m1+1 Cn x n +
n =0

k +1= 0

(k + 2)(k + 1)Ck +2 x k +22 =

n! x
n =0

Son ifadede n, m ve k fonksiyon olarak sadece birer gsterim semboludurlar. Yani bir isimlendirme olup m ve k nn tekrar n eklinde isimlendirilmesi bir hata olmaz. nemli olan tad saysal deerlerdir. m ve k n ye dntrlrse,

C
n =1

n 1

x C n x + (n + 2)(n + 1)C n+ 2 x =
n n n n =0 n = 1

n! x
n =0

(I)

(II)

(III)

Yeni halde x deikenin stleri eitliin her iki taraf iinde eitlenmitir. Fakat, yeni halde serinin balang deerleri farkl hale gelmitir. Balang deerlerinin ayn olmas iin seri, en yksek balang deerine kadar alr. En yksek seri balang deeri deer 1 olduuna gre I, II ve III nolu seriler 1 e kadar alrsa aadaki form bulunur:
Cn1 x n (C0 + Cn x n ) + 0 + 0 + 2C 2 + (n + 2)(n + 1)C n+ 2 x n = 1 + n =1 n =1 n =1

n! x
n =1

Diferansiyel denklemin salanmas iin, sabitler toplam sfr olmaldr: -Co + 2C2 = 1

ise C2= (C0+1)/2

Geriye kalan seriler x sleri ve seri balang noktalar ayn olduu iin bir iareti altnda toplanabilir: n [C n-1 + (n + 2)(n + 1)Cn+2 Cn ]x n = x n =1 n! n =1
114

Diferansiyel denklemi zmn salamas iin x0 olaca iin keli parantez ierisindeki ifade sfr olmaldr. Bu ifade n 2 iin geerlidir. Bu ifadeden en yksek indisli C ekilirse aadaki yap elde edilir, 1 + Cn C n -1 1 [C n-1 + (n + 2)(n + 1)Cn+2 Cn ] = ise Cn+ 2 = n! ( n1 ) (n + 2)(n + 1) n =1 n =1 n! Bu aamadan sonra n nin deiik deerleri iin C deerleri arasnda korelasyon bulunur. 1 + C1 C 0 6 1 1 + (C0 + 1) / 2 C1 + C2 C1 2 + C0 2C1 2 2 = = n=2 ise C4 = 12 12 24 1 (1 + C1 C0 ) (C 0 + 1) 1 + + C3 C 2 C 4C0 1 6 2 n=3 ise C5 = 3! =6 = 1 20 20 120 (2 + C0 2C1 ) (1 + C1 C0 ) 1 1 + + C4 C 3 5C 6C1 1 24 24 6 4! = = 0 n=4 ise C6 = 30 30 720 2 Problem 3: 4x y+12xy+3y= 0 denklemini y(1)=0, y(1)=1.5 ve y(1)= 1.75 artlaryla birlikte znz. Not: Bu rnek daha nce euler-cauchy denklemi olarak problem-4 de zld. n=1 ise

C3 =

zm : Verilen denklemin mertebesi drlebilir.

Z=y, Z=y ve Z=y ise

4x2 Z+12xZ +3Z= 0

Bulunan son denklem 4x2 ye blnerek p1(x)=3/x ve p2(x)=3/(4x2) olarak dzenlenirse bu fonksiyonlarn x=0 noktasnda sonsuza gittii grlecektir. Bu durumda aykr noktalar civarnda zm aranmaldr.

Z = Cn x
n =0

n+ r

, Z'=

(n + r )C x
n =0 n

n + r 1

ve

Z ' ' = (n + r )(n + r 1)Cn x n+r 2

n =0

serinin kendisi ve trevleri diferansiyel denkleme tanr. 3 C n x n+ r + 12 x (n + r )C n x n+ r 1 + 4 x 2 (n + r )(n + r 1)C n x n+ r 2 = 0

n =0 n =0 n =0

Son ifedede diferansiyel yap kaybolmutur ancak net bir zm fonksiyonu mevcut deildir. 2. mertebe bir diferansiyel ifade iin iki tane integral sabiti olmas yeterlidir. Bu nedenle son ifadedeki sonsuz tane C sabiti ikiye indirgenmelidir. Bu amala tm ifade bir toplam ierisine alnmaldr. 3 C n x n+ r + 12 (n + r )C n x n + r + 4 (n + r )(n + r 1)C n x n+ r = 0
n =0 n =0 n =0

115

 [4(n + r )(n + r 1) + 12(n + r ) + 3]C x

n =0 n

n+r

=0

lk terimler iin yukardaki ifade alrsa; [4r(r-1)+12r+3]C0xr+[4(1+r)r+12(r+1)+3]C1xr+1+[4(r+2)(r+1)+12(r+2)+3]C2x2+r+ +[4(r+3)(r+2)+12(r+4)+3]C3x3+r+[4(r+4)(r+3)+12(r+5)+3]C4x4+r+ ... =0 zm iin x in katsaylar, denklemin sa taraf sfr olduu iin, sfr olmaldr. xr nin katsays sfr olmaldr: [4r(r -1)+12r+3]Co=0 olmaldr. Burada parentez ierisi yada C0 sfra eitlenir. zm iin C00 olmaldr. Aksi halde buna bal olarak bulunacak tm C deerleride sfr olabilir. Bu ise zmszlk demektir. Bu durumda parentez ierisindeki ifade sfr olmaldr. 4r(r -1)+12r+3 = 0, 4r2 +8r+3=0

Bu ifade ise 2. derece bir polinomdur ve sfr yapan iki tane r deeri vardr. Bunlar r1=-3/2 ve r2=-1/2 dir. Bu iki kk reel say olup Z= c1 Z1 + c2 Z2 formunda olmaldr. y1 r1 kk iin y2 ise r2 kk iin bulunan zmlerdir.
r = -3/2 iin zm : Z1 ( x) =

C x
n =0 n

3 2

=x

3 2

C x
n =0 n

yukarda seriye alm son ifadede r yerine -3/2 yazlrak aadaki ifade bulunur: 0.C0xr+[4(1-3/2)r+12(-3/2+1)+3]C1xr+1+[4(-3/2+2)(-3/2+1)+12(-3/2+2)+3]C2x2+r+ +[4(-3/2+3)(-3/2+2)+12(-3/2+4)+3]C3x3+r+[4(-3/2+4)(-3/2+3)+12(-3/2+5)+3]C4x4+r+ ... =0 lk terim sfrdr. Dier terimlerde sfrlanarak zm tamamlanr. Dier terimlerde parantez ierisindeki terimlerin sfr olmas mmkn deildir. Bu nedenle zmn salanmas iin C1=C2=C3=C4=...Cn=0 olmaldr.

Z1 ( x) = Cn x n3 / 2 =[Co+ C1x + C2 x2 + C3x3 +C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ... ]x-3/2

n =0

Z1 ( x) =C0x-3/2
r = -1/2 iin zm :

Z 2 ( x) = Cn x n1/ 2
n =0

yukarda seriye alm son ifadede r=-1 yazlrak aadaki ifade bulunur: 0.C0xr+[4(1-1/2)r+12(-1/2+1)+3]C1xr+1+[4(-1/2+2)(-1/2+1)+12(-1/2+2)+3]C2x2+r+ +[4(-1/2+3)(-1/2+2)+12(-1/2+4)+3]C3x3+r+[4(-1/2+4)(-1/2+3)+12(-1/2+5)+3]C4x4+r+ ... =0 lk terim sfrdr. Yukarda olduu gibi parantez ierileri sfr olamaz. Dolaysyla zmn salanmas iin C1=C2=C3=C4=...Cn=0 olmaldr.

Z 2 ( x) = Cn x n1 =[Co+ C1x + C2 x2 + C3x3 +C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ... ]x-1/2

n =0

Z 2 ( x) =C0x-1/2
116

Her iki zmdede tm Cler C0 sabitine bal kmtr. ki zmdeki C0 larn karmamas iin ikincisindeki C*0 olarak deitirilirse genel zm u ekilde yazlr:
* * Z = C0 x-3/2 + C*0 x-1/2 =y ise dy = (C0 x 3 / 2 + C0 x 1 / 2 )dx y = 2C0 x 1 / 2 + C0 x1 / 2 + C3

-2C0=C1 ve C0*=C2 eklinde sabitler deitirilirse, y =

Problem 4:

C1 + C 2 x + C3 x 2x 2 y xy+ (x 5)y = 0 diferansiyel denklemini znz.

zm : Tm denklem taraf tarafa 2x2 ile blnerek, p1(x)=1/(2x) ve p2(x)=(x - 5)/(2x2) olarak dzenlenirse bu fonksiyonlarn x=0 noktasnda sonsuza gittii grlecektir. Bu durumda aykr noktalar civarnda zm aranmaldr.

y = Cn x
n=0

n+ r

, y' =

(n + r )C
n=0

n + r 1

ve

y'' = ( n + r)( n + r 1)C n x n + r 2

n=0

serinin kendisi ve trevleri diferansiyel denkleme tanr. ( x 5) C n x n + r x ( n + r )C n x n + r 1 + 2 x 2 ( n + r )( n + r 1)C n x n + r 2 = 0

n=0 n=0 n=0

Son ifedede diferansiyel yap kaybolmutur ancak net bir zm fonksiyonu mevcut deildir. 2. mertebe bir diferansiyel ifade iin iki tane integral sabiti olmas yeterlidir. Bu nedenle son ifadedeki sonsuz tane C sabiti ikiye indirgenmelidir.

[2( n + r )( n + r 1) ( n + r ) 5]C [(n + r )(2n + 2r 3) 5]C

n =0

n=0

n+ r

+ C n x n + r +1 = 0
n=0

x n+ r + C n x n+ r +1 = 0
n =0

lk terimler iin yukardaki ifade alrsa; [r(2r-3)-5]C0xr+[(1+r)(2r-1)-5]C1xr+1+[(r+2)(2r+1)-5]C2x2+r+[(r+3)(2r+3)-5]C3x3+r+ [(r+4)(2r+5)-5]C4x4+r+[(r+5)(2r+7)-5]C5x5+r+ ...+Coxr+1+C1xr+2+C2xr+3+C3xr+4+C4xr+5+C5xr+6+...= 0 zm iin x in katsaylar, denklemin sa taraf sfr olduu iin, sfr olmaldr. xr nin katsays sfr olmaldr: [r(2r -3)-5]Co=0 olmaldr. Burada parentez ierisi yada C0 sfra eitlenir. zm iin C00 olmaldr. Aksi halde buna bal olarak bulunacak tm C deerleride sfr olabilir. Bu ise zmszlk demektir. Bu durumda parentez ierisindeki ifade sfr olmaldr. 2r(r -1)-r-5 = 0, 2r2-3r-5=0

Bu ifade ise 2. derece bir polinomdur ve sfr yapan iki tane r deeri vardr. Bunlar r1=2.5 ve r2=-1 dir. Bu iki kk reel say olup y= c1 y1 + c2 y2 formunda olmaldr. y1 r1 kk iin y2 ise r2 kk iin bulunan zmlerdir.
r = 2.5 iin zm : y1 ( x) =

C x
n =0 n

n + 2.5

117

yukarda seriye alm son ifadede r yerine 2.5 yazlrak aadaki ifade bulunur: 0-9C1x2.5+1+22C2x2+2.5+39C3x3+2.5+60C4x4+2.5 +85C5x5+2.5... +Cox2.5+1+ C1x2.5+2 + C2 x2.5+3 + C3x2.5+4 + C4x2.5+5 + C5 x2.5+6 + C6xr2.5+7+ ...= 0 lk terim sfrdr. Dier terimlerde sfrlanarak zm tamamlanr. x2.5+1 in katsays sfr olmaldr -9C1+C0=0 ise C1=C0/9 x2.5+2 in katsays sfr olmaldr 22C2+C1=0 ise C2=-C1/22=-C0/198 x2.5+3 in katsays sfr olmaldr 39C3+C2=0 ise C3=-C2/39=C0/7722

y1 ( x) = Cn x n+2.5 =[Co+ C1x + C2 x2 + C3x3 +C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ... ]x2.5

n =0

y1 ( x) =[1+ x/9 -x2/198+ x3 /7722 + ... ]C0x2.5

r = -1 iin zm :

y2 ( x) = Cn x n1
n =0

yukarda seriye alm son ifadede r=-1 yazlrak aadaki ifade bulunur: 0.C0xr-5C1xr+1-6C2x2+r-7C3x3+r+4C4x4+r+20C5x5+r+ ...+Coxr+1+C1xr+2+C2xr+3+C3xr+4+C4xr+5+C5xr+6+...= 0 lk terim sfrdr. Dier terimlerde sfrlanarak zm tamamlanr. Xr+1 in katsays sfr olmaldr Xr+2 in katsays sfr olmaldr Xr+3 in katsays sfr olmaldr Xr+4 in katsays sfr olmaldr
n =0

-5C1+C0=0 -6C2+C1=0 -7C3+C2=0 4C4+C3=0

ise C1=C0/5 ise C2=C1/6=-C0/30 ise C3=C2/7=-C0/210 ise C4=-C3/4=C0/840

y2 ( x) = Cn x n1 =[Co+ C1x + C2 x2 + C3x3 +C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ... ]x-1

y2 ( x) =[1+ x/5 -x2/30- x3 /210 +x4/840 ... ]C0x-1
Her iki zmdede tm Cler C0 sabitine bal kmtr. ki zmdeki C0 larn karmamas iin ikincisindeki C*0 olarak deitirilirse genel zm u ekilde yazlr: y = C0 ( 1+x/9 - x2/198+ x3/7722.....)x2.5 + C*0 (1 + x/5 - x2 /30 + x3/210......) x-1
Problem 5:

x(x-1)y+(3x-1)y+ y = 0 diferansiyel denklemini x=0 civarnda znz.

zm : Tm denklem taraf tarafa x(x-1) ile blnerek, p1(x)=(3x-1)/[x(x-1)] ve p2(x)=1/[x(x-1)] olarak dzenlenirse bu fonksiyonlarn x=0 ve x=1 noktalarnda sonsuza gittii grlecektir. Bu durumda aykr noktalar civarnda zm aranmaldr.

y = C n x n+ r , y' = (n + r )C n x n+ r 1
n=0 n=0

ve

y'' = ( n + r)( n + r 1)C n x n + r 2

n=0

serinin kendisi ve trevleri diferansiyel denkleme tanr.

Cn x n+r + (3x 1) (n + r )Cn x n+r 1 + x( x 1) (n + r )(n + r 1)Cn x n+r 2 = 0 [1 + 3(n + r ) + (n + r )(n + r 1)]C x
n =0 n n =0 n =0 n =0 n+ r

+ [(n + r )(n + r 1) (n + r )]C n x n+ r 1 = 0

n =0

118

 [n

[n [n
n =0 n =0 n =0

n =0

+ r 2 + 2(nr + n + r ) + 1 C n x n+ r (n + r ) 2 C n x n+ r 1 = 0 + r 2 + 2(nr + n + r ) + 1 C n x n+ r

] ]

n =0

+ r 2 + 2(nr + n + r ) + 1 C n x n+ r (n + 1 + r ) 2 C n+1 x n+ r = 0
n = 1

m +1=0

(m + 1 + r )

C m+1 x m+1+ r 1 = 0

[(n

+ r 2 + 2nr + 2n + 2r + 1)C n (n + r + 1) 2 C n+1 x n+ r r 2 C0 x r 1 = 0

nerilen zmn diferansiyel denklemi salamas prensibine gre son denklemdeki iki ifadenin sfr olmas gerekir. 2. ifadede deiken olduu iin xr-10 ve daha sonraki C deerlerininde sfr olmasna neden olabilecei iin C00 olmak zorundadr. Bu durumda r2=0 olacaktr. r2=0 ise r1=r2=0 ise kkler eittir. Bu nedenle yukarda verilen (II) hal ile zm bulunacaktr. Yine zmn olabilmesi iin keli parantez ierisindeki sabit ifadeler grubu sfr olmaldr.

[(n

[(n
n =0

n =0

+ r 2 + 2nr + 2n + 2r + 1)Cn (n + r + 1) 2 Cn+1 = 0 , r=0 ise + 2n + 1)C n (n + 1) 2 C n+1 = 0 ise

[(n + 1)
n =0

Cn (n + 1) 2 Cn+1 = 0

Son ifadeden Cn+1=Cn bulunacaktr. Bylece 1. ve 2. zmler u ekilde olacaktr. Co=C1=C2=...=Cn=C ise

y1 ( x) = Cn x
n =0

n1

=C[1+ x + x + x +x + x + x + x + ... ] = C
2 3 4 5 6 7

x
n =0

n 1

y2 ( x) = ln x Cn x n1 =Clnx[1+ x + x2 + x3 +x4 + x5 + x6 + x7 + ... ] = C * ln x x n1

Daha nce verilen Taylor serisi yardmyla [1+ x + x2 + x3 +x4 + x5 + x6 + x7 + ... ]=1(1-x) olduu grlecektir. Bylece genel zm u ekilde olur: 1 y= (C + C * ln x) 1 x
rnek Problemler :
n =0 n =0

Aadaki rnek problemlerde 1. ve 2. denklemler BESSEL DFERANSYEL DENKLEM olarak bilinir. Silindirik koordinatlardaki ksmi diferansiyel denklemlerin zm aamasnda karmza kan adi diferansiyel denklemlerden bir tanesidir. P ve n bir sabit olup denklemin isimlendirilmesinde rol oynar. P=0 ise 0. tip bessel diferansiyel denklemi, P = 1 ise 1. tip bessel diferansiyel denklemi gibi diferansiyel denkler isimlendirilir. 2 nolu denklem ise LEGENDRE DFERANSYEL DENKLEM olarak ismlendirilir. Kresel koordinatlardaki ksmi difreansiyel denklem

zm aamasnda karmza kar. Is transferi, akkanlar mekanii gibi deiik proplemlerinin zmnde kullanld gibi bu diferansiyel denklemlerin zmnden retilen Bessel veya Legendre Fonksiyonlar deiik amalar iinde kullanlr. rnek olarak nmerik zmlerde iki nmerik nokta arasndaki deiimlerin fonksiyonel olarak tanmlanmasnda kullanlr.
1. x 2 y+xy+(x 2 P 2 )y = 0, P=sabit 2.
3.
2

(1 x ) y 2xy+n(n+1)y=0, n=sabit
x 2 y + xy + ( x 2 4) y = 0

119

4. 5. 6. 7. 8. 9.

x 2 y + xy + (2 x 2 v 2 ) y = 0 (x = z )
xy + y + 1 4 y = 0 ( x = z ) 1 x 2 y + xy + (4 x 4 ) y = 0 (x2=z) 4 y + (1 + 2n) y + xy = 0 ( y = x n u ) x 2 y 3xy + 4( x 4 3) y = 0
( y = x u, x = z )
2 2

23. y + 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48.

10.

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

x y + (1 2v) xy + v ( x + 1 v ) y = 0 v v ( y = x u, x = z ) 1 3 x 2 y + ( x + ) y = 0 4 4 ( y = u x, x = z ) x 2 y 4 xy + 4 y = 0 y(1)=4, y (1)=13 4 x 2 y + 4 xy y = 0 y(4)=2, y (4)= 0.25 x 2 y 5 xy + 8 y = 0 y(1)=5, y (1)=18 x 2 y xy + 2 y = 0 y(1)=1, y (1)= 1 10 x 2 y + 46 xy + 32.4 y = 0 y(1)=0, y (1)=2 x 2 y + xy 0.01y = 0 y(1)=1, y (1)=0.1 x 2 y + x(2 x) y 2 y = 0 x 2 y + 2 xy + ( x 6) y = 0 x 2 y xy + (2 x 8) y = 0 x 2 y + xy + ( x 2) y = 0 3 1 x 2 y + x( x 2 ) y + ( x ) y = 0 4 8 2 y + xy 2 y = 0 x
2 2 2v 2

5 9 y + (1 2 ) y = 0 4x 4x 2 2 x y 3xy + ( x 2) y = 0 x 2 y 4 xy + ( x 2 3) y = 0 x 2 y + ( x 2 3 x) y + ( x 4) y = 0 x 2 y + 4 xy 3 xy = 0 2 x 2 y 2 xy + (3 x + 2) y = 0 x 2 y + 4 xy + ( x 2 3x) y = 0 x 2 y 4 x 3 y + ( x 6) y = 0 x 2 y xy + (2 x 2 + 5 9) y = 0 x 2 y xy + ( x 2 + 8 9) y = 0 2 x 2 y + xy + (2 x 2 3) y = 0 2 x 2 y + xy + ( x 2 1) y = 0 x 2 y xy + ( x 2 3) y = 0 x 2 y + xy + ( x 1) y = 0 x 2 y + y + 2 y = 0 x 2 y xy + 3 4 y = 0 x 2 y + ( x 3 x) y 3 y = 0 x 2 y + x 2 y 2 y = 0 x 2 y + x( x 2) y + x 2 y = 0 x 2 y + 8 x 2 y + (2 x 7) y = 0 x 2 y + x( x 2 4) y + (2 x 3) y = 0 x 2 y + x 2 y 8 y = 0 x 2 y 2 xy + 8 xy = 0 x 2 y 4 xy + (3x 2) y = 0 x 2 y 8 x 2 y + ( x 2 + 4) y = 0 xy + 2 y + xy = 0

2.9 Laplace Dnmleriyle Diferansiyel Denklem zm

Matematikte eitli transformasyonlar ile zm zor veya mmkn olmayan yaplar veya deikenler yeni yaplar veya deikenlere dntrlr. Burada ama ilemlerin daha basit veya zlebilir olduu formlar elde etmektir. Bir nevi deiken dnm olarak da grlebilir. Bu tr dnmlerde genellikle baz transformasyon denklemleri kullanlr. Bu denklemler hem eski deikenleri hemde yeni deikenleri ierir. Gerekli ilemlerden sonra elde edilen yeni form zerinde arzu edilen ilemler yaplarak, elde edilen son netice ters transformasyonla orijinal hale dnlr. zellikle diferansiyel denklemlerin zlmesi bakmndan en ok kullanlan transformasyon trlerinden biride LAPLACE DNMLER dir. zellikle birim basamak fonksiyonu, delta fonksiyonu, step fonksiyonu gibi adi manada tretilemeyen sreksiz fonksiyonlarn laplace ortamndan srekli ve trevlenebilir bir karl vardr. Daha nce sabit katsayl homojen olmayan lineer
120

diferansiyel denklem olarak grlen denklemlerin zmnde skca kullanlan bu transformasyonun dnm denklemi u ekildedir: F(s)= f(x) e sx dx
0

veya

F(s)=lim f(x) e sx dx
n 0

Burada y=f(x) ve x eski, Y=F(s) ve s ise yeni baml ve bamsz deikenlerdir. Yani s ve F laplace deikenidir. Dikkat edilirse yukardaki ifade bir genelletirilmi integral olup snrlarnn biri sonsuza gitmektedir. Bu adan herhangi bir fonksiyonun laplace formuna dntrlmesi halinde bir belirsizlik olursa limit ile elde edilen zm tanml hale getirilebilir. Diferansiyel denklem zm iin diferansiyel ifadelerinde laplace karlklarnn bilinmesi gerekir. Bu ifade ise u ekildedir. dny = s n Y(s) C0 s n-1 C1 s n-2 ... Cn 2 s Cn-1 n dx Bu denlemdeki Cn deerleri bizim daha nce bildiimiz integral sabitleri olup, n ise diferansiyel ifadenin mertebesidir. Yukardaki dnm denklemleriyle bir diferansiyel denklem Y(s) = F(s) eklinde laplace formuna dntrlr. Bu yeni ifadede diferansiyel d operatr olmayacaktr. Dolaysyla diferansiyel denklem laplace formuna diferansiyeli alnm olarak geer. Yani bizim ortammzdaki diferansiyel ifadenin Laplace ortamnda trev veya diferansiyel boyutu yokolur. Elde edilen laplace formatndaki yeni ifade genellikle polinom fonsiyonlarn blm veya arpm formunda olurlar. Bu polinomik yap daha sonra basit kesirlerine ayrlarak ters laplace dnmleri uygulanr.
2.2.1.Fonksiyonlarn Laplace Formuna Dntrlmesi

Bilinen deikenlerin, fonsiyonlarn ve diferansiyel ifadelerin laplace ortamna nasl aktarldnn bilinmesi, elimizdeki fonksiyonlarn laplace karlklarnn elde edilmesi nemlidir. Bu noktada, aadaki fonksiyonlarn laplace karlklarn bulunmas incelenmelidir: 1) f(x)=eax F(s) =? F(s)= eax e sx dx = e(a s)x dx=
0 0

1 (a s)x e 0 a s

ise

s>a F(s)=

1 1 (e e0 ) = a s sa

s<a tanmszlk mevcuttur. Ancak bu durum snin orijin noktasnn adan daha byk alnmasyla halledilebilir.
2)

f(x)= A: sbt F(s)=? F(s)= Ae sx dx =

0

A sx e s

(0

A - 0 A (e e ) = s s

3) f(x) = x F(s)=?

F(s)= xe sx dx
0

1 x = U dx = dU , e sxdx = d = e sx s

121

1 1 1 x F(s)= e sx x e sx dx = e sx 2 e sx s s s s 0 1 1 F(s)= (e 0e0 ) 2 (e e 0 ) s s

1 1 F(s) = - () + 2 olduundan tanmszlk mevcuttur. Tanml hale getirmek iin tanmszla s s neden olan ksmn limiti alnr. Limit ilemlerinde hospital kural uygulanabilir. x x = lim ( e sx ) = lim ( sx ) = x s x s e 1 1 = 0 = lim 2 sx ) = x s e
4)

ise

F(s) =

1 s2

f(x) = Sinax F(s) = ? F(s)= e sx Sinaxdx

0

1 Sinax = U aCosaxdx = dU ve esxdx = d = e sx s

1 F(s)= e sx Sinax s

se

sx

aCosaxdx

1 Cosax = U aSinaxdx=du, esxdx = d = e sx s 1 a 1 1 F(s)= esxSinax + ( esx Cosax esx aSinaxdx ) s s s s

1 sx a sx a 2 sx = e Sinax 2 e Cosax 2 e Sinaxdx s s s F(s)= e Sinaxdx
sx

ise

1 sx a sx a2 F(s)= e Sinax 2 e Cosax 2 F(s) s s s

a2 1 a F(s)(1+ 2 )= e sx Sinax 2 e sx Cosax ise s s s 2 s a e sx a F(s)=( 2 )( Sinax ) ( 0 = s2 + a 2 2 s +a s s

5)

f(x)= 3+2x F(s)=? 3 2 F(s)= (3 + 2 x)e dx = 3e dx + 2 xe sx dx = + 2 s s 0 0 0

sx sx

6)

f(x)=xe4xF(s)=?

F ( s) = xe e dx = xe( 4 s ) x dx
4 x sx 0 0

Bu problem s>4 iin 3 nolu probleme benzetilebilir.

122

f(x)=x xe sx xe(4 s ) x f(x)=x F ( s ) = 1 1 f(x)=xe 4x F ( s ) = 2 s ( s 4) 2

f(x) fonksiyonu iki ayr bilinen fonksiyonlarn arpm eklinde ise aadaki denklem yardmyla laplace dnm daha rahat bulunur. dn n n L (x f (x )) = (1) n ( F ( s)) L f(x))=(1) ds
n n

7)

1 f(x)=xe4x x gz nne alnmaz ise e4xin laplacesi F(s)= dr. s4 d 1 1 ) = (1)1 f(x)=xe4x F(s)=( 1)1 ( ds s 4 ( s 4) 2 f(x)=xsinax F(s)=? L (Sinax ) = a a 2as 1 d ( 2 2 L ( xSinax ) = F ( s) = (1) 2 = 2 ds a + s ) (a + s 2 ) 2 a +s
2

8)

9)

f(x)=xexSin2x F(s)=?
f(x) = e x F(s) = 1 s+1
2

2 2 2 = 2 + (1 + s) 4 + (1 + s) 2 2 4(1 + s) d f ( x ) = xe x Sin2 x F ( s) = ( 1) n ( 2 ) = ds 4 + (1 + s) (4 + (1 + s) 2 ) 2 f ( x ) = e x Sin2 x F ( s) = d2y 10) f(x) = y ' ' = 2 F(s) = ? dx Ksmi integrasyon ile zm aranmaldr. Diferansiyellik integral ile giderilebildii iin dv=y dx tercih edilmelidir. F(s)= e sx y''dx ,
0

esx = u du = se sx dx ,
sx

dv = y' ' dx v = y' dv = y' dx v = y

F(s)= y'e sx +

se

y'dx , esx = u du = se sx dx , 0

sx sx sx y'e sx + yse sx + s 2 e sx ydx F(s)= y'e + s(ye + se ydx) = 0 0 0

F(s)= y'(0) y(0)s + s 2 e sx ydx = Y y '(0) s y (0) = Y + C1s + C2

0

y(0) ve y(0) n integral sabiti olarak dnlmesi mmkndr. Bununla birlikte x=0 daki snr ve balang artlarnn kullanlabilmesi asndan
123

integral sabiti dnmne gerek yoktur. Snr ve balang artlar x=0 da verilmemi ise integral sabitli yap tercih edilmelidir. Benzer ekilde belirli baz fonksiyonlarn laplace karlklar bulunarak bir takip eden sayfada tablo halinde verilmitir. Bu tablo deerleri kullanlarak dif. denklem zm gerekletirilecektir.
2.9.2 Laplace Dnmleri ve Diferansiyel Denklem zmleri Problem-1:

d2y + y = e 2 x diferansiyel denklemini znz.(Laplace dnm kullanarak) dx 2 L ( y ) = Y ( s) L(

d2y ) = s2Y ( s) sc0 c1 (Tablodan alnd) dx 2 1 L(e 2 x ) = s+2 1 + s 2 c0 + 2 sc0 + sc1 + 2c1 1 s 2Y ( s ) sc0 c1 + Y ( s ) = Y (s) = s+2 ( s + 2)( s 2 + 1) L( d2y ) + L( y ) = L(e 2 x ) 2 dx Bundan sonra eitliin sa taraf basit kesirlere ayrlmaldr. A Bs + C 1 + s2 c 0 + 2 sc 0 + sc1 + 2 c1 = + 2 olmaldr. s+ 2 s +1 ( s + 2)( s2 + 1)
( Bs + C )(s + 2 ) + A( s 2 + 1) 1 + s 2 c0 + 2sc0 + sc1 + 2c1 = ( s 2 + 1)( s + 2) ( s + 2)( s 2 + 1)

Bs 2 + 2 Bs + Cs + 2C + As 2 + A 1 + s 2 c 0 + 2sc 0 + sc1 + 2c1 = ( s 2 + 1)( s + 2) ( s + 2)( s 2 + 1) ( A + B) s 2 + (2 B + C ) s + 2C + A s 2 c0 + (2c 0 + c1 ) s + 2c1 + 1 = ( s 2 + 1)( s + 2) ( s + 2)( s 2 + 1) s'nin katsaylar her iki taraf iinde birbirine eit olmaldr. Bylece; A+B=c0 2B+C=2c0+c1 2C+A=2c1+1 1 A= , 5 B=c0 ise

2 2 = sbt , C=c1 + = sbt 10 5 1 1 Bs + C 1 1 s s Y (s) = + 2 = +B 2 +C 2 5 s + 2 s +1 5 s + 2 s +1 s +1

1 = e 2 x , s+ 2 s = Cosx, s +1
2

1 = Sinx s +1
2

B ve C integral sabitleri

1 y = e 2 x + BCosx + CSinx 5
124

Tablo: Laplace Dnm Formulleri y=f(x) A:sabit x xn-1 1 Y=F(s) A s 1 s2 (n-1)! , n=1,2,3, sn 1 s 1 s
3/ 2

y=f(x) Cosax Sinh(ax) Cosh(ax) xSinax xCosax ebxCosax

Y=F(s) s (s +a 2 )
2

a (s a 2 )
2

s (s a 2 )
2

x
2

2as (s +a 2 ) 2
2

(s 2 a 2 ) (s 2 +a 2 ) 2

xn1/2

(1*3*5*(2n1)*sn 1/2)/2n

(s-b) (s-b) 2 +a 2 a (s-b) 2 +a 2

a2 s( s 2 + a 2 )

eax xn-1eax 1 (e ax e bx ) a b 1 (ae ax bebx ) ab Sinax

1 sa

ebxSinax 1-cosax

( n 1)! n (s a)
1 , ab ( s a )( s b) s , ab ( s a)( s b) a (s +a 2 )
2

dn L (x f (x )) = (1) (F (s)) Ln f(x))=(-1)n ds n

n n

dny = s n Y(s) C0s n 1 C1s n 2 ... Cn 2s Cn 1 n dx dny n =s Y(s) y (0)s n 1 y(0)s n 2 ... y ( n 2) (0) s y ( n 1) (0) n dx

125

Problem-2:

d 3y d2y dy + 4 2 + 5 + 2 y = 10Cost diferansiyel denklemini znz.(Laplace dnm 3 dt dt dt kullanarak) dy d3y L( ) = sY c1 3 2 L( 3 ) = s Y s c1 sc2 c3 dt dt L(Y (t )) = Y ( s) d2y 2 s L( 2 ) = s Y sc1 c2 L(Cost ) = 2 dt s +1 10s s3Y s2 c1 sc2 c3 + 4( s2Y sc1 c2 ) + 5( sY c1 ) + 2Y = 2 s +1 10s ( s 3 + 4 s 2 + 5s + 2)Y s 2 c1 sc 2 c3 + 4( sc1 c 2 ) + 5(c1 ) = 2 s +1 10s ( s 3 + 4s 2 + 5s + 2)Y = 2 + s 2 c1 + sc 2 + c3 + 4sc1 + 4c 2 + 5c1 s +1 Buradan Y ekilirse; ( s 3 + 4s 2 + 5s + 2) = ( s + 2)( s + 1) 2 ise Y (s) = ( s 2 + 4 s + 5)c1 + ( s + 4)c 2 + c3 10 s + ( s 2 + 1)( s + 2)( s + 1) 2 ( s + 2)( s + 1) 2 ( s 2 + 4s + 5)c1 + ( s + 4)c 2 + c3 II = ( s + 2)( s + 1) 2

10s I= 2 , ( s + 1)( s + 2)( s + 1) 2

Iin zm (Basit Kesirlere Ayrlmas) As + B C D E 10s + + + 2 2 = 2 s + 1 s + 2 s + 1 ( s + 1) ( s + 1)( s + 2)( s + 1) 2 (As + B)(s3 + 4s2 + 5s + 2) + C(s2 + 1)(s + 1) 2 + D(s2 + 1)(s + 2)(s + 1) + E(s2 + 1)(s + 2) = 10s Denklemler alp katsaylar eitlenirse, s4 (A + C + D) = 0

s3 (4A + 2C + 3D + E + B) = 0 s2 (5A + 2C + 3D + E + 4B) = 0 s(2A + 2C + 3D + E + 5B) = 10 s6 (2B + C + 2D + 2E) = 0 Eitlikler zlrse, A= 3, B=1, C= 12, D=15, E= 5 bulunur. 3s + 1 12 15 5 Y1 (s) = 2 + + s + 1 s + 2 s + 1 (s + 1) 2

126

L1 (Y ( s)) = L1 (3

s 1 1 15 1 ) + L1 ( 2 ) + L1 (12 ) + L1 ( ) 5 L1 ( ) s+2 s+1 s +1 s +1 ( s + 1) 2

2

Y1 (t ) = 3Cost + S int 12 e 2 t + 15e t 5te t

II nolu eitlikte benzer ekilde zlrse,
Y2 (t) = c1e 2t + (c 2 + cc t)e t , o halde Y(t)=-3cost+sint+(c 1 12)e2t + (15 5t + (15 5t + c2 c3 t)e t Y(t) = 3cost + sint + c1e2t + (c2 + c3 t)e t bulunur.

Problem-3:

d4y k 4 y = 0 denklemini y(0)=y'(0)=y''(0)=0 ve y'''(0)=1 artlaryla 4 dx znz.(Laplace dnm kullanarak)

Snr artlar verildii iin diferansiyel formatn laplace karl alnrken trevli olan alnmaldr. Bylece snr ve balang artlar bu aamada uyguland iin daha sonraki ilem azalacaktr. d4y L(k 4 y ( x)) = k 4Y ( s ) L( 4 ) = s 4Y s 3 y (0) s 2 y ' (0) sy ' ' (0) y ' ' ' (0) = s 4Y 1 dx bu dnmler denkleme tanp Y ekilir ve basit kesirlerine ayrlrsa, 1 1 1 1 1 s 4Y 1 + k 4Y = 0 Y = 4 = 2 = 2 2 2 4 2 2 2 2 ( s k )( s + k ) 2k s k s k s + k2 1 k 1 k L1 (Y ) = 3 L1 2 L 2 2 2k s k 2 s + k
y ( x) =

2 [ Sinh(kx) sin kx] k3

d2y dy Problem-4: 3 + 2 y = 4 x diferansiyel denklemini y(0)=1 ve y(0)=1 artlaryla 2 dx dx znz.(Laplace dnm kullanarak)

Snr artlar verildii iin diferansiyel formatn laplace karl alnrken trevli halli olan alnmaldr. Bylece snr ve balang artlar bu aamada uyguland iin daha sonraki ilem azalacaktr. d2y dy L( 2 ) = s 2Y sy (0) y ' (0) = s 2Y s + 1 L( ) = sY y (0) = sY 1 dx dx 4 L( y ( x)) = Y ( s ), L( 4 x ) = 2 s bu dnmler denkleme tanp Y ekilir ve basit kesirlerine ayrlrsa, A B C D 4 4 + s 3 4s 2 4 + s 3 4s 2 2 = 2 = 2+ + + s Y s + 1 3sY + 3 + 2Y = 2 Y = 2 2 s s ( s 3s + 2) s ( s 2)( s 1) s s s 2 s 1 1 1 2 3 = 2 + s s 2 s 1 s
127

 2 3 1 1 1 L1 (Y ) = L1 ( 2 ) + L1 ( ) L1 L s s s 2 s 1

ise

y ( x) = 2 x + 3 e 2 x e x

Uygulama-1: m0 ktlesinin serbest haldeki yaylar sistemi zerine durumunda ktlenin yerdeiimini zamana bal olarak bulunuz.
mo 0 x k1 k2

braklmas

F = ma, (II.kanun)
Fx = max max = mg ( k1 + k2 ) x, ax =

x ynndeki hareket iin,

d 2x dx , V= diferansiyel denklem 2 dt dt

d 2x m0 2 = w ( k1 + k 2 ) x dt d2x m0 2 + ( k1 + k2 ) x = w dt
d2x ) = m0 ( s2 X ( s) c1s c2 ) dt 2 w L ( w) = s L(( k1 + k2 ) x ) = ( k1 + k2 ) X ( s) L(m0

ise

m0 ( s 2 X c1s c2 ) + ( k1 + k 2 ) X = w s(m0 s + k1 + k2 ) c m s + c2 m0 II = 1 20 m0 s + k1 + k2 I=
2

w s

X =

w c m s + c2 m0 + 1 20 s( m0 s + k1 + k 2 ) m0 s + k1 + k 2
2

(I)

( II )

Iin zm
w A Bs + C = + 2 s(m0 s + k1 + k2 ) s m0 s + k1 + k2
2

ise

A(m0s2+k1+k2)+(Bs+C)s=w bulunur.

B=

Am0+B=0

ve

A(k1+k2)=w

ise

m0 w k1 + k 2 w bulunur. A= k1 + k 2 C=0

128

XI =

w 1 w s k1 + k2 k1 + k2 s k1 + k2 s2 + m0 w 1 w s ) L1 ( ) k1 + k2 s k1 + k2 s2 + k1 + k2 m0

L1 ( X I ) = L1 (

X I (t ) =

1 w w s ) L1 ( ) L1 ( k1 + k2 k1 + k2 s k1 + k2 2 s + m0 1 w w s ) L1 ( ) L1 ( k1 + k2 k1 + k2 s k1 + k2 2 s + m0 k + k2 w w cos 1 k 1 + k 2 k1 + k 2 m0

X I (t ) =

X I (t ) =

IInin zm;

c1m0 s + c2 m0 = m0 s 2 + k1 + k 2

c1s + c2 k + k2 s2 + 1 m0

1 s + c2 k + k2 k + k2 s2 + 1 s2 + 1 m0 m0 1 s ) + c2 L1 ( ) L1 ( X II ) = c1 L1 ( k1 + k2 k1 + k2 2 2 s + s + m0 m0 X II = c1 X II ( t ) = c1 cos c2 ' = c2 k1 + k2 m0 k + k2 w k1 + k2 Genel zm bulunur. t+ t + c2 sin 1 m0 k1 + k2 m0 k1 + k2 k + k2 t + c2 ' sin 1 t m0 m0

X ( t ) = X I ( t ) + X II ( t ) X ( t ) = c1 cos

Balang artlar 1. t=0 X=0 2. t=0 V=0 dx k + k2 k + k2 k + k2 k + k2 = c1 1 t ) + c2 1 t) sin( 1 cos( 1 dt m0 m0 m0 m0

129

0 = c1 .0 + c2 .1 c2 = 0 w 0 = c1 .1 + k1 + k 2

x=

w k1 + k 2 t ) 1 cos( k1 + k 2 m0

w k1 + k2

0
m0 ( k1 + k 2 ) .

Uygulama-2:

w l
h0

Amartisr

Dzgn olmayan yol

Arabadaki amartisr sistemleri ekildeki gibi hidrolik ve yay elemanlarndan meydana meydana gelmektedir. Bir ukur veya tepecie arabann arpmas halinde araba gvdesinde meydana gelen zplamay zamana bal bulunuz. zm: Burada tekrar h0 derinliindeki bir ukura derse l mesafesi uzayacaktr. Akabinde h0 tekrar skacanan l mesafesi ilk halinden daha ksa hale gelecektir.Bu nedenle ani zmler retilmelidir. Dp klar y ynnde de hareket neden olacaktr. y ve x birlikte analiz edilmelidir. y ynndeki zplamalar, vizkoz eleman ve yay tarafndan emilerek zaman ierisinde yok edilecektir. Bu yok etme ileminin yumuak olmas amaotisr sistemini kalitesini ve aracn konforunu artracaktr. Hesaplamalarda olabilecek maksimum ukur ve tepe ele alnarak dizayn yaplabilir.

130

Sistem h0 kadar der. Tekrar yere deer. Daha sonra gvde harekete devam eder. Dolaysyla l klr. T kadar zaman sonra l
l

orjinal deerini bulur.

V= 2gh 0 = V0 Tekrar yere dediinde hz.
y

h0 y=0

= m. a ise

d2y dy + ky = w 2 +c dt dt d2y L(m 2 ) = (Y ( s) s2 c1s c2)m dt dy L(c ) = (Y ( s) s c1 )c dt L( ky ) = (Y ( s)) k w L ( w) = s Iin zm w A Bs + D = + 2 2 s(ms + cs + k ) s ms + cs + k

A(ms + cs + k ) + ( Bs + D) S = 0
2

w s w (ms + c )c1 + mc2 Y= + 2 s (ms + cs + k ) ms2 + cs + k w YI = 2 s (ms + cs + k ) (ms + c )c1 + mc2 YII = ms2 + cs + k mYs2 mc1s mc2 + cYs c1c + kY =
s 2 ( Am + B ) = 0 s( Ac + D) = 0 Ak = w w m. w w. c , B= , D= k k k 1 w 1 mw s m. c YI ( s) = 2 2 k s k ms + cs + k k ms + cs + k A=

IInin zm ayn ekilde yaplrsa ve I ile toplanrsa; 1 1 w 1 mw s m. c s Y ( s) = + c1m 2 + (mcc1 + mc2) 2 2 2 k s k ms + cs + k k ms + cs + k ms + cs + k ms + cs + k 1 w1 s Y ( s) = + c3 2 + c4 2 k s ms + cs + k ms + cs + k Bundan sonra zm, m,c,k n saysal deerlerine gre geliecektir. Ya expolansiyel yada trigonometrik formlar bulunacaktr. (daha nceki >0, =0, <0 da olduu gibi). Balang artlar t=0 y=l t=0 V=V0= 2gh 0
lmin y lmax
,.

131

BLM-3 AD DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLER 3.1 Diferansiyel Denklem Sistemleri

Daha nce belirtildii gibi baml deiken saysnn birden fazla olmas durumunda elde edilen yapya diferansiyel denklem sistemleri ismi verilir. Diferansiyel denklem sistemlerinde bamsz deiken bir veya daha fazla olabilir. Baml deikenlerin bal olduklar bamsz deikenler farkl olabilir. Baml deiken bir tane bamsz deikene bal ise adi diferansiyel yapnn meydana gelecei aikardr. Diferansiyel denklem sisteminin durumuna gre zm usul de deikenlik gsterir. Eer bir tane denklem varsa zm iin bir tane fazla snr veya balang artna ihtiya vardr. Bal deiken saysnca diferansiyel denklem mevut ise normal artlarda zm gerektirir. Y ve z baml deiken, x ve t bamsz deiken olmak zere bir tane denklem mevcut ise ve yap u ekilde dzenlenebiliyorsa bir tane fazla artla zm retilebilir. y=y(x) , z=z(t) f1(x,y,y,y,)=f2(t,z,z,z,) k=reel veya integer sabit olmak zere
1 2

f1(x,y,y,y,)=k f2(t,z,z,z,)=k

eklinde iki tane adi diferansiyel denklem elde edilir. Bu denklemler bilinen metotlarla zlerek z=z(t) ve y=y(x) eklinde bantlar bulunur. Bu bantlarda 1 ve 2 nolu denklemlerin mertebesine gre gerekli sayda sabitler olacaktr. Bu ilave olarak k sabiti de gelecektir. kda bilinmeyen sabit olup snr ve balang artlarndan bulunabilir. Bu nedenle klasik saydan bir tane fazla arta ihtiya olabilir. Daha nce sabit katsayl lineer diferansiyel denklemlerin zm iin verilen Laplace Transformu ile sabit katsayl lineer diferansiyel denklem sistemide zlebilir.

132

Problem-1: y+3y+2=z-2z+1 denlemini znz. Z=z(t), y=y(x)

I.

y+3y+2=k

II.

z-2z+1=k

Iin zm: y+3y+2=k (Homojen olmayan sabit katsayl lineer denklem) m2+3m+2=0 m1=-1, m2=-2 y=A k:sabit olduu iin IInin zm: z-2z+1=k m2-2m+1=0 m1=m2=1 z=(c3+c4t)et + k zH=(c3+c4t)et z=B k B=k yH=c1e-x + c2e-2x A=k/2 y=c1e-x + c2e-2x +k/2

Burada c1, c2, c3 ve c4 integral sabitleridir. k iki denklemi salayan bir sabit olup ciler gibi bulunabilir. Bunun iinde bir tane fazla arta ihtiya vardr. Bu tr diferansiyel denklem sistemlerine daha ok ksmi diferansiyel denklem zmlerinin bir alt aamas olarak karlalabilir. Uygulamas bu konu ilenirken yaplacaktr. Diferansiyel denklem sistemlerinin ikinci tr ise baml deiken saysnca denklemin elde edilmesidir. Bu durumda yukardaki gibi k sabitleri olmayacaktr. Bu tr denklemlerin zmnde trevleme ilemiyle denklem sistemindeki baml deiken says lineer denklem sisteminin zm gibi azaltlmaya allr. Burada bamsz deiken bir tanedir.
Problem 2: zm:

z ' '+2 y '+ y = x z ' y = 1

z=z(x) ve y=y(x) ise diferansiyel denklem sistemini znz.

Baml deiken says 2 (z,y), bamsz deiken says 1 (x) tir. Alttaki ise y=z dir. Bulunan bu deerler stteki denklemde yerine yazlarak

denklemden y=z-1

baml deiken says bir taneye indirilir. z+2y+y=x z+2(z)+(z-1)=x 3z+z=x+1 (sabit katsayl 2.mertebe dif denklem, z=zH+z) 3k2+k=0 (karekteristik denklem)

k(3k+1) =0 ise k1=0 ve k2=-1/3 zH= C1+C2e-x/3 z= Ax2+Bx z=2Ax+B z=2A denklemde yerine yazlarak 6A+2Ax+B = x+1 ise A=1/2 6A+B=1 B=-2

z= C1+C2e-x/3+x2/2+-2x y=z-1=C3 e-x/3+x-3 zm iin 3 tane art gereklidir.

133

Problem 3:

y1' = 3 y1 + y 2
' y 2 = y1 3 y 2

diferansiyel denklem sistemini znz (y1=y1(x) ve y2=y2(x)).

' y1' = 3 y1 + y 2 y 2 = y1' + 3 y1 y 2 = y1'' + 3 y1'

y = y1 3 y 2 ,
' 2

y + 3 y = y1 3( y + 3 y1 ) = y1 3 y 9 y1
'' 1 ' 1 ' 1 ' 1

y1'' + 6 y1' + 8 y1 = 0

Bulunan son denklem zlebilir. Sabit katsayl homojen denklemin zm bilinmektedir. Karekteristik denklemi k2+6k+8=0 ise k1=-4 ve k2=-2 ise y1=C1e-4x+C2e-2x ise y1' = 4C1e 4 x 2C 2 e 2 x y 2 = y1' + 3 y1 = 4C1e 4 x 2C 2 e 2 x + 3(C1e 4 x + C 2 e 2 x ) y 2 = C1e 4 x + C2 e 2 x
Problem 4:

diferansiyel denklem sistemini y1(0)=3 ve y2(0)=4 artlaryla ' y 2 = 3 y1 2 y 2 birlikte znz (y1=y1(t) ve y2=y2(t)).
y1' = y1 + 4 y 2 y 2 =
' y 2 = 3 y1 2 y 2 ,

y1' = y1 + 4 y 2

1 ' 1 ' y1 + y1 y 2 = y1'' + y1' 4 4 1 '' 1 1 1 y1 + y1' = 3 y1 ( y1' + y1 ) = 3 y1 y1' y1 4 2 2 2

y1'' + y1' 10 y1 = 0 Bulunan son denklem zlebilir. Sabit katsayl homojen denklemin zm bilinmektedir. Karekteristik denklemi k2+k-10=0 ise k1=-3.7 ve k2=2.7 ise y1=C1e-3.7 t+C2e2.7t y2 = 2.7C1e 4t + 3.7C 2 e 2t 1 ' y1 + y1 = 4 4 ise y1' = 3.7C1e 3.7 t + 2.7C 2 e 2.7 t

t=0 ise y1=3 , 3=C1+C2 (I) 2.7C1 + 3.7C 2 2.7C1 + 3.7C 2 = 16 (II) t=0 ise y2=4 , 4 = 4 (I) ve (II) birlikte zlerek C1= -0.766 ve C2=3.766 bulunur. y ' = +2 y1 4 y 2 Problem 5: 1' diferansiyel denklem sistemini y1(0)=3 ve y2(0)=0 artlaryla y 2 = y1 3 y2 birlikte Laplace Transformunu kullanarak znz (y1=y1(t) ve y2=y2(t)). Snr artlar verildii iin diferansiyel formatn laplace karl alnrken trevli halli olan alnmaldr. Bylece snr ve balang artlar bu aamada uyguland iin daha sonraki ilem azalacaktr. dy dy L( 1 ) = sY1 y1 (0) = sY1 3 L( 2 ) = sY2 y 2 (0) = sY2 dx dx L( y1 ( x)) = Y1 ( s ), L( y 2 ( x)) = Y2
134

bu dnmler denklem sistemine tanp Y1 ve Y2 ekilirse, , s ( sY2 + 3Y2 ) 3 = 2( sY2 + 3Y2 ) 4Y2 1 1 s 2Y2 + 3sY2 3 = 2sY2 + 6Y2 4Y2 , s 2Y2 + sY2 2Y2 = 3 Y2 = 2 = s + s 2 ( s 1)( s + 2) s+3 1 1 1 1 4 1 1 1 Y1 = sY2 + 3Y2 = ( s + 3)Y2 Y1 = Y2 = = ( s 1)( s + 2) 3 s 1 3 s + 2 3 s 1 3 s + 2 1 1 1 1 1 1 L1 (Y2 ) = L1 ( ) L1 ( ) y 2 = e x e 2 x s 1 3 s+2 3 3 3 1 1 1 4 1 4 ) L1 ( ) y1 = e x e 2 x L1 (Y1 ) = L1 ( 3 3 s 1 3 s+2 3
Uygulama : m1 ve m2 ktleleri yay sabitleri k1 ve k2 olan yaylar ile seri olarak balanarak bir tavana aslmlardr. ekilde grlen bu yap yaylar dengede iken harekete braklyor. Ktlelerin zamana bal yol denklemlerini bulunuz.
sY1 3 = 2Y1 4Y2 sY2 = Y1 3Y2 , Y1 = sY2 + 3Y2

k1 m1 k2 m2 Dengede iken y2 y1

Hareketli iken

1. ktle y1 kadar hareket ederken 2. ktle y2 kadar hareket edecektir. Bununla birlikte 1. yay y1 kadar uzarken 2. yay y2-y1 kadar uzayacaktr. Her ktle iin 2.Newton yasas uygulanarak birbirine bal 2 ayr denklem elde edilir. m1 y1'' = k1 y1 + k 2 ( y 2 y1 ) + m1 g (I) ve m2 y 2'' = k 2 ( y 2 y1 ) + m2 g (II) Bu denklemler 2. mertebe sabit katsayl homojen olmayan diferansiyel denklem sistemidir. (I) nolu denklemden y2 ekilerek 2 kez tretilir. Kendisi ve trevleri (II) nolu denklemde yerine yazlarak tek baml deikene sahip bir diferansiyel denklem elde edilir: k1=3, k2=2 , g=10 ve m1=m2=1 alnarak ileme devam edilirse, y1'' = 3 y1 + 2 y 2 2 y1 + 10 = 5 y1 + 2 y 2 + 10 (I) ve y 2'' = 2 y 2 + 2 y1 + 10 (II) y1'' = 5 y1 + 2 y 2 + 10 , 2 y 2 = y1'' + 5 y1 10 , y 2'' = y1'''' + 5 y1'' 2 ise
' 2 y 2 = y1''' + 5 y1' ' 2 y 2' = y1'''' + 5 y1''

ise

y1'''' + 5 y1'' = y1'' 5 y1 + 10 + 2 y1 + 10 2

135

y1'''' + 5 y1'' = 2 y1'' 6 y1 + 40

y1'''' + 7 y1'' + 6 y1 = 40 4.mertebe sabit katsayl nonhomojen lineer denklem.

Homojen zm: y1'''' + 7 y1'' + 6 y1 = 0
k1 = 6i,

k4+7k2+6=0 , k2=z ise z2+7z+6=0 , z1=-6 z2=-1 ise

k 2 = 6i, k 3 = i, k 4 = i

y1 H = C1 sin 6t + C 2 cos 6t + C3 sin t + C 4 cos t

zel zm: zel zm belirlenmemi katsaylarla yaplmaldr. Denklemin sa taraf bir sabit olduu iin zel zmde bir sabit olmaldr.

y=A:sabit ise trevler sfr olur. 0 + 7.0 + 6 A = 40 ise A=y=40/6 dr. Genel zm (y=yH+y), 40 y1 = C1 sin 6t + C 2 cos 6t + C3 sin t + C 4 cos t + 6 ' y1 = 6 (C1 cos 6t C 2 sin 6t ) + C3 cos t C 4 sin t
y1'' = 6(C1 sin 6t + C 2 cos 6t ) C3 sin t C 4 cos t

2 y 2 = y1'' + 5 y1 10 ise y1'' + 5 y1 10 (C1 sin 6t + C 2 cos 6t ) 140 y2 = = + 2(C3 sin t + C 4 cos t ) + 2 2 12 4 tane C sabiti iki ktlenin balagtaki yol ve hz deerlerinin bilinmesiyle bulunabilir.
rnek Problemler:
1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

y1 = 3 y1 y 2 y 2 = y1 + 3y 2 y1 = 4 y 2 y 2 = y1 5y 2 y1 = 3 y1 + y 2 y 2 = 4 y1 + 2 y 2 y1 = 2 y 2 y 2 = 8y1 y1 = y1 + 3y 2 y 2 = 4 y1 + 2 y 2 y1 = y1 4 y 2 y 2 = 3 y1 + 2 y 2 y1 = 2 y1 + 2 y 2 y 2 = 2 y1 2 y 2 y 2 = 5 y1 4 y 2
136

9.

10.

11.

12.

13.

14.

y1 = 4 y1 + 5 y 2 y1 = 6 y1 + 9 y 2 y 2 = y1 + 6 y 2 y1 = y 2 y 2 = y1 y1 (0) = 3, y 2 (0) = 1 y1 = 2 y 2 y 2 = 2 y1 y1 (0) = 9, y 2 (0) = 15 y1 = 6 y1 + 9 y 2 y 2 = y1 + 6 y 2 y1 (0) = 3, y 2 (0) = 3 y1 = 2 y1 + 4 y 2 y 2 = y1 + 2 y 2 y1 (0) = 4, y 2 (0) = 4 y1 = 5 y1 + y 2 y 2 = y1 + 5y 2

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

y1 (0) = 3, y 2 (0) = 7 y1 = y1 + 4 y 2 y 2 = 3 y1 2 y 2 y1 (0) = 3, y 2 (0) = 4 y1 = 3 y1 4 y 2 + 5e t y 2 = 5 y1 + 6 y 2 6e t y1 = 4 y 2 y 2 = 4 y1 + 2 16t 2 y1 = y 2 + 6e 2t y 2 = y1 3e 2t y1 = 3 y1 + y 2 + 3 cos t y 2 = y1 3 y 2 2 cos t 3 sin t y1 = 4 y1 8 y 2 + 2 cosh t y 2 = 2 y1 6 y 2 + cosh t + 2 sinh t y1 = y 2 5 sin t y 2 = 4 y1 + 17 cos t y1 = 5 y 2 + 23 y 2 = 5 y1 + 15t y1 (0) = 1, y 2 (0) = 2 y1 = y1 + 4 y 2 t 2 + 6t y 2 = y1 + y 2 t 2 + t 1 y1 (0) = 2, y 2 (0) = 1 y1 = 4 y1 + 8 y 2 + 2 cos t 16 sin t y 2 = 6 y1 + 2 y 2 + cos t 14 sin t y1 (0) = 0, y 2 (0) = 1.75 y1 = y 2 + cos t sin t y 2 = y1 + cos t + sin t y1 (0) = 1, y 2 (0) = 6 y1 = 5 y1 + 4 y 2 5t 2 + 6t + 25 y 2 = y1 + 2 y 2 t 2 + 2t + 4 y1 (0) = 0, y 2 (0) = 0 y1 = 2 y1 + 3 y 2 + 2e 2t y 2 = y1 + 4 y 2 + 3e 2t y1 (0) = 2 3 , y 2 (0) = 1 3
137

28. y1 = y 2

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

y 2 = y1 y1 (0) = 1, y 2 (0) = 0 y1 + y 2 = 2 cos t y1 + y 2 = 0 y1 (0) = 0, y 2 (0) = 1 y1 = y1 + y 2 y 2 = y1 y 2 y1 (0) = 1, y 2 (0) = 0 y1 = 6 y1 + 9 y 2 y 2 = y1 + 6 y 2 y1 (0) = 3, y 2 (0) = 3 y1 = 2 y1 + 4 y 2 y 2 = y1 + 2 y 2 y1 (0) = 4, y 2 (0) = 4 y1 = y1 + 4 y 2 y 2 = 3 y1 2 y 2 y1 (0) = 3, y 2 (0) = 4 y1 = 2 y1 4 y 2 y 2 = y1 3y 2 y1 (0) = 3, y 2 (0) = 0 y1 = 5 y1 + y 2 y 2 = y1 + 5y 2 y1 (0) = 3, y 2 (0) = 7 y1 = 2 y1 + 3 y 2 y 2 = 4 y1 y 2 y1 (0) = 4, y 2 (0) = 3 y1 + y 2 = 5 cos 2t y 2 + y1 = 5 cos 2t y1 (0) = 1, y1 (0) = 1, y 2 (0) = 1, y 2 (0) = 1

38. y1 = y1 + 3y 2

y 2 = 4 y1 4e t y1 (0) = 2, y1 (0) = 3, y 2 (0) = 1, y 2 (0) = 2

39. y1 = 5 y1 + 2 y 2

 y 2 = 2 y1 2 y 2 y1 (0) = 3, y2 (0) = 1, y (0) = y (0) = 0

1

40. y1 + y 2 = 2 sinh t ,

y 2 + y3 = e t , y 3 + y1 = 2e t + e t ,

y 2 = y1 + y 2 49. y1 = 2 y1 + 2 y 2 y 2 = 2 y1 2 y 2 50. y1 = y1 y 2 y 2 = y1 + y 2
51. y1 + y1 y 2 = 0

y1 (0) = 1, y 2 (0) = 1, y 3 (0) = 0 41. 2 y1 y 2 y 3 = 0, y1 + y 2 = 4t + 2, y 2 + y 3 = t 2 + 2, y1 (0) = y 2 (0) = y 3 (0) = 0 42. y1 = y 2 y 2 = y1 43. y1 = 4 y 2 y 2 = 4 y1 44. y1 = 2 y 2 y 2 = 2 y1
45. y1 = 5y 2

52.

53.

54.

55.

56.

y 2 = 5y1 46. y1 = 2 y1 + 3 y 2 1 y 2 = y1 + 2 y 2 3 47. y1 = y1 + 4 y 2 y 2 = y1 + y 2 48. y1 = 4 y1 6 y 2

57.

58.

59.

2 y1 + 5 y 2 = 0 y1 + 2 y 2 2 y1 = 2 4e 2 x 3 y 2 + 2 y1 3 y1 y 2 = 0 y1 + y 2 = 0 y 2 + y1 y 2 = 0 y1 + y1 + y 2 4 y 2 = 6 cos x y 2 + y1 y1 + 4 y 2 = 6 sin x y1 + y1 3 y 2 + y1 = 0 y 2 y1 = 0 y1 2 y 2 = e x y 2 2 y1 + 2 y1 = e 2 x y1 y 2 + y1 y 2 = 0 y1 y 2 = 0 y1 + y1 + y 2 = sin x 2 y1 + y 2 + y1 + y 2 + y1 = cos x y1 + y 2 y 2 + y 1 = 1 y 2 y1 + y 2 = e x

138