T.C.

SAKARYA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

OSMANLI ORDUSUNDA 18. VE 19. YZYILLARDA YAPILAN ISLAHAT ALIMALARI VE BU ALIMALARDA YABANCI UZMANLARIN ROL

YKSEK LSANS TEZ

Ali Rza MEK

Enstit Ana Bilim Dal : Sosyoloji

Tez Danman : Yrd.Do.Dr.Osman ZKUL

MAYIS 2006

T.C. SAKARYA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

OSMANLI ORDUSUNDA 18. VE 19. YZYILLARDA YAPILAN ISLAHAT ALIMALARI VE BU ALIMALARDA YABANCI UZMANLARIN ROL

YKSEK LSANS TEZ

Ali Rza MEK

Enstit Ana Bilim Dal : Sosyoloji

Bu tez /

/2006 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii ile kabul edilmitir.

---------------Jri Bakan

------------------Jri yesi

----------------Jri yesi

BEYAN
Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu, kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu niversite veya baka bir niversitede baka bir tez almas olarak sunulmadn beyan ederim.

Ali Rza MEK 29.05.2006

NSZ

Osmanl Ordusunun askeri modernleme servenini incelediimiz bu tez, yaklak bir buuk ylmz alan yorucu bir almann sonucu ortaya kmtr. Mesleimle de ilgili olmas ve tarihe olan dknlm nedeniyle byk bir zevkle hazrladmz bu almann bandan beri bilgi ve tecrbeleri ile bana k tutan danman hocam Yrd.Do.Dr.Osman ZKULa, eitim hayatmda bana byk katklar bulunan Sakarya niversitesi Sosyoloji blmndeki btn hocalarma, ayrca tezin yazmnda bana yardmc olan eime ve sabrla almalarmn bitmesini bekleyen olum Ata Onura kranlarm sunarm.Bunun yan sra almamda ortaya koyduum fikir grlerin tamamnn bir Yksek Lisans rencisi olarak tarafma ait olduunu ve hibir ekilde Trk Silahl Kuvvetlerini balamayacan belirtmek isterim.

Ali Rza MEK 29.05.2006

NDEKLER

ZET.............................................................................................................................i SUMMARY. ii

GR........................................................................................................................... 1 BLM 1: OSMANLI ORDUSUNUN TARHSEL GELM...8 1.1. Kapkulu Ocaklar. 9 1.1.1. Acemi Oca Tekilat. 11 1.1.2. Yenieri Oca Tekilat. 13 1.1.3. Cebeci Oca Tekilat 19 1.1.4. Kapkulu Svarileri Oca Tekilat. 20 1.1.5. Topu Oca Tekilat. 22 1.1.6. Top Arabaclar Oca Tekilat 25 1.1.7. Humbarac Oca Tekilat 27 1.1.8. Lamc Oca Tekilat. 28 1.2. Eyalet Askerleri.. 29 1.2.1. Tmar Sistemi.. 30 1.2.2. Tmarl Sipahiler. 32 1.2.3. Aknclar.. 33 1.2.4. Azaplar. 35 1.2.5. Sekbanlar. 36 1.2.6. Deliler... 37 1.3. Osmanl Donanma Tekilat..38

BLM 2: ISLAHATLARIN NEDENLER VE SYAS LKLER43 2.1. Ordudaki Bozulmalar43 2.2. D Etkiler... 47 2.2.1. Osmanl Devleti-Rusya likileri. 50 2.2.2. Osmanl Devleti-Almanya likileri. 57 2.2.3. Osmanl Devleti-Fransa likileri 62 2.3. Teknolojik Gelimeler... 65 BLM 3: 18. YZYIL ISLAHAT HAREKETLER... 70 3.1. Lale Devri Islahatlar.70 3.2. I. Mahmut Dnemi Islahatlar.. 77 3.3. III. Mustafa Dnemi Islahatlar... 81 3.4. I. Abdlhamit Dnemi Islahatlar 89 3.5. III. Selim Dnemi Islahatlar 91 3.5.1. Nizam Ceditin Douu... 95 3.5.2. Avrupaya Eliler Gnderilmesi. 95 3.5.3. III. Selime Osmanl Devlet Adamlarnn Sunduu Layihalar 98 3.5.4. III. Selime Yabanclarn Sunduu Layihalar 103 3.5.5. Nizam Cedit Yeniliklerinin Uygulanmas... 107 3.5.6. Mevcut Ocaklarn Yeniden Dzenlenmesi.. 112 3.5.7. Nizam Cedit Ocann Kurulmas... 114 3.5.8. Donanmada Yaplan Islahatlar 118 3.5.9. Mhendishane-i Berri-i Hmayunun Almas. 120 3.5.10. Nizam- Cedite Kar Toplumda Oluan Tepkiler.. 123 3.5.11. Nizam- Cedit ve D Etkenler 130 3.5.12. Kabak Mustafa Ayaklanmas.. 131 3.6. 18. Yzyl Yenilik Hareketlerinin Tahlili. 134 BLM 4: 19. YZYIL ISLAHAT HAREKETLER 151 4.1. II. Mahmut Dnemi Islahatlar. 152 4.1.1. II. Mahmutun Padiahla Getirilmesi... 152 4.1.2. Alemdar Mustafa Paa ve Sekban- Cedit Oca 153

ii

4.1.3. Ekinci Ocann Kurulmas. 157 4.1.4. Yenieri Ocann Kaldrlmas 159 4.1.5. Asakiri Mansure-i Muhammediyenin Kurulmas.. 161 4.1.6. Hassa Birliklerinin Tekil Edilmesi. 163 4.1.7. Askeri Meclis ve Harp Okulunun Kurulmas. 164 4.1.8. Donanmada Yaplan Islahatlar 166 4.2. Osmanl Devleti ile Prusyann Askeri Yaknlamas .... 168 4.2.1. Moltkeden nce ve Moltke le Birlikte Grevlendirilenler.171 4.2.2. lk Prusya Askeri Heyetinin Oluturulmas ve almalar.. 172 4.2.3. Redif Tekilatnn Kurulmas... 175 4.3. Abdlmecit Dnemi ve Tanzimat Ordusu 177 4.4. Polonyal Mlteci Subaylarn almalar... 182 4.5. Moltkeden Goltza Kadar Geen dnemdeki Prusyal Askerler. 186 4.6. Sultan Abdlaziz Dnemi Islahatlar.... 189 4.7. II. Abdlhamit Dnemi Islahatlar193 4.7.1. Kaehler Heyeti ve almalar.. 198 4.7.2. Von Der Goltz ve Alman Silah Sanayisi.. 203 4.7.3. Hamidiye Alaylar.. 215 4.8. 19. Yzyl Yenilik Hareketlerinin Tahlili. 219 SONU ve NERLER. 232 KAYNAKA.. 240 ZGEM. 244

iii

KISALTMALAR LSTES

MSB TSK KKK As.Fab. Osm. MEB

: Milli Savunma Bakanl : Trk Silahl Kuvvetleri : Kara Kuvvetleri Komutanl : Askeri Fabrika : Osmanl : Milli Eitim Bakanl

iv

SA, Sosyal Bilimler Enstits

Yksek Lisans Tez zeti

Tezin Bal : 18 ve 19. Yzyllarda Osmanl Ordusunda Yaplan Islahatlar ve Yabanclarn Rol Tezin Yazar : Ali Rza MEK Kabul Tarihi: 16.07.06 Anabilimdal : Sosyoloji 18 ve 19. yzyllarda Osmanl Devletinde ortaya kan slshat hareketlerinin incelendii bu aratrma, genel anlamyla bir toplumun modernleme serveninin nemli bir aamasna k tutmay amalamaktadr. Bugnn Trkiyesine uzanan bir srecin balangcnda yer alan tarihsel veriler, kavramlar, kii ve kurumlarn deerlendirilmesiyle, bir tarih bilincine ulalarak; sre gelen yanllklarn, eksikliklerin ve kroniklemi sorunlarn nedenleri anlalmaya allmtr. Konunun ele alnma ynteminde tarihsel geliim izgisi izlenmi olup, Osmanl geleneksel yaps anlalmadan konunun salkl ele alnmasnn mmkn olamayaca dncesiyle, 18. yzyldan itibaren ileyen srecin ncesine de deinilmitir. Geleneksel yapsn muhafaza ederek Avrupay titreten Osmanl Devleti, yzyllar boyunca herhangi bir deiim ihtiyac hissetmemitir. Ancak bu srada ekonomik, siyasal, kltrel ve teknolojik alanlarda gelimekte olan Bat, 18. yzyla gelindiinde Osmanlya kar askeri zaferler kazanmaya balam, bu durumda Osmanl, iinde bulunduu durumu sorgulama ihtiyac hissetmitir. Militer bir yapya sahip olan Osmanl Devletinin yenilgilere zm araynn sonucunda vard ilk sonu ; yanln Osmanlnn geleneksel yapsnn bozulmaya balamasndan kaynakland olmutur. Ancak Lale Devri ile birlikte batnn stnl kabul edilmeye balanm ve Avrupa uygarlndan seilmi baz unsurlarn taklidine ve benimsenmesine doru ilk bilinli adm atlmtr. Genellikle dnemin padiah veya sadrazamnn kiiliklerine ve yetitirilme tarzlarna gre ekillenen 18. yzyl yenilikleri, ounlukla askeri alanlarda ortaya km ve Fransann etkisi altnda cereyan etmitir. Yabanc askeri uzmanlarn ilk defa kullanlmaya baland bu dnemde gerekletirilen yenilik hareketleri, daha ok teknik alanlarda gereklemi ve ounlukla yzeysel taklitler olarak kalmtr. Osmanl hizmetine giren yabanc uzmanlar baz yeniliklerin gerekletirilmesinde faydal olmu, fakat daha ok Fransann politik karlarna uygun ekilde almlardr. Nispeten daha planl bir modernleme hareketi olan Nizam- Cedit reformlar da uygulanan yntemin yanll, i ve d etkenler nedeniyle baarl olamamtr. 19. yzyl, Osmanl modernlemesi asndan byk deiimlerin yaand bir yzyl olmutur. Yaplan yenilikler konusunda Avrupa devletlerinin dorudan etkileri bulunmakta olup, devlet ynetimi ve ordu zerinde Fransz etkisinin yerini Almanya almtr. Avrupaya eitime gnderilen genler, modernlemenin itici gcn oluturmu, batl messeselerin burada kurulmasna nclk etmilerdir. Bu dnem boyunca Osmanl hizmetine giren Alman Subaylar, Osmanl devletini Alman silah sanayisinin en byk mterisi haline getirmi ve ordu zerindeki Alman nfuzunu giderek artrmlardr. Osmanl Devletinin modernleme serveni boyunca, Avrupa devletleri gzlerini diktii Osmanl topraklarna sahip olabilmek iin bir yandan onun kendi uygarlnn nimetlerine ynelmesini desteklemi, dier yandan onu bir kimlik kargaasna srkleyecek kltrel ve siyasi propaganday yrterek ekonomik olarak kendisine bal klmtr. Anahtar kelimeler: Osmanl Devleti, Modernleme, Ordu, Islahat, Yabanc Uzman. Danman: Yrd.Do.Dr.Osman ZKUL Sayfa Says: VI (n ksm) + 244 (tez)

Sakarya University Insitute of Social Sciences centuries and the role of the foreign experts in these workouts Author: Ali Rza MEK Date: 16.07.06 Department: Sociology

Abstract of Masters Thesis

Title of the Thesis: The Reformation workouts at the Otoman Empire Army in the 18.th and 19.th Supervisor: Yrd.Do.Dr.Osman ZKUL Nu.of pages: VI (pre text) + 244 (main body)

This research which examines the reforms came out in Ottoman Empire in 18 th and 19 th century, objects, to reveal an important stage of a societys modernization adventure. Historical accounts and notions which has existed from the beginning period to the todays Turkey are evaluated by figures and associations in order to make clear the reasons of wrongs, lackings and chronic problems by reaching a historical conscious. Historical advancing line is followed at the method of the research and since it will not be possible to deal with the subject thoroghly without making clear the traditional structure of Ottoman, the period before the 18 th century is also mentioned. Ottoman Empire that shaked the whole Europe by conserving its traditional structure, did not feel any need of changing. But, meanwhile, the west has deleloped at the fields of economy, politics, culture and technology and began to win military victories versus to Ottoman in the first years of 18 th century, so Ottoman began to feel the need to inquir its situation. The first result Ottoman Empire that had a military structure had found out was that its traditional structure had began to deteriorate. But with the Tulip Era, Wests superior had been began to be admitted and first conscious steps were done through the adoptation and imitation of some of the elements chosen from the European society.nnovations of the 18 th century which took the shape according to personalities and growing up styles of the eras rulers and grand viziers, mainly appeared at the military field and occured under the French exert. At this period that foreign military experts were first employed, innovation efforts were mainly occured at technical fields and generally stayed as the surfacial imitations. Foreign experts who were disposed to the Ottomans service had been beneficial for some of the innovations but they mainly worked for the political benefits of the French. Nizam- Cedit reforms that were relatively more planned modernization actions were failed because of the eras falses and the interior and exterior exerts. 19 th century had been an era that crucial changes occured in order to modernize Ottoman Empire. European countries had direct relevance to the reforms and Germany took the place of France in order to offect the politics and army. Youngerters that were sent to Europe were the leaders of the reforms and leaded to constitute the Western associations in Ottoman. During this term German officers who were disposed to the service of Ottoman Empire leaded Ottoman Empire to be the Major consume of German Weapen industry and they increased the German effect above the army. During the modernization adventure term of Ottoman Empire, European countries supported Ottoman to gear their civilization services in order to get Ottoman lands, on the other side carried on the cultural and political propagandas for rendering it dependent on Europe in economic ways. Keywords: Ottoman Empire, Modernization, Army, Reform, Foreign Expert.

vi

GR

Trk kavimlerinin tarih sahnesine ktklar gnden beri oluturduklar ordular, devirlerinin zellik ve koullarna gre dnyann en gl ve savakan ordularndan biri olmutur. Eski devirlerde dier milletlerin ordular genelde cretli askerlerden oluurken, Trk ordularnda hibir fert para karl savamamtr. Adeta toplumu oluturan btn bireyler ordunun bir ferdi gibi arpmaktadr. Bu nedenle dnemi inceleyen sosyal bilimciler, Trk kavimlerini ordu millet anlay ile nitelendirmektedir. Bu anlay 1299 ylnda kurulan Osmanl Devletinin geleneksel yapsnda da byk oranda grlmektedir. Askeri esaslar zerine kurularak fetihler sayesinde genileyen Osmanl Devletinin ilk zamanlarnda, ordu demek devlet demektir. Osmanl Padiahlar btn seferlere ordusunun banda, ehzadeleriyle birlikte katlmaktadr. Bir yazar Ordu devlettir, hkmet onun vazifelerinden biridir. Bir igal kuvveti komutan, igal altndaki araziyi nasl orduyla ynetirse, padiahta lkeyi orduyla ynetir. diyerek, ordunun devlet ve hkmet mekanizmasndaki nemli roln belirtmek istemitir. Ancak Osmanl Devleti, kendisinden nce kurulan Trk devletlerinden farkl olarak ilk kez merkeziyeti, otoriter ve istikrarl bir devlet rejimi ile bu siyasal yapya dayanan mlki blnmeye paralel olarak uygulanan timar, zeamet ve has sistemini kurmutur. Bu sayede yalnzca tketici olarak kalmayan bir askeri yap ile yabanc uzmanlar tarafndan bile dhiyane olarak nitelendirilen Yenieri rgt oluturulmutur. Oluturulan bu askeri sistem, 17. yzyla kadar Osmanl devletine byk fayda salam, ancak bu yzyldan itibaren eitli nedenlerle dzeni bozularak adeta devletin bana bir bela haline gelmitir. 18. yzyldan itibaren giriilen yenilik hareketlerinin de ncelikli amac dzeni bozulan askeri sistemin slah ve aa uygun hale getirilmesi olmutur. almann Amac almamzn amac, 18 ve 19. yzyllarda Osmanl ordusunda ortaya kan yenilik hareketlerinin incelenerek, bu teebbslerde yabanc uzmanlarn rollerinin ortaya karlmasdr. Trk modernleme tarihinin ok nemli bir dnemini kapsayan bu

devirlerde askeri alanda balayan yenilik teebbsleri zamanla dier alanlarda ortaya kan yenilik hareketlerini de etkilemitir. Yani dier bir deyile, ilk defa askeri alanda ortaya kan yenileme hareketleri siyasal ve toplumsal yenileme hareketlerine nclk etmitir. Bu nedenle, Osmanl modernleme hareketlerinin karakterinin anlalabilmesi iin ncelikle askeri yeniliklerin ortaya k srecinin ve toplumsal gruplarn yenilikler karsndaki tutumlarnn incelenmesi gerekmektedir. almann nemi Gnmz toplumlarnn devlet, siyaset ve ynetim anlaylarnn, yaplanmalarnn gemiin mirasndan etkilenmediini sylemek mmkn deildir. Bu anlamda toplumlar, nceki nesillerden miras olarak aldklar kurumlarn, deerlerin ve davran biimlerinin izlerini de tamaktadr. te bu nedenle Cumhuriyet sonras Trk modernleme hareketlerinin ve ordunun siyasal konumunun anlamlandrlabilmesi iin Osmanl modernleme hareketlerinde ordunun rolnn iyi bilinmesi gereklidir. 18 ve 19. yzyllarda Osmanl ordusunda yaplan yenilik hareketleri temelinde, Osmanl modernlemesinin incelendii bu alma, genel anlamyla bir toplumun modernleme serveninin nemli bir aamasna k tutmay amalamaktadr. Bugnn Trkiyesine uzanan bu srecin balangcnda yer alan tarihsel veriler, kavramlar, kii ve kurumlarn deerlendirilmesiyle, bir tarih bilincine ulalarak; sregelen yanllklarn, eksikliklerin ve kroniklemi sorunlarn nedenleri anlalmaya alacaktr. te yandan, Osmanl modernlemesinin kendine zg yanlar ve elikileriyle ortaya konulmasna nem verilmi; konuyla balantl olarak Osmanl Avrupa ilikileri ve yabanc uzmanlarn almalar da ele alnmtr. almann Metodolojisi almamzda konularn ele alnma ynteminde tarihsel geliim izgisi izlenmitir. Ayrca geleneksel Osmanl yaps anlalmadan konunun salkl ele alnmasnn mmkn olmayaca dncesiyle, konuyla dorudan ilintili olan ve 18. yzyldan itibaren ileyen srecin ncesine de deinilmitir. Bylece kapsam, konunun kendisiyle snrl kalmam, temeli salam tutulmaya allmtr. almamzda, Osmanl geleneksel yapsnda ordunun konumu, bu yapdaki deiim ihtiyalarnn domas, yenilik araylar ve yenilikler, yeniliklerin uygulanmasnda Avrupa devletlerinin ve

yabanc uzmanlarn rolleri, Osmanlnn son dnemine kadar uzanan kronolojik bir srayla ele alnacaktr. Genel olarak tarih sahasnda incelenecek sosyolojik bir sre, ulalmas gereken tarihi verilerin okluu ve anlalmas gereken olaylar nedeniyle olduka karmaktr. Bu nedenle tarihi problemlerin anlalmasnda ve olaylarn nedenlerinin zmlenmesinde takip edilecek yntem kadar, temel doru verilerin belirlenmesi de nem tamaktadr. Ayrca, tarihi olaylar hkim bir pozitif bilim yntemiyle veya bugnn siyasi anlayyla aklama giriimleri de yanl sonular verebilmektedir. Yani tarihi gereklii baz hipotezler ya da n kabuller ile aklamak yetersiz kalabilmektedir.(zkul,2005) almalar srasnda askeri ariv belgelerinden akademik aratrmalara kadar uzanan geni bir kaynak taramas yaplmtr. Ancak akademik aratrmalarn genellikle birbirinin tekrar eklinde olmas ve ounlukla kapsamnn dar tutulmas bu konuda bizi olduka zorlamtr. Osmanl ordusu hakknda tarihi verilere ulamaktaki bu zorluk, askeri ktphanelerde yaplan aratrmalarla almaya allm ve bu konuda yaplm dier almalara oranla daha geni bir kaynaka kullanlmtr. Ayrca yaklak ikiyz yllk tarihi bir srecin, bu almann kapsamna sdrlmasnda nemli zorluklarla karlalmtr. Bu almann birinci blmnde, Osmanl ordusunun yaps ve tarihsel geliimi ele alnmtr. Bu balamda Kapkulu Ocaklarnn yaps incelenmi; Acemi oca tekilat anlatlrken devirme sistemine ve pencik kanununa da deinilmitir. Yenieri Ocann kuruluundan yklna kadar geirdii aamalar tarihsel ve toplumsal boyutlaryla aktarlmaya allm, ileriki dnemde yenilik teebbslerinin yapld Humbarac, Topu ve Lamc Ocaklarnn tekilatlar ve grevleri hakknda bilgiler verilmitir. Eyalet askerlerinin yaps incelenirken de Timar sisteminin zelliklerine deinilmi ve bu sayede ordu millet anlaynn nasl ekillendii aklanmaya allmtr. Ayrca Osmanl donanma tekilatnn kuruluundan itibaren 18. yzyla kadar geirdii evrelere ksaca deinilerek, donanmada yaplan yenilikler ncesi geliim sreci incelenmitir. almann ikinci blmnde ise Osmanl ordusunda yaplan slahatlarn ortaya k nedenleri ve Osmanl Devleti ile Avrupa devletleri arasndaki siyasi ilikilerin geliimi

ayrntlaryla ele alnmtr. Islahatlar gerektiren nedenler; ordudaki bozulmalarn ierii ve yol at sonular, silah teknolojisindeki gelimelerin takip edilemeyii ve d etkenler alt balklar altnda incelenmitir. Bu blmde yenilik teebbslerini gerektiren sebepler incelenirken Avrupa devletleri ile Osmanl ordularnn karlatrmalar yaplm, bu konuda yabanc uzmanlarn grlerine de yer verilmitir. Yzyllardr Avrupay titreten bir ordunun nasl olup ta ie yaramaz bir gruh haline geldii nedenleriyle birlikte tarihsel sre ierisinde zetlenmeye allmtr. Bunun yan sra gelitirilen stnlk kompleksi nedeniyle Avrupa silah teknolojilerinde meydana gelen gelimelerin farkna varlamay ve sava meydanlarnda ardarda uranlan yenilgiler sonucunda ortaya kan zm aray da aklanmaya allmtr. Ayrca slahatlarn ortaya kn dorudan etkilediini dndmz devletlerin Osmanl ile ilikileri incelenmitir. Bu anlamda gerek Deli Petro tarafnda gerekletirilen reformlar araclyla, gerekse ak denizlere inme sevdasyla Osmanl devleti ile srekli sava halinde bulunan Rusya nn askeri yenilik hareketlerinin ortaya knda oynad rol aklanmaya allmtr. Buna ilave olarak Osmanl devletinin 18. yzyl yenilik teebbslerinin merkezinde olan Fransa ile ilikileri ve 19. yzyl yenilik teebbslerinde byk etkisi bulunan Almanya ile ilikileri de bu blmde anlatlmaya allmtr. almamzn nc blmnde ise Osmanl Devletinde 18. yzylda meydana gelen askeri yenileme hareketleri incelenmitir. Osmanl modernlemesinin balang devresini oluturan bu dnem incelenirken tarihsel geliim sreci dikkate alnarak hkmdarlarn saltanat devirleri ayr ayr ele alnmtr. Ancak yeniliklerin geliimi asndan 18. yzyldaki hareketler devreye ayrlarak incelenmitir. Buna gre Lale Devri; lk teebbsler devresi, I. Mahmut, III Mustafa ve I. Abdlhamitin saltanatnda geen dnem; Gei devresi ve III. Selim dnemi, Kkl reformlar devresi olarak nitelendirilmitir. 18. yzyl yenilik hareketleri asndan ilk teebbsler devresi olarak nitelendirdiimiz Lale Devri, Osmanlnn batl kurumlara, yaam tarzna ve yeniliklere doru yneliinin balang dnemi saylmaktadr. Bu nedenle Lale devri incelenirken yeniliklerin ortaya knda etkisi olan btn etmenler gz nne alnmaya allmtr. Bu balamda dnemin sadrazam Damat brahim Paann kiilii ve yetitirilme tarz, Parise eli

olarak gnderilen Yirmi Sekiz Mehmet elebi nin sefaretnamesi, brahim Mteferrika tarafndan yazlan Usull hikem fi nizamil-mem isimli eser, sadrazama sunulan Rochefort projesi ve Bat uygarl ile Osmanl uygarlnn karlatrld Takrir isimli belge hakknda bilgiler verilmitir. Bununla beraber yenilik hareketlerinin bilinli bir tercih mi, yoksa askeri yenilgilere bir are aray olarak m ortaya kt incelenmi, Rusyada yaplan reformlarn yan sra matbaa, itfaiye takm, kuma ve ini fabrikalar gibi dnemin dier yeniliklerine de deinilmitir. Ayrca yenilikler karsnda halkn ve toplumsal gruplarn tutumlar ile dnemi sona erdiren ayaklanmann altnda yatan nedenler aklanmaya allmtr. 18. yzyl yenilik hareketleri asndan gei devresi olarak nitelendirdiimiz I. Mahmut, III. Mustafa ve I. Abdlhamit dnemleri her padiahn saltanat devirleri alt balklara ayrlarak incelenmitir. Bu dnemde Comte de Bonneval isimli Fransz Generalinin Osmanl hizmetine girerek Humbarac Ahmet Paa olarak yapt 17 yllk almalar ayrntlaryla ele alnmtr. zellikle Humbarac ocann slah, Hendesehanenin almas ve padiaha sunduu yenilik teklifleri incelenen Ahmet Paann bunlarn yan sra pek bilinmeyen bir yn olan Fransz casusluuna da deinilmitir. Sultan III. Mustafa dneminde Osmanl hizmetine giren Fransz Topu Subay Baron de Tottun almalar askeri yenileme hareketleri asndan tad nem nedeniyle ayrntlaryla incelenmitir. Bu balamda Baron de Tottun stanbula geli nedeni irdelenmi ve kaynaklardaki elikili bilgiler tespit edilmitir. Ayrca Srat Topu Ocann kuruluu, Tophanenin yenilenmesi ve yeni toplarn dkm gibi almalara deinilmi, Mhendishane-i Bahri Hmayunun al ayrntlaryla ele alnmtr. Bir Trk dman olan Baron de Tottun Trkiye hakkndaki gzlem ve tespitlerine ayrca yer verilmi, Fransann Osmanl topraklar zerinde oynad oyunlar anlatlmaya allmtr. Yine bu blmde Sultan I. Abdlhamit dneminin sadrazam Halil Hamit Paann yenilik teebbsleri zerinde durulmutur. Srat Topu Ocann tekrar kurularak geniletilmesi, Humbarac Ocann slah, Fransadan uzmanlar getirilerek ordunun modernize edilme giriimi incelenmi ve yenierilerin bu giriimler karsndaki tutumlar ele alnmtr.

18. yzyl yenilik hareketlerinin en nemli devresi olan Sultan III. Selim dnemi, Kkl reformlar devresi olarak nitelendirilmektedir. Bu blmde ncelikle, yeniliklerin ortaya knda byk rol oynayan Padiah III. Selimin kiilii ve yetitirilme tarz incelenmi, III. Selimin zerinde ve yeniliklerin ortaya knda byk etkisi bulunan ulemadan Ebubekir Ratib Efendiye ayr bir parantez almtr. Onun ve Azmi Efendinin Sefaretnameleri incelenerek, uygulanacak yenilikler hakkndaki teklifleri ele alnmtr. Nizam- Ceditin ortaya k aamasnda yaanan i ve d siyasi gelimelere deinilerek dnemin siyasal ortamnn tasviri yaplmaya allmtr. Bunlarn yan sra III. Selime sunulan Layihalar hakknda bilgiler verilmi, Ulemadan Tatarck Abdullah Efendinin ve iki gayrimslim Brentano ile Dohssonun layihalar ayrntlaryla incelenmitir. Daha sonra Nizam- Cedit reformlarnn uygulama aamas anlatlm ve Mhendishane-i Berri Hmayunun alna deinilmitir. Bu blmde ayrca Fransann Msr igal etmesi ve sonular anlatlm, Akka zaferine deinilerek bu olaylarn ieride ve darda yaratt etkiler incelenmitir. Bunun yan sra Nizam- Cedite kar ieride oluan tepkiler ele alnm ve Kabak isyann hazrlayan i ve d etkenler ayrca incelenmitir. Blmn sonunda 18. yzyl yenilik hareketlerinin genel bir deerlendirmesi yaplarak sosyolojik adan tahliline yer verilmitir. almamzn drdnc blmnde ise Osmanl devletinde 19. yzylda ortaya kan yenilik hareketleri neden-sre-sonu ilikisi ierisinde ele alnmtr. II. Mahmut devri reformlaryla balayan bu dnem, Osmanl modernleme tarihi asndan ok nemli bir yere sahiptir. Zira bu devir, reformlarn karakteri anlamnda kendisinden nceki yenileme almalarndan ayrlmakta ve batllama abalarnda yeni bir rn balangcn tekil etmektedir. Bu nedenle II. Mahmut dnemi, devrin siyasi olaylar da dikkate alnarak incelenmi, Alemdar Mustafa Paann almalar, Sekban- Cedit Ocann kurulmas, Yenieri Ocann kaldrlmas, Ekinci Ocann ve Asakiri Mansure-i Muhammediye Ordusunun kurulmas ve Hassa birliklerinin tekil edilmesi gibi yenilikler ayrntlaryla ele alnmtr. Ayrca II. Mahmut dneminde Osmanl-Amerika ilikilerine deinilmi ve Almanya ile oluan askeri yaknlama hakknda bilgiler verilmitir.

Sultan II. Mahmut dneminde balayan Osmanl-Almanya yaknlamas bu blmde ayrca ele alnarak, Osmanl hizmetine giren Alman Subaylar ve almalar hakknda genel bilgiler verilmitir. Dnemin dier askeri yeniliklerinden Askeri Meclis, Tercme Brosu, Harp Okulu ve Tbbiyenin kuruluu incelenmi, Redif Tekilat hakknda ayrntl bir inceleme yaplmtr. Bunlarn yannda Moltke ve arkadalarnn almalar ele alnarak, Alman Hkmeti asndan konunun deerlendirilmesine yer verilmitir. Bu blmde ayrca Sultan Abdlmecit dnemi ve Tanzimat ordusu incelenmitir. Tanzimat Ferman ele alnarak modernleme ve askeri yenilikler asndan deerlendirilmesi yaplmtr. Alman Subaylarnn almalarnn yan sra Polonyal mlteci subaylara da geni bir yer ayrlarak, almalar hakknda ayrntl bilgiler verilmitir. Sultan Abdlaziz dneminde ortaya kan yenilik hareketleri de ayr bir balk halinde incelenerek dnemin siyasi olaylarna yer verilmitir. almamzn drdnc blmnn sonunda incelediimiz Sultan II. Abdlhamit dnemi, gerek saltanat sresinin uzunluu, gerek Osmanl-Almanya ilikilerindeki gelimeler, gerekse i siyasi olaylarn fazlal nedeniyle olduka geni bir ekilde incelenmitir. Dnemin siyasi olaylarna yer verilmekle birlikte, esas inceleme konusu olarak Osmanl-Almanya yaknlamasna paralel olarak Osmanl Devletine gnderilen Kaehler Heyeti ve Von Der Goltz un almalar ele alnmtr. Ayrca bu dnemde Osmanl Devletinin Alman silah sanayisinin en byk mterisi haline nasl geldii, Alman Subaylarnn bu konudaki katklar ve renim grmek zere Almanyaya rencilerin gnderilmesi gibi gelimelere yer verilmitir. Bunlarn yan sra Sultan II. Abdlhamitin yenilikler karsndaki tutumu ve Osmanl Ordusu hakkndaki dnceleri incelenmi, Alman Subaylarnn mektuplarndaki grlerine ve dnemin tarihilerinin aktard bilgilere gre askeri yenileme hareketleri hakknda deerlendirmeler yaplmtr. Ayrca bugn bile tartma konusu olan Hamidiye Alaylarnn kuruluu ele alnarak, tekilat ve geliim sreci incelenmitir. 19. yzyl yenilik hareketlerinin tarihsel geliim srecine gre incelendii bu blmn sonunda devrin yeniliklerinin sosyolojik adan bir tahliline de yer verilmitir.

BLM 1: OSMANLI ORDUSUNUN YAPISI VE TARHSEL GELM

Milat ncesinden beri, tarih sahnesinde yerini alm ve birbirlerini izleyerek, irili ufakl birok devlet ve imparatorluklar kurmu bulunan Trklerin, hkmran olduklar devirlerin, zellik ve koullarna gre oluturduklar ordular, tarih boyunca dnyann en gl ve sava ordularndan biri olmutur. Trk tarihindeki en nemli devletlerden biri olan Osmanl Devleti, Anadolu Seluklu Devletinin bat snrlarnda, Bizans mparatorluuna komu olan bir u beylii olarak tarih sahnesine kmtr. Osmanl Devleti dier Trk devletlerinin de olduu gibi, askeri esaslar zerine kurulmu ve o sayede genilemi bir imparatorluktu. Osmanllarda uzun yllar ordu demek devlet anlamna geliyordu. Bir yazar Ordu devlettir, hkmet te onun vazifelerinden biridir. Bir igal kuvveti komutan, igal altndaki araziyi nasl orduyla ynetirse, padiah da lkeyi orduyla ynetir diyerek ordunun devlet mekanizmasndaki nemli roln belirtmek istemitir (TSK Tarihi, dari ve Lojistik, 1995:4). Osmanl Devleti, kurulduu tarihten itibaren ynn batya evirmi ve srekli savalar ve fetihlerle 600 yl hkm sren bir cihan imparatorluu haline gelmitir. Osmanl ordusu da, devletin kuruluundan yklna kadar imparatorluun asli unsuru olmu, zaman zaman padiahlarn tahttan indirilmeleri ve yerine geecek padiahlarn belirlenmesinde de aktif rol oynamtr. Osmanllarn askeri tekilatnda, Anadolu Seluklular, lhanllar ve Memlkllerin etkisi olduunu syleyebiliriz. Osmanl Ordusu; Kapkulu askerleri, Eyalet askerleri ve Donanma Kuvvetleri olmak zere ana blmden olumaktayd (Ycel ve Sevim,1995:95). Kapkulu askerleri; yayalardan oluan Yenieriler, Cebeciler, Topular, Top Arabaclar ile Svarilerden oluan; sipah, silahdar, sa ulufeciler, sa garipler, sol gariplerden meydana gelmekteydi. Bu askerler, hkmdarn ahsna ait maal merkez kuvvetleri olup, padiah nerede olursa onunla birlikte hareket ederlerdi. Eyalet askerleri ise balca toprakl veya timarl sipahi denilen svarilerle, yaya, msellem, azab (hafif piyade) ve Rumeli snrlarnda bulunan aknclardan

olumaktayd. Donanma hizmetinde de gemicilerle azaplar ve sava zamanlarnda da timarl sihapiler bulunurdu. Osmanl devletinin kurulu dneminde devletin henz kk olmas ve fetihler iin yeterli askeri bulunmamas nedeniyle ilk fetihlerinden itibaren Bizans mparatorluu ile Balkanlarda hkimiyetleri altna aldklar despotluklardan ve prensliklerin kuvvetlerinden de faydalanmay dnmlerdir. Bu nedenle yaptklar antlamalarla sava zamanlarna zg olmak zere bunlardan belirli lde asker almlardr. Ayrca mecbur kaldklarnda Hal Ordularna kar Anadolu beyliklerinden de zaman zaman yardmc kuvvetler aldklar grlmektedir (Uzunarl, 1988a: 265-266).

1.1. Kapkulu Ocaklar Osmanl devletinin kuruluu, ilk gnlerinden itibaren askeri temel ve faaliyetlere dayanmaktayd. Askeri tekilatn kudret ve kuvveti, dier kurumlarn gelimesinde etkili olmutur. Osmanl padiahlarnn tekilatlktaki nitelikleri ve gayretleri de bu gelimede ayn surette etkiliydi. Osman Bey dneminde henz memleket kkt ve ordu, airet kuvvetlerinden meydana gelmekteydi. Airet kuvvetlerinin hepsi atl olup sefer durumunda btn eli silah tutanlarda sefere katlmaya arlrd. Nefir-i am denilen bu seferberlik sistemine Orhan Bey dneminde de bavurulduu grlmektedir. Osmanl devletinin hudutlar geniledike, askeri tekilat da hem genilemi hem de an gereklerine gre tadil edilmitir. kinci Osmanl Padiah Orhan Gazi, Osmanl Ordusunun temelini atarken atl oymak kuvvetlerinin yerine, vezir Aleddin Paa ile andarl Kara Halilin tavsiyeleriyle Trk gelerinden oluturulan biner kiilik yaya ve msellem adlarnda iki snf piyade ve svari kuvveti meydana getirmiti. I. Muratn ilk dnemlerinde ihtiyaca gre bunlarn saylar arttrlm ve byk baarlar kazanlmt. Yaya ve Msellemlere sava zamanlarnda ikier aka gndelik verilir, savaa gitmedikleri zamanda ise kendilerine gsterilen iftlikleri ekip bierler, buna karlk devlet hazinesine verecekleri vergiyi kendileri alrlard. Yaya ve Msellemler, XV. yy. ortalarna kadar silahl hizmetlerde bulunmular, daha sonra Kapkulu yaya ve svarilerinin saylar

artnca ordunun geri hizmetlerinde nakliye, maden iletmeleri, kale yapm, tersane gibi ilerde kullanlmlardr (TSK Tarihi, 3/1, 1964:195-210).

I. Murat dneminde ise artan faaliyetler nedeniyle maal ve devaml bir orduya gereksinim iyice artmt. Padiah I.Murat tarafndan Acemi Ocann ve Yenieri Ocann kurulmasyla Kapkulu Ocaklarnn da temeli atlm oluyordu. Osmanl Ordusunun ilk daimi muvazzaf birliklerini oluturan Kapkulu tekilat yaya ve atl olup Seluklular ve Memlkllerdeki gibi hkmdarn zel birlikleri olarak grev yapmlardr. Daha sonralar Osmanl Devletinin hudutlar geniledike askeri tekilat da hem geniletilmi hem de an gereklerine gre slah edilmitir. 15 ve 16. yzyla geldiimizde Kapkulu Ocaklar u snflardan olumaktayd; Acemiler, Yenieriler, Cebeciler, Topular, Top Arabaclar, Lamclar, Humbaraclar ve Kapkulu Svarileri (Uzunarl, 1988a:2-3) Kapkulu Ocaklarnn eitli tarihlerdeki toplam mevcudu yledir (TSK Tarihi3/2, 1977:208); Fatih Sultan Mehmetin son dnemi (1481) = 20.000 II.Beyazit tahta ktktan sonra Kanuninin son zamanlarnda (1565) = 30.000 = 48.316

1609 yl itibariyle ise Kapkulu ocaklarnn ayrntl dkm u ekildedir; Yenieriler = 37.627 20.867 5.720 1.552 684 66.460

Kapkulu Svarileri = Cebeciler Topular Top Arabaclar Toplam = = = =

10

1.1.1.Acemi Oca Tekilat Rumelideki fetihler gelimeye balaynca daha ok askere ihtiya duyulmutu. Yaya ve Msellem kuvvetleri ihtiyac karlayamyor ve elde daimi bir ordunun bulunmas gerekiyordu. Bu nedenle I. Murat tarafndan, andarl Kara Halil ile Molla Rstemin tavsiyeleriyle XIV nc yzyln son yars iinde Geliboluda bir Acemi Oca kurulmutur (Uzunarl, 1988a:5). Acemi Ocann amac, esir alnan savaa elverili Hristiyanlar ksa bir sre Trk eitimiyle yetitirerek fetihlerde asker olarak kullanmakt. Alnan esirler, bir sre Gelibolu-ardak-Lapseki deniz hattnda alan gemilerde hizmet grdkten sonra yenieri olarak gnlk iki ake yevmiye ile orduya katlyorlard. Acemi Oca, ihtiyaca gre geniletildikten sonra Pencik kanununa gre bete bir orannda alnan Acemi olanlar, nce Anadoludaki Trk kyllerine verilerek az bir cretle altrlyorlard. Trk adet ve geleneklerini renerek yeni hayatna uyum salayan genler daha sonra bir ake gndelikle Acemi ocana kayt edilir mtakiben de Yenieri Ocana katlrlard (Uzunarl,1988a:5-6). 1402 Ankara Savandan sonra yaanan Fetret devrinde ise Osmanl devleti dalmann eiine gelmiti. Daha sonra tahta kan elebi Mehmet ve Olu II. Murat dneminde ordu tekrar dzene sokulmu, artan asker ihtiyacn karlamak zere de Devirme Kanunu karlmt. Daha nce hibir Trk-Mslman devletinde grlmeyen bu usle gre; Osmanl snrlar iinde yaayan Hristiyan tebann yalar kanuna uygun olan erkek ocuklarndan yalnz birer tanesi mslman yaplarak Osmanl ordusuna alnmtr. Bu ocuklarda Anadolu kylsnn hizmetine verildikten sonra Acemi Ocana katlr, grbz ve yakkl olanlar saray hizmeti iin yetitirilerek pahiahn sarayna verilirdi. Devirme yasas, ihtiyaca ve zamann gereklerine gre, tespit edilen aksaklklar giderilerek gelitirilmiti. Yasa gerei devirme usul yle ilemekteydi; Devirme memurlar, eline verilen fermanla kendisine devirme blgesi olarak gsterilen sancak ve kazalar gidip, yresel kadlarn ve sipahilerin yardmlaryla blgeyi dolar ve kilise heyetlerinin araclyla 8-18 yalarndaki Hristiyan ocuklarn devirirdi. Yasa gerei, bir ocuu olanlarn olu alnmayp babasnn hizmetinde braklr, fakat birden fazla ise bir tanesi alnrd. Alnacak ocuun soyunun belli, iyi bir aileye mensup ve orta boylu olmasna nem verilirdi. Ksa boylu, kse ve

11

sanatkrlar alnmazlard. Her blgeden devirilen ocuklar, 150200 kiilik sr ad verilen kafileler halinde, devlet bakentine gnderilerek iyice muayene edilmeleri salanr, mteakiben Anadoluya gnderilirdi. Zaman gelince devirilen ocuklar Acemi ocana alnarak srekli silhaltnda bulundurulurdu. Acemi ocann ilk zamanlardaki mevcudu 3000 kii kadard, Koi beyin risalesinde belirttiine gre III. Muratn Clus tarihi olan 1574 senesinde bu say 7495 olmutu. 17. yzyln balarnda I.Anmet dneminde ise bu say 12.000 i gemiti (Uzunarl, 1988a:79). Kuruluundan itibaren Acemi Oca tekilatnn hizmetleri incelendiinde 16. yzyln sonlarna kadar sregelen askeri baarlarda ok nemli bir paya sahip olduu grlmektedir. Devirme Kanununun, Kapkulu Ocaklarna asker yetitirmek suretiyle orduyu glendirmesinin yansra, slam ve Trk terbiyesiyle yetitirilen devirmelerle, Mslman-Trk nfusunun arttrlmasnda ve Rumelinin Trkletirilmesinde byk yarar olmutur. Kanuna gre sekiz ile yirmi ya arasnda bulunan devirme ocuklar Trk rf ve adetlerine gre yetitirildikten sonra yeteneklerine gre devlet hizmetlerinin en yksek mertebelerine kadar kyordu. Bilhassa 15. yzyln ortalarndan itibaren, andarl ailesi dneminde devirmelerin sadrazamla kadar ykselmelerine olanak salanmtr. Hatta 17. yzyln son yarsna kadar geen sre iinde, sadrazamlk grevine genellikle devirme devlet adamlar getirilmitir. Osmanl Devletine hizmetleriyle byk katkda bulunan Mahmut, Gedik Ahmed, Sokullu Mehmet, Lala Mehmet, Koyuncu Murad, Kemanke Kara Mustafa Paalar gibi devirme devlet adamlarnn yansra, zellikle 17. yzylda devlete zarar dokunmu olduka fazla devirme devlet adam vardr. Devlet idaresi ile kapkulu efradnn tamamen devirmelerin eline gemesi, devleti kurmu olan Trklerin nemli grevlere gelmesini engellemi hatta Trkler hakknda etrak bi idrak tabiri kullanlmaya balanlmtr. 17. yzylda meydana gelen birok isyan ve padiahlarn tahttan indirilme olaylarnda devirme devlet adamlarnn rol oynadklar grlmektedir. Btn bunlara ramen, Trklerden oluan bir Timarl Sipahi kuvvetine ilave olarak kurulan devirme tekilat, ktada hkm sren bir imparatorluun oluturulmasna byk katkda bulunmutur (Uzunarl,1988a:13-30).

12

1.1.2.Yenieri Oca Balkanlardaki gelimeler, devaml bir yaya kuvvetinin bulunmasn gerektirmi, Acemi Oca ile de bunun temeli atlmt. Hristiyan tutsaklarla devirmeler, Acemi Ocandan yetitirildikten sonra iki aka gndelikle Yenieri Ocana alnrlar, yetenek ve kdemine gre de gndelikleri artard. Padiahn zel kuvvetlerinden, yaya askeri olan Yenieri Ocann, tam olarak hangi tarihte kurulduu bilinmemektedir. Ancak Uzunarlnn grne gre, Yenieri Ocann Murat Hdavendigar zamannda kurulmu olduuna phe yoktur. Yine incelediimiz kaynaklarn tamamnda bu ocan I.Murat zamannda kurulduu belirtilmi, bazlarnda kesin tarih olarak 1262 veya 1263 yl verilmitir (Uzunarl, 1988a:144-145; Ycel ve Sevim,1995; TSK Tarihi 3/1,1964:207). Kapkulu Ocaklarnn en gzide birlii olan Yenieri Ocann askerleri, savalarda hkmdarn bulunduu merkez hattnda yerleirlerdi. Padiah Yenierilerin arkasnda ve ortasnda bir yerde at zerinde dururdu. Yenieriler sefere gidi gelilerde ve konaklamalarda, padiahn evresinde bulunur ve onu korurlard. Yenieri Ocann ilk tekilindeki dzeni ile ocak kurallar hakknda yeterli bilgi bulunmamaktadr. Ancak Ocak Kanununun zamanla gelitirilerek Kanuni Sultan Sleyman devrinde en mkemmel halini ald bilinmektedir. Yenieri Oca XV. yzyln ortalarna kadar yaya veya cemaat ad verilen bir snftan olumaktayd. 1451 ylnda Sekbanlarn da katlmasyla iki snfa km, daha sonra aa blkleri denilen nc bir snf daha oluturulmutur. Yenieri Oca ilk tekil edildii zaman bin yenieri alnm ve her yz nefere bir Yayaba Kumandan tayin edilmiti. Yani ilk kurulduunda Yenieri Oca on ortadan (blk) olumaktayd. Bu say yava yava artarak 101 ble kadar kmtr. Sekban blkleri de 34 blk olarak cemaat blklerinin altm beincisini oluturmutur. Aslnda 1451 ylna kadar Sekbanlar, Yenieri Ocandan ayr olarak mstakil bir ocak halinde bulunuyorlard. Halk arasnda Seymen diye anlan Sekban snf padiahla beraber ava gitmekteydi. Fatih Sultan Mehmed, Sekbanlardan beyz asker kadarn av hizmeti iin ayrm, alt-yedi bin kadar sekban askerini de 65 nci Cemaat Blndeki Yenieri Ocana balamtr. Her cemaat blnn, kendine zel Oda denilen klalar, mutfaklar, nian ad verilen blk damgalar vard. Cemaat blklerinin banda orbac adnda bir blk komutan bulunuyordu. Sekban ve aa

13

blklerinde ise blk komutanna Blkba denilirdi. Bunlardan baka, blklerin kethda, odaba, vekilhar, bayraktar, baesgi ad verilen subaylar da bulunuyordu (Uzunarl,1988a:155-176). Yenieri Ocann en byk komutan Yenieri Aas idi, ondan sonra Sekbanba gelmekteydi. Ocak Kethdas, Zagarcba, Soncuba, Turnacba, Baavu ve Muhzraa, kdem srasna gre ocan nemli aalaryd. Yenieriler, ayda bir maa alrlard, her ble ait mein keseler iinde hazrlanan maan Sal gnleri verilmesi kanun gereiydi. Yenieri Ocanda maa ilerine bakan Yenieri Efendisi denilen kii, ocakta nemli bir ahsiyet olup atanma ve azil sorumluluu Sadrazama aitti. Maalar hicri yln ayalarna gre verilirdi. Muharrem, Safer, Rebllevvel denilen ilk aya, bu aylarn ba harflerinin alnmasyla Masar, Rebllahr, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahr aylarna Recec, Receb, Saman, Ramazan aylarna Resen ve evval, Zlkade, Zilhicce aylarna da Lezez adlar verilmiti. Yenieriler gazi Serpuu olan, u blgelerindeki Trklerin kendilerini halktan ayrmak iin balarna giydikleri ve Ahilere de mahsus olduu sylenen Brk ad verilen beyaz keeden bir balk giyerlerdi. Brklerinin arkasndaki yatrm denilen ve omuza kadar inan para, yenierilerin ensesini ve ksmen srtn da rterdi. Yenieriler, brklerini eri takar subaylar ise dz takard, subaylarn brklerinin baa taklan yeri srma ilemeli olup buna skf ad verilirdi (Uzunarl, 1988a:263-272). Yenierilerin yemekleri, her bln kendi mutfanda yaplr, yemek masraflar da yenierilerden her hafta toplanan paralardan karlanrd. Bln mutfa ayn zamanda hapishane olarak kullanlmakta olup, cinayet suu dndaki dier sular ileyen yenierilere, cezalar mutfakta hapsedilerek ektirilirdi (Uzunarl,1988:355362). Yenieri Ocann bayra ve bandosu da bulunmaktayd. Ocakta byk bayrak olarak mam- Azam bayra, Yenieri aas bayra, ocan byk alay bayra, Kethda bey bayra, Ba yayaba bayra, Baavu bayra ve 1610 ylndan itibaren de Hac Bekta simgeleyen bir beyaz bayrak tanmaktayd. Yenieri Oca, 13 nc yzylda yaam olan Hac Bekta Veliyi ocan piri olarak kabul etmekdeydi. Ocan kuruluu esnasnda Babailerin ve Alperenlerin byt etkisinin olmas nedeniyle ocan piri olarak

14

Hac Bekta- Veli kabullenilmiti (Ycel ve Sevim, 1995) (Uzunarl, 1988a:290292). Zaten Osmanl devletinin kuruluu esnasnda, Anadoluda ok gl olan bir Ahi tekilat vard. Orhan Gazi, eyh Edebalinin kzyla evlenerek onlarn desteini alm ve Bursann fethi de dhil olmak zere birok askeri baary Ahi Hasan, andarl Kara Halil, eyh Mahmut gibi Ahi beylerinin de desteiyle kazanmtr. Bizzat Ahi reisi olduu sylenen I.Murat da Yenieri Ocan kurduu zaman askerlere Ahilere zg olan beyaz brk giydirmitir. Yaklak olarak 15. yzyln ilk yarsnda da Babai tarikat olarak bilinen tarikat, asl ismini brakarak Babai eyhlerinden Hac Bekta Velinin isminden gelen Bektailik adyla anlmaya balanmtr. Ahiliin eski gcn kaybetmesiyle birlikte Bektailiin gc artm ve Yenierileri etki altna almtr. Yenierilerin Bektailikle alakalar ocan kaldrlmasna kadar devam etmitir (Uzunarl,1988a:147-150). Yenieri ocanda ilk devirlerde, ok eitimi iin bir talimhane vard. Bu talimhanede ok atma eitimi verilir, kabza tutma retilir ve egzersizler yaplrd. Yenieriler, 14 nc ve 15. yzylda ok, yay, kl, kalkan, karg ve bak gibi sava aletlerini kullanrlard. Savata siper kazmak iin kendilerine kazma ve krekte verilirdi. Talimhaneci tarafndan yaptrlan ok taliminin yan sra Avcba diye adlandrlan grevli tarafndan Yenierilere ve ocaa yeni giren askerlere, tfek talimi yaptrlrd. Ok ve tfek talimhaneleri bir at okulu halinde 16. yzyln sonlarna kadar devam etmesine ramen bu dnemden itibaren nemini kaybetmitir (Uzunarl,1988a:332336). Sava olmad dnemlerde Yenierilerin gerek stanbulda gerekse dier ehir ve kalelerde olmak zere eitli grevleri vard. Bu grevlerden en nemli olan ise toplanan Divan- Hmayuna muhafzlk yapmakt. Yenieriler ilk zamanlarda hergn, daha sonraki yzyllarda ise haftada iki veya drt gn sabahlar erkenden toplanan divana nbetilik yaparlard. Yenieri aasnn emir komutasnda nce sabah namazna, mteakiben saraya giden yenieriler divan toplantsnn sonuna doru saray mutfanda kendileri iin hazrlanm olan orbalar alarak ierlerdi. Kseler halinde meydana getirilen orbalarn, yenieriler tarafndan iilmesi, ocak askerlerinin herhangi bir sorunlarnn olmadn gstermekteydi. Baz zamanlarda ise, Yenieriler kendilerine

15

ikram edilen orbalar imez ve kseleri ayaklaryla devirirlerdi. Bu durum Yenierilerin bir eyden huzursuz olduunun gstergesi olmakla birlikte, padiaha ve sadrazama kar bir uyar nitelii de tamaktayd (Uzunarl,1988a:321-322). stanbulda bulunan yenieriler herhangi bir yangn durumunda itfaiyecilikte yaparlar, odalarnda bulunan su kovas, kanca ve baltalarla yangn da sndrrlerdi. Tulumbaclarn ihdas edilmesiyle birlikte, Yenierilerin yangndaki grevleri de azaltlmtr. Yenierilerden bazlar da Yenieri aasyla birlikte stanbulun semtlerinde kol gezerek asayiin salanmasna alrlard. stanbulda bulunan karakollarn, kale kaplarnn alp kapanmas hizmetleri de yenierilere aitti. Bunlardan herhangi bir semtin inzibatna bakanlara Kulluku ve kale kaplarnda muhafzlk yapanlara da Yasak denmekteydi (Uzunarl, 1988a:197). Yenierilerin stanbul dndaki grevleri ise ehir ve kale hizmetleri olmak zere ikiye ayrlmaktayd. ehirlerde grev yapanlarn ii Yasaklk ederek o blgenin inzibatn salamakt. Bir blgeye yasak tayininin yaplabilmesi iin kasaba halknn herhangi bir tehlikeye kar Yasak talep etmesi gerekmekteydi. Kasaba ve ehirlerdeki bu Yasaklarn paras halk tarafndan denmekteydi. Yenierilerin tara vazifelerinden en nemli olan ise kale muhafzlyd. Yenieri blkleri nbetle ve sene boyunca kalelerde muhafzlk yaparlard. Hizmetini tamamlayan bln yerine stanbuldan yeni bir blk gnderilirdi. Bu muhafzlklarn en nemli olanlar ise hudutlarda bulunan kalelerin muhafzlyd. Kalelerde muhafzlk yapan Yenierilere ayn zamanda Nbeti de denilmekteydi (Uzunarl, 1988a:321-330). Yenierilerin iinde bir de maa almadan grev yapan Gnll Yenieriler vard. Bunlar blge halkndan olup, Yenierilerin erefinden ve imtiyazlarndan yararlanmak iin maasz olarak Yenierilie alnan bir zmreden olumaktayd. Gnll yenieriler bulunduklar blgenin Yenieri Serdarnn defterine kayt edilirlerdi. Bunlar harp zamannda bulunduklar blgenin Serdarnn emir komutas altnda muharebeye gidip, Yenierilerin ulfe defterine maal olarak kaydelirler ve hakiki yenieri olurlard (Uzunarl, 1988a:330). Osmanl devlet geleneine gre hkmdar ilan edilerek tahta kan padiah kendisinin muhafz olan Kapkullarna clus bahii ve terakki (agu) verirdi. Osmanl tarihine gre ilk defa Yldrm Beyazid tarafndan verilen Clus bahiinin verilmesine dair

16

kanunname karlmas da Fatih Sultan Mehmet zamannda olmutur. Ayrca geleneklere gre yeni padiahn ilk sefere knda da yenierilere sefer bahii vermesi adet olmutu. Ancak bu gelenekler zamanla ktye kullanlm ve devletin zor duruma drlmesine neden olmutur (Uzunarl, 1988a:337-344). Osmanl kanunlarna gre devletin merkez tekilatndaki aalarn en by Yenieri Aasyd. Padiahlar saltanatlarn salama almak iin buraya ok nem verirler ve en gvendikleri adamlardan birini Yenieri Aas olarak tayin ederlerdi. Yenieri Aalar, ocan kuruluundan 1451 ylna kadar ocaktan tayin edilirken, Yenierilerin Fatih Sultan Mehmetten sefer bahii istemek suretiyle yaptklar mnasebetsizlik zerine, Yenieri Aalarnn Sekban Balardan seilmeye baland grlmektedir. Fakat bunlarn da baz yanl hareketlerde bulunmalar zerine, Yenieri Aalar saray efradndan seilmeye balamtr. Yenieri aas direk olarak padiaha bal olup divann topland gnlerde padiaha arza kard. Eer divann topland gnlerde padiah sarayda deilse, Yenieri Aas divana muhafzlk yapacak yenierilerini gnderir, fakat kendisi saraya gitmezdi. Padiahn Cuma ve bayram namazlarna kmas durumunda Aada namaza kar, padiahn koluna girerek attan inmesini salard. Yenieri Aasnn bartaki grevlerinden birisi de stanbulun gvenliinin salanmasyd. Aa, mahiyetinde bulunan bir heyet ve falakaclaryla birlikte zaman zaman semtleri dolaarak asayii temin ederdi (TSK Tarihi, 3/1, 1964: 217-219). 1593 ylna kadar Yenieri Aalarnn tayinleri ve azilleri dorudan doruya Hkmdara balyd. Padiah sefere giderken Yenieri Aas da gider, eer padiah sefere gitmez ise Aa da stanbulda kalrd. III. Murat, Avusturya seferi esnasnda, nceki hkmdarlar gibi ordusunun banda savaa gitmemi ve sadrazam Sinan Paay Serdar- Ekrem tayin ederek, Yenieri Aasnn Vezir-i azam maiyyetinde sefere gitmesine karar vermiti. Bu durum, Yenieri ocann kaldrlmasna kadar srmtr. Aslnda, 16. yzyln balarndan itibaren, zaten devlet tekilatnda olduka etkili bir konumda bulunan Yenieri Aalarnn itibar daha da arttrlmt. Bu dnemde kabul edilen bir kanunla Yenieri aalar bazen Vezirlik ile Aa Paa olurlard. Byle olduu zamanlarda Yenieri Aas divana girip mzakelere katlrd. 16. yzyln sonuna kadar ise terfi ettirilecek Yenieri Aalar genellikle Beylerbeyi ve Kaptan- Derya olurlard. Aalar gzden dp, aalktan karldklar zaman mevcut maalarnn karl olan

17

Haslarla sancak beyi yaplr, teammllere gre de Kastamonu sancak beyliine gnderilirlerdi. Devlet tekilatnn bozulmasyla birlikte bu gibi kanun ve teamllere nem verilmediinden Yenieri aalarnn Sadrazam tayin edildikleri de grlmtr (Uzunarl,1988a:187). Yenieri Ocann kendine zg kanun ve kurallar bulunmaktayd. Ayn gn ve ayn saatte ocaa girmi olanlardan hangisi dierinden daha evvel kaydolmusa o nefer daha kdemli oluyordu. Otorite ve disiplin ok st dzeyde olmakla birlikte neferler arasnda bir kardelik anlay da mevcuttu. Kklerin byklerine hrmet ve itaatte kusur etmemelerinin yannda, byklerinde kklerine efkat ve sevgi gstermeleri adettendi. Yenieri ocana en son giren bir nefer, bulunduu odann acemisi olup hizmetiyle mkellefti. Fakat odasnda kendisine asla yabanclk ektirilmez, karde muamelesi grrd. Yapt hizmetlerin karl olarak da kendisinden yemek paras alnmazd. Yenieri Ocana mensup bulunan neferler arasndaki birlik ve beraberlik, ok st dzeyde bulunuyordu. Padiahlarna lmne bal olan yenieriler iin en byk eref, muharebede padiah korumakt. Hkmdar kendi velinimetleri olarak gren yenierilere, padiahlarda kulum diye hitap ederlerdi. Ancak yenieriler arasnda ocaa ballk bazen hereyden nce gelmekteydi. yleki kimi zamanlar padiaha isyan eden arkadalar ile padiah arasnda seim yaptklarnda, arkadalarna silah ekmemi ve Yenieri Ocana ball padiaha yelemilerdir (Uzunarl,1988a:288-289;TSK Tarihi, 3/1,1964:224). Yenieri ocann kurulduu tarihten 16. yzyln bana kadar yenierilerin evlenmeleri kesinlikle yasakt. Bundan dolay hem stanbulda hem de Edirnede kendileri iin yaptrlan klalarda kalrlard. Evlenmesine ilk izin verilen Yenieri neferi Yavuz Sultan Selim dneminde Vezir-i azam olan Yunus Paann kardeidir. Daha sonraki dnemlerde evlenmeyle ilgili yasaklar kaldrlm hatta evlenenlerin kla dnda, kendi evlerinde kalmalarna bile izin verilmitir. Aslnda Yenieri Oca, kuruluundan 16. yzyln sonuna kadar srekli tekml ederek dnemine gre mkemmel bir hale gelmiti. Kanuni Sultan Sleymana kadar Osmanl padiahlarnn ordularnn banda sefere gitmeleri ve onlarn disiplinleriyle yakndan ilgilenmelerinin sonucu olarak Kapkulu Ocaklar kendi dnemi ierisinde dnyann en mkemmel ordusu olarak gsteriliyordu (Uzunarl, 1988a:306-307).

18

Yenieri Ocann dzeninin bozulmaya balamas, Sultan III. Murad dnemine rastlamaktadr. Bu dnemde, evli yenierilerin saylarnda byk artlar olmu ve evli neferlerin evlerinde yatmalarna izin verilmiti. Bu yenierilerin arasnda esnafla balayanlarn da olduu grlmektedir. Yine III. Murad dneminde Kulkardei ismiyle Yenieri Ocana yabanclarn alnmas, zamanla ocan saysn byk lde arttrmtr. Bu durum, Yenieri maalarnn temini asndan da sorun yaratmtr. Ocaa girebilmek iin gerekli mddeti geirmeden alnan bu yabanclar, ocaktaki dier neferlerin de disiplinini bozmutur. Bu dnemden itibaren, Yenieri Ocann kaldrld 1826 ylna kadar geen zamanda, Yenieriler, Osmanl devletinin i siyasetinin ba aktr olmutur. Vaka-i Hayriye olarak adlandrlan bu olayn kapsaml bir deerlendirmesini sonraki blmlerde ayrca yapacaz (Uzunarl,1988a:478). 1.1.3. Cebeci Oca Cebeci ocann tam olarak ne zaman kurulduunu bilemiyoruz, ancak yazl kaynaklarmz 15. yzyln ortalarnda bu ocan mevcut olduunu gstermektedir (Uzunarl,1988b:3-5). Cebe nin kelime anlam zrh demektir. Cebeci oca, Yerierilere ait ok, yay, tfek, kl, kazma, krek, barut, fitil, kurun, zrh, tolga gibi harb malzemelerini tedarik ve muhafaza eder, muharebe zamannda bunlar cepheye gtrrlerdi. Muharebenin sona ermesiyle birlikte ayn malzemeleri geri alarak bakmn yapar, onarma ihtiyac olanlar tamir ederlerdi. Yaklak 600700 kiiden oluan Cebeci Oca, dier Kapkulu ocaklar gibi blklere taksim edilmiti. Cebeci ortalar silah yapan, tamir eden, barutlar slah eden, harp malzemelerini tedarik edip hazrlayan snflardan olumaktayd. Bunlarn arasnda ayr bir snf olarak kumbara dkcleri, barutular ve lamclar da mevcuttu (TSK Tarihi 3/1, 1964:236-237). Cebeci Ocann en byk zabitine Cebeciba denilirdi. Cebeciba tayin edilen ahs padiahn huzuruna kabul edilerek teekkr anlamnda etek perdi. Cebecibann protokoldeki yeri Fatih Sultan Mehmet Kanunnamesine gre Kapucular Kethdasndan sonra, Topu bandan nce gelmekteydi. Tekilat olarak Yenieri Ocana bal bulunan Cebeciler, merkez olarak stanbuldaki atlyelerde grev yapmakla birlikte kalelerde grev yapan cebeciler de mevcuttu. Kalelerde hizmet yapan Cebeciler, Yenierilerde olduu gibi yl sreyle kalelerde hizmet ettikten sonra, merkeze

19

getirilip yerlerine bakalar gnderilirdi. Cebeci Oca imalathanesinde yaplan harp malzemelerinin muharebe meydanlarna tanmas iin de katr ve deve kullanlrd. Ordu bir yerde konaklad zaman Cebeciler ordunun merkez cephesinin gerisinde bulunurlard. Ordudaki Yenieri saysnn artmas cebeci saysn da arttrmakta, azalmas da bu saynn dmesine neden olmaktayd. Yenieriler 12.000 kii iken Cebecilerin 500 nefer olduu, 1566 ylnda toplam Cebeci neferi saysnn 700 kii olduu grlmektedir. 16. yzyln sonlarna doru Cebeci saysnn drt binden fazla olduu, 1702 ylnda ise mevcudun 2462 nefere drld anlalmaktadr. Yenieri saysna gre mevcutlar deien Cebecilerin son dnemdeki mevcutlar tam olarak bilinmemektedir (Uzunarl, 1988b:21-22). 1700l yllarda Yenieri Ocann nizamnn bozulmas Cebecileri de olumsuz ynde etkilemi Cebeci Ocanda ie yarar cebeci bulunamaz olmutu. Yenieri Ocann kard isyanlara Cebecilerde katlm hatta Edirne Vakas diye bilinen II. Mustafann tahttan indirilmesi ve eyhlislam Feyzullah Efendinin katli ile neticelenen ayaklanmada Cebeciler barol oynamtr. Btn bunlarn sonucu olarak Cebeci Oca, Yenieri Oca ile birlikte 1826 ylnda II. Mahmut tarafndan kaldrlmtr (TSK Tarihi 3/1,1964:237; Uzunarl, 1988b:16-17).

1.1.4. Kapkulu Svarileri Oca Osmanl ordusunun en sekin, en disiplinli birliklerinden birisi de Kapkulu Svarileriydi. Bu svari kuvvetleri dorudan doruya padiahn ahsna bal olup, esasen devirmelerden oluuyordu. Derece ve maa olarak yenierilerden stn olan Kapkulu Svarileri savata ve merasimlerde padiahn sanda ve solunda yer alrlard. lk dnemlerde komutanlarn ve devlet adamlarnn ocuklar da bu ocaa alnmaktayd. Kapkulu Svari Oca I.Murat tarafndan Rumeli Beylerbeyi Kara Timurta Paann tavsiyesi zerine kurulmutur. Bunlara sipah veya Blkhalk denilmitir (TSK Tarihi 3/2,1977:231-233). Halk tarafndan Sipah ismiyle anlan Kapkulu Svarileri aslnda alt blkten olumakta olup birinci bln ad sipah, ikinici bln ad ise Silahtardr. Dier drt

20

blkten ikisi sa ve sol ulufeciler, dier ikisi ise sa ve sol garipler olarak bilinmektedir. Svari Ocann en mmtaz birlii olan Sipah Bl, Fatih Sultan Mehmet zamannda tekil edilmitir. lk zamanlarda devlet adamlarnn ve kumandanlarn ocuklar da bu ble alnmtr. Krmz bayrak tayan bu blk, padiahlarn camiye klarnda ve sefere hareketlerinde, ikier ikier sa tarafnda bulunurlard. Muharebe esnasnda ise ordu merkezinin sa tarafnda kalp diye adlandrlan saltanat bayraklarnn altnda, bazen de padiahn arka tarafnda mevzilenirlerdi. Sipahiler, muharebe meydannda adrlarn padiahn otann sana kurarlard. yz blkten oluan sipahilerin sefere giderken ki grevlerinden birisi de ordunun geecei yerlerde santak tepesini tutarak ordunun emniyetli bir ekilde geecei yolu gstermekti (Uzunarl, 1988b:146). Kapkulu svari ocanda ilk kurulan blk olan Silahtar Blne tadklar bayraktan dolar Sar Bayrak bl de denilmekteydi. Fatih Sultan Mehmet dnemine kadar, Kapkulu Svari Ocann ba bl olan silahtar bl, alaylarda padiahn arkasndan giderlerdi. Sipah blklerinin kurulmasyla silahdarlarn padiahn sol tarafnda yrmeleri kanun olmutur. Silahdar blnn grevi, sefere gidilirken ordunun geecei yollarn alp temizlenmesidir. Silahdarlar, ordunun geecei yollar aarlar, kprleri tamir ettirirler, geilmesi zor bataklklar temizlettirirler ve bunun iin mahalli reayay bu hizmetlerde kullanrlard. Padiah otann nbetini bir gece sipah bl bir gece silahdar bl tutard. Bunlara ilave olarak silahtarlarn baka grevleri de vard. Ordu sefere gidip gelirken padiahn turalarnn ve yedek atlarnn tanmas ile padiahn fakirlere datt sadakalar datmak silahtarlarn dier grevleriydi (TSK Tarihi 3/1,1964:231-233 ; Uzunarl, 1988b:148-149). Kapkulu svarilerinin evlenmeleri, ocan kurulduu gnden itibaren serbest braklmt. Gerektiinde hzla toplanabilmeleri iin stanbul, Edirne ve Bursa kentleri arasndaki ky ve kasabalara yerlemelerine izin verilirdi. Yenieri Ocanda uzun sre hizmet etmi ve muharebede baar gstermi olanlar Svari Ocana alnrd. Kapkulu Svari tekilatndan bahsedilirken birliklere her ne kadar Blk ad verilmekteyse de gerekte bu blklerden her biri balangta bu gnk alaylar ve hatta daha sonralar birer svari tmeni gibiydiler. Svariler, kl veya meten baka mzrak ve ciritle de donatlmt. Kllarn piyade gibi boyunlarna takar ve mei ou zaman yanlarna

21

asarlard. Bunlarn yan sra ok-yay ve kalkan da ustalkla kullanrlard (Osmanl Ordu Tekilat, MSB., 1999:27). Kapkulu Svarileri ocana terfi eden Yerierilerin yan sra Svari evlatlar ve muayyen zamanlarda saray kmalar da katlrlard. 1651 ylna kadar hariten alnan svari adaylar ayr bir deftere kayt edilir ve 3 yl denemeye tabi tutulurdu. 16. yzyln sonlarna doru Svari Oca kanununa aykr olmasna ramen, ocaa yabanclar kaydedilmitir. Rivayete gre Svari Ocana kanun hilafna yabanclar ilk sokan kumandan, zdemir olu Osman Paadr. Dorudan doruya esas deftere kayt edilen yabanclar ve kendi siyasi emellerine askerleri alet etmek isteyen vezirler sayesinde Svari Ocann nizam da bu dnemde bozulmutur. ou saraydan geldii ve padiahn muhafzln yaptklar iin devlet ve halk tarafndan ok nem verilen Kapkulu Svarileri 16. yzyln sonlarndan itibaren hzla eitli isyanlara katlmtr. Kapkulu ocaklar ierisinde Divan- Hmayun basarak padiah tehdit eden ilk ocak Svari Ocadr. Kdem ve maa itibariyle Yenierilerden ileri olduklarndan, yenierilerle aralarnda bir rekabet vard. Sadrazamlar bu nedenle Yenieri Ocan, Svari Ocana kar tutmulardr. Ancak iki ocak, on yedinci yzyln ilk yarsndan itibaren, beraber isyan karmaya balamtr. Bundan sonra da itibarn tamamiyle kaybeden Svari Ocann roln, Yenieriler oynamaya balamtr (Uzunarl, 1988b:190-201).

1.1.5. Topu Oca Osmanl Tarihi Kronolojisi, 1386 ylnda ilk Osmanl-Karaman savandan bahsederken u izahati vermektedir; Bu harbin balca zellii, Karaman Ordusunda yalnz ok ve kl kullanld halde Osmanl ordusunda tfek kullanlmas ve hatta bir tek de demir top bulunmasdr. Bu tek topun 1364 tarihinde Bursada dklm olduu sylenir. (TSK Tarihi 3/1, 1964: 237) Yalnz Osmanl ordusunda barut az bulunduundan bu top her zaman atlmaz, ara sra kullanlrm. Birok kaynaa gre Osmanl Ordusunda top kullanlmasnn ilk rnei olarak Kosova Meydan Muharebesi (1389) gsterilmektedir. Prof.Uzunarl ise Kapkulu Ocaklar II. Kitabnda; topun ilk defa Kosova muharebesinde kullanldn ve Haydar isminde bir topunun bulunduunu

22

anlatmaktadr. Prof. Uzunarlya gre I.Murat dneminde topun kullanldna phe yoktur, ancak bir Topu Ocann olup olmad belli deildir. Topu Ocana acemilerden erat alndna gre, Topu Ocann Yenierilerden biraz sonra kurulduunun kabul edilmesi yerinde olacaktr. 1453 ylnda stanbulun fethinde bir miktar topun kullanlm olmasda bu dnceyi dorulamaktadr (Uzunarl,1988b:3536). 15. yzyln balarnda varl bilinen Topu Ocann kurulmasndan sonra, buraya acemi ocandan asker alnmaya balad. Bunlar, ounlukla devirildikten sonra ifti Trklerin hizmetlerine verilip, oradan ulufeye kaydedilmek zere acemilikte hizmete alnacaklarn arasndan seilirdi. Top dkmek ve muharebede top kullanmak zere iki ksmdan oluan Topu Oca, Kapkulu Ocaklarnn yaya ksmna dhil olup tamamyla mstakil bir halde bulunuyordu (Uzunarl, 1988b:35). Topu Ocann personele ihtiyac bulunduunda Topuba durumu yaz ile Divan- Hmayuna bildirirdi. Topu Ocana tahsis edilen erat agirt (rak) olarak deftere kaydedilirdi. Top kullanan topu erat, ilk zamanlarda katr ve develerle tanan hafif toplarla beraber savaa gidip toplar kullanrlard. Kapkulu Topularnn bandaki kumandana Topular Aas=Topuba=Sertopi denirdi. Bundan sonra, Dkcba, ondan sonra Ocak Kethdas ve avu gibi ocan byk rtbeli subaylar gelirdi (TSK Tarihi 3/1, 1964:238239). Topu klalar ile top dkmhanesi halen stanbulda Tophane adyla bilinen semtte bulunuyordu. Evliya elebinin kaydna gre Tophaneyi Fatih Sultan Mehmet ile olu II. Beyazd yaptrmtr. Kanuni Sultan Sleyman zamannda tophane binas yktrlarak, ihtiyaca gre daha byk lde yeniden yaptrlmtr. Fatih Sultan Mehmetin topulua nem vermesiyle gelimeye balayan Topuluk faaliyetleri, II. Beyazd zamannda Kral arln Napolide bulunduu srada, bir grup top dkcsnn ve topusunun Osmanl devletine getirilmesiyle daha da gelimitir (Uzunarl, 1988:39-40). II. Beyazdn Topuluun gelimesi iin aba gstermesinin nedeni babas Fatih Sultan Mehmedin topulua ok nem vermesidir. Fatih Sultan Mehmed stanbulun

23

fethinden nce Edirnede Urban adndaki Macar ustadan yararlanarak byk bir top dktrmtr. Rumelihisarna yerletirilen bu topla yaplan atta, Boazdan geen bir Venedik gemisi batrlmtr. Arl 17,7 ton olan bu top, daha sonra anakkale Boazna yerletirilerek, dman gemilerine kar kullanlmtr. Macar Urban tarafndan yaplan bu top stanbulun fethinde kullanlan en byk toptur. Rum kaynaklar da, Fatihin stanbul kuatmasnda top dkm evlerinde, savan durum ve gereine uygun toplar dkmeleri iin direktif verdiini ve zel amalara gre sava alannda top dktrdn yazmaktadr. Nitekim Haliteki dman gemilerini birer birer batrmak ve tam bir deniz egemenlii salamak amacyla, havan toplar dktrmtr (TSK Tarihi, dari ve Lojistik, 1995:185-186). 1456 ylnn baharnda, Belgrad almaya karar veren Fatih, gerekli hazrlklar yaptrrken, Morava Nehrinin kenarnda grlmemi byklkte ta glleler atabilen yedi havan topuyla, eitli apta daha kk 300 Muhasara topu da yaptrmtr. O dnemde top dkm ilkel usullerle yaplmakta olup, barut sanayiside henz gelimemiti. Bu nedenle, toplarn att glleler nceleri tatan yaplyor, etkileri de az oluyordu. Bu durum kalelerde gedik amay gletiriyordu. lk dnemlerde kunda mevcut olmayan top namlular, ktkler zerinde veya yere gmlerek kullanldndan, gerei gibi nian da alnamyordu. Bu nedenle her bir topla, gnde drt-be glle ancak atlabiliyordu. Macar Urbann dkt toplarn baarl olmasndan sonra Fatih Sultan Mehmet, Urban, Saruca ve Donar adndaki ustalara yeni toplar dktrmtr. Yeni dklen iki byk top iin 600 kantar tun sarf edilmitir. Bu olay o dnemde gelimi bir maden sanayisinin de mevcut olduunu ve ar sanayiinin bu maden sanayisiyle desteklendiini gstermektedir (TSK Tarihi, dari ve Lojistik, 1995:186187). Fatih Sultan Mehmet tarafndan yaplan Tophanenin iinde, yzlerce top kalb dolaplar, iki byk tun frn, top arabas imalathanesi vard. Yavuz Sultan Selim dneminde de top dkmne devam edilmitir. Kanuni Sultan Sleyman, Macaristan seferinde Budin Kalesini ele geirmi ve iinde top dktrmtr. Kanuni, Dou ve Gneydou Anadoluda yaplacak hareket iin Erzurum, Basra, Badat ve Diyarbakrda tophaneler yaptrmtr. Nitekim 1566 ylnda top dkm iin kalp yapmnda kullanlan toprak,

24

Hasankeyften Badat ve Basradaki tophanelere yollanmtr (TSK Tarihi, dari ve Lojistik, 1995:187). Topu ortalar, Nizam- Cedide kadar, aa bl ve cemaat olarak iki ksmdan olumaktayd. Topu oca erleri, yenieriler gibi ya hkmet merkezinde veya snrlardaki ehirlerde, kylarda ve nemli ehirlerdeki kalelerde olmak zere iki trl hizmette bulunurlard. stanbul dndaki kalelerde vazife alan topular, merkezden atanan Topubann komutasnda bulunurdu. Kalelerdeki topularn bilgileri zaman zaman denetlenir, bu denetlemede baar gsteremeyenler grevlerinden karlr, yerlerine uygunlar alnrd. Tarada bulunan top imalathanelerine de stanbuldan ustalar gnderilirdi (TSK Tarihi 3/3, 1981:139-142). Osmanl ordusundaki topu mevcudu dnemlere gre deiiklik gstermektedir. Yaplan aratrmalara gre Topu Ocann mevcudu 16. yzyln ilk yarsnda 1024 olup, bu yzyln sonlarna doru Ocak mevcudu drt bine kmtr. Kprller devrinde bu say 2026 iken on yedinci yzyln sonlarnda muharebelerin de devam etmesi nedeniyle topu miktar 5084e kmtr. Balangta kk olan toplar, muharebelere katr ve develerle tanrken sonradan yaplan byk toplar top arabalaryla tanmaya balamtr. Sefere giden Topular, yryte Cebehanenin nnden giderlerdi. Ar olup kale kp denilen kaleleri dvmeye yarayan toplar verilen emre gre ya geriden gelir veya hi getirilmezdi. I. Viyana kuatmas esnasnda byk toplarn getirilmemesi sebebiyle Osmanl ordusunun baarsz olduu da sylenmektedir. (Uzunarl, 1988 II) Bu sorunlarn stesinden gelmek iin ilerleyen yllarda Osmanl Ordusunda hem Top Arabaclar oca hem de srat topularnn kurulduu grlmektedir. Topu Ocanda sonraki yzyllarda yaplan slahatlar dier blmlerde ayrca inceleyeceiz.

1.1.6. Top Arabaclar Oca Kapkulu ocaklarnn yaya ksmna mensup olan Top Arabaclar Oca, byk olmalar nedeniyle deve ve katrlarla tanamayan toplar tamak iin kurulmutur. Top arabalarnn ilk defa Fatih Sultan Mehmetin Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan iin kt seferde kullanld anlalmaktadr. Ancak Fatih dnemindeki kaytlar

25

incelendiinde, Topu bandan bahsedildii halde arabac bana dair herhangi bir bilgiye rastlanlmamaktadr. Bu durum Prof.Uzunarlya gre Top Arabac Ocann Fatih devrinde henz kurulmam olduunu gstermektedir. Ancak TSK Tarihi III. Cilt, Top Arabaclar Ocann Fatih Sultan Mehmet tarafndan kurulduunu bildirmektedir. Kurulu tarihi tam olarak bilinemeyen Top Arabaclar Ocann klas Tophanede bulunmaktayd. Arabac Oca efrad stanbuldaki klalarnda bulunmalarna ramen mhim kalelerde de nbet hizmeti yaparlard (Uzunarl, 1988:97101; TSK Tarihi 3/2 1977). Top arabaclar, topularla beraber sefere giderlerdi, sahra toplarn eken araba ve hayvanlar bunlarn nezaretleri altnda bulunup, muharebe esnasnda da hayvanlar muhafaza ederlerdi. Ocan en byk zabiti Top Arabaclar Ba olup, ocakta kethda, avu, baavu, kethdageri, ocak ktibi gibi zabitler de bulunurdu. Top arabac Ocana, lazm olan erler, acemi olanlarndan ve kuloullarndan alnrd. Ocan mevcudu on altnc yzyln ortalarnda 678 olup, bu yzyln sonlarnda mevcudu 3000 olarak gsterilmektedir. Toparabac tekilat, seferde yrklerle de takviye edilirdi. 1565 tarihinde Selanikteki kadlara ve Selanik yrklerinin Subasna yazlan hkmlerde, yrklerin 100 ift manda ile top ekmek zere emrolunan yerde hazr bulundurulmalarndan bahsedilmektedir (TSK Tarihi 3/2 1977). Toparabac Ocann grevi, her ne kadar toplar nakletmek ise de; Ocak personelinden bir grup da, top arabalarnn onarmn veya yeniden yapmn salard. Top Arabalar Tophanede yaplrd. stanbuldaki Tophanede, top arabalarndan baka, ilk dnemlerde toplarn kundak, kzak ve tekerlekleri de yaplyordu. Kundaklarn yapm iin lzumlu olan kereste yurt iinden tedarik edilirdi. Fatih Sultan Mehmet, harp sanayisinin muhta olduu gemi ve top kunda yapmna yarayan keresteyi (Abanoz) elde etmek amacyla Sisam adasn ele geirmitir (TSK Tarihi, dari Lojistik, 1995:193). Toparabaclar Oca sonraki dnemlerde Topu ocayla beraber slaha tabi tutulmu, svari ve piyade olmak zere iki ksma ayrlmtr.

26

1.1.7. Humbarac Oca Osmanl ordusunda humbara yapan ve bunlar muharebede kullanan erlere humbarac denirdi. Humbara demir veya tuntan yuvarlak ekilde yaplr ve iine patlayc madde doldurulurdu. Humbaraclar, Osmanl ordusunda eskidenberi mevcut olup, ksma ayrlmaktaydlar. Cebeci ocana bal olanlar, Topu ocana bal olanlar, Kale muhafazasnda bulunanlar (timarl humbaraclar) (TSK Tarihi 3/3, 1981:138-139) Humbaraclar daha sonra yenieri oca iinde bamsz bir snf olmutur. Bu snfn esasn kale humbaraclar tekil ediyordu. Bunlar, timarl olup en byk amirleri merkezde bulunurdu. Kale humbaraclarnn timarlar kaleler civarnda bulunuyordu. Cebeci Ocana bal olanlar humbara yaparlar ve humbaray elle atarlard. Topu Ocana bal bulunan humbaraclar, humbaray topla atarlard. Humbaralar muhtelif arlkta olup, eski kaynaklarda (humbara-i maden-idset) ve (humbara-i kebir) denilen el humbarasyla dier byk humbaralardan bahsedilmektedir (Uzunarl, 1988b:118127). Osmanl tarihinde ilk defa Kandiye kuatmas srasnda Humbarac Ocann tekiline lzum grlerek, sa, orta, sol humbaraclarn banda humbarac ba tayin edilmitir. Kandiyenin zaptndan sonra ehrin, Be, Kamanie ve dier baz kalelerin fethinde bu humbaraclarn byk hizmetleri grlmtr. Padiah IV. Mehmet bu humbaracbnn ordunun kadrosuna alnmasn kabul ve tasdik ettii zaman humbaracbann ordunun kadrosuna alnmas, benim kanunum olsun. humbaracbandan maksat, kalenin fethinde her biri bir koldan msabaka edercesine alarak, kalenin bir an evvel fethinin salanmasdr. Bu suretle bunlar yeni yeni ateli silahlar, usuller, tertipler bularak birbirlerinden stn olmaya alacaklardr demitir. O zaman her humbarac bann emrinde 20er humbarac erden toplam 60 humbarac vard. III. Ahmet devrinde humbarac mevcudu 300e ykseltilmitir. Humbaraclarn 16. yzyldaki saylar azalan Humbaraclar 17. yzyln balarndan itibaren ihmal edilmeye balanm ayn yzyln sonunda ise nemini iyice kaybetmitir. 18. yzylda Humbarac ocana tekrar nem verilmi ve Humbarac Ahmet Paa (Comte Bonneval) tarafndan slah edilerek glendirilmitir (TSK Tarihi 3/3, 1981:139).

27

1.1.8. Lamc Oca Osmanl ordusunda ok eski dnemlerden itibaren lamclarn kullanld

bilinmektedir. Fatih Sultan Mehmetin ve Kanuni Sultan Sleymann birok seferde nemli kalelere kar giritikleri taarruzlarda byk lde lam muharebeleri yaptrd ve bunlarn ounda baarya ulatklar grlmektedir. Muharebe zamannda kuatlan kaleleri ykmak iin lam yapan lamclar zel seilirdi. Memleketin birok yerindeki eitli maden ocaklarnda alm veya almakta olan tecrbeli ve bilgili zanaatkrlarn toplanarak oluturulduu dnlen Lamc Oca 16. yzyln sonlarnda tekil edilmitir. Ocak tekil edilmeden ncede orduda hizmetlerde bulunan lamclar yeraltnda yollar aarak fitil ve barutla kale surlarn ykarlard. Seferlerde ordu ile beraber hareket eden lamclarn ounlukla Ermeni, Rum ve Hristiyan Bosnallardan olutuu sylenilmektedir (Uzunarl, 1988b:131-133). Kbrs seferi, Badat seferi, dou seferleri ve zellikle Kandiyenin fethinde lamclarn byk hizmetleri grlmtr. ki ksmdan oluan lamc ocann bir ksm Cebecibann emir komutasndaki Cebeci Ocandan maa alrken dier ksmnn da zeamet ve timarlar vard. Timarl lamclarn balarndaki amire lamcba denirdi. Bundan baka kethda ve avu, ocan byk zabitlerinden olup alemdar ise kk zabitlerindendi. II. Muratn 1450 Arnavutluk seferinde, Kruya Kalesinin kuatmasnda lam kullanlmt. Yine ayn padiahn Mora Seferinde Germe hisarna karda lam kullanld gz nne alndnda lamcln Osmaldaki tarihinin ne kadar eski olduu grlmektedir. Ocak haline gelii 16. yzyln sonlarna rastlayan lamc oca, ayn yzyln sonu ve 17. yzyln ortalarna kadar ok iyi bir seviyeye ulamt (TSK Tarihi 3/1, 1964:239-243). 17. yzyln ortalarndan itibaren ocaa ehil olmayan kiilerin alnmasyla lamc ocann nizam bozulmutur. Ayn yzyln balarnda stanbulda be bin lamcnn bulunduu dikkate alnrsa nceki padiahlarn bu snfa ne kadar nem verdii daha iyi anlalabilir. Zamanla nemini kaybederek dzeni bozulan Lamc Ocana 18. yzyln son yarsnda tekrar ehemmiyet verilerek baz dzenlemeler yaplmtr.

28

1.2.

Eyalet Askerleri

Osmanl Ordusunun Kara Kuvvetleri, Kapkulu Ocaklar ve Eyalet Askerleri olmak zere iki ana blmden olumaktayd. Yenieri Oca, Kapkulu Svarileri, Cebeci ve Topu Ocaklar ile Toparabac ve Lamc gibi snflardan oluan kapkulu askerleri, askerlii meslek edinmi, klalarda yaayan daimi muvazzaf kadroyu oluturmaktayd. Padiahn zel birliklerini oluturan kapkulu askerlerinin mevcudu ordunun btnne oranla pek fazla deildi. Kara Kuvvetlerinin byk ksmn, timarl sipahi sistemiyle eyaletlerin sefere hazrladklar, kendi beylerbeyi ve sancak beylerinin emir-komutas altnda bulunan eyalet askerleri tekil ederdi. Seferde bu eyalet ve sancaklarn kardklar askerler, kara ordusuna katlrlard (TSK Tarihi3/1,1964:233). Osmanllarn eyalet blmleri 16. yzyln ortalarna doru istikrarl bir ekil almtr. 1566 yl itibariyle Osmanl Devletinin ktadaki eyaletleri unlard: Avrupada: Rumeli, Budin, Temevar, Bosna Eyaletleri Asyada: Anadolu Eyaleti (Anadolunun bat ksm), Karaman, Sivas, Erzurum, Kars, Mara, Van, Diyarbakr, Badat, Lahsa, Yemen, am, ehrizar, Musul, Halep, Trablus ve Rakka Eyaletleri. Afrikada: Msr, Habe, Trablusgarp (Libya), Cezayir Eyaletleri stanbul bakent olarak mlki ve askeri tekilatn dnda tutulmutur. 1652 ylnda Osmanl Ordusundaki Eyalet Askerlerinin mevcudu yledir (TSK Tarihi, dari ve Lojistik, 1995:239): Rumeli Eyalet Askeri Kuvvetleri Aknclar Ocakllar = 57.000 = 12.000 = 2313

Rumeli Eyalet Askeri Kuvvetlerinin toplam = 71.313 Anadolu Eyalet Askeri Kuvvetlerinin toplam = 124.600 Genel Toplam = 195.913

29

Her eyaletin o zamanki i ve d durumlarna, devletin sefer planna, yaplmas planlanan harekta, hangi eyalet ve sancaklarn hangi cins kuvvetlerinin (rnein: Timarl Svari, aknc, azap, yerli zel svari ve cretli, grevli, gnll yerli kuvvetler gibi) ne oranda katlacaklarna gre mevcutlar hemen her sefere gre deimekteydi. Hazrlanm planlara, verilen emirlere ramen, zellikle eyalet kuvvetlerinin sefer mevcutlarnn her zaman beklenen seviyeyi tutturamadklar, sefere katlmalar gereken baz grevlilerin, eitli sebeplerle veya hibir sebep yok iken sefere katlmadklar ok grlmtr. Bu sebeple, eyalet kuvvetlerinin komutanlar olan beylerbeyi, sefere giderken, btn askerin knye defterlerini de birlikte gtrr emrindeki kuvvetler bir geitten (rnein: askeri kpr) geerken yoklama yaparlard. (TSK Tarihi 3/2, 1977; TSK Tarihi, dari ve Lojistik, 1995:244). Eyalet askerlerinin snflarna gemeden nce Timar sisteminin incelenmesinin daha yararl olaca kanaatindeyiz.

1.2.1. Timar Sistemi Devlete ait arazinin yllk vergi veya rnn (1/10u) bir hizmet karl bir kiiye brakmaya Seluklularda ikta denirdi. Bu ikta hizmete karlk verildii iin gerektiinde bu arazinin r hazinece de idare edilir veya baka birine verilebilirdi. ktann baka bir ekilde bir vilayet veya eyaletin, btn gelirleriyle beraber bir komutan veya valiye brakldna da rastlamaktayz. Bu takdirde o vali veya komutan, bu ikta karl olarak hazineye belirli bir vergi vermek ve sefere belli bir miktar askerle katlmak zorundayd. kta usul, ok eskiden beri btn Trk devletlerinde vard. Bir memleketi elde eden hkmdar, orann arazisini hizmetlerine karlk olarak komutanlarna verir, onlarda personeline datrd. Komutan sadakat gsterdii srece bu araziye sahip olur, aksi halde elindeki arazi, hkmdara yani hazineye intikal ederdi (TSK Tarihi 3/1, 1964:195-198). Seluklu devletinde bir u beyi olan Osman Gazi de St blgesini ikta olarak almt. Bylece ikta sistemi Osmanllarda da uygulanmaya balamtr. Orhan Bey dneminde timar datmna ait birok tarihi kaytlar olduu gibi, timar verilen askerlerinde snrlara yerletirildii grlmektedir (TSK Tarihi 3/1,1964:196).

30

Timarlar dhilindeki yerli halkta, bazen sipahilerle birlikte savaa katlyordu. Rumeli fetihleri balaynca, timar sistemi burada da uygulanmaya balad. Hatta Gelibolu civarnn, Yakup Ece ile Gazi Fazla timar olarak verildii, ilk tarih kaynaklarnda yazldr. I. Murat devrinde Rumelide fetihler artmaya balaynca Anadoludan birok halk, hatta bir takm Trk airetleri Rumeliye nakledilerek kendilerine timar verildi. Yldrm Beyazid Anadolu beyliklerini birer birer igal edip varlklarna son verdii zaman, o beyliklerdeki timarlar, olduu gibi brakm ve bylece o blgelerdeki timar sahiplerinin toplu halde kendisine katlmasn salamtr. Bu durum Rumelide ayn ekilde uygulanm, fethedilen yerlerdeki arazi ve snf statsn esas itibariyle muhafaza etmilerdir. Bizansllarn ve Slavlarn eski Hristiyan askerleri de timarn iine dahil edilmi, bu suretle bir takm eski adet ve gelenekleri birdenbire ve tamamyla deitirilmemitir (TSK Tarihi 3/1, 1964:197). Aslnda Osmanl toprak rejiminde araziler e ayrlyordu. riyeye, Hariciyye ve Arz- Miri, riyye mslmanlara ait olan topraklard. Topra ileyen tam mlkiyetine sahipti ve topran isterse satabilir, paralayabilir veya miras brakabilirdi. Ancak toprak sahibi elde ettii rnn onda birini r devlete vergi olarak demek zorundayd. Haraciyye, fetihlerden sonra gayrimslim halka braklan topraklard. Tpk riyye gibi toprak sahibi her trl tasarruf hakkna sahipti. Harac- Mukassem adyla r, Harac- Muvazzaf adyla da arazi vergisi derlerdi. ounlukla Rumeli eyaletlerinde uygulanrd. Arz- Miri topraklar ise mlkiyetin dorudan doruya devlete ait olduu topraklard. Bu topraklardaki kyllerin dedii vergi, baz kiilere grevlerinin karl olarak braklrd. Osmanl topraklarnn byk ounluu Arz- miri idi. Fethedilen topraklar hemen lp biilirdi. Sonra bu toprak, bir eyalet veya sancak olarak kendi iinde blnrd (Haksun, 2004:233;TSK Tarihi 3/3, 1981:5158). Miri topraklar e ayrlrd. Has, yllk geliri 100.000 akeden fazla olan vezirlere beylerbeyine, sancak beylerine tahsis edilen byk arazilere denirdi. Zeamet, geliri 20.000100.000 ake olan ve byk memurlar ile sipahi beylerine verilen topraklard. Timar ise geliri 100020.000 ake olan topraklar olup sipahilere ve yararllk gsteren askerlere tahsis edilirdi. Timar sahibi sipahiler, bu topraklarda oturmak ve aldklar her 3000 ake iin bir atl asker donatmak, yetitirmek ve gerektiinde sava getirmek zorundaydlar (Haksun, 2004:234) (TSK Tarihi 3/3, 1981:51-58).

31

Mlkiyetin Devlete, kullanm hakknn kylye, ynetim ve gelirin sipahiye ait olduu bu toprak dzeni, Osmanl ordusunu da biimlendirmitir. retim birimiyle askeri birimin ayn olmas, timarn hem askeri rgtn, hem de toprak dzeninin en kk birimi olmas, devletin iini kolaylatrmtr. Merkezi otorite, lkenin en cra kelerine kadar ulam, devleti temsil eden sipahiler halkn iinde yaadndan, hkmetle halk arasnda srekli bir ba kurulmutur. Devlet lkenin her kesindeki retimi denetleme ve ynlendirme imkn bulmutur. Bu sayede Osmanl devleti hibir masraf yapmadan ok byk bir orduyu savaa hazr halde bulundurmutur.

1.2.2 Timarl Sipahiler 16. yzyln ilk yarsna kadar, Osmanl ordusunun en byk ve en nemli ksmn timarl sipahiler tekil ediyordu. Osmanllarn ykselme devrindeki byk baarlar, kapkulu askerleriyle i birlii halinde bulunan ve ordunun byk ksmn tekil eden timarl sipahiler sayesinde kazanlmtr. Timara sahip olabilmek iin padiahn seferlerine katlmak ve yararllk gstermek gerekiyordu. Timar verilmesi, genel olarak fethedilen topraklar zerinde yaplrd. Aknlarda yararllk gsteren aknclara da timar verilirdi. Bylece Rumeliye ve Orta Avrupa ya da binlerce Trk timarl sipahi yerletirilmiti. Sipahilerin atanma ve grevinden uzaklatrlmalar stanbulda yaplrd. Prensip olarak ilk defa, bir timar almak iin merkeze gidip padiahtan msaade almak gerekiyordu. Her trl ykselmeler ve timar miktarlarnn arttrlmas, beylerbeyinin verdii vesikalara gre, padiah tarafndan yaplr ve merkezdeki deftere ilenirdi. Bu suretle sipahiler, daima merkezin emir ve kontrol altnda bulunan askeri memur durumundaydlar. Sipahi, seferde gsterdii yararllk karsnda, Tarihi 3/3, 1981:132-134). 1528 ylndaki resmi kaytlara gre 27.000 kapkulu askerine karlk, timarl ordu 85 90.000 kadard. 1610 ylnda timarl ordusu 115.000 olarak hesaplamaktayd. Fakat 17. yzyln balarndan itibaren de timarl sipahiler artk nemini kaybetmilerdi. Bunun balca nedeni, 16. yzyl ortalarnda, Avrupada yaplan savalarn daha ok topu ve sancakbeyi veya beylerbeyinin verdikleri tezkereye gre, defterde yazl ilk timarn zerine yeni zam alabilirdi (TSK

32

piyadenin rol oynad kale savalarna dnmesiyle birlikte timarl sipahilerin yardmc kuvvet durumuna dmesiydi. Bu yllardan sonra timarl sipahiler, yenian tfekli ar piyadesine eskisi gibi kar koyamaz olmulard. Sipahiler, at, kl, mzrak ve grz, savan vazgeilmez unsurlar saydklar iin tfek kullanmay bir aalk telakki etmiler ve dolaysyla geleneklerini terk etmek istememilerdi. Sipahilik itibardan dnce, timar midiyle snrlara gidemeyen Anadolu delikanllar, sekban blklerine katlmaya ve gndelik karlnda, paalarn kapsnda veya padiahn ordusunda hizmet etmeye baladlar. Bu sekban blkleri daha sonra, Anadoluda Celali kargaalklar devrini amt. Zaman ve gelimelerin icaplarna uydurulmayan timarl sipahiler de, 17. yzyln ortalarndan itibaren geri hizmetlerde altrlmaya baland. Yrk ve msellemler gibi, top, cephane ve dier sava malzemelerini tama, kalelerde zahire toplama, onarm ve benzeri gibi amelelik ilerine verildiler. Timarl sipahilerin nemini kaybetmesi zerine, bunlarn ellerindeki timar gelirleri fazla grld. Hazinenin ihtiyac ileri srlerek, bedelli timar adyla her timarlnn senelik gelirinin yars kadar bir vergi alnmasna karar verildi. Bu verginin toplanmas karkla ve Girit seferinde bulunan timarl sipahilerin ayaklanmasna neden oldu (Uzunarl, 1978:284). Bunlarn yannda 17. yzylda sava timarllardan boalan dirlikler, yine savalara verilmeyerek saray mensuplarna, ccelere, dilsizlere, soytarlara ve dier hak sahibi olmayanlara verilmeye balandndan toprakl sipahi says gittike azalm ve Osmanl ordusunda 16. yzyldaki maddi ve manevi kuvvetini gittike kaybetmeye balamt (TSK Tarihi 3/3, 1981:134).

1.2.3. Aknclar Aknclar, bar zaman devletin siyasi ve askeri hedefi olan yabanc bir lkeyi basknlarla istilaya elverili bir hale getiren, seferde ise bazen asl ordu kuvvetleriyle birlikte bazen de tali cephelerde savaa katlan hafif svari birlikleriydi. Genel olarak cretsiz alan bu snf askerler, devlete vergi vermemek, aldklar esir ve ganimetlerden pay almak suretiyle varlklarn srdrmlerdir. Babadan oula geen bu askerlik hizmetine girenlerin isimleri ve kimlikleri ayr defterlere kaydedilir, ikinci kopyalar devlet merkezinde saklanrd. Aknclar, atlarn, silahlarn ve donatmlarn

33

kendileri salard. Hkmetin izniyle aknc ocana giren genler, kte kaydolduktan sonra Aknc Kanunlarna tabi olurlard (TSK Tarihi 3/1,1964:235). Gerekte asker olmayan, her trl silahn, donatmn, atn kendisi salayan, barta Rumelinin nemli snrlarna yakn belirli blgelerde yer yer toplu bir halde tarm gibi ilerle uramakla birlikte ok esasl olarak tekilatlanan, , devletin emri veya snrlarda bir tehlike belirmesi zerine derhal alarma geerek dman lkesine yldrm hzyla saldran bu svariler uzun yllar boyunca Osmanllarn gururu, dmanlarnn korkulu ryas olmutur. Aknclar normal asker saylmasalar bile, her birinin durumu, kimlii ve sicilinin devlete belli olduu ve dardan gelii gzel herkesin bu ocaa girmedii btn aknclarn kendi aknc kanunlarna bal bulunduklar ve en sonunda, hayret edilecek baarlar saladklar dnlecek olursa, bunlarn ne kadar sk bir disiplin altnda bulunduklar daha iyi anlalr. Aknclar, bar zaman snr blgelerinde kendilerine ayrlm yerlerde, ocaklar halinde i ve gleriyle megul olurken bile balarnda bal bulunduklar toyeleri vard. (Aknc Blk Komutan) Aknc Beyleri, herhangi bir tehlike annda birliini hemen toplayp sratle grev yerine intikal ederdi (Uzunarl, 1982:285). Aknclar, Rumelide genel olarak snrlara yakn genie blgelerde drt byk grup halinde tekilatlanmlar ve her grup, eski aknc komutanlarndan birinin soyadn tamaktayd. Silistre blgesinde; Malkooullar, Srbistan ve Bosna blgesinde; Mihailoullar, Arnavutluk blgesinde; Evronosoullar, Mora blgesinde; Turahanoullar gruplar ve her grubun banda da, komutan olarak ayn ailelerden aknc sancak beyi bulunmaktayd. Tekilat ve gruplama, merkezi bir durumda yaplm olup, gerektiinde her grup kendi bana grev alabilecei gibi, icabnda birka veya hepsi birden byk kitleler halinde toplanrd. Bu takdirde aknc beylerinden en kdemlisi emir ve komutay ele alrd. Nitekim Kanuninin Macaristan (1530) ve Alman (1532) seferlerinde 50.000den fazla tutan aknclar Mihailolu Mehmet Bey komuta etmiti (TSK Tarihi 3/2, 1977). Osmanl Devletinin en nemli unsurlarnda biri olan Aknclar, 1595 ylna kadar kuvvetli bir tekilat olarak devam etmitir. Bu yl iinde sadrazam ve Serdar- Ekrem Sinan paa, Eflkta baarszla uraynca, ordusuyla Yerkye ekilmiti. Sinan paa

34

ordusunu bir an evvel Tuna nehrinin gneyine geirecei yerde, kprden geecek esir sahiplerinden pencik almay emretti. Bu nedenle ordunun ok byk zaman kaybetmesiyle Eflkllar Osmanllara yetiebildi. Eflkllar, atklar top ateiyle Tuna zerindeki kpry ykarak Osmanl askerlerinin birounu denize dkt. Tunann kuzeyinde kalm olan Aknclarn hemen hemen tamam da Eflak Ordusu tarafndan kltan geirildi. Bundan sonra Aknclar hibir zaman eski gcne dnememi ve zamanla snp gitmilerdir (TSK Tarihi 3/3, 1981:134). 1620 ylnda Vidin Sancak Beyi Mihal oullarndan Hzr Paann emrindeki aknc mevcudu 3.000e dmt. 1625 ylnda mevcudu 2-3000e dm olan aknclarn yerine hkmet snr kalelerindeki tekilata nem vermi, bir taraftanda Tatar Svarilerini aknclk grevlerinde kullanmlard. Bylece Akkerman, Bucak, Dobrice tatarlaryla Krm Tatarlar da akn hizmetinde zaman zaman grev almlard (Uzunarl, 1982:286).

1.2.4. Azaplar Azap tekilat, ilk nce Anadoluda yaplm, daha sonra da Rumelide tekil edilmiti. Krmz brk giyen Azap Askerlerinin tamam bekrd. Genel olarak azaplar, kuatmalarda ileri srlrd. Dman taarruzlarna nce bunlar hedef olur, yenieriler ou zaman onlarn lleri zerinden hcum ederdi. Azaplar, birbirleriyle irtibatl olmak zere, memleketin idari blmlerine gre kk gruplara ayrlm bulunurdu. Her eyaletteki azaplar, Azapaas, Azap Ktibi adlarnda iki ve her blkte Reis, Odaba, Bayraktar adlarnda subayn komutasnda bulunurlard. Azap reisi, Yenierilerdeki orbac rtbesine eitti. Her blk veya odada 10 Reis vard. Onba olarak nitelendirilen reisler kendi gruplarn ynetirdi. Azaplar, Azap aas vastasyla Beylerbeyinin emri altnda bulunurlard. Savata, Azap aasnn komutas altnda Beylerbeyinin maiyetinde sava girerlerdi (TSK Tarihi 3/1, 1964:228-230). 15. yzyldan itibaren Azaplar, bahriye tekilatnda da grevlendirilmilerdir. Bu tarihten itibaren Kara ve Deniz Azaplar olarak ikiye ayrlan bu snfn Orhan Bey dneminde oluturulduu sanlmaktadr. Savata merkez ordusunun nnde bulunup ilk hcum birlii olarak grev yaparlard. Bunlarn gerisinde toplar ve onlarn gerisinde de

35

yenieriler dururdu. Sava balad zaman azaplar saa sola alarak topunun nn aarlar ve ate etmesini salarlard. lk dnemlerde ok byk yararllk gsteren Azaplarn 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren disiplinsizliklerin grld iin Kanuni devrinin sonlarna doru ortadan kaldrld grlmektedir (TSK Tarihi 3/2, 1977).

1.2.5. Sekbanlar 16. yzyln ortalarnda Avrupa seferleri, daha ziyade piyade ve topunun rol oynad kale sava halini alnca, timarl sipahilerle aknclarn nemleri azalmaya balamt. Bundan sonra Osmanl ordusunun Anadoludan ald eyalet askerlerinin bir ksm sekban olmutu. Anadoluda bu ekilde tfekli sekbanlarn meydana kmas, Osmanl askeri tarihinde bir dnem noktasdr. Bunlarn yayalarna sarca, svarilerine sekban denirdi. Maalar grevleri olduklar eyalet ve sancaktan verilirdi. Sarca ve sekbanlar asayii korumak ve gerektiinde sefere katlmak zere daha ziyade beylerbeyi ve sancak beylerinin kap halk olarak blkler halinde tekilatlanmlard. Ayrca Kapkulu ocaklar dhilinde bulunan sekban ortalar mevcuttu fakat onlarn grevleri bunlarnkinden farklyd (TSK Tarihi 3/3, 1981:123-124). Bunlardan baka serhatkulu askerleri arasnda da sekban denilen askerler vard. Ancak deer ynnden bunlar zayf askerlerdi. Askere ihtiya olduu zaman, kendi istekleriyle hizmete gelen ky halkndan olduklar iin eitim ve disiplinden yoksundular. Vergilerden kurtulmak isteyen Hristiyanlarda bunlarn arasnda bulunuyordu. Yaz mevsimi rn korumasyla grevli olanlara kr sekban denirdi. Sekbanlara resmi belgelerde sar sekban, halk arasnda seymen denirdi (TSK Tarihi 3/3, 1981:124). lk zamanlarda gerekli bir unsur olan sarca ve sekbanlar zamanla, bal bulunduklar beylerbeyi ve sancak beylerinin grevlerinden uzaklamalar veya zellikle sefer zamanlarnda bir ksm asayi kuvvetleriyle savaa gitmelerinde, bunlardan asayi blgelerinde kalanlar, kimliklerinin verdii imtiyaza dayanarak gruplar halinde ekiyala balamlar ve halkn bana bela olmulard. Bu suretle bunlar 17. yzyl balarnda Anadoluda Celali Ayaklanma devrini atlar. Zamanla bunlara topran terk eden ift bozanlarda katldlar ve birka kiiden balayp 400500 kiiye ykselen

36

gruplar halinde yollar keserek Anadolunun huzurunu bozdular. Halknda byk tepkisini eken Sekbanlar 1688 ylnda eyhlislamdan alnan bir fetvayla seferberlik ilan edilerek yok edildiler (TSK Tarihi 3/3, 1981:124-125).

1.2.6. Deliler 15. yzyln sonlarna doru Osmanlnn Rumeli snr blgelerinde aknclardan ve dier sistemlerden farkl olarak yeni bir atl snfn olumaya balad, grlmektedir. 16. yzyln balarndan itibaren bu snf olduka gelierek nemli bir sava unsuru haline gelmitir. Rumeli snrnda oluan ciddi tehlikeleri sratle nleyebilmek amacyla oluturulan bu tekilat uzun yllar baaryla grev yapmtr. nceleri, bu tekilata hkmete Delil ad verilmiti. Arapa olan Delil terimi, Trkede Klavuzluk, yol gstericilik anlamna gelmekteydi. Fakat bu tekilat zamanla geliip bunun mensuplar, hibir eyden korkmayarak, her tehlikeye dnmeden atlacak derecede ve delilii andracak cesaret gsterdikleri iin, bir sre sonra halk tarafndan bunlara Deli denmeye balanm ve bu isim, kaytlara da yle geerek sonuna kadar kalmtr. Bir ksm Trk, bir ksm da Bonak, Hrvat, Srp gibi slav halktan yeni mslman olmu savalardan kurulu bu Deliler 16. yzylda yalnzca Rumeli halkndan olumaktayd. Bunlarn devletten maalar, cretleri, istekleri, timarlar yoktu. Bunlar, nceleri Rumeli Beylerbeyinin Semendire ve Bosna sancak beylerinin zel muhafz birlii saylrlar, maalarn bu beylerden alrlar, at, silah ve donatmlarn bu beylerin desteklemesiyle salarlard. Dorudan doruya bu beylerin emrinde ve yanlarnda bulunan deli birlikleri, evvela birer blk kuvvetinde iken, zamanla saylar artmt (Uzunarl, 1982) (TSK Tarihi 3/3, 1981:135). Deliler grnrde aknclara benzetilmekle birlikte gerekte onlardan farklydlar. Her blgede bamsz birer ocak halinde toplanmlard ve ocaklarn Halife Hazreti merlfaruka mensup sayarlar, alna yazlann mutlaka gelecei inancn tarlar ve bylece de hibir tehlikeden kanmazlard. Ellerinde silah grzleri vard. Balarnda benekli srtlan veya pars derisinden yaplm ve zerinde kartal ty taklm klahlar tarlard (TSK Tarihi 3/2, 1977).

37

Delilerin 16. ve 17. yzyllarda byk hizmetleri grlmse de 18. yzyldan sonra bunlarn da nizamlar bozulmu ve devlete zararl olmaya balamlardr.

1.3.

Osmanl Donanma Tekilat

Kesinlemi olmamakla birlikte baz kaynaklarda Hazar denizi ve Baykal gl evresindeki Trk gruplarnn gemicilikle uratna dair bilgiler mevcuttur. Ancak denizciliin dnya politikasndaki nemini ve uluslar iin zenginlik ve refah kayna olduunu fark ederek ilk tersane ve deniz ssn kuran Trk devleti Seluklulardr. Sleyman ah, Bizansn elinde bulunan zmit Krfezi yaknndaki zniki fethederek bakent yapm ve Trkleri ilk defa Marmara denizinin kysna yerletirmitir. Aslnda Trkler, Asyann corafi zellikleri nedeniyle, daha ziyade kara askeri tekilatna nem vermiler, bu blgede dnyann en gl kara ordularn kurmulardr. Anadolunun yurt edinilmesinden sonra denizcilikte nem kazanmaya balam, zellikle Karasi, Aydn, Mentee ve Saruhan beylikleri bu alanda byk gelime gstermilerdir (Gencer, 2001:1-3). Osmanl beylii kurulu yllarnda Anadoludaki dier Trk beyliklerine kyasla daha ok bir kara devleti grnmndeydi. Osmanl devletinin kurulu yllarnda denize kys olmad iin donanmas da mevcut deildi. Orhan Bey zamannda Karasi beyliinin Osmanl topraklarna katlmasyla ilk Osmanl tershanesi olan Karamrsel tersanesine ilave olarak Aydnck ve zmit tersaneleri de gemi yapmnda kullanlmtr. Osmanl devletinin Rumeliye yerlemesi istikrar bulduktan sonra, Rumeliyi elde tutmak ve gerektiinde hzla oraya asker sevk edebilmek ve zellikle Boaz ve Marmara sahillerini muhafaza edebilmek iin Geliboluda bir tersane kuruldu (Gencer, 2001:6-7). Yldrm Beyazid (13891402)n Ege kylarndaki Saruhan, Aydn ve Mentee Beyliklerini ortadan kaldrmasyla Ege denizine de alan Osmanl donanmas Akdenizde Latinlere kar mnferit leventlik yapan nl denizcilerin devlet hizmetine alnmasndan sonra daha da glenmiti. Osmanl donanmasnn 1399 ylnda kuatlan stanbula yardm etmek zere anakkale boazndan ieri girmi bulunan Ceneviz deniz kuvvetleriyle yapt deniz muharebesi, Osmanl denizcilik tarihinde bat denizcilii ile yaplan ilk arpmadr. Bu ilk deniz savanda, Saruca Paa

38

komutasndaki 18 para Trk donanmas, ilk muharebeyi kazanm ancak hemen arkasndan Cenevizlilerin Venedik ve Rodos valyeleri desteiyle yapt saldrda malup olmutur (Gencer, 2001:6-7; M. S. B. Osmanl Ordu Tekilat, 1999:52). Ankara Sava ve Fetret Devrinden sonra Osmanl donanmasnn Mehmet elebi zamannda (14131421) yeni bir ivme kazand grlmektedir. Geliboluda byk bir gemi inaat faaliyetine balanm ve iki yl iinde 13 kadrga ve dierleri kk tip teknelerden olmak zere 112 gemiden mteekkil bir donanma oluturulmutur (TSK Tarihi, Deniz Ksm, 3/1, 1964:56). al Bey komutasna verilen Trk donanmas anakkaleden karak Venediklilerle mcadeleye girimitir. 1415 ylnda Venediklilerle yaplan byk deniz muharebesinde Osmanl donanmas byk bir yenilgiye uramtr. al Beyin ehit olduu deniz muharebesinin en nemli zellii Venediklilerin denizcilikteki stnlnn bariz olarak ortaya km olmasdr. Bu savata Venedik donanmasnda 15 byk kadrga, Osmanllarda ise 13 kadrga ve 21 kk tip gemi vard. Venedik gemileri daha byk ve muntazam olduu kadar toplarla da tehiz edilmi bulunuyor ve gemicilikte manevra bakmndan byk tecrbe kazanm personel tarafndan idare ediliyordu. Muharebenin kesin sonucunu da Venedik donanmasnn yksek ate kudreti tayin etmiti (TSK Tarihi, Deniz Ksm, 3/1,1964:56-59). Fatih Sultan Mehmetin Osmanl tahtna kmas, Osmanl donanmas iinde bir dnm noktas olmutur. Fatih Sultan Mehmet dnemine kadar bir sava donanmasndan ok akn donanmasna benzeyen Osmanl donanmas, bu dnemden itibaren yava yava deniz ar fetihlerde baarlar kazanmaya balamtr. Fatih Sultan Mehmet stanbulu fethettikten sonra donanmann nemini idrak etmi ve tersaneyi nce kadrga limanna, daha sonra da Halie naklettirerek yeni gemi tezghlar kurdurmutur. Fatihin denizcilik alanndaki ciddi almalar sayesinde Osmanl donanmas 350400 gemiye ulam ve Kaptan- Deryala Baltaolu Sleyman Bey getirilmiti. Fatih zamannda, Ege denizinde bulunan birok ada fethedilerek sahillerin emniyeti salanm, Karadeniz sahilleri Osmanl topraklarna katlm, Krm ve Kefe Seferleri yaplarak Karadenizdeki Osmanl etkinlii artrlmtr. Osmanlnn Otrantoyu 1480de alarak talyaya ayak basmalar da Fatih Sultan Mehmet zamannda gereklemitir (Gencer, 2001:9).

39

Padiah II. Beyazid babas gibi tahta ktktan sonra donanmaya byk nem vermitir. Osmanl devletinin Karpat dalarn ve Toroslar ele geirmeleri bu dalarda yetien kerestelerin gemi yapmnda kullanlmasn salamtr. II. Beyazid Osmanl donanmasn yeni bir tarzda tekilatlandrarak 1495 ylnda dnemin en byk denizcisi Kemal Reisi Kaptan- Derya yapmtr. Kemal Reisin donanmann bana getirilerek donanmann yeniden tekilatlandrlmas, Osmanl donanmasn Venedikle ak deniz muharebesi yapabilecek seviyeye getirmitir. Nitekim 1499 senesinde Venedikliler ve Franszlar bozguna uratlarak Mora, Koron, Navarin ve nebaht gibi ok nemli mevkiler ele geirilmitir. Ele geirilen nebaht, bundan sonraki deniz muhaberelerinde de Osmanllar iin nemli bir s olarak kullanlmtr (Gencer, 2001:11). Yavuz Sultan Selim, 1517de Msr aldktan sonra, Sveyte Klemen Tersanesini kurmu bulunan Selman Reis de bu tesislerde ve Msr donanmasyla Yavuz Sultan Selimin emrine girdi. Tunus ve Cezayirde yeni kurulmu bulunan Garp Ocaklar adl korsan tekilatnn tersaneleri de Yavuza balln bildirdi. Bylelikle Osmanl devletinin byk tersaneleri arasna, Gelibolu ve stanbul tersanelerinden sonra Svey Tersanesi de katlm oldu. Btn Akdenize egemen olmak isteyen Yavuz Sultan Selim, byk denizar seferler yapabilecek ok kuvvetli bir deniz gc kurmak amacyla Kasmpaa Tersanesini genileterek bir anda 150 para gemi atacak ve bunlar donatp ikmal edecek tesislerle glendirmeye, seferden dnecek gemileri barndracak gzler yaptrmaya balad, fakat mr bunlar tamamlamaya yetmedi. Yavuzun lmnde burada alan sanatkrlarn says 3000i, donanmadaki gemi says da 150 paray ayordu (TSK Tarihi, dari ve Lojistik, 1995:214-215). Yavuz Sultan Selimin erken vefat, denizcilikle ilgili planlananlarn yaplmasn engelledi. Fakat olu Kanuni Sultan Sleyman devrinde Osmanl donanmas Avrupa devletlerinden bile ileri seviyeye ulamtr. Kanuni Sultan Sleyman, stanbul Tersanesini babasnn istedii dzeye kard ve tersane tartmasz, dnyann en byk ve en gl tersanesi haline geldi. Bu tersanede hibir sknt ekmeden ayn anda 130 adet gemiyi birden en ucuz ve en kaliteli ekilde ina edecek tesisler bulunuyordu. Tophane ve devletin dier harp sanayi kurumlar, imalat gc bakmndan stanbul Tersanesinden sonra geliyordu. Yine Kanuni dneminde Macaristann Osmanlya

40

katlmasndan sonra Tuna Nehrinde de bir ince donanma kurulmu, blge ihtiyalarn karlamak iin de Rusuka bir tersane ina edilmitir (TSK Tarihi, dari ve Lojistik, 1995:215). Kanuni Sultan Sleyman dneminde, gemi sanayisinde yaplan hamlelerin yansra Barbaros Hayreddin Paa, Turgut ve Kl Ali Reis gibi tecrbeli denizcilerin devlet hizmetine alnmalar, Osmanl donanmasn gerek anlamda ilk defa Avrupa donanmalarndan daha stn bir duruma getirmiti. Trk denizciliinin altn dnemini yaad bu yllarda Barbaros Hayreddin Paa Prevezede Hal donanmasn hezimete uratt bir srada, baka bir Trk filosu Hadm Sleyman Paa kumandasnda Hindistanda Diyun Kalesini kuatmt. Seydi Ali Reisin Akdenizdeki faaliyetleri neticesinde Kzldeniz ve Karadenizden sonra Akdenizde bir Trk gl haline gelmitir. Kanuninin vefat ettii yllarda Osmanl devletinin snrlar, Habeistandan Estergona, Fastan Hazar Denizine kadar yaylmt. Hatta Osmanl filolar Septe Boazndan geerek zlandaya kadar gitmi, Hint okyanusundan Zengbara, Diyuya hatta Sumatraya kadar uzanmt (Gencer, 2001:18-19). Kanuni Sultan Sleymann vefatndan sonra yerine geen olu II. Selim zamannda (15661574) Trk donanmas, hala Akdenizin en gl deniz kuvvetiydi. Avrupa lkeleri arasnda Trklerin denizde yenilmez olduu gibi bir inan olumutu. Ancak 1571 ylnda Kbrsn fethi ve nebaht (lepanto) deniz savanda Osmanl donanmas feci bir ekilde Hal donanmasna yenilmitir. Kbrsn fethi 70.000 Trkn canna mal olduu gibi, byk emeklerle oluturulan Osmanl donanmasnn da telef olmasna neden olmutur. Bu duruma ok zlen II. Selim, 15711572 knda ve drt ay gibi ksa bir srede stanbul Tersanesinde 150 paralk yeni bir donanma ina ettirmiti. Kaptan- Deryalk makamna Kl Ali Paay getiren padiah II. Selim Tersane alann daha da genileterek donanmay 250 paraya karmt (Gencer, 2001:20-21). 16. yzylda dnyann en stn deniz gc olan Osmanl donanmas, yine bu yzyln sonlarndan itibaren zayflamaya balad. Bunun balca nedeni denizcilikten yetimeyen bilgisiz ve tecrbesiz kiilerin Kaptan- Deryala getirilmesidir. Bu gerilemenin dier nedeni de, gemicilikte Avrupada yaplan yeniliklere uyulmamasdr. Avrupann denizci lkelerinde uzun direkli, yelkenli kalyonlar yaplrken Osmanllar krekli kadrga gemilerinde srar etmilerdir. Bu durumun sonucu olarak Venedikliler

41

17. yzylda Akdenizde tekrar stnl ele geirmitir. Hatta Osmanl donanmasn malup ederek boaz dndaki baz adalar ve Bozcaaday ele geirmi ve stanbulu tehdit etmilerdi. Osmanl donanmasndaki bu gerilemenin devletin geleceini tehdit ettiini fark eden padiah IV. Mehmet, kalyon tipi gemilerin inasna nem vermi ve kalyonlardan oluan bir donanma oluturmutur. 1682 ylndan itibaren oluturulan kalyon tipi donanma, Mezemorta Hseyin Paann Kaptan- Derya olmasyla birlikte Akdenizdeki stnl tekrar ele geirmi ve 1770 eme faciasna kadar geen 80 yl boyunda bu stnln srdrmtr (Gencer, 2001:23-25).

42

BLM 2:ISLAHATLARI GEREKTREN NEDENLER VE SYAS LKLER

2.1.Ordudaki Bozulmalar: Osmanl devleti, kurulduu 1299 ylndan 16. yzyln sonlarna kadar geen srede, ordusuyla zaferden zafere koarak ktada birden hkm sren bir cihan imparatorluuna dnmt. ou zaman muharebe meydanlarnda kendi mevcudunun birka misli byklndeki ordular perian eden, bir dnem Avrupa lkelerinde hibir ekilde malup edilemeyeceine inanlan Osmanl ordusu,nasl olmutu da 16. yzyln sonlarndan itibaren kendi devletine zarar vermeye balayan bir unsur haline gelmiti? Osmanl tarihinde orduda grlen ilk disiplinsizlik hareketi II. Selim dneminde ortaya kmtr. Kanuninin vefatndan sonra II. Selimin tahta ksnda, clus bahii yznden yenieriler, bu padiahn saraya girmesini geciktirmilerdi. Ancak II. Selim, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman gibi iki byk padiahtan sonra saltanata gemi olduu iin henz padiahlarn Kapkulu askerleri zerindeki etkisi devam etmekteydi. Bu nedenle II. Selim dneminde Kapkulu askerlerinin disiplinsizlikleri arya gitmemiti. III. Murat zamannda, Sokullu Mehmet Paa gibi deerli bir sadrazamn i banda bulunduu sralarda da, yenierilerin ba kaldrmasna frsat verilmemiti. 1575 ylnda Kapkulu svarileri Divan- Hmayunu basarak fazla para istemeye kalkmlar fakat Sokullu Mehmet Paa, sipahilerin ileri gelenlerini yanna ararak onlara kanunun gereklerini anlatm ve olayn gelimesini nlemiti (Haksun, 2004:92-94; Uzunarl, 1988a: 337-344). Sokullunun lmnden sonra grlmeye balayan idaresizlik ve tedbirsizlikler nedeniyle yenierilerde zaman zaman itaatsizlikler grlmeye balamtr. rnein 1583 ylnda maalarnn ayar bozulmu akeyle verilmesini bahane eden yenieriler Beylerbeyi Mehmet Paayla Defterdar Mehmet Efendiyi ldrmlerdi. Bu olay Osmanl devleti iin sarsntnn balangc olmutur. Yenieriler nceleri toplu ve silahl olarak ayaklanmlar, vezirler ve padiahlar dinlemez olmulard. Bundan sonraki yl iinde, Osmanl devletinin her tarafnda karklklar meydana gelmitir. Bu arada

43

Msrda Kida, Budinde ve Tebrizde ayaklanmalar olmutur (TSK Tarihi 3/3,1981:37-38). phesiz Kapkulu Ocaklarnda grlmeye balanan bu bozulmalarn temel nedenlerinden bir tanesi de Yavuz ve Kanuniden sonraki padiahlarn orduyla fazla ilgilenmeyip, sefere onlarla beraber gitmemeleridir. III. Murat dneminde, Kapkulu Ocann nizamna aykr olarak dardan nefer alnmas da Ordunun disiplinini ve dzenini bozan nemli nedenlerden birisidir. Sadrazamla getirilen liyakatsz vezirler nizam bozulan Kapkulu ocaklarna kendi yandalarn doldurmu ve isyana kkrtmtr. Evliliin serbest braklmasyla geceleri evlerine giden yenierilerin bir ksm ticarete de balam ve sefere gitmez olmulard. III. Mehmet Eri Seferine giderken beraberindeki yenieri saysnn 8000 olduu tespit edilmitir. Hlbuki o tarihte defterdeki yenieri says 40.000den fazlayd. Bunlardan 20.000i seferle grevlendirildii halde ancak 8.000 kadar muharebeye katlm, ancak ulufeleri yine 20.000 kii zerinden alnmt. Bu hale kar, padiah ve sadrazam, ocaklardan ekindikleri iin hi bir ey yapamyorlard (TSK Tarihi 3/3, 1981:409, 37-40). Sokullunun lmnden sonra, sadrazamlarn nfuzlar azaldka, saray mensuplarnn etkileri artt. Paalara ve ulemaya verilen pamaklk, saray kadnlarna verilmeye baland. Vezirlerin ve devlet byklerinin kaplarnda eskisi gibi parayla alnm kleler deil, askeri hizmetler iin ayrlm olan timarllar hizmet grmeye balad. 16. yzyln ikinci yarsyla 17. yzylda rvet ve zulm btn memleketi kaplad. Defterdarlar ve Valileri doyurmak iin halk soyuluyordu. 1591 ylnda divana gelmekte olan Sadrazam Ferhat Paaya askerler saldrda bulundular. Yine ayn tarihte yenieriler rvet karlnda kendilerinin istedikleri birini Budan Voyvadalna tayin ettirdiler. 1592 Macaristan seferinde, Serdar- Ekrem Sinan Paann emrine itaat etmeyen Kapkulu askerleri, kendilerine gsterilen klay terk ederek Belgrada geldiler. Yine ayn yl, ulfelerin gecikmesi nedeniyle ayaklanan sipahiler divan- hmayun-a gelerek Defterdar Emin Paann kellesini istemilerdi. Sarayndan ayrlmayan III. Murat, yenierilere cepheye gitmelerini emretmi fakat bunlar nce Padiahsz sefere gitmeyiz demiler, sonra da Bahi almadan sefere kmayz diye ayak diremilerdi. Sonunda yenieri aas yalvararak bunlar yola karabilmiti. Bunlar Sofyaya geldikleri srada, ulfe zaman gelmiti. Ulfelerini istemek zere padiah III.

44

Murata bir yayaban temsilci olarak gndermiler ve yllk ulfelerini almadan cepheye gitmeyeceklerini padiaha bildirmilerdi. Bunun zerine i hazineden 600.000 altn karlarak 12 at arabasyla Sofyaya gnderilmiti (TSK Tarihi 3/3, 1981; Uzunarl, 1988a:482). III. Mehmetten sonra, yenieriler sadrazam ve Serdar- Ekremle sefere gitmeye almlard. 1596 ylnda yenierilere sefer hazrl emri verildii zaman Padiahn fermanyla sefere gideriz amma serdarmz vezir-i azam olmak gerektir. Serdarmz gayri olursa iimiz ileri gitmez ve maslahatmz bitmez demilerdi (Uzunarl, 1988a:482). Avusturya seferinin uzun srmesi dolaysyla, boalan kapkulu ocaklarnn kadrolarn doldurmak iin 1598 ylnda dardan ocaa adam alnmasnda bir saknca grlmyordu. Bu suretle devirme kanununun da geerlilii kalmyordu. Bunun yan sra dier seferlerde, eitli bahanelerle himaye edilerek muharebeye gitmeyen yenierilerin yerine, er mevcudunu artrmak iin, stanbulda olduu gibi Rumeli ve Anadoluda da serdengeti (gnll) bayraklar alarak yeniden asker yazlyordu. Dardan alnan bu askerler, kapkulu ocaklarnn disiplinini bozuyor ve baz paalar ile vezirlerin ihtiraslarna alet oluyorlard. 1603 ylnda sipahiler, III. Mehmeti ayak divanna armlar, devlet ilerine kartn ne srdkleri Kapaas Osman Aayla, Kzlar Aas Gazanfer Aann balarn istemilerdi. Yine 1603 ylnda Sadrazam Yemii Hasan Paann makamna gemek isteyen Sadaret Kaymakam Mahmut Paa, Kapkulu svarilerini amacna alet etmek istemi, Hasan Paa da yenierileri elde ederek, bunlarla svarileri yola getirmiti. Bu nedenle iki ocak arasnda dmanlk balamt (TSK Tarihi 3/3, 1981: Uzunarl, 1988a: 477-519). I.Ahmet dneminde (16031617) ve I.Mustafann drt aylk saltanat zamannda kapkulu ocaklarnda nemli bir olaya rastlanlmamtr. Ancak II. Osman dneminde, yenieriler disiplinsizliklerini ok ileri gtrmlerdir. Lehistan savalarnda yenierilerin isteksizliklerini grerek bunlar yola getirmek isteyen II. Osmann bu niyetini sezen yenieriler, gen ve tecrbesiz padiah ldrmler ve yerine akl sal bozuk olan I.Mustafay ikinci defa hkmdar yapmlard. Bu olaylardan sonra, taknlklarn daha da artrmlard. Zaman zaman bunlarn korkularndan esnaf ve

45

tccarlar dkknlarn aamaz hale gelmilerdi. Bir yldan daha az sren, I.Mustafann bu ikinci saltanat devresinde zorbalar, alt kere sadrazam deitirtmilerdir. Sonunda I.Mustafay tekrar tahtndan indirerek yerine henz ocuk yata bulunan IV. Murat geirmilerdi. IV. Muratn ocukluk yalarnda da yenierilerin ve sipahilerin zorbalklar devam etmitir (Uzunarl, 1988a:477-519). IV. Muratn saltanatnn ilk dnemi olan ocukluk yllarnda sipahilerin stanbulda ve darda ehir ve kasabalarda halka ve hkmete kar taknlklar dayanlmaz bir hale gelmiti. Bunlar Anadoluda halka zulm yapyor ve soyuyorlard. Sipahiler hayvan besledikleri iin bunlarn ou ehir ve kasabalara yerleerek iftlik sahibi olmular ve bulunduklar blgeyi nfuzlar altna almlard. Kapkulu askerlerinin taknlklarn stanbulda gzleriyle gren ve dardaki hareketlerini adamlar vastasyla renen IV. Murat, byyp idareyi eline aldktan sonra, bunlara kar ok sert davranm sipahi ve yenierilerin elebalarn, birer birer yok ederek kalanlar da sindirmiti (TSK Tarihi 3/3, 1981). IV. Muratn Kapkulu ocanda kurduu disiplin, padiah I.brahim devrinin ilk yllarnda da devam etmi fakat bu padiahn son devirlerinde ocak mensuplar yine disiplinsizliklere ve zorbalklara balamlar sonunda da padiah ldrmlerdi. 1648 ylnda padiah brahimin katillerini istemek bahanesiyle sipahi ocann ayaklanmas zerine bunlara kar yenieriler karlarak, asiler yola getirilmiti. Bu tarihten sonra yenieriler kstahlklarn daha da artrmlardr. 1650 ylnda stanbul halknn yenierilere kar giritikleri fakat sonu alamadklar bir ayaklanmada sadrazamlk makamna Siyavu Paa getirilmiti. Yeni sadrazam, aalarla antlamak iin, Ortacamiye gittii zaman ocak aalarndan mehur Bekta Aa Bak karde; eer ki sen bu ii ettin, ammakim iyi etmedin, amma bizim meveremiz olmadan (danman) bir i edeyim dersen vezirlik edemezsin demiti (TSK Tarihi 3/3, 1981; Haksun, 2004:127). 1651 ylnda sancak- erif karlarak stanbul halk bu azgn ocak mensuplarna byk bir darbe vurduysa da, vezirlerin birbirini ekememesi yznden, zaman zaman yine karklklar eksik olmamt. 17. yzyln ikinci yarsnda Kprllerin sadrazaml dnemlerinde 30 yl kadar Kapkulu Ocaklarnda herhangi bir ayaklanma hareketi grlmemiti. Daha sonralar IV. Mehmetin padiahlktan indirilmesiyle sonulanan ve alt ay sren tehlikeli olaylar meydana gelmiti.

46

Kapkulu ocaklarndan cebeci, topu ve toparabaclar ocaklar ise yenieriler ve sipahiler gibi taknlklar yapmamlar, ou zaman ayaklanmalara karmamlar, bazen zorla veya gsteri iin yenieri ve sipahilere katlmlard (Uzunarl,1982). Tarihi Naimaya gre askeri dzenin bozulmasnn nedeni timar sisteminin bozulmu olmasdr.
Timar sisteminin bozulmas kyleri kertmi, bombo brakmtr. iftini ubuunu bozan halk stanbula akn etmektedir. Timarl sipahi askerleri de stanbula gelmekte ve maal asker snf oalmaktadr. Zaten bu devirde Yenieri kultaifesi-nin de saylar artmt (Aslantrk,1997:116).

Naima, Osmanl Tarihi eserinde toplumsal snflandrma yaparken asker snf hakknda Balgam benzetmesi yapmtr. bn Haldundan byk lde etkilenerek toplumu insan organizasna benzeten Naimaya gre;
Asker balgama benzer. Balgamn insana lzumu ve faydas olduu kadar, fazlalnn da zarar vardr. Asker de byledir... nsan kemal yana gese souk ve rutubet-ki balgam hilkati ve ihtiyarlk tabdr. phesiz o yata balgam galip olup hkmn icra eder. Dier ahlat da ona uymaa meyleder. Ayn zamanda zaman- vukuften sonra her devletin askeri ziyade olagelmitir. Ne kadar sk tutulsa dahi halk askerlie meyleder, hi olmazsa kyafetini taklit eder ve gittike oalr. O halde o yata olan kimse balgam tamamen malup ettii takdirde onu malubiyet halinde durdurmaya almas abestir. Belki o halde olan kimsenin yapmas gereken balgamn zararsz miktarna raz olmasdr (Aslantrk,1997:69-70).

2.2.

D Etkiler

Kurulduu 1299 ylndan 1683 II. Viyana kuatmasna kadar geen srede Osmanl Devleti dnyann ktasnda birden hkm sren ok kudretli bir imparatorluk oluturmutu. yleki ou zaman bu durum Avrupa lkeleri tarafndan Hal seferleriyle engellenmeye allm ancak baarl olunamamt. Osmanllar sadece muharebe meydanlarnda deil, bilimde, harp ve gemi sanayisinde, mimaride ve sanatta da Avrupa medeniyetine kar tartmasz bir stnlk salamt. Hatta bir dnem Avrupada, Osmanllarn asla malup edilemeyeceine dair bir inanta olumutu. Bu stnlk Osmanl devlet adamlarnda da bir byklk kompleksine yol am ve Avrupaya kar kmseyici bir tavr taknmlard. Osmanllarn kefere diye

47

nitelendirdii Avrupa devletlerine kar stnlk duygular o kadar gelimiti ki baz devletlerin ticaret temsilcilerine kendi ekonomilerini olumsuz etkileyebilecek ticari imtiyazlar (kapitlasyonlar) bile vermekte saknca grmemilerdi. 17. yzyla kadar Osmanllar, Avrupadaki en son gelimeleri izlerler ve ksa bir sre iinde bunlar uygularlard. Teknolojik ve teknik alanlardaki gelimelerin yan sra Osmanllarn oluturduu siyasal ve askeri g, ann da stnde bulunuyordu. Hatta Osmanllarn uygulad askeri rejim, baz lkelerin siyasal ve askeri rgtlenmelerine model bile olmutu. rnein Moskof devletinin Pometse ve Streltsy rgtleri Osmanl timar ve yenieri rgtleri model alnarak gelitirilmiti (Berkes, 2004:74). Osmanl yneticilerinin, devletlerini ktann, iki denizin, iki dinin, iki lemin efendisi olarak sayd yllarda Avrupa devletlerinde de kayda deer gelimeler olmaktayd. Daha Fatih Sultan Mehmetin stanbulu kuatmas esnasnda, Avrupada Gutenberg basaca ilk kitab hazrlamaktayd. yl uraldktan sonra 1456 ylnda ilk kitabn basl tamamlanmt. Sadece 15. yzylda Avrupada 1700 matbaa kurulduu, 1520 milyon kitap basld tahmin edilmektedir (Berkes, 2004:37). Hemen yanbandaki lkelerde bu gelimeler olurken, Osmanllar bunlara kaytsz kalmaktayd. Ancak Viyana kuatmasndaki baarszlk ve 1699 ylnn banda yaplan Karlofa Antlamasyla Osmanl Devleti gereklerle yzlemek zorunda kald. Bu antlamayla Osmanllar, Macaristan ve Transilvanyay sava halinde olduu Avusturyaya brakyor, Padolya ve Ukrayna Polonyaya, Mora da Venedike veriliyordu. Azakn Rusyaya braklmasyla da Rusya Karadenize ilk defa admn atm oluyordu. Bunlarn yan sra, Hristiyan devletlerinin Osmanl Devletine hara vermesi de kaldrlyordu. Yirmibe yl srecek bu antlamayla birlikte Osmanllarn Orta Avrupadaki varlklar da sona eriyordu. Aslnda Osmanl mparatorluunun Avrupadaki en stn devlet olmak iddiasndan vazgemesi Zitvatoruk Antlamasyla (1606) balamt. Daha 17. yzyln balarnda yaplan bu antlamaya gre Avusturya mparatoru ile Osmanl Padiah iki eit hkmdar olarak kabul ediliyor ve Avusturyann Osmanllara dedii vergi kaldrlyordu. Karlofa antlamas Osmanl devletinin Avrupa lkelerine toprak brakt ilk antlama olmakla birlikte, devletin sonunun da balangc olarak kabul edilmektedir (Berkes, 2004:41-42).

48

1699 Karlofa Antlamasndan, 1718 Pasarofa Antlamasna kadar geen srede, Osmanl devlet adamlar yeni topraklar fethetmek yerine Karlofa Antlamasyla kaybedilen topraklar geri alma dncesini benimsemek zorunda kalmlard. Bu nedenle nce Rusyaya kar sava aarak Prut Savann sonunda Azak Kalesini Rusyadan geri aldlar. Mteakiben Venedike sava ilan edilmi ve ok baarl bir seferden sonra Karlofa Antlamasyla kaybedilen Mora Yarmadas yeniden ele geirilmiti. Ancak henz sefer sona ermeden Avusturya, Osmanl Devletine bir nota vererek Venedikten alnan topraklarn geri verilmesini istedi. Osmanllarn bu istei kabul etmemesi zerine, Avusturya 1716 ylnda Osmanl Devletine sava at. Rusya ve Venedik karsnda baarl olan Osmanl Ordusu Avusturya karsnda ayn baary gsteremedi ve Petrovadinde ar bir yenilgiye urad. Bu yenilginin zerine Avusturya ve Venedik ile Osmanl devleti arasnda 21 Temmuz 1718 tarihinde Pasarofa Antlamas imzaland. Osmanllar asndan ok ar artlar ieren bu antlamaya gre Temesvar Eyaleti ve Semendire sanca (Belgrad dolaylar) Avusturyaya terk edilmitir. Avusturyaya Fransa ve ngiltereye tannanlara benzer baz ticari ayrcalklar verilirken Venediklilere de Mora, Dalmaya, Hersek ve Karf adas braklmtr (zkan, 2003; Haksun, 2004:149-151). Pasarofa Antlamas Osmanl devlet adamlarnn dnya grlerinde nemli deiikliklere yol at. Avrupa devletlerinin teknolojik ve ekonomik stnlnn farkna varan Osmanllar, artk kayplar da telafi etmekten vazgemi ve eldeki topraklarn muhafazas iin almaya balamlardr. 17. yzylda Osmanl mparatorluunda slahat yapmak zaruri hale gelince, Osmanl devlet adamlar ve ulemas genellikle mparatorluun zayflamasn, klasik Osmanl kurum ve usullerinden uzaklamayla akladlar. Dolaysyla bu dnemin slahat almalar da eski dnem Osmanl kurumlarna dn yaparak onlar eksiksiz uygulama hedefleriyle yaplmt. Ancak 1683 Viyana bozgunundan 1718 Pasarofa Antlamasna kadar geen srede yaanan toprak kayplar, i isyanlar ve ekonomik sorunlar artk klasik dnem Osmanl kurumlarndan vazgeilmedike Avrupa ile baa klamayaca dncesinin ortaya kmasna neden olmutu. te bu dncelerle imzalanan Pasarofa antlamasyla balayp 1730 ylna kadar sren 12 yllk dneme de Lale Devri ad verilmitir (Berkes, 2004:41-45).

49

Lale Devri, her ne kadar zevk ve sefa dolu elenceleriyle daha ok anlm olsa da aslnda Osmanllarn Avrupa devletleriyle gerek anlamda iletiim kurduu ve a yakalama konusunda ilk admlarn atld dnem olmas nedeniyle daha nemlidir. Osmanl Devletinin batllama almalarnn ilk devresi olarak deerlendirilen bu dnemi ileriki blmlerde ayrntl olarak inceleyeceiz. imdi ksaca 18. yzylda Avrupann nemli devletleriyle Osmanl Devletinin ilikilerine deinerek bu ilikilerin reform almalarna etkileri zerinde duracaz.

2.2.1 Osmanl-Rusya likileri 17. yzyln sonlarna kadar Rus Devleti hem Avrupa asndan hem de Osmanl mparatorluu asndan ok nemli bir devlet deildi. 17. yzyln sonlarnda hkmdar olan ar I.Petro (deli) Rusyada bir takm reformlar yaparak lkesini glendirmeye alt. Amac ak denizlere inmek olan Deli Petro nce orduyu yenileyerek gemi tezghlar yaptrd. Hollandaya sava gemileri siparii ederek donanmay glendirdi. Osmanllarn Viyana bozgunundan yararlanarak kutsal balamaya katld. Yapt Avrupa gezisinde ngilterede gemicilik tekniini renen Deli Petro Venedik, Avusturya ve Romada da Avrupa kltrn yakndan inceleme frsat buldu. Rusyay gl bir Avrupa devleti yapmay dleyen Deli Petro grdklerinden ok etkilendi. Avrupadan ok sayda subay, doktor, mhendis, retmen ve teknisyen getirterek reformlarna devam eden Deli Petro 18. yzyln balarna geldiimizde Rusyay gl bir Avrupa devleti haline getirmiti (Haksun, 2004). Rusyann banda ar I.Petro (Deli Petro) olduu srada Osmanl tahtnda da III. Ahmet bulunuyordu. Deli Petroya gre Rusyann kuvvetlenmesi ve Avrupal bir devlet haline gelebilmesi iin ancak ak bir denize kmas gerekiyordu. Karadeniz kylar ve Krm Yarmadas Osmanllarn, Baltk Denizi kylar ise svein elinde bulunuyordu. Batda Lehistan, Rusyay Bat Avrupadan ayryordu. Deli Petro byk hayaller peinde kouyor, Karadenize inmek, Krma yerlemek, Balkanlarda bulunan Ortadokslar himayesi altna almak, Lehistan zerinde egemenlik kurmak istiyordu. Deli Petronun Baltk Denizi kylarna kmak istemesi ve Lehistan ilerine karmas, sve Kral XII. arl ile aralarnn almasna neden olmutu. Bu nedenle iki devlet

50

arasnda balayan savata, Rusya svei Poltavada ar bir yenilgiye uratmt (1709). Bu yenilgiden sonra XII. arl, yaral bir halde Bingeger nehrini geerek Osmanllara snd. sve Kraln takip eden Rus kuvvetleri Osmanl snrn geerek Aksu kysnda 300 kadar sve askerini rehin ald (TSK. Tarihi 3/4,1982; Haksun,2004:144). ar Deli Petro Osmanl Devletine gnderdii zel bir eli vastasyla sve Kralna yardm edilmemesini talep etti. Dier taraftan Eflak ve Budan Beylerini ayaklanmaya tevik eden Deli Petro, Balkanlarda da gizli bir propaganda yrtmeye balad. Krm Hannn, Petronun Osmanllar aleyhine giritii faaliyetleri anlatan bir raporu padiaha gndermesi ve sve Kralnn kkrtmalaryla 1711 ylnda Rusyaya sava ald. Bu ilk saylabilecek, sava Osmanllar lehine artlar ieren Prut Antlamasyla sona ermitir. Ancak Osmanl-Rus ilikileri, Rusyann politikalar nedeniyle srekli savalar ve Osmanl aleyhine artlar tayan antlamalarn imzalanmasyla srp gitti. 1736 1739 Osmanl-Rus savalar, Belgrad antlamasyla, 17681774 Osmanl-Rus savalar ise Kk Kaynarca antlamasyla sona ermiti. 17361739 savalar Osmanllar asndan pek kt deilse de 17681774 savalar tam olarak felaketti (Uzunarl,1982; Haksun, 2004:145-148). Rusya tahtnda bulunan arie II. Katerina, bir taraftan Osmanl topraklar zerindeki emellerini gerekletirmeye alrken dier taraftan da Lehistann iilerine kararak bu devleti kendi nfuzuna almak istiyordu. Bu srada Lehistan Kral III. Ogstn lmesi zerine, Katerina bu frsattan yararlanarak kendi adam Stanistas Ponyatofstiyi Lehistana zorla kral setirdi. Leh soylular bu oldubittiyi kabul etmeyerek Osmanl Devletinden yardm istediler. Polonyann Bar kasabasnda toplanan soylular Osmanl Devletine yardm etmesi karlnda Podolyann geri verileceini bildirdi. Bunun zerine kasabay basan Ruslar Leh soylularn datt. Yurtseverlerden bir ksm snrlar geerek Osmanlya snd. Ruslar bunlar kovalamak bahanesiyle Osmanl topraklarna girerek Lehlilerle birlikte baz Trkleri de ldrd (TSK Tarihi 3/4,1982:24; Haksun, 2004:157). Ruslarn bu hareketi zerine o srada padiah olan III. Mustafa savaa karar verdi. Zaten stanbulda yllardan beri Rusyaya kar bir sava havas bulunuyordu. Leh soylular ve Fransz elisinin padiah savaa kkrtmas da bu kararn alnmasnda etkili olmutu. Aslnda Osmanl ordusunun durumu pekiyi deildi. Her ne kadar baz

51

slahatlar yaplm olsa da Ordu yaklak 30 yldr batda harp etmemiti. Balarnda yetenekli ve tecrbeli komutanlar kalmayan askerlerin disiplin ve itaatleri de zayflamt. Buna ramen savatan anlamayan baz devlet adamlarnn da padiahla beraber savatan yana olmalar zerine 1768 ylnda Rusyaya kar sava ilan edildi (Haksun, 2004: 157). Be koldan birden saldrya geen Ruslar, Krm, Kafkasya, Grcistan, Ukrayna ve Basarabya zerine yrd. Bir Rus ordusu Hotin Kalesini aldktan sonra, Eflak ve Budan istilaya balad. Ya ve Bkre Ruslarn eline geerken, bir Rus ordusu da smail Kalesi civarnda Kartal Ovasnda Osmanl Ordusunu bozguna uratarak 50.000 askerini ldrd. Bu savata, Osmanl Devletinde i karklk yaratmak isteyen Katerina, Balkanlardaki Ortodoks Hristiyanlar kkrtarak Mora Blgesinde isyan kartt. Mora ayaklanmasn renen Kaptan- Derya Hsamettin Paa donanmayla birlikte Moraya hareket etti. Mora yaknlarnda Rus donanmasyla arpan Osmanl donanmas daha sonra eme Limanna girdi. Burada yer darlndan dolay gemiler manevra yapamayacak ekilde st ste demirledi. Osmanl donanmasnn eme Limanndaki skk durumunu gren ngiliz Amiralinin fikriyle birka gemi liman azna geldi. Liman koruyan kalyonlarla karlkl ate muharebesi esnasnda limana szmay baaran dier gemiler, Osmanl Donanmasn atee verdi. Zaten st ste ylm olan gemilerin hepsi yok olurken, bu olay da eme felaketi olarak tarih sayfalarna kaydedildi ( 7 Temmuz 1770) (Haksun, 2004:158). eme felaketinden sonra, Ruslar Ege Denizine hkim olmular, Limni Adasna saldrarak anakkale Boazna kadar gelmilerdi. Bu tarihte Donanma Komutanlna getirilen Cezayirli Hasan Paa, kar taarruza geerek Ruslar buradan uzaklatrd. Ruslarn kazandklar baarlar zerine Avusturya ve Prusya telaa dmlerdi. Zira Avusturya, Rusyann ilerlemesini kendi karlarna uygun grmyordu. nk Ruslarn igal ettikleri Eflak ve Budanda Avusturyann da gz vard. Osmanl Devleti, Avusturyann bu durumundan istifade ederek onunla gizli bir antlama yapmt. Bu antlamaya gre, Avusturya, Rusyann bu savata igal ettii topraklarn gerek siyaset ve gerekse sava yoluyla Osmanl Devletine iadesine alacak, buna karlk Osmanl Devleti de Avusturyaya harp masraf olarak yirmi bin kese akeyle kk Eflak ve Bokavinay verecekti. Osmanl-Avusturya Antlamas, Rusyann dostu

52

olan Prusyann iine gelmemiti. II. Frederik Avusturyay Osmanl Devletinden ayrmak iin 1772 ylnda Lehistan paylamay teklif etmi ve devlet bu konuda anlaarak Lehistann ilk paylamasn yapmlard (TSK Tarihi 3/4,1982:25;Haksun, 2004:159). II. Frederik bundan sonra Rusyayla Osmanl Devleti arasndaki savaa son vermek iin araya girmiti. Ruslar, Krma bamszlk verilmesi, Yenikale ve Kor Kalelerinin Rusyaya braklmasn istedikleri iin yaplan mzakelerden bir sonu alnamam ve sava yeniden iddetlenmiti. Ruslar, bu sefer Ruscuk ve Silistreyi kuatmlar; Akdenizde bulunan donanmalaryla da Msrda devlete kar ayaklanan asilere yardm etmilerdi. Bu srada III. Mustafa lm ve yerine I.Abdlhamit gemiti (1774) Yeni padiahn ilk gnlerinde Rusyaya kar baz baarlar kazanlmt. Fakat bir mddet sonra Ruslar, yeniden taarruza geerek, umnuda bulunan Osmanl Ordusu zerine yrmlerdi. Ruslara kar dayanamayacan anlayan Serdar- Ekrem, bar istemek zorunda kalmt.1774 ylnda Osmanl-Rus devlet adamlar Kk Kaynarca denilen yerde, Osmanl tarihinin en ar artlarn tayan antlamalarndan biri olan Kk Kaynarca Antlamasn imzalamlard (TSK Tarihi 3/4,1982:25; Haksun, 2004:159). Bu antlamaya gre; Krma bamszlk verilecek, Kor, Yenikale, Dinyaper Nehri azndaki Klburun Kalesi ile Azak Kalesi etrafndaki arazi ve Bu Nehri ile Dinyester Nehri arasnda kalan blge Rusyaya braklacaktr. Rusya ise bu savata igal etmi olduu Eflak, Budan, Basarabya ile Akdenizde igal ettii adalar Osmanl Devletine geri verecekti. Ruslar, Karadeniz, Akdeniz ve dier Trk sularnda serbeste ticaret yapacaklar, Fransa ve ngiltereye verilmi olan kapitlasyonlardan faydalanacaklard. Bunlarn yan sra Ruslar, Osmanl uyruundaki Ortadokslarn Eflak ve Budan beylerbeylerinin haklarn koruyacaklard (Uzunarl, 1982; TSK Tarihi 3/4, 1982:25; Haksun, 2004:160). Kk Kaynarca Antlamasyla Osmanl Devleti, fazla toprak kaybna uramamt. Fakat uzun yllardr Osmanlya bal olan Krm Hanl elden km ve Rusyaya Osmanl Devleti uyruunda olan Ortadokslar himaye etme hakk verilmiti. Stratejik neme sahip bu maddenin sayesinde Rusya, Osmanl Devletinin iilerine karma frsat elde etmi ve kritik blgelerde konsolosluklar aarak ileriki yllarda kacak milliyeti isyanlara zemin hazrlamtr. Kk Kaynarca Antlamasndan sonra Rusya,

53

Krmn i ilerine karmaya balad. Krm Rusyaya balamak iin kendi yandalar olan ahin Giray Rus ordusuyla birlikte Krma sokarak zorla han setirmeleri zerine Rusya ile sava kanlmaz olmutu. Krmn ileri gelenleri ahin Girayn hkmdarln kabul etmeyerek Osmanl Devletinden yardm istediler. Osmanl Devleti ile Rusyann sava olasl Fransay telalandrd. Rusyann Akdenize inme ihtimali nedeniyle telalanan Fransa Osmanl Devleti ile Rusyay antlamaya ikna etti. Aynalkavak Antlamas (1779) olarak tarihe geen bu antlamaya gre; Ruslar Krmdaki askerlerini ekecek, Osmanl Devleti de buna karlk ahin Girayn hanln kabul edecektir (Haksun, 2004:161). Alnkavak Antlamasna ramen Ruslar, Krmn i ilerine karmaya devam etmi ve II. Katerina, Krm Rusyaya balamak iin 1783 ylnda bir ordusunu gndererek Krmn Rusyaya balandn ilan etmiti. Bu olay karsnda Osmanl Devleti nemli bir tepki veremedi. Aslnda devletin ileri gelenleri yeniden savaa girmeleri durumunda ilerin daha da ktye gideceini belki de kellelerinin uacan dnyorlard. Bu srada Rusya ile Avusturya, Osmanl Devletini paylamak iin yeni bir takm planlar hazrlamaya balamt. II. Katerina, Bizans mparatorluunu yeniden kurmak istiyordu. Bu iki devlet arasnda yaplan bir antlamaya gre, Avusturya Hotin, Kk Eflak, Srbistan, Bosna, Hersek, Adriyatik kylarn alacak, Ruslar da Eflkn geri kalan ksmyla Budan igal ederek burada bir Daya Devleti kuracakt. Ayrca stanbul merkez olmak kaydyla eski Bizans mparatorluu yeniden kurularak bu devletin bana da Katerinann torunu, XIII. Konstantin adyla kral olarak geirilecekti. Rusya ile Avusturya arasndaki tarihte Grek Projesi olarak anlan bu antlama, ngiltereyi telaa drmt. ngiltere, iki devlet arasnda yaplan bu antlamay Osmanl Devletine bildirerek savaa kkrtmt. Dier taraftan Rusya ile Avusturyann kuvvetlenmelerini karlarna uygun bulmayan Prusya da Osmanl Devletini tutuyordu (Haksun, 2004:163; Uzunarl, 1982). Avrupada Osmanl Devleti aleyhine ittifaklar yaplp, planlar hazrlanrken II. Katerina harekete geerek 1786 ylnda Gney Rusyada yapaca bir geziye Avusturya mparatoru II. Jozefi de davet etmi; iki imparator Korsanda grmlerdi. Bu grmede, Osmanl Devleti aleyhindeki ittifaklarn yenilemiler; zerinde (Bizans yolu) yazl zafer taklar altndan geerek, Osmanl Devletine kar byk gsteriler

54

yaptrmlard. Rusya ve Avusturyann bu hareketleri, Osmanl Devleti tarafndan iyi karlanmadndan, Prusya ve ngilterenin de kkrtmasyla Rusyaya kar sava ilan edildi. Sava, Osmanl Ordularnn taarruzuyla balam ancak ertesi yl Avusturyann da savaa katlmasyla Osmanl Ordusu yine ikiye ayrlmak zorunda kalmt. Ruslarn Ozi Kalesini alarak halk kltan geirdii haberinin stanbula gelmesiyle hastalanan Padiah I.Abdlhamit ksa srede lnce yerine III. Selim Osmanl tahtna kt (1789) (Haksun, 2004:163-164). Osmanl Devletinin durumunun ktletii bir srada, sve Rusyaya kar savaa balam, dier taraftan Fransada byk ihtilal kmt. Bunun zerine Avusturya, Fransa ileriyle yakndan ilgilenmeye balamt. III. Selim bu durumdan faydalanarak zafer iin ok almsa da bir sonu elde edememiti. Ruslar, Boze nehrinin kenarnda bir ordumuzu yenerek Bender, Kili ve Akkerman Kalelerini igal etmiler, Avusturyallar da Belgrad ve Semendireye girmilerdi. Rusya ile Avusturyann ilerlemesinden ekinen Prusya, Osmanl Devletiyle bir ittifak yapmt. Bu antlamaya gre Avusturyallar Tunay atklar takdirde Prusyada savaa girecekti. Prusya, Avusturyay bara zorlamak iin ordularn seferber etmiti. Bu srada Yerky Kalesini almak isteyen bir Avusturya Ordusu bozguna uratlmt. Bunun zerine Avusturya, Rusyadan ayrlarak Osmanl Devletiyle Zitovi Antlamasn imzalamt. (1791). Bu antlamaya gre, Avusturya, bu savata Osmanl Devletinden ald yerleri geri vermi, buna karlk Orsova ile Bansa vilayetindeki Onna Suyu blgelerinde bir miktar arazi Avusturyaya braklmt. Zitovi Antlamasndan sonra III. Selim Rusya ile savaa devam etmek istemise de, ordunun durumu buna elverili deildi. Rusyada savata yalnz kald iin bar yapmak istiyordu. Sonunda 1792 ylnda Rusya ile Osmanl Devleti arasnda da Ya Antlamas imzaland. Buna gre, Krmn, Rusyaya ait olduu kabul edilmi, Ozi Kalesi ve Bu Nehriyle, Dinyester Nehri arasndaki blge, Rusyaya braklm, Dinyester Nehri iki devlet arasnda snr kabul edilmiti. Bylece Doudaki Osmanl-Rus snr harpten nceki durumunda kalm oluyordu (TSK Tahihi 3/4,1982:27; Haksun, 2004:165-166). Aslnda III. Selim Osmanl tahtna ktnda halkta byk bir mit vard. Krmn geri alnacan III. Selimin cihangir bir padiah olacan dnyorlard. Ancak beklenenlerin hibirisi olmad. III. Selim ne kadar iyi yetimi olursa olsun, bata ordu

55

olmak zere btn Osmanl devlet kurumlar ann gerisinde kalmt. Bu durum dzeltilemedike brakn kaybedilen yerleri geri almay, eldekilerin muhafazas bile mmkn deildi. 18. yzyln balarnda balayp sonlarna kadar sregelen OsmanlRus savalarnn ve Osmanl Devletinin dier Avrupa devletleriyle olan ilikilerinin, Osmanl Ordusundaki reform hareketlerini ekillendiren en nemli etkenlerden biri olduuna phe yoktur. zellikle Osmanl ile Rusya devletleri arasndaki kar atmalar, Osmanl Devletinin Avrupa lkeleriyle oluturduu ittifaklarda belirleyici bir rol oynamtr. Fransa, Prusya ve Avusturya gibi devletler bazen Ruslarn bazen de Osmanllarn yannda yer alarak, kendi karlarna gre davranmlardr. Bu durum Osmanl devlet adamlarna diplomasinin ince oyunlarn da retmi bundan sonra balayp Cumhuriyet dnemine kadar sren Denge Politikasnn temelleri atlmaya balamtr. Osmanl-Rus savalarnn, stanbul ileri gelenlerine rettii eylerden birisi de Osmanl Ordusunun harb tekniinde dier lkelerin ok gerisinde kalm olmasdr. Muhtemelen 172530 yllar arasnda brahim Mteferrika tarafndan yazlarak 1731de padiah I.Mahmuta sunulan Usll-hikem fi nizamil mem isimli eserin amac, Osmanl devlet kuruluunun bozulmasnn, Avrupa devletlerinin glenmelerinin nedenlerini aratrmak, adalamak iin Osmanl Devletinin neler renmesi ve almas gerektiini anlatmaktr. Yazar ncelikle ana siyasal dzen olan Monari, Aristokrasi ve Demokrasiyi tanmladktan sonra Avrupadaki en ileri uluslar olan ngiltere ve Hollandann demokrasiyle ynetildiini anlatr. Bunlarn yasalarnn Tanrdan gelme deil akl yoluyla bulunmu ilkelere dayandn syler. brahim Mteferrika, Avrupa siyasal dzenlerinden bahsettikten sonra, bunlarn dayand militer kurumlar ve askerlik yntemlerini ele alr. Avrupa devletlerinin ve son olarak Rusya devletinin nasl glendiini, bunlarn karsnda Osmanl Devletinin nasl zayfladn ve tek zmn bunlarn yntemlerini kullanmak olduunu anlatr. Rus ar Deli Petronun Avrupadan ders alp, oradaki gelimelerin en yararllarn seerek nasl baar kazandn anlatan Mteferrika Osmanl Devletinin de ayn eyi yapmamas durumunda ileride gsz ve yoksul kalacan yazmtr (Berkes, 2004:5355).

56

2.2.2 Osmanl Devleti-Almanya likileri Karlofa Antlamasndan sonra Osmanl Devleti, Avrupa devletleri ile daha dostane ve yakn ilikiler kurulmas gerektiini anlamt. III. Ahmetin Osmanl tahtna kt tarihlerde, Fransa, ngiltere ve Almanya arasnda 1701 yalnda balayan spanya sava devam etmekteydi. Brandenburg dkas-Hohenzolern hanedanndan Friedrich Wilhelm, takip ettii baarl siyaseti sonucunda dkaln gittike ykseltmi ve spanya savalarndan da istifade ederek Kralln kurarak Almanya mparatoru Leopode tasdik ettirmitir. Bylece Prusya Krall kurulmu ve dkaln merkezi olan Berlin, Kralln da merkezi olmutur (Uzunarl, 1978:239-240). Avrupa devletleriyle dostane ilikiler kurmak isteyen Osmanl Devleti, 18 Ocak 1701 tarihinde kendini Prusya Kral ilan eden, I.Friedrichin kralln kutlamak amacyla Asm Said Efendi bakanlnda ve 15 kiiden teekkl eden Osmanl heyetini Berline gndermitir. Bu heyetin gidii, iki devlet arasndaki ilikinin de balangcn oluturmutur. Prusyann Osmanl Devletine gnderdii ilk devlet adam Ahr Kethdas sfatn tayan Johannes Jorgewsky ise 1721 ylnda stanbula gelmitir. Prusya ordusunun ihtiyac olan iyi cins atlarn Osmanl Devletinden alnmas iin gelmi olan Jorgowskyde sonra 1739 yalnda Johann de Jatter isimli temsilci stanbula gelmi olup, ilikilerin gelitirilmesinde byk pay olmutur (Ylmaz, 1993:17). Almanya tarihinde ok nemli bir yer tutan, 1740 ylnda tahta kan iki byk hkmdar, Maria Theresia ve II. Friedrich arasnda Alman leminde kimin lider olacann mcadelesi, 1866 Prusya-Avusturya harbi ile kesin bir ekilde Prusya lehine sonulanmtr. 17561763 yllar arasnda Avrupada devam eden Yedi Yl Savalar esnasnda, Avusturya, Rusya ve Fransann mttefik olarak Prusyaya kar sava srdrmeleri, II. Friedrichi ok zor durumda brakm ve yeni ittifak araylarna yneltmitir. 1760 ylnda Rus ordular, Berlini igal ettiinde, Prusya iin Osmanl Devletinin yardma komas, kanlmaz derecede hayati nem kazanmtr. II. Friedrich Osmanl Devleti ile ittifak kurarak Avusturya ve Rusyay arka cephelerinden sktrmak istiyordu. Bu hedefini gerekletirmek isteyen Prusya hkmdar, Osmanl Devletine bavurarak; Eer Osmanl savan devamn istiyorsa kendisiyle ittifak kurarak savaa devam edilmesini, devletlerarasnda bar kurulmasn istiyorsa da her iki taraf nezdinde giriimde bulunmasn istemitir. Osmanl Devleti Prusya ile ittifak

57

teklifini derhal reddetmeyerek, Avrupada gerektiinde kendi tarafn tutacak dost bir devleti krmamay uygun bulmu ve artlarn tadili ve bir antlama zemini bulunmas iin, Prusyaya imdilik bir dostluk ve ticaret antlamasnn imzalanmas teklif edilerek ittifak meselesinin grlmesi daha sonraya braklmtr. Prusya devleti bu teklifi kabul etmi ve iki devlet arasnda 1761 ylnda bir ticaret antlamas imzalanmtr (Uzunarl, 1983:200-202,234). Prusya hkmdar, II. Friedrichin Avrupann en gl devletine kar gsterdii baarl direni ve parlak zaferlerin, Osmanl Devleti zerinde olumlu tesirleri olmutur. Osmanl Devleti ile Prusya arasnda oluan yaknlama dier devletleri tedirgin etmi ve kuvvetlerinin bir ksmn Osmanl snrnda tutmaya mecbur brakmtr. 1762 ylna gelindiinde Prusya ve Osmanl Devleti arasndaki yaknlama ittifaka dnecekken Rusyada saltanat deiiklii olmu ve ittifak antlamas yaplmamtr. arie Elizabethin lmesi zerine, Prusya hayran III. Peter ar olmu ve ordularna geri ekilme emri vermitir. Rusyann Prusya ile bir bar antlamas yaparak savatan ekilmesi zerine, Prusya ile ittifak yaparak Rusya ile sava srdrmek isteyen Osmanl Devleti bu planndan vazgemitir. 1763 ylndan sonraki gelimeler, iki devletin bir ittifak iinde bulunmasalar bile ortak menfaatlerinin tannd ve yakn mnasebetlerinin korunduu bir dnem olmutur. Lehistan meselesi yznden kacak olan 17681774 Osmanl-Rus sava srasnda Prusyann diplomatik yardmlar ve bar iin arabuluculuk gayretleri, Osmanl Devletine byk faydalar salamtr (Uzunarl,1983:202-210). Prusya kral II. Friedrich 1786 ylnda lnce yerine geen yeeni II. Friedrich Giyyam da nceki hkmdar gibi Avusturya ve Rusya kart bir siyaset takip ederken Osmanl Devleti ile daha yakn ilikiler kurulmasn salamtr. Osmanl Devletinin Avusturya ve Rusyann kkrtc davranlar karsnda savaa karar vermesinde ngiltere ve Prusyann da tevikleri nemli rol oynamtr. 1787 ylnda balayan savan Osmanl Devleti aleyhine gelime gstermesi zerine Prusya Osmanl Devletinin yannda savaa dhil olmutur. Aslnda Prusya, Avusturya ve Rusyann Osmanl topraklarn ele geirerek byyp daha fazla kuvvetlenmelerini engellemeyi kendi menfaatlerine uygun bulmaktayd. Bylece her iki devletin karlar kesimi ve Osmanl Devleti ile Prusya arasnda 1790 ylnda mterek dmana kar ayn anda harbetmeyi ngren bir ittifak

58

antlamas imzalanmtr. Bu antlama Osmanl Devletinin tarihinde ilk defa bir Avrupa devletiyle fiili ittifak yapt antlamadr. 1790 ylnda imzalanan bu antlamaya gre, Prusya Rusyaya harp ilan edecek ve Osmanl Devleti bar yapmadka Prusya da harbe devam edecekti. Ancak bu vaat yerine getirilmemi ve III. Selim, Rusya ile harbe devam etmek istemi olmasna ramen Prusyann isteksiz tutumunun da etkisiyle 1792 Ya Antlamasna raz olmutur (Ylmaz, 1993:20). Ruslarla Ya Antlamasnn imzalanmasndan sonra bar devresine girilince, Padiah III. Selim Avrupa devletlerinin her alanda ileri gittiklerini grerek devletin bozulmu ve bozulmaya yz tutmu kurumlarn slah almalarna balamtr. Bu slahat almalarndan biri de diplomasi alannda olmutur. Kuruluundan III. Selim devrine gelene kadar Osmanl Devleti slam ve Hristiyan devletlere zaman zaman eliler gndermitir. Ancak bu eliler ou zaman tartmal bir konunun zlmesi veya saltanat deiikliklerinin kutlanmas gibi nedenlerle gnderilir ve gittikleri yerde ksa bir sre kalr, grevleri biter bitmez geri dnerlerdi. Avrupa devletleri ise, hem kendi aralarndaki hem de Osmanl Devleti ile mnasebetlerini devam ettirmek iin daimi eliler kullanrlard. Osmanl Devleti kendisi ile diplomatik ilikileri bulunan btn devletlerin elilerini kabul ettii halede, ayn devletler nezdinde daimi eliler bulundurmuyordu. Avrupada ortaya kan sratli gelimeler ve devletleraras mnasebetlerin zamannda takip edilerek, devletin uygulayaca siyasetin doruluunu tespit etmek iin, ilk defa III. Selim zamannda elilikler kurulmaya karar verilmitir. ncelikle Avusturya ve Prusya elisi olarak daha nce Belgrad defterdarl yapm olan Giritli Seyyid Ali Efendi grevlendirilmitir. ki devlet arasnda kurulan bu balant, Osmanl Devletinin diplomasi faaliyetlerine canllk kazandrm ve ayrca Sefir Ali Efendinin stanbula gnderdii rapor ve bilgiler sayesinde Londra ve Parise gnderilecek bykeliliklerin diplomasi kurallarna uygun ekilde hareket etmeleri salanmtr (Ylmaz, 1993:21). Balangtan itibaren msbet ynde gelien Osmanl-Prusya ilikileri, Napolyonun Avrupay tehdit etmeye balamasyla deiiklie uramtr. Hatta Prusya urad malubiyetlerin acsn Osmanl Devletinden karmak istermi gibi, bir paylam tasars hazrlayarak Rus arna vermitir. karlar gerei Osmanl Devletine kar dmanca bir tutum taknmaya balayan Prusya Devleti, bu tutumunu 18281829

59

Osmanl-Rus savana kadar srdrmtr. Bu savata, douda Erzurum ve batda Edirneye kadar ilerlemeyi baaran Rusya karsnda Prusya, Osmanllar lehine arabuluculuk teebbslerinde bulunarak tekrar dosta bir tutum ierisine girmitir. 1853 ylnda, Rusyann Eflak ve Bodan igali, Osmanl Devleti kadar Avusturya ve Prusyay da ilgilendirdiinden, bu iki devlet durumu protesto etmitir. Aslnda Prusyann asl endiesi, kacak savan genilemesi ve bu arada Fransann Ren havzasna saldrma ihtimaliydi. 1701 ylnda balayan ve zet olarak bu ekilde gelien Osmanl-Prusya ilikileri, 1860l yllardan itibaren Alman Babakan Otto von Bismarckn dnceleri dorultusunda yeni bir zemine oturmu ve Cumhuriyetin kuruluuna kadar devam etmitir (Ylmaz, 1993:21-22). Uzun sredir Alman birlii salayarak liderlik yapmak isteyen Prusya Devleti, 1871 ylnda Versaillesde Fransaya kar byk bir zafer kazanmt. Bu zafer, bir yn krallk, prenslik ve serbest ehirlerde yaayan insanlarn oluturduu Alman milletinin Prusya nderliinde birlemesinde byk rol oynamtr. 1871 ylnda ilan edilen Alman mparatorluu, 19. yzyln ikinci yars ile 20 nci yzyla damgasn vuran devlet olmutur. Birlemenin nderi olan Prusya, sosyal yaps, ideolojisi ve kltryle dier devletiklerin ou tarafndan sevilmiyordu. Gneyin Katolik kltr, kuzey ehirlerinin denizci-tccar nitelii, Hessen ve Ren lkelerinin endstriyel ve Bavyerann tarma dayal yaps Prusyallkla atan unsurlard. Bu devletiklerin tek ortak noktas Almanca konuuyor olmalaryd. Berlin merkezli ynetilmeye allan yeni mparatorluun en byk iddias mukaddes Roma-Germen mparatorluklarnn halefi olduu savdr. Ancak Roma-Germen tac bile Viyanadaki Habsburg Saray hazinesinde bulunuyordu. Zaten yeni mparatorluun karsnda bulunan en byk gte ngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusya gibi Avrupann byk devletleriydi (Ortayl, 2003). 8 Ekim 1962 tarihinde babakan ve dileri bakan sfatyla hkmetin bana geen Bismarck, istifasn vererek ayrld 18 Mart 1890 tarihine kadar, btn gcn Alman birliinin kurulmasna ve bu birliin glendirilmesine harcamtr. Bunun salanabilmesi iin de Fransann her bakmdan yalnz braklmas gerektiine inanan Bismarck, bu devletle ittifak kurabilecek durumda bulunan Rusya ve Avusturyay daima Almanyann yannda tutmaya alm ve bu devletlerin Osmanl Devleti

60

aleyhine olarak Dou Avrupada genilemelerine asla ses karmam, hatta uygulad siyasetin bir gerei olarak, bu gelimeyi desteklemitir. Balangtan itibaren dostane bir ekilde gelien ve mterek dmana kar birlikte tedbirler alnmasn ngren Trk-Alman siyasi ilikileri, Bismarckn uygulamalar ile ekil deitirmi ve Osmanl Devleti bu dnemde nemli menfaat kayplarna uramtr (Ylmaz, 1993:23-26). 1880li yllardan itibaren ise, ne pahasna olursa olsun artk ngiltere ve Fransaya baml kalmak istemeyen Padiah II. Abdlhamitin, ordunun slah iin Alman yardm istemesi ve Bismarckn da dou meselelerine kar eski grn deitirmesi neticesinde, iki devlet arasndaki mnasebetler yeniden dzelmeye balamtr. 14 Haziran 1888de II. Wilhelmin Alman mparatoru olmas ve 18 Mart 1890da gen imparatorun basklar neticesinde Bismarckn babakanlktan ayrlmasyla, Almanyann tarihinde yeni bir dnem balamtr. 1871 Sedan galibiyetinden itibaren Alman Birliinin glendirilmesini esas kabul eden Almanya, 1884den itibaren smrgecilik ve 1890 ylndan itibaren de dnya politikas izlemeye balamtr. nk Bismarck dneminde elde edilmi olan smrgeler, toprak bakmndan yerlemeye msait olmadndan, yaylma glyle karlalm ve bu durum yeni nfuz alanlar elde etmeyi gerektirmitir. Anadolu, bu bakmdan olduka msait artlar ihtiva ettiinden Alman yneticilerinin dikkati de Anadoluda toplanmaya balamtr. 1889 ylnda Alman mparatoru Wilhelmin Yunanistana yapt bir ziyaret mnasebetiyle stanbula da urayarak Abdlhamidi ziyaret etmesi iki devlet arasndaki dostluu kuvvetlendirmitir. Bu yllarda yaplan iki farkl ticaret antlamasyla da Almanlar, Osmanl Devleti iinde eitli ticari ayrcalklar kazanmtr. Bu antlamalar neticesinde Almanya, Osmanl limanlarnda posta vapurlar iletmeye, mamullerini Anadolu pazarlarna sevk etmeye, memleketin eitli blgelerinde banka ve ticarethaneler kurmaya, okullar ve hastaneler amaya balamtr. Bar yolu ile Osmanl devletinde yaylma politikas izleyen Almanya, demiryollarnn inas ve iletmesi konusunda elde ettii imtiyazlarla birlikte nfuzunu de iyice arttrmtr (Wallach,1985;Ylmaz, 1993:26-32). 1701 ylnda Osmanl Devleti ile Prusya arasnda balayan ve ounlukla olumlu ynde gelien ilikilerdeki dnm noktalarndan birisi de 1792 ylnda balayan slahat almalarnda Prusya ordusunun rnek olarak alnmasdr. Osmanl ordusunun

61

slahatnda grev alan Alman subaylar iki devletin ilikilerinin younlamasna neden olmu ve bu birliktelik I.Dnya Savanda kader birlii yapmalarna kadar sregelmitir. 2.2.3 Osmanl Devleti-Fransa likileri 17. yzylda Kprller dneminde bozulan Osmanl-Fransz ilikileri, Karlofa Antlamasnn imzalanmasndan sonra tekrar dzeltilmiti. Osmanl Devleti, Rusya ve Avusturyann kuvvetlenmesi zerine, Fransa ile yeniden dostluk kurmasnn kendi lehine olacan dnyordu. Fransa ise, douda Rusya ve Avusturyann kuvvetlenmesini ve Osmanl topraklar aleyhine genilemelerini kendi karlarna uygun grmyordu. nk bu srada Fransann, Osmanl Devleti ile geni lde ticari ilikileri vard ve dier devletlere gre daha ok imtiyazlara sahip bulunmaktayd. Eer Osmanl topraklar zerine Rusya ve Avusturya yerleecek olursa Fransa bu menfaatlerinden mahrum kalacak ve dou ticaretini rahat yapamayacakt. Bu nedenle Fransa Devleti Osmanllarla olan eski dostluuna yeniden nem vermi ve istilac devletlere kar Osmanl karlar ve dolaysyla kendi menfaatlerini korumaya almt (TSK Tarihi 3/4,1982:28). Lale devrinin balamasyla birlikte, Osmanl-Fransz ilikilerinde byk gelimelerde yaand. Dnemin sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa, hem Rusya karsnda ittifak aramak hem de yenileme projesine rnek almak maksadyla Fransa ile ilikilere byk nem vermitir. Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi, 1720 ylnda Fransa ile ittifak antlamas olana aramak zere Parise gnderilmiti. Bu grevine ilave olarak Fransz uygarln tanmas, bunlarn uygulanabilecek olanlar zerine bilgi getirmesi istenmiti. Fransa ise 1715 ylnda balayan Osmanl-Venedik ve Avusturya savalarnda Osmanl Devletinden yana bir siyaset izledi. 1722 ylnda Osmanl-ran sava srasnda Rusya ile Osmanl Devleti arasndaki anlamazl her iki taraf da memnun edecek bir biimde zd. Sonunda 1736da balayan Osmanl-Rus ve Avusturya savalarnda Osmanl Devletini tuttu. Belgrad Antlamalarna araclk yapt ve Osmanl Devletinin kazanl kmasn salad. Btn bu almalar Fransann, Osmanl Devleti zerindeki etkisinin artmasn salamt (Berkes,2004;Haksun, 2004:166-169).

62

Belgrad antlamasndan sonra Fransa sefiri Marki D Vitnv, Fransann bu nfuzundan faydalanarak, Kanuni devrinden beri zaman zaman Fransaya verilen imtiyazlara ilaveler koparmaya ve Osmanl Devletiyle yeni bir ticaret antlamas yapmaya muvaffak olmutu. Sultan I.Mahmut tarafndan imzalanan ve Fransaya ekonomik, hukuki ve dini bakmlardan birok imtiyazlar salayan bu yeni antlamann en nemli zellii, Fransaya verilen bu hak ve imtiyazlarn bundan byle devaml olarak yrrlkte kalaca ve deimeyecei esasnn kabul edilmesiydi. 1740 Kapitlasyonlar olarak adlandrlan bu antlamayla Osmanl Devleti, Fransaya dier devletlerden daha stn bir yer vermekteydi. Sonralar siyasi bir takm olaylar ve yenilgiler yznden dier devletlere de verilen bu imtiyazlar, Osmanl Devletinin zararna olmu, memleketin i ve d ticaretini, yabanclarn eline geirmiti. 1740dan sonra Fransa htilaline kadar devam eden zaman zarfnda Osmanl-Fransa mnasebetleri dostane olarak devam etmiti. Fransada ihtilal balad zaman btn Avrupa devletleri Fransaya kar cephe aldklar halde Osmanl Devleti, Fransann dostluuna sadk kalarak yeni rejimini tanmt. Bu srada padiah olan III. Selim Fransann dostu ve yenilik taraftaryd. Fransa da bu dostlua nem veriyordu. Hatta 1792 ylnda, Osmanl Devleti orduyu slah etmek iin Fransann yardmna bavurmu ve oradan birok subay, topu ve dier teknik uzmanlar ve kitaplar getirtmiti (TSK Tarihi 3/4,1982:28-30). Osmanl Devleti-Fransa ilikileri, Fransann Msra yerleme hedefleri nedeniyle bir sre sonra tekrar bozulmaya balad. Aslnda Msr alan Napolyonun Osmanl Devletine olan ilgisi, bir sredir devam ediyordu. talya savalarndan nce Fransada henz pek tannmayan Napolyon, n plana karak kendini ispat edebilmek iin III. Selim tarafndan Fransadan istenilen eitici subaylar arasnda yer almak istiyordu. Bunun iin, Fransz Selamet-i Umumiye Komitesine u dilekeyi verdi:
Rusya ariesinin, Rusya-Avusturya dostluk balarn kuvvetlendirdii bir devirde, Osmanlnn askerlik bakmndan hatr saylr bir hale gelmesi iin Fransann elinden gelen her eyi yapmas kendi karnadr. Bu devletin kahraman fakat harp sanatnn prensiplerinden anlamayan pek ok milis askeri vardr. Modern terbiyede, harplerin kazanlmasyla ve en ok kalelerin alnmasnda ve savunmasnda i gren topuluk, Osmanllarda henz ocukluk evresindedir. Bunu kavrayan Babli bizden topu ve istihkm subaylar istedi. Bugn orda bu

63

alanlarda alan birka subaymz vardr. Fakat mspet bir netice elde edilmesi iin bunlar ne say, ne de bilgi bakmndan yeter grlebilir. Birok yerlerde ve en ok Tulonun kuatlmasnda topularmza komuta ederek n kazanan General Bonaparte hkmet adna Osmanl lkesine gitmeye isteklidir. Kendisiyle beraber harp bilimlerinde zel bilgileri olan 56 subay da gtrecektir. Bu yeni devinde baarl olursa, yani Trk ordular kuvvet kazanrsa, Bonaparte vatanna byk bir hizmet yaptna kani olacak ve dnte kendini ona layk grecektir Bonaparte (Haksun, 2004:167).

Fakat Napolyon, talya ordusu bakomutanlna atanp, Avusturya ordular zerine bir seri zafer kazandktan sonra dncesini deitirdi. Napolyona gre artk Osmanl mparatorluu yklmak zereydi ve onlar dnmeye gerek yoktu. Tamda bu srada Alman Filozofu Leibniz, Almanya ile Fransa arasnda srp giden antlamazlklarn ortadan kaldrlmas iin IV. Luiye sunduu bir planda Almanya ile Fransann, Osmanllara kar yapacaklar birlik savann karl olarak Fransann Msra yerlemesini nerdi. Fakat proje yrrle giremedi. Bu yzden de Msra herhangi bir zarar gelmemiti. Ancak Napolyon, talya savalarna son veren Kampo Formiya Antlamasn imzaladktan sonra 1797 ylnda Parise dnd. Kendi gibi Fransann Msra yerlemesini isteyen dileri bakan Talleryan ile anlat. ki devlet adam Direktuvar hkmetine dncelerini kabul ettirdi. Szde, ada devleti olmas nedeniyle kendisine bir ey yapamadklar ngiltereyi smrgelerinde yenmek iin Msr seferini hazrlamaya balad. Gerekte seferin amac, Fransaya Akdenizde nemli bir smrge kazandrmakt. Osmanllar ise Fransann Msr alacana dair haberlere bir trl inanamyordu. Byle bir d ortamndayken, 2 Temmuz 1798 tarihinde Fransann skenderiye limanna kt haberi geldi. Zaten 1797 ylnda imzalanan Kompo Formiya Antlamas, Fransaya yedi Yunan adas ile Arnavutluu kazandrmt. Bylece Fransa ve Osmanl Devleti komu olmutu. Napolyonun Yunan adalarnda ulusuluk propagandas yapmaya balamas, Rusyann karlarna uygun dmyordu. Bu nedenle Osmanl Devletine yaknlaan Rusyann yan sra Fransann Afrikadaki yaylma politikasndan rahatsz olan ngilterede Osmanl Devletiyle ittifak kurmak istiyordu. 1798 ylnda Amiral Nelson komutasndaki ngiliz donanmasnn, Fransz Donanmasn Abukir limannda yakalayarak yok etmesi devletinde karlar iin uygun dyordu. Bunlarn zerine Osmanl devleti hem Rusya ile hem de ngiltere ile

64

Antlama imzalad. Osmanl-Rus antlamas, Osmanl tarihi iin ok byk anlam tamaktadr. Osmanllar bu antlamaya kadar balamalar sistemine girmeyerek siyasette yalnzlk ilkesine bal kalmtr (Haksun, 2004:168;TSK Tarihi 3/4,1982:29). Osmanl-Rus balamas, iki devletin komuluk ilikilerinde de bir dnm noktas olmutur. Daha nce Osmanl Devleti ve Rusya srekli olarak birbirlerini yok etmeye almt. Bu balamadan sonra Osmanl Devleti aleyhine giriimde bulunan devletler Rusyay da gz nnde bulundurmak zorunda kaldlar. ngilizlerle imzalanan antlamaya gre ise Osmanl Devleti Akdenizdeki tm limanlarn Fransaya kapatacakt. Buna karlk olarak ngilizler, Napolyonu Msrdan karmak iin alacakt. Aslnda Cebeli Tarktan sonra, Maltay alan ve Hindistann gvenlii iin Msrla yakndan ilgilenen ngiltere, Osmanl karasularnda Fransz ticaretini yok ederek yerine gemek istiyordu. Bu antlama ayn zamanda ngilterenin Osmanl topraklarnn btnlnden yana siyaset izlemesinin balangc olmutur. Btn bunlara ramen Msr alan ve mteakiben Suriyeyi almak iin hareketlenen Napolyon Akka kalesinde Cezzar Ahmet Paa komutasndaki Osmanl ordusuna yenildi. Yerine Kleberi brakarak Fransaya dnmek zorunda kalan Napolyon, bylece hsrana uram oldu (Haksun, 2004:169-170). 2.3 Teknolojik Gelimeler

Kurulduu 1299 ylndan 17. yzyla kadar geen srede tm dnyada gpta ile baklan bir orduya sahip olan Osmanl Devletinin bu yzyldan itibaren nasl gerileme srecine girdiine daha nce deinmitik. Kukusuz ki Osmanl Devletinin bu kadar bymesini salayan temel faktr, ktada birden zaferden zafere koan Osmanl Ordusu idi. Fethedilen blgelerdeki zenginlikler, devletin hazinesini dolduruyor, zenginliine zenginlik katyordu. Sava meydanlarnda kurulan bu stnlk, zamanla Osmanl devlet adamlarnda gereksiz bir byklk kompleksinin ortaya kmasna sebep olmutu. Osmanl ordularnn stn cesareti ve saval Avrupada dilden dile dolayordu. Baz yabanc yazarlarn o yllardaki Osmanl ordusu hakkndaki grleri yleydi: Paul Jove, Trk askerlerini noktadan Hristiyan askerlerinden stn bulmaktadr: Amirlerine tereddtsz itaat ederler, muharebede canlarn dnmezler, ekmeksiz ve arapsz, sadece suyla arpayla kanaat ederek uzun zaman yryebilirler (TSK Tarihi, dari ve Lojistik 1995:246).

65

Pastel, XVI. Yzylda, Osmanl ordusunun, dnyann en ilahi nizamna riayet ettiini, alacak derecede byk bir sessizlik iinde manevra yaptn yazar (TSK Tarihi, dari ve Lojistik, 1995:247). Osmanl ordusu sadece disiplini ve saval ile deil kulland silah teknolojisi ve harp taktii ile de uzun yllar boyunca Avrupa devletleri karsndaki stnln srdrmt. 17. yzyla kadar etkin bir politikaya ve byk bir askeri gce sahip olan Osmanl mparatorluu, silahl kuvvetleri iin gereksinim duyduu silah, mhimmat, ara ve gereleri reten harp sanayisini kurmu ve stn bir dzeye karmtr. Bylece Osmanl Devleti, hzla genilemi ve bu arada timarl svari says ksa srede oalm, bu svarilere en iyi silahlar tedarik edilmiti. Gerekten, 15 ve 16. yzylda Osmanl Devletinde gelimi bir sanayi faaliyetinin var olduu ve ihtiya duyulan her trl harp malzemesinin milli sanayi imknlaryla retildii grlmektedir. htiyalarn yurt iinden karlanamamas durumunda veya Avrupada yeni bir silahn yaplmas durumunda devlet adamlar yeniliklerden faydalanyor hatta bazen Avrupadan gelme uzmanlar kullanyorlard. Osmanllar, daha stanbulun fethinden nce, barut, muhasara topu, havan, humbara, arkebuz, lam (mayn) gibi dnemin silahlarn almlard. 15781590 yllar arasndaki ran savalar ile 1593-1606daki Avusturya savalar srasnda reform dolaysyla kiliselerden sklp krlan an paralar bile ngiltereden ithal edilip top yapmnda kullanlmt. 16451669 Girit seferinde bile, Osmanllar hala top, humbara, havan, lam ve atete gl durumlarn srdryorlard. lkede demir, kurun, bakr madenleri ileniyor, gherle ve kkrt retimi devam ediyordu (Berkes, 2004:74). Osmanl Devletinin top, tfek, barut, havan ve lam gibi kara silahlarnn retiminde gsterdii ilerlemeye ramen denizcilik alannda stanbulun fethine kadar nemli bir gelime grlmemektedir. stanbulun fethiyle birlikte gelimeye balayan Osmanl donanmas, Kanuni Sultan Sleyman dneminde Kaptan- Derya Barbaros Hayrettin Paa komutasnda zirveye kmtr. (1523) Donanmalarn btn malzemesi, usta ve iileri Trk milliyetine mensup olup, 17. yzyln ortalarna kadar her yl 40 kadrga ina etmek kanundu. Bu suretle eksiklerin yeni dolduruluyor veya donanmann says artrlyordu. Trk mhendis ve iilerinin meydan getirdii bu sava filosu Preveze deniz savanda Hal donanmasn perian etmiti. 1571 nebaht savanda,

66

donanmasnn tamamn kaybeden Osmanl Devletinin denizcilikte bir daha toparlanamayacan dnen Avrupa devletleri ok gemeden yanldklarn anladlar. 5 ay gibi ksa bir srede 200 paralk Osmanl Donanmas tam tehizat denize almt. nebaht savanda donanmasn kaybeden Kaptan- Derya Kl Ali Paa dnemin Sadrazam Sokullu Mehmet Paaya gemi teknesi yapmak mmkndr, fakat 200 sefineye be alt yz lenger ve buna gre palamar, yelken, halat ve ip bulmak ihtimali yoktur demiti. Sokullu Mehmet Paann yant ise yle olmutur;
Paa hazretleri, sen henz bu Devlet-i Aliyeyi bilmemisin be!...Vallah byle itikad eyle. Bu devlet ol devlettir ki, murat edinirse cmle donanmasnn lengerlerini ve sarenlerini gmten, armklarn ibriimden, yelkenlerini atlastan etmekte uabat ekmez ve herhangi bir geminin mutat zre alatunu ve yelkenlerini yetitiremezsen bu minval zere benden al (Glen, 2001:23-24)

Peki, ne olmutu da 16 nci yzyln ikinci yarsnda bile bu kadar gl bir ekonomiye sahip olan Osmanl Devleti aradan geen yz yldan sonra hem ekonomisi hem de ordusu bozulmu, sava meydanlarnda perian olmutur. Tabi ki ilk akla gelen nedenler padiah ve devlet adamlarnn yetersizlii olmaktadr. Bunun yan sra mparatorluun doal snrlarna ulamas, taassubun akln ve bilimin nne gemesi ile Osmanl devlet adamlarnda oluan stnlk kompleksi ilerin tersine dnerek mparatorluun byk bir hzla g kaybetmesine neden olmutur. Kefere diye nitelendirilen Avrupa devletlerinde olup bitenleri izlemeyen, hatta elilik amaya bile gerek grmeyen Osmanllar teknoloji alannda ortaya kan gelimelere de kaytsz kalmtr. Bu durum sava meydanlarnda da kendisini gstermi ve Osmanl ordusunun pe pee yenilgiler almasna sebep olmutur. Sadece kllarnn keskinliine, bileklerinin kuvvetine gvenen, eski zaferlerinin gururuna kaplan Osmanllar, yerinde sayarken Avrupa Devletlerinde Reform ve Rnesansn etkisiyle yeni bir dneme girilmi ve art arda teknik bulular ortaya kmaya balamtr. Hafif silah teknolojisinde, topuluk ve istihkmclkta byk ilerlemeler gsteren bat ordular, Osmanl ordusundan daha stn bir duruma ulamt (Uluay ve Kartekin, 1958:10-11). Osmanl ordusunun, teknolojik olarak bat ordularnn gerisinde kaldn bildirerek devlet adamlarn ilk defa uyaran kii, ulema snfndan Bosna kads Akhisarl Hasan

67

el-Kfidir. Akhisarl 1596 Eri seferinin ardndan yazd Usll-hikem fi nizamilalem adl kitabnda zetle yle yazmaktadr:
imdiki zamanda silahlar ihmal edildi. Bu yzden savatan ok kaan oluyor. 1596da Eri seferinde bu grld. zellikle Rumeli ve Bosnada dman ile cenk eylemeye dayanamayp firar edenler oldu. imdi dmanda yeni km silahlar kullanlyor ve askerimiz bu yzden kayor. Bizim de bu silahlar edinmemiz gerekir. Yasaklardan saknma, disiplin kalmad. Zulmeden zafer kazanamaz. Asker zulme balad m arkas yenilgidir. yldan beri, zellikle, Anadoluda ehir ve kylerde asker zulm balad. Mslmanlarn, Hristiyanlarn rzn ve mallarn yama ediyorlar. Bunu yapan zellikle kapkullar diye adlandrlanlardr (Berkes,2004: 36).

16. yzylda Avrupada zellikle tfek yapmnda balayan yenilikler, 17. yzylda sava tekniinde, asker eitiminde, sava nizam tertibinde kkl deiiklikler getirmiti. nce Almanyada, sonra Hollandada ve Fransada gerekletirilen teknik yenilikler sonucunda, Osmanl piyadesinin kulland ar ve hantal arkebuz tfekleri yerine, atelenmesi ve doldurulmas kolay, hafif akmakl tfekler savalarda kullanlmaya balad. 1709 ylnda Aubann yapt snglerin ateli silahlara taklarak kullanlabilmesi ve fiein bulunmas, ordunun eitiminde ve taktik tertiplenme yntemlerinde ok nemli deiiklikler yaplmasna neden oldu. Dnemin sava kuramcs Montecuccoli de yeni sava kuramnn ilkelerini yle aklamaktayd;
Yeni sava kavramna gre sava yrten balca ilkeler sava amacnn belirlenmesi, ordunun hareketlilii, artmann nemi, tatlarn ve yollarn nemi, yedek glerin bulundurulmas, daimi ordu beslenmesi ve bunun destekleyecek mali kaynaklarn salanmasdr. Bu alardan Osmanl ordusunun, eitilmi daimi ordu kavramnn en iyi rnei olduunu syleyen Montecuccoli, btn bunlara ramen Osmanl silah teknolojisinin de geri kaldn vurgulamtr. Toplar gsterili ve korkutucudur; fakat hareketli ordular karsnda ie yaramazlar; battal ve ardrlar. Ordunun saf nizamlar da ada nizamlarn gerisinde kalmtr. Bir orman skln andran bu ordu, kiisel cesarette stn olmakla birlikte, yeni sava yntemlerinde kullanlan, ate gc stn, yeni silahlarla donatlm olan bir ordu karsnda disiplinini yitirir, panik balar. Komuta birlii yokluundan tr

68

paniin arkasndan askerin kamaya, nne geleni yamalaya koyulmas gelir (Berkes, 2004: 5455).

Gerekten

de

yzyllardr

Avrupay

titreyen,

hatta

hibir

zaman

malup

edilemeyeceine dair grler ileri srlen Osmanl Ordusu, artk eski gcn kaybetmiti. yle ki eskiden kendisinden birka kat byklkteki ordular perian eden Trk ordusu, artk kendi byklnn yars kadar bile olmayan ordulara yenilir olmutu. Piyadesi, aknc svarisi ve ar muhasara toplar etkisini kaybetmeye balamt. Avrupa ordularnn, hem hafif piyade tfei hem de srat toplaryla salad stn ate gc karsnda, Osmanl ordusu dzensiz bir kalabalk haline dnyor, arkasndan panik balyordu. Kaan asker sevk ve idare edilemiyordu. Piyadenin yayl, mevzilenii, keif ve haber alma gibi taktiksel konularda da gerilemeler olmutu. Eskiden ordunun banda savaa giden padiahlar, hem manevi adan askere g verir, hem de daha ehzadelii dneminde kazand sava tecrbesiyle zaferlerin kazanlmasnda byk rol oynard. Gerek sadrazamlar, gerekse st rtbeli komutanlarn hepsi liyakata gre seilir ve bulunduklar konuma hak ederek gelirlerdi. Fakat 17nci yzyldan itibaren, ehzadelii srasnda sarayda kafes hayat yaam padiahlarn yetersizlii nedeniyle, askerlikten gelmemi kiiler yksek komutanlk makamlarna gelmeye baladlar. ou zaman orduyu sadrazamlar komuta eder, cesaret ve kahramanlk gstermek isteyen bir sadrazam, dman kurununa kurban giderse yalnz sava halindeki ordu deil, hkmet bile basz kalrd. lk Osmanl hkmdarlarnn, kabiliyet ve stn strateji yeteneklerinden yoksun dnemin padiahlar, ou zaman askerlikten gelen bir komutan yerine, saraydan veya brokrasiden gelen bir gzdeyi greyim seni diyerek sefere yollard. Teknolojik geri kalmln yannda, askerlikten anlamayan komutanlarnda orduyu ynetmesi, muharebe meydanlarndaki kanlmaz sonular hazrlamt. Askeri teknoloji ve sanayideki gelimelerin artk izlenemeyiinin ba nedeni ise, Osmanl maliye ve devlet ekonomisinin iine dt bunalmd. Osmanl parasnn deeri derken Avrupann hem ham, hem de ilenmi maddelerinin deeri ykselmekteydi. Bu durumda ada yenilikler artk izlenemiyor, ordu yeni silahlarla donatlamyor, asker yetitirme yntemleri geriliyor, asker arasnda disiplinsizlik ve isyan eilimleri balyordu (Berkes, 2004:76).

69

BLM 3: 18 NC YZYIL ISLAHAT HAREKETLER

1683 kinci Viyana Kuatmasndan 1699 Karlofa Antlamasna kadar geen sre Osmanl Devleti asndan sonun balangc olarak grlmektedir. Osmanl Devletinin en kanl, en buhranl ve tehlikeli dnemini kapsayan bu yllarda, koskoca imparatorluk, ikiyz senede kazand yerleri kaybettii gibi elinde kalanlar da mdafaa edemeyecek bir hale gelmiti. 1699 ylndan 1718 Pasarofa Antlamasna kadar geen 19 yl boyunca Avusturya, Macaristan ve Rusya ile de savamak zorunda kalan Osmanl Devleti, bu tarihte imzalad Pasarofa Antlamasyla kesintili de olsa bir bar dnemine girmiti. 1718 ylndan balayp 1730 tarihine kadar geen bu sre Lale Devri olarak adlandrlm olup, Osmanl Devletindeki ilk yenilik hareketlerinin de balad dnem olarak grlmektedir. Lale devri ile balayan 18. yzyl slahat hareketleri, sosyal bilimciler tarafndan aadaki dnemlere ayrlarak incelenmektedir; 18. yzyl yenilik hareketleri - Lale Devri (17181730) - I.Mahmut Islahatlar (17301754) - III. Mustafa Islahatlar (17571774) - I.Abdlhamit Islahatlar (17741789) - III. Selim ve Nizam- Cedit (17891807)

3.1.

Lale Devri Islahatlar (17181730)

1718 ylnda Pasarofa Antlamasn imzalayan Osmanl devletinin banda padiah III. Ahmet ve Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa bulunuyordu. Trk modernleme tarihinin balangc olarak nitelendirilen bu dnemin en nemli yan, 1595 ylnda balam olan geleneksel dzene dnme araylarnn yetersiz olduunun kabul edilerek, ekonomik, sosyal ve bilimsel alanda daha ileride bulunan lkelerden yararlanma fikrinin uygulamaya geirilmesidir. Aslnda, uzun yllardr Avrupa uygarln aalayan Osmanl devlet adamlar ve ulemas, askeri teknik ve yenilikler sz konusu olduunda,

70

olumsuz bir tavr taknmyor hatta cihad yapmaya yarar salad iin bu yenilikleri destekliyorlard. 1560da Osmanl Devletinde Alman elisi olarak bulunan Busbec, bu konuda yle yazmt;
Dnyada hibir ulus, Hristiyanlar tarafndan icat edilen top, havan ve daha dier birok eyleri kullanmalaryla da kantland gibi, yabanclarn yararl icatlarndan yararlanmada Trklerden daha byk bir isteklilik gstermemitir. Bununla beraber, imdiki halde, matbaay kullanmaya veya saat kulesi dikmeye ynlendirilemezler. nk kutsal yazlarn, yeni kendi kutsal kitaplarnn, basld takdirde artk yaz olmaktan kacan ve saat kuleleri dikilirse mezzinlerinin otoritesinin ve eski dini trenin bundan zarar greceini zannederler. (Lewis, 1996:42)

stanbulda Alman elisi olarak grev yapan Busbec tarafndan tasvir edilen fikir yaps, bizce slahat hareketlerinin neden ncelikle ve ounlukla askeri alanlarda yapldnn bir baka gstergesidir. Zaten askeri alann dnda yaplan yenilik hareketleri genel olarak halk tarafndan kabul grmemi ve ounlukla baarszlkla sonulanmtr. Osmanl Devletinde ilk reform teebbsne cesaret eden devlet adam Lale Devrinin Sadrazam olan Nevehirli Damat brahim Paadr. brahim Paa ayn zamanda Avrupay tanmann, Osmanl d politikas iin ok nemli olduuna inanan ilk Osmanl Sadrazam olarak da kabul edilmektedir. 1730 ylna kadar tm yetkileriyle bir hkmdar gibi lkeyi yneten brahim Paa, savatan ve mcadeleden holanmazd. yi bir eitim alm olan brahim Paa, lkeyi bar ierisinde gelitirmeyi umuyordu. Bilimsel tartmalara, edebiyat ve tarihe dkn olan Sadrazam, bu konularda n yapm kiileri evresinde toplad. Baz tarih kitaplarnn ve Aristonun eserlerinden bazlarnn Osmanlcaya evirisini yaptrd. Avrupa Devletleriyle yakn ilikiler kurmay isteyen Damat brahim Paa, 1719 ylnda Viyanaya bir elilik heyeti gnderirken 1720 ylnda da Fransa ile bir ittifak olana aramak zere Yirmisekiz Mehmet elebiyi de Parise gndermitir. Bu grevine ilave olarak Fransz uygarln tanmas, incelemeler yaparak bunlardan Osmanlya uygulanabilecek olanlar zerine bilgi getirmesini istemitir. Parise giderken olu Sait Mehmet Efendiyi de yannda gtren Mehmet elebi, Fransada grdkleri karsnda byk aknlk duymutur. Fransadan

71

dnnce yazd Sefaretname isimli eserinde Pariste grdklerini adeta yeni bir dnya kefetmi gibi takdir ve hayranlkla anlatr. Yeni teknikleri, askeri okullar, bilim kurumlarn, rasathaneyi, hastaneleri, limanlar, anatomi laboratuarlarn, karantina yntemlerini, hayvanat bahelerini, park, tiyatro ve opera gibi Osmanlda hi bilinmeyen elence yerlerini anlatan elebi Mehmet, bunlardan olumsuzca sz etmek yerine, acayip bulduklarn bile olumlu bir dille neretmektedir. Yazd eserde o dnemin Avrupasnn en ileri lkesi olan Fransadaki gelimeleri derin bir grle incelememi olmakla birlikte, yazdklarnda o dnem iin yeni saylabilecek bir bak as grlmektedir (zkul,2005:130-132). Mehmet elebinin Parise yannda gtrd olu Sait Mehmet Efendi dndkten sonra brahim Mteferrika ile birlikte matbaann almas iin alm ve bunda baarl olmutur. Osmanl Devletindeki ilk matbaa, brahim Mteferrika ve Sait Mehmet tarafndan 1727 ylnda Sultan Selim semti civarnda brahim Mteferrikann evinde kuruldu. phesiz ki bu basmevinin kurulabilmesi iin Sadrazam Damat brahim Paann byk katks olmutu. Bu matbaada 14 yl iinde toplam 23 cilt tutan 17 eser baslmtr. Bunlarn 11 tanesi tarih, 3 tanesi dil, 3 tanesi faydal bilimler (corafya, mknats, askerlik) zerinedir. Watsonun hesaplamasna gre toplam bask adedi 13200 olmutur (Berkes, 2004:62). Zaten Lale Devrinin en byk kazanm, bu matbaann alarak, kitap saysnn arttrlm olmasdr. Aslnda Osmanl Devletinde, daha II. Beyazt zamannda Yahudiler tarafndan bir matbaa almt, ancak Trke eserlerin basm yasakt. Yeni kurulan matbaaya da Kuran, fkh, hadis gibi dini eserleri basmamak kaydyla izin verilmiti. Matbaann kurucularndan Sait Mehmet Efendi,1741 ylnda diplomatik bir grevle Fransaya gnderilmi, 1755te de ksa bir sre sadrazamlk yapmtr. Anlald kadaryla ilk Franszca renen Osmanl sadrazam da o olmutur. Fransz hayran olduu, ziyafetlerde arap itii ve operaya merakl olduuna dair, Fransz kaynaklarnda bilgiler mevcuttur (Berkes, 2004). Matbaann dier kurucusu olan brahim Mteferrika, tarihte hep bu zelliiyle bilinmektedir. Ancak onun Osmanl modernleme tarihi asndan ok nemli bir yan daha vardr. Mteferrika, Osmanl asker dzeninin ada Avrupa yntemlerine gre slah edilmesi gerektiini ortaya koyan ilk dnce adamdr. Aslen Macar olan brahim

72

Mteferrika, 1674 ylnda domu 1692 ylnda Mslman olmutur. Trkeyi ve slam bilimlerini abuk renerek ykselmi, hatta 17051711 ya da 17111714 yllar arasnda Mslmanl savunmak iin Risale-i slamiye adnda bir kitap da yazm, sonunda da mteferrikala ve hacegan rtbesine kadar ykselmitir. brahim Mteferrikann 53 yanda, hacegan rtbesindeyken yazd Usul-l hikem fi nizamil-mem isimli eserinde, Osmanl Devlet kuruluunun bozulmasnn ve Avrupa devletlerinin glenmelerinin nedenlerini aratrd grlmektedir. Mteferrika, eserinde Osmanl Devletinin gelimesi iin neler yaplmas gerektiini ortaya koymaya almtr. Niyazi Berkes, bu eserin 1731 ylnda I.Mahmuta sunulduunu belirtirken, Bernard Lewis bu eserin nce Damat brahim Paaya sunulduunu, 1732 balarnda da I.Mahmuta tekrar sunulduunu yazmaktadr (Lewis,1996:48;Berkes,2004:50-53). brahim Mteferrika, sz konusu eserinde, Avrupann en ileri devletlerinin demokratik dzenle ynetilen ngiltere ve Hollanda gibi lkeler olduunu belirtmitir. Avrupa devletlerinin askeri yaplarn inceledikten sonra Rusyada Deli Petro tarafndan yaplan reformlar rnek olarak gstermi, Osmanl Devletinin bu yeniliklerden ders alarak gerekli reformlar yapmad taktirde Rusya ve Avrupa karsnda gsz deceini anlatmtr. Bu eserinde Mteferrika, ilk defa olarak Avrupada yeni askerlik kurulularn, taktik ve strateji yeniliklerini anlatrken Nizam- Cedit terimini kullanmtr (Berkes, 2004:5354). Lale Devrinin askeri reformlar asndan dikkati eken dier bir nemli olay da Pasarofa Antlamasnn hemen ertesinde yazlm olan Takrir isimli belgedir. Bu belge, ad verilmeyen Mslman bir devlet adam ile Hristiyan bir subay arasnda getii varsaylan bir tartmann tutanan andrr. Bu belgeyi kimin yazd tam olarak bilinmese de, yazlndan yllarca sonra bu belgeden sz eden Esat Efendi (17851847), bu belgeyi zamann baz dnrlerinin padiah III. Ahmete sunulmak zere Sadrazam brahim Paaya bir muhtra olarak verdiklerini bildirir. ok daha sonralar bu belgeden sz eden baka bir tarih yazar, Mustafa Naci Paa (18241889) ise bunun Osmanl hizmetinde bulunmu olan bir Avrupal tarafndan yazldn bildirmektedir (Berkes, 2004:45).

73

Bernard Lewis ise bu belgenin amacnn, mparatorluun kt durumunun olabildiince karanlk tasvir edilerek, Osmanl egemen evrelerinin yenilgiyi kabule hazrlanmas olduunu iddia etmektedir (Lewis, 1996:46). Belgenin kendisi incelendiinde, gerekli reformlarn ne olduunu tartan Mslman ve Hristiyann tezlerinin, yabanc gzlemcilerin gryle birlikte sunulduu grlmektedir. Tartmadaki Mslman Osmanl rejiminin ve slamn stnln vurgularken, Hristiyan ise buna kar kmamakla beraber, Avrupa dnyasnda gelien yeniliklerin alnmas gereklilii zerinde durmaktadr. Mslman bunu onaylamasa da, tersini de iddia etmez. Sz edilen yenilikler ise kltr ve ekonomi alanlarnda deil sadece askerlik alanlarndadr (Berkes,2004:45). Lale Devrinin dier bir askeri reform projesi de 1716 ylnda Rochefort adl bir Fransz subay tarafndan padiaha sunulmutur. Fransada ortaya kan Katolik-Protestan savandan kaan ve aslen Protestan olan Huguenot grubunun banda bulunan Rochefort isimli subayn Osmanldan istedii ey Eflak ve Bodan, olmazsa baka bir yerde yerleme izni verilmesidir. Bu amala o dnemki sadaret Kaymakam olan brahim Paa ile grmelerde bulunan Rochefort, Osmanl ordusunda yabanc mhendis subaylardan oluan bir fen ktasnn kurulmas iin bir proje sunmutur. Rochefort, Osmanlya kabul edildikleri taktirde cedit nizam alaylar kurmak zere subay eitimi ve yetitirmesini stleneceini, kendilerinin Protestan olmas nedeniyle Osmanlnn ba dman olan Katoliklerin zulmne uradklarn, Osmanl Devletinin kendilerine yer vereceine inandn syler. Ancak Rochefortun stanbula niin geldiini, casus tercmanlar araclyla renen Fransz elisi, hkmetinin direktifine uymu ve rvet yolunu kullanarak bu projenin kabul edilmesini nlemitir (Berkes, 2004:46-49). Lale Devrinde ortaya kan bu reform talepleri, dnld kadar uygulamaya koyulamad. Denizcilik ve Gemicilik alannda baz yenilikler yaplmaya baland. Osmanl tarihinde ilk kez 1682 ylnda ambarl kalyon ina edilmiti. III. Ahmet zamannda bu gemilerin yapm tekrar ele alnp gelitirildi ve kadrga tipi gemiler Osmanl donanmasndan kalkmaya yz tuttu. 1720 ylnda asl ad David olan bir Fransz, Trkle geerek Gerek ismini ald. te bu Franszn stanbulda bir itfaiye takm kurduu grlmektedir. Ayrca yine bu dnemde, Haydarpaada bir birlik

74

kurularak, Avrupa usul talimlere balatlmtr. Tam olarak kimin tarafndan ne zaman kurulduu belli olmayan bu birliin toplam 300 kiiyi bulan askerlerinin tamam padiaha en yakn ocak olan Bostanc ocandan alnmtr. Bu sekin birlik 1730 Patrona Halil isyanna kadar eitimlerine devam etmitir. (Lewis, 1996; Berkes,2004:63). Lale Devri (17181730) Osmanl tarihinde daha ok bat taklitiliinin, zevk ve sefann youn olarak yaand bir devir olarak anlmaktadr. Gerekten de bu dnemde, Parise elilik greviyle giden Yirmisekiz Mehmet elebinin dnerken getirdii planlara gre stanbul yeniden imar edilmitir. Fransz mimari planlarna gre yaplan Kthanedeki Sadabat Kk, skdardaki erefabat, Beylerbeyi bahesindeki Ba- Ferah, Fndklda bugn Mimar Sinan niversitesinin bulunduu yerde Emnabad, Alibeykyndeki Hsrevabad dnemin en nemli saraylaryd. Dneme ismini veren Lale iei adeta bir tutku ve prestij sembol haline gelmiti. Yaz aylarnda lale bahelerinde elenceler dzenlenir, k aylarnda da helva sohbetleri yaplr olmutu. Lalenin 239 eidi yetitirilirken, bunlara eitli isimlerde verilmiti. Fiyatlar ok pahal olan lale soanlar, Mahbub, Mferrih-i zat, Vefk-i Meram, Nur- Saadet gibi isimlerle anlr olmutu. Fransz yaants ve modasnn taklit edilmeye baland bu dnemde, Osmanl yksek tabakas lale baheleri arasnda yeni bir dnyann zevk ve sefasna dalmlardr. Ttn ve kahvenin serbest braklmasyla stanbul halk da kahvehanelerde ve meyhanelerde, yneticileri gibi elenir olmutu. Devletin ileri gelenleri, devlet sorunlarn lale bahelerinde tartrken, halktan ayrt edilmez duruma gelen yenierilerde hem kendi aralarnda hem de halk tabakasyla Galata ve stanbul kahvehanelerinde ayn konular konuuyorlard. Sadrazam brahim Paa ve evresi bu elencelere o kadar dalmt ki 78 aydr ayaklanma hazrl iindeki Patrona Halil ve adamlarnn farkna varamadlar (Berkes,2004:43-44;Haksun,2004:172-175). Sonunda 28 Eyll 1730 tarihinde, Yenieri ocana kaytl 17 kii birleerek Sultan Bayezid Camisinin kaklar kapsnda, ellerinde yaln kl ve bayrak ap drt koldan harekete geti. Oradan divan yoluna geip et meydanna gelen asilere, Yenieri Odalarnn kaps alarak I.Bab-u gn kazan karld. Meydanda epeyce bir kalabalk toplanmt. Ayaklanma devlet ileri gelenlerini artmt. Aslnda ayaklanma gecesi asilerin yanndaki kalabalk evlerine dald iin, ancak 4050 kii kalmt. Saraydan

75

bir miktar bostanc ile baskn yaplsa topluluk datlrd. Grmelerle zaman harcand. Sancak- erif karld ve asilere istekleri soruldu Asiler; Padiahmzdan her vehi ile honuduz. Lakin devletlerine karar ve kymetleri olan 4 kii iki saat iinde bize teslim edilsin dediler. Sonra da 37 kiinin isimlerini saraya bildirerek bunlarn saraydan uzaklatrlmasn istediler. Drt kiilik listede Sadrazam brahim Paa, eyhlislam Abdullah Efendi, brahim Paann damatlar Mehmet ve Mustafa Paalar vard. Padiah III. Ahmet, kendisini kurtarmak iin asilerin istedii brahim, Mustafa ve Mehmet Paalar bodurarak cesetlerini asilere verilmek zere At Meydanna gnderdi. Asilerin buna ramen dalmamas zerine, Sultan III. Ahmet tahttan ekilerek, yerini yeeni I.Mahmuta brakt (Haksun, 2004:175-176; TSK Tarihi 3/4, 1982:276-283). Bir dneme son vererek Sadrazamn kellesini alan, Osmanl padiahn tahtndan indiren Patrona Halil ayaklanmasnn aslnda hibir ideolojik yn bulunmuyordu. Her ne kadar ayaklanan kalabaln ikide bir eriat isteriz diye sesleri duyuluyorsa da isyana neden olan olaylarn dinle hibir alakas bulunmuyordu. Sadrazam brahim Paa, devletin ekonomik durumu kt olmasna ramen halka hibir katks olmayan, sadece sekin bir tabakann elencesi iin kullanlan ok sayda saray yaptrmt. Nitekim isyann sonunda bu eserlerin tamam asiler tarafndan yklmtr. brahim Paann btn nemli makamlara kendi akrabalarn getirmi olmas ve bat taklidi elenceler, dedikodular arttrm ve isyana zemin hazrlamt. Ayrca Lale Devrinin en nemli yenilii olan matbaann stanbulda saylar 90.000i bulduu sylenen hattatlarn bir ksmn isiz brakmas da ayaklanmann taraftar bulmasn kolaylatrmt. Din kurumunun, matbaann ancak din d yaptlar basabileceini bildirmesi, hattatlarn bir ksmnn ilerini korumasn salam, bu durum asilerin tutumlarn da etkilemitir. Ayaklanmann sonunda matbaaya, tulumbaclk rgtne, kt ve kuma fabrikalarna, ini atlyelerine dokunulmamt. Tepki sadece elenceye ve bat taklitiliine ynelik eserlere kar olmutu. Ancak Patrona Halil Ayaklanmas ideolojik yn olmamasna ramen, gerici evreler tarafndan tepkisel halk hareketlerinin kullanld ilk ayaklanma olma zelliini tamaktadr (Haksun, 2004:177-178; TSK Tarihi 3/ 4, 1982:276-283).

76

3.2.

I.Mahmut Dnemi (17301754) Islahatlar

Patrona Halil Ayaklanmasndan sonra III. Ahmetin saltanattan ekilmesi zerine kardei II. Mustafann byk olu I.Mahmut hkmdar oldu. Padiah olduunda 35 yandayd. (TSK Tarihinde I.Mahmutun 30 yandayken 30 Ekim 1730 Pazartesi gecesi padiah olduu bildirilmektedir.) Padiahlnn ilk dnemlerinde Patrona Ayaklanmasnn elebalarnn devlet ynetimine mdahale etmelerinden rahatsz olmutu. Daha nce Yenieri Ocandan atlm olan isyann elebalarndan Muslu Bee, Ocaa tekrar kendini aldrm ve Kul Kethdal makamna getirtmiti. zellikle stanbul kadlna getirilen Deli brahim Hocann yapmad marklklar kalmamt. Hkmetin bunlardan korkarak her istediklerini yapmas, asilerin cesaretlerini artryordu. Padiah I.Mahmut devlet otoritesini bir an evvel kurmak iin liyakatli bir adam olan Msr Kethdas brahim Aaya asileri temizleme grevini verdi. Kapclar Aal grevine getirilen brahim Aa gizlice alarak isyana katlmayan Yenieri Subaylarndan bir grup oluturdu. 17. Ortann Komutan Pehlivan Halil Aa liderliindeki bu grup, isyanclar ldrmek iin hazrlklarn tamamlad. Patrona Halil ve arkadalar, Halile Rumeli Beylerbeylii unvannn verilecei vaadiyle saraya arld. Toplam 18 kiilik asiler grubu, sarayda Aslanhane denilen odada, Pehlivan Halil ve arkadalar tarafndan ldrlerek, cesetleri Bab- Hmayun karsndaki III. Ahmet emesinin nne atld. Baarl almalarndan dolay, brahim Aa Sadrazamla, Pehlivan Halil Aa da Kul Aal grevine terfi ettirildi. Bu olaydan iki ay sonra tekrar bir ayaklanma hareketi belirmiti. 27 Ocak 1731de toplanarak Sleymaniyedeki Aa kapsn basan, Yenieri Aasn yaralayan asiler, Sadrazam brahim Paann atak davranp Sancak- erifle stlerine yrmesiyle bozguna uram, ou ldrlmt (TSK Tarihi 3/4,1982:276-283; Haksun, 2004:179-181). Padiah I.Mahmut zeki ve soukkanl bir padiaht. Gerekli ilerde devletin ileri gelenlerini toplayarak onlarn grlerini alr ve ona gre hareket ederdi. Yirmibe yllk saltan sresince stanbuldan dar kmad. Fakat atad deerli komutanlarla, ran, Rus ve Avusturya savalarn ynetti. Babas ve amcasnn saltanattan ekilme nedenlerini gz nnde tutarak Sadrazamn ve eyhlislamn oyunca olmad. iir ve musikiyi seven I.Mahmut satran oynamay da ok severdi. lmnde hazinede bol

77

miktarda para bulunan I.Mahmut ileri grl ve yenilik taraftar bir padiaht. Patrona syannn elebalarn yok eden I.Mahmut daha sonra yenilik almalarna balad. Yeni okullar amak, batdaki gelimeleri Osmanl Devletinde de uygulamak isteyen Padiah I.Mahmut, evresinde kendisini destekleyecek kimseyi bulamyordu. Amay dnd okullar iin retim eleman ve kitap mevcut deildi. Padiah bir gn brahim Mteferrikay huzuruna ard. Dmann ou zaman zafer kazanmasna neden nedir? diye sordu. Haksunun naklettiine gre brahim Mteferrika, Yenierilerden korkmakla birlikte askerin kiisel karlarna dtn, corafya bilgisinin olmadn, Avrupadaki askeri dzenden ve eitimden habersiz olduunu, eer sava tekniine nem verilirse, az zamanda dmann dzeyine klabileceini syledi (Haksun, 2004: 181). te tam bu srada I.Mahmutun arad niteliklere sahip Avrupada ok tannm bir General de Osmanl Ordusunda grev almak istiyordu. Fransz asll bir general olan Comte de Bonneval,29 yanda tannm bir subay iken Fransa Kral ile anlaamad iin yurdundan kaarak, daha nce savat Avusturya ordusuna girmiti. Orada 22 yl eitli savalarda ve zellikle Osmanllarla yaplan savalarda n kazanm bir General olmutu. Prens Engene ile rekabeti nedeniyle hapse atlan Bonneval 1727 ylnda buradan kaarak Venedike geldi. 1729 ylnda, Avusturyallardan intikam almak amacyla Osmanl Ordusuna girmek iin Bosnaya geti. Avusturya devletine iade edilmemek iin Mslmanla geerek Ahmet adn ald. 1731 ylnn Eyll aynda Sadrazam Topal Osman paa tarafndan huzura arlp, kendisine Humbarac Ocann slah edilmesi grevi verildi. Bu ite Bonnevale yardmc olmas iin onun gibi Mslmanl kabul etmi Fransz Subay ve Fransz hkmeti tarafndan gnderilen iki Topu Subay da grevlendirildi (Lewis, 1996:48-49; Berkes, 2004:63-64). Humbarac Oca, eski Osmanl ordusunda ok nemli bir yere sahipti. Humbaraclk o dnemin bomba ve havan topu askerlii idi. Bunlarn kale muhafzlklarnda grevli olanlar Timarl rgtne balydlar. Cebeci Ocana bal olup bomba yapm iinde alan humbaraclar ile topu ocana bal havan topu humbaraclar Kapkulu Ocana mensuptular. 17. yzylda bomba ve top yapmndaki teknik ilerlemelerin takip edilemeyii, gerekli hammadde ve yapm malzemelerinin talya, Fransa, ngiltere ve Hollanda gibi lkelerden satn alnamay yznden, Humbarac Oca ann

78

gerisinde kalm ve nemini kaybetmiti. Bu ocan modernletirilmesi grevini alan Bonneval, Bosnadan gelirken, beraberinde getirdii bir ksm humbarac askerini, Bostanc Ocandan seilmi askerlere katarak 1733 ylnda maal bir Humbarac ktas kurdu (Berkes, 2004:64-65). Avrupa ordularnn kuruluuna gre blk, tabur, alay dzeninde tertiplenen bu birliin eitimi iin 1734 ylnda skdarda Hendesehane ad altnda ilk askeri fen ve tatbikat okulu ald. Bu hizmetlerinden dolay, Ahmet Paaya Humbarac rtbesi verilerek vezir yapld. Alan Hendesehanede bilhassa riyaziye tahsiline nem verilmiti. Buraya ilk hoca olarak bu ilimde byk mahareti bulunan Yeniehir Mfts Hac Mahmut Efendizade Mehmet Sait Efendi tayin edildi. Pirizadenin yapt baz hendese aletleri bilirkiiler tarafndan tecrbe edilerek bu mektepte kullanlmaya baland. Bu srada tophane, baruthane, cephane, lamc ve arabac ocaklar da yeni nizama gre ayarland. 1747 ylnda Ahmet Paann lmnden sonra tekilatn bana onun evlatl Sleyman Paa getirildi. Ancak burada okutulan mspet ilimler softalar ve Yenierilerin asla iine gelmiyordu. Yeni kurulan ocaklarda programl bir ekilde talim ve almalar yapmaya alkn olmayan yenieriler bu durumdan yaknmaya baladlar. Humbarac, Lamc ve dier ocaklarn mensuplar komutanlarna kar bir harekete hazrlanmaya baladlar. Bu ocaklara mensup olmayan Yenieri ortalar da ileride bu disiplin ve nizamn kendilerine de tatbik edileceinden korktuklar iin bunlar destekliyorlard. Devlet ynetimindekiler gemi dnemlerdeki isyanlarnda etkisiyle yeni bir isyan gze alamadlar ve Hendesehaneyi kapatmak zorunda kaldlar (Uluay ve Kartekin,1958:17-18). Osmanl Ordusunda grev alan ilk batl subay olan Humbarac Ahmet Paann 17 yl yaayarak ld Osmanl Devletinde yapt slahat almalar pek kalc olmamtr. Ancak batl anlamda ilk askeri yeniliklerin yaplmas ve ilk defa mspet ilimlerin okutulduu bir messese olan Hendesehanenin almas onun baars olarak deerlendirilebilir. Ayrca onun tarafndan hazrlanm raporlarn, Osmanl devlet adamlarnn Avrupa ve modernleme asndan grlerini gelitirdii sylenebilir. Humbarac Ahmet Paa, hazrlad raporlarda, artk cesaret ve kahramanln yeterli olmadn, ada askerlikte eitim ve disiplinin, asker maalarn zamannda demenin en nemli ey olduunu belirtir. Ahmet Paa, Fransz ve Alman ordu

79

kurulular hakknda bilgi vererek onlarn askeri yntemlerinin, olduu gibi alnmasn tavsiye etmitir. Shhiye blklerinin kurulmasn da tavsiye eden Humbarac Ahmet Paa, ekonomik anlamda adalamann gerekleri yerine getirilmeden askeri teknolojinin de gelitirilemeyeceini sylemitir. Rusyada ki gelimelere de dikkat eken Ahmet Paa, Rusyann yakn gelecekte Avrupa ve Asyada daha ok genileyeceini, bunun en ok Osmanl Devletini etkileyeceini, eer Osmanl Devleti Rusyadaki gibi ada teknolojiyi almazsa zor durumda kalacan bildirmitir (Berkes, 2004:64-65). Humbarac Ahmet Paa, btn bunlarn yannda asln hibir zaman kaybetmemi bir Franszd. Vezir olduktan sonra stanbuldaki nfuzu ksa zamanda artan Ahmet Paa, adeta padiahn hariciye nazr olmutu. Mecbur kald iin slamiyeti kabul eden Ahmet Paa, bulunduu her frsatta Mslmanl aalamtr. stanbulda bulunan ok sayda ecnebiyi etrafnda toplam ve devlet grevlerine getirtmitir. Ahmet Paa grev yapt sre boyunca Fransann Osmanl Devleti zerindeki menfaatlerini gzetmi ve bu konuda Fransz eliliiyle ibirlii yapmtr. Padiah ve Osmanl devlet adamlar onun gerek yzn grememi, devletin btn ilerinde ona danarak haberdar etmilerdir (zkul, 2005:150). Lale Devrinin balarndan itibaren Fransa ile yaknlamaya balayan Osmanl Devletinin bu tercihi, sadece yenileme istekleriyle deil, Rusyaya kar Fransadan yardm salama amacyla byle olmutu. Fransa, Avrupadaki g dengesi sebebiyle byle bir ittifaka yanamad, fakat uzman ve ara salama biiminde yardm yapmaktan da geri kalmad. Fransann bu blgedeki amalarn drt balk altnda toplayabiliriz; kapitlasyonlarn geniletilmesi, Avusturyann Akdenize, Rusyann Karadenize kmasnn nlenmesi, ngilterenin Akdeniz blgesinde ar yaylmasnn engellenmesi ve Katolik messeselerin propaganda faaliyetlerine kar koyulan kstlamalarn kaldrlmas. Zaten 1740 ylnda Fransadan d yardm salamak uruna verilen kapitlasyonlarn geniletilmesi ve geri alnamayacak ekilde sreklilik verilmesi Osmanl Devletinin diplomasiden ne kadar az anladnn ak bir gstergesidir. Osmanl Devletine yardm ediyormu gibi grnen Fransa bir taraftan kendi karlarn salamlatryor, dier taraftan da Osmanl Devletinin bllmesi halinde hangi blgelerin kendisine deceinin planlarn yapyordu. Fransann gizli emellerini ortaya

80

karan gelimeler olduka da Osmanl kamuoyunda reformlara kar direni artyordu. Nitekim 17681774 savalar Fransann Polonyadaki karlar nedeniyle Osmanl Devletini kkrtmas sonucunda balam ve Osmanl Devletinin byk toprak kaybna neden olmutur (Berkes, 2004:79-80; TSK Tarihi 3/4,1982:28-30). 3.3. III. Mustafa Dnemi (17571774) Islahatlar

Osmanl padiah I.Mahmut 13 Aralk 1754 gn vefat ettiinde yerine kardei III. Osman gemiti. 56 yanda tahta kan bu padiah uzun yllar kafes hayat yaad iin ruhen ve bedenen hasta bir yaps vard. Ksa saltanat sresince I.Mahmutun yapt eyleri tenkit etmi, kadnlarn kyafetleriyle uramtr. 30 Ekim 1957 tarihinde lmesiyle, yerine III. Ahmetin olu III. Mustafa 41 yandayken tahta kt. ehzadelik dnemi kafes hayatnda ldrlme korkusuyla geen III. Mustafa, buna ramen zamann okuyup renmekle geirmi, tp ve edebiyat kitaplar okuyarak kendisini yetitirmitir. Onun tahta kmas halk arasnda da memnuniyetle karlanm ve desteklenmitir. Hkmdarlk meziyetlerine yeterince sahip, yenilik taraftar ve zeki bir ahsiyet olan III. Mustafann en byk yardmcs da dnemin Sadrazam Koca Ragp Paa olacaktr (slam Tarihi 11.cilt,1994:151). 18. yzylda yaplan askeri yeniliklerin en nemli dnemlerinden birisi de phesiz Padiah III. Mustafa zamannda yaplanlardr. Lale devrinde balayp I.Mahmut dneminde sren yenilik fikirleri lmemi, bizzat yeni padiah tarafndan yaatlmt. Fransa devleti de Rusya karsnda, kendi karlarna uygun dt iin Osmanl Devletini, askeri adan glendirmek istiyordu. Gnderdii bir eliyle, yenilikler yapmak istediini Osmanlya bildiren Fransann bu teklifi, stanbulda kukuyla karland. Fransann yapt bu bavuru, Osmanl Devleti tarafndan reddedildi, fakat slahatlar yapmak zere yine bir Fransz topu subay olan Baron de Tott grevlendirildi (Haksun, 2004:181-182;Berkes,2004:80-84). Aslen Macar olmasna ramen Fransa ordusunda topu subay olarak grev yapan Baron de Tottun stanbula neden geldiiyle ilgili bilgiler eitli kaynaklarda farkl olarak verilmektedir. rnein Bernard Lewis, Baron de Tottun stanbula Trkeyi incelemek ve renmek zere geldiini bildirir, Mmtaz Turhanda Adnan Advara dayanarak kitabnda Baronun stanbula geli nedenini ayn ekilde aklar. Korel Haksun ve Osman zkul ise zamann Fransz elisinin damad olan Baron de Tottun

81

Fransa Devleti tarafndan, Osmanl ordusunun durumunu incelemek maksadyla grevlendirildiini belirtmektedir. Niyazi Berkes ise Baron de Tottun Fransa hkmeti tarafndan, Osmanl mparatorluunun durumunu inceleme, Trke renme ve Krmla ilgili bilgi toplama greviyle stanbula geldiini bildirir. Berkes, ayrca Osmanl Devletinin Fransann yenilik projesi teklifini reddetmesi zerine, Fransann kendiliinden harekete geerek daha geni bir plan uygulamaya koyduunu bildirir (Berkes,2004:90). Kendiliinden harekete geen Fransann Trkiyeye subay, haritac, mhendis, top ve mermi yapm uzman, corafyac gibi teknik personel gnderdiini, bunlara inceleme ve istihbarat, top dkm ve srat topularnn yetitirilmesi, tersane, istihkm ve topuluk alanlarnda eitim ve kitaplarn hazrlanmas grevlerinin verildiini anlatan Berkes, Karadenizden Akdenize, Msrdan Moraya kadar btn blgelerin Fransz subay ve uzmanlar tarafndan incelenerek Fransa hkmetine raporlar hazrlandn yazmaktadr. Baron de Tottun da bu plann bir paras olduu ve masum bir sebeple stanbulda olmad aktr. Nitekim TSK Tarihi 3/ 4 cildinin 76 nc sayfasnda da Baron de Tottun Fransz hkmeti tarafndan grevlendirildii anlatlmakta ancak dier kaynaklardakinin aksine Fransz hkmetinin yardm teklifinin Osmanl Devleti tarafndan reddedildiine dair bir bilgi verilmemekte ve sanki bu teklif kabul edilmi ve mteakiben Baron stanbula gelmi gibi anlatlmaktadr (Berkes, 2004:81-82; Lewis, 1996; zkul, 2005:151; Haksun,2004:181; Turhan, 1998; TSK Tarihi 3/ 4, 1982:76). Baron de Tottun stanbula geli ve kal nedenleri zerinde bu kadar durulmasnn sebebi kaynaklarda nakledilen bilgilerdeki elikilerdir. Baronun stanbula geli nedenini Trke renmek ve kal nedenini Trklerin sahip olduu ruh asaletinden etkilenmesi olarak aklayan kaynaklarn da olduunu belirtmek isteriz (Uluay ve Kartekin, 1958:20). Padiah III. Mustafa tarafndan,1769 ylnda huzura kabul edilen Baron, anakkale Boaznn tahkimi ve topu snfnn slah edilmesiyle grevlendirildi. Hemen ie balayan Baron de Tott, ksa sre ierisinde anakkale ve stanbul Boaznn tahkim ilerini bitirdi. Tophaneyi yeniletiren Baron yeni toplar da dktrd. Haskyde yeni bir top dkmhanesi atrarak yeni tip toplarn dktrlmesine hz verdi. Gnmzde Sahra Topusu adyla bilinen snfn kurulmasn salad. Srat topular adyla tannan

82

bu snfn kulland toplar daha kolay tanabiliyor ve abuk doldurularak atelenebiliyordu. Padiah III. Mustafa top dkm ileriyle yakndan ilgileniyor, bazen olu III. Selimi de yanna alarak top dkm ilerini denetliyor ve srat topularnn eitimlerini izliyordu. 37 takm halinde kurulan srat topularnn her top takm 34 ake yevmiyeli bir top ustas, 33 ake yevmiyeli bir folyac ve 25 ake yevmiyeli er erden olumaktayd. Srat topularnn toplam mevcudunun 259 er olduu bildirilmektedir (Haksun, 2004:182; TSK Tarihi 3/4, 1982:76-77). Srat topusu snfnn kurulmas ve Baron de Tott tarafndan dktrlen tekerlekli, kk apl bir srat topunun orduya kabul edilmesi, grndnden daha nemli bir olaydr. tut beyzade ad verilen bu topun, Osmanl ordusuna girmesi, aslnda gecikmi ve belki de devlet asndan bu gecikmenin bedeli ok pahalya denmiti. Srat topunun, ordularda kullanlmaya balamasndan evvel kullanlan muhasara toplar, dnemin en nemli silahlaryd. O dnemde topu sadece kalelerin kuatlmasnda kullanlyordu. Ustalar ve dkm yerleri farkl farkl olduundan, toplarn cinsleri ve aplar da birbirinden farklyd. Bu nedenle toplarn isimleri, o topu imal eden ustann ismiyle anlyordu. Bu toplarn her birini 40 ift manda ekiyor, ayrca 20er ift manda yedek bulunuyordu. Bu toplarla 400 insan beraber gidiyor, sevk ve idareyi tanzim ve temin ediyordu. ou zaman bu toplar, sefere gtrlmyor ve kuatlan kalenin yaknlarnda bir yerde yeni toplar dktrlyordu. Takriben Kanuni Sultan Sleyman devrinde, Avrupada yaylmaya balayan srat toplarnn en byk zellii, btn muharebelerde etkili bir ekilde kullanlmasdr. Topuluk konusunda daha nceleri btn dnyaya fark atan Osmanl Devleti, srat toplarnn temininde ge kalmasnn bedelini sava meydanlarnda ar malubiyetler alarak demiti. Bu nedenle askeri yenileme hareketlerinin en nemli konusu srat topu eksiinin tamamlanmas olmutur (Esencan, 1946:6,23-27). Sadrazam Koca Ragp Paa daha Baron de Tott grevine balamadan nce I.Mahmut dneminde kapatlmak zorunda kalnan Hendesehanenin yeniden almas iin hazrlklara balamt. Eski hendesehanenin rencilerinden sa kalanlarla lenlerin ocuklarn toplatarak, Karaaa tarafndan geni bir evi mektep haline getirip derslere baladna dair bilgiler mevcuttur (Baysun,1952:55).

83

Padiah III. Mustafa, Osmanlda ilim ve maarifin yaylmas gerektiine inanyor ve bunun iin de bat tarznda eitim veren mhendislik okulunun almasnn art olduunu dnyordu. Bu okulu ama grevini de bizzat padiahtan alan Baron de Tott hemen hazrlklara balad. Bu giriim Hedesede yetien dnemin alimleri tarafndan ho karlanmamt. Kendilerini kafi derecede alim sayan hendeseciler bu giriimin kendilerine hakaret olacan dnyorlard. Bunun zerine padiah, banda Reisl-Kttab smail Beyin bulunduu bir heyet huzurunda, Baron de Tott tarafndan hendesecilerin imtihan edilmesine karar verdi. Baron de Tott, bu snavda yaadklarn yle nakletmektedir;
Padiah, byk memurlardan intihap edilen iki mmeyyizin huzurunda, bu mterrizleri imtihan etmemi bana emretti. Aralarndan alt kii imtihana girip, eski messesenin eref ve haysiyetini mdafaa iin ayrldlar. Bu imtihanda ksaca, bir msellesim (genin) zaviyesi mecnununun (i alarnn toplamnn) ne olduunu sordum; ilerinden en cesuru bana Msellesine gre cevab verince imtihan daha ziyade uzatmaya hacet kalmad anlald. Fakat unu da syleyelim ki, bu mhendisler ilme rabet gsterdiler, hemen hepsi yeni mektebe yazlmaya talip oldular. (Turhan, 1988:141)

Sonunda,

1773

ylnda

bugnk

Deniz

Harp

Okulunun

temelini

oluturan

Mhendishane-i Bahri-i Hmayun kuruldu. Haliteki tersane civarnda alan bu okulda bahriye mhendisleri yetitirilmeye baland. Okulun rencileri arasnda sa ve sakallarna ak dm gemi svarileri de bulunuyordu. Baron de Tottun derslerini dikkatle takip eden talebeler, aylk bir eitim devresinin sonunda msellesat- msteviyenin drt problemini zecek seviyeye ulamlard (Uluay ve Kartekin, 1958:22). Yeni kurulan Mhendishane-i Bahri Hmayunda Baron de Tottla birlikte grev alan ilk hocann Cezayirli Seyyid Hasan olduu anlalmaktadr. Bu sralarda stanbula gezmeye gelerek Mhendishane-i Bahri Hmayunu da ziyaret eden talyan rahibi Toderininin anlar, Mhendishane hakknda olduka geni bilgiler vermektedir. Toderini, gezdii mhendishanede ok sayda haritalar, planlar ve denizcilie ait aletler grdn, dokuz gen talebe ile yal bir zatn altklarna ahit olduunu anlatmaktadr. Toderini, anlarnda Cezayirli Seyyid Hasan Paann Franszca, talyanca ve spanyolca konuabildiini, Akdenizi ve Okyanusu hatta Hindistan ve Amerikay

84

bile gezdikten sonra stanbula gelmi, ok iyi bir gemici ve iyi bir klavuz olduunu bildirmektedir. Cezayirli Seyyid Hasan Paann bir sre sonra ikinci amirallie terfi ettirilmesinden sonra yerine, dnemin hendese limlerinden Seyyid Osman Efendi tayin edilmitir (Uluay ve Kartekin, 1958:23). Mhendishane 1782 ylnda, mevcut binann yetersiz kalmas nedeniyle, Halil Hamid Paa tarafndan imdiki Camialt yaknndaki bir yere tand. Bu srada stanbul Limannda bulunan Charleton adl Fransz frkateyninin komutan Binba Truguet ve Fransz sefaretinin memurlarndan Tondo da Mhendishanede ders vermeye baladlar. Fransz hocalar tarafndan verilen notlar Kirkor ve Mihran Efendiler tarafndan Trkeye evrilip talebelere datlyordu. Daha sonralar Fransadan gelen istihkm binbas Monnier ve Jean de Laffite Clave isimlerindeki iki kale mhendisi baka mektep olmadndan, tersane mhendis mektebinde ders vermeye baladlar. (1784) Bu suretle Deniz mhendishanesinin yannda bir de kara Mhendishanesinin temelleri atlm oldu (Gencer,2001:26-27). Mhendis Hane-i Bahri Hmayunda grev yapan Fransz uzmanlarn yansra ulemadan da hocalar bulunmaktayd. Fransz uzmanlar daha ok pratik sahalarda almalarda bulunurken, teorik dersleri Trk hocalar veriyordu. Ancak Baron de Tottun Trklere taknd olumsuz ve kmseyici tutum rahatszlk yaratmt. zellikle Kaptan- Derya Gazi Hasan Paa Baron de Tottun tavrlar yznden Fransz uzmanlarn tamamna dman olmutu (zkul, 2005:277). Aslnda Mhendishanede ders veren ok deerli Trk hocalar bulunmaktayd. Bunlarn en nemlilerinden birisi de, Hendese ve riyaziye derslerini veren Gelenbevi smail Efendidir. Dnemin en nemli matematik bilgini olan smail Efendi, Logaritma konusunda bir risale hazrlam ve onun bilgisini snamaya alan bir Fransz mhendis tarafndan; u adam Avrupada olsa arlnca altn deeri olurdu szyle deerlendirilmitir (Baysun,1952:56). Bata Baron de Tott olmak zere Fransz uzmanlarn tavr ve davranlar, Gazi Hasan Paa gibi devlet adamlar tarafndan, phe ve nefretle izleniyordu. Nitekim hatralarndan da anlalabilecei gibi tam bir Trk dman olan Baron, her frsatta Trkleri aalamaktayd. Fransaya dndkten sonra yazd Hatralar isimli kitabnda o dnemin Trklerini cahil, sersem, ahlaksz, erefsiz ve haysiyet

85

duygularndan yoksun olarak gsteren Baron, hatta bu kavramlarn Trkede karlnn bile olmadn iddia etmitir. Baron de Tottun bu kitab, Avrupada eitli dillere evrilmi ve Avrupada zaten var olan Trklerle ilgili olumsuz grlerin daha hzl yaylmasn salamtr (Berkes, 2004:90). Ancak Baron de Tottun Trk dman olmas bile, kanmzca Osmanl Devletinin askeri adan ne kadar geri kaldnn gstergesi olan Rus savandaki u gzlemlerinde, doruluk paynn olduka yksek olduu gereini deitirmeyecektir:
Generallerin kibirli bilgisizlii dier subaylarn beceriksiz gururlar ile birleince, her parann yanl taklm olduu top bataryalarn srkleyen Trk ordusu her seferinde dmann topu atei ile halla pamuu gibi atlyordu; buna karlk Ruslarn kfir olduklarn syleyerek intikamlarn almaya alyorlard. Ruslarn, dayanlmas mmkn olmayan top atei sayesinde galip geldiklerini, fakat bu atei kesip, yiit insanlar gibi klla Trkleri karlamaya kalkrlarsa hepsinin mminlerin kl darbeleri altnda perian olacan ileri sryorlard. Bu budala yobazlardan bazlar, Ruslar kutsal Ramazan aynda saldrmakla bile suluyordu. Buna ramen, Rus topraklarnn atllarn i gremez hale soktuunu renen padiah benden deiik top modelleri hakknda bilgi istedi; ben de Avrupada kullanlan top eitleri hakknda ona bilgi verebilmek maksadyla Saint Remynin Hatralarn yolladm; Hkmdarn bunu incelemek iin geziye gittii vakit bile bu kitab yannda tattn rendim (Tott, 2005:243).

Her ne kadar Baron tarafndan yazlan kitap, bandan sonuna kadar yalan ve hakaretlerle dolu olsa da, alntsn yaptm bu satrlarn doruluunu, dnemin Osmanl ordusunu anlatan hemen hemen btn tarihiler de grmekteyiz. Baz eserlerde, Osmanl-Rus muharebeleri anlatlrken, 8000 Rus askerinin, 120.000den fazla Osmanl askerini bozguna uratt muharebelerle karlamaktayz. Bu nedenle kitaptaki bilgilerin tamamnn, yanl ve uydurma olduunu iddia etmek byk bir yanlg olacaktr. stanbulda bulunun Fransz heyetinin, Osmanl devletinin kara ve deniz kuvvetlerini Avrupa ordularna gre yeniletirme almalar, Ruslarn dikkatini ekmiti. Bu almalar engellemek isteyen Ruslar, mttefiki olan Avusturya devletiyle birlikte Fransaya mracaat ettiler. Bunun zerine Avusturya mparatorunun damad olan Fransa Kral XVI. Louis, 1788 ylnda Fransz uzmanlarn geri dnmesini salad. Buna

86

ramen mhendishanedeki eitim durmam ve Trk hocalar tarafndan renci yetitirilmeye devam edilmiti (zkul,2005:278). Zaten bir sredir stanbulda, Fransann Osmanl Devleti zerindeki siyasetinin ne kadar dostane olduu konusunda tartmalar yaplmaktayd. 1784 ylnda Fransa hkmeti tarafndan stanbula eli olarak gnderilen Comte de Choiseul Gouffierde bir Grek uygarl hayran kmt. 21 yandayken hayran olduu eski Grek uygarln grmek zere Atina ve Ispartay gezmi, 1782 ylnda da bu gezisini iki ciltlik kitap halinde yaymlamt. Kitabnda Atina ve Isparta ocuklarnn bugn aptal mslmann boyunduruu altnda yaamasna duyduu isyandan bahsetmektedir. Fransa Hkmeti ite byle bir adam, stanbulda yarataca tepkiyi nemsemeyerek eli olarak Osmanl Devletine gndermiti. Hasan Paann phelerini hakl karan dier bir olay ise Mhendishane de retmenlik yapan Fransz Subay Chevalier Truguetnin 1784 ylnda, stanbulda elilie bal bir gemi ile gizlice boazdan kp gitmesi olmutur. Birka hafta sonra, ngiliz elisi Sir Robert Ainslie, Msrdaki ajanlarndan, geminin Msra gittiini ve Klemen beylerinden Murat ve brahim ile mzakerelere giritiini haber alarak Hasan Paaya bildirdi. Hasan Paa Baron de Tottun 1777 ylnda mfetti ad altnda Msrn igal plann hazrlamak zere gnderildiini biliyordu. Truguetin Msr seyahatinin nedeninin de ayn olduu kansna varmt (Berkes, 2004:83). Gerekte Fransann amac neydi? Bir taraftan Osmanl Devletinin ordusunu glendirmeye alrken dier taraftan baz blgelerini igal etmek iin hazrlklar yapyordu. Aslnda Volneyin syledii gibi Fransa, Osmanl Devleti gibi kendi halk aleyhine, Fransz halk lehine imtiyazlar veren, kendi tccarna %10 gmrk, Fransz tccarna %3 gmrk koyan baka bir devlet bulamazd. Ancak Fransa her ihtimale kar hazrlk yapyordu. Bir taraftan zaten ekonomik olarak smrdkleri Osmanly destekleyerek Ruslarn genilemesini engellemeye alyor, dier taraftan da Osmanlnn dalmas durumunda kendi payna decek yerlerin, igal planlarn hazrlyordu. Bu srada Fransann fikir hayatnda da Rusya ve Osmanl Devleti hakknda yeni fikirler ortaya kmaya balamt. Fransa fikir hayatnn nemli aktrlerinden Voltaire ve Diderot, iddetli birer Rus hayran olmulard. Osmanl-Rus savan aydnlklakaranlk, uygarlkla-barbarlk aras bir sava olarak nitelendiriyorlard. Rusyann zafer

87

haberleri geldike Avrupa da zaten var olan Trklerin Avrupadan kovulmas fikri, ortak bir gr haline gelmeye balamt. Artk Rusya karsnda Osmanlya yardm etmenin yanl bir politika olduu konuuluyor, Fransa iin en iyi zmn eski Hellen mparatorluunu canlandrmak olaca syleniyordu. Yani Osmanl mpartorluunun 18. Yzyldaki en nemli mttefiki ve yenileme hareketlerinin referans lkesi Fransa iin Osmanl Devleti artk, Avrupadan kovulmas gereken bir lkeydi (Berkes, 2004: 82-88). Ancak Osmanl Devletini ynetenlerin baz tutumlar da, dnemin Avrupas ile Osmanl arasnda oluan dnsel farklar gzler nne sermektedir. Genellikle yeniliki ve aydn bir padiah olarak bilinen III. Mustafa bile, Avrupa devletleri arasnda cereyan eden 7 yl savalarn (17561763) bu devletlerin en k olan Prusyann kazanmasn ordusunun gcne deil kraln mneccimlerine balamaktadr. Bu batl dncesi nedeniyle Ahmet Resmi Efendiyi Prusya Kral II. Frederike gndererek ondan mneccim istemitir. Frederikin eliye verdii cevap Osmanl Devleti ile Avrupa arasndaki zihniyet farkn ok ak bir ekilde gstermektedir. Ahmet Resmi Efendi huzura kabul edildiinde Prusya Kralna padiahn isteklerini iletti. Kral II. Frederik
iyi bir orduya sahip olmak, sulh zamannda harbe derhal girebilecek ekilde onu talim ettirmek, hazinesini dolu tutmak, ite benim mneccimim, bakalarna malik deilim. Dostumuz Padiaha byle bildirmenizi rica ederim. diye cevap vermitir (Turhan, 1988:142).

Btn bunlara ramen padiah III. Mustafann balatt slahat almalarnn III. Selim ve II. Mahmuta rnek tekil ettii sylenebilir. Her ne kadar kurdurduu srat topular oca I.Abdlhamit dneminde masrafl olmas bahane edilerek kapatlm olsa da onun dneminde alan mhendishane, bugnk eitim kurumlarnn temelini tekil etmitir. lk defa III. Mustafa devrinde, ordudaki silahlarn saymlar yaplm ve kayt altna alnm olmas dnemin nemli yeniliklerindendir. Yine onun dneminde Osmanl Ordusu ilk defa sng ile talimlere balamtr. Askeri teftilerde bulunmay seven III. Mustafa, ordunun banda cepheye bile gitmeyi dnen bir padiaht. Osmanl Devletinin Fransann tevikiyle balatt Rus harbinin, padiah III. Mustafann yapmay dnd baz yenilikleri de engelledii sylenebilir. Nitekim

88

cepheden gelmekte olan ac haberler onun hastaln daha da artrm ve 21 Ocak 1774 gn hayata gzlerini yummasna neden olmutur (Haksun, 2004:181-182; slam Tarihi 11.cilt, 1994:164).

3.4.

I.Abdlhamit Dnemi (17741789) Islahatlar:

III. Ahmetin olu olan Padiah I.Abdlhamit, 49 yanda iken 21 Ocak 1774 tarihinde tahta kmtr. Kardei III. Mustafa dneminde balayan Rus savann en buhranl gnlerinde tahta kan I.Abdlhamit, bu sava mmkn olduu kadar az bir zararla kapatmay dnyordu. Nitekim tahta ktktan alt ay kadar sonra, 17 Temmuz 1774 tarihinde Kk Kaynarca Antlamas imzaland. I.Abdlhamit dneminin askeri modernleme asndan III. Mustafa devrinin devam olduu sylenebilir. ehzadelii dneminde kafes hayat yaayan I.Abdlhamitin saltanatnn tamam, zellikle Rusya ile yaplan savalarla gemitir. Askeri alanda yaplan almalara daha ok padiahn sadrazamlarnn damgasn vurduu grlmektedir (slam Tarihi 11.cilt,1994:166-175). Bu dnemin sadrazamlarndan Silahtar Mehmet Paa, III. Mustafa zamannda kurulan Srat topular ocana byk nem vermi ve eitimiyle bizzat ilgilenmitir. Daha nceden Taval adl sveliye getirtilen 126 adet top ile Kthane de top atlar yaplmtr. Bu almalar Silahtar Mehmet Paann lmne kadar devam etmi ve lmne mteakip masrafl olmas, bahane edilerek 1781 ylnda Srat Topular Oca kapatlmtr (TSK Tarihi 3/4,1982:76-77). I.Abdlhamit dneminin en nemli Sadrazam olan Halil Hamit Paa,31 Aralk 1782 tarihinde Sadrazamla getirilmitir. Gen ve dinamik olan yeni Sadrazam, hemen reform almalarna balamt. Daha nce kapatlan Srat Topular Ocan tekrar kuran Halil Hamit Paa, bu tekilat daha da genileterek 2000 kiiye kartmtr. Ayn zamanda srat topular iin yeni bir kanun kartan Sadrazam, u yenilikleri getirtmiti; Bu Kanuna gre srat topularnn hepsi bekr genlerden oluacak, devaml olarak klalarnda kalacaklard. Bunlar iin tophanede yeni klalar yaptrlmt. Bununla beraber srat topu erlerine 15er ake gndelik verilecek, sene sonra da bu gndelikler20 akeye karlacakt (TSK Tarihi 3/4 ,1982;zkul,2005:152).

89

Halil Hamit Paa, 1783 ylnda Humbarac Ocann durumunu da ele alm ve oca yeniden slah etmitir. Yenieri Ocann iyice bozulduunun farknda olan Halil Hamit Paa, Ocan dzeltilmesi iin bir emir yaymlam ve bu emirde, ocaa dardan kimse alnmayp, kulolu kul olan yenieri alnmas gerekirken, vilayetlerdeki yenieri serdarlaryla, yenieri subaylarnn rvet ve menfaat karl, aslnda ocakta olmayanlar yolda yaptklarn, bunun nne geilmesini emretmitir. Hamit Paa bundan sonra ocaa kaytl olarak bulunan, ancak yenierilik yapmayarak urada burada esnaflk yapan yenierilerin bir defterde kaytlarn tutturmutur. Bu Yenierileri sava zaman cepheye gnderebilmek iin kayt defterlerinin bir suretlerini eyaletlerden getirterek ocakta saklattrmtr. Ancak Sadrazam Halil Hamit Paada Yenieri Ocan dzeltmeye muvaffak olamamtr. nk hlihazrda Ocaktan 40.000 emekli varken, savaa girecek yenieri miktar 510.000 kadard (TSK Tarihi 3/4,1982). Sadrazam Halil Hamit Paa, Padiah I.Abdlhamitin de onay ile ordu ve donanmann teknik bakmndan slahn salamak maksadyla Fransadan uzmanlar getirttirmitir. Mhendishane-i Bahri-i Hmayunun yeniden tanzim ve tensik edilmesine mteakiben grevine balayan yabanc uzmanlar, hzla stihkm, Topuluk ve Bahriyeyi yeniletirme almalarna baladlar. Padiah ve Sadrazam tarafndan sk sk denetlenen yabanc uzmanlar daha ok pratik alanlarda almalarda bulunurken nazari dersler ise Trk hocalar tarafndan verilmekteydi. Yabanc uzmanlardan Laffite Clave ve Monge stihkmclk hakknda ders verirken, Antuvan Saba, Monic ile Topu avular, Granpen ve Obert Topuluk eitimi veriyordu. avu Obert srat topularnn kurulmas aamasnda da stanbula gelmi ve almalarda bulunmutu. Gemi inaat ve tersane almalarnda mhendis Lorca ile yardmc Durest, dkmhane ve tophane almalarnda da Fransuva Aleksi ile Betolene grev verilmiti (Uluay ve Kartekin, 1958:25). Sadrazam Halil Hamit Paa, 1785 ylnda, ehzade III. Selimin Fransa Kral XVI. Luis ile mektuplamasna yardm ederek, Padiah I.Abdlhamitin tahttan indirilmesi iin hazrlk yapt gerekesiyle azledildi. Daha sonda da din ve devlet haini olduu gerekesiyle idam edildi. Halil Hamit Paann azlinden sonra slahat hareketlerinde yeni bir giriim yaplmamak kaydyla almalar devam ettirilmitir. 1787 Rus seferine kadar Mhendishanede eitime devam edildii grlmektedir. 1788 ylnda ise

90

Rusyann Fransadan talebi dorultusunda stanbulda grev yapan Fransz uzmanlarn tamam Osmanl Devletini terk etmitir (Berkes, 2004:83-84; Uluay ve Kartekin, 1958:26). 18. yzyl slahat hareketleri asndan incelendiinde, Padiah I.Abdlhamitin 15 yllk saltanat dnemi, Padiah III. Mustafann slahat almalarnn devam niteliindedir. ehzadelii dnemini kafeste geiren I.Abdlhamit, gl bir ahsiyete sahip deildi. Kolayca tesir altnda kalveren, dindar, halka kar mfik bir yaps vard. Bu nedenle saltanat boyunca dirayetli bir vezir araynda olmutur. Osmanl-Rus harbinde cepheden gelen haberler zaten hasta olan padiah iyice hastalandrm ve bir sre sonra zi Kalesinin dman eline getii haberinin kendisine, iletilmesi sonucunda 28 Mart 1798 tarihinde zntsnden vefat etmitir (slam Tarihi 11.cilt, 1994:175).

3.5.

III. Selim Dnemi (17891807) Islahatlar:

Padiah I.Abdlhamitin lm zerine yerine III. Mustafann olu ehzade III. Selim padiah oldu. Babas onun doumundan itibaren ok iyi bir eitim almas iin almt. Cihangirlik dleriyle yetitirilen ehzade III. Selimin tahta kmas Osmanl halk tarafndan byk bir memnuniyetle karland. Zaten yal olan eski padiah I.Abdlhamit bir sreden beri hastayd. Bu nedenle halk ehzade III. Selimin tahta kmasn istiyor ve onun sayesinde mparatorluun eski grkemli gnlerine dneceini dnyordu. Ancak devletin karsnda byk sorunlar bulunmaktayd. Rusya ve Avusturya ile srmekte olan sava, Osmanl Devletinin aleyhine gelimekteydi. Padiah III. Selim daha ilk fermannda Rusya ve Avusturya ile devam eden sava kastederek dmandan intikam alnmadka bu kl knna girmeyecektir. diyerek halkn ve ordunun sevgisini kazanm, onlarn beklentilerine de cevap vermitir (zkul, 2005:197). Padiah III. Selim, daha 1011 yalarnda bir ehzade iken babas III. Mustafa ile Mhendishanenin ve Topu Ocann teftilerine katlmaya balamtr. Amcas I.Abdlhamit de ehzadelik dnemi boyunca (son birka yl hari) ehzade Selimi bask altnda tutmamtr. Edebiyat, mzik ve tarihle ilgilenen III. Selim, daha

91

ehzadelii dneminde, padiah olunca yapaca ilerin planlarn hazrlamaktayd. Yenilik taraftar padiahlardan olan babas III. Mustafann da etkisiyle, devletin iinde bulunduu zor durumdan kurtulabilmesi iin, baz slahatlarn yaplmas gerektiine inanyordu. Hatta ehzadelii dneminde Topuluk Teknii konusunda bir risale yazd bile rivayet edilmektedir (zkul, 2005:196). ehzadelii dneminde devlet meseleleriyle yakndan ilgilenen padiah III. Selimin, I.Abdlhamit dneminde yaplan yenilikleri yeterli bulmayarak Ben imdi saltanatta olsam iler baka trl olurdu dedii bildirilmektedir (zkan, 2003:74). Byle konumakla yetinmeyen ehzade III. Selim, zel doktoru Lorenzo araclyla Fransz elisiyle iliki kurmu, dier taraftan da Reislkttaplkta ktiplik yapan Ebubekir Ratip efendiyle olan arkadal sayesinde stanbuldaki yeniliki kanatla da temasa gemitir. ehzade III. Selim, Ebubekir Ratib Efendinin de etkisiyle tahta kmadan iki yl kadar nce (17861787) Fransa Kral XVI. Lui ile de mektuplamaya balamt. Henz 26 yanda olan ehzadenin bu hareketi Ebubekir Ratip Efendi bata olmak zere stanbuldaki yenilik taraftar kiiler tarafndan da desteklenmekteydi. Bu maksatla Fransa elisi Gouffierin de yardmyla shak Bey ismindeki gen bir temsilci Fransaya gnderildi. shak Bey, giderken yannda iki adet mektup gtrm bunlardan birini Fransa Kral Luiye dierini de bavekile vermiti (Haksun, 2004:185). Bu mektuplarda shak beyin siyasi grevi aklandktan sonra, Osmanl Devletinin yzyllardan beri Avrupa devletleri iinde Fransay drst tand, Fransa elisine dier elilere gre daha fazla deer verildii, Fransann vefal bir dost olarak kabul edildii bildirilmitir. Mektupta, Fransa-Osmanl dostluunun ak bir rnei olarak III. Mustafann Prusya ve ngilterenin kar kmasna ramen Rusyaya sava amas gsteriliyordu. Bu konu Fransa Kralna aklandktan sonra, her ne kadar III. Mustafann lmnden sonra Osmanl Devletinin iileri karm olsa da III. Selimin tahta kt zaman Fransann da yardmn alarak bu sorunlar dzeltecei yazlmtr. Fransa Kral Lui ise verdii yantta, III. Selimin tahta ktnda devlet dzenini yoluna koymak iin alarak nlemler alacan, shak Beyin geliinden nce de bildiini anlatm. Askerlik biliminin zel ve genel ynlerini retmek iin eitici retmenler gnderdiini ve gndermeyi srdreceini, Osmanl Devleti ile komular arasndaki siyasal anlamazlklar kaldracan, imdilik baka bir ey yapamayacan

92

bildirmitir. Ayrca savan g bir bilim olduunu, bunda dman kadar eitimli olunmadka, sava amann doru olamayacan, tahta ktnda byle bir giriimde bulunmamasn, kahramanln sava iin yeterli olamayacan tavsiye etmitir (Haksun, 2004:186). Ebubekir Ratib Efendi, Fransa Kralnn III. Selime gnderdii mektuplar incelemi ve ehzade Selime mektuptaki hileleri grmesi ve nasl bir cevap yazmas gerektii konusunda tavsiyelerde bulunmutur. Ratip Efendiye gre Fransa Kralnn mektubu hilelerle doludur. Kral mektubunda Osmanl Devletini kmsemekte ve gizli gizli alay etmektedir. Ona gre Fransa teknik uzman gndermeyi, sadece Osmanl Devletinin iyilii iin deil, kendi menfaatleri iin de istemektedir. Maksatlarnn burada Frenk adetlerini yerletirmek olabileceini, eer byle olursa bir sre sonra karklklar kabileceini dnmektedir. Ratip Efendi bu dnceleriyle ehzade III. Selimi ynlendirmi ve Fransa Kralna yazlacak cevap mektubunda nasl bir slup kullanaca ve hangi konulardan bahsedeceine dair tavsiyelerde bulunmutur. Baz kaynaklara gre ise bu mektuplarn karalama metnini Ebubekir Ratib Efendi hazrlam ve ehzade Selimde kendi el yazsyla temize ekmitir. Ancak u konu ok aktr ki III. Selimin siyasi dncelerinin gelimesinde ve slahat fikirlerinin olumasnda Ebubekir Ratib Efendinin rol ok byktr (zkul, 2005:198-205; Haksun, 2004:184-185). Aslnda shak Beyin mektuplar Fransa Kralna gtrmek dnda baz grevleri bulunuyordu. Bunlar; Fransa ile Osmanl Devleti arasnda uzun sreden beri devam eden dostluun glendirilmesini salamak, Avrupa devletlerinin siyasi durumlar, dostluk- dmanlk ilikileri hakknda bilgi toplamak, Avrupadaki harp teknikleri ve eitim uslleri konusunda bilgi edinmek, Fransann Rusyaya kar, III. Selim tahta getii zaman yardmn salamak, Franszca, bilim ve teknik konularnda eitim almak (Haksun, 2004:185), shak Bey, Fransada Franszca renecekti. nk Osmanl dilerinde Franszcay sadece Rumlar bilmekteydi. ounlukla gvenilir olmayan bu kiilerden

93

birinin yerine dilerinde grevlendirilecekti. Fen bilimleri ve sava teknikleri konularnda eitim alacak, asker ve subay yetitirilmesi konularnda incelemelerde bulunacakt. Ancak, ne yazk ki shak Bey kendisinden beklenen grevleri unutarak Pariste zevk ve elenceyle vakit geirdi. Bylece Osmanl tarihinde yurtdna gnderilen ilk renci olarak deerlendirilen shak Beyden herhangi bir fayda salanamam oldu (Haksun, 2004:185-186;zkul,2005:199). Padiah III. Selimin tahta kt 1789 ylnda, Osmanl Devleti Rusya ve Avusturya ile byk bir savan iindeydi. Sava, her geen gn Osmanl Devleti aleyhine geliiyor ve yeni padiah zor durumda brakyordu. zellikle Balkanlarda, Osmanl Ordusu art arda yenilgiler alyordu. Komutanlar askeri bilgi ve yetenek asndan yetersiz olan orduda disiplin ve moral iyice bozulmutu. Yeni padiahn, ordunun moralini ykseltmek iin yaynlad fermanlar nce etkili olmu ancak savan gidiini deitirmeye yetmemiti. III. Selim ilk yenilik olarak 1789 ylnda devlet byklerinden, ordu brokrasisinin grevli ya da grevsiz ileri gelenlerinden ve ulemadan kurulu bir Meveret Meclisi toplamt. Meveret, danma anlamna geliyordu. Divan da yaplan bu toplantda yelerin hepsi devlet ileri konusundaki grlerini ortaya koydu. Padiahn huzurunda yaplan bu toplantda kanun ve eriat geleneklerine aykr eylemlere deinilmi, bazukluklarn giderilmesi gerei zerinde durulmu, fakat hibir somut reform projesi gelitirilmemiti. Aksine, nceden de olduu gibi geleneksel Osmanl rgtlerinin bozulutan nceki durumlarna dndrme tezi arlkla dile getirilmiti (Berkes, 2004; Haksun, 2004:186-187). Nihayet padiah III. Selimin ve Osmanl Devletinin imdadna Fransz ihtilali yetiti. Fransa ihtilalinin patlamas Avrupadaki dengeleri deitirmiti. Fransadaki devrim, bata ngiltere olmak zere Avrupann btn krallk hkmetlerini de telalandrmt. ngilterenin basklaryla bar antlamas yaplmasna her iki tarafta raz edildi. Bunun zerine 1791 ylnda Avusturya ile Zitovi, 1792 ylnda Rusya ile Ya antlamalar yapld. te bu antlamalardan sonra padiah III. Selim ancak yenilik almalarna balama frsatn bulabildi. Bu yenilik almalarnn yan sra bir takm ekonomik tedbirler de alarak devletin maliyesini de dzeltmeye alt. (Berkes, 2004)

94

3.5.1. Nizam- Ceditin Douu: Osmanl tarihinde Nizam- Cedit deyimi, yaygn olarak Padiah III. Selim tarafndan Osmanl Ordusunda, Avrupa ordular referans alnarak yaplan askeri yeniliklere verilen isim olarak bilinmektedir. Yeni Dzen anlamn tayan Nizam- Cedit deyimi, aslnda ok daha nceleri kullanlmaya balamt. Kprlzade Fazl Mustafa Paann sadrazaml dneminde (16891691) hristiyan, musevi ve kptilerin cizyelerinin tek elden toplanmas, Cizye Kalemine kayt ve tescil edilerek, hem tahsiltn emektar ve mutemed cizyedarlar tarafndan icras, hem de devlete fazla gelir getirmesi iin yaplan yenilie de Nizam- Cedit Tertibi ad verilmiti (ataltepe, 1989:60). 1717 ylnda stanbula gelen Fransz subay De Rochefort, dnemin Sadaret Kaymakam olan brahim Paaya Osmanl Ordusunda bir fen ktas kurulmas konusunda bir proje sunmutur. te bu projede de Nizam- Cedit kavramnn ilk defa askeri bir anlamda kullanldn grmekteyiz (Berkes, 2004:47). Ancak Nizam- Cedit kavramnn yaygn halde kullanlmaya baland dnem, Padiah III. Selim dnemi olmutur. Nitekim padiah tarafndan eli olarak Avusturyaya gnderilen Ebubekir Ratib Efendi de yazd Sefaretname sinde Avusturyann idare eklini Nizam- Cedit olarak isimlendirmitir. te bu dnemde yaygn olarak kullanlmaya balanan Nizam- Cedit deyiminin dar ve geni olmak zere iki anlamda kullanldn grmekteyiz. Dar anlamdaki Nizam- Cedit, Padiah III. Selim dneminde, Avrupa usulnde kurulmas planlanan ve Avrupa yntemlerine gre eitilen orduyu ifade ederken, geni anlamdaki Nizam- Cedit terimi ise, Avrupann bilim, teknik ve uygarlk alanlarndaki gelimelerinden faydalanarak Osmanl Devletinin ynetim, politika, askeri, ekonomi ve bilim gibi alanlarda yaplmas ngrlen yenilik hareketlerinin btnn ifade etmektedir. (Ycel ve Sevim, 1995:160; ataltepe; 1989:61).

3.5.2. Avrupaya Eliler Gnderilmesi: Padiah III. Selim, yllardr tasarlad reformlara balamadan nce hem Avrupa devletlerindeki durumu yakndan grmek, hem de devlet adamlarnn bu konudaki fikirlerini renmek zere, baz hazrlklar yapt. Osmanl tarihinde ilk defa olarak

95

Viyana, Berlin, Paris ve Londraya daimi eliler atad. zellikle yakndan tand ve ok gvendii Ebubekir Ratib Efendiyi 1793 ylnda, eli olarak Avusturyaya gnderdi. Avusturya da toplam 227 gn kalan Ratib Efendi, bunun 51 gnn Viyanada, dier gnlerinde de farkl blgelerdeki askeri, hukuki, mali ve eitim ilerini incelemekle geirdi. stanbula dndnde 500 sayfalk bir Sefaratname hazrlayarak bunu padiaha sundu. te Nizam- Cedit dncesinin Padiah ve devlet adamlarnn kafasnda iyice ekillenmesini salayan etkenlerin en banda da bu Sefaratname gelmektedir (Berkes, 2004:99; zkul, 2005:198-206). Ebubekir Ratib Efendi, Sefaratnamesinde Avrupa devletlerinin siyasi, askeri, eitim, bilim ve maliye gibi alanlardaki durumlarnn yansra, sosyal yaantlar hakknda da ayrtl bilgiler vermektedir. Gzlemlerini ve baz eserlerden yararlanarak toplad istatistik bilgileri, en ince ayrntsna kadar anlatmaktadr. Eserinin birinci blm olan ilk 400 sayfasnda Avusturya ordusunun tekilatlanma biimini, eitim ve disiplinini, askeri okullarda okutulan derslere kadar ayrntl bir ekilde incelemi ve bunlar Osmanl ordusuyla kyaslayarak anlatmtr. Ratib Efendi, eserinin ikinci blmnde siyasi, ekonomik ve sosyal hayatla ilgili gzlemlerini anlatmaktadr. Avusturya da vergilerin ok dzenli olarak toplandn ve kanuni ykmllklerini yerine getiren bir kiinin, zel hayatnda istedii gibi yiyip giymeye hakk olduunu sylemektedir. Mali, kriminal ve politik sularn davalarnn ayr ayr mahkemelerde grldn anlatan Ratib Efendiye gre Avrupa devletlerinin din ile ilgileri kalmamtr. Din kurallarnn her vakit ihtiyaca gre deitirip ilaveler yapldn ve bu durumun kutsal kitaptan uzaklalmas sonucunu dourduunu sylemektedir. Avusturyadaki hastane ve kimsesiz ocuklar bakmevini inceleyen Ratib Efendi buralardaki gzlemlerini de belirtmitir. Avusturyann istihdam politikasna da deinen Ratib Efendinin bu eseri bilimsel bir gzle yazlan kapsaml bir almadr (zkul, 2005: 204). Ebubekir Ratib Efendi aslen Tosyalyd. Dilerinde memuriyete kadar ykselen Ratib Efendi, Bektai ve yenilikiydi. Geleneklere ve hurafeye daha az bal bir yaps vard. Roussea, Voltaire, Diderot gibi dnrlerin kitaplarn okumutu. Tarihi Hammerin Ratib Efendiye Avusturyada rehberlik yapt sylenilmektedir. Ebubekir Ratib Efendi, Sefaretnamesinde Avusturyay refarans alarak modern bir devletin niteliklerini de belirtmitir. Bunlar;

96

Askerin okluu, dzeni ve disiplini Devlet hazinesinin zenginlii ve dzeni, Devlet adamlarnn bilgili, drst, namuslu ve gvenilir kiiler olmas, Halkn gvenlikte ve refah iinde bulunmas, Baz devletlerle siyasi ittifaklar kurulmas Bylece Tanzimat Fermanndaki fikirlere benzeyen bu grler Ebubekir Ratib Efendi tarafndan yaklak 45 yl nce ortaya koyulmu oluyordu (Haksun,2004:188; Berkes, 2004:99). Padiah III. Selimin Nizam- Cedit slahatlarn balatmadan nce Avrupaya eli olarak gnderdii bir dier devlet adam da Berlin Elisi Ali Azmi Efendidir. Diplomatik adan pek baarl olmamasna ramen, Azmi Efendinin 17901792 yllar arasnda Berlindeki gzlemlerini anlatt Prusya Sefaretnamesi Avrupa devletleri hakknda padiah III. Selime deerli bilgiler vermitir. Azmi Efendiye gre, Avrupa devletleri gl bir toplumsal, ekonomik ve askeri yapya sahip bulunmaktadr. Osmanl Devleti de kendini koruyabilmek iin Avrupay bilim ve teknik adan daha yakndan tanmaldr. Prusya Devletinin ynetim ekli, ekonomisi ve askeri klalar hakknda bilgi veren Azmi Efendi, zellikle Prusya hkmetinin iten anlamayan yneticileri derhal uzaklatrrken, ibilen yneticileri korumasna da dikkat ekmektedir. Azmi Efendinin, Osmanl Devletini daha iyi bir duruma getirmek iin nerdii teklifler unlardr: Btn zulm, hakszlk ve yokluklarn nedeni olan rvet ortadan kaldrlmaldr. Devlet idaresinde yalnz becerikli ve iinin ehli kiiler grevlendirilmelidir. Devlet ilerinde alanlarn, haksz kazan yollarna bavurmamas iin geimine yetecek kadar maa almas gerekir. Devlet memurlar, kanunlara kar byk bir su ilemedike keyfi olarak iten uzaklatrlmamaldr. inin ehli olmayanlar haketmedikleri mevkilere getirilmemelidir.

97

Byk mevkilerdekileri taklit etmeye alan, aa tabakadakiler terbiye edilmelidir. Askerin, zellikle de topu ve denizcilerin iyi talim yapm olarak yaz-k harbe hazr olarak bulunmalar salanmaldr (zkul, 2005:207-208).

3.5.3. III. Selime Osmanl Devlet Adamlarnn Sunduu Layihalar: Padiah III. Selim, Ebubekir Ratib Efendinin Avusturya elilii grevini tamamlayarak dnnden ksa bir sre sonra, dnemin sadrazam Koca Yusuf Paa bata olmak zere devletin ileri gelenlerinden iki yze yakn kiinin yaplmas gereken reformlar hakkndaki fikirlerini sormu ve bunlardan tr kimsenin cezalandrlmayacan bildirmitir. Yusuf Akura, devlet adamlarndan istenen bu layihalarn, Fransz htilalinin Chahierlerinden rnek alnarak istenildiini ileri srerken, dier bir kaynakta padiahn hazrlad yenilik programnn devletin tmne mal edilmesini salamak amacyla layihalarn istenildiini bildirmektedir (ataltepe, 1989:63; Ycel ve Sevim, 1995:161; Berkes,2004:92). Elimizdeki bilgilere gre layiha sunmas istenilen devlet adam ve ulemalarn ounluu bu istei yerine getirmemitir. Bir ksmnn sunduu projelerinde padiah gldrecek kadar sama olduu grlmektedir. Cevdet Paa, bunlarn bir ksmnn gln olduunu bildirmekle beraber, bu durumun alay konusu edilerek, zellikle padiahn yakn birka cahil kii tarafndan herkesin istidad derecesi layihasndan malum ve kiinin idrak mertebesi zade-i tabndan meczum olurmu... sylentisinin yaylarak, Nizam- Cedit aleyhinde bir havann yaratldn anlatmaktadr. Ancak padiaha sunulan 2si Osmanl hizmetindeki Avrupal, 20si Trk uyruklu devlet adamlarnn olmak zere toplam 22 adet layiha, Padiah III. Selimin yapmay dnd yenilikler konusunda, devlet adamlarnn ve ulemann fikirlerini alarak bir hareket tarz belirlemesine yardmc olmutur (ataltepe, 1989:61-62;zkul, 2005:209). Padiah III. Selime layiha sunan devlet adamlarnn banda, Sadrazam Koca Yusuf Paa, Veli Efendizade Emin Efendi, Defterdar erif Efendi, Tatarck Abdullah Efendi ve avuba Efendi gelmektedir. Padiaha Layiha sunan Avrupallar ise Osmanl ordusunda alan Fransz kkenli Brentano ve sve eliliinde grev yapan Dohsoon idiler. Padiaha arz edilen projelerde ortak bir gr birlii mevcut deildi, fakat btn

98

projelerin tek ortak noktas askerlik alannda yenilik yaplmas gerektiiydi. Projelerden nemli olanlarn ounun ordu mensuplarndan deil, sivil yelerden gelmi olmas olduka nemlidir. Bunlarn 13 tanesi brokrasiden, 5 tanesi ulemadan gelmitir. Bu projelerden en dikkat ekici olan yine ulemadan Tatarck Abdullah Molla tarafndan sunulmu olandr. Tatarck Abdullah Molla tarafndan yazlan layihann ayrntlarna gemeden nce genel olarak 22 layihadaki fikirlerin zetinin verilmesi olduka yararl olacaktr (Ycel ve Sevim, 1995:161; Berkes,2004:92-96). Padiah III. Selime sunulan Layihalar ikisi tam metin, dierleri zetlenmi olarak Enver Ziya Karal tarafndan yaymlanmtr. Btn layihalar incelendiinde grlerin balca eilim erevesinde topland grlmektedir. Birinci grupta bulunanlara Muhafazakrlar ya da Gelenekiler ad verilmektedir. Onlara gre Osmanl Ordusunun dzeltilebilmesi iin Timarl rgt ve Kapkulu Ocaklarnn Kanuni Sultan Sleymann kanunnamelerine gre dzenlenmesi gerekmektedir. kinci grupta bulunanlara ise Uzlatrmaclar ad verilmektedir. Bu gr paylaanlara gre Yenieriler ve dier ocakl askerlere Avrupa eitim yntemi ve silahlar kabul ettirilmelidir. Yenierilere Sultan Sleyman Kanunudur.... diyerek Avrupa askerlerinin talimlerini ve silahlarnn aynsn yapp, kabul ettirdikten sonra, onlarn harp bilimine ait kitaplarn da Trkeye evirmek gerekir. Yine onlarn grne gre Ocakl ad altnda yeni yntemlere gre eitilmi askerler yetitirildikten sonra stanbula getirilebilir. Bu gruptakiler, grld gibi ne tam anlamyla yenilii savunuyor ne de birinci grup gibi yenilik olarak eskiye dn gryordu. Deiimi, planl bir ekilde zamana yayarak kabul ettirmenin genel fikirleri olduu sylenebilir. nc grup olarak grlenlere ise Devrimciler ad verilmitir. Bu grupta toplanan devlet adamlar, Yenieri Ocan kaldrmay ve slah etmeyi mmkn grmyorlard. Bu nedenle Yenieri Ocann dnda, Avrupa teknik ve yntemlerine gre yeni bir askeri birlik kurmay neriyorlard. Onlara gre eer Avrupa usulne gre yetitirilen askerler Yenierilere katlacak olursa, onlara uyabilir ve akbetleri srat topularnnki gibi olabilir, bu nedenle Yenierileri kukulandrmadan dikkatli bir ekilde hareket edilmelidir (Karal, 1946; ataltepe, 1989:64-65; Ycel ve Sevim, 1995:162).

99

Aslnda bizim, Enver Ziya Karal, Y.Ycel-A.Sevim ve S.ataltepe kaynaklarna dayanarak eilim olarak snflandrdmz layihalar, Mithat Sertolu Mufassal Osmanl Tarihi adl eserinde iki grupta incelemektedir. Ona gre, birinci grupta Kapkulu Ocaklarnn, nce Kanuni devrindeki kanunlarn tatbikiyle slah salandktan sonra Avrupa usul ile yetitirilmesi ve yeni silahlarla donatlmas grn savunanlar; ikinci grupta ise bu ocaklardan hayr kalmadn, slah edilemeyecekleri ve zamann ihtiyalarna cevap veremeyeceklerini belirterek en doru hareketin, bu ocaklar kapatarak Avrupa usulnde yeni bir askeri tekilat kurulmas gerektiini dnenler bulunmaktadr (Sertolu,1958). Padiah III. Selime sunulan proje tekliflerindeki ortak nokta, ordunun slah edilmesinin gerekli olduudur, ancak hemen hemen btn projeler bunun iin farkl yntemler nermektedir. Mesala, avuba Mehmet Raite gre Anadoludan Mslman ve Hristiyanlardan isteyenler devirilerek padiaha sadk yeni bir kapkulu oca kurulmalyd. Bunlara yeni silahlar verilecek, yedirilip giydirilecek, sadakatleri ve srekli askerlikleri salanacakt. Bu askerlere iki kat maa verilip, yalananlara emeklilik hakk tannacakt. Bu yeni ordu 2030 bin kiiye ulanca da yenieri oca kaldrlacakt (Berkes, 2004:93). Yeni bir asker ktas oluturulmasn savunan Abdullah Berri Efendiye gre ise stanbuldan uzak bir yerde, yetim ve yoksul ocuklarn devirilmesiyle ylda 34 bin asker yetitirilebilirdi. Prusyadan yz kadar uzman getirtilerek, bunlarn eitimi iin grevlendirilebilirdi. Yine ayn ekilde Mabeyinci Mustafa Efendi de Avrupa usulnde en az yzbin talimli asker oluturulmasn teklif etmitir. Bu askerlere Hristiyan askerlerinin kulland harp aletlerinin kullanm retilmeli ve btn ihtiyalar devlete karlanmaldr. Ayrca, Anadolu ve Rumelideki her bir vali, blgesinde gc nisbetinde, asker yetitirip daha sonra da stanbula gndermelidir (zkul, 2005:211212). Defterdar erif Efendi ise, Kapkulu ocaklarn disiplin etmenin mmkn yoksa baka bir snf asker oluturulmas gerektiini sylemitir. Ona gre, sadrazam ve dier idareciler sk sk deitirilmemelidir; eer ok nemli bir su ilerse hemen cezas verilip, ailesine ve evresine dokunulmamaldr. Bylece onun yerine getirilen kii kurulu bir dzen bulacandan ilere kald yerden devam edecektir. erif Efendi bu

100

gryle dierlerinden farkl olarak devlette srekliliin nemini vurgulamtr (zkul, 2005). Padiaha sunulan proje tekliflerinde ekiyadan asker derlenmesini nerenler bile olmutur. Ancak, Yusuf Paann projesi olduka gereki grnmektedir. Buna gre Vilayetlerde milis kuvvetleri kurulacak, bunlar sava zaman toplatlarak orduya katlacak sava yllar boyunca kendileri ve ailelerinden vergi alnmayacakt. Bir eit genel askerlik devi yntemi esasyla ileyecek bu proje teklifine gre ilk kez devlet halka bavurarak milli orduya yakn bir sisteme geecekti. Yusuf Paaya gre sava strateji ve taktiindeki deiiklikler dolaysyla piyade snf, svariye nazaran daha nemli bir hale gelmitir. Bu nedenle yaplacak slahatlarda topu ile birlikte piyadeye ncelik verilmesi gerekmektedir. Ayrca timarl humbara ocann kaldrlarak, maal asker birlikleri haline getirilmesini neren Yusuf Paa, Humbarac ve Lamc ocaklarnn cahil neferlerle dolu olduu iin Avrupa silahlarn kullanmay renemediklerini sylemektedir (Kahraman,1982; Berkes, 2004:97). Sz konusu layihalarn ortak zelliklerinden birisi de Osmanl ordusundaki komuta tabakasnn askeri bilgi ve yetenekten yoksun subaylardan olutuu konusundaki tespitlerdir. Mansp sat yznden nemli askeri mevkileri kabiliyetsiz askeri taktik ve strateji bilmeyen nfuzlu ya da paral kiiler elde ediyordu. Bu nemli sorunun birok layihada dile getirildii ancak hi birinin aklc bir zm retemedii grlmektedir. Yine layihalarn ounda dile getirilen sorunlardan birisi de Osmanl Ordusunun ilkbahar ve yaz seferlerine gre dzenlenmi olmasyd. Bu nedenle ordu kn sefere kmyor, dmanda bu durumdan fazlasyla yararlanyordu. Padiaha Layiha sunan devlet adamlarndan bazlar ordunun yaz askeri ve k askeri eklinde tertiplenmesini teklif etmitir. Beyliki Hakk Bey k askerinin Rumeli eyaletlerinden, yaz askerinin ise Anadolu eyaletlerinden salanmasn nerirken, Abdullah Berri Efendi bu askerler iin ayr ayr kanunnameler yaplmas gerektiini sylemitir. erif Efendi de bu gre katlm ve Osmanl ordusunun ancak bu ekilde Avrupa ordular gibi her artta sefere katlabileceini sylemitir (Berkes,2004:94; ataltepe, 1989:67). Padiaha sunulan layihalarn iinde ayrca incelemeye deer grdmz iki gayrimslim uzmann proje teklifiyle, Kazasker Abdullah Molla (Tatarck) Efendinin

101

proje teklifidir. Tatarck Abdullah Efendinin Layihas padiaha sunulan projeler iindeki en nemlisi ve en ayrntl hazrlanm olandr. Abdullah Efendi, Ulema snfna mensup olmasna ramen askerlik ve devlet ileri ile ilgili konulardaki bilgileri alacak kadar fazladr. Dokuz blmden oluan layiha, askerlikten ekonomiye kadar devletin hemen hemen btn sorunlarn kapsamaktadr. Konumuzla ilgili olarak birinci blmde; Askerlerin durumu Tertip ve Nizam, Beinci blmde; Osmanl Devletinin snrlarnn glendirilmesi, Altnc blmde tersanelerin dzenlenmesi ve sava gemilerinin inas, son blmde ise gr ve teklifleri zetledikten sonra zellikle askeri alanda yaplmas gerekli grlen ileri ksaca tekrar anlatmaktadr. Ona gre Osmanl Devletinin askeri stnlk sebeplerini aratrp zmleyen Avrupallar, giderek harp tekniklerini gelitirdiler. Topuluk ve tfek atlarnda ok ileri giden Avrupallar kara ve deniz harp bilimine dair kitaplar hazrladlar ve bunlara gre asker talimine baladlar. Buna mukabil Osmanl ordusunda harp sanayisinin gerilediini ve askerlerin disiplinden uzak, emir dinlemez hale geldiini vurgulayan Abdullah Efendi, Rusyann bu alandaki gelimesinden rnek vererek Ruslarn dzenli ve eitilmi askere sahip olduklarn ve harp sanatnda yenilikler getirdiklerini anlatmaktadr (Berkes, 2004; zkul, 2005:256-259 ; Ateer,2001:361). Abdullah Efendiye gre zorla asker yaplan kiiler, ilk frsatta evlerine dnmeyi arzulamaktadrlar. ou tarm ve ticaretle uraan bu kiiler en kk dman taarruzunda dayanamayp firar etmektedir. Ordunun iinde bulunduu bu duruma bir zm bulmak zorunludur. Ancak bunun iin fikir retirken neyin neye varaca iyice hesaplanarak hareket edilmelidir. Ona gre devletin btn kurumlarnn slahata ihtiyac vardr, fakat askerin dzene sokularak yeni sava tekniklerine gre eitilmesi en ncelikli konudur (zkul, 2005; Berkes ; 2004:92, Ateer,2001:361-362). Abdullah Efendiye gre, yaplacak yeniliklere gemeden nce yenieriler baz ocak aalar vastasyla ikna edilmelidir. Devlet-i Aliyye tarafndan akll, tedbirli, ibilir ve tecrbeli yenieri aas, kul kethdas ve be on kadar gvenilir ocak aas seilmelidir. Bunlar araclyla yenieri ocann dier ocaklardan mmtaz hale getirilecei sylenerek yenierilerin kalpleri celbedilmelidir. Daha sonra Avrupa devletlerinin harp tekniine dair kitaplar getirtilip tercme ettirilerek eitime balanmaldr. ngiltere ve

102

Fransadan getirilecek retmenlerden yararlanarak srat topuluuna ok nem verilmelidir (zkul, 2005:256-259). Tatarck Abdullah Efendinin, ulema snfna mensup birisi olarak devletin ileyii, d ticaret ilikileri, idarecilerin giyim-kuam ileri ve ulema snfnn dzenlenmesi gibi hususlarda reform tekliflerinde bulunmas doaldr. Ancak Abdullah Efendinin Humbaraclk, svari snfnn organizasyonu ve topuluk gibi askeri konulardaki bilgisi ve ayrntl reform teklifleri olduka artcdr. zellikle Avrupada srekli gelimekte olan Srat Topusu snfnn (sahra topusu) neminin asker olmayan bir devlet adam tarafndan anlalm olmas Abdullah Efendinin projesinin ne kadar deerli ve kapsaml bir alma olduunun en byk gstergesidir. nk askeri uzmanlara gre de Osmanl Ordusunun ard arda bozguna uramasndaki en byk neden, Srat Toplarnn imali ve kullanmnda ana gre geri kalnm olmasdr (Esencan, 1946).

3.5.4. III. Selime Yabanclarn Sunduu Layihalar: Padiah III. Selime takdim edilen 22 layihann 2 tanesi Osmanl hizmetinde bulunan gayri mslimlere aittir. Bunlardan birisi, sve eliliinde alan Ermeni asll, gnatius Mouredge Dohsson isimli grevlidir. Dieri ise Osmanl ordusu hizmetinde bulunan, Baron Von Brentano adndaki Alman asll bir Fransz subaydr. Yabanclar tarafndan sunulan iki layiha ile Tatarck Abdullah Efendinin layihasi arasndaki benzerlikler olduka dikkat ekicidir. Ancak Mouradge Dohsson tarafndan sunulan layihada dierlerinden farkl ve ok nemli grler de mevcuttur. Dohssona gre reformlar iki aamada yaplmaldr. ncelikle Avrupadan yeterli sayda subay getirtilmeli, sonrada Avrupadakilerin benzeri bir Harp Okulu kurulmaldr. Avrupada kurulan okullarda, rencilerin btn masraflarnn devlete karlandn ve bu rencilerin en yeni bilgilerle yetitirildiklerini syleyen Dohsson, Yenierilerin kurulduklar yllardaki kahramanlklarna vurgu yaptktan sonra Avrupadaki gelimelere kaytsz kalnd iin bu duruma dldn ifade etmektedir (zkul,2005:230-240; ataltepe,1989:69-70). Osmanl Devletinin, gemite sahip olduu an ve hrete yeniden kavuabilmesi iin, nce harp tekniklerinin renilecei bir Askeri okulun almasn savunan Dohssona gre burada yetitirilecek elemanlar sayesinde yabanc subay ve retmenlere de bir

103

sre sonra ihtiya kalmayacaktr. Okulun alabilmesi iin yaplacak ileri 17 madde halinde sralayan Dohsson, bu maddelerde, kurulacak okulun yerini, yapsn, dzenini, alnacak rencilerin miktarn, okutulacak dersleri, lisan eitimini, gerekli alet ve edavatn teminini, kitap tedarikini ve hocalara verilecek maa gibi konular da ayrtlaryla belirtmektedir (zkul, 2005:240; ataltepe, 1989:69). Katolik bir Ermeni olan Dohssonun 1794 ylnda padiaha sunduu layihasnda kurulmasn teklif ettii Mekteb-i Fnun-u Harbiye isimli askeri okulun, 1795te kurulan Mhendishane-i Berriyye-i Hmayunun kurulmasnda referans olarak alnd grlmektedir. Kemal Beydilliye gre Mhendishane-i Berriye-i Hmayunun zellikleri ile Dohssonun teklifleri arasnda byk benzerlikler bulunmaktadr (zkul, 2005:240). Nizam- Ceditin uygulama aamasnda sunduu layiha ile olduka etkili olan Dohssonun, devlet katnda bu kadar nemsenmesi iin baz nedenler vard. Bat eitim tarznda ok iyi bir eitim alm olan Dohssonun Fransa ve svete bulunmu olmas, yaplacak yenilikler konusunda fikirlerini daha nemli klmt. 9 Mart 1784de Parise giden Dohssona Sadrazam Halil Hamid Paa tarafndan verilen Tavsiyenamede Dohssondan vgyle bahsedilmekte ve spanya ile Osmanl Devleti arasndaki grmelerin memnuniyet verici bir ekilde sonulanmasnda, onun tercmanlktaki baarlarnn byk rol oynad vurgulanmaktadr. Dohsson, Osmanl Devleti ile sve arasnda 1789 ylnda yaplan ittifakn oluturulmasna da byk katkda bulunmutur. Hatta Ebubekir Ratib Efendi, 1792de Reislkttaba yazd mektupta Dohssondan byk bir vgyle bahsederek onun devletin karlarn koruyan bir kii olduunu bildirmektedir (zkul, 2005:235-240). Sadrazam Melek Mehmet Paann da vgyle bahsettii Dohsson, stanbulda padiahn ve dier baz devlet adamlarnn gvenlerini kazanm olarak frenk kyafetinde dolama ayrcalna salip olmutur. Dohsson tarafndan, yaplan yeniliklerin eri bakmdan uygunluuna dair hazrlanan mtalalar,1783 ylnda padiah III. Selime takdim edilmitir. Aslnda ulema tarafndan yaplmas gereken bu yorumlamalarn, mslman bile olmayan bir yabanc tarafndan yaplmas olduka ilgi ekicidir. Ayrca Dohsson tarafndan,1787de neredilmeye balanan tarih eklindeki Musavver kitabnn iki cildi padiaha sunulmutur. III. Selim bu kitaplardan dolay ok

104

memnun olmu ve Dohssona slam ile ereflenmesi dileiyle ikibin rubiyye hediye verilmesini emretmitir (zkul, 2005:237). Dohsson sunduu layihada, batnn sadece askeri ve teknik bakmdan deil, bunun yannda siyasi ve hukuki bakmdan da rnek alnmas gerektiini ima ediyordu. Ayrca tavr ve davranlar phe uyandrm ve devlet adamlarnda rahatszlk yaratmaya balamt. Napolyonun Msra saldrmasndan sonra da Dohssonun faaliyetlerinin Osmanl Devleti aleyhinde olduu ve Fransa hkmetinin yararna alt ortaya kmtr. Uzun mddet davranlarnn ve faaliyetlerinin takibi sonucunda, Dohssonun msfidlik hatta casusluk ile suland grlmektedir.1799 ylnda Osmanl Devleti tarafndan istenmeyen adam ilan edilerek, sve makamlarndan Dohssonun geri arlmas istenilmitir. Daha sonra Fransz Konsolosluunun arivindeki evraklardan, Dohssonun Fransz hkmetinden para ald da tespit edilmitir (zkul, 2005:239). Padiah III. Selime layiha sunan dier gayri mslim ahs ise Baron Von Brentano ismindeki bir Fransz subaydr. Brentano, aslen Alman asll olup Fransa hizmetinde iken, Osmanl ordusunu glendirmek iin grevlendirilmitir. Brentano, Osmanl ordusunun eitimi iin bir Fenn-i Harb kitabn tercme etmiti. Kitabn giri blmnde, Osmanl ordusunun IV. Mehmet dneminden beri baarszlklarnn temelinde iki neden olduunu ileri srmektedir. Birincisi, dman askerlerinin kulland harp aletlerinden habersiz kalp, bunlar kullanmamaktadr. kinci neden ise, Osmanl ordusunun komuta kademesinin harp fenni konusunda bilgi sahibi olmamalardr. Brentano, kitabnn sonraki blmlerinde ise yaplmas gereken yenilikler ve uygulama yntemi konusundaki nerilerini anlatmaktayd (zkul, 2005:230). Baron Von Brentanonun layihasnn giri blmnde, daha nceki padiahlar dnemindeki askeri slahat almalarnn baarsz olma nedenleri anlatlmaktadr. Ona gre, Fransadan daha nce Osmanl Devleti hizmetinde almak iin gelen subaylarn gayretlerinin olumlu bir sonu vermemesinin nedenleri unlardr: Dmanlarn taarruzlarndan saknmak iin gerekli olan tedbirlerin ve kavaid-i klliyenin icrasnda ihmal gsterilmesi.

105

Alnan tedbirlerin bazsnda ok dikkatli davranlrken, bazsnn da hi nemsenmemesi. Gerekletirilen yeniliklerden, menfaatlerine zarar gelenlerin nifak faaliyetlerine ve bazlarnn da tembellik ve gayretsizliklerine kar tedbirler alnmamas. Baron von Brentanoya gre, Osmanl Devletinin dmanlar karsnda askeri adan baarl olabilmesi iin, zellikle iilerinde bir dzenlemenin yaplmas gerekmektedir. Ona gre bu dzenlemeler, Fransa ve Osmanl Devletinin ittifakyla gerekletirilmelidir. Brentano, yaplmas gereken yeniliklerden nce, kendisi ile beraber baz yetkililerin topu ve humbarac ocaklar ile mhendishane ve srati talimghlarnda teftite bulunup, kaldrlmas veya dzeltilmesi gereken ileri belirlemelerini teklif ediyordu. Daha sonra da Avrupa usullerine gre zabit ve seraskerlerin eitilmesini, yenierilerin kulland eski tfeklerin deitirilerek yerine Avrupa da kullanlan tfeklerin verilmesini neriyordu (zkul, 2005:232). Brentano, yeniliklerin uygulama yntemlerinde de Dohssondan farkl dnyordu. Ona gre askerlerin dzene kavuturulmasnda acele edilmesine gerek yoktu. Brentano, tpk Tatarck Abdullah Efendi gibi uygulamalarn geni bir zaman iinde sabrla davranlarak, memurlarn gereken yerde mkfat veya cezalandrlmalaryla yava yava yaplmasn teklif ediyordu. Birok tecrbe sonucu grlmtr ki, yenierilerin banda bulunanlar ikna edilmeden uygulanmaya allan talim ve teknikler benimsenmemi ve tepkilere neden olmutur. Bu nedenle ani ve kkl bir deiim yerine yava ve tamir edici bir nitelie sahip yenilikler tercih edilmelidir. Ona gre yenieriler dnda yeni bir ordu kurulmas ve btn harp aletlerinin deitirilmesi yanl bir hareket olacaktr. Brentanoya gre, padiaha layiha sunan yerli ve yabanc devlet adamlarnn tekliflerindeki en byk yanl, Avrupa ordusu ile Osmanl Ordusu arasndaki miza farkllnn dikkate alnmam olmasdr (zkul, 2005:233). Baron von Brentanoya gre Nizam- Cedidin baarl olabilmesi iin dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr: Zabitleri azletmemek, Nefer ve zabitlerin maalarn ykseltmek,

106

Baka ltuflar kullanlarak askerlerin tevikini salamak, Devletin baz eski kaidelerini tecdid etmek, Nizam- Cedidin devletin selameti ve kendilerinin menfaati iin art olduunu onlara kabul ettirmek, Grnte-kyafette Avrupa askerlerine benzemekten kanmak, Uygulanacak talimlerin nce faydalarn anlatarak ikna ettikten sonra talime balamak, Askerin arasndaki birlik ve beraberliin, baar iin art olduunu gstermek, Eski kaidelerin ortadan kaldrlmasndan mmkn olduunca kanmak, Askerlere, dman karsnda baarl olabilmek iin eitimin art olduunu srekli tekrarlayarak rzalarn salamaktr (zkul, 2005:234). Osmanl Devletinin hizmetinde bulunan gayri mslimler tarafndan sunulan bu iki layihann, zellikle reformlarn uygulanmas esnasnda olduka etkili olduu grlmektedir. Ancak uygulamada Baron von Brentano ve Tatarck Abdullah efendinin layihalarndaki; deiimin zorunlu olduuna toplumsal gruplar ikna ederek, keskin bir deiim yerine yava yava, sindirerek bir deiim ynteminin benimsenmesi fikri pek kabul grmemi, daha ok Dohssonun keskin ve aceleci deiimi neren fikirleri kabul grmtr. Seilen bu yntem Nizam- Cedite olan kartl krklemi ve yaanan atmalarn da en nemli nedeni olmutur. zellikle Brentano tarafndan vurgulanan grnte ve kyafette Avrupa askerlerine benzemekten kanmak ilkesinin nemsenmemesi, Nizam- Cedit askerlerine Frenk veya kfir eletirilerinin yaplarak, halkn gznden dmelerinde en byk etken olmutur.

3.5.5. Nizam- Cedit Yeniliklerinin Uygulanmas: Nizam- Cedit adyla anlan III. Selim devri reformlarnn, en nemli yan nceki reform denemelerine gre daha planl ve kapsaml olmasyd. Padiah III. Selim, kendisine sunulan layihalar ciddi bir ekilde inceledikten sonra, inklplar olarak isimlendirilen grubun nerilerini benimseyerek, uygulamaya karar verdi. Bunu

107

gerekletirmek maksadyla, inklp fikirleri itenlikle benimsemi bulunan genlerden 10 kiilik bir slahat komisyonu oluturdu ve bakanlna da devrin deerli bilim adam Esseyyit brahim Efendi (smail Paazade)yi atad ve onlara bir slahat program hazrlamalarn emretti. Bizzat padiah ve komisyon bakan, slahat yolunda gerekirse canlarn feda edinceye kadar alacaklar hususunda yemin ettiler. Bylece almalara balayan komisyon, 72 maddeden oluan; ynetim, askeri, sivil, siyasal, sosyal, kltrel ve ticari alanlardaki yenilikleri de ieren ayrntl bir program hazrlamtr (Ycel ve Sevim, 1995:162). III. Selim dneminde, Nizam- Cedit yeniliklerinin uygulamasnda bizzat grev alan ngiliz Mahmud lakabl Mahmut Raif Efendi, askeri, mali ve mlki alanlarda gerekletirilen bu yenilikleri Avrupaya tantmak amacyla yazm olduu Franszca kitabnda yenilikleri onbe balkta toplamtr: Kamu gelirlerinin yeni kaynaklar hakknda nizam Ordunun ve stanbulun tehizi hakknda nizamname Yenieriler nizamnamesi Cebeciler iin nizamname Topu snf iin nizamname Barut imali iin nizamname Arabaclar nizamnamesi Topular ve at arabaclar nizamnamesi Arabac ve topularn seferberlikte dzenine dair nizamname Humbaraclar snf nizamnamesi Lamclar snf nizamnamesi Bahriye nizamnamesi Karadeniz Boaz aznda Yedihisar hakknda nizamname Karadeniz Boazndaki Drthisar hakknda nizamname

108

Avrupa usulnde eitilmi Levent iftlii Birlii iin nizamname (zkul, 2005:245) Padiah III. Selim, Yenieri Ocann bir anda kaldrlmasnn mmkn olmadn biliyordu. Zaten bunu yapabilmek iin devletin baka bir askeri kuvveti de bulunmuyordu. te bu nedenle III. Selim, bir yandan Avrupa standartlarna uygun bir ordu hazrlarken, bir yandan da mevcut asker ocaklarnn mmkn olduu lde dzenlenmesinin daha olumlu sonular vereceini dnyordu. ncelikle, askerlik grevleri dnda esnaflk veya ticaret gibi ilerle uraan Yenierilerin, disiplin ve askeri eitimlerini slah etmek iin, haftann birka gn onlara talim yapma zorunluluu getirildi. Daha sonra Tecdidi Kanuni Timar ve Zeamet isimli bir yasayla timar ve zeamet sahibi olduklar halde savalara katlmam olan kimselerin timar haklar geri alnarak bunlar, merkez ve sancaklarda grevlerini tam anlamyla yapan kimselere verildi. (10 Temmnuz 1792) Bunun ardndan, ordunun teknik snflarn oluturan Humbarac, Lamc ve Topu ocaklaryla ilgili baka yasalar karlmtr. Yeni yasaya gre Humbarac oca mensuplarnn srekli olarak stanbulda oturmalar, dzenli olarak askeri eitim grmeleri ve bu ocaa alnacak askerlerin mesleklerini iyi bilmeleri zorunlu hale getirilmitir (Ycel ve Sevim, 1995:163). Humbarac Oca iin karlan kanunnameye gre, ncelikle ocan bana, dindar, bu grevi yapabilecek rical devleti aliyeden biri humbaracba olarak atanacakt. Humbaracbadan bahi ve hediye alnmayacakt. Onlarda subaylardan ve erlerden buna benzeyen bir ey almayacaklard. Humbaraclar iin bamsz bir kla yaplacakt. 6 Mays 1792 gn gerek yevmiyeli, gerekse timarl humbarac erleri stanbulda toplanacak ve tek tek yoklamalar yaplacakt. Kanun ve kurallar gerei imtihan olacaklar, yetenek ve bilgilerini ispat edenlerin narpareleri devam edecek, bunu ispat edemeyenler ise vilayetlerine gitmeyip, klalarda oturup talimle uraacaklar, bir buuk sene iinde belli bir seviyeye ulaacaklard. Bylece Humbarac ocana yeni bir dzen veriliyor ve an gerektirdii seviyeye ulamas amalanyordu (zkaya,2001:357; TSK Tarihi, 3/5, 1978:174). Lamc Ocana da timar ve zeametler boaldka yeteneksiz ve bilgisiz insanlar rvetle doldurulmutu. stelik ocaa yeni alnanlarla ocak mevcudu iyice artmt. Ancak ilerinde lam balamay bilen tek bir kii bile bulunmuyordu. 6 Mays 1792

109

gn bunlara da bir yoklama ve snav yapld, bylece bilgisiz olanlar tespit edilerek iki yllk bir eitime tabi tutulacakt. Lamclarn iki snfa ayrlarak, bir snfn lam balamak sanat, dier snfn kpr, tabya, kale, metris yapmak gibi sanatlarla uramas karara balanmt. Bu iki snf iin kla yaplmas, ayrca bu klann yaknnda yz yirmi be asker iin iki kla daha yaplmas uygun grld (TSK Tarihi, 3/5,1978:177-178). Topu snfnda ise eski stnln yeniden salanmas amacyla stanbul ve tarada bulunan tophaneler ve baruthanelere yeni bir dzen verildi. Daha sonra hem yeni bir ordunun kurulmas hem de mevcut ocaklarn iyiletirilmesinde grevlendirilmek zere yabanc uzmanlardan yararlanlmasna karar verildi. Bu maksatla 7 Terinevvel 1793te Fransaya mracaat edilerek, eitli snflara mensup 15 uzman subayn gnderilmesi istenildi. Ayn zamanda sve, Prusya ve ngiltereden de askeri uzmanlar getirtilerek ordunun slahna baland. 1795te Reis-l Kttap Ratip Efendi tarafndan Fransa Kamu Gvenlii Komitesine ayn mahiyette fakat daha uzun bir uzman ihtiyac listesi sunuldu. Bunun zerine 1796da Fransz Bykelisi General Aubert Dubayet, beraberinde bulunan Fransz askeri uzmanlar heyetiyle birlikte stanbula geldi. Her ne kadar reform almalarnda, baka lkelerin uzmanlarndan yararlanlm olsa da Nizam- Cedit reformlarnn asl kayna Fransa olmu ve byk ounlukla Fransz askeri uzmanlarndan yararlanlmtr (Turhan,1988:151; Lewis, 1996:57). Aslnda Padiah III. Selim, ehzadelii dneminden beri Fransaya sempati duyuyor ve Fransa kralyla mektuplayordu. Ancak 1789 ylnda patlak veren Fransz ihtilali tm Avrupada olduu gibi Osmanl-Fransa ilikilerinde de bir dnm noktas oldu. htilalin ardndan gelien bir dizi olay sonucu 21 Eyll 1792de Fransada krallk kaldrlarak yerine Cumhuriyet ilan edildi. Bundan bir sre sonra da 21 Ocak 1793te Kral XVI. Luis yarglanarak vatana ihanet suundan idam edildi. Bu durum Fransada byk ayaklanmalara yol at. Dier taraftan frsattan istifade etmek isteyen, Avusturya, Prusya, ngiltere, spanya ve Hollanda gibi devletlerde Fransaya kar savaa tutumutu. Osmanl Devleti ise Avrupadaki gelimeler karsnda tarafszln koruyor ve Fransz ihtilalini de lkenin i meselesi olarak gryordu. Ancak Fransa Avrupada yalnz kalmt ve eski dostu Osmanl Devletine her zamankinden fazla ihtiyac bulunuyordu.

110

Bu nedenle 1792 ylndan itibaren Osmanl Devletini yanna ekebilmek maksadyla bir takm giriimlerde bulunmaya balad. Osmanl Devleti tarafszln korumakla birlikte dier taraftan da Fransann, Rusyann mttefiki olan Avusturyay yenmesi nedeniyle sevin duyuyordu (slam Tarihi 11.cilt, 1994:257). 19 Ocak 1793 tarihinde stanbul Bykeliliine tayin edilen Descorcherun almalaryla Fransa-Osmanl ilikilerinde yeniden yaknlama balamtr. Fransa eitli diplomatik entrikalarla Osmanl Devletini kendi yannda savaa sokmaya alyordu. Ayrca dier Avrupa Devletleri gibi Osmal Devleti de Fransadaki yeni Cumhuriyeti henz tanmam ve Fransa Bykelisinin elilik sfatn resmen kabul etmemiti. Fransann btn telkinlerine ramen Avusturya, Rusya ve Prusya ile arasnn tekrar bozulmasn istemeyen Osmanl Devleti, resmen tanmaya yanamamakla birlikte gayri resmi olarak Fransz elisiyle grmeleri srdryordu. 1794 ylnda Fransa hkmeti kendi ekonomik ve siyasi karlar iin Bykeli Descorchesa u talimat vermitir;
Trk-Fransz ittifaknn gereklemesinden baka, stanbulda gelimekte olan Trk-ngiliz mnasebetleri bozulmaldr: Trk elisi Agah Efendinin Londraya gidiine engel olunmaldr; Trkiye ve Fransa arasnda daha geni bir ticaret szlemesi yaplmas iin zemin hazrlanmaldr; Babalinin Kuzey Afrika beyleri nezdinde Fransa lehine tavassutu salanmaldr. Ayrca da ...Eer Trkler, yine savaa girmeye yanamazlarsa hi deilse senin elilik sfatn tanmaldrlar. (slam Tarihi 11.cilt,1994: 257)

Osmanl Devletinin Fransaya uygulad bu politika,1794 ylnn Kasm ayna kadar srd. Bu tarihte Prusya, Fransadaki Cumhuriyet hkmetini tanynca Osmanl Devleti de rahatlayarak Descorchesi resmi olarak tanmaya karar verdi. Ancak tam o srada Descorchesun yerine Verninac adnda baka bir elinin stanbula tayin edildiini rendi. Osmanl Devleti 11 Haziran 1795 tarihinde Verninac resmen eli olarak kabul etti ve dolaysyla da Fransz Cumhuriyetini resmen tand. Bylece, Cumhuriyet Fransas ile Osmanl Devleti arasndaki ilikiler normale dnm oldu. Bu nemli gelimeden sonra Fransa, Osmanl Devletini Rusya ve Avusturya aleyhinde bir savaa sokmak ve bir Osmanl-Fransz anlamas yapmak iin almaya balad. Osmanl Devleti de Rusya ve Avusturyann hareketlerinden kukulandndan dolay olanlara kar bir Avrupa devletiyle anlama yapmak istiyordu. Sonunda Fransz elisi

111

Verninac ile bir prensip anlamasna varld. Fransann sava yapt devletlerle bar yapmasndan sonra yrrle girecek olan bu antlamaya gre; iki devlet birbirlerinin toprak btnlne kefil oluyordu, Osmanl Devleti bir baka devletin saldrsna urad taktirde Fransa, 30.000 kiilik bir kuvvet veya oniki byk sava gemisi ve sekiz orta sava gemisi ile Osmanlya yardm edecekti. Osmanl Devleti ise bunun karlnda Fransaya birinci derecede imtiyazl devlet muamelesi yapacakt (slam Tarihi 11.cilt, 1994). Osmanl Devleti, Fransa ile aralarnda vardklar bu prensip antlamasndan memnundu. Bu sayede Avusturya ve Rusya karsnda Fransa yardmyla elini glendiriyordu. Ancak antlamann iki devlet tarafndan onaylanaca sralarda Fransa, elisi Verninac geri ararak yerine General Dubayeti gnderdi. Yeni Fransz Bykelisi Dubayet, 2 Ekim 1796 tarihinde stanbula geldi ve 17 Ocak 1797 gn sadrazam, ertesi gn de padiah tarafndan parlak trenlerle kabul edildi. Bu kabul srasnda Fransann hemen hemen tek sadk ve muhteem dostu olarak kalan Trkiyeye sayg beslediini, bunun bir gstergesi olarak, Fransz Cumhuriyetinin silahl olarak bir hafif top bln ve sekin bir sanatkr grubunu padiahn emrine verilmek zere, kendisiyle birlikte Trkiyeye gnderdiini zellikle belirtti (slam Tarihi 11.cilt, 1994: 260). te 1793 ylnda Osmanlnn Fransadan talep ettii askeri uzmanlar, ancak yl sonra gelebilmiti. Fransann iinde bulunduu politik durumun bunda, etkisi byktr, fakat Devletleraras ilikilerde dostluk yoktur, sadece karlkl karlar szkonusu olabilir ilkesi bu durumun temel nedenidir. Zaten Osmanl Devleti ile Fransa arasnda varlan antlama da bir trl imzalanamamt. Bir sre sonra da, Fransann Avusturya ile imzalad Campo Formio Antlamas (18 Ekim 1797) ile Fransann Osmanl snrlarna kadar gelmesi ve Napolyon Bonapartn Douya ait gizli niyetlerinin stanbulda duyulmas zerine Osmanl-Fransz ilikileri soumaya, arkasndan da savaa kadar giden krizler yaanmaya balad.

3.5.6. Mevcut Ocaklarn Yeniden Dzenlenmesi: Padiah III. Selim, Topu Ocana byk nem veriyordu. Osmanl ordusunun katld son muharebelerde dman topusu karsnda hezimete uradnn farkndayd. Bu

112

nedenle, Topu Ocan slah etmek ve eski gsterili gnlerindeki gcne tekrar kavuturmak istiyordu. 26 ubat 1792 tarihinde yaymlanan Topu Kanunnamesiyle, Topu Ocana bir tu verilerek Cebeci Oca seviyesine karld. Devlet byklerinden birisi bu ocaa nazr olarak atanarak ve ocan btn ilerinin nazr ve ocak aas tarafndan beraberce yrtlmesi saland. Ayrca Srat Topular ile topular kitabeti birletirilmi ve ocaa bir de topu ktibi atanmt. nceden 23 olan orta says, 25e karlm, her ortada drd srat topu, ikisi obs, ikisi ahi ve ikisi balyemez olmak zere 10ar top verilmek zere toplam 250 top tertip edilmiti (TSK Tarihi 3/5, 1978:170-171). Osmanl Devletinde bulunan Barut sanayisi de Avrupadaki emsallerine gre olduka geri kalmt. Baruthanelerin istenilen miktar ve kalitede barut imal edememesi, Sultan III. Selim tarafndan zntyle karlanm ve bu durumun dzeltilebilmesi iin Tophane ve dier askeri tesislerde olduu gibi, yabanc uzmanlardan yararlanlmasna karar verilmiti. Bu amala ncelikle Selanik, Gelibolu ve stanbul baruthanelerinin harap olmaya yz tutmu olan binalar tamir ettirilmi, daha sonra da Azatl baruthanesi ina ettirilmitir. Ancak binalarn tamir edilmesi ve yaplan idari dzenlemeler baruthanelerin Avrupa baruthaneleri ayarnda barut imal etmesine yetmiyordu. te bu eksikliin giderilebilmesi iin, Fransadan Franesko isimli bir teknisyen getirtilmi ve stanbul Baruthanesinde daha kaliteli ve ok miktarda barut imal edecek iki adet arkn yapm iin kendisine gerekli tm imknlar verilmiti (etin, 2001:118). Franesko, Baruthane-i Amirede ie baladktan sonra hem su gcyle, hem de hayvan kuvvetiyle altrlabilen iki adet ark bitirmeyi baarmtr. almalarn devam ettii bir srada Kaymakam Paann bu arklar yerinde grmesi ve ok beenmesi neticesinde, padiahn da bizzat grmesi istenilmi ve padiah III. Selim de arklarn resimlerini grdkten sonra memnuniyetini yle dile getirmitir: Benim vezirim arhlar gnderdiine haz eyledim ve beendim inallah pek alalarn yaptrrz, heman bu misill eylere ikdam eyleyb byle ustalar tedarikine say ve gayret idesn (etin,2001:119). Bu konudaki iyi niyetli beklentiler, arklarn bitirilmesinden sonra yaplan deneme srasnda sona ermitir. ki beygirle dndrlmesi planlanan arklar yerinden kprdamaynca daha fazla zorlanm ve bu tecrbe arklarn krlmasna sebep

113

olmutur. Bu baarsz sonutan haberdar olan padiah hiddetlenerek, Reis-l Kttap Rait Efendiden yeni bir ustann bulunmasn istemi ve bu iin bir an nce bitirilmesini emretmitir. Bunun zerine Rait Efendinin saatisi olan Ermeni tebasndan Arakel Dadyan, daha nceden deirmen ustal yapm olduu iin tavsiye edilmi ve kendisine haber yollanmtr. Arakel usta, derhal baruthaneye giderek ark incelemi ve hatasn tespit ederek onarmn gerekletirdii gibi bu arktan daha stn niteliklere sahip bir arkn da yapmn gerekletirmitir (etin, 2001:120). Baz yabanc kaynaklarda, Osmanl barutuluunun Avrupadan getirtilen bir usta sayesinde gelitirildii, bundan nce Trklerin barut konusunda ok yetersiz olduklar anlatlmaktadr. Ancak dorusu bu deildir. Fransadan getirilen Franesko isimli usta, yapt almalarn baarszlkla sonulanmasndan sonra, Gelibolu ve Selanik Baruthanelerindeki personel de dhil olmak zere, bu konudaki tecrbe ve bilgi birikimini aktarmak zere grevlendirilmitir. Ancak devletin kendisi hakkndaki iyi niyetini srekli ktye kullanan bu kii, altrld sre boyuca devaml problem kartarak beklenen fayday salayamamtr. Mekanik bilgisinin yetersizlii ksa srede anlalan Franeskoya barut imalatnn inceliklerini bildiinden dolay, mevcut baruthane personeline zellikle ya barut konusundaki bilgilerini retmesi iin bir ans daha verilmitir. Ancak btn iyi niyetli yaklamlara ramen Franeskonun asl maksadn gizledii ve taahht ettii iini zellikle yapmadn grmekteyiz (etin, 2001:121). Grld zere byk umutlarla Fransadan getirilen bu barut ustasndan, sanldnn aksine, beklenilen fayda temin edilememitir. Ancak baarszl sayesinde mevcut imknlarn aratrlmasna ve zmn lke ierisinde aranmasna vesile olmutur. Bundan sonraki gelimeler Arakel Ustann devreye girmesi ve Osmanl barutuluunun zirveye kt Azatl Baruthanesinin inasyla devam etmitir.

3.5.7. Nizam- Cedit Ocann Kurulmas: Mevcut asker ocaklarnn dzeltilebilmesi iin eitli kanunnameler yaymlayan padiah III. Selimin asl hedefi Avrupa usulnde yeni bir ordu kurmakt. Aslnda, Osmanl-Rus ve Avusturya sava (17871792) sona erip te Zitovi ve Ya Bar anlamalar

114

imzalandktan sonra, Sadrazam Koca Yusuf Paa ordu ile stanbula dnerken beraberinde birka Avrupal subay da getirmiti. Bu subaylar Levent iftliinde az sayda askere eitim yaptrmakla grevlendirilmilerdi. Bylece Nizam- Cedit askerinin de ekirdei hazrlanm oluyordu. Talimli askerlerin says artmaya balaynca da Talimli Asker Nezareti ad altnda bir nezaret kurularak, bana da Mustafa Reit Efendi getirildi. Talimli asker says birka bine ulanca, padiah III. Selim talimleri izlemeye balad. III. Selim, Nizam- Ceditin bamsz bir ocak olmasn ve yenierilerin gen olanlarnn da bu ocaa katlmasn istiyordu. Ancak Vkelay Devlet, Meverette (devlet ilerinin grld meclis) talimli askerin art olduunu, eski Osmanl kanunlarna gre bunun tekilinin gerektiini, eski kanunlardan hari olmamak zere eski Bostaniyan Hassa Ocana bal olarak bunun kurulmasn talep ettii iin bu yola gidildi. Bu nedenle Nizam- Cedit, Bostanc Ocana bal Bostanc Tfenkisi Oca eklinde kuruldu. Levent iftliinde bir oda alarak dergh ali kapcbalardan iftlik Aas Veli Aa, Ocak aas olarak tayin edildi. skdarda bir oda daha alp, mderrislerden mer Aa bana getirildi (Karal,1983:65; zkaya, 2001:5). Levent iftliinde eitime balandktan bir sre sonra da bu yeni tekilat iin Levent iftlii Kanunnamesi ad ile yeni bir kanunname hazrland. 17 Eyll 1794 ve 7 Haziran 1796da buna ek bir yasa karld. Levent iftlii Kanunnamesi zetle u hkmleri kapsamaktayd: Devletin eski kanunlarnda dar klmamas iin yeni askere Bostaniyani Hassa Ocana bal olarak Bostanc Tfekisi Oca ad verilmiti. Bu ocan bana devlet byklerinden bir nazr (idareci) ve Dergh Ali kapcbalarndan bir aa, komutan olarak atanm ve btn ilerin bu nazr tarafndan aa ile birlikte yrtlmesi kabul edilmiti. Ocan en az 12.000 kiiye karlmas kararlatrldndan subaylaryla beraber 1602 er (Bostanc Tfekisi) Levent iftliinde, kalan Anadoluda ve Rumelide uygun grlen yelerde, 1602 mevcutlu ortalar veya bunun yars 801 kiilik birlikler halinde tekil edilecek.

115

nce Levent iftliinde 1602 mevcutlu ksm tekil edildikten sonra bu konuda gerekli para miktar saptanacak ve buna gre para tedarik edildike, Levent iftliinden retmenler gnderilecek ve bu maksatla gelir saland takdirde bu miktar daha da arttrlacakt. Subaylarla birlikte 1602 erden ibaret olan her orta 12 ble ayrlacak. Ortann bana bir binba, bunun yannda bir kethda, birer sa ve sol nyzbalar ve bunlarn temenleri, topuba, arabacba, cebeciba, toparabac ve cebeci avular, blk balar ve bunlarn temenleri, bayraktar ve her ble ikier adet saka, altar kara kulluku verilecekti (TSK Tarihi 3/5, 1978:161) . Bir orta, sa kol ve sol kol olmak zere ikiye ayrlmt. Kollarn bandaki komutanlara sa kolaas ve sol kolaas denirdi. Bugnk kdemli yzba durumda olan kolaalardan her birinin birer mlazm (temen) vard. Ortalar, 12 blkten olumaktayd. Dolaysyla sa ve sol kollarnn her biri altar blkten kurulmutu. Blklerin mevcudu 130 er olup, her bln bir yzbas ve bir temeni bulunmaktayd. Ayrca birliklerin her birine birer de top verilmiti. Silahlar devlet tarafndan verilen Nizam- Cedit askerleri yevmiyeli alp gece ve gndz klalarnda kalrlard. Erlerin evlenmeleri yasakt fakat subaylarn evlenmelerine izin verilebiliyordu (TSK Tarihi 3/5, 1978:162). Levent iftliinde Nizam- Cedit askeri tertibine karar verilince, Yenieri Ocandan da bin kadar gen nefer ve sekin asker istenilmiti fakat rahata alkn, din ve devlete yarar olmayan, eitli esnaflk ileriyle uraan bu kiiler,
talim Mslman-kari deildir, daima talim ile megul olup, zabitlerin sznden dar haraket idemezsiz ve terk idelim dirseniz, sizi idam ederler Libaslara suret verdiler. Size apka da giydirirler ve dalkl bayra alub size be on esami vermezler, imdi ne veriyorlar ise andan baka bir ey vermezler diyerek, ocaa kayt olacaklar engellediler. Kayt olanlar da aldatarak ol beyinsiz ve akl dmensiz ahmaklar dahi ve hele Yenieri Kanununda talim yoktur. Biz bu mahluke nesneyi idemeyuz diyerek vazgemelerini saladlar (zkaya,2001:5-6).

116

Padiah III. Selim, Nizam- Cedit Ocann gvenliini salamak ve ocaa kar halkn sempatisini kazanabilmek iin propaganda yaptrmak zorunda kald. Ruslarn, Boazlar alarak stanbulun su bentlerini zaptetmeleriyle bakente sahip olma hususunda planlarnn olduuna dair szlerin yaylmas saland. Byle bir olay meydana gelirse ne olacakt? Osmanl askerlerinin kimi Anadoluda iftilikle urayor, kimisi de stanbulda esnaflk yapyordu. stanbulu savunmak iin gereken askeri toplamak en az iki ay srerdi. te Levent iftliinde talimli asker bulundurulmas, sadece stanbulun bana gelebilecek byle bir tehlikeyi nlemek iinmi gibi gsterildi (Karal,1983:6566). Nizam- Cedit ocann neden Levent iftliinde kurulduuna dair Enver Ziya Karaln yukardaki deerlendirmesine karn Niyazi Berkes Koca Sekbanba Risalesine dayanarak, Rus tehlikesini, ocan Levent iftliinde kurulma nedeni olarak anlatmaktadr. Koca Sekbanba Risalesini sonraki blmlerde inceleyeceiz ancak Enver Ziya Karaln deerlendirmelerinin de aslnda bu Risale ile byk lde rttn syleyebiliriz. lk kurulduu zaman 468 er ve 20 subaydan oluan Nizam- Cedit alay stanbuldan devirilen ve Anadolu ayannn gnderdii erlerle 1600 kiiye ulamt. Bu askerler, Veli Aa ile Fransz subaylarnn nezaretinde talimler yapyor, padiah III. Selimde bu alay sk sk teftie geliyordu. Levent Alaynn askerlerine, Fransz ordusunda kullanlan mavi bere ve krmz ceketten bir niforma bile giydirilmiti (Berkes, 2004:98). III. Selim, Nizam- Cediti Anadoluda da yaygnlatrmak istiyordu. Bunun iin gvendii adamlarndan Karaman Valisi Alanyal Kad Abdurrrahman Paay kendi blgesinde talimli asker yetitirmekle grevlendirdi. Ayn zamanda Amasya sancan kendisine verdii Cabbarzade Sleyman Beyden de bu konuda almalar yapmasn istedi. Nitekim tarada kurulan alaylarn ierisinde, en ok baar gsteren Kad Abdurrahman Paann alayyd. Hatta Kad Abdurrahman Paa 1802 ylnda hemen hemen modern saylabilecek bir asker alma yntemi bile gelitirmiti (TSK Tarihi 3/5, 1978:162). Anadoluda ksa zamanda olduka yaygnlatrlan Nizam- Cedit askerleri, disiplini ve eitimiyle eski orduya byk fark atmt. ankr ve Kastamonu sancaklarnda oluturulan blklerin Ankara klasna gelerek talim yapmalar salanm, ayrca

117

Kayseri, Krehir, Nide ve Aksarayda birer kla yaplmas planlanmt. Buralarda dzenlenen askerlerin binbalarnn, yine ehrin ileri gelenlerinden zadelerinden olmas ve bunlarn bilgili, itibarl, askeri ynetebilecek kiilerden olmas zerinde de hassasiyetle durulmaktayd (zkaya,2004:7). 1799 ylnda Napolyonun Msr igal etmesi zerine, skdarda ikinci bir Alay daha kuruldu. Osmanl tarihinde ilk kez olarak bu alaylarn askerleri Anadoludaki Trk kyllerinden olumaktayd. Bu askerlere daha yksek ulfe veriliyor, aileleri vergilerden muaf tutuluyordu. skdardaki alay, tekilat ve ynetmelik asndan Leventtekinin aynsyd. Fakat ak mavi renkli niforma giydirilmiti. Ayrca bu iki alay ile Anadoluda kurulan alaylar arasndaki koordinasyonu salamak zere Ocak kethdal ad altnda yeni bir daire de kurulmutu. Bu arada Selimiye klasnn yapm tamamlanarak burada bir Nizam- Cedit ortas tekil edilmiti. Buraya da eitli illerden ve zellikle Bolu ve Bursa sancaklarndan grup grup erler gelerek birlie katlmaya balamlard. Ancak yeni kurulan askeri dzenin geniletilmesi iin ok paraya ihtiya vard. Hlbuki bu sralarda Osmanl Devletinin giderleri gelirlerinden ok fazla idi. Bu maksatla yeni gelir kaynaklar saptanarak, Nizam- Cedit tekilatnn ihtiyacn karlamak amacyla bir rad- Cedit Hazinesi kurulmutur (TSK Tarihi 3/5, 1978:163). Bu hazinenin gelirlerinin, faizleri on kat fazla olan bir ksm miri mukataa alan ile ttn, rak, arap, kahve, mora zm, yn ve bykba hayvanlardan, her yl yeniden dzenlenen ferman ve beratlardan belirli bir miktar alnan zel vergilerden salanmas kararlatrlmt. Bunlarn toplanp hesaplarnn yaplmas iin de rad- Cedit Defterdarl ad altnda bir tekilat oluturuldu ve bana da Talimli Asker Nazr getirildi. Sz konusu nazrn btn almalarn dzenleyen bir de Kanunname karld. te bylece, yeni kurulan modern ordunun mali kaynaklar da salam temeller zerine oturtulmu oluyordu (Ycel ve Sevim, 1995).

3.5.8. Donanmada Yaplan Islahatlar: III. Selim tahta ktnda donanmay perian bir halde bulmutu. Tersanelerin ou almyordu. Osmanl donanmasna ait irili ufakl, salam ve rk gemilerin toplam

118

ancak 90 bulmaktayd. Bunlar da eitli tezghlarda ve esasl bir teknie dayanmadan yaplmlard. Dolaysyla yapllar ve donanmlar dnemin sava ihtiyalarna cevap veremiyordu. 1791 ylnda Osmanl donanmasnda sefere kan gemilerin dkm yleydi: 18 kalyon, drd Fas emirinin hediyesi olan 24 frkateyn, alt krlang, 10 ektiri ehtiye, sekiz alupa, birka brik ve 20 kadar da blblce, suluca, amlca ve kerpenin rum trandillerinden olumaktayd (TSK Tarihi 3/5, 1978;Gencer,2001:30-50). Sadece gemiler ve teknoloji asndan deil, donanmada alan askerlerin disiplinsizlii ve bilgisizlii asndan da durum iler acsyd. Gemi ustalarnn %95i, aylk marinerlerin %75i, topu ve gemici erlerin yars Hristiyand. Bu nedenlerle padiah III. Selim, donanmay dzene koyma iini Ba uhadar Kk Hseyin Paaya verdi. Hseyin Paa, denizcilik ilerini bir kanunnameye balad. Kaptanlarn hepsi snavdan geirilerek yetersiz bulunanlarn iine son verildi. Deniz erleri iin snavla alnma ve retim ile yetitirilme metodu kabul edildi. Fransa ve sveten mhendisler getirildi (Karal,1983:66). Tamamen veya ksmen almaz durumda olan 15 tersane faaliyete geirildi, bu tersanelerde 45 para gemi yapld. Bu gemilerin subay ve er says, 20.495 idi. 1778 ylnda tersane zindannn yannda alm olan tersane mhendishanesine 1795 ylnda III. Selimin emriyle bir de gemi inaat mhendishanesi blm ilave edilmitir. Ayn yl gemi seyir subaylarna mahsus harita seyrsefer kursu alarak modern denizcilik usulleri de retilmeye balanmtr (Ateer, 2001:353). Haskyde humbarac ve lamc klalar civarnda yaplan bu binaya Mhindishane-i Amire ad verilmiti. Yeni kurulan mektebin artlar ve eitim dzeyi daha iyi olduu iin, Bahriye Mektebinin talebe ve kalfalar da her hafta Pazartesi ve Perembe gnleri Mhendishane-i Amireye gelerek buradaki hocalardan ders almaya baladlar. 1783 tarihinde Fransadan getirilen mhendisler ile Gelenbevi smail Efendi ve Kasapbazade brahim Efendinin de bu okulda ders verdikleri grlmektedir. Hatta 1801 tarihinde sveli bir mhendisin nezaretinde, gemi inaas iin bir havuz oluturularak Avrupa tarz gemilerin imaline bile balanmt (zkul, 2005:278-281). Padiahtan ald tam destekle donanmay ve tersaneyi slah eden Hseyin Paa bu reformlar yaparken yabanc uzmanlardan da byk lde faydalanmt. Kaptan- Derya olarak grev yapt 12 yl boyunca (17921206) byk zveriyle alan Kk

119

Hseyin Paa bundan dolay Osmanl denizcilinin banisi olarak hakl bir hret kazanmtr. Onun almalar sayesinde, III. Selim devrinin sonlarna doru Osmanl donanmas, 27 byk sava gemisiyle 27 fregattan olumaktayd. General Sebastiyaniye gre bu filo, Avrupadaki filolarn en gzellerinden birisiydi (Karal, 1983:67).

3.5.9. Mhendishane-i Berri Hmayunun Almas: Osmanl tarihinde, adalama ve reform hareketlerinin balad, Lale Devrinden beri Topu Subay (mhendisi) yetitirmek zere eitli defalar giriimlerde bulunulmutu. 1734 ylnda skdarda alan Hendesehane, alt yl renim verdikten sonra 1740 ylnda yenierilerin ayaklanmalarndan korkularak kapatlmt. Bu okulda, okumayazma, matematik, geometri ve din dersleri verilmekteydi. 1763 ylnda III. Mustafa dneminde ayn okul yeniden ald. Koca Ragp Paann gayreti ve Baron D Tottun yardm ile Halite alan bu okul, III. Selim devrine kadar zaman zaman kesintiye urasa da snk bir ekilde eitime devam etmiti (TSK Tarihi 3/5, 1978:361). Padiah III. Selim, eitli dzenlemelerde grevlendirmek iin Fransa ve svireden retmen, mhendis ve subaylar getirtmiti. 1773 ylnda eitime balayan Mhendishane-i Bahri-i Hmayunda da grev alan yabanc uzmanlar Donanmann ihtiyac olan subaylar yetitiriyorlard. Ancak kara ordusunda, zellikle Topu snfnda yetimi personel ihtiyacn karlayabilecek bir okul henz kurulmamt. Bunu zaruri gren III. Selim, 1790 ylnda, Eypteki Bahriye kknde Mhendishane-i Sultani ad ile yeni bir okul amt. Koca Ragp Paann at mektebin yetitirdii mhendis ve rencilerden kalanlar, toplanarak burada eitime baland. Bu rencilere iki sene kadar umumi mahiyette yetitirici bilgiler verildi. Dini bilgilerle birlikte Osmanlcay doru okuyup yazmalarn salayacak kadar Arapa ve Farsa retildi. 1783 ylna gelindiinde bu renciler artk daha ileri seviyedeki bir eitimi takip edebilecek seviyiye getirilmiti (Uluay ve Kartekin, 1958:34). Eypteki Bahriye Kknde 1790 ylnda eitime balayan Mhendishane-i Sultani, 1783 ylnda Halcolunda yeni yaplan Humbaraclar Klasna nakledilmiti. 1795

120

ylna kadar eksiklikleri tamamlanarak yeni blmler ina edilen okul ayn yl tm devlet adamlarnn da katlmyla Mhendishane-i Berri Hmayun olarak trenle eitime balamtr. Padiah III. Selim, Mhendishane-i Berri Hmayunun kuruluu ve ileyiiyle ilgili ok ayrntl bir de kanunname yaynlamtr. Ayn yl Osmanl ordusuna zabit yetitiren Humbarahane ve Lamc Oca, Mhendishane-i Bahri Hmayun ile Mhendishane-i Berri Hmayun mekteplerinin idaresi tek elde birletirilerek bana da Krml Abdullah Efendi getirildi. Bylece birletirilmi bulunan Bahri ve Berri Mhendishanelerinin rencileri ayn meknda ders grmeye baladlar. Mhendishane-i Bahriye talebeleri, balarna kalyon al takarak dier rencilerden ayrlyorlard. Ancak Kk Hseyin Paa iki mhendishanenin tekrar ayrlmasn ve Bahri Hmayunun mstakil almasn talep ettii iin 1808 ylnda iki mektep tekrar ayrld (Uzunarl,1982:528; Uluay ve Kartekin, 1958:46-47). Yeni alan Mhendishane-i Berri Hmayun Mektebinin amac daha ok topuluk ve istihkmclk eitiminde Avrupa seviyesini yakalamakt. Bu nedenle topulua ok nem veriliyor, ayrca hendese, corafya, haritaclk, gemi inaat ile kale ve tabya inas gibi dersler retiliyordu. Drt snf halinde ve 40 renci ile derslere balayan mektepte, snflarn en yksei en kk numaray tamaktayd. Buna gre Mhendishane-i Berri Hmayun mektebinde okutulan dersler unlard: Drdnc snfta: Resmi hatti ve umuru erkn, sanat resmiyye, arabiyat (arapa ilmi), hendese ilmi balangc, hesap, Franszca. nc snfta: Hesap, Hendese, Corafya, Arabiyat, Franszca. kinci snfta: Corafya, Trigonometri, Cebir, Mukabele (Kuran dersi) tahditi arazi (toporafya), Harp Tarihi. Birinci snfta: Hendesei mcesseme, tamami ve tefezuli Cebir, Kezmografya, Resim, Lam, stihkmclk ve Askeri Talim. Bu ders program, Fransz askeri mekteplerinde uygulanan programn hemen hemen aynsyd. Hatta Mhendishane, Osmanl dneminin yabanc dil reten ilk eitim

121

kurumu olma zelliini de tamaktayd (zkul, 2005:283; TSK Tarihi 3/5, 1978:361362). Avrupal uzmanlarn grleri alnarak kurulan bu okul, program ve retim ekli bakmndan yksek tahsil okulu saylmakta ve buradan mezun olanlar orduda nemli grevlere getirilmekteydi. Ders ileme srasnda sandalyeye oturmak ve kara tahta kullanmak gibi ders usulleri de ilk defa burada uygulanmt. Mhendishanenin banda nazr adyla bir mdr bulunmakla birlikte okuldaki en nemli rol Ba Hoca oynamaktayd. Ba Hoca, ayn zamanda okulun bamhendisiydi. rencilerin retim ileri, etimi, idare ve disiplin ilerinden hep baretmen sorumluydu. Toplamda drt hoca ve drt hoca yardmcsndan oluan eitim kadrosu da zenle seilmiti. Okulu baarl olarak bitiren rencilerden imtihanla yardmc hocalar seilerek okulda grevlendirilirdi. Bylece yeni hoca ihtiyac da okulun kendi bnyesinden karlanm oluyordu. Ayrca padiah III. Selim, Mhendishane hocalarn d tesirlerden korumak iin onlara ilmi zerklik vermi ve yaynlad kanunname ile hibir kuvvetin onlar azletmesine msaade etmemitir (zkul, 2005:287-293; TSK Tarihi 3/5,1978:362). Mhendishane-i Berri Hmayunda bir taraftan derslere devam edilmekle birlikte okul inaatnn da 1796 ylna kadar devam ettii anlalmaktadr. Okul iki katl yaplm olup bir de ktphanesi bulunmaktayd. rencilere gerektii zaman dayak atmak iin her snfta birer de falaka bulunurdu. 1796 ylnda inaatn tamamlanmasyla birlikte alt katta bir odann mescit olarak ayrldn ve ayrca bir odann da ecnebi uzmanlar iin hazrlandn grmekteyiz. Nazari derslerin yannda mmkn olduu kadar uygulamaya da nem verilmekteydi. Bu nedenle Avrupadan birok fenni aletler getirilmi ve benzerleri Mhendishanenin Atlyesinde yaplmaya balanmt (Uluay ve Kartekin, 1958:39). Mhendishane-i Berri Hmayunda okutulan kitaplarn ounluu Fransadan getirilmekle beraber, ktphanesinde tercme edilmi baz nemli eserler de bulunmaktayd. Ancak mevcut trke kitaplar, rencilerin ihtiyalarn karlamaya yetmiyordu. Bu nedenle mhendishane bnyesinde birde matbaa kurulmasna karar verilmiti. Bu amala Rait Efendi tarafndan altrlan brahim Mteferrikann kurduu matbaann alet ve makinalar devlete sahiplenilerek,1797 ylnda Mhendishane matbaas kuruldu. Mhendishane matbaas olarak bilinen bu matbaann

122

ad

bast

kitaplarda,Darti

Tbaatl-

Mamure

olarak

kaydedilmitir.

Mhendishane hocalarndan Abdurrahman Efendinin ynetiminde birok eserin baslmas iini baaryla icra eden bu matbaa,1802 ylnda skdara tanarak, karzarar hesabyla alacak bir kamu iletmesi haline getirilmitir (zkul, 2005: 295-298). phesiz ki, III. Selim dnemi reform hareketlerinin en nemlilerinden birisi de Mhendishane-i Berri Hmayunun alm olmasdr. Hatta bu okulun alm olmas, sadece o dnemin deil, sonraki yllarda yaplacak yeniliklerin de uygulanmasn kolaylatrmtr. Gnmzde bile Mhendishane-i Berri Hmayunun devam olarak nitelendirilen iki eitim kurumumuz bulunmaktadr. lkemizin en nemli niversitelerinden biri olan stanbul Teknik niversitesi ve Trk Silahl Kuvvetlerinin nemli eitim kurumlarndan Topu Okulu, Mhendishane-i Berri Hmayunun devam olarak kabul edilmektedir. Hatta Topu Okul Komutanl brvesinde, kurulu tarihi olarak 1795 yl gsterilmektedir.

3.5.10. Nizam- Cedite Kar Toplumda Oluan Tepkiler: Padiah III. Selim tarafndan yeni kurulan Nizam- Cedit ordusu, kurulduu gnden itibaren srekli tartma konusu olmutu. Yenieriler daha nce de olduu gibi eitim yapmak istemiyor ve yeni ocan kurulmasna kar kyordu. Zaten devlet adamlar arasnda da padiah ve yaknndaki bir ka hari, yenilikleri destekleyen pek kimse bulunmuyordu. Btn bunlara ramen III. Selimin cesaretle reformlarn srdrmesi, Yenieri Ocanda kaldrlma korkusu yaratrken, yenilik kart devlet adamlarnn da rahatszln arttryordu. Zaten halk arasnda Fransaya yaknlyla bilinen padiah III. Selimin aleyhinde de uzun sredir propaganda yaplyordu. te tam bu srada 1798 ylnda Fransann Msr igale kalkmas reformlarn gelecei asndan kt bir dnm noktas oldu. Daha ehzadeliinden beri, Fransa ile yakn ilikiler kurmu olan padiah III. Selim, yapt askeri reformlarda da ounlukla Fransz uzmanlardan yararlanmt. Ancak Fransann baka planlar vard. Bir taraftan Osmanl Devleti ile dostane ilikilerini srdrrken, dier taraftan da Osmanl topraklarn igale hazrlanyordu. ngilizlerle sava halinde olan Fransa, ngilterenin Hindistanla olan irtibatn kesmek ve Dou

123

Akdenizdeki konumunu glendirmek istiyordu. Bu nedenle Fransz mparatoru Napolyon, Msr ele geirmek amacyla sefere kt. Ona gre Msr ele geirdikten sonra Suriye ve Kzldenizi almak daha kolay olacakt. Bylece Afrikada bir smrge imparatorluu kuracak ve zaten kmekte olan Osmanl Devletinden daha byk paylar alabilecekti. Osmanl Devleti ise Fransadan byle bir hareket beklemiyordu. Ancak 280 para gemiden oluan Fransz donanmas, yaklak 60.000 kiilik bir kuvvetle 19 Mays 1798de Tulondan hareket etmiti (TSK Tarihi 3/5, 1978:401). 9 Haziranda Malta adasn igal eden Napolyon, 1 Temmuzda skenderiye kalesinin nne geldi. Eski bir kale olan skenderiyeyi 800 kiilik bir kuvvet savunuyordu. Kaleye saldran Franszlara iddetle kar koyulmu olmasna ramen sonunda skenderiye Franszlara teslim oldu. Klemen Beylerinin oluturduklar ordunun malup olmas zerine, Fransz Ordusu hibir direnile karlamadan, 22 Temmuz gecesi Kahireye girdi. Msrn igal edilmeye baland haberi stanbulda byk yank uyandrd. Napolyonun Msra kmasnn asl nedeninin igal deil, Fransa ticaretine engel olan Klemen Beylerini bastrmak olduu, Fransann Osmanlnn sadk dostu olduu ynndeki aldatmacalar Osmanly ikna etmeye yetmedi. ngiliz donanmasnn 1 Austos 1798 tarihinde Ebukr limannda Fransay yenmesi zerine Osmanl Devleti de Fransaya sava ilan etti (TSK Tarihi 3/5, 1978:405). Ancak Osmanl Devletinin elinde hemen kullanlabilecek yeterli bir ordusu yoktu. Bu nedenle Suriyede yar bamsz bir durumda bulunan Cezzar Ahmet Paaya Msr Seraskerlii verilerek, kendisine bir bey komutasnda gnderilecek orduyla Msrn kurtarlmas istenilmiti. Ayrca Trhala Mutasarrf Kse Mustafa Paann da tertip edilen bir ordu ile stanbuldan deniz yoluyla skenderiyeye gnderilmesi kararlatrlmt. Bu kuvvetler Cezzar Ahmet Paa ile ibirlii yaparak Msr kurtaracakt. Sonunda 19 Mart 1799 tarihinde Cezzar Ahmet Paa komutasndaki Akka Kalesi Franszlar tarafndan kuatld. Napolyon, Cezzar Ahmet Paadan kan dklmeden kalenin teslim edilmesini istedi. Ancak Cezzar Ahmet Paa, bu talebi kabul etmeyerek gelen eliyi de ldrd. Bunun zerine iddetli arpmalar balad. Kalede grev yapan askerlerin iinde 700 kadar Nizam- Cedit askeri de bulunuyordu. Yaklak iki ay kadar sren arpmalar stanbuldan gnderilen 3000 yeni Nizam- Cedit askerinin kale kuvvetlerine

124

katlmasyla Osmanl Devletinin zaferiyle sonulanm oldu. 21 Mays 1799 gn geri ekilmek zorunda kalan Napolyon, bylece ilk yenilgisini de alm oluyordu (TSK Tarihi 3/5, 1978:406). Nizam- Cedit ilk kurulduu gnden itibaren, hem Yenieri Oca, hem de yenilik aleyhtar devlet adamlar tarafndan kabul grmemiti. Nizam- Ceditin kurulmasndan sonra Yenieri Ocann kaldrlacana dair sylentiler km, bu durum Yenieri Ocann rahatszln arttrmt. Padiah III. Selimin kendisine yaplan uyarlara ramen, Nizam- Cedit askerine Fransz askerlerinin kyafetine benzeyen bir kyafet giydirmesi tepkilerin artmasna neden olmutu. Daha Nizam- Cedit kurulmadan nce padiaha layiha sunan Tatarck Abdullah Efendi, Yenierilere ramen gerekletirilecek bir yeniliin istenilen sonucu vermeyeceini bildirmiti. Brentano isimli yabanc uzmanda sunduu layihada, yeniliklerin yava yava ve yenieri zabitlerinin ikna edilerek yaplmas gerektiini, ierden ve dardan gelebilecek fitne ve kkrtmalara kar srekli uyank olmak gerektiini belirtmiti. Brentano, ayrca yeni askerlerin kyafetlerinin yabanc askerlerinkine benzememesi gerektii konusunda da uyarlarda bulunmutu (zkul, 2005:214-234). Nizam- Cedit aleyhtarlarnn yapt kar propaganda ksa srede baarl olmaya balamt. Bir sre sonra Nizam- Cedit askerleri frenk askerleriyle ve din dmanlaryla zdeletirilmeye balanmt. Ekonominin ktye gidiinin bile nedeni olarak Nizam- Cedit gsteriliyordu. Yeni ordunun Akka zaferindeki baarlar ksa bir sre olumlu etki yaratm olsa da Yenieri Ocann rahatszln iyice arttrmt. Camilerde vaizler halka Askere setre pantolon giydirip imanna halel getiren, nlerine muallim diye Frenkleri dren padiaha elbette Allah tevkifini ok grr diye propaganda yapyordu. Islahata dman vezirlerden Tayyar Paa, stanbul ve Anadoluda halk ve yenierileri Nizam- Cedite kar ayaklandrmak iin Efendi, imdi ne sipahi var, ne yenieri var. Cmlesi ba apkal frenk oldu eklindeki propagandasyla Yenierileri kkrtyordu. Bu propagandalar, askerler zerinde ok etkili oldu. Hatta bir yenieriye Nizam- Cedit olurmusun diye sorulduunda H, Moskof olurum, Nizam- Cedit olmam diye cevap vermitir (zkaya,2001:8).

125

Nizam- Cedite kar oluan tepkileri azaltmaya alan padiah III. Selim ise, bu amala Koca Sekbanba Risalesini yazdrmtr. Koca Sekbanba Risalesinde Nizam- Ceditin kurulma amac, gereklilii ve yararlar teker teker anlatlmaktadr. 1768 seferinde ordunun nizamsz olduu iin byk yenilgiye uranldn ve krk yldan beri dzensizlik yznden zafer kazanlamad ifade edilmektedir. Nizam- Cediti eletirenlerin cahil ve bilgisiz kiiler olduklarn anlatan Sekbanba, bunlarn Nizam- Ceditin anlamn dahi bilmediini sylemektedir. Sekbanbaya gre;Bu kadar lkeleri biz klla fethettik, o zaman Nizam- Cedit yoktu, istersek imdi de dman perian ve lkesini de yerle bir ederiz diyen muhaliflerin Avrupa ordularndaki teknik ve taktik gelimelerden haberleri yoktur. Sekbanba Bize talim gerekmez, dman gsterin, gerisine karmayn diyenlere; Bre ahbazm, Sultan Mustafa Han zamannda zuhur eden Moskof seferinde, kffar ile sizin aranzda duvarm ektilerdi, kffar grnp dururken, iki kere yz bin eden kvrck koyun eti ve has ekmek yiyip, tam kffara mukabele esnasnda, bir ulfe ve tayn kavgas karp, bu vesile ile dndnz, katnz diye cevap vermektedir (ataltepe, 1989: 74). Franszlarn Msra saldrmas zerine, buraya gnderilen Nizam- Cedit askerinin dmanla baarl bir ekilde mcadele edip zafer kazandn, hatta ilerinden hi firar eden olmadn syleyen Sekbanba, Nizam- Cedite kar olan Cezzar Ahmet Paann bile savataki baarlar grnce; Bir daha aleyhinde bulunursam dilim kurusun dediini bildirmektedir. Ayrca Sekbanba, Ruslara esir dt dnemdeki gzlemlerini de Nizam- Ceditin nemini gstermek iin risalesinde anlatarak Nizam- Cedite kar olanlar bu konuda ikna etmeye almtr (ataltepe, 1989:74-75). Padiah III. Selimin btn gayretlerine ramen Nizam- Cedite olan dmanlk her geen gn artyordu. Yenieri Ocann yansra, merkezi otoritenin glenmesini istemeyen ayanlar ve ulema snfnn da ounluu Nizam- Cediti istemiyordu. Sanata dkn olan padiahn dzenledii elenceler dedikodulara neden oluyor ve Nizam- Cedit aleyhine kullanlyordu. raan Sarayna tanan padiahn, yakn evresinin etkisinde kalarak bat tarz yaantsn srdrmesi, her geen gn daha da fakirleen halkta honutsuzluu arttryordu. Sultan Selimin Fransaya gnderdii shak Efendinin Avrupada ho olmayan yaants kulaktan kulaa yaylyordu. Bu sralarda stanbulda meydana gelen yangn, hastalk ve benzeri afetlerin Nizam- Ceditin

126

uursuzluundan ortaya kt syleniyordu. Hatta baz konumalarda Nizam- Cedit askerinin kfir olduunu bile syleyenler bulunuyordu (zkul, 2005:342). Her geen gn artmakta olan Nizam- Cedit dmanl artk patlamaya hazr bir bomba gibi olmutu. Ynetimin d siyasette urad baarszlklar, Sultan Selimin bile itibarn drmeye balamt. 1806 ylna doru gelindiinde, padiaha ehzadelik yllarndan beri akl hocal yapan Ebubekir Ratib Efendi baz devlet adamlarnn ahsi karlar uruna iftiraya uram ve belirsiz bir biimde ldrlmt. Ulemann nemli isimlerinden Tatarck Abdullah ve brahim smet Bey gibi dirayetli ve akll kiilerde vefat etmiti. Bylece padiahn evresinde liyakatl devlet adam da kalmamt. Sultan Selim ne ulema, ne yenieriler ne de halk tarafndan sevilmeyen birka saray ricalinin etkisinde kalm, hatta halk arasnda padiaha sihir yapldna dair dedikodular bile dolamaya balamt (zkul, 2005:328). 1806 ylnda Rumeli blgesindeki da ekiyalarnn oalmas, Srp isyannn genilemesi, Franszlarn Raguzaya yerlemeleri ve Rusya ile sava ihtimalinin artmas nedeniyle, Osmanl hkmeti Rumelide Nizam- Cedit birliklerinin kurulmasna karar verdi. Bu maksatla Karaman Valisi Abdurrahman Paa, bir miktar Nizam- Cedit askeriyle Rumeliye geirildi. Blgede bulunan Ayanlarn tepki gstermemesi iin bu askerlerin Srp isyann bastrmakla grevlendirildikleri ilan edildi. Ancak Nizam- Ceditin gizli dmanlarndan Sadrazam smail Paa, Rumeli Ayanlarna Gzlerinizi drt an, Kad Abdurrahman hepinizi kltan geirmeye geliyor diye haber gnderdi. ehzade Mustafada Rumeliye gnderdii hasekilerle Nizam- Cedit aleyhine propaganda yaptryordu. Bu menfi propagandalarn tesiri neticesinde Tekirda da Nizam- Cedit fermann okuyan Kady oradaki Yenieriler lin etti. Edirnede bulunan Yenierilerde ekya ve ayanlarn kkrtmalaryla kazan kaldrdlar. Bunun zerine Edirneye doru harekete geen Kad Abdurrahman Paann ordusu, orlu ve Silivri ahalisinin mukavemetiyle karlat. Bir i savan balama ihtimali olduunu gren Sultan Selim, Kad Abdurrahman Paaya geri dnmesini emretti (Karal, 1983:80-81). Tarihe Edirne Vakas olarak geen bu olay, Nizam- Cedit dmanlarnn iyice marmasna neden oldu. Bu olaydan sonra sadrazamla yenieri aas Hilmi Paa, eyhlislamla da Rumeli Kazaskeri Topal Ataullah Efendi getirildi. Sadrazam, ordu ile harp alanna hareket edince, Kse Musa Paa sadaret kaymakam oldu. eyhlislam

127

ve Sadaret kaymakam kendilerini padiaha yenilik taraftar olarak tantmlard. Ancak her ikisi de Nizam- Cedit dman olmalarnn yansra ehzade Mustafa ile de irtibat halindeydiler. Ordunun stanbuldan ayrlmasn frsat bilen bu iki zat, yenieriler ve ulema ile anlaarak Nizam- Cediti ortadan kaldrmaya karar verdiler. Kse Musa Paa, Mays sonlarna doru, Karadeniz boaznda muhafzlk yapan yenieri yamaklarna Nizam- Cedit elbisesi giydirilmesi iin Boaz Nazr ngiliz Mahmut Efendiye talimat verdi. Ancak yamaklarn yanna gnderdii zel memurla, bu tedbirin padiah tarafndan alndn bildirdi. Ayrca, eer Nizam- Cedit elbisesi giyerlerse dinden kacaklar, giymezlerse Nizam- Cedit askerleri tarafndan ldrldkleri ynnde propaganda yaptrd (Karal, 1983:81). Nizam- Cedit ordusunun kaldrlmasndan, Sultan Selimin tahtan ekilmesine kadar sren Kabak Mustafa Ayaklanmasnn balangc, yukarda szn ettiimiz Boaz Yamaklarnn isyanyla ortaya kmtr. (13 Mays 1806) Enver Ziya Karaln naklettiine gre Boaz Yamaklarna Nizam- Cedit elbisesi giydirilmesi emri Kse Musa Paa tarafndan verilmitir. Ancak Osman zkulun kitabnda Yayla mami Risalesine atf yaparak anlatldna gre; Ordunun seferde olduu bir srada Nizam- Cediti yaygnlatrmay dnen Sultan Selim, Rus gemileri tehlikesine kar, boazdaki eski askerleri Nizam- Ceditle birletirmek istiyordu. Eski askerlerle yenilerin anlaamamas zerine Bostancba akir Hasan Beyi aran III. Selim boaz kalelerindeki btn yamaklara Nizam- Cedit kyafeti giydirilmesini emreder. Bostancbada padiahn bu kararn destekleyerek: Nola Efendi ben kulun onlara libas deil, apka dahi giydirmek senin himmetinle mmkndr der. zkula gre Nizam- Cedite kar olan dmanlklarn artt bir srada, byle bir davrana teebbs etmek byk bir cretin ya da tedbirsizliin sonucu olabilirdi (zkul, 2005:351; Karal, 1983:81). Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi kitabnn 3 nc cilt 5 nci ksmnda gerek Sultan Selimin iinde bulunduu durum, gerekse Kabak Mustafa isyannda Kse Musa Paann rol ayrntlaryla anlatlmaktadr; Padiah III. Selim, Nizam- Cedit reformlarna balarken oluturduu kadronun hemen hepsini kaybetmi ve yalnz kalmt. Bunlarn yerine evresini saran dalkavuk devlet adamlar padiaha kar yaclk yapp bir taraftan yenilikleri verken dier taraftan da ehzade Mustafa ile ibirlii yapp Yenierileri

128

kkrtyorlard. Sultan Selimin en yakn adamlar Sadaret Kaymakam Kse Musa Paa ve eyhlislam Ataullah Efendi, Kabak Mustafa Ayaklanmasnn hem knda hem de ayaklanmann bastrlamaynda byk rol oynamtr. Sultan Selimin Nizam- Cedite kar oluan tepkilerin ciddiyetini ve bykln kavrayamay nedeni de yine bu devlet adamlardr. Aksi takdirde III. Selim gibi iyi yetimi, bilgili ve yetenekli bir padiahn, Nizam- Cedite kar tepkilerin bu kadar artt bir ortamda yenierilere Nizam- Cedit kyafeti giydirmek istemesi, hatta Cuma namazna bu elbiselerle gitmeyi dnmesi ve stanbul iindeki kolluk grevini Nizam- Cedit askerine devretmek istemesi gibi stratejik hatalar yapm olmas dnlemez. Ancak Sultan Selimin tecrbesizliinden dolay d politikada yapt hatalar ile Avrupa devletlerinin, ierdeki yenilik dmanlaryla ibirlii yapmas yenilik dmanlarn glendirmi ve padiahn evresindeki devlet adamlarnn padiah yanltmas neticesinde kanlmaz son gereklemitir (TSK Tarihi, 3/5, 1978:514-519; zkul, 2005:321-345). Fakat burada gzden karlmamas gereken bir nokta daha vardr ki; bu da Osmanl devlet yapsnn en nemli kurumlarndan biri olan ulemann tutumudur. Ulema, Osmanl devlet yaps ierisinde ve toplumsal gruplar arasnda temel direklerinden biri olarak en gvenilir zmreyi oluturmutur. Temsil ettii dini kimliinden dolay hep ayrcalkl ve gl bir birim olarak varln srdren ulema tabakas, mderris, kad, cami imam ve mezzinleri olarak Osmanl halk ile srekli bir yakn iliki kurma frsatna sahipti. Bu nedenle onlarn tavr, toplumdaki genel anlay etkileyebilmekteydi (zkul, 2005:23). Ulema zmresi, Halife sfatyla Osmanl sultanna biat ederek, onun hkimiyetini merulatrr ve teyid ederlerdi. Camilerde imamlar, hutbede sultan halifenin ismini zikrederlerdi. Ancak III. Selim dneminde Nizam- Cedite kar tepkilerini gstermek amacyla Edirne ve Tekirda civar camilerde sultann ismini zikretmemiler ve bundan sonra Nizam- Cedit muhalefeti daha gl bir hale gelmitir. Hatta bazlar Kabak Mustafa Ayaklanmasnn planlanmas ve uygulanmas aamasnda aktif rol oynam, Sultan Selim tahttan uzaklatrlp yerine IV. Mustafa kana kadar geen srede, eyhlislamla birlikte yenieri klasnda kalmlardr. Bu olaylar srasnda aktif rol oynayan ulemann nde gelenlerinin isimleri yledir: eyhlislam Ataullah Efendi

129

stanbul Payeli Hoca Mnib Efendi stanbul Kads, Muradzade S.Mehmed Efendi Rumeli Payeli Hafz Dervi Mehmed Efendi Rumeli Kazaskeri Mollackzade Ahmed Muhtar Efendi Reisl Ulema Arabzade Mehmed Arif Efendi Sabk Rumeli Kazaskeri Ahmed emseddin Efendi (zkul, 2005: 361)

3.5.11. Nizam- Cedit ve D Etkenler Nizam- Cedit yeniliklerinin baarl olamamasnn en nemli nedenlerinden birisi de zellikle Fransa ve Rusya devletlerinin Nizam- Cedit aleyhinde yrtt faaliyetlerdir. Nizam- Cedit ordusunun Akka kalesinde Franszlara kar kazand zafer Fransada endie yaratmt. nk Nizam- Cedit reformlarnn yaplmasnda zellikle Fransz uzmanlarn byk pay bulunmaktayd. Ancak Fransa devletinin asl amac Osmanl ordusunu glendirmek deil, dnem dnem ngiltere ve Rusyaya kar ittifak yapabilecei bir mttefiki kaybetmemekti. Fakat Napolyonun imparator olmasyla birlikte Fransann Osmanl Devletinin varln srdrmesi yerine, paralanarak paylalmas ynnde bir politika deiiklii yaptn gryoruz. Bu nedenle Akkada zafer kazanan Nizam- Cedit ordusu artk Fransann iine gelmiyordu. Franszlar, zaten uzun yllardr Osmanl Devletinin btn ilerini casuslar vastasyla takip ederek, ona gre siyaset oluturmaktayd. Nitekim devletin gizli grmelerinin ksa bir sre sonra tm ayrntlaryla Pariste bir gazetede kmas, hatta Kaymakam paann azledileceinin daha on gn ncesinden konuulmaya balanmas, Fransann stanbuldaki etkinlii konusunda bize nemli ipular vermektedir. Sarayda grev yapan gayr-i mslim tercmanlar ile Frenk ve Rum doktorlarn ounluunun Fransa lehine, bir ksmnnda Rusya lehine casusluk yapt grlmektedir. Nitekim Asm Efendiye gre de devlet adamlarna yakn olan Rum taifesi iki gruba ayrlmaktadr. Biri Moskofluya, bir dieri Fransaya yakn olup, her snf kendini yakn hissettii ve dayand devlet tarafna casusluk yapmaktadr (zkul, 2005: 323).

130

Fransa ve Rusya devletleri Nizam- Ceditin baarl olmaya balamas zerine ellerindeki bu casuslar kullanarak Yenierileri kkrtmaya ve Nizam- Cedit aleyhinde propagandalar yapmaya baladlar. Bir taraftan Fransz gazeteleri, aldklar malumatla halk ve yenierileri etkileyici yaynlar yapyor, dier taraftan da Fransz elisi Sebastiyani, Osmanl Devletinin ngilizlerle birleerek Yenieri Ocan kaldraca dedikodusunu yayyordu. Franszlar bununla da kalmayarak, elilik araclyla baz yenieri ortalarna bahi, ikram ve hediye vererek Nizam- Cedite kar kkrtmaya devam ediyorlard (zkul, 2005:324). te tam bu srada balayan Osmanl-Rus savanda da bu defa Rus casuslar ortaya karak, hem Osmanl ordusunun savama azmini krm hem de Nizam- Cedite olan dmanl arttrmtr. Yenierilerin iine szan ajanlar, Sadrazamn amacnn Tunann tesine geerek btn yenierileri dmana krdrmak, sonra da klalarn Nizam- Cedite vermek olduu ynnde sylentiler yaymlard. Rus savann anlamal olduu ve yenierileri Ruslara krdrmak iin dzenlendii, dedikodusu ordudaki firarlar arttrm ve Nizam- Cedite kar oluan tepkilerin boyutunu bytmt. bilmez devlet adamlarndan, brahim Kethda, el Hac brahim Efendi ve Refik Efendi gibi ngiliz sempatizan olanlarn davetiyle, ngiliz donanmasnn 1806 ylnda stanbul nlerine gelmesi ileri iyice kartrm ve bu durum Nizam- Cedit aleyhine kullanlmtr (zkul, 2005:325).

3.5.12. Kabak Mustafa Ayaklanmas: 17 Mays 1807 Pazartesi gn, Boaz Nazr ngiliz Mahmut Efendi, Rumeli kavandaki yamaklara Nizam- Cedit elbisesi giymeleri emrini verdi. Zaten bir sredir kar propagandalarla doldurulmu olan yamaklar, silaha sarlarak kla avlusunda toplanmlar ve Biz yenieriyiz, Nizam- Cedit elbisesi giymeyiz diyerek isyana balamlard. Bu srada isyan nlemeye alan Macar Tabyas aas Haseki Halil Aa ve Boaz Nazr Mahmut Efendide isyanclar tarafndan ldrld. Olayn Hkmet tarafndan duyulmas zerine, ayn gn Bakanlar Kurulu toplanm ve ounlukla katillerin ibret olmas iin idam edilmeleri fikrini benimsemilerdi, ancak Musa Paa Bir kazadr oldu, yamaklar yola gelir bu iin arkasn o kadar takip etmeyin, sonra iyi sonu vermez diyerek yelerin kararlarn deitirmiti. Musa paann setii bir kurul

131

gya yamaklara nasihat etmek ve yaptklar iin doru olmad konusunda onlar ikna etmek zere grevlendirildi. Ancak bu kurul, asilerin yanna varnca, onlara nasihat vermek yerine gayret ve cesaret vermitir (TSK Tarihi 3/5, 1978:516). Hkmetin hogrsnden ve hainlerin kktmalarndan cesaret alan isyanclar, ertesi gn Bykdere ayrnda toplanmlard. Burada Kabak Mustafa avuu kendilerine bakan seen asiler, Arnavuz Ali ile Bayburtlu Sleyman ve Memii de sergede (birliklere komutan) olarak etiler. Kuran pmek ve kltan atlamak suretiyle yemin eden asiler Mslman ve Hristiyan hi kimsenin rzna, canna ve malna dokunulmayacan, tek amalarnn Nizam- Cedit belasn kaldrmak olduunu, Mslman olan ve kendini ocakl bilen herkesin kendileriyle beraber olmas gerektiini ilan ettiler (Karal, 1983:82; TSK Tarihi 3/5, 1978:517). aramba gn 400500 kiilik bir grup halinde Bykdereden hareket eden isyanclarn says yolda kendilerine katlan Nizam- Cedit dmanlaryla birlikte 900e ulamt. Ancak Tarabyaya geldiklerinde, Nizam- Cedit askerlerinin saldrlarndan korktuklar iin ilerlemelerini durdurdular. Gerekten de, Nizam- Cedit askerlerine bir emir verilerek isyanclarn zerine gnderilse bu ayaklanma bastrlabilirdi. Fakat Sadaret Kaymakam Musa Paa, brakn byle bir emir vermeyi tam tersine Nizam- Cedit askerine klalardan dar kmamalar konusunda emir vermiti. Ayrca padiaha sunduu raporlarda isyan hareketini silik ve snmeye mahkmmu gibi gsteriyordu. Topu Ocanada kar gelmesnler, bu i cmle ittifakyledir. Haberini gnderen Musa Paa bu ekilde hem isyan iyice bytm, hem de padiah bu konuda yanltmtr (Karal, 1983:82; TSK Tarihi 3/5, 1978:518). Cebeci ve Topu ocaklarnn katlmasyla iyice glenen asiler yrylerini Et meydannda durdurdular. Sultan III. Selim durumdan haberdar edildiinde ok byk bir ac duydu. Devletin maddi ve manevi btn kuvvetlerini kendisine kar birlemi gryordu. Hi kimseye gvenemeyeceini anlayan III. Selim kendini derin bir tevekkle brakmt, bu nedenle asilere kar hibir harekete girimedi. Ayrca bir ferman yaynlayarak Nizam- Ceditin kaldrldn ilan etti. Sekbanbann tellallar kararak, istekleri yerine getirildii iin dalmalarn istedii isyanclarn bir ksm dalmaya balamken, baz fesatlarn yoldalar iler henz yoluna girmedi dalmayn diye barmasyla kalabalk datlmamt. Sonra da Kse Musa Paa

132

tarafndan hazrlanarak Kabak Mustafaya gnderilen 11 kiilik bir isim listesi ortaya karld. syanclarn l veya diri kendilerine teslimini istedikleri 11 kiinin arasnda padiahn ok sevdii isimler bulunuyordu. Bunlarn arasnda Bahriye Nazr Hac brahim, Devlet Mstear brahim, Rikab, Hmayun Kethdas Memi, rad Cedit Defterdar Ahmet, Reislkttap Vekili Ahmet, Valde Kethdas Yusuf, Darphane Emiri Ebubekir, Ser Ktip Ahmet, Mabeyinci Ahmet, Bostancba akir ve mderrislerden (Profesr) Ltfullah Efendi bulunmaktayd. Padiah III. Selim, istemeyerek te olsa yapt ilerde kendisine byk yardmlar dokunan bu devlet adamlarnn asilere teslim edilmesini kabul etti. Teslim edilen devlet adamlar asiler tarafndan kl ve sopalarla ldrlm fakat isyanclar yine de dalmamlard. Sonunda asl isteklerini akladlar; Padiah III. Selim tahttan inmeli ve yerine ehzade Mustafa padiah olmaldr (Karal, 1983:83, TSK Tarihi 3/5, 1978:519). Zaten Sultan III. Selimin en yakn adamlar olan Sadaret Kaymakam Kse Musa Paa ve eyhlislam Ataullah Efendinin amac bandan beri ehzade Mustafay tahta karmakt. 30 Mays 1807 gn, isyanclar bakanln eyhlislam Ataullah Efendinin yapt bir kurul oluturdular. Bu heyet beraberlerinde 2000 kii ile birlikte saraya giderek Darussaadet aasna hazrladklar tezkereyi verdiler. Bu tezkereye gre Padiah III. Selim, devlet ilerini bir takm Frenkmerep (Bat eitilimli) ve sefahate dkn adamlarn eline brakt ve kendi de zevk vesefa lemlerine dald iin millete istirahat etmesine izin verilmi ve yerine ehzade Mustafann tahta kmasna kararlatrlmtr. Tezkere, III. Selime verildiinde; Demekki Allahn takdiri byle imi diyerek harem dairesine gemi ve sukunetle tac ve tahtn IV. Mustafaya brakarak kendisini tebrik etmitir. Bundan sonra IV. Mustafaya biat treni yaplm ve herkes dalmt. Asilerin elebas Kabak Mustafada dllendirilerek Boaz Nazrlna getirilmiti (TSK Tarihi 3/5, 1978:519). Bylece, osmanl tarihindeki planl ve programl ilk reform denemesi, baarszlkla sonulanm oluyordu. Ancak Nizam- Cedit fikri lmemi, padiah II. Mahmut dnemi slahatlarnn ortaya kmasnda da en byk esin kayna olmutur.

133

3.6.

18 nci Yzyl Yenilik Hareketlerinin Tahlili:

Trk modernlemesinin ve Osmanl kltrnde batllama hareketlerinin ilk balad dnem olarak, 18. yy. balarndaki Lale Devri kabul edilmektedir. Her ne kadar 17. yzylda Osmanl devlet kurumlarnda bir takm yenilik giriimlerinde bulunulmu olsa da, bunlar sadece bozulan asayiin ve dzenin onarlmasna ynelikti. Kimse dzenin neden bozulduu zerinde durmamt. Dnyann gelien ekonomik, toplumsal, teknik ve askeri dzenine ayak uydurulmas iin gerekli aratrmalar yaplmad. Osmanl yneticileri, devletlerini iki ktann, iki denizin, iki dinin, iki lemin efendisi olmaya aday sayacak ar bir byklk duygusu gelitirmilerdi. Batdaki gelimelerden habersiz bir ekilde yaplmaya allan slahatlardaki tek ama Osmanl devlet kurumlarn 16.yzyldaki Kanuni Sultan Sleyman devrindeki durumuna getirmekti (Haksun, 2004:171; Berkes, 2004:37). Aslnda Osmanl devlet adamlarnn, hemen yan bandaki Avrupada olup bitenlere kar kaytsz kalmalar ok da yadrganmas gereken bir durum deildir. Bernard Lewis bu durumu yle aklamaktadr:
...Hristiyanlk ile slamln Akdeniz evresindeki uzun karlamalarna ve Suriyeden spanyaya kadar barta ve savata saysz temaslarna ramen, Rnesans ve Reformasyon gibi ilk Avrupal hareketler Mslman uluslar arasnda hibir yank uyandrmam ve hibir karlk bulmamt. lk evrelerinde Hellenizmden, randan hatta Hint ve inden gelen etkileri o kadar yatknlkla kabul eden slam uygarlnn Baty kesinlikle reddetmesi ilk bakta garip grlebilir. Fakat bunun bir aklamasn bulmak zor deildir. slamln yaylmakta ve d etkileri kabul etmekte olduu zamanlarda Hristiyan batnn verecek bir eyi olmad gibi, gzle grlr ve elle dokunulur derecede aa olan bir kltr grnmyle slam gururunu okuyordu. Bundan baka, bizzat Hristiyan olmas gerei nedeniyle, pein olarak gvensizlikle karlanyordu. Muhammetin son peygamber olduu anlayyla en yksek noktasna varan Mslmanln birbirini izleyen vahiyler doktirini, Mslmana, yalnz kendisinin tm olarak sahip olduu eyin ilk ve eksik ekli olarak Hristiyanl reddetmek ve Hristiyan dncesini ve uygarln kk grmek gcn verdi. Daha sonra, Hristiyanln ilerlemesi ve slamln gerilemesi yeni bir iliki yaratt zaman, slamlk

134

kemiklemi deilse bile kristallemi ve zellikle Batdaki bin yllk dmanndan gelecek bir d uyarcdan etkilenmez duruma girmiti (Lewis, 1996: 4142).

Osmanl devlet adamlarnn bilinaltnda bulunan stnlk duygusu o kadar fazladr ki kefere diye nitelendirdii Avrupa devletlerine verdii imtiyazlarn, kendi ekonomik karlarn etkilediini bile dikkate almamlardr. Baz aratrmaclar, Batdaki modern gelimelere kar srdrlen kaytszl ou zaman dinsel engellemelere dayandrmaktadrlar. Ancak gerek neden; yeniliklerin Osmanl geleneksel yapsn bozmasndan duyulan endienin getirdii bir savunma ihtiyacdr. Din gelenein en son sna, en son savunma kalesidir. Aslnda toplumun eski yaaynn kkeninden gelen birok alkanlklar, kolaylkla din gereiymi gibi bir nitelik kazanrlar diyen Berkes, Osmanl rejiminin en nemli yannn dinsellikten ok geleneksellik olduunu vurgulamaktadr (Berkes, 2004:20). Ancak bat karsnda eski gcn kaybeden Osmanl Devleti, 17.yzyln yarsndan sonra, nerede yanl yaptn sorgulamaya balamtr. Bununla birlikte, varlan ilk sonu; yanln Osmanlnn geleneksel yapsnn bozulmaya balamasndan kaynakland olmutur. Berkese gre geleneki bir dnde yenileme, adalama kavramlar olamaz. O dne gre, hibir deime iyiye gtrmez; ancak bozulmaya gtrrd. Islah ancak eski dzene dnmekle mmknd (Berkes, 2004:28-34). Lale Devrine girdiinde uzun ve ypratc savalardan dolay perian bir hale gelmi olan Osmanl Devletinde artk Batnn stnl birok alanda kabul edilmeye balanmt. Zaten Osmanl ordusunun ardarda yaad malubiyetler ve bozgunlar, Batnn askeri alandaki stnln daha nce gzler nne sermiti. Ulemadan Akhisarl Hasan el-Kfi, 1596da kaleme ald Usll-hikem fi nizamil-lem adl eserinde unlar yazmtr;
imdiki zamanda silahlar ihmal edildi. Bu yzden savatan ok kaanlar oluyor.1596 Eri seferinde bu grld. zellikle Rumeli ve Bosnada dman ile cenk eylemeye dayanamayp firar edenler oldu. imdi dman da yeni km silahlar kullanlmakta, asker bu yzden kayor. Bizim de bu silahlardan edinmemiz gerekir (Berkes,2004:76; zkul, 2005:104-105).

135

Akhisarlnn yazdklarn teyit eden ngiliz tarihisi Parrye gre; ilk kez Eri seferinde dmann elinde Osmanl askerlerinin imdiye kadar hi grmedii hafif piyade tfekleri bulunuyordu. Bu bilgiler bize ilk reform abalarnn neden askeri alanda balam olduunu aka gstermektedir. Zaten militer bir yapya sahip olan Osmanl Devleti iin yenilgileri sadece askeri nedenlere balamak ve bu alanda yeniliklere girimek olduka doal grnmektedir. Osmanlnn, Avrupa uygarl ile teknik ve askeri alandaki yenilikler arasnda ayrm yaptna iaret eden eli Busbecqde 1560da yle demektedir:
Dnyada hibir ulus, Hristiyanlar tarafndan icad edilen top, havan ve daha birok eyleri kullanmalaryla da kantland gibi, yabanclarn yararl icadlarn kullanmada Trklerden daha byk bir isteklilik gstermemitir. Bununla beraber, imdiki halde, matbaay kullanmaya veya saat kulesi dikmeye ynlendirilemezler. nk kutsal yazlarn, yani kendi kutsal kitaplarnn basld takdirde, artk yaz olmaktan kacan ve saat kuleleri dikilirse mezzinlerinin otoritesinin ve eski dini trenin bundan zarar greceini zannederler (Levis, 1994: 42, Berkes, 2004:77; zkul; 2005).

18. yzyln balarna kadar kabul edilemeyen Batl devletlerin stnl, Karlofa antlamasyla birlikte kabul edilmi ve bir Batllama politikasna ilk bilinli teebbs yani ilk bilinli adm Lale devrinde olumutur.lk Teebbsler Devresi olarak adlandrdmz Lale Devri (17181730) ile balayan 18.yzyldaki yenilik hareketleri, Gei Devresi olarak adlandrdmz I.Mahmut, III. Mustafa ve I.Abdlhamid (17301789) dnemlerindeki slahat almalar ile devam etmi ve Kkl Reformlar Devresi olarak nitelendirdiimiz III. Selim dnemi (17891807) ile sona ermitir. lk Teebbsler Devresi diye isimlendirdiimiz Lale Devri, (17181730) klasik tarih kitaplarnda daha ok zevk ve sefa ile geirilen bir dnem olarak nitelendirilmekte ve dnemin sosyal psikolojik alt yaps ile modernleme asndan tad nem genellikle ihmal edilmektedir. Oysa Mmtaz TURHANa gre;
Hem Lale Devrinde hem de mteakip devirlerde meydana gelecek deimelerin kaderini tayin eden ve onlara damgasn vuran psikolojik tesir ve amilleri btn plaklyla bu balang devresinde mahede etmek mmkn olmaktadr (Turhan, 1988:144).

136

Berkese gre;
Lale Devrinin yksek ynetici tabaka asndan nemli bir zellii de bu tabakann din ve gaza karm olan eski ethosundan, kendine zg zihniyetinden kopmu olmasdr. Cevdet Paann bn Haldundan alarak kulland bir terimle sylersek, Osmanl asabiyeti artk snmtr. Bu eski Osmanl ethosunun dnyasal yannn zellii olan askeri disiplin ve hukuksal sertlikle, onu tamamlayan dinsel yan gazilik ve sofuluk karm bir pritanizm, yerlerini Lady Montaguenn farkettii deizme, hatta ateizme, tasavvufa, hatta Bektailike, musikiye, edebiyata ve hedonizme brakmtr. (Berkes, 2004: 43)

bn Halduna gre asabiyet ile devletin kuruluu ve yaamas arasnda zorunlu bir mnasebet bulunmaktadr. Devletin snrlar da asabiyetle snrldr. Asabiyetin son bulduu yer, devletin tabii snrlarn oluturur. te Cevdet Paaya gre Lale Devrinde bu asabiyet artk snmtr (bn Haldun,1997b:529,760). Btn bu gelimelerin yan sra, Osmanl Devletinin hemen yan bandaki Rusyada ok nemli deiimler yaanmaktadr. Rus ar Deli Petro, btn Avrupay dolatktan sonra lkesinin geri kalmlnn farkna varm ve kkl reformlar yapmak iin eitli lkelerden ok sayda mhendis, uzman, retmen, doktor, asker ve teknisyen getirtmitir. Deli Petronun bu almalar ksa srede meyvelerini vermeye balam ve 18. yzyln balarna gelindiinde, Rusya gl bir Avrupa devleti haline gelmitir. stelik ak denizlere inme hevesiyle yanp tutuan bu devlet, artk Osmanllar iin daha ncelikli bir tehdit oluturmaktadr. Bu koullar altnda Lale Devrine giren Osmanl Devletinde doal olarak ilk modernleme tartmalarnn bu devirde ortaya ktn gryoruz. Dnemin sadrazam Damat brahim Paann Avrupa devletlerini tanmann Osmanl d politikas iin nemli olduuna inanmas da bu konuda daha serbest bir ortam olumasn salamtr. 1718 Pasarofa Antlamasnn hemen ertesinde yazld anlalan Takrir isimli belge, bu konudaki ilk tartmann yansmas olarak deerlendirilmektedir. Bu yaz, ad verilmeyen bir devlet adam ile Hristiyan bir subay arasnda getii varsaylan bir tartmann tutanan andrmaktadr. Tartmadaki Mslman, Osmanl rejiminin ve slam eriatnn stnl inanc zerinde dururken, karsndaki Hristiyan ise, bunun tersini ileri srmemekle beraber, Avrupa dnyasnda gelien yeniliklerin alnmas

137

gereklilii zerinde durmaktadr. Mslman bunu kabul etmezse de tersini de iddia etmez. Ancak sz edilen yeniliklerin tamam kltr ve ekonomi alanlarnda deil, yalnz askerlik alanndadr (Berkes, 2004:48). Berkese gre, ilk adalama dncesi dardan hibir etki olmakszn, sadece dnen kiilerin kafasndan km deildir. Onlara, Hristiyan ile simgelenen aslnda Avrupal anlamna gelen bir takm evreler, fikir vermektedir. Berkesin szn ettii Avrupallardan bir tanesi 1717 sonlarnda stanbula gelmi olan bir Huguenot grubunun banda bulunan Rochefort isimli Fransz subaydr. Rochefort, 1718 ylnda Osmanl Devletine sunduu projesinde; Bab- Ali hizmetinde yabanc mhendislerden oluan bir fen ktas kurulmasn ve cedit nizam alaylar kurmak zere subay eitimi ve yetitirilmesini stlenmeyi teklif etmitir. Ayrca projesinde Osmanl Devletinin ektii mali sorunlarn, lkedeki hammaddelerin Avrupa devletleri tarafndan smrlmesinden kaynaklandn, bunu engellemek iin lke iinde hammaddeleri ileyebilecek fabrikalar kurabileceklerini belirtmitir (Berkes, 2004; Lewis, 1996). Rochefortun bu projesi Damat brahim Paa tarafndan ilgiyle karlanm ve konu Divan da grlmtr. Osmanl devlet adamlar tarafndan kabul grmeyen projenin, kabul edilmeme nedeni ise cehalet ve taassup deil baka bir eydir. Projenin kabul edilmemesine Katolik taassubu ve Fransz ticaret karlarna Osmanl rvetiliinin araclk etmesi neden olmutur. Divanda grlen proje hakknda tercmanlardan gn gnne bilgi alan Fransz elisi Marguis de Bonnac, baz devlet adamlarna rvet vererek projenin kabul edilmesini engellemitir (Berkes, 2004:48). Lale Devrindeki modernleme hareketlerinin nemli isimlerinden birisi de brahim Mteferrika olmutur. Gerek askeri yenilikler konusundaki almalar gerekse ilk Trk matbaasnn kurulmasndaki gayretleriyle Osmanl modernlemesine byk katklarda bulunmutur. Osmanl askeri dzeninin ada Avrupa yntemlerine gre slah edilmesi gerektiini ortaya koyan ilk dnce adam da brahim Mteferrikadr. Aslen Macar olan Mteferrika, 53 yanda hecegan rtbesindeyken yazd Usull-hikem fi nizamil mem de, Osmanl devlet kuruluunun bozulmasnn ve Avrupa devletlerinin glenmelerinin nedenlerini aratrm, kalknmak iin Osmanl devletinin neler renmesi ve almas gerektiini aklamtr. Bu eserinde askeri reform nerilerinin yan sra demokrasi rejimini vmesi ve demokrasi ile ynetilen lkelerin yasalarnn

138

Tanrdan gelme eriat ilkelerine gre deil, akl yoluyla bulunmu ilkelere dayandn belirtmi olmas Osmanl fikir hayat iin bir ilk olmutur (Berkes, 2004:50-55). Avrupa devletleriyle siyasi ilikiler kurmak ve bu lkeleri daha yakndan tanmak isteyen Damat brahim Paa 1719 ylnda Viyanaya bir elilik heyeti gnderirken, 1720 ylnda da Fransa ile bir ittifak olana aramak zere Yirmi Sekiz Mehmet elebiyi Parise gndermitir. Sadrazam bu grevine ilave olarak Mehmet elebiden Fransz uygarln tanmas, incelemeler yaparak bunlardan Osmanlya uygun olanlar hakknda bilgiler getirmesini istemitir. Parise giderken olu Sait Mehmet Efendiyi de yannda gtren Mehmet elebi, Fransa da grdkleri karsnda byk bir aknlk geirmi, Fransadan dnnde yazd Sefaretname isimli eserinde Pariste grdklerini adeta yeni bir dnya kefetmi gibi takdir ve hayranlkla anlatmtr. Sefaretnamesinde bilim ve teknikten, rasathane, hastane ve nehirlerdeki teknolojilerden ksaca bahseden Mehmet elebi, saray gezileri, opera, tiyatro ve av partileri ile ilgili konular anlata anlata bitirememitir (Berkes, 2004:5-6; zkul, 2005;131). Bunun sonucu olarak stanbuldaki st tabakada bir bat taklitilii hevesi balamtr. Damat brahim Paa, Yirmi Sekiz Mehmet elebinin Paristen getirdii planlara gre stanbulun eitli yerlerine saraylar yaptrmaya balam, Paristeki Fontainebleau saraynn resimleri model olarak kullanlarak Kathanedeki Sadabad Saray ina edilmitir. Ayrca skdardaki erefabat, Beylerbeyi bahesindeki Ba- Ferah, Fndklda bugn Mimar Sinan niversitesinin bulunduu yerde Emnabad, Alibeykyndeki Hsrevabad dnemin en nemli eserleridir. Dneme ismini veren Lale iei adeta bir tutku ve saygnlk sembol haline gelmi, yaz aylarnda lale bahelerinde elenceler dzenlenir, k aylarnda helva sohbetleri yaplr olmutu (Haksun, 2004:175; zkul, 2005:132). Lale Devri olarak isimlendirilen bu dnemde, bilim ve kltr alanlarnda, modernleme asndan nem tayan iki yenilik yaplmtr: Bunlardan birincisi ve en nemlisi ilk Trk matbaasnn kurulmu olmas, dieri de tercme faaliyetleridir. Yirmi Sekiz Mehmet elebinin olu Said Efendi ve brahim Mteferrika tarafndan, Sultan Selim semti civarndaki brahim Mteferrikann evinde kurulan matbaa, 1729 ylndan 1823e kadar faaliyetlerini srdrm olup, Osmanl Devletinde mslmanlar tarafndan kurulan ve iletilen ilk matbaa olarak kabul edilmektedir (zkul, 2005:133).

139

Matbaann kurulmasyla birlikte balayan bilimsel ve kltrel hareketlenmeler Sadrazam brahim Paann Antepli Bedrettin Mahmut tarafndan yazlan 24 ciltlik tarih kitabn ve Mevlevi Ahmet dede tarafndan yazlan genel tarihi, Osmanlcaya evirttirmesiyle devam etmitir. brahim Paa ayrca, Yunan filozofu Aristonun eserlerinden bazlarn da aklamalaryla birlikte Osmanlcaya evirttirmi, iki yeni ktphane yaptrm ve Yalovada bir Kthane atrmtr (Haksun, 2004:173). Lale Devrinde Osmanl ordusunda yaplan yeniliklere baktmzda dikkatimizi eken iki gelime bulunmaktadr. Askeri reform fikirlerinin Takrir ve Rochefort projesiyle gndemi oluturmasna ramen, uygulamada ortaya bir ey koyulduu sylenemez. Ancak 1720 ylnda asl ad David olan bir Franszn stanbulda bir itfaiye takm (Tulumbaclar) kurduu grlmektedir. Ayrca yine bu dnemde Haydarpaada Avrupa usullerine gre bir birlik kurularak eitimlere balanlmtr. Tam olarak kim tarafndan ne zaman kurulduu belli olmayan bu birliin, toplam 300 kiiyi bulan askerlerinin tamam padiaha en yakn ocak olan Bostanc ocandan alnmtr. Bu sekin birlik, 1730 Patrona Halil isyanna kadar eitimlerine devam etmi, mteakiben kaldrlmtr (Lewis, 1996:47; Berkes, 2004:63). Lale Devrinin kanl bir isyanla son bulmasndan sonra, askeri alandaki yenileme fikirlerinde herhangi bir deiiklik olmamtr. Hatta belki de Nizam- Cedit slahatlarna kadar geen sre ierisindeki yenileme hareketlerinin yegne alannn askerlik olduunu bile syleyebiliriz. Gei dnemi olarak adlandrdmz bu srece damgasn vuran iki kiinin de yabanc askerler olduunu grmekteyiz. Bunlardan birincisi olan Humbarac Ahmet Paa (Comte de Bonneval) 1730 ylnda Osmanl hizmetine girmi ve Mslmanl kabul etmitir. yi bir asker olan Ahmet paa, Osmanl ordusunun Humbarac ve topu ocaklarn an gereklerine gre yeniden dzenlemitir. Blk, Tabur, Alay sistemini kuran Humbarac Ahmet Paa, 1783 ylnda skdar semtinde bir de Hendesehane Mektebi atrmtr. Osmanl Devleti tarihinde batl anlamda msbet ilimlerin okutulduu ilk eitim kurumu olan Hendesehane, sonraki yllarda ortaya kan askeri reformlarn yaplmasna da zemin tekil etmitir. Dnemin Hendesehane hocalarndan Mehmet Sait Efendinin icat ettii iki yayl kadran ve geometrik izah topuluk alanndaki nemli gelimelerden birisidir. Btn bunlara ramen Hendesehanenin mr pek uzun olmam, Humbarac Ahmet Paann

140

lmnden bir sre sonra yenierilerin ve baz gerici evrelerin tepkisi nedeniyle, kapatlmak zorunda kalnmtr (Lewis, 1996:49; Uluay ve Kartekin; 1958:18). Osmanl ordusunda grev alan ilk Avrupal subay olan Humbarac Ahmet Paann 17 yl yaayarak ld Osmanl Devletinde yapt slahat almalar pek kalc olmamtr. Zaten kendisi de Osmanl devlet adamlarna sunduu raporlarda; ekonomik anlamda adalamann gerekleri yerine getirilmeden, askeri teknolojinin gelitirilemeyeceini belirtmitir (Berkes, 2004:65). Btn bunlarn yannda, Humbarac Ahmet Paa, asln hibir zaman kaybetmemi bir Franszd. Vezir olduktan sonra stanbulda ki ok sayda ecnebiyi devlet grevlerine getiren Ahmet Paa, grev yapt sre boyunca Fransann Osmanl Devleti zerindeki menfaatlerini gzetmi ve bu konuda Fransz elisiyle ibirlii yapmtr. Padiahn adeta Hariciye Nazr olan Ahmet Paa, slamiyeti zorunluluktan kabul etmi ve bulduu her frsatta Mslmanlar aalamtr (zkul, 2005:149-151). 18. yzyldaki askeri reformlara damgasn vuran dier yabanc subay ise Fransz topu subay Baron de Tottdur. Batdaki askeri sistem ve teknolojilerinin Osmanl Devletine girii ve yetimesi asndan, ok nemli bir devir olan padiah III. Mustafa dneminde (17571774) Osmanl hizmetine giren Baron de Tott, 1785 ylna kadar bu grevini srdrmtr. Aslnda Fransann Osmanl Devleti ve Ortadou zerindeki karlarn korumak zere stanbula gnderilen Baron de Tott, bu grevi baaryla yerine getirmitir. Zaten Osmanl Devletinin yenilik ihtiyalar ile Fransann Rusya karsnda Osmanl ordusunu glendirmek iin reformcu subaylar gnderme teklifi, Osmanl hkmetinin Fransz askeri uzmanlarn tercih etmesine neden olmutur (Berkes, 2004:82-88; Lewis, 1996:50). Fransz topu subay Baron de Tottun Osmanl hizmetinde bulunduu sre boyunca askeri alanda byk yenilikler yaplmtr. Tophaneyi yeniletiren Baron, yeni toplar dktrm ve Haskyde yeni bir top dkmhanesi atrmtr. Gnmzde Sahra Topusu adyla bilinen Srat Topular snfn kuran Baron, eski Hendesehanenin rencilerini toplayarak 1773 ylnda Mhendishane-i Bahri-i Hmayunu kurmutur. Bir sre sonra Fransadan gelen askeri uzmanlarla birlikte Trk hocalar da Mhendishanede ders vermeye balamtr. Bylece ilk yksek eitim kurumunun temelleri salamlatrlmtr.

141

Bunlar Osmanl ordusunda o gne kadar yaplan en kkl yeniliklerdi ancak Baron ve dier Fransz uzmanlar sadece bunlarla megul olmamtr. Berkese gre Karadenizden Akdenize, Msrdan Moraya kadar btn blgeler Fransz subay ve uzmanlar tarafndan incelenerek Fransa hkmetine raporlar hazrlanmtr. Fransz uzmanlar bir taraftan szde Osmanl Devletine hizmet ederken, dier taraftan Msrn Fransa tarafndan igali iin hazrlk yapyorlard (Berkes, 2004:82; TSK Tarihi 3/5, 1978). Baron de Tottda Fransaya dndkten sonra yazd Hatralar isimli kitabnda o dnemin Trklerini cahil, sersem, ahlaksz, erefsiz ve haysiyet duygularndan yoksun olarak gstermi, hatta bu kavramlarn Trkede karlnn bile olmadn iddia etmitir. Bu kitap Avrupada eitli dillere evrilmi ve zaten var olan Trklerle ilgili olumsuz grlerin daha da artmasna neden olmutur (Berkes, 2004:84-85). Yine bu dnemdeki askeri yenilik giriimlerinden birisi de, padiah I.Abdlhamit dneminde (17741789) Sadrazam Halil Hamit Paa tarafndan giriilen reform hareketleridir. Humbarac Oca ve Yenieri Ocann bozulan nizamn dzeltmeye alan Halil Hamit Paa, ayrca Srat Topular Ocan yeniden kurmu ve tekilatn geniletmitir. Ayrca Sultan I.Abdlhamitin onay ile ordu ve donanmann slah iin Fransadan uzmanlar getirtmitir. 1784 ylnda Osmanl hizmetine giren Fransz uzmanlar, stihkmclk, Topuluk, gemicilik, dkmhane ve tophane alanlarnda nemli almalarda bulunmular, Halil Hamit Paann azledilmesine ramen almalarna 1788 ylna kadar devam etmilerdir. 1787 ylnda kan Osmanl-Rus savayla birlikte Rusyann talebi zerine Fransa hkmeti tarafndan geri arlmlardr (Uluay ve Kartekin, 1958:25-26). 18. yzyl slahat hareketleri ierisinde phesiz ki en nemli olan III. Selim dnemi slahat hareketleridir. Nizam- Cedit diye adlandrlan bu reformlar, ncelikle askeri alanda balam olmakla birlikte, zamanla devlet ynetiminin dier alanlarna da yaylmtr. Baz aratrmaclar, Osmanl batllama hareketlerinin balangc olarak bu dnemi almaktadr. Ancak biz son dnemdeki aratrmalarn ounda olduu gibi balangc Lale Devri olarak alp, bir gei srecinden sonra nemli reformlarn yapld bu dnemi kkl reformlar dnemi olarak nitelendirdik.

142

Kkl reformlar dnemi olarak nitelendirdiimiz bu dnemin, en nemli zellii ise yaplacak yenilik hareketlerinin nceden planlanm, hedefi belli, devlet adamlar tarafndan tartlm, sistemli ve daha bilinli olarak ortaya km olmasdr. Dnemin padiah III. Selim, daha ehzadelii dneminde babas III. Mustafann askeri reform giriimlerini yakndan grme frsat bulmutu. Amcas I.Abdlhamitin lmnden iki yl kadar nce de Fransz Kral Lui ile mektuplamaya balayan III. Selim, tahta kmadan nce neler yapacan kafasnda tasarlam bulunuyordu. Tahta ktktan sonra devlet adamlarndan oluan bir Meveret (Danma) Meclisi kuran III. Selim, Osmanl tarihinde ilk defa olarak Viyana, Berlin, Paris ve Londraya daimi eliler atad. Ayrca gvendii devlet adamlarndan yakn arkada Ebubekir Ratib Efendiyi Avusturyaya, Ali Azmi Efendiyi de Berline incelemelerde bulunmak zere gnderdi (zkul, 2005:195-196; Berkes, 2004:99). Sultan III. Selim, Ebubekir Ratib Efendinin ve Ali Azmi Efendinin raporlar dorultusunda yapaca reformlarn ana hatlarn kafasnda oluturmutu. Ayrca devlet adamlar ve ulemadan yaklak iki yze yakn kiinin yaplmas gereken reformlar hakkndaki grlerini kendisine sunmalarn ve bundan tr kimsenin cezalandrlmayacan bildirmitir. Bylece, daha reformlarn balang aamasnda bile geni bir fikir birlii oluturmay amalamtr. Ancak kendisine sunulan toplam 22 adet layihann ierisinde, fikir birlii sz konusu deildir. kisi yabanclar tarafndan sunulan bu layihalarn tek ortak noktas ordunun slahnn gerekli olduu konusundaki fikir birliidir. Fakat her biri bunun iin farkl yollar nermitir (ataltepe, 1989;Berkes,2004:92). Kendisine sunulan layihalar incelemek ve yaplacak reformlar belirlemek zere on kiilik bir heyet oluturan III. Selim, genlerden oluan bu heyetin bana da devrin deerli bilim adam Esseyyit brahim smet Efendiyi atamtr. Bizzat padiah ve komisyon bakan, slahat yolunda gerekirse canlarn feda edinceye kadar alacaklar hususunda yemin etmilerdir. Bylece almalara balayan komisyon, 72 maddeden oluan; ynetim, askeri, sivil siyasal, sosyal, kltrel ve ticari alanlardaki yenilikleri de ieren ayrntl bir program hazrlamtr (Ycel ve Sevim, 1995:162). te bu kurulun hazrlad programa gre Sultan III. Selim dneminde yaplan reformlara Nizam- Cedit ad verilmitir. Nizam- Cedit terimi, dar anlamda Avrupa

143

yntemlerine gre kurularak eitilen askeri birlii ifade ederken, geni anlamda ise, Avrupann bilim, teknik ve uygarlk alanlarndaki gelimelerinden faydalanarak, Osmanl Devletinin ynetim, politika, askeri, ekonomi ve bilim alanlarnda yaplmas ngrlen yenilik hareketlerinin btnn ifade etmektedir (ataltepe, 1989:61). Bu dnemde artk Osmanl modernlemesinin, geleneksel yntemlere dnmek ya da batya ynelmek konusundaki tereddtleri sona ermi ve bat modeli seilmitir. Bu modelin merkezinde ise Fransa vardr. Batllamak nasl Osmanlnn kendi seimi ise Fransann etkilerine ak olmak da kendi seimidir. 1793te Fransadan istenilen uzman subaylar heyeti 1796 ylnda stanbula gelerek almalara balamtr. Ayrca sve, Prusya ve ngiltereden de askeri uzmanlar getirilmi, ancak ounlukla Fransz uzmanlardan yararlanlmtr. Bir taraftan mevcut ocaklar slah ettiren III. Selim, dier taraftan da Avrupa usulne gre eitim gren Nizam- Cedit ocan kurdurmutur. Yabanc uzmanlardan yararlanarak Baruthaneleri slah ettirmi, ilemez duruma gelen Tersaneleri faaliyete geirerek yeni bir donanma ina ettirmitir. Ayrca dnemin en nemli reformlarndan biri olan Mhendishane-i Berri Hmayunu kurarak 1795 ylnda eitime balatmtr. Ekonomik sorunlarn zm iin, ithalata bir snr getirmi, kt ve kuma imalathaneleri kurdurmutur. Bunlarn yan sra skdarda ikinci bir matbaa tesis ettirerek, yeni kitaplar bastrmtr (Haksun, 2004:190; Turhan; 1988:149-155). III. Selim dnemi reformlarnn temel noktas Avrupa usulne gre tekil edilen Nizam Cedit Ocann kurulmas olmutur. Avrupada meydana gelen teknolojik gelimelere kaytsz kalan Osmanl Devletinin mali yaps bozulmu, ordusu ise perian bir hale gelmiti. Yenierilik, askerlik deil ulfe sahiplii olmutu. Ulfe tezkerelerinin ou kk esnafn elinde olmakla birlikte, bunlar devlet bonosu gibi alnr satlr duruma gelmiti. Ocaa hkim olan Bektailik, savalk dini deil, siyasal dzene kar bir ideoloji haline gelmiti. 17.yzyldan itibaren kahvenin de serbest braklmasyla stanbulda yaygnlaan kahvehaneler adeta yenierilerin bir araya gelip halkla kaynat ve siyasi meseleleri konutuu meknlar haline gelmitir. Bu artlar altnda askeri alanda yenilik yapmak hem siyasi hem de ekonomik alanlarda kmazlar beraberinde getirmektedir (Berkes, 2004:117; Yldz, 1999).

144

Daha nce giriilen reform denemelerinde ortaya kan yenieri isyanlar, eitli toplumsal gruplar ve stanbul halknn bir blm tarafndan da desteklenmiti. Devletin bunlardan korkmas silahl g olmalarndan deil, bunalm zamanlarnda halk ayaklanmalarn geniletecek bir vasta hizmeti gren siyasal bir g durumuna gelmi olmalarndand. te bu nedenle, yaplacak yeniliklerin nnde engel olarak bulunan yenieri ocann kaldrlmas ncelikli mesele haline gelmiti. Ancak bu i, pek de kolay grnmyordu. Bunu bilen Sultan III. Selim, bu oca kaldrmak yerine ncelikle Avrupa usulne gre tekil edilen yeni bir ocak kurmaya karar vermiti (Berkes, 2004:118). Nizam- Cedit Ocann kurulmasnn, Osmanl Devleti iin son derece gerekli bir reform olduunu syleyebiliriz. Zaten Nizam- Cedit askerlerinin Akka savanda kazanm olduu baarlar da bunu kantlamt. Ancak yenierilerin g ve saygnlk kaybetmeleriyle birlikte artan Ocan kapatlaca sylentileri yeni bir isyann zeminini hazrlamt. Sultan III. Selimin reformlarn uygulanmasnda kulland yntem de yenilik kart gruplarn taraftar bulmasn kolaylatryordu. Cevdet Paa bu konuda u yorumu yapmaktadr: Sultan Selim yapmay dnd yeniliklerin karar aamasnda dnerek ve meveret ederek karar vermitir. Ancak uygulamada acele edilmitir. Cevdet Paa, dnemin artlarnn yeteri kadar incelenip, deiimi nasl bir sraya tabi tutarak uygulamak gerektii konusunda yanl yapld gibi: layiha verenlerin de ounun bu tr kayglardan uzak kiiler olduunu ve ortaya bir karmaann ktn da savunur (zkul, 2005; 329). Aslnda padiah III. Selim, Nizam- Cediti kurmadan nce bu konuda uyarlmt. Sultan Selime layiha sunan Tatarckl Abdullah Efendi, layihasnda I.Abdlhamit devrinde balatlan yeniliklerin, alnan kararlar doru olmasna ramen, gerekli artlar yerine getirilmedii iin baarsz olduunu, bu nedenle ncelikle yenierilerin nizamnn salanmas gerektiini ve yenierilere ramen giriilecek bir yenilikten sonu alnamayacan yazmtr. Ayrca III. Selime layiha sunan Brentano isimli yabanc uzman da layihasnda bu konuda uyarlarda bulunmutur. Brentano, yeniliklerin yava yava ve yenieri zabitlerinin ikna edilerek yaplmas gerektiini, ierden ve dardan gelebilecek fitne ve kkrtmalara kar srekli uyank olmann art olduunu bildirmitir. Brentano ayrca, yeni askerlerin kyafetlerinin yabanc askerlerinkine

145

benzememesi gerektii konusuna da dikkat ekmitir. Ancak III. Selim bu uyarlar dinlememi ve Nizam- Cedit ocann askerlerine Fransz ordusunda kullanlan mavi bere ve krmz ceketten olaan bir niforma giydirmitir (zkul, 2005:230-235; Berkes, 2004). Reformlarn uygulanmasnda da Tatarckl Abdullah Efendi ve Brentanonun uyarlarn dikkate almayan III. Selim, deiimin zorunlu olduuna toplumsal gruplar ikna ederek, yava yava sindirilen bir deiim modelini kabul etmemitir. Bunun yerine, Dohssonun nerdii, keskin ve aceleci bir deiim modelini benimsemitir. Hatta Dohssonun layihasnda batnn sadece askeri ve teknik bakmdan deil, bunun yannda siyasi ve hukuki bakmdan da rnek alnmas gerektii tavsiye ediliyordu. Ancak Osmanl devlet katnda byk itibara sahip olan Dohssonun bir sre sonra Osmanl Devleti aleyhine Fransaya casusluk yapt ortaya kmtr (zkul, 2005:235-240). Osmanl modernlemesinin en nemli aamalarndan birisi olan Nizam- Ceditin gereklilii ve yararll konusunda, akl banda olan herkesin hem fikir olmasna ramen, neden baarsz olduunu sorusuna cevap bulmak iin btn faktrlerin gz nnde tutulmas gereklidir. Sultan III. Selimin reformlarn uygulanmasnda, yenieri askeri yapsn ve toplumsal gereklikleri dikkate almadan, aceleci bir yntemi benimsemesi, ok nemli bir nedendir. Ancak reformun baarszlkla sonulanmasn, hatta Kabak syan gibi bir felakete yol amasn, sadece bu nedenle aklamak mmkn deildir. Bu konuda, en az benimsenen yntem kadar, yabanc lkelerin de etkisi bulunmaktadr. Fransann Msra saldrmas, reformlarn Fransaya dayandrm olan padiah ok zor durumda brakmtr. Fransa bununla kalmayp Rusya ile birlikte, Nizam- Cedite kar stanbuldaki yenierileri kkrtarak isyana zemin hazrlamtr. Fransa ve Rusyann stanbulda bulunan saray tercmanlar ve elilik grevlileri vastasyla devletin btn srlarn rendii, yenierilerin iinde bulunan casuslar araclyla da fitne ve dedikodu kararak isyann kmasnda byk rol oynad grlmektedir (zkul, 2005:323; Berkes, 2004:120-122). Btn bu gelimeler olurken Nizam- Cedit reformlarnn fikir aamasndan itibaren padiahn yannda bulunan Ebubekir Ratib Efendi ldrlm, dier yeniliki devlet adamlarndan Tatarckl Abdullah Efendi ve brahim smet Bey gibi dirayetli ve akll kiiler vefat etmitir. Sultan III. Selim tarafndan greve getirilen devlet adamlar hem

146

halk ve askerler tarafndan sevilmiyorlard hem de yenilik dmanydlar. zellikle Edirne Vakasndan sonra eyhlislamla getirilen Ataullah Efendi ve Kaymakamla getirilen Kse Musa Paa, Kabak isyannn kmas iin yenierileri kkrtm ve isyann bastrlmamas iinde padiaha son ana kadar haber vermemilerdir. Hatta Osmanlnn devlet yapsnda ok nemli bir rol bulunan ulemann da Kabak Ayaklanmasnda isyanclardan yana tavr ald grlmektedir (zkul, 2005:328). Nizam- Cedit ocann kapatlmas ve Sultan III. Selimin tahttan indirilmesine neden olan Kabak isyann grnrde yenieriler karmt. Ancak isyann kmas iin adeta herkesin seferber olduu anlalmaktadr. Padiah yapayalnz kalmtr. En yaknndaki Sadaret Kaymakam ve eyhlislam bile isyanclarla birlik olmutur. Bir taraftan Fransa ve Rusya hesabna alan casuslar, dier taraftan baz devlet adamlar ve ulema, elbirliiyle isyan hazrlayarak bu reform devrinin sona ermesine neden olmulardr. Yabanc devletlerin, Osmanl ordusunun modernleerek glenmesini istememeleri doal grnmektedir. Bunun yan sra yenierilerin de gerek saygnlk kaybetmeleri, gerekse ocaklarnn kapanma ihtimali nedeniyle yeniliklere kar kmalar doal karlanmaldr. Ancak bat bilim ve tekniinin alnmasnda ve mhendishanelerde okutulmasnda, bandan beri olumlu rol oynayan ulema snfnn, Nizam- Cedite kar oluan ayaklanmay desteklemesi dikkati ekmektedir. Genel olarak ulemann Kabak isyann desteklemesi dini gerekelere dayandrlmaktadr. Ancak bunu sadece dini gerekelerle aklamak yeterli grnmemektedir. zkula gre bu kar kma olgusunun arkasnda birok siyasal, sosyal, ekonomik ve kiisel faktrler rol oynamaktadr. Bunlarn arasndan yenieriliin devamnda karlar olanlar, her yenilik ve dzenlemeyle birlikte karlarnn zarara uradn grmekte, din ve eriat bahane ederek reform abalarn baltalamaktaydlar. Ayrca ulemann byk ksm, III. Selimin evresini saran Nizam- Cedit Ricali olarak bilinen brokrat snfnn eriat ve dinden uzaklatn dnmekteydiler. te bu artlar altnda, balangta Nizam- Ceditin tekilinde olumlu bir tavr sergileyen ulema, yava yava aleyhine geerek isyanclarn yannda yer almtr (zkul, 2005:351). Genel olarak 18. yzyl yenilik hareketlerini incelediimizde Osmanl Devletinin batl kurumlara, yaam tarzna ve yeniliklere doru bir ynelii olduunu grmekteyiz. Bu yneliin ilk aamasnn askeri alanlarda gereklemesi ise askeri yenilgiler sonucunda

147

ortaya kmtr. Yani ilk yenilik teebbsleri batnn bilim ve teknolojik stnlnn farkna varlarak giriilmi bir modernleme hareketi deil, daha ok askeri yenilgiler karsnda ortaya kan bir are aray nitelii tamaktadr. Ancak balangta daha ok askeri alanda yaplan yenilik hareketleri, zamanla sosyal, kltrel ve ekonomik alanlarda bir batllama abasna dnmtr. Balangta kendisini iki ktann, iki denizin, iki dinin ve iki lemin efendisi sayacak kadar ar bir byklk duygusu gelitiren Osmanl devlet adamlarnn, kefere diye nitelendirdii Hristiyan Avrupallara artk hayranlk duymaya balad grlmektedir. Turhana gre bu sre yle gelimitir: Osmanl Cemiyeti gerek Lale Devrinde, gerekse onu takip eden devirlerde Garp lemi karsnda aciz ve aresizdir. Ne kendi zaaflarnn sebeplerini ve bunlar gidermenin arelerini, ne de gittike artan bir teslimiyetle kendisine yaklamak istedii Garbn stnlk sebeplerini anlayamamtr. te bu iki katl acz ve aresizlik iinde asrlarca bocalayp durmutur. lkin Garbn varln teslimle balayp onun stnln kabule meyleden Osmanl atitd, zamanla hayranla inklp edecek ve bunun sonu da aalk duygusu olacaktr(Turhan, 1988:146). Askeri alanda balayan yenilik almalarnn sosyal ve kltrel alanlara kaymas, beraberinde baz sorunlar getirmitir. Lale Devri ile birlikte balayan Bat hayranl ve taklitilii, byk israfa yol am, byk paralar harcanarak yaptrlan saraylarda, lale elencelerine dalan devlet adamlar, halk ile yabanclamtr. Devletin bozulan ekonomik dzeni nedeniyle artan isizlik ve her geen gn yaylan dedikodular, Patrona isyannn kmasna sebep olmutur. deolojik bir yn bulunmayan Patrona Halil isyannn geni bir halk kitlesi tarafndan desteklenmesinin ise eitli nedenleri bulunmaktadr: Getirilen yenilikler halkn bir ksmnn karlaryla ters dmtr. Mesela matbaann getirilmesi, olduka yaygn bir meslek olan hattatlarn bir ksmnn isiz kalmasna neden olmutur. Bu devirde yaplan yaplar, stanbul kentini mimari adan bayndr hale getiren eserler olmayp, asalak bir snfn smrsne dekor salamak amacyla yaplmtr. Halk gereksinimlerini karlamak iin yaplmayan bu yaplar, halk daha da yoksullatrm, dzenlenen elenceler nedeniyle nefretin daha da artmasna sebep olmutur. Nitekim isyann sonucunda bu yaplarn tamam yklm, ancak dnemin nemli yeniliklerinden matbaaya, tulumbaclk rgtne, kt ve kuma fabrikalarna dokunulmamtr (Haksun, 2004:177).

148

Dnemin tarihilerinden Naima da devletin bozulan ekonomik dzenini u dnceleriyle eletirmitir:

Padiahlar iin ithal mal kullanmak doru deildir. Aksi takdirde halk da onlara zenir ve dardan alnan lzumsuz lks mallar karlnda lkenin dvizi veya ona ihtiya mallar yabanc lkelere aktarlm olur. Bundan kanmak gerekir. lkenin iktisadiyatn koruyup gelitirmek iin yerli mallarn kullanmak lazmdr (Aslantrk,1997:89).

18. yzylda ortaya kan dier reform teebbslerinde de Lale devrine benzeyen sreler yaandn syleyebiliriz. Yenilik hareketlerinin tamamnda dnemin padiah veya sadrazamnn fikirleri, yetitirilme tarzlar ve dnya grleri belirleyici rol oynamaya devam etmitir. Hemen hemen her yenilik hareketinin karsna tutucu bir kesim ile Yenieri Oca kmtr. Yeniliklerin uygulanmasnda seilen yntemlerin yanll ve referans olarak alnan Fransann dmanca tavrlar nedeniyle bu teebbslerin baarya ulama ans azalmtr. Ayrca bu yzylda incelediimiz yenilik hareketlerinin tamamnn hemen sonrasnda gerici veya tutucu diye nitelendirilen bir hareketle karlalmaktadr. Ancak bu gerici hareketlere ramen yenilik fikirlerinin yok olmadn ve bir sre sonra tekrar ortaya ktn syleyebiliriz. Bunlarn yan sra yenilik hareketlerinin tamamnda, Fransz etkisinin bulunduunu grmekteyiz. Fransann gerek dolayl yollardan gerekse Osmanl hizmetine giren Comte de Bonneval (Humbarac Ahmet Paa), Baron de Tott ve Dohsson bata olmak zere yabanc uzmanlar araclyla reform teebbslerine direk etkide bulunduu grlmektedir. Yllar sonra Cevdet Paa, yenileme hareketlerinin balang aamasndaki yanllklar u ekilde aklamtr : Yeni bir uygarlk yoluna gidilmek... fikirleri domutu. Lakin yapnn temeline baklmayarak, tavann sslemesine zenildi. Avrupada balayan fenlerin ve sanatlarn yaylmasna almak gerekirken, uygarlk nehirlerinin getirdii erpe, israfa ve sefahate aldanld... halk yksek tabakann bu gidiinden nefret ederek her trl yenilikten rkmeye, yeni yntemlerle yaplan her eyi kt grmeye balad (Berkes,2004:133). 18. yzyl yenilik hareketlerinin en nemli zelliklerinden birisi de her reform dneminin ilk teebbslerinin askeri alanda yaplm olmasdr. Osmanl ordusunun

149

cephelerde urad yenilgilere bir are aray eklinde ortaya kan bu teebbslerin de ounlukla yabanc uzmanlar getirtilerek yapld grlmektedir. Bu dnemde alan eitim kurumlarnn tamam ordudaki eitimli subay ihtiyacn karlamak zere tekil edilmitir. 18. yzylda Osmanl Devletinin en byk dman olan Rusyada Deli Petro tarafndan gerekletirilen askeri reformlar sonucunda Rus ordusunun glenmesi, Osmanl Devlet adamlarnn dikkatini ekmi ve Lale devrinden II. Mahmut dnemine kadar geen srede ortaya kan yenilik hareketlerini etkileyen bir faktr olmutur. Hatta Deli Petro tarafndan yabanc uzmanlar getirtilerek yaplan Rus askeri reformunun hem Lale devrinde brahim Mteferrikann eserinde hem de III. Selim dneminde Koca Sekbanba Risalesinde dikkat ekilen bir konu olduunu grmekteyiz. Nitekim Osmanl padiahlar da ayn yolu izleyerek orduda reform yapmak iin yabanc uzmanlar getirtmi, fakat bata Osmanl geleneksel yaps olmak zere eitli ekonomik ve sosyal sebeplerden dolay baarya ulaamamlardr. Ancak matbaann kurulmas, mhendishanelerin almas, tersane ve baruthanelerin slah, topu ve humbarac ocaklarnn slah ve srat topu ocann kurulmas gibi baz alanlarda yetersiz de olsa bir miktar gelime saladn syleyebiliriz. Genel olarak 18.yzyl yenilik hareketleri, batnn teknik aralarndan bazlarnn alnmas eklinde cereyan etmitir. yle ki askeri yenilik olarak yaplanlar bile teknie yneliktir. Yani ordunun ocak sistemi korunarak sadece top, tfek ve gemi gibi kullanlan aralar modernletirilmitir. Bunun yannda matbaann alnmasna karn, yeterli derecede bilimsel yayn baslmamtr. Bu da bize, yeniliklerin duygu ve dncenin dnda, sadece snrl bir erevede gelitiini ve yzeysel kaldn gstermektedir.

150

4. BLM: 19.YZYIL ISLAHAT HAREKETLER

19. yzylda gerekletirilen yenilik hareketleri, nceki denemelere gre ok daha kkl giriimler olarak ortaya kmtr. Yaklak yz yldr Avrupa lkelerinin bilim ve teknolojisinin stnlnn farkna vararak, faslalarla da olsa bunlar transfer etmeye alan Osmanl Devlet adamlar, artk sadece teknik alanlarda deil, devletin btn alanlarnda yenileme ihtiyac ierisinde olduunu grmlerdir. Bu nedenle, 19. yzylda devlet kurumlarnn ounluunda, genilik ve derinliine batllamann kaplar almtr. Aslnda bu dnemde ortaya kan yenilik almalar, 18. yzyln kkl reformlar dnemi olarak nitelendirdiimiz III. Selim dnemi yenilik hareketlerinin bir devam olarak grlmektedir. 1807 isyan sonrasnda reformcu padiah tahttan indirilmi, Nizam- Cedit oca kapatlm, yenilik taraftarlar ldrlm veya srlm olmasna ramen yenilik fikri lmemitir. II. Mahmut devri ile incelemeye balayacamz 19. yzyl reformlar, kendisinden nceki dnemin devam olmakla birlikte, gerek reformlarn nitelikleri ve dereceleri, gerekse uygulama alanlar asndan farkl bir karakter tamaktadr. Bat etkisinin sosyal ve kltrel anlamda daha fazla hissedildii bu dnemde, yeniliklerin itici gcn Avrupa okullarnda eitim gren Osmanl brokrasisi oluturmutur. Kltrel anlamda Fransz etkisi srmekle beraber, ordunun modernize edilmesinde ve ekonomik ilikilerde Almanyann n plana kt grlmektedir. II. Mahmut dnemi ile birlikte Osmanl hizmetinde almaya balayan Alman subaylarnn, Osmanl ordusunun yeniden yaplandrlmasnda ve ounlukla Alman silahlar ile donatlmasnda grev aldklar grlmektedir. Bu birliktelik I.Dnya savann sonuna kadar srm ve yaklak bir asr boyunca yaplan askeri slahatlara Alman subaylar damgasn vurmutur. Daha ok askeri yenilikler asndan inceleyeceimiz bu dnemde sosyal, kltrel ve ekonomik yeniliklerini de gz nne alarak bir alma yapmaya gayret ettik. Bu nedenle 19. yzyldaki askeri yenilik hareketlerini u dnemlere ayrarak incelemeye alacaz: II. Mahmut Dnemi Islahatlar Abdlmecit Dnemi Islahatlar Abdlaziz Dnemi Islahatlar

151

II. Abdlhamit Dnemi Islahatlar 4.1. II. Mahmut Dnemi Islahatlar

4.1.1. II. Mahmutun Padiahla Getirilmesi: Kabak Mustafa isyannn (1807) sonunda padiah III. Selim tahttan indirilerek yerine IV. Mustafa tahta karlmt. Sultan IV. Mustafann tahta kmasn salayan Kabak Mustafa, dl olarak Boaz Nazrlna getirilmi, dier yandalar eyhlislam Ataullah Efendi ve Kse Musa Paa da stanbuldaki etkinliklerini arttrmt. Artk stanbulda hkmet namna bir ey kalmam, hepsi Kabaknn ve yenierilerin oyunca olmutu. Hatta padiah bile eyhlislam Ataullah Efendi tarafndan ynlendiriliyordu. Bunun en nemli delillerinden bir tanesi de, eyhlislam, sadrazam vekili ve ulema tarafndan alt imzalanarak padiaha tasdik ettirilen eri Szlemedir. Bu szlemeyle Osmanl tarihinde ilk defa padiah ile kullar arasnda eri bir szlemeye dayanan bir denge kurulmaya allmtr. Nizam- Cedit reformunu kaldrarak, eriata dayanmaya alan padiah, gerekte bu anlamayla kendi kullarnn artlarn kabul ederek bir szleme imzalamtr. Bu koullar altnda stanbulda kalamayan Nizam- Cedit taraftarlar da ehirden kaarak, Rusuk ayan Alemdar Mustafa Paaya snmlard (Berkes, 2004:133-145; Karal,1983:87). Alemdar Mustafa Paa aslen Rusukta domu bir yenieriydi. 17681774 OsmanlRus harbinde, blnn bayran tad iin Bayraktar Mustafa diye n kazanmt. nce Rusuk ayan seilmi 1806da Ruslara kar kazand baarlar zerine de kendisine vezirlik verilmiti. Dmanlarla devaml temaslar neticesinde, mparatorlukta slahatn gerekli olduuna kesin olarak inanmakta idi. stanbuldan kaarak yanna gelen Nizam- Cedit taraftarlarndan Reislkttaplk, vezir khyal gibi grevlerde bulunan Galip, Refik, Ramiz, Behi ve Tahsin Efendileri korumasna ald. Tarihe Rusuk yaran olarak geen bu alt kii, III. Selimi yeniden tahta karmak iin almaya baladlar (Karal, 1983:87). Alemdar Mustafa Paa, Sadrazam ve padiah IV. Mustafann gvenini kazanmak iin Refik Efendiyi stanbula, Behi Efendiyi de Edirneye Serdar- Ekremin yanna gnderdi. kisinin de grevi, Alemdarn eyhlislam Ataullah Efendi ile Kabak

152

Mustafay cezalandrmaktan baka bir dncesi olmadna ilgilileri inandrmakt. Bunlar da grevlerini olduka iyi yaptlar. Bu arada Kaptan- Derya Seyyit Ali Paada Alemdar tarafna gemi bulunuyordu. Harekete gemenin zamannn geldiini dnen Alemdar Mustafa Paa, 16.000 askeriyle birlikte Edirneden stanbula dnen sadrazam ve ordusuna katld. Alemdarn stanbula doru harekete getiinin haberi stanbulda byk tela uyandrmt. Bu kuvvetler daha stanbula girmeden nce Kabak Mustafann kafas kesilerek Alemdara gnderildi. Padiah IV. Mustafa, balangta Alemdara mukavemet etmeyi dnrken, sonradan vazgeerek sanca erifi teslim almak iin Davutpaaya gitti. Orada, Sadrazam ve Alemdar ayak ptler. Bundan sonra ordu ve Alemdar Mustafa Paa stanbula girerek almalara balad. ehirde bozulan asayi temin edildikten sonra, zorbalar ldrlmeye, fesat ulema da srlmeye baland. Alemdar Mustafa Paann ehirdeki artan etkinliinden rahatsz olan Sadrazam, Alemdara ehri artk terketmesi konusunda haber yollad. Alemdar bunun zerine 15.000 kiilik bir kuvvetle Babliyi basarak, sadrazamdan mhr ald. eyhlislamla padiah IV. Mustafaya haber gnderen Alemdar Mustafa Paa, Sultan III. Selimin tahta kabilmesi iin padiahn tahttan ekilmesini istedi. Ancak Sultan Mustafann bunu kabul etmemesi zerine saray kaps krlmaya baland. Bu srada Sultan Mustafa, tahtta rakipsiz kalmak iin, III. Selim ile ehzade Mahmutun ldrlmesini emretti. Katiller harem dairesinde ibadet etmekte olan Sultan Selimi ldrmeyi baardlar, ancak hizmetkrlarnn yardmyla sarayn atsna kan ehzade Mahmutu ldremediler. ehzade Mahmut, tahta karlarak padiah ilan edildi. Bunun zerine, Alemdar, ulema, devlet ricali ve ocak aalar yeni padiaha biat ederek padiahln tandlar. Sultan Mahmutta sadaret mhrn Alemdar Mustafa Paaya vererek onu almalarndan dolay dllendirdi (Karal, 1983:88;TSK Tarihi 3/5, 1978:522).

4.1.2. Alemdar Mustafa Paa ve Sekban- Cedit Oca: Alemdar Mustafa Paa sadrazam olur olmaz, III. Selim trajedisini hazrlayanlar, IV. Mustafann gzdelerini ve yamaklarn eflerini tasfiyeye balad. Birka gn iinde yz kiinin ba vuruldu. Kabak isyannn kmasnda pay bulunan, fesat ulema srgne gnderildi. Kse Musa Paa ve Bostanc bann kafalar kesterilerek saray

153

nnde tehir edildi. stanbulda gerekli ortam salandktan sonra yenilik taraftar devlet adamlar tekrar i bana getirildi. Salihzade Ahmet Esat Efendi eyhlislam olurken, Rusuk yaranndan Ramiz, Kaptan- Deryala, Tahsin Efendi defterdarla, Mustafa Refik Efendi Sadaret kethdalna ve Mehmet Seyyid Galip Efendi de Reislkttapla getirilmiti. Alemdar Mustafa Paa, ncelikle mparatorluun her yannda byk boyutlara ulaan asayi sorununu zmek istiyordu. Merkezi otoritenin zayflamasyla birlikte glenen ayanlar kendi blgelerinde neredeyse bamsz birer derebeyi gibi davranmaya balamlard. Arnavutluun Toska blm Yanya Valisi Tepedenli Ali Paa, Kegalk blm de kodra Valisi Kara Mahmut Paa idaresindeydi. Vahhabiler, Mekke ile Medineyi ele geirmiler, padiahn ismini hutbeden karmlard. Msrda Mehmet Ali Paa, Klemen beylerine kar sonu belli olmayan bir mcadeleye girimiti. Ayrca Anadolunun eitli yerlerinde hanedanlklar kurulmutu: Aydnda Kara Osmanzadeler, Bozokta Cebbarzadeler, Bilecikte Kalyoncu Mustafa, Boluda Hac Ahmet olu brahim bunlarn en nemlileriydi (Karal, 1983:89-90; TSK Tarihi 3/5, 1978). Sadrazam Alemdar Mustafa Paa, Rumeli ve Anadoluda bulunan btn ayanlar devlet ilerini grmek zere stanbula ard. stanbulda byk bir toplant yapld. Tarihimizde Meveret-i amme adyla anlan bu toplantnn sonunda Sened-i ttifak isimli szleme imzaland. Osmanl tarihinde bir ei daha grlmeyen bu szlemeyle ayanlara, derebeylik sistemine benzeyen baz haklar tannmt. Sadrazam mevcut orduyla bunlarla savaamayacann farknda olduu iin byle bir giriime mecbur kalmt. Fakat ayanlar ve hanedanlarn bir ksm zaten bu arya uymayarak stanbula gelmemiti. ttifak senedinin altnda devleti temsilen 21 imza bulunurken, hanedan temsilcilerinden sadece 4 imza (Karaosmanolu, irmen Mutasarrf, Cebbar Zade, Serezli smail) bulunmaktadr. Ancak burada dikkati eken nokta, bu szlemede padiahn imzasnn bulunmaydr. Bir eit anayasaya benzeyen bu szleme tamamen Alemdar Mustafa Paann insiyatifiyle hazrlanm ve bu nedenle de padiah II. Mahmutun daha o zaman iten ie tepkisini ekmitir (Berkes, 2004:137-145; Karal, 1983:92-93). Ayanlarn memleketlerine dnmelerinden sonra, Sadrazam Alemdar Mustafa Paa, askeri slahatlara giriti. Daha nce gnderdii bir n emirle, Nizam- Ceditin Anadolu

154

da kurulmasnda byk emei olan Kad Abdurrahman paadan stanbula gelirken beraberinde toplad 56.000 kiilik Nizam- Cedit askerini de getirmesini istemiti. Ancak Alemdar Mustafa Paa Nizam- Cediti tekrar ihya ediyorlar diye bir muhalefetin nne gemek iin ihtiyatl davranyordu. Mevcut yedi ocan ileri gelenlerini toplayan Alemdar, onlarla anlaarak imzalarn almt. Ktahya sanca ile Anadolu Seraskerlii verilen Abdurrahman Paa yeni bir askeri birlik kurmak zere grevlendirildi. Sekban- Cedit ismiyle kurulan yeni ocak, aslnda Nizam- Cedit ocann aynsyd. Ocak aalna da, Nizam- Cedit dneminde ocak kethdas olan Sleyman Aa getirilmiti. Tu ve sancak verilerek bamsz bir ocak haline getirilen Sekban- Cedit, yenierilerin tepkisini fazla ekmesin diye Kapkulu Ocaklarnn sekizincisi olarak kurulmutu (Karal, 1983:93; TSK Tarihi 3/5, 1978:165). Sekban- Cedit ocana yazlan askerler Levent iftlii ve skdar klalarnda Avrupa usulnde talim grmeye baladlar. Yeni ocan maa ve tayinat fazla olduu iin byk rabet gryordu. Hatta yenierilerin ileri gelenlerinden bile ocaa katlanlar olmutu. Sekban- Ceditin kuruluuna paralel olarak yenieri ocanda olmayanlarn da esameleri, gmrklerden yar fiyatlar denmek suretiyle ellerinden alnd. Klalarda oturmaya zorlanmaya baladlar. Alemdar Mustafa Paa bu tedbirlerle Yenieri Ocana da eki dzen vermek istiyordu. Ancak asl amac Sekban- Cedit ordusunu glendirerek yaygnlatrmakt (Karal, 1983:93;TSK Tarihi,3/5,1978:166). Sadrazam Alemdar Mustafa Paann koyduu yeni kurallar, stanbuldaki baz kar gruplarn son derece rahatsz etmiti. Alemdar paann korkusundan, eski sorumsuz ve keyfi hayatlarn yaayamyorlard. Yenieriler, esnaflk ve reberlik yapamyor, babo dolayorlard. Yenieri ulfelerinin alnp satlmas yasakland iin ocak eskileri ve sermaye sahipleri zarar grmlerdi. Bu nedenle bir taraftan slahat taraftar gibi grnrken te yandan, yaplan yeniliklerin en byk dmanydlar. Bu maksatla her yerde ve her frsatta hkmetin kt ynetiminden, eitli iftiralarla grevlerini ktye kullanmalarndan sz ederek yeni bir ayaklanma ortam yaratmaya alyorlard. Alemdar Mustafa Paa ise kendisine sadk 16.000 askeri ile Kad Abdurrahmann emrindeki 3000 askere ok gveniyordu. Onun gznde yenierilerin ve halkn yeni bir ayaklanma karmasna imkn bulunmuyordu. Sadrazamlkta kazand baarlar nedeniyle lzumsuz bir gurura kaplan Alemdar Mustafa Paa, Rumeli kyafetini

155

brakm ve divana hanersiz gidip gelmeye balamt. Arkadalarnn tm uyarlarna ramen bunlara kulak asmamt. Aslnda stanbulda bulunan birok g oda Alemdara kar kin beslemekteydi. Padiah, Sened-i ittifak imzalad iin, ulema snf, kendilerine itibar edilmedii ve nfuzlarn krd iin, yenieri oca da, Sekban- Cedit snf kurulduu iin sadrazama kin besliyorlard (Karal, 1983:94; TSK Tarihi 3/5, 1978). stanbul kahvehanelerinde de bir sredir Alemdar Mustafa Paa aleyhinde propaganda yaplyordu: Devlet adamlar eski kyafetlerini brakacaklar, balarna ubara denilen Rumeli serpuu koyacaklar, yenierilik kaldrlacak, herkesin elinden ekmei alnacak. syan hazrlayan yenieriler, 16 Kasm 1808 gn harekete getiler. O gn Kadir gecesi olduu iin Alemdar, eyhlislamn konana iftara davet edilmiti. Yats namaznda Padiahla beraber bulunmak zere, yemekten sonra camiye giderken, kim vurduya getirilmek istenmise de baarlamamt. Alemdarn muhafzlarnn durumu sezerek, yoldaki kalabala kar sert davranmalar halk iyice galeyana getirmiti. Bunun zerine yenierilerin 3. blk subaylarnn idare ettii kalabalk, Bablinin etrafnda topland. Alemdar Mustafa Paa byle bir ayaklanmay beklemiyordu. Hatta Sekban- Cedit askerlerine henz mermi bile verilmemiti. Ancak Alemdar, asilere teslim olmaktansa, sonuna kadar kar koymaya karar verdi. Kahramanca direnerek asilerin birounu ldrmesine ramen ellerinden kurtulmasna imkn yoktu. Asilerin, iinde bulunduklar mahzenin tavann delmeye altklarn grnce nce yanndakileri,Ocan namusuna tevdi ediyorum diyerek yenierilere teslim etmi, sonrada savaa tek bana devam etmiti. Artk sonunun geldiini anlayan Alemdar, yanndan ayrlmay kabul etmeyen ba kadn ve cariyesiyle birlikte mahzendeki barutlar ateleyerek konan havaya uurmutur. Patlatt konakta yzden fazla isyancnn lmne sebep olan Alemdar Mustafa Paa, Osmanl tarihinde, yenieri ocann ayaklanmasna kar hayatnn sonuna kadar kahramanca mcadele etmi tek sadrazamdr (TSK Tarihi 3/5, 1978:527; Haksun, 2004:200). Alemdar Mustafa Paay ldren isyanclar, byk memurlarn da konaklarn yamaladlar. Saraya saldrmalar zerine, sekbanlar tarafndan geri pskrtlen isyanclar, yangn kararak At meydannda toplandlar. Burada meveret kuran asiler, padiah II. Mahmutu istemediklerini, yerine IV. Mustafay tekrar tahta karacaklarn

156

akladlar. Bunun zerine Sultan Mahmut, devlet adamlarnn da onayyla kardei IV. Mustafay ldrtt. Artk Osmanl hanedannda, kendisinden baka kimse kalmamt. Bu nedenle yenieriler padiah deitiremediler. Ancak birok yenilik taraftar, asilerin istei zerine ldrld. Sekban- Cedit tekilat kaldrlarak askerleri datld (Karal, 1983:95-96). 4.1.3. Ekinci Ocann Kurulmas: Padiah I.Abdlhamitin olu olan Sultan II. Mahmut, 20 Temmuz 1784te domutur. ehzadelii dneminde kafes hayat yaamam ve kendini yetitirme frsat bulmutur. Edebiyata ve musikiye ilgi duyan II. Mahmut, amcas III. Selimin etkisiyle yetimiti. Devleti dzeltmek iin yaplmas gereken reformlarn karakterini amcasndan renmiti. Bilhassa III. Selimin tahttan indirilip sarayda esir hayat yaad dnemde, amca-yeen ilikisi iki arkada ilikisine dnm ve devletin geleceiyle ilgili fikirlerinin olumasnda byk rol oynamtr. III. Selimin gzlerinin nnde ldrlmesi, Alemdar Mustafa Paann yenieri isyan karsnda kahramanca lm, i isyanlarda ve d harplerde Osmanl ordusunun devaml yenilgiye uramas padiah II. Mahmutun yenilik fikirlerini iyice pekitirmiti (Karal, 1983:142-143). II. Mahmut devrinin ilk yllarnda, Alemdar Mustafa Paann yapt askeri yenilikler yenierilerin isyanyla hedefine ulaamadan ortadan kaldrlmt. Padiah tekrar bu konuda slahatlar yapmay planlarken, imparatorluun eitli blgelerinde ortaya kan ayaklanmalar, onun bu dncesini ertelemesine neden olmutu. Uzun sredir Arap yarmadasna egemen olmak isteyen Vahabiler, Mekke, Medine ve Kerbelay ele geirmilerdi. Bu sorunu kknden zmeye karar veren Sultan Mahmut, Msr Valisi Mehmet Ali Paay bu ile grevlendirdi. 18121816 yllar arasnda brahim Paa komutasndaki Msr kuvvetleriyle Vahabiler arasnda iddetli arpmalar meydana geldi. 1816 ylnda Deriyeyi ele geirerek Vahabileri ortadan kaldran brahim paa, bylece babas Mehmet Ali Paann da konumunu olduka glendirmiti. Bu arada Rize ve Hopa dolaylarnda ortaya kan Tuzcuoullar isyan ile Yanya mutasarrf Tepedenli Ali Paa ayaklanmas devleti ok zor duruma drmt. Osmanl ordusu blgesel kuvvetlere kar bile stnlk salayamyor ve aciz duruma dyordu. Zaten padiah, 18091812 yllar arasnda Rusya ile yaplan savata da ordunun durumunu ok ak bir ekilde grmt. Osmanl ordusu artk manasz bir insan kalabal halini

157

almt. Harpten anlayan yoktu. Ayanlar, ie yarar askerlerini yanlarnda alkoyarak, esnaf ve iftileri krk tfek ve snglerle asker diye harp meydanna gnderiyorlard. Bu nedenle yl sren savata Ruslara kar sadece savunma yaplm, ancak herhangi bir baar kazanlamamt (Karal, 1983; TSK Tarihi 3/5, 1978). Osmanl Ordusunun iyice zayfladn gren Yunanllar, 1821 ylnn Mart aynda ayaklanma karttlar. Aslnda uzun sredir hem Rusya, hem de Avrupa devletleri Yunanllar ayaklandrmak iin urasyordu. Tam bu ayaklanma bastrlrken bu defa da Moradaki Rumlar ayaklandlar. Ksa srede genileyen ayaklanma adalara kadar yaylmt. Ayaklanmalar mevcut orduyla bastramayacan anlayan II. Mahmut, Msr Valisi Mehmet Ali Paadan yararlanmaya karar verdi. Mehmet Ali Paann ordusu, Avrupa usulne gre kurulmu eitimli ve disiplinli bir orduydu. Bu ordu, gerek Vahhabi gerekse Kbrs ve Girit isyanlarnn bastrlmasnda ne kadar baarl olduunu ispat etmiti. Mehmet Ali Paa, padiah II. Mahmuta Girit ve Mora valiliklerinin kendisine verilmesi artyla ordusunu Yunanllarn stne gndermeyi kabul edeceini bildirdi. Mehmet Ali Paa teklifinin kabul edilmesiyle, olu brahim Paay ordusuyla birlikte Moraya gnderdi. brahim Paa ve dzenli ordusu hkmetin drt ylda bastramad isyan ksa srede bastrd. Ancak ngiltere, Rusya ve Fransann kkrtmasyla Yunanllar tekrar isyan etti. Navarin limannda demirlemi bulunan Msr kuvvetlerine ait donanmann ngilizler tarafndan batrlmasyla da Yunan isyan baarya ulam oldu. Bunun zerine 1822 ylnda Yunanistan bamszln ilan etti (TSK Tarihi 3/5, 1978:107-122). Bu isyann en nemli yanlarndan birisi de ayaklanmann btn Avrupa kamuoyu tarafndan desteklenmi olmasdr. Hemen hibir konuda anlaamayan Avrupa halklar, Yunan-Osmanl savan, Hristiyan-Mslman sava olarak grdler ve aka Yunanllardan yana tavr koydular. Hatta Napolyon ordusunda hizmet grm bulunan Albay Fabier, Richard Church ve Lord Byron gibi subaylar bizzat Moraya giderek ayaklanmaya destek vermilerdir (Karal, 1983:114). Padiah II. Mahmut i isyanlarn bastrlmasnda ordunun ne kadar yetersiz kaldn bir kez daha grmt. Zaten 1768 ylndan beri yaplan savalarn hi birinde baarl olamayan Osmanl ordusu, eitimsiz ve disiplinsiz bir yn haline gelmiti. Padiaha gre askerlik alannda yeni bir dzen oluturmak, imparatorluun gelecei asndan

158

zorunlu bir hal almt. Bu nedenle II. Mahmut devletin ileri gelenlerinden oluturulan bir meclisin bu konuyu grmek zere toplanmasn emretti. 25 Mays 1826 tarihinde, eyhlislamn evinde, Sadrazam Mehmet Selim Paa, Rumeli Kazaskeri, stanbul Mfts, Sadaret Kethdas, Defterdar, Darphane Nazr, Tophane nazr, Yenieri aas ve ocan ileri gelenleri toplanarak imparatorluun i ve d durumunu gzden geirdikten sonra, Avrupa usulnde yetitirilecek yeni bir ocan kurulmasna karar verdiler. Ekinci adyla kurulacak ocan almas iin Ulemadan da fetva alndktan sonra, vezirler, ulema ve ocan ileri gelenleri Aa kapsnda toplanarak verilen kararlar ieren bir yazy topluca imzaladlar. Buna gre; a.stanbulda bulunan 51 yenieri ortasndan herbiri asker olmaya elverili yzelli kii karacak, b.Ekinci snfnn her odasnda, yenieri odasndaki kadar subay bulunacak. Bir orbac, bir odaba, bir vekilhar, bir bayraktar, bir usta bir ba karakolluku, bir saka c.Subaylar tayinlerinde yenieri aasna cizye vermeyecekler. .Yenieri aas vazifesine balarken sadrazama hibir para vermeyecek. d.Ekincilerin eitimlerine itina edilecek, talim, Et meydannda subaylarn nezareti altnda yaplacak, at talimi Kathanede veya Davutpaada yaplacakt (Karal, 1983:146). Bunlarn yansra daha birok maddeyi ieren bu yaz, gerek anlamda kkl bir reform belgesi deildi. Yenieri Ocana dokunmamakla birlikte bu konuda bir balang adm olarak kabul edilebilir. 4.1.4. Yenieri Ocann Kaldrlmas: Yeni kurulan Ekinci Oca, Nizam- Cedit ve Sekban- Cedit gibi bamsz bir ocak olarak kurulmutu. Yenierilerin bu ocaa kar kmalarn nlemek iin Boazlar Muhafz Hseyin Paann tavsiyesiyle, Yenieri Ocann nde gelen komutanlarna para ve hediye verilerek, Ekinci Ocan desteklemeleri saland. Bylece yeni ocaa birka gn iinde 500 kii kaydolmutu. Ancak Sultan Mahmut, gemite yaanan tecrbelere dayanarak, bu iin sonunda yenierilerin tekrar ayaklanacaklarn biliyordu. Bu nedenle gerekli hazrlklar yaptrmt. Bir taraftan padiaha sadk olan topu,

159

humbarac, lamc ve tersane ocaklaryla anlaan II. Mahmut, dier taraftan da Hseyin Paa komutasndaki Boaz muhafzlarn stanbula getirtmiti. Ayrca, Yenieri ocandan zaten bkm olan stanbul halknn yeni ocaa desteini arttrmak iin, bu ocan Kanuni Sultan Sleymann askeri dzenine yeniden dn iin kurulduunu ilan etti. Hatta Sultan, yeni kuvvetin Hristiyanlar veya yabanclar tarafndan deil, sadece modern yntemleri bilen Mslman subaylar tarafndan eitileceini zellikle belirtmiti. eyhlislam ve ulemann da yeni ocaa olur vermesiyle, olas bir yenieri ayaklanmasnn hem halk tarafndan desteklenmesi engellenmi, hem de fikri alt yaps ortadan kaldrlmt (Lewis, 1996:80). Ancak bunlarn hi birisi yenierileri engellemeye yetmedi. Ulemann fetvalarna ramen, stanbul kahvehanelerinde yeni ocan kfirleri taklit etmek iin oluturulduuna dair propagandaya baladlar. Nizam- Ceditin tekrar kurularak yenieri ocann kaldrlacan iddia eden yenieriler,15 Haziran 1826 gn kazanlarn Et meydanna kararak isyan balattlar. syanclar, mahallelere gnderdikleri adamlaryla, sadrazamn, yenieri aasnn ve Aa Hseyin Paann ldrldn yayarak halk Et Meydanna davet ettiler. Fakat bu kez halkn ou onlara karyd. Sadece sucular, hamallar ve serseriler Et Meydannda toplanmt. Sadrazam, bu durumu Beikta saraynda bulunan II. Mahmuta duyurmu, eyhlislam ve vekilleri saraya davet etmiti. Saraya gelen eyhlislam Tahir Efendi de btn medrese hocalarna haber gndererek, sarayda toplanmalarn istemiti. Sultan Mahmutta kyafet deitirerek, gizlice bir kaykla saraya gelmi ve hazr bulunanlara etkili bir konuma yapmt. Asilerin ldrlmesi iin ulemann ve devlet adamlarnnn onaylarn alan sultan Mahmut, Sanca erifi kararak sadrazama verdi. Bu olay stanbul halkna yaynlanarak mslman olanlar Sancak- erifin altna davet edildi. Zaten, yenierilerin zorbalklarndan bkm olan stanbul halk, hemen Sancak- erifin altna koutu. Topkapda toplanan devlete sadk asker ocaklaryla stanbul halk, balarnda Sanca erif olduu halde, tekbirler ile Sultan Ahmet camisine geldiler. Aa Hseyin Paa, topu askerleriyle Aksaray yolundan, zzet paa komutasndaki Kumbarac, Lamc ve Kalyoncu askerleri ise Sarahane yolundan Et Meydan ynne doru harekete gemilerdi. koldan Et meydanna ilerleyen birlikler, meydandaki yenierileri kuattlar. Teslim olmay kabul etmeyen yenieriler, Hseyin Paa komutasndaki topular tarafndan ate altna alnd. Top atei karsnda

160

akna dnen Yenierilerin ounluu, top glleleri altnda can verirken kap kurtulmay baaranlar da yakalanarak ldrlmt. Daha sonra stanbulun btn kaplar tutulmu, kyda kede kalan yenierilerin de kamalarna frsat verilmeden yakalanp Et meydanna gnderilerek ldrlmlerdir (Karal, 1983:149; TSK Tarihi 3/5, 1978:549). Bylece, Osmanl Devletinin kurulmasnda ve bymesinde byk katklar salayan, fakat gittike bozularak devletin bnyesini iinden kemiren ve onu yok olmann eiine kadar getiren bu asi ocak, drt be saat gibi ksa bir sre iinde yok edilmiti. Sultan Mahmut, yaynlad bir fermanla yenierilerin devlet ve millete yaptklar ktlkleri sayd ve ocan kaldrldn ilan etti. Edward Driolt, ark Meselesi isimli kitabnda bu harektta 3000 yenierinin olay srasnda ld, 78000 yenierinin yakalanarak idam edildii ve 200.000 kadarnn da stanbuldan taraya srldn bildirmektedir (TSK Tarihi, 3/5, 1978:549). Vakai Hayriye adyla tarihe geen bu olay, Osmanl Devleti tarihinde ok nemli bir yere sahiptir. zellikle 1700l yllardan itibaren devletin bana musallat olan bu belal ocak, lkenin i politikasnn da en nemli unsuru olmutur. Tahta geen diyaretli padiahlar ve sadrazamlar, ilerine gelmediinden hemen bir isyan kartarak kendi karlarna uygun birini ynetime getirmeyi adeta bir alkanlk haline getirmilerdir. ou esnaflam bu askerler cepheye bile gitmeden maa alyorlar, orduyu slah etme girimlerine de iddetle kar kyorlard. Bu nedenle, Sultan Mahmut tarafndan Yenieri Ocann kapatlmas, basit bir askeri slahat olarak grlmemelidir. Padiah, sadece Yenieri ocan kaldrmakla yetinmemi ve ocan hamisi grnmndeki Bektai tarikatna ait btn tekkeleri de kapattrmtr (Berkes, 2004:162).

4.1.5. Asakiri Mansure-i Muhammediyenin Kurulmas: Yenieriliin kaldrlmas, Sultan Mahmutun yapmay dnd rerformlar iin bulunmaz bir frsat yaratmt. Padiah ve devlet adamlar, Yenieri Ocann kaldrlmasnn hemen ardndan, Avrupa usulnde yeni bir ordunun sratle kurulmasna karar vermilerdi. Yaynlanan bir fermanla, cretli askerlerden oluan Asakiri Mansurei Muhammediye adyla yeni bir ordu kurulduu ilan edildi. Bu ordunun bana da

161

Serasker nvanyla Aa Hseyin Paa getirilmiti. Seraskerlik, daha nceleri ordu komutanlarna verilen eski bir nvand. II. Mahmut tarafndan kullanlan anlamyla Seraskerlik, yeni ordunun zel sorumluluu ile birlikte, Bakomutanlk ve Harbiye Bakanl grevlerini birletiren bir subay nitelendiriyordu. Serasker, ayrca Yenieri aasnn grevleri olan bakentteki kamu gvenlii, kolluk grevleri ve yangn sndrme gibi sorumluluklara da sahipti. Ancak 1845 ylndan itibaren kolluk grevleri Seraskerin idaresinden alnarak ayr bir Zaptiye Miriyetinin sorumluluuna verilmitir (TSK Tarihi,3/5, 1978:189). Seraskerlie atanan Aa Hseyin Paa, daha ilk gn Sleymaniye camisinin avlusuna adr kurdurarak asker yazdrlmasna balatmt. Padiahn da yeni asker yazlmas ve eitimi ile yakndan ilgilenmesiyle Mansure askerlerinin says bir hayli ykselmiti. 7 Temmuz 1826 tarihinde yaynlanan bir kanunname ile de Mansure tekilatnn kuruluuna ait hususlarn ayrntlar da belirlenmiti. Bu yasa gereince; Mansure tekilat, gndelikli ve aylkl erattan ve subaylardan olmak zere 12.000 mevcutlu olarak stanbulda kurulacakt. lk tekil edilecek 12.000 kiilik bu kuvvet, Avrupa usulne gre sekiz tertibe ayrlmt (Bir tertip bugnk anlamyla, yaklak olarak bir alay karl idi) (TSK Tarihi, 3/5, 1978:190). Tertipler, birinci tertip, ikinci tertip... Sekizinci tertip olarak adlandrlmt. Her tertip bir binba komutasnda olmak zere 1.526 mevcutlu idi. Sekiz tertibin hepsinin bana da bir ba binba atanmt. Her tertip iki koldan; her kol, her biri 100 mevcutlu alt blkten (saftan) kurulmutu. Saflar, bir yzba komutasnda olup,12 safn altsna sa kol, dier altsna sol kol ad verilmiti. Bu kollar komuta edenlere de kolaas veya alt yzba denilmiti. Blkler de onar kiilik gruplara ayrlm ve balarna birer onba verilmiti. Her ble ayrca, erat ile birlikte birer de top verilmiti. Yaplan grev blmne gre tertiplerden ikisi Serasker Kapsnda sra ile bir eit hazr kuvvet olarak bulunacak ve stanbulun gvenliini dzenleyeceklerdi. Kalan alt tertip de Davutpaa, Rami ve skdarda yaplacak klalarda bulunacaklar ve eitimle uraacaklard (TSK Tarihi 3/5, 1978:191 ; Karal, 1983). Asakiri Mansure-i Muhammediye ordusunun askerlerine Avrupa da olduu gibi tfek ve kl verilmiti. Elbise olarak da vcuda sk yapan bir ceket, topuklara kadar inen

162

geni pantolon ve potin kabul edilmiti. Serpu olarak da fes giydirilmiti (Karal, 1983:151). 4.1.6. Hassa Birliklerinin Tekil Edilmesi: Yenierilerin kaldrlmasndan nce, bostancyani hassa erat diye bir snf vard. Bu, bostanc erat, saraylarn ve karakollarn muhafzln yapard. Yenieri tekilatnn kaldrlmasndan sonra btn karakollara Mansure askeri konulmu ve bostanclara da yalnz saraya ait bahelerin bekilii grevi verilmiti. Bu hizmetle grevlendirilenlerle 1826 ylnda Muallem Bostaniyan Hassa ad ile bir ocak kurulmutu. Bunlarn da Mansure askeri gibi yeni sistem eitime tabi tutulmalarna karar verilmiti. karlan tze gre subaylaryla birlikte 1526 kiiden oluan bir tertip Muallem Bostaniyani Hassa birlii tekil edilmiti. Bu tekile bir bostancba ve bir nazr efendi atanmt. Eski bostanc oca erlerinin ie yarayanlarndan ve dardan asl, nesli belli ve yalar 1530 arasnda olan erler seilmiti. Bu miktarn 1.200 tfeki, 120si topu, 60 arabac, 38i cephaneci, 20si mehterhane takm ve geri kalan da subaylar, ktipler, sancaktar, hekim ve cerrahlardan olumaktayd. Bu tertibin kuruluu, mansure tekilatndaki gibi idi. Mansurelerde alay tekilat yapld zaman, Bostaniyani Hassa Ocanda da alay tekilat uygulanmaya balanm, komutan ve subaylar atanmt (TSK Tarihi 3/5, 1978:194). Daha sonraki yllarda Firari Ahmet Paa, Hassa Feriki ad ile bunlarn bana getirildi. Ayrca bostancbalk ve bostaniyani hassa tamamen kaldrlarak bunlara da Hassa askeri denildi. Ferik Ahmet Paa da Hassa Miri nvan ile Hassa birliklerine Serasker olarak atand. Bu suretle, yeni tekilatta Mansure askerinden baka bir de Hassa askeri tekil edilmi oldu. Ancak Hassa askeri ve subaylar, Mansure asker ve subaylarndan daha imtiyazl idi. Aslnda Hassa ve Mansure tekilat birbirinden farksz olduu halde, bu imtiyazl durum uzun yllar boyunca srdrlmtr. Ordu tekilatlar kurulunca ancak ortadan kaldrlabilen bu ikilik, merkezi stanbulda bulunan, 1. Orduya uzun sre Hassa Ordusu denilmesine neden olmutur. 1839 ylnda padiah II. Mahmut ldnde stanbul blgesinde her biri 6.000 mevcutlu iki hassa tmeni bulunmaktayd (TSK Tarihi 3/5, 1978:195).

163

4.1.7. Askeri Meclis ve Harp Okulunun Kurulmas: Yenieriliin kaldrlmasndan sonra, yerine yeni bir tekilatn kurulmasnda ve bu ordunun bat ordularna gre eitilmesinde byk glklerle karlalyordu. Devletin iinde bulunduu durum yznden, askeri tekilatlanma para para yaplm ve orduyu esasl bir ekilde dzeltme olana ortaya kmamt. Buna ramen bata padiah olmak zere, byk bir gayretle allm ve modern ordunun temeli atlmt. Sultan Mahmut, askeri tekilatlanma ve eitimin daha planl bir ekilde yaplabilmesi iin Dar- ray- Askeri isimli bir meclis kurdu. Bu meclisin grevleri yleydi: Kiilerin askerlik devleriyle ilgili kurallar saptamak, Bat devletlerinde yrtlen askerlik usullerini incelemek, Trk ordusunun ilerlemesi yolunda gereken tedbirleri bularak ortaya koymak (Karal, 1983:153). Ayrca yabanc ordularda uygulanan sava sistemlerinin renilmesi ve bunlardan gerekli olanlarnn Osmanl Ordusunda uygulanmas iin bir de Tercme Odas tekil edilmiti. Askere alnabilecek olanlarn saptanmas iin Anadoluda ve Rumelide nfus saym yaplmt. Ordu birlikleri iin blk, tabur ve alay niteleri kabul edilmiti. Ordunun eitimi, yabanc lkelerden getirilen uzman subaylara braklmt. Subay yetitirmek iin, Harp Okulu ve tabib yetitirmek iin de, Askeri Tbbiye Okulu almt (TSK Tarihi 3/5, 1978:366). Asakir-i Mansure ordusunun ihtiyac olan subaylar yetitirebilmek iin kurulan Harp Okulu, Beikta yaknlarnda Mekteb-i Harbiye adyla kurulmutu (1834). Padiah II. Mahmut, Avrupada subay yetitiren okullar, eli olarak gnderdii Namk Paa vastasyla incelettirmi ve eitim mfredatn ona gre dzenlettirmiti. Ancak okulun nemi halk tarafndan iyi anlalamam ve zenginler balangta ocuklarn bu okula gndermeye ekinmilerdir. Hkmet de sokakta dolaan kimsesiz ve garip ocuklar, Harbiyeye alarak subay yetitirmek zorunda kalmt (Karal, 1983:160). Makada alan bu okul, 400 kiiyi alabilecek byklkte idi. Okulda 400 renciye yetecek kadar ktphane, hamam, hastahane, eczane ve mutfak gibi tesisler de yaptrlmt. Okulun ilk yllarnda, renciler amarlarn ve bulaklarn kendileri ykyor ve yemeklerini kendileri piiriyorlard. Okulun birinci snfnda rencilere, kum zerinde parmaklar ile yaz ve rakam yazmay ve iki harften meydana gelen

164

kelime ve heceleri okumalar retilirdi. kinci ve nc snf rencilerine, harfli kelimeler retilir ve eitim yaptrlrd. Drdnc ve beinci snf rencilerine, dini bilgiler retilir ve ta tahtalar zerine yaz yazdrlrd. Altnc snf rencilerine de ayn eylerle beraber gramer kaidelerine uygun olarak yaz yazdrlrd. Ayrca sekizinci snfn yetenekli rencileri seilerek bunlara, hesap, hendese ve harita okumak gibi dersler retiliyordu. Okul aldktan sekiz ay kadar sonra, 1 Temmuz 1835te Harbiyeyi ziyaret eden II. Mahmut, Ktphane, hastahane ve dershanede rencileri tefti etmi, onlara derslerine dair sorular sormu, tevik edici bir de konuma yaptktan sonra, okul imamna da dua okutturmutu (TSK Tarihi 3/5, 1978:367). Padiah II. Mahmut, Harp Okulunun yan sra ordunun ihtiya duyduu doktor ve veteriner ihtiyacn karlamak zere harekete geti. O yllarda, orduda tabiblik vazifesi grenlerin hemen hepsi, mslman olmayan halktand. Bu durumun sakncal olduunu dnen Sultan Mahmut, 1826 ylnda stanbulda Beyazt civarndaki Tulumbacba konanda drt snfl, bir tbbiye okulu atrd. Bu okula, Mansure askerlerinin yetenekli olanlarndan ve dardan renci alnmt. Tp reniminde Franszca bilmenin zorunlu olduu kabul edilerek okulda Franszca dersine nem verilmiti. lk zamanlarda, rencilere dini bilgilerle beraber gramer, okuma-yazma, fen dersleri ve doktorluk iin gerekli anatomi dersleri okutuluyordu. Drt yllk bu okulu baar ile bitirenler tabip ve cerrah olarak ikiye ayrlyorlard. Her iki snfa ayrlanlar da birer yl hastahanelerde staj grdkten sonra ktalarda grevlendiriliyorlard. Balangta okula sadece mslman olanlar alnrken Tanzimatn ilanndan sonra gayri mslimlerde kabul edilmeye balanmtr (TSK Tarihi 3/5, 1978:370). II. Mahmut dnemine kadar, Osmanl ordusunda kullanlan hayvanlarn shhi bakm ve tedavilerinin yaplabilmesi iin Avrupadakilere benzer bir yaplanma bulunmuyordu. Sultan Mahmut, bu nedenle 1839 ylnda Selimiye klas civarnda bir hayvan hastanesi atrmt. Burada grevlendirilmek zere Almanyadan bir veteriner getirtilmi ayrca Harp okulundaki topu ve svari snflarnn ders programlarna hayvan bakmna dair dersler ilave edilmiti (TSK Tarihi 3/5, 1978:372). Sultan II. Mahmut dneminde alan askeri okullardan birisi de Mzikai Hmayun yani Bando Okuludur. Ata tarihinin belirttiine gre, Yenieri Ocann kaldrlmasndan gn sonra, Trk retmenler idaresinde trampet almalarna

165

balanm, daha sonra da enderun aalarndan ve dars saadet aalarndan (saray kapclarndan) bir bando kurulmutu. 1831 ylnda Beikta saraynn mtemelatndan olan inili odalarda alan bu okulda Dorizetti Paa isimli bir yabanc retmende grev almt (Lewis, 1996; TSK Tarihi 3/5, 1978:373). Askeri eitim kurumlarna ok nem veren padiah, bir sredir ihmal edilmi olan Mhendishane-i Berri Hmayunu tekrar canlandrmak iin tedbirler alm, Mhendishane-i Bahri Hmayunu da Heybeliadaya naklettirmitir. Burada yeniden dzenlenerek gelitirilen Mhendishane-i Bahri Hmayun olduka iyi bir seviyeye ulamtr. Ayrca Osmanl Devleti tarihindeki ilk buharl gemi de II. Mahmut devrinde satn alnarak donanmaya verilmitir (Ycel ve Sevim, 1995; Lewis, 1994). 4.1.8. Donanmada Yaplan Islahatlar: Sultan II. Mahmut dneminde, kara ordusunda yaplan reform almalarnn yan sra, Donanma Kuvvetlerinde de baz slahat almalar yaplmtr. II. Mahmut tahta kt srada Donanmann durumu da Yenieri Ocandan farksz bir hale gelmiti. Personelinin ounluu Rumlardan oluan Donanmann en byk sknts, teknik ve uzmanlk gerektiren grevlerdeki personel eksikliiydi. 1821de ortaya kan Yunan isyan srasnda donanmada grevli Rum gemicilerinde isyana katlmasyla donanmann personel durumu da iyice bozulmutu. Bu nedenle Sulacal, Blblceli, nzl, Cezayir, Karadeniz ve Arnavutluk sahillerinden denize yatkn Mslman tebaadan da asker salanmaya alld (Glen, 2001:61). II. Mahmut, kara ordusuna verdii nem kadar nem vermese de donanmay da glendirmek iin almalar yaptrd. Bu kapsamda Tersane Emirlii kaldrlarak yerine Tersane ve Bahriye Mstearl tekil edildi. Mslman askerlerden gemici yetitirmek amacyla III. Selim dneminde sveli Mhendis ve ustalar tarafndan ina edilen byk kargir havuz, tamir ettirilerek yeniletirildi. Ayrca ikinci bir havuz ina ettirilerek, 31 Mart 1826 tarihinde hizmete ald. 1829 ylnda da 128 toplu Mahmudiye kalyonu ve 64 toplu erefresan frkateyni ina edilerek, denize indirilmiti (Glen, 2001:62). Bu dnemde Amerika Birleik Devletlerinde ilk buharl geminin ina edilmesi, denizcilik alanndaki en nemli gelimelerden birisidir. ngiltere devleti de ksa sre

166

iinde buharl gemiler yapmaya ve bunlar satmaya balamt. Sultan Mahmut, yeni yaplan buharl gemilerden bir tane aldrarak 1827 ylnda stanbula getirtmiti. Srat ismi verilen bu gemiye halk Buu Gemisi ismini takmt. Subaylar ngiliz olan bu gemi, Mister Kelly adnda bir ngiliz subay tarafndan komuta ediliyordu. II. Mahmut bu gemiyle ubat 1829 tarihinde Tekirdaa seyahate km ve gemi komutan Mister Kellyi madalya ile dllendirmitir (Gencer, 2001:116). Navarin faciasnda Osmanl Donanmasnn yaklmas ve Yunan Krallnn

kurulmasndan sonra Akdenizde Osmanl Devleti ok zor bir duruma dmt. Sultan Mahmut, Trk tersanelerinde de buharl gemiler ina ettirmek istiyordu. Bu nedenle buharl gemi teknolojisinde ileri gitmi bir devletin yardmna ihtiya duyuluyordu. Padiah, Navarinde Osmanl Donanmasn yakan ngiliz ve Franszlardan byle bir yardm istemek yerine bir sredir Osmanl ile dostluk kurmaya alan Amerika Birleik Devletleriyle bir antlama imzalad. 7 Mays 1830 tarihinde yaplan Trk-Amerikan Dostluk Ticaret ve Seyri Sefain Muahedesi Osmanl denizcilii asndan byk nem tamaktadr. Bu antlamann gizli bir maddesine gre, Birleik Devletler Hkmeti, Amerikan deniz tezghlarnda Trk donanmas iin yaplacak harp gemilerinin Amerikan donanmasna mal olan ina fiyatyla ayn olmasn ve bu gemilerin stanbula kadar Amerikan denizcileri tarafndan getirilmesini ayrca stanbul Tersanesinde bu tip gemilerin yaplabilmesi iin teknik yardm salamay taahht ediyordu (Gencer, 2001:126). Ancak bu gizli madde, Amerikan senatosu tarafndan Birleik Devletler d siyasetinde baz zorluklara ve ihtilaflara sebebiyet verir endiesi ile reddedilmitir. Bunun zerine Osmanl Devletine mahup olan Birleik Devletler hkmeti, stanbula elisiyle birlikte iki sava gemisi gnderdi. Amerikan elisi, Osmanlnn kabul etmesi halinde iki sava gemisinin satlacan, ayrca gemi inas konusunda deneyimli uzmanlarn da stanbula gnderileceini bildirdi. Bu teklifin padiah tarafndan kabul edilmesi zerine, Amerikan deniz inaat mhendisi Hennry Eckford, stanbula gelerek almalara balad. Beraberinde getirdii Amerikal gemici ustalaryla, ksa zamanda byk iler yapan H.Eckford, bir sre sonra Amerikaya geri dnd. ngiliz seyyah Charley Mac Farlanea gre, Mhendis Eckford stanbulda bulunduu gre boyunca az maa alm ve srekli aalanmtr. Sonunda shhatini kaybederek lkesine dnmek

167

zorunda kalmtr. Farlanea gre bu haksz muamelelerden Ermeniler ve Ermeni sarraflar sorumludur (Gencer, 2001:129). Mhendis Eckfordun lkesine dnmesinden sonra yerine gnderilen Forster Rhodes stanbula gelir gelmez ie balad. ok yetenekli bir mhendis olan Rhodes tarafndan Halite ina edilen Nusratiye kalyonu 1835te denize indirildi. Ayrca Eser-i Hayr ad verilen ilk yerli yapm buharl gemi 26 Kasm 1837de, Mesir-i Bahri isimli gemi de 1839da Aynalkavak tersanesinde ina edilip denize indirildi. Bu gemilerin denize indirilme trenlerinde bizzat padiah da hazr bulunmutu. Bylece 18301839 yllar arasnda, Sultan Mahmutun giriimleriyle srdrlen Trk-Amerikan ilikileri Osmanl Devletine denizcilik alannda byk katk salam oluyordu (Glen, 2001:65). 4.2. Osmanl Devleti ile Prusyann Askeri Yaknlamas:

Osmanl Devleti ile Prusya arasndaki siyasi mnasebetler 18 Ocak 1701 tarihinde balamt. Karlofa Antlamasndan sonra d politikasna yeni bir anlay getiren Osmanl Devleti, bu tarihte Prusya kral olan I.Frederichin kralln kutlamak amacyla, Asm Said Efendi bakanlndaki 15 kiilik bir sefaret heyetini Berline gndermiti. Bu heyetin gidii, iki devlet arasndaki mnasebetlerin ilkini tekil etmektedir (Beydilli, 1983:13). ki devlet arasnda balayan siyasi ilikiler, 1721 ylnda stanbula gnderilen Prusya elisi Johannes Jorgowsky ve 1739 ylnda gnderilen Johann de Satler sayesinde daha da gelitirilmiti. 17561763 yllar arasnda devam eden Yedi Yl Savalar esnasnda Prusyann bir taraftan Fransz destekli Avusturya Ordusuyla savarken, dier taraftan Rus ordusunun Berlini igal etmesi Prusya devletini ok zor durumda brakmt. Prusya Kral II. Frederichin Osmanl Devletinden yardm istemesi ve ittifak teklif etmesi zerine Osmanl Devleti ile Prusya arasndaki ilikiler yeni bir boyut kazanmtr. Osmanl Devleti bu ittifak teklifini hemen kabul etmemi ancak 1761 ylnn Temmuz aynda Prusya ile bir dostluk ve ticaret antlamas imzalamtr (Uzunarl, 1983:200-202). 17831768 yllar arasnda Osmanl Devleti ile Prusya arasnda bir ittifak olumasa da ortak menfaatler gzetilerek yakn ilikileri devam etmitir. Lehistan meselesi nedeniyle kan 17681774 Osmanl-Rus sava srasnda, Prusyann diplomatik yardmlar ve

168

bar iin arabuluculuk gayretleri, Osmanl devletine byk faydalar salamtr. 1786 ylnda tahta kan Prusya Kral II. Friedrich Giyyomda nceki kral gibi Avusturya ve Rusya aleyhinde bir siyaset takip ederken, Osmanl Devleti ile daha yakn ve dostane mnasebetler kurulmasna gayret etmitir. 1787 tarihinde Rusya ve Avusturyann kkrtc davranlar ve ngiltere ile Rusyann tevikleri sonucunda Osmanl Devleti, Rusyaya sava ilan etmitir. Savan, Osmanl Devletinin aleyhine gelime gstermesi neticesinde Prusya, Osmanl Devletinin yannda savaa mdahale etmek zorunda kalmtr. Osmanl Devleti ile Prusyann ortak karlar ortak dmana kar birleince 1790 ylnda tecavz ve tedafi mahiyette bir ittifak anlamas imzalanmtr (Uzunarl, 1983:561). ki devletin mterek dmana kar ayn anda harbetmesini ngren bu antlama, Osmanl Devletinin tarihte ilk defa bir Avrupa devleti ile fiili ittifak iine girdii antlamadr (Ylmaz, 1993:20). Padiah III. Selim dneminde Avrupada ilk defa daimi elilikler aan Osmanl Devletinin at ilk elilik Avusturya ve Prusya elilikleri olmutu. Eskiden Belgrad defterdarl yapm olan Giritli Seyyid Ali Efendide bu grevle Prusyaya gnderilen ilk daimi eli olmutur (Karal, 1946:163). Balangtan itibaren msbet ynde gelien Osmanl Devleti-Prusya mnasebetleri, Napolyonun Avrupay tehdit etmeye balamasyla deiiklie uram ve hatta Prusya bavekili Hardenberg, uranlan malubiyetlerin acsn Osmanl Devletinden karmak istermi gibi, bir paylama tasars hazrlayarak Rus arna vermitir. 18281829 Osmanl-Rus savana kadar bu tutumunu devam ettiren Prusya Devleti, Navarin olayyla birlikte tekrar dostane bir politika benimsemitir. 1830da balayan Msr meselesinde de Osmanl Devletinin menfaatlerini gzeten bir tutum izleyen Prusya devleti, bir taraftan Osmanl Devletinin karlarn savunan bir grnt izerken aslnda Rusya ve Fransa karsnda kendi karlarn gzeten bir siyaset izliyordu (Ylmaz, 1993:25). Yenieri Ocan kaldrarak yerine Avrupa usulne gre tekil edilmi Asakiri Mansurei Muhammediye ve Hassa ordusunu kuran Padiah II. Mahmut bunlarn yansra Harp Okulunu ve Tbbiyeyi am, ayrca Mhendishane-i Bahri Hmayunu da yeniden yaplandrmt. Ancak bu reformlar gerekletirirken en byk sknty yetimi

169

eitici personel bulmakta yaamt. Sultan Mahmut, Yunan isyan srasnda Osmanl Ordusunun dt aciz durumun yan sra, Msr Kuvvetlerinin disiplinli ve baarl almalarn da yakndan grme frsat bulmutu. Msr ordusunun bu baarsnn altnda yatan temel neden ise Mehmet Ali Paann Fransadan askeri uzmanlar getirterek yapt slahat almalaryd (Lewis, 1996; Karal, 1983; TSK Tarihi 3/5, 1978). Kendisinden nce yaplan slahat almalarnn sonularn ok iyi bilen padiah II. Mahmut, halkn tepkisini de ekmemek iin Hristiyan subaylar orduda kullanmak istemiyordu. Bu nedenle eitici subay ihtiyacn karlamak iin 1826 ylnda Msr Valisi Mehmet Ali Paaya bir mektup yazarak halis Trk veya Araplardan oluan 12 kiilik bir uzman subay grubunun stanbula gnderilmesini istedi. Ancak Mehmet Ali Paa, kendi ordusunu yetitiren subaylarn Hristiyan olduunu, mslman subaylarn da henz askeri eitim yaptracak seviyeye gelmediklerini ile srerek padiahn isteini reddetti (Karal, 1983:151 ; Lewis, 1996). Bu gelimelerin zerine Sultan Mahmut, Avrupadan uzman subaylar getirmeye karar verdi. Padiaha gre o zamana kadar yaplan slahatlarda askeri uzman ve retmenlerin kayna olan Fransa, Yunan isyan ve Msr meselesindeki siyaseti nedeniyle Osmanlya kar dmanca bir tavr ierisindeydi. Bu nedenle Fransadan bu konuda yardm istenilmesi sz konusu deildi. Avrupann dier nemli devletlerinden olan ngilterenin menfaatleri gerei Osmanl Devletine bu konuda yardm etmeye hazr olmasna ramen, Yunan isyan srasnda izledii Yunansever politika nedeniyle padiah bu lkeden de yardm istemiyordu. Sultan II. Mahmut bu koullar altnda Osmanl Devleti ile iyi ilikiler iinde bulunan Prusyadan subay getirtilmesine karar verdi. Bylece Osmanl ordusunda 1835te balayan Prusya nfuzu, Osmanl Devletinin yklna kadar srecektir (Lewis, 1996; Karal, 1983). Osmanl ordusunda grev yapan Prusyal (Alman) subaylar, geli tarihleri ve yaptklar hizmetler bakmndan 6 gruba ayrmak mmkndr. Bu gruplar srasyla unlardr (Ylmaz, 1993:33) : 1. Moltkeden nce ve Moltke ile birlikte grev yapanlar (17561839) 2. Moltkeden Goltza kadar geen dnemde grev yapanlar (18381882)

170

3. Goltz Dnemi (18821913) 4. Limon von Sandersin askeri heyeti dnemi (19131918) 5. I.Dnya Harbi Dnemi 6. I.Dnya Harbinden sonraki askeri danmanlar dnemi (19131918) Osmanl devleti ve ordusu zerinde yaklak olarak 1700l yllarn ilk yllarnda balayan Fransz etkisi Sultan II. Mahmut dnemiyle birlikte yerini Prusya etkisine brakmtr. Prusya etkisi de artan bir ekilde devletin yklna kadar devam etmi ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla birlikte sona ermitir. Yukarda alt grupta verilen Prusyal uzmanlar ve slahat almalarndan bizim inceleyeceimiz dnemler 19. yzyln sonuna kadar olan almalardr.

4.2.1. Moltkeden nce ve Moltke ile Birlikte Grevlendirilenler: Albay von Goetze: Prusyal albay, 17391793 tarihleri arasnda atanm ve Osmanl Kara Ordusunu, Prusya sistemine gre dzenlemekle grevlendirilmitir. Ancak Albay Goetze, daha ok danman olarak alm ve baz incelemelerde bulunmutur (Ylmaz, 1993:34). Tmgeneral von Knobelsdorff: 17901805 tarihleri arasnda stanbula gnderilmi olup, 1790 tarihli Prusya-Osmanl Devleti ittifak antlamasnn hazrlanmasnda grev almtr (Ylmaz, 1993:34). Yarbay von Canitz und Dallwitz: 18281829 tarihleri arasnda Prusya Kralnn emri ile Trk-Rus harbini izlemek zere gnderilmitir (Ylmaz, 1993:34). Mareal von Moltke: Osmanl ordusunda gayr- resmi olarak vazife gren Prusyallar bir tarafa braklacak olursa, Prusya ordusuna mensup subaylarn, iki devlet arasnda yaplan antlama ve kontratlarla resmen Osmanl ordusunda vazife almalar, Helmuth von Moltke ve silah arkadalarnn gelii ile balamtr. Mareal von Moltke, Prusya Genelkurmaynda yzba olarak grevli iken, Osmanl ordusunda danmanlk yapmak zere 1835 ylnda

171

stanbula gnderilmi ve 1839da meydana gelen Mehmet Ali Paa isyannda Osmanl ordusuna her bakmdan nemli katklar olmutur (Ylmaz, 1993:34). 4.2.2. lk Prusya Askeri Heyetinin Oluturulmas ve almalar: Modern bir ordu kurmak isteyen Sultan Mahmut, ihtiya duyduu askeri uzmanlar temin etmek iin 1835 ylnn sonlarna doru, Prusya Kral III. Friedrich Wilhelme bavurmaya karar verdi. Serasker Hsrev Paa, Prusya elisi Kont von Knigsmarcka bavurarak Prusyadan retmen subaylarn gnderilmesini rica etti. Fakat eli, Kraln Prusya ile ilikilerden dolay Prusyal subaylar gndermek istemeyeceini dnyordu. Bu nedenle seraskere biraz souk davranarak, Trk rencilerin Avrupaya gnderilmesini nerdi (Wallach, 1985:9). te tam da bu srada Prusya Genelkurmaynda grevli Yzb. von Moltke ile 1. Hassa Alayndan Tm. Von Berg isimli iki Prusyal subay, 23 Kasm 1835te stanbula gelmilerdi. Bu subaylar lkelerinden alt ay izin almlard. zinlerinin birka haftasn stanbulda geirdikten sonra Yunanistan ve talya zerinden Berline dnmeyi dnyorlard. Prusya elisi Kont von Konigsmarck bu iki subay Atinaya hareketlerinden birka gn nce Seraskerle tantrmaya gtrd. Serasker, kendisinin ve padiahn ilgilendii Prusya ordusunun tekilat ve zellikle redif sistemi hakknda bilgi almak iin bu frsat karmad. Moltkenin bilgi ve yeteneklerinden ok etkilenen Serasker Hsrev Paa, Prusya elisinden Moltkenin stanbuldaki kalma sresinin uzatlmas iin padiahn ricasn Prusya kralna iletmesini istedi. Prusya kral, Moltkeye Prusya ordusundan ald maa da verilmek kouluyla, imdilik aylk bir ek izin vermeyi kabul etti (Wallach, 1985:10). Moltkenin stanbulda alkonulmasndan sonra, Sultan II. Mahmut Ocak 1836da III. Friedrich Wilhelme bir yaz gndererek, eitmen olarak on bir subay ve drt astsubayn yl iin gnderilmesini talep etti. Bunlar: 1 Kurmay Yzba 2 Kurmay Subay 1 Temen, askeri corafya ve tarih retmeni 1 Temen, toporafya ve resim retmeni

172

1 Temen, matematik retmeni 2 Temen, Franszca retmeni 2 Temen ve yanlarnda yardmc olarak iki astsubay, topuluk retmeni 2 Temen ve yanlarnda yardmc olarak iki astsubay, svari eitmeniydi (Wallach, 1985:10). Osmanl Devletinin bu talebinin Prusya Kral tarafndan uygun grlmesi zerine 1836 ylnn Mart aynn ortalarnda Berlinde uygun adaylarn seimine baland. Gen subaylar arasnda byk heves ve heyecan yaratan bu grev iin byk bir yar yaanyordu. Prusya Devleti, titiz almalar neticesinde stanbula gnderecei askeri uzmanlar belirlemiti. Ancak tam bu srada Osmanl Devleti bu talebinden vazgeti. Bunun yerine daha ksa bir srede sonuca ulaabilmek iin eyaletlerdeki komutan paalara danmanlk edecek kurmay subay ve anakkale tahkimat iin bir stihkm subay gnderilmesi talep edildi. Padiah II. Mahmut, bylece askeri eitim kurumlarnn kurulmasyla vakit kaybetmek yerine ordunun gereksinimlerini ve tahkimatn durumunu btn aklyla renebileceini dyordu (Wallach, 1985:11). Osmanl Devletinin aceleci bir tavrla istedii kurmay subay ve bir istihkm subay, Kraln emriyle 28 Eyll 1836da belirlenmeye baland. Genelkurmay Bakan, Moltkeden baka Yzba von Vincke ve Fisheri, stihkm Bakan da Yzba Mlbach nerdi. Prusya Kral 26 Ocak 1837 tarihli hkmet kararnamesiyle drt subayn grevli olarak Trkiyeye gnderilmesine karar vermiti. Ancak hareket emri 5 Temmuz 1837 tarihli hkmet kararyla verilebildi. Grev sreleri iki yl olarak belirlenen bu heyetin nasl ve nerede alacaklar ile btn almalar hakknda Prusya elisine rapor verecekleri de hkmet kararnda aka bildirildi. Ayrca bu heyetle Trkiyeye gnderilen Alman subaylarnn Prusya ordusu ierisindeki konum ve haklar da hkmet kararyla gvence altna alnmt (Wallach, 1985:14). Prusya Devleti tarafndan gnderilen ilk resmi heyet olma zelliini tayan bu drt subayn, en hretli olan phesiz ki Yzba Moltkedir. Yzb. Moltke, Trkiyede drt yldan fazla bir sre kalmtr. Bu srenin 28 ayn stanbulda geirmi, bir Trk milis kuvvetinin kurulmas ve toporafik haritalarn alnmasna almr. Mart 1838de stihkm Yzbas Von Mlbach ile birlikte, danman olarak Tarsus ordusu komutan

173

Hafz Paann yannda grevlendirilmitir. Moltke ve arkadalar 1839 ylnda meydana gelen ve asi Msr Valisi Mehmet Ali Paann Anadoluda ilerleyen kuvvetlerine kar verilen harpte de hazr bulunmulardr. Hatta Osmanl ordusunun bu sava iin yapt hazrlklara da her bakmdan katklar olmutur. Bu savata, Osmanl ordusunun kurmay heyetine de bakanlk eden Moltke, ordunun sava tertibini doru bulmayarak, Hafz Ahmet Paaya bu artlarda muharebeyi kabul etmemesini, geri ekilerek daha uygun artlar yaratlmasn teklif etmise de dncelerini kabul ettirememitir. Neticede, Moltkenin dedii km ve Osmanl ordusu Nizip Meydan Savanda ar bir malubiyete uramtr (Ylmaz, 1993:34). Moltke, lkesine dndkten sonra Mareallie ve Genelkurmay Bakanlna kadar ykselmi ok yetenekli bir subayd. Yzba rtbesinde iken Osmanl Devleti hakknda verdii raporlar ve yazd mektuplarda u deerlendirmelerde bulunmutur:
Buras tembellie en elverili lke ve btn bir ulus terlikle dolayor. Padiah II. Mahmutun yannda yeniliklerinde yardmc olacak aydn bir kii bile bulunmamaktadr. Trkiyedeki eitim dzeyinin ne derece dk olduunu bir Avrupal tasavvur dahi edemez. Hafz denilen okuryazar bir Trk, lim saylyor. Yksek makamlardaki birok Trkler, kendi dilleriyle yazlm mektuplar dahi okutmak zorunda kalyorlar (Wallach,1985:15).

Moltkeye gre Serasker Mehmet Hsrev Paa reformlarla sanki iinden alay ediyor gibi, ama reformlarn iktidar vastas olmas nedeniyle tek ihtiras iktidar olan bu ihtiyar reform yanlsym gibi davranyor (Wallach, 1985:13). Moltkenin kendisi, Prusya subaylarnn grevini u ekilde saptamt. Bizim iimiz, eski ve biraz paslanm palay, kullanabilecei olaslna kar istendii kadar iyi ve alafranga bilmektir (Wallach, 1985: 15). Osmanl Ordusunun o yllardaki hali gerekten iler acsyd ve ksa srede birka subayn almalaryla dzeltilebilecek gibi grnmyordu. Padiah II. Mahmut bu nedenle askeri eitim kurumlar zerinde durmay dnm, ancak ardarda gelen isyanlar ve savalar, padiah ksa srede sonu almay salayabilecek zmler retmeye zorlamt. Bu amala getirtilen Moltke ve arkadalarnn almalar ou zaman danmanlktan teye geememitir. Osmanl Devlet ynetiminde grev alan yksek rtbeli asker ve memurlarn reformlara kar olumsuz bak as ve heyetteki

174

subaylarn gayrimslim oluu reform almalarnn genel olarak baarszlkla sonulanmasndaki en byk etkendir. Bu dnemde gerekletirilen en nemli askeri reform olarak Redif tekilatnn kurulmasn sayabiliriz. Padiah II. Mahmutun 30 Haziran 1839da vefat etmesi ve Nizip yenilgisinin Almanyada duyulmas zerine Prusya Kral, stanbulda bulunan Moltke ve arkadalarnn geri arlmasn emretti. Bylece Prusyadan getirtilen ilk askeri heyet, 8 Ekim 1839da stanbuldan ayrlm oldu. Ancak heyet, stanbuldan ayrlmadan nce Moltke ve arkadalarnn sraryla, Nizip yenilgisinde herhangi bir sorumluluklarnn olmadnn gstergesi olarak Yzba Mlbach, daha sonra Trk paalna nasbedilmek zere, imdilik istihkm albaylna ykseltildi. Bu durum, mslman olmayan birisi iin, Trk ordusunda ilk kez grlen bir uygulamayd (Wallach, 1985:19).

4.2.3. Redif Tekilatnn Kurulmas: Redif tekilat, Prusyadaki Landor tekilat rnek alnarak ve Moltkenin Osmanl Ordusunda uzman olarak grevli bulunduu srada, 1834 ylnda kabul edilmi bir tekilattr. Bu tekilat, byk bir halk kitlesini uzun sre silhaltnda tutmadan, askerlik anda bulunanlardan, mmkn olduu kadar fazla miktarda eitim grm bir kuvvete sahip olmak amacyla kurulmutu. Bir sava halinde, silhaltna alnanlarn bir ksm gen fakat eline verilen silah kullanmasn bilmiyorlard. Bir ksm da yal, seferin glklerine dayanacak ve iyi bir sava yapacak durumda deillerdi. Osmanl Devletinin geni snrlarn korumak iin ok sayda eitim grm askere ihtiya vard. ok sayda eitimli askeri silhaltnda tutmakta lkenin ziraat ve ticaretini olumsuz ynde etkiliyordu. Bu skntlar ortadan kaldrmak amacyla Redifi Asakiri Mansurei Muhammediye ad ile bir tekilat kurulmasna karar verilmiti (TSK Tarihi, 3/5, 1978:195). 1834 yl Austos ay banda bir Redif Nizamnamesi hazrlanarak, Redifi Mansure yazlmas uygun grlen yerlere gnderilmiti. Bu tzn ba ksmnda memleketin savunmas iin yeterli miktarda ve sava usullerini renmi asker yetitirilmesi gerei belirtilmi ve bu amala, Rumeli ve Anadolunun uygun grlen yerlerinde Redif

175

taburlarnn tekiline balanmas emredilmiti. Tze gre her sancaktan eit olarak, subaylar ile beraber 1426 mevcutlu (drder blkl) birer redif mansure taburu tekil edilecekti. Tekilata, istekli olan kimseler alnacak ve bunlarn yalar 23 ile 32 arasnda olacakt. Redif tekilatna yazlanlar, dierlerine gre subay ve astsubay olacaklar ve bu snf ile rtbelere seilmeleri sancak mutasarrflar tarafndan yaplacakt. Subaylarn kllar, erlerin palaskalar, antalar, mataralar, trampetleri ve benzeri eyalar devlet tarafndan verilecekti. Devlet tarafndan salanan tfek ve eyalar eitim zaman erlere verilecek, eitimden sonra subaylar tarafndan geri alnarak, muhafaza edilmek zere, redif depolarna koyulacakt (TSK Tarihi, 3/5,1978:196). Gnmz ordularndaki ihtiyat kuvvetlerine benzeyen Redif birliklerinin giderleri de, asl mansure taburlarnn giderlerine kartrlmadan Redifi Mansure Zimmeti adyla bamsz bir bte oluturularak bu maksatla gerekli grevliler atanmt. 1836 ylnda tekil edilen taburlarla birlikte, redif taburlarnn says 40a ulamt. Bolu ve zmit sancaklarndan birer redif taburu, subaylaryla birlikte, tzk gereince stanbula getirilerek Selimiye klasnda eitim yaptrlmt. Bu srada padiah II. Mahmutta taburlar denetlemi, yaplan eitim ve manevradan ok memnun kalmt. Bu yzden iki taburun bal olduu liva (tugay)laraRedif Asakiri Hassai Mansure yani Mansure Hassa Askerleri Redifi adn vermi ve bunlarn btn malzemelerinin Hassa Miri tarafndan salanmas emrini vermiti. Bu suretle bu tarihten itibaren rediflik, mansure ve hassa olmak zere ikiye ayrlmt (TSK Tarihi, 3/5, 1978:197). II. Mahmut devrinin sonu olan 1839 ylnda, ou yeni esaslara gre yetitirilmi Osmanl Ordusu kuvvetleri genel olarak yleydi (TSK Tarihi, 3/5, 1978: 200) : Her biri alt bin mevcutlu iki hassa tmeni kier bin mevcutlu 37 mansure alay 12.000 14.000

Ortalama biner mevcutlu 15 mansure svari alay 15.000 Bin iki yzer mevcutlu drt mansure topu alay Bin iki yzer mevcutlu drt kumbarac alay Bin iki yzer mevcutlu drt lamc alay 4.800 4.800 4.800

176

Baltac yani stihkmc olarak TOPLAM

3.000 118.400

Srekli silhaltnda bulundurulan bu birliklere ilave olarak redif kuvvetleriyle birlikte yaklak 250.000 kiilik bir ordu oluturulmutu. Daimi askerlerin elinde bulunan silahlardan baka, stanbuldaki depolarda 277.400 tfek, 490.819 kl, 38.000 mzrak vard. Topu ve humbarac alaylarndaki ateli silahlarn ve toplarn says da 5540 bulmutu. Tfekler akmakl ve azdan dolmal idi. Ateli silahlara ait glle, dane ve humbaralarn te birine yakn ksm da Prusyadan alnmt (TSK Tarihi, 3/5, 1978:201).

4.3.

Abdlmecit Dnemi ve Tanzimat Ordusu:

Padiah II. Mahmutun 1839 ylnda lmnden sonra yerine Sultan Abdlmecit gemiti. Yeni Padiah da babas gibi reformcu bir hkmdard. Ancak bu seferki reformlarn ou siyasal alanda yaplmtr. phesiz ki bu dneme damgasn vuran olay, Tanzimat Ferman olarak bilinen Glhane hatt Hmayununun ilan edilmesidir. 9 Kasm 1839da Reit Paa tarafndan hazrlanarak ilan edilen Tanzimat Ferman, Osmanl Devletinde o gne kadarki askeri reform almalarnn aksine siyasi ve toplumsal alanlarda yaplmaya allm ilk reform teebbsdr. Yaplan reformlarn ou adalet ve maliye alanlarnda olmakla birlikte, kanunlarn uygulamasnda gayri mslimlerle mslmanlarn eit tutulacann beyan edilmesi fermandaki en dikkat ekici maddedir. Topkap Saraynn Glhane bahesinde, Mustafa Reit Paa tarafndan okunan Glhane Hatt Hmayununun ilan trenine, Padiah Abdlmecitin yansra askeri, mlki ve ilmiyeye mensup kiiler, Hristiyan cemaatinin liderleri ile yabanc eliler de katlmt. Ayrca baka bir trenle Sultan Abdlmecit, Hatt Hmayunun ilkelerine bal kalacana dair and imiti. Bu and, eitli sorumlu grevlerde bulunan devlet adamlar tarafndan da yaplmt. Gerek Hatt Hmayunun ierii ve gerekse ilan edili eklinin, bununla ilgili yaplan dier trenlerin Hatt Hmayuna bir anayasa zellii verdii konusunda da deerlendirmeler yaplmaktadr (Haksun, 2004:247).

177

Tanzimat Fermannn anayasa zellii tadna dair ileri srlen fikirlerin aksine Niyazi Berkes ve Mmtaz Turhan bu gre katlmamaktadr. Berkese gre;
Bizim kesin olarak syleyebileceimiz, Tanzimat hattnn bir anayasa, hatta bir kanun olmaddr. Avrupada hkmdarlarn kendi yetkileriyle halkn haklar arasndaki ilikilerde deiiklikler yaplacan vaadeden, charte (senet, latince carta) trnden bir belgedir. Bu belgeye dayanlarak ya bir yazl anayasa yaplmas yoluna gidilebilir ya da bir dizi yeni kanun hazrlanr. Tanzimatta seilen yn ikincisi olmutur (Berkes, 2004: 214).

Turhana gre de;

Padiahn, btn vkela ve merann, ecnebi devletlerin stanbuldaki mmessillerinin huzurunda, byk bir debdebe ile 3 Kasm 1839da, Glhanede Reit Paa tarafndan okunan Hatt- Hmayun, haddi zatnda muayyen noktalarda toplanlanan bir slahat program olmaktan ziyade Osmanl mparatorluunun esas tekilatn, amme hukukunu deitirmek isteyen bir Charter di. Bu ferman ile padiah bizzat kendi rzasyla salahiyetlerinin bir ksmndan feragat ettiini, buna mukabil tebasna baz haklar verdiini ilan ediyor ve bu taahhtlerine sadk kalacana dair yeminle teminat veriyordu (Turhan, 1988: 167).

Tanzimat Fermannn askerlik alannda getirdii en nemli yenilik ise snrsz olan askerlik sresinin, bir esasa balanarak vatan borcu haline getirilmesidir. Tanzimata kadar yaplan askerlik dzeninde ocak eklinin dna klamamt. Nizam- Cedit ordusu batl asker ve eitime gre kurulmasna ramen, yaps ve kadrolar bakmndan bir ocak eklinde tekil edildii iin doulu bir karakter tamaya devam etmiti. II. Mahmut devrinde kurulan, Asakir-i Mansure Ordusu da tpk Nizam- Cedit gibi yap ve kadro bakmndan doulu, silah ve eitim ynnden Batl bir ordu olmutu. Devletin sava meydanlarnda arka arkaya urad yenilgiler ve ekonomik durum orduya asker almay son derece gletirmiti. Evli veya bekr genler, vilayetlerde yakalanp elleri kelepeleniyor ve en yakn deniz kysndaki kasabalara gtrlyorlard. Orada bakalarnn kendilerine katlmalarn beklerken, pislik iinde bir hapis hayat geiriyorlard. Gemilerle stanbula gtrlen genler, buradan da hayatlar mddetince hizmet etmek zere, ordu alaylarna ve harp gemilerine gnderiliyorlard. Bu ekliyle askerlik hizmeti, bir dereceye kadar krek mahkmiyetini andrmaktayd (Karal, 1983:178).

178

te bu nedenle Glhane Hatt Hmayununda askerlik hizmetinin dzenlenmesinin gereklilii aadaki satrlarla aklanmt:
Vatann korunmas iin ahalinin asker vermesi kutsal bir bortur. Ancak imdiye kadar olduu gibi memleketin trl blgelerinin mevcut nfusuna baklmayarak, kimisinden kaldrabileceinden fazla, kimisinden ise az asker istenmitir ki, bu ise hem dzensizlie sebep olmakta, hem de ziraat ve ticaret gibi ileri aksatmaktadr. Kald ki askerlie gelenlerin, hayatlarnn sonuna kadar askerlik yapmak zorunda olmalar, kendilerinde ruhi yorgunluk dourmakta ve ailesiz brakmaktadr. Bu zararlar nlemek iin, mparatorluun her blgesinden gerektii vakit istenecek asker iin baz iyi usuller kabul edilmesi ve askerlik mddetinin drt be sene olarak balanmas gereklidir (Karal, 1983: 179).

te bu satrlarla, yeniden dzenlenmesinin gereklilii aklanan askerlik hizmeti, gayri mslimler de dhil, btn Osmanl tebasn da kapsayacak ekilde bir vatandalk devi haline getirilmiti. 1843 ylnda karlan bir yasayla da Osmanl Ordusu, Fransz ve Prusya ordularnn tekilatlar gz nnde tutularak yeniden dzenlenmeye balamt. Serasker Rza Paa, Abdlkerim Nadir Paa ve Mtercim Rt Paa gibi nemli devlet adamlarnn katklaryla hazrlanan yeni tekilata gre Osmanl Ordusu drt blme ayrlyordu. Bunlar; Muvazzaf Kuvvetler, Yedek Kuvvetler, Yardmc Kuvvetler ve Babozuk Kuvvetlerdir (TSK Tarihi 3/5, 1978:201). Ordunun esas muharebe gcn tekil eden ve birbirinden ayr merkezlerde bulunan Muvazzaf Kuvvetler be orduya ayrlmt: Birinci Ordu: Hassa Ordusu, Merkezi stanbul kinci Ordu: Dersaadet Ordusu, Merkezi skdar nc Ordu: Rumeli Ordusu, Merkezi Manastr Drdnc Ordu: Anadolu Ordusu, Merkezi Harput (Elaz) Beinci Ordu: Arabistan Ordusu, Merkezi am idi. 1848 ylnda tekilatta yeni bir deiiklik yaplm ve ordu adedi de altya karlmt. 1 nci Hassa Ordusu, merkezi stanbul, blgesi stanbul ve Bat Anadolu

179

2 nci Ordu, merkezi umnu, blgesi Tuna havzas 3 nc Ordu, merkezi Manastr, blgesi Makedonya, Bosna-Hersek 4 nc Ordu, merkezi Erzincan, blgesi Dou Anadolu 5 nci Ordu, merkezi am, blgesi am ve Halep illeri 6 nc Ordu, merkezi Badat, blgesi Irak. Her ordu bir mirin komutasna verilmiti. Ancak Hassa Ordusu, Seraskerin komutasnda bulunuyordu. (TSK Tarihi 3/5, 1978: 202) 1834 ylnda Prusya sistemi rnek alnarak tekil edilen Redif birlikleri, Osmanl ordusunun Yedek Kuvvetlerini oluturuyordu. 1843 ylnda yaplan yeni dzenlemeyle mevcut redif askerleri muvazzafla nakledilmi, be yl olarak kabul edilen muvazzaflk sresini bitirenlerin, yedi yl da memleketlerinde redif olarak bulunmalarna karar verilmiti. Bu yeni dzenlemede her ordu blgesi, muvazzaf alaylarn adedi kadar redif blgelerine ayrlarak, her redif blgesinde, drt taburlu bir redif alay kurulmutu. Muvazzaflk sresini bitirerek redife geen erler, ylda bir kez bal olduklar tabur merkezlerinde bir ay eitim yapacaklar ve bu sre iinde muvazzaf askerler gibi maa ve tayin alacaklard (TSK Tarihi 3/5, 1978:203). 1848 ylnda yaplan tekilata gre oluturulan redif birlikleri unlardr: Hassa Ordusu Redif Alaylar: Merkezleri sra ile zmit, Bursa, zmir, Aydn Afyon ve Ispartada bulunan alt piyade alay ve Bursa, Aydn ve Ispartada svari alay ve yine Ispartada bir topu alay. Dersaadet (stanbul) Ordusu Redif Alaylar: Merkezleri Edirne, Bolu, Ankara, orum, Konya ve Kayseride alt piyade alay ve Bursa, Aydn ve Ispartada svari alay ve yine Ispartada bir topu alay Rumeli Ordusu Redif Alaylar: Merkezleri Manastr, Selanik, Yanya, skp, Sofya ve umnuda alt piyade alay. Anadolu Ordusu Redif Alaylar: Merkezleri Sivas, Tokat, Harput (Elaz), Erzurum, Diyarbakr ve Karsta alt piyade alayndan olumaktayd.

180

Her ordudaki redif piyade alaylar da drder taburdan olumaktayd (TSK Tarihi 3/5, 1978:203-204). Osmanl ordusunda muvazzaf ve Yedek Kuvvetlerin yansra Yardmc Kuvvetler olarak nitelendirilen askerlerde bulunmaktayd. 1843 ylnda kabul edilmi olan askeri usllerin ve tekilatn, zerk ve yar zerk durumda bulunan eyaletlere uygulanmasna imkn yoktu. Bu nedenle, sz konusu eyaletlerin Osmanl Devletinin herhangi bir devletle savamas durumunda, yardmc askeri birlikler gndermeleri zorunlu hale getirilmitir. Buna gre gerektiinde eitli eyaletlerden orduya katlacak kuvvetler yleydi: Srbistandan 20.000 kii, Arnavutluktan 30.000 kii, Msrdan 40.000 kii, Bosna ve Hersekten 30.000 kii Trablusgarp ve Tunustan 10.000 kii olmak zere toplam 110.000 kiilik bir yardmc kuvvetler oluturulacakt (evket, 1983:12). Bir sava halinde, yukarda saylan kuvvetlerden baka, gnll olarak orduya 40 50.000 kiinin katlaca, bundan baka Jandarma ve bekilik grevi iin Dobruca blgesinden ve Tuna Kazaklarndan yararlanlabilecei dnlyordu. te btn bunlar dzenli ordunun dnda kald iin, kendilerine Babozuk Kuvvetler deniliyordu (Karal, 1983). Osmanl Devletinin yukarda akladmz tekilata dayanarak bir sava halinde karabilecei kuvvetler; 138.680i muvazzaf ordu, 138.680i redif ordu, 110.000i yardmc kuvvetler, 61.500 babozuk kuvvetler olmak zere 448.860 bulaca kabul edilmekteydi. Ancak bu kuvvetler iinde yardmc kuvvetlere fazla gvenilemezdi. Hristiyan olan askerlerin her zaman taraf deitirme ihtimali bulunuyordu. Babozuk kuvvetlerin de, savata pek yararl olamayacaklar aka grlyordu. Bu nedenle, Osmanl Ordusunun savataki gerek gcnn 200.000 civarnda olabilecei kabul ediliyordu. Aslnda iyi eitim grd ve donatld takdirde bu da, kmsenecek bir kuvvet deildi. Bireysel hak ve devler asndan Tanzimat Fermanna dayanarak 6 Eyll 1843te karlan bu kanun, Osmanl tarihinde askerlik alanndaki en nemli yenilikleri de beraberinde getirmi oluyordu. Ocak usulndeki zorunlu askerlik kaldrlyor, yerine kura usul getiriliyordu. Avrupa ordularnn silah ve eitim usullerinin yansra kurulu kadrolar da alnyordu. Piyade, svari ve istihkm birlikleri iin Fransz talimnameleri

181

alnrken, Topu birlikleri ise Prusya subaylar tarafndan yetitirilmeye balanmt (Karal, 1983:179). 1844 ylndan itibaren her blgeden geniliine ve nfusuna gre orantl bir sayda asker alnmasna baland. Her aileden bir kiinin askere alnmas kural olarak kabul edilmekle beraber tek ocuklu ailelerden de asker alnmyordu. Btn bu yeniliklerin phesiz ki halkta byk memnuniyet uyandrmas bekleniyordu. stelik Tanzimat Fermann hazrlayanlarn dier bir hedefi de gayrimslim tebaa ile mslman halk kaynatrmakt. Osmanl Devletinin kurulduu tarihten beri cizye vererek askerlikten muaf olan hristiyan tebaa, artk kanun nnde mslmanlarla eit olmakla birlikte askerlik asndan da ayn sorumluluklar tayorlard. Ancak hristiyan tebaa, gelimelerden memnun kalmamt. Yzyllardr askerlik yapmadklar iin, yaplan bu yenilii istemiyorlard. Rumlar da devlet iindeki ayrcalkl statlerinin kaybolacan dnerek, Tanzimat Fermanna bandan beri karyd. Mslman halktan da gebe halde yaayanlarn bir ksm askerlik devini kabul etmek istemiyordu. Hatta bu nedenle Anadolu ve Rumelinin baz dalk blgeleri ile Lbnanda ayaklanmalar bile olmutu. Ayaklanmalar bastran hkmet, hristiyanlardan gelen taleplere de direnemeyerek, hristiyan tebaann askerlik yapmasyla ilgili kanunun ertelenmesinin daha uygun olacana karar verdi. Bylece Tanzimat Fermannn eitlik prensibi, askerlik asndan kt zerinde kalm oluyordu (Karal, 1983:180 ; Berkes, 2004:245).

4.4.

Polonyal Mlteci Subaylarn almalar:

15. yzylda Avrupann byk devletlerinden birisi olan Polonya, bu nedenle Varna ve Niboluda Osmanllarla atmak zorunda kalm, ancak bir sre sonra Osmanl devleti ile canl bir ticari ve kltrel alveriin iine girmiti. Osmanl devlet adamlar, daha o yllardan itibaren Polonyann varolmas ve gl kalmasnn kendileri iin de hayati nemi olduunu kavramlard. Ancak Polonya hkmdarlar nceleri bunu kavrayamam olacaklar ki, 1683 II. Viyana kuatmasnda Osmanl ordusuna saldrda bulunmulard. Polonya Kral Jan Sobleski,1683 Viyana kuatmasnda Kahmenberg tepelerinden Osmanl ordusuna saldrarak, kuatmann ve ordunun zlmesini salamt. Zafer kazandn dnen Polonya Kral, lkesinin bana ileride alacak dertlerin farknda deildi. Nitekim bu tarihten sonra hzla g kaybeden Osmanl

182

devletinin aksine, byk bir hzla glenen Rusya devleti, Polonyay tehdit etmeye balamt. te bu durum nedeniyle, Osmanl-Polonya ittifak oluturulmu, hatta Rusya ve Avusturyaya kar hayati bir birliktelik meydana getirilmiti (Ortayl, 2000:186). 1711 ylnda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda meydana gelen Prut Meydan savanda iki devletin mttefik olarak bulunduu grlmektedir. Yine 1768 ylndaki Osmanl-Rus savann ortaya k nedeni de Rus ariesi II. Katerinann Polonya devletinin i ilerine karmas olmutur. Bu savata, Osmanl Devleti ar bir yenilgiye uram ve Rusya tarafndan Polonyann paralanmasna engel olamamtr. Ancak Polonyann paralanmasn kesinlikle kabul etmeyen Osmanl Devleti, yaplan bu taksimi hibir zaman tanmad. Hatta Osmanl saraynn protokolndeki en nemli yere namevcud durumdaki Lehistan elisi sahip bulunmaktayd. Gya resmi trenlerde avubann Lehistan elisi diye seslenip, sonra henz yoldadr diye bildirimde bulunmas, bu dnemle ilgili politikay gsteren bir sylentidir (Ortayl,2000:187). 19.Yzylda Rusya ve Avusturyadan kamak zorunda kalan Macar ve Polonyal yurtseverlerin Osmanl devletine snmas, iki devletin ilikilerinde yeni bir dnm noktas olmutur. Osmanl Devletinin 19. yzyl ortalarndaki zor durumu gz nne alndnda, bu devletin Polonyal ve Macar mltecilerin yaam hakkn Rusya ve Avusturyaya kar savunmas bu gn bile Polonya tarafndan takdirle anlmaktadr. Osmanl Devleti, sadece mltecilerin haklarn savunmakla kalmam, ayn zamanda 1831 Polonya ihtilalinden sonra, srgnde kurulan bir hkmet saylabilecek Polonya Milli Komitesini de tanm ve komitenin stanbuldaki temsilcisine adeta bir eli muamelesi yapmtr. 1831 ylnda Polonyadaki ayaklanmadan sonra, baz mltecilerin de stanbula gelerek Osmanl hizmetine girdiini grmekteyiz. Osmanl Devletinin hizmetine ilk giren Polonyal, Chrzanowski Wojcieh isimli bir generaldir. Chrzanowski, Polonya ayaklanmasna katlm, ayaklanma bastrlnca da, nce Avusturya Galiyasna gitmi sonra Belikaya, oradan da ngiltereye gemitir. Burada ngiliz uyruunu kabul eden Chrzanowski, Prens Adam Czartoryskinin ksa srede gzne girerek gvenini kazanmtr. Bu sayede ngiliz hkmeti tarafndan askeri reform almalarna katlmak zere stanbula gnderilmitir(Ortayl, 2000:187). 1838 ylnda stanbula nc defa geldiinde, yannda Zablowski ve Kovalsk isimli iki Polonyal subay daha bulunmaktayd. Tam da bu sralarda, Osmanl Devleti bir

183

taraftan Msr Valisi Mehmet Ali Paa isyanyla urarken dier taraftan da ordusunu modernletirmeye alyordu. Bu artlar altnda, yetenekli bir general olan Chrzanowski, Osmanl yneticileri tarafndan memnuniyetle kabul edildi ve hemen ie girimesi iin talimat verildi. Serasker Hsrev Paa, Chrzanowskiyi Anadolu ordusu komutan Hafz Paann yanna mstear olarak tayin etti. Mehmet Ali Paaya kar, baarl bir savunma iin gerekli ktalarn reformu zerinde alacak olan General Chrzanowski, maiyetindeki Zablowski ve Kovalski ile beraber Diyarbakra gitti. Bu tayin zerine Prusya elisi Konigmark, Avusturya Maslahatgzar Von Klezi ve Rus maslahatgzar Boutinev protestolar ard ardna sraladlar. Buna karlk ngiltere bykelisi Ponsolay, Chrzanowskinin ngiliz tebas olduunu belirterek, bu protestolara kar, Osmanl hkmetinin yannda yer ald. Her devlet de Polonyal generalin tayinini engellemeye altlar, hatta Prusya elisi Konigmark Osmanl hkmetine Bundan byle kendilerinden reform almalar iin hibir Prusyal subayn talep edilemeyeceini tehdit yollu bildirmiti. Btn bunlara ramen Diyarbakra gnderilen Chrzanowski, mahiyetindeki dier personelle birlikte ordu merkezinde Hafz Paa tarafndan trenle karland. Burada bulunduu sre boyunca, olduka yararl almalarda bulunmu hatta Badatta bir svari bl bile tekil etmiti (Ortayl, 2000:188). 1849 ylnda, Macar ihtilalinin Rusyann mdahalesi nedeniyle baarsz olmas sonucunda, Macar ve Polonyal savalarn bir ksmnn da Osmanl Devletine sndklar grlmektedir. Polonyal mlteciler arasnda General Bem, Dembinsky, Wisocki ve Bulharin gibi isimler bulunmaktayd. General Bem, bir sre sonra din deitirerek Murat Paa ismini almtr. Vidin Kalesi Komutan Ziya Paa tarafndan trenle karlanan Murat Paann yannda ok sayda subay ve asker de mslmanl kabul etmiti. Dinini deitirmeyenler iin de Vidin Kalesinde bir kilise tahsis edilmiti. Yurarda saydmz generallerden baka, albay ve on kadar binbayla birlikte, Eyll 1849da sadece Vidin Kalesinde 6778 mlteci sava bulunmakta olup, bunlarn 1200 kadar da Polonyalyd. Btn basklara ramen geri verilmeyen Macar mltecilerin hemen hemen tamam, bir sre sonra lkelerine dnerken, Polonyal mlteci subaylarn ok byk bir ksm

184

Trkiyede kalmay setiler. Grev ve rtbelerine gre, eit olarak Osmanl ordusundaki yeni grevlerine tayin edilen subaylarn bir ksm da mslmanl kabul etti. General Bem, Murat Paa ismini alrken, Szarzcinski Osman Bey, Tabatsinski Ali Bey, Kont Kossielski de Sefer Paa isimlerini almlard. Ayrca, mer Paa ismini alan Kont Kossielski 1849 ylnda Rumeli ordular komutan, Krm savanda da Serdar- Ekrem olmutu. 19.yzylda Osmanl ordusunda yaplan reformlarda byk rol oynayan subaylardan Mustafa Celaleddin Paada mslmanl kabul etmi olan Polonyal Kont Konstantin Borzeckidir. Mustafa Celaleddin Paa Osmanl hizmetinde bulunduu srada topuluk konusunda yeni metodlar gelitirmi, haritaclk alannda alm, hatta Trk ulusuluunun ilk nc eseri saylabilecek bir de kitap yazmtr. Karada muharebesinde, mirliva rtbesiyle sava alannda ehit den Mustafa Celaleddin Paann Osmanl Devletini, uruna cann verecek kadar benimsediini syleyebiliriz (Ortayl, 2000:190). Osmanl ordusunda yaplan reformlarn nc kiiliklerinden Saadettin Nzhet Paa (General Bilinski) ve Sadk Rfat Paa(General Michael Czaikowski) nn yan sra, Mahmut Hamdi Paann da mslmanl kabul eden Polonyal subaylar olduu grlmektedir. General Zamowinski, Sobieszcanski, Wilkoszevski ve dier 17 subay ise dinlerini deitirmeden Osmanl ordusunda hizmet etmeye devam etmilerdir. Din deitirmeyen Polonyal subaylardan Yzba Stanislas Ostrarogun da sadece askeri hizmetleriyle deil, stanbulun kltr hayatna yapm olduu byk katklarla da tanndn grmekteyiz (Ortayl, 2000:190). Osmanl Devletinin, mltecileri geri vermeyerek onlara sahip kmas, Paris ve Londra gibi Avrupa bakentlerinde byk memnuniyet yaratm ve Avrupa kamuoyunun, Osmanllar lehine dnmesini salamtr. Osmanl devletine byk yararllklar dokunan Polonyal mlteci subaylar, dier yabanc subaylardan farkl olarak buray vatanlar gibi benimsemi ve bu sayede baarl olmulardr. Bugn itibariyle stanbulda bulunan Polonezky o zamanki mltecilerin yerlemesiyle kurulmu ve hala baz Polonyal vatandalarmzn da yaad bir yerleim birimidir.

185

4.5.

Moltkeden Goltza Kadar Geen Dnemdeki Prusyal Askerler :

Moltke ve arkadalarnn memleketlerine dnnden, Kaehler nezaretindeki askeri heyetin gelii (1882) ve Colmar von der Goltzun bu heyete katlna kadar geen (1883) uzun zaman iinde, etkin ve dzenli bir Prusya askeri yardm sz konusu deildir. stanbula gelen Prusyal subaylar ya tek gelmiler veya ordularn tamamen terk ederek Osmanl hizmetine girmilerdir. Yani bu dnemde Osmanl ordusunda resmi bir grevle vazife gren resmi bir askeri heyete rastlanmamakla beraber, birok Prusyal subayn gayr- resmi olarak Osmanl ordusunda altklar grlmektedir (Wallach, 1985:21). Sultan II. Mahmut dneminin sonlarna doru, Prusya Kral III. Frederik Wilhelmin kardei olan Prens August von Preussenin misafir olarak stanbula geldii ve padiahla grt anlalmaktadr. Bu grmenin neticesinde, Prens Augustun bizzat setii be topu subaynn stanbula gelerek uzun yllar boyunca Osmanl hizmetinde kald grlmektedir. Ancak, Alman ariv vesikalarna dayanarak Jehuda L.Wallach tarafndan yazlm olan eserde, bu heyetin geliiyle ilgili yeterince bilgi bulunmamaktadr. Esencann naklettiine gre bu heyette bulunan subaylar prens kendisi semi ve heyetin stanbula gnderilmesi iin teklifi, Osmanl padiahna bizzat prens yapmtr. Heyette bulunan be subayn, hemen hepsinin mslmanl seerek Osmanl tebaasn kabul etmeleri, kafalarda soru iaretleri oluturmaktadr. J.Wallachn eserinde bu konuda yeterince bilgi verilmemesi de casusluk veya Alman nfuzu iin gizli faaliyetlerde bulunmak amacyla byle bir seim yaplm olabileceini akla getirmektedir. Her ne kadar, Osmanl Devletinin kendilerine sunduu cazip imknlar ve makamlar, bu tercihin olumasnda etken olmusa da, sz konusu heyetin hemen hemen tamamnn byle bir tercihte bulunmas dikkate alnmas gereken bir gerektir (Esencan, 1946:9;Wallach, 1985). Prusya Prensi August tarafndan seilerek stanbula gnderilen be topu subay unlardr: Topu stemen von Kuczkowski: Trk ordusunda tmgenerallie kadar ykselen Kuczkowski, Prusya topu subay ve astsubaylarndan mteekkil heyetin komutan olarak da grev yapm ve Trk topusunun yeniden tekilatlanmas iin almtr.

186

Osmanl hizmetine girdikten sonra mslmanl seen Kuczkowski, Muhlis Paa ismini almtr (Ylmaz, 1993:35 ; Esencan, 1946:9). Topu Temen Wendt: 183843 ve 185090 yllar arasnda topuluk danman, topuluk grubu yesi ve Trk Harbiye nezaretinde planlayc olarak grev yapmtr. Tmgenerallie kadar ykselen Wendt, mslmanl kabul etmi ve Nadir Paa ismini almtr (Ylmaz, 1993:35 ; Esencan, 1946:9). Topu Temen Schwenzfeuer: 18381841 ve 18501873 yllar arasnda topu snfnn talim ve terbiyesinde grev alan Schwenzfeuer, 1873 ylnda stanbulda vefat etmitir. Osmanl ordusunda general rtbesine kadar ykseltilen Schwenzfeur, mslmanl kabul etmi ve Rami Paa ismini almtr (Ylmaz, 1993:35 ; Esencan, 1946:9). Topu Temen Lohling: 1838 ylnda gelen heyetin bir yesi olduu bilinen Lohling hakknda, elimizde fazla bir bilgi bulunmamaktadr. Mslman olarak Mahir Bey ismini alan Lohlingin paa yaplmayarak Albay olarak kald, ancak maa olarak ayn creti ald grlmektedir (Esencan, 1946:9 ; Wallach, 1985:21). Topu Temen Wiesental: 1838 ylnda prens August tarafndan gnderilen be topu subayndan biri olan Wiesental hakknda elimizde baka hibir bilgi bulunmamaktadr (Esencan, 1946:10). 1882 ylnda Kaehler heyetinin stanbula geliine kadar geen sre ierisinde, Osmanl ordusunda mnferit olarak grev yapan yabanc subaylar unlardr: Topu Temen Grunwald: 1851 ylnda Osmanl hizmetine girmitir. Daha sonra generallie terfi eden Grunwald paa, 18561888 yllar arasnda Trk Topu Okulu Komutanl da yapmtr (Ylmaz, 1993:36). stihkm Temen Bluhm: Teknik konularda danmanlk grevi de yapan Bluhm, tmgenerallie kadar ykselmi ve 18511887 yllar arasnda Osmanl hizmetinde bulunmutur (Ylmaz, 1993:36). Topu Temen Strecker: 18541890 yllar arasnda Osmanl hizmetinde bulunan ve Tmgenerallie kadar ykselen Strecker, 187778 Osmanl-Rus Harbinde Varnada Trk Topu Komutanl, 1883de Dou Rumeli Trk Milis Kuvvetleri Komutanl,

187

Harbiye Nezaretinde Komisyon Bakanl ve topu yelii grevlerini yapmtr. Mslman olmay kabul eden Strecker, Reit Paa ismini almtr (Ylmaz, 1993:36). Yzba Von Malinowski: 18461869 yllar arasnda stanbulda Trk Harp Akademilerinde retmenlik grevi yapan Malinowski, mslman olmay seerek Emin Bey ismini almtr. (Ancak ayn Malinowskinin Prusya milliyetiliinin hocas olan kii olduunu belirtmekte yarar gryorum) 3. Topu Tugay Komutanl da yapm olan Malinowski, 1880 ylnda stanbulda vefat etmitir (Ylmaz, 1993:36 ; Wallach, 1985:21). Piyade stemen Drigalski: 18531885 yllar arasnda Trkiyede grev yapmtr. Tmgenerallie kadar terfi eden Drigalski, Dou Rumeli milis kuvvetleri komutannn bayaverlii grevinde bulunmutur (Ylmaz, 1993:36). Bunlarn yan sra, farkl zaman dilimlerinde Osmanl ordusunun hizmetine girmi Prusyal subaylarn isimleri de yledir: Graach, Falk, Rabback, Godlewski, Jungmann, Schmidt, Becke, Wagemaan, Bhn, Wrange ve Stolpe (Ylmaz, 1993:36). Grld gibi sz konusu dnemde Osmanl ordusunda hizmet eden Prusyal subaylarn says olduka fazladr. Bunlarn ierisinden, mslmanl kabul ederek Osmanl tabiyetine gemi olanlarn yan sra, grev yapt sre ierisinde dinini ve tabiyetini deitirmeyerek sadece para kazanmak iin alm olanlar daha ounluktadr. Wallach tarafndan, hibir resmi grevi olmadan, sadece para kazanmak iin geldikleri ne srlen 18381883 yllar arasnda grev alan Prusyal subaylarn, Trkle ve Mslmanla gemi olanlarn bile Prusya devleti ile irtibatlarn kesmedikleri grlmektedir. Hatta Prusya devletinin Trkiyede alan Prusyal retmenlerin gelecekleri ve onlarn terfileriyle ilgilendiklerini yine Wallachn eserinden renmekteyiz (Wallach, 1985: 21). Aslnda Prusyal subaylarn hi olmazsa kendi vatanlar iin yaptklar en byk hizmet, Osmanl ordusuna cephanesiyle birlikte 500 Krupp topu aldrmak olmutur. 21 Temmuz 1873 tarihinde deeri bir milyon lira (alt milyon Talerden fazla) tutan bu silah sipariinin, Alman Krupp firmasna verilmesinde phesiz ki aslen Prusyal olan Osmanl paalarnn da etkisi byk olmutur (Wallach,1985:22).

188

4.6.

Sultan Abdlaziz Dnemi Islahatlar:

Padiah II. Mahmutun Pertevniyal Valide Sultandan olan olu Sultan Abdlaziz, 25 Haziran 1861de Sultan Abdlmecitin lm zerine Osmanl tahtna kt. Osmanl Devletinin 32. padiah olan Abdlazizin ehzadelii dneminde Tanzimatn getirdii batl yaam ekline kar oluu, tutucu evrelerin umutlanmasna neden olmutu. Osmanl halk da Padiah deiikliini umutla ve memnuniyetle karlamt. Hkmeti yerinde brakan Sultan Abdlaziz, yaynlad hatt hmayunda, halknn refahn salamak iin karlm olan kanunlar teyit ettiini, tasarrufa da riayet edilerek maliyenin dzene konulacan, ordu ve donanmaya nem verileceini ilan etti. Daha sonra bu vaatlerine uyarak sarayda bol maa alan lzumsuz memurlar kartt. Altn, gm gibi deerli eyalarn sarayda kullanlmasn yasaklayan padiah, Hassa hazinesinin de gelirlerinden te birini devlet hazinesine brakacan halka duyurdu. Siyasi mahkmlar iin genel af ilan eden Abdlaziz, rvet alanlar da ar cezalara mahkm ettirdi. Kendisinden ncekiler gibi harem dairesi kurmayarak, tek kadnla yaayacan da ilan eden Sultan Abdlaziz kendi dneminin an ve hret dolu olacana inanyordu (Karal, 1977:3). Ancak Osmanl Devletinin hem ieride hem de darda olduka byk sorunlar vard. Mali vaziyet ok kt bir durumdayd. Avrupa devletlerinin de desteiyle Hristiyan tebaann istekleri gittike artmaktayd. Bunlarn sonucunda Karaba, Srbistan, Bosna, Hersek ve Suriyede arka arkaya isyanlar kt. syanlar glkle bastran Osmanl ordusu, herhangi bir gl devletle savaabilecek durumda grnmyordu. Orduyu kudretli ve devleti savunacak bir hale getirmek gerektii akt. 1863 ylnda toplanan vkela heyetinde, Islahat Fermanna uygun olarak mslman olmayan halktan da asker alnmas ve mslman olmasna ramen asker vermeyen Bosna-Hersek, Arnavutluk, Arap Yarmadas, Kozan ve Dersim gibi blgelerden asker alnmas meselesi grld. Aslnda Islahat Fermanndan sonra yaplan bir plana gre,1857 ylnda 3500 kii kadar hristiyan askeri alnmas daha sonra da tedrici olarak bu miktarn 35.000e karlmas hedeflenmiti. Fakat bu plan, hristiyanlarn askerlik yapmak istememelerinin yan sra aralarndaki mezhep farklar, mterek bir vatan kavramnn bulunmamas, ehitlik mertebesine inanmamalar ve dil faktr gibi nedenlerle uygulamaya koyulamamtr (Karal, 1977:182-183).

189

Sultan Abdlaziz dneminde Osmanl Ordusunda yaplan slahatlar karakter ynnden iki devreye ayrmak mmkndr. 1869 ylna kadar geen birinci devrede ordu iin yeni kyafetler kabul edilmi, tophane ve askeri okullarn slahna giriilmitir. Yine bu devrede bir Hassa alay tekil edilmi ve orduya modern silahlar alnmtr. Bat ordularndaki alaylarn tekilat esas alnarak, devletin eitli blgelerinden stanbula getirttii seme askerlerle kendisine bir Hassa alay kurduran Sultan Abdlaziz, grne byk nem veriyordu. Tanzimat devrinde ordu iin kabul edilmi kyafeti gsterisiz bulan padiah, Franszlarn zuhaf dedikleri, Cezayir askerleri tarafndan kullanlan kyafeti niforma olarak kabul etti. Bu kyafet, bata byk fes ve zerinde sark, arkada ilenmi salta, ayakta geni alvar, belde kuak ve bacaklarda tozluktan oluuyordu. Fakat sonradan, bu kyafetin pratik olmad anlalm ve alvar terk edilerek bir nevi pantolona benzeyen, bacaklar ve paalar dar olan potur kabul edilmitir (Karal, 1977:184). Avrupa ordularnda ve Osmanl ordusunda 1841 ylna kadar kullanlmakta olan akmakl tfekler, kapsll tfeklerin icad edilmesiyle gzden dmt. Yamurlu havada slanarak ate almayan, ayrca barut gaz kaybettikleri iin mermi hznn zayf olduu akmakl tfekler,1841 ylnda kapsll tfeklerin icad edilmesiyle birlikte, yerini kapsll tfeklere brakmaya balamt. Ancak ksa bir sre sonra ihane ad verilen, milli ve yivli tfekler icad edildi. Etkili menzili, yaklak be kat daha fazla olan bu tfekler, Abdlmecit devrinde az sayda da olsa Osmanl ordusuna alnm bulunuyordu. Sultan Abdlaziz ise, btn ordunun son sistem tfeklerle techiz edilmesi iin Prusyaya sipari verdi. Tam da bu srada, Prusyallar dakikada on be, yirmi kurun atan ineli tfekleri icad ettiler. Bu silahlarn, Prusya-Danimarka ve PrusyaAvusturya savalarnda rdn ispat etmesi zerine, Osmanl Devleti, inayder, Martin ve Vinester gibi tfeklerden be-alt yz bin kadar alarak, askerlerini bunlarla donatt. Ayrca, ilk defa bu dnemde, subaylara tabanca ve srvarilere de ksa filintalara bezeyen tfekler verildi. Ayrca Alman Krup firmasndan eitli aplarda toplar alnarak Akdeniz ve Karadeniz boazlaryla, Kars, Erzurum ve Tuna snr boylar gibi nemli yerler bu toplarla tehiz edildi (Karal, 1977:184-185). Sultan Abdlaziz, her ne kadar orduyu son model tfek ve toplarla donatyorsa da istedii gelimeyi gremiyordu. Ordunun liyakatli subay eksiinin olduu, hem Krm

190

savanda hem de Girit isyannda bir kez daha ortaya kmt. Bata padiah olmak zere btn devlet adamlar, askeri okullarn slahnn gerekli olduunu dnyorlard. Padiah, Harp Okulu iin yeni bir bina yaptrd. lk defa askeri idadilere mecburi ders olarak Franszca ve Jimnastik dersleri koyuldu. Bu dersler iin yabanc retmenler getirten Abdlaziz, 1863 ylnda bizzat okulda yaplan snav denetleyerek eitime ne kadar nem verdiini gsterdi (Karal, 1977:186). Askeri okullarn slah iin 1866 ylnda Serasker Rt Paann da bir giriimde bulunduunu grmekteyiz. Bu amala Viyana Harp Okulunda eitim grm bulunan Galip Paa, Harp Okuluna, Hubar adndaki bir ngiliz subay da Heybeliadadaki Deniz Okuluna mdr olarak tayin edildiler. Ayrca askeri okullarn slah iin gerekli tedbirleri tespit etmek zere alt Osmanl ve yabanc subaydan oluan bir komisyon kuruldu. Bu komisyon ncelikle her trl suistimalleri nleyecek ve idarede disiplin salayacak bir nizamname hazrlad. Ancak yksek idare amirleri, bu tedbirleri kabul etmeyerek itirazda bulundular. Serasker Rt Paa, zaten reformlar gnlden desteklemeyen bir devlet adamyd. Bu durum karsnda derhal komisyonu datarak Galip Paay da azletti. te bu nedenle Serasker Rt Paann dneminde Osmanl Ordusunda gereken slahatlar yaplamad (Karal, 1977:186). Sultan Abdlaziz dneminde yaplan slahatlarn ikinci devresi olarak saylan dnem,1869 ylnda Hseyin Avni Paann seraskerlie getirilmesinden sonra balamtr. Hseyin Avni Paa, Sadrazam Ali Paa ile Girit isyannn bastrlmasnda grev yapmt. Aslnda Padiah Hseyin Avni Paay sevmiyor ve ona itimat etmiyordu. Fakat Ali ve Fuat Paalar kendisini takdir ediyorlard. Hseyin Avni Paa, yetenekli, alkan ve dinamik bir komutand. Bu nedenle Sadrazam Ali Paa, Hseyin Avni Paay Seraskerlik makamna getirdi. Sadrazamn da desteini alan Serasker Hseyin Avni Paa, 1869 ylnn Haziran aynda bir kanun yaynlayarak, Osmanl ordusunda kkl deiiklikler yapt. Yeni Kanuna gre Osmanl Ordusu; Nizamiye, Redif ve Mstahfiz olmak zere ksmdan oluuyordu. Redif kuvvetleri de birinci ve ikinci tertip redif kuvvetleri olmak zere ikiye ayrlmt. Ordunun ekirdeini tekil eden Nizamiye kuvvetleri de faal ve yedek kuvvetler olmak zere iki ksmdan oluuyordu. Ancak bu kanunnamede, sava annda toplanan babozuk kuvvetlerle,

191

Msrn gndermek zorunda olduu yardmc kuvvetlerle ilgili bir kayt bulunmuyordu (TSK Tarihi 3/5, 1978:206). 1869 ylnda Serasker Hseyin Avni Paann kartt kanunnameye gre ordu says yediye karlyordu. Buna gre ordular ve merkezleri yleydi: 1 nci Hassa Ordusu, merkezi stanbul 2 nci Tuna Ordusu, merkezi umnu 3 nc Rumeli Ordusu, merkezi Manastr 4 nc Anadolu Ordusu, merkezi Erzurum 5 nci Suriye Ordusu, merkezi am 6 nc Arabistan Ordusu, merkezi Badat 7 nci Yemen Ordusu, merkezi Sana Ayrca bu kanunla 1843 tekilatna gre be yl muvazzaflk ve yedi yl rediflik olmak zere 12 yldan ibaret olan askerlik sresi de 20 yla karlmt. 20 yandan 40 yana kadar olan mslman erkekler, askerlik mkellefiyeti altna alnmt. Bu 20 yln alt yl nizamiyede (muvazzaflkta), alt yl redifte ve sekiz yl da mstahfz ad ile yeni kurulan askeri snfta geecekti. Alt yllk nizamiye sresinin drt yl silhaltnda, iki yl da ihtiyat snfnda geirilmekteydi. htiyat snfna geenler, silhaltnda bulunmalarnda devlete bir zorunluluk bulunmad zamanlarda, memleketlerine salverilecekler, fakat ihtiyatlk sresince bal bulunduklar redif taburlar blgelerinden dar kamayacaklard. htiyatlk ve hizmet sresini de tamamlayanlar birinci snf redife geeceklerdi (TSK Tarihi 3/5, 1978:206-207). Sultan Abdlaziz dneminde Serasker Hseyin Avni Paann yapt slahatlar bu kadarla snrl deildi. Osmanl ordusu iin Prusya ordu tekilat esas alnarak yeni talim usulleri kabul edildi. Yabanc uzmanlardan da yararlanlarak sk sk manevralar ve harp oyunlar tertip edilerek ordunun sava kabiliyeti arttrlmaya alld. stanbul ve zmit tersanelerinin slah edilmesine giriildi. ngiltereden bor alnarak gemilerin zrhla donatlmasna karar verildi. Subay ihtiyacnn bir an nce karlanabilmesi amacyla alayl tabir edilen ordudan yetime subaylarn istihdamna ncelik verildi. Ancak bu

192

durum, ordudaki subaylarn arasnda zamanla ihtilaf kmasna neden oldu. Btn bunlara ramen, yaplan slahat almalar sayesinde, Osmanl ordusu tekilat ve malzeme ynnden daha kuvvetli bir hale gelmiti. Ancak mali yetersizlikler ile bilgili ve tecrbeli komutanlarn eksiklii, hedeflenen seviyeye ulalmasn engellemiti. 4.7. II. Abdlhamit Dnemi Islahatlar: Sultan II. Abdlhamitin 33 yllk saltanat sresi, Osmanl Devletinin son dnemindeki i siyasi gelimelerin en youn olduu devirdir. lk anayasann ilan, Meclisi Mebusann kurulmas, Merutiyetin ilan, yeni Osmanllar hareketi ve gelien milliyetilik akmlar dnemin en nemli siyasi olaylardr. Avrupadan byk lde etkilenen stanbulda yeni gazetelerin karlmaya balanmas, edebiyat ve tiyatronun gelimesiyle birlikte Osmanlda o gnlere kadar hi grlmeyen bir muhalefet hareketinin de ortaya kmasn salamt. Baz kitaplarda Kzl Sultan olarak nitelendirilen, 33 yllk saltanat devrinin stibdat Dnemi olarak deerlendirildii II. Abdlhamit dnemi, ayn zamanda zerinde youn tartmalarnda yaand bir dnemdir. Bizim konumuz askeri reformlar olduu iin, burada siyasi konulara fazla girmeyeceiz. Ancak askeri reformlarn da ounlukla i ve d siyasi olaylarla birlikte ekillendiini gz nne alrsak, neden baz siyasi gelimelerin zerinde durduumuz daha iyi anlalacaktr. Bunun yan sra padiahlarn kiilik yaplarnn ve yetitirilme ekillerinin de askeri reformlar byk lde etkiledii grlmektedir. Bu nedenle Sultan II. Abdlhamit dneminde yaplan veya yaplamayan askeri slahatlar incelerken, dnemin siyasi olaylarn, padiahn kiiliini ve yetime tarzn da dikkate almaya altk. Osmanl Devletinin 32. padiah olan Sultan Abdlaziz, 30 Mays 1876 gn dnemin hkmet nazrlarndan Mithat Paa ve Serasker Hseyin Avni Paann tertibiyle tahtndan indirilerek yerine padiah V.Murat geirilmiti. Ancak yeni padiahn da ruh salnn bozulmas zerine toplanan kabine, 31 Austos 1876da Sultan V.Muratn tahttan indirilerek yerine II. Abdlhamitin geirilmesine karar verdi (slam Tarihi 11.Cilt,1994:521). Aslnda, Osmanl Devleti ierisinde uzun sredir bir takm siyasi almalar yaplmaktayd. Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesi de dhil olmak zere, btn

193

siyasi deiimlerin arkasnda Gen Osmanllar bulunuyordu. Sultan Abdlazizin halinde byk rol oynayan devrin nazr Mithat Paa, tahta karlmadan nce ehzade II. Abdlhamitle de grerek, ondan tahta knca merutiyeti ilan edeceine dair sz almt (zkan, 2003:96). 31 Aralk 1876 gn trenle tahtna kan II. Abdlhamit, derhal ie koyuldu. Sadrazamlktan ekilen Mehmet Rt Paann yerine Mithat Paay grevlendiren Abdlhamit, aslnda bunu zorunluluktan yapmt. nk gerekte Abdlhamit, Mithat Paay sevmiyor, fikirlerini beenmiyordu. Ancak yerli ve yabanc kamuoyunda, devletin iinde bulunduu bunalm, sadece Mithat Paann zebileceine dair genel bir kan vard. Gerekten de Mithat Paann sadrazaml, lke iinde ve dnda byk memnuniyet yaratmt. Hatta Alman Prensi Bismark; Mithat Paa yz ylmzn byk adamlarndandr. Bana kalrsa ark ileri imdi yoluna girecektir diyerek Mithat Paaya olan gvenini gstermitir (Haksun, 2004:281). Mithat Paa, devletin varl iin tek kurtulu yolu olarak merutiyet ynetimini gryordu. Ona gre, devletin geleceini bir tek kiinin keyfine ve iradesine bal grmek devri gemiti. Bu nedenle, Sadrazam Mithat Paann bakanlnda oluturulan bir kurul tarafndan, ilk Trk anayasas olan Kanun-i Esasi hazrland. lk Trk anayasasn hazrlayan bu kurul, Namk Kemal bata olmak zere, mlkiye memurlar, ulema ve generallerden oluan 28 kiilik bir komisyondu. Prusya ve Belika anayasalar, rnek alnarak hazrlanan yeni anayasa, 23 Aralk 1876 gn Beyazt Meydannda eski ve yeni vkela, ulema ve askeri ileri gelenlerin huzurunda trenle ilan edildi. Bu anayasann getirdii en nemli yenilik, Osmanl devlet ynetimine parlamento kavramn getirmi olmasdr. Kanun-i Esasiye gre oluturulacak olan Ayan Meclisinin yelerini padiah seecekti. Mebusan Meclisi ise, halk tarafndan seilen milletvekillerinden oluacakt (zkan, 2003:99 ; Haksun, 2004). Sadrazam Mithat Paa, anayasann ilan edilmesinden sonra, daha nce srgne gnderilen sulularn stanbula dnmelerine izin vermiti. Ayrca, Avrupa devletlerinin stanbuldaki temsilcilerine, bundan byle Avrupa devletlerinin, Osmanlnn i ilerine mdahale giriiminde bulunmalarnn kabul edilemeyeceini bildirdi. Mithat paa, tavr

194

ve davranlaryla tam bir hkmet bakan gibi davranyordu. Ancak, Padiah II. Abdlhamit, zaten sevmedii Mithat Paa ile iktidarn gcn paylamaya niyetli deildi. Bu nedenle,5 ubat 1877de Sadrazam Mithat Paay grevden alarak, Kanuni Esasinin 113 nc maddesine gre yurt dna srgne gnderdi. 49 gnlk sadrazam iken grevden alnan Mithat Paa, Haziran 1881de kurulan bir mahkemede Sultan Abdlazizin lmnden dolay yarglanarak sulu bulundu. Mtercim Rt Paa ve Damat Celalettin Paalar ile birlikte idama mahkm edilen Mithat Paann cezas srgne evrilerek, 28 Temmuz 1881de Taife gnderildi. Daha sonra Damat Mahmut Celalettin Paa ile birlikte cezalarn ektikleri Taif zindannda 1884 ylnda boularak ldrldler (zkan, 2003:105). Aslnda Sultan II. Abdlhamit, padiahlk makam iin oktan hazrlanmt. Daha ehzadelii dneminde almalara balayan II. Abdlhamit, ngiliz elisi Sir Henry Elliot ile temasa geerek, tahta gelince tasarrufa nem vereceini, ktye kullanmalara son vereceini, ngiliz hkmetinin Mavi Kitapn evirterek incelediini, ngiliz parlementosunda Osmanl hkmetiyle ilgili tartmalarn tutanaklarn da evirterek incelediini ve sylenenlere katldn, bu bilgilerin Babakan Lord Benjamin Disraliye bildirilmek zere, Lord Derbyye ulatrlmasn rica etmiti. ngiliz elisinin bunlardan olduka etkilenerek babakana ulatrd bilgilere, kendiliinden de baz eyler katt anlalyor. yleki, Disarellinin Lord Saliburyye yazd mektupta: Avam Kamarasnn Mavi Kitabn ve Forsterin Bulgar sorunu zerindeki sylevini evirtmi! Hem de tek bir kars var.. bir Hrrem! Acaba bir muhteem Sleyman m geliyor? (Berkes, 2004:317). Mithat Paann devre d braklmas da dhil olmak zere, dnemin siyasi olaylarnn hepsinin temelinde, Sultan II. Abdlhamitin ince zeks ve planlar vard. ehzadelii dneminde, Sultan V.Muratn ruh salnn ok bozuk olduu ve iyilemesinin mmkn olmad haberinin yaylmasnda, Abdlhamit ve evresinin byk rol oynad grlmektedir. Kiilik olarak, ok hesapl, iinden pazarlkl, beendii kiileri nce iirip sonra yere vurma taktnn ustas olan Abdlhamit, Mithat Paay da nce iirmi sonra da devre d brakmt. Cevdet Paa tarafndan tutumlu, dindar ve akll bir ehzade olarak tanmlanan Abdlhamit, henz ehzadelii dneminde kurduu

195

istihbarat rgtn de ok iyi ileterek Osmanlnn son dnemlerine damgasn vuran padiah olmutur (Berkes, 2004:318). Sultan II. Abdlhamit dneminde yaplan askeri reformlar incelediimizde, olduka farkl bir tablo ile karlatmz syleyebiliriz. 18771878 Osmanl-Rus savanda, Osmanl ordular, yer yer baarl direniler gstermilerse de, yksek sevk ve idaredeki yetersizlikler ve savan merkezden ynetimi yznden meydana gelen hatalarla beraber, askeri tekilatn zamanna uygun bir halde bulunmay ve zellikle ordunun subay ve erlerinin eitiminin yeterli olmay nedeniyle sava kaybedilmiti. Osmanl Devleti, kuvvetli bir orduya sahip olmadka, dmanlar bundan yararlanacak, baz devletlerle eit koullar iinde balamalar kurmas kolay olmayacakt. Hi olmazsa durumu korumak iin, her eyden nce orduyu dzenlemek ve kuvvetlendirmek gerekiyordu. Aslnda Sultan Abdlhamit de bunu gerekten istiyordu, fakat kuvvetli bir ordunun, kendisine kar bir komploya karabileceini dnyordu. Abdlhamitin bu korkusu nedeniyle, dnemin askeri slahatlarnn grnten ibaret kaldn syleyebiliriz. Sultan Abdlhamit ncelikle donanmay glendirmek istemi, bu amala Fransa, talya ve Almanyaya kruvazr alnmas yapt iin sipari verilmiti. Sultan Ancak kendi yaptrdAbdlmecit ve Abdlhamit adlarndaki iki denizaltnn, gzleri nnde Dolmabahe Saray nlerinde dal gsterisi, Abdlhamiti endielendirmi ve bu nedenle btn donanmay Halie hapsettirmiti. Yeniden canlanan ve kuvvetlenen donanmann kazanlar sndrlm, gemi toplarnn kamalar alnm, cephaneleri karaya karlarak kilitlenmiti. Yeni alnan gemiler, askerlere ancak konforlu bir kla olmutu. Bu durum, 1908de Merutiyetin ilanna kadar devam etmi ve donanma i gremez hale getirilmiti (TSK Tarihi 3/5, 1978:260-261). Osmanl Devletinin iinde bulunduu ekonomik bunalm, Osmanl ordusunu da derinden etkilemiti. Serasker Rza Paann hatralarnda, 1892deki ordunun durumu zetle yleydi :
Ordunun kasas bombotu. Buday ambarlarnda buday kalmamt. Ordunun eitli ihtiya maddeleri olan uha, orap, ayakkab, ksele, fes, giyim eyas ve hatta buday, arpa ve ya bile memleket dnda salanmaktayd. Maalar, son derece dzensiz bir ekilde ve ylda ancak be alt aylk verilebilmekteydi.

196

Ekmekler ok fena kyordu. Askeri binalar ok noksan, depolar harap ve noksan olduu gibi kalsn. Subaylarn durumu periand. Askerler sefil ve plakt. Maliye bu durumu, nlemek ve gidermek olanandan yoksundu. Nereye baklsa bir yoksulluk gze arpyordu (TSK Tarihi 3/5, 1978:261).

lkenin iinde bulunduu mali darboazn farknda olan Sultan II. Abdlhamit, kendisinden nceki padiahlarn aksine, tasarrufa riayet etmi, saltanat sresince devletin d borlarn arttrmamaya gayret etmiti. Buna ramen, az da olsa, d bor almak zorunda kalm ve mali krizleri engelleyememiti. Bununla birlikte, ordu ierisinde filizlenmeye balayan milliyeti fikirleri kendisi iin tehdit olarak gren II. Abdlhamit, Harp Okulundan yetien subaylar yerine Alayl diye tabir edilen ktadan yetien subaylar terfi ettiriyordu. Liyakata deil sadakate baklarak yaplan terfiler nedeniyle, tugay ve tmenlerin ounun bana liyakatsz ve tecrbesiz kimseler gemiti. Zamansz terfiler nedeniyle de yksek komuta kademesi, gereinden fazla kabarmt. Bu suretle 1888de Orduda 23 mir, 90 ferik, 167 mirliva bulunduu halde, 14 yl sonra 31 mir, 184 ferik, 284 mirliva olmak zere yaklak iki katna ulamt (TSK Tarihi 3/5, 1978:263). Sultan II. Abdlhamitin istihbarat tekilat, ordu zerinde de hkimdi. Hibir albay ve general emrine verilmi olan kuvvetlerle idari ve eitim bakmndan da olsa yakn bir iliki kuramyordu. nk kurulacak ilikiler gizli ve fena amalara yorumland iin subaylarn srgne gnderilmeleri sz konusuydu. Bu koullar altnda yksek rtbeli subaylar, brolarna kapanp krtasiye ileriyle megul oluyorlard. te bu nedenlerle, ordu ierisindeki askerler, komutanlarn tanmadklar gibi isimlerini bile bilmiyorlard. Subaylar arasnda oluan Alayl mektepli kavgas da ordu ierisindeki birlik ve beraberlii iyice yok etmiti (Haksun, 2004:281). Sultan Abdlhamit baz paalarn ahsna kar Osmanl ordusunun gsz brakld ve slah edilmesi gerektii konusunda yaptklar tenkitler zerine kendisinden evvelki padiahlar gibi Avrupadan askeri uzmanlar getirtmeye karar verdi. Rusyaya kar olan durum dikkate alnarak ncelikle Fransadan bir askeri kurul istendi. Ancak Fransa, kurul gndermek istemeyince, 1881 ylnda Prusyaya bavurularak askeri uzmanlardan oluan bir kurulun memlekete gnderilmesi istendi. Ordunun, gnn sava gereklerine

197

uygun bir ekilde dzenlenmesini salamak amacyla, bu srada ayr bir kurul da Gazi Ahmet Muhtar Paa bakanlnda almalara balamt (TSK Tarihi 3/5, 1978:211). (Sultan Abdlhamitin askeri uzman talebi iin nce Fransaya mracaat ettiine dair verdiimiz bilgi, sadece TSK Tarihi kitabnda bulunmaktadr. Bu konuyla ilgili dier kaynaklarmzda herhangi bir bilgi olmamakla birlikte, hemen hemen tamamnda sadece dnemin Avrupa ordularndan en gl olan olarak nitelendirilen Almanyaya bavurulduu bildirilmektedir). 4.7.1. Kaehler Heyeti ve almalar: Osmanl Devleti iin talihsiz geen 18771878 Rus sava, tahmin edildii gibi Trk ordusunun ok kt durumda olduunu, aka ortaya koymutu. Bu nedenle lkenin muhtemel yeni Rus saldrlarna kar korunabilmesi iin, ordunun tekrar glendirilmesi gerekiyordu. Padiah II. Abdlhamit de daha nceden II. Mahmutun yapt gibi Prusyaya mracaat ederek, askeri bir heyet gnderilmesini talep etti. Zaten uzunca bir sredir Osmanl ordusunda Prusya sistemi esas alnarak baz dzenlemeler yaplmt. Ayrca bu sralarda bile, Osmanl ordusunda grev yapan baz Prusyal subaylar bulunuyordu. Hatta 183539 yllar arasnda Osmanl Devleti hizmetinde bulunan Yzba Moltke, artk Feldmareal olarak Alman genelkurmaynn bana gemiti. Ancak 1835li yllarda balayan Osmanl-Alman askeri ibirlii, Babakan Bismarckn d politikas nedeniyle sekteye uramt. Fakat geen zaman ierisinde Bismarckn Dou sorunlarna kar bak da deimiti. nceleri Bir Pommeranya askerinin kemiine demez diye deerlendirdii Dou sorunlarna kar, artk seve seve mdahaleye hazrd. Bismarckn bu hevesinin altnda, glendirilmi bir Trkiyeyi Ruslara kar kullanma amacnn yan sra, zaten Trkiye ile ticarete balam olan Alman silah endstrisinin daha da glendirilmesi bulunuyordu (Wallach, 1985:24). 1880 Maysnda Padiah II. Abdlhamitin Almanyadan askeri bir heyet istemesi zerine Bismarck, bu konuyu Viyanadaki mttefiklerine sordu. Avusturya komutanlar; Osmanl ordusunun Almanlar tarafndan eitilmesinde bir saknca grmediklerini, zaten Osmanl ordusunun bu yardmla ok kuvvetlenemeyecei grn bildirdiler. Bunun zerine Bismarck, Berlindeki Osmanl bykelisine, Osmanl Devletinin

198

isteklerinin derhal yerine getirileceini ve en iyi uzmanlarn gnderileceini ifade etmitir (Ortayl, 2003:107). Burada dikkatinizi bir noktaya ekmek istiyorum. 1880 ylnn Mays aynda Almanyadan talep edilen askeri heyetin geliiyle ilgili cevap, neden iki yl kadar sonra verilebilmitir. nk Avrupada Osmanl Devletine kar Dou Sorunu adyla yeni politikalar oluturulmutu. ngiltere hkmeti, Alman Askeri Heyetinin Trkiyeye gnderilmesine kar olduunu Almanyaya bildirmiti. Ayrca, Yunanistan da Almanyaya bavurarak, ordusunu modernize etmek iin Alman subaylar talep etmiti. Bismarck ise bunun Trkleri cesaretlendirmek gibi bir amacnn olmadn, zaten elli yldr baz Alman subaylarnn Osmanl Devletinin hizmetinde olduunu, gidecek askeri heyetin de Alman ordusu ile hibir ilikisinin kalmayacan aklamt. Ancak gerek byle deildi. Babakan Bismarck ve Genelkurmay Bakan Moltke, gidecek subaylarn stanbuldaki Alman Bykeliliine bal olarak, Almanyann yksek menfaatleri iin almalarn istiyorlard. te bu nedenlerle, Babakan Bismarckn Osmanl Devletine verdii cevap, biraz geciktirilerek verilmiti (Wallach, 1985:27). Alman Hkmeti, Osmanl Devletinin talebine olumlu cevap vermiti. Ancak Osmanl Devletinin talebi tam olarak karlanmamt. nk Osmanl hkmeti, 19 Ocak 1882de stanbuldaki Alman elisine verdii listede, daha nceden istedii bir kurmay, bir piyade, bir de svari subayna ilave olarak, askeri yarg ve disiplinin kuvvetlendirilmesi iin iki subay, Trkiyede Alman jandarma sistemini kuracak subay ve askeri okul mdrne danmanlk edecek bir subay daha eklemiti. Ancak Alman hkmeti, dier subaylarla ilgili talebi imdilik reddederek, sadece drt subayn gnderilmesine karar verdi. zenle seilen drt subayn, Almanyadan aldklar maalarnn denmesine ay devam edilecek ve bu srede izinli saylacaklard. Ancak ayn sonunda, Osmanl Devletinin hizmetine girmek isteyip istemediklerini bildirmek zorundaydlar. Trklerin hizmetine girmeyi kabul ederlerse, yl iinde tekrar Alman ordusuna dnmeleri garanti edilmek artyla, ordudan ayrlm olacaklard (Wallach, 1985:30). Albay Kaehler: 1882 ylnda stanbula gelen Kahler, 6 Nolu Silezya 2 nci Hassa Alay Komutandr. nce Tmgenerallie bir sre sonra da Korgenerallie ykselen Kaehler, padiah yaverlii ve heyet bakan olarak danmanlk grevlerinde bulunmutur.

199

Alman ordusunun sekin subaylarndan olan Kaehler, 18721876 yllar arasnda Alman Genelkurmaynn Harp tarihi dairesinde bulunmu ve ayn zamanda Harp Akademisinde Harp Tarihi retmenlii yapmtr. yl kadar grev yapt stanbulda 1885 ylnda vefat etmitir. Yzba Kamphvener: 18821890 yllar arasnda stanbulda grev yapan Kamphvener, piyade subay olarak heyete dhil edilmiti. Osmanl Ordusunda tmgenerallie kadar ykselen Kamphvener, Trk topular genel mfettilii yapmtr. Svari Yzba Von Hobe: 18821896 yllar arasnda Trkiyede bulunan Hobe, svari ve istihkm tmenlerinde grevlendirilmi ve son olarakta tmgeneral olarak Onuncu stihkm Tugaynn komutanln yapmtr. Topu Yzba Ristow: 18821890 yllar arasnda Trkiyede bulunan Ristow, Korgenerallie kadar ykselmi ve Trk topu kuvvetlerinin genel topu komutanln yapmtr (Ylmaz, 1993:39 ; Wallach, 1985:32). Drt subaydan oluan Alman askeri heyeti 29 Nisan 1882de stanbula hareket etti. Ancak ie balamalar olduka uzun srd. nce padiahn kendilerini kabul etmesini beklediler. Nihayet 1 Haziranda padiah tarafndan kabul edilen heyet, daha sonra Harbiye Nezaretine takdim edilmeyi bekledi. Kaehlerin eine yazd mektuba gre heyetin Harbiye Nezaretinde greve balama tarihi 21 Haziran bulmutur (Wallach, 1985:33). Padiah tarafndan olduka cmert karlanan Alman subaylar derhal terfi ettirildi. Albay Kaehler 30.000 Frank yllk cretle tugenerallie ykseltilirken, dier subayda 23.000 Frank yllk maala albayla terfi ettiler. Bunun zerine Alman mparatoru Kaehleri, Alman ordusunda tmgenerallie ykseltti. Bu ak arttrma sonucu von Kaehler Paa, Osmanl feriki yaplarak padiah yaverliine getirildi. Albay olarak geliinden yl sonra 1885te ldnde ise, Osmanl miri (mareal) olmutu. Bu subaylar niformalarn giydikleri Osmanl Ordusunu hibir zaman benimseyemedii gibi, Trk milletini de tembel ve barbar olarak nitelendiriyorlard. Orduyu modernize etmede ve danmanlk grevlerinde hibir baar gsteremeyen

200

Alman subaylarnn tek baars, Alman silah fabrikalarna ilk ykl Osmanl sipariinin verilmesini salamak olmutu (Ortayl, 2003:108). imdi Von Kaehlerin yazd mektuplardan Osmanl Devleti hakknda ne dndne bir gz atalm: Ekim 1882de serasker ile yapt bir grmeden sonra Kaehler Eer bu insanlar tatl, tatl konutuklarnn yars kadar alm olsalard epeyce bir ey yaplm olurdu diye yazyor (Wallach, 1985:35). Kasm 1882 banda gnderdii bir mektupta yle bir cmleye rastlyoruz : Evet, harikulade bir lke, ama Trklerle meskn olmasayd. Kasm aynn sonunda yazd dier bir mektupta da
yi Trklerde de her eyin, d grnte yabanclar eklen taklit etme olduu, bunun, onlarn iyaplarnda derin bir etki yapmadn, bu nedenle modern giysiler iinde de gebelik ve savalk dnemlerinden kalma eski barbarlk alkanlklarn koruduklarn sylyordu (Wallach, 1985:36).

Kaehler ve arkadalar, Padiahtan aldklar grev gerei Trk ordusunun durumunu incelemeye baladlar. Yaptklar almalarn sonucunda, ordunun reorganizasyonu, seferberlik ve eitim gibi konular ieren, yaklak 400 sayfa tutan bir muhtra hazrladlar. Kaehler ve arkadalar Trke bilmedii ve ona verilen Trk emir subay da Franszca bildii iin, Kaehler bu muhtray Franszca hazrlam, emir subay da Trkeye evirmiti. Kaehler, muhtrasnda Trk ordusunda nelerin eksik olduu ve bu eksikliklerin giderilebilmesi iin alnmas gereken tedbirleri ayrntlaryla anlatmt. Bu plana gre ordu, on iki kolordu ve alt svari tmeninden kurulacakt. 1813ten 1860a kadar eski Prusya ordusunda uyguland gibi her kolorduda nizamiye ve seferberlikte ilk nce silhaltna alnacak redif tmenleri kark bulunacakt. Ayrca Kaehlere gre komuta heyetinde bulunan subaylarn eitimleri yetersizdi. Astsubaylktan geenlerin genel ve askeri yksek eitimi noksand. Buna karlk askeri retim kurumlarndan gelen subaylarn ise pratik eitimleri ok noksand ve ktalar hi tanmyorlard. Kaehler bu sorunun zm iin astsubaylktan subayla ykselmenin kaldrlmasn ve askeri okullarda Prusya Ordusundan olduu gibi dengeli bir pratik ve bilimsel eitim verilmesini neriyordu (Wallach, 1985:39).

201

Kaehler muhtrasnn, Sultan II. Abdlhamite sunulmasndan birka hafta sonra, padiah, Osmanl ordusunun yeniden tekilatlandrlmas iin alan komisyonu muhtray incelemekle grevlendirdi. Kaehlerle beraber 24 yeden oluan komisyonun bakanln, 187778 savanda baar gstermi tek ordu komutan olan Mareal Gazi Muhtar Paa yapyordu. yeler arasnda Serasker Osman Paa ve dier eski Harbiye Nazrlar bulunuyordu. Kaehlere gre komisyonun byk bir ksm dekordu... ileri sadece ttn ve kahve imek ve zaman zaman uyuklamak olan yksek etiketli ve nianl kimseler... (Wallach, 1985:40). Komisyon, uzun toplantlar sonunda, Kaehlerin nerilerini genel olarak kabul etti. Padiah II. Abdlhamit de Yldz Saraynda toplanan komisyonun almalar hakknda devaml bilgi alyordu. 1882 Aralk sonunda Kaehler, eserinin baarl olduu ve yapm olduu nerilerin uygulanmas iin Padiahn emir verecei izlenimini edinmiti. Her ne kadar lkenin mali durumu pek parlak gzkmese de, padiah bu konuda onu rahatlatyor ve reformlar uygulamak iin sabrszlanyormu gibi grnyordu. Ancak Kaehlerin nerilerinin uygulamasna hibir zaman geilemedi. Kaehler bu nedenle padiahla grm fakat umut ve vaat dnda herhangi bir sonu alamamt. Bu grmede padiah II. Abdlhamit, Kaehlere Trk subaylarn eitim iin Almanyaya gndermeyi dndn bildirdi. Padiahn talebini Almanyaya ileten Kaehler, gnderilecek subaylarn seimi ve grevlendirmenin teknik ayrntlarn dzenleme sorumluluunu byk bir hevesle zerine ald. Bylece, bir grup gen subay Berline gnderildi ve bu gelenek uzun yllar devam etti (Wallach, 1985:48-49;Ortayl, 2003:117). Alman ordusuna eitim iin subay gnderilmesi fikri, belki ordunun modernletirilmesi iin ok yararl bir programd. Ancak, gerek liyakatli subaylarn seiminde titiz davranlmamas, gerekse gidenlere gerek eitimden ok Alman ordusunun grkeminin gsterilmesiyle yetinilmesi, bu uygulamadan gerei kadar iyi sonu alnamamasnn temel nedenidir. Kaehlerin lmnden sonra yerine geen Von der Goltz Paa, Ekim 1889da Almanyaya yazd raporda Almanyaya gnderilecek Osmanl Subaylarnn hametl imparator hazretlerine olan sadakatlerine gre mi, yoksa rendikleri ile kendisine yardma hazr ve fikren mutabk olanlar arasndan m seilmesi gerektiini soruyordu. Anlalan, Almanyaya eitime gnderilmek zere seilen subaylarn askeri

202

yeteneklerinden ok Alman hayran olmalar tercih ediliyordu. Sultan II. Abdlhamit de Almanyada eitim gren subaylara pek gvenmiyor, giden paazadelerin, askerlik mesleini reneceklerine, elence ve sefahat ile vakit geirdiklerini, sonra da gelip kendini beenmi bir tavrla, arkadalarn ve ihtiyar komutanlar kmsediklerini sylyordu. Ancak bu iin, d dnyaya kar bir dostluk gsterisi olduunu dnd iin, yeni subaylar gndermeye devam ediyordu. Almanyada eitim gren bu subaylar daha sonralar Osmanl Ordusunda ortaya kan Almanc akmn da ban ektiler. Fakat ilerinden ok iyi subaylarn ktn da belirtmek gerekir. Bunlarn arasnda Ali Nizami Paa, Edirne mdafii kr Paa ve Enver Paa gibi nemli subaylar saylabilir (Ortayl, 2003:118-119).

4.7.2. Von Der Goltz ve Alman Silah Sanayisi: Kaehler Paa, 3 Kasm 1885te burnunda kan bir sirpene nedeniyle stanbuldaki Alman Hastanesinde ld. Uzun bir sre boyunca, stanbulda bulunan Alman heyetinin bana herhangi birisi bakan olarak atanmad. Ancak, Srp-Bulgar savann bitmesi zerine 11 Austos 1886 tarihinde zel bir yaz ile Tmgeneral Von der Goltz bu greve getirildi. 15 Haziran 1883 tarihinde, Kurmay Yarbay rtbesiyle Osmanl Ordusunun hizmetine giren Goltzun ilk grevi, Askeri Okullar Mfettiliidir. 23 Haziran 1886da tmgenerallie terfi eden Goltz, 18 Austostan itibaren de Askeri Okullar Mfettilii zerinde kalmak artyla, Genelkurmay kinci Bakanl grevine getirildi (Ylmaz, 1993:39-40 ; Wallach, 1985). Alman ordusunda pek sevilmeyen Von der Goltz, ok yetenekli bir subayd. Ksa srede Osmanl Devletini tanm, lkenin kendine zg dinamiklerini ok iyi kavramt. Goltza gre Kaehler, Kamphvener ve Ristow yabanc lkelerde bir ey yapmak iin yaratlm deillerdi. Onlarn nerdikleri eylerin hepsi, Almanyadaki durumun kopyasyd ve Trkiyenin koullarna uymuyordu. Goltz, Kaehler tarafndan hazrlanan reform plann da beenmiyor, Dounun koullarna gre plann byk bir hatas vard, ok ayrntl dolaysyla da ok uzundu diye eletiriyordu. Osmanl Ordusu iin olduka yararl almalar yapm olan Goltzun asl amacnn ise Almanya devletinin ulusal karlarn gzetmek olduunu rahatlkla syleyebiliriz (Wallach, 1985:46).

203

ncelikle Almanya Babakan Bismarck ve Von der Goltzun Osmanl Devleti iin ne dndne bir bakalm :
Trkiyenin gelecei, tabii snrlar ierisine ekilerek orada kuvvetlenmeye almasna baldr. Trk kuvvetinin en derin ve en salam kkleri Anadoludadr. Avrupadaki ve Afrikadaki arazi terk edilmeli ve Anadoluya gelinmelidir. Bu bir zarurettir. nk Osmanl mparatorluu suni bir ekilde teekkl etmitir. Osmanl tebasn tekil eden fertler arasnda, hibir ortak ba yoktur. Osmanllar, Avrupada da kaybetmi olduklar topraklara, gerekte hibir zaman tam manasyla sahip olmamlard. Buralarda rk ve itimai nfuzlar yerlememiti. Bu hal, Besarabyada, Bosna, Tuna, Srbistan, Yunanistan ve Erdelde Macaristann Osmanl hkimiyetinde bulunmu olan ksmlarnda da byle olmutur. Trkiyenin, Avrupada elden kard yerler dman memleketlerdir. Trkiyenin Balkanlarda Trk olmayan topraklar terketmesi lehinde olacaktr. nk snrlarnn daralmas halinde, dokuz dman ile evrili bulunan Trkiye, ancak dman karsnda kalacaktr. Avusturya ile hududu kalmayacak, Trablusgarp talyaya brakld takdirde, Fransa ile de bir snr davas bulunmayacaktr. Bundan baka, hudutlarn ok geni olmas, savunmay gletirmekte ve herhangi bir devletin Trkiye ile ittifak etmesini de imknsz hale getirmektedir. Hudutlarn daralmas ile bu mahzurda ortadan kalkacaktr (Ylmaz, 1993:41).

Bismarck tarafndan ne srlen ve Von der Goltz Paa tarafndan olgunlatrlan bu gr ve deerlendirmeler, bir sre sonra Osmanl Devleti ierisinde ve zellikle ttihat ve Terakki cephesinde, kendisine olduka taraftar bulmutur. Yani Almanyann, Osmanl Devletinin gelecei iin bitii rol, kafasnda byk lde bellidir. Aslnda Sultan II. Abdlhamit de bunu bilmektedir. Fakat Avrupadaki siyasi konjonktrn de zorlamasyla, Almanya ile yaknlamaya karar vermitir. Siyasi bakmdan Almanyay dier devletlere nazaran daha az tehlikeli bulan Abdlhamit, Avrupal devletler arasndaki emperyalist rekabeti kullanarak, Osmanl corafyasnn dalmasnn nlemeyi umuyordu. Ayrca, Fransa ile yapt sava kazanan Almanya da modern silahlar ve sava teknii ile en iyi seenek olarak grnmekteydi. Genellikle bu dnemi inceleyen aratrmaclarn ortak gr, padiah II. Abdlhamitin szde ve gsterite askeri slahat yanls olduu, gerekte ise modernleen bir ordudan politik nedenlerle ekindii ve bu nedenle reform tedbirlerinin hasralt edildii

204

ynndedir. Bu grleri savunanlarn dayandklar en byk deliller de, Alman subaylarnn yazdklar mektuplar olmutur. Ancak sadece bu mektuplarla Osmanl Devletinin iinde bulunduu mali duruma ramen, Sultan II. Abdlhamitin neden yzlerce top, binlerce tfek ve onlarca gemi sipari ettiini aklamak pek mmkn gzkmyor. Abdlhamitin politik nedenlerle ordudan ekindii, eldeki bilgiler nda tartmasz bir gerek gibi grnyor. Acaba bir padiahn kendi ordusuna kar bu kadar pheci davranmasnn sebebi neydi? phesiz ki, Abdlhamitin ehzade iken, Sultan Abdlazizin askerler tarafndan tahttan indirilmesine ahit olmas ve sarayn balkonundan saraya doru evrilmi donanmann toplarn grmesi, onda byk etkiler yaratmt. Bu olay, zaten kukucu bir yaps olan padiahn iktidar boyunca ordusuna kar hep pheyle yaklamasna neden olmutur. (Ortayl, 2003) Alman Subay Von der Goltz da Osmanl hizmetine girdii ilk gnden itibaren, mektuplarnda srekli olarak padiahn tutumundan ikyet etmekteydi. imdi ncelikle Goltzun 1883te yazd bir mektupta Osmanl ordusu hakkndaki tespitlerine bir bakalm :
Almanyay aktif olarak destekleyecek bir Osmanl Ordusu, bugn iin mevcut deildir. Mevcut olunca da, bugnk komuta devam ettii srece, bir sava halinde muharebeye katlp katlamayaca tamamen tesadfe bal kalacaktr. Rusyaya kar bir sava iin hibir harekt plan yoktur. Trk Genelkurmay Bakan Ethem Paa, Osman Paann adamdr. Bir sfrdr ve ciddi reform almalarna kesinlikle kardr (Wallach, 1985:44).

Bu mektubun yazld tarih, Von der Goltzun Osmanl Devletinin hizmetine girdii yl olan 1883 senesidir. Mektuptan da anlalaca zere, Alman devletinin Osmanl Ordusuna reformcular gndermesinin en nemli nedeni, Rusyaya kar Almanyay aktif olarak destekleyecek gl bir Osmanl Ordusuna ihtiya duymasdr. Yaplacak reform almalar esnasnda, Osmanl Ordusu iin Almanyaya verilecek ykl miktardaki silah siparileri ve bu silah siparileri iin Deutsche Bank tarafndan verilen krediler, Almanyann Osmanl Devleti iin askeri heyet gndermenin tesinde, baz beklentilerinin olduunun en byk gstergesidir. Von der Goltz bata olmak zere, Alman reformcular da bu beklentilere uygun olarak davranmlar, reform teklifleri

205

padiah tarafndan genellikle uygulanmamasna ramen geri dnmemiler ve Alman menfaatleri iin stanbulda byk hizmetlerde bulunmulardr. Von der Goltzun Osmanl hizmetine girdii 1883 ylnda Osmanl Ordusunun durumu gerekten iler acsyd. Trk-Rus savann sona ermesinden beri piyade ve topu snfnn askerleri hi at talimi yapmamt. Btn stanbul garnizonu yalnz at eitimi yapmamakla kalmyor, ayn zamanda hibir birlikte mermi de bulunmuyordu. zzet paa, yaynlad muhtralarla orduda at eitimi ve muharebe atnn, byk lde sahra tatbikatnn ve her trl manevrann yasak olduunu bildirmiti. Liyakatsz generallerin etkili makamlarda bulunduu Osmanl Ordusunda, Harp Okulundan yetien yetenekli gen subaylarn da n kesiliyordu. Sultan Abdlhamit, kurduu istihbarat rgt ile askeri okullar ve birlikleri gizlice takip ettiriyordu. te bu artlar altnda Osmanl ordusunda Askeri okullar mfettii olarak greve balayan Goltzun ii hite kolay olmayacak, hatta Genelkurmay kinci Bakanl grevine geldikten sonra daha da zorlaacakt (Wallach, 1985:52-65). Askeri Okullar Mfettilii grevine balayan Von der Goltz, hemen askeri okullarn slah iin almalara giriti. Harp Okulu o zamanlar iki ayr blmden oluuyordu. Askeri Okul ve Kurmay Okulu. Askeri okulda, renciler birka yllk eitim gryorlar ve sonra bir ksm subay olarak ktalara gnderiliyordu. lerinden seilen en iyi renciler, Kurmay subay olmak iin birka yl daha eitildikleri Kurmay Okuluna alnyordu. Ancak her iki okulun ders planlar arasnda nemli bir fark bulunmuyordu. Sadece dzeyleri farkl olan her iki okulda, ksa bir sre sonra birlik komutan olacak kimseler iin eitim kurumu olmaktan ok, mhendis akademisine benziyordu. Bu okullarda astronomi, diferansiyel ve integral hesaplar, inaat ve birazda topografya retiliyordu. Gen kurmay subaylar, renimlerini bitirdikleri zaman, alacak derecede kuramsal bilgelere sahip oluyorlard. Ancak kendileri iin asl yararl olacak binicilik, atclk ve sahra hizmetleri gibi konularda herhangi bir eitim almyorlard (Wallach, 1985:54). Askeri Okullardaki eitim mfredatn deitirmek isteyen Von der Goltz, bu konuda Serasker Osman Paay da ikna etmeyi baard. Askeri okul iin Alman Harp Okulunu, Kurmay Okulu iin de Berlin Harp Akademisini rnek alan Von der Goltz, her iki okul iinde ayr ayr ders programlar hazrlad. Askeri olmayan dersler byk

206

lde azaltlrken, binicilik ve atclk gibi be yeni askeri ders eitim programna dhil edildi. Osmanl hizmetine girerken yal askeri rencilere bile en kaba ekilde uygulanan dayak cezasnn kaldrlmasn art koan Goltz, gen Trk Subaylaryla yakn ilikiler kurmu ve onlarn saygsn kazanmt. Trkiyedeki yaklak 12 yllk retim almalar srasnda, Harp Okulunda ders kitab olarak okunmak zere, 4000 sayfadan fazla Trke ders notu ve ders kitab yaynlanmtr (Wallach, 1985:54 ; Ylmaz 1993:41). Askeri Okullar Mfettilii grevinde olduka baarl grnen Von der Goltz Paa, Genelkurmay kinci Bakanl grevinde ise ayn baary tekrarlayamamtr. Askeri Okullarda ilk grevine baladnda, padiah II. Abdlhamitin peine takt hafiye nedeniyle yaanan sorunlar g bela aabilen Goltz, yeni grevine baladktan sonra yazd mektuplarda da srekli padiahtan ikyet etmektedir. Bir dostuna yazd mektupta;
padiahn evham yznden,burada gerekte iyi bir ordu kurulamaz.... At eitimleri zamannda o kadar sinirleniyor ki, bazen istifam verip onu kendi amacna kendi bana ulamasn salamaya brakmay dnyorum.... Askeri birliklerin ynak yapmas gerektiinde, bunun arkasnda bir darbe komplosu olabileceinden korkuyor. Belki de, orduyu kuvvetlendirmekten ziyade, onu savaa yaramaz bir g halinde tutmak istiyor... Padiahn kendi ordusunu, kendisine dman saymas yznden btn giriimlerim sonusuz kalyor. Kendi ordusunu, Ruslarn, Bulgarlarn, ngilizlerin bir aradaki ordularndan daha tehlikeli bir dman gibi gryor. demektedir (Berkes, 2004:346).

Padiah II. Abdlhamitin orduyu glendirmek istemediinden tamamen emin grnen Von der Goltz, durumdan olduka ikyetidir. Bu durumu biraz da mizahi bir ekilde yle ifade etmektedir:
bizim gnderilmemiz srasnda Almanyada Abdlhamitin, modern fikirlere gre ordusunu gerekten yeniletirmek istediine inanlyordu. Ama gerek bu deildi! Konu daha ok yleydi: Efendimiz bir rya grmt; Trkiyede her ey Almanyada olduu gibi olmalyd. Bu nedenle, tpk kendinden nceki Abdlazizin kaplanlar, arslanlar, timsahlar etrafna toplayp elendii gibi o da Almanlar getirtmiti. Efendimizin can sklnca, saysz reform nerilerinden biri ele alnyor ve komisyonda Alman reformcularyla gryordu. Bu bir sre iin

207

elendirici oluyordu. Sonra yine bir tarafa braklyordu. in esasnda, biz majestelerinin askeri soytarlarndan baka bir ey deildik. Burada benim en ciddi rakibim, karnndan konuan, elleri zerinde yryen ve takla atan bir saray ccesidir, bense bunlarn hibirini yapamam. (Wallach, 1985:37).

Peki, bu artlar altnda Alman subaylarnn ve Von der Goltzun stanbulda kalmaya devam etmesinin sebebi neydi? Bunun tek bir cevab vard: kar Alman subaylarnn stanbulda kalmalar her kiisel menfaatleri, hem de Almanyann karlar iin gerekliydi. Bunlar stanbulda hem ok dolgun cret alyorlar, hem de yksek rtbelere terfi ettiriliyorlard. Alman subaylar, almalarnda ne kadar baarsz ve gayrimemnun iseler, Sultan Abdlhamitin cmerte sunduu unvan ve paradan da o derece memnundular. yle ki, stanbula geldii 1882 ylnda Prusya ordusunda Yzba olan Kamphvener, 1887de artk mir (mareal) olmutu. stelik padiah kendisine bir de Yaver-i ekremlik nvan vermiti. Trk mirlerine bile kolay kolay verilmeyen bu nvan tayan Kamphvener, Serasker Gazi Osman Paa ile ayn hizada yryor, trenlerde at stnde ve n safta yer alyordu. Plevne kahraman Gazi Osman Paa ile ayn safta yeralmak iin, Kamphvenerin Osmanl Ordusuna ne gibi byk hizmetler yapt ise hibir ekilde bilinmemektedir (Ortayl, 2003:112). Reform teklifleri konusunda aralarnda pek anlaamayan Alman subaylar, konu maalar ve kontratlarnn uzatlmas olduunda hemfikir oluyor ve tek bir vcud gibi hareket ediyorlard. Ayrca subaylarn tamam Alman karlarna hizmet ediyor ve faaliyetleri konusunda, gn gnne Alman bykelisine rapor veriyorlard. Otto Kaehler Paa da Osmanl Devleti hizmetinde neden kaldn yle aklamaktadr: Kaehler, Kasm 1882de yani henz almalarnn baarl olacana inand bir dnemde, Trklerin haince tahrip etmi olduklar lkelerine daha uzun sre sahip olmalar iin onlara elini uzatmak hususunda kendi nefsiyle mcadele ettiini yazyor. Ona kalsa aksini yapmay ok isterdi: Bu dncelerden ya da daha iyisi isteklerden hareket edersek, ne yapyorsam vatanmn karlar iin yaptm, vatanmn ise, bugn iin bu idarenin burada korunmasn istedii kansna vardm. Kaehler, hafta kadar sonra yazd baka bir mektupta da Alman anlayna gre ou hain ve alak olan bu adamlar arasnda yaamak ve stelik de onlar iin almak gerek bir stnlktr diyordu. Bu konuda sadece dolayl da olsa kendi vatanna hizmet ettii dncesinin yardmc olduunu sylyordu. Ayrca ona gre insan, eer devaml olarak temasta

208

bulunursa, zamanla en sama ve en iren eylere anlay ve tahamml gsteren dikkate deer bir alma huyuna sahipti (Wallach, 1985: 4950). Alman subaylarnn, stanbulda bulunmalarnn en nemli nedenlerinden birisi de, Osmanl Devletini Alman silah sanayisi ve ekonomisine baml bir devlet haline getirerek, Almanyann hem ekonomik hem de siyasi nfuzunu glendirmekti. Aslnda Sultan II. Abdlhamitin ilk iktidar yllarnda, Osmanl Ordusunda byk lde Amerikan silahlar kullanlyor ve iki lke arasndaki toplam ticaretin %90n Amerikan silah ve malzemeleri oluturuyordu. Ancak Alman silah sanayisinin Osmanl pazarna girmesiyle birlikte, ABD ve Alman firmalar arasnda kyasya bir rekabet balamt. Nitekim ABDnin 1877de Osmanl Devletine silah ihracat, 1.000.000 Osmanl Liras iken, 1883te %800 bir dle 138.500 Osmanl Lirasna inmitir (Beirli, 2004:123). Aslnda Alman silah firmalarnn, Osmanl Devletine silah satlarnn tarihi 1860lara kadar gitmektedir. 1861de denenmek amacyla Alman Krupp firmasna ilk top siparileri verilmi, bunu 1863de 48 ve 1864te de 64 batarya sahra topunun siparileri izlemiti.1869 ylnda, Krupp firmasnn stanbulda temsilcilii alm ve 1770li yllarda Osmanl Hkmetinden daha byk sipariler alnmtr. 1773 ylnda ordu, donanma ve boazlarn tahkimi iin 1.000.000 (18,5 milyon mark) Osmanl Liras deerinde 500 top sipari edilmitir.1882 ylnda Reform amacyla Osmanl hizmetine giren Alman subaylar ve zellikle Von der Goltz sayesinde, Osmanl Devleti, Alman silah endstrisinin en nemli mterisi haline gelmitir. 1882 ylnda 1.206.987 lira deerinde verilen top sipariini, 1885te 11 milyon mark tutarnda eitli aplarda 500 adet top siparii takip etmitir (Beirli, 2004:123 ; Ortayl, 2003). Von der Goltz paann hazrlad hemen her reform nerisi, yeni silah siparileri verilmesini gerektiriyordu. 18851887 yllar arasnda Alman Silah Sanayisi, Osmanl Devletinden 16.219 milyon mark tutarnda sipari ald. 1886 ylnda Elbingdeki Schichau Tersanesine nemli lde torpido sipari edildi. 1888 ylnda da Osmanl Harbiye Nezaretinin planlamas ile Alman firmalarna, 22 milyon Mark deerinde silah siparii verildi. 26 Kasm 1889daki Kaiser II. Wilhelmin stanbul ziyareti zerine Alman Mauser/Loeweye 250 bin tfek ve Elbinge de torpido siparii verildi. Bu siparilerin toplam deeri yaklak 15,3 milyon Mark tutuyordu. Bu siparilerin

209

giderlerini karlamak iin Osmanl Hkmeti, d piyasalardan borlanma yoluna gitti. Toplam 64,8 milyon Mark bulan silah giderlerini karlamak iin, Osmanl Bankasnn araclyla d piyasalardan 120,5 milyon Mark (6,5 milyon Osmanl Liras) tutarnda %5 faizli bir bor anlamas imzaland. Bor iin zmir, Bursa, Beyrut, Edirne ve Selanik vilayetleri gmrkleri karlk gsterildi. Bu krediden Osmanl Hkmeti ancak 77,1 milyon Mark tutarnda bir girdi salad. Bunun 7,6 milyon marklk bir tutar da, silah siparii iin Krupp, Mauser ve Loewe gibi Alman silah fabrikalarnn kasalarna gitti (Beirli, 2004:126). Alman silah sanayisinin 189194 yllar arasndaki krize girdii dnemde, Oberndorf ve Berlinde retim yapmakta olan Mauser ve Loewe firmalar, silahlarn Osmanl Devletine satarak, mali krizden kurtuldular. Bu dnemde toplam tutar 46,3 milyon mark olan 4 bin filinta tfek ve 746 bin Mauser tfei bu firmalar tarafndan Osmanl Devletine satld. Ayrca Loewe firmas, Trkiyeden 20 milyon Mark tutarnda 100 milyon fiek, 0,6 milyon mark tutarnda barut olmak zere cephane siparii ald. Krupp firmas da Won der Goltz sayesinde, Trkiyede top alanndaki stnln gittike bytyordu. 1893 ylnda Osmanl Hkmeti, Krupptan 78 batarya top, Loewe/Mauser ortaklndan da 23 milyon Markn zerinde tfek ve cephane satn ald. Krupp, 1894 ylnda da Osmanl Devletine 69,190 Mark deerinde cephanesiyle birlikte alt adet sahra topu daha satt. Bunu 1895 ylndaki 72 adet 12 cm.lik cephanesiyle birlikte obs siparii takip etti (Beirli, 2004:127). 19. yzyln sonlarna kadar Alman silah fabrikalarnn Trkiyedeki en etkili ibirlikisi Von der Goltz olmutur. Goltz paa, Trkiyede kald sre iinde Alman askeri nfuzunun pekimesine ve silah firmalarnn Osmanlya silah satmasna byk katkda bulunmutur. Goltz paa, grev sresinin her bitiminden nce Almanyaya geri dnmek istedii konusunda blf yapyordu. Sultan II. Abdlhamit ise Goltzu gndermek istemiyor, kalmas konusunda srarc davranyordu. Zaten Alman mparatoru ve diplomatlar da Goltzun stanbulda kalmasn istedii iin Goltz szlemesinin uzatlmasna tekrar raz oluyordu. stanbuldaki Alman Bykelisi Radolin ise, Goltzun Trkiyede kalmasn Alman nfuzu ve silah sat iin nemli gryor ve General Von der Goltzun burada kalmas, Trk ordusu zerindeki etkimiz ve silah ihracatmzn devam bakmndan,

210

imdiye kadar olduu gibi, paha biilmez bir kazan olacaktr diyordu (Wallach, 1985:71). Von der Goltz Paa Haziran 1883ten 1 Kasm 1895e kadar Osmanl Devletinin hizmetinde kald. Trkiyede kald bu 12 yllk sre iinde Osmanl subaylar zerinde bir Alman hayranl yaratmay baaran Goltz, dier taraftan da Alman silah firmalarnn Trkiye temsilcisi gibi faaliyet gstermekteydi. Trk ordusuna silah sat iin, Alman diplomatlar ve Goltz, politik ve askeri zemini hazrlarken, sermaye evreleri ve bilhassa Deutsche Bank da kredi salamaktayd. 1 Kasm 1895te stanbuldan ayrlarak Berline dnen Goltz Paaya Trkiyedeki hizmetlerinden dolay, aylk olarak 3616 kuru emekli maa balanmtr. II. Merutiyetten bir sre nce Trkiyeye tekrar gelen Goltz, mparator II. Wilhelmin teklifiyle 1905te balam olan Trk-Alman ttifak grmelerini de yrtmtr. Padiah yaveri olarak, 7 Mart 1914te altn harp imtiyaz madalyas ile dllendirilen Von der Goltz Paa, I.dnya savann balamasyla nc defa Trkiyeye gelmi ve 17 Nisan 1915te Trk ordusu komutanlna tayin edilmitir. 14 Ekim 1915te Irak ve Musul blgelerindeki askeri kuvvetlerden teekkl eden 6 nc Ordu Komutanlna atanan Goltz Paa, bu grevde iken 19 Nisan 1916 tarihinde Badatta vefat etmitir (Ylmaz, 1993:39). Von der Goltz Paa, zeki ve alkan bir Alman subay olmasnn yan sra ok iyide bir istihbaratyd. Reformcularn iinde, Osmanl ordusunu en iyi tanmay baaran ve Osmanl komutanlarn etkileyebilen tek kiinin Goltz olduunu gryoruz. Avusturya askeri ateesi Von Gieslingenin dedii gibi: Alman heyeti iinde Trkiyeyi ve Trkleri en iyi anlayan yahut yegne anlayan o idi . Bu nedenle Von der Goltz Paa, stanbuldan ayrlmasndan sonra H.von Moltke gibi bir efsane haline geldi. Goltzun Trkiyeden ayrlmasndan 17 ay kadar sonra, Girit isyan ve Trk-Yunan sava tehlikesi zerine 1887 balarnda stanbulda, Yunanistan karsndaki ordunun komutasn vermek zere padiahn General Von der Goltzu Trkiyeye davet ettii dedikodusu dolayordu. Alman Bykelisi Babakana Padiahn gerekten Generali geri arm olduunu, ancak Makedonyadaki Trk kuvvetlerinin bakomutanln vereceinin doru olmadn bildirdi. Von der Goltz, padiahn teklifini reddetmemekle beraber Makedonyada bir bakomutanlk grevi almaya, artlarnn padiah tarafndan

211

kabul edilmesi halinde hazr olduunu aklad. Ancak padiah II. Abdlhamit, bu koullara cevap vermedi (Ortayl, 2003; Wallach, 1985:82). Genellikle Trk dostu olarak tantlan Goltzun her eyden nce bir Alman subayna has davranlara ve fikirlere sahip olduunu syleyebiliriz. Sadakat yemini ettii Alman mparatoruna ve ordusuna sk skya balyd. Trk dostluu da Osmanl ordusundan edindii maddi, manevi karlar ve Almanya ile bu orduyu btnletirebildii ldedir. Osmanl ordusu hakknda Alman makamlarna gn gnne bilgi vermekten ekinmeyen Von der Goltzun 1895te Trkiyeden ayrlmasndan sonra, lkedeki bilgi kaynandan yoksun kalan Almanya, bu a atad askeri ateeler vastasyla kapatmaya alt. Hatta 1898de e ykselttii reformcu subay saysn da, 1898de Yzba Von Mesmer ve Yzba von Ruedgischin heyete katlmasyla bee ykseltmitir (Ortayl, 2003:117). Osmanl Devleti hizmetinde bulunduu sre ierisinde, Almanyann Balkan politikasna uygun bir ekilde Trk savunma sistemini ekillendirmeye alan Goltz, Balkanlardaki savunma sisteminin Avusturya-Macaristana kar deil de dier Balkan devletlerine kar dzenlenmesi fikrini kabul ettirmeye almtr. Ayrca, Goltzun en byk amacnn, d siyasette denge politikas yrten Sultan II. Abdlhamiti Almanya tarafna ekmek olduunu grmekteyiz. Von der Goltz, 16 Ekim 1889da Alman makamlarna yazd mektubunda:
Rusya ve Fransa Alman mparatorluu aleyhinde Padiah kkrtyorlar. Padiah ise kararszlk ierisindedir demektedir. Mektubun bir baka yerinde ise bir ayaklanma tertip ederek sultana bu konuda bask yapmak iin u nerilerde bulunuyordu: Ben bu iin mmkn olduuna inanyorum ve Alteslerine temin edebilirim ki, stanbulda bulunan askeri ktalar arasnda honutsuzluu tahrik edebilecek durumdayz. Sadece bununla kalmayp, evvelce mavzer tfekleri iinde bize ok faydal olan R.Paadan ve sonra M.Paa ve H.Paadan messir ekilde yardm grebiliriz. Altesleri bu adamlar tanyorlar ve kamulatrlan mlklerinin meblan, emirleri gereince kendilerine iki kere demi olduumu da biliyorlar. rsaltn yenilenmesi kfi gelecektir ve bu usul sayesinde, Alteslerine adlarn biraz nce hatrlattm zevatn kesin ve ok nemli yardmlarnn salanacandan eminim. Topu ve piyade kuvvet komutanlar da kendi sahalarnda hareketsiz kalmayacaklardr. Bir resmigeit gn, askeri ktalar arasnda herhangi bir isyan

212

hareketini kkrttmz anda, yattrmek iin derhal mdahale edeceim ve dostlarmz tarafndan tesir ve telkin altnda braklacak olan padiaha, byle ciddi bir isyan karsnda ancak Alman hkmetinin faydal ve kendilerini korumaya muktedir tek devlet olduunu gstermek hususunda durumdan faydalanp padiahtan bir ittifaka muvafakatlerini elde etmeyi baarrsam, byle bir halden phelenecek Rusyann alacaklarnn derhal denmesini talep etme ihtimalini de dergi eylemek lzumunu, Alteslerine aklamaya mecbur olduumu bildiririm. Bu hareketi birka haftada uygulayabilirim. Buna mteallik kati teferruat size derhal gndereceim. Birok Generaller bizim dostumuzdur ve kararlatrlan paray muntazam almaktadrlar. Bize yardma hazrdrlar (Ortayl, 2003: 114115).

Aslnda Sultan II. Abdlhamit de olup bitenden habersiz deildi. Hem Almanyann hem de Von der Goltzun dncelerini ok iyi biliyordu. Hatta Von der Goltz tarafndan yazlm olan yukardaki mektubu da hafiyeleri araclyla ele geirmi ve Trkeye evirttirmiti. Peki, padiah kendisine kar bir ayaklanma tertip etmeyi dnen Von der Goltzu neden Almanyaya gndermiyor ve kalmas iin srar ediyordu? nk Abdlhamit, d dnyaya kar Alman mparatorluu ile olan sk dostluunu ve askeri yardm gstermek istiyordu Bu srada Fransa Tunusu bir yl sonra da ngiltere Msr igal etmiti. Bu nedenle Abdlhamit, sadece askeri konularda deil, ekonomik konularda da Almanya ile ibirliini arttryordu. 6 Ekim 1888de Haydarpaa-zmit demiryolunu iletme ve zmit-Ankara demiryolunu ina etme hakk Deutsche Banka verilmiti. 1889da Alman mparatoru II. Wilhelm, stanbula geldi. Bu ziyaret, hem ekonomik hem de siyasi ama tayordu. 26 Austos 1896da Osmanl Devleti ile Almanya arasnda bir ticaret antlamas imzaland. Bu antlama, Alman ekonomisinin Osmanl topraklarnda yaylmasn kolaylatrd. 1896da EskiehirKonya demiryolu tamamlandktan sonra, Konya-Badat demiryolunun yapm iin Avrupa devletleri arasnda rekabet balad. 27 Kasm 1899da Osmanl hkmeti Konya-Badat-Basra demiryolu yapmnn Almanlara verildiini resmen aklad. 18 Mart 1902 de Osmanl hkmeti ile bir Alman irketi olan Anadolu Demiryolu Kumpanyas arasnda, Badat demiryolunun yaplmasyla ilgili antlama imzaland. Bu antlama ile Osmanl Devleti, 99 yl iin Demiryolu irketine, Badat, Basra ve Basra Krfezine limanlar kurup iletme, ayrca yaplacak demiryolunun iki yanndaki 20er km.lik alan zerinde bulunan tm madenlerin iletilmesi, ormanlardan yararlanlmas ve arkeolojik kazlar yapma haklar vermi oluyordu (zkan, 2003:94).

213

Gerekte Sultan Abdlhamit, dnemin en gl ordusu olan Alman ordusuna gre Osmanl Ordusunu da dzenlemek istiyordu. Fakat hem reformcu Alman subaylarn pheli tutumlar, hem de zellikle Harbiyeli subaylar arasnda yaylan muhalif fikirler nedeniyle, ordunun kendisine kar bir isyan karacandan kuku duyuyordu. Bu nedenle, iinden hibir zaman kamad bir ikilem iinde kalmt. Bir taraftan orduyu ve donanmay en modern harp silah ve malzemeleriyle donatyor, dier taraftan da at eitimi ve tatbikatlarn yaplmasna izin vermiyor, donanmay Halie hapsettiriyor ve cephaneleri depolarda bekletiyordu. Ordu ierisinde kendisine muhalif olan ve Alman temsilcisi Goltz ile sk ilikiler ierisinde bulunan, hatta Almanyadan para alan baz subaylarn bulunduu Goltzun mektubundan aka anlalmaktadr. Ancak ordu ierisindeki bu grup bandan beri var myd, yoksa Abdlhamitin politikalar sonuncunda m olutu oras pek belli deildir! nk 1876da iktidara geldii ilk gnden itibaren ordu ile yakndan ilgilenerek, ordu ierisinde kendine yakn bir komuta heyeti oluturan, bizzat padiahn kendisidir. Kendisine sadakati, liyakata tercih eden Sultan Abdlhamit, balangta ordu zerindeki hkimiyeti salamt. Ancak en byk yanlgs sadece polisiye tedbirlerle bu hkimiyeti srdrebileceini ve yalnzca yeni silahlarla orduyu glendireceini dnmesi olmutur. Padiahn kuruntular nedeniyle depolarda bekletilen modern silahlarn, personel tarafndan kullanlmamas ordu iin yaplan ekonomik fedakrlklarn da boa gitmesine neden olmutu. Nitekim 1895te stanbulda Ermeniler ayaklanp Babaliye yrdklerinde, burasn korumakla grevli askerlere daha nce mermi verilmedii grlm ve vazifesini sng ile yapmalar emredilmiti. Yine Aydn ilinde treyen akc ekiyasnn elinde Mavzer bulunmasna karlk, Jandarma da Martin bulunuyordu. Hatta bayramlarda top atlar iin gerekli barut bile Tophaneden ancak zel izinle alnabiliyordu. Ancak btn bu nlemler, Sultan II. Abdlhamitin ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan 1909 ylnda tahtndan indirilmesine engel olamayacakt. II. Abdlhamit ise ordu ile ilgili kendisine yneltilen tenkitlere u cevab vermekteydi: Ben orduyu, ykseltemedim ise de mevcudu muhafaza ettim. O benim iin bir eref vesilesidir (TSK Tarihi 3/5, 1978:265).

214

4.7.3. Hamidiye Alaylar Osmanl Devletinin kurulduu ilk yllardan beri, gebe olarak adrlarda yaayan doudaki airetlerden memleket savunmasnda yeteri kadar yararlanlamyordu. Bunlarn daimi yerleri belli olmadndan askerlik hizmetleri de bir dzene sokulamamt. II. Abdlhamit dneminde yava yava ortaya kmaya balayan Ermenilerin bamszlk almalar da zellikle Rusya ve Fransann ekonomik ve politik yardmlarndan dolay Osmanl Devleti iin byk bir tehdit haline gelmiti. Dou Anadoluda bulunan Ermeni genler, byk kafileler halinde Doubeyazt ve Idr zerinden Erivana geip askerlik ve gerilla eitimi alp geri dndkten sonra blgede terr ve mslmanlara ynelik katliamlara giriiyorlard. Ermenilerin, 13 Haziran 1878de Berlin Konferansna sunduklar Ermenistana likin Proje zerine Osmanl Devleti iindeki terr hareketleri hzlanmt. Ermeni Hnak ve Tanak rgtlerinin dzenli bir ordu haline dnmeye balamas, Rusyann ark Vilayetlerine ynelik emellerini aka ifade etmesi ve igal hazrlklarna balamas zerine Sultan II. Abdlhamit, hem blgedeki asayiin temini, hem de olas bir Rus igaline kar mevcut airetlerden silahl gler oluturmaya karar verdi. Ayrca baz kaynaklara gre Sultan II. Abdlhamit, fikir ve dncelerine nem verdii Mir Mehmet Zeki Paann, Van, Erzurum ve Bitlis taraflarna yapt bir geziden sonra hazrlad rapora dayanarak byle bir karar vermiti. Mir Zeki Paa raporunda, Rusyann Kazak tekilatn verek, hudut savunmasnda airetlerden nasl yararlandklarn anlatmaktadr: Ruslar, airetleri silhaltna almyorlar fakat ylda bir buuk ay belli bir yerde topluyorlar, talim ve terbiyeye tabi tutuyorlar ve sonra hepsini yine serbest brakp evlerine gidiyorlar. Ba, bahe ve tarlalarnda, srlerinin banda alma imkn veriyorlard (TSK Tarihi, 3/5, 1978:223 ; Aydn, 2001). 20 Ekim 1890 tarihinde karlan 233 sayl bir yasa ile brahim ve Kerim Paalarn nclnde Hamidiye Svari Alaylar ad altnda bir tekilat oluturulmaya baland. Bu suretle Dou Anadoluda asayiin bozulmasna neden olan airetlerin dzen altna alnabilecei, Dou blgelerinde Ermeniler tarafndan karlmas muhtemel ayaklanmalara kar yerel direnii salayacak bir tekilat kurulmu olaca dnlmt. Ayrca Rusya ile giriilecek olas bir savata, blgedeki cesur halktan

215

yararlanlaca ve yabanc devletlerin, airetler arasnda yapmakta olduklar kkrtmalarn da bu ekilde nlenebilecei planlanyordu (TSK Tarihi 3/5, 1978:223). Alay Nizamnamesine gre, Hamidiye Svari Alaylar, en az drt blkl, en fazla alt blkl kurulmutu. Her blk, drt takmdan ve her takm 32 erden az ve 48 erden fazla deildi. Ancak bir bln er mevcudu 192den az ve alaylarn er mevcudunun 1152den fazla olmayaca kabul edilmiti. Alaylar, airetlerin nfus saysna gre tekil edilmiti. Her airetten nfusuna gre bir veya iki svari alay oluturulmu ve her airetin svari alay kendi iinde sra ile numaralandrlmt. Bir airetin nfusu, bir svari alay tekiline yetmezse, nfus durumunun elverdii sayda svari bl kurularak, bunlarn seferde tmen komutanlar tarafndan birletirilerek alay haline getirilmesi kabul edilmiti. Maddelerdeki en dikkat ekici konulardan birisi de kk airetlerin alay kurmak ve eitim iin bir araya gelmesi kesinlikle yasaklanyor ve sadece sava halinde merkezi hkmetin veya ordu komutannn lzum grmesi halinde birlemelerine izin veriliyordu (TSK Tarihi 3/5, 1978:223). Hamidiye Svari Alaylarn oluturan askerler, blme ayrlyordu. 1720 ya arasnda olanlara Efrad ptidai (balang), 2032 ya arasnda olanlara Efrad Nizamiye (lk askerlik devresi) 3240 ya arasnda olanlara Redif Efrad (kinci askerlik devresi) ad verilmiti. Sonradan bu isimler de deitirilmi, bu snf er, ihsariye ve ihtiyatiye diye adlandrlmlard (TSK Tarihi 3/5, 1978:224). Hamidiye Svari Alaylar erlerinin askerlik sresi, 23 yl olarak kabul edilmiti. Btn airetlerdeki erkeklerden, 17 yandan 40 yana kadar olanlar asker saylyordu. Bunlarn isimleri bir deftere yazlyor ve bu defterler blk komutanlarnn yannda saklanyordu. Bu defterlerin birer rnei de (Umum Hamidiye Askerleri Komutanl) ile merkez ordusunda bulunmaktayd. Drt Alay bir Tugay olarak kabul edilmi ve btn Hamidiye Alaylarnn komutan olarak da bir Tmgeneral (Ferik) grevlendirilmiti. Ayrca, Alaylarn subay kadrosunu oluturmak iin stanbuldaki Svari Mektebine airet ocuklarnn alnarak yetitirilmesi planlanmt. Ancak bu zamana kadar doacak subay ihtiyacn karlamak iin de mevcut airet reislerinden yararlanlm ve kendilerine rtbe ve nian verilerek komutan olarak tayin edilmilerdi. Fakat bu sistemin zararl olduu ortaya knca blk ve alay komutanlarnn nizamiye

216

birliklerinden, kaymakam, binba, kolaas ve mlazm rtbelerindeki grevlilerin ise airetlerin ileri gelenlerinden atanmas uygun grlmt (TSK Tarihi 3/5, 1978:224). Alay Nizamnamesinde Hamidiye askerlerinin sorumluluklar yle tayin edilmiti: Alay mensuplarndan herhangi biri baka bir ehre gidecei zaman kendi zabitinden izin almak zorundayd. Her asker, mensubu bulunduu airetin geleneklerine uygun, fakat tek tip elbise giyecek, zerinde ise bal bulunduu alayn iaret ve numarasn bulunduracakt. Her alay mensubu, binecei atn ve takmlarn kendisi temin etmekle ykmlyd ve atlarda mutlaka alayn damgas bulunacakt. Alaylarn her birine, bir tarafnda Kuran- Kerimden bir ayet, dier tarafnda ise padiah armasyla ilenmi krmz atlastan sancaklarla, beyaz ipek kumaa yaldzla yazlm fermanlar verilmiti. Balangtaki planlamaya gre Hamidiye Alaylarnn kuruluu iki blgede

gerekletirilecekti. Birinci blge, Rusya ile snr olan Erzurum-Van aras, ikinci blge ise Mardin-Urfa hattnn kuzey ksmnda olacakt. Ekim 1896ya gelindiinde ise kurulmu bulunan svari alaylar ve livalar (Tular) yleydi:

Livalar 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Alaylar 1,2,3 4,5,6,7,8 9,10,11,12 13,14,15,16 17,18,19,20 21,22,23,24,25 26,27,28,29,30 31,32,33 34,35

Bulunduu Yerler Alho, Casumo, Cibalvardi Hns, Karakilise, Glehor, Toprak, Tutak Kzldize, Diyadin, htiyar, Akdedei, Ulya Salhane, Nazarabat, Tirkisin, Haydarbey Toruzak, Setmans, Karahisar, Karaciyan Erki, Kseler, Develi, Karahasan, Erci Doitayan, Malazgirt, Dinkk, Moryat, Trtop Yalisa, iran, Gngm Madrak, Sylemezi Sfla

217

Yukardaki dokuz tugaydan baka, Tonirata 36., Bayezitte 37-38., Ahrbefi sflada 39., Sivasta 40., Yeniehirde 41,42. ve 43., Siverekte 44., Gazellikte 45., Mardinde 46, Nusaybin de 47, Safanda 48 ve 49, Zemar iftliinde 50, Harranda 51.,52., Suruta 53.,54.,55., Hernii Sflada 56 ve 57 nci alaylar tekil edilmi bulunuyordu (TSK Tarihi 3/5, 1978:225). 13 Mays 1896da karlan bir kanunla, Hamidiye hafif svari alay ad Hafif Svari alaylar olarak ksaltlmt. Airet ocuklarndan Harp Okulunu bitirenler ile yllk svari okulunu tamamlayanlar temen oluyorlard. 1908 ylnda mevcut Hamidiye Svari Alaylar, iki alay Edirnede, 10 alay kadar Karakilisede, dokuz alay Malazgirtte, dokuz alay Hnsta, dokuz alay Ercite, dokuz alay Vanda, 10 alay Mardinde, alt alay Urfada olmak zere 64 adetten olumaktayd (TSK Tarihi 3/5, 1978:225). Ancak dnemin artlar altnda, hem Rus tehlikesi ve Ermeni meselesi dnlerek, hem de blgenin sosyal ve ekonomik sorunlarnn zm amacyla oluturulan Hamidiye Alaylar, Sultan II. Abdlhamitin istedii seviyeye ulaamamt. Her ne kadar, baz mahalli baarlar kazanlm olsa da, bir trl askeri disiplin salanamamt. Reisleri, aalar ve erleri gerek bir askeri eitim grmedikleri iin babozukluk yapyorlar, ayrca eitim yapmaya da yanamyorlard. Eskiden ekiyalk yapan baz gruplar da, Hamidiye Alaylarnn iine girmi bulunuyordu. Bunlar, ellerine geirdikleri yetkilerle, daha nce tekilatsz olarak yaptklar gasp ve yama ilerini bu defa, padiaha dayal bir tekilat halinde yapmaya balamlard. Aalarnn emir komutas altnda zorbalklar yapan Hamidiye Alaylar, devletin birlikleri olduu iin herhangi bir soruturmaya da uramyorlar, bylece cretleri daha da artyordu. Blge halkndan padiah II. Abdlhamite srekli ikyetler gelmesine ramen, bu konuda gerekli nlemler alnmyordu. Bu durum, II. Abdlhamitin tahttan indirilmesine kadar srd. ttihat ve Terakkinin iktidara gelmesiyle birlikte Hamidiye Alaylarnn says 24e indirilerek Hafif Svari Alaylar adyla Dokuzuncu Kolorduya balandlar. Dzenli orduya balanmay kabul etmeyen baz airetler ile iktidardaki ttihat ve Terakki Cemiyeti arasnda gerilen ipler, sonunda kopmasna gelmiti. lkenin tamamnda kesin bir otorite temin etmek isteyen hkmet, airetlerin nde gelenlerinden Haydaranl aireti reisi Kr Hseyin Paay tutuklayarak cezaevine koydu. Dzenli orduya

218

katlmay kabul etmeyen airetlerin bir ksm blgede kalrken, hapisten kan Kr Hseyin Paa liderliindeki bir ksm da ran ve Irak blgelerine g etmiti. 1913 ylnda Musul blgesinde kan Krt isyannda nclk yapan bu airetlerin, devlete byk zararlar dokundu. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra kan eyh Said isyannda da en ok alay bulunan airetlerden Hasenan ve Zirkan airetlerinin katlmlar olmutu. Btn bunlara ramen hibir isyana katlmam, Rusya ve Ermeni etelerine kar kahramanca savam airetler de vard. Trkiye Cumhuriyeti devleti de isyana katlmayan airetlerin subay ve paalarnn kendilerine ve elerine emekli maa balam ve 1950li yllara kadar bu maalar demitir. Elerin lmyle birlikte de Hamidiye Alaylar devrine ait btn izler silinmitir (Aydn, 2001; TSK Tarihi 3/5 1978:223).

4.8.

19. Yzyl Yenilik Hareketlerinin Tahlili:

18. yzyln balarnda ortaya kan ilk batllama fikirleri, aradan geen yz yl ierisinde olgunlamt. Zaman zaman kesintiye urayan yenileme hareketleri, tutucu ve gerici evrelerin engellemelerine ramen ar aksak devam etmiti. Yenileme kartlnn, Osmanl geleneksel yaps ierisinde kolaylkla taraftar buluyor olmas nedeniyle, giriilen reformlarn aleyhinde Yenierilerden ulemaya, devlet adamlarndan halk kitlelerine kadar geni bir kesim bulunuyordu. Ancak srekli gelien bat ordular karsnda ardarda alnan yenilgiler, ncelikle askeri bir yenilemeyi gerekli klyordu. Bu nedenle giriilen yenilik teebbslerinin merkezinde askeri kurumlar ve silah teknolojisi yer almaktayd. Fakat 19. yzyla gelindiinde, artk sadece askeri alanda yaplacak yeniliklerin yeterli olamayaca ve devletin btn alanlarnda yenileme ihtiyacnn bulunduu anlalmt. II. Mahmut devrinde Avrupann genel siyasi ve diplomatik evrelerinde Osmanl Devleti aleyhine iddetli bir tepki ve dmanlk ortam olumutu. Avrupallar, Osmanl hkmetini Avrupa medeniyetini kabul etmemek ve Avrupa hukuku dnda kalmakla itham ediyorlard. Bunun yan sra Osmanl Devletine kar muhtelif eyaletlerde kan isyanlar da destekliyorlard. Mevcut Osmanl ordusu, isyanlarda baarsz olmu fakat Msr Valisi Mehmet Ali Paann Avrupa usulne gre tekil ettii eitimli ordusu Yunan isyann bastrmay baarmt. Dnemin yeniliki Sadrazam Alemdar Mustafa

219

Paa tarafndan kurulan Sekban- Cedit Oca, kapatlan Nizam- Cedit ocann hemen hemen aynsyd. Fakat bu ocan mr de pek uzun olmamt. syan karan yenieriler hem sadrazam ldrmler, hem de Sekban- Cedit ocan dattrmlard. Bylece dnemin ilk yenilik teebbs yine ayn evrelerin tepkileri sebebiyle baarszlkla sonulanmt. Ancak Sultan II. Mahmut, devletin ihtiyac olan yenilikleri yapmak iin yeterli bilgi ve iradeye sahip bir hkmdard. stelik bu sefer yenilik teebbslerinde ok daha ihtiyatl hareket ediliyordu. Avrupa usulne gre tekil edilen Ekinci Ocann kurulmasndan nce, Padiah II.Mahmut eyhlislamn evinde ileri gelen devlet adamlarnn ve yenieri aas ile ocan nde gelenlerinin katld bir toplant yaparak onlarn onaylarn ald. Toplantda alnan kararlar katlmclara imzalattktan sonra Ulemann da fetvasn alarak toplant kararlarn halka aklad. stelik bunu aklarken stanbul halknn desteini almak iin, yeni ocan Kanuni Sultan Sleymann askeri dzenine dn amacyla kurulduunu ilan etti. Hatta yeni kurulan ocan Hristiyanlar veya yabanclar tarafndan deil, sadece modern askeri yntemleri bilen mslman subaylar tarafndan eitileceini duyurdu. Bylece ortaya kabilecek bir yenieri ayaklanmasnn eyhlislam ve ulema tarafnda desteklenmesini engellemi, ayrca halkn da bu isyana destek vermesinin nne gemiti. Nitekim bir sre sonra patlak veren yenieri ayaklanmas hibir kesim tarafndan desteklenmedii gibi, zaten yenierilerden bkm olan stanbul halknn da tepkisini ekmitir. Bu suretle Sultan II. Mahmut, yaklak yz yldr devletin bana musallat olan bu belal oca ortadan kaldrm ve yeniliklere giden yolun da nn amtr. Tarihe Vakai Hayriye adyla geen Yenieri Ocann kaldrlmas, yalnzca askeri alanda yaplan bir yenilik deil, toplumsal hayatn btn alanlarnda yaplacak yeniliklerin nndeki en nemli engeli kaldran bir reform niteliindedir. Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra kurulan Asakiri Mansure-i Muhammediye Ordusu, Hassa birliklerinin tekil edilmesi ve Askeri meclisin kurulmas II. Mahmut dneminin dier nemli askeri yenilikleridir. Ancak dnemin en nemli yeniliklerinin banda Harp Okulu ve Tbbiyenin alm olmas gelmektedir. Hatta Harp Okulunun kuruluu, sadece dnemin deil Osmanl modernleme tarihinin en nemli olay olarak grlmektedir.

220

Berkes, Harbiyenin kuruluu, adalama tarihinin belki en nemli olay oldu diyebiliriz. Bundan sonraki dnemin belli bal olaylar, bu kurumun eitiminin salad askeri ve dnsel etkileri; bu messesenin siyasal gc elinde tutanlara kar tutumu; mezunlarnn askeri, siyasal kltrel hayatta aldklar yerler gz nnde tutulmadan anlalamaz demektedir (Berkes, 2004; 174). Yeni kurulan orduda ocak sistemi kaldrlm, ykmllk yntemine gre halktan derlenen erlerden oluan birlikler kurulmutur. Yenieriliin kaldrlmasyla kulluk anlay ortadan kalkm, bu anlayn yerine Osmanl Devletinin toplumla devlet arasndaki ban kuran, halkn ocuklarndan oluturulan Harp Okulu kurulmutur. Eski Mhendishane geniletilerek, Bahriye Mhendishanesi ayrlmtr. 1827 ylnda ordunun salk ihtiyalarnn karlanmas iin ilk tp okulu olan Tphane-i amire hemen arkasndan da Cerrahhane ad altnda ikinci bir okul almtr. 1831 ylnda Avrupal Profesr Sade de Galiere tarafndan slah edilen iki okul, 1838 ylnda birletirilerek asl Tbbiye kurulmutur. (Berkes, 2004) Sultan II. Mahmut 1338 ylnda Tbbiyenin alna katlm ve burada bir konuma yapmtr. Yapt konumasnda reformlarn uygulanmasnda nne kan dil engeline deinen II. Mahmut, bunu ilk defa dile getiren Osmanl padiah olmutur. Padiahn reformlara bak asn grme frsatn bulduumuz bu konuma, gnmz Trkesiyle yledir: Bu okula, insan salnn korunmas gibi kutsal bir deve kendini verecek bir okul olaca iin ncelik verdim. Tp retimi Franszca olarak yaplacaktr. Bunun neden yabanc dille yaplacan soracaksnz. Bunu zorunlu klan glkleri bildireyim... Gemite bizde de tp bilimleri zerine birok kitap yazlmtr. Hatta Avrupallar bu kitaplar kendi dillerine evirerek onlardan ok ey renmilerdi. Fakat bu kitaplar Arapa yazlmtr. Birok yldan beri slam okullarnda bu kitaplar ilgi konusu olmaktan ktklar, bunlar bilenlerin says azald iin artk kullanlmaz olmulardr. imdi, tbb kendi dilimize evirmek iin yeniden bu kitaplara dnmek, yllar alacak uzun bir itir. Bu kitaplar kendi dillerine evirmekle Avrupallar yz yldan fazla bir sreden beri bunlara birok yeni katklarda bulunmulardr. Bu yzden tp zerine yazlm Avrupa eserlerine kyasla bu Arapa eserler artk yetersizdir. Bu eksikliklerin yeni eserlerden alnacak bilgilerle kaldrlabilecei iddia edilse bile, bunlar abucak Trkeye evrilemezler. nk tp renimi iin gerekli olan be alt yldan baka Arapay iyice renmek en aa on yl ister. Hlbuki bir yandan ordumuz ve halkmz

221

iin iyi yetimi doktorlara, te yandan tp bilimlerinin kendi dilimize kazandrlmasna acele ihtiyacmz vardr. Bu yzden Franszca renmenizi istemekten maksadm. Onu srf bu dilin hatr iin renmeniz deil, tbb renmeniz ve bu bilimi adm adm kendi dilimize kazandrmaktr... Ancak bu yapld zaman kendi lkemizde tp, kendi dilimizde okutulur hale gelecektir (Berkes, 2004:186). Bundan yaklak otuz-krk yl kadar nce III. Selim dneminde rencilere Franszca retilmesine geni bir kesim tarafndan tepki gsterildii hatrlandnda II. Mahmutun bu konumasnn nemi daha iyi anlalacaktr. stelik Sultan Mahmut bunu, bilimi daha iyi renmek iin zorunluluk olarak gryor, Bir gn gelecek imdi bir Avrupa dilinde ve yabanclardan rendiimiz tbb, kendi dilimizde okutacaz ve byle okutan hocalarmz yetiecektir. diyerek hedefini belirliyordu. Gerekten de II. Mahmutun bu ngrs ok gemeden geree dnmt. 1866 ylndan itibaren tp okulunun retim dili olarak Trke, Franszcann yerini almtr (Berkes, 2004). Sultan II. Mahmut dnemi, Osmanl modernleme tarihinde ok nemli bir dnemi oluturmaktadr. Zira bu devir, reformlarn karakteri anlamnda kendisinden nceki yenileme almalarndan ayrlmakta ve batllama abalarnda yeni bir rn balangcn tekil etmektedir. Turhana gre bu dnem Mecburi veya Gdml kltr deimeleri dnemi olarak deerlendirilmektedir. Osmanl devlet adamlar artk Garp Medeniyetinin stnln kabul etmi ve ona teslim olmutur. lk defa olarak bu devirde, Avrupann yaam tarzndan, klk kyafetine, devlet kurumlarndan, protokol kurallarna kadar her eyi taklit edilerek yenilikler yaplmtr. Dnemin devlet adam Halil Paa Devleti Aliyyenin yaamas iin Garb taklitten baka aresi olmadn aka sylemitir (Turhan, 1988:164). ncelikle devlet tekilatn deitiren II. Mahmut Divan kaldrm, Avrupada ki Bakanlar Kurulu benzeri bir kabine oluturmutur. Sadrazam bavekil olarak grevlendiren Sultan Mahmut, eyhlislam da hkmet ynetimi ve planlama kurullarnn dnda brakmtr. Ayrca idare, eitim ve ordu alanlarnda yaplacak faaliyetleri yrtmek iin srekli devlet organ olarak alacak adet meclis kurmutur. Bunlar; Hkmet ras (Dar- ray Bab- Ali), Adliye leri Yksek Kurulu (Meclis-i Ahkm- Adliye) ve Askeri ra Dairesi (Dar- ra-y Askeri) dir. Ayrca bir tercme brosu kurarak bu konuyu gayrimslimlerin tekelinden kurtarmtr.

222

Bylece Berkes tarafndan Mutlakiyeti aydn monari olarak nitelendirilen, hkmdarn mutlak egemenlii altnda merkezi bir brokrasi monarisi kurulmutur (Berkes, 2004:171). lkretimin zorunlu hale getirildii II. Mahmut dneminde ok sayda Rtye (lkokul) ve Mekteb-i Ulum-u Edebiye gibi orta dereceli okullar almtr. Yine ilk kez posta ve karantina servisleri kurulmu ve nfus saym yaplmtr. Klk kyafet alannda deiiklikler yaplm ve memurlarn fes giymeleri zorunlu hale getirilmitir. Padiah II. Mahmut, Topkap Sarayn ve haremini brakarak kendi zel yaamnda da geleneksellikten uzaklamtr. Uzun sakallarn kesen padiahn resimleri devlet dairelerine aslarak, bundan sonras iin yeni bir gelenek balatlmtr. lk kez yurt gezisine kan padiah, Rumelide Tekirda ve baz illeri tefti etmitir. Yine bu dnemde 1831 ylnda Takvim-i Vekayinin yan sra Franszca olarak Le Moniteur Ottoman adl bir gazete kmaya balamtr. Avrupaya eitim maksad ile gnderilen 150 kadar renci sadece dnemin deil sonraki devirlerdeki yenilik hareketlerinin de itici gcn oluturmutur (Haksun, 2004:216 ; Yldz ,1999:15). Bu dnemde, askeri alanda Asakir-i Mansure ordusunun kurulmas, Hassa birliklerinin tekil edilmesi ve Harp okulunun kurulmasnn yannda donanmaya da byk nem verildii grlmektedir. Sultan II. Mahmut, bu dnemde Amerika ve Avrupada retilmeye balanan buharl gemilerle yakndan ilgilenmi ve ngiltereye bir adet buharl gemi siparii vermitir. Mrettebat ile birlikte ngiltereden getirilen gemi ile Marmara denizinde bir geziye kan II. Mahmut, gemiyi ok beenmi ve Osmanl donanmasna buharl gemiler temin etmek iin araya girmitir. ABD ile bir anlama imzalayan II. Mahmut iki buharl gemi ile birlikte gemi mhendisleri ve ustalar da getirtmitir. Bu sayede 1835te Nusretiye Kalyonu, 1837de Eser-i Hayr ad verilen ilk yerli yapm buharl gemi ina edilerek denize indirilmitir. Arkasndan 1839 ylnda ina edilen ikinci buharl gemi Mesir-i Bahri denize indirilmi, bylece Trkiyeye getirilen Amerikal uzmanlardan byk fayda salanmtr (Glen, 2001:65). Sultan II. Mahmut kara ordusunda yapmay dnd reformlar iin Msr Valisi Mehmet Ali Paadan Mslman uzmanlar istemi, ancak bu talebi kabul edilmeyerek eitli bahanelerle geri evrilmiti. Bunun zerine, yabanc uzmanlar getirtmeye karar veren II. Mahmut, Yunan isyanndaki tutumlar nedeniyle Fransa ve ngiltereden

223

yardm istemek yerine daha iyi ilikiler iinde bulunduu Prusyaya mracaat etmitir. Bu dnemle birlikte balayan Osmanl-Alman yaknlamas Trk ordusunda grev yapan Alman subaylar sayesinde artarak devam etmi ve 1 nci Dnya Sava ile son bulmutur. II. Mahmut dneminde Osmanl hizmetine giren Yzba Moltke ve arkadalarnn almalaryla Redif tekilat kurulmutur. Prusyadaki Landor tekilat rnek alnarak kurulan bu tekilat, byk bir halk kitlesini uzun sre silhaltnda tutmadan, askerlik anda bulunanlardan, mmkn olduu kadar fazla miktarda eitim grm bir kuvvete sahip olmak amacyla kurulmutur. II. Mahmutun lm sonras lkelerine dnen Moltke ve arkadalar yaklak drt yl kaldklar Osmanl Devletinden ayrlrken Yzb. Mlbach isimli Alman subay daha sonra paala ykseltilmek zere imdilik stihkm Albayla ykseltilmitir. Bu durum mslman olmayan birisi iin Trk ordusunda ilk kez grlen bir uygulamadr (Wallach, 1985:19). te yandan, 19. yzyln ilk yars boyunca, Osmanlnn toplumsal ve kurumsal yapsndaki yenilenme sreci devam etmektedir. Pek ok yeniliin birbirini izledii bu dnemde ayrca 1839da Glhane Hatt- Hmayunu ilan edilmitir. Avrupa devletlerinin basklarnn olduka artt bir dnemde, eski Londra ve Paris elisi Mustafa Reit Paa tarafndan aklanan Glhane Hatt- Hmayunu yeni bir dnemin balangc olarak kabul edilmektedir. Tanzimat dnemi olarak adlandrlan bu dneme ismini veren Glhane Hatt- Hmayunu (Tanzimat Ferman) Topkap Saraynn Glhane bahesinde, padiah ve yabanc devlet adamlarnn katld bir trenle 9 Kasm 1839 tarihinde ilan edilmitir. Gerek ilan edili ekli, gerekse ierdii hkmler itibariyle bir hatt hmayundan ok daha fazla ey ifade eden Tanzimat Ferman, Osmanl Devletinin i hukukunun batl devletlerin etkisiyle yeniden dzenlenmesi giriimidir. Padiah Abdlmecit ve devlet adamlarnn Tanzimat Fermannn ilkelerine bal kalacana dair ant imeleri, fermann ne kadar nemsendiinin bir baka gstergesidir. erik olarak Fransz Devrimin ortaya koyduu insan haklar ilkeleri ile byk oranda benzerlik tayan Tanzimat Ferman, kanunlarn uygulanmasnda gayrimslimlerle mslmanlarn eit tutulacan beyan etmitir. Ayrca Avrupa lkelerindeki anayasa hkmlerine benzeyen; insanlarn yasalar karsnda eit tutulaca, herkesin can, mal ve rz gvenliinin salanaca, her kiinin mal edinme hakk bulunduu ve gcne gre vergi alnaca, yasa gerei olmadka kimsenin

224

cezaya arptrlamayaca gibi hkmler iermesi nedeniyle Avrupa tarz bir hukuk reformuna benzemektedir. Tanzimat dnemi ile birlikte Osmanl kltr hayatnda byk deiiklikler grlmeye balamtr. Edebiyat, dnce ve yazmada rnek alnan Arap ve Fars dnyas braklarak dnce asndan batya genel bir yneli yaanmtr. ok sayda eviri yaplm, gazete karlm ve tiyatro eserlerinin ilk rnekleri grlmeye balanmtr. Tanzimat ncesi batllama hareketlerinde Avrupal uzmanlardan yararlanlrken, Tanzimatta batda bulunmu olan veya baty bildii yabanc dil aracl ile tanmay baarm olan Trklerden yararlanlmtr. Ancak Tanzimat ncesi batllama hareketleri Avrupa devletlerinin dorudan etkisi dnda gelimiken, Tanzimatla birlikte yabanc devletlerin de yeniliklerle ilgili dncelerini ieren nota, program ve planlar vererek batllama hareketlerine mdahale ettii grlmektedir. Aslnda Tanzimatla balayan yenilik hareketlerinin en byk zellii Avrupa devletleri tarafndan ynlendirilmi olmasdr. Batl devletler gzlerini diktii Osmanl topraklarna sahip olabilmek iin bir yandan onun kendi uygarlnn nimetlerine ynelmesini desteklemi, dier taraftan da onu bir kimlik kargaasna srkleyecek kltrel ve siyasi propaganday yrtm ve ekonomik olarak kendisine bal klmtr. Avrupa devletleri tarafndan kapitalist dnya sisteminin bir paras haline gelmesi iin ynlendirilen Osmanl Devleti de, 19.yzyl boyunca bir yar smrge konumuna gelmitir. thal edilen tketim mallarna ynelik harcama artlar da Osmanl brokrasisinin st kademeleri tarafndan krklenmi ve devlet maliyesi iyice bozulmutur. Bunun sonucu olarak Osmanl Devleti, 1855 ylnda imzalad bir antlama ile ilk kez d bor alm ve bu sre 1881de Dyun-u Umumiye daresinin kurulmasna kadar devam etmitir. Tanzimat Fermannn Osmanl askerlik dzenine de nemli yenilikler getirdiini grmekteyiz. Bu fermanla askerlik hizmeti, gayri mslmlerde dhil btn Osmanl tebaasn kapsayacak ekilde bir vatandalk devi haline getirilmitir. Ayrca snrsz olan askerlik sresi bir esasa balanarak yeniden dzenlenmitir. Tanzimat Fermanna dayanarak 1843te karlan baka bir yasa ile de orduda kkl deiiklikler yaplmtr: Ocak usulndeki zorunlu askerlik kaldrlarak yerine kura sistemi getirilmitir. Piyade, Svari ve stihkm birlikleri Fransz talimnamelerine gre dzenlenirken, Topu

225

birlikleri ise Prusya sistemine gre yetitirilmeye balanmtr. 1844 ylndan itibaren her blgeden geniliine ve nfusuna gre orantl bir sayda asker alnm, her aileden bir kiinin askere alnmas kural olarak kabul edilmitir. Ancak eitlik ilkesi sadece kt zerinde kalm ve gayri mslimler askerlie alnamamtr. Tanzimat dneminden itibaren Osmanl Devletinin i ve d siyasetinde Avrupa devletlerinin etkisinin artt grlmektedir. Hatta batl devletler Osmanl brokrasisindeki atamalarda bile belirleyici rol oynamaya balamtr. Kendilerine bal kiileri diledikleri gibi st dereceli grevlere getirirken, menfaatlerine engel olan bir yneticiyi derhal grevden aldrabilir hale gelmilerdi. Zaten fermanla birlikte getirilen yenilikler Anadoludaki Trk halkna hibir kazan getirmemi, sadece gayri mslim tebaann bir takm olanaklar kazanmasn salamtr. Bu devirden itibaren gayri mslimlerin ekonomik glerinde olaanst artlar yaanm ve buna paralel olarak devlet iindeki siyasi gleri de byk oranda artmtr. 1854 ylnda ngiltere ve Fransa ile birlikte Rusyaya kar Krm savana giren Osmanl Devleti savatan galip olarak kmasna ramen hibir ey elde edememitir. Savatan sonra imzalanan Paris Antlamasna gre, Osmanl Devleti Avrupa Konseyine katlyor ve topraklar Avrupa devletlerinin gvencesi altna alnyordu. Ancak bunun karl olarak Osmanl Devleti ierisindeki gayrimslimlerin konumunun, daha da iyiletirilmesi iin Islahat Ferman ilan ediliyordu. Bylece, Paris antlamasnda ki szde vaatler karl, Osmanl Devletinin i siyasetindeki btn insiyatif Avrupa devletlerine braklm oluyordu. 19.yzylda ortaya kan askeri yenilik hareketlerinin en nemli zellii, Lale Devrinden beri referans lke olarak alnan Fransann yerine Almanyann gemi olmasdr. Fransann Msra saldrmasyla balayan Osmanl-Fransz ilikilerindeki bozulma, Fransann Yunan isyann fiili olarak desteklemesiyle kopma noktasna gelmitir. Bu nedenle Sultan II. Mahmut, yapaca askeri yenilikleri uygulamak iin Fransaya deil Almanyaya mracaat etmitir. 18351838 yllar arasnda Osmanl hizmetinde grev yapan Moltke ve arkadalarndan oluan askeri heyet Almanyadan gnderilen ilk resmi heyet olma zelliini tamaktadr. Genellikle danman olarak grev yapan bu subaylarn, Redif tekilatnn gelitirilmesine ve yeni askeri tekilat yaplanmalarna nemli katklar olmutur. Moltke ve arkadalarnn 1838 ylnda

226

Almanyaya dnnden Kaehler nezaretindeki askeri heyetin gelii (1882) ve Colmar von der Goltzun bu heyete katlna kadar geen (1883) uzun zaman iinde, etkin ve dzenli bir Alman askeri yardm sz konusu deildir. Bu sre iinde resmi bir heyet gelmemekle beraber, ok sayda Alman subaynn gayri resmi olarak Osmanl hizmetinde altklar grlmektedir. Bu dnemdeki dikkati eken olaylardan birisi de Osmanl Devletine snan Polonyal subaylarn almalardr. 1838de Osmanl hizmetine giren Polonyal General Chrzanowski ile balayan bu almalar, 1849da Macar ihtilali sonras Osmanl Devletine snan General Bem, Dembinsky, Wisocki ve Bulharin gibi isimlerle devam etmitir. Bu dnemde Osmanl hizmetine giren subaylarn bir blm mslmanl kabul etmi ve Osmanl ordusunda bakomutanlk, ordu komutanl gibi ok yksek makamlara kadar ykselmitir. Dinlerini deitirmeyen ok sayda subay ise kendi rtbelerine karlk gelen rtbeler alarak Osmanl ordusunda hizmetlerine devam etmitir. Dier yabanc uzmanlarn aksine Osmanl Devletini benimseyen Polonyal subaylar, Osmanl ordusunun modernize edilmesine byk katklarda bulunmutur. Hatta bazlar Trk kltrn iyice benimsemi, Osmanl Devleti uruna canlarn feda etmekten ekinmemitir. 18381882 yllar arasnda mnferit olarak Almanyadan gelerek Osmanl Devletinin hizmetine giren ok sayda Alman Subay bulunduunu gryoruz. Bu subaylarn bir ksm Mslmanl seerek Osmanl tabiiyetine gemi, bir ksm da dinlerini deitirmeyerek bir sre hizmet ettikten sonra memleketlerine geri dnmtr. Hibir resmi grevi olmadan ounlukla para kazanmak iin gelen Alman subaylarnn yan sra mslmanla geenlerin bile kendi devletleriyle ilikilerini kesmeyerek btn faaliyetleri hakknda hkmetlerine bilgi verdikleri grlmektedir. Dnemi yakndan inceleyen Wallacha gre bu dnemde Osmanl hizmetinde bulunan Alman subaylarnn hi olmazsa kendi vatanlar iin yaptklar en byk hizmet, Osmanl ordusuna cephanesiyle birlikte 500 Krupp topu aldrmak olmutur. (Wallach, 1985:22). Sultan Abdlaziz dneminde Avrupa silah teknolojisinde yaanan gelimeler Osmanl hizmetindeki Alman subaylar sayesinde ok yakndan takip edilmitir. 1841 ylna kadar Osmanl ve Avrupa ordularnda kullanlan akmakl tfeklerin yerini kapsll tfekler alm, ksa bir sre sonra icat edilen milli ve yivli tfekler sayesinde silahlarn

227

etkili menzilleri ise be kat kadar artmt. Almanlar tarafndan icat edilen ineli tfekler ise dakikada 1520 kurun atabiliyordu. Padiah Abdlaziz Osmanl Ordusunu son sistem silahlarla donatmak iin Almanyaya sipari vermi, ayrca Alman Krupp firmasndan eitli aplarda toplar alarak kritik blgeleri bunlarla tehiz ettirmiti. Ayrca ilk defa bu dnemde subaylara tabanca ve svarilere de ksa filintalara benzeyen tfekler verilmitir. Askeri idadilere mecburi ders olarak Franszca ve Jimnastik dersleri koyulmutur. 1866 ylnda Serasker Rt Paann giriimiyle bir komisyon kurulmu ve Viyana Harp Okulunda eitim gren Galip Paa Harp Okuluna, Huber adndaki ngiliz subay da Heybeliadadaki Deniz Okuluna mdr olarak atanmtr. Ancak bu giriimden herhangi bir sonu alnamamtr. 1869 ylnda Hseyin Avni Paann seraskerlie getirilmesiyle yeni bir reform giriimi balamtr. Osmanl Ordusu, Nizamiye, Redif ve Mstahfiz olmak zere ksma ayrlm, Prusya ordu tekilat esas alnarak yeni talim uslleri kabul edilmitir. Yabanc uzmanlardan yararlanarak sk sk manevralar ve harp oyunlar dzenlenmi, stanbul ve zmit tersaneleri slah edilmitir. Ayrca gemilerin zrhla donatlabilmesi iin ngiltereden bor alnmtr. Btn bunlarn sonucunda Osmanl Ordusu tekilat ve malzeme ynnden daha kuvvetli bir hale gelmi, ancak bilgili ve tecrbeli komutan eksii giderilememitir (Karal, 1977:184-185; TSK Tarihi 3/5, 1978:206). 31 Aralk 1876 gn trenle tahta kan II. Abdlhamitin 33 yl sren saltanat dnemi, Osmanl Devletinin geleneksel yapsnn deimesi asndan son derece nemli bir dnemdir. En nemli gelimelerden birisi Sadrazam Mithat Paann bakanlnda, mlkiye memurlar, ulema ve generallerden oluan 28 kiilik bir kurul tarafndan hazrlanan ilk Trk anayasas Kanun-i Esasinin ilan edilmesidir. Bylece Osmanl Devleti, sadece padiahn keyfine gre ynetilen bir devlet olmaktan km ve devlet ynetimine parlemento kavram girmitir. Kanuni Esasiye gre oluturulan Ayan Meclisinin yelerini Padiah seerken, Mebusan Meclisi ise halk tarafndan seilen milletvekillerinden oluturulmutur. Bu ekilde balayan I.Merutiyet dnemi 13 ubat 1878de padiah II. Abdlhamitin Mebusan Meclisini kapatmasyla sona ermitir. Mithat Paay da srgne gnderen II. Abdlhamit, bundan sonra geen dnem boyunca da kararlar tek bana alm ve uygulamtr.

228

Btn saltanat sresi boyunca d politikada denge siyaseti izleyen II. Abdlhamitin i politikadaki en byk hedefi de lkenin snrlarn koruyarak ekonomik ve siyasi adan glenmesini salamakt. Ancak II. Abdlhamite gre parlementer bir sistemle devletin gl kalmas olanakszd. Siyasi bir muhalefet devletin birliini bozabilirdi. Bu nedenle kurduu istihbarat rgtnn de yardmyla devlet ierisinde kendi ynetimine tehdit oluturabilecek siyasi ve askeri hareketlerin ortaya kmasn srekli engellemeye alt. Bu nedenle kimi tarihiler tarafndan II. Abdlhamitin 33 yllk saltanat dnemi stibdat Dnemi olarak adlandrlmtr. II. Abdlhamit dneminde Osmanl ordusunda yaplan yenilikler ounlukla Alman silah teknolojisinin alnmas eklinde cereyan etmitir. Padiah II. Abdlhamit, ordunun glenmesi iin yeni top, tfek ve sava gemileri alnmas gerektiine inanyor, fakat subay yetitirme meselesini pek nemsemiyordu. Hatta politik fikirleri olduu gerekesiyle Harp Okulundan mezun olan gen subaylar terfi ettirmiyordu. Srekli, ordunun kendisine kar bir komplo dzenleyecei endiesini tayan II. Abdlhamit, bu nedenle kendisine sadk olan Alayl subaylar yksek makamlara getirmitir. Bu terfiler ordudaki Harbiyeli subaylar rahatsz etmi ve padiaha kar oluan muhalefetin glenmesini salamtr. 1880 ylnda Padiah II. Abdlhamitin orduyu glendirmek iin Alman hkmetine mracaat etmesi, Osmanl ordusu iin yeni bir dnemin balangc olmutur. 1882 ylnda stanbula gelen Kaehler bakanlndaki Alman askeri heyeti, genellikle orduyu modernize etmek iin danmanlk grevlerinde almtr. Bir sre sonra Kaehler tarafndan ayrntl bir slahat program hazrlanarak padiaha sunulmutur. Hazrlanan program tekil edilen bir komisyon tarafndan incelenmi fakat uygulamaya geilmemitir. Ayn dnemde padiahn isteiyle Almanyaya eitim grmek iin subaylar gnderilmeye balanmtr. Ancak gnderilen subaylar, stanbula dndkten sonra padiah tarafndan pheyle karlanmtr. Padiah II. Abdlhamit, Alman subaylarnn yenilik tekliflerine de gvenmemesine ramen, d dnyaya kar bir dostluk gsterisi yapmak iin bu politikay srdrmeye devam etmitir. Osmanl hizmetinde grevine devam eden heyetin bakan Kaehlerin 1885te lmesi zerine bu heyetin bakanlna Von der Goltz getirilmitir. Genelkurmay kinci Bakanl grevini de yrten Goltz, Osmanl Devleti hizmetinde bulunduu sre

229

boyunca Alman hkmetinin ve silah sanayisinin temsilcisi gibi almtr. Bu sre ierisinde osmanl savunma sistemini Almanyann Balkan politikasna uygun bir ekilde tekilatlandrmak iin aba sarfeden Goltz, d siyasette denge politikas izleyen padiah II. Abdlhamiti Almanya tarafna ekmek iin byk gayret gstermitir. Olduka zeki bir subay olan Goltz paa, Osmanl subaylar zerinde nemli bir Alman hayranl yaratmay baarmtr. Padiaha sunduu her reform teklifi sonunda, Alman silah fabrikalarna yeni bir sipari verilmesini salayan Goltz, phesiz Almanya iin de byk hizmetlerde bulunmutur. Padiah II. Abdlhamit, bir taraftan Almanyaya verilen silah siparilerini onaylarken, dier taraftan da Almanya olan siyasi mnasebetleri gelitirmitir. 1896 ylnda imzalanan ekonomik ibirlii anlamas ve Alman imparatoru II. Wilhelmin stanbula gelmesi zerine Anadolu da yaplmas planlanan demiryollarn ina etme hakk da Alman irketlerine verilmitir. Ancak Almanya tercihinin biraz da zorunluluktan ortaya ktn sylemeliyiz: nk tam da bu srada ngiltere Msr, Fransada Tunusu igal etmiti. Padiah II. Abdlhamit de siyasi bakmdan daha az tehlikeli grd Almanyaya yaknlaarak, devletlerarasndaki emperyalist rekabeti kullanmay, bu sayede Osmanl corafyasnn dalmasn nlemeyi ummutur. Zaten son dnemde Avrupada yaplan savalarn hepsini kazanan Alman ordusunun da askeri modernizasyon iin en iyi tercih olduu sylenebilir. Ancak Padiah II. Abdlhamitin Osmanl ordusunda kendisine kar bir komplo dzenleneceine dair pheleri, askeri reformlar iin verilen emek ve paralarn boa gitmesine yol amtr. Padiah iinde bulunduu pheler nedeniyle, bir taraftan orduyu en modern harp silah ve malzemeleriyle donatm, dier taraftan ise at eitimi ve tatbikatlar yaplmasna izin vermemi, donanmay Halie hapsettirmi ve cephaneleri depolarda bekletmitir. Goltzun mektuplarndan anlald kadaryla Osmanl ordusunda Almanyadan para alan baz subaylar bulunmaktadr. Ayrca Harp Okulu mezunu subaylarn ounluunun Alman hayran olduu ve hemen hepsinin Abdlhamit kart olduu da grlmektedir. Fakat ordu ierisindeki bu grup bandan beri var myd, yoksa Abdlhamitin politikalar sonucunda m olutu, oras pek belli deildir! Ancak, Padiah II. Abdlhamitin bu konudaki en byk yanlgsnn, polisiye tedbirlerle kendisine kar oluan muhalefeti engelleyebileceini ve orduyu sadece

230

modern silahlar alarak glendireceini dnmesi olduunu syleyebiliriz. Mmtaz Turhanda II.Abdlhamitin yenilik hareketleri hakkndaki tutumunu yle aklamaktadr:
....hakikatte o, ne garpllamann dman, ne de onun taraftardr; bu hususta ne yapm ise, kendisini mecbur hissettii iin yapmtr. Binaeneleyh ahsna zarar gelmediinden tahtnda duracandan emin bulunabilseydi belki de en hararetli bir yenilik taraftar olabilirdi (Turhan, 1988: 181).

Osmanl modernlemesi asndan byk deiimlerin yaand 19.yzyl, aslnda geleneksel Osmanl Devlet yapsndan modern devlet yapsna dnmn sanclarnn yaand bir yzyl olmutur. Yaplan yeniliklerde Avrupa devletlerinin dorudan etkileri bulunmaktadr. Yenileme konusunda nceden sadece padiah ve baz devlet adamlarndan yenilik talepleri gelirken artk fikir adamlarndan talepler gelmeye balamtr. Bylece yenilik fikirlerinin taban daha da genilemitir. Avrupaya eitime gnderilen Harbiye ve Tbbiyeli genler modernlemenin itici gcn oluturmu, batl messelerin burada kurulmasna nclk etmilerdir. 18.Yzyldan itibaren balam olan Fransz dil ve kltrnn etkisi bu dnemde de devam etmi olmakla birlikte zellikle devlet ynetimi ve orduda Alman nfuzu byk oranda artmtr.

231

SONU ve NERLER
Gnmz toplumlarnn devlet, siyaset ve ynetim anlaylarnn, sosyal

yaplanmalarnn gemiin mirasndan etkilenmediini sylemek mmkn deildir. Bu anlamda toplumlar, nceki nesillerden miras olarak aldklar kurumlarn, deerlerin ve davran biimlerinin izlerini de tamaktadr. te bu nedenle Cumhuriyet sonras Trk modernleme hareketlerinin, Bat lkelerinin tutumlarnn ve ordunun siyasal konumunun anlamlandrlabilmesi iin Osmanl modernleme hareketlerinde yabanc devletlerin ve ordunun rollerinin iyi bilinmesi gereklidir. Geleneksel yapsn muhafaza ederek Avrupay titreten Osmanl Devleti, yzyllar boyunca herhangi bir deiim ihtiyac hissetmemitir. Ancak 17. yzyldan itibaren sava meydanlarnda ard ardna alnan yenilgiler sonucu Osmanl Devleti de iinde bulunduu durumu sorgulamaya balamtr. Militer bir yapya sahip olan Osmanl Devletinin yenilgilere zm araynn verdii ilk sonu; sorunun Osmanlnn geleneksel yapsnn bozulmaya baladndan kaynakland olmutur. Ancak Lale Devri ile birlikte batnn stnl kabul edilmeye balanm ve Avrupa uygarlndan seilmi baz unsurlarn taklidine ve benimsenmesine doru ilk admlar atlmtr. Aslnda Batnn askeri teknolojisinin stnl konusunda yneticileri ilk uyaran kii ulemadan Akhisarl Hasan El-Kfidir. 1596 Eri seferinde dmann elindeki tfekler nedeniyle ordunun bozguna uradna dikkat eken Akhisarl, devletin bu tfeklerden edinmesini nermitir. Osmanl Devleti de sorunlarna zm arayna ncelikle askeri alanda yenilikler yaparak balamtr. Bu durum Osmanl Devleti iin ilk defa karlalan bir olay deildir. nk Osmanllar, tarih boyunca Hristiyanlar tarafndan icat edilen top, havan ve daha birok sava aletini hemen alarak hibir tereddt gstermeden batya kar kullanmtr. Ancak Osmanllarn askeri yenilikler konusunda gstermi olduklar bu esneklii dier yenilikler konusunda gsterdiini syleyemeyiz. Mesala matbaann yaklak 250 yl gecikerek kabul edilmesi bunun en somut rneidir. Berkes e gre bunun nedeni; yeniliklerin Osmanlnn geleneksel yapsn bozmasndan duyulan endienin getirdii bir savunma ihtiyacdr. Osmanl rejiminin en nemli yannn dinsellikten ok geleneksellik olduunu vurgulayan Berkes, Din gelenein en son snd, en son savunma kalesidir. Aslnda toplumun eski yaaynn kkeninden

232

gelen birok alkanlklar, kolaylkla din gereiymi gibi bir nitelik kazanrlar. demektedir (Berkes,2004: 20). Lale Devri nde batya gnderilen eliler araclyla Avrupa uygarln tanmaya balayan Osmanl Devlet adamlarnda oluan bat hayranl, taklitilii dourmu ve bu dnemde Fransz mimarisi rnek alnarak saraylar yaptrlmtr. Saray bahelerinde, yazlar lale elenceleri, klar helva sohbetleri dzenleyen devlet adamlar halkla yabanclamtr. Dier taraftan kahvenin serbest braklmasyla stanbul kahvehanelerinde de devlet meseleleri tartlr olmutur. Artk siyasal bir g haline gelen yenieriler de kahvehanelerde halkla kaynaarak Lale Devrinin sonunu getiren ayaklanmann alt yapsn oluturmutur. Sadrazamn kellesine, padiahn saltanatna mal olan ayaklanma sonunda isyanclarn dneme ait saraylar, lale bahelerini ve kkleri ykarken, dnemin nemli yeniliklerinden matbaaya, tulumbaclk rgtne, kt ve kuma fabrikalarna dokunmamas halkn yeniliklere kar tutumu asndan son derece nemlidir. Tarihi Cevdet Paa, yllar sonra yenileme hareketlerinin balang aamasndaki yanllklar u ekilde aklamtr ;
Yeni bir uygarlk yoluna gidilmek, fikirleri domutu. Lakin yapnn temeline baklmayarak, tavann sslenmesine zenildi. Avrupada balayan fenlerin ve sanatlarn yaylmasna almak gerekirken, uygarlk nehirlerinin getirdii erpe, israfa ve sefalete aldanld. Halk yksek tabakann bu gidiinden nefret ederek her trl yenilikten rkmeye, yeni yntemlerle yaplan her eyi kt grmeye balad(Berkes, 2004: 133).

Lale Devrinden III. Selim dnemine kadar geen sre ierisinde yenilik hareketlerinin grld yegne saha askeri konular olmutur. Yaplan yenilikler ounlukla teknie yneliktir. Yani ordunun ocak sistemi korunarak sadece top, tfek ve gemi gibi kullanlan aralar modernletirilmitir. Rusyada yaplan reformlarn da etkisiyle giriilen askeri slahatlarda yabanc uzmanlara da grevler verilmi, ancak istenilen sonuca ulalamamtr. Fransz asll Humbarac Ahmet Paa, Hendesehanenin almas ve Humbarac ocann slah bata olmak zere baz faydal yenilikler yapm, fakat daha ok Fransa lehine casusluk faaliyetlerinde bulunmutur.

233

Osmanl modernlemesinin geleneksel yntemlere dnmek ya da batya ynelmek konusundaki tereddtleri 18. yzyln sonuna doru kaybolmu ve yenilik hareketlerinin merkezine Fransa koyulmutur. Balangta dolayl yollardan ortaya kan Fransz etkisi, Humbarac Ahmet Paa ve Baron de Tott un Osmanl hizmetinde bulunmasyla dolayl olmaktan km, III. Mustafa dneminde resmi bir hal almtr. I. Abdlhamit dneminde sadrazam Halil Hamit Paa tarafndan getirtilen Fransz Subaylaryla bu sre devam etmi, 1788 ylnda Rusya ve Fransann yaknlamasyla kesintiye uram, III. Selim dneminde tekrar resmiyet kazanmtr. Sultan III. Selim yapt slahatlarda Fransay referans olarak alm ve Fransadan askeri uzmanlar getirtmitir. Hatta yeni kurulan Nizam- Cedit ocann askerlerine bile Fransz askeri niformalarna benzeyen niformalar giydirilmitir. Ancak Fransann amacnn Osmanl Devletini glendirmek olmad bir sre sonra ortaya kmtr. nceleri Rus tehdidi ve Ortadou da ki ngiliz karlarna kar Osmanl Devletinin toprak btnln savunurken, sonradan politika deitirmi ve Osmanl Devletinin paralanmas iin giriimlerde bulunmutur. Fransa bir taraftan szde Nizam- Cedit yenilikleri iin Osmanl Devletine yardm ederken, dier taraftan Msr igal etmeye kalkmtr. Osmanl hizmetine gnderdii subaylar ve elilerin hemen hepsi Trk dmandr ve Fransann karlar iin almtr. Bu durum 18. yzyl yenilik giriimlerinin yzeysel kalmasna, taraftar bulamamasna ve nihayet baarsz olmasna yol aan en nemli nedenlerden birisidir. Bu nedenle, Sultan II. Mahmut dneminde giriilen askeri yenilik hareketlerinde yabanc uzman temin edebilmek iin Fransaya deil, Almanyaya mracaat edilmitir. Bu dnemde yaplan yenilik hareketleri reformlarn karakteri anlamnda kendisinden nceki yenileme almalarndan ayrlmakta ve batllama abalarnda yeni bir rn balangcn tekil etmektedir. Mmtaz Turhan tarafndan Mecburi Kltr Deimeleri Dnemi olarak nitelendirilen bu dnemde, Osmanl devlet adamlar artk garp medeniyetinin stnln kabul etmi ve ona teslim olmutur. lk defa olarak bu devirde, Avrupann yaam tarzndan klk kyafetine, devlet kurumlarndan protokol kurallarna kadar her eyi taklit edilerek yenilikler yaplmtr. Dnemin devlet adamlarndan Halil Paa Devleti Aliyyenin yaamas iin Garb taklitten baka aresi olmadn aka sylemitir (Turhan, 1988:164).

234

Bu dnemde, devletin dier kurumlar gibi bozularak zaman iinde devlet kulu olmaktan kp siyasal bir g haline gelen Yenieri Ocann kaldrlmas, sadece askeri bir yenilik deil, dier yeniliklerin yaplmasnn da zeminini hazrlayan kkl bir reform niteliindedir. Ayrca dnemin en nemli yeniliklerinden olan Harp Okulunun ve Tbbiyenin kurulmas da yalnzca dnemin deil btn Osmanl modernleme tarihinin en nemli olay olarak grlmektedir. Berkes Harp Okulunun kuruluu iin bundan sonraki dnemin belli bal olaylar, bu kurumun eitiminin askeri ve dnsel etkileri; bu messesenin siyasal gc elinde tutanlara kar tutumu; mezunlarnn askeri, siyasal ve kltrel hayatta aldklar yerler gz nnde tutulmadan anlalamaz demektedir (Berkes,2004:194). Gerekten de 19. yzylda yaplan yeniliklerde Avrupaya eitime gnderilen Harbiye ve Tbbiyeli genler modernlemenin itici gcn oluturmu ve batl messeselerin burada kurulmasna nclk etmilerdir. Ancak gerek Mhendishanelerde, gerek Tbbiyede, gerekse Mekteb-i Harbiyede yaplan btn iyi niyetli almalara ramen istenilen seviyede bir eitim elde edilemediinden, devaml slahat yapma yoluna gidildii grlmektedir. Bu da yeni messeselerin salam temeller zerine kurulmadn Avrupa ile aradaki fark hzl bir ekilde kapatma arzusu ile yanp tutuan Osmanl yneticilerinin alt yaps bulunmamasna ramen bu yola gittiini gstermektedir. Ayrca Osmanlnn Bat bilimine bak asnn sadece askeri konularda deil, tp, astronomi ve idare gibi konularda da ayn yaklamla aceleci ve ihtiyala snrl olduunu syleyebiliriz (hsanolu,1996:244). Bu balamda
Bat biliminin bir btn olarak ele alnmamas ve aratrmaya dayal bir bilim anlay ve zihniyetini oluturma ynne gidilmemesi gibi temel bir eksikliin olmasndan dolay, bu teebbsler, Osmanldan bir sre nce veya sonra Bat bilimini aktarmaya teebbs eden Rusya ve Japonya gibi baz devletlerde ulalan baarl noktaya gelememitir (hsanolu,1996:248).

Aslnda 19. yzyl yenilik hareketlerinin en nemli zellii dorudan Avrupa devletleri tarafndan ynlendirilmi olmasdr. Tanzimat ncesi ortaya kan batllama hareketleri Avrupa devletlerinin dorudan etkisi dnda gelimiken (Dolayl etki sz konusudur.), Tanzimatla birlikte yabanc devletlerin yeniliklerle ilgili dncelerini

235

ieren nota, program ve planlar vererek batllama hareketlerine mdahale ettii grlmektedir. Batl devletler gzlerini diktii Osmanl topraklarna sahip olabilmek iin bir yandan onun kendi uygarlnn nimetlerine ynelmesini desteklemi, dier taraftan da onu bir kimlik kargaasna srkleyecek kltrel ve siyasi propaganday yrterek ekonomik olarak kendisine bal klmtr. Avrupa devletleri tarafndan kapitalist dnya sisteminin bir paras haline gelmesi iin ynlendirilen Osmanl Devleti de, 19. yzyl boyunca bir yar smrge konumuna gelmitir. thal edilen tketim mallarna ynelik harcama artlar da Osmanl brokrasisinin st kademeleri tarafndan krklenmi ve devlet maliyesi iyice bozulmutur. Bunun sonucu olarak Osmanl Devleti, 1855 ylnda imzalad bir antlama ile ilk kez d bor alm ve bu sre 1881de Dyunu Umumiye idaresinin kurulmasna kadar devam etmitir. Sultan II. Mahmut dneminde Moltke ve arkadalarnn geliiyle balayan Alman Subaylarnn almalar, Osmanl devletinin bir yar smrge devlet haline geli srecinin en nemli etkenlerinden biri olmutur. Aslnda Alman babakan Bismarck ve Von der Goltzun Osmanl Devletinin gelecei iin kafalarnda bitikleri rol, bandan beri bellidir. Buna gre Osmanl Devleti iin en hayrls, Afrika da, Ortadouda ve Balkanlarda bulunan topraklardan ekilmesi olacaktr. Zaten Alman Subaylar da Osmanl hizmetinde bulunduklar sre boyunca Trk savunma sistemini Almanyann Balkan politikasna uygun bir ekilde oluturmaya almlardr. Kaehler paann da dedii gibi; Aslnda Alman Subaylar iin aalk insanlarla dolu bu lkede bulunmalarnn tek nedeni Almanyann yksek karlardr. Onlarda bu grevi byk bir baar ile yerine getirmi, verdikleri yenilik teklifleriyle Osmanl Devletini Alman silah sanayisinin en byk mterisi haline getirmilerdir. Askeri alanda balayan ibirlii Avrupa konjktrnn de zorlamasyla ekonomik ve siyasal ibirliine dnmtr. Yeralt ve yerst kaynaklarn Almanyaya teslim eden Osmanl Devleti, bir sre sonra Alman hayran devlet adamlar tarafndan ynetilerek I. Dnya savana girmi ancak yok olmaktan kurtulamamtr. Sonu olarak k tutmaya altmz askeri modernleme serveninden gnmz Trkiyesi iin de baz karmlar yapmak mmkndr; Hangi dnemde olursa olsun bir askeri yardm, daima politik bir faaliyetin parasdr. Bununla beraber bir askeri yardmn destekleyen ve desteklenen lkeler arasnda objektif bir ilikinin sonucu

236

ortaya ktn sylemek pek mmkn deildir. Destekleyen devlet askeri yardmla politik bir ama gttnden, iin bandan beri desteklenen devleti belli bir lde baml hale getirmek niyetindedir. Bunun da en iyi zm, askeri yardm yapan lkenin silah sistemlerinden birinin sz konusu lkeye sokulmasdr. Bylece silahlarn bakm ve korunmas, yedek para ihtiyac ve teknik eitimi iin yeni talepler gelecek ve yardm askeri sektrden baka sektrlere de srayacaktr. Yeni ihtiyalar demek yeni teknisyenler veya yeni uzmanlar getirilmesi demektir. Yani askerlerin peinden teknisyenler gelir ve onlar er ge uzmanlar ve yneticiler izler. Bylece yabanc askeri yardmn kartopu sreci tamamlanm olur. Bugn, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin gemiin izlerini tamadn sylemek pek mmkn deildir. 18. yzyln banda ynn batya eviren Trkiyenin cumhuriyet sonras yn de bat olmutur. Siyasal ve kltrel alanlarda yaplan inklplarda rnek olarak bat devletleri alnm, eitimden hukuka, ynetim biiminden alfabeye, kyafetlerden ekonomiye kadar btn konularda an gereklerine gre dzenlemeler yaplmtr. Bu yenilikler yaplrken hibir lke model olarak alnmam, yabanc bir heyet grevlendirilmemitir. Medeniyet ve kltr ayrm yaplarak devlet kurumlar an gereklerine gre dzenlenmi, ancak bat taklitilii iddetle reddedilmitir. Osmanllk kavramnn yerine Trk Milliyetilii koyularak bunun stnl vurgulanmtr. Bylece bat karsnda oluan hayranlk ve aalk duygularnn nne geilmesi hedeflenmitir. stiklal savandan da baaryla km olmann etkisiyle bamsz bir milli devlet politikas gdlm ve zellikle Avrupaya kar mesafeli durulmutur. Bunun yan sra yakn Trkiye tarihimizde ve gnmzde 19. Yzylda Osmanl-Bat ilikilerine benzer gelimeler olduunu sylemek mmkndr. 1940 lardan itibaren tpk tarihte olduu gibi Rus tehdidi karsnda araya giren Trkiye, kendisine mttefik olarak Amerika Birleik Devletlerini semi ve NATO ya ye olmutur. Ordusunu modernize etmek iin Amerika Birleik Devletlerinden silah satn alan Trkiye, bazen de hibe kabul etmitir. Referans olarak ald Amerikan ordusunda kullanlan talimnameleri kullanm, eitim grmek zere Amerikaya personel gndermitir. Mttefiki Amerika Birleik Devletlerine topraklarn aarak sler kurmasna izin veren Trkiye, d politikasn da buna gre ekillendirmitir. Hatta Trk Silahl

237

Kuvvetlerinde kullanlan eitim niformas bile Amerikadan alnmtr. Yani askeri modernleme asndan yakn zamana kadar izlenen politika, 18 ve 19. yzyllarda izlenen politikaya olduka benzemektedir. Bu sre ierisinde deien, sadece rnek lkenin ad olmu ve yabanc bir askeri yardmn doas gerei birbirine paralel gelimeler yaanmtr. Ancak 1990lardan itibaren bu yanltan dnlerek askeri ihtiyalarn temininde yeni bir usl izlenmeye balamtr. Buna gre, Trk Silahl Kuvvetlerini da bamllktan kurtarmak iin savunma sanayisinde faaliyet gsteren irketler desteklenerek, ordunun ihtiyalarna dnk retim yapmalar konusunda tevik edilmitir. Bunun sonucunda Trk ordusu yava yava da bamllktan kurtulmaya balam, dnya standartlarnda top, havan, obs, uaksavar, tfek, zrhl ara, roket ve fze gibi harp ara gerelerini yerli kaynaklardan karlar hale gelmitir. Ordu haberleme sistemi Trk sanayi irketleri tarafndan retilen cihazlarla milliletirilmi ve an gereklerine uygun hale getirilmitir. Amerikan askeri talimnameleri yerine milli talimnameler hazrlanmaya balam ve lkemize zg bir niforma kabul edilmitir. Yurt dndan temin edilmesi zorunlu olan silah sistemlerinde ise ilgili yabanc firmaya, teknoloji transferi ve ortak retim art koularak gemiteki yanllara dlmemeye allmaktadr. Zaten geen sre ierisinde Trk Ordusu ile Modern Bat ordular arasndaki mesafe sratle kapatlm hatta bir ok adan tekrar ne geilmitir. te yandan, askeri modernleme almalarnda yaanan Osmanl-bat ilikilerine benzer bir srecinde Trkiye-Avrupa ilikilerinde yaandn syleyebiliriz. Bugnk Avrupa Birlii mzakere sreci ile Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn hibir benzerliinin olmadn sylemek mmkn deildir. Hatta bugn gerek Avrupann Trkiyeye kar politikasnda, gerek Trkiyenin Avrupaya kar mahup tutumunda, gerekse kimi aydnlarmzn kendi milletini hakir grerek Avrupaya yknmesinde gemiin izlerini grdmz syleyebiliriz. Sonu olarak bir lkenin milli gcn oluturan btn unsurlar tarihte olduu gibi bugn de bir btn olarak dikkate alnmaldr. Siyasi ve Ekonomik adan gsz, bilimsel adan geri kalm ve manevi adan ypranm bir lkenin, askeri adan gl olmas sz konusu olamaz. Bu anlamda herhangi bir orduyu yalnzca son model silahlarla donatmakta ayn sonucu douracaktr. Bu nedenle yaplacak yenilik

238

almalarnn baarya ulalabilmesi iin lkenin siyasal, ekonomik, bilimsel ve askeri alanlarnda birbirleriyle paralel olarak ve zellikle toplumsal deerler ve gereklikler gz nnde tutularak yaplmas gerekmektedir.

239

KAYNAKA
ADIVAR, Adnan,(2000), Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, stanbul ARSLANTRK, Zeki (1997) Naimaya Gre XVII.Yzyl Osmanl Toplum Yaps, Ay Kitabevi, stanbul ATEER, Rfk, (2001),Osmanl Askeri Gcne Yeniden Etkinlik Kazandrma almalar,7.Askeri Tarih Seminer Bildirileri, Genelkurmay Basmevi, Ankara AYBARS, Ergn, (2000)Trkiyede Modernleme Mcadelelerinde Trk Silahl Kuvvetleri, 7.Askeri Tarih Semineri, Genelkurmay Basmevi, Ankara AY, Metin,(2005),II.Abdlhamid Zamannda Alman Askeri Faliyetleri http://balkesir.edu.tr/metinay/abdul 1.htm 21.12.2005 AYDIN, Mehmet, (2001), II.Abdlhamid Hann Liderlik Srlar,Okumu Adam Yaynlar,stanbul BAYSUN, Cavit,( 1952 ) Eski Mhendishanelerin Kuruluuna ve Baz Hocalarna Dair, Yldz Teknik Okulu Yll,stanbul BERKES, Niyazi, (2004) Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul BERL, (2004) II.Abdlhamid Dneminde Osmanl Ordusunda Alman Silahlar http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/say 16/09 besirli.pdf 12.11.2005 BEYDLL, Kemal, (1983),18.Yzylda Osmanl Devleti-Prusya Mnasebetleri, EF Yaynlar, stanbul CEVZOLU, Hseyin, (2001), Osmanlda a Yakalama abalar, 7.Askeri Tarih Seminer Bildirileri, Genelkurmay Basmevi, Ankara ADIRCI, Musa,(2000),Redif Askeri Tekilat,7.Askeri Tarih Seminer Bildirileri, Genelkurmay Basmevi, Ankara ATALTEPE, Sipahi, (1989), 19.yy Balarnda Avrupa Dengesi ve Nizami Cedit Ordusu stanbul niversitesi Uluslar aras likiler Blm Doktora Tezi ETN, Birol, (2001), Osmanl mparatorluunda Barut Sanayi 1700-1900 Kltr Bakanl Basmevi, Ankara ULCU, Murat, (1990), Osmanlda adalama-Taassup atmas Kasta Yaynevi, stanbul DAVSON, Roderic, (1997), Osmanl mparatorluunda Reform (1-2) Papirs Yaynevi, stanbul

240

DURMU, lhami, (Temmuz 2005), Eski Trklerde Askeri Kltr Silahl Kuvvetler Dergisi Say: 385, Genelkurmay Basmevi, Ankara ESENCAN, Tahsin, (1946), Trk Topuluu ve Kaynaklar, ;Askeri Fabrika Basmevi, Ankara ERENDL, Muzaffer, (1988), Topuluk Tarihi, Genelkurmay Basmevi, Ankara GENCER, Ali hsan, (2001), Bahriyede Yaplan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezaretinin Kuruluu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara GLEN, Nejat, (2001), anl Bahriye, Kasta Yaynevi, stanbul HAKSUN, Korel, (2004), Tarihten Notlar (1-2), Kasta Yaynevi, stanbul IIK, Hseyin, (1989), Osmanl Ordusunda Reform almalar ve Sonular, Askeri Tarih Blteni Say:26 Genelkurmay Basmevi, Ankara bn Haldun (ev.2.Kadiri UGAN) (1997) Mukaddime I-II, M.E.B. ark slam Klasikleri, stanbul slam Tarihi, (1994), 11.Cilt, Esra letiim, Konya HSANOLU, Ekmeleddin, (1996) Byk Cihaddan Frenk Fodulluuna, letiim Yaynlar, stanbul KAHRAMAN, Seyit Ali, (1992),Ahmet Cevdet Paa Eserlerinden Semeler (1-2), Morpa Kltr Yaynlar,stanbul KARAL, Enver Ziya, (1983), Osmanl Tarihi Nizam- Cedit ve Tanzimat Devirleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara KARAL, Enver Ziya,(1977),Osmanl Tarihi Islahat Ferman Devri, Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara KARAL, Enver Ziya,(1946),III. Selim Hatt Hmayunlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara KOER, Hasan Ali, (1991), Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923), Milli Eitim Bakanl, Ankara LEWS, Bernard, (1996), Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara Mahmut evket Paa, (1983) Osmanl Askeri Tekilat ve Kyafeti, Genelkurmay Basmevi, Ankara M.S. B.(Milli Savunma Bakanl)(1999),Osmanl Ordu Tekilat, Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara ORTAYLI, lber, (2003), Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, letiim Yaynlar, Ankara

241

ORTAYLI, lber , (2000), Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Turhan Kitabevi, Ankara ZKAN, Abdullah, (2003), Osmanl Tarihi (Kurulu-Ykseli-Duraklama-Son Yllar), Boyut Yaynclk, stanbul ZKAYA, Ycel, (2000), III. Selim Dneminde Kara Ordusunda Yaplan Yenilikler, 7.Askeri Tarih Seminer Bildirileri, Genelkurmay Basmevi, Ankara ZKUL, Osman, (2005), Gelenek ve Modernite Arasnda Ulema, Bir Harf Yaynevi, stanbul SERTOLU, Mithat, (1958), Mufassal Osmanl Tarihi, nklp Kitabevi, stanbul TEKEL, Sadk, (2005), Ateli Silahlar ve Geliimi, Silahl Kuvvetler Dergisi Say: 385 Temmuz Genelkurmay Basmevi, Ankara TOTT, Be Baron, (2005), 18. Yzylda Trkler, Elips Yaynevi, stanbul TURHAN, Mmtaz, (1988), Kltr Deiimleri, amlca Yaynlar, stanbul Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, (1964), 3. Cilt 1. Ksm, Genelkurmay Basmevi, Ankara Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, (1977), 3. Cilt 2. Ksm, Genelkurmay Basmevi, Ankara Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, (1982), 3. Cilt 4. Ksm, Genelkurmay Basmevi, Ankara Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, (1981), 3. Cilt 3. Ksm, Genelkurmay Basmevi, Ankara Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, (1995), dari ve Lojistik, Genelkurmay Basmevi, Ankara UCUZSATAR, Necati, (1990), Tarih Boyunca Trk Harp Sanat Taktik ve Stratejisi, Genelkurmay Basmevi, Ankara ULUAY aatay ve Enver Kartekin, (1958), Yksek Mhendis Okulu, Berksoy Matbas, stanbul UZUNARILI, smail Hakk, (1988), Osmanl Devleti Tekilatndan Kapkulu Ocaklar( I-II ) Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara UZUNARILI, smail Hakk (1978 ),Osmanl Tarihi III.Cilt I.Ksm,Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara UZUNARILI,smail Hakk,(1982),Osmanl Tarihi III.Cilt,II.Ksm,Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara UZUNARILI,smail Hakk,(1983),Osmanl Tarihi,4.Cilt,1.Ksm,Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara NAL, Osman , (2000), Nizam- Cedit ve Sekban- Cedit Denemeleri ile Yenieri Ocann Kaldrlmas,7.Askeri Tarih Seminer Bildirileri, Genelkurmay Basmevi, Ankara

242

YILDIZ, Burak, (1999),Osmanl Modernlemesine Fransz Etkisi, Krkkale niversitesi, Yksek Lisans Tezi YILMAZ, Veli, (1993), Trk-Alman ttifak ve Askeri Yardmlar, Yaynlar, Ankara WALLACH, Jehuda L. ,(1985), Bir Askeri Yardmn Anatomisi, Genelkurmay Basmevi, Ankara Cem Ofset, stanbul YCEL, Yaar ve Ali Sevim,(1995),Trkiye Tarihi (1-2-3-4),Trk Tarih Kurumu

243

ZGEM
Ali Rza MEK, 1976 ylnda Ankarada domutur. lk ve orta renimini Ankarada, lise renimini Balkesirde tamamlayarak, 1994 ylnda Eskiehir Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji blmne girmitir. 1998 ylnda buradan mezun olan Ali Rza MEK, 2004 ylndan beri Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji blmnde yksek lisans eitimine devam etmektedir. Halen Trk Silahl Kuvvetlerinde Topu Subay olarak grev yapan MEK, evli ve bir ocuk babasdr.

244