ZMRM Erdin Gnen

ZMRM Erdin Gnen

Birinci Bask, Haziran 2007, zmir www.erdincgonenc.com ISBN 978-975-01734-0-0 Egetan Basn Yayn Ltd. ti. 1984 Sok. No. 15 K.2 Alsancak/zmir Tel: 0232 421 08 96 Kapak Tasarm: A. Tansel zalp Bask: Uak Matbaaclk Ltd. ti 1464 Sokak No: 55/A Alsancak/zmir Tel: 0232 464 99 67 Cilt: Kardeler Ciltevi 0232 435 78 18

Copyright 2007 Bu kitabn yayn haklar Sevin Ayla Gnene aittir. Kitabn tamam veya bir blm, alnt amac dnda hibir biimde oaltlamaz, datlamaz, yeniden elde etmek zere saklanamaz. steme Adresi: Sevin Ayla Gnen 56. Sokak No: 63/3 Gzelyal/ZMR

ZMRM
Erdin Gnen

NDEKLER

ocukluumun Alsancak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 ocukluumun Karyakas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Krfeze At . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Levanten Madam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Eski Havaclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Kalburabast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Zeytin Aac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Karyakada Sabah Gevrei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Oyak Sitesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 Bir Zamanlar Diyarbakr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Sultaniye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Ve Sonra Margarin Geldi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Bat Tipi Sosyal Demokrasi mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Bahar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Pamua Merhaba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Reji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Nife Yenilen Napolyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 Dedem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
5

Yeili ve Maviyi Anmsamak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 Krfez Vapurlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Alsancak Gar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 Demokrasi ve SHP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Benim Bahelerim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 ipura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66 Gzelyal Pazar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Bir Kilo Peynir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 Yeni Bir Bahar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 Yz Para . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Enflasyona Kar areler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 Karadenizli Trolcler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Kalknma Srecinde Tarmn Yeri . . . . . . . . . . . . . . . . .85 Sosyalist Ekonomiler ve Hizmet Sektr . . . . . . . . . . .93 Tarm Sat Kooperatifleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97 zmirim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Memur Olmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 Tpler Patlamasn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Evet, Fabrikalar Kurulsun Ama Nereye? . . . . . . . . . . . .111 Batldan Emsal Olmaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 Satlan Mal Geri Alnr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 Trk Devletilii ve zelletirme . . . . . . . . . . . . . . . . .121 Elli Be Yanda Olmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

Erdin Gnen
(1941-1998)
7

Erdin Gnenin Yaam yks

17 Ocak 1941 tarihinde zmirde doan Erdin Gnen 1947-1952 yllarnda lkokulu stanbul Parmakkap, 1952-1955 yllarnda ortaokulu zmir Karyaka, 1955-1958 yllarnda liseyi Diyarbakr Ziya Gkalp lisesinde tamamlad. 1958-1962 yllarnda Siyasal Bilgiler Fakltesi Maliye ktisat Blmn bitiren Gnen, 30.11.1962 ylnda Maliye Bakanl Hazine Genel Mdrl Milletleraras ktisadi birlii Tekilat Hazine ve Kambiyo Kontrolr olarak grev ald. 1971 yl Eyll aynda Jandarma Genel Komutanlnda srdrd vatani grevini tamamlayan Gnen 1972 Mays aynda Maliye Bakanl tarafndan Londrada geici olarak grevlendirildi. Gnen 1973-1974 yllarnda Hazine Genel Mdrl Yabanc Sermaye ube Mdr grevinde bulundu. Daha sonra Bakanlk Kambiyo Mdrlne atand. 1974 ylnda Karadeniz Bakr letmelerinde Genel Mdr yardmcl, 1975 ylnda Ankara Belediyesi zlk leri Mdrl, 1977 ylnda Merkez Bankas Ekonomik Aratrma uzmanl, 1978 ylnda zmir, ncir, zm, Pamuk ve Zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri Genel Mdrl grevlerini yapt. 1981 ylnda Ky Koop Mula Birliinde mdr olarak, 1982 ylnda Dokuz Eyll niversitesi Mula letmecilik Yksek Okulunda retim grevlisi olarak alt. 1980de askeri ynetim tarafndan 1402 sayl yasasa dayanlarak iine son verildi. Sk ynetim kararn 1988 ylnda Dantayda iptal ettirdi. 1987 ylnda SHPden milletvekili aday aday oldu. 1989da zmir Bykehir Belediye Bakanl aday aday oldu. 1992 ylnda zmir Sanayi ve Ticaret l Mdr olarak atand. 4.4.1998 ylnda zmir l Mdr iken kalp krizi nedeni ile 57 yanda vefat etti. 8

ocukluumun Alsancak

lsancakta domuum. Yrmeyi ve konumay Alsancakta rendim. Yzmeyi, balk tutmay rendiim yer de orasdr.

1940l yllarda, zellikle Fransz Hastanesi ve Kahramanlar yresinde, zmirin kurtulu gnnden kalma pek ok yangn yeri vard. Hazine bulacamz umuduyla kazlar yapar, bazen gerekten de kristal avize paralar da bulurduk. Buday silosundaki byk yangn ve baz ttn depolarnn yann seyrettim. Bu yzden olsa gerek, Alsancak bugn bile bende yangn arm yapyor. Benim ocukluumda Alsancak sokaklar, evlerin ii, hep ttn kokard. Akamstleri, ttn depolarnn arasnda pazar kurulurdu. Balar yemenili, ttn kokan kzlar, kadnlar al-veri yapard. Sanrm mahallemizdeki radyo says iki-ten fazla deildi. Zeki Mrenin ilk radyo programn komumuzun radyosundan dinlediimizi anmsyorum. O gnlerde, sobal ev grdm sanmyorum. Hava kararmaya balad m, sokaklarda mangallar yaklmaya balard. Mangal kmrnn trdayarak yan ve havada kvlcmlarn, ate bcekleri gibi uumas dn gibi gzmn nnde... lemeli, antika konsolun stndeki gaz lambas nda, Hazreti Ali Cenklerini okur, mangaln klne gmdm patatesin pimesini beklerdim.
9

Erdin Gnen, arkada Arman ve kardei etinle. (1950-51) Karyaka

Yaz gecelerinde, mahallemizin belals ingene Alinin uydurduu Cingz Recai hikalerini dinler, ardndan yalnayak koturmaca veya saklamba oynardk. Btn sokaklar parke tayla kaplyd ve yamurda ortal sel gtrmezdi. Oynadmz her oyunun bir mevsimi vard. Hangi oyunun mevsimi ise ancak o oyun oynanrd. elik-omak mevsimi, bilye mevsimi, gazoz kapa ve sigara kapa mevsimi... imdi zmirin sokaklarnda elik-omak oynandn, gazoz kapa oynandn hi grmyorum. Gzelim ocuk oyunlar da tpk erik aalar, akasyalar gibi, zmirin sokaklarn terketti gitti. imdi Krfezin en l yeri Melez ay az... ocukluumda Melez azndaki sazlarn arasnda oynar, denizin dibindeki balklar izlerdik. Yzmeyi, Alsancak liman ile Melez ay arasndaki sahilde rendim. Oraya bir de isim takmtk: Kk Deniz!.. Kk Denizin sular masmavi, dibindeki kum prl prld. Yunus balklar bazen yaknmza kadar sokulurdu. Altay Lokali civarnda balk avlardk. El kadar lidakiler, ondan biraz kk isparozlar akn akn gelirdi... Palmiye yapraklarn ip gibi yrtar, on-onbe isparoz ve lidakiyi solungalarndan bu ipe taktktan sonra sallaya sallaya eve gtrrdk. Alsancak Karakolu karsndaki tenis kortundan futbol arkadam Balk Osmann babas bizi sandalna ald m, avmz hem daha iri, hem de bereketli olurdu... Dnyorum da, bir insan mrnden daha ksa bir srede, gzel zmiri nasl bu hale getirdik, koca bir Krfezi nasl ldrdk, inanamyorum.
Cumhuriyet, 9 Aralk 1989; Gazete Ege, 5 Mays 1997 11

12

ocukluumun Karyakas

lkokul birinci snf Karyakada Trk Birlii lkokulunda, ortaokulun tamamn Karyaka Ortakoulunda okudum. O yllar, hayatmn en gzel dnemlerinden biridir. Geceleri uyku tutmadnda gzel eyler dlemek istersem, o gnleri anmsarm.

Yer yznde Karyakadan gzel bir kent olamayacan sanrdm. Babam, Diyarbakra atandnda Karkayadan ayrlmaktan duyduum znty, bugn bile unutamadm. Yanl anmsamyorsam tm kordonda tek bir apartman vard. Bugn antn bulunduu noktada, ama deniz doldurulmad iin ok daha ieride Benzinci brahimin istasyonunun bulunduu yerden itibaren Alaybey tarafnda evler yine bitiik nizam yaplmt ama ok katlydlar. Arka taraflarnda ise erik aalarnn, kays aalarnn bulunduu gzelim baheler vard. Rzgarl havalarda dalgalar evlerin kaplarna kadar vururdu. Sahilin dier kesiminde ise, skelenin karsndaki ufak blm hari, Bostanlnn sonuna kadar, evler-kkler hep bahe iindeydi. Alsancaktan vapurla gelirken, o bahelerdeki palmiye ve hurma aalarn, ar ar dnen yel deirmenleri seyretmeye baylrdm.
13

skelenin her iki tarafndan denizin dibi, tamamen incecik bir kumla kaplyd. 23 Nisanda veya en ge 1 Maysta deniz mevsimini oradan denize girerek aardk. Deniz ylesine temiz ve berakt ki; balk yemi olarak kullandmz slnezlerin yuvalarn rahatlkla grebilir ve parmamz kuma daldrdmz gibi slnezi eker alrdk... Susadk m; susuzluumuzu iskele nndeki emeden kana kana Yamanlar suyu ierek giderirdik. emenin nnde, kar tarafta oturan subaylarn emirerleri, ellerinde testilerle kuyruk olutururdu. Sahil boyunca kayklar, narin yapl arpiler demirliydi. zellikle skele-Bostanl arasnda, denize girmek veya tekneye binmek iin yaplm kk iskeleler vard. Bunlarn her birine kendimizce isimler takmtk; kk deniz, beyaz deniz gibi... Yzmek iin bunlardan hergn bir bakasna gider ve sanki her birinde farkl zellikler bulurduk. Sahil boyunca gen kzlar, kadnlar mayolar ile ekinmeden denize girer, kyda sere serpe gnelenirlerdi. Yaz boyunca btn gn mayo ile gezer, denize girer girer kardk. Acktk myd da bir somun scak ekmei, nar gibi krmz kocaman bir domatesle ve bir para tulum peyniri ile yerdik. Sabahlar balklar, yayvan sepetlerinde zerine slak uval paralar rttkleri kocaman ipuralar satarlard. Onlarla ayn saatlerde sokak satclar, buz gibi bardack diye bararak dolarlard. sokaklardaki evlerin ou bahe iindeydi. Kendi bahe14

lerinde -drt eit erik bulunan ocuklar bile, erik hrszl yapmaya baylrd. Scak le saatlerinde sokaklar bombo olur, kumru sesinden baka ses duyulmazd. Yusufuk, yusuf, yusufuk... Baz geceler dmde, o eski Karyaka yayor. ar iinde Karakulakn dkkanna giderek, gnl yirmibe kurua Pardayanlarn altnc cildini kiralyorum. Cumhuriyet, 14 Aralk 1989; Gazete Ege, 19 Mays 1997

15

16

Krfeze At

940l, 1950li yllarda, Krfezin sular masmaviydi. Vapurla Alsancaktan Karyakaya giderken, stmzde martlar lk la uuur, yunus balklar bizimle yara giriirdi. ipura avlamak iin en uygun blge tersane civaryd. Babam baz geceler, oltalarn ve ipuralarn en sevdii yem olan mamunlar alp, oralara bala gider, ertesi sabah, her biri birer kilo civarnda -drt ipura ile dnerdi. zmirin denizi gerekten kz, kzlar da gerekten deniz kokard. nk; Gzelyaldan Bostanlya kadar btn sahilde, cvl cvl kzlar, yaz boyunca denize girer, geceleri de henz kurumam salar ile kordonda gezinirlerdi. Artk zmirin denizi kz deil, deniz bile kokmuyor. Vahi kapitalizm, kendi gelimesi uruna, atklarn dncesizce boaltarak ldrd onu... Eskiden ara sokaklarda yaayan insanlar, yaz gecelerinde sandalyelerini kap nne kartr ve sokaklarda otururdu. Biz ocuklar, birdirbir ya da saklamba oynarken, bykler kendi aralarnda sohbete dalard. Gerekten deniz kokan, kz kokan imbat rzgar; ara sokaklarda dolar, insanlarn salarn okard. Akhava sinemasnda Avare filmini seyrederken,
17

burnumuza yosun kokusu geliverirdi... imdi artk, imbat rzgar sokak aralarnda dolaamyor... imdi artk, zmirin sokaklar deniz kokmuyor, yosun kokmuyor... nk btn sahili boydan boya apartman duvar ile rdk. O gzelim sakz biimi evleri yktk. Karyakann palmiyelerle, hurma aalar ile rl bahelerini yok ettik. Onlarn yerlerinde imdi in Seddinden farksz bir apartman duvar ykseliyor. Birka bin arsa sahibinin karna, zmirin sokaklarn imbat rzgarndan, deniz kokusundan yoksun braktk... Zavall imbat ne yapabilir ki?.. Sokaklar dolamak iin, ne kadar abalarsa abalasn, beton duvarlara arpp arpp geri dnyor...
Cumhuriyet, 17 Aralk 1989; Gazete Ege, 28 Nisan 1997

18

Levanten Madam

ski zmiri dleyince, imdi saylar ok azalm olan Yahudileri, Rumlar ve Levantenleri anmsamamak olmaz. Pasaport skelesinde, Yahudilerin gemiler dolusu sraile g edilerini seyretmitim.

Arada bir kiliseleri, havralar taladmz, ok korkak olduklar yanl inancyla kendimizden iri Yahudi ocuklarna satatmz da olurdu, ama onlar yine de severdik. Sokaklarda Rumca arklar duyulur, Rum meyhanelerinde oniki eit meze ile rak iilirdi... Trkiyenin Batya alan penceresi Gavur zmirin ssydler. zlyorum onlar, zellikle oktan lm zel birini; Levanten Madam!.. 1964 ylnda, Maliye Bakanlnn grevlisi olarak zmire turneye gelmitim. Evim o zamanlar stanbuldayd. Benden nce zmire gelmi daha kdemli arkadalarmn nerisi ile Karyakada bir pansiyona yerletim. Evinin bir odasn kendisi kullanp dierini pansiyon olarak kiralayan yal bir Levanten Madamn yanna... Madamn en byk tutkusu bezik oynamakt. Bu yzden bezik bilmeyeni evine kirac almazd. Kendimi tanttm srada bana da ilk sorduu, bezik oynamay bilip bilmediim olmutu.
19

Her cumartesi leden sonra eve bezik oynamak iin kimi Trk, kimi Levanten veya Rum, yal kadnlar gelirdi. Madamn kiracs, bu oyunlara katlmak zorundayd. Madamn piirdii nefis boaalar, kekleri yiyerek o yal kadnlarla saatlerce bezik oynardm. Eve erken geldiim akamlar Madam, elinde katlar-markzler, hemen karma dikilirdi. Eer -drt gn oynamamsak, gece ak hava sinemasndan dndnde, bezik oynamak iin beni uyandrd bile olurdu... Yazlk sinemaya bazen birlikte giderdik. Yolda halanm msr alr, sinemada gazoz ierdik. Sabahlar bana kahvalt hazrlard. Gevrei enine keser, stne tereya srdkten sonra, kendi yapt kuru zm reellerini tek tek ve byk zenler sralard. Evden karken braktm kirli amarlarm akamlar ykanm ve tlenmi olarak yatamn stnde bulurdum. Deiik zamanlarda kez Madamn kiracs oldum. Adn hi sormadm. Sadece Madam derdim... Daha sonra ldn duydum. ok zldm... Ama zmirin Levantenlerini ve de zellikle Madam hi unutamadm.
Cumhuriyet, 23 Aralk 1989; Gazete Ege, 23 Haziran 1997

20

Eski Havaclar

abam hava astsubay idi. Trkiyenin en nemli hava slerinden biri olan Gaziemirde grevliydi. Gaziemire yaknl ve ucuzluu nedeniyle bir sre Seydikyde oturduk. lk kardeim de orada dodu. ok kk olduum iin o gnlerden fazla birey anmsamyorum. Ancak Seydiky gerek bir kyd. Daha sonra yeniden Alsancaka tandk. O gnlerde Alsancakta pek ok havac otururdu. nk trenle gidip-dnmek kolayd... Babam, akamlar tayn ekmei ile dnerdi. Ekmein karne ile satld bir dnemde, o esmer, ama kocaman tayn ekmei ok nemliydi ve asker olmann en nemli bir ayrcal idi. Sanrm gen kzlar; mavi niformann ekicilii kadar, tayn ekmei nedeniyle de havaclarla evlenmek isterdi. Annem, ayn sralarda kendisini bir de yargcn istemesine karn babam semi...

Nianl olduklar srada bir gn, babamn ua kabotaj olmu. Yani kalk srasnda ters dnm ve yanmaya balam. Alan kck bir delikten zayf olduu iin, nce babam km ve arkadalarn da kurtarm. ldkleri sansyla ambulans yerine, cenaze arabas gndermiler. Babam ve iki arkada hastaneye cenaze arabas ile gitmiler.
21

Kabotaj olmak deyimini, siviller pek bilmez. Ama havac ailelerinde bilmeyen yoktu. nk o gnlerde uaklarmz ska kabotaj olur veya havada arzalanp derdi... Sokakta oynadmz srada; bir grup subay belirirdi. Hznl bir biimde ar ar yrrlerdi... Hangi kapy almlarsa, birazdan o kapnn ardndan lklar ve hkrklar ykselirdi. Evin babasnn ya da gencecik temen olunun, ehit dt haberi byle verilirdi... Ertesi gn, bayraa sarl tabut evin nne getirilirdi. Evi doldurmu olan havac eleri, anneleri lk la alar, lenin yaknlar tabutun stne kapanr, kalkmak istemezlerdi... Biz ocuklarn bile, iinden; gnlerce oyun oynamak gelmezdi. ehit ocuklarna kar, her zaman biraz ekingen ve saygl davranr, onlar incitmekten korkardk. Atatkn stikbal Gklerdedir zdeyiinin gereini yapmak iin, kanat rpan ve yaral bir ku gibi yere aklan hava ehitlerini saygyla anmamak hi olur mu?..
Cumhuriyet, 1 Ocak 1990; Gazete Ege, 9 Haziran 1997

22

Kalburabast

evgiyi, anneannemden remi olmalym. lrken son sz Erdincimi dvmeyin olmu. Yaantmn ilk sekiz ylnn -drt yln onunla, Alsancakta onun evinde geirdim. Anmsyorum, bir gn Soukkuyuya babamn evine gitmitik, uyumu kalmm. Anneannem son vapuru karmamak iin beni brakp kalkm. Nasl olduysa fark ettim. ylesine alamm ki, sokaktan duymu. Dnp geldi. Bombo Bayrakl vapurunda dizinde uyudum. ldnde o kadar zldm ki, teyzem beni bir yl iin alp stanbula gtrmek gereini duydu... Krmz boyal, tekerlekli tahta bisikletimi anneannem almt. Tepecik pazarna birlikte giderdik... Ne istesem alrd. Ben en ok kays pestili, vine kurusu, kelek peyniri isterdim... kelek peynirini, ingen pilav yaptrmak iin isterdim. Sk sk da yaptrrdm. ingen pilavnn yapln bilmeyenler iin anlataym. kelein iine domates, taze biber soan ve maydanoz ince ince doranr. sne bol zeytinya ve toz krmz biber konur... ingen pilav hazrdr. Anneannem, salatada orbada limon kullanmazd. Koruk mevsiminde, bolca koruk suyu skm olurdu; onu kullanrdk yl boyu...
23

Domatesin ucuzlad mevsimde hem domates, hem de ac biber salas hazrlar, ayrca bolca tarhana da yapard. Makarnay da ardan almazdk. Anneannem erite keserdi... Arka odadaki sedirin alt, mis gibi k kavunu kokard. Bin dokuzyz krkl yllar, zmirin yaman klar yaad yllard. Olduka sk kar tuttuu bile olmutu. Eer kar tutmusa bir tasn iine doldurur, stne anneannemin kendi eliyle kaynatm olduu pekmezden bolca dkerek, kar helvas hazrlar ve kak kak yerdik. Anneannemin hazrlad btn yiyecekler gzeldi. Ama ilerinden birinin, benim iin ok zel nemi vard: Kalburabast... Ne ok sert olurdu, ne de ok yumuak. Ne iyi pimemi, ne de yanm... urubu iine kadar emerdi. urubun tad ve kvam da hi deimezdi. Kalburabast yapmaya kalkt myd, yanna oturur, batan sona izlerdim.. Sonradan da ok kalburabast yedim. Ama hibirisinde anneannemin kalburabastlarnn tadn bulamadm. Bir keresinde, evin avlusunda, hem urubun kaynamasn izliyor, hem de kfteci Bekir amcann kz Ayten ile oynuyordum. Ayten en yakn arkadamn ablasyd. Bizden sanrm iki ya bykt. Uzun dz salar, hafif illi bembeyaz bir yz vard. Birden elimdeki ddkl oyuncak testiyi kapmak istedi. ekimeye baladk... O ara tencereye arptk ve kaynar urup bacama dkld. Hastanelik olacak lde yandm. Uzun yllar sonra Aytenin kendini ldrdn duydum. Bekir amca sevdiine vermemi onu... Anneannemin kalburabastsn nasl unuturum. urubunun yann, krk iki yldr sa bacamda tayorum.
Cumhuriyet, 2 Ocak 1990; Gazete Ege, 11 Mays 1997 24

Zeytin Aac...

Ben zeytin aacym... Ana yurdum Anadoludur. Yaamak iin, en uygun topra ve iklim koullarn, Akdeniz kylarnda buldum. ncir ve ekirdeksiz zm kardelerimle birlikte, Ege Blgenizin simgesini olutururum. Dier tarm rnlerinin yetimedii, kra, eimli, kurak ve yoksul topraklarda yetitirilebilirim. Bu nedenle, kylarnz sslemek yannda, zel bir ekonomik deerim de vardr... Aslnda, biraz ge mahsule yatarm. Ancak, alt-on yalarm arasnda ekonomik rn vermeye balarm ve olgunluk dnemine, seksen-yz ya arasnda ulaabilirim. Bu zelliimin nedeni, tembellik deil; ok uzun mrl oluumdur. Eer kesmez kklemezseniz, biraz da bakm gsterirseniz, bin yl yaayabilirim ben... Dolaysyla, pek ok insan neslini grebilirim ve bu zelliim nedeniyle de, kiilerin ve hatta bir tek neslin mal saylmam gerekir. Beni, ulusal bir servet saymal ve yok edildiimde boluumun kolay doldurulamayacan bilmelisiniz... Aslnda, bana dier lkelerdeki kadar iyi baktnz sylemem. spanya, Yunanistan gibi lkelerde, zeytinimi beni hrpalamadan toplamak iin eitli teknikler gelitiriyorlar. Beni insan boyunda tutmay bile baardlar ki, zeytinlerimi elle toplasnlar. Siz rnm almak iin beni hala sopalarla dversiniz. Bu nedenle, filizlerim zedelenir ve bir yl iyi rn verirsem ertesi
25

yl veremem. Yok yllarndaki rnm, var yllarna gre drtte bir oranna kadar iner. Topram ok seyrek srer, hemen hemen hi gbre vermezsiniz. Dolaysyla, ana yurdum Anadolu, aa varl asndan, dnyada ancak drdnc sray alabilmektedir. Bu durumdan reticimi sorumlu tutmuyorum... ok uluslu tekeller yam unutturdu. Halknz margarine altrd. Yam tantmak, kullanmn zendirmek iin; radyolarnzda, televizyonunuzda bir tek program bile yaplmyor... Yunan halk kii bana ylda yirmi bir kilogram zeytinya tketirken, siz kii bana, ancak iki kilogram tketiyorsunuz. Anadoluda beni hi tketmeyenler var... Oysa, sv va anz, ylda yzelli bin tonu buluyor ve bu a kapatmak iin siz, yurt dndan ayiek ya getiriyorsunuz. Bu koullarda da, benim korunmam ve bakmm, reticimin gcn ayor... rn para etmiyor nk... Devlet korumasnn, devlet desteinin artmas, ulusal parklarda korunmaya alnmam gerekirken devlet elini eteini, bsbtn ekiyor... Ben tm olumsuzluklara karn, varlm srdrdm, yine srdrrm. Ama, imdi de beni kesip kesip, kkleyip kkleyip, yerime irkin villalarnz dikmeye baladnz.... Kylarnzda saym giderek azalyor. kuyulardaki tepede, imdi benim yerimde koskoca Oyak Sitesi ykseliyor. Balova teleferikte de kydnz bana. Ben yaamak istiyorum... Siz de torunlarnzn, onlarn torunlarnn yaamasn istemelisiniz. O zaman brakn beni, bin yl yaayaym...
Cumhuriyet, 13 Ocak 1990; Gazete Ege, 8 Eyll 1997 26

Karyakada Sabah Gevrei

Bin dokuz yz ellili yllarn balar... Sabahn erken saatlerinde, Karyakann ara sokaklar bombo. Hava imdiden scak. Crcr bcekleri, birazdan tmeye balayacak... Uykumu alamamm. Ama gevrek, sabah gevrei, o saatlerde satlr, satlrsa... Kardeimle birlikte, gevrek satyorum. Barmaya utandm iin, ben sepeti tayorum, kardeim baryor; Haydi gevrek var, scak gevrek. Kazan gevrei bunlar... Arada bir, bir kadn ba pencereden uzanyor ve sesleniyor, Getir olum gevreki, drt tane getir. Sepetin stndeki beyaz rty ayorum, havaya scack bir buhar ykseliyor. Gevreklerimiz, gerekten scak m, scak... Sonra drt scak gevrei, karp kardeime veriyorum, elleri yana yana gtryor. Varlkl deildik ama, mahalledeki pek ok arkadamz gibi, yalnayak gezecek kadar yoksul da deildik. Bu yzden arkadalarmza zenerek, yalnayak gezdiimizde, onlarn ayaklarna batmayan btn cam paralar, bizim ayamza batard. Yoksul saylmazdk ama yaz tatillerinde kardeimle birlik27

te gevrek sattk bir dnem. Sabah gevrei ayr akam gevrei ayr. Kardeim kendi adna souk su ve buzlu koruk erbeti de satmt. Aslnda, Yahudi ocuklar gerekten yle yapar myd bilmem ama, babam en varlkl Yahudilerin bile -zmirde yoksul Yahudi pek yoktu galiba- ocuklarna gevrek sattrdklarna, iportaclk yaptrdklarna ve bu yzden varlkl olduklarna inandrmt bizi... O yllarda, her mahallede bir milyoner yaratma politikalar, Trkiye gndemine girmiti. Babam da, kardeim de, ben de varlkl olmay istiyorduk, doal olarak. Jean Paul Satre okumam babam; nereden bilsin ki, srgnde yaayan Yahudiye, pis i saylan ticaret dnda tm alanlar kapatlmt asrlar boyu. Devlet ynetiminden askerlikten, tarmdan yasaklanm Yahudi de ticarette uzmanlaarak, byk varlklar edinmi ve kendisini ezenleri, ezmeye balamt. Ben okuyup, yazdka ocukluumun varlkl olma tutkusundan utan duymaya baladm ve kamu grevlerine yneldim. Kardeim ticaretle uramay srdrd. Benden kk olduu halde, yllar nce varlk edinemeden ld. Asrlar sonra, Yahudi kendi devletini kurdu. imdilerde ticaretten ok sava yapyorlar. Ben de, 1402 sayl yasaya dayanlarak, kamu grevlerinden yasaklandm. 1980 ylndan bu yana, acaba ka 1402lik gevrek satarak geinmek zorunda kald yllar boyu?
Cumhuriyet, 20 Ocak 1990 Gazete Ege, 30 Haziran 1997 28

Oyak Sitesi

YAK Sitesinde oturanlar alnmasn, bu onlarn suu deil. Doay katletti isek, bu hepimizin suu. OYAK Sitesi bir rnek sadece...

niversiteyi Ankarada okudum. O zamanlar Cebecide bahelerinde kays aalar olan iki katl evler ounluktayd. lk ubat tatilinde, ailemin yanna, Diyarbakra gitmitim. Hukuk fakltesinde okuyan ve Ziya Gkalp Lisesinde snf arkadam olan, iki Diyarbakrl ile birlikte, nc snf yataklnn kuetliden ucuz olduunu farketmi ve mz birlikte, Diyarbakra yatakl ile gitmitik. Devlet Demir Yollar, bu yanl, bizden epey sonra farketti. Bu benim, ilk yatakl vagon yolculuumdur. 1958 ubat ayndaki bu yolculuumda k ok sertti. Tren yolu bir sre kapanm, sonradan almt. Uzun sre, etrafmzdaki kar duvarndan baka bir ey gremeden, yolculuk yaptk. Ama sofaj bozuktu ve geceleyin yatakta scaktan terliyorduk. O yl, yaz tatilinde, stanbula teyzemin yanna gittim ve smet Paaya komu olarak Talkta yaz tatili geirdim... Daha sonraki yl, hem ubatta, hem de yaz tatilinde, zmire geldim. Babam, yeniden zmire atanmt. zmirli arkadalarmla birlikte motorlu trende poker oynayarak gelirdik. Krfez kokmaya balamt. Ama akir, yine de Bayrak29

ldan getiimiz srada, Ah zmir ne gzel kokuyor derdi. ansl olmalyz ki, o ubat tatilinde de zmir bizi prl prl gneli, bahar gnleri gibi gnlerle karlad. Yenerin gzel nianlsyla, bu gzel ubatlarn birinde Karyaka kordonunda tanmtk. Yener benimle geziyordu, nianls Yenerin annesiyle... O ubatlarda baz gnler, vapurun gvertesinde, ak havada oturup ay ierek Karyakaya gittim. Ama ou kez, imdi OYAK Sitesinin bulunduu tepeye trmanrdm. Evimiz onun yamacndayd. Bir kitap alr, tepeye kardm. Tepede her zaman yemyeil otlarla kapl, kck bir dzlk vard. Yama, oka zeytin, biraz da incir aac ile kaplyd. Tepeye ulamak, yorucu bir ura gerektirirdi ama, deerdi. Ulatm myd oturur zmiri seyrederdim nce. Sigaraya yirmi bir yanda baladm. O yzden, bir sigara tttrmezdim. Biraz kitap okur, biraz zmir seyrederdim. Sonra bir gn, yine karken tepeye birbirine sarlm, tozu dumana katan, iki kocaman ylana rastladm. dm koptu. Deliler gibi aaya kotum. Bir sre gidemedim tepeye. Sonra evimiz deiti, uzaklatk. imdiki iyerim, OYAKa ok yakn. Ne zeytin kalm, ne de incir... Eskiten kitap okuduum zirveye asfalt yollardan yryerek ok kolay ulaabilirim. Kukusuz ylan da yok... Ama, ya tepedeki imenli alan da kalmamsa... Bir trl gidemiyorum...
Cumhuriyet, 4 ubat 1990; Gazete Ege, 6 Ekim 1997 30

Bir Zamanlar Diyarbakr

iseyi Diyarbakrda okudum. Ziya Gkalp mezunu olmakla vnrdm. En yakn iki arkadamdan nder, Diyarbakrl, Hayri ise Gaziantepliydi. Etnik kkenlerini ve mezheplerini bugn bile bilmiyorum. Hi sorgulamamtk, nk nemi yoktu. Akamlar okul k, Dicleyi uzaktan seyretmek iin, elektrik fabrikasna doru yrrdk. Derslerden konuurduk, Balkanlarn ve Orta Dounun en byk sinemas olan Dilandaki filmlerden konuurduk ve elbette ounlukla da kzlardan. mz de uzaktan uzaa, birer kz severdik. Bir zamanlar Diyarbakrda kzlar hep uzaktan uzaa sevilir ve de en yakn yz metreden peinden yrnrd. El-ele gezeni grmek ne mmkn... stelik, bir kzn peinde, birden fazla delikanl dolard, hem de arkadalaryla grup halinde. Bir gn, yine byle dolarken beden dibinde delloya arldm zaman anlamtm, belal bir rakibim olduunu. Suu, iri-yar nder stlenmeseydi, kimbilir bama neler gelirdi. Dello olmad. Benim rakibim gibi, kzlarda bilmezdi peinde dolaan kalabalk iinde kimin kendisine vurgun olduunu. Ben akamlar gn batmaktayken, elektrik fabrikasnn ordan, Diclenin geldii yne bakar, Karyaka kzlarn dlerdim. nder ve Hayri, zmiri grmemiler ne kadar urasam anlatamazdm. Kimi tatil gnleri, irimlerin arasnda yryp (irim, Mula tabiri, orada ne derlerdi anmsamyorum) nehir

31

32

kysna inerdik. Yazlk niyetine kullanlan saz kulbeler vard. Dinamitle balk avlayanlar olurdu. Dinamiti patlatp sonra, yan yana dizilip lm ya da baygn balklar yakalamaya alrlard. On tane yakalarlarsa yzlercesi Basraya doru giderdi. Koca koca sazanlar... Diclenin buz gibi sularnda ok yzdm. Nehir ou yerde, ayak bileklerimi az geerdi. Ama aldanmamak gerek. Snf arkadam Nebil, Diclede bouldu. Ben yl boyunca Diyarbakr, bir Diyarbakrl gibi yaadm. Hep, eski ehirde, surlarn iinde oturduk. Bizim toprak dammz da lolanrd. Darack yollardan okula giderken, tepemden aa kar krenirdi. Sabahlar ters evirip akrep yoklamas yapmadan ayakkablarm giymezdim. Yazn, 41 derecede yumurta da piirdim, kn eksi krk bir derecede okullarn tatil edilmesinden yararlanp, sokaklarda da dolatm. imdilerde hava raporlarn izlerken bakyorum da Diyarbakrn scakl, yaz-k neredeyse zmir ile ayn, GAP glleri, iklimi nasl da deitirmi. Ziya Gkalp, iyi bir liseydi. Bo geen dersimiz olmazd. Matematik ve felsefe retmenlerimizden ok ey rendim. Resim dersine ise ilgilenen herkes tanr, nl ressam Turan Erol gelirdi. Not ortalamam hep o drd. Ziya Gkalp, iyi lise olmasayd, ben, Mlkiye giri snavn yle kolaylkla kazanamazdm. Umarm Ziya Gkalp imdi de iyi bir lisedir. Bir zamanlar Diyarbakrda ben, yl boyunca, Krt-Trk, Snni-Alevi ayrm bilmeden yaadm...
Gazete Ege, 15 Eyll 1997

33

Sultaniye

tn ocuklar, meyveyi dalndan koparp yemeyi ok sever. Ben de ok severdim.

Benim neslimin ocuklar bu konuda, imdiki ocuklara gre ok daha anslyd kukusuz. Karyakada, hatta Alsancakta, deiik cinste, pek ok erik aac vard, dut aac vard... Kk Yamanlarn etei, kays baheleri ile rtlyd... Kendi bahemizde de erik aalar olduu halde, komu bahelerinden erik almaya baylrdk. Kitap hrszl, iek hrszl ve hele hele erik hrszl, gnah deilmi derdik. talyan eriini, mrdm eriini de ok severdim ama, can eriini hi birine deimezdim. nce o ortaya kard, yaz mjdelerdi ve ben tuza banp banp yerdim... Anneannemin bir asmas vard. Avlunun stn tmyle rterdi. Ne demi asma? Bana, tutunacak yer gsterin, aya trmanaym... Anneannem, asmasndaki koruklarn zm olmasn beklemez, hepsini keserek, koruk suyu hazrlard... Yazn buzlu koruk erbeti ierdik. Sultaniye zm de, can erii kadar, belki de ondan bile ok severdim. imdi, araplk olmayacak kadar deerli. Ama Baks arab, knal yapncaktan m retilir, yoksa sultaniyeden mi, bilemiyorum.
34

Bildiim ey, sultaniye, zeytin ve incirle birlikte, Egenin simgesidir. Sultaniye zm, ktnden kopararak yemek mutluluunu, ilk kez Cumaovasnda tattm. Babam stankyldr. Bir blm akrabas, Cumaovasna yerlemi. Balar varm, bir de hereyi satan, byk dkkanlar. Bir gn bizi, onlar ziyarete gtrd. Uzun burunlu bir otobsle, eri br yollardan geerek, Cumaovasna gittik. Bana, ok uzun bir yolculuk gibi gelmiti. Orada, birka gn konuk olarak kaldk... Konukluumuzun ilk sabah erkenden, gn domadan uyandm. Geceden izin almtm. Evin arkasndaki olduka
35

byk baa daldm. Sultaniye salkmlar olgunlamt. Salkmlar kocamand. Artk, i mi yamt, yoksa kra m, bilmiyorum. Sultaniye tanelerinin st buu ile kaplyd. Parmam srdm m iz kalyordu. En iri bir salkm koparp, a karnna, ama byk bir keyifle yiyip bitirdim. Sultaniyenin en gzeli, Alaehirin Piyadeler kynde yetiir. Beni oraya ilkin bir akamst, zer Yalnda gtrmt... ngilizler, akam be aylarndan vazgeemezler. Be aylar ile birlikte de zml kek yemee baylrlar. Sultaniye, randa, Afganistanda, Avustralyada, Yunanistanda ve Amerika Birleik Devletlerinde yetiir, ama ngilizler en ok Ege Sultaniyesini isterler. nk ngilizler, kestikleri zaman kekleri paralansn istemezler. Bir tek, Ege sultaniyesinin kabuu ok incedir ve kekle birlikte, kolaylkla kesilir, keki paralamaz. Londrada yal bir ngiliz kadn, artk geride kalm grkemli gnleri dleyerek, fincanna, Hindistan ay doldururken, zml kekini, paralamadan dilimliyor... Piyadeler kynde de Selendili kzlar asma ktnden, kuruyup ngiltereye gidecek, sultaniye salkmlarn kesiyor... Asma kt bin yl yaamaz ama, incirden, zeytinden ansl. nk abuk yetiiyor anlara gre...
Cumhuriyet, 6 ubat 1990 Gazete Ege, 2 Eyll 1997

36

...Ve Sonra Margarin Geldi

enim ocukluumda zmirliler margarin nedir bilmezdi... Ya tereya vard, ya da sade ya, en ok da zeytinya. Egeliler zeytinyan bir baka sever. Etli yemekleri bile zeytinyal piirirler. Sade ya, ya Trabzon ya olurdu ya da Urfa. Pilava Trabzon ya yakrd, baklavaya, tatlya Urfa ya. Bornova caddesinin giriindeki a, vitrinini, Trabzon ya ile piirilmi bir lenger dolusu pilavla sslerdi. Yllar sonra Trabzona grevli gittiimde, sade yal Kalkan pilavn yiyebilmek iin gnlerce uramtm. Gnlerce uramtm nk, ben le yemeini saat onikiden sonra yerdim. Kalkan pilav ise en ge onbirde biter ve yenisi piirilmeden dkkan kapatlrd...

imdilerde ocuklar iin pek ok abur-cubur var; fstk ezmesi, fndk ezmesi, renk renk ekerler, ikolatalar ve kolalar... Eskiden biz de yemek saatleri dnda ackr, abur-cubur islerdik. O zamanlarda da, at arabalarna yklenmi uvallardan ardmz meyan kk vard, meyan bal, anason ekeri vard... Ama ben acktmda en ok zeytinya yemei severdim. Bir tabaa zeytinya doldurur, stne tuz ve krmz biber ektikten sonra, scack ekmei banp banp yerdim... Arkadalarm arasnda, tuzlu ve toz krmz biberli zeytinya yemei sevmeyen yoktu. Sonradan margarin geldi. nce onyedi kilogramlk byk tenekelerde geldi, ardndan iki kilogramlk yuvarlak tenekelerde. Byk reklam kampanyalar ile geldi. stelik bizim ya37

larmzdan ucuzdu. Ardndan hem hayvanclmz gerilemeye balad, hem de zeytinciliimiz... Giderek, Trabzon ya ve Urfa ya ortadan kayboldu. Devlet de desteini ekince, zeytinyan da neredeyse Egeliler bile unutur oldu. Zeytinyan yurt dna satyor, yurt dndan margarin retimi iin onbinlerce ton ayiek ya veya soya ya getiriyoruz... Televizyonumuzda hergn margarincilerin savan izliyoruz. gzelim zeytinyamz ise hi yok... Oysa antik alarda Ege kylarna yanaan gemilere, oluklar iinde aktlarak zeytinya yklenirmi... Tari zeytinya delegesi Nihat Fidanla rak imeye gidiyorum. Masaya nce salata, fava ve radika geliyor. Nihat her zamanki gibi bunlarn zeytinyan az buluyor. Yarm bardak zeytinya getirtiyor. nce kokusunu, tadn denetliyor. Elbette szma deil, ama yine de gzel... O zaman; salataya, favaya ve radikaya bolca dkyor, rakmz yudumlarken, arada bir ekmeimizi banyoruz...
Cumhuriyet, 20 ubat 1990

38

Bat Tipi Sosyal Demokrasi mi?

ugn Trkiyede Bat tipi bir sosyal demokrasiden oka sz ediliyor. Bu deyimle anlatlmak istenen, Bat Avrupa demokrasilerinin styap kurumlarn yurdumuza eksiksiz biimde getirmek ise diyeceim yoktur.

Ancak gerek Bat Avrupa toplumlar ile bizim toplumumuz ve gerekse Bat Avrupa sosyal demokratlar ile Sosyaldemokrat Halk Parti arasnda son derece nemli farkllklar vardr ve dolaysyla bizim sosyal demokrasimiz Trkiyeye zg olmak zorundadr. Bat Avrupa sosyal demokrasilerinin kkeninde hereyden nce, emperyalist smr olgusu yatmaktadr. Bu partiler, balangta ihtilalci snf partileri olarak kurulmulardr. Daha sonra, burjuva demokrasisi ile tanmlar ve bir yandan kendileri nitelik deitirirken, te yandan burjuva demokrasisinin niteliini de etkileyerek sosyal demokrasinin olumasn salamlardr. Bu oluumun nedeni, smrgeci Bat Avrupa burjuvazisinin emperyalist smr yoluyla geri kalm lkelerden szdrd art deerden kendi ii snfna da pay vermesidir. Batdakilerden SHPnin ayrl te bu yzden, Bat Avrupa sosyal demokrat partileri revizyonist zellik kazanmlardr ve antiemperyalist deillerdir. Fransa bugn Mitterrand ynetiminde de emperyalist bir lke olmay srdrr.
39

Trkiye ise emperyalist bir lke deildir. Tam tersine emperyalizme kar ilk kurtulu savan veren bir lke olmasna karn, yine de emperyalist smr altndadr. Bu nedenle Trkiye sosyal demokrasisi her eyden nce antiemperyalist olmak zorundadr. Bat Avrupa demokrasilerinin militarizm sorunlar yoktur. Ama Trkiye sosyal demokrasisi antimilitarist, antifaist olmak zorundadr. Trkiye, teokratik devlet zlemlerinin de tehdidi altndadr. Bu yzden, Trkiye sosyal demokrasisi, cumhuriyetilii ve laisizmi gndeminin n sralarnda tutmak zorundadr. Misak- Milliyi korumak iin antioven olmak zorundadr. SHP, Bat Avrupa sosyal demokrat partilerinden farkl olarak kuruluundan itibaren kitle partisidir. Kkeninde Kuvay Milliye ve hatta ttihat ve Terakki vardr. Ama snf partilerinin yasakl olduu Trkiyede, SHP snf partilerinin bir ksm ilevlerinin de stlenmek zorundadr. Parti iinde emein arl artmal, SHP emek snf ve katmanlarn szcl grevine arlk vermelidir. Bat Avrupa lkelerinde sanayi devremini burjuvazi gerekletirmitir. Aslnda ekonomik kalknma, burjuvazinin tarihsel grevidir. Bu yzden, baz Avrupa sosyal demokrasilerinin kalknma sorunlar da yoktur. Onlarn temel sorunlar, daha adil paylamdr. Trkiyede ise her mahallede bir milyoner yaratma politikalar ile ortaya kan burjuvazi, ekonomik kalknmay baaramamtr. Bu nedenle, ekonomik kalknma grevi de sosyal demokratlara dmektedir. SHP, sosyal demokrasiye zg, ayrntl bir kalknma modeli gelitirmekle ykmldr.

Kalknma modeli nasl olmal? Sosyal demokrat kalknma modelinin nasl olmas gerektii, kuku yok ki ayr ve uzun bir tartma konusu. Bu neden40

le ben burada, tartmaya katk salar umuduyla, kiisel grlerimi ksa balklar halinde aklamak istiyorum: Sosyal demokrat kalknma, planl ekonomiye dayanr. Plan, kamu sektr iin emredici, zel sektr iin ise yol gsterici ve ynlendirici olmaldr. Makro bir tarm politikas zorunludur. Emredici deil, yol gsterici ve ynlendirici nitelikteki bu planda, hangi rnn nerelerde ve ne miktarda retilmesi gerektii belirtilmeli ve plana uygun retim devlet tarafndan sonuna kadar desteklenmelidir. CHPnin ilevini tamamlam olan klasik devletilik anlay terk edilmelidir. nk retim ilikilerinin zne dokunmayan bir devletilik, devlet kapitalizmidir ve sonuta sermayeye hizmet etmektedir. SHPnin savunmas gereken tez, ekonominin de demokratikletirilmesi ve retim aralar mlkiyetinin yaygnlatrlmas olmaldr. rnein SHP iktidarnda Tekelin yeniden glendirmek yerine ttn tarm sat kooperatifleri ve birlikleri glendirilmeli, sigara fabrikas kurma tekeli retici kylnn, demokratik-ekonomik rgtleri olan bu kooperatiflere verilmelidir. Ekonominin demokratikletirilmesinde tarmsal amal retim kooperatifleri, yerel ynetimler, tketim kooperatifleri ve sendikalar ok etkin birer ara olabilirler. Balangta kendi rnlerini ileyebilecek iletmeleri olan tarm kooperatifleri, neden sonra birbirleri ile ve yerel ynetimlerle birleerek retim girdilerini retecek fabrikalar kurmasn, hatta son aamada ar sanayi yatrmlarna bile girimesin? Bu ama dorultusunda, kooperatifler bankas ve yerel ynetimler bankas mutlaka kurulmaldr. Btn bu kurulular, demokratik biimde ynetilmeli, devlet ynetici deil ama etkin denetleyici olmaldr. Trkiyedeki hzl enflasyon, ne bir kazadr ne de kader. Hkmet, izledii kur politikas ile yksek faiz politikas ve KT rnlerine haksz zamlar yaparak enflasyonu bilerek ve isteyerek krklemektedir. Enflasyonun halkn cebinden tr41

tklad satnalma gc buharlap yok olmamakta, saylar giderek azalrken servetleri gibi byyen holdinglerin kasasna gitmektedir. Ama, sekiz-on holdingi d rekabete dayanabilecek lde glendirerek ekonominin da almasn salamaktr. Bir anlamda kapitalist yoldan kalknmann gerei yaplmakta, ama bu arada halkmz yaamn srdremez duruma drlmektedir. Sonu O halde SHP, her eyden nce iktidara geldii zaman enflasyonu durdurabileceini byk bir gvenle halkmza anlatmaldr. SHP ayn zamanda yaanan enflasyonun, talep enflasyonu deil maliyet enflasyonu olduunu, dolaysyla emek gelirlerindeki artn enflasyonu azdrmayacan aklayarak daha iktidarnn ilk gnlerinde, cretleri, maalar ve tarm rnleri fiyatlarn nemli lde ykselteceini yreklice aklamaldr. Trkiyede isizlik, enflasyonu bile aacak bir sorun nitelii edinmeye balamtr. SHP iktidarnn, en ivedi zm bekleyen bu sorunun zm iin, zellikle tarma dayal sanayilerde, emek-youn teknoloji kullanmal, abuk bir zm yolu olarak iilerin haftalk alma sreleri ksaltlarak fabrikalardaki vardiya says artrlmaldr. Sekiz saatlik alma gnnn yedi saate indirilmesi ile %12.5 orannda bir istihdam art salanacaktr. Bylelikle, bir yandan isizlere i yaratlrken, te yandan da alanlarn dinlenmeye ve kltrel gelimeye ayrabilecekleri zamanlar da arttrlacaktr. Bu da sosyal demokrasinin insana verdii deerin bir baka gereidir.
Cumhuriyet, 2 Mart 1990

42

Bahar

Erikler iek at... Sokak aralarndaki tek tk aata, gryorum. Bu kadarck bahar dal bile, coku duymaya yetiyor. ala kal epey oldu. zmirime bahar geldi. Gkyz prl prl ve de gndzleri hava, yeterince scak. Dibi grnmeye balayan barajlar, kayg verse de gneli gnler gzel. Bugnlerde, krfez vapuruna binip, ak gvertede ay imeli. Geri deniz bulank ve kt kokuyor. Ama olsun; ben de denize deil, gkyzne bakarm. Uzaklara, Yamanlara ya da atalkayaya bakarm. Bakar da ocukluumun krfezini dlerim. Belki de, Karyaka yalsnn, yok olmu palmiyelerini, yel deirmenlerini, grr gibi olurum. Sonra bir de kalkp fuara gitmeli. Ben, ilk baharda severim fuar, tenhayken. Hele bir de yamur sonrasysa ve gne de amsa... O zaman imenler daha bir yeildir. Ortalk mis gibi slak toprak kokmaktadr.
43

Yapraklardan, dallarn ucundan, dmeye hazrlanan su damlacklar, gnete parldamaktadr... Fuarn yeil alan, son yllarda epey azald. irkin yaplar ise oald. Ama yine de zmirin akcieri. Kent iinde daha byk yeil alan yok. Yangn yerini yeile dndren Behet Uzu, saygyla anmak gerek... Yeil zlemi ile Mustafa Kemal Sahil Bulvarna kyorum. Hayret, baz yerlerde denizin dibi grnyor. Gztepede otlar bym. Uzaktan baknca, gri beton duvarda, kk yeil bir pencere alm gibi. Yaz gelip otlar kuruyunca, o kk pencerede kapanacak. Sahip Bulvarna da epey aa dikilmi. Ama imdilik yeillik cce. Elbirlii ile koruyup kollarsak aalar be-alt ylda byr, zmirin yeili de epey oalr. zmirin ilkbahar ksadr. Yaz yaknda gelir. Diyorum ki, ilkbahar yaamann tam zaman. Bahesinde ebruli hanmeli aan minnack bir evim olsa. Renk renk aan sardunyalarm ve ille de bir de yasemin. Sabah, aym elimde, baheye ksam. Bir yasemini koklasam, bir hanmelini...
Cumhuriyet, 22 Mart 1990

44

Pamua Merhaba

Bugn pamuk, Egede en nemli tarmsal rn... D rekabete dayankl, en nemli sanayi dallarmzdan biri olan tekstil, onun sayesinde ayakta duruyor ve geliiyor. Sv ya oluyor, margarin oluyor, yem olarak hayvanlarmz besliyor. 1861de patlak veren Amerikan i sava nedeniyle dokuma sanayileri hammadde yetersizlii ile kar karya kalan ngilizler bir yandan Msrdaki Nil Vadisini, bir yandan da Anadoludaki ukurova ve Egeyi pamuk ekimine am. Egede pamuk retimi nce zmirde balam, daha sonra ise Nazilli ve Denizliye doru yaylm... Aslnda Egede pamuk tarmnn gemii, sadan nce nc yzyla kadar uzanyor. Ama ben, tarladaki pamukla ilk kez zmirde deil de, ukurovada tantm. Ya da yle anmsyorum... Ya babam bizi pamuk mevsimi kent dna karmam ya da pamuun nemini kavramak iin yam kkm. Babamn babas Giritte domu, Yunan gelince stankye gm. Yunan, stanky de alnca dedeme zmir yolu grnm.
45

zmirde sakz biimi bir ev almlar. Bir sre sonra ev yannca bu kez de Tarsusa gp ba edinmiler. Annem beni Tarsusa alt aylkken gtrm. Vagona beik kurmular. Annem salladka pencereden dar savrulacamdan korkarm. Ben dedemi Tarsusta deil, Drtyolda yerlemi portakal yetitirirken anmsyorum. lk erkek torunu bendim. Bu yzden beni ok severdi ama, pek fazla birlikte olamadk. Liseyi bitirdiim yaz ba Drtyola gittik. Toroslarn eteinde kurulu Drtyol belki de Trkiyede en ok yldrm den iledir. Yllardr grmedim.
46

O zamanlar her taraf narenciye baheleri ile kaplyd. Yollarn kenarlarndaki kanallardan grl grl sular akard. Yine de bahe sulama sras bize geldiimiydi, dedem ve amcam lks lambasn ve tfeklerini alp gece yars su bekiliine giderlerdi. Suyu bakas kendi bahesine evirmesin diye. O yaz Drtyolda fazla kalamadm. niversite giri snav iin stanbula gitmem gerekiyordu. stasyon ile merkezinden epey uzakt. Bir gn nceden bir at arabas ayarladk. Taksi yoktu... At arabas gn domadan geldi. Valizimi ykledik. Babam ve ben arabann arkasna oturup ayaklarmz aaya salladk. Araba tngr-mngr giderken, ar ar uzaklamakta olduumuz Toroslarn tepesinde nce ok hafif bir aydnlk belirdi. Ardndan, gkyz kzarmaya balad ve daha sonra hepten kzla kesti. Bu mthi grkemli, doa grntsn izlerken, kendimi masal dnyasnda gibi hissediyordum... stasyona ulatmzda, gne daha domamt. Babamn bir tand, kavun-karpuz satyordu. Onun ardanda scak ay itik. Sonra tren geldi. Babamla vedalatk. Birka saat sonra ukurovadan geerken yol arkadam yal adam, usuz-bucaksz yemyeil tarlalar gsterdi: te pamuk...
Cumhuriyet, 7 Nisan 1990

47

Reji

Benim ocukluumda Alsancak sokaklar ttn iletmelerinde alan gencecik kzlarn, erkeklerin st ba ttn kokard... Benim ocukluumda Rejinin ac anlar da belleklerden silinmemiti daha... Aramzda eski Reji kavaslar, Reji kolcular yaard. Rejinin bask demek, smr demek olduunu duyardk ve bilirdik. Dnyann en iyi ark ttnleri, zmirin Gavurkynde, bir Akhisarda yetiir. Bu yzden de Osmanlnn tuz ve ttn gelirlerine el koyan Dyunu Umumiye, Reji daresini de zmirde kurmutur. 1887de Reji gelene dek, zgrce srmt ttn tarm ve alm-satm. Osmanl, sadece vergisini almt. Reji ile birlikte ttnn ilemesi de, alm-satm da ona geti. Reji tek alc oldu. Rejiden bakasna ttn satmak yasakt. Osmanlnn Avrupalya borcunu demek, Egenin ttn reticisine dmt. stanbul Boazndaki yallarn, saraylarn, Rumeliye ya da Arabistana yaptrlan yollarn hanlarn bedelini, yoksul ttn reticisi deyecekti.
48

Ve ok ac biimde dedi de... Reji, acmasz bir smr ark kurdu. Ttn alm fiyatn keyfince belirledi. Yurt dna otuzbe kurua satt ttn reticisinden on kurua ald. Ttn reticisi yoksuldur. Ama yine de retir ttn. nk, ttnn yetitii yerlerin ounda baka rn yetimez. Ttne eli mahkumdur yani. Ttn reticisinin elindeyken on kuru, Rejinin eline geince otuzbe kuru... Ve doaldr ki kaaklk balad. Kimi reticiler, rnlerinin bir blmn gizlice tccara satt. Ama Reji bu... Bo durur mu? Osmanlya bir yasa hazrlatt. Buna dayanarak da silahl kolcu rgtn kurdu. Anadolu insan birbirini krsn diye... Kolcular reticileri ldrmeye baladlar. Ttn kana bulanmt... Abdlhamit bile birara Rejiyi kaldrmay dnd, ama gc yetmedi. Cumhuriyete kadar ttnn zerinden kan eksik olmad. Bugnlerde de yrei kan alyor ttn reticisinin...
Cumhuriyet, 8 Nisan 1990 Gazete Ege, 20 Ekim 1997

49

Nife Yenilen Napolyon

en Kemalpaaya ilk kez dokuz yandayken, bir kiraz bayramnda gittim. Gazi lkokulunda nc snf okurken, retmenimiz, emekliliine az kalm yal bir adamd. Snfta uyuklar, dersi ou kez snfn alkan rencilerine anlattrrd. Frsatn bulduka da bizi geziye gtrrd. Sk sk Fuara giderdik. Agoray ve Bayrakldaki eski zmir kalntlarn ilk kez, bu gezilerde grdm. Kemalpaaya kiraz bayram iin yaplan gezi de ite bunlardan biriydi. Yemyeil ayrlarn stne yayldk. Kotuk, oynadk. retmen bazlarmz gre tutmaya zorlad. Peynir, ekmek, kimimiz halanm yumurta, souk kfte yedik. Ama kukusuz en ok da kiraz. Sepetler dolusu kiraz tkettik. Kulaklarmza kpe gibi astk. Yllar sonra isiz olduumuz bir srada, Celal ve Mehmet ile birlikte kiraz d satmna karar verdik. 1978 ylnda tantm Eddy Warringtonla yaztk. Eddy Warringtonn kars talyan, iki damad Trktr. Trkeyi Trkten farksz konuur. Napolyon kirazn Londradaki fiyat, yaklak iki bin liraym. Biz burada, bin liraya mal edebileceimizi hesapladk. Yzde yz kar! yi... Dsatm Aknn irketi zerinden yaplacak. mz, elimizdekileri ortaya koyduk, kk bir sermaye oluturduk. Gnde be yz kilo gndermeye yetecekti. Kukusuz parann geri dn hzl olmalyd ve aksamamalyd.

50

Bcek Yaar bize, Parsada bir dkkan buldu. Sekiz-on da ii kadn. Kadnlarn bazlar, 1978-1979 yllarnda Tarite zmde alm. Avrupal meyvenin sebzenin en iyisini yemek ister. Her kiraz gnderemezsiniz. Hereyden nce, ya Napolyon cinsi olacak ya da Salihli... Taze olacak, kurtsuz olacak, sap kopmam olacak, be kiloluk karton kutuya konacak. stiflerken saplar aa doru yerletirilecek ve uakla gnderilecek. Bizim ocuklarmz, ikiz kiraza baylr. Londraya gidecek ise ikiz kiraz skartadr. Havra sokandan satn aldmz Napolyon veya Salihli bilesiniz ki ou kez, d satm art, skarta kirazdr. lk beyz kiloluk parti iin kollar svadk. Satn aldmz kirazlar taze ve kurtsuzdu. Bunu, Teknik Ziraat Mdrl grevlisi mhendis arkada da dorulad. Ambalajlamaya giritik... Kadnlarla birlikte ben, Celal, Mehmet, Bcek Yaar ve hatta grevli mhendis de imece yntemi ile alyorduk. ou kez Akn da katld. Birinci parti, kazasz-belasz yerine ulat. kinci de yle. nc parti kirazmz, aktarma srasnda, Zrich havaalannda unutmular. Drdnc parti ksmet olmad, battk... Geenlerde gazetede bir resim grdm. Kemalpaada kiraz baheleri, kurumaya yz tutmu. Nedeni, Nif ayna aktlan sanayi atklar. Korkarm yaknda, kiraz bahelerinin yerini hepten fabrikalar alacak. Napolyon, bu kez de Nifin zehirli sularna yenik dyor...
Cumhuriyet, 24 Nisan 1990, Gazete Ege, 13 Ekim 1997 51

Dedem...

enim dedem, annemin babas, bir bela adamd. Erefpaalyd... zmirin en naml kabadaylar, Erefpaadan kar. Snf arkadam Refik, kendisinin iki kat Erdemi evire evire dvdnde, hepimiz ap kalmtk. Refik de Erefpaalyd. Erefpaal, eli maal... Dedem genliinde, Alsancaktan Karyakaya yzerek gemi. nanrm, ya altma yaknken bile yzmede benden hzlyd. Birinci Dnya Savanda Ktlamarede savam, esir dm. Kurtulu Sava bitene dein Msrda esir kampnda kalm. Esir kampndayken, kendisini dipikleyen ngiliz askerinin kafasna tulay geirmi. Uzun sre hcrede tutmular. Yananda arapnel izi vard... Cumhuriyetin ilk yllarnda, yol vergisini demeyi unuttuu iin polisler sokakta yakalayp angaryaya gtrmler yaka paa. Bu yzden nce Serbest Frkac, sonra Demokrat Partili olmu. lkokul birinci snftayken, beni dven bir ocuu, okulun koridorlarnda, merdivenlerinde kovalam, bahede yakalayp kna iki tokat atmadan da brakmamt. Mahallenin bkn ingen Ali bana kfrettiinde de onu, bir tokatta dut aacna arptrp bayltmt. Anneannemle, annem ve babamla sk sk kavga eder, anne-

52

anneme kstnde, ban alp akrabalarna giderdi. ki- gn ortalkta grnmezdi. Dedem bela adamd ama i torunlarna, zellikle de bana geldiinde, altn kalpli oluverirdi... Trk Birlii lkokulunda birinci snf okurken, annemle dedem kstler. O yzden dedem, evimize gelmezdi. Ama her sabah onu okulun nnde beni bekler bulurdum. Gece vardiyasndan km olurdu. Eve uyumaya gideceine Alsancaktan Karyakaya bana mutlaka yetiirdi. Scak bir salep iirtir, karnm scak bir gevrekle doyurur, yle giderdi. Dama oynamay dedemden rendim. Onlarn yannda kaldmda, beni kahveye gtrrd. Ya dedemle ya da onun arkadalar ile dama oynardm. Dama veya satran oynamak iin zel olarak yaplm, kenarlarnda ekmeceleri olan o kk siyah masalar, dn gibi gzmn nnde... Gnde paket Birinci ierdi. Nikotini vcuttan temizlediini inanr, bu yzden bol bol tatl yerdi. K geldimiydi, fanilasnn altndan gsne ve srtna gazete kat koyard. Yllar sonra, stanbuldan zmire grevli geldiimde, onu Tepecikte devaml oturduu kahvede bulmaya gittim. stmde yazlk bir gmlek vard. Beni grnce ok sevindi. Yannda arkadalar vard. Bana sordu Neden kravat takmadn, gzln nerede... Sonra arkadalarna dnp aklad: Torunum mfetti. Hep kravatl gezer. Gzlk de takar. Torun ocuklarn grd. Kardeimin kzn, benim olumu grd. Onlarla birlikte, parmaklklarnn iine girer, oyunlarna katlrd. Doksan yanda, akcier kanserinden ld... Ben dedemi en ok, kucanda kundakl en kk kardeim, Polisevlerinin bulunduu yamata oturmu, atalkayaya kar sigara tttrrken anmsyorum.
Cumhuriyet, 25 Nisan 1990; Gazete Ege, 26 Nisan 1997 53

Yeili ve Maviyi Anmsamak

ek ok insan gibi benim yaantmda da nemli olaylar olduka ok. Ancak son zamanlarda, ocukluumun zmirde geen ve de pek uzun olmayan dnemi ile ilgili anlar dierlerine baskn kyor. Yalanyorum da ondan m diye dnyorum bazen. Kukusuz epey de yalandm saylr. Ama zmirimin doas benden ok daha hzl yaland. Hatta mavi Krfez ld gibi. Temel neden ite bu. nsan belki de er ge leceinin bilincinde olarak, yaamay tutkuyla srdrebilen biricik canldr. leceini bilir ve korkmaz da kyamet gnnden d patlar... Mavi gezegenimizin, lmmzden sonra da yaayacan, insan trnn soyumuzun sreceini bilmek, lm korkumuzu azaltr. Oysa kyamet gn, hereyin sonu olacaktr. Bundan tr korkarz... Doa sadece zmirde lmyor. zmit Krfezi de lyor. ilek tarlalar, kiraz baheleri yok oluyor. Bursa ovasn, gzelim eftali bahelerini de yok ediyoruz. te bu yzden evre kirlenmesi korkusu, kyamet korkusu gibi sarmaya balad, insan bilincini. Bu korkuyla Yeiller, sanayilemeye bile kar kyorlar. lk bakta, haksz da deiller. Karadeniz Bakr letmeleri ile Etibankn fabrikalarnn, Murgulda yeili nasl yok etmi olduunu, dan-tan nasl siyaha kestiini gzlerimle grdm. Murgulda insan mr, buralardakinden ok ksa.

54

Yataan Termik Santralnn eskiden kyllerin gbek mantar toplad, yemyeil ormana, ne yaptn da grdm. Ancak zm yine de sanayilemekten vazgemekte deil. nsan nfusu giderek artyor. Hem de byk hzla. nsann gereksinimi sonsuz. Giderek daha eitleniyor. 1960l yllarda, her eve bir renkli televizyonu, dlemek bile olas myd? Sonsuz insan gereksinimini karlayabilmek iin sonsuz retim gerekir. Sonsuz retim olanan da bize ancak sanayi veriyor. Sosyal demokratlar da bu yzden bir yandan evreyi korumaya alrken, te yandan sanayilemeyi savunuyorlar. zm, temiz sanayi. Havay kirletmeyen, ormanlar, rl rl akan buz gibi dereleri, masmavi denizleri ldrmeyen sanayi... Bu konuda teknoloji hzla geliiyor. Temiz enerji iin souk fzyon abalar yaygnlayor. ncelikle, daha fazla kirletmeyi durdurmak gerek. Sonra sra kirletilmi doay temizlemeye gelecek. Bu konuda da nemli almalar var. Ben umutsuz deilim. zellikle, biyolojik yntemlerle yaplacak doa temizliinin, bir gn baarl olacana inanyorum. Zaten, kirleri yiyecek bakteriler konusunda deneyler de yaplyor. Belki birgn bu bakteriler zmir Krfezinin tm pisliini yiyip bitirecek. Belki bir gn, torunumun ocuu, benim ocukluumdaki gibi mavi bir krfezde yzecek...
Cumhuriyet 8 Mays 1990; Gazete Ege 21 Temmuz 1997 55

Krfez Vapurlar

eenlerde naat Mhendisleri Odas zmir ubesi Haber Blteninde bir yaz okudum. Yksek Mhendis Hsn Yurtta yazm:

zmirde zel aralar hari sadece toplu tama aralar ile bir gnde bir buuk milyona yakn yolcu tanyormu. Bundan Krfez vapurlarnn ald pay sadece yzde iki. ESHOTun pay ise, yzde elliye yaklayor.... stelik, nfus artna karn, vapurla tanan yolcu says artacana azalm. 1981 ylnda oniki milyona yaklaan yolcu says, 1985-1987 dneminde sekiz milyonun altnda.. Oysa ki, zmir nfusunun yaklak drtte biri, deniz ulamndan yararlanabilecek, ky blgelerde yayor. Bence, yolculuklarn en keyiflisi, vapurla yaplandr. Sabah, gn yeni domuken, hele Krfezin denizi de araf gibiyse, gvertede oturur, scak ayn yudumlarken, Byk Yamanlara doru sigaran tttrrsn. Bizler ise, sabahlar duraklarda bekleiyor, sonra da st ste ylarak, otobslerde, hantal troleybslerde yolculuk yapyoruz. Pahal akaryakt havaya savurarak, evreyi de kirletiyoruz. zmirde pek ok gzel ey gibi, deniz tamacl da gerilemi.
57

te eski zaman iskeleleri, ite eski zaman vapurlar; Girit, Terakki, Gzelbahe, Hrriyet, Musavat, stanbul, Gzel zmir ve Karyaka vapurlar. Karyaka, Alaybey, Osmanzade, Bayrakl, Pasaport, Konak, Karata, Salhane, Hastane, Karantina, Gztepe ve Gzelyal (Readiye) islelelerinden yolcu tamaya balyor. Yl 1884. Daha sonra Urla, Dikili ve Foa seferleri... 1940 ylnda filoya Sur ve Efes vapurlar da katlyor. imdilerdeyse Sadece, Konak, Pasaport ve Karyaka iskeleleri arasnda vapur seferi var. Bir de haziran-eyll dneminde Konak Urla seferi. Umarm, Bostanl ve kuyular iskelelerinin yapm yaknda biter. ocukluk anlarmda, imdi olmayan iskelelerden sadece Bayrakl ve nciralt iskelesi var. Dierleri kaldrlm myd, yoksa yolumuz mu dmezdi?
Cumhuriyet 20 Mays 1990; Gazete Ege, 2 Haziran 1997

58

Alsancak Gar

smet Paay ilk kez Alsancak Garnda grdm. Trenle geldi. Nereden gelmiti bilmiyorum ama, Alsancak Garna geldi. elik miferli asker ktas, esas duruta karlad. Ben onu, vagonun penceresinden el sallarken uzaktan grebildim. Dedem beni srtna almt. Askerler, polisler ve smet Paa; grnt grkemliydi ama, biraz da rknt verici... O zamanlar o, Milli efti. smet Paa, yanl anmsamyorsam, Alsancak Garndaki imdi Devlet Demir Yollar Hastanesi olarak kullanlan binada kalmt. Onu tekrar grebilmek umuduyla Garn evresinde dolap durmutuk. Alsancak Gar, en kalabalk olduu srada bile, sanki tenhadr. Bir gariptir, sessiz ve hzn vericidir. Hi bir zaman, birinci snf bir gar olamad... Birinci snf olabilmek iin bir gar, trenleri ya stanbula gnderebilmeli ya da Ankaraya. Alsancak Garndan ise, ne stanbula tren kalkyor ne de Ankarayaya... Alsancak Gar irkindir. D gzel, ama ii irkindir, souktur. Neeli giren durgunlar. Havaalan tren seferleri bile kurtaramyor Alsancak Garn. Ama ben seviyorum, o bana ocukluumdan kald...
59

60

smet Paa ya zmire geldii o yl ya da bir yl sonras, seimi kaybetti. yi anmsyorum, garn karsndaki parkta, temizlik iileri zafer gsterisi yapmlard. Yadrlan kfrler hl aklmda; ok zlmtm. Atatrk, byksz yaad Cumhuriyeti. Paa ise, hep byklyd. Ama byk, laikliini engellemedi hi. Namazn gizlice klarm... kinci adamken baarlyd; Atay tamamlad. kinci adam varken de baarlyd. Tamamlarken de tamamlandnda da baarlyd. imdilerde de Alsancak Garna gittiim oluyor. s kokusunu koklamak, gemii anmsayp hznlenmek, houma gidiyor bazen. Kck bir ay oca var. Yorgun iiler, aylarn yudumlarken televizyon izliyorlar. Girip, ben de bir ay sylyorum. Aklma Garn nndeki renk renk aslanazlar, hercai menekeler geliyor. Bir de sra sra dizilmi paytonlar... Kardaki park, imdikinden ok byk ve yemyeil. imenlerin zerinde greiyoruz, yonca toplayp yiyoruz. Park bekisi, peimizden kovalyor. Parkn nnde iki- siyah taksi... aym bitince kalkp kyorum. Garn duvarndaki Phillips bisiklet reklamn anmsyorum bu kez: Bisiklet stndeki zenci ocuk, kendisini kovalayan aslana, nanik yapyor. Zenci ocuk sanki bana nanik yapyor...
Cumhuriyet, 4 Haziran 1990; Gazete Ege 16 Haziran 1997

61

Demokrasi ve SHP

Demokrasi bugn, ne yazk ki, Trkiye gndeminin birinci srasndaki yerini korumaktadr. sizlik, enflasyon, kalknma gibi, dier nemli sorunlarmzn zm de demokrasi sorununun zmnden gemektedir nk... te bu gerektir ki, Sosyal Demokrat Halk Partiyi lkemizin birinci partisi ve en gl iktidar aday konumuna getirmitir. Halkmz SHPden hereyden nce, Bat Avrupa standartlarna uygun bir demokrasiyi gerekletirmesini beklemektedir. Ve, halkmz bilmektedir ki; lkemizde byle bir demokrasiyi gerekletirecek, biricik partidir SHP.... nk SHP ncelikle, Siyasal partinin bilimsel tanmnn gerektirdii zelliklere, dier btn partilerden daha fazla sahip olan, bir partidir. SHP gcn liderin karizmatik veya yeleri arasndaki kar ortaklndan deil, tarihsel kkeni ve Atatrk ilkelerine ball yannda, rgtnden almaktadr. SHP bugn Trkiyede en yaygn, en dinamik ve parti ynetiminde en etkin rgte sahip olan, siyasal partidir. rgtnn dinamizminin kkeninde ise, Parti ii demokrasi olgusu yatmaktadr. Gerek CHP ve gerekse onun devam olan SHP, parti ii demokrasiyi ilettii zaman ve ilettii lde, politikalar aadan yukarya rettii zaman ve retebildii lde, gl olabilmitir.
62

SHPnin yesi iin, mahallesinin delege seimi, her zaman ok nemlidir. ki ylda bir, sandn kurulduu berber dkkanna ya da kahvehaneye oy kullanmaya giderken, pek ou en iyi elbisesini giyer de yle gider. Eer mevsim yaz ise, beyaz takm elbise ve krmz kravat... Delege says snrldr ve rnein Konaktaki alt yedi bin yeden ancak drt yz delege olabilecektir. Dolaysyla kalan binlerce ye iin, delege seimindeki oyu, parti ynetimine demokratik katlm asndan biricik olanadr. Oyunu zgrce kullanabilmek ister, tutkuyla... Ve bu binlerce ye, delege seiminde zgrce oy kullanabilmi olmann keyfiyle, genel seimlerde, yerel seimlerde, eini-dostunu, konusunu-komusunu sanda tamakta mahallesindeki sandklara namusu gibi sahip kmaktadr. nk, parti yesi olduunun bilincini tazelemektedir bu yolla... nk, partisinin aadan yukarya doru ynetimine katlm olmaktadr, delege seimindeki oyu ile. Kendi iinde demokrasiyi gerekletiremeyen bir partinin lkede demokrasiyi gerekletirmesi beklenemez. Kendi iinde demokrasiyi gerekletiremeyen bir parti halkmz nasl inandracaktr, demokrasi peinde olduuna? Parti ii demokrasiyi iletebildii lde demokrasi umudu olabilmitir SHP. SHPyi iktidara tayabilecek temel zellii de demokrasi umudu olabilmesidir. ktidar; parti ii demokrasi istedii lde yakn, aksad lde de uzaktr SHPye... Biz SHPliler demokrasi borluyuz halkmza. Ltfen sorumluluumuzu unutmayalm.
Gnaydn, 11 Austos 1990 63

Benim Bahelerim

lk bahemi, Alsancakta yanm bir ttn deposunun iinde kurdum. Kukusuz gizli bir yerdi ve bir bahem olduunu kimselere sylemedim. le saatlerinde gne , atdaki simsiyah kalaslarn arasndan szlr ve doruca bahemin stne derdi. Kckt ilk bahem. Belki kk bir sehpa kadar. Ama benim bahemdi... Taze fasulye, barbunya fasulye ve brlce dikmitim. Tohumlar da akam stleri sokak arasnda ttn iileri iin kurulan, kk meyve-sebze pazarnn artklarndan salamtm. Geri evimizin bir kk avlusu ve avluda bir tulumbas bile vard ama avlu beton kaplyd. Sadece bir asma dikiliydi. Anneannemin koruk suyu iin gerekli koruu salayan asma... Sonradan ii byttm. Deiik yerlerde baka bahelerde kurdum. Ama onlarn bazlarn buldular. Gittiimde gzelim fasulyelerimi, brlcelerimi kklenmi, paralanm grrdm. Birka yl sonra, Karyakada kck bahesi olan bir eve tandk. Bahede sadece akam sefalar dikiliydi. Akam stleri gne baheden gitti miydi, oyunu moyunu brakr, bahe sulamaya koardm. Akam sefalar dirilir, zerlerinde sular damlarken, renk renk aarlard...

64

Kirada oturduumuz evler iinde bir de, kuyulardakinin bahesi vard. En sevdiim bahem de odur. Tepeden kubak Krfez grnrd ve olduka da bykt. Ben o sralar, Ankarada niversitedeydim. Ancak tatillerde gelirdim. Rahmetli kardeimle patlcan, biber, kabak ve domates dikmitik. Patlcanlar, kabaklar belimizi amt. Her akam mayo giyip sulamaya kardk. Galiba bitkilerden ok birbirimizi sulardk. Bol sulaynca patlcanlar ve hele kabaklar bir gecede byrlerdi. Gerektii kadar taptaze koparrdk. Annem kimi zaman kabak iei dolmas yapard. Yemiyeli kimbilir ka yl oldu.... Bugne kadar tmyle bana ait bir bahem olmad. Mlkiyeti bakasna ait baheler, yeterince doyum vermiyor. Karan oluyor, yaptn bozan oluyor. Bilmem bundan sonra bir bahem olur mu? zmirin iinde bahe de kalmyor. Belki emeklilikte evi satarm. Gidip Foada ama Eski Foada, bahesi kendisinden byk, bir kk ev alrm. n tarafa sadece iek dikerim. Arka baheye ise patlcan, biber falan... Kukusuz Gencelliye termik santral kurulmaz da; Foaya bahe kalrsa...
Cumhuriyet, 22 Aralk 1990; Gazete Ege, 11 Austos 1997 65

ipura

abam, yaman bir ipura avcsyd. Hangi boy ipura; nerede, ne zaman yakalanr, bilirdi. nesini oltasn, ona gre ayarlard.

ipura, mamunu severmi, baka yeme kolay kolay gelmezmi. Babam mamunlar bir gn nceden alr, kk-hasr bir sepette, slak uvala sararak saklard. Yllar sonra olum da Gkovada Azmak Aznda, sardalyalar kare biiminde kesip yem hazrlad ve sabahlar gn domadan gidip epeyce levrek yakalad. ipura m iyi balktr, yoksa levrek mi? Erbab bilir.. Bana sorarsanz, besin deerleri eit ve de imdilerde kilosu -drt bin liradan satlan sardalyeninkinden de farksz. Ben bir zamanlar, yani 1960larda stanbulda ifti iki buuk liradan satld gnlerde, palamutu-torii ve uskumruyu ok sever, lenleri kpr altnda zgaralarn yerdim. Bazen de Perembe Pazarnda ucuz beyaz arapla palamut i.... Palamutu uskumruyu, birka kez de Cemal Sreyya ve Doan Avcolu ile birlikte yiyip stne kpr altnda, Kz Kulesine kar, demli ay da imitim. Rahmetliler.. Babamn eve kocaman ipuralar getirdii alarda ocuktum. Rak imezdim doal olarak. Politika konumak da yoktu. Bu sayede, ipuram soutmadan yerdim. stne bolca zeytinya, limon, salataya da koruk suyu..
66

Sonralar Alsancak Kordonunun lks lokantalarnda ipura yedim. Bu kez artk rak vard, politik tartmalarn ekicilii vard. Politikann ve raknn olduu masada, gzelim ipura bile gme gider ou kez. Bir ksmn souduktan sonra yersin, bir ksmn da unutursun tabakta. Alsancak Kordonunda ou kez parasn demeden yedim ipuray. O lks lokantalarda hesap deyebilecek kadar param pek olmad nk. Birilerine balk smarladysam, ou kez de yabanc lkeden gelmi konuklara, bu protokol gerei idi ve temsil ettiim kurulu dedi hesab. Kimi zaman da, keyi dnm bir eski arkadam zmire gelip ipura yemek istediinde, ben onu arlar, hesab o derdi. Aziz Nesinin bir hikayesini hi unutamam: Hani, birisi keyi dnm, teki kk memur iki eski arkada karlar da Beyoluna giderler birlikte. Hikayenin banda keyi dnm, dolandrc sanrsnz, arkadan zorla bara-payvona gtrr, ama dolandrc falan deildir ve tm hesaplar da der, gle oynaya. Keyi dnmemi, altta kalacak deil ya o da boyna vestiyer cretlerini der. Vay vestiyer cretlerini deyen kk memurun hali. O gn alnan maa, vestiyer cretine yetmez.
Cumhuriyet, 6 ubat 1991

67

Gzelyal Pazar

een pazar gn, Gzelyal Pazarna gittim. Ucuzluk saatlerinde akam st.. K bandan beri gidememitim. Araba olmaynca pazara gitmek zor. Giderken neyse de dnte elimde torbalarla dolmua binmeyi gzm yemiyor. Ad, Gzelyal Pazar. Ama, Gzelyal ile ilgisi kalmad. Ta kuyularda... Eskiden Gzelyal Parknn evresinde kurulurdu. Yryerek gidilir, yryerek dnlrd, kolayca. O gnlerde zaten, otomobili olan pek azd ve otomobilliler, mevyelerini-sebzelerini pazardan almazd pek. Dolamaktan yoruldunuzmuydu, Parkta oturur, soluklanrdn biraz. Sadece mevsiminde satlan, hormonsuz, koca koca domatesler gzmn nnden gitmiyor. Beer kilo, beer kilo alnrd.. Gzelyal Pazar, sonradan Gztepe Stad yanna tand. Araballar oalmt ama, yine de park yeri bulmak kolayd. Gzelyal dna karlmt ama, uzak saylmazd. Zamanla oraya da altk. Hangi meyve-sebze pazarn neresindedir, zeytin-peynir nerededir, belledik. Fiyatlar girite yksek, sonlara doru dk olurdu. En ok balk satlan blm severdim. Alamasan bile, y-

68

le bir dolamadan edemezdim. Mevsimine gre; eit-eit balk bulunurdu. Ucuz bir besin saylrd o gnlerde balk. Lfer, levrek bile alnabilirdi. imdilerde, pazar yerinin balk tezgahlarnda, sardalya ile dondurulmu Norve uskumrusundan baka balk grnmyor. Gzelyal Pazar, artk Gzelyal Pazar saylmaz. stelik yeri de iyi seilmemi. aramba pazar neyse de pazar gnleri ulam bir dert. Yarmadadan dnen yazlklar ile pazarclarn aralar, birbirine giriyor. O kargaada araba kullanmak cambazlk. Yayalarn, kardan karya gemesi ise, bir serven. Son gidiimde, pazarn girii, bir Beikta-Galatasaray ma bitimindeki nn Stad nnden farkszd. nsanlarn byk blm, mallarn ucuzlad akam saatlerini seiyor, alveri iin. Haksz da deiller hani. Artk, -be yz liralk fiyat farknn bile nemi byk, geinebilmek iin. Pazarn iinde yrmek, byk sorun. Reyon aralar dar tutulmu. Yollarn kesitii noktalarda insanlar yumak oluyor, el arabalar birbirine giriyor. Geenlerde, komularmzdan bir hanm, bacan krd pazarda. Bereket, arka taraftan, Mustafa Kemal Sahil Bulvarna balant yapld da ara k rahatlad biraz. Ben, bu pazara alamadm. Neyin, nerede satldn belleyemedim bir trl. Neresi pahal neresi ucuz renemedim. Gzelyalda oturanlar, Gzelyalya pazar yeri istiyorlar. Pazarlarn geri istiyorlar. imdikinin ad, Fahrettin Altay Pazar olsun..
Cumhuriyet 13 Mart 1991 69

Bir Kilo Peynir

een hafta pazardan, bir kilo kei peyniri aldm. Deiiklik olsun diye.. Mulada ska alrdk. Yeniden zmire dndkten sonra hi yememitik. Peynirimiz de hep TANSAtan alnyor. Pazarda, kei peynirinin kilosu on bin lira. Ucuz. Ucuz olmasna ucuz da neye gre ucuz? Kukusuz, bugnn fiyatlar genel dzeyine gre ucuz. Yoksa bir yl ncesine, hele hele gemie gre, hi bir ey ucuz deil artk.. Gemi deyince aklma, rencilik yllarm geldi nedense. Mlkiyenin giri snavn, maliyenin burslusu olarak kazanmtm. yle olmasa, okuyamazdm zaten. Daha nceleri, trenle geerken grdm Ankaraya, kayt yaptrmak iin, ilk kez gittiimde, okulun yerini zorlukla bulmutum. nmem gereken dura kardktan sonra, geriye yryerek.. Yurtta kalnan ilk gece, gizli gizli alayanlar ok olur.. Sonra ilk bursumu almtm: Tam yzelli lira! Yurt creti olan otuz liray d; geri kalan yz yirmi lira, bir ay geinmeye yeterdi. Hem de; hi bir nemli filmi karmadan.

70

Baz ay balarnda, Gnseli Lokantasnda arapl biftek bile yerdik. Yaz tatili balarken, aylk bursu krdrr ve zmire eve gnderirdim. Btemize nemli katks olurdu. kinci yl bursumuz, yz yetmi be lira oldu. nc ve drdnc snflarda ise; iki yz elli lira aldk, her ay. enmedim, oturup hesap yaptm: Drt yl boyunca toplam dokuz bin dokuz yz lira almm, Maliyeden. Yanl anmsamyorsam, sekiz yllk bir zorunlu hizmet idi dokuz bin dokuz yz liralk toplam bursun karl. Maliyede greve baladktan ksa bir sre sonra, Hazine Kontrolr oldum, snavla. Yl 1962. Hemen zmire turneye gnderiler. Cebimde onbe gnlk yvmiye fark; alt yz yetmi be lira. Motorlu trenin restorannda, yaantmda ilk kez, tabldot smarladm kendime. Yannda da buz gibi bir ie Tekel biras. Alt yz yetmi be lira, ay sonuna kadar hem beni geindirdi, hem de evi. Eya falan bile aldydk. Maliyeye olan borcumu; zorunlu hizmeti fazlasyla yaparak dedim. Ama eytan diyor ki, bir kez daha de. Git pazardan bir kilo kei peyniri al ve Maliyeye gnder. Nasl olsa kei peyniri ucuz: Kilosu on bin lira...
Cumhuriyet, 20 Mart 1991 71

Yeni Bir Bahar

er yl bu gnlerde; zmirime bahar geldi diye yazmm, bu stunlarda... Bu yl da yine bahar geldi, abuk da geldi.

Mart ay, kapdan baktrmayp-kazma krek yaktrmayp geti gitti. ok da iyi ediyor, sobada yaklacak olan, kazma-krek deil nk; gazya. Evini strken, cebini yakyor. Havalarn erken snmas, Krfezin ateinden mi acaba? Eer neden buysa, karanlk ve souk bir yaz dnemi de gelebilir ardndan. Petrol kuyular, duman retmeyi srdryor... Mustafa Kemal Sahil Bulvarna kyorum yine: Acaba, bir ylda deien bir ey var m? Aalar, biraz daha boy atm. Yeillik oalm gibi bu yzden. Gztepe; gri beton duvarda, yeil bir pencere yine. Bulvar ssleyen lambalarn bazlar krlm. ocuklarn ii olmal... Ortak malmz olan, hepimizin olan, gzel ve yararl olan, korumay retemiyoruz galiba. Levent Antnn evresindeki, oturmalklarn bir ksm da paralanm. Oysa betondan yaplmalar.
72

nciraltna doru yryeyim diyorum, yol diye birey kalmam. Her yerde moloz yn... Flamingolara ayorum. Moloz ynlar, umurlarnda deil, yine gelmiler... yi ki gelmiler. O kadarck gzellik de mutlu ediyor insan. Bulvar yaplana dek, denize kan, pek az geit vard yalda. kesimlerde oturanlar, denize hasretti. Ya Karyaka yalsna gidilirdi ya da Kordon boyuna Alsancaka denizi grmek iin, deniz doldurulup, bulvar yaplnca soluk aldlar. Her yaz, akn akn deniz kysna gidiyorlar. Kestaneciler, patlam msr satan, gazoz satanlar, bir alem cmb. zellikle Gzelyal kesimi, ana-baba gn oluyor, scak yaz gecelerinde. Kukusuz bu yaz, daha da kalabalk olacak, Mustafa Kemal Sahil Bulvar. Nfusumuz hzla artyor. Gneydou Anadoludan gelenler de var, sava nedeniyle. Ancak, Mustafa Kemal Sahil Bulvarnda; ne ay bahesi var, ne de oturacak kanepe... Deniz grmek iin, sahile koanlar denize srtlarn dnmek zorundalar, yorulup oturduklarnda. Kanepeler konulmal Bulvar boyunca; bir ka da portatif bfe. Denize koanlar, bu yaz, denizi oturarak da grebilsin diye... imdi tam zamandr.
Cumhuriyet, 1 Nisan 1991 73

Yz Para...

er lkenin bir para birimi vardr; dolar gibi sterlin gibi, mark gibi... Bu temel para birimi yannda, bir de bozuk para birimi bulunur; sent gibi, peni gibi, fenik gibi... Bizim de var, bozuk para birimimiz. Bilmem adn anmsayabilecek misiniz? Kuru... Benim olum kuru nedir bilmiyor, hi grmedi. ocukluumda, kurutan baka bir de para vard. O zamanlar Trkiye; ngilizlerin eski para sistemine benzeyen, l bir para sistemi kullanrd: ngilizlerin, peni, ilin ve sterlini yerine, para, kuru ve lira.. Krk para bir kuru, yz kuru ise bir lira ederdi. Para nasl bireydi, anmsamyorum. Belki de dolamdan kaldrlmt. Ama, bir ocuun bir ok ey satn almasna yetecek kadar deerli, ortas delik, metaldan yaplm, iki buuk kurular ok iyi anmsyorum. ki buuk kuru deil de yz para denilirdi. Yz para ile ilgili hi unutamadm bir anm var. Alsancakta, Bornova Caddesine paralel bir ara sokakta yrrken, birden gzme, yerde parlayan bir yz para ilimiti. Almak zere eildiimde, biraz tede bir bakas, tozlar eeledike bir tane daha bir tane daha.. Yedi-sekiz tane, yz para bulmutum o gn. O kadar ok metal paray, kim ve de hi farknda olmadan

74

nasl dmt, bugn bile aarm... Uzunca bir sre, sokakta yrrken gzlerimi yerden ayramaz olmutum: Belki para bulurum umuduyla.. Yz paral gnlerde, bir de yz binlikler diye anlan, bir aile vard Alsancakta. Tayyare Piyangosundan byk ikramiye vurmu: Yz bin lira... Kordon da, sakz biimi bir ev almlar. Ben Alsancakn en zengini diye onlar bilirdim. Yz bin lira! Hepsini -yz paralk- yaptrsalar, ne kadar byk bir yn olur diye dnrdm. Say say bitmez. imdilerde ise; yz bin lira, bir fileyi zor dolduruyor. ou kii, yerde grd yz liray, eilip almak zahmetine bile, deer bulmuyor artk. Acaba bir ocuk, yerde ka lira bulmal ki; benim yz para bulduumda, sevindiim kadar sevinsin. Devir; artk trilyon devri, trilyoner devri.. Kordondaki butikler; ayp olmasn diye, etiketlerindeki sfr atmlar bile; iki yz elli yazyor, yz yirmi be yazyor, rnein. yi de ediyorlar. Rahmetli annem, rakamlara bin kelimesini eklemeye, alamamt bir trl: bin lira yerine, lira derdi. Bu ay telefon faturas, ykl geldi. Yz yirmi bin lira. Politika hzland ya... Telefon faturasn demek iin; tam drt milyon sekiz yz bin adet, yz para gerek bana..
Cumhuriyet, 28 Nisan 1991; Gazete Ege, 14 Temmuz 1997 75

Enflasyona Kar areler

rkiyenin en nemli sorunlarndan birisi, hi kukusuz enflasyondur. Sadece emeki ynlarn belini bkmekle kalmayp, bugn artk ekonomimizi de ilemez duruma getiren enflasyonu, bir kaza, bilinsiz-tutarsz politikalarn eseri bir yanllk gibi grrsek, zme olanak yoktur. Enflasyon, 1950lerden bu yana, egemen glerin sermaye birikimini gerekletirerek kapitalist yoldan kalknmak iin bulduklar, formldr. Gerekten, enflasyon nedeniyle cretlilerin cebinden kan satnalma gc, buharlap yok olmamakta ve fakat bir bakasnn, saylar azalrken servetleri oalan bakalarnn cebine girmektedir.

Her mahallede bir milyoner yaratma formlyle veciz biimde ifade edilen enflasyonist politika, giderek dozunu karm ve bu gn Her apartmanda daire sahibi saysnca milyoner yaratma boyutuna erimitir. Evet, her apartmanda vergi elektrik-su ve snma giderlerini demekten aciz, ok sayda milyoner... Balangta, sermaye birikiminin temel arac olarak uygulamaya konan enflasyonist politika, byk lde amacna ulap, sermaye birikimini ve arpk ve da baml da olsa, sanayilemeyi saladktan sonra, bu kez ortaya kan tketim sanayiinin rnlerinin zellikle dayankl tketim mallarnn satn salayacak satnalma gcnn yaratlmas iin vazgeilmez ekonomik ara nitelii kazanmtr.
76

Televizyon, buzdolab, otomobil gibi dayankl tketim mallarnn satlabilmesi iin; geri kalm, yoksul bir lkenin, kapitalist kalknma uruna daha da yoksullatrlm insanlarna, bunlarn hi olmazsa bir blmne enflasyon yoluyla satnalma gc, rnga edilmitir. Halka salanan satnalma gc, sermayenin krlarndan salansa, dzeni kutlamak gerekebilirdi. Ama bu ilem krlar daha da artrmak ve sermayeye sermaye katmak zere yaplyor ve yasal vergiler bile denmeyerek devlet en nemli gelirinden yoksun braklyorsa, artk sadece, kendi kendisini besleyen bir enflasyondan sz edilebilir. Denilebilir ki, Yani halkmz televizyon, buzdolab veya arabadan yoksun mu kalmalyd? Elbette kalmamalyd. Ancak da bamll azalacak yerde oalan temel yatrmlarla desteklenmeyen ve dsatm aklna getirmeyen bir sanayinin rettii rnleri satnalmak mutluluuna erenler, elektrik ksntsndan televizyonlarn, yaktszlktan arabalarn, kullanamazlarsa ve bunlara sahip olmak uruna souktan hastalanp, ilaszlktan krlrsa ya da hammadde, yedek para yokluundan kapanan fabrikalardaki ilerini yitirirlerse hi armamaldrlar. Yetitirdikleri Canavardan Korkuyor Bandan beri savunduumuz tez; enflasyonun, egemen gler tarafndan balangta sermaye birikimini gerekletirmek ve daha sonra ise, mevcut dzenin arklarn altrmak iin uyguladklar, bilinli bir politika olduudur. Ancak bugn enflasyon ylesine hz kazanmtr ki artk dizginlerin egemen glerin elinden de kat ve onlar da tedirgin edecek boyutlara ulat rahatlkla sylenebilir. yle ki bugn artk ok retim yapan bir fabrika sahibi deil, bir grev yaratarak hammadde ve mamullerini stok eden
77

fabrikatr karldr. Sermaye retime deil, ok abuk devredildii ticarete ya da byk karlar getiren speklasyona kaymaktadr. Fiyat mekanizmas etkinliini yitirmi olup, zam gren bir maln talebi azalacak yerde artmaktadr. Daha nemlisi dzen kendi rettiini satamaz duruma gelmitir. Talep olmadndan deil, satmak yerine satmamann krl olmasndan bugn satacak yerde yarn, yarn satacak yer de daha sonra satmann daha karl olmasndan tr. Artk Ekonomik bunalm deil, tam bir Ekonomik anari olarak adlandrlabilecek bu durumdan halkmzn her kesimi son derece huzursuzdur ve kuku duyulmasn ki siyasal anarinin de temel nedeni bu ekonomik anaridir. Balangta bilini bir politika arac olan enflasyonun egemen gleri de rahatsz edecek boyutlara ulam olmas, bir yerde hata yapldn gstermektedir. Acaba enflasyonu bugnk kontrolsuz boyutlara eritiren temel yanl nedir? Kanmzca bu yanl; 1) Otomotiv sanayiinin Trkiyede gerektiinden ok erken kurulmas, 2) Daha da nemli olarak son yllarda izlenen ve Yatrm enflasyonu biiminde adlandrlabilecek kadar lsz yatrm politikas olmutur. 3) Trkiyenin binek arabas gereksinimini bedelsiz ithalat yoluyla snrl biimde karlad ve buna ramen bedelsiz ithalatn bile kstland bir aamada kurulan otomotiv sanayii, i tketim isteini ar biimde artrmas yannda, akaryakt kar transferi, Trkiyede retilen otomobillerin yurt dndan getirilen paralarnn ithali iin dviz gereksinimimizi byk apta artrarak demeler dengesi sorunumuzu da nemli ekilde arlatrmtr. demeler dengesi sorununun arlat
78

oranda sanayimizin retim iin gereksinim duyduu ithalat yaplamam ve sonuta ortaya kan retim dkl enflasyonu beslemitir. 4) Son yllarda Hzl sanayileme veya Ar sanayi kurulmas sloganlar ile yrtlen yatrm politikas, yurdumuzun birok yerinde plansz programsz yatrmlara balanlmas eklinde ortaya km ancak bu esasen uzun vadeli yatrmlarn hibirisi tamamlanarak retime sokulmamtr. Sz konusu yatrmlar iin byk i ve d kaynak kullanld halde sonuta bir retim gerekletirilmemesi, yryen enflasyonu lgnca komaya balatmtr. Getiimiz dnemde enflasyonu hzlandran faktrler arasnda, kukusuz lke iin yararl ancak enflasyon dnemlerinde ihtiyatla uygulanmas gereken Boaz Kprs gibi bayndrlk yatrmlarnn da byk rol vardr. Bu tr projeler piyasaya milyarca liralk satnalma gc karrlar ama bu milyarlarn satn alabilecei herhangi bir mal retmezler. Enflasyonun nedenleri konusundaki bu grler kukusuz tartmaldr ve yanl olabilir. Ancak son yllarda enflasyona bu tr nedenler arandna pek tank olmadm zlerek belirtmek isterim. Ekonomik ve dolaysyla politik yaantmz yneten egemen gler enflasyon konusunda bir tek neden ve bir tek sulu bulmulardr ve devaml bunu ilemektedirler. Onlara gre neden, Toplu szlemeler sulu ise Sendikal iidir. Oysa enflasyondan Toplu szlemeleri sorumlu tutmak iin ii cretlerindeki artlarn enflasyon orann ve verimlilik artlarn atn kantlamak gerekir ki ben bu ii baarabilen bir bilimsel alma hatrlamyorum. ki neri Enflasyon gibi dev bir sorunun bir makale ile zm iin reete yazmak iddiasnda deilim. Ancak yine de son sz ola79

rak ve tartmaya amak zere iki neri getirmek gerektiini duyuyorum. 1) Yeni yatrmlarn gerekletirilmesinden ok mevcut kapasitelerin tam olarak devreye sokulmasna ve dolaysyla retimlerin ok acele artrlmasna ncelik verilmelidir. demeler dengesi sorununu zmeye dnk nlemler genellikle enflasyonist etkili olmakla beraber sanayiimizin durmasna yol aan ithalat tkanklklarnn giderilmesi asndan, bu sorunun zlmesi, acil zorunluluktur. 2) Yatrmlarda bu aamada, uzun vadeli byk projelerden ok, bir iki ylda tamamlanp retime sokulabilen tarm sanayii gibi sanayi yatrmlarna ncelik verilmeli ve her eyden nce balatlm yatrmlar tamamlanmaldr. Kuku yok ki gerek sanayilemenin ancak ar sanayinin kurulmasyla gerekleeceine biz de inanyoruz. Bu nedenledir ki bu aama iin nerdiimiz sanayileme tipi, bir sanayileme modeli deil, anti enflasyonist bir nlemdir.
Cumhuriyet, 6 ubat 1980

80

Karadenizli Trolcler

Maliyede grevliyken, bir ka kere Karadeniz turnesine gittim. Her seferinde -drt ay kalmtm. Daha sonra, Karadeniz Bakr letmeleri Genel Mdr Yardmcs olarak da bir ok kez yine gittim. Samsun-Sarp arasn, kar kar bilirim. Ne yeil, ne gzel bir ky erididir. Sarptaki kprden Sovyet topraklarn ilk kez grdmde, baya heyecanlanmtm. Karadeniz deyince akla ilk gelen hamsidir kukusuz. Bir de msr ekmei.. Hamsiden yaplm birok yiyecek tattm. Bence en gzeli, hamsi kuudur. Bir de daha ok Orduda yediim, iri istavritler, ilk grdmde palamut sanmtm. imdilerde Karadenizde, kalkandan sonra hamsinin de kk kurudu.. Pek ok balk ailesi perian. Kimileri teknesini Van glne gtryor, kimileri zmire.. Temel neden, deniz kirlilii kukusuz. Ba sorumlusu da efsanevi Tuna yoluyla, uygar Avrupa..
81

82

Peki ama; Trolc Temel Reisin hi mi suu yok, artk hamsi kuu yiyemeyiimizde? Gazetelerde okudum; zmir Krfezine en, Karadenizli troller, dibi tarayarak, yavru demeden yumurta demeden balk avlyorlarm. Sahil gvenlik botlarn grnce milyonlarca lira deerindeki alarn kesip, kamlar. Ne de olsa, yla kadar hapis var ucunda. Alara yazk da Krfezimize yazk deil mi? Uy Karadenizde hamsiyu tcettiniz da, sra rfeza m celdu da? Ey Karadenizli trolcler, Krfezimizi biz zmirliler, yeterince ldremedik de, siz yardma m geldiniz? Yazlarmda, balktan oka sz ettiimin farkndaym elbet.. Buna bakp beni boazna dkn sananlar da olabilir kukusuz. Hayr boazma dkn deilim. balk severim de, yemesem de olur.. Balk benim iin denizin simgesidir. Bol balk eit eit balk, yaayan denizin kantdr. Yaam denizlerde balad. Yaamn tam kendisidir, Deniz.

Cumhuriyet, 5 Haziran 1991

83

84

Kalknma Srecinde Tarmn Yeri

Azgelimilik Bilindii zere, Dnya lkeleri arasnda, zenginlik dzeyleri asndan, nemli farkllklar vardr. Bu lkelerden zengin olanlarna gelimi, fakir olanlarna ise azgelimi veya gelimekte olan lkeler, denilmektedir. Bylelikle de; fakir lkelerin zengin lkelere yetimek, yani kalknmak gibi bir sorunlar olduu belirtilmektedir. Azgelimilik, mutlak deil, nisbi bir kavramdr. lkeler arasnda, nemli zenginlik farkllklar olmasa azgelimilik diye bir kavram olmazd. Gerekten bundan 100 yl nce, bugnn lkeleri, bugnn baz gelimekte olan lkelerinden bile, daha geri bir dzeyde olduklar halde, bu lkelerde, az gelimilikten ve kalknma gereinden, sz edildiine rastlanmamaktadr. Kalknma nedir? Kalknm-geri kalm lke ayrmnda; balca sektrlerin milli gelirdeki paylar, alan nfusun balca sektrlere dalm, ehirleme oran, eitli mallarn fert bana tketim miktar gibi ller de kullanlmakla beraber en ok kullanlan l, fert bana den milli gelir, lsdr.
85

Dolaysyla, kalknmay da fert basna den milli gelirin devaml ve reel olarak artmas, biiminde tanmlamak, yanl olmaz. Kalknmada, tarma ncelik verilmesini savunan grler de bulunmakla beraber, genel olarak kalknma ile sanayileme kavramlar, e anlaml olarak kullanlmaktadr. Bunun balca nedenleri, sanayi sektrnde i sahas yaratma olanaklarnn snrsz oluu ile dnya ticaretinde, ticaret hadlerinin, devaml olarak sanayi rnleri lehine, tarm rnleri aleyhine deimesidir. Kalknma ile sanayileme kavramlarnn e anlamda olduunu sylerken, kukusuz ki, tarmsal gelimeden vazgeilmesini kastetmiyoruz. Tam aksine, aada belirteceimiz zere, tarmsal gelime, sanayilemenin rakibi deil, n kouludur. Esasen, bugnn gelimi ekonomileri sanayi devrimlerini baarmadan nce, bir tarm devrimi aamasndan gemilerdir. Baka bir deyile, ekonomik kalknmada tarm sektr, dier sektrlerin gelimesinden nce kalknm ve ikinci ve nc sektrlerin gelimesinde, yardmc olmutur. Tarm sektrnde kaydedilen bu gelime, toprak reformlar ile balam ve nce ekstantif tarm, sonra modern ve makinalam entansif tarm eklinde, kendini gstermitir. Kalknma Srecinde Tarmn Yeri Kalknma, bir sermaye birikimi srecidir. lke nfusunun bir blmnn sermaye birikimi ilerinde alabilmesi iin, bunlarn cari tketim gereksinimlerinin nfusun geri kalan ksm tarafndan karlanmas gerekir. Geri kalm lkelerde, tketim mallarnn en nemli blmn, gda maddeleri oluturduundan tarm sektrnn, kalknmada zel bir nemi ve rol bulunmaktadr.
86

Gerekten, insanlar ancak tketmek zorunda olduklar gda maddeleri, bakalar tarafndan retildii lde, yatrm ilerinde alabilirler. Bu olanak da tarm sektrnde, adam bana verimin arttrlmas ile salanabilir. rnein, tarm sektrnde alan bir kii, retimi ile kendisinden baka, bir kiiyi daha besleyecek kadar retim yapabiliyorsa, o lkede nfusun yars tarm d sektrlerde ve bu arada yatrm ilerinde alabilecek demektir. Dolaysyla, sermaye birikiminin en nemli kaynann, tarmsal ve verim art daha dorusu bunun salad tarmsal artk olduu sylenebilir. Tarm sektrnn, iktisadi kalknmadaki dier fonksiyonlar da yle sralanabilir; 1) Sanayi sektr, retimde bulunabilmek iin hammaddeye gereksinim duyacaktr. Kalknma sreci iinde, giderek artacak olan bu gereksinimi, karlayacak olan sektr nemli lde tarm sektrdr. 2) Azgelimi ekonomilerde ihracat rnleri geni lde gda maddeleri ile hammaddelerden olumaktadr. Dolaysyla yatrm mallar ithalat iin gerekli dviz gereksiniminin kaynan, zellikle balangta, tarm sektr oluturacaktr. 3) Ekonomik kalknma, bir adan fabrikalarda ii altrmak demektir. Dolaysyla sanayilemeye paralel olarak, gelien sektrlere igc salamak nemli bir sorundur. Sanayi sektrnn igc kaynan da yine tarm sektr oluturacaktr. Bunun iin yukarda da belirttiimiz gibi, tarm sektrnde, verimliliin arttrlmas gerekmektedir. 4) Az gelimi ekonomilerde, toplam tasarruflarn azl kadar mevcut tasarruflarn yatrmlara gitmeyii de nemlidir.
87

Bunun nemli bir nedeni, talep darldr. Tarm sektrnn gelitirilmesi halinde, bu sektrde, sanayi rnlerine kar bir talep yaratlarak sanayi yatrmlarnn arttrlmas salanabilecektir. 5) Geri kalm lkelerde, balangta mevcut tek nemli sektr tarm sektrdr. Tarm d sektrler, tarihi siyasi, ekonomik ve sosyolojik nedenlerle geliememilerdir. Ekonomik kalknma, finansmansz gerekletiremeyeceine gre, bu ekonomilerde tarm sektr, iktisadi kalknmay, finanse etmek zorundadr. Ekonomik kalknma; bu nedenle de nemli lde tarm sektrnde, prodktivitenin arttrlmasna ve gelir dzeyinin ykseltilmesine baldr. zellikle belirtmek gerekirse, kalknma sreci, bir anlamda tarm sektrnden sanayi sektrne kaynak aktarma srecidir. Baka bir deyile, sermaye birikiminin temel kayna, tarm sektrnde yaratlan artk deerdir. Tarm sektrnden, tarm d sektrlere kaynak aktarmann balca yntemleri, unlar olmutur. 1- Vergilendirme, 2- Tarm renleri ile sanayi rnleri arasndaki ticaret hadlerini, tarm rnleri aleyhine deitirmek. 1- Vergilendirme Yntemi Tarmn vergilendirilmesinde; zelikle Trkiye gibi, krsal kesimde, okuma yazma orannn dk olduu, kk iletmelerin egemen bulunduu geri kalm lkelerde tarmn vergilendirilmesi, teorik ve pratik glklerle kar karyadr.
88

Gerekten, Cumhuriyet dnemimizde, arazi, hayvanlar ve yol vergisi denemelerine ramen, tarm sektrnden ciddi bir vergi haslat salanamamtr. Son yllarda yrrle konan ve tarm rnlerinin sat srasnda reticiden stopaj suretiyle alnan vergi ise; haslat asndan verimli olsa bile son derece adaletsiz bir uygulamadr ve yrrlkten kaldrlmaldr. nk bu vergi, krdan deil sat haslatndan kesildii iin retici, zararna bile sat yapsa, vergi demek zorunda kalmaktadr. %30 kr haddine gre yapt satta ise; %7 stopajda, vergi oran %43 olmaktadr. Oysa, sermaye gelirinden alnan verginin oran %10dur. 2- Ticaret Hadlerini Kullanma Yntemi Trkiyede tarmdan dier sektrlere kaynak aktarm iin temelde, tarm rnleri fiyatlarn sanayi rnleri fiyatlarna gre dk tutmak, yntemi kullanlmtr. 1980 ncesinde, tarm rnleri fiyatlar, sanayi rnleri fiyatlarna gre, dk tutulmakla birlikte, aralarndaki oran yani ticaret hadleri, az ok istikrarn korumutur. 1980 sonrasnda ise; bu denge lgnca bozulmutur. rnein 1980-1986 dneminde tarmsal retim girdi fiyatlar, 22 kattan balayp 35 ila 60 kat arttrlrken rn fiyatlarndaki art, en ok 17 ve ortalama 13 kat olmutur. Dolar baznda ii tarmsal rn fiyatlar drlmtr. rnein, 1980 ylnda 106 cent olan pamuk fiyat, 1986 ylnda 42 cente, 3.5 Dolar olan zeytinya fiyat ise, 1 Dolarn altna indirilmitir. 1986-1987 dneminde, durum daha da ktdr. in ilgin yan, sa iktidarlar tarafndan, tarmn rgtl
89

ve dzenli biimde smrlmesi iin retici kylnn biricik demokratik-ekonomik rgt olan kooperatiflerin, zellikle tarm sat kooperatiflerinin kullanlm olmasdr. Sa iktidarlar ynetimindeki tarm sat kooperatifleri; ihracatnn ve tccarn istekleri dorultusunda belirlenen, dn taban fiyatlar zerinden aldklar rn, ileyip depoladktan sonra, bedelini bile almadan, teminat mektubu karl tccara vermiler, onlar alm-depolama ve iletme giderleri ile stoklama gider ve risklerinden koruyarak, byk karlar salamalarna, yardmc olmulardr. Biz buna kooperatiflerin zel sektrn depoculuu grevi diyoruz. Tarmdan sanayiye kaynak aktarm ilemi sz konusu hangi yntemle yaplrsa yaplsn sonuta tarm d sektrler, tarm sektrn smrm olacaktr. Ancak, yukarda da belirttiimiz gibi kalknmann da tarmdan sanayiye kaynak aktarmaktan baka yolu yoktur. Burada, zerinde nemle durulmas gereken nokta; tarm sektrnn dier sektrler tarafndan smrlmesi olaynn, zorunlu olarak, retici kylnn de smrlmesi, anlamna gelmeyebileceidir. Baka bir deyile, tarmdan sanayiye kaynak aktarma ilemini, retici kyly smrmeden de gerekletirmek mmkndr. Bunun yolu; SVL TOPLUM rgtlenmesinden yani ekonominin de demokratikletirilmesinden gemektedir. Ekonominin demokratiklemesi, retim aralar mlkiyetinin yaygnlamas ve fabrikalarn devletin ve zel sektrn deil reticilerin, iilerin mal olmas, retimin yannda, tketimin de kooperatiflemesi demektir. retim ilikilerinin zne dokunmayan, bir devletilik anlay, devlet kapitalizminden baka birey deildir.
90

Devletin ekonomide glenmesi, zellikle sa ynetimler dneminde, kapitalizmin de glenmesi ve emeki ynlarn daha fazla ezilmesi sonucunu vermektedir. Bu nedenle, sosyal demokratlar devletilii deil, retim aralar mlkiyetinin yaygnlatrlmasn, ekonominin demokratikletirilmesini, yani SVL TOPLUM rgtlenmesini savunmak, baka bir deyile, smr dzenine kartlklarn sivil toplum rgtlenmesi ile somutlatrmak durumundadr. Sivil toplum rgtlenmesinin en nemli bir arac tarmsal amal demokratik retim kooperifiliidir. retici kylnn smrlmesini gerektirmeyen bir sanayileme iin, hereyden nce, tm reticiler demokratik retim kooperatiflerinde rgtlenmelidir. Devlet ynetici deil, etkin bir denetleyici ve yol gsterici olmaldr. Devlet, hangi yrede hangi rnn ne kadar retileceini belirlemek zere, merkezi bir tarmsal retim plan hazrlamaldr. Devlet emredici deil, yol gsterici ve ynlendirici bu plana uygun olarak yaplan tm retimi, sonuna kadar desteklemelidir. Byle bir dzende, demokratik retim kooperatifleri; RET-LET-SAT ilkesi dorultusunda, rettikleri tm rn kendileri ileyip, iledikleri tm rn kendileri pazarlamaldr. Bylelikle, tarmsal retim kalknmann gereklerine uygun bir dzene kavuarak artaca gibi tarmda yaratlan art deer araclarn deil, retici kyllerin rgtleri elinde toplanacaktr. Byk olaslkla bir art deer; ncelikle kooperatiflerin, kendi rnlerini ileyecekleri, iletmeleri edinmelerinde kul91

lanlacaktr. rnein, ttn sektrndeki kooperatif veya birlikler kendi ttnlerini kendileri ilemek zere, kendi sigara fabrikalarn kuracaklardr. Daha sonra eitli kooperatif birlikleri, kullandklar traktr, gbreyi, tarm ilalarn retmek zere, biraraya gelip, sanayi yatrmlarna da giriebileceklerdir. Ayn oluumun, tarm d sanayi yatrmlar konusunda gereklememesi iin hibir neden yoktur. O halde, son bir aama olarak, retim ve tketim kooperatif birlikleri ile ii sendikalarnn birleerek ellerinde biriken fonlar, ar sanayi yatrmlarn gerekletirmek iin kullanmalar neden mmkn olmasn?
Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Mays 1991

92

Sosyalist Ekonomiler ve Hizmet Sektr

Sosyalist ekonomik modelin, yakn zamanlara kadar, zellikle Sovyetler Birliinde ok nemli baarlar kazanm olduu yadsnamaz. Sosyalizm, geri kalm bir tarm lkesi olan Sovyetler Birliini, gelimi bir sanayi toplumuna dntrmtr. Sosyalizm, al ve dilencilii ortadan kaldrm, Orta Asya steplerinde bile grkemli kentler kurmutur. Nkleer teknolojide, uzay teknolojisinde Sovyetler Birlii, zaman zaman Bat teknolojilerini geride brakmtr. Sosyalist lkelerin, sanatta ve sporda ulam olduklar stn dzeyi de unutmamak gerekir. Tkanmann nedenleri: O halde, sosyalist lkelerin yaamakta olduklar, bence k deil, ama tkanmann nedenleri nedir? Sosyalist ideoloji, ar tketime ve de zellikle lks tketime her zaman kar kmtr. Kalknmann ve eitliki bir toplum yaratmann zorunlu bir gereiydi bu... Bu nedenle, toplumun tketim gereksinimi, nicel (saysal) olarak karlanm, ama nitelikte ve tketimi eitlendirmede belirli bir dzeyin de altnda kalnmtr. Seksenli yllara kadar bu durumun nemli bir sorun yaratt sylenemez. Ancak son on ylda kitle iletim aralar tek93

nolojisindeki snr tanmayan, duvar tanmayan olaanst gelime her eyi deitirmitir. Artk btn dnya halklar gibi sosyalist lke halklar da televizyon ekranlarndan rendikleri, Amerikan tipi tketim toplumuna zenmektedir. Toplumun tketim istemlerini, baskc ynetimlerle engelleme olana da artk kalmamtr. nk sosyalist lke halklar, bireye de nem veren, zgrlk Bat Avrupa demokrasilerini de renmilerdir. Buna karlk sosyalist ynetimler, braknz retimi elilendirmeyi ve niteliini ykseltmeyi, tketim gereksinimini nicel olarak karlamay bile baaramaz duruma dmlerdir. Bu durum, son yllarda zaten ar aksak almakta olan retim dzeneinin (mekanizmasnn) fel olduunu gstermektedir. eliki: Sosyalist retim dzeneklerinin iine dt bu durumun, kukusuz birok nedeni vardr. Ancak ben bu yazmda bunlardan kendimce nemli grdm bir tanesi zerinde durmak istiyorum. Teknolojik gelime ile nfus art arasndaki eliki! Dnya nfusundaki hzl art, giderek artan sayda insana i olana yaratlmasn gerektirmektedir. Oysa teknolojik gelime tarmda ve sanayide emek gereksinimini azaltc yndedir. Bu elikiye bir zm bulunamad takdirde isizliin gibi byyeceine kuku yoktur. elikinin zm teknolojik gelimeden vazgemek olamaz. sizlie geici bir zm iin, belirli dnemlerde ve snrl sektrlerde emek-youn teknoloji kullanm nerilebilir, ama ileri teknoloji kullanmndan btnyle vazgeilmesi sz konusu bile edilemez.
94

O halde ne yapmal? Kapitalist ekonomiler, bu elikiyi, bugn iin hizmet sektrn gelitirerek zmtr. Bugn iin diyorum; nk zellikle bilgisayar teknolojisindeki gelime, hizmet sektrndeki emek kullanmn da tehdit etmektedir. Yine de bugn, hemen hemen tm kapitalist ekonomilerde, en ok emek kullanan sektr, hizmet sektrdr ve ulusal gelirin en byk dilimi bu sektrde yaratlmaktadr. lkemize yle bir bakalm: Her apartmann altnda bir bakkal dkkan yok mu? Her mahallede hemen her bankann bir ubesi bulunmuyor mu? Ya ihanlarmz! Kiminde yirmi-otuz avukat brosu, kiminde bir o kadar muhasebeci... Kahvehanelerimiz, pastanelerimiz, iportac esnafmz. Yeni yeni balam olmal, ama yakn zamana dein bunlarn hibirini, sosyalist ekonomilerde gremezdiniz. nk sosyalist ideoloji, hizmet sektrn, art deer yaratmayan bir sektr olarak deerlendirmi ve gelitirmek bir yana aalamtr. Ancak sosyalist ahlak anlay asndan doru saylabilecek bu tutum, sosyalist ekonomilerin bugn yaamakta olduu tkankln da temel nedenlerinden birini oluturmutur. Bir ekonominin baars, almak isteyen herkese i bulabilmesiyle llr. Bu kural, tm ekonomiler gibi sosyalist ekonomiler iin de geerlidir. O halde, hizmet sektrn gelitirmemi sosyalist ekonomi artan nfusuna nasl i bulmalyd? Bunun iin iki ey yaplmtr. Ya baz sektrlerde ileri teknoloji yerine emek youn geri teknoloji kullanm srdrl95

m ya da iletmelere gereinden ok fazla ii alnmtr. Her iki seenein sonucu da emein veriminin dmesidir. Bylece kendi i elikileri nedeniyle yklaca varsaylan kapitalist dzen yerine nfus art ile teknolojik gelime arasndaki elikiyi zemeyen sosyalist ynetimler yklmtr. Bu grler, benim deer hkmlerini deil, saptamalarn ortaya koymaktadr. Hizmet sektrn bytmeyi, zellikle salksz bytmeyi bir zm olarak nermek dncesinde deilim. Aslnda teknolojik gelime, emein verimini ykselterek insana giderek daha ksa srede, giderek daha ok retim yapabilme olana verir. Bu nedenle de; nfus art ile teknolojik gelime arasndaki elikide, en haka zm alma saatlerini de teknolojik gelime orannda azaltarak, insana bedenini ve beynini daha iyi gelitirebilmesi iin daha ok zaman salamasdr.
Cumhuriyet, 17 Kasm 1991

96

Tarm Sat Kooperatifleri

rkiyede pek ok kooperatif tr bulunmaktadr. Ancak bunlarn nemlilerini yle sralayabiliriz:

1) 1163 Sayl kooperatifler Yasasna gre kurulanlar, 2) 2834 Syl Yasaya gre kurulan Ttn Tarm Sat Kooperitfleri ve Birlikleri, 3) 1196 Sayl Yasaya gre kurulan Tarm Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri, 4) 1581 Sayl Yasaya gre kurulan Tarm Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri. Bunlar iinde, ekonomik g asndan ilk sray alan Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleridir. Tari, uko Birlik gibi Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri de, kukusuz, reticinin smrye kar rgtlenme isteinden domutur. Ancak, Birliklerin bugn sahip olduu byk ekonomik gc yaratan temel etken, reticiye deil, sermaye birikimine yani smrye yarar salam bulunmalardr. Birlikler 1978 ylna dek, daha ok arac tccarn depoculuu grevini stlenmiler, onlarn kar iin dk tutulan taban fiyatlarndan rn satn alm, depolam ve arac tccarn karlarnn gerektirdiince iledikten sonra onlara devretmilerdir.
97

Bylelikle arac tccarn taban fiyatlar aarak ve bizzat alm yapmasna, dolaysyla alm-depolama-tama ve finansman giderleri ile ticari risklere katlanmasna gerek olmamtr. Tccar, piyasa koullar elverili olduunda, teminat bile istenmeksizin kendisi iin ayrlm kontenjanlar kullanarak, rn alm, krllk grmedii durumlarda ise, ihracat sezonu bitinceye kadar bekledikten sonra, vazgetiini bildirmitir. hracat seznu kapandktan sonra yaplan bu bildirimler nedeniyle, Birlikler birok yl stok devrederek zarara uramtr. Ancak, depoculuk ilevi de bir ekonomik gce sahip olmay gerektirdiinden, Birlikler olduka nemli bir gelime gsterebilmilerdir. Her ne kadar bu gelime reticinin ve lkemiz ekonmisinin deil, aracnn karn amalayan ve dolaysyla eksik ve arpk bir gelime ise de, sonuta, Birliklerin elinde, istendiinde reticinin kar iin de kullanlabilecek iletmeler, depolar vs. olumutur. Baka bir deyile, smry rgtlemeye, kiisel sermaye birikimini gerekletirmeye dnk gelime, reticilerin aracy toplum iin gereksiz ve yararsz klacak biimde rgtlenmesi sonucunu vermitir. Byle bir rgtlenmenin, er ge, smrye kar kmas ya da kullanlmas kanlmazdr. Gerekten, 1978 bandan itibaren baz birlikler, depoculuk ilevinden arnarak aracya rn vermemeye ve RET-LE-SAT ilkesi dorultusunda gerek kooperatif nitelii edinmeye, ynelmilerdir. Bu tutum, reticiye salanan hizmetleri hacim ve eit olarak nemli lde arttrd gibi retimde, i ve zellikle d satlarda, grlmedik artlara yol amtr. te yandan, gerek kooperatifiliin ve ekonomik kurallarn gerektirdii iletme kapasitelerine ulamak iin, hzl bir yatrm kampanyas balatlmtr.
98

Bu gelimelerin, bir ksm kiisel karlar byk apta zedeledii ve haksz kazan peindekileri fazlasyla tedirgin ettii kukusuzdur. zellikle yeni yatrmlar, teknolojisi ilkel ve iisi sigortasz, zel iletme patronlarnn byk tepkisine neden olmutur. Birliklerde 1980 balarnda ortaya kan ve kamuoyuna maksatl yanstlan olaylar, ite bu gelimelere set ekmek ve birliklerin 1978-1979 yllarndaki retici lehine kazanmlarn geri almak zere tertiplenmitir. Bu dnemde stne eilinmesinde yarar vardr. Gerekten olaylar bahane edilip retim durdurularak rn stoklarnn aracya devri saland gibi sat maazalar kapatlarak ee-dosta yeniden bayilikler verilmi, ihracat yaplmayarak birliklerin d pazarlar zel firmalara terkedilmitir. Ayrca yatrmlar durdurulduu gibi, kovulan iilerin yerine kimlerin alnd incelenmeye deer. te yandan, ilgi ekici bir gelime, bu yl devlet destekleme konusu rnlerde ve zellikle zeytinyanda tccarn alm fiyatlarnn devlet destekleme taban fiyatlarnn altnda seyretmesidir. rnein 5 asit boz zeytinyann taban fiyat 125.TL/kg olmasna karn tccar 1-2 asit zeytinyan 82-83 TL/kg fiyata kadar drerek alabilmitir. Oysa 1976-79 ve 1978-80 yllarnda destekleme kapsamndaki tm rnlerde tccarn fiyat taban fiyatlarn am ve TAR tccar ile rekabet edebilmek iin birka kez fiyat fark vermek zorunda kalmtr. Hemen belirtelim ki kooperatifin temel grevi rn tccara kaptrmamak olmakla beraber, tm rn ileyecek retim kapasitelerine sahip olmamas halinde, tccar fiyat ykseltmeye zorlamak da nemli bir kooperatifilik baarsdr. Geen iki i yl ile bu yl arasndaki fark 1978-79, 19791980 i yllar taban fiyatlarnn dk saptanmasndan kaynaklanmamaktadr. Geen iki i ylnn taban fiyatlar bu ylki
99

kadar olmasa bile, art oran asndan rnein TAR tarihinin en iyi taban fiyatlardr. Bu yl tccarnn alm istekli grnmeyip taban fiyatlarn altnda kalnn tek nedeni, reticiden deil kendilerinden yana olduunu bildikleri TAR yneticilerinin tccarn karn koruyacana ve almlarda pasif davranacaklarna duyduklar gvendir. 1978 ncesinden farkl olarak, bu kez birliklerin depoculuk gnlerinden de geriye gtrld gzlenmektedir. zellikle TAR sadece retim ve ihracatta deil, rn almlarnda da belirttiim gibi son derece baarszdr. Ve rn bedellerini bile zamannda deyememektedir. Bu durum, artk birliklerin, depoculuk grevi iin bile olsa varln istemeyen glerin bulunduunu ve birlikler yneticileri zerinde etkinliklerinin srdn dndrmektedir. TAR yneticilerinin grevde kalabilmesi iin, son gnlerde, baz evrelerin yrtt youn reklam kampanyas gzden kamamaktadr. Bu bakmdan, 1979 sonlarndan itibaren birliklerde ortaya kan olaylarn tarafsz gzle yeniden incelenerek gerein ortaya karlmas, militanca tarafl ve baarsz olduu kantlanm bulunan kimi yneticilerin deitirilmesi, birlik ve birim kooperatif kongrelerinin yeniden yaplmasyla, reticinin gerek temsilcilerinin i bana getirilmesi, birliklerin yzbinlerce ortann ve ekonomimizin yarar asndan zorunludur.

Cumhuriyet, 6 Mart 1981

100

zmirim

emokratik rgtler, belki beylik sylem olacak ama, demokrasinin, vazgeilmez bir unsurudur.

Gemite, demokratik rgt dendi miydi akla; sadece, dernekler, sendikalar gelirdi. Bir de mimar-mhendis odalar... imdilerde artk; sanayi odalar, ticaret odalar ve esnaf odalar da demokratik rgt. stelik ok gl birer bask grubu. Dorusu da bu. Bir de memur sendikalar olsa... Ben, 1970li yllarn sonunda EBSO Meclis yesi olarak grev yapmtm. Sonralar, ok uzak kaldm. 1992 Maysndan bu yana, yeniden iliki kurduumda, ok deimi ve gelimi olduklarn grdm. Bata siyasi partiler olmak zere, pek ok demokratik rgt amlar. Kanmca, bir meslek odasnn, demokratik rgt nitelii kazanmasnn temel koulu, sadece yelerinin deil, tm toplumun ortak karlarn, kendi yelerininki ile elise bile savunabilmesidir. Bizim, bir htilaf, bir de tiraz Komisyonumuz var. Esnaf ve Sanatkar Odalar Birlii, zmir Ticaret Odas ve gerektiinde EBSO temsilcileri ile birlikte grev yapyoruz. Bu almalarmzda, somut olarak gzlyorum, meslek odalarmzn, sz konusu dzeye ulatn... Meslek odalarmz artk, vergi toplanmasndan yana. Tketici haklarn savunuyor, doaya sahip kyor.
101

102

Ege Blgesi Sanayi Odas, Sanayi ve Ticaret Bakanl ile birlikte, organize sanayi blgeleri kurmaya abalyor. Organize Sanayi Blgeleri ve kk sanayi siteleri dnda sanayilemeye birlikte kar kyoruz. Ticaret Odamz, satlan mal geri alnmaz ibaresi yerine, satlan mal geri alnr ibaresi istiyor iyerlerinde... Katldm aylk meclis toplantlarnda; Maliye Bakanlarnn, bte sunu konumalar dzeyinde konumalar izliyorum. Peki yleyse, neden geri kald, benim zmirim, Egem? Sanayi ve Ticaret Bakanmz, geenlerde Oda ziyaretlerinde, Egeyi ok geri kalm olduunu sylerken, gerei ortaya koymuyor muydu? Bizler yeterince geliememizden, siyasileri sorumlu tutarz. Haksz da saylmayz yani... Ya bizim sorumluluumuz? Aydnl pamukumuz, Alaehirli zmcmz, Kordonda apartman satn almay, fabrika kurmaya yelemedi mi? Gzelim mbat, duvarlarn arasna tutsak ettik. Bir Alsancak yalsna arpar, bir Karyaka yalsna. Bir trl ulaamaz, sokak aralarndaki ocuklarn salarna... Kordon lokantalar, lenden doluyor. ipurann yanna, rak ok yakr. Ama iki duble bile isen, leden sonra, hayr m gelir insandan? Kimimiz hergn gider geliriz yazn emeye: Sabahlar zmire giderken, aln kabamda gne. Kimimiz ise, sadece hafta sonlar gideriz, oluk ocuumuzu grmeye. Kimimiz... ylesine severiz ki emeyi; zmir-Ankara yolu, srat kprs gibi dururken, otoyol dedik, serin sularna...
TO Haber, Eyll 1994, Say 68 103

Memur Olmak

ekok memur gibi, ben de memur dodum dersem yeridir. Babam da memurdu. Annem, mavi niformas iinde grr grmez tutulmu Ona.

Devlet maa vermezse, nasl para kazanlr, bilmezdim ve de dnmezdim. Mhendis olmay dlerdim ama, yine devlete alp; yollar, kprler yapaym diye. Yoksa ke dnmek iin deil... Zaten o yllarda evremizde bir memurlar vard, bir de ttn iisi kzlar ve de esnaf. Sahi bir Yzbinlikler denen bir aile vard, zengin olarak. Teyyare piyangosundan yzbin lira kazanmlar, adlar yle kalm. Ben, reit olmadan memur oldum saylr. Mlkiyenin giri snavn burslu kazandmda 17 yandaydm. Burs 125 lirayd, sonra 150, en sonunda 250 lira oldu. Yeterdi. Tatillerde, bankaya krdrp eve para gtrdmz bile olurdu. Harbiye, Mlkiye, Tbbiye... Modern Trk Devletinin temelinde, bu okullarmz var. Bahri Savcdan Yavuz Abadandan Sadun Arenden ve daha nicelerinden rendik; ekonomiyi, siyaset bilimini ve hukuku. Devlete drste hizmet etmenin, halka hizmet olduunu, lkeye hizmet olduunu rendik. 21 yanda mezun olup, memuriyete baladmda, Maliye Bakanl Ulustaki eski binasndayd. Lo klar altnda, yp104

ranm ama tertemiz krmz hallarn zerinde yrr, mstearn veya genel sekreterin odasna, kocaman ceviz kapdan girerdiniz. Pat diye de giremezdiniz. Ama bir ube mdr bile yasaya aykrlk iddiasyla direndiinde, eer haklysa, onun dedii olurdu. Grevden almalar, srgnler yoktu. Genliimde dm kopartan, Kara Ziyalar (Mezzinolu), Ferit Melenleri, Memduh Aytrleri imdi sayg ile anmsyorum... Hazine ve Kambiyo Kontrolr olarak greve baladmda, bakanmz Teoman Kprllerdi. nce, krmz bir kese iinde bir mhr verdi. Sonra, kimlik czdanm ve bir de ek karnesi. Mfettiler, kontrolrler, kendi maalarn kendileri hesaplayp, mal mdrlklerinden ek ile ekerlerdi. zellikle merkez dnda ban sktka, bor falan istemek zorunda kalmayasn diye, maatan fazla para ekmek serbestti. Serbest ama ekmezsen daha iyi olur demiti, ek karnesini verirken Sayn Kprller. Biz de ekmez, hep devletten alacakl olurduk. ay-kahve bile imezdik, denetim iin gittiimiz yerlerde. Bir maliye mfettii, bir hesap uzman, memuriyetten ayrlp nceden denetledii bir zel sektr kuruluuna geerse, ho karlanmaz, dedikodusu yaplrd. Denetim kurullar, bir yandan grevini yrtrken, bir yandan da elemanlarn lisans st eitim kurumlarym gibi eitir ve st dzey grevlere hazrlard. Genel mdr yardmclar genellikle iyi yetimi bir mfetti veya uzmanlardan seilirdi. genel mdrler, genel mdr yardmclar arasndan atanr, genel mdrlk yapmayan mstear olamazd. En yksek dereceden alsan bile, memur maa ile ke dnlmezdi. Dnlmemeli de. Ke dnmek isteyenin, memuriyetle ii ne?.. Memura, insanca yaayabilmek yeter. Keyi dnmeden de insanca yaayabilmeli insan. Maa, insanca yaamaya yetmeli.
105

Tm Dnya, brokrasiden yaknr. ou kez hakldr yaknmalar. Brokrasi, ktdr kt olmasna da yerine konacak birey de bulunamad. Bulmadan kaldrmaya kalktnzda ise, ok daha ktdr ortaya kan. Bir de nedense, hep atanmlar akla gelir brokrasi dendiinde. Peki ya TBMMnin i ileyiindeki brokrasiye ne demeli? Atanmlar maa alyor da seilmilerin aldklar nedir? Mmkn mdr, tm kamu grevlerini seilmiler eliyle yrtmek? Annem, imdilerde yaayan bir gen kz olsayd, babama yine varr myd, bilemem? Ama ben yeniden semek durumunda olsaydm, yine seerdim memuriyeti. Hem belki de bu Ocakta yaplacak zam, bir palto almaya bile yeter...
Hrriyet Ege, 1 Aralk 1994

106

Tpler Patlamasn

nmz Trkiyesinde egemen ideoloji, zelletirme. Kart grlerin esamesi okunmuyor. Kapitalizmin ulat dzeyin doal bir sonucu bu. Artk zel sektr, KT destei olmakszn da ayakta durabileceine inanyor ve de lkeyi ynetmeye talip oluyor. Bana memuriyeti kara maliyeciler retti. Devletin bir kuruunun bile zerine titrerlerdi. Yine de ben, zelletirmeye, kar kmyorum, akntya kar krek ekilmez. Eer devlet, klerek etkinleecekse, eer serbest piyasa ekonomisi, eer gerekten liberal ekonomi ve tam demokrasi gelecekse, zelletirmeye kar kmak niye? Peki ya gelmezse? Acaba bu yaz, eme yolunda hileli benzinden tr bozulmayan ka ara vardr. LPG (likit petrol gaz) fiyat 155 bin lira oldu. Gazetelerde, gn gemiyor ki tpgaz patlamas, tp gaz zehirlenmesi haberi okumayalm. Eer kaak doldurulmusa tp parasn dediin ey, tp deil belki de lmdr. Cumhuriyetimizin kurulu yllarnda, nemli beyaz vardr. Un, eker, tuz. bir de gazya. zerinde deniz kabuu amblemi bulunan gaz tenekeleri, ylesine yaygn kullanlrd ki, o dnemi teneke uygarl diye adlandranlar bile kt. Gazya abuk parlamaz. Bu yzden lamba ve sobalarda g107

venle kullanlr. Benim ocukluumda da alsancakta bile oka kullanlrd. Elektrik pek yoktu. Annenannemde kaldmda, gaz lambas nda ders alrdm. Gaz sobas yoktu. Mangalla snrdk. imdilerde Egemenlii tpgaz sobalarna kaptrsa da oka kullanlrd gaz sobalar. Eer gaz sobas kullanyorsanz aman dikkat ediniz aldnz gazyana. Eer birileri, solvent kartrmsa, artk sobanz bir bombadr. Her an patlamaya hazrdr. Solvent, boya ve kimya sanayinde ok kullanlan bir ksm petrol rnlerinin genel addr. Ucuz rndr. Ama gaz yann aksine ok abuk parlaycdr. Ne yazk ki, sonucunu bile bile benzine de gazyana kartranlar var. Epeyce yakaladk da... Bereket ki Diyarbakrda mteahhitin binas beinci kat karken kyor. Ya iinde insan olsayd... Sk sk yangn karan elektrik kablolar, mrekkebi datan okul defterleri. Siz hi asansrde kaldnz m? Aldnz ekmek gerekten 300 gram mdr? Bugnlerde apartman fuel-oil alacaksanz. Dikkat edin. zmir sokaklar pompasn size biraz yakt biraz da hava satmaya ayarlam tankerlerle doludur. Biz bunlarla bouuyoruz elbette. Savclklara verdiimizin saysn hatrlayamam. Kaak tp dolumunu zmirde engelledik. Ama Manisadan Antalyadan dier illerden geliyor. zelletirme serbest piyasa ekonomisini, liberalizmi getirecekse tek bana ho geldi, bamzn zerinde yeri var. Peki ya tketicinin korunmas, rekabetin korunmas, tekellerin, kartellerin krlmas?.. Tketicinin korunmas ile rekabetin korunmas, bence e anlaml. Tketicinin kar iin, standartna uygun retim yapann kukusuz maliyeti daha yksektir. Eer, korumazsanz, katnn dk maliyetine yenilir. Kt mal, iyi mal ko108

var piyasadan ve sonunda kaybeden tketici olur. Bir de iin evre boyutu var. Kazleme dericilerinin bir blm imdi Tuzlada. evreyi kirletmiyorlar ama artmadan tr ek maliyetleri var. Bir ksm Sakarya kylarnda. Ek maliyet sfr. Peki ya Sakaryann maliyeti. Ah ey gzelim zmir Krfezi, zmit Krfezi kysndaki gzelim kiraz baheleri, ilek tarlalar. Bursa ovasnn eftali baheleri, ne de ok zledim sizleri... Eer tketici haklar korunmazsa, eer rekabet korunmazsa, zelletirmeyle gelecek olan -korkarm ki- liberalizm olmaz. Olsa olsa vahi kapitalizm olur. zelletirme olsun olmasna da. Gaz sobalar parlamasn, tpler de patlamasn...
Hrriyet 7 Aralk 1994

109

110

Evet, Fabrikalar Kurulsun Ama Nereye?

ilmeyenler iin sylyorum: Bir fabrika kurmak isterseniz, pek ok kurulutan izin almanz gerekir. Kolaylkla da alrsnz ou kez. bir de bizden izin almanz gerekir ardndan. Bizden pek kolay alamazsnz gerekli izni. Brokratlmzdan deil elbet. Fabrikalar biz de ok severiz. Fabrika demek, kalknmak demek, isizlere i demek nk... Bir sr srs, dolaarak otlarken, oraya-buraya pisler. Tarlaya gbre olur pislikler. Doaya zarar deil, yararldr yani.

1974 ylnda gzelim Maliye Bakanln, hem de Hazine Genel Mdrln istifaen brakp, Karadeniz Bakr letmelerine Genel mdr Yardmcs olmutum. Bu aptallmn nedeni, daha ok kar deil, inant elbette. Karadeniz Bakr letmeleri, bugnlerde zelletirilecek. Ben grev aldmda zaten zeldi... Bizim kadro devletletirdi ve milliletirdi. Batmaktayd aksi halde... Samsun letmesine ilk gittiimde gzme batan, koskocaman bir bacayd; Topraktan karlan bakr, zehirli gazlarla birlikte havaya savuran. Dumann ulat gzelim Karadeniz yamalarnda meer Dnyann en nitelikli ttnleri yetiirmi bir zamanlar. Murgulun bakrn, havaya savuracamza, toprak altnda, ocuklarmza braksaymz ya, belki onlar iletmesini becerir diye dnmtm.
111

Daha sonra Murgula gittim. Hem de Hamsi Kyden geerek. Yeilin yeili Hamsi Kyden, stla da yiyerek getim. Murgulu gren bilir; ormanlar iinde, bir kanserli blge. Acaba, insan cierlerini nasl etkiler, ormanlar yok eden duman? Murgul insanlar, elli yl zor kartyor... Sanayileelim elbet, fabrika demek, kalknma demek, i demek. Peki ama fabrikalarn, Bursann eftali bahelerinde, zmit Krfesinin ilek tarlalarnda, benim zmir Krfezide ii ne? Bana kurulu yeri teorisinden sz etmeyin, onu bilirim. Bunlar ben bile bile sylerim... Yllarca ve yllarca biz hep, bacalarn ttmesini istedik: Benim memleketimde fabrika bacalar ttyor mu? Ttyorsa mesele yok. Ancak imdilerde sorun, bacalar tttrmek deil, bacalar tttrmeyen retimi becerebilmek. Gelimiler artk, fabrikalarn geri kalmlara transfer ediyor... Biz yine de sanayileelim. nk fabrika, kalknma demek, i demek... Sanayilemesine sanayileelim de oraya, buraya, aklmza estiince kurmayalm fabrikalarmz. Bakanlmn politikas, kesin zorunluluk olmadka, Kk Sanayi Siteleri ve Organize Sanayi Blgeleri dnda, fabrika kurulmasna izin vermemek ynndedir. Ola ki, bir ime suyu kayna veya deerli bir maden yata bulup da yan bana bir iletme kurmak istiyor olmayasnz... Bakanlmzn bu politikasn biz, inan ve kararllkla uyguluyoruz, uygulayacaz da... Artmas olan kurulular, Organize Sanayi Blgelerinden kanmaya alyor. Artma var, can isterse altryor. nk artma pahal, doay kirletmek ucuz... Organize blgelerde ise artmalar devaml denetim altndadr ve alr.
112

Yanl anlalmasn, sorun sadece evre koruma deil; evreyi kitletmese de fabrikalar, kk sanayi Siteleri iinde, Organize Sanayi Blgeleri iinde rgtlenmelidir, oralarda verimlilii artran bir sinerji oluuyor. evrelerinde uydu kentler de oluacak. Al sana salkl kentleme. Doru politika bu... Fabrika, kalknma demek, i demek, yeter ki doru yerde kurulsun...
Yeni Asr, 8 ubat 1995

113

114

Batldan Emsal Olmaz

imdi artk, imbat rzgar sokak aralarnda dolamyor... imdi artk; zmirin sokaklar deniz kokmuyor, yosun kokmuyor...

nk btn sahili, boydan boya apartman duvar ile rdk. O gzelim sakz biimi evleri yktk. Karyakann, palmiyelerle hurma aalar ile rtl bahelerini yok ettik. Onlarn yerlerinde imdi, in Seddinden farksz, bir apartman duvar ykseliyor.. diye yazmm, 17 Aralk 1989 gn yaynlanan bir yazmda. Bu yazmda, kii olarak kimseyi sulamamtm elbette. O tarihlerde, evre bilinci uyanmt bile. Gelimi bat, balinalar foklar katlederken, biz de bir krfezi ldrmekteydik. Deniz pislik tutmaz sanr, yava yava oalmaya balayan lam atklar arasnda, yzmeyi srdrdk. Bir de mthi bireyi kefetmitik, hayretle. Bu kefettiimiz rantt, zellikle arsa rant ilk olarak. Yalda bile oturuyor olsan, sakz biimi bir evin iinde, ounlukla mtevazi bir yaam srerken, bir de bakmsn, keyi dnmsn. Tek bir ev yerine, drt be daire... Yalya duvar rmekte olduumuz yllarda, benim ocukluumda yani, apartmanda yaamak, ayrcalk saylrd. Ben de byynce bir apatman sahibi olmay dlemitim doallkla:
115

Giri kaps siyah mermerden, antre zemini hal, duvarlar ayna kapl. stanbula gidilerimden birinde, benzerini grmtm herhalde... Yakn zamanlara kadar srd, apartmanda yaamak tutkusu. Avare Mustafa filmini hatrlayn: gecekondu yaam ile apatman yaam arasndaki eliki deil miydi filmde yaanan? imdilerde artk; yoksullarn yaam biimi olmaya balad, apartman yaam. Paras olan, yzme havuzlu villasna kayor son doann koynuna. Restore edilmi, eski yaplarda yaamak da revata. te ben bu moday pek tutuyorum... in Seddi benzetmesi, oka kullanlyor zmirde... Salksz kentlemeyi, irkin yaplamay, doaya ve insana ihaneti tanmlamak iin kullanlyor. Belki, in Seddine hakszlk ediyoruz ama, bu mthi ant bile, sadece yerinde gzel... zmirin iinde gzelim sahillerimizde istemiyoruz yani.
116

Oysa ki; in Seddi deyimi, batl emsal olsun diye kullananlar da kmyor deil zaman zaman. Madem ki daha nce yaplm, bir de ben yapsam ne kar mant ile... Kimileri ise; in Seddi deyimini kullanmyor, ama mantk ayn. Daha nce, tarm arazisine bir fabrika kurulmu ya, aradan uzun yllar gemi bile olsa, onu emsal gsterip, yan bandaki pamuk tarlasna bir tane de o kuracak. Tarm arazilerinin korunmas, Anayasann emir hkmym ne gam, nasl olsa yanbanda kt rnek hazr. ou kez, hukuku iyi bellemesi gerekenler bile, bu tuzaa dyor. Byle ykseliyor, imar planlarna aykr ok katl binalar... Byle yok oluyor, tarm arazileri. Ayn mantkla izin verseniz, birbirlerini rnek gstere gstere, Torbaldan Karabalara dayanacak, mermer atelyelerifabrikalar... Batldan Emsal Olmaz Kt rnek, rnek deildir yani... Eminim, hukukla ilgili herkes bilir bunu. nk; bir temel ilkedir hukukta. Eminim bilirler, unutmulardr olsa olsa. Alsancak Yalsna, Karyakaya, Gzelyalya, in Seddi kurarken byklerimiz mazeretleri vard; evre bilinci, uyanmamt henz. Salkl kentleme falan da konuulmazd. Bizimse mazeretimiz yoktur. Biz yaayarak rendik, salksz kentlerin doaya neler ettiini. Krfezler nasl lr, nasl tkenir canl trleri, grdk. Bizim mazeretimiz yoktur artk, yine de yaparsak, Taamden olur...

Yeni Asr, 8 Mays 1995 117

Satlan Mal Geri Alnr

Alsancakta, araba altnda kaldmda, be yalarnda olmalym... Drt atn ektii, meyan kk tayan, kocaman bir araba. Atlar sakndlar, inemediler, tekerlekler de stmden gemedi; komular durdurmu arabacy... amar sodas ve ivit almaya gidiyordum: Anneannemin szn dinlemeyip sal gn amar ykamaya kalkmt annem. Sal gn amar ykarsan, ite byle olur. Bir daha sal gnleri amar ykamad annem... lmden dndm, o gn bakkala ilk kez gitmekteydim ve ben bugn, beni altna alan arabadan ok, yine de gittiim, bakkal dkkann anmsamaktaydm; inde, yok-yok, karman-orman, lo bir dkkan. Gzm altnda, ilk grdm bir poster olmutu: Yanyana iki adam resmi, biri ense kulak yerinde, iman; dieri ise sanki verem hastas, kaps ak kasasnn iinde fareler cirit atyor. Kasasndan para taan imann tantm yazs; Pein Satan. Dierinin zerinde ise; elbette yle yazyor: Veresiye Satan... Baka bir duvardaki tablo zerinde ise, Satlan Mal Geri Alnmaz yazlm, zene bezene.
118

Be yanda iken, bu tr byk harfle yazlm yazlar, skmeye balamtm ve yollarda grdm tm yazlar da okumaya alrdm. Sanki bir mani... Sonralar, o dkkana oka gittim; anason ekeri ve meyan bal olmak iin. Tabii hep pein parayla. Veresiye Satan - Pein Satan tablolar ortalktan kalkal ok oldu. imdilerde, kitaplar bile taksitle satlyor. Kasa doldurmann yolu taksitli satlardan geiyor. Mmkn mdr, buzdoplar, bulak makinalar, TVleri pein satmak? Pre-kapitalizmin tutucu slogan, ada kapitalizmin kampanyalarna yenildi. yi de oldu elbette... Pre Kapitalizmin teki tutucu slogan, Satlan Mal Geri Alnmaz kimi i yerlerinde hala ba kede, ou i yerinde ise yazlmasa da uygulama, bu ynde... Oysaki ad zerinde tutucu bir slogan. Gvence salamyor ama gelimeyi engelliyor. ada kapitalizm, satt mal geri aldka batmyor, geliiyor tam tersine... lkemizde de sonunda, tketici haklar, nemli lde, gvence altna alnd. Uygulama Eyllde balayacak. Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun, tek cmle ile zetlemek gerekirse, satlan mal geri alnmaz devrini kapatp, satlan mal geri alnr devrini balatyor. Kimi i-insan arkadam korkuya kaplm ve soruyor: Peki bizi kim koruyacak, kimi kt niyetli tketiciye kar? Geen gn bir kadna ayakkab satmtm, tam be kez deitirdi. Oysa ki bizim Yasamz, nedensiz deiiklie izin vermiyor. Aypl mal kavram gelitirilmi ve salam diye sattnz mal, kusurlu ise arzal ise deitireceksiniz.
119

stelik, deitirme aamasna kadar yaplacak iler de var, onarabilirsiniz rnein. Aypl malnz, aypl olduunu aka belirterek de satabilirsiniz ayrca. Bir de benim bildiim gerek demokrasilerde, gszler korunur yasalarla. Zaten gl olan, gsze kar bir de yasa ile korumann anlam ne? Tketici bilinlenmezse, tketici rgtlenmezse, en iyi yasalar bile ie yaramaz. Yasamz, rgtlenmeyi zendiriyor. Biz grevliler de reticiyi bilinlendirme yolunda, elimizden geleni yapmaktayz... Ben ocukluk anlarm ok severim. Pek iyi olmayanlarn bile.... Ama ben, iman adam-zayf adam posterlerini yitirmi olduumuz iin zlmyorum. Eyllde bir anm daha yok olacak. Eyllden itibaren artk Trkiyede, satlan mal, geri alnacak...

Yeni Asr, 14.7.1995

120

Trk Devletilii ve zelletirme

ararak izliyorum zelletirme tartmalarn... zelletirme yandalar da, kartlar da sanki, kat bir ideolojik sava veriyorlar...

Oysa ki Trk Devletilii, sosyalist devletilik anlayndan farkl olarak, ideolojik deil pragmatik bir devletilik anlaydr. Amac, sosyalist devletilik gibi, snfsz bir toplum yaratmak deildir, Trk Devletiliinin... Sermaye birikimi yapamam mteebbisi-kapitalisti olmayan bir lkede, devletilik uygulamadan, nasl gerekletirilebilirdi ki; sanayileme ve de kalknma? Trk Devletiliinin amac; snfsz toplum yaratmak bir yana, mteebbis yaratmak, kapitalist yaratmaktr Trkiyede. birinci zmir ktisat Kongresi, bunu aka sylemiyor mu? Kongre diyor ki: Biz devlet eliyle kapitalist yaratacaz, kapitalistler de sanayiyi... Ama, sermaye birikimi olunca, sermaye birikimini bireyler eliyle gerekletirmek olunca, KTler elbette zarar edecekti ve de etmilerdir. Sermaye bydke, mteebbisler oaldka, giderek artan oranlarda zarar etmilerdir hem de. Aslnda KTler, hi olmazsa ilerinden bazlar, zarar etmeden de yrtebilirlerdi kapitalizmi gelitirmek ilevlerini. 1980 ncesinde yle de olmutur. Yeter ki; Devleti sahiplenmi, nitelikli yneticilerin ellerinde olsunlar...
121

Amac, snfsz toplum yaratmak deildi Trk Devletiliinin. Gerekten de Trkiyeyi sosyalist de yapmad, sosyal demokrat da yapmad. Cumhuriyet Trkiyenin retim biimi, kapitalist retim biimidir, bugne dek... Byle bir devletilik anlayyla zelletirme anlay arasnda, ideolojik bir atma da sz konusu olamaz elbette. Hele de kapitalizm yeterince gelimise ve zel sektr artk daha nitelikli ve daha ucuz retim yapabilmekteyse. Bu grlerimi, bizim devletiliimizi eletirip, sosyalist devletilii yceltmek iin sylemiyorum. Nasl syleyebilirim ki zaten? Sovyet Devletilii yok oldu bile, bizimki daha dayankl kt, henz komada. stelik onlarn henz Bunlar eskiden, kara delik deillerdi; basma rettiler, eker rettiler demenin, yarar yok. KTlerin ou iin, i iten gemi artk. Artk Smerbank Nazilli fabrikas, yandm-alamadm basmas retmese de olur. nk zel sermaye, birikti. Yeterince mteebbisimiz var, hem de uluslararas dzeydeler. Bir de globalleme rzgar: KTler, artk satlabilir. Sosyal devlet, sosyalist devlet deildi ama, o da gme gitti gibi grnyor, sosyalist devletle birlikte. Kamu hizmetlerinin, karlksz olmasna herkes kar, hatta ucuz olmasna bile karlar, bedelini dersen yararlanrsn. Peki peki anladk; KTleri satalm. Satalm satmasna da seerek satalm, hepsini satmayalm. Bazlar birgn gerekecek bize... KTlerin bazlar yarn kapitalizmin, vahi kapitalizme dnmesini engelleyebilmek iin, ok gerekecek bize... Liberal, ama gerekten liberal ekonomi iin ok gerekecekler bize... Teknolojik gelimenin, daha da oaltaca isizler ordusunun, sokaa dklmesini nlemek iin de gerekecek...
122

KTlerden bazlar bize, ulusal bamszlmz korumak iin, ok gerekecek. Bugn de gerekiyorlar zaten. Trk kkenli olsun, Krt kkenli olsun farketmiyor. Yatrmc yurttalarmz, Dou ve Gneydouya kurmuyor fabrikalarn. Yaralar sarmaya gidecek olan, yine Trk Devletidir, kar-zarar dnmeden. Onlar bize, ulusal btnlmz iin de gerekecek... Szn ksas; KTlerin satlmas gerekeni de var, satlmamas gerekeni de. Nasl gerektiyorsa akln yolu, yle yapalm. Satarm-hayr sattrmam inatlamasnn bugn, ne gerei var ne de yarar...
Yeni Asr, 14 Mart 1996

123

Elli Be Yanda Olmak

rk yana girdiimde, iyice kafa ekip, alamtm sabaha dek.

Ellinci ya gnm ise, birka gn sonra anmsamtm. Demek yalanmaya almm... Elli be ya pek de fazla saylmaz; bizim nesil ncekilerden daha din grnyor diyorum ou kez. Bir de ara sra televizyonda snf arkadalarm grmesem. Bir de uzaa bakmak iin ayr, okumak iin ayr gzlk gerekmese... nsan hangi yataysa hep o yata yaam gibi hissediyor. Sanki daha nce yaadklar, hi yaanmam yaptklar yaplmam gibi... Sahi ben yirmi bir yl hi sigara imeden yaadm m? Erik aacndan inmeyen, saatlerce top peinden koturan o ocuk ben miyim? Sahi ben, Karyaka yalsnda yunuslarla, deniz kaplumbaalar ile birlikte yzer miydim? Sahi zmir Krfezinde, yunuslar kaplumbaalar var myd? Hayr hayr, ben karnmdaki ameliyat izleriyle elli be yanda domuum. Sabahlar hep sigara ksr ile uyanrm ben. Beinci kata, merdivenden ne zaman ktm ki... Dnyorum da; imdi zlemle anmsadm ocukluk gnlerimde ben hep bymeyi isterdim. Okula balasam, boyum uzasa, ergenlik sivilcelerim kaybolsa, kz tavlasam... Nian yzn herkes grsn istersin de sa parmandan soldakine geirmekte, sabrszlanrsn. Sonra ilk bebein
124

verecei mutluluk. Ah bebek byse de uykusuz geceler sona erse... Acaba, doumdan lme, yaam srecinde, ne zaman yalanmaya dnyor byme? Ben, byyorum sanyordum, bir de baktm ya elli be... Houmuza giden gelimelerin ad byme; boyumuz uzuyor, byyoruz. Sakal kyor, adaleler geliiyor, byme... akaklardaki ilk kr salar ne de olgun grnm verir erkee, o bile byme. Sonra ara ki siyah bir tel bulasn. Ben sam hi boyatmayacam... Gemie duyulan zlem bile, gelecek iin sabrszlanmaktan alkoyamyor insani. Ben imdilerde olum evlense de ilk torunumu grsem diye, sabrszlanmaktaym. Emeklilik gelse de baheli kk bir ev alsam. Yasemin ve hanmeli kokular arasnda, bakarsn roman bile yazarm. imdilerde moda, ikibininci yl beklemek. Acaba ben de bir be yl daha yaar mym? Kim bilir nasl kutlanacak, Londra, Paris ve Newyorkta. Belki de en grkemlisi Seulde olur, ya stanbulda? Bizim neslin yaad deiimi, insanolu nceden hi yaamad. Ben ocukluumda mangalla snr, gaz lambas nda ders alrdm. imdi olumun, PCsi var. Teleks kullanan kald m bilemem? Ayn hzla, yani bir elli ylda zmir Krfezinin, zmit Krfezinin de hakkndan geldik ya, o da baka.. 1 Ocak 2000 gecesini yaayacak olanlar, bin ylda bir yaanan yaayacaklar. Dedem yzyl ban yaam. Binsekizyzden bindokuzyze geii. Anam babamsa bindokuzyzlerde ldler. nesil iinde bir ben mi yaayacam, bin yln ylbasn... ki bininci ylba iin, byk beklenti var. Olaan d bireylerin olmasn bekleyenler ok. Bir bakarsn Birleik Dev125

letler Bakan U.F.O.larn varln dorulam. Meer yirmi yldr, ili dlymz da bizim haberimiz olmam. Stealth uann teknolojisini, Amerikallara onlar vermi. Peki, gariban Irakl Araba kastlar ne... Evlenirken radyo bile almamtm. Buzdolab, amar makinesi ise iki kez deiti mrmce. Bedeli aylar boyu sren, taksit demeleri deil elbet... Hepsi aarm salarmn rn, bir de teknolojik gelimeden, payma den Hiroimay Nagazakiyi dnnce, teknolojik gelimeden payma dene, krediyorum. Bu yazm okuyacak kimileri; bana da dinazor diyebilirler. Nerede o eski kavunlar, karpuzlar diye yerinirmiiz. Evrende, yer kreden baka gezegende, henz canl bulunamad. Belki baka dnya yok... Dnya olsun da dinazorlar dnyas olsun. Canllar tkenmesin...
Gazete Ege, 12 Austos 1996

126

Erdin Gnenin ansna saygyla...

(Tari Genel Mdr iken)

127

stanbulda teyzesinin yannda, 1952

128

Hesap uzman enitesi Necdet Bayndr, teyzesi Fikriye Bayndr, babas Fevzi Gnen (havac), annesi Fethiye Gnen, kardei etin ile birlikte Karyaka, 1955

Teyzesinin evinde stanbul Talkta. Teyzesi ve enitesinin yeeni Elvent Bayndr ile. 1952

129

Annesi Fethiye Gnen, teyzesi Fikriye Bayndr kardeleri etin - Mete Gnen, Yamanlar 1955

130

Diyarbakr Ziya Gkalp Lisesinde snf arkadalaryla, 1958

Mlkiye rencisi iken, 1962

131

Mlkiyeli arkadalar ile, 1962

Mlkiyeli arkadalar ile, 1962

132

Hazine ve Kambiyo Kontrolr iken teftie gittii Trabzonda, Karadeniz kysnda, (1965)

133

Tari Alaehir zm letmesi, 1978

Tari Genel Mdr iken, 1978

134

Muladaki kaynpederi Burhan Tle ait evin bahesinde, 1981 (12 Eyll darbesinden sonra

Gkova Akyaka Azmakta, 1983

135

Bodrumda, 1984

136

137

138

139

140

141

142

143

144

145

146

147

148

149

150

151

152