ELEKTRK MOTORLARI 1.1.

ELEKTRK MOTORLARININ TANIMI VE YAPISI Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren aygtlara elektrik motorlar denir.Her elektrik makinas biri sabit (Stator) ve dieri kendi evresinde dnen (Rotor ya da Endvi) iki ana paradan oluur. Bu ana paralar: elektrik akmn ileten paralar (rnein: sarglar), manyetik aky ileten paralar ve konstrksiyon paralar (rnein: vidalar, yataklar) olmak zere tekrar ksmlara ayrlr. Alternatif akm ile alan elektrik makinalarnda rotor ve statorun manyetik aky ileten ksmlar fuko akmlarndan kanmak amacyla tabakalandrlm salardan yaplr. Rotor ve Stator sa paketlerinin yaplmas iin 0,35 - 1,5 mm kalnlnda, tek ya da ift tarafl yaltlm sa levhalar makas tezgahlarnda eritler halinde kesilir. Bu ekilde oluturulan sa eritler erit ekirdekli trafolarn ve makinalarn yapmnda baka bir ileme gereksinilmeden derhal kullanlabilmektedir. Makastan kan sa eritler ok seri alan kalp - kesme presine verilir. Dakikada 300 - 500 kesme yapan 500 000 kplk presler stator ve rotor sa profillerini bir dizi - kesme halinde arka arkaya kartr. Rotor ve stator sa profilleri birbirinin boluunu dolduracak ekilde kesildiinden (kalpla), retim sonu krpnt para miktar ok azdr. Byk apl rotor ve stator sa paketleri genellikle tek - kesmede kartlr. Bunun iin, nceden hazrlanm disk ekildeki salar stste gelecek ekilde yerletirilir. Bu ekilde yerletirilmi sa tabakalar kalp - kesme presinde tek bir hamlede kesilir. Sarglarn yerletirilmesi iin gerekli oluklar makinelerde alr. lem grecek para miktar fazla deil ise oluk ama otomatnda oluklar tek tek alr. Byk saydaki para miktarlar ve byk apl salar iin her seferinde 5-6 oluk aabilen otomatlardan yararlanlmaktadr. Oluk ama otomatlarndan gelen salar zel sayc terazilerde tartlr, istif makinesinde st ste tabakalandrlr ve 5 - 10 kp/cm2 lik bir basn altnda sa paketi halinde birletirilir. Stator ve rotor sarg oluklarna uygulamada genellikle karton denmektedir. Yaltmak amacyla denen kartonun grevi: Oluk iindeki przleri rtmek ve sarg tellerini hasarlardan korumaktr. Karton ile yaltlan oluklara sarglar denir. Stator ve rotor sarglar tek kat ya da ift kat sarml yaplrlar. Tek katl sarglarda her oluk iinde her bir sargnn yalnz bir kenar, buna karn ift katl sarglarda ift sayda bobin kenar (genellikle iki) bulunur. Stator Sarglar: Tek katl sarglarda, nceden bir sarg makinasnda hazrlanm ve izole edilmi sarg paketleri ak oluklara tek tek yerletirilir (ekil 1-1 a). Byk gerilimli statorlarda ak oluklu sa paketleri kullanlr. Yar ak oluklara (ekil 1-1 b) sarglar zel kalp ya da ablonlar yardmyla tek tek denmektedir. Tam kapal oluklar iine, teller statorun aln tarafndan balayarak, ipliin ineye geirildii gibi tek tek geirilir. Sonra bu teller sarg haline getirilir (ekil 1-1 c). Olduka ural bu tr sarm yerine zel sarg paketleri de kullanlmaktadr. Bu sarg paketlerindeki iletkenler sadece daha nceden hazrlanm taraflarndan oluklara sokulur. Bu ekilde oluklarn dier tarafndan dar kan sarg balar birbirleriyle sert lehim ya da kaynak suretiyle birletirilir.

">

ekil 1-1 eitli trdeki sarg oluklar

ayet oluklara az sayda ve byk kesitli iletkenler sokulacaksa, ubuk eklindeki iletkenler kullanlr.Bunlar sonradan kendi aralarnda vidalarla ya da lehimlemek suretiyle birletirilir.Tahta ya da fiberden yaplm oluk kamalar ( ya da takozlar ) oluk azlarn kapatmaya yarar. Oluklardan dar kan sarg balar pamuk ya da cam pamuu ile skca sarlarak yaltlr. Sarglarn devre balantlar salandktan sonra stator bir frn iinde 100 0C civarnda kurutulur ve sonra yaltkan vernik emdirilir. Vernik emdirme ilemi havasz bir ortam iinde yaplr. Bunun iin nce stator bir vakum kab iine yerletirilir ve kap skca kapatlarak havas ekilir. Sonra kabn stnde bulunan vernik musluu alarak ieriye vernik gnderilir. Ortam havasz olduundan ieriye gnderilen vernik sarglarn en kk aralklarna dahi nfuz eder. Vernik emdirme ileminden sonra stator tekrar kurutma frnna sokulur ve burada son kurutma ilemi yaplr. Rotor sarglar elde ya da makinede sarlr. Bunun dnda uygulanacak btn ilemler stator sarglarnda olduu gibidir.

1.2. ELEKTRK MOTOR ETLER Alternatif akm motorlar o Asenkron (indksiyon) motorlar Tek fazl asenkron motorlar Yardmc sargl motorlar o Kondansatrl motorlar Kondansatr balatmal Daimi kondansatrl ift kondansatrl o Yardmc diren sargs olan tek fazl motorlar Glge kutuplu motorlar fazl asenkron motorlar Dner bilezik-rotorlu motor (sargl rotorlu motor) Ksa devre-rotorlu motor (sincap kafes motor) o Senkron motorlar Tek / ok fazl motorlar Alan sargl Sabit mknatsl Relktans Histeresis Deiebilir hzl kutup anahtarlamal Doru akmla alan motorlar o nt motor (paralel sarml motor) o Seri motor (seri sarml motor) Alternatif / doru akm Split alan o Sabit mknatsl (dtan uyarmal motor) Geleneksel konstrksiyonlu motorlar Top (sepet) sargl motorlar Oynar bobin motorlar Doru akm tork motorlar o Seri / nt motorlar (compound motorlar = bileke alanl motorlar) Hibrit motorlar o Step motorlar Kk al Sabit mknatsl

 Relktans Sabit mknatsl Relktans o Frasz doru akm motorlar o Deiken frekansl motorlar Senkron motorlar Sargl rotorlu Sabit mknatsl ndksiyon motorlar o Senkron faz kilitlemeli motorlar 1.2.1. ALTERNATF AKIM MOTORLARI Alternatif akm ile alan elektrik makinalarnda manyetik dner alanlar oluur. ayet rotorun dakikada yapm olduu devir says stator-dner alannn dakikada yapt devir says ile ayn ise, byle bir makineye senkron makine denilir. Rotorun devir says dner alan devir saysndan kk ya da byk ise, bu tr makine asenkron makine olarak anlr (senkron elemeli; asenkron =elemesiz). 1.2.1.1. ASENKRON (NDKSYON) MOTORLARI 1.2.1.1.1.BR FAZLI ASENKRON MOTORLAR Bir fazl asenkron motorlar, fazl asenkron motorlar gibi stator ve rotor olmak zere iki ana ksmdan oluur.Bir fazl asenkron motorlar kendi aralarnda yardmc sargl ve glge kutuplu motorlar olmak zere iki gruba ayrlrlar.

1.2.1.1.1.1. BR FAZLI YARDIMCI SARGILI MOTORLAR Bir fazl yardmc sargl motorlarda, stator sarglar bir ana sarg (alma sargs) ile yardmc (yol verme) sargdan oluur. Ana sarg; omik direncinin kk olmas iin kaln kesitli iletkenlerden yaplr. Ayrca reaktansnn byk deerde olmas iin de hem alt kata yerletirilir, hem de sarm says yardmc sargdan daha fazladr. Yardmc sarg ise; ince kesitli olup omik direnci ana sargya gre daha fazladr ve st kata yerletirilir. Motor yol aldktan sonra yardmc sargy ana sargdan ya da devreden karmak iin genellikle rotorun zerinde merkez ka kuvveti ile alan anahtar sistemi bulunur. Bu sistemi olmayan motorlarda yardmc sargy ayrma ilemi manyetik rle ile ya da zel yol alma alterleri ile yaplr. Bir fazl yardmc sargl asenkron motorlarda ana sarg ve yardmc sarglar aralarnda 90 elektrik faz fark bulunacak ekilde statora yerletirilir. Bir fazl asenkron motorlar indksiyon prensibine gre alr. zel Yol Verme: Start alteri (motora hem yol vermek, hem de motoru devaml altrmak iin kullanlan alter) ekil 12 a da grld gibi kutuplu ve konumludur. O durumunda iken kontaklarn hepsi aktr. Motoru altrmak iin alterin kolu tamamen saa evrilip start (yol verme) durumuna getirilir ( ekil 1-2 b) Bu anda kontaklarn hepsi kapanr. Ana ve yardmc sarg devreye girdiinden motor yol almaya balar. Devir says ykseldiinde alter kolu braklr. Yay etkisi ile kol I konumuna gelir ekil 1-2 c de

grld gibi, yardmc sargy balayan kontak ayrlr ve yardmc sarg devre d edilir. Dier kontaklar kapal kaldndan motor yalnz ana sarg ile dnmesine devam eder.

"> ekil 1-2 zel yol verme start alteri ile a) ak b) yol verme c) altrma konumlar Bir Fazl Yardmc Sargl Motorlarn Devir Ynnn Deitirilmesi: Motorun devir ynn deitirmek iin ya yardmc sarg ularnn yeri veya ana sarg ularnn yeri deitirilir. ekil 1-3 a daki balantda, her iki sargdan geen akm yn ayndr( rnein,motor saa dnyor). ekil 1-3 b de yardmc sarg ular deitirildiinde yardmc sarg akm yn, ana sarg akm ynne ters olacandan dner alann yn deiir ve motor bu sefer sola dner.

"> ekil 1-3 Bir fazl yardmc sargl motorlarn devir ynnn deitirilmesi

1.2.1.1.1.1.1. KONDANSATRL MOTORLAR Sarg yastklarnn nde de farkl gerilimler olutuu iin fazl bir motorun tek fazl akm ebekesinde iletilmesi sakncal olmaktadr. Bundan dolay tek fazl akm ebekesi iin ift sargs bulunan kondansatrl motorlar gelitirilmitir.

"> ekil 1-4 Kondansatrl motorun sarg plan

"> ekil 1-5 Kondansatrl motorun sarglar Kondansatrl motorlarda stator zerinde bir UV ana sargs ve bir WZ yardmc sargs bulunur. Ana sarg yol vermeli motorda olduu gibi stator oluklarnn 2/3ne denmitir. Geri kalan 1/3lk oluklara yardmc sarg sarlr (ekil 1-4 ve 1-5). Yardmc sarg tek para halinde ise kondansatr sargdan nce (ekil 1-6); ift para halinde ise sarglar arasna balanr. Rotorun dnme ynn deitirmek iin yardmc sarg zerindeki akm yn evrilir. Kondansatr ile yardmc sarg bir seri - salnm devresi oluturduundan, kondansatr ularnda bulunan gerilim ebeke gerilimlerinden byk olur ve bu gerilim motorun bota dnmesi annda en byk deerine ular. Kondansatrl bir motorun kondansatr ortaya kacak en byk gerilime gre deerlendirilmi olmaldr. Kondansatr kapasitesi ne kadar byk olursa, kondansatrl motorun ekme momenti o kadar byk olur. Dier bir ynden, kapasitenin byk olmas yardmc sargnn daha ok akm ekmesine ve snmasna neden olmaktadr. Bu nedenle bu tr motorlarn bir ounda zel yol verme kondansatrleri kullanlr. Motor devir aldktan sonra yol verme kondansatr ya el ile ya da merkezka kuvveti ile alan bir alter zerinden akm devresinden karlmaktadr. Motor anma gcnn kW bana yol verme kondansatrnn 4 kvarlk bir tepkin g ekmesi zorunludur. Buna karn iletme kondansatrleri srekli devrede kalr. letme kondansatrlerinin ekmeye zorunlu olduu tepkin g, motor anma gcnn kW bana, 1,3 kvar kadardr. Kondansatrl motorlarda, ya bir iletme kondansatr, ya bir yol verme kondansatr ya da her ikisi birden bulunabilir. Kondansatrl motorlar uygulamada santrifujlu amar skclarda, brlrlerde, mutfak makinelerinde, baz elektrikli aletlerde ve teyplerde (ses kart aygt) kullanlmaktadr.

"> ekil 1-6 Yardmc sargs tek ekil olan tek fazl bir motor devresi

"> 1-7 Yardmc diren sargs paral bir kondansatrl motor

Kondansatrl motorlar da kendi aralarnda farkl trlere ayrlrlar: 1. Kondansatr Balatmal Motorlar Kondansatr sadece kalk srasnda devreye girer. Kalk sonu merkezka alteri ile devreden karlr. 3 Hp deerine kadar, genel amalar iin retilir. Monofaz sanayi motoru olarak bilinen motorlardr. 2. Daimi Kondansatrl Motorlar Kondansatr kalkta ve almada yardmc sargy srekli devrede tutar. Kondansatr deeri, kondansatr balatmalya gre onda bir kadardr. Genellikle bir Hpden kk ev aleti, amar makinesi, havalandrma fan, vantilatr motorlar bu tiptir. 3. ift Kondansatrl Motorlar nceki iki tipin birlemesi gibidir. Kalktan sonra byk deerli kondansatr merkezka alteri devreden kar, daimi kondansatr devrede kalr. Monofaz motorlarn daha yksek gte olanlar bu tiptir.

1.2.1.1.1.1.2. YARDIMCI DREN SARGISI OLAN TEK FAZLI MOTORLAR Bir kondansatrl motorun kondansatr, rnein 10 ohmluk bir diren ile deitirilip, motor tek fazl bir akm ebekesine balanrsa rotorun dnd grlecektir. Nitekim, motora diren zerinden verilen akm ile direkt verilen akm arasnda bir faz fark olumaktadr. Tpk kondansatrl motorda olduu gibi bu motorda da eliptik bir dner alan ortaya kar. Ana sargs ve yardmc sargs kondansatrl motorlarda olduu gibi tertiplenmi olup (ekil 1-4) diren eleman yardmc sarg iine yerletirilmitir. Bugn uygulamada, bu tr motorlarn yardmc sarglar diren telinden sarlmaktadr. Bu ama iin genellikle Bifilar yardmc sarg yntemi kullanlr.Bifilar sarma ynteminde yardmc sargnn 2/3'lk miktar bir ynde ve geri kalan 1/3lk miktar ise aksi ynde sarlr. Bifilar yardmc sarg iinde manyetik etkinin bir ksm yok olur, ancak sargnn etkin direnci deimez kalr. inde yardmc diren sargs bulunan motorlar, terminallerinden direkt olarak akm ebekesine balanabilir (ekil 1-7). Bunlar kondansatrl motorlardan daha ucuzdur, ancak verimleri daha dktr. Bu motorlar kondansatrl motorlar gibi ayn amalarla ve zellikle buzdolaplarnda kullanlmaktadr. 1.2.1.1.1.2. GLGE KUTUPLU MOTORLAR Glge kutuplu bir motorun statorunda son derece dzgn profili ve dardan fark edilemeyen kutuplar bulunur. Bu kutuplardan kk bir ksmna ie doru yarklar alm ve bu yarklarn i ksmlarna ksadevre bilezikleri oturtulmutur. Bu ksadevre bilezikleri (ya da sarglar) stator sarglar ile birlikte sekonderi ksadevre edilmi bir transformator gibi dnlrse, bu tr bir motorun almas kolayca anlalr. Stator sargsndan akm gemesiyle oluan manyetik alan izgilerinin bir ksm yarklarda bulunan bilezikler iinden de geer. Bilezikler ksadevre durumunda olduu iin stator zerindeki ak kaaklar byk olur.

"> ekil 1-8 Glge-kutuplu motor Bunun sonucu stator sargsndan geen akm ile ksadevre bileziklerinden geen akm arasnda bir faz fark ortaya kar. Birbirine gre faz farkl bu iki akm, birbiri ardndan hareketli kutuplar olan bir manyetik alan retir. Simetrik olmayan bu dein bir dner alan bir ksadevre - rotorunu dndrr . Ksadevre rotoru manyetik sert bir malzemeden yaplm ise (Histerisis rotoru), bu halde bu motor yol aldktan sonra bir senkron motor gibi dnne devam eder. Glge kutuplu motorlarda dn yn daima ana kutuptan, yark kutba dorudur. Dn yn deitirilmek istendiinde, yatak burlar ve rotor kartlr ve deiik ynde tekrar yerlerine taklr.

Dn yn srekli olarak bir alter ile ayarlanmak isteniyorsa, ikinci bir ksadevre sargsnn daha bulunmas zorunludur. Glge kutuplu motorlarn verimleri dktr. 1 W - 250W arasnda kk gler iin yaplrlar ve pikaplarda, teyplerde, stc vantilatrlerinde ve meyve skclarda ok sk kullanlrlar.