T.C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ETM BLMLER ANABLM DALI PSKOLOJK DANIMA VE REHBERLK BLM DALI

NVERSTE RENCLERNN ALGILADIKLARI SOSYAL DESTEK LE STRESLE BAA IKMA STLLER ARASINDAK LK

nder YAMA

YKSEK LSANS TEZ

Danman Yrd. Do. Dr. Erdal HAMARTA

Konya 2009

ii

ZET

Bu aratrmada, niversite rencilerinin algladklar sosyal destek ile stresle baa kma stilleri arasndaki ilikiyi; cinsiyet, anne-baba eitim durumu ve etkinliklere katlma durumu gibi deikenler asndan incelenmitir. Aratrma, Seluk niversitesinin farkl fakltelerinde renim grmekte olan 393 kz, 227 erkek olmak zere toplam 620 renci zerinde gerekletirilmitir. Bu amala, grenciler ve ailelerine ait bilgiler iin Kiisel Bilgi Formu, stresle ba etme yaklamlarn belirlemek iin Stresle Baa kma Tarz lei (SBT) ve sosyal destei belirlemek iin ok Boyutlu Alglanan Sosyal Destek lei (BASD) kullanlmtr. Verilerin analizinde t testi, tek ynl varyans analizi, pearson momentler arpm korelasyon teknii kullanlmtr. Verilerin analizi SPSS 14.00 paket programnda yaplmltr. Aratrma sonucunda; rencilerinin stresle baa kma tarzlar cinsiyet, anne eitim durumu ve baba eitim durumu deikenine gre anlaml bulunmamtr. Etkinliklere katlma ile stresle baakma stilleri alt boyutlarndan kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam, aresiz yaklam puan ortalamalr arasnda farkllmann olduu, boyun eici yaklam ve sosyal destek arama alt boyutlar ile anlaml bir farkllamann olmad bulunmamtr. Aileden, arkadalardan ve zel kiiden alnan sosyal destek dzeylerinin cinsiyete bal olarak farkllat, kz rencilerin aileden, arkadalardan ve zel kiiden aldklar sosyal destek dzeylerinin erkek rencilere gre nemli dzeyde yksek olduu tespit edilmitir.

iii

SUMMARY

In this sudy, the relationship between the styles of the defeating the stress with the social support which the university students percepted has been examined in the view of varieties such as the father-mother education state and their attending to the activities. The study has been realized on the total 620 students as 393 girl and 227 male students educating in the different faculties of Seluk University. With this aim, Personal Information Form for the students and their families, The Stres Defeating Style Scale (SDSS) to determine the approaches of the defeating with the stress and Multy Dimention Percepted Social Support Scaleto determine the social support have been used. Data were analyzed using t-test, one-way analysis of variance (ANOVA), and Pearson product moment correlation technique in SPSS 14.00 packet program. In the end of the study, the syles of the defeating with the stres of the students have not found meaning according to sex, the education state of mother and father. The styles of The defeating with the stres and the attending to the activities have not found that from low dimentions the variety is among the security approaching to himself, optimist approaching, no solution approaching point averages, a meaning approaching with the obeying approaching and the low dimentions of the social support looking are not. It has confirmed that the social support levels getting from famly, friends and private person are different, the supporting social levels which the girl students got from the family, her friends and private persons are high according to the male students.

iv

NDEKLER zet....................................................................................................................................... iii Summary............................................................................................................................... iii indekiler.............................................................................................................................. v Tablolar Listesi ................................................................................................................... viii Ksaltmalar ve Simgeler listesi ............................................................................................. ix nsz ..................................................................................................................................... x BLM I Giri ....................................................................................................................................... 1 Problem Cmlesi ................................................................................................................... 4 Alt Problemler ....................................................................................................................... 4 Saylt..................................................................................................................................... 7 Snrllklar............................................................................................................................. 7 Tanmlar ................................................................................................................................ 7 nem ..................................................................................................................................... 8 BLM II Kavramsal ve Kuramsal ereve Stres ..................................................................................................................................... 10 Stresin Tanm ..................................................................................................................... 11 Stres Kavramnn Tarihsel Geliimi .................................................................................... 14 Stres Kaynaklar .................................................................................................................. 16 Stresin Belirtileri ................................................................................................................. 19 Stresle Baa kma.............................................................................................................. 24 Stresle Baa kma Stratejileri ............................................................................................ 25 Stres Ynetimi ..................................................................................................................... 34 Bedene Ynelik Teknikler ........................................................................................... 35 Fiziksel Egzersiz .................................................................................................. 36 Geveme............................................................................................................... 38 Solunum Egzersizi ............................................................................................... 38 Meditasyon........................................................................................................... 40 Otojenik Eitim.................................................................................................... 41 Biofeedback ......................................................................................................... 42 Zihne Ynelik Teknikler .............................................................................................. 43 Bilisel Yeniden Yaplandrma ............................................................................ 44 Problem zme.................................................................................................... 46 Zaman Ynetimi Planlamas ................................................................................ 48 Dua, badet ve nanlar ........................................................................................ 49 Davrana Ynelik Teknikler ....................................................................................... 50 Sosyal Becerileri Gelitirme ................................................................................ 50 Baz Davranlarn Tarzn Deitirme ................................................................ 50 evresel Etikleri Deitirme ................................................................................ 51 Beslenme Alkanlklarn Deitirme ................................................................. 52 Sigara ve Alkol..................................................................................................... 54

Bo Vakitleri Deerlendirme ve Hobiler ............................................................. 55 Stres Ynetiminde DKBY Modeli ............................................................................... 56 Stresle lgili Deikenler ..................................................................................................... 56 Strese Yatknlk............................................................................................................ 56 Kiilik ve Stres ............................................................................................................. 58 Mizah ve Stress ............................................................................................................ 63 fke ve Stres ................................................................................................................ 64 Yalnzlk ve Stress ....................................................................................................... 66 Sosyal Destek ...................................................................................................................... 66 Sosyal DesteinTanm........................................................................................................ 66 Alglanan Sosyal Destek...................................................................................................... 68 Sosyal Destek Kaynaklar.................................................................................................... 70 Sosyal Destein levleri ..................................................................................................... 72 Sosyal Destein Stresle Baa kmadaki Etkisi.................................................................. 76 Sosyal A............................................................................................................................. 81 lgili Aratrmalar ve Yaynlar ............................................................................................ 83 Sosyal Destek ve Stres ile lgili Yurt Dnda Yaplan almalar ..................................... 83 Sosyal Destek ve Stres ile lgili Yurt inde Yaplan almalar........................................ 88 BLM III YNTEM Aratrmann Modeli ......................................................................................................... 105 Evren ve rneklem............................................................................................................ 105 Veri Toplama Aralar....................................................................................................... 106 Kiisel Bilgi Formu .................................................................................................... 106 Stresle Baa kma Tarzlar lei ........................................................................... 107 ok Boyutlu Alglanan Sosyal Destek lei .......................................................... 111 Verilerin Analizi ................................................................................................................ 112 BLM IV Bulgular ............................................................................................................................. 113 BLM V Tartma ve Yorum............................................................................................................ 129 BLM VI Sonu ve neriler .............................................................................................................. 137 Kaynaklar......................................................................................................................... 140 EKLER ............................................................................................................................. 155

vi

TABLOLAR LSTES Tablo Nu. Sayfa Nu

Tablo 1: rnekleme Alnan rencilerin Fakltelere Gre Dalmlar ........................ 105 Tablo 2: rnekleme Alnan rencilerin Snf ve Cinsiyetlerine Gre Dalmlar ...... 106 Tablo 3: Stresle Baakma Tarzlar leinin Crobach Alpha Tutarllk Gvenirlilik Katsaylar.......................................................................................................................... 108 Tablo 4: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre Kendine Gvenli Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular ................................................................................................................ 113 Tablo 5: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre yimser Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular ........................................................................................................................... 113 Tablo 6: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre aresiz Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular ............................................................................................................................ 114 Tablo 7: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre Boyun Eici Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular .............................................................................................................. 114 Tablo 8: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre SOSYAL DESTEK ARAMA Puanlarnn t Testi Sonular ............................................................................................ 114 Tablo: 9. Anne Eitim Durumuna Gre niversite rencilerinin Stresle Baa kma Tarzlarna Ait N, Art. Ortalama, ve Ss Deerleri ............................................................. 115 Tablo 10: Anne Eitim Durumu Deikenine Gre Stresle Baa kma Tarzlarna likin Varyans analizi Sonular Dalmlar ............................................................................. 116 Tablo: 11. Baba Eitim Durumuna Gre niversite rencilerinin Stresle Baa kma Tarzlarna Ait N, Art. Ortalama, ve Ss Deerleri.............................................................. 117 Tablo 12: Baba Eitim Durumu Deikenine Gre Stresle Baa kma Tarzlarna likin Varyans analizi Sonular.................................................................................................. 118 Tablo 13: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Kendine Gvenli Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular ............................................................... 119 Tablo 14: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre yimser Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular ............................................................................. 119 Tablo 15: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre eresiz Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular ............................................................................. 120

vii

Tablo 16: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Boyun Eici Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular ............................................................................. 120 Tablo 17: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Sosyal Destek Arama Puanlarnn t Testi Sonular ................................................................................ 121 Tablo 18: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre ALE Puanlarnn t Testi Sonular............................................................................................................................ 121 Tablo 19: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre ARKADA Puanlarnn t Testi Sonular............................................................................................................................ 122 Tablo 20: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre ZEL Puanlarnn t Testi Sonular............................................................................................................................ 122 Tablo 21: Anne Eitim Durumuna Gre niversite rencilerinin Alglanan Sosyal Desteklerine Ait N, Art. Ortalama, ve Ss Deerleri. ......................................................... 123 Tablo 22: Anne Eitim Durumu Deikenine Gre Alglanan Sosyal Destek Puanlarna likin Varyans analizi Sonular....................................................................................... 124 Tablo: 23. Baba Eitim Durumuna Gre niversite rencilerinin Alglanan Sosyal Destek Puanlarna Ait N, Art. Ortalama, ve Ss Deerleri ................................................ 125 Tablo 24: Baba Eitim Durumu Deikenine Gre Alglanan Sosyal Destek Puanlarna likin Varyans analizi Sonular ...................................................................................... 126 Tablo 25: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Alglanan Aile Destei Puanlarnn Karlatrlmasna ilikin t Testi Sonular...................................... 126 Tablo 26: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Alglanan Arkada Destei Puanlarnn Karlatrlmasna ilikin t Testi Sonular........................ 127 Tablo 27: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Alglanan zel Arkada Destei Puanlarnn Karlatrlmasna ilikin t Testi Sonular Dalmlar ........................................................................................................................................... 127 Tablo 28: niversite rencilerinin Stresle Baa kma ve Alglanan Sosyal Destekleri Arasndaki liki ................................................................................................................ 128

viii

KISALTMALAR LSTES SBT : Stresle Baa kma Tarzlar lei.

BASD: ok Boyutlu Alglanan Sosyal Destek lei. KGY Y Y BEY SDA : : : Kendine Gvenli Yaklam. yimser Yaklam. aresiz Yaklam.

: Boyun Eici Yaklam. : Sosyal Destek Arama.

ix

NSZ niversite rencisi olmak, niversite yaam genelde stres retecek bri ortam nitelii tamaktadr. renciler, youn ders yk, aile ve arkadalar ile yaanan sorunlar, ekonomik problemler ve gelecee ynelik yaplan planlar gibi pek ok stres durumuyla karlamaktadrlar. Genler karlatklar bu tr zorluklarla ba ederek toplumsallar ve uyum salarlar. Uyum salayabilmek ancak gencin stresli yaantlarla baa kma stratejilerini salkl bir ekilde gelitirmesine baldr. Gencin sorunlarn aabilmesi, yaratabilecegi olumsuzluklar en aza indirgemesi,
okula ve evreye uyum salayabilmesi ve bylelikle psikolojik salnn koruyabilmesi

iin sosyal destek gen iin vazgeilmez bir temel ihtiya zellii tamaktadr Bu aratrmada niversite rencilerinin algladklar sosyal destek ile stresle baakma stillerinin zlk niteliklerine gre farkllama durumuna baklmtr. Dolaysyla rencilerin algladklar sosyal destek ile stresle baa kma dzeylerinin bilinmesinin ve zlk niteliklerine gre farkllama durumunun belirlenmesinin, psikolojik danma ve rehberlik hizmetlerine nemli katklar salayaca dnlmektederi. Bu tezin hazrlanmas aamasnda her trl yardmda bulunan, bana kar yaklamlarnda hep gven duyduum gr ve nerilerinden geni lde yararlandm deerli hocam ve tez danmanm Sayn Yrd. Do.Dr. Erdal HAMARTAya sonsuz teekkr ederim. Yksek lisans eitimimde bilgi ve abalar ile bizleri destekleyen deerli hocalarma; Sayn Prof.Dr. mer REye, Sayn Prof. Dr. Ramazan ARIya, Sayn Do. Dr. A. Murat SNBLe, Sayn Do.Dr. M. Engin DENZe, Sayn Yr. Do.Dr. ahin KESCye ve Sayn Yrd. Do.Dr. Cokun ARSLANa, teekkr eder sayglarm sunarm. Zaman ayrp anketleri cevaplandrarak aratrmaya veri salayan niversite rencilerine teekkr ederim. Bu srete, aileme ve dostlarma, bana verdikleri emek ve gsterdikleri sabr iin ok minnettarm.

nder YAMA

xi

BLM I Giri Sosyal bir varlk olan insann, fiziksel ve ruhsal snrlarnn zorlanmas ve tehdit edilmesi karsnda, deiik tepkiler ile bu deiime uyum salama abalarna girmesi kanlmazdr. Gnmzde deiim o kadar ok ve hzl yaanmaktadr ki, insanlar, hangi sosyal ortamda olularsa olsunlar ve hangi ii yaparlarsa yapsnlar yaamlarnn byk bir blmn kendi snrlarn zorlayarak srdrmek zorundadr. Dolaysyla tm insanlar stresli bir ortamda yaamak zorunda kalmaktadr. Bu nedenle de stres kavram, gnlk yaantmzda ve i hayatmzda ok sk karlatmz bir kavram haline gelmitir (Aydn, 2004). lkel toplumlarda tehlikeli bir hayvan, ate bulamamak, stres kayna iken, modern toplumlarda stres kaynaklar ok farkl boyutlara ulamtr. Gnmzde; fazla sorumluluk altna girmek, fiziksel grnt konusunda endieli olmak, yetersiz kiisel performans, meslek baaryla ilgili endieler, i tatminsizlii, dinlenme ve elenmeye fazla vakit ayramamak, ok fazla i yknn olmas, yalnzlk duygusu, reddedilme korkusu, gnlk yaamdaki deiim sreci ile birlikte yapmak zorunda olduumuz sorumluluk ve grevler (anne baba rol, patron veya alan rol, arkada rol, e rol vb.) stresin kaynaklar olarak gsterilmektedir. Giderek artan ve eitlenen stres kaynaklarna kar bedenimiz, tm bunlara yok edilme tehlikesiyle kar karya kald ilkel dnemlerdeki gibi youn bir tepki gstermektedir (Yaylac, 2005). Stresin ksa dnem ve uzun dnemde grlen etkileri vardr. Ksa dnem etkileri; fizyolojik (adale geriliminde art, kan basncnda art), duygusal (endie, krgnlk) ve zihinsel (unutkanlk, dikkati toplayamama) rahatszlklara yol aabilir. Uzun dnem etkileri arasnda ise kronik hastalklar (ba ars, hipertansiyon), kronik anksiyete ve depresyon (fobiler, ruhsal hastalklar), dnce ve hafza kusurlar (obsesif dnceler, uyku bozukluklar) saylabilir (Balta ve Balta, 2008). Btn bu sonular dnldnde, stresin bireyin uyumunu bozduu ve verimliliini drd sylenebilir.

nsanlar yaamlarnn her annda bedensel, zihinsel ve ruhsal pek ok uyaranla kar karya kalmaktadr. Sz konusu uyaranlar, bireyin iinde bulunduu denge, dzen ve uyum durumunu etkileyebilir. Yaanan olay, kiiye sknt verecek, yeniden uyum salamasn gerektirecek, alt yaam ve zm biimlerini sorgulatacak ve/ya da deitirecek nitelikteyse birey, bu zorlu olayn stesinden gelmek ve rahatlayp uyum salamak iin abalayacaktr. Bu noktada stresle baa kma kavramlar nem kazanmaktadr (Basut, 2006). nsanlar stresle baa kabilmek iin deiik davranlar sergilemektedir. Stresle ba etmek iin birok kii stres karsnda kendini sigaraya, yemee, alkole ya da bunlardan birkana bavurmaktadr (Lazarus,1985). Stresle baa kma yollar beden, zihin ve davranla ilgili olmak zere grupta toplanmaktadr. lk grupta geveme teknikleri, deiik beden egzersizleri ve beslenme biimleri yer alr. kinci grupta zihinsel baa kma yollar, uyumsuzlua yol aan inanlarla urama ve zihinsel dzenleme teknikleri bulunur. Davran biiminin deitirilmesi, gvengenlik eitimi ve zaman dzenlemesi ise nc gruptaki davran baa kma yollarn oluturmaktadr (Akt:, ahin, 2002). Stres hayatn hemen her aamasnda ve her yata yaanabilir. zellikle niversite rencileri ok deiik sosyo-kltrel evreden gelmeleri ve alkantl bir geliim dnemi olarak kabul edilen ergenlik dneminin sonlarnda olmalar nedeniyle, stresli yaama maruz kalmaktadrlar. niversite yaants bandan sonuna kadar renciler asndan kayg ve stresli bir yaam dnemidir. niversite rencisi bir yandan kendi kimliini bulma, atan deerlerini uzlatrma, bamszln kazanma ve cinsel kimliine uygun davranlar gelitirmeye abalarken, dier yandan geldii yeni eitim ortamnn kendine zg kurallarna uyum salamaya ve setii alanda yeterli olmaya alr. Bu dnemde rencilerin ailesinin destei kadar, devam ettii eitim kurumunun destei de nemlidir. zellikle ailesinin desteinden uzak renciler iin bu yardm ok daha fazla nem kazanmaktadr (Doan,1999). niversite ortam niversiteye yeni balayan renciler iin, yeni arkadalklar kurmalarna ve/veya deiik etkinliklere katlabilmelerine olanak salamaktadr. Nitekim

bireyin yaamndaki zorlayc durumlara ve stresin olumsuz etkilerine diren gstermesinde, sosyal ilikilere girmenin nemli bir rolnn olduu dnlebilir. lerleme ve bir gruba ait olma ihtiyac iinde olan renciler iin niversite ortam; kiiler aras ilikilerini, ruhsal geliimlerini de nemli lde etkilemektedir. Ayrca, niversite rencilerinin birounun, ailelerinden ayr bir ehirde yasamak zorunda olmalar da, onlarn anne-baba ve arkada evreleri gibi sosyal destek kaynaklarndan uzak kalmalarna neden olmaktadr. zgven (1992), niversite dzeyinde ailenin etkisinin azaldn, arkada grubunun deerler sisteminin, bireyin davranlarn ynlendirme ynnden daha etkili hale geldiini ifade etmitir (Akt:, Baer, 2006). Stresi nlemenin en etkin yollarndan biri, yaamn btn alanlarnda sosyal destee sahip olmaktr. Bireyin sosyal destei almay ve vermeyi renmesi stres yaantlar ile baa kmay renmesi asndan nemlidir (Becker, Heimberg, Bellack; 1987, Akt:, Eldelekliolu,2006). Bulunulan herhangi bir evrede, zveri temelinde kurulan arkadalklar, gelitirilen insani ilikiler ve bu amala yneticilerce sunulacak hizmetler bireye nemli lde sosyal destek salamaktadr. Sosyal destek, bireyin ihtiyalar hiyerarisinde var olan ait olma, sevgi, takdir ve kendini gerekletirme gibi temel ihtiyalarnn baka bireylerle (arkadalar, ailesi, stleri veya profesyonel danmanlar vb.) kurduu etkileim sonucunda tatmin edilmesi anlamna gelmektedir. Yksek dzeyde sosyal destee sahip olanlarn stres kaynaklarndan biri olan gvensizlik hissine sahip olmamalar nedeniyle, ayn ortamda olmalarna ramen sosyal destee sahip olmayan bireylere oranla daha az stres yaadklar aratrmalarla ortaya konulmutur (Tutar, 2000, Akt: Ekinci-Ekici,2003). Stresli yaam olaylar zerine yaplan aratrmalarda, sosyal destein zellikle yaam deiikliklerinin yol at stresi hafifletmede ok nemli bir rol oynadn gstermesi bu dnceleri desteklemitir (Wilcox, 1981). Sosyal destek, stres vericileri ortadan kaldrmasa bile, kiilerin endie dzeylerini drmekte, daha iyimser, kendilerini daha fazla kontrol edebilir, stresle baa kmak iin yeni yollar deneme konusunda daha istekli olmalarn salamaktadr. Sosyal evreden alnan yardmn ierii ne olursa olsun kiilerin aresizlik duygusunu azaltmakta ve stresle baa kma konusunda kendine gveni arttrmaktadr.

Litaretrdeki bu bilgiler nda, niversiteli genlerin evreye uyum salamalar ve psikolojik salklarn koruyabilmeleri iin stresle ba etme stillerinin ve sosyal destein genler iin vazgeilmez temel bir ihtiya olduu dnlmektedir. Bu sebeple bu aratrmada problem cmlesi aadaki ekilde ifade edilmitir. Problem Cmlesi Bu aratrmada, niversite rencilerinin algladklar sosyal destekleri ile stresle baa kma dzeyleri arasndaki iliki incelenecektir. Alt Problemler Aratrmann genel amacna bal olarak aadaki alt problemlere cevap aranacaktr. 1. Cinsiyet deikenine gre rencilerin stresle baa kma stilleri anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 1.1. Cinsiyet deikenine gre rencilerin iyimser yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 1.2. Cinsiyet deikenine gre rencilerin kendine gvenli yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 1.3. Cinsiyet deikenine gre rencilerin aresiz yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 1.4. Cinsiyet deikenine gre rencilerin boyuneici yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 1.5. Cinsiyet deikenine gre rencilerin sosyal destee bavurma puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 2. Anne-Baba eitim durumu deikenine gre rencilerin stresle baa kma stilleri anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 2.1. Anne-Baba eitim durumu deikenine gre rencilerin iyimser yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr?

2.2. Anne-Baba eitim durumu deikenine gre rencilerin kendine gvenli yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 2.3. Anne-Baba eitim durumu deikenine gre rencilerin aresiz yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 2.4. Anne-Baba eitim durumu deikenine gre rencilerin boyuneici yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 2.5. Anne-Baba eitim durumu deikenine gre rencilerin sosyal destee bavurma puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 3. Etkinlie katlma durumu deikenine gre rencilerin stresle baa kma stilleri anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 3.1. Etkinlie katlma durumu deikenine gre rencilerin iyimser yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 3.2. Etkinlie katlma durumu deikenine gre rencilerin kendine gvenli yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 3.3. Etkinlie katlma durumu deikenine gre rencilerin aresiz yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 3.4. Etkinlie katlma durumu deikenine gre rencilerin boyuneici yaklam puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 3.5. Etkinlie katlma durumu deikenine gre rencilerin sosyal destee bavurma puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 4. Cinsiyet deikenine gre rencilerin algladklar sosyal destek dzeyleri anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 4.1. Cinsiyet deikenine gre rencilerin aileden algladklar sosyal destek puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr?

4.2. Cinsiyet deikenine gre rencilerin arkadatan algladklar sosyal destek puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 4.3. Cinsiyet deikenine gre rencilerin zel insandan algladklar sosyal destek puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 5. Anne-Baba eitim durumu deikenine gre rencilerin algladklar sosyal destek dzeyleri anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 5.1. Anne-Baba eitim durumu deikenine gre rencilerin aileden algladklar sosyal destek puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 5.2. Anne-Baba eitim durumu deikenine gre rencilerin arkadatan algladklar sosyal destek puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 5.3. Anne-Baba eitim durumu deikenine gre rencilerin zel insandan algladklar sosyal destek puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 6. Etkinlie katlma durumu deikenine gre rencilerin algladklar sosyal destek dzeyleri anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 6.1. Etkinlie katlma durumu deikenine gre rencilerin aileden algladklar sosyal destek puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 6.2. Etkinlie katlma durumu deikenine gre rencilerin arkadatan algladklar sosyal destek puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 6.3. Etkinlie katlma durumu deikenine gre rencilerin zel insandan algladklar sosyal destek puan ortalamalar anlaml dzeyde farkllamakta mdr? 7. rencilerin alglanan sosyal destek dzeyleri (aile, arkada ve zel kii) ile stresle baa kma stilleri (iyimser yaklam, kendine gvenli yaklam, aresiz yaklam, boyuneici yaklam, sosyal destee bavurma) arasnda anlaml dzeyde iliki var mdr?

Saytl Aratrmaya katlacak rencilerin Kiisel Bilgi Formu, Stresle Baa kma Tarzlar lei ve ok Boyutlu Alglanan Sosyal Destek leini gerek durumlarn yanstacak ekilde iten cevaplayacaklar kabul edilmitir. Snrllklar 1. Bu aratrma elde edilecek veriler 2007-2008 eitim-retim ylnda Seluk niversitsitesinin eitli fakltelerinde renim gren rencilerinden salanacak verilerle snrldr. 2. Aratrmann verileri Stresle Baa kma Tarzlar lei ve ok Boyutlu Alglanan Sosyal Destek leinin lt niteliklerle snrldr. Tanmlar: Bu aratrmada geen kavramlar yle tanmlanmtr: Stres: Stres, organizmann fizik ve ruhsal snrlarnn zorlanmas ve tehdit edilmesiyle ortaya kan bir durumdur (Balta ve Balta, 2008). Stresle Baakma: Bireyin yaantsn tehdit edici olarak alglad bir durumda, kendisini daha iyi bir duruma getirmek iin, durumu kontrol etmesini ve davran rntsn ieren abalarn tmdr (Balta ve Balta, 2008). Sosyal Destek: G durumundaki bireye ya da stres altndaki bireye yakndan bal olduu e, aile, arkada, retmen gibi insanlar tarafndan salanan maddi ve manevi yardm anlamna gelir (Sorias, 1988). Alglanan Sosyal Destek: Alglanan sosyal destek, sosyal alar tarafndan destek, bilgi ve geribildirim ihtiyacnn salanmas kouluyla bireyin destek, bilgi ve geribildirim ihtiyacnn karlandna kani olma derecesidir Bu sahip olunan sosyal alarn birey zerindeki etkisi anlamna gelmektedir (Procinado ve Hele,r 1983 Akt:, Uzman, 2002).

nem Bu aratrmann temel amac, niversite rencilerinin stresle baa kmada sosyal destee ne dzeyde bavurduklarn belirlemektir. Stresin insan yaam zerinde olumsuz etkilerinin olduu bir gerektir. Bu etki bireyin retkenliini, yaratcln, kiileraras ilikilerini, uyumunu, fiziksel ve psikolojik saln etkilemedir (ahin,1999). Bu nedenle yaamn daha erken dnemlerinde bireyin stres durumlarnda salkl baa kma becerilerini yaama getirmesinin nemi daha da artmaktadr. niversite yaantsnn, birok rencinin yaamnda belki de ilk kez yaad bir gei dnemi olduu ve bu gei dneminde ala geldik sosyal ilikilerin bozulduu ve birok rencinin stres yaad dnlmektedir. 18-25 ya dnemindeki niversiteli genlerden kimi lider olmak, kimi kar cinsten arkada edinmek, kimi ise meslek hayatna atlm yapmak amacndadr. Ayrca okul ve yurt ortamnn stres verici durumlar ile kendi bana ba etme gibi durumlarla kar karya kalmaktadr. Bu dnemde rencilerin ailesinin destei kadar, arkadalarnn ve devam ettii eitim kurumunun destei de nemlidir. zellikle ailesinin desteinden uzak renciler iin bu yardm ok daha fazla nem kazanmaktadr. Genler, ana baba gen atmalar, akran basklar, kar cinsle iliki kayglarnn yan sra yksek eitim hedefleri, akademik basklar ile ilgili uyum ve baa kma becerilerine gereksinim duyarlar. Stresle etkili olarak baa kmay renmek sadece eitimsel sreci etkiledii iin deil fiziksel, duygusal dnsel olarak ypratc, etkili davranmay engelleyici olmas nedeni ile de nemlidir. Yaam kalitesini artrmak ve etkili yaamak iin etkili baa kma yollaryla ilgili daarcn artrlmasnda yarar vardr (Korkut, 2007). niversite rencileri ok deiik sosyo-kltrel evreden gelmeleri ve alkantl bir geliim dnemi olarak kabul edilen ergenlik dneminin sonlarnda olmalar nedeniyle, aratrmaclarn ilgisini ekmektedir. Trkiyede konu ile ilgili yaplan alsmalar tarandnda, niversite rencilerinde stres ve sosyal destek konularnda ayr ayr ok sayda alma olduu; her iki kavramn

birlikte daha ok salk alannda alld, niversite rencileri ile yaplms alsma saysnn ok az olduu grlmstr. niversite rencilerinin, stresle baa kma srecinde sosyal destein etkisinin aratrlaca bu aratrmada elde edilecek bulgularn, niversiteler bnyesindeki rencilerin karlatklar duygusal, sosyal, eitsel ve meslek sorunlarn zmne yardmc olmak amacyla hizmet veren Psikolojik Danma ve Rehberlik Birimlerinin almalarna katk salayabilecei ve bu konuda yaplacak aratrmalarda da faydal olabilecei deerlendirilmektedir.

BLM II KAVRAMSAL ve KURAMSAL EREVE

Bu blmde stres, stresle baa kma ve sosyal destek ile ilgili kavramsal aklamalarla birlikte yurt dnda ve yurt iinde yaplm almalardan rneklere yer verilmitir. Stres Gnlk hayatmzn ayrlmaz bir paras haline gelen stres aslnda ok da yeni bir kavram deildir. ok eski alardan beri stres insanolunun yaamnda varolagelmitir. Eski alarda hayatta kalmak iin yaplan mcadeleler sonucunda yaanan stres ile gnmzde yaadmz stres arasnda aslnda fazla bir fark yoktur. Strese neden olan koullar deise de strese gsterdiimiz tepkiler ayndr. Maaralarda yaayan ilk insann yaad stres hayatta kalmaya ynelik olarak hayvanlarla yaplan mcadelelerdi. Bugn bizlerin yabani hayvanlarla ba etmek gibi sorunlarmz yok, ancak belki de dana zor ba etmesi daha g sorunlarla kar karyayz (Akman, 2004). Stres genellikle olumsuz ve zararl anlamda ele alnmakla birlikte yaantmz zerinde olumlu etkileri de bulunmaktadr. Belirli bir dozdaki stres, varoluun nemli bir zelliidir ve etkili bir ileyi iin gereklidir. Bu tr olumlu stres, organizmada fiziksel ve ruhsal deimelere, bymeye ve olgunlamaya yol aar (Yldrm, 1991; Doan, 1999). Stresin olumasna neden olan birok faktr vardr. Bireyin fiziksel ya da psikolojik durumu iin tehdit olarak alglad her trl uyaran, faktr strese neden olabilmektedir. Birey tarafndan tehdit edici ve zararl olarak alglanan ve bylelikle gerilim yaratan her olay ve durum stres uyaran olarak deerlendirilmektedir (Aydn, 2001). Stres insanlarn yaantlarn olduka yakndan etkilemektedir. Strese kar belirli bir oranda bilin gelitirilmesi ve duyarl olunmas insanlarn evrelerine daha iyi uyum salamalarna neden olacaktr. Stres oluturan temel etkenlerin ne olduunun bilinmesi, bunlara kar alnacak nlemlerin de neler olabileceine k tutacaktr. Stresin ynetilebilir ve denetlenebilir olmas bu nlemlerin uygulanmasnda insanlar cesaretlendirmektedir (Durna, 2006).

10

Stresin Tanm Stres kavram ve stres konusu ile ilgili almalar son yllarda ruh sal alannda gncel bir yer edinmesine karlk, stres olgusunun uyandrd merak ok eskilere dayanmaktadr. Ortaya kndan itibaren youn bir ilgiyle incelenen kavram zerindeki tartmalar devam ederken, gnmzde halen ortak bir tanma ulalmad grlmektedir. Farkl tanmlar, stres kavramn deiik bak alaryla ele alan kuramsal yaklamlardan kaynaklanmaktadr (Day, 1992). Stres, yabanc bir kelime olmasna ve son yllarda dilimize gemi bulunmasna ramen, her sosyo-kltrel seviyedeki insan bu kelimeyi doru veya yanl olarak kullanmaktadr. Trafik skkl nedeniyle bekleyen bir yolcu, bekledii creti alamayan bir alan, dk not alan veya snavlara hazrlanan bir renci genellikle iinde bulunduklar skntl durumu "stres" kelimesi ile tanmlamaktadr (Balta ve Balta, 2008). Gnlk hayatta ok sk karlalan bir kavram olmasna, konu ile ilgili literatrde yer alan kitap ve makalelerin toplamnn yz binlerle ifade edilmesine karn, hala stresin tanm ve kapsam hakknda net bir ereve sunulamamaktadr. Tp alanndaki kitaplarda endienin 300'den fazla deiik tanm grlmektedir. Ancak bunlardan hi biri stresi tarif etmede tamamen yeterli deildir (Norfolk, 1989). Konuyla ilgili uzmanlar stres kavramnn aklanmasnn gln, temelde kavramn duygusal bir durumu ifade etmesine balamlardr. Stres konusunda yaplan almalarn stresin iki farkl boyutunu temel almas, kavram karmaasnn nedeni olarak gsterilmektedir. Stres ile ilgili almalarn bir ksm strese neden olan olaylara ynelirken, dier ksm sz konusu olaylara kar bireyin gsterdii psikolojik ve fizyolojik tepkiler zerine younlamaktadr. Bu durum da stresin deiik tanmlarnn ortaya kmasna neden olmaktadr (Balta ve Balta, 2008). Stres kavramnn daha iyi anlalabilmesi amacyla, ncelikle stresin ne olmad zerinde durularak, eitli stres tanmlarnn zerinde birletikleri ortak noktalarn vurgulanmas daha faydal olacaktr. Greenberg ve Baron, (1995) ile Luthans (1999)a gre stres ile ilgili bilinen yanl anlaylar ve deerlendirmeler aadaki gibi sralanabilir; - Stres, sanlann aksine sadece sinirsel bir tansiyon deildir. - Stres, basit bir endie de deildir.

11

- Stresin saknlacak veya zararl bir durum olduu da dnlmemelidir. - Strese kar yaplacak hibir eyin olmad dncesi de yanltr. - Stresin yalnz yetikinleri ilgilendiren veya alma hayatna ilikin bir problem olduu inan da doru deildir (Akt: Ekinci ve Ekici, 2003) Stresle ilgili tanmlar incelendiinde ilk tanmn 1914 ylnda Cannon tarafndan yapld grlmektedir. Cannon, stresi istenmeyen evresel etkilerden sonra bozulan fizyolojik i dengeyi yeniden kazanmak iin gerekli olan fizyolojik uyaranlar olarak tanmlamtr (Akt: zdeveciolu, 2004). Stres kavram konusunda bir otorite olan Hans Selye, kendisinden nce bu konuda almalar yapan Cannon'a ilk almalarnda hak vererek stresi bireyi etkileyen evresel uyarc olarak grmtr. Fakat yapt almalar sonucunda stresi, organizmann iindeki evreye kar alnan durum olarak tanmlamaya balamtr. Bu yaklamn sonunda Selye stres ve stresr kavramlarn n plana karmtr. Bireyde tepki yaratan uyarclar "stresr", bu stresrlere verilen tepkiyi de "stres" olarak tanmlamtr. Stresrler; fiziksel stresrler (evre kirlilii, s, k, grlt, vb), psikolojik stresrler (duygu, dnce, alg gibi isel eylemleri etkileyen durumlar), psikososyal stresrler (trafik younluu, teknolojik gelimeler gibi gnlk ve toplumsal yaanan deiiklikler, lm, doum, evlilik vb yaam olaylar) olmak zere grupta toplanabilir (Salam, 2007). Bu stresrler karsnda vcudun denge mekanizmasnn bozulmasna ve fiziksel, psikolojik veya biyokimyasal adan verdii tepkilere de stres denmektedir (Balta ve Balta, 2008). Ayrca Selye'nin tanmnda bu tepkilerin, spesifik olmayan bir tepki olduuna iaret edilmi ve evresel stresrlere kar gsterdii "genel" bir tepki olduunu vurgulamtr (Erdoan, 1999; Akt: Aydn, 2004) Stres kavram, organizmaya zarar veren faktrleri ve faktrlerden dolay organizmada ortaya kan olumsuz deiiklikleri anlatt gibi, olumlu faktrleri ve olumlu deiiklikleri de ierebilir. Bir baar elde etmek, dl kazanmak, snf gemek de insana mutluluk veren olumlu etkenlerdir. yerinde performansn artmas ise olumlu deiikliktir ve tm bu rnekler stresin olumlu anlamlarda da kullanldn gstermektedir (Akt: Aydn, 2004). Bu tr nedenlerle baz aratrmaclar stresin aslnda kt bir ey olmadn, bundan kanmann mmkn olmadn ve stresin motivasyon, byme deiim ve

12

gelime iin art olduunu belirtmilerdir. rnein Levi stresi ho olan ve ho olmayan eklinde ikiye ayrmtr (Turul, 2000). Yllardr stresin olumsuz bir sre olduu ifade edilmekteydi. Ancak Folkman, 1987 ylnda yapt bir alma sonucunda stresin yalnzca olumsuz deil, olumlu duygularla da ilikilendiini belirtmitir (Folkman, 2008). Robbins (1996) stresi; "kiilerin kar karya kaldklar frsat, snrlama veya istemlerin belirsiz ve nemli olan dinamik koullarnn sonucu" olarak tanmlanmtr. Bu tanm ile stresin, dier tanmlarn aksine, olumsuz bir durumun sonucu olarak ortaya kt kabul edilmesinin dnda olumlu koullarda da meydana gelebilecei anlatlmtr. Stresin her zaman zarar verici, kt ve kanlmas gereken bir durum (distress) olarak grlmemesi gerektii de vurgulanmaktadr. ster etki (uyarc) ister tepki ynyle deerlendirilsin stresin olumlu yn de mevcuttur. Olumlu stres (eustress) iyi ve yapc bir strestir ve pozitif duygular yaatr. Olumlu strese etki asndan bakldnda ise, bir arkadatan hediye alnmas, terfi etme, evlenme gibi insanlarn ulamak istedikleri amalarla ilgili olaylar karmza kmaktadr ve bu olaylarda bireylerin o ileri baarmak iin motive olmasn salamak yoluyla performanslarn arttrmaya yardmc olmaktadr (Schermerhom vd., 2000; Akt: Aydn, 2004). Stres, yalnzca olumlu dzeyin altnda kald ya da stne kt durumlarda sorun haline gelir. Olumlu stres dzeyinde birey, performansn en st noktada tutabilirken, olumsuz stres dzeyinde yaanan stres ya ok az ya da ok fazladr. Her iki durumda da stresle ilikili kayg, fke, depresyon, uyku dzeninin bozulmas, ilikilerde gerginlik yaanmas, itahta deimeler ve benzeri belirtiler grlmektedir. Baka bir ifadeyle strese bal olumsuz belirtiler, bireyin hem genel salk durumu hem de i performans zerinde pek ok zararl sonular dourabilmektedir (Doan, 2008). ahin (1998) tarafndan niversite rencileri zerinde yaplan bir aratrmada, onlardan stresi tanmlamalar istendiinde, renciler stresi; - Sknt, kayg, znt, ve gerginlik sresinin uzamas, - ten ya da dtan gelen etkilerle duygu ve davranlarda ortaya kan, rahatsz edici bir durum ve bundan duyulan rahatszlk,

13

- Etkilenmek istemedii durumlardan etkilenme, kontrol dnda kalan bedensel davranlar, psikolojik sorunlarn fiziksel etkileri, - Bunalm, gerginlik, - Genelde anlaml olan eylerin anlamsz gelmesi, - Bir ey yapmak isteme, - Gnlk yaamda kiinin zerinde bask yapan etmenlerin bilekesi eklinde tanmlamlardr. Tm bu tanm ve yaklamlar sonucunda stresin tanmlanmasnda karmza kan tm unsurlar ortaya konulmasnda yarar grlmektedir: Stres ift ynl bir olgudur. Stres hem bireyi etkileyen evresel uyarclardr, hem de bireyin organizmasnn bu uyarclara verdii tepkilerdir. Bu nedenle stresin uyarc ynl olduu gibi tepki ynl veya her ikisini birden ieren tanmlarna rastlamak mmkndr Stres, kstlama, frsat ve isteklerle ilgilidir. Tm bunlar evresel (dsal) faktrlerdir. Ve bu evresel faktrlerin kiiler ile etkileiminin sonucunda da stres meydana gelmektedir. Stresle ilgili tanmlar incelendiinde genel olarak u noktann vurguland grlmektedir (zdeveciolu, 2004): - Stres, gerginlik ve dzen bozukluu yaratr, ok youn olduunda yap ve ilevlerde kkl deime ve kntye yol aar. - Stres, organizmann bedensel ve ruhsal snrlarnn tehdit edilmesi ve zorlanmas ile ortaya kan bir durumdur. Tehdit ve zorlanma karsnda birey kendini korumaya ynelir. - Stres, bireyin fiziksel ve sosyal evreden gelen olumsuz etkiler karsnda bedensel ve psikolojik snrlarnn tesinde aba harcamasdr. Stres Kavramnn Tarihsel Geliimi Kken itibariyle yabanc bir kelime olan stres Latince bir kelime olan "Estrictia" ve eski Franszcadaki "Estrece" kelimesinden tremitir. 17 nci yy.da felaket, bela musibet, dert, keder, elem gibi anlamlarda kullanlm; 18 nci ve 19 uncu yy.larda kavrama

14

yklenen anlam deimi ve g bask zor gibi anlamlarda objelere, kiiye, organa veya ruhsal yapya ynelik kullanlmtr. Ayrca stres kelimesi sadece etki ynyle deil, "btnl koruma", "esas duruma dnmek iin aba harcama eklinde etkiye tepki anlamnda da kullanlmaya balanmtr (Balta ve Balta, 2008). Bilim dnyasna bakldnda, stres szcn ilk kez 17. yzylda, elastiki nesne ve ona uygulanan d g arasndaki iliki olarak aklayan fiziki Robert Hook olduu grlmektedir. Hookun bu varsaymlar zamanla deiime urasa da, 20 yydaki psikoloji, fizyoloji ve sosyolojiyi geni lde etkilemitir (Lazarus, 1993). Thomas Young isimli bir baka fiziki ise Hookedan yzyl kadar sonra yani 18. yzylda stresi formle etmitir. Younga gre, stres; maddenin kendi iinde olan bir g ya da direntir. Madde, kendi zerinde uygulanan d gce kendi direnci orannda bir tepki gsterir. Elastik ktle, bir stres tepkisi sayesinde eilip bklerek bu d gc dengelemeye, ona uyum gstermeye alr. Ancak, eer d g elastik ktlenin kendi iindeki direnten daha bykse, byle bir dengeleme mmkn olmaz ve madde niceliksel bir deiime urar (krlabilir). Dtan gelen gcn (basncn) ar bykl durumunda ise niteliksel deimeler olabilir (ahin,1998) 1842de ngiliz hekim Thomas Curling, ar bir yank vakasnda, 1867de cerrah Albert Billreth enfeksiyon sebebi ile yaplan nemli bir cerrahi mdahaleden sonra ortaya kan, ok zel uyaranlara ramen, strese ait belirtilerin ortaya ktn aktarmlardr (Balta ve Balta, 2008). 1878de Claude Bernard, btn hayati grevlerin, d ortamn deien artlar karsnda canlnn i vasatnn belirli snrlar iin de sabit tutulmas amacna ynelik olduunu sylyordu. Aratrmac, stresi organizmann dengesini bozan uyaranlar olarak tanmlamtr. 1880 ylnda Belikada fizyolog Fredericq ise, stres yaayan organizmann zararl etkenlere kar tepkisi, bunun sonucunda organizmann ya habtalanacan ya da zararl etkilerden kurtulacan ileri srmtr (Balcolu, 2005). 1910 ylnda Sir William Osler, koroner kalp hastalnn nedenini stres ve strain artlarna balam, kalp hastalar iin ise endieli kimseler ifadesini kullanmtr (Balta ve Balta, 2008).

15

Harvard niversitesi Tp Fakltesinden Walter B. Cannon, insan bedeninin bir sistem olarak incelenmesinin nemini ilk farkeden bilim adamlarndandr. Cannon, 1930larda homeostatis terimini kullanarak, sistemin kendi i dengesindeki sreklilii koruma zelliinden sz etmi; yaamda gerekli olan dengeyi srdrebilmek iin kullanlan geribildirim (feedback) srelerini belirlemi ve incelemitir. Bedenin stres karsnda gsterdii sava ya da ka tepkisine ilikin ilk aratrmalar yapmtr. Bugnk stres bilgimizde bu aratrmalarn katklar ok fazladr (ahin,1998) 1936 ylnda ise Hans Selye stres kavramna biyolojik bir yaklam getirmitir. Selyenin kuramna gre btn vcudu etkileyen deiiklikler stresin biyolojik sonucudur. Bu sonular bir veya daha fazla uyarc tarafndan ortaya kar. Canl organizmay etkileyen her deiiklik bir uyarc veya stresrdr (Doan, 2008). Selye 1950de yapt almalarda stresin, fizyolojik etkilerini vurgulamtr. Selye, setres verici bir uyaran karsnda kalan bireyin, kalp at hznn ykselmesi, az kurumas titreme, ar terleme, az idrara kma, itah bozukluu, eitli arlar, kolay yorulma ve geveyememe gibi ounluu otonom sistemin rn olan baz tepkiler verdiini belirtmitir. Stres verici durumun ortadan kalkmas bu tepkinin yok olmasna neden olur. Stresin uzamas durumunda ise, birey balangta alarm verir. Alarm dneminde dzelme ya da diren aamasndan tkenme aamasna girer (Binboa, 2002). Lazarus, 1960 ylndan itibaren stresi nsan ile iinde yaad ortam arasndaki karlkl ilikinim organizmada yaratt tepki olarak; 1974 ylnda Hause insann allagelen davran kalplarnn yetersiz kald hallerde ortaya kan tepki olarak; 1976 ylnda Mandler ise zararl etkenlerin yaratt tehlike ve bunun ortaya knda organizmann rol olarak tanmlar. 1984 ylnda Hann ise stresi insann iinde yaad ortam kt olarak deerlendirmesi sonucu iine dt durumun ad olarak tarif etmitir (Balcolu, 2005). Stres Kaynaklar Stresin olumasna neden olan birok faktr vardr. Bireyin fiziksel ya da psikolojik durumu iin tehdit olarak alglad her trl uyaran, faktr strese neden olabilmektedir. Birey tarafndan tehdit edici ve zararl olarak alglanan ve bylelikle gerilim yaratan her

16

olay ve durum stres uyaran olarak deerlendirilmektedir (Scheier ve Carvel, 1987; Akt: Aydn ve mamolu, 2001). Lazarus ve Folkman (1984)a gre stres kaynaklarnn ortaya konulmas nemlidir. Denetlenebilirlik, yenilik, belirsizlik, tahmin edilebilirlik kiinin snrlarn zorlayp zorlamamas ve yaknlk sresi bir olayn stres kayna olarak deerlendirilmesinde belirleyici faktrler olarak grlmektedir. Kanser hastalarnn tedavilerinin sonularn tahmin edememelerinin onlarn stres miktarn arttrmas rneinde olduu gibi sonularn bilinip bilinmemesi de stres miktarn azaltp oaltabilir (Akt: Otrar ve di., 2002). Teknolojide oluan deiiklie paralel olarak yaammzda da eitli deiiklikler olmakta ve bu deiiklikler bireyler zerinde deiik derecelerde strese yol amaktadr. Ein lm, boanma, ayr yaama, bir yaknn lm, evlenme, ie girme veya iten atlma, emekliye ayrlma, hamilelik, cinsel glkler, ekonomik sorunlar, ocuklarn evi terk etmesi, okula balama, amirle mnakaa etme, tanma, tatil, yaamda gereki amalarn seilmemesi, birbiriyle elien amalarn seilmesi, amaca ulamak iin bireyin kendini an zorlamas, hogrl olamama, 'hayr' demesini bilememe, gn ile doldurma, ite bir ncelik sras oluturmama eitli derecede strese neden olmaktadr. Ayrca, risk almay renmemi olma, az eyle yetinmeme, iten geldii gibi davranmama, mevki edinme hrs ve kendine zaman ayrmama stres iin kaynak oluturabilmektedir (Norfolk, 1989; Akt: Yldrm,1991). Stresin nedenleri ok saydadr ve snrlamak ok zordur. Strese sebebiyet veren her nedeni ayr ayr snamak ve incelemek ok zor olacandan, nemli grlen stres yaratc nedenlerin genel bir snflandrlmasnn yaplmas daha gereki ve anlaml olacaktr. Stres, birey ile stres yaratan nedenler arasdaki etkileim sonucu meydana geldiinden, stres nedenlerinin bireyden, evresinden ve evre ilikilerinden kaynakland dnlmektedir. Bu nedenle de stres nedenlerini gruplandrrken bireysel ve evresel nedenlerden bahsetmek mmkndr. Ancak bu nedenlere ek olarak; kiiyi i yaantsnn dnda deerlendirmek mmkn olmayacandan ve yaantsnn byk ksmn da i ortamnda geirdiini dnerek i yaamndan kaynaklanan stres nedenlerini de bu gruplandrmaya dhil etmek yerinde olacaktr. Bylece stres yaratan nedenleri grupta toplamak mmkn olacaktr (Aydn, 2004).

17

1. Bireysel Faktrler ve Stres: Stres tamamen bireyin kendisinden, kaynaklanan srelerle ilgili olabilir. rnein, zel yaamda yaanan sreler, evlilik, evlilik sorunlar, ocuklarn eitim, salk vb. sorunlar, boanma, ailelerden birinin hastalanmas, lm vb., kiilik yaps, alglama farkllklar, ekonomik skntlar, yeni bir ie girme, baka bir yere tanma, yaam tarz, ya (zellikle menopoz, andropoz dnemleri, lohusalk ve ergenlik dnemleri gibi) vb. Bu noktada bireyi strese ynelten stres faktrlerinin tanmlanmas ve uzmanlar tarafndan nerilen doru stres ynetim tekniklerinin izlenmesi gereklidir (Yaylac, 2005). 2. evresel Faktrler ve Stres: Yaammz srdrdmz genel evrede oluan deiimler, belirsizlikler de stres kayna olabilir. rnein; lkenin ekonomik sisteminde yaanan dalgalanmalar, politik alanda yaanan krizler, iktidar deiiklii dnemleri; doal afetler, sava, teknolojik geliimler, globalizasyon ve deien rekabet anlay, ulam ve konaklama sorunlar, evre kirlilii, sosyo-kltrel deerlerin deiimi vb. evresel faktrler bireylerin zel yaamlarn veya kariyer geliimlerini yakndan etkileyip strese neden olabilmektedir (Yaylac, 2005). 3. rgtsel Faktrler ve Stres: rgtsel stres; alma ortamnda karlatmz stres faktrlerini ifade eder. rgtsel ortamlar ve bu ortamlarda yaanan geliimler (yeniden yaplanma dnemleri, i younluu, grev karmaklklar, stat uyumazlklar vb.) bireyleri youn biimde strese sokmaktadr. letmelerde hiyerari resmi, kat iletiime dayal yaplar kadar, yeni organizasyon yaplarnn beraberinde getirdii yeni oluumlar yeniden yaplanma, yeni iletiim teknolojileri ve i grme biimlerinde deiimler, sanal alma vb. da bireylerin strese girmelerine neden olabilmektedir. rgtsel stresin belirli bir dzeyde alanlar iin yararl olduu bilinmektedir. Bununla birlikte kontrol altna alnmadnda; iletmelere alanlarn motivasyon kayb, performans, eksiklii, retim hatalar, i kazalar gibi maddi ve manevi kayplar getirebilmektedir (Yaylac, 2005). Az ya da ok her meslek belli lde strese neden olmaktadr. Bununla birlikte, baz meslekler dierlerine gre daha fazla strese neden olmaktadr. rnein, eitli meslekler zerinde gerekletirilen bir aratrmada; gardiyanlk, polis memurluu, retmenlik, ambulans ofrl, hemirelik, doktorluk, itfaiyecilik, di hekimlii, maden iilii,

18

askerlik, aktrlk ve gazetecilik gibi mesleklerin en ok stresli meslekler olduu; gkbilimcilik, gzellik uzmanl, evrecilik, seraclk, ktphanecilik, mzecilik, berberlik, spor / fitnes kulb yneticilii, gz doktorluu ve din adaml gibi mesleklerin ise, en az stresli meslekler olduu belirlenmitir (Hargreaves, 1999). Gnlk yaant iersindeki acelecilik, srekli hareket, hzl kentleme, kalabalklar potansiyel bir stres kaynadr. Kar-koca beraber alan bir ift iteki streslerini birbirlerine geirebilirler. eitli nedenlerden tr bir kentten baka bir kente tanma da strese neden olabilir. Maddi skntlardan dolay gnmzde ou insan ikinci bir ite almaktadr ya da elerden her ikisi de i yaam iersinde yer almaktadr. Bu durum elenceye ve aileye ayrlacak zaman olduka ksaltmaktadr ve bal bana stres kayna olmaktadr. zellikle alan evli kadnlar evde ve iyerinde farkl roller stlenmek durumunda kalmaktalar ve bunun sonucunda da stres e yol aan rol almas yaayabilmektedirler (Luthans, 1995). nsanlarn strese maruz kalmas iin mutlaka bir etki gerekmiyor. inde bulunulan durumdan honut olmamak veya srekli tatminsizlik de kii iin bal bana bir stres kayna olabilir. Nitekim insanlarn ou baka bir yerde, baka bir i yaparak, baka birisiyle ve bol para ve zamana sahip olarak yaamay hayal ederek hayatlarn geirirler (Bland, 1999). Stres kelimesi farkl kiilerde farkl anlamlar tamaktadr. Stres bir bireyde olumlu duygular uyandrrken, bir bakasnda olumsuz duygular uyandrabilmektedir (Selye 1974). rnein televizyona kmak ya da basn toplants yapmak baz insanlar iin ok zor ve gerilimli bir olayken, bazlar iinse olduka zevkli ve heyecan verici bir durumdur (Durna, 2006). Stresin Belirtileri Stresle mcadelenin ilk aamas onun varlna ait belirtileri ortaya karmaktr. Stres genellikle yava gelitiinden kolayca farkna varlmayabilir. Stresin her insan zerindeki etkisi farkl olmakla beraber baz ortak taraf da vardr. nsanlarn kendi zerlerinde grdkleri stres belirtileri bakalarnda da grlebilir. ok kimse stresin belirtilerini tanyabilir ve stresle baa kma yntemlerini kullanmaya balayabilir (Konak, 2005).

19

Stres belirtileri ounlukla birbirinin iine girmi durumdadr. Bu nedenle ok karmak durumdadr. Dolays ile her insanda stresin belirtileri ayn biimde grlmez. Ancak bazen belirtiler azalr veya yok olur ve dierleri bunlarn yerini alr (Gney, 1997: Akt: Konak, 2005). Stresin kendine zg baz belirtileri vardr. Bu belirtiler; gerginlik hali, srekli endie duyma, ar derecede alkol ve sigara kullanm, uykusuzluk, i birliine girmede yaanan zorluklar, yetersizlik duygusu, duygusal dengesizlik, sindirim sorunlar, yksek tansiyondur (Davis,1984; Akt: Aydn, 1995). Stres ksa sreli yaansa bile, gerginlik, kalp atlarndaki ykselme veya ar alkol ve sigara kullanm gibi ksa srede ortaya kan sonularn kalc olmasna neden olabilir. Stresle ilgili belirtiler, fiziksel, duygusal, zihinsel ve sosyal olmak zere drt grupta toplanabilir (Braham, 1998): 1. Fiziksel Belirtiler: Ba ars, dzensiz uyku, srt arlar, ene kaslmas veya di gcrdatma, kabzlk, ishal ve kolit, deri dkntleri, kas arlar, hazmszlk ve lser, yksek tansiyon veya kalp krizi, ar terleme, itahta deiiklik, yorgunluk veya enerji kayb. 2. Duygusal Belirtiler: Kayg veya endie, depresyon veya abuk alama, ruhsal durumun hzl ve srekli deimesi, asabilik, gerginlik, zgven azalmas veya gvensizlik hissi, ar hassasiyet veya kolay krlabilirlik, fke patlamalar, saldrganlk veya dmanlk, duygusal olarak tkendiini hissetme. 3. Zihinsel Belirtiler: Konsantrasyon sorunlar, karar vermede glk, unutkanlk, zihin karkl, hafzada zayflk, ar derecede hayal kurma, tek bir fikir veya dnceyle megul olma, mizah anlay kayb, dk verimlilik, i kalitesinde d, hatalarda art, muhakemede zayflama. 4. Sosyal Davransal Belirtiler: nsanlara kar gvensizlik, bakalarn sulamak, randevulara gitmemek veya ok ksa zaman kala iptal etmek, insanlarda hata bulmaya almak ve szle rencide etmek, haddinden fazla savunmac tutum, bir ok kiiye birden ks olmak, konumamak kazalarda art (Toydemir, 2005).

20

Stres Karsnda Gsterilen Tepkiler Stres altndaki birey, strese kar baz tepkiler gsterir. Bunlar Coleman(1972)a gre, abaya ynelik tepkiler ve savunmaya ynelik tepkiler olarak ayrlabilir. abaya ynelik tepkilerin amac stresle baa kmadr. Bu tepkiler genellikle atlm, ekilme ya da uzlama biimlerinde gelitirilir. Savunmaya ynelik tepkilerin amac psikolojik dalmay nlemektir. Bu tepkiler stres yaratan kayna yineleyerek anlatma biiminde ortaya kan onarma mekanizmalar, ayrca ego savunma mekanizmalar biiminde grlr. Stres tepkisi genel uyum belirtisi olarak da bilinir. Genel uyum belirtisinin basama vardr (Yldrm, 1991). 1. Alarm Dnemi: Stresin bu ilk aamasnda diren, normal zamanlara oranla daha dktr, yani kii gafil avlanmaktadr (Akman, 2004). Birey bir stres kayna ile karlatnda, sempatik sinir sisteminin etkin hale gelmesi nedeniyle beden sava ya da ka tepkisi" gsterir. Sava ya da ka tepkisi srasnda bedende oluan fiziksel ve kimyasal deimeler sonucunda kii, stres kayna ile yzlemeye ya da kamaya hazr hale gelir. Bu durum kalp atlarnn hzlanmas, tansiyonun ykselmesi, solunumun hzlanmas ve ani adrenalin salglanmas biiminde geliir. Sava ya da ka tepkisinin ortaya kt aama, "alarm aamas" olarak adlandrlr. Streste alarm aamasnda, stresi yaratan kaynaklar ve bunlarn younluu artt lde, stres erisi hzla, normal diren dzeyinin zerine karak, normal davrantan sapmann ilk iaretleri verilmeye balanr (Gl, 2001). Bu aamann sonunda savunma sistemleri baarl ise vcut normale dner. Eer stres durumu srer ve sistem sava ya da ka ynteminde baarsz olursa diren dnemine girer. 2. Diren Dnemi: Diren aamas, vcudun tepki seviyesinin en yksek noktasn oluturur. Bu aamada vcut, dengeleyici kaynaklarn etkili bir ekilde kullanarak, fizyolojik btnln korumaya alr ve stnde bask oluturan deiikliklere kar direnir. Bu aama, Genel Uyum Sendromunun en uzun safhasdr. Aylarca, yllarca ve daha da uzun srebilir (Alien, 1983).

21

Diren aamasnda vcudun direnci normalin zerine kar; yz yze olduu bu stres verici duruma kar direncini ykseltmitir. Bu durumdan kamak veya ona uyum salamak zorunda olduundan, baka stres vericilere direnci der. rnein vcut ald bir toksine kar diren dneminde ise souk algnlna direnci dktr. Eer diren dnemi baar ile alrsa beden normal koullarna dner, baarsz olunursa beden der, ker (Balta ve Balta, 2008), organizma tkenme aamasna girer. 3. Tkenme Dnemi: Stres verici olay ok ciddi ise ve uzun srerse, organizma iin tkenme basamana gelinir. Bazen bu dnemde yeniden alarm dnemi reaksiyonlar ortaya kar. Her canlnn uyum yetenei ile enerjisi farkldr ve snrldr. Uyku ve dinlenme vcudu onarabilir ama devam eden ve baa klamayan stresler karsnda, denge bozulur uyum enerjisi biter (Toydemir, 2005). Diren aamasndaki gerilim kaynaklar ve bunlarn younluk dereceleri azalmad srece ya da art gsterdikleri durumlarda, bireyin gayreti krlr ve davranlarnda ciddi derecede sapmalar ve hayal krklklarnn yaand bir evreye girilir. Eer stres kayna ile baa klamaz ve uyum salanamaz ise, fiziksel kaynaklar kullanlamaz ve tkenme aamasna geilir (Gl, 2001). Organizmann uyum salamaya alt ayn stres vericiler uzun sre devam ettii takdirde uyum enerjisi tkenir. Alarm dnemindeki tepkiler tekrar grlr ama artk deitirilemez ve lm meydana gelir. Selye (1936) stresin olaand srelerde devam etmesinin bedende sistematik ypranmalara, hasarlara hatta lme yol aabileceini belirtmektedir (Akt: Eraslan, 2000). Stres altndaki birey baz duygular yaar. Bireyin engellenmeye kar gelitirdii duygu kzgnlktr. Kzgnlk duygusu genellikle bireyi atlm yapmaya ya da saldrgan davrana yneltir. Eer birey sklkla engellenmelerle karlarsa, kzgnlk duygusu dmanlk duygusuna dnebilir. Kzgnlk ve dmanlk duygular ynetilmesi g duygulardandr. Ayrca stres altndaki birey yetersizlik, gvensizlik, deersizlik duygular da yaayabilir. Bu duygulara elik eden, karar vermede glk, sigara, alkol vb. kullanma eiliminin artmas vb. dnce ve davranlar grlebilir. (Yldrm, 1991).

22

Diren: Stresr devam ederse ve durum deitirilemez ya da duruma gsterilen tepki deitirilemezse, beden Alarm: Beden strese ilk olarak dirente azalma ile cevap Tkenme: Devam eden iddetli stresrler bedenin kaynaklarn tketir. Bylece eskiye gre dk ilev sz konusudur.

Stresr: Ani bir tehlike ya da ani bir mutluluk olabilir

Hemeostasis: Beden sistemleri varolan durumu deitirerek ya da duruma verilen tepkiyi deitirerek sabit ve tutarl durumu korumaya alr

Hastalk, lm: Bedenin kaynaklar snrldr ve eklenen stresrler sonucu bedenz yaps ve ileyiinde bozulmalar oluur.

Yeni bir dengeye dn

Cox (1978)un yapt bir aratrmada stresin birey zerindeki olumsuz etkileri ayrntl olarak belirtilmitir. Bu etkiler u ekilde sralanabilir (Akt: Eraslan, 2000): 1. Kiisel Etkiler: Huzursuzluk, saldrganlk, duyarszlk, depresyon, yorgunluk, sinirlilik, sululuk, utan, karamsarlk, dk z sayg, yalnzlk, tehdit ve gerginliktir. 2. Davransal Etkiler: Kaza eilimi, ila alm, duygusal patlamalar, ar yeme veya tat kayb, ar alkol kullanm veya sigara ime, heyecanllk, tahrik edici davranlar, az konuma, sinirsel kahkahalar, hareketsiz kalamama, titreme. 3. Bilisel Etkiler: Karar verme konsantrasyon gl, unutkanlk, eletiriye ar duyarlk ve psikolojik engeller. 4. Fizyolojik Etkiler: Kan ve idrarda zararl maddeler ve kortikosteroid bulunmas, kan ekerinin ykselmesi, kan basnc ve kalp atlarnn artmas, az kuruluu ve terleme, gzbebeklerinin bymesi, solunum gl, scak ve souk nbetler, boazda ilikler, kol ve bacaklarda halsizlik ve karncalanma. 5. Tbbi Etkiler: Astm, adet grmeme, gs ve srt arlar, koroner kalp hastalklar, ishal, ba dnmesi, halsizlik, hazmszlk, sk idrara kma, migren ve ba arlar, kbuslar, uykusuzluk, nevroz, psikoz, psikosomatik bozukluklar, eker hastal, ciltte grlen lekeler, cinsel isteksizlik ve gszlk. 6. Organizasyonla lgili Etkiler: Grev banda bulunmama, dk endstriyel ilikiler ve verimsizlik, yksek i kazas ve dk i teslim oranlar, kt i ortam, iinden memnuniyetsizlik.

23

Stresle Baa kma nsanlar yaamlar boyunca sadece ho ve mutluluk verici olaylarla karlamazlar. stenmese de karlalan olumsuz olaylar sonucu kii duyduu sknt ve zorlanmay hafifletmek ve sorunun stesinden gelerek eski uyum dzeyine ulamak iin eitli yollar deneyecektir. te bu noktada stres ve baa kma kavramlarndan sz edilmektedir. Baa kma davran Snyder (1999) tarafndan , stresli olaylarla ve gnlk telalarla ile ilgili olarak fiziksel, duygusal ve psikolojik yk azaltmay hedefleyen bir tepki olarak tanmlanmaktadr (Akt: Korkut, 2007). Baa kma stratejisi bir anlamda, kavramsal olarak bireyin bilisel alandaki motivasyonunu belirlemektedir (Ylmaz, 1993). Baa kma, kiinin, birey evre etkileimin de ortaya kan isel ya da dsal taleplerin kendi kaynaklarn ap amadn deerlendirmesi sonucunda ortaya koyduu bilisel ve davransal abalardr. Bu tanmlamada temel nokta vardr. Baa kabilme, sre ynelimlidir, balamsaldr ve nceden neyin iyi ya da kt bir baa kma olduu tahminini yapmak mmkn deildir (Folkman, Lazarus, Gruen ve De Longis, 1986). Baa kma yollar ile ilgili bir model gelitiren Lazarus ve Folkmann (1984) baa kmay; stresli olay ya da durumlarn yol at duygusal gerilimi azaltma, yok etme ya da bu gerilime dayanma amacyla gsterilen bilisel, davransal ve duygusal tepkilerin btn eklinde tanmlamlardr (Turul, 2000). Bu tanmda drt ana kavram bulunmaktadr. Bu kavramlardan birincisi, baa kmann bir sre veya birey ile evresi arasndaki sregelen karmak bir etkileim olmasdr. kincisi, baa kmann yok etme yerine ynetim ile ilikili olarak grlmesidir. Strese gereki bir bak asyla baklmakta ve her problemin stesinden gelinemeyebilecei ngrlr. nc kavram, bu tanmn deerlendirme kavramn iermesidir. Son olarak, baa kma bir aba gsterme olup potansiyel stres verici durumu yneltmeye ilikin blisel ve davransal abalarn iermektedir (Terzi, 2005). Belli bir stres durumuyla baa kmada kullanlan yollarn baarl olup olmad ancak uyum zerindeki etkilerine gre belirlenebilir Bu uyumsal sonular, niversiteye uyum olabilir ve bu da bireylerin baa kma etkinliklerinin sonucudur (rc, 2005).

24

Modern stresle baa kma aratrmalar, 19uncu yzyln sonundaki psikoanalitik teori almalarna ve zellikle de Freud'a dayanr. Bireylerin hoa gitmeyen hislerini ve duygularn bastrarak veya savunma mekanizmalarn kullanarak amaya almalarna ynelik almalar yaplmtr (Jones ve Bright, 2001:Akt: Toydemir, 2005). Billlng ve Moos'a gre, psikoloji alanndaki gelimelerle birlikte, 1970'lerde, stres yaayan her kiinin hastalanmad ileri srlerek, bir ara deiken aranm ve Freud'un "savunma mekanizmalar" yeniden gzden geirilerek, "baa kma" kavram ortaya atlmtr. Stres ii durumlarda kullanlan ya da depresyon, psikosomatik sorunlar gibi eitli psikolojik rahatszlklarla ilikili grlen bu "baa kma" mekanizmalarnn belirleyici rol, aratrmaclarn dikkatini gn getike daha fazla ekmeye balamtr (Akt: Toydemir, 2005). Folkman, Schaefer ve Lazarus (1979) stresle baa kmay, "kiiyi zorlayan veya gcnn stnde olan, dsal ve isel beklentileri ve bunlar arasndaki atmalar ynetmek (bu beklentileri kontrol altna alabilmek, bunlara katlanabilmek, azaltabilmek veya en aza indirgemek) iin gsterilen somut hareketler veya duygusal abalar" eklinde tanmlamlardr (Akt: Toydemir, 2005). Gnmzdeki aratrmalar, baz baa kma tarzlar ile strese bal baz hastalklar arasnda bir iliki olduunu gstermektedir. Doktorlar, migren ars eken birok kiinin, ortak bir davran repertuar sergilediklerini fark etmilerdir. Bu zelliklerden bazlar katlk inatlk, zayf yarg yetenei, ara Sra dmanca patlamalar ve gl bir onaylanma gereksinimidir (ahin, 1995). Baa kma tarzlar, belli durumlarda kullanlan veya benzer durumlarda zaman iinde tekrarlanan baa kma yntemlerini kapsar. Bunlar ayn zamanda kiinin tercihlerinin, dolayl olarak da inanlarnn ve deerlerinin bir yansmasdr. Baa kma abalar ise belirli stres oluturucu durumda kullanlan bilisel ya da davransal stratejilerdir ve stresli olay balamna gre deimektedir (ahin ve Durak, 1995). Stresle Baa kma Stratejileri Stresle baa kmada, ncelikle ie yaramayan ve bireye zararl tepkilerin belirlenmesi ve bunlarn nelere yol atnn farkna varlmas gerekir. Stresle baa kma

25

yntemleri, bireyin bu tepkilerini deitirebilmesini salayacak zgl beceriler kazandrarak stresi azaltmay hedefler (zmen ve nen, 2005). Stresle baa kmada kullanlan yollarla ilgili farkl aklamalar vardr. On dokuzuncu yzyln ilk yllarnda baa kma yollar daha ok savunma mekanizmalar ile aklanyordu. lk olarak Lazarus ve arkadalar 1966 ylnda bu kavram farkl biimde ele almlardr. Bu aratrmaclar Freudun baa kma ve Selyenin stres kavramndan uzaklaarak bilisel ve duygusal sreler zerinde odaklanmaya balamlardr. Compas (1987)a gre, tarihsel olarak bakldnda stresle baa kma

mekanizmalarnn be farkl adan ele alnd grlmektedir. Bunlar: 1. Freudun psikoanalitik kuramnda nerdii bilind savunma mekanizmalar (daha sonraki adyla ego mekanizmalar) 2. Eriksonun yaam dnemleri yaklamnda sz ettii, zgven, zyeterlilik ya da isel kontrol gibi bireysel kaynaklar 3. Evrim kuram ve davran akmdaki problem zme abalar 4. Cannon, Selye gibi aratrclarn ileri srd hem insanlarn hem de hayvanlarn stres karsnda gsterdii, genetik olarak programlanm bir tepki 5. Organizmann kendi fizyo-psikolojik kaynaklarnn zorlanp tkenmesi karsnda gsterdii, uyum yapmaya ynelik, srekli deien bilisel ve davransal abalar olarak sralanabilir (Akt: ahin ve Durak, 1995). Stres kontrol altna alnabilirse, bireyin amalarn ve umutlarn gerekletirmesini engelleyen etmenleri amas iin ona cesaret verecek bir unsur olabilir. Bireyin mutluluunu, saln, gvenliini, kendine olan saygsn ve zihinsel dengesini tehdit eden durumlarda stres bireyi erken uyaran sistemdir. Ancak baz insanlar strese kar dier insanlara kyasla daha dayankldr. Bireyin gelecekteki sal, mutluluu ve baars karlat strese uyum salayabilmesine ve dayankllna baldr. Eer bu uyum ve dayankll salayamazsa, bireyde hastalk, depresyon, kendine olan saygnn kaybedilmesi ve baarszlk durumlar ortaya kabilir. Stres ar boyutlara ularsa hastalk ve gerginlie yol aabilir. Fakat stresten kamak mmkn deildir (Norfolk, (1989).

26

Genel olarak stresten kaarak kurtulmaya almak stres seviyesini en st seviyede tutmaktadr. Stresten kamaya almak yerine onunla mcadele ederek ondan kurtulmaya almak stres seviyesini dk seviyede tutulmasn salayacaktr (Calvete ve ark., 2002). Stresten kamaya almak yemekten, imekten, nefes almaktan, almaktan, sevmekten veya sevilmekten kamak gibi bir ey olur. O halde amacmz stresle baa kmay renmek olmaldr. Gnlk yaamda drt deiik biimde kendini gsteren stresle organizma baa kma mcadeleleri vermektedir. Baa kma stratejisi, kavramsal olarak bireyin bilisel alanndaki motivasyonunu belirlemektedir. Stresle baa kma yollar beden, zihin ve davranla ilgili olmak zere grupta toplanmaktadr. lk grupta geveme teknikleri, deiik beden egzersizleri ve beslenme biimleri yer alr. kinci grupta zihinsel baa kma yollar, uyumsuzlua yol aan inanlarla urama ve zihinsel dzenleme teknikleri bulunur. A tipi davran biiminin deitirilmesi, gvengenlik eitimi ve zaman dzenlemesi ise nc gruptaki davran baa kma yollarn oluturmaktadr (Akt: ahin, 2002). Stresli yaantlarla karlaan birey kendi sal ve iyi oluu iin bir deerlendirme srecine girebilmektedir. Bu deerlendirme sreci, birincil deerlendirme, ikincil deerlendirme son aama olan baetme olmak zere eittir (Akt: Uman, 1990; Yndem, 1998). Birincil deerlendirmede stresli durumun birey iin ne anlama geldii deerlendirilir. Bu aamada stresli durum birey tarafndan zarar veya kayp, tehlike mcadeleye davet biiminde deerlendirilebilmektedir. Kii herhangi bir organn kaybettiinde ya da bir arkadal bittiinde yaad olumsuz durumlar zarar veya kayp olarak deerlendirmektedir. Karlalan durumu zarar veya kayp ya da tehlike olarak deerlendirenler fke, korku veya gcenme gibi olumsuz duygular yaadklarndan gerek stres durumu ile kar karyadrlar. Buna karn stresin kaynan mcadeleye davet olarak deerlendiren bireylerde ise olayn stesinden gelme, kazan ve gelime elde etme beklentileri vardr. Yani birincil deerlendirme, bireyin durumu kendisi iin tehlikeli ya da tehlikesiz olarak deerlendirdii aamadr. Eer birey durumu tehlikesiz olarak deerlendirdiyse dier aamaya gerek duymayabilir. Durumu tehlikeli olarak

27

deerlendirdiyse Bu durum karsnda ne yapmalym sorusunu kendine sorarak ikincil deerlendirme aamasna geer (Yndem, 1998). kincil deerlendirmede, kii olay ya da durumu tehdit edici olarak algladktan sonra eyleme gemek iin seeneklerini dnr. Bu aamada "kiinin tepkide bulunmak iin kaynaklarn ve dncelerini deerlendirmesi sz konusudur. Kii kendisine "ne yapabilirim?", "Baetmek iin planlarm nedir?", "Davranlarma evre nasl bir tepki gsterir?" gibi sorular sorar ve bu sorulara verilecek yantlar baetme trlerini de etkiler. Birincil ve ikincil deerlendirme sadece bir ncelik-sonralk sralamas anlamna gelmez, deerlendirme grevlerinin boyutlarnn farkllatn gsterir. Deerlendirme srecinde bu aamalarn birbirini etkiledii de aka grlebilir. Baz durumlarda ikincil deerlendirmenin sonular birincil deerlendirmeyi etkileyebilir. rnein; ikincil deerlendirme, birincil deerlendirmede problemin alglanmas ile oluan tehdit duygusunu artrabilir ya de azaltabilir. Benzer ekilde, birincil deerlendirmeye ilikin yarg, ikincil deerlendirmede hangi tr eylemlerin kullanlacan da belirleyebilir. Lazarus yeniden deerlendirme ile deerlendirme srecinin eleri arasnda baz geribildirimlerin olabileceini farketmi ve bu karlkl etkiyi bilisel srelerin karmakl ile aklamtr (Yndem, 1998). nc aama olan ba etme, kiinin evresinde oluan i ve d taleplerin, bilisel ve davransal olarak durumu kontrol altna alma abasdr (Folkman ve Lazarus, 1980). Bu srete, kiinin tehdit edici duruma bir ekilde tepkide bulunmas, stratejilerini uygulamas beklenir. Gsterilecek tepki, o kii iin olas tepkiler arasndan seilecektir. Ancak tepkinin; seimi, deerlendirme srecinin sonucu olarak, kiinin repertuarndaki her bir tepkinin greli gcne baldr. rnein herhangi bir durum fiziksel olarak tehdit edici olarak deerlendirilirse, kii bu tr bir durum karsnda kullanabilecei, daha nceden rendii bir tepkiyi gsterecektir. Gemite hem mcadele etmeyi hem de kamay renmise, benzer bir durumda kiinin hangi stratejiyi seeceini tahmin etmek gtr (Yndem,1998). Caplan (1964), stres yaantlarnda ve kriz alanlarnda kullanlan baa kma stratejilerini uyuma ynelik ve uyuma ynelik olmayan eklinde belirlemitir. Buna gre;

28

- Gerekleri aratrmak ve durumla ilgili bilgiyi salamak iin dolaysz yoldan araya gemek uyuma ynelik; sorunlar hayalci dnceye dayandrarak yarglara varmak ve yadsmak ise uyumsuz bir yaklamdr. - Olumlu ve olumsuz duygularn serbeste anlatm bulabilmesi ve iinde bulunulan durumla ilgili sknt ve zntnn olduu gibi kabul grmesi uyuma ynelik; buna karn olumsuz duygular yanstma, yadsma, ve geri ekilme gibi savunma mekanizmalarn kullanarak kanlmas ise uyumsuz bir yaklam tarzdr. - Dier bireylerden yardm isteme, uyuma ynelik; buna karn yardm kabul etmeye ynelik diren gsterme ise uyumsuz bir yaklamdr. - Karlalan duruma ilikin sorunu zme kapasitesi ve sorunun kapsamn eitli paralara ayrabilme uyuma ynelik bir yaklamdr. Buna karn ar aba ya da az aba gstermek ise uyumsuz bir yaklamdr. - Stres yaants boyunca baa kma stratejilerini deitirmekte gsterilen istek ve esneklik ile duygu ve gereksinimlerin bilisel deerlendirmesini eyleme dntrmek uyuma ynelik; buna karn sorunlar genelletirerek tepki gstermek ve buna bal olarak abuk ylgnlk gstermek uyumsuz bir yaklamdr. - Bireyin kendisine inanp gvenmesi uyuma ynelik; bireyin yeteneklerine inanmas ise uyumsuz bir yaklamdr (Aysan, 1988; Akt: zer, 2001). Aratrmaclara gre baa kmann ilevi genel olarak bireyi ya da ailesini olumsuz fiziksel ya da psikolojik sonulardan korumaktr (Folkman 1984, Holahan ve Moos 1986). Aldwin, Folkman ve Lazarus (1976), baa kmann skntya yol aan sorunun ele alnmas (problem odakl baa kma) ve duygularn dzenlenmesi (duygu odakl baa kma) gibi iki nemli ileve sahip olduunu belirtmektedir (Lazarus, 1993). 1. Problem Odakl/Probleme Ynelik Baa kma Stratejileri: Sorunlu insan evre ilikisinin, problem zme, karar oluturma ve/veya da hareket yoluyla kontrol edilmesi iin kullanr. Bylece skntya nedan olan problemlerle baa kmak amalanr. Problem odakl baa kma davranlar, durumu deitirmek iin baskn olmaya ynelik dorudan abalar eklinde olabilecei gibi, sorunun zmne ynelik serinkanl, mantkl ve incelikli abalar eklinde de olabilir (Basut, 2006). Baa kmay gerektirecek rahatszla neden olan durum ele alnp zmlenmeye allr. Bu stratejiler yeni

29

beceriler renme, engelleri kaldrma, alternatif zmler retebilme gibi stresin kaynan deitirme ya da kontrol etme ynelimlidir. rnein, kanserin ilk iaretini farkeden hastann hemen muayene ve tedaviye ynelmesi probleme odaklanm bir baa kmadr. (Eraslan, 2000). Problem odakl stratejiler ie de ynelebilir; kii evreyi deitirecek yerde kendisiyle ilgili bir eyi deitirebilir. Alternatif haz kaynaklar bularak ve yeni beceriler gelitirerek arzu dzeylerini deitirmek buna rnektir (Atknson ve ark., 1999). 2. Duygu Odakl/Duyguya Ynelik Baa kma Stratejileri: nsanlar olumsuz duygularn egemenlii altna girmeyi ve bu duygularn problem zme eylemlerini etkilemesini nlemek iin duygu odakl baa kmay uygulamaya alrlar (Atknson ve ark., 1999). Duygu odakl baa kma, duygularn ya da skntnn dzenlenmesini, karlalan gereksinimlerin sonucu olarak hissedilen gerginliin azaltlmasn amalar (Folkman, 1984, Akt: Basut, 2006). Duygulara ynelik davranlar genellikle uzaklama, kendini kontrol etme, sosyal destek arama, kabullenme gibi davranlar iermektedir. Sosyal karlatrma, duygusal destek ve hayali dnceler gibi tepkilerle stres yaratc duygusal tepkiler aracl ile ynetme giriimleridir. Bu tr baa kma durumun kontrol edilemeyeceine, bu nedenle kabullenilmesine karar verildiinde kullanlr. rnein, kanserli bir hastann ilk belirtileri inkr etmesi, hastaln yaratt olumsuz duygular ve rahatszl en az dzeyde tutmaya almas duyguya odaklanm bir baa kmadr (Akt: Eraslan, 2000). Grld gibi problem odakl baa kma, stres kaynan deitirmek iin bir eyler yapmay ya da sorunu zmeyi amalarken, duygu odakl baa kma stresli durumla ilgili olumsuz duygular azaltmay amalamaktadr. En uygun baa kma daarc, hem duygu hem problem odakl baa kma rntlerinin birleiminden olumaktadr. Ancak birey karlat durumda duygusal dengesini yeniden salamak iin duygu odakl baa kmalar kullanr ve problem odakl baa kmalar kullanmazsa, ortaya olumsuz psikolojik sonular kacaktr (Solomon ve di., 1988, Akt: Basut, 2006) Baa kma stratejileri sklkla etkililiiyle ilgili olarak ele alnmaktadr. Etkili baa kma problemi hafifletmekte ve duygusal sknty azaltmaktadr. Etkili olmayan baa kma ise, problemi iddetlendirmekte ve younlatrmaktadr. Baz durumlarda baa

30

kma yntemi tpk alkol kullanm gibi kendisi bir problem olarak ortaya kmaktadr (Shapiro, 1993; Beresford, 1994; Akt: Duygun, 2001) Baa kma stratejilerini farkl snflandrmasn yapan aratrmaclardan biri olan Amirkhan (1990) bu stratejileri u ekilde sralamaktadr (Korkut, 2007): Problem zme: Problem zme stratejisi stres yapclarn farkndalndan daha ok onlarn ynlendirilmesini iermektedir. Problem zme stratejisi belirgin ve arasal bir stratejidir. Sosyal Destek Arama: Zor durumlarda yakn evreden grlen sosyal destein, stres verici olaylarn etkisini azaltmada rol vardr. Bu destek, stres vericiyi ortadan kaldrmak veya etkisini azaltmak iin kiiye deer verildiinin hissettirilmesi, stres vericilerle ba etmek iin neriler getirilmesini kapsamaktadr. Bu strateji daha ok insan ilikileriyle ilgili olarak deerlendirilen bamsz bir strateji olarak ortaya kmaktadr. Kanma: Bu strateji, davran olarak bireyin kendisini engelleyen veya tehdit eden yaantlardan uzaklatrma istei dorultusunda gsterdii yadsma, geri ekilme, manta brme gibi psikolojik tepkilerle karakterize edilen bir savunma tepkisidir. Birey yaad stresli durumu olduu gibi kabul etmek zorunda olduunda daha ok kanma stratejisini kullanmaktadr. Bu strateji, olas duygusal stratejilerden biridir. Kronik stres, fiziksel hastalklarn oluumuna neden olabilir ve vcudun baklk sistemini zayflatabilir. Yaplan baz almalar, strese baml insanlarda kronik migren tr arlarn grldn belirtmektedirler (Otrar ve di. 2002). Problem odakl baa kma becerilerine rnek olarak; - Kar kma : rnek; "Direndim ve isteklerim iin mcadele ettim. - Sosyal Destek Arama : rnek; "Durumun hakknda daha fazla bilgi iin birisiyle konutum." - Planl Problem zme : rnek; "Bir hareket plan yaptm ve izledim." verilebilir,

31

Duygu Merkezli Baa kma Becerilerine rnek olarak ise; - Kendini Kontrol Etme : rnek; "Kendi kendime duygularma sahip olmaya altm." - Uzaklatrma : rnek; "Onun hakknda ok fazla dnmemeye alarak zihnime gelmesine izin vermedim." - Olumlu Yeniden Deerlendirme - Sorumluluk Kabul Etme : : rnek; "Kendim hakkndaki dncemi deitirdim. " rnek; "kendimle ilgili problemler getirdiimi farkettim." - Kama / Kanna : rnek; "Durumun her naslsa bitmesini diledim. verilebilir (Folkman (1986) ve Taylor (1991); Akt: ifti, 2002). Lazarus ve Folkman (1984) baa kma stratejilerine ilikin olarak yaptklar aratrmalarda baa kma stratejilerinin kullanmnn yararlar ve riskleri deinmilerdir. Aada sz konusu bilgi maddeler halinde verilmitir. Baa kma Stratejilerinin Riskleri / Yararlar: (Lazarus ve Folkman, 1984; Roth ve Cohen, 1986; Akt: ifti, 2002 ) Problem zme Baa kma Stratejileri: Yararlar ; - Davran uygun olabilir ve stresrn etkisini azaltabilir: - Harekete geen duygu aa vurulabilir. - Geri getirilemeyecek kayplar kabullenebilir. - Benlik saygs ykseltilir. Duygusal kontrol ykseltilir.

Riskleri; - Bir ok ie yaramayan endielerle uralr.

32

- Problem yanl tanmlanabilir. - Yersiz hareketlerle distres ykseltilebilir. Duygusal Baa kma Stratejileri : Yararlar ; - Stres tepkisi drlebilir. - Yksek umut ve cesaret korunabilir. - Benlik saygs geri kazanlabilir. Riskleri; - nkr, uygun davranlara engel olabilir. - Duygusal olarak uyuur, hissizleilebilir. - Bilinci tehdit eden materyallerin mdahalesi devam eden aktiviteleri bozabilir. - Semptomlar ve onlarn kaynaklar arasndaki ilikiden habersiz kalnabilir. Gk (1995)e gre stresle hastalk oluumu arasndaki iliki iin yle bir model ortaya kmaktadr: Stres kayna uygun baa kma yolu kullanlarak zlyorsa hkimiyet (mastery), baa kma yollar genel olarak uygun fakat derece olarak yetersiz ise tkenme (exhaustion) ortaya kmaktadr. kinci durumda kii ya yeni yollar denemekte ya da eski yolu kullanmaya devam etmektedir. Bu sre uzadka yorgunlukla beraber depresyon ve konsantrasyon gl gibi sonular ortaya karabilmektedir. Yetersiz baa kma tarzlar ise karklk (disorganization) meydana getirmekte, bu durumda abartlm sava-ka mekanizmas merkezi uyum sisteminde kme ve dolaysyla organizmay ak hale getirebilmektedir (Akt: Otrar ve di., 2002). Stresle baa kma tarz ne olursa olsun, esnek olabilmek nemli bir niteliktir. Kuramsal olarak baa kma stratejisi olarak grlebilecek pek ok davrantan sz edilebilir. Burada nemli olan, stresin temelinde insan alglamasnn ve deerlendirmesinin yattdr. Bireylerin olaylar anlamlandr, deerlendirii ve ynlendirii stresi azaltma veya oaltmada temel faktrdr. rnein ayn fiziksel ve sosyal ortam iinde baz kimseler son derece gergin ve stresli, baz kimseler ise daha rahat ve mutlu olabilir. Dolaysyla evre destei, ailenin tutumu ve ekonomik dzeyi gibi deikenler bireylerin stres yaantlarnda kullandklar baa kma stratejilerinin trn belirleyici nitelikte

33

olabilmektedir ( Deniz ve Ylmaz, 2005). lerine ve sosyal hayata daha aktif katlanlar, yaptklar iten ve katldklar sosyal faaliyetten zevk alanlar, gelecekle ilgili olumlu beklenti iinde olanlar, kiiliklerinde hogr ve esneklik faktrn bulunduranlar ve yakn evreleriyle olumlu duygusal iliki iinde bulunan bireyler strese daha dayankl olmakta ve salkl yaamay baarmaktadrlar (Balta ve Balta, 1996; Akt: Deniz ve Ylmaz, 2005). Stres Ynetimi amzn nemli sorunlarndan biri olarak kabul edilen stres, nsanlar mkemmel olmaya motive edebildii gibi, ok ciddi rahatszlklara da neden olmaktadr. ok az ya da ok fazla strese girildiinde performans dzeyi etkilenmektedir. Ilml bir stres dzeyi motive edici olabildii gibi, ilgi ve dikkati de arttrabilir. Ancak ar hale geldiinde dikkat dalmas, motivasyon dkl, ie devamszlk, moralsizlik, psikolojik tkenme ve eitli rahatszlklara neden olabilir (Hannigan vd. 2004; Defrank/Ivancevich, 1998). Bu nedenle nemli olan kiinin stres dzeyinin belirlenmesi ve mmkn olduu kapar stresin belirli bit dzeyde tutulup ynetilebilir olmasdr (Akt: Durna, 2006 ). Stresle baa kmak ve yaam kalitesini artrmak amacyla, durumu ya da duruma verilen tepkileri deitirmeye stres ynetimi denir (Gl, 2001). Stres, modern hayatta srekli varolan bir olgu olduundan, stres ynetiminin salk harcamalarn azaltmada etkin bir yol olduu belirlenmitir. nleme almalarna artarak yaplan vurgu ile stresi azaltmann yaam kalitesini arttrd, kronik hastalklara uyumu kolaylatrd ve bunlarn yannda salk sisteminin kullanmn ve ona olan bamll azaltt fark edilmitir (Stetson, 1997; Smith, 1989; Akt: rc, 2005). nsan vcudu bir tehlikeyle karlap beyinden sinyal geldiinde strese girer. Vcut biyolojik mekanizmasn hzlandrarak kendi kendini hazrlar. Solunum oranlar vcuda daha fazla oksijen salamak iin aniden frlar. Kalp atlar kan kaslara daha fazla pompalamak iin hzlanr ve kan basnc ykselir. Ayrca kaslar gerilir ve ekstra enerji salamak iin kann iinde eker akar. Son olarak beyin, tehlikeyi algladnda kandaki adrenalin gibi stres hormonlarn salglamak iin adrenal bezlerini altrr (Hart, 1990). Bu durum, insan vcudunda yer alan belirgin ve ak elektriksel ve kimyasal bir tepkidir. Kzgnlk, korku, ar znt, incinme, hastalk ve hatta alk durumlarnda vcut bu

34

deiiklik srelerini izlemektedir (Albrechth, 1988; Akt: Durna,2006 ). Her insann olas stres kaynaklan karsnda verdii tepki farkldr. Bu da bize stres ynetiminde kii alglamasnn ne denli nemli olduunu gsterir. Ayn olaylar ve ayn artlar altnda farkl insanlar farkl tepki verebilirler. Bu tamamen olaylar deerlendirmedeki farkllktr. rnein ekonomik krizi birok kii stres kayna olarak grrken bazlar iinse ekonomik bir frsattr. Kiilerin olaylara ykledii anlam, olaylarn kiiyi etkileme derecesi stresi ynetmede nemli bir etkendir. Stres ynetimi bakmndan, en etkili baa kma yolu gerilime sebebiyet veren kaynan zararsz bir hale gelmesini temin etmektir. Mesela, kendi evinde televizyon grntsnden rahatsz olan kii, cihaz kapatarak bu stres verici etkenden kurtulabilir. Fakat insanlar kendilerini skntya sokan ve rahatszlk veren zararl etkenlere kar her zaman ayn lde mdahale etme ansna sahip deillerdir. nsanlarn nemli bir ksm kendilerinin kontrol etme imknlarnn olmad evre artlarnda hayatlarn devam ettirmek durumundadrlar (Erolu, 1998). Stres ynetimi programlarnn pek ou oklu model bilisel davransal terapiye dayanmaktadr ve bilisel davransal modelin bireysel ya da grupla kullanmnda beceri retmede, bilgi vermede etkin bir yaklam olduu grlmtr (Brown ve Cochrane, 1999). Literatrde, alt ya da sekiz oturum olarak uygulanan stres ynetimi programlar bulunmaktadr ve bunlarn rencilerin stres dzeylerini drmede etkili olduklar saptanmtr (rc, 2005). Stresin etkileri, insanlarn olaylara ykledii anlamlara gre kiiden kiiye farkllk gsterir. Yani stres ounlukla bireyin kendisinden kaynaklanmaktadr. Bundan dolay insanlar stres kaynaklar, bunlarn insana fizyolojik ve psikolojik etkileri ve bu etkilerin en aza indirilmesi konusunda bilgi sahibi olmaldrlar. Bireylerin kendi streslerini belirleme ve ynetme konusunda yapabilecekleri eitli kiisel teknikler mevcuttur. Bu teknikler ayn zamanda bireylerin strese kar gsterdikleri bir tepkidir (Konak, 2005). Bedene Ynelik Teknikler Bedene ynelik teknikler genel sal ve vcut direncini artrc, vcut gerilimini azaltc etkiye sahiptir. Bunlar;

35

Fiziksel Egzersiz inde yaadmz zaman, bir stres a olmann yannda, bir teknoloji adr. Eskiden g harcamay gerektiren bir ok eylemi, artk hi g harcamadan ya da ok az gle yapabiliyoruz. Merdivenlerden kmak yerine ya yryen merdivenleri ya da asansrleri tercih ediyoruz. Telefon amak iin bile artk yerimizden kalkmyoruz. Cep telefonlar ve telsiz telefonlarla, bir ka parmak hareketiyle aramalarmz yapyoruz. Hareket etmek sadece kilo aldmzda aklmza geliyor. O zaman da, ancak, birka gn hareket ediyoruz. Vcudumuz buna alk olmad iin armaya balyor; biz de hareket etmek iyi gelmedi diyerek vazgeiyoruz. Sonu olarak, teknolojik nimetlerle dolu dnyamzda stres uyaranlarmzla baa kmak iin ne yapacaz diye dnp duruyoruz. Bu arada da, uyuuk, salksz ve srekli bir yerleri aryan insanlara dnyoruz (Gke, 2004). sel veya dsal herhangi bir stres uyarcsna kar ilk tepkiyi bedenimiz veriyor ve kendimizi rahatsz hissetmeye balyoruz. Bedenimizin verdii bu stres tepkileriyle baa kmada etkili olan yntemlerden biri de fiziksel egzersizdir (Cotton, 1990; Akt: Gke, 2004). Egzersiz stresin etkilerinden fiziksel etkinlikle kurtulma, bir rahatlama salama iin bavurulan, sakinletirici sonu yaratan yntemlerdendir (Greenberg, 1993; Akt: Toydemir, 2005). Dr. Malcolm Crutters bedende yksek dzeyde duygusal ve sinirsel deime olurken, bedensel hareket ok az ise, bedenin kimyasal yapsnn bozulduunu ve bunun da kalp hastalklarnn temel nedenlerinden biri olduunu belirtmitir. Stres altnda olan insanlarn bu duruma dmemesi iin sk sk bedensel hareket yapmalar gerekmektedir (Norfolk, 1989) Cooper'in balatt ve birok bilim adam tarafndan dorulanan aratrmalara gre dzenli bir egzersiz program srdrenlerde duygusal sknet, problemsiz uyku ve kan basncnda d, ayrca nezle ve grip gibi hastalklara daha az rastland grlmtr. Yine yaplan aratrmalar fizik egzersizinden sonra seratonin salglanddr. Seratonin ayn zamanda dinlenmeyi salayan delta uykusunu da dzenleyen bir maddedir. Bu yzden dzenli egzersiz yapanlarn gece dinlendirici ve rahat uyku uyumalarnn sebebi yorgunluk deil uyku ve egzersiz srasnda salglanan maddenin ayn olmasdr (Batla ve Balta, 2008).

36

Egzersiz, vcudun her hcresini etkileyen biyokimyasal bir olaydr ve stresin kimyasn ykayp atar. Adrenalin ve endorfin gibi hormonlar iyapy yeniden ekillendirir ve fke, korku, znt, sululuk ve depresyon gibi duygular dzeltir. Aratrmaclar erikinlikte egzersiz yokluunu bir dizi sonuca balamlardr. Depresyon, dalgnlk, endie, yorgunluk, uykusuzluk, kas zayflnda art ve baklkta, kendine gvende, kendine saygda, duygusal dengede ve hsrana. Urama toleransnda azalmann hepsi egzersiz yokluundan meydana gelebilir (Loehr, 1999) Fizik egzersizin dier baz yararlar da yle sralanabilir: Kalbi ve akcierleri glendirir. Terleme yolu ile vcuttan kirli atklarn atlm ve bedenin temizlenmesini salar. Tm organlara bol oksijen gitmesini salayarak daha iyi almasn salar. Kolesterol seviyesini drr, kalori harcamasn salayarak kilo kontrol salar. Baklk sistemini kuvvetlendirir. Dikkatin artmas ve hafzann kuvvetlenmesini salar. Cinsel gc arttrr. Kendine gven duygusunu gelitirir Ruhsal durumu dzeltir Kan basncn drr. Yorgunlua kar direnci ve dayankll arttrr. Yetikinler zerinde yaplan aratrmalara gre egzersiz yapmann insanlarda dmanlk duygusunda %60, ruhsal kntde de %30 orannda azalma salad grlmtr (Rowshan, 2000). Sonu olarak, egzersizin strese kar dayankll artrd ve stres ynetiminde nemli bir rol olduunu sylemek mmkndr. Egzersiz, sadece fiziksel olarak deil, psikolojik olarak da rahatlamay ve iyi oluu salar. Ancak, doru egzersizi semek ve arya kamadan, yeterli dzeyde egzersiz yapmak ok nemlidir.

37

Geveme 1930larda Jacobson tarafndan bir stres azaltma yntemi olarak geveme eitimi ileri srlmtr. Bu ynteme katlanlara kendi vcutlarnn belli bir ksm zerinde younlamalar ve daha sonra kaslarn dinlendirmeleri retilmitir Bu biimdeki bir younlama giderek tm vcutta bir geveme ve rahatlama salamaktadr (Ertekin, 1993). Geveme eitimi, bireyin bedeninde oluan stres etkisinin tam tersi bir etki yapar. Stresli durumda kaslar gerilir, kan basnc ve kan ekeri ykselir, solunum artar. Oysa geveme hareketleri ile kaslar rahatlar, tansiyon der, solunum yava ve derin olur, kan ekeri azalr. Geveme teknii kullanldnda bedende balayan psikosomatik stresin etkisi krlr ve zararlar engellenmi olur (Alien, 1983; Akt: Kula, 2004). Derin Geveme duygusu, gevekliin bedensel durum ve zelliklerine bal olarak ortaya karlabilir. Gerekten gevemeyi baarm bir insann, solunumu derin ve rahat, elleri ve ayaklar scak ve ar, kalp vurular sakin ve dzenli, karn scak, aln serindir. Bu durumdaki bir insann kaslar gevemi, hormon al dengesi salanm ve beden metabolizmas yavalamtr. Eer insan geveme cevabnn zelliklerinden birini gsterebilirse, stresin yaratt fizyolojik ve biyokimyasal ksrdng krlm, onun yerine gevemenin fizyolojik ve biyokimyasal dngs kurulmu olur (Balta ve Balta, 2008). Bireyin ruh saln koruyabilmesi iin stresle baa kma yollarn renmesi gerekmektedir. Geveme teknikleri, stresle ve daha baka rahatszlklarla baa kmada atlacak ilk admlardan birisidir. Dier baa kma teknikleriyle birlikte kullanldnda daha etkili olabilmektedir. Geveme teknikleri kolay ve kullanldr. Hibir olumsuz etkisi yoktur. Geveme altrmalaryla birey, vcudundaki gerginlikleri farketmekte, kaslarn kontrol edebilmekte ve vcudunun gergin paralarn gevetmeyi ve rahatlamay renebilmektedir. Geveme tekniklerini rendikten sonra birey, kendi kendisine kullanabilir. Ancak geveme teknikleri "her derde deva" gibi dnlmemelidir (Yldrm,1991). Solunum Egzersizi Nefes almann biyolojik aklamas bedene oksijen alma ve bedendeki karbondioksiti dar vermektir. Yaama gzlerimizi atmz ilk andan itibaren, yaadmz srece bunu

38

yaparz. Ancak sanlann aksine tek bir nefes alma yolu yoktur. Durumlara, koullara ve tepkilerimize bal olarak nefes almz da deiir. Nefes almak istemsiz, otomatik bir ilevdir ve stres sonucu oluan genel uyarlmlk dzeyini de yanstr. Ancak, nefes alma ayn zamanda istemli ve deiimlenebilen bir ilevdir. Eer istersek hzl veya yava, yzeysel veya derin nefes alabiliriz (Girdano ve di., 1989; Akt: Gke, 2004). Doru ve derin nefes almay renmek gevemeyi renmede en nemli admdr. Doru ve derin nefes almann kendisi dorudan damarlar geniletip kann (dolaysyla oksijenin) bedenin en u ve en derin noktalarna kadar ulamasn salama zellii vardr. Stres tepkisi srasnda kan, beden yzeyinden ieri ekilir ve yzey scakl der. Stres tepkisi biyokimyas ile geveme tepkisi biyokimyas ayn anda vcutta bulunamaz. Bu sebeple, doru ve derin nefes ile stres tepki zinciri krlmakta ve ters yndeki zincir balamaktadr (Balta ve Balta, 2008). Stresli durumlarda soluma sresi ksalr. Soluklar yeterince derin deildir. Alnan hava cierlerin tmn deil, st ksmn doldurur. Bu sebeple beyine yeterli oksijen gitmez, midede ek bir gerginlik oluur. Solunumun ritmik ve dzenli olmas ise sinir sistemini sakinletirdiinden, stresin azalmasna yardm edebilir. Stresli Bir duruma girmeden nce ya da hemen sonra rahat bir biimde oturarak veya uzanarak yava ve derin nefes almak gerekir (ahin, 1998). Nefes almann kendisi bir geveme olduu gibi btn geveme egzersizleri iinde egzersizin bir paras olarak da kullanlmaktadr. Ayrca nefes egzersizleri gnlk hayatn ak iinde uygulanmas en kolay egzersizdir (Balta ve Balta, 2008). yi nefes ar, derin ve sessiz olmaldr. Hepimiz normal nefes aldmz dnrz ancak oumuz iki saniyede nefes alp bir saniyede veririz. Yani bize yararl olacak havann ancak yarsn kullanrz. Asl olmas gereken bunun tam tersidir. Nefes verme sremiz, nefes almann iki kat olmaldr. Nefes burundan alnmal, her nefeste gs karnla birlikte kalkp inmelidir. Holden (1992), yanl nefes almann (ok hzl veya ok s); kas gerilimi, kan basncnn ykselmesi veya dmesi, kansz (anemik) bir grnm, vcut duruunda bozulma, sindirim sistemi sorunlar, vcudun beslenmesinde sorunlar, sinir sisteminde

39

yavalama, enerji kayb ve kan dolamnn engellenmesi gibi insan bedenine etkileri olduunu belirtmektedir (Gke, 2004). Doru ve dzenli nefes alkanl diyaframn altnda kalan ve dardan baka hibir ekilde ulalamayacak olan organlara masaj imkn verir. Bedendeki oksijen miktarnn artmasna ve stres srasnda ortaya kan maddelerin (adrenalin, noradrenalin) azalmas ve kaybna sebep olarak kiiyi sakin ve duygusal adan daha dengeli klar. Akcierlerin tm kapasitesini kullanma imkn verir. Bu da solunum sistemi ile ilgili hastalklara kar bir nlemdir (Balta ve Balta, 2008). Meditasyon Meditasyon, bedeni fiziksel ve duygusal olarak dinlendirmek iin isel younlamay ve sakinlii ierir. Meditasyon bireylere stresli durumlardan uzaklamak ve stres belirtilerini azaltmada yardm eder (Pehlivan, 1995). Meditasyon, baz dou felsefeleri kaynakl din uygulamalarnn bir paras olsa da, asln da zn de mistik bir teknik deildir ve transa gemeyi gerektirmez. nemli olan, bir ses, grnt, kiinin kendi nefes alp-vermesi, bir renk, bir kavram ya da bir nesne zerine odaklanlmasdr. Zihni oyalayc dncelerden syrp sakinletirmeyi amalar. (zmen ve nen, 2005). Stresle baetmede kullanlan meditasyon uygulamas temel olarak, dikkati ynlendirme, dikkati odaklama veya dikkati terbiye etme egzersizidir denebilir. Meditasyonun z, dikkati, deimeden tekrarlayan bir uyarcya ynlendirme ve bunu srdrmedir (Onbaolu, 2004). Meditasyonun uygulamasnda sessiz bir yerde rahat bir ekilde oturulur. Gzler kapanr, burun deliklerinden alnp verilen nefes hareketine konsantre olunur. Her bir nefesten sonra sessizce bir rahatlama kelimesi ya da ifadesi tekrar edilir. Nefes verirken huzur ve rahatlama hissedilmelidir. Her defasnda dnce dalr ve konsantrasyon bozulur, dikkat, basite nefesin rahat ve przsz ritimlerine dner. Her bir uygulama 5-15 dakika aras srer. 5 dakikalk uygulamadan gnde 5-6 defa, 5 dakikalk uygulamadan gnde sadece iki defa tekrarlanmaldr. Bu teknik konsantrasyon yeteneinin artmasn, kan basncnn ve nabz atnn dmesini salamaktadr (Hart, 1990; Akt: Durna, 2006). Dzenli meditasyon uygulamas, stres kayna karsndaki bedensel uyarlmann daha hafif olmasna yani bedenin stres kayna daha dk seviyede uyarlma ile tepki

40

vermesine yol amaktadr. Meditasyon, bedenin, tehlike anlar karsnda daha lml ve yava harekete gemesini salamaya hizmet etmektedir. Meditasyonun uzun ve ksa sreli iki temel yararndan sz edilebilir: Her gn, kiiye uykunun dnda ve belki ondan daha etkili bir dinlenme, yenilenme sreci salamaktadr ve sal korumada nemli olan fizyolojik tepki rntleri kazandrmaktadr. Bu yararlar gz nnde bulundurulduunda uygulamaya deer bir yntem olduu aktr (Onbaolu, 2004). Harvard Tp Fakltesi'nden Dr. Herbert Benson'un aratrmasna gre, meditasyonun u yaralar bulunmaktadr; - Meditasyon yapanlarn kalp at, ortalama, dakikada at azalr. - Solunum says azalr. - Bedenin oksijen tketimi yzde yirmi kadar azalabilir ki, bu da metabolizmann yavaladn gsterir. - Kandaki laktik asit miktar der. Normalde kandaki laktik asidin ykselmesi sonucu sinirlilik ve krizler grlebilir. - Tansiyon normal dzeyini korur. Yksek olan tansiyon ise meditasyonla der - Meditasyon esnasnda beyin," uyku ya da hipnoz halindekinden deiik bir ekilde alfa ve teta dalgalar yaynlar. Alfa dalgalar, uyku ile uyanklk arasnda, genellikle tam bir duyumsal ve zihinsel dinlenme halinde ortaya kar (Alien, 1983). Otojenik Eitim Otojenik, kendi kendisini dzene sokan veya yneten anlamna gelir. Schulz ve Luthe adl iki Alman hekimin gelitirdii otojenik eitim kan dolam, solunum, kalp at hz gibi fonksiyonlar denetlemekle grevli bir takm sistemleri denge de tutmas iin zihnin bedeni etkileyebilme yntemidir. Otojenik eitim direkt olarak kas gevetmeye ynelik deildir. Gerginlik azaltan szl ve grsel uyanlara aktif olmaktan ok pasif tepki vermeyi retir. Bu eitim, dikkati rahatlatc cmleler ve hayaller zerinde odaklatrarak, ritmik solunum, kalp at ve bedenin her yerine yaylan lk, gevek bir arlama duygusu gibi olumlu ve rahatlatc tepkilere koullandrr (Papas, 1997).

41

Gnmzde otojenik geveme egzersizleri ABD'deki ar kontrol kliniklerinde ve geveme cevabnn renilmesinin nemli olduu her durumda yaygn olarak kullanlmaktadr. Otojenik geveme, bedenin mutlak sknet ve rahatlk durumundaki bedensel zelliklerini tekrarlayan alt standart cmleden oluur. Mutlak skunet durumundaki bir insann elleri ve ayaklar scak, kalp vurular sakin ve dzenli, solunumu derin ve rahat, aln serin, karn scaktr (Balta ve Balta, 2008). Biofeedback (Biyolojik Geri Bildirim) : Tbbi rehberlik altnda bireyler stres belirtilerini feedback aralar yolu ile azaltmay renebilmektedir (Pehlivan, 1995). Biofeedback, insann normal ve normal d olan ve kendisinin farknda olmad fizyolojik tepkilerinin bir ara yardm ile farknda olduu ve bir eitim program iinde otonom faaliyetlerini (beden scakl, terbezi salgs vb.) istenilen ynde dzenlemeyi rendii bir yntemdir (Balta ve Balta, 2008). Normal artlarda fiziksel ilevlerin tm beyin ve sinir sistemi tarafndan gerekletirilir. Bedende gerilemeye yol aan ve stresin ortaya kmasna neden olan baz durumlarda zihin direk tepki gsterir. Biofeedback'in amac ise bu gibi durumlarda vcudun fiziksel grevlerinin dzenli kalmas konusunda kiiyi eitmektir (Kula, 2004). Biofeedback, bir anlamda insann kendi i fizyolojik faaliyetlerini gzleyebilecei bir penceredir. Biofeedback aralar, deriye balanan elektrotlar araclyla kaydedilen bu etkinlikleri analiz ederek, kiiyi ayn anda grlebilecek ve duyulabilecek sinyaller biiminde geri yanstr. (Balta ve Balta, 2008) Biofeedback teknii dnceler, duygular ve beden arasndaki ilikiyi somut bir biimde ortaya koyar. Bylece zihninden kendisine sknt veren bir dnce geiren kii, beden yzey scakl dtnde, kas gerilimi ve ter bezi faaliyeti arttndan, annda ses ve k sinyalleriyle haberdar olur. Bu yntemle kii kendisine yanstilan bedensel faaliyetlerini kontrol etmek ve bunlar kendi istei dorultusunda kullanmak alkanln kazanr. Bylece beden yzey scakln ykseltir, ter bezi faaliyetini azaltr ve kas gerilimini drerek, geveme iin ne yapmas gerektiini renmi olur (Balta ve Balta, 2008). Biofeedback eitimi, bedenin eitli sistemlerinin ileyiinin farkna vararak hem stresi azaltmak hem de daha salkl bir hale gelmek iin bu ileyiin kontrol edilmesinin

42

renilmesidir. Allen (1983), eitiminin temel hedefinin olduunu belirtmektedir. lk hedef, eitli hastalklarn tedavisinde kullanlmasdr. Skntl olan bir kii problemli sistemin ileyiini bilinli olarak deiimleyebilir ve bedeninin zarar grmemesine yardmc olabilir. kinci olarak, hastalanma olaslklarn azaltmak ya da patojenik fizyolojik bir ilerlemeyi ilk aamalarnda durdurmak ya da kontrol etmek amacyla, salkl kiiler tarafndan kullanlabilir. Son olarak ise, fiziksel ileyi zerinde kontrol salamak, performansn, iyi olu halinin ve saln daha olumlu olmas ve artmas iin yeni bir potansiyel salar. Biofeedback, fiziksel hastalklarn tedavisi, psikosomatik sorunlarn oluumundan korunma ve insan potansiyeli iin yeni olaslklar salamada kullanlabilir (Gke, 2004). Zihne Ynelik Teknikler Kii maruz kald kt bir olay olabilecein en kts olarak grrken, baka birisi muhteem bir frsatn balangc eklinde alglayabilir. Nitekim olaylara olumlu yaklaan insanlar iinde bulunduklar zaman ve mekn gzelletirme konusunda yetenek sahibidirler (Shelton, 1997). Bu tr insanlar yaamn getirdii stres yapc faktrlere tahamml edilmesi gereken ykler olarak deil, kiisel geliimleri iin bir frsat olarak bakarlar. Szgelimi bu tarz bir renci derslerini zamann alan zevksiz uralar olarak deil, bilgi, grg ve dncesini gelitirme ans olarak grr (Sdorow, 1998). Sonuta, hem yaamndan zevk alr, hem kiisel geliimini salar, hem de strese daha az maruz kalr (Akt: Durna, 2006). Amerikal bilim adamlarna gre, yaama pembe ya da kara gzlkler altnda bakmak, nronlara bal olmaktadr. Barda yar bo ya da yar dolu olarak grenler arasndaki farkn, bu kiilerin beyinlerinin farkl olarak almasndan kaynakland ileri srlmektedir. Bilim adamlar yaptklar bir aratrma sonucunda "iyimser" ya da ktmser olmann, nronlara az ya da ok kan gitmesiyle balantl olduunu kaydetmektedirler (Doan, 2002; Akt: Durna, 2006). Gerilim altndaki insanlar olaylar ktmser olarak yorumlama eilimindedirler. Kendileriyle ilgili tatsz olaylar kendi i, global ve duraan karakteristiklerine atfetmektedirler. Dier bir deyile, gerilimli insanlar kt olaylarn nedenlerini szgelimi zek eksiklii gibi kendi deimeyen, yaygn ve kiisel niteliklerinde ararlar. Bu tr

43

insanlar hayatn getirdii olumsuz olaylarn etkilerine kar koyma davrann ok daha az gstermektedirler ve bu ortamda ar strese maruz kalmaktadrlar. Ayrca zayf salk durumlar nedeniyle hastalklara kar dayanrlklar da iyi deildir (Sdorow, 1998; Akt: Durna, 2006). Psikolojik tekniklerin ou durumun deerini ya da nemini yanl bir ekilde abartma eiliminde olan insanlar durdurma abasndadrlar. Olaylar doru perspektif e yerletirme ya da tepecikleri da yapmama bu yaklama rnek olarak verilebilir (Hart, 1990). Gerilim altnda bulunan kii salkl dnmez ve olaylar olduu gibi gremez. Bu psikoloji ierisinde karlat en ufak bir zorluu, almas mmkn olmayan engeller olarak grme eilimindedir. Herhangi bir kiiden gelen sradan bir tepki bytlerek olaanst hale getirilir. Bu ekilde stres iin uygun bir ortam olumu olur. Stres tepkisi, stresli bir durumda bireyin olaya verdii nem zerine ortaya kmaktadr Folkman. ve Lazarus (1979)'un teorisinde birinci deerlendirmede birey "bu durum beni etkiler mi?" sorusunu sormaktadr. Bu sorunun cevab evet ise stres tepkisi ortaya kmaktadr. Dolaysyla stresre verilen anlam tamamen zihinsel bir sretir. Eer zihinsel sreler kontrol altnda tutulabilirse stresten etkilenme de azaltlabilecektir (Alien, 1983). Bilisel Yeniden Yaplandrma Bilisel yeniden yaplandrma, duygu-odakl baetme yntemleri iinde yer alan en etkili yollardan birisidir. Bilisel yeniden yaplandrma teknii, en genel anlamyla, olay veya uyarc duygularn ve stres yaantsnn dnceler sonucunda ortaya kt unutulmamaldr. Olay veya uyarc ile ilgili bilisel aktivitenin, duygular ve stres yaantsna yol atn ileri sren birka modelden bahsedilebilir. Bunlardan en nemlileri; Beckin Biliflsel Modeli, Ellisin A-B-C Modeli ve Lazarusun Bilisel-Tran saksiyonel Modelidir. Bu modellerin tmnn ortak zellii, olay ile duygu-stres yaants arasndaki zihinsel deerlendirmelerin nemini ve belirleyiciliini vurgulamalardr. Bu modeller u iliki zerine kurulmulardr: Olay/Uyarc-Bilsel DeerlendirmeDuygular/Stres (Onbaolu, 2004). Bahsedilen modellerin tmnde, stres deneyimlerinin ounlukla uygun olmayan deerlendirmelerden kaynakland fikri vurgulanmaktadr. Ellis, strese veya ho olmayan

44

duygulara yol aabilen bu uygunsuz ve aklc olmayan dnceler iin irrasyonel dnceler ifadesini kullanmaktadr. Beck ise, olayn deerlendirilmesi srasnda ortaya kan ve fazladan strese neden olabilen, uyumsuz dnceler iin otomatik dnceler ifadesini kullanmtr. Lazarus da, stres tepkisinin ortaya kn belirleyen temel faktrn, olay veya uyarc hakknda yaplan deerlendirme veya zihinde canlanan dnceler olduunu ileri srmektedir (Onbaolu, 2004). Esas olarak bu teknik, uygunsuz ve gereki olmayan beklentileri ve inanlar deitirip yerli yerine oturtarak stresi azaltr ya da tamamen nler. nsanlar genellikle farknda olmasalar da gereki olmayan inanlara sahiptirler ve ou zaman bu inanlar ynnde davranrlar. Doru olduunu kabul etmese de ou kimsenin stres yapan inanlar vardr. Szgelimi kii bakalarndan sayg grmezse ve bakalar tarafndan kabul edilmezse, nemsiz ve deersiz bir kii olduunu ya da sonuta mutlak mkemmeliyete ulamadka tamamen baarsz saylacan dnr. Bu tarz inanlar kiiyi strese sokar ve sonuta sknt ve zntye neden olur (Hart, 1990). Zihinsel dzenleme tekniinin birinci basama, aklc olan ve aklc olmayan dnce biimlerini ve yaklamlarn birbirinden ayracak baz ltlerin gelitirilmesidir. Bu ltler, problemin aklc ve gereki bir zmnn yaplmasn mmkn klar. Bu sayede olumsuz duygu ve davrana yol atna inandmz bir olay veya ilikinin, olumlu ve kiiye gerginlik vermeyen bir biimde yorumlanmas mmkn olur. Aklc bir analiz iin gerekli olan baz ltler unlardr: - Kiinin dnce biimi objektif gereklere dayanmaldr. O kiiden baka 3 veya 5 kiilik bir grup insann da, o olay ayn biimde mi algladn dnmek gerekir. Yoksa olay daha farkl yorumlara ak mdr? Eer byleyse kii, olay ve dolays ile olayn yol at tepkiyi ve duygularn abartyor demektir. - Deerlendirme biimi, kiiye ve problemi zmeye yardmc olmaldr. Kiinin "mahvoldum, hap yuttum", gibi kendisine ynelik ykc dnceleri ounlukla gerek ddr. Yaklam biimi, kiinin dier insanlarla atma ve srtmelerini azaltmaldr. Deerlendirme biimi kiinin ksa ve uzun dnemli amalarna katkda

bulunmaldr.

45

Kiinin yorum biimi, kendisini duygusal bir atma ve gerginlie

srklememelidir. Kiinin tavr, kendisini mutlu, rahat, huzurlu hissetmek yerine zgn, gergin ve fkeli hissetmesine yol amamaldr (Balta ve Balta, 2008). Problem zme Baykula (1987) gre, problem, insan zihnini kartran, ona meydan okuyan her ey olarak tanmlanabilir. Karasara (1991) gre ise, giderilmek istenen her glk bir problemdir. Gln giderilmesinin istenmesi iin, bu gln insana fiziksel ya da dnsel ynden rahatszlk veriyor olmas gerekir. Bu durumda problem insana rahatszlk veren her durumdur. Problem zme belli amaca ulamak iin karlalan glklerin ortadan kaldrlmasna ynelik, bilisel ve psikolojik boyutlar olan bir dizi abay ieren sre olarak tanmlanmaktadr (Tanrkulu, 2001). Nezu ve arkadalarna (2001) gre, problem, olmas istenen ile olan ey arasnda fark olduu takdirde sz konusudur. Ayrca, onlara gre, problem strese neden olan durumdur. Nezu ve arkadalar zm problemin ortadan kalkmasna yol aan ve en yksek dzeyde olumlu sonular salayan baetme tepkisi olarak tanmlamlardr (Akt: Onbaolu, 2004). Baz sorunlar, bizim problem zme becerilerimizin yeteri kadar gelimemi olmasndan kaynaklanmaktadr. zlemeyen problemler birer stres kayna olarak karmza kmaktadr. te yandan problem zme becerisi gelitike kendine gven ve kendine yeterlilik duygular da artmaktadr. Roskies'e gre, yneticilerin her gn kulland problem zme teknikleri, stresli durumlar ele almada ok yararl olabilir. Bu ekilde problemi zerken be basamaktan geilir; Problemi saptama, seenekleri gzden geirme, bir zm seme, sonular deerlendirme, eyleme geme, sonular deerlendirme. imiz sz konusu olunca dikkatle gzlem yapar, eyleme gemek iin seenekler retir, setiimiz yolu izleriz. Byk bir olaslkla bu basamaklarn her birini beceriyle yerine getiririz. Ancak stres yaratc sorunlara kar da, bu tr sistematik problem zme teknikleri uygulanmaldr (ahin, 1998). Buna benzer olarak gelitirilen ok sayda stratejiden sz edilebilir. Gelitirilen bu stratejilerin ilk bakta birbirlerinden farkl olduklar dnlebilir, nk ierdikleri aama says ve bu aamalara verilen isimler bakmndan eitlilik gstermektedirler. Fakat

46

aslnda bu stratejilerin ierikleri ayndr. Etkili problem zmenin bir tek rotas vardr ve tm stratejiler ayn rotay takip etmektedirler. erikleri ayn olduu takdirde, gelitirilen bu stratejilerin ka basamaa blnm olduunun nemi yoktur. Problemin, uygun ve etkili zmnn nasl olabileceinin anlatmnda, Roskiesin 5 basamakl etkili problem zme stratejisi genel ereve olarak kabul edilmektedir (Onbaolu, 2004).. Bunlar; Problemi saptama: Problem zmenin bu ilk aamas zor olduu kadar nemlidir. Durum ne kadar belirsiz olursa olsun, stresli olma olasl o kadar oktur. Belirsizlik, stresli durum zerindeki kontrol azaltr, zm yollar aramadan nce etkiler ve daha ok strese sokar. Bu yzden problemin ne olduunun iyice akla kavuturulmas stresin ounu hafifletir. Problemi belirginletirmek, onu kendi iinde daha kk paralara ayrmaya yardmc olur. Bu yapld takdirde ou zaman, aslnda bir deil bir ok problemle; yada ayr ayr ele alnabilecek paralar olan tek bir problemle kar karya olunduu fark edilir. Hangisinin daha nce ele alnmas gerektii o kadar ak olmayabilir. nemli olan, problemin baz ynlerinin somutlatrlmas ve zerinde alabilir bir duruma getirilmesidir (ahin, 1998). Seenekleri Gzden Geirme: Problemin belirlenmesi ve problemle ilgili hedeflerin saptanmasndan sonraki basamak, bu hedefe ulamann yollarnn aratrlmasdr. Dier bir deyile zm seenekleri veya gsterdiiniz tepkiye kar alternatif tepkiler retmektir. Bu grevi yerine getirmek iin, sklkla nerilen teknik; beyin frtnas tekniidir. Beyin frtnas sreci, olduka basit ve etkilidir. Temelde, gruplar iin olan bir yntemdir; fakat bireysel olarak da kullanlabilir. Beyin frtnas teknii ile zm bulunacak olan problem, mmkn olduu kadar ak ve tam olarak belirlenmelidir (Onbaolu, 2004). Bir zm Yolu Seme: Bu aamada, listelenen zm yolu seeneklerinden bir veya birka zerinde karar klma grevi yerine getirilmelidir. nceki aamada retilen fikirlerden, belirlenen zm seenekleri ve stratejilerden uygun olduu dnlenler belirlenmelidir (Onbaolu, 2004). Saptanan seeneklere ynelik eylem plan izilirken, ya u ya da bu tr dnce tarzndan kanmaya almak yararldr. Bunun yerine, birbiriyle uzlaan zmler aramaya ve listedeki seeneklerin bazlarn birletirmede yarar vardr (ahin,1998).

47

Eyleme Geme: Bir eylem plan oluturduktan sonraki aama, bu plan uygulamaktr. Ancak, bunu nasl yaplacan bilmek ok nemlidir. Amaca ulamak iin ne yaplmas gerektii; ne tr kaynaklara gereksinim olabilecei, zaman snrnn ne olaca ve sorunla ilgili olarak her ne yapmaya karar verilmise, bunlar gerekten yapabilmek iin daha hangi bilgileri istendiinin belirlenerek, bu plan iine yerletirilmesi nemlidir (ahin, 1998). Sonular Deerlendirme: Belirlenen eylemler gerekletirildikten sonra, bunlarn sonular gzlenmelidir. Sonulara ulaldktan sonra, bu sonularn memnun edici olup olmadnn, kiiyi amalarna ulatrp ulatrmadnn deerlendirmesi yaplmaldr. Eer, amalara ulalamad ve problemin halen varln srdrd ya da harcanan emee ve enerjiye demedii, daha az enerji ve aba ile ayn sonuca ulaabilecei dnlrse, yeniden yeni fikirler retme aamasna geri dnlmelidir (Mc Kay ve di., 1981; Nezu ve di., 2001; Neenan ve Palmer, 2001; Akt: Onbaolu, 2004). Zaman Ynetimi Planlamas Zamann iyi dzenleyemeyen bir insan kanlmaz olarak stres altndadr. inde yaadmz an en nemli zelliklerinin banda phesiz "zaman darl" gelir. Zamanszlktan ikyet edenler byk ounlukla zamanlarn nasl kullanacaklarn bilmeyenlerdir. Zaman kontrol edememek hayat kontrol edememektir. nsann her an, zamann basksn ensesinde hissetmesi hem byk bir stres yaratr, hem insann akl yaplmas gereken bir sonraki ite olduu iin yapt iteki verimi azaltr, hem de tad kartlmas gereken zaman (daha gereki bir ifade ile hayat) bir an nce gemesi gereken bir eymi gibi alglanr (Balta ve Balta, 2008). Stresle baetmede kullanlabilen zihinsel yntemlerden biri de zaman ynetimidir. Zaman ynetimi, stres yaantsn azaltmada etkilidir, nk zaman, ou insan iin, nemli dzeyde strese yol amaktadr. Zamann etkili bir biimde kullanmaya abalamayan, dier bir deyile zaman ynetimine nem vermeyen kiiler, daha sk ve youn stres yaantlarna sahip olabilir. Bu nedenle, zaman ynetimi, stresle baetmede nemli bir tekniktir. Zaman ynetiminin z planlama, ncelikleri belirleme ve uygulamadr. Zamann etkili kullanlabilmesi iin, ilk olarak, o zaman dilimi iinde yaplacak olan ilerin planlanmas gerekmektedir. Bu planlama uzun veya ksa vadeli

48

olabilir. rnein, bir sonraki gn iinde yaplacak ilerin veya bir yl iinde gerekletirilmek istenenlerin planlanmas mmkndr. Planlama srecinde yaplmas gereken ilk ey, sz konusu zaman dilimi iinde (rnein ertesi gn) yaplmak istenen ilerin belirlenmesidir. Bu ilerin listelenmesi uygun olacaktr. Daha sonra listede yer alan her i veya etkinliin ne kadar zaman gerektirdii tahmin edilmelidir. Etkinlikler ve bunlar iin gereken zaman belirlendikten sonra, yaplmas gereken ey etkinliklerin ya da ilerin nemlerine gre sralanmasdr. Etkinlikler sahip olduklar nemin derecesine gre, listede yukardan aaya doru sralanr. Bundan sonraki aama, belirlenen srada ve zamanda grevlerin yerine getirilmesidir. Dier bir deyile, yaplan program uygulama srecine geilmitir. Uygulama srasnda dikkat edilmesi gereken baz noktalar vardr. Yaplan programa uyulmamasna yol aabilecek eitli eldirici durumlar sz konusu olabilir. Bu konu ile ilgili olarak, aadaki maddelerin aklda tutulmasnda yarar vardr: - Yaplacak ilerin daha sonraya braklmamal, balanlan i oyalanmadan, blnmeden bitirilmelidir. - alma ortamnn dzenli olmas gerekir. - Zaman ynetimi iin, gerektiinde hayr szcnn kullanlmas arttr. Zamann iyi kullanlmas bir anda ok iin yaplmas demek deildir, ncelikler sralamasna gre her bir iin yerine ve zamanna uygun olarak etkin ve verimli bir ekilde yaplmasdr. Bu ekilde zerinde gerginlik oluturan zaman basksn hissetmeyen kii, daha verimli ve zevkli bir alma ortamna kavuacaktr (Durna, 2006). Dua, badet ve Dini nanlar Bireyin hangi dinden olursa olsun, din ile ilikilerinin iyi olup, bu ynden evresindekilerle uyum iinde yaamas, bir arada ya da tek bana dua ve dier ibadetlerini yapmas da stres younluunu drebilmektedir. Yzyllarca dua, gerilimle baa kmak iin kullanlmtr. Dua srasnda tekrarlanan ayetler, meditasyonda olduu gibi odaklamay salayacandan bireyin gevemesini salayabilir. Ayrca dua ederken kayg ve hareketlilik azalr. Dua etmek bireyin mit ve iyimserliini de ykseltebilir. Bu anlamda pratik bir yaklam olarak kabul edilmektedir. Bireyler dua ederken ilerindeki sesi daha iyi duyabilir ya da Allah inanc, rehberlik ve avunma yolu ile kiide olumlu bir kendine inan salayabilir (Ikhan, 2004).

49

nsanlarn kendilerinden daha byk bir gce inanmalar bir ihtiyatr. Bireyler inandklar bu gce ibadet etmeleri, zor ve skntl durumlarda onun merhametine snmalar ve yardm istemek iin dua etmeleri, onun kendilerini koruduuna dair inan ve ibadet etmenin huzuru insanlarn daha mutlu, daha sakin ve stressiz olmalarm salar. Dini inan ve uygulamalarn stres ynetimi asndan iki tr yarar vardr. Birincisi, dini inancn yaama tarz bakmndan eitli gerilim etkenlerinden daha az etkilenmeye ortam hazrlamasdr. Buna gre, bata slamiyet olmak zere btn dinler, mensubu olan kimselere, zorluklar ve glkler karsnda dayanma, tahamml gsterme duygusu alamay hedeflemektedir. Yine zellikle byk dinler, baz insanlar iin nemli bir endie ve gerilim kayna olan hususlar, bir korku unsuru olmaktan karmlardr. Mesela dini inanc kuvvetli olan kiiler, zayf olanlara nazaran lmden daha az korku duymaktadrlar (Erolu, 1998; Akt: Konak, 2005). Davranlara Ynelik Teknikler Sosyal Becerileri Gelitirme Kiiler aras ilikilerden kaynaklanan problemler nemli bir stres kaynadr. Bu stresi yok edebilmek iin sosyal becerileri gelitirmek gerekir. Sosyal beceriler, bireylerin, ihtiyalarn karlarken ve hedeflerine ularken bakalarn incitmeyecek tarzda hareket etmelerini gerektirir. Sosyal beceri eitimi, kiiler aras iletiim, samimiyet kurma, kendini ifade etme ve girikenlik gibi konular kapsar (Rice, 1999). Sosyal becerilerin gelitirilmesi nemlidir. nk sosyal destek, stresle baa kmada bavurulan en faydal kaynaklardan birisidir. Sosyal ilikilerin iyi olmas bavurulacak sosyal destek kaynann elverililiini artrr. Baz Davran Tarzlarn Deitirme Bu teknik insanlarn kendilerine ve dnyaya bak alarn deitirmesi eklinde aklc bilisel yeniden yaplandrma tekniine benzer. Bununla beraber kendi durumunu deitirme teknii alan olarak daha dardr. Nitekim bu teknik insanlarda stres belirtilerine yol aan stresli olaylar ya da olgular deitirmeyi hedefler. Temel olarak stres ynetimine ynelik bu ekildeki bir bak as, strese neden olan dncelerin yerini huzur ve

50

sknetin almasn ister. Dier bir deyile, kiideki negatif ifadelerin yerini pozitif ifadelerin almasna neden olur (Hart, 1990: 15). Sorunla ilgili dnceleri geici olarak bir yana brakmay (rnein "Endielenmeye deer bir ey olmadna karar verdim" gibi), ve durumun "anlamn deitirerek tehdidi azaltmay (rnein "Onun arkadalnn benim iin nemli olmadna karar verdim" gibi) kapsar (Atkinson ve di., 1996; Akt: Durna, 2006). evresel Etkileri Deitirme Stres ynetimindeki dier bir yaklam, d koullarn objektif niteliklerini deitirmeyi ve daha az stresli hale getirmeyi hedefleyen evresel yaklamdr. Bu yaklamda, insanlarn iinde yaadklar evreye zg koullar deitirilerek stresle baa klmaya allr. evresel yaklam evde ya da iyerinde uygulanabilir (Hart, 1990). Bu yaklam iinde, stresle mcadelede insanlar genellikle tr durumlarn deitirme ekli kullanrlar: lk olarak, kiide stres yapan durumlarn nemini ve deerini gereki bir ekilde azaltmay hedeflemek, ikincisi, stres yapan durumlar ynetebileceine dair kiinin kendini inandrmas, son olarak da, olumsuz hisleri azaltmak ya da onlara daha hogryle bakabilmektir. Ksaca stres ynetimine psikolojik yaklam, nsanlarn olaylar ya da olgular tehdit edici ya da zararl olarak grmeleri eilimini azaltmaya almaktadr (Hart, 1990). Organizma tehdit olarak alglad i ve d etkenlerle srekli etkileim ve mcadele iindedir. Hzla deien ve gelien dnyamzda insan srekli deien artlara uyum gstermeye almaktadr. amz bir stres adr ve bu nedenle stressiz bir hayat dnlemez. Ancak nemli olan byle bir hayat biiminde nasl ayakta kalnaca ve stresi bir dman deil bizi gelitiren etken olarak grmemiz gerektiidir. Stres i ve dtan gelen etkenleri kendi bak amzdan grmemizle ilgilidir. Her an bir ya da bir ok stresrle kar karya kalnan gnmzde stres1e mcadele etmek, stresten kurtulmak iin ksa vadeli zmler uygulama anlam tar. Bu yaklamla stresin ardndaki nedenleri ortadan kaldrmaya almak yerine iinde bulunan skntdan bir an evvel kurtulmann yollar aranr. Bu da uzun vadede yeni stres kaynaklarna dnr. Stres ynetme teknikleri strese sebep olan faktrlere ynelik uzun vadeli zm yntemleridir (Braham, 1998).

51

Beslenme Alkanlklarn Deitirme Kiiler, yaantlarnda karlatklar olumsuz durumlara farkl tepkiler vermektedir. ou kii zgn olduunda ya da can skldnda kendini rahatlatmak iin yemek yemektedirler. Kontrolsz ve ar dzeyde yemee balanlmasnn nedenleri arasnda hissedilen mutsuzlukla baa kmaya, yaanan stres dzeyini azaltmaya ynelik abalar yer almaktadr (Kundak, 2005) Aratrmalar beslenme ile stres arasnda bir iliki olduunu gstermitir. Baz yiyeceklerin stres tepkisi balatt, arttrd hatta bireyleri strese kar dahi duyarl hale getirdii bilinmektedir (Pehlivan, 1995). Bu sebepten dolay bireyler yedikleri ve itiklerine dikkat etmelidirler. An yemek yemek kiilerin salna olduka zararl olduu gibi toplum ierisinde de ho karlanmaz. Ayrca ar kilolu insanlar d grnmleri nedeniyle kendilerine olan gvenlerini yitirirler ve kendilerini an bir stres ierisinde bulabilirler. Az yiyen insanlarda vitamin ve mineral eksiklii sebebiyle yaam kalitelerinde dme grlr. Yetersiz beslenme birok hastala kar vcudun direncini azaltr ve gnlk yaam iin enerji alm az olur; devaml yorgunluk belirtileri grlr (Konak,2005). Herhangi bir stres uyarcsyla kar karya kalndnda, bedenimiz bu uyarcyla baa karken gerekli tepkiyi vermek iin (sava ya da ka) enerjiye ihtiya duyar ve bu enerjinin kayna da besinlerdir. Aldmz besinler, vcudumuzda gerektiinde kullanlmak zere depolanr, gerektiinde de kullanlr. Bu adan bakldnda, stresle baa kabilmek iin enerjiye, dolaysyla da beslenmeye ihtiyacmz vardr. Ancak aldmz baz besinler (kafein ierikli kahve, kola, ikolata vb.) bedenimizde dorudan stres tepkisini balatr, bedeni gerginletirir, bizi sinirli ve fkeli yapar. Baz besinler ise (karbonhidrat ve yalar) gerektiinden fazla alndnda, beden arln artrarak ve uzun dnemde strese kar vcut direncini azaltarak sal dolayl yollardan olumsuz etkiler. Her hangi bir besin grubunun yetersiz alm sz konusu olduunda da yine vcut direnci azalr, eitli hastalklar ortaya kar (Gke, 2004). Strese yol aan beslenme konusundaki dier nemli bir nokta ise, vitamin yoksulluudur. Stresli zamanlarda sinir sisteminin ve i salg sistemlerinin dzgn almasn salamak iin zellikle C ve B vitaminlere fazla gereksinim duyulur (ahin,1998).

52

Yksek oranda kolesterol, doymu ya ve tuz ieren yiyecekler yksek kan basnc riskini artrr ve kalp damarnda plaklar olumasna neden olur. Dolays ile bu durum dier stres etkenlerinin kalp hastalklar ve yksek kan basnc zerindeki etkilerini daha da iddetlendirir (Pehlivan,1995). Ayrca, ar tuz kullanm da stresi artran dier bir etkindir. nk yksek dzeyde tuz kullanm bedende fazla sv tutulmasna yol aar. Bedende fazla sv tutulmas ayrca yksek tansiyona yol aar. Yksek tansiyon ise bir ok insanda stres tepkisinin en iyi bilinen gstergesidir (ahin,1998). nsanlarn farkll ve beslenme ihtiyalar yaa, cinsiyete, beden llerine, fizik aktivite, hastalk ve hamilelik gibi artlara bal olarak deiiklik gsterir. Dengeli beslenme tm beden sal iin arttr. Stres ve beslenme arasndaki iliki asndan stres tepkisini arttran ya da azaltan yiyecek ve beslenme alkanlklarna dikkat edilmesi nemlidir. Beslenme alkanlklarnn kontrol edilmesi stresin de kontrol edilmesini salayan faktrlerden biridir (iftci, 2002). Beslenme uzmanlar protein bakmndan zengin besinlerin insan canlandrdn, karmak karbonhidratlarnsa durgunlatrdn syler. Kii kendini canl hissettiinde g durumlarn stesinden daha kolay gelir. Et, tavuk, balk ve fasulye trleri ieren yasz bir beslenme rejimi gereksinim olan enerjiyi salar. Ancak ign sonra erip rahatlanmas gereken zamanlarda ve yatmadan nce proteinli yiyecekler deil, meyve-sebze gibi karbonhidratl eyler yenmeli. Bunlar gn boyu alnan proteinin etkisini azaltarak sakinlemeye yardmc olur (Weiss, 1993) Dengeli beslenme stres ynetimi kapasitesini destekler, nk beslenme kalp, cierler ve beyin de dhil olmak zere tm yaamsal organlarn ilevlerini etkiler. Besinler zindelii, enerjiyi ve performans artrr; sinirleri ve kaslar besler; kan dolamn dzenler; nefes almay dengeler ve baklk sisteminin ileyiini destekler. Stres srasnda bedenimiz ve zihnimiz gerilir ve baskya dayanmaya alr. Stres karsnda dayanabilmek iin de tm sistemleri ve organlar salkl bir vcut gerekir. Bunun iin en nemli koullardan biri yeterli beslenerek beden salnn korunmasdr (Holden, 1992, Beyhan, 2003; Baysal, 1986; Kasap-Ersoy, 1986; Akt: Gke,2004).

53

Sigara ve Alkol Stres altnda yaamann dourduu sonulardan biri de sigara tketiminde art olmasdr. Daha fazla sigara imek ise, zaten yorgun olan bedenin zerindeki yk artrr ve baklk sistemini bastrr. Bunun sonucunda da beden, her trl hastala daha kolay kabul edecek bir duruma gelir (Balta ve Balta, 2008). Sigara imek, gnlk skntlardan kamann yollarndan biridir. Sigarada bulunan nikotin beynin rahatlamama ve geveme yi salayan bir madde olan endorfinin daha fazla salglanmasna neden olur. Aratrmalara gre sigara ienlerin vcutlarnda imeyenlere gre daha ok endorfin bulunmutur. Ancak ikide olduu gibi sigarann zararl etkileri kalp hastalklar ve akcier kanseri gibi ldrc hastalklara yol aar. Nikotin bamllk yaratan bir maddedir. Nikotin kandaki alyuvar saysnn azalmasna bu yzden de kalbin daha ok kan pompalamasna neden olur, ttnde bulunan karbonmonoksit de alyuvarlarn oksijen tama kapasitesini azaltr. Tm bu etkenler bedenin her trl hastala daha ak bir hale sokar (Rowshan, 2000; Akt: iftci, 2002). Sonu olarak sigarann stresi azaltt byk bir yanlgdr. Sigara ime bir yandan sorunlarla baa kmak iin bireye gerekli olan enerji dzeyini azaltt gibi, dier yandan kalp krizi nedeniyle erken lm, akcier kanseri, bronit, zatre gibi hastalklarn da temel kaynadr (Schafer, 1987; Akt: Pehlivan, 1995). Biraz alkol almak ksa bir sre iin stresten kurtulmay salasa da alkoln etkisi getiinde stres yaratan faktrler ortadan kalkmad iin stres yeniden balamaktadr. Alkol vcudun stres hormonlarnn daha ok salglanmasna sebep olurken, biraz alkol bile beynin uyank durumda olmasna ve bylece stres1e ilgili birok hastalklarn domasna neden olmaktadr. Ayrca alkol fizyolojik rahatszlklara yol amaktadr (Rowshan, 2000). Yaplan almalar stresin alkol kullanmn tetikleyici bir faktr olduu belirtilmektedir. Veenstra ve di. (2007)nin uzun dnemde stresli durumlarda alkol tketimi arasndaki ilikiyi aratrdklar alma sonunda; 1) Negatif olaylarla alkol tketimi arasnda dorudan bir iliki olduu, 2) Stresli durumlarda alkol tketiminde kadnlar ve erkekler arasnda bir fark bulunmadn,

54

3) Alkol tketimine sebep olan stresli olaylarn srasyla; hastalk, i problemleri, ailevi problemler ve sosyal problemler olduu, 4) Hayatta gelien olumlu olaylar karsnda ise alkol tketiminde d meydana geldii tespit edilmitir. eitli aratrmalar, zellikle stresli zamanlarda alkol almnn, stresin kaynann iyi veya kt olmasna bal olmadan, arttna iaret etmektedir. eitli psikolojik bozukluklar olan kiilerin alkol almlarnda art olduu da aratrmalarda gsterilmitir. Oysa stresli zamanlarda alkol almndan kanlmas yararl olacaktr, nk alkol alm strese neden olan soruna yant getirmemektedir. Aksine, sorunu zmek iin gerekli olan yetilerin yitimine neden olmakta ve sorunu daha da katlayarak yeni sorunlara neden olabilmektedir (Holden, 1992; Conduit, 1995; Akt: Gke, 2004). niversite rencilerinin ailelerinin kontrolnden uzak olmalar ve alkol sigara kullanmnn kendilerini yetikin gibi hissettirerek zgrletirdiini dnmeleri yaanan sknt ya da kayg karsnda alkol ve sigara kullanmay daha ekici ve kolay bir yol haline getirebilir. Geliim grevleri asndan ele alndnda niversite yllar, bireyin gelecee dnk olarak sosyal yaam alanlarn ve mesleklerini belirledikleri nemli bir sre olarak deerlendirilmektedir. Bu adan ele alndnda stresle baa kma becerileri, nemli bir deiken olarak bireyin genel uyumunu ve psikolojik saln da etkilemektedir (Karahan ve Epliko, 2005). Bo Vakitleri Deerlendirme, Hobiler Bireyin z benliine uygun ve yapmaktan zevk ald toplumsal, kltrel ve sportif etkinliklere katlarak, kiinin gnlk yaamn skclndan kurtulmas ve insanlarla etkileerek sosyal bir kiilik kazanmas bo zamanlar deerlendirme olarak aklanmaktadr (Pehlivan, 1994). Yaplan almalar stresle baa kmada hobilerin de nemli yerinin olduunu gstermitir. Kii zihinsel ve vcut stresini arttrmayan hobiler seerek, kendisine zevk veren, ilgisini eken davranlar sergileyerek de bireysel stresleri ile baa kabilirler (Erdoan, 1996; Akt: Konak 2005). Bahecilik, aa ileri, sporun her tr, balk tutmak, avclk, ev hayvanlar beslemek, televizyon izlemek, kitap okumak, mzik dinlemek, sinema ve tiyatroya gitmek, koleksiyon yapmak gibi hobiler stresin azaltlmasnda nemli rol oynar. Bu tr

55

hobiler bo zamanlar deerlendirme, insanlarn deiik bir eylerle uramalarn ve bundan zevk almalarn salar. nsanlar bylece gnlk yaamn veya alma hayatnn bkknlk, endie ve stres veren sorunlarndan uzaklamakta ve kendileri iin gzel, rahatlatc, keyif veren birok faaliyet icra edebilmektedirler (Konak, 2005) Stres Ynetiminde DKBY (Deitir-Kabul Et-Bover-Yaam Tarzn Ynet) Modeli Stres ynetimi son safhada 'yaam tarz ynetimi'dir. Stresi ynetmeye karar vermek demek, bireyin duygusal, fiziksel ve ruhsal yaam kalitesini ykseltmeye karar vermesi demektir. Braham'n gelitirdii DKBY, bireylerin yaadklar stresi kontrol altna almalar, ynetmeleri iin gelitirilen drt aamal bir modeldir. Bu yaklam aada ksaca aklanmaktadr (Akt: Gl, 2001). lk adm olan D (Deitir), imknnz varsa, iinde bulunduunuz olumsuz durumu deitirmektir. Olumsuz durumu deitirebilirseniz, bu durumun sebep olduu stresi tamamen ortadan kaldrmay baarabilirsiniz. kinci adm, K (Kabul et)'dir. Kontrol edemeyeceiniz durumlarla karlaabilirsiniz. Bu admda, kontrol edemeyeceiniz koullar fkelenmeden kabul etmeyi ve pozitif yaklamnz kaybetmemeyi renmelisiniz. nc adm olan B, bover'i temsil etmektedir. Bo vermek duygusal, zihinsel ve ruhsal adan ie yarayan gl bir yntemdir. Deitiremeyeceimiz durumlar kontrol etmeye almak bizi kontrol saplantsna gtrr. Bu durum da strese sebep olur. Drdnc adm ise, Y, yaam tarzn ynet'tir. Bu admda egzersiz, diyet, rahatlama ve duygusal destek yoluyla, gelecekte stres oluturabilecek unsurlarla bu gnden mcadele etmeyi salar. Stresle likili Degikenler Strese Yatknlk Bilim adamlar tarafndan yaplan aratrmalar gstermitir ki, insanlar stresten farkl dzeylerde etkilenmektedir. Benzer durumlar karsnda baz insanlar daha fazla stres yaarken, dierleri daha az etkilenmektedirler. Bu sebepler arasnda kiilik zelliklerinden kaynaklanan farkllklar, baa kma yntemlerinin farkll gibi sebepleri saymak

56

mmkndr. nsanlarn stres dzeylerini etkiledii bilinen eitli davranlar, alkanlklar, sosyal durumlar, salk durumlar gibi hususlar incelendiinde, strese yatkn olan ve olmayan insanlarn zellikleri ortaya kmaktadr. Gn iinde dengeli ve scak bir n yemek yemek, dzenli olarak uyku uyumak, spor yapmak, temel ihtiyalarn karlayacak bir kazanca sahip olmak, elenmek, zaman etkili olarak kullanmak, sosyal aktivitelere katlmak ve gn iinde kendisine zaman ayrmak gibi davranlar, insanlarn strese yatknlk seviyelerini drmektedir. Gnde belli bir miktarn zerinde sigara; ay, kahve, kolal iecekler ve iki imek strese yatknl artrmaktadr. Bununla birlikte bakalarndan efkat gren ve karsndakilere efkat gsteren, gvendii arkada ve akrabalar olan, dini ve manevi elerden destek alan, yakn bir arkada grubuna sahip olan, zel konularn bakalar ile konuabilen, birlikte yaad insanlar ile dzenli iletiim kurabilen ve sal iyi olan insanlarn strese yatknlklar daha dktr (Miller, Smith ve Mehler, 1988; Akt: Toydemir, 2005). Sigara, alkol ve dier ilalarn kullanmnn genlerin stres dzeylerinde artrc ynde rol oynad bilinmektedir. Bilim adamlar yaptklar aratrmalarda, strese yatkn olmayan ve geirmi olduklar nemli yaamsal olaylar sonucunda salklarn korumay baarm insanlarn ortak zelliklerini ortaya karmlardr. Bu kiilerin ortak zellikleri unlardr (Balta ve Balta, 2008); - lerine ve sosyal hayata daha aktif katlmak. Yaptklar iten ve katldklar sosyal faaliyetten zevk almak. - Mcadele ve deiiklikten zevk almak. - Hayatlarn ve evrelerindeki artlar kontrol ettiklerine inanmak. - Gelecekle ilgili olumlu beklenti iinde olmak (umut faktr). - Kiiliklerinde hogr ve esneklik faktrn bulundurmak. - Yakn evreleri ile olumlu duygusal iliki iinde bulunmak. Kanner ve Lazarus, insanlar rahatsz eden ve yarattklar zorlamayla, bir yandan

57

gnlk hayatn stresleriyle baa kmay zorlatrrken, dier yandan da kendileri bir stres olarak sal olumsuz etkileyen faktrleri yle sralamlardr (Balta ve Balta, 2008); - ok fazla sorumluluk altnda olmak. - Fizik grnt ile ilgili endieleri olmak. - Yetersiz kiisel enerji. - Mesleki ilerleme ile ilgili endieleri olmak. tatminsizlii olmak. Dinlenme ve elenmeye ayracak zamannn olmamas. Yapacak ok fazla eyin olmas. Yalnz olmak. Red edilme korkusu. Hayatn anlam ile ilgili endieler.

Kiilik ve Stres Kiinin stres yaamamas, kiilik donanmlar ve- elindeki imknlar kullanabilmesi ile ilikilidir. Kiilik, insan yapsnn duygusal durumunun davran biimlerinin, ilgilerinin, yeteneklerinin ve dier psikolojik zelliklerinin en karakteristik ve orijinal btndr (Salam, 2005). Ayn ortamda yaayan, ayn stresrlere maruz kalan ve benzer kaynaklara sahip insanlar, stresli durumlara farkl tepkiler verebilmekte ve stresin olumsuz etkilerinden farkl derecelerde etkilenebilmektedir. Bu farkllamann temel nedenlerinden birisi de; insanlarn farkl kiilik yaplarna sahip olmalardr. Stresle ikili Kiilik zellikleri z Sayg: z sayg, "bireyin kendini yetenekli, nemli, baarl ve deerli olarak alglama derecesi" olarak da tanmlanabilir. z sayg, bireylerin sosyal, duygusal, bilisel ve akademik yaamlarn etkiler. Salkl bir kiiliin n koulu olan z sayg, kiinin; toplumun etkin ve katlmc bir yesi olmasnda nemli rol oynar. Topluma etkin bir ekilde katlm kiisel baar ve mutluluu da beraberinde getirir. Yksek z sayg kiinin

58

evre ile ilikilerinde daha etkili, hareketli ve gvenli olmasna neden olur (Coopersmith, 1967; Akt: Toydemir, 2005). Kendine saygs dk olanlar her zaman bakalarnn isteklerini ve ihtiyalarn kendilerininkinden nemli ve ncelikli grrler. Bundan dolay bakalarnn ilerini yapmak ve onlara yardmc olmak iin bakalarnn problemlerine de ortak olurlar. Bu da daha fazla stresrle yz yze gelmelerine sebep olur (Alien, 1983). z saygs yksek olanlar kendilerine deer verirler, sosyal ortamlarda kendilerini gvende hissederler. Kendine saygs dk olanlarn, stresten daha fazla etkilenmelerinin iki sebebi vardr. Birincisi, tehdit edici bir ortam karsnda daha fazla korku yaamalar, ikincisi de, tehdit edici durumlarla mcadele etme yeteneklerinin yetersiz olduunu dnmeleridir (Rice, 1999). Kontrol Oda: Kontrol oda, bireyin kendi davranlarnn sonucu olarak bireysel sorumluluu kabul etme dereceleridir. Birey bana gelenlerin kendi davranlar sonucunda olduunu kabul etmesi isel kontrol, dier taraftan talih, ans, kader ya da bakalar tarafndan olduuna inanmas ise dsal kontrol olarak tanmlanmaktadr. sel kontrol odana sahip olan bireylerin dsal kontrol odana sahip olan bireylere gre baarl olmak ve hedeflerine ulamak iin daha fazla alt ve kendi davranlarnn sorumluluunu ald grlmektedir (oban ve Hamamc, 2006). Yaplan aratrmalar baar gds yksek olanlarla dk olanlar arasndaki en temel farkn, baar ve baarszln sebeplerini yorumlamada grldn ortaya koymaktadr. Baar gds yksek olanlar sebepleri kendi dlarnda deil, ilerinde aramaktadrlar. Bylece zihinsel ve duygusal enerjilerini kendi dlarndaki deil, kontrol edebilecekleri kendi ilerindeki faktrlere yneltirler (Balta ve Balta, 2008). Sonu olarak dsal denetimli kiiler, stresli ortamlardan daha fazla etkilenmekte ve stresle ba etme konusunda etkili yntemler kullanmamaktadrlar. Bunun sonucunda dsal odakl kiiler, stresin zararlarn daha fazla yaamaktadr (Da, 1990; Akt: Toydemir, 2005). Nevrotik Kiilik: Nevrotik kiilik, kolay incinebilirlik, ktmserlik ve yaama ve i stresrlerine ynelik, genel bir olumsuz tutumu yanstmaktadr. Nevrotik kiilik eitli kiilik testlerinde (Eysenck Kiilik Testi ve Be Faktr Kiilik Envanteri) bir kiilik boyutu

59

olarak deerlendirilmektedir. Nevratik kiilik ile stres belirtileri arasndaki korelasyonlar olduka yksektir. Nevrotik kiiler en ok kiiler aras atmalardan etkilenmektedirler (Bolger ve Schiling, 1991, Akt: Toydemir, 2005). Kiilik zellikleri ve stres aratrmalarnda, nevrotik kiilerin stresli ortamlarda yaadklar anksiyete duygularnn daha fazla gzlemlenmektedir. Duygusal adan daha dengeli olan bireyler yaam olaylarn daha az stresli olarak alglamaktadrlar (Shewchuk, RM., Elliot, T.R, MacNair-Semands, RR, ve Harkins, S., 1999; Akt: Toydemir, 2005). Psikolojik Salamlk: Psikolojik salamlk strese bal hastalklara yakalanmama durumunu aklamak iin Kobasa (1979) tarafndan tanmlanan bir kiilik zelliidir. Bu kiiler ilerini tmyle benimsemi, aktif kiilerdir. Zorluklar bir tehdit olarak deil, yeteneklerini snayacaklar bir frsat olarak deerlendirmektedirler. Dier bir deyile, stresli olaylar tehdit olarak grmek yerine, bir mcadele frsat olarak grebilen kiiler, balarna gelen olaylar kendi avantajlarna dntrebilen ve bylelikle stres dzeylerini azaltabilen kiilerdir. Bunun tam tersine psikolojik salamlk konusunda daha yetersiz olanlar, kanma taktiklerini daha fazla kullanmaktadrlar. rnein, daha fazla Tv izleme, daha fazla iki ve sigara imekte, ila almakta ya da daha fazla uyumaktadrlar (ahin, 1998) A ve B Tipi Kiilik: Stres ile kiilik arasndaki ilikiler konusunda en fazla dikkat eken, zerinde en fazla aratrma yaplan kiilik tiplerinden birisi A Tipi kiiliktir. Lelord ve Andre (1996), rekabeti, saldrgan ve zamanla yaran tutumlar nedeniyle A Tipi olarak tanmlanan bireylerin, sradan olaylar bile stres verici olarak alglayabildiklerini ve daha fazla stres yaamaya eilimli olduklarn ileri srmektedirler. Bu zelliklere sahip kiilerin strese direnlerinin az olduu ve normal durumlarda bile stres ierisinde olabildikleri belirtilmektedirler (Akt: ahin, 2009) A tipi davranlar bir akl veya ruh hastal deildir. Tam tersine toplumda kabul gren hatta genellikle takdir edilen bir alma biimidir. Bu davran kalbna sahip kiiler genellikle abuk uyandrlabilen fakat olaanst bir biimde manta brnen bir dmanlk duygusuna da sahiptirler. Bu kavram, Friedman ve Rosenman (1974)'n baz davran zellikleri ile kalp hastal arasndaki ilikiyi aratrdklar bir alma sonucunda ortaya atlmtr. Birer

60

kardiyoloji uzman olan bu aratrmaclar, koroner kalp hastal olan bireylerde ortak olan baz davran zellikleri belirlemiler ve bu zelliklere "A-Tipi Davran zellikleri" adn vermilerdir (Batgn ve ahin, 2006). Muayene olmak iin sra bekleyen hastalarda gzlemlenen sabrsz ve aceleci tavrlar, bu alanda yaplan aratrmalarn tetikleyicisi olmutur. A tipi davranlar sergileyen kiiler "kalp hastalna yatkn" kiiler olarak da bilinmektedir.(Balta ve Balta, 2008). A tipi davran zellikleri genellikle acele konumak, dier insanlar konuurken acele etmek, hzl yemek, srada beklemekten nefret etmek, asla bir eye yetimek durumunda olmamak, zamann elverdiinden daha fazla etkinlikle dolu bir programa sahip olmak, zaman boa harcamaktan nefret etmek, ayn anda bir ok eyi yapmaya almak, ok yava insanlara kar sabrszlk, dinlenme, dostluk veya zevk verici eyler iin ok az zaman ayrmaktr (Pehlivan, 1995). A tipi kiiler iin vurgulanmas gereken bir dier zellik de duygularn ifade etmekte zorlanmalardr. Duygularn ifade etmekte glk ekmek bal bana bir gerilim kayna haline gelebilmektedir. Kii srekli bir eyleri gizleme, belli etmeme abas iine girebilir. Bu durumun temel kayna ise duygularnn ifadesi sonucunda ortaya kacak durumu bir tehdit olarak ele almasndandr. rnein, fkesini ifade ettii durumda dierleri tarafndan daha az sevileceini dnen birisi iin fkeyi yaayp da ifade edememek nemli bir gerilimdir. A tipleri iin duygularn ifade edilmesindeki glk, daha ok duygularn uygun ekilde ifade edememekten kaynaklanr. A tipleri, fkelerini dorudan ifade etmek yerine, dmanca davranlar sergilemektedirler (Sutil ve di. 1998; Akt: Uar, 2004). B tipi davran zellii gsteren bireyler, A tipindeki bireylerin tam tersidir. B tipi insanlar, kat kurallardan arnm ve esnektirler. Zaman sorun etmezler, rahat ve sabrldrlar. Baar konusunda ar hrsl deildirler. Kolay kolay sinirlenmez ve tedirgin olmazlar. Yaptklar iten zevk almay bilirler. leriyle ilgili rahatlklar onlara sululuk duygusu vermez, sakin ve dzenli alrlar. B tipi birey, A tipi bireyin tersine kolay yaayan bir tiptir. Olduka ak ve rahattrlar. Zamanla pek ilgilenmezler. Baar onlara pek fazla bir ey vermez. Bakalar ile yara girmezler. Konumalar bile daha rahat ve sakin bir tondadr. B tipi birey, kendisinden ve evresinden emin bir tiptir (Pehlivan,

61

1995). Lazarus (1994), B tiplerinin de stres yaadklarn, ancak zorlanmalar ve tehditler karsnda daha az panie kapldklarn belirtmektedir (Batgn, ahin, 2006). Friedman ve Rosenman hangi kiilik zelliklerinin strese ve bunun zararlarna daha yatkn olduunu aratrm ve u sonulara ulamlardr (Balta ve Balta, 2008): - Kalp rahatszl geiren hastalarn % 70'nin A tipi davran biimine sahip olduu grlmtr. - niversite rencileri arasnda yaplan aratrmalarda bir problemin zlmesi srasnda A tipi davran biimine sahip rencilerin B tipi davran tipine sahip rencilere oranla 40 kez fazla kortizol ve drt kez fazla adrenalin salglad, kaslarna defa daha fazla kan gittii saptanmtr. Baa kma yollarnn kullanmnda kiilik zelliklerinin nemli olduunu gsteren baz aratrmalara rastlanmaktadr. Korkut (2007)un aktardna gre bu aratrmalarn sonular aadaki gibi sralanabilir: Benlik kavramlar ve sayglar yeterli olanlar problem zme ve sosyal destek

arama gibi aktif baa kma yollarn tercih ederken aksi nitelikteki grup inkr ya da kanma gibi pasif baa kma yollarn tercih etmektedirler. Yksek derecede olumsuz duygular tayan bireyler daha fazla pasif duygusal

kkenli stresle baa kma mekanizmalar kullanmaktadrlar. Olumsuz duygular tayanlar daha ok kendini sulama, kama/kanma, duygusal

odakl baa kma yollarn tercih ederek problem zme, destek arama, olumlu yeniden gzden geirmeyi daha az kullanmaktadrlar. Duygusal odakl baa kma yollar ile nrotizm arasnda, problem odakl baa

kma ile baar gds arasnda olumlu ilikiler saptanmtr. Yksek derecede kaygl olan bireyler baa kma yolu olarak problem zme

yolunu daha az kullanmaktadrlar. yimserlik de baa kmada olumlu etkiler yapan bir zelliktir.

62

nsanlar genelde ne tmyle A tipi zelliklere ne de tmyle B tipi zelliklere sahiptir. Neredeyse btn insanlar hem A tipi kiiliin hem de B tipi kiiliin zelliklerini tamaktadr. Ancak genelde bir rntnn daha arlkl ekilde grlmesi sz konusudur. Mizah ve Stres Mizah, genellikle tutarl bir kiilik zellii yada deiken bir bireysel fark olarak tanmlanr. Mizah; bilisel, duygusal, davransal, psikolojik, fizyolojik ve sosyal bileenleri kapsar. Sadece bilisel bir yetenek deil, ayn zamanda estetik bir cevap, alkanlk haline gelmi bir davran, duygularla ilgili bir karakter, bir tutum, bir ba etme stratejisi ve bir savunma mekanizmasdr (Erickson ve Feildstein, 2007; Akt: Smer, 2008). Durmu ve Tezer (2001)in mizah duygusu ve stresle baa kma arasndaki ilikileri inceledikleri aratrmalarndaki en temel bulgu, yksek mizah duygusuna sahip olmann iyimser ve kendine gvenli baa kma tarzlaryla ilikili olduudur. Aratrma sonucunda stresle baa kma tarzlar asndan gzlenen cinsiyet farkllklar, kz rencilerin daha ok aresiz, erkek rencilerin ise daha ok iyimser baa kma tarzlarn kullandklarn gstermitir. Mizah ile ilgili yaplan almalar, mizahn fiziksel ve psikolojik sal artrdn, sosyal ilikileri gelitirdiini, i stresini azalttn gstermitir. Aratrmalarda, mizah duygusu yksek olan bireylerin iyimserlik, kendini kabul etme, zgven, zerklik gibi olumlu baz zelliklere sahip olduu, stresle daha etkin baa kabildikleri, daha az olumsuz duygular yaadklar, fiziksel olarak daha salkl olduklar ve insanlarla olumlu ve salkl ilikiler kurabildikleri grlmtr (Tmkaya ve di., 2007). Dixon (1980), mizahn stresle baa kmada etkili bir strateji olduunu belirtmektedir. Mizah araclyla birey karlat problem durumundan bir derece uzaklamakta ya da problemi daha az ciddiye almakta ve bylece problem karsnda perspektif kazanmaktadr (Akt: Smer, 2008).

63

fke ve Stres fke duygusu evrenseldir ve her insanda grlebilir. fke duygusu kimi zaman, kiilerin kendilerini korumalar asndan faydal olabilmektedir. zellikle sava ortamnda fke, kiiye sosyal adan faydal sonular getirmektedir (Fesbach, 1986). Ancak youn, iddetli ve uzun sren fke, kiiye zarar vermektedir. Bu zararlar, kiiyi szel ve fiziksel saldrlara hedef haline getirmek, aile iinde ve kiileraras ilikilerde atmalara yol amak eklinde saylabilir (Balkaya, 2000; Akt: Toydemir, 2005). fkenin genellikle, alglanan bir tehdit, kiinin kendisine kastl olarak yanl davranlmas, hayal krkl yaratacak olaylarn yaanmas zerine ortaya kt dnlmektedir. Ancak kiinin kontrolnde olmayan baz artlarn (kt kokular, yksek scaklk, mide bulandrc grntler vs.) da fke duygusunu uyandrabildii iddia edilmektedir (Berkowitz, 1990; Akt: Toydemir, 2005). fkenin ifade edilmesinde genel olarak yol vardr: fkeyi ite tutmak (anger-in), fkeyi da yanstmak (anger-out), fke duygusunu birileriyle konumak (anger expression) (Greenglass, 1996; Akt: Toydemir, 2005). Ayrca fkenin manta brme, bastrma, inkr gibi savunmalarla kontrol edilmesi, yani fke kontrol de fke ifade tarzlarndan birisidir. fkenin ifade tarz, iinde bulunulan ortamn yapsna baldr. fkenin da vurumu toplum tarafndan kabul grmezse, fke bastrlacak ya da inkr edilecektir (Lazarus, 1993). fke, stres yaantsnda nemli bir etkiye sahiptir. fke hem yeni stresrler ortaya karmakta, hem yaanan stresrlerden etkilenme iddetini artrmakta, hem de stresle baa kmada nemli kaynaklardan olan sosyal destekten faydalanma avantajn kaybettirmektedir. Saldrganlk (aggression) bir kii ya da nesneye ynelik bir eylem olup, szel veya fiziki g harcanarak, fke, hiddet, kin ve dmanlk gibi duygularn davran ile ifade edilmesidir. Dier bir deyile saldrganlk, kiinin kendisine ya da bakalarna zarar vermeyi, yaralayarak ac ektirmeyi ve eziyet etmeyi amalayan davran eklidir. Saldrganlk kiiye ynelik olabilecei gibi bir nesneye ynelik de olabilir. Bir kiinin iddet dnceleri veya fantezileri, saldrgan uyaranlar i denetimi (otokontrol) azaltacak younlua ulatnda, iddet eylemine neden olabilir (McGuire ve Troisi, 1989; Akt:

64

Toydemir, 2005). Saldrganlk konusunda yaplan baz aratrmalar, saldrganlk ile stresin ilikili olduunu gstermektedir. Bu aratrmalara bakldnda stres yaantlar ile saldrganln duygusal boyutu olan kzgnln organizmadaki fizyolojik etkileri benzerdir. Baz aratrmalar saldrganln strese kar atalardan miras kalan bir tepki olduunu belirtirken, bazlar durumla ilgili bilisel beklentilerden kaynaklandn ileri srmektedir. Bir dizi almada ise stresin fazla olduunun gstergeleri olabilecek ipular belirtilirken saldrganlktan sz edilmektedir. Bu aratrmalarda stresle saldrganlk arasndaki iliki ifade edilirken daha ok saldrganln stresle baa kma yollarndan birisi olduu vurgulanmaktadr (Korkut, 2003). Saldrganl yksek derecede engellenme semptomu olarak ele alan aratrmalar bulunmaktadr. Beck, Coleman ve Wineman engellenmenin ilk aamasnn kayg, ikincisinin ise stres olduunu vurgulamaktadrlar. Onlara gre nc aamada savunmaya ynelik szel saldrganlk grlrken son aamada fiziksel saldrganlk ortaya kmaktadr. Sonu olarak bu modele gre engellenen kii ikinci aamada stres yaarken sonraki aamalarda saldrgan davranabilmektedir. Bu adan bakldnda saldrganlk bir srecin stresten sonraki devam gibi grlerek stresle baa kma yolu olarak ele alnmaktadr (Akt: Korkut, 2003). Korkut (2003) tarafndan yaplan aratrmada, saldrganlk dzeyleri farkl lise rencilerinin farkl stresle baa kma yolunu kullanma asndan baz deikenlere gre farkl olup olmad incelenmitir. Aratrma sonucunda, saldrganlk dzeyleri farkl olan genlerin kiisel zelliklerini stres kayna olarak grp grmemelerinin stres yaarken problem zme yolunu kullanmalarnda farka yol at tespit edilmitir. Annelerinin eitim durumu ortaretim olan ve stres kayna olarak aile ii iletiimsizlii gstermeyen kz rencilerin daha fazla sosyal destek arama yolunu tercih ettikleri saptanmtr. Saldrganlk dzeyi az olan rencilerin problem zme yolunu daha fazla kullandklar, saldrganl fazla olan ve anneleri ilkokul ve ortaokul mezunu olan rencilerin ise kanma yolunu daha fazla kullandklar saptanmtr.

65

Yalnzlk ve Stres Yalnzln, fiziksel olarak soyutlanmadan yada tek bana olmadan farkl bir durum olduuna dikkatleri eken Peplau ve Perlman (1982), yalnzl: bireyin varolan sosyal iliki ile olmasn istedii sosyal iliki arasndaki farkll alglamas sonucu yaanan ve ho olmayan bir psikolojik durum olarak tanmlamaktadr. Yalnzlk bireyin sosyal ilikilerinde nemli eksiklikler olduunun uyarc bir sinyalidir (Demir, 1989; Akt: Toydemir, 2005). Sosyal ilikilerin ve aktivitelerin azl, arkada ve aile ile az zaman geirme, dk sosyal destek, tek bana daha fazla zaman geirmek gibi faktrler yalnzln en nemli aklayclar olarak belirmektedir. Ancak yalnzl sosyal olanaklardan yoksunlukla bir grmemek gerekir. Yalnzlk duygularn, kiiler aras atmalarn daha iyi yordaycs olduu unutulmamaldr (Jones ve Hebb, 2003; Akt: Toydemir, 2005). niversite yaantsnn, birok rencinin yaamnda belkide ilk kez yaad bir gei dnemi olduu ve bu gei dneminde ala geldik sosyal ilikilerin bozulduu ve birok rencinin yalnzla yneldii dnlmektedir (Beck ve Young, 1978; Akt: Demir, 1989; Akt: Toydemir, 2005). Yksek derecede sosyal bir tr olan insan, toplumla ilgili ve aileler, gruplar ve toplum ierisinde yaayan ve bu balarn eksikliinde ac ve zdrapl bir yaam sren bir varlktr (Weil, 1997, Akt: Toydemir, 2005). Sosyal Destek Sosyal Destein Tanm Birok insann stresli olaylar karsnda salkl kalmas bireyleri stresli olaylarn zararl etkilerine kar koruyan etmenlerin varln dndrmtr. 1970'li yllarn banda stresin zararl etkilerinden korunmada sosyal balarn rol vurgulanm ve sosyal destek, ruhsal ve bedensel salk ilikisini inceleyen almalar hzla artmtr. Baz aratrclar sosyal destein psikolojik ve bedensel belirtilerin iddeti ile dorudan bir ilikisi olduunu, dier bazlar stresli olaylarn kiinin tepkilerinde hafifletici bir rol oynadn kantlamay amalamtr (akr ve Palabyklolu, 1997).

66

Sosyal destein, kiileri stresin zararl etkilerinden korumas dnda, iki farkl rol daha bulunmaktadr. Bunlardan birincisinde sosyal destek; stresin olumsuz etkisinden bamsz olarak dorudan saln iyi olmasna yardmc olmaktadr. Dierinde ise sosyal destek; kiinin kendisini deerli alglamasyla ilikili olarak sal olumlu ynde etkilemektedir (ahin, 1999). Sosyal destek kavramnn temelinde, bireyin evresi tarafndan gvenilme, sevilme, sayg duyulma, ilgi grme, deer verilme gibi gereksinimlerin bulunduu varsaym yatmaktadr. Bu gereksinimin deiik boyutlarnn vurgulanmasndan dolay tanmlarda da farkllklar ortaya kmaktadr (Baer, 2006). Sarason, Levine, Basham ve Sarason (1983) sosyal destei, bizi sevdiini nemsediini, deer verdiini bildiimiz, gvendiimiz insanlarn varl ve hazr bulunmas olarak tanmlamaktadr. Lieberman, sosyal destei, kiinin evresinden edindii, kabul edildii ve sayld dncesi olarak deerlendirmitir (Sorias, 1988a). Literatre bakldna sosyal destei oluturan unsurlarn neler olduu konusunda bir anlama olmamasna ramen, olduka fazla tanm olduu gzlenmitir. Sosyal destein teorik temeli Kurt Lewinin Alan Kuram ve Davran Tanmna dayanmaktadr. Lewin, yaam alann belirli bir zamanda bireyin davrann etkileyen etmenlerin tm, davran ise evre ile bireyin fonksiyonu olarak tanmlamaktadr. (Akt: Yldrm, 1997). McElroy (1997) sosyal destei, aile, arkada, sosyal temasn says ve skl gibi stresin olumsuz etkilerinden bireyi koruyan mekanizmalar da ieren sosyal ilikilerin farkl ynlerini tanmlayan genel bir kavram olarak tanmlamtr (Akt: Ceyhan ve di., 2005). Cobb (1976) sosyal destei, kiinin sevildiine, deer verildiine, nemsendiine ve karlkl sorumluluklarnn olduu bir sosyal an yesi olduuna inanmasn salayan bilgi olarak tanmlamaktadr. Sorias (1988a) sosyal destei genellikle, stres altndaki ya da g durumdaki bireye yakndan bal olduu e, aile, arkada gibi insanlar tarafndan salanan maddi-manevi yardm olarak aklamtr. Gerektii zaman gvenebilecei insanlarn var olduunu bilen kiinin sosyal destek kaynaklarnn fazla olduunu belirtmitir.

67

Sarason ve ark. sosyal destei, bakalarnn gznde nemli biri olma duygusu, ilgilenilmek veya sevilmek, sayg gsterilmek, insan olarak deer verilmek ihtiya duyduunda yardm edecek ve dinleyecek birisine sahip olmak sosyal destek olarak tanmlamlardr (Akt: Eldelekliolu, 2006). Johnson ve Saransona (1979) gre sosyal destek, kiinin gvenebilecei ilikiler yoluyla, sosyal kaynaklardan yararlanabilme derecesidir (Akt: Banaz, 1992). Cutrona ve Russelln (1987) vurgulad gibi, sosyal destek, genel anlamda bilgi ve t vermekten, duygusal destei de ierecek ekilde olduka geni alanlarda ilev gren ok boyutlu bir kavram olarak dnlmektedir (Akt: Duru, 2008). Caplan (1976)a gre, sosyal destek insann stresli bir olaya hkim olmasn ve onunla baa kmasn kolaylatran sosyal evreden gelen bir geri bildirimdir. Sosyal destek, ilgi ve duygusal yaknlk kavramlarn ierir. Yaplan isin ya da dncenin doru veya yanlln belirler. Para, zaman ve aba gibi yardmlarn kullanlmasnda kiiye yol gstermektedir. Wallston ve arkadalar (1983) ise, sosyal destein kiilerin birey veya gruplarla olan resmi ya da gayri resmi temaslaryla edinilmi olan rahatlama, yardm salama ve bilgi olduunu ifade etmektedir (Akt: Salam, 2007). Alglanan Sosyal Destek: Literatrdeki sosyal destek kavram tanmlamalarnda ve ilgili aklamalarda, alglanan ve salanan sosyal destek kavramlar ne kmaktadr. Coyne ve Dovvneyde (1991) sosyal destek konusunda yaplan almalarda ilginin, evreden alnan destein nasl alglandna yneldiini belirtmilerdir (Akt: akr ve Palabykolu,1997). Alglanan sosyal destek, bireyin dierleri ile gvenilir balar olduuna ve destei salayacana dair bilisel alglamasdr. Dierlerinden elde edebildii sevgi, sayg ve sosyal balanmann subjektif bilisel deerlendirmesidir. Alglanan sosyal destek, bizim deer verildiimizi ve sevildiimizi hissetmemizi ve nemli dierleri ile ilikilerimizde iyi olduumuzu hissetmemizi ierir (Oktan, 2005). Bir baka deyile alglanan sosyal destek ilikiden salanan doyumdur. Karada (2007) alglanan sosyal destei, bireylerin yaamlarnn eitli rol alanlarnda gelitirdikleri kendilerine deer verildii, zen gsterildii, gereksinme duyduklarnda

68

bavurabilecekleri insanlarn bulunduu, sahip olduklar ilikilerde tatmin olduklar inancn iaret eden genel bir kan olarak tanmlamtr. Bruhnn ve Philips (1984)e gre, sosyal destek ihtiyac ve ulalabilirlii, kiinin sosyal yaam boyunca deimekte ve birok olay tarafndan etkilenmektedir. Sosyal destein birey tarafndan olumlu olarak alglanmas ve kullanlmas iin belli eyler mevcut olmaldr. Kii sosyal destek iin ihtiya alglamaldr. Destein ulalabilirliini alglamaldr. Destei nasl kullanacan bilmelidir. Grld gibi pek ok faktr kiinin sosyal destei kullanmasn etkilemektedir. Kiinin destek ihtiyac, sosyal destei istemesi ve kullanmaya balanmas kiinin alglamasn etkilemektedir (Akt: Karada, 2007) Cornman vd. (2001)e gre, bireylerin sosyal destek alglamasn etkileyen drt grup faktr bulunmaktadr. Bunlar bireylerin demografik zellikleri, sosyal ilikilerin nitelii, sosyal ballk ve kiilik zellikleridir (Akt: zdeveciolu, 2004). Genel olarak, alglanan sosyal destein iki teme bileeni olduu grlmektedir. Bunlar; ihtiya duyulduunda bavurulabilecek insanlarn varl algs, varolan destekten memnuniyet derecesi. Bu iki bileenin birbiriyle ilikisi, bireylerin kiiliklerine baldr. rnein, baz insanlar sosyal destek salayan fazla sayda insan olmasn isterken, bazlar iin de bir tek kii yeterli olabilmektedir. Bakalaryla beraber olma ve rahatlk duygusu, destek ihtiyacn belirleyebilir. Ayn ekilde destein alglanmasndan memnuniyet, benlik saygs, evre zerinde kontrol duygusu gibi kiilik faktrlerinden etkilenebilir. Ayrca yeni olaylarn, memnuniyet ya da honutsuzluk olarak destein hazr bulunuunu dikkate almay etkileyebilecei bilinmektedir (Sarason ve Levin, 1983; akr, 1993; Akt: Gzel, 2005). Salanan sosyal destek ise dierleri tarafndan gsterilen davran ve eylemler anlamna gelmektedir. Bir baka deyile destein davransal deerlendirilmesi olarak kabul edilmektedir (Uzman, 2002). Bundan dolaydr alglanan ve salanan sosyal destek zde deildir. Sosyal destein birey asndan yararlar uzun sredir kabul edilmesine karn, zellikle alglanan sosyal destein salk sonularnn daha iyi bir yordaycs olduu kabul edilmekte (Helgeson, 1993, Norris, Kaniasty, 1996, Sarason Sarason, Gurung, 2001) ve alglanan sosyal destein psikolojik rahatszlklar ve anksiyetenin dk dzeyleri ile pozitif balantl bulunduu belirtilmektedir (Matud Ibanez, Bethencourt,

69

Carbelleira, 2003). Jou ve Fukada (1994), benzer ekilde alglanan sosyal destein bireyin psikolojik ve fiziksel sal asndan pozitif etkisine ait bulgulan ileri srmlerdir (Akt: Kozakl, 2006). Yaplan almalarda, alglanan destek ile sosyal yeleri tarafndan verilen destein her zaman bir birinin ayn olmad grlmtr. Alglanan destein kiilik zellikleri gibi nispeten kalc zelliklerin yansra, tutum ve miza gibi daha kolay deien zelliklerinden etkilendii tespit edilmitir ( Sorias, 1988a). Sosyal destekle ilgili tanm ve kavramlar kadar sosyal destein yararlanld kaynaklar da nem kazanmaktadr. nsanlarn hangi kaynaktan, ne tr sosyal destek alaca nemli bir durumdur. Aada sosyal destek kaynaklar ve eitleri hakknda bilgiler verilmitir. Sosyal Destek Kaynaklar Alglanan sosyal destein psikolojik salk zerinde alnan sosyal destekten daha belirleyici olduu rapor edilmektedir. ok boyutlu alglanm sosyal destek, kuramsal olarak farkl kaynaktan; arkadalar, aile ve birey iin anlaml dier kiilerden (akraba, komu v.b) elde edilmektedir (een, 2008). Bu erevede bireyin ailesi, en geni aile evresi, arkadalar, kar cins arkada, retmenleri, i arkadalar, komular, ideolojik, dinsel veya etnik gruplar ile bireyin iinde yaad toplum gibi faktrler o bireyin sosyal destek kaynaklarn oluturmaktadr. Ailenin bir sosyal destek kayna olarak oynad rol, dier destek kaynaklarna gre daha etkilidir. nk aile, ocukluk dneminde sosyal ilikilerin balad ilk ve nemli destei salayan bir sistemdir. Ailenin bireye onay, kabul, takdir gstermesi, tutum ve davranlar sonucunda olumlu geribildirim vermesi kiinin zgveninin gelimesine, yaamndaki engellere zm retme becerisi gelitirmesine, insanlarla daha kolay sosyal iliki kurmasna olanak salamaktadr (ivilida, 2003) Cheng ve Chan (2004), ergenlik dneminde aileden salanan sosyal destein azaldn, akran ilikilerinden salanan destein arttna dikkat ekerek, bu durumun ergenlik dneminde aile ii atmalarn artmas, arkadalk ilikilerinde ortak ilgi alanlarnn ve akran ilikilerinde olumlu paylamlarn fazlalamas, arkada ilikisi

70

gelitirmenen

kiilik

geliiminde

gerekli

olmas

nedeniyle

alanabileceini

vurgulamlardr (Akt: Kozakl, 2006). niversite rencilerinin en nemli sosyal destek kaynaklarn aile ve arkadalar oluturmaktadr. Aile ve arkadalarndan yeterli destei alan rencilerin, sorunlarn ok byk boyutlara ulamadan zdkleri grlmtr. Bireyin sahip olduu destek kaynaklarndan bir dieri de okuldur. Yrkolu (1993)na gre genler iin okul, hem renim ve arkadalk yeri hem de retmenlerle yeni ve deiik ilikiler kurulan toplumsal bir ortamdr (Akt: Altunba, 2002). Okulda renciler birka kaynaktan destek salamaktadrlar. Bunlardan birincisi rencilerin okulda derslerine almas amacyla anne babann cesaretlendirici desteidir (Lee ve di., 1999). Bu konuda anne babalar, rencilerin niversitede ve sosyal alarnda mevcut olan tm kaynaklar kullanmalar ve onlara karlaacaklar glklerle baa kma kabiliyetinde olacaklarna inanmalar ynnde cesaretlendirici destek vermektedirler (Farguhar, 2000). retmenler ise rencileri ile bireysel olarak ilgilenerek ve renciye yardm ederek destek olmaktadrlar. Bununla birlikte, okulda renciler iyi bir ey ortaya karmak iin de birbirlerini cesaretlendirmektedirler. renciler iin, komular, topluluk liderleri de bir destek kaynadr ve bu destek kaynaklar zellikle ergenlie erien bireyler iin daha da artan bir neme sahip olmaktadr (Lee ve di., 1999; Akt: Altunba, 2002). Charles Seashore, iyi gelimi bir sosyal destek sistemini, bireylerin rolleri erevesinde ele almtr. Bunlar; (1) efkat, sevgi ya da ilgi salayan aile ya da yakn arkadalar, (2) bir kriz srasnda bavurulabilecek kiiler, (3) stres altndayken motivasyonu korumakta yardmc olan ve ortak ilgileri, kayglar paylaanlar, (4) belirli bir role ilikin olarak kendilerinden bilgi edinilebilen rol modelleri, (5) baka kaynaklara gnderilebilecek olanlar, (6) zora koanlar (7) gereksinim duyulduunda yardm istenilebilenlerdir (Akt: ahin, 1998). Bireyin kendisinde veya destek kaynaklarnda meydana gelen deimeler nedeniyle bireyin sosyal destek dzeyi deiebilir. rnein, aile bireyleri veya eler arasndaki atmalar, baba veya annenin iini kaybetmesi veya elerden birinin lm, sosyal beceri noksanl veya bireydeki cinsel sapmalar, bireyin formal ve informal yardm kaynaklar konusundaki bilgisizlii, gler, hastalk, ailenin istemedii 'bir dinden veya etnikten

71

biriyle evlenmek vb. durumlar bireyin sosyal destek dzeyini drebilir (Yldrm, 1991). Sosyal Destein levleri 1970 yllardan itibaren byk ilgi oda olan sosyal destein, o yllardan bugne kadar ilevsel tanmlamasnn yaplmaya alld, sosyal destek sistemlerinin nasl iledii ve bu ileyiin sal nasl olumlu etkiledii ile stresi hafifleterek iyi olma halini nasl ortaya kardna ynelik varsaymlarn aratrlmaya ve tartlmaya devam ettiini grmekteyiz (Gzel, 2005). nsanlarn deiik stres durumlarnda deiik trde destee ihtiyalarnn olabilecei yada sosyal ve psikolojik nedenlerden dolay farkl tr desteklere gereksinim duyacaklar grnden hareketle aratrmaclar sosyal destek trlerini belirlemeye ve snflandrmaya ynelik almalar yapmlardr (Cohen, 1988; Schaefer, Coyne ve Lazarus, 1981,Akt: Altunba, 2005). House (1981) sosyal destek sistemlerinin de bireye ekilde yardm ettiini ileri srmektedir. Bunlar; 1. Bireyin yaam durumlarn olumsuz etkileyen baz elementleri ortadan kaldrarak veya etkisini azaltarak, 2. Olumsuz yaam durumlar karsnda bireyin dayanma gcn artrarak ve bylece salk durumunun daha iyilemesine katkda bulunmak, 3. evresel stres kaynaklarnn etkilerine kar ksmen veya tmyle engelleme grevi yaparak bireye yardmc olmaktadr (Akt: Yldrm, 1991) Dunst ve Trvette (1986), Kazak ve Marvn,(1984), Sarason ve di. (1983)e gre sosyal desteklerin pek ok ilevi vardr Bunlar; 1. Bireylere gereksinim duyduklar hizmetleri ve malzemeleri salayarak duygusal rahatlk verirler, 2. Sorunlarla ilgili olarak bireylere rehberlik ederek bu sorunlarla baa kma yollar salarlar, 3. Bireylerin performanslarn gelitirici geribildirimler sunarlar, 4. Olumlu uyuma ve kiisel geliime katkda bulunurlar,

72

5 Hem gnlk yaamda hem de gereksinimler ve krizler annda bireyler aras balantlar salayarak onlar stresin olumsuz etkilerine kar korurlar (Akt: Kaner, 2003). Sosyal psikologlar sosyal destei nstrumental destek ve duygusal destek olarak ikiye ayrmlardr. Instrumental destek, dostluu artrmak iin bir arkadaa bor verme veya merdivende yrmekte zorluk eken birine yardm etme gibi davranlar ierirken, duygusal destek, birine deer verme veya yaad sorunlar paylaama gibi davranlar iermektedir (Taylor ve di. 1998). Yaplan almalarda bireyin bakalaryla kurduu ilikilerin, kuramsal olarak eitli problemlerle baa kma ve uyum salama asndan farkl nem tayan birka yararl ilev salad konusunda aklamalar bulunmaktadr. Sosyal kaynaklarn kiiye farkl tipte yardmlar salad belirtilmitir. Bunlar iinde zerinde en fazla durulanlar; 1. Maddi destek; gnlk sorumluluklarn gerekletirilebilmesi iin bakalar tarafndan salanan eylem ya da aralardr. rnein: siz kalan kiiye bir yakn yeni bir i bulabilir ya da bor para verebilir (Sorias, 1988a). Maddi sorunlara dorudan zmler getirerek ya da aile bireylerini rahatlamak ve bo zaman etkinliklerine daha ok katlabilmek iin gerekli zaman salayarak gerilimi azaltr (Kaner, 2003). Bu destek ayn zamanda elle tutulur destek olarak da anlmaktadr ve daha ok aile yeleri ve arkadalar iin geerlidir (Gzel, 2005). Maddi destein dier destek trlerinden fark, bireyin sorunun onun adna zme gibi bir yarar vardr. 2. Duygusal destek; kiinin, sevgi, efkat, sayg, empati ve bir gruba ait olma gibi temel sosyal gereksinimlerini karlar. rnein: Amiriyle anlamazla den ve g durumda kalan kii, kendisini anlayla dinleyen, seven ve hak veren bir insana ihtiya duyar (Sorias, 1988a). Bireyin kiisel sorunlarn ve zel konularn konuup paylaabilecei birilerinin, bireylere ksa ya da uzun sureli sorunlarn yaratt katlanlmas g durumlar iin direnme gc salar, yalnz olmadklar, nemli ve deerli olduklar duygusu vererek onlar rahatlatr. Bu tr davranlar bireylerin stresli durumlarla duygusal ynden baa edebilmelerini salar. Bylece onlarn salna olumlu katkda bulunur. Duygusal destek, yakn iliki ve bakalaryla birlikte olma gereksinimlerini de doyurarak olumlu duygulanm artrarak stresi azaltr ya da nler (Kaner, 2003). Bu destek genellikle

73

yz yze iletiim yoluyla birincil gruplar tarafndan salanr. Aile bu konuda prototiptir (Gzel, 2005). 3. Zihinsel destek: Bilgisel olarak da adlandrlan bu destek tipi, bireye kiisel ve evresel sorunlarla ilgili olarak bilgi, t ve rehberlik etme gibi davranlar kapsar. rnein: Okulda baarsz olan renciyi arkadalar altrr ya da snav taktikleri retir (Sorias, 1988a). Problemli durumu tanmaya, anlamaya ve baa kmaya yardm eder. Bireye engel hakknda, engelle ilgili hizmetler, kurumlar, kaynaklar ve yasalar hakknda bilgi vererek problem durumlarla baakabilme yollar salar (Kaner, 2003). Bu destekte, sorunlarn zlmesini salayabilecek bilgilerin ya da becerilerin kazandrlmas esastr (Gzel, 2005). 4. Deerlemesel destek: Bireyin stres yaamasna yol aan durumu daha iyi anlamasna, bu durumla baa kmak iin n tr kaynak ve baa kma stratejilerine gereksinimi olduunu deerlendirmesine yardm etme gibi bir ileve sahiptir (Altunba, 2005). Bireyin kendi davranlar, dnceleri, duygular hakknda geri bildirim salayan davranlar bu ilevi oluturmaktadr. Bu tr destek, bireyin kendini yeterli biimde deerlendirmesine ve sonu olarak davranlarn kendi yararna olabilecek ekilde deitirmesine yardmc olmaktadr (Kozakl, 2006). rnein: Ders anlatan bir rencinin dersten sonra arkadalarndan anlatmna ynelik geribildirimler almas. Taylor (2003) tarafndan belirtilen bu drt sosyal destek trne ek olarak; sayg destei ve iliki destei olmak zere iki sosyal destek tr daha nerilmitir. Sayg destei, isminden de anlalaca gibi, bireye sayg duyulduunun hissettirilmesini, gayrete getirilmesini, gr, fikir ve duygularnn onaylanmasn, stres yaratan durumla birok kiiden daha iyi baa kabildiinin vurgulanmasn ierir. Sarafino (1998), bu tr bir sosyal destein zellikle stres deerlendirmesi aamasnda ve bireyin stres verici durumun stesinden gelebilmek iin gerekli kiisel kaynaklara sahip olmadn dnd durumlarda yararl olacan beklemektedir (Akt: Altunba, 2005) nsal (1998), ilevlerin her birinin birbirinden ayrlan zelliklerinin olduunu ve her birinin bireylerin sal zerinde hatr saylr etkilere sahip olmasndan dolay nemli olduunu belirtmitir. Gzel (2005) ise, sosyal destek ilevlerinin birbirleriyle i ie bulunabildiini, bu nedenle duygusal adan destekleyici bir destein ayn zamanda maddi

74

ve zihinsel destei de bulundurduunu belirtmitir. Sosyal destein bu tr ilevlerinin bireyin sosyal andan veya sosyal evresinden salanmas veya potansiyel olarak mevcut olmas bireylere yaam zorluklar ile baa kmada kaynaklar salar. Stres zamanlarnda sosyal destein bu ilevlerinin bireye salanmas veya bireyin bu ilevlerinin farknda olmas salk zerinde dikkati eken lde olumlu bir etkiye sahip olacaktr. Gnlk, sradan sorunlarla baa kmada etkiler daha belirsiz ve uzun vadeli olarak ortaya kacaktr (Akt: Taysi, 2000) Jacopson (1986), sosyal destek ekillerini; sosyo-duygusal destek, fayda destei ve bilisel destek olarak tanmlamtr. Duygusal destek, kiinin rahatlk hissini canl tutan ve bireyin kendini takdir edildiine, sayg duyulduuna, sevildiine ve gvende hissettiine inand yardmdr. Fayda destei, destek alclarnn gnlk sorumluluklarn yerine getirmede yardmc olan materyal ve duygusal destektir. Bilisel destek destekleyiciler tarafndan destek alcsna verilen tavsiye ve geri bildirimlerdir. Bilisel destek, ayrca bireyin kendi dnyasn da anlamasna yardmc olmaktadr (Akt: Karada, 2007). Kahn (1979)a gre tipte destek vardr. Duygusal destek; sempati, holanma, sevme, gven verme ve dinlemeyi kapsamaktadr. Bilgi destei bireyi dinleyerek, problemlerini tartarak bireyin kendi kararlarn almasnda salanan destektir. Yardm destei ise kiiler aras ilikilerde karssndaki bireyin islerini yapma, ona zaman ayrma ve ona maddi yardmlar salamaya ynelik destektir (Salam, 2007). Caplan'a gre sosyal destek sistemlerinin bilinmesi bireylere, bireyin psikobiyolojik kaynaklarn harekete geirmesine yardm ederek, isteklerinin karlanmasna yardm ederek, beceriler kazandrarak ve maddi ve parasal kaynaklara ulamasna yardm ederek, bireye rehberlik yaparak, bilgi sunarak, yardm salamaktadr. House ise sosyal destek sistemlerinin bireylere ekilde yardm ettiini ileri srmektedir. (a) bireyin yaam durumlarn olumsuz etkileyen baz elementleri elimine ederek veya etkisini azaltarak, (b) olumsuz yaam durumlar karsnda bireyin dayanma gcn artrarak ve bylece salk durumunun daha iyilemesine katkda bulunarak, (c) evresel stresorlerin etkilerine kar ksmen veya tmyle tampon grevi yaparak bireylere yardm eder (Akt: Yldrm, 1991) . Farkl pek ok destek tipi tanmlansa da stres zerinde en etkili olan destek trlerinin duygusal, arasal ve bilgisel destek olduunu belirtilmitir. Sosyal destein faydalar stres

75

yaratan olaya gre deiiklik gsterebilmektedir. Duygusal destein hemen hemen her tr stres durumunda etkili olduu kantlanmtr. Dier destek trlerinin ilevleri daha spesifik alanlarla snrldr (Cohen ve Pressman 2004; Akt: Sencar, 2007). Jakobson (1996), stres yaayan bireyleri aamadan getiini belirtmektedir. Birinci aama kriz, ikinci aama gei, nc aama ise zarar aamasdr. Duygusal destein en faydal olduu aama birinci aamadr. nk insana etrafnda ona destek verecek ve yardmc olacak insanlarn olduunu bilmek bu aamada gereklidir. Gei aamasnda ise bireyin stresle kendi kendine ba etme srecine girer. Bu aamada insanlarn ihtiya duyduu destek tr bilgi desteidir. nk stresle nasl mcadele etmesi gerektii konusunda bilgiye ihtiya vardr. Zarar aamasnda ise stres olgularnn bireyin zerinde oluturduu ar baskdan dolay bireyin bunald bir dnemdir. Bu aama insann arasal destee ihtiya duyaca bir aamadr (Helgeson, 2003). Sonu olarak zetlenirse, sosyal destein hangi trnn daha yararl olduu koullara gre deimektedir. Bu durumda, sosyal destein olumlu katksndan sz edebilmek iin, bireyin gereksinimi ile ona verilecek destek trnn ve verecek kiinin niteliinin uyumas gerekmektedir ve ancak bu uyuma salandnda etkili bir sosyal destek gerekleebilir (Okyayuz, 1999) Sosyal Destein Stresle Baa kmadaki Etkisi Uzmanlarn sevgi, efkat, benlik saygs, bir gruba ait olma gibi kiilerin temel gereksinimlerini karlayan sosyal destein, psikolojik sal korumada nemli bir rol oynad grnde olduklar grlmekte ve sosyal destein stres etkenlerinin olumsuz etkilerine kar genel olarak bir diren kayna oluturduu dnlmektedir (Ball, 2005). Stresle baa kmada en etkili yollardan birisi, hayatn her alannda sosyal destee sahip olmaktr. Yaplan aratrmalar incelendiinde, sosyal destein bireyin sosyolojik ve psikolojik sorunlarnn zmnde, stresle baa kabilmesinde gl bir kaynak olduunu ortaya koymutur. Sosyal destek dzeyi yksek olan bireyler, strese daha kolay uyum salamakta; psikolojik sorunlarn stesinden daha ksa srede gelebilmektedirler (Lara ve di. 1998, Akt: Gkler, 2007). Bireyin sosyal destek grmesi veya grmemesi, hem stres ncesi

76

dnemde hem de stres srecinde etkili olmaktadr. Bireyin desteinin gl olmas stresin ortaya kmamasna neden olabilir. Yetersiz destek nedeniyle ortaya kan stresin azaltlmasnda ya da yine gl destek nemli bir rol oynayacaktr (zdeveciolu, 2004). Balta (1998), sosyal destein stresin fiziksel ve psikolojik etkisini nlemede byk rol olduunu belirtmitir. Sosyal destek, stres vericileri ortadan kaldrmasa bile, kiilerin endie dzeylerini drmekte, daha iyimser, kendilerini daha fazla kontrol edebilir, stresle baa kmak iin yeni yollar deneme konusunda daha istekli olmalarn salamaktadr. Sosyal evreden alnan yardmn ierii ne olursa olsun, kiilerin aresizlik duygusunu azaltmakta ve stresle baa kma konusunda kendine gveni artrmaktadr. Stres kaynann bakalaryla paylalmas stresin daha kolay tolere edilmesini salamaktadr (Akt: Taysi, 2000) Thoits (1986)de stresli olaylarda evreden yaplan yardmlarn kiinin baa kma abalarn etkilediini ileri srmtr. Sosyal destei, kiinin baa kma srecine kendisi iin nem tayan bireylerin katlm olarak tanmlayan yazara gre kiinin iinde bulunduu stresli durumu, stresre ykledii anlam ve duygusal tepkisini deitirmesine katkda bulunmak suretiyle bireyi zorlayc olayn olumsuz etkilerinden korumaktadr. evre tarafndan salanan yardm ister somut, arasal, ister emosyonel, kendilik deerini artrc olsun her ikisi de bireyin stresli olay/durumun zararl etkilerini hafifletici ilev grr (akr ve Palabykolu, 1997). Gabay (1992), sosyal destein stresin oluumunu nleyebildiini, stresin varolduu durumlarda olaylarn alglan biimini deitirebildiini, kiinin rolnden dolay zorland durumlarda ise kiiye yardmc olduunu ve kiinin baa kma stratejilerini etkilediini ifade etmektedir (Akt: Ball, 2005) Sosyal destek, ok farkl ekillerde tanmlanmtr. Ancak, genellikle stres altndaki ya da g durumdaki bireye yakndan bal olduu e, aile, arkada gibi insanlar tarafndan salanan maddi- manevi yardm olarak kabul edilmitir. Gerektii zaman gvenebilecei insanlarn var olduunu bilen kiinin sosyal destek kaynaklarnn fazla olduu dnlmektedir. Bu nedenle, insanlarn yaamnda nemli bir yeri olan, gerektiinde kiiye duygusal, maddi ve bilisel yardm salayan tm kiileraras ilikiler, sal korumaya yarayan sosyal destek sistemleri olarak kabul edilmektedir (Sorias, 1988b).

77

Stresi nlemenin en etkin yollarndan biri, yaamn btn alanlarnda sosyal destee sahip olmaktr. Bireyin sosyal destei almay ve vermeyi renmesi stres yaantlar ile baa kmay renmesi asndan nemlidir (Becker, Heimberg, Bellack; 1987, Akt: Eldelekliolu, 2006). Bulunulan herhangi bir evrede, zveri temelinde kurulan arkadalklar, gelitirilen insani ilikiler ve bu amala yneticilerce sunulacak hizmetler bireye nemli lde sosyal destek salamaktadr Yksek dzeyde sosyal destee sahip olanlarn stres kaynaklarndan biri olan gvensizlik hissine sahip olmamalar nedeniyle, ayn ortamda olmalarna ramen sosyal destee sahip olmayan bireylere oranla daha az stres yaadklar aratrmalarla ortaya konulmutur (Tutar, 2000, Akt: Ekinci ve Ekici, 2003). Stresli yaam olaylar zerine yaplan aratrmalarda, sosyal destein zellikle yaam deiikliklerinin yol at stresi hafifletmede ok nemli bir rol oynadn gstermesi bu dnceleri desteklemitir (Wilcox, 1981). Sosyal destein bireyin stresle ba etmesinde, ruh sal zerinde ve salkl bir yaam srdrmede nemli bir etkisinin olduu grlmektedir. Sosyal destek, bireyin ihtiya duyduu sosyal destei almasna gre de farkllamaktadr. Bu nedenle sosyal destek, ilevlerine gre de farkl koruyucu et kilere sahiptir (Altunba, 2002). Stres genelde zihinsel salmz zorlayan bir etmendir. Stres bireylerin gnlk sorunlar, yaknlarnn lmesi, hastalk ya da durumlarndaki deiiklikler yznden meydana gelir. Stres, genelde baa kamayacamz sorunlarla karlatmzda ortaya kmaktadr. Zihinsel salmz gelitirmek ve gl tutmak iin sorunlar karsnda dier kiilerden destek alnmas stres yaratan durumlarla baa kmasn renmek stresin zerimizde yapt etkileri az indirmektedir (Lunsky, 2008). Baz aratrmaclar sosyal destein stres yaratan durumlarda verilen fizyolojik tepkileri azalttn gsteren bulgular rapor etmilerdir. rnein, Kors ve Linden (1995) ve Lepore, Allen ve Evans (1993); Akt: Sarafino (1998), tarafndan niversite rencileri ile yrtlen iki ayr aratrmada katlmclardan yanlarnda destekleyici bir bireyin bulunduu ve bulunmad koullarda kalabalk karsnda konuma yapmalar istenmitir. Elde edilen sonular yanlarnda destekleyici birinin bulunmad koulda konuma yapan rencilerin kan basnlarnn, destekleyici birinin bulunduu koulda konuma yapanlara gre daha fazla ykseldiini gstermitir (Akt: Altunba, 2005).

78

Ayrca, stresin trne gre verilen sosyal destein uygun olmas stresi azaltmadaki etkisini artrmaktadr. rnein, Dunkel-Schetter (1984), tarafndan yaplan bir aratrma sonucunda, kanserli hastalara aile ve arkadalardan verilen sosyal destee gre doktorlarn verdii sosyal destein daha etkili olduu tespit edilmitir (Tmothy ve di., 2001). Bugn, sosyal desteklerle ruh sal arasndaki ilikiyi aklayan iki nemli gr vardr. Bunlardan birincisi, sosyal destek ile salk arasnda dorudan bir iliki bulunduunu savunmaktadr. Dier bir gr ise, sosyal destein en nemli ilevi, stres verici yaam olaylarnn ve sregiden yaam glklerinin yaratt psikolojik zararlar azaltarak ya da dengeleyerek tampon grevi grmektir (Sorias, 1988b) Sosyal destein salk ve kendini iyi hissetme zerindeki etkisini aklayan farkl model nerilmitir. Bu modeller: 1.Temel Etki Modeli (Main Effect Model): Bu modele gre, sosyal destek ile salk arasnda dorudan bir iliki olduunu ileri srlmektedir. Olumsuz yaam olaylar sz konusu olsun ya da olmasn sosyal destein fiziksel salk ve kendini iyi hissetme zerinde olumlu bir etkisi vardr. Ayn zamanda temel etki modeli, sosyal destein olmamasnn birey zerinde olumsuz etki yaratabilecek bir durum olduu grn savunur. Dolaysyla, sosyal destekten yoksun olma, birey zerinde kendi bana olumsuz etki yaratabilecek bir durumu oluturmaktadr (Cohen ve Wills, 1985). Temel etki modeli, sosyal destein salk zerine dorudan etkili olduunu ileri sren tek modeldir (Baer, 2006). 2. Tampon Etkisi Modeli (Buffering Effect Model): Sosyal destein en nemli fonksiyonu, stres verici yaam olaylarnn yaratt zararlar azaltarak ya da dengeleyerek ruh saln korumaktr. Stres yaratc durumlar sz konusu olmad srece, sosyal destein bulunmamasnn salk ve kendini iyi hissetme zerinde olumsuz bir etkisi yoktur. Ancak, yksek dzeylerde stres yaratc durumlarda sosyal destek bireyin uyum salamasn ve koullarla basa kmasn kolaylatrarak stresin zararl etkilerini azaltan bir tampon grevi yapmaktadr (Cohen, Wills, 1985). Bir dier deyile, sosyal destek gnlk yaamda karlalan zorluklara kar bir baa kma stratejisi olarak hizmet etmektedir (Duru, 2008). rnein stres verici yaam olaylar ortaya ktnda, dost ve akrabalarn sorunlarla baa kabilmek iin gereken yardm salamalar, destek vermeleri sosyal

79

destein tampon etkisi olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla dierlerinden yardm almak stres yapc olaylarn daha az tehlikeli grnmesini ve kiinin baa kabilme potansiyelini daha gl olarak alglamasn salar (Baer, 2006). 3. Sosyal Destek ve Olumsuz Yasam Olaylarnn Birbirlerinden Bamsz Etkileri: Sosyal destein etkisiyle ilgili nc modelde ise; sosyal destein ve olumsuz yasam olaylarnn fiziksel salk ve kendini iyi hissetme zerinde birbirlerinden bamsz etkilerinin olduunu vurgulamaktadr. Dier bir deyile gerek yasam olaylar gerekse sosyal destek eksiklii kendi basna sal olumsuz ynde etkileyebilecek deikenlerdir. Bununla birlikte, bu model her iki deikenin birlikte bulunmasnn kiinin daha iddetli fiziksel rahatszlklar yasamasna ve kendini iyi hissetme dzeyinin daha fazla dmesine, yol aacan da bir saylt olarak kabul etmektedir (Cooke,1985; Akt: Gngr, 1996). Her model birbirlerinden farkllk gsterseler de, hangi modelin hangi srelerde etkili olduu, durum ve koullara gre deiir. Bu adan sosyal destein bazen dorudan bazen dolayl, bazen de hem dorudan hem dolayl etkisinden sez edilebilir. rnein Zimet, Dahlem, Zimet ve Farleye (1988) gre sosyal destek sadece ou durumda dorudan bireye yardmc olmaz, ayn zamanda alglanan stresin youn etkisine bal olarak, stres yaantlarnda etkili bir tampon ilevi de grr (Duru, 2008) Stres kaynann bakalaryla paylalmas stresin daha kolay tolere edilmesini salamaktadr (Balta ve Balta 2008). Sosyal destek kavram, stresi nlemede, azaltmada ve etkili baa kmada destek ieren ilikilerin rol zerine odaklanmtr (Allen, 1999). Yaplan almalar, zellikle, ksa bir zaman dneminde kmelenen, sevilen birinin lm, boanma, ya da iini kaybetme gibi stres verici yaam olaylarnn, kalp hastal, lsemi, akut izofrenik atak ve depresyon gibi ok sayda fizik ve ruhsal hastala neden olabileceini gstermitir. almalar ilerledike, stres ile hastalk arasnda anlaml bir iliki olmasna ramen, baz insanlarn yaam sorunlar ile daha kolay baakabildikleri, g artlar altnda bile salkl kalabildikleri grlmtr. (Sorias,1988b) Kobasa ve arkadalar, orta ve st dzeydeki yneticilerden oluan alma grubunda, stres verici yaam olaylarnn hastalk belirtilerini artrdn bulmulardr. Ancak stres altndaki kiiler amirlerini destekleyici olarak alglyorsa hastalk belirtileri nispeten az olmutur. Ebeveynlik, sevilen birinin kayb ve yallk gibi belirli tip stres karsnda

80

destein tepkileri ve etkilerinin incelendii baka bir almada ise, annelik rol ei tarafndan onaylanan, nemli sorunlarn eiyle paylaabilen kadnlarn yeni rollerin daha doyumlu olduklarn ve daha az atma yaadklarn bildirilmitir. (Akt: Sorias 1988b) Sosyal A Sosyal destek sreleri iinde nemli bir kavram olarak kabul edilen sosyal a kavramn, Sorias (1988a), kii ile evresinde yer alan dier insanlar arasndaki balar ve bu insanlarn birbirleriyle ilikilerini kapsayan yap olarak tanmlamtr. Barnes, ilk kez 1954 ylnda, sosyal a adn verdii bir yntemle Norve'in kk bir kasabasnda, sosyal snfa ve stat ilikisine ynelik almalar yapmtr. Daha sonralar da bu yntem, kiilerin ait olduklar birincil gruplarn yapsal zelliklerini tanmlamak amacyla ngiliz sosyal bilimciler tarafndan kullanlmtr (Greenblat, Becerra, Serafetinides, 1982). Sosyal a terimi, genellikle kiinin bir grup insanla olan balarn ve grup iindeki ilikilerini gstermek iin kullanlan bir terimdir. Sosyal a deerlendirilirken, byklk (bireyin ilikide olduu insan says), sosyal balarn gc, ilikilerin skl, dalm (ilikide olan kiilerin, fiziksel olarak uzakl ya da yakn olusu), homojenlik (a yelerinin yas, cinsiyet, rk ve kltrel adan benzerlii), simetri (ilikide aktiflik ya da pasiflik derecesi) gibi niceliksel (kantitatif) zellikler zerinde durulmutur (Cohen ve Wills, 1985). Sosyal a, sosyal destek aknn iledii alandr. Sosyal destek aknn, sosyal an bir ilevi olarak ortaya kabilmesi iin, bu a iinde belli dzeyde bir sosyal kaynama (social embededness) olmas gerekir. Sosyal kaynama, ocuk ile sosyal an her bir yesi arasndaki ilikisel balarn derinlii ve salamln ifade etmektedir (Gkler, 2007). Sosyal destein saland sosyal a, bireyin etkileimde bulunduu kiileri ierir. Bu kiiler aile, arkada ve i evresinden olabildii gibi profesyonel kiileri de ierebilir Sosyal a iindeki ilikileri anlamada ve sosyal a yaplarn aklamada farkl deikenler ne srlmektedir. Sosyal an yapsal zellikleri iinde bykl, sosyal ilikilerin skl, a yelerinin birbirleri ile olan ilikilerinin younluu, yelerin ya, cinsiyet ve kltrel olarak benzerlikleri, fiziki uzaklklar, ilikilerden memnuniyet gibi kriterler deerlendirilmitir. Saylan kriterler yannda sosyal a iindeki ilikileri anlamada

81

sunulan baka bir perspektife gre ise sosyal destei sunan bireylerin hiyerarik yaplanmasna iaret edilmektedir. Bu aklamalara gre, birey kendisine destek salayan kiileri yaknlk olarak sralamaktadr. Asl sosyal destek kayna olarak grd aile yelerinden veya ocuklarndan destei salayamadnda, komsular veya arkadalarna ynelmektedir (Litwin, 2000, Akt: Kozakl, 2006). Birok aratrmada, sosyal a terimi, kiinin bir grup insanla olan balarn ve grup iindeki ilikilerini gstermek iin kullanmtr (Sorias, 1988a). Caplan, sosyal balarn insann birok temel gereksinimini salad iin destekleyici olduunu sylemitir. Yazara gre sosyal destek sistemimizi oluturan insanlar, bizi dinleyen, yardm eden, efkat ve ballk gsteren, gerektiinde davranlarmz denetleyen kiilerdir. Bu yardm kukusuz karlktr, onlarla bizim ayn ekilde davranmamz beklerler. Byle bir sosyal an iinde olma, ayn zamanda kiide bir gruba ait olma duygusu uyandrr. Bu da kendini gveni ve benlik saygsn artrarak psikolojik uyumu olumlu bir ekilde etkiler (Akt: Sorias, 1988a). Geni bir sosyal a iinde bulunan birey; e, evlat, ebeveyn, arkada ya da komu gibi rolleri stlenebilmektedir. Birey bu farkl yaantlar iinde seviliyor, deerli bulunuyor ve gerektiinde yardm gryorsa, kendini o denli mutlu ve gven iinde hisseder. Bunun tersi bir durumda birey deersizlik ve kayg duygular yaar. Bu anlamda sosyal destek, ayn zamanda sosyal ilikinin alglan biimi, yani sosyal an kii zerinde brakt etkiyle de yakndan balantldr. (Sorias, 1988a ve Sorias, 1988b). Berkman ve Syme, 1979; Blazer, 1982; Henderson, Byrne, Duncan-Jones, Scot ve Adcock, 1980; House, Landis ve Umberson, 1988; Schoenbach, Kaplan,Fredman ve Kleinbaum,1986, yaptklar almada, sosyal iliki a geni olan bireylerin, ilikide bulunduu kii ve yesi olduu dernek ya da kulp says az olan bireylere gre daha fazla yaadklarn ve hem fiziksel hem de psikolojik salklarnn daha iyi olduunu orya koymulardr (Akt: Okyayuz, 1999). Sosyal destein birey zerinde olumlu etkisinin olabilmesi iin; bireyin sahip olduu sosyal destek an nasl kullanabilecei ile ilgili bir takm becerilere sahip olmas, sahip olunan sosyal an olumlu olarak alglanmas ve sosyal an bireyin hayat koullarn destekleyici olmas gerekmektedir. Sosyal destek; sosyal an kullanlabilirliine ve sosyal a iindeki kaynaklarn salanmasna bal olarak da; bireylerin iyilik hallerini ve zihinsel

82

salklarn olumlu ynde etkileyebilmektedir. Bununla birlikte; aratrmaclar sosyal destein birey zerindeki koruyucu etkileri zerine de younlamlardr (Altunba, 2002) Pearsona (1986) gre sosyal ann u zellii vardr 1) dknn yaps sosyal dk ann bykln (size), sosyal destek a iinde iliki kurulan k saysn, ilikinin skln ve younluunu ifade eder, 2) dknn ierii ilikilerin amacn, rnein, dknn arkadalk, akrabalk, komuluk, cinsel, ekonomik gibi nitelik tamasn ierir, 3) ilev ise iliki ann destek verme, tavsiyelerde bulunma, geribildirim verme gibi ne tur ilevi olduunu bildirir (Akt: Kaner, 2003). LGL ARATIRMALAR ve YAYINLAR Sosyal Destek ve Stres ile lgili Yurt Dnda Yaplan almalar Lazarus ve Folkman (1986), Kaliforniyada yaptklar aratrmada 85 evli iftle alt ay boyunca, bir nceki haftann youn stresli olaylarn ve bunlara iliksin baa kma tarzlarn incelemilerdir. Bu almada 8 ayr baa kma mekanizmas belirlemilerdir: Yzleme (confrontative), sosyal destek arama (seeking social support), planlanm problem zme (planful problem solving), faktrleri problem odakl baa kmann boyutlar olarak ilikilendirilmitir. Dier baa kma stratejileri, zkontrol (self-control), uzaklama (distancing), pozitif deerlendirme (positive reappraisal), kanma (escape/avoidance), daha ok duygusal dzenlemeye odaklanmtr (Akt: Aydn, 2003). Hoffman ve ark. (1993), ebeveynlerden ve arkadalardan alnan sosyal destein, benlik saygs zerindeki etkisinin ergenin yardm kaynana olan uyumunu hafifletip hafifletmedii incelenmitir. alma 84 srailli gen zerinde yaplmtr. Ebeveynlerden ve arkadalardan edinilen destein dzeyi ve benlik saygsn lmek iin oluturulan anket genlere uygulanmtr. almann sonucunda; alglanan baba desteinin yksek olmasyla uyum arasnda olumlu bir iliki olduunu gstermitir. Ayrca, arkada grubuna olan uyumun artmas, arkada grubunun desteinin yksek olduu eklinde yorumlanmtr. Robbns ve Tanck (1994), niversite rencilerinin sosyal destek almadaki ncelik tercihlerini belirlemek amacyla 84 renci zerinde yaptklar alma sonrasnda; stres altndaki rencilerin dnem dnem sosyal destee ihtiya duyduklarn, rencilerin bu

83

destei formal (terapist, danman) veya informal (arkada ve aile) yolla alabildiklerini, ancak, rencilerin terapist veya danmana ulamalarnn kolay olmasna ramen daha ok ayn ortamda yaadklar arkadalarn tercih ettiklerini tespit etmilerdir. Beest ve Bearveldt (1999), ergenlerin arkadalarndan ve ailelerinden aldklar sosyal destek arasndaki ilikiyi inceledikleri aratrmada hipotezi incelemilerdir. Bunlar; 1. Aileden yeterli sosyal destek alamayan ergenler bunu akranlarndan aldklar sosyal destekle karlayacaklardr. 2. Aileden yeterli sosyal destek alamayan ergenler bunu akranlarndan aldklar sosyal destekle karlayamazlar. 3. Aileden veya arkadatan destek alamamas ergenin kendisinden

kaynaklanmaktadr. almann sonucunda, dk ana baba destei alan ergenlerin bunu akranlarndan aldklar destekle karlayamadklarn ve bu ergenlerin destek kaynaklarnn herhangi birinden sosyal destek elde etme frsat ve kabiliyetinden yoksun olduklarn ortaya koymulardr. Colarossi (2001), 364 ergen zerinde yapt almada farkl cinsiyetteki ergenlerin ald sosyal destek eitlerini incelemitir. Yaplan alma sonucunda; kzlarn sosyal destek arama konusunda daha ok arkadalarn tercih ettikleri, gerek arkadalarndan gerekse yetikinlerden destek alrken hemcinslerini tercih ettiklerini, erkekler ise destek alrken hem arkadalarn hem de yetikinleri tercih ettikleri tespit edilmitir. Aratrmaclar gerek kzlarn gerekse erkeklerin yetikinlerde sosyal destek tercihlerinin anneleri olduunu, bunun sebebi olarakta yetime dnemine kadar ki byme anda kadnn rol model olarak daha baskn olduunu belirtmilerdir. Reevy ve Maslach (2001), cinsiyet farkllklar ile sosyal destek arasndaki ilikiyi inceledikleri aratrma sonucunda, kzlarn evreden fazla sosyal destek alma beklentisine girdikleri, erkeklerin ise evreden destek ihtiyac beklemedikleri, kzlarn erkeklere oranla duygusal destei hem fazla ald hem de verdii tespit edilmitir. Kim (2001), Koreli ergenlerin sosyal destek dzeyinde cinsiyete gre farkllama olup olmadn tespit etmek iin yapt alma sonunda; kz rencilerin erkek rencilere gre daha geni sosyal aa sahip olduklarn, fakat ilikilerinin niteliinden

84

daha az memnuniyet belirttiklerini, bu bulgunun sosyal ama davranlarnn kzlarda daha youn olmasndan kaynaklanabileceini belirtmitir. Lee ve Graham (2001), Tp Fakltesinde okuyan rencilerin algladklar stresi lmek ve onlarn perspektifinden iyi durumda olmann yollarn renmek amacyla bir alma yapmlardr. Sz konusu almaya 60 Tp Fakltesi rencisi katlmtr. alma sonucunda; rencilerin iyi olma durumlarnn bilgi ynl yznden zarar grd, arkadalar ile konumann stresle baa kmak iin iyi bir ara olduu ve bir kstlama olmadan sosyal aktiviteler katlmalarnn uygun olaca deerlendirilmitir. renciler ise, ynla bilgi ile baa kmalar gerektiinden kendilerine vakit ayramadklarn, ayrsalar bile kstl zaman olduundan ve ders alamadklarndan dolay strese maruz kaldklarn ifade etmilerdir. Edwards ve di. (2001), niversite rencilerinde olumlu sosyal destek ve olumsuz sosyal ilikilerin stres ve salk zerindeki etkisini aratrmlardr. Yaplan alma sonucunda salk sorunlarnda, gnlk stresten ziyade olumsuz sosyal ilikilerin daha ok etkisinin olduu, ayrca olumsuz sosyal ilikilerin daha fazla stres kayna olduunu belirtmilerdir. Gllespe ve di. (2001), Avustralyada bulunan toplam 15 niversitede alan 178 akademik ve genel personel zerinde stresin nedenlerini ve sonularn incelemilerdir. alma sonularna gre, i hayatndaki stresin nedenleri olarak; yetersiz bte ve kaynaklar, ok alma, kt ynetim, i gvenliinin olmamas, yetersiz anlay ve dllendirilmeme olarak bulunmutur. Personelin bu stres kaynaklar ile ba edebilmesi iin ise; i arkadalarndan ve ynetimden gelen sosyal destek, dllendirme, yksek moral ve alma artlarndaki esneklik olarak tespit edilmitir. Tmothy ve di. (2001), niversite birinci snf rencileri zerinde yaptklar almada, rencilerin yaad stresin sosyal destek tarafndan nasl giderildiini ve bu balamda stres kaynaklar ve destek eitleri arasndaki ilikiyi incelemilerdir. Yaplan inceleme sonucunda; rencilerin bilgi desteini bir st snftan ve retmenlerden, ekonomik anlamda yaadklar sorunlar arkadalarndan, duygusal destei ise aileden ve arkadalarndan aldklar tespit edilmitir. almada ayrca stresin trne gre verilen destein uygun olmas gerektii vurgulanmtr.

85

Sosyal destein ve ilevsel olmayan tutumlarn depresyon dnemindeki etkilerini belirlemek amacyla, rasgele seilen 458 Tayvanl ergen zerinde yaplan bir aratrmada; aileden ve arkadatan alnan sosyal destein ilevsel olmayan tutumlar ile depresyon arasndaki ilikiyi dengeledii, alnan destein arttka ilevsel olmayan tutum ile depresyon arasndaki ilikinin zayflad tespit edilmitir (Liu, 2002). Jou ve Fukada (2002), Japon niversite rencilerinin yaadklar stres ile aldklar sosyal destein ruh ve beden sal zerindeki etkisini aratrmlardr. Aratrmaya, 196s erkek, 294 bayan ve yalar 20 ila 24 arasnda olan toplam 488 renci katlmtr. alma sonunda, fazla stres yaayan rencilerin dier rencilere oranla fazla sosyal destek talebinde bulunduklar, ayn zamanda da dier rencilere oranla fazla sosyal destek verdikleri tespit edilmitir. almada, fazla stres yaayan renciler, depresyonda olduklarn ve salk problemlerinin olduunu belirtmilerdir Aratrmaclar, ihtiya duyulandan daha az sosyal destek vermenin sorumluluk hissinden kaynaklanan stresi artrd, talep edilenden daha az sosyal destek almann ise ruh saln olumsuz etkilediini belirtmilerdir. Sonu olarak bu almann sonunda; Stresin ruh ve beden saln olumsuz ynde etkiledii, stresin salk zerindeki etkisinin alnan sosyal destee gre azalp oald ayn zamanda yetersiz sosyal destek almann ve vermenin salk asndan olumsuz etkilerinin olduu tespit edilmitir. Natvng ve di. (2003), rencilerin ders alma metotlarn incelemi ve hangi tr almann stres yaratt, hangi tr alma metodunda rencilerin sosyal destek alabildikleri konusunda bir aratrma yapmlardr. Aratrmaya 13-15 yalar arasnda toplam 957 renci katlmtr. alma sonucunda; bireysel almann stresi beraberinde getirdii, grup ya da katlml almalarn stresi azaltp, renmeyi beraberinde getirdii ve sosyal destein renme asndan ok nemli olduu grlmtr. rencilerin grup olarak altklar zaman retmenlerinden ve arkadalarndan daha fazla destek aldklar tespit edilmitir. Poyrazl ve di. (2004)nn Amerikada renim gren ve farkl kltrden gelen toplam 141 kolej rencileri zerinde yaptklar aratrma sonucunda; fark kltrden gelen rencilerin stres kaynaklarnn; dil problemi, kendine gven eksiklii, akademik kayg ve dlanma gibi sebeplerin olduu tespit edilmitir. almada renciler, bulunduklar

86

blgenin dilini bilmelerinin sosyal tecrbelerini ve uyum srecini hzlandracak ana unsur olarak belirtmilerdir. Sonu olarak, iyi derecede dil bilmenin ve sosyal destek edinmenin rencilerin yaad stresi azaltaca belirtilmektedir (Poyrazl ve ark. (2004). Heman (2004), srail niversitelerinde renim gren toplam 261 rencinin, sosyal destek kaynaklar, alglanan stres ve baa kma tarzlarnn etkileri arasndaki ilikiyi incelemitir. ok ynl varyans analizi, gen rencilerin daha ileri yataki rencilere gre duygusal destei kullandklar ve arkadalardan alglanan sosyal destee daha ok sahip olduklarn ortaya karmtr. almada, her hangi bir ite almayan renciler gnlk ileriyle ilikili stres dzeylerini ok daha yksek seviyede yaadklarn belirtmilerdir. Ayrca, bu alma ile kz rencilerin kanma baa kma stratejilerini ve duygusal baa kma stratejilerini daha ok kullandklar tespit edilmitir. Magaya ve di. (2005), Zimbabweli genlerin karlatklar stres karsnda baa kma stratejilerini incelemilerdir. almaya 17-19 yalar arasnda toplam 101 renci katlmtr. almann sonunda, genlerin strese neden olan etkenleri; okul hayat, ilikiler, sosyal hayat ve ekonomik adan zorluk ekme olarak grlmtr. Kzlarn erkeklere oranla daha fazla stres yaadklar kaydedilmitir. Ayrca, Zimbabweli genlerin stres karsnda problem zme stratejileri yerine duygusal odakl stratejileri kullandklar tespit edilmitir. Gadzella ve di. niversitede okuyan 258 kz renci arasnda yaptklar alma sonucunda; kz rencilerinin yaad stres kaynaklarnda gzle grlr farkllklar olduunu tespit etmilerdir. Bu farklln sebepleri olarak, kltrel birikimin ve kiilik zelliklerinin farkl oluunu gstermilerdir (Gadzella ve ark.,2006). Sasak ve Yamasak (2007), niversite birinci snf rencileri zerinde yaptklar bir aratrmada, rencilerin stresle ba etme sreleri ile uyum arasndaki ilikiyi incelemilerdir. Toplam 229 birinci snf rencisine okula ilk girdiklerinde bir de ay sonra yapsal model ile drt tane ba etme srecini (duygusal alma, duygusal destek aray, problem zme ve bilgi alverii) ieren bir anket uygulanmtr. Sonu olarak, problem zmeyi ve bilgi alveriini ba etme yntemi olarak kullanan rencilerin gerek niversiteye adapte olmakta gerekse salk durumlar asndan dierlerine gre daha iyi olduklar tespit edilmitir.

87

Leung (2007), internet kullanmnn stresli olaylarn ocuklar ve genler zerindeki etkileri ile algladklar sosyal destei aratrmak amacyla bir alma yapmtr. Yaplan alma sonucunda; stresli hayat olaylar ile internet kullanm arasnda nemli bir ba olduu, internet kullanan ocuk ve genlerin yksek seviyede sosyal destek aldklar, bireylerin kendi ihtiyalar dorultusunda sosyal destek aldklar tespit edilmitir. Caneles ve di. (2008), Eczalk fakltesinde renim gren rencilerin stres deerlendirmelerini incelemilerdir. Yaplan almada, rencilerin stres kaynaklar olarak, devler ve ekonomik kayglar olduu belirtilmitir. renciler, stresle ba etme en ok ailelerinden aldklar destei, ikinci srada faklte alanlarndan aldklar yardm ve nc srada da arkadalarndan aldklar destei belirtmilerdir. Ayrca rencilerin stresi azatlamak iin kullandklar tekniklerin banda spor yapma, dinlenme ve mzik dinleme olduu tespit edilmitir. Benhorin ve McMahan (2008), yetikinler ve akranlar tarafndan iddete maruz kalanlarda sosyal destein etkilerini incelemek zere bir aratrma yapmlardr. Sz konusu aratrmaya 127 siyah Amerikal gen zerinde yaplmtr. almann sonucunda; sosyal destek alanlarn almayanlara oranla iddete maruz kalmaktan dolay oluan negatif etkilerde azalma olduu grlmtr. Ancak, olumsuz etkilerin hibir zaman ortadan kalkmad gzlemlenmitir. Bir baka sonu ise, sosyal destek alanlarn hayatlarndaki nemli kiilerden (anne-baba, retmen ve arkada) zaten iddete maruz kalmadklar grlm ve sosyal destek almyla iddet arasnda ters bir iliki saptanmtr. Sosyal Destek ve Stres ile lgili Yurt inde Yaplan Aratrmalar Banaz (1992), lise rencilerinde sosyal destek kaynaklar ve alglanan stres ile ruh sal arasndaki ilikiyi inceleyen bir alma yapmtr. almaya 401 renci katlmtr. Ergenlerin ruh sal zerinde ailenin nemli bir etkisi olduunu saptamtr. Sosyal destein ruh saln olumlu ynde ve dorudan etkilediini; sosyal destein ayn zamanda stresi tamponlayc zellie sahip olduunu ve stresin etkisini hafifleterek ruh saln olumlu ynde etkilediini belirlenmitir. Ylmaz (1993), niversite rencilerinde stres dzeyleri, psikopatoloji ve stresle baa kma durumlarn incelemitir. Aratrmaya 222 niversite rencisi katlmtr. Aratrma sonucunda; kz ve erkek rencilerin psikolojik belirti dzeylerinde anlaml bir farklln

88

olmadn belirtmitir. Ayn zamanda stres dzeylerinin, stresle baa kma stratejilerini etkilediini, dk stres koullarndaki rencilerin, yksek stres koulundaki rencilere gre daha yksek puanlar aldn ve yksek dzeyde strese maruz kalan rencilerin, stresle baa kma stratejileri asndan daha baarsz olduklarn belirtmitir Srk (1994), niversite rencilerinin, stresle baa kma srecinde kullandklar bilisel baa kma stratejileri daarlarnn genilii (renilmi gllklerinin), cinsiyet, renim grlen blm ve snf dzeyi, akademik baar algs, barnma durumu, gelir dzeyine ilikin alglar, bos zamanlarn herhangi bir etkinlikle deerlendirilip deerlendirilmemesi gibi deikenlere gre incelemitir. Aratrmaya nn niversitesi Eitim Fakltesinin eitli blmlerinde okumakta olan 214 kz ve 300 erkek olmak zere toplam 514 renci katlmlardr. almann sonucunda; rencilerin bilisel baa kma daarlarnn geniliinin cinsiyet ve barnma durumundan etkilenmedii, dier taraftan snf dzeyi ykseldike bilisel baa kma stratejilerinin eitliliinde ve kullanlma sklnda azalma olduu grlmtr. Akademik baarya ve ailenin gelir durumuna ilikin alg ile renilmi gllk arasnda anlaml bir iliki olduu grlmtr. Ayrca bo zaman etkinlii olanlarn olmayanlara gre renilmi gllklerinin yksek olduu ve rencilerin okuduklar blmlere gre de renilmi gllklerinin farkllk gsterdii saptanmtr. Gngr (1996), niversite rencilerinde sosyal destek, negatif yaam olaylar, fkenin ifade edilme biimi, kendini sulama ile fiziksel salk ve sosyal uyum arasndaki ilikiyi incelemitir. alma sonunda rencilerde, sosyal destek, negatif yaam olaylar, fkenin ifade edilme biimi, kendini sulama deikenlerinin hepsinin fiziksel salk ile ilikili olduu ortaya kmtr. Sosyal destek ile rencilerin sosyal uyum dzeyleri arasnda pozitif bir iliki bulunmutur. Aratrma sonucunda sosyal destein gerek fiziksel salk, gerekse sosyal uyum zerinde en fazla etkiye sahip olduu tespit edilmitir. akr ve Palabykolu (1997), ok Ynl Alglanan Sosyal Destek leinin (BASD) geerlik ve gvenirlik almasn, 12-22 ya grubunda yatl, yatsz toplam 960 normal gen zerinde yapmlardr. alma grubu ergenlik dnemi evrelerine gre ya gruplarna ayrlmtr. rneklem grubu ya, cinsiyet ve sosyokltrel dzey deikenleri gz nnde bulundurularak oluturulmutur. Ergenlik evrelerine gre oluturulmu ya

89

gruplar arasnda alglanan sosyal destek asndan istatistiksel olarak anlaml farkllklar bulunmutur. 15-17 ya grubu, 12-14 ve 18-22 ya gruplarna gre desteklerinin yetersiz olduunu alglamaktadr. Ayrca sosyokltrel dzeyin alglanan sosyal destei etkiledii de saptanmtr. Ya gruplarna gre destein en ok hangi kaynaktan algland aratrlmtr. 12-14 ve 18-22 yalar en fazla destei aileden, 15-17 ya grubu ise dier nemli kiiden alglamaktadr. Cinsiyete gre bakldnda, kzlar ve erkekler arasnda destek kaynaklar asndan fark bulunmamtr. Aslan ve di. (1997), niversite rencilerinin aile ortamnda karlatklar stres kaynaklarnn ve baa kma tarzlarn baz sosyodemografik deikenlerle ilikisini aratrmtr. almaya 222 renci katlmtr. Aratrma sonucunda; yala, aile yapsyla ve cinsiyetle ekonomik sorunlar arasnda iliki olduu bulunmutur. Baba eitimi yalnzca ekonomik sorunlar aile boyutu puanlaryla ilikili iken, anne eitimi, stres, sosyal etkinliklerle kstllk ve ilikilerde duyarszlk-tutarszlk puanlaryla da ilikili olduu, ailesiyle birlikte yaayan rencilerin stres puanlar daha dk, duyarszlk-tutarszlk ve ev ortamnda dzensizlik puanlarnn ise daha yksek olduu tespit edilmitir.. Ikl (1998), niversite rencilerinde stres, sosyal destek ve girikenlik dzeyleri ile ilgili olarak yapt boylamsal almasnda, ODTde okuyan 335 renci zerinde yaplan aratrma sonucu elde ettii bulgulara gre, rencilerin strese bal olarak yaadklar skntlar yordamada stres, sosyal destek ve girikenlik dk ancak anlaml etkileim gstermitir. Dier bir deyile sosyal destek ve girikenlik dzeyi stresin olumsuz etkilerini bir yere kadar engellemektedir. Ancak, alt tane sosyal destek tipine gre kurulan etkileimlerden bir tanesi anlaml kmtr. Buna gre, stres durumunda, kendileri ile ayn deerleri ve ilgileri paylaan kiilerle kurduklar ilikiler giriken olan rencileri stresin olumsuz sonularndan koruyabilmektedir (Ikl, 1998). Okanl (1999), Atatrk niversitesi, hemirelik yksek okulu rencilerinin, aile ve arkadalarndan alglanan sosyal destek ile anksiyete dzeyleri arasndaki ilikiyi incelemitir. Aratrmaya 303 hemirelik yksekokulu rencisi katlmtr. Yaplan aratrmada, aileden alglanan sosyal destek ile arkadalardan alglanan sosyal destek arasnda anlaml dzeyde iliki bulunurken, aile ve arkadalardan alglanan sosyal destek ile srekli anksiyete arasnda negatif ynde anlaml iliki bulunmutur. Aileden ve

90

arkadatan alglanan sosyal destek dtke, rencilerin anksiyete dzeyleri ykseldii tespit edilmitir. ahin (1999), niversite son snf rencilerinin stresle baa kma tarzlar zerine bir inceleme yapmtr. Aratrmaya 1998-1999 retim ylnda Ankarada bulunan eitli niversitelerden toplam 180 renci katlmtr. alma sonunda, baa kma tarzlarnda; blmlere fark olduu, cinsiyete gre, rencilerin baka ehirden gelme durumuna gre ve aylk gelir durumlarna gre ise bir fark olmad tespit edilmitir. Doan (1999), Bakent niversitesi rencilerinin stresle baa kma stratejilerinin baz deikenleri gre incelenmesi konusunda bir aratrma yapmtr. Aratrmaya 1214 renci katlmtr. Aratrma sonucunda; ailesinin yannda kalan renciler ile ailesinin yannda kalmayan renciler arasnda problem zme, sosyal destek arama ve kanma stratejilerinin kullanm asndan bir fark grlmezken, ailelerinin yannda kalmayan rencilerin kendini sulama ve hayal etme davranlarn daha fazla kullandklar saptanmtr. Cinsiyet deikeni asndan bakldnda ise; kzlarn problem zme ve sosyal destek arama, erkeklerin ise kanma stratejisini daha fazla kullandklar grlmtr. Snf dzeyi deikenine gre ise; problem zme, sosyal destek arama ve kanma stratejilerinin kullanmnn farkllk gstermedii, buna karsn kendini sulama ve hayal etme stratejilerinin kullanmnn birinci snf rencilerinde daha yaygn olduu grlmtr. Burslu ve burssuz rencilerin problem zme dzeyleri arasnda bir farkllama grlmezken burs almayan rencilerin sosyal destek arama, kendini sulama, hayal etme ve kanma stratejilerini daha fazla kullandklarn belirlenmitir. Yaamlarnn byk ksmn byk yerleim birimlerinde geirenlerle kk yerleim birimlerinde geiren rencilerin problem zme, sosyal destek arama ve kanma stratejilerinin kullanm asndan fark bulunmazken yaamlarnn byk ksmn kk yerleim birimlerinde geirenlerin kendini sulama ve hayal etme stratejilerine daha fazla bavurduklar grlmtr. Olumlu benlik algs gelitiren rencilerin problem zme ve sosyal destek arama gibi etkili stratejileri daha fazla kullandklara saptanmtr. Son olarak nlisans programlarnda okuyan rencilerin lisans programlarnda okuyan rencilere gre kendini sulama stratejisini daha sklkla tercih ettikleri grlmtr.

91

Taysi (2000), benlik saygs, aile ve arkadalardan salanan sosyal destek konulu aratrmasnda Ankarada eitli niversitelerde, yurtta ve ailesi yannda kalan 201 renci seilmitir. Aratrma sonucunda erkek rencilerin kz rencilere gre daha fazla sosyal destek algladklar bulunurken, her iki cinsiyette en fazla sosyal destek alglanan kaynan aile olduu bulunmutur. Eker, Arkar ve Yaldz (2001), ok Boyutlu Alglanan Sosyal Destek leinin Gzden Geirilmi Formunun Faktr Yaps, Geerlik ve Gvenirlii almalarnda, lein faktr yapsnn genellenebilirlii dorulanmtr. lekler, zellikle psikiyatri ve cerrahi rneklemlerinde, genel olarak beklendii ynde sosyal destek, yalnzlk, umutsuzluk, olumsuz sosyal iliki ve bir belirti tarama listesi lekleriyle anlaml korelasyon gstermilerdir. Ayrca, psikiyatri rneklemi, dier rneklemlerle karslatrldnda, en az miktarda sosyal destek bildirmitir. Duygun (2001), zihinsel engelli ve salkl ocuk annelerinde stres belirtileri stresle baa kma tarzlar ve alglanan sosyal destein tkenmilik dzeyine olan etkisi incelemitir. almaya 118 zihinsel engelli ocuk annesi ve 121 salkl ocuk annesi katlmtr. Aratrma sonucunda zihinsel engelli ocuk annelerinin daha fazla duygusal tkenmilik yaadklar ve stresle baa kmaya ynelik olarak daha fazla aresiz yaklam tarzn kullandklar grlmtr. Zihinsel engelli ocuk annelerinde duygusal tkenmilik ile ilgili farklarn srasyla; kiisel basar, bilisel-duyusal faktr, aresiz yaklam ve sosyal destek arama olduu grlmtr. Salkl ocuk annelerinde duygusal tkenmilik ile ilgili faktrlerin ise srasyla; aile faktr, bilisel-duyusal faktr, boyuneici yaklam, fizyolojik belirti ve kendine gvenli yaklam olduu grlmtr. zer (2001), Ergenlerin stres yaantlarnda kullandklar baa kma stratejileri ve benlik imaj ile ilikisini incelemitir. Aratrmaya 145i kz, 137si erkek olmak zere toplam 282 renci katlmtr. Aratrma sonucunda benlik imgesi ile baa kma stratejilerinden korunma stratejisi arasnda iliki bulunmutur. Dier taraftan ergenlerin doum sralar ile sosyo-ekonomik dzey, stresle basa kma stratejilerinde farkllk yaratmamaktadr. Kzlar erkeklere gre sosyal destek arama ve kanma stratejilerini, 2. snfta olanlar ise 1. snfta olanlara gre problem zme ve kanma stratejilerini daha fazla kullanmaktadrlar.

92

Trkm (2001), niversite rencilerinin stresle baa kma biimleri, bilisel arptma dzeyleri ve psikolojik yardm almaya ilikin tutumlar arasndaki ilikiyi incelemitir. Aratrma sonucunda; bilisel arptma dzeyi yksek ve dk olan gruplarn kullandklar baa kma biimi ve iyimserlik asndan farkllatn grlmtrtr. Ayrca kz rencilerin, sosyal destek arama ve soruna ynelme trnden baa kma yollarn daha ok kullanma ve psikolojik yardm almaya ilikin daha olumlu tutumlara ve kiileraras ilikilerle ilgili daha youn bilisel arptmalara sahip olma asndan erkeklerden farkllat tespit edilmitir. Altunba (2002), niversite rencilerinin cinsiyet, ikamet durumu, sosyal etkinliklere katlma durumu ve sosyal beceri dzeylerine gre sosyal destek dzeylerinde farkllama olup olmadn aratrmtr. alma sonucunda; kz rencilerin aileden ve arkadalardan sosyal destek dzeyleri, erkek rencilere gre anlaml derecede yksek bulunmutur. kamet durumu ile etkinliklere katlma durumlar asndan rencilerin ailelerinden ve arkadalarndan aldklar sosyal destek dzeyleri anlaml bulunmamtr. Yksek sosyal beceriye sahip olan renciler dk ve orta dzey sosyal beceriye sahip olan rencilere gre daha fazla aileden ve arkadatan sosyal destek alglarklar tespit edilmitir. Binboa (2002), salk yksek okulu rencilerinin stresle baa kma ve genel salk durumlarn belirlemek amacyla bir aratrma yapmtr. Aratrmaya 250 salk yksekokulu rencisi katlmtr. Aratrma sonucunda; rencilerin cinsiyetleri ile kullandklar baa kma yollar alt lek puanlar arasnda anlaml bir farkn olmadn saptamtr. Sosyal destek arama nc snf rencilerinde drdnc snf rencilerinden yksek; iyimser yaklam ise nc snf rencilerinde birinci snftan yksek bulunmutur. Ayrca aile tipi, mezun olduklar lise tr, ekonomik durumlar ve u andaki barndklar yer asndan ise stresle baa kma puan ortalamalar arasnda anlaml dzeyde farkllamann olmadn saptamtr. ifti (2002), bir grup lise rencisinin stresle baa kma yollar ile strese kar dayankllklar arasndaki ilikiyi incelemitir. Aratrmaya 168 kz ve 82 erkek olmak zere toplam 250 renci katlmtr. alma sonucunda; lise rencilerinin cinsiyet faktr ile strese kar dayankllk dzeyi ynnde iliki nemli bulunmamtr. Farkl

93

sosyo-ekonomik dzeydeki rencilerin strese kar dayankllk dzeyleri arasndaki iliki anlaml dzeyde nemli bulunmamtr. Farkl akademik baar dzeylerindeki rencilerin strese kar dayankllk dzeyleri arasndaki iliki anlaml dzeyde nemli bulunmamtr. rencilerin anne-baba tutumlar ile strese kar dayankllk dzeyleri arasndaki iliki anlaml bulunmutur. Lise rencilerinin sigara alkanl ile strese kar dayankllk dzeyleri arasndaki iliki anlaml bulunmutur. rencilerin spor yapma alkanl ile strese kar dayankllk dzeyleri arasndaki iliki de anlaml bulunmutur. rencilerin uyku sreleri ile strese kar dayankllk dzeyleri arasndaki iliki ise anlaml bulunmamtr. rencilerin kahvalt yapma alkanlklar ile strese kar dayankllk dzeyleri arasndaki iliki ise nemli bulunmamtr. Strese kar dayankllk ile kendini sulama dzeyi arasndaki iliki nemli bulunmutur. Dier baa kma stratejileri ile strese kar dayankllk dzeyleri arasndaki iliki ise anlaml bulunmamtr Otrar ve di. (2002), Trkiyede renim gren Trk ve akraba topluluk rencilerinin stres kaynaklar, baa kma tarzlar ile ruh sal arasndaki iliki zerine bir aratrma yapmlardr. Aratrmaya, yalar 17-36 arasnda olan toplam 232 renci katlmtr. Aratrmann sonucunda, ekonomik problemler ve gelecek kaygs hem en ok karlalan sorun hem de en fazla stres yaratan faktrler olarak belirlenmitir. Erkek renciler problem odakl baa kma yntemlerini kullanrken, kz renciler daha ok psikosomatik semptomlar ile ba etmeye semilerdir. Stresle ba etmede aktif ba etme yntemlerinin ruh sal zerinde olumlu etkisinin olduu, pasif ba etme yntemlerinin ise olumsuz etkileri olduu tespit edilmitir. Partlak (2003), niversite rencilerinin stresle baa kma tarzlar ile intihar olasl arasndaki ilikiyi incelemitir. Aratrma 293 renci zerinde yaplmtr. Aratrma sonucunda; rencilerin okuduklar snf dzeyleri ile intihar olasl arasnda anlaml bir farkllk bulmamtr. Stresle baa kma tarzlar olarak ise drdnc snf rencilerinin, birinci snflara gre kendine gvenli yaklam daha fazla kullandklarn saptamtr. Ayrca kendine gvenli yaklam tarz arttka, intihar olaslnn azaldn ve aresiz yaklam kullanm arttka intihar olaslnn da arttn belirtmitir. Maraf (2003), salkl yaam biimi gelitirmeye ynelik stresle baa kma programnn niversite hazrlk snf rencilerinin stres dzeyleri ve stresle baa kma

94

stratejileri zerine etkisini aratrmtr. almann rneklem grubunu 223 ODT hazrlk snf rencileri arasndan gnll olarak seilen 9 erkek, 5 kz 14 renci oluturmutur. 6 haftada tamamlanan eitim programnda her bir oturum 90 dk srmtr. Bulgular Salkl Yaam Biimi Gelitirmeye Ynelik Stresle Baa kma Programnn, deney grubundaki deneklerin stres dzeylerini azaltmada etkili olmadn gstermitir. Ayrca bulgular Salkl Yaam Biimi Gelitirmeye Ynelik Stresle Baa kma Programnn, Stres Yaantlarnda Kullanlan Baa kma Stratejileri leinin sadece kendini sulama alt lei puanlarnda anlaml bir deiiklie neden olduunu, ancak dier alt test puanlar olan problem zme, sosyal destek arama, hayal etme ve kanma puanlar zerine bir etkisi olmadn gstermitir Uzman (2004), sosyal destek dzeyleri farkl niversite rencilerinin kimlik statleri adl aratrmasnda, niversite rencilerinin ailelerinden ve arkadalarndan algladklar sosyal destek dzeylerine gre kimlik statlerini incelemitir. rneklem 1653 niversite rencisinden olumaktadr. Aratrmadan elde edilen bulgulara gre, rencileri kimlik statlerinin aileden ve arkadatan algladklar sosyal destekten etkilendii grlmtr. Baarl kimlik ve baml kimlik statsndeki renciler, ailelerini yksek dzeyde destekleyici olarak alglamlardr. Ayrca baarl kimlik statsndeki renciler tarafndan arkadalar da yksek dzeyde destekleyici olarak alglanmtr. Aksll ve Doan (2004), huzurevinde ve kendi evinde yaayan yal bireylerin algladklar sosyal destek faktrleri ve depresyon dzeylerini karlatrmak ve sosyal destekle depresyon arasndaki ilikiyi ortaya koymak amacyla bir alma yapmtr. alma 60 ve zeri yataki Malatya ilindeki huzurevinde yaayan 74 ve il merkezinde ailesiyle ya da yalnz yaayan 86 zerinde yaplmtr. alma sonucunda; huzurevinde yaayan bireylerin algladklar sosyal destek evde yaayanlardan nemli derecede dk bulunmu; evde yaayanlarda aile, arkada, zel kii destei ynnden fark grlmezken, kurumda yaayanlarda zellikle alglanan aile destei dk, buna karlk arkada destei yksek bulunmutur. Ayrca huzurevinde yaayanlarn %68.9unda, evde yaayanlarn ise %27.9unda depresyon saptanm ve depresyonla alglanan sosyal destek arasnda negatif ynde anlaml bir iliki bulunmutur.

95

Odac ve Kalkan (2004), eitli stresle baa kma tekniklerinin retiminin niversite rencilerinin stresle baa kma dzeyleri zerindeki etkisini incelemitir. almaya Ondokuz Mays niversitesinde okuyan ve stresle baa kma tekniklerini renmek isteyen 28 gnll renci katlmtr. Aratrma deseni, n-test, son-test, deney ve kontrol grup desen olup 14 renci deney, 14 renci kontrol grubuna alnmtr. Aratrma sonularna gre; eitli stresle baa kma teknikleri retimi programna katlan rencilerin stresle baa kma dzeylerinin bu programa katlmayan rencilerin stresle baa kma dzeylerinden yksek olduu tespit edilmitir. Benzer ekilde rencilere eitli stresle baa kma tekniklerinin retiminin stresle baa kma biimlerinden olan sosyal destek arama, soruna ynelme ve sorunla uramaktan kanma dzeyleri zerinde de etkili olduu grlmtr. Odac (2004), yapt bir almada, niversite rencilerinin stresle baa kma biimleri ile yalnzlk dzeyleri arasndaki ilikiyi incelemitir. Aratrmann rneklemini toplam 316 niversite rencisi oluturmutur. alma sonucunda; rencilerin yalnzlk dzeyleri ile stresle baa kma biimlerinden olan; sosyal destek arama ve soruna ynelme dzeyleri arasnda negatif ynde, sorunla uramaktan kanma dzeyleri ile pozitif ynde iliki bulunmutur. rencilerin yalnzlk dzeyleri ykseldike buna paralel olarak sorunla uramaktan kanma dzeylerinin de ykseldii ancak sosyal destek arama ve soruna ynelme dzeylerinin dt tespit edilmitir. Altunba (2005), astm hastalarnda hastala uyum ile alglanan sosyal destek stresle baa kma tarz, iyimserlik ve aklama biimi arasndaki ilikileri incelemitir. Bu amala almaya deiik hastanelerde ayakta tedavi gren 127 astm hastas katlmtr. alma sonunda; sosyal destek ile hastala uyum arasnda bir ilikinin bulunmad, stresle baa kma stratejilerinden problem zme ile hastala uyum arasnda pozitif, kanma ve sosyal destek arama ile hastala uyum arasnda ise negatif bir ilikinin bulunduu tespit edilmitir. Ball (2005), Trk Silahl Kuvvetlerinde erba ve erlerin, psikiyatri kliniklerine sevk edilme durumlarna gre algladklar sosyal destek (aile), kiilik zellikleri (dadnk ve nrotik) ve stresle baa kma stratejilerinin karlatrmal olarak incelemitir. Aratrma sonucunda psikiyatri kliniine sevk edilen erba ve erlerin sevk edilmeyen erba ve erlere

96

gre; stresle baa kma stratejilerinden kendine gvensiz yaklam daha fazla, kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam ve sosyal destek arama yaklamlarn daha az kullandklar, algladklar sosyal destek dzeylerinin daha dk olduu saptanmtr. Dadnk kiilik zelliinin stresle baa kma stratejilerinden kendine gvensiz yaklam ve boyun eici / aresiz yaklam ile anlaml ve negatif; kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam ve sosyal destek arama yaklam ile anlaml ve pozitif korelasyona sahip olduu grlmtr. Nrotik kiilik zelliinin ise stresle baa kma stratejilerinden kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam ve sosyal destek arama yaklamlar ile anlaml ve negatif; kendine gvensiz yaklam ve boyun eici / aresiz yaklam ile anlaml ve pozitif korelasyona sahip olduu belirlenmitir. Alglanan sosyal destein nrotik kiilik zellikleri ile istatistiksel olarak anlaml ve negatif, dadnk kiilik zellikleri ile anlaml ve pozitif korelasyona sahip olduu belirlenmitir. Bunun yan sra alglanan sosyal destein kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam ve sosyal destek arama yaklam ile anlaml ve pozitif; kendine gvensiz yaklam ve boyun eici / aresiz yaklam ile anlaml ve negatif korelasyona sahip olduu saptanmtr. rc (2005), yapt alma ile Stres Ynetimi Eitim Programnn niversite hazrlk snf rencilerinin alglanan stres, kendine yeterlilik ve baa kma stilleri zerindeki etkisini incelemitir. almaya 16 gnll renci katlmtr. Bunlarda 8i Stres Ynetimi Eitim Programna, dier 8i ise kontrol grubuna alnmtr. Program haftada bir 90 dakikalk oturumlar halinde alt hafta srmtr. Alt oturumluk grup program deneysel gruba uygulanrken, kontrol grubuna bir uygulama yaplmamtr ve verilerin analizinde iki grubun son test lmlerinde algladklar stres dzeyleri ve sosyal alandaki yaam olaylarnn sklnda anlaml bir fark bulunmutur. Alt haftalk eitim alm deney grubunun kontrol grubuna kyasla bu alanlarda gelime gsterdii grlmtr. Dier bir deyile, Stres ynetimi eitim program deney grubundaki rencilerin algladklar stresin dzeyini ve sosyal ierikli yaam olaylarnn skln azaltmtr. Toydemir (2005), eitim yaantsnda stres yaratan faktrleri konu alan aratrmasnda KHO, HHO, DHO ve sivil niversite rencilerini karlatrmtr. Elde edilen sonularagre stres belirtileri ve fke asndan yaplan kyaslamalar, Harbiyelilerin niversite rencilerinden daha yksek dzeyde stres yaadklarn grlmtr. Buna

97

karn yalnzlk dzeyleri ve stresle ilikili faktrler asndan Harbiyeliler, niversite rencilerine gre daha avantajl bir konumda grlmlerdir. Stresle baa kma konusunda ise, Harbiyelilerin sivil niversite rencilerine kyasla daha fazla etkili ba etme tarzlarn kullandklar gzlenmitir. Stresle yatknlk ve kiileri yaama balayan, nedenlerin toplam puanlar asndan iki renci grubu arasnda temel farkllk bulunmamasna ramen hayatn baz zorluklar ile mcadele etme azmi, yaamak iin umut ve sosyal destek kullanm alt alanlarnda Harbiyelilerin daha yksek puan aldklar ortaya kmtr. Deniz ve Ylmaz (2005), niversite rencilerinin duygusal zeka yetenekleri ile stresle baa kma stilleri arasndaki ilikiyi incelemitir. Bu almaya Seluk niversitesinin farkl blmlerinde renim grmekte olan 198i kz ve 230u erkek toplam 428 renci katlmtr. Aratrma sonularna gre; niversite rencilerinin duygusal zeka kiisel beceriler, kiiler aras beceriler, uyumluluk boyutu, stresle baa kma boyutu ve genel ruh durumu boyutu ile stresle baa kma stillerinden problem odakl baa kma alt lei arasnda pozitif ynde anlaml ilikiler saptanmtr. Kiisel beceriler alt boyutu ile stresle baa kma stillerinden sorunla uramaktan kanma alt lei arasnda negatif ynde anlaml bir iliki gzlenirken, kiiler aras beceriler ve genel ruh durumu alt boyutlar ile sosyal destek arama alt lei arasnda pozitif ynde anlaml iliki gzlenmitir. Akba ve di. (2005) niversite rencilerinde stres dzeyi, denetim oda ve depresyon dzeyi arasndaki ilikiyi incelemilerdir. Aratrmann rneklemini Devlet niversitesinden 203 ve Vakf niversitesinden 111 olmak zere toplam 314 niversite rencisi oluturmutur. Aratrma sonucunda, niversite rencilerinin fiziksel stres kaynaklarndan dier stres kaynaklarna gre daha fazla etkilendikleri, dtan denetimli olmaya eilimli olduklar ve depresyona zg belirtileri alglama dzeylerinin de yksek olduu tespit edilmitir. almada ortaya kan bir dier nemli bulgu kendini yorumlama tarz ve denetim odann depresif belirti dzeyini yordayc deikenler olduu eklindedir. Dier taraftan, devlet niversitelerindeki rencilerin isel stres (kendini yorumlama) ve depresyon dzeylerinin vakf niversitelerindeki rencilerden daha yksek dzeyde olduu sonucuna varlmtr.

98

Erolu (2006), niversite rencilerinde durumluluk-sreklilik kayg dzeyleri ile alglanan stres dzeyi, kontrol algs ve stresle baa kma stratejileri arasndaki ilikiyi incelemitir. Aratrmaya, 20052006 retim ylnda Ankarada Gazi niversitesi Eitim Fakltesi nc ve drdnc snfta okuyan 255 kz, 155 erkek olmak zere toplam 360 renci katlmtr. Aratrmada, durumluluk-sreklilik kayg deikenleri zerinde cinsiyet, blm ve snf deikenlerinin nemli yordayc olmadklar; stres ve kontrol deikenlerinin anlaml dzeyde yordayc olduklar bulunmutur. Stresle baa kma stratejilerinin de nemli birer yordayc olduklar; aktif planlama, d yardm arama ve kama-soyutlama (duygusal-eylemsel) stratejilerinin yordayc etkilerinin olduu bulunmutur. Kabul-bilisel yeniden yaplandrma stratejisinin nemli bir yordayc olmad grlmtr. Baer (2006), niversite rencilerinin ailelerinden algladklar sosyal destek dzeyinin kendini kabul dzeyini nasl etkilediini aratrmtr. Aratrmaya Atatrk niversitesi Kazm Karabekir Eitim Fakltesinde okuyan 418 niversite rencisi Katlmtr. Aratrmada ilikisel tarama modellerinden karslatrma tr tarama modeli kullanlmtr. Uygulanan analizler sonucunda aileden alglanan sosyal destek ile kendini kabul arasnda anlaml bir iliki bulunmutur. Bireyin ald eitim ile cinsiyetin sosyal destei etkiledii ortaya kmtr. Ancak bireyin ald eitim, cinsiyet ile kendini kabul arasnda anlaml bir iliksi bulunmamtr. Aileden alglanan sosyal destek dzeyinin kendini kabul dzeyini etkilemede nemli bir etken olduu ve ailelerin niversite rencilerine yaklamlarnda bu etkene dikkat etmeleri gerektii sonucuna varlmtr. Kozakl (2006), niversite rencilerinin eitli kaynaklardan algladklar sosyal destek ve yalnzlk dzeyleri arasndaki iliki incelemitir. Aratrmaya Mersin niversitesinde okuyan, farkl snf dzeylerinden tesadfi yntemle seilen 195i kz, 190si erkek olmak zere toplam 385 renci katlmtr. Aratrma sonucunda elde edilen bulgulara gre, sosyal destek dzeylerinin cinsiyet, ailenin ikamet merkezi ve eitim giderlerini karlama yollarna gre farkllat bulunmutur. Ailesi daha az nfus younluu olan merkezlerde ikamet eden, eitim giderlerini kendisi karlayan veya ailesinden temin eden, yurtta barnn renciler iinde yurtta kalma sresi uzun olanlarn sosyal destek dzeylerinin dier rencilerden anlaml ekilde farkl olduu grlmtr. Cinsiyet farkllklarna gre, kz rencilerin sosyal destek dzeyleri ve aileden aldklar

99

sosyal destek dzeyi daha yksek bulunmutur. Ayrca sosyal destek ve yalnzlk dzeyleri arasnda negatif korelasyon ilikisi olduu ve yalnzlk dzeyi ile sosyal destek kaynaklar (aile, arkada ve zel biri) arasnda ki korelasyon ilikisinin de negatif ynl olduu tespit edilmitir. Eldelekliolu (2006), niversite rencilerinin algladklar sosyal destek ile depresyon ve kayg dzeyleri arasndaki ilikileri incelemitir. Aratrma 325 niversite rencisi zerinde yaplmtr. alma sonularna gre; srekli kayg ve depresyon puanlar arasnda pozitif ynl anlaml iliki, arkadatan ve aileden alglanan sosyal destekle depresyon puanlar arasnda negatif ynl anlaml bir iliki bulunmutur. Ayrca kz rencilerinin ailelerinden aldklar sosyal destek ve arkadalarndan algladklar sosyal destek arasndaki iliki anlaml deilken, erkek rencilerin ailelerinden ve arkadalarndan aldklar sosyal destek arasndaki iliki olumlu ve anlamldr. Epliko (2006), niversite rencilerinin utangalk dzeylerine gre stresle baa kma stratejilerinin farkllk gsterip gstermediini incelemitir. Aratrmaya, 710 kz ve 636 erkek, toplam 1346 renci katlmtr. Aratrma sonucunda; utangalk dzeyi dk olan rencilerin stresle baa kmada kendine gvenli yaklam stratejisini daha ok kullandklar, utangalk dzeyi dk olan rencilerin stresle baa kmada iyimser yaklam stratejisini daha ok kullandklar, utangalk dzeyi yksek olan rencilerin stresle baa kmada aresiz yaklam stratejisini daha ok kullandklar, utangalk dzeyi yksek olan rencilerin stresle baa kmada boyuneici yaklam stratejisini daha ok kullandklar, utangalk dzeyi dk olan rencilerin stresle baa kmada sosyal destee bavurma stratejisini daha ok kullandklar tespit edilmitir. Demirta (2007), lkgretim 8. snf rencilerinin alglanan sosyal destek ve yalnzlk dzeyleri ile stresle baa kma dzeyleri arasndaki ilikiyi incelemitir. almada, rencilerin stresle baa kma, yalnzlk ve alglanan sosyal destek dzeylerini; cinsiyet, ana babann evli boanm olmas, ana babann hayatta olup olmamas, ana babann z-vey olmas, ana babann alp almamas, ana babann renim durumu, ailelerin ekonomik durumu, rencilerin karde says, rencilerin akademik baars ve alglanan ana baba tutumlar gibi deikenler asndan incelemitir. Aratrmadan elde edilen bulgulara gre, cinsiyete gre yalnzlk, sosyal destek ve stresle

100

baa kma dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk bulunmamtr. Aratrmada annesi alan rencilerin almayanlara gre stresle baa kma leinden daha yksek puan aldklar grlmtr. Annenin alma durumu ile yalnzlk ve sosyal destek dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk bulunmamtr. Babann alma durumu ile yalnzlk, stresle baa kma dzeyleri, sosyal destek dzeyleri arasnda anlaml bir iliki yoktur. Ailelerin ekonomik durumu dk olanlarn yalnzlk leinden daha yksek, stresle baa kma ve sosyal destek leinden daha dk puan aldklar grlmtr. rencilerin karde says ile yalnzlk, sosyal destek arama ve stresle baa kma puanlar arasnda anlaml bir iliki yoktur. Akademik baar durumu dk olan rencilerin orta ve yksek olanlara gre yalnzlk leinden yksek, sosyal destek aile ve arkada alt leklerinden dk puan aldklar grlmtr. Akademik baar ile retmenden alglanan sosyal destek ve stresle baa kma dzeyleri arasnda anlaml bir fark kmamtr. Ana baba tutumlar ile yalnzlk, sosyal destek ve stresle baa kma dzeyleri arasnda anlaml bir iliki bulunmamtr. Karahan ve di. (2007), niversite rencilerinin stresle baa kma tarzlarnn, sosyal beceri dzeylerine ve mutluluk alglarna gre anlaml dzeyde deiip deimediini incelemilerdir. Aratrmaya toplam 1276 renci katlmtr. Aratrmada elde edilen bulgular; sosyal beceri dzeyi dk olan rencilerle kendini genel olarak mutsuz hisseden rencilerin stresle baa kmada aresiz yaklam daha ok kullandklar, sosyal beceri dzeyi yksek olan rencilerle kendini genel olarak mutlu hisseden rencilerin stresle baa kmada kendine gvenli yaklam daha ok kullandklar saptanmtr. Aratrmada ayrca kendini mutlu hisseden rencilerin sosyal beceri dzeylerinin, kendini mutsuz hisseden rencilere gre daha yksek olduu grlmtr. Temel ve di. (2007), Salk Yksekokulu rencilerinin stresle ba etme tarzlar ile depresyon dzeyleri arasndaki ilikiyi incelemitir. Yaplan incele sonucunda; snf, karde says, okul yaamndan memnun olma durumu, fiziksel salk ve ruhsal salk durumu ile depresyon arasnda anlaml iliki bulunmutur. Snf, meslei tercih durumu, okul yaamndan memnun olma durumu, fiziksel salk ve ruhsal salk durumu ile kendine gvenli yaklam; ruh sal ile aresiz yaklam; meslei tercih etme durumu,

101

okul yaamndan memnun olma durumu, fiziksel salk ve ruhsal salk durumu ile iyimser yaklam arasnda anlaml iliki belirlenmitir. Karahan ve Epliko (2007), yaptklar aratrmada niversite rencilerinin stresle baa kma tarzlarnn, uzun sreli yaadklar yerleim birimine ve algladklar anne-baba tutumuna gre deiip deimedii incelenmitir. Aratrmaya Ondokuz Mays niversitesine bal Samsun il merkezinde bulunan fakltelerin 1., 2., 3. ve 4. snflarnda renim gren toplam 12939 renci katlmtr. Aratrmada elde edilen bulgular; uzun sreli olarak illerde ve byk ehirlerde yaayan rencilerin stresle baa kmada kendine gvenli yaklam dier rencilere gre daha ok kullandklarn; uzun sreli olarak kylerde, ilelerde ve illerde yaam olan rencilerin ise stresle baa kmada aresiz yaklam byk ehirlerde yaam olan rencilere gre daha ok kullandklarn gstermektedir. Aratrmada ayrca anne tutumlarn, ilgisiz ve otoriter olarak alglayan rencilerin stresle baa kmada aresiz yaklam dier rencilere gre daha ok kullandklar; baba tutumlarn otoriter ve koruyucu olarak alglayan rencilerin ise stresle baa kmada aresiz yaklam daha ok kullandklar saptanmtr. Avarolu (2007), niversite rencilerinin karar vermede zsayg, karar verme ve stresle baa kma stillerinin baz deikenlere gre farkllama durumu incelemitir. Aratrma, Seluk niversitesinin farkl fakltelerinde renim grmekte olan toplam 1141 renci zerinde gereklemitir. Aratrmann sonucunda; rencilerin cinsiyetleriyle karar vermede zsayglar ve karar verme stilleri arasnda, snf deikeni ile karar verme stilleri arasnda farkllama yokken, cinsiyet, snf, yaamn ounun geirildii yer ve mezun olunan lise deikeni ile stresle baa kma stilleri arasnda farkllamann olduu tespit edilmitir. Benlik saygsnn karar vermede zsayg, karar verme stilleri ve stresle baa kma stillerini anlaml dzeyde aklad saptamtr. Duru (2008), niversite rencilerinin yalnzlk dzeylerini yordamada sosyal destek ve sosyal ballk deikenlerinin rollerini aratrmaktr. alma, Pamukkale niversitesi'nin farkl blmlerinde renim gren 404 renci (212 bayan, 192 erkek) zerinde yaplmtr. alma sonucunda; arkada destei, aile destei, zel insan destei ve sosyal balln, yalnzlkla olumsuz (negatif) ilikili olduu grlmtr. rencilerin sosyal ballk, arkada destei, aile destei ve zel insan destei arttka yalnzlklarnn

102

azald, bu nedenle arkada destei, zel insan destei ve sosyal ballk yalnzln nemli yordayclar olarak grld tespit edilmitir. Yine ayn bulgular, aile desteinin yalnzl yordamadn gstermitir. Analiz sonular ayrca, rencilerin yalnzlk dzeyinin cinsiyete gre farkllamadn ortaya koymutur. Terzi (2008), niversite rencilerinin psikolojik dayankllklar ve algladklar sosyal destek arasndaki ilikiyi inceledii almasnda, dayankllk dzeyi yksek olan bireylerin sahip olduklar sosyal destek kaynaklar ile aktif baa kma stratejilerini kullanrken, dayankllk dzeyi dk olan bireyler sosyal destek eksikliini hissettiklerini ve kanma baa kma stratejilerini kullandklarn belirtmitir. Aratrmann sonucunda, psikolojik dayankllk ile alglanan sosyal destek arasnda anlaml bir iliki olduu grlmtr. een (2008), niversite rencilerinin cinsiyetlerine ve ana baba tutum alglarna gre yalnzlk ve alglanan sosyal destek dzeylerini incelemitir. Aratrma, ukurova niversitesinde farkl fakltelerde (Eitim, Mhendislik, dari Bilimler, Fen Edebiyat) renim gren toplam 521 renci zerinde yaplmtr. Analiz sonular, cinsiyet ana etkisine gre yalnzlk ve sosyal destek dzeylerinin farkllamadn, kz ve erkek rencilerin birbirine benzer dzeyde yalnzlk ve sosyal destek alglarnn olduunu gstermektedir. Ana-baba tutumlar ana etkisine gre ise yalnzlk ve sosyal destek dzeylerinin anlaml bir biimde farkllatn gstermektedir. Ebeveynlerini demokratik alglayan ebeveynlerin ocuklarnn kendilerini daha az yalnz hissettikleri ve daha fazla arkadalarndan ve acelelerinden sosyal destek aldklarn algladklar grlmektedir. Sonu olarak; aratrma sonular cinsiyet ana etkisine gre yalnzlk ve sosyal destek dzeylerinin farkllamadn, alglanm ebeveyn tutumlarna gre ise yalnzlk ve alglanm sosyal destek dzeylerinin farkllatn gstermitir. Smer (2008), Farkl stresle baa kma dzeylerine (yksek, orta, dk) sahip okulncesi retmenlii rencilerinin mizah tarzlar puan ortalamalarnn anlaml dzeyde farkllap farkllamadn incelemitir. almaya 599 niversite rencisi katlmtr. Bulgular stresle baa kma dzeyi ile mizah tarzlar arasnda anlaml bir iliki olduunu gstermitir. Buna gre, stresle baa kma dzeyi orta ve yksek olan renciler katlmc mizah stresle baa kma dzeyi dk olan rencilerden daha fazla

103

kullandklar tespit edilmitir. Benzer ekilde kendini gelitirici mizah da, stres dzeyi orta ve yksek olan renciler tarafndan stresle baa kma dzeyi dk olan rencilere gre daha fazla kullanld gzlemlenmitir. zgan ve di. (2008), Eitim Fakltesi rencileri tarafndan snfta alglanan stres nedenler ve kiisel deikenlerin strese olan etkisini aratrmlardr. Aratrmaya Gaziantep niversitesi Kilis Muallim Rfat Eitim Fakltesinde eitim gren 110 renci oluturmutur. Aratrmann sonucunda; kz rencilerin erkek rencilere gre daha stresli olduklar ortaya kmtr. Ya faktr ile gelir durumunun snf ortamnda Eitim Fakltesi rencilerinin stresleri zerinde etkili olmad belirlenmitir. Yurtta kalan renciler kendi evinde, zel evlerde ya da dier yerleim birimlerinde kalan rencilere gre daha fazla stres yaamaktadrlar. Snf retmenlii blmnde okuyan rencilerin Trke retmenlii ve Sosyal Bilgiler retmenlii blmlerinde okuyan rencilere gre daha stresli olduklar belirlenmitir. Baar dzeyi yksek olan rencilerin dier rencilere gre daha stresli olduklar aratrma sonucunda tespit edilmitir. Snf ortamnda Eitim Fakltesi rencileri tarafndan alglanan stres etkenlerinin banda srasyla snav kaygs ve gelecee ynelik kayglar yer almaktadr. Bunlar ise retmenlerin dersi skc bir ekilde anlatmas ve retmen grlerinin birbiriyle uyumamas izlemektedir. Eitim Fakltesi rencilerinin stres yasamasnda en az etkili olan nedenler ise snfta arkadalaryla sorun yaama ve arkadalarla doru iletiim kuramamadr. nsar ve di. (2009), niversite rencilerinin sosyal destek dzeylerini ve etkileyen faktrleri belirlemek amacyla yaptklar alma sonucunda; Ya, ve snf ile toplam, aile ve zel insan alt boyutlar arasnda pozitif ynde anlaml bir iliki bulunmutur. Sosyal destein ya, snf, arkadalarla ve aile ile olan ilikiler, salk sorunlar, ekonomik durum gibi deikenlerden etkilendii saptanmtr. almada ayrca, 4nc snf rencilerinin genel olarak alglanan sosyal destek dzeyleri dier snflara gre daha yksek bulunmutur. Aratrmaclar bu alma sonucunda, niversiteye yeni balayan rencilere sosyal destek dzeylerini gelitirmeye ynelik eitim ve danmanlk programlarnn dzenlenmesinin ve ekonomik durumu kt olan rencilere burs olanaklarnn salanmasnn uygun olacan deerlendirmilerdir.

104

BLM III YNTEM Bu blmde aratrmann modeli, evren ve rneklemi, veri toplama aralar ve bunlarla ilgili yaplan geerlik ve gvenirlik almalar, verilerin toplanmas ve analizinde uygulanan istatistiksel zmleme yntemleri zerinde durulmutur. Aratrmann Modeli Bu aratrma, niversite rencilerinin algladklar sosyal destek ile stresle baa kma dzeyleri arasndaki ilikileri belirlemek amacyla tarama modelinde yaplmtr. Aratrmada baml deikenler stresle baa kma dzeyleri ve alglanan sosyal destek, bamsz deikenler ise; cinsiyet, anne-baba eitim durumu ve etkinlie katlma deikenleridir. Evren-rneklem Bu aratrma, Seluk niversitesinin farkl fakltelerinde renim grmekte olan renciler zerinde gerekletirilmitir. Bu faklteler Eitim Fakltesi, Mesleki Eitim Fakltesi ve Teknik Eitim Fakltesidir. Aratrma rneklemi, alma grubunu oluturan fakltelerin 2008-2009 eitim-retim ylnda eitli blmlerinde renim grmekte olan I. II. III. ve V. snf rencileri arasndan tesadfi kme rnekleme yntemine uygun olarak seilmitir. rnekleme giren rencilerin fakltelere gre dalm tablo 1de, cinsiyet ve snf deikenlerine gre dalm ise tablo 2de sunulmutur. Tablo 1: rnekleme Alnan rencilerin Fakltelere Gre Dalmlar Faklteler Eitim Fakltesi Teknik Eitim Fakltesi Mesleki Eitim Fakltesi Toplam n 353 210 57 620 % %57 %34 %6 100

105

Tablo 2: rnekleme Alnan rencilerin Snf ve Cinsiyetlerine Gre Dalmlar

Cinsiyet/Snf Kz Erkek Toplam

1. Snf n 53 53 % 13,4 8,5

2. Snf n 112 66 178 % 28,5 29,1 28,8

3. Snf n 214 147 361 % 54,5 64,8 58,2

5. Snf n 14 14 28 % 3,6 6,1 4,5

Toplam n 393 227 620 % 63,3 36,7 100

Aratrma rneklemine giren rencilerin cinsiyet ve snf deikenine gre dalmlar incelendiinde, rencilerin 393nn kz (%63,3), 227sinin erkek (%36,7) olduu grlmektedir. Bu rencilerin, 53 (%8,5) 1. snf, 178i (%28,8) 2. Snf, 361i (%58,2) 3. snf ve 281 (%4,5) 5. snfta renim gren toplam 620 renciden olumaktadr. Veri Toplama Aralar Aratrmaya katlan rencilerden bir anket formu ve iki lek doldurmalar istenmitir. Bunlar; Kiisel Bilgi Formu, Stresle Baa kma Tarzlar lei ve ok Boyutlu Alglanan Sosyal Destek lei kullanlmtr. leklere ilikin ksa bilgiler aada verilmitir. Kiisel Bilgi Formu Aratrmac tarafndan hazrlanmtr. rencilerin zlk nitelikleriyle ilgili bilgileri elde etmek iin kullanlmtr. Aratrmann dier deikenleri (cinsiyet, anne eitim durumu, baba eitim durumu, etkinlie katlma durumu) ile ilgili veriler lekler zerinde belirtilen sorularla toplanmtr (Ek-1).

106

Stresle Baa kma Tarzlar lei (SBT): Aratrmada, stresle baa kmada kullanlan yollar belirlemek amacyla Folkman ve Lazarus tarafndan 1980'de gelitirilen "Baa kma Yollar Envanteri" (Ways of Coping Inventory)nin ahin ve arkadalar(1992) tarafndan Trk Genlerine uyarlanm hali Stresle Baa kma Tarzlar lei kullanlmtr (Ek-2). Bu lein ilk formu, 68 maddelik bir listedir. Daha sonra maddeler zerinde yaplan bir deiiklikle, bu liste 66 maddelik drtl Likert Tipi bir lee dntrlmtr. lein maddeleri, bireylerin stresle baa kmada kullandklar bilisel ve davransal stratejileri iermektedir. Bu lekten eitli aratrmaclarn amalarna ve rneklemine gre maddeler kardklar ya da ekledikleri ifade edilmektedir. lek Trkiye'de ilk kez Siva (1988) tarafndan kullanlm ve kltre zg maddeler eklenerek 74 maddeye karlmtr (Akt:, ahin ve Durak, 1995). niversite rencileri iin ksaltlm formu ise, ahin ve Durak (1995) tarafndan allm ve Stresle Baa kma Tarzlar lei biiminde adlandrlmtr. SBTnin Faktr Yaps Otuz maddelik Stresle Baakma Tarzlar lei, iki aamada faktr analizine tabi tutmulardr. Ana eksenler (Principal Axis) yntemiyle yaplan ilk faktr analizi sonucunda, 8 faktrlk bir yap ortaya kmtr. Ancak Grafik Yntemlere (Screen Test) gre, bunlarn 5 faktre indirgenebilecei grlm ve yeni bir analiz ile verilen 5 faktrl zme zorlanmtr. Bulunan faktrler birer rnek ile birlikte aada verilmitir 1. Kendine Gvenli Yaklam: Olayn deerlendirmesini yaparak en iyi karar

vermeye alrm. 2. yimser Yaklam: Sakin kafayla dnmeye ve fkelenmemeye alrm. 3. aresiz Yaklam: Bir mucize olmasn beklerim . 4. Boyun Eici Yaklam: olacana varr diye dnrm. 5. Sosyal Destek Arama: Bana destek olabilecek kiilerin varln bilmek beni rahatlatr.

107

SBTnin Gvenirlilii SBTnn gvenirlii ayr rneklem grubuna uygulanm ve Cronbach Alpha gvenirlik katsays ile saptanmtr. Elde edilen gvenirlik katsaylar tablo3te gsterilmitir. Tablo 3: Stresle Baakma Tarzlar leinin Crobach Alpha Tutarllk Gvenirlilik Katsaylar Alt lekler yimser Yaklam Kendine Gvenli Yaklam aresiz Yaklam Boyuneici Yaklam Sosyal Destee Bavurma N 1. alma .68 .80 .73 .70 .47 545 2. alma .66 .77 .64 .72 .45 408 3. alma .49 .62 .68 .47 232

Tablo3te grld gibi, yimser Yaklam alt lei iin elde edilen gvenirlik katsaylar = 0.68 ile = 0.49 arasnda bulunmutur. Bu deerlerin, Kendine Gvenli Yaklam Alt lei iin = 0.62 ile = 0.80 arasnda, aresiz Yaklam Alt lei iin = 0.64 ile = 0.73 arasnda, Boyuneici Yaklam Alt lei iin = 0.47 ile = 0.72 arasnda, Sosyal Destee Bavurma Alt lei iin ise =0.47 ile =0.45 arasnda deitii saptanmtr. SBTnin Geerlilii SBTnin geerlilii almalar kapsamnda; psikolojik sorun belirtileriyle ilikiler, eitli kiilik boyutlaryla ilikiler, durumsal deikenlerle ilikiler ve farkl lmlere gre ayrlm kart grup karlatrmalar zerinde durulmutur. 1. Psikolojik Sorun Belirtileriyle likiler: Sosyal Destee Bavurma dndaki tm alt lekler almada da eitli belirti lmleri ile beklenen ynlerde ve anlaml iliki iinde olduu grlmtr. rnein; Kendine Gvenli Yaklam alt lei,

108

depresyon (r =-.26, p<.001), anksiyete (r =-.12, p<.001) ve hostilite (r =-.14, p<.001) ile anlaml negatif korelasyon verirken; aresiz Yaklam alt lei bu belirtilerle r = .23 (p<.001) ve r = .53 (p<.001) arasnda deien anlaml ilikiler gstermitir. 2. eitli Kiilik Boyutlar le likiler: SBTnin altleklerinden alnan

puanlarn, ayr aratrmada ele alnan Strese Yatknlk, A Tipi Kiilik, Genel yimserlik, Yaam Doyumu, Gelecekten Umut gibi deikenlerle nasl bir iliki iinde olduuna baklmtr. almada strese yatknlk puan, bir kiilik boyutu olarak ele alndnda Sosyal Destee Bavurma dndaki tm lekleri ile beklenen ynde ve anlaml korelasyon gstermitir. A-Tipi kiilik deikeni asndan bakldnda ise yaplan korelasyon analizi sonucunda A-Tipi davranlar arttka, iyimser ve kendine gvenli yaklamlarn azalmakta olduu, aresiz yaklamlarn ise artt tespit edilmitir. Ayrca almada; Genel yimserlik, Yaam Doyumu ve Gelecekten Umut puanlar da birer kiilik boyutu olarak ele alndnda, bu puanlar arttka iyimser ve kendine gvenli yaklama bavurma sklnn artt; aresiz ve boyuneici davranlara bavurma sklnn ise azald tespit edilmitir. 3. Durumsal Deikenlerle likiler: Birinci almada SBTnin altleklerinin, nsanlararas letiim Sorunlar, Akademik Sorunlar, Maddi Sorunlar, evre Sorunlar, Meslek Seimine likin Sorunlar, Aileden Uzakla likin Sorunlar, Salk Sorunlar, Aile likileri ile lgili Sorunlar ve Madde Bamll Sorunlar gibi durumsal deikenler olarak kabul edilerek alt lekler ile ilikisine baklm ve iyimser yaklamn ve kendine gvenli yaklamn kullanmna paralel olarak, insanlararas iliki, salk ve meslek seimine ilikin sorunlarnn azald; aresiz ve boyuneici yaklamn artyla ise tm durumsal sorunlarn anlaml biimde artt bulunmu, bunun yannda, sosyal destee bavurma arttka, aileden uzakla ilikin sorunlar dndaki tm durumsal sorunlarn azald tespit edilmitir. kinci almadaki durumsal deikenler, i hayatyla ilgili idari politikalar, fiziksel koullar, cret, kiileraras faktrler, iyerinde salanan zerklik olarak tanmlanm ve stresli durumlarla basakmaya alrken iyimser ve kendine gvenli davranlar arttka, alma hayatyla ilgili eitli durumlardan duyulan doyumun artt; aresiz ve boyuneici davranlar arttka ise doyumun azald tespit edilmitir.

109

nc almada ele alnan durumsal deiken ise, kiinin bir sosyal desteinin varl ya da yokluu incelenmitir. Sosyal destek dzeyi arttka, iyimser ve kendine gvenli yaklam kullanmnn artt; sosyal destek azaldka, aresiz ve Boyuneici tarzn kullanmnn artt tespit edilmitir. 4. Kart Grup Karlatrmalar: son olarak Stresle Basakma Tarzlar

leinin geerliini aratrmak zere stresle baakma dereceleri deien drt farkl grup oluturulmu ve SBT Alt lekleriyle llmeye allan basakma tarzlarnn bu gruplarda nasl deitiine baklmtr. Sorunsuz rahat bireyler, kronik olarak stresli olan ve stresiyle etkili biimde basakamayanlarla kyaslandnda, kendine gvenli ve iyimser yaklama daha fazla bavurduklar grlm, benzer ekilde stersiyle etkili biimde basakabilenler, kendine gvenli yaklam kronik olarak stresli olanlardan daha fazla kullandklarn ifade etmilerdir. aresiz Yaklam Kullanma asndan incelendiinde ise stresiyle etkili biimde basakamayan grubun, hem sorunsuz hem stresiyle etkili biimde basakabilen, hem de kronik olarak sorunlu gruptan daha fazla aresiz yaklama bavurduklar grlmtr. Kronik olarak sorunlu grubun sorunsuz grupla karslatrlmas sonucunda ise, sorunlu olanlarn aresiz yaklama daha fazla bavurduklar; stresiyle etkili basakamayan grubun, boyuneici yaklamlar sorunsuz gruptan daha fazla kulland saptanmtr. SBTnin Puanlanmas 30 maddeden oluan, 0-3 aras puanlanan bu lekte, sosyal destee bavurmann hesaplanmasnda 1. ve 9. maddeler ters puanlanarak hesaplanmaktadr. Her faktre ait puanlar ayr ayr hesaplanmaktadr. Her faktre ait sorulardan elde edilen puanlar toplanmakta ve o faktre ait toplam soru saysna blnerek her faktre ait ortalama puan elde edilmektedir. Her alt lekten alnabilecek en dk puan 0, en yksek puan ise 3'tr. Toplam puan ise hesaplanmamaktadr. Kendine gvenli, iyimser ve sosyal destee bavurma faktrlerinden elde edilen puanlar arttka stresle baa kmann etkili olduu, aresiz, boyun eici yaklam faktrlerinden elde edilen puanlarn artmas ise stresle baa kmada etkisiz yntemlerin kullanldn belirtmektedir. Aada her bir alt faktre ait olan maddeler verilmitir.

110

Kendine Gvenli Yaklam: 8,10,14,16,20,23,26 yimser Yaklam:2,4,6, 12,18 aresiz Yaklam: 3,7,11,19,22,25,27,28 Boyuneici Yaklam: 5,13,15,17,21,24 Sosyal Destek Arama: 1,9,29,30 ok Boyutlu Aglanan Sosyal Destek lei (BASD) Zimet ve arkadalar (1988) tarafndan gelitirilen bu lek, aratrmada yer alan yordayc deikenlerden biri olan sosyal destee ilikin veri toplama amacn gerekletirmek iin kullanlmtr. lek toplam 12 maddeden olumakta ve her madde yedi basamakl bir lek zerinde deerlendirilmektedir. BASD Kesinlikle hayr 1,2,3,4,5,6,7 Kesinlikle evet" eklinde 7 dereceli olarak dzenlenmi likert tipi bir lektir (Ek 3). lein destek kaynaklarn yanstan, aile, arkada, zel kii destei olmak zere alt grubu bulunmakta, her grup 4 maddeden olumaktadr. lekte bulunan 3.4.8.11. maddeler aile desteini, 6.7.9.12. maddeler arkada desteini, 1.2.5.10. maddeler de zel kii desteini (gven duyulan yakn arkada, dost) lmektedir. Her bir destek kaynana ilikin maddelerden alnan puanlar kendi ilerinde toplanarak ayr sosyal destek puan, ayr tr sosyal destek puanlarnn toplanmasyla da genel bir sosyal destek puan elde edilmektedir Alt leklerden alnabilecek en dk puan 4, en yksek puan ise 28'dir. Alt leklerden alnan puanlarn toplanmas ile elde edilen toplam lek puanndan alnabilecek en dk puan 12, en yksek puan ise 84'tr. lekten elde edilen puann yksek olmas alglanan sosyal destein yksek olduunu ifade etmektedir. lein faktr yapsna ve geerliliine ilikin almalar nerilen faktrl yapy desteklemitir (Zimet ve arkadalar, 1988, 1990). Ayrca lein geerliliinin tatminkr dzeyde olduunu ortaya koymutur. (Kazarian ve McCabe ,1991, Zimet ve Ark., 1988). Bunun yan sra yaplan almalar genel olarak lein ve ayr ayr alt leklerin i tutarllklarnn (Kazarian ve McCabe, 1991, Zimet ve Arkadalar ,1998) ve test tekrar test gvenirliliklerinin (Zimmet ve Arkadalar,1988) yksek olduunu gstermitir (Akt:, Altunba,2005)

111

BASD lkemizde geerlik ve gvenirlik almalar 1995 ylnda Eker ve Arkar tarafndan yaplmtr. Normal, medikal ve Psikiyatrik/psikolojik problemleri olan deneklerin oluturduu rneklem gruplaryla yrtlen bu almada lein faktrl yapsn destekleyen bulgular elde edilmitir. lein cronbach's alpha katsays 0.78-0.92 olarak belirlenmi, i tutarll ve gvenirlii olduka yksek bulunmutur. Eker ve Arkar (1995) lein geerliliini yukarda sz edilen rneklem gruplarnda ayr ayr Beck Depresyon Envanteri ve Durumluk - Srekli Kayg lekleri ile korelsyonlarna bakarak incelemi ve lein bu yolla saptanan geerliliinin tatminkar dzeyde olduunu rapor etmilerdir. Puanlamada toplam puann ve alt leklerdeki puanlarn yksek olmas alt leklerin lt sosyal destek trnn sklkla kullanldn gstermektedir (Akt:, Altunba, 2005) Verilerin Analizi Verilerin istatistiksel analizi bamsz deikenlerin baml deikenler zerindeki etkilerini ortaya koyacak bir desen iinde ele alnmtr. Her iki lekten elde edilen puan dalmlar bilgisayara cinsiyet, anne eitim durumu, baba eitim durumu, sosyal etkinliklere katlp katlmama deikenlerine gre kodlanarak girilmitir. Kodlama ileminden sonra verilerin analizi iin SPSS 14.0 paket program kullanlmtr. Stresle baa kma yaklamlarnn (kendine gvenli VS.) alglanan sosyal destein cinsiyet, etkinliklere katlp-katlmama deikenine gre anlaml dzeyde farkllap farkllamadnn belirlenmesinde t testi, Anne eitim durumu, baba eitim durumu deikenlerine gre stresle baa kma yaklamlarnn farkllap farkllamadnn belirlenmesi amacyla amacyla tek ynl varyans analizi yaplm, farkllama kan durumlarda kaynan belirlenmesi amacyla ileri analiz olarak tukey testi kullanlmtr. Alglanan sosyal destek ile stresle baa kma yaklamlar arasndaki ilikinin belirlenmesinde Pearson Momentler arpm Korelasyon Katsays teknii kullanlmtr.

112

BLM IV BULGULAR Bu blmde aratrmann problemine ve bu bal alt problemlere ilikin elde edilen bulgulara yer verilmitir. Bulgular alt problemlerin srasn uygun olarak ele alnmtr. Tablo 4: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre Kendine Gvenli Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular Cinsiyet Kz Erkek p>.05 Tablo 4 incelendiinde, kz rencilerin KGY puanlar ortalamalar 21,65 iken; erkek rencilerin KGY puanlar ortalamalar ise 21,82dir. ki grubun KGY puan ortalamalar arasndaki farkn istatistiksel olarak anlaml olup olmad t testi ile kontrol edildiinde aradaki farkn. 05 dzeyinde anlaml olmad belirlenmitir ( t= .617, p>. 05). Tablo 5: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre yimser Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular Cinsiyet Kz Erkek p>.05 Tablo 5 incelendiinde, kz rencilerin 14,69 Y puan ortalamasna, erkek rencilerin ise 14,83 Y puan ortalamasna sahip olduu bulunmutur. Ortalamalar arasndaki farka baktmzda ise rencilerin iyimser yaklam puan ortalamalar cinsiyete gre farkllk gstermemektedir (t= .689, p> .05). 382 238 n 14.69 14.83 Ss 2.428 2.660 .689 .491 t p 382 238 n 21.65 21.82 Ss 3.266 3.532 .617 .538 t p

113

Tablo 6: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre aresiz Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular Cinsiyet Kz Erkek 382 238 N 19.36 18.85
X

Ss 3.843 3.792 1.593

t .112

Tablo 6 incelendiinde, kz rencilerin aresiz yaklam puanlarnn ortalamas 19,36 iken, erkek rencilerin aresiz yaklam puanlar ortalamas ise 18,85 olarak bulunmutur. ki grubun aresiz yaklam puan ortalamalar arasndaki farkn istatistiksel olarak anlaml olup olmad t testi ile kontrol edildiinde aradaki farkn. 05 dzeyinde anlaml olmad tespit edilmitir ( t= 1.593, p>. 05). Tablo 7: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre Boyun Eici Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular Cinsiyet Kz Erkek 382 238 N 12.73 12.74
X

Ss 2.804 2.983 .067

t .946

Tablo 7 incelendiinde, kz rencilerin BEY puanlar ortalamas 12,73, erkek rencilerin BEY puanlar ortalamas ise 12,74 olarak tespit edilmitir. ki grubun BEY puan ortalamalar arasndaki farkn istatistiksel olarak anlaml olup olmad t testi ile kontrol edildiinde aradaki farkn. 05 dzeyinde anlaml olmad belirlenmitir ( t= ,067, p>. 05). Tablo 8: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre sosyal destek arama Puanlarnn t Testi Sonular Cinsiyet Kz Erkek N 382 238
X

Ss 1.540 1.549

t 1.143

p .180

10.99 10.82

114

Tablo 8 incelendiinde, kz rencilerin 10,99 sosyal destek arama puan ortalamasna, erkek rencilerin ise 10,82 sosyal destek arama puan ortalamasna sahip olduu bulunmutur. Ortalamalar arasndaki farka baktmzda ise rencilerin sosyal destek arama dzeyleri cinsiyete gre farkllk gstermemektedir (t= 1.143, p> .05). Tablo: 9. Anne Eitim Durumuna Gre niversite rencilerinin Stresle Baa kma Tarzlarna Ait N, Art. Ortalama, ve Ss Deerleri. n lkokul KGY Ortaokul Lise niversite lkokul Y Ortaokul Lise niversite lkokul Y Ortaokul Lise niversite lkokul BEY Ortaokul Lise niversite lkokul SDA Ortaokul Lise niversite 452 47 67 54 452 47 67 54 452 47 67 54 452 47 67 54 452 47 67 54
X

Ss 3.343 2.996 2.946 4.293 2.433 2.234 2.666 3.146 3.778 3.965 4.219 3.616 2.867 2.678 2.702 3.290 1.565 1.586 1.510 1.399

21.69 22.06 22.01 21.28 14.85 14.45 14.73 14.09 19.03 19.87 19.21 19.61 12.67 12.85 13.13 12.69 10.93 11.09 10.81 10.93

Tablo 9 incelendiinde anne eitim durumuna gre, kendine gvenli yaklam puanlarnda en yksek ortalama 22.06 ile ortaokul mezunlarnda, en dk ortalama ise 21.28 ile niversite mezunlarnda; yimser yaklam puanlarnda en yksek ortalama 14.85

115

ile ilkokul mezunlarnda, en dk ortalama ise 14.09 ile niversite mezunlarnda; aresiz yaklam puanlarnda en yksek ortalama 19.87 ile ortaokul mezunu olanlarda, en dk ortalama ise 19.03 ile ilkokul mezunlarnda; boyun eici yaklam puanlarnda en yksek ortalama 13.13 ile lise mezunu olanlarda, en dk ortalama ise 12.67 ile ilkokul mezunu olanlarda; sosyal destek arama alt boyutunda en yksek ortalama 11.09 ortalama ile ortaokul mezunu olanlarda, en dk ortalama ise 10.81 ile lise mezunu olanlarda gzlenmitir. Puan ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmadnn belirlenmesi amacyla varyans analizi yaplm sonular tablo-10da verilmitir. Tablo 10: Anne Eitim Durumu Deikenine Gre Stresle Baa kma Tarzlarna likin Varyans Analizi Sonular Varyansn Kayna KGY Gruplar Aras Gruplar i Toplam Y Gruplar Aras Gruplar i Toplam Y Gruplar Aras Gruplar i Toplam BEY Gruplar Aras Gruplar i Toplam SDA Gruplar Aras Gruplar i Toplam Kareler Toplam 22.341 7003.264 7025.605 32.543 3893.681 3926.224 42.779 9027.768 9070.547 13.471 5091.618 5105.089 2.163 1474.715 1476.877 sd 3 616 619 3 616 619 3 616 619 3 616 619 3 616 619 .721 2.394 .301 .825 4.490 8.266 .543 .653 14.260 14.655 .973 .405 10.848 6.321 1.716 .162 Kareler Ortalamas 7.447 11.369 .655 .580 F p

Tablo 10 incelendiinde, niversite rencilerinin stresle baa kma tarzlarnn anne eitim durumu deikenine gre anlaml dzeyde farkllap farkllamadnn belirlenmesi amacyla yaplan varyans analizi sonucunda, kendine gvenli yaklama ait

116

hesaplanan. 655 F deeri, iyimser yaklama ait 1.716 F deeri, aresiz yaklama ait .973 F deeri, boyun eici yaklama ait .543 F deeri ve sosyal destek aramaya ait .301 F deeri .05 dzeyinde anlaml bulunmamtr (p>.05). Tablo: 11. Baba Eitim Durumuna Gre niversite rencilerinin Stresle Baa kma Tarzlarna Ait N, Art. Ortalama, ve Ss Deerleri. n KGY lkokul Ortaokul Lise niversite Y lkokul Ortaokul Lise niversite Y lkokul Ortaokul Lise niversite BEY lkokul Ortaokul Lise niversite SDA lkokul Ortaokul Lise niversite 242 113 125 139 242 113 125 139 242 113 125 139 242 113 125 139 242 113 125 139
X

Ss 21.71 21.55 21.68 21.92 14.88 14.71 14.75 14.56 19.05 19.19 19.14 19.30 12.52 12.94 12.97 12.75 11.00 10.88 11.05 10.76 3.321 3.097 3.472 3.598 2.518 2.086 2.488 2.849 3.898 3.540 3.769 3.996 2.942 2.916 2.694 2.874 1.656 1.487 1.502 1.407

Tablo 11 incelendiinde, baba eitim durumuna gre; kendine gvenli yaklam puanlarnda en yksek ortalama 21.92 ile niversite mezunlarnda, en dk ortalama ise 21.55 ile ortaokul mezunlarnda; iyimser yaklamda en yksek ortalama 14.88 ile ilkokul olanlarda en dk ise 14.56 ile niversite mezunlarnda; aresiz yaklamda en yksek

117

ortalama 19.30 ile niversite mezunu olanlarda, en dk ortalama ise 19.05 ile ilkokul mezunu olanlarda; boyun eici yaklamda en yksek ortalama 12.97 ile lise mezunu olanlarda, en dk ortalama ise 12.52 ile ilkokul mezunu olanlarda; sosyal destek arama alt boyutunda en yksek ortalama 11.05 ortalama ile anne eitim durumu lise mezunu olanlarda, en dk ortalama ise 10.76 ile niversite mezunu olanlarda gzlenmitir. Puan ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmadnn belirlenmesi amacyla varyans analizi yaplm sonular tablo-12de verilmitir. Tablo 12: Baba Eitim Durumu Deikenine Gre Stresle Baa kma Tarzlarna likin Varyans Analizi Sonular Varyansn Kayna KGY Gruplar Aras Gruplar i Toplam Y Gruplar Aras Gruplar i Toplam Y Gruplar Aras Gruplar i Toplam BEY Gruplar Aras Gruplar i Toplam SDA Gruplar Aras Gruplar i Toplam Kareler Toplam 9.168 7013.481 7022.649 9.001 3903.186 3912.187 5.684 9030.736 9036.420 23.018 5079.059 5102.078 6.907 1461.378 1468.284 sd 3 615 618 3 615 618 3 615 618 3 615 618 3 615 618 2.302 2.376 .969 .407 7.673 8.259 .929 .426 1.895 14.684 .129 .943 3.000 6.347 .473 .701 Kareler Ortalamas 3.056 11.404 .268 .848 F p

Tablo 12 incelendiinde, niversite rencilerinin stresle baa kma tarzlarnn baba eitim durumu deikenine gre anlaml dzeyde farkllap farkllamadnn belirlenmesi amacyla yaplan varyans analizi sonucunda kendine gvenli yaklama ait hesaplanan .268 F deeri, iyimser yaklama ait .473 F deeri,aresiz yaklama ait .129 F

118

deeri, boyun eici yaklama ait .929 F deeri, sosyal destek aramaya ait .969 F deeri .05 dzeyinde anlaml bulunmamtr (p>.05). Bu sonuca gre stresle baa kma tarzlar baba eitim durumuna gre anlaml dzeyde farkllamamaktadr. Tablo 13: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Kendine Gvenli Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular Katlm Durumu Etkinliklere Katlan Katlmayan P<.05 Tablo 13 incelendiinde, etkinliklere katlan niversite rencilerinin KGY puanlar ortalamalar 22.13 iken; etkinliklere katlmayan niversite rencilerinin KGY puanlar ortalamalar ise 21.48dir. Ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmadna iliin yaplan t testi sonucunda etkinliklere katlan niversite rencilerinin kendine gvenli yaklam puanlarnn etkinliklere katlmayan rencilerden anlaml dzeyde yksek olduu bulunmutur ( t= 2.326, p<. 05). Tablo 14: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre yimser Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular Katlm Durumu Etkinliklere Katlan Katlmayan P<.05 Tablo 14 incelendiinde etkinliklere katlan niversite rencilerinin iyimser yaklam puanlar ortalamalar 15.03 iken; etkinliklere katlmayan niversite rencilerinin iyimser yaklam puanlar ortalamalar ise 14.57 olarak bulunmutur. Ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmad4na iliin yaplan t testi sonucunda etkinliklere katlan niversite rencilerinin iyimser yaklam puanlarnn etkinliklere katlmayan rencilerden anlaml dzeyde yksek olduu bulunmutur ( t= 2.185, p<. 05). n 230 390
X

n 230 390

Ss 3.337 3.369

t 0.020 2.326*

22.13 21.48

Ss 2.475 2.532

t 0.029 2.185*

15.03 14.57

119

Tablo 15: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre aresiz Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular Katlm Durumu Etkinliklere Katlan Katlmayan P<.05 Tablo 15 incelendiinde, etkinliklere katlan niversite rencilerinin aresiz yaklam puanlar ortalamalar 18.70 iken; etkinliklere katlmayan niversite rencilerinin puanlar ortalamalar ise 19.44 olarak bulunmutur. Ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmadna iliin yaplan t testi sonucunda etkinliklere katlmayan niversite rencilerinin aresiz yaklam puanlarnn etkinliklere katlan rencilerden anlaml dzeyde yksek olduu bulunmutur ( t= 2.269, p<. 05). Tablo 16: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Boyun Eici Yaklam Puanlarnn t Testi Sonular Katlm Durumu Etkinliklere Katlan Katlmayan P>05 Tablo 16 incelendiinde, etkinliklere katlan niversite rencilerinin boyun eici yaklam puanlar ortalamalar 12.53 iken; etkinliklere katlmayan niversite rencilerinin puanlar ortalamalar ise 12.85 olarak bulunmutur. Ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmadna iliin yaplan t testi sonucunda etkinliklere katlan ve katlmayan niversite rencilerinin boyun eici yaklam puanlarnn anlaml dzeyde farkllamad bulunmutur ( t= 1.356, p>. 05). n 230 390
X

n 230 390

Ss 4.109 3.629

t 0.024 -2.269*

18.70 19.44

Ss 2.869 2.870

t 0.176 -1.356*

12.53 12.85

120

Tablo 17: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Sosyal Destek Arama Puanlarnn t Testi Sonular Katlm Durumu Etkinliklere Katlan Katlmayan p>05 Tablo 17 incelendiinde etkinliklere katlan niversite rencilerinin sosyal destek arama yaklam puanlar ortalamalar 10.82 iken; etkinliklere katlmayan niversite rencilerinin puanlar ortalamalar ise 10.99 olarak bulunmutur. Ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmadna iliin yaplan t testi sonucunda etkinliklere katlan ve katlmayan niversite rencilerinin sosyal destek arama yaklam puanlarnn anlaml dzeyde farkllamad bulunmutur ( t= 1.412, p>. 05). n 230 390
X

Ss 1.466 1.587

t 0.159 -1.412*

10.82 10.99

Tablo 18: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre ALE Puanlarnn t Testi Sonular Cinsiyet Kz Erkek p<.05 Tablo 18 incelendiinde, kz rencilerin aileden aldklar sosyal destek puan ortalamalar 23,67 iken, erkek rencilerin aileden aldklar sosyal destek puan ortalamalarnn 22,44 olduu grlmektedir. ki grubun aileden aldklar sosyal destek puan ortalamalar arasndaki farkn anlamll t testi ile kontrol edildiinde farkn. 05 dzeyinde anlaml olduu belirlenmitir. Bu sonu kz rencilerin erkek rencilere gre aileden aldklar sosyal destek dzeyinin daha yksek olduunu gstermektedir (t=2.866, p<.05). n 382 238
X

Ss 5.518 4.620

t 2.866

p .004*

23.67 22.44

121

Tablo 19: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre ARKADA Puanlarnn t Testi Sonular Cinsiyet Kz Erkek p<.05 Tablo 19 incelendiinde, kz rencilerin arkadalardan aldklar sosyal destek puan ortalamalar 22,96 iken, erkek rencilerin ise arkadalardan aldklar sosyal destek puan ortalamalarnn 21,58 olduu grlmektedir. Ortalamalar arasndaki farkn anlamlln kontrol etmek amacyla t testi yaplm. 05 dzeyinde aradaki fark nemli bulunmutur (t= 3,066, p<.05). Bu durum kz rencilerin erkek rencilere kyasla daha yksek dzeyde arkadalardan sosyal destek saladklarn gstermektedir. Tablo 20: niversite rencilerinin Cinsiyete Gre ZEL Puanlarnn t Testi Sonular Cinsiyet Kz Erkek p<.05 Tablo 20e gre kz rencilerin zel arkadatan aldklar sosyal destek puan ortalamalar 21,92, erkek rencilerin puan ortalamas ise 19,18 olarak hesaplanmtr. Yaplan istatistiksel ilemler sonucunda, kz renciler ile erkek renciler arasnda 0.05 dzeyinde anlaml bir farkllama bulunmutur. Buna gre kz rencilerin zel arkadatan aldklar sosyal destek dzeyleri erkek rencilerden anlaml dzeyde yksektir (t= 4,475, p<.05). 382 238 n 21.92 19.18
X

n 382 238

Ss 5.354 5.679

t 3.066

p .002*

22.96 21.58

Ss 7.198 7.720

t 4.475

p .000*

122

Tablo: 21. Anne Eitim Durumuna Gre niversite rencilerinin Alglanan Sosyal Desteklerine Ait N, Art. Ortalama, ve Ss Deerleri. n lkokul Aile Ortaokul Lise niversite lkokul Arkada Ortaokul Lise niversite lkokul zel Arkada Ortaokul Lise niversite 452 47 67 54 452 47 67 54 452 47 67 54
X

Ss 5,314 5,639 4,676 4,515 5,382 5,664 5,893 6,033 7,586 5,056 7,938 7,758

23,01 22,64 23,73 24,63 22,63 22,43 21,78 21,57 20,41 23,53 21,58 21,48

Tablo 21 incelendiinde anne eitim durumuna gre, aileden alglanan sosyal destek puanlarnda en yksek ortalama 24.63 ile anne eitim durumu niversite olanlarda, en dk ortalama ise 22.64 ile ortaokul mezunlarnda; alglanan arkada desteinde ise en yksek ortalama 22.63 ile ilkokul mezunlarnda, en dk ortalama ise 21.57 ile ile niversite mezunlarnda; alglanan zel arkada desteinde ise en yksek ortalama 23.53 ile ortaokul mezunu olanlarda, en dk ortalama ise 20.41 ile ilkokul mezunu olanlarda gzlenmitir. Puan ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmadnn belirlenmesi amacyla varyans analizi yaplm sonular tablo-13te verilmitir.

123

Tablo 22: Anne Eitim Durumu Deikenine Gre Alglanan Sosyal Destek Puanlarna likin Varyans Analizi Sonular Varyans n Kayna Gruplar Aras Gruplar i Toplam Gruplar Aras Gruplar i Toplam Gruplar Aras Gruplar i Toplam Kareler Toplam
161,010 16721,588 16882,598 86,384 18759,634 18846,018 483,126 34476,763 34959,889

sd

Kareler Ortalamas
3 616 619 3 616 619 3 616 619 161,042 55,969 28,795 30,454 53,670 27,145

Tukey Testi

Aile

1,977

,116

----

Arkada

,946

,418

----

zel Arkada

2,877

,035

Ortaokul >ilkokul

Tablo 22 incelendiinde, niversite rencilerinin alglanan sosyal desteklerinin anne eitim durumu deikenine gre anlaml dzeyde farkllap farkllamadnn belirlenmesi amacyla yaplan varyans analizi sonucunda alglanan aile desteine ilikin hesaplanan. 1.977 F deeri, alglanan arkada desteine ilikin .946 F deeri .05 dzeyinde anlaml bulunmamtr (p>.05). Alglanan zel arkadaa ilikin hesaplanan 2.877 F .05 dzeyinde anlaml bulunmutur. Alglanan zel arkada desteinde farkllamann hangi gruplardan kaynaklandnn belirlenmesi amacyla yaplan tukey testi sonucunda anne eitim durumu ortaokul olanlarn algladklar zel arkada destei anne eitim durumu ilkokul olanlardan anlaml dzeyde yksek bulunmutur.

124

Tablo: 23. Baba Eitim Durumuna Gre niversite rencilerinin Alglanan Sosyal Destek Puanlarna Ait N, Art. Ortalama ve Ss Deerleri. n lkokul Aile Ortaokul Lise niversite lkokul Arkada Ortaokul Lise niversite lkokul zel Arkada Ortaokul Lise niversite 242 113 125 139 242 113 125 139 242 113 125 139
X

Ss 5,510 5,286 4,956 4,808 5,744 5,250 5,022 5,726 7,934 7,571 7,471 6,629

22,61 23,03 23,74 23,90 22,00 23,16 22,71 22,37 20,02 20,82 21,25 22,03

Tablo 23 incelendiinde, baba eitim durumuna gre alglanan aile destek puanlarnda en yksek ortalama 23.90 ile niversite mezunlarnda, en dk ortalama ise 22.61 ile ilkokul mezunlarnda; alglanan arkada desteinde en yksek ortalama 23.16 ile ortaokul olanlarda en dk ise 22.00 ile ilkokul mezunlarnda; alglanan zel arkada desteinde en yksek ortalama 22.03 ile niversite mezunu olanlarda, en dk ortalama ise 20.02 ile ilkokul mezunu olanlarda gzlenmitir. Puan ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmadnn belirlenmesi amacyla varyans analizi yaplm sonular tablo14de verilmitir.

125

Tablo 24: Baba Eitim Durumu Deikenine Gre Alglanan Sosyal Destek Puanlarna likin Varyans Analizi Sonular Varyansn Kayna Gruplar Aras Aile Gruplar i Toplam Gruplar Aras Arkada Gruplar i Toplam Gruplar Aras zel Arkada Gruplar i Toplam Kareler Toplam
191,066 16681,286 16872,352 114,290 18690,307 18804,598 381,010 34577,591 34958,601

sd
3 615 618 3 615 618 3 615 618

Kareler Ortalamas
63,689 27,124

2,348

,072

38,097 30,391 1,254 ,289

127,003 56,224 2,259 ,080

Tablo 24 incelendiinde, niversite rencilerinin alglanan sosyel destek dzeylerinin baba eitim durumu deikenine gre anlaml dzeyde farkllap farkllamadnn belirlenmesi amacyla yaplan varyans analizi sonucunda alglanan aile destek puanlarna ait hesaplanan .2.348 F deeri, alglanan arkada desteine ait 1.254 F deeri, alglanan zel arkada desteine ait .2.259 F deeri.05 dzeyinde anlaml bulunmamtr (p>.05). Bu sonuca gre alglanan sosyal destek puanlar baba eitim durumuna gre anlaml dzeyde farkllamamaktadr.

Tablo 25: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Alglanan Aile Destei Puanlarnn Karlatrlmasna ilikin t Testi Sonular Katlm Durumu Etkinliklere Katlan Katlmayan p>05 Tablo 25 incelendiinde etkinliklere katlan niversite rencilerinin alglanan aile destek ortalamalar 23.20, etkinliklere katlmayan niversite rencilerinin puanlar ortalamalar ise 23.19 olarak gzlenmitir. Ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup n 230 390
X

Ss 5.094 5.303

t 0.982 0.22*

23.20 23.19

126

olmadna iliin yaplan t testi sonucunda etkinliklere katlan ve katlmayan niversite rencilerinin alglanan aile destei puanlarnn anlaml dzeyde farkllamad bulunmutur (t= 0.22, p>. 05). Tablo 26: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Alglanan Arkada Destei Puanlarnn Karlatrlmasna ilikin t Testi Sonular Katlm Durumu Etkinliklere Katlan Katlmayan p>05 Tablo 26 incelendiinde etkinliklere katlan niversite rencilerinin alglanan arkada destek puan ortalamalar 22.97, etkinliklere katlmayan niversite rencilerinin puanlar ortalamalar ise 22.12 olarak gzlenmitir. Ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmadna iliin yaplan t testi sonucunda etkinliklere katlan ve katlmayan niversite rencilerinin alglanan arkada destei puanlarnn anlaml dzeyde farkllamad bulunmutur (t= 1.889, p>. 05). Tablo 27: niversite rencilerinin Etkinliklere Katlma Deikenine Gre Alglanan zel Arkada Destei Puanlarnn Karlatrlmasna ilikin t Testi Sonular Katlm Durumu Etkinliklere Katlan Katlmayan p>05 Tablo 27 incelendiinde, etkinliklere katlan niversite rencilerinin alglanan zel arkada destek puan ortalamalar 21.08, etkinliklere katlmayan niversite rencilerinin puanlar ortalamalar ise 20.74 olarak gzlenmitir. Ortalamalar arasndaki farkn anlaml olup olmadna iliin yaplan t testi sonucunda etkinliklere katlan ve katlmayan N 230 390
X

n 230 390

Ss 5.274 5.640

t 0.06 1.889

22.97 22.12

Ss 7.218 7.692

t 0.576 0.560

21.08 20.74

127

niversite rencilerinin alglanan zel arkada destei puanlarnn anlaml dzeyde farkllamad bulunmutur (t= 0.560, p>. 05). Tablo 28: niversite rencilerinin Stresle Baa kma ve Alglanan Sosyal Destekleri Arasndaki iliki KGY ALE DESTE r p n r ARKADA p n ZEL NSAN ** p< 0.01 Tablo 28 incelendiinde, niversite rencilerinin alglanan aile destekleri ile stresle baa kmann kendine gvenli yaklam alt boyut (r=.158) ve iyimser yaklam alt boyut (r=.117) puanlar arasnda pozitif ynl; aresiz yaklam alt boyut (r=.159) ve boyun eici yaklam (r=.128) alt boyut puanlar arasnda ise negatif ynl bir iliki bulunmutur (p<.05). niversite rencilerinin alglanan arkada destei ile stresle baa kmann, kendine gvenli yaklam alt boyut (r=.185) ve iyimser yaklam alt boyut (r=.183) puanlar arasnda pozitif bir iliki; sosyal destek arama alt boyutu (r=-.109) ile negatif ynl bir ilikinin olduu bulunmutur (p<.05). Alglanan zel arkada destei ile stresle baa kma yaklamlarndan kendine gvenli yaklam arasnda (r=.136), pozitif iliki; boyun eici yaklam ve sosyal destek arama alt boyutlar ile ise negatif ilikili olduu bulunmutur (p<.05). r p n .158** .000 620 .185** .000 620 .136** .001 620 Y .117** .004 620 .183** .000 620 .056 .167 620 Y -.159** .000 620 -.056 .164 620 -.078 .053 620 BEY -.128** .001 620 -.013 .755 620 -.093* .020 620 SDA .048 .237 620 -.109** .006 620 -.087* .030 620

128

BLM V TARTIMA VE YORUM Bu blmde alt problemlerle ilgili olarak aratrma rneklemini oluturan rencilerin stresle baa kma stilleri ve sosyal desteklerinin cinsiyet, anne-baba eitim durumu, sosyal etkinliklere katlma deikenlerine gre farkllama gsterip gstermedii ile ilgili bulgular ve stresle baa kma stilleri ile alglanan sosyal destekleri (zel, aile, arkada) arasndaki iliki ile ilgili bulgular tartlm ve yorumlanmtr. Aratrma ile ilgili bulgularn tartlmas ve yorumlanmas alt problemlerin sralamasna uygun olarak yaplmtr. 1. Cinsiyet ve Stresle Baa kma Stilleri Aratrmann bu alt probleminde niversite rencilerinin cinsiyet deikenine gre stresle baa kma stillerinin farkllap farkllamad incelenmitir. Aratrma bulgular incelendiinde cinsiyet deikenine gre stresle baa kma stillerinden kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam, boyun eici yaklam, aresiz yaklam ve sosyal destee bavurma alt boyutlarnn anlaml dzeyde farkllamad bulunmutur. Bu sonu kz ve erkek rencilerinin herhangi bir stres durumunda benzer tepkiler gsterdiklerine iaret etmektedir. Konu ile ilgili yaplan literatr taramasnda kz ve erkek rencilerin stresle baa kma tarzlarnn farkllamadna ilikin Lazarus (1993), Srk (1994), ahin (1999), Da (1999), ahin (2002), Binboa (2002), ifti (2002), Bozkurt (2004), Durna (2006), Demirta (2007) ve Uluruh (2008)un aratrma sonular ile aratrma bulgumuz benzerlik gstermektedir. Dier yandan Heiman (2004) kz rencilerinin kanma ve duygusal baa kma stretejilerini erkeklere oranla daha fazla kullandklar bulgusu, Gadzella ve dierleri (2006)nin, zgan ve dierleri (2008)nin kz rencilerinin erkek rencilere oranla daha fazla stres yaadklarna ilikin bulgular, Trkm (1999)n stresle baa kmada sosyal destek aramann kzlarda daha yksek olduuna ilikin bulgusu, Aslan ve dierleri (1997)nin niversite rencilerin karlatklar stres kaynaklarnn ve baa kma tazlarnn cinsiyetle ilikili olduu, Otrar ve dierlerinin (2002) erkek rencilerinin kz rencilere gre daha fazla problem odakl baa kma tarzlarn kullanmalar, kz rencilerin ise daha ok psikosomatik belirtiler ile baa etmeyi setiklerine dair aratrma,

129

Ylmaz (1993)n erkeklerin kzlara gre stresle baa kma stratejileri asndan daha baarl olduklarn belirten aratrmas, Doan (1999) ve zer (2001)in kzlar ve erkeklerin stres yaantlarnda kullandklar baa kma stratejileri arsnda fark olduu bulgular ve Avarolu (2007)nun kz renclerinin erkeklere oranla daha fazla eylemsel olarak kama eilimi gsterdiklerine ilikin bulgular ile rtmemektedir. Cinsiyet deikenine gre stresle baa kma stillerinin farkllap farkllamadna ilikin yaplan literetr taramasnda da grld gibi birbiriyle rtmeyen sonulara ulalmaktadr. Kz ve erkeklerin tamamiyle birbirinden farkl stresle baa kma tarzlar gsterdiine ilikin kesin bir bulgu yoktur. Bu adan ela alnan rneklemlerin nitelii, stres kaynaklar, akademik durumlar, kiilik zellikleri gibi pek ok faktrn bu sonularn ortaya kmasnda nemli olduu dnlebilir. Ayrca niversite ortamnda kz ve erkek rencilerinin yaadklar stres kaynaklarnn (akademik, ev ve yurt sorunlar, duygusal ilikiler, ekonomik sorunlar vb.) bir birine benzemesi bulgularn bu ynde kmasna neden olabilir. 2. Anne-Baba Eitim Durumu ve Stresle Baa kma Stilleri Aratrmann bu alt probleminde niversite rencilerinin anne baba eitim durumlarna gre stresle baa kma stillerinin farkllap farkllamad incelenmitir. Aratrma bulgular incelendiinde anne eitim durumu ve baba eitim durumu deikenlerine gre stresle baa kma stillerinden kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam, boyun eici yaklam, aresiz yaklam ve sosyal destee bavurma alt boyutlarnn anlaml dzeyde farkllamad bulunmutur. Bu sonu stresle baa kma stillerinin anne ve baba eitim durumu deikenine bal olarak farkllamadn gstermektedir. Eitim dzeyi yksek olan anne ve babalarn ocuklarna kar daha olumlu davranlar gsterecekleri, ocuklarna daha iyi imkn sunacaklar ve ocuklarn karlatklar stres kaynaklarna kar zm iin daha bilinli ve yapc yaklam benimsemelerinde destekleyici olacaklar beklenmektedir. Ayrca annenin eitim dzeyi ykseldike ocuklarna kar daha demokratik bir tutum gsterdii ve ocuklaryla daha olumlu iletiim kurduu (nceolu ve arkadalar, 1985)na ilikin alma sonular annebaba eitim durumunun ykseldike ocuklarna verecekleri destek nedeniyle ocuklarn

130

stresle baakmada daha baarl olmalar beklenebilir. Ancak elde edilen bulgu anne-baba eitim durumu deikenine gre stresle baa kma stilleri arasnda anlaml dzeyde farkllamadn gstermektedir. Bu sonucun ortaya kmasnda rneklemi oluturan rencilerinin son ergenlik dneminde olmalar, genellike anne babalarndan ayr yaamalar, gnlk hayatta karlatklar pek ok problemi tek balarna stesinden gelmek durumunda olmalar onlarn ailelerinden bamsz ekilde stresle baa kma stilleri gelitirmelerine neden olabilir. Konu ile ilgili yaplan literatr taramasnda Demirta (2007) ve Uluruh (2008)un anne-baba eitim durumuna gre stresle baa kma dzeyleri arasnda farkllamann olmadna ilikin aratrma bulgusu ile aratrma bulgumuz benzerlik gstermektedir. Dier yandan Aslan ve dierlerinin (1997) baba eitim durumunun yalnzca ekonomik sorunlarla ilikili, anne eitim durumunun ise stres, sosyal etkinliklere kstllk ve ilikilerde duyarszlkla ilikili olduuna ilikin aratrma sonular ile rtmemektedir. Ayrca Kaya ve dierleri (2007), Tp Fakltesi ve Salk Yksekokulu rencileri zerinde konuyla ilgili yaptklar alma sonucunda, iki okulun rencileri iin, babann renim dzeyi stresle baa kma tarzlarn kullanma arasnda anlaml bir fark bulunamazken, Salk Yksekokulu rencilerinde annenin eitim durumu ykseldike rencilerin aktif baa kma yollarn daha sk setikleri tespit edilmitir. 3. Etkinliklere Katlp-Katlmama le Stresle Baa kma Stilleri Aratrmann bu alt probleminde niversite rencilerinin etkinliklere katlp katlmamalarna gre stresle baa kma stillerinin farkllap farkllamad incelenmitir. Aratrma bulgular etkinlikleri katlan niversite rencilerinin kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam puanlarnn etkinliklere katlmayan rencilerden anlaml dzeyde yksek olduu bulunmutur. Etkinliklere katlmayan rencilerin ise aresiz yaklam puanlarnn etkinliklere katlan rencilerden anlaml dzeyde yksek olduu bulunmutur. Sosyol-kltrel etkinlikler niversite rencilerinin sosyallemesine katk salayan nemli unsurlar arasnda yer alr. niversite yllarnda rencilerin akademik faaliyetlerinin dnda gnll olarak katldklar spor, mzik, sanat vb. kltrel etkinlikler onlarn sosyallemesine destek olarak, onlarn salkl kiilik geliimlerine, toplumla uyumlu grup oluturmalarna destek olarak stres faktrleri ile mcadele etmelerinde

131

kendilerine daha fazla gvenmelerini ve stresle karlatklarnda stresle baa kabileceklerine ilikin daha iyimser yaklam gelitirmelerinde etkili olabilir. Lee ve Graham (2001)almasnda tp fakltesi rencilerinin youn ders almalarndan dolay, arkadalar ile konumaya ve sosyal aktivitelere katlmaya vakitlerinin kalmadn belirtmelerine ve bu durumun nemli stres nedeni olduununa ilikin ifadeleri aratrma bulgumuzu destekler niteliktedir. Ayrca Caneless ve dierlerinin (2008) yapt almada rencilerin stresi azaltmada kullandklr tekniklerin banda mzik, spor gibi aktivitelerin olduuna ilikin bulgular, ifti (2002) rencilerin spor alkanl ile stresle kar dayankllk dzeyleri arasndaki nemli ilikiye ilikin bulgular alma bulgulumuzu desteklemektedir. Ayrca sosyal etkinlikler bireylerin yalnzlktan kurtularak dier insanlarla kaynamasna nemli katklar salamaktadr. Nitekim yalnzlk ve stresle baa kma stilleri arasndaki ilikilerin incelendii Odac (2004)n yalnzlk dzeyleri ykseldike sorunla uramaktan kanma dzeylerinin ykseldii, ancak sosyal destek arama ve soruna ynelme dzeylerinin dtne ilikin bulgusu bu durumu desteklemektedir. Dier yandan sosyal etkinliklere katlma bireylerin dier insanlarla nasl iletiim kuracaklar konusunda kendilerini gelitirerek sosyal becirilerini artrmalarna neden olur. Sosyal beceri ve stresle baa kma arasndaki ilikinin incelendii Karahan ve dierlerinin (2007) almasnda elde edilen sosyal becerisi dk rencilerin daha ok aresiz yaklam benimsediklerine ilikin alma bulgusu aratrma bulgumuzu desteklemektedir. 4. Cinsiyet ve Sosyal Destek Aratrmann bu alt probleminde niversite rencilerinin cinsiyet deikenine gre alglanan sosyal desteklerinin farkllap farkllamad incelenmitir. Aratrma bulgular incelendiinde cinsiyet deikenine gre kz rencilerinin aileden, arkadatan ve zel insandan algladklar sosyal destek dzeylerinin erkek rencilerden anlaml dzeyde yksek olduu bulunmutur. Kzlarn algladklar sosyal destek dzeylerinin daha ysek kmasnda kltrel faktrlerin etkili olduu dnlmektedir. Kltrmzde kzlara ilikin zellikler daha ok kiileraras ilikilerle aklanmaktadr. Kzlardan beklenen temel grevler; duygusal olmalar, ibirlii yapmalar, bakm ve ilgi gstermeleri, ilikilere nem vermeleri retilir.

132

Erkeklerin ise bamsz davranmalar, aileyi temsil etmeleri, rekabeti olmalar vurgulanmaktadr (Temel ve Aksoy, 2001). Erkeklerden beklenen daha ok sosyal ilikilerde baarl olmalardr. Ayrca kendini ama samimi ilikilerin balatlmasnda ve srdrlmesinde nemlidir. Kendilerini aarak karlkl olarak birbirlerini dllendiren kiiler zamanla birbirlerini daha iyi tanmaya ve daha fazla balanmaya balarlar (re, 2001). Kendini ama ile ilgili almalar incelendiinde kzlarn erkeklerden daha fazla kendini atklar (Avarolu ve re, 2000; Avarolu ve re, 2001) gzlenmitir. Bu durumda, kzlarn erkeklere oranla daha fazla yakn iliki ve sosyal iliki kurmalarna yardm etmi olabilir (Akt: Hamarta, 2004). Bu durumda kzlarn daha fazla sosyal destek bulmalarnda etkili olmu olabilir. Ayrca aratrma bulgumuz Gngr (1996), Sorias (1988), Doan (1999), Kim (2001), zer (2001), Altunba (2002), Oktan (2005), Baer (2006), Kozakl (2006), ve Saygn (2008)n bulgular ile desteklenmektedir. Dier yandan Tan (2000), ztrk ve dierleri (2006) ve een (2008)in kz ve erkek rencilerinin algladklar sosyal destein farkllamadna ilikin aratrma bulgular ile Eldelikliolu (2006)nun erkek rencilerin ailelerinden ve arkadalarndan aldklar sosyal destein kzlara gre olduka yksek olduuna dair bulgular ile bulgumuz elimektedir. 5. Anne-Baba Eitim Durumu ve Sosyal Destek Aratrmann bu alt probleminde niversite rencilerinin anne baba eitim durumlarna gre alglanan sosyal destek puanlarnn farkllap farkllamad incelenmitir. Aratrma bulgular incelendiinde anne eitim durumu deikenine gre alglanan aile ve arkada desteinde farkllama gzlenmezken, zel arkada desteinin farkllat anne eitim durumu ortaokul olanlarn ilkokul olanlardan anlaml dzeyde sosyal desteklerinin yksek olduu grlmtr. Baba eitim durumu deikenine gre alglanan aile, arkada ve zel insan desteinin anlaml dzeyde farkllamad tespit edilmitir. Sonu olarak, anne-baba eitim durumu deikinine gre alglanan sosyal destek zel insan haricinde anlaml bulunmamtr. Elde edilen bu sonula ilgili olarak Okanl (1999), Tan (2000) ve Baer (2006)in aratrma bulgusu aratrma bulgumuzu desteklemektedir. Kozakl (2006) ise yapt almada, annelerin eitim seviyesi artmasna bal olarak

133

rencilerin sosyal destek dzeylerinin artt, baba eitim seviyesinin deimesinin ise rencilerin algladklar sosyal destek dzeyini etkilemedii sonucuna varmtr. Eitim dzeyi yksek olan anne ve babalarn ocuklarna kar daha olumlu davranlar gsterecekleri, daha bilinli davranak ocuklarnn geliimlerine destek olacaklar, bylelikle ocuklarnn ihtiya duyduunda yannda olacaklarna ilikin beklentiler anne-baba eitim dzeyi arttka alglanan sosyal destein artaca beklentisini ortaya karmaktadr. Ayrca annenin eitim dzeyi ykseldike ocuklarna kar daha demokratik bir tutum gsterdii ve ocuklaryla daha olumlu iletiim kurduu (nceolu ve arkadalar, 1985)na ilikin alma sonular anne-baba eitim durumunun ykseldike ocuklarna verecekleri gven ve destek ile ocuklarnn algladkladklar sosyal destein artac beklenebilir. Ancak, anne-baba eitimi durumunun, niversite rencilerinin alglad sosyal destek dzeyine etki etmemesini, anne-baba eitimi durumu ile rencilerin bak alar arasnda dorudan bir balantnn olmamas ile aklayabiliriz. nk rencinin niversite yaam ile birlikte bamszln kazanma gibi bir srece girmi olmas, olaylara aile, arkada ve zel insanlarn bak asndan farkl bir adan deerlendirmesine neden olabilir. 6. Etkinliklere Katlp-Katlmama le Alglanan Sosyal Destek Aratrmann bu alt probleminde niversite rencilerinin etkinliklere katlp katlmamalarna gre alglanan sosyal destek puanlarnn farkllap farkllamad incelenmitir. Aratrma bulgular etkinliklere katlan ve katlmayan niversite rencilerinin alglanan aile, alglanan arkada ve alglanan zel insan destei puanlarnn anlaml dzeyde farkllamadn gstermektedir. Gnmzde insanlarn duygusal ve toplumsal bakmdan geliimi grup almasnn kolaylatrlmas, karlkl dayanmann salanmas ve toplum yeliinin kazanlmasnda herhangi bir sosyal etkinlie katlmann pay byktr. Sosyal etkinlikler herhangi bir aktivite btn olmasnn yan sra insanlara bir kiisel ve sosyal kimlik hissi ve grup yelii duygusu vermesi ile bireyin sosyallemesine yardmc olan bir kavram ifade eder. niversite yllarnda rencilerin ders dnda katldklar sosyo-kltrel

etkinliklerin onlarn sosyallemesine yardmc olarak sosyal alarnn gelimesine katk salayaca beklenir. Ancak sosyal etkinlik dnda rencilerin akademik almalarda da

134

grup almalar yapmalar, akademik etkinliklerde bulunmalar benzer ekilde sosyal ilikilerinin gelitirmesine neden olarak etkinliklere katlan ve katlmayan rencilerin algladklar sosyal destein farkllamamasnda etkili olmu olabilir. Litaretr taramas sonucunda, konuyla ilgili yaplan aratrmalara pek rastlanmamakla birlikte tespit edilen sonular Altunba (2002)n yapt alma ile tutarllk gstermektedir. 7. Stesle Baa kma Stilleri ile Sosyal Destek Arasndaki liki Aratrmann bununla ilgili alt probleminde niversite rencilerinin stresle baa kma stilleri ile sosyal destekleri arasnda anlaml dzeyde iliki olup olmad incelenmitir. niversite rencilerinin alglanan aile destekleri ile stresle baa kmann kendine gvenli yaklam alt boyut ve iyimser yaklam alt boyut puanlar arasnda pozitif ynl; aresiz yaklam alt boyut ve boyun eici yaklam alt boyut puanlar arasnda ise negatif ynl bir iliki bulunmutur. niversite rencilerinin alglanan arkada destei ile stresle baa kmann, kendine gvenli yaklam alt boyut ve iyimser yaklam alt boyut puanlar arasnda pozitif bir iliki; sosyal destek arama alt boyutu ile negatif ynl bir ilikinin olduu bulunmutur. Alglanan zel arkada destei ile stresle baa kma yaklamlarndan kendine gvenli yaklam arasnda pozitif iliki; boyun eici yaklam ve sosyal destek arama alt boyutlar ile ise negatif ilikili olduu bulunmutur. Aratrmalar sosyal destein ruh saln olumlu ynde ve dorudan etkilediini, sosyal destein ayn zamanda stresi tamponlayc bir zellie sahip olduunu ve stresin etkisini hafifleterek ruh saln olumlu ynte etkilediini gstermektedir (Banaz, 1992, Jou ve Fukada, 2002). Aratrma sonucuda elde edile alglanan aile, arkada ve zel insan ile stresle baa kma da kendine gvenli ve iyimser yaklam puanlar arasndaki pozitif iliki Banaz (1992), Jou ve Fukada (2002) aklama ve bulgular ile tutarllk gstermektedir. Ayrca Poyrazl ve arkadalarnn (2004) Amerikada renim gren ve farkl kltrden gelen renciler zerinde yapt alma sonucunda sosyal destek edinmenin rencilerin yaad stresi azatlna ilikin bulgu aratrma bulgumuzu desteklemektedir.

135

Yaplan aratrmalarda, yakn arkada saysyla stres dzeyinin ilikili olduu ortaya kmtr. Nitekim bireyin i skntlarn biriktirmek ve iine atmak yerine arkadalaryla paylamay tercih etmesi strese kar nemli bir engel tekil etmektedir (Ferdinand, 1988). Bakalar tarafndan kabul edilmemesi (Hart, 1990: 15) ve snfn sosyal desteinden mahrum olmas (Moulds, 2003) yine bireyde stres oluturur. Arkadalarla muhabbet etme, onlarn nasihatlerini dinleme ve desteklerini alma (Lindop, 1999, Lo, 2002; Chen, 2003) kiiyi ayakta tutan ve stres e kar koruyan sosyal destek sisteminin ok nemli bir parasdr (Fournier, 2002). Bu balamda, okulun arkadalk ilikilerini gelitirebilecek ekilde organize edilmesi yararl olacaktr. Szgelimi grup faaliyetlerinin ya da ekip almasnn zendirilmesi ve alma yerinin buna gre dzenlenmesi bu amaca katkda bulunacaktr. alma aralarnda ya da teneffslerde, farkl snflarda bulunan rencilerin birbirini tanyacaklar, iletiim kurabilecekleri bir ortam oluturulmas da bu ynde yararl olacaktr (Akt: Durna, 2006).

136

BLM VI SONU VE NERLER Bu blmde aratrma sonucunda elde edilen bulgulara dayal olarak ulalan genel sonu ve nerilere yer verilmitir. Bu aratrmada elde edilen sonular, rehberlik ve psikolojik danma alannda alan uzmanlara, niversite rencilerinin algladklar sosyal destek dzeyleri ile stresle baa kmada hangi tr stratejileri kullandklar konusunda bilgi verecek, bu konuda yaplacak dier almalara kaynak oluturacaktr. Aratrma bulgular cinsiyet deikinene gre stresle baa kma stillerinden kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam, boyun eici yaklam, aresiz yaklam ve sosyal destee bavurma alt boyutlarnn anlaml dzeyde farkllamad bulunmutur. Aratrma bulgular anne eitim durumu ve baba eitim durumu deikenlerine gre stresle baa kma stillerinden kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam, boyun eici yaklam, aresiz yaklam ve sosyal destee bavurma alt boyutlarnn anlaml dzeyde farkllamad bulunmutur. Aratrma bulgular etkinliklere katlan niversite rencilerinin kendine gvenli yaklam, iyimser yaklam puanlarnn etkinliklere katlmayan rencilerden anlaml dzeyde yksek olduu bulunmutur. Etkinliklere katlmayan rencilerin ise aresiz yaklam puanlarnn etkinliklere katlan rencilerden anlaml dzeyde yksek olduu bulunmutur. Aratrma bulgular cinsiyet deikinene gre kz rencilerinin aileden, arkadadan ve zel insandan algladklar sosyal destek dzeylerinin erkek rencilerden anlaml dzeyde yksek olduu bulunmutur. Aratrma bulgular anne eitim durumu deikenine gre alglanan aile ve arkada desteinde farkllama gzlenmezken, zel arkada desteinin farkllat anne eitim durumu ortaokul olanlarn ilkokul olanlardan anlaml dzeyde sosyal desteklerinin yksek olduu grlmtr. Baba eitim durumu deikenine gre alglanan aile, arkada ve zel insan desteinin anlaml dzeyde farkllamad bulunmutur.

137

Aratrma bulgular etkinliklere katlan ve katlmayan niversite rencilerinin alglanan aile, alglanan arkada ve alglanan zel insan destei puanlarnn anlaml dzeyde farkllamadn gstermektedir. niversite rencilerinin alglanan aile destekleri ile stresle baa kmann kendine gvenli yaklam alt boyut ve iyimser yaklam alt boyut puanlar arasnda pozitif ynl; aresiz yaklam alt boyut ve boyun eici yaklam alt boyut puanlar arasnda ise negatif ynl bir iliki bulunmutur. niversite rencilerinin alglanan arkada destei ile stresle baa kmann, kendine gvenli yaklam alt boyut ve iyimser yaklam alt boyut puanlar arasnda pozitif bir iliki; sosyal destek arama alt boyutu ile negatif ynl bir ilikinin olduu bulunmutur. Alglanan zel arkada destei ile stresle baa kma yaklamlarndan kendine gvenli yaklam arasnda pozitif iliki; boyun eici yaklam ve sosyal destek arama alt boyutlar ile ise negatif ilikili olduu bulunmutur. Aratrma soncunda ulalan bulgular nda aadaki neriler gelitirilebilir: 1. Aratrma sonucunda etkinlikle katlan rencilerinin daha ok olumlu stresle baa kma stratejileri (kendine gvenli, iyimser yaklam) kullandklar grlmtr. Bu sonu etkinliklere katlan rencilerle katlmayan renciler arasndaki fark ortaya koymakla birlikte bu durumun sebebi hakknda net bir bilgi vermemektedir. Bunun iin hangi tr etkinliklerin daha etkili olduuna ilikin yeni almalarn yaplmas bu konunun aydnlatlmasnda yararl olabilir. 2. Psikolojik danma ve rehberlik merkezlerince, rencilerin stres kaynaklar ve baa kma stillerini tespit etmeye ynelik almalar yaplabilir. Bu almalarn sonucunda etkisiz baa kma yntemi kullanan rencilere bireysel ve grupla psikolojik danma faaliyetleri dzenlenebilir. Ayrca, bu almalarda, strese yol aabilecek dnce ve inanlar, olaylar yorumlama tarznn etkisi, beslenme alkanl ve beslenme biiminin etkisi, spor yapmann nemi ve yararlar gibi konular zerinde de durabilirler. niversite rencilerine ynelik salk hizmeti veren medico-sosyal merkezlerinin, tedavi edici hizmetlerinin yanr sra koruyucu ve nleyici hizmetleri de vermeleri daha etkin hale getirilebilir.

138

3. niversite rencilerinin algladklar sosyal destek ve stresle baa kma stilleri farkl deikenlerle de incelenebilir. 4. Sosyal destein nemi, uygun baa kma stillerinin renilmesi rencilere daha kk yata retilebilir. Bu nedenle benzer bir alma ilkretim aamasnda da yaplabilir. 5. Aileden alglanan sosyal destein grencilerin stresle baa kmalar zerindeki
etkisi ve nemi konusunda ana-baba eitimi seminerleri dzenlenebilir.

6. Bu aratrma Seluk niversitesinin baz blmlerinde okuyan rencilerine uygulanmtr. Karlatrma yapmak amacyla konuyla ilgili yaplacak daha sonraki almalarn zel niversite rencilerine de uygulanmas byk nem kazanmaktadr. 7. niversitenin eitli blmlerinde zellikle de psikolojik danma ve rehberlik blmlerinde, stresle baa kma, problem zme becerileri ve sosyal beceri eitimi gibi konularn ders program ierisine dhil edilmesinin, rencilerin sosyal ilikilerinde ve mezuniyet sonras i yaamlarnda karlatklar sorunlar, daha aktif baa kma becerilerini kullanarak zebilmelerine yardmc olaca dnlmektedir.

139

KAYNAKA

Ainslie, Ricardo C. ve ark.(1996). Mediators of adolescent stres in a college preparatory environment. Adolessence, 913924. Akman, S. (2004). Stresin nedenleri ve aklayc kuramlar. Trk Psikoloji Blteni, 3435, 4055 Akba, M., Sayner, B., Szen, D. (2005). niversite rencilerinde stres dzeyi, denetim oda ve depresyon dzeyi arasndaki iliki zerine bir inceleme. Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Dergisi, 21, 5974. Aksll, N., Doan, S. (2004). Huzurevinde ve evde yaayan yallarda alglanan sosyal destek etkenleri ile depresyon arasndaki iliki. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 5, 76 84. Allen,,R.J. (1983). Human Stres: Its Nature and Control. New York, Macmillan Publishing Company, 11. Allen,T.D. (1999). Newcomer Socialization and Stres: Formal Peer Relationships as a Source. Journal of Vocational Behavor, 54, 453470. Aldwin, C. M. (2000). Stres, coping, and development: an integrative perspective. The Guilford Press, New York, USA. Altunba, F. (2005). Astm hastalarnda, hastala uyum ile alglanan sosyal destek, stresle baa kma tarz, iyimserlik ve aklama biimi arasndaki ilikiler. Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Altunba, G. (2002). niversite rencilerinin sosyal destek dzeylerinin baz kiilik zellikleri ve sosyal beceri dzeyleri ile ilikisi. anadolu niversitesi eitim bilimleri enstits. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Eskiehir. Aslan, H., Grkan, S., Aslan, O., Alparslan, N., Cenkseven, F. (1997). niversite rencilerinde aile ortamndaki stres etkenleri ve stres ile baa kma yollar. ocuk ve Ergen Ruh Sal Dergisi, 4 (2), 6573.

140

Avarolu, S. (2007). niversite rencilerinin karar vermede zsayg, karar verme ve stresle baa kma stillerinin benlik saygs ve baz deikenler asndan incelenmesi. Yaymlanmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Konya. Aydn, B., mamolu, S. (2001). Stresle baa kma becerisi gelitirmeye ynelik grup almas. Marmara niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi Eitim Bilimleri Dergisi, 14, 4152. Aydn, . (2004). rgtsel stres ynetimi. Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 6(3). Atknson, R.L., Atknson, R.C., Smth, E. E., Hoeksema, S.N. (1999). Psikolojiye Giri. eviren;Yavuz Alagon, Arkada Yaynlar, Ankara, Sayfa:488-521. Balcolu, . (2005). Stres kavram ve tarihsel geliimi. stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi Srekli Tp Eitimi Etkinlikleri, Medikal Adan Stres ve areleri Sempozyum Dizisi, 47, 9-12. Ball, E. (2005). Psikiyatri kliniine sevk edilme deikenine gre erba ve erlerin alglanan sosyal destek kiilik zellikleri ve stresle baakma stratejilerinin karlatrmal olarak incelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. Balta, Z. (1998). Stres ve salk. IX. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel almalar (1820 Eyll 1996). Trk Psikologlar Dernei Yaynlar. Ankara. BaltaveBalta, (2008). Stres ve stresle baa kma yollar, 25 Bask, stanbul, Remzi Yaynevi. Banaz, M. (1992). Lise rencilerinde sosyal destek kaynaklar ve stres ile ruh sal arasndaki iliki. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, zmir. Basut, E. (2006). Stres, baa kma ve ergenlik. ocuk ve Genlik Ruh Sal Dergisi. 13(1), 3136.

141

Baer, Z. (2006). Aileden alglanan sosyal destek ile kendini kabul dzeyi arasndaki ilikinin incelenmesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum. Batgn, A.D., ahin,N.H. (2006). stresi ve salk psikolojisi aratrmalar iin iki lek: a-tipi kiilik ve i doyumu, Trk Psikiyatri Dergisi.17 (1), 3245. Benhorin, S., Mcmahon, S.D. (2008). Exosure to volence and aggresson: protectve roles of socal support among urban afrcan american youth. Journal of Commnty Psychology, 36 (6), 723-743. Binboa, D. (2002). Osmangazi niversitesi salk yksek okulu rencilerinin stresle baakma vegenel salk durumlarnn incelenmesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Salk Bilimleri Enstits, zmir. Bloom, Bernard L. (1985). Stressful Life Event Theory and Research: Implications for Primary Prevention. National nstitute of Mental Health. Bland, M. (1999). A new approach to management of stres, ndustrial and Commericial Training, 31 (2). Bozkurt, N. (2004). lkretim retmenlerinde, stres yaratan yaam olaylar ve stresle baa kma tarzlarnn eitli deikenlerle ilikisi. XIII. Ulusal Eitim Bilimleri Kurultay. Malatya. Braham,B.,J. (1998). Stres ynetimi, ate altnda sakin kalabilmek (ev.Vedat Diker) stanbul, Hayat Yaynlar. Calvete, E., Jennifer, K.C, Jenifer, S. (2006). Perceived social support, coping, and

symptoms of distress in american and spanish students. Anxiety, Stress, and Coping, 19 (1): 47-/65. Canales-Gonzales, P.L.Kranz, P.L., Granberry, M., Tanguma, J. (2008). An assessment of stres experienced by students in a prepharmacy curriculum. Journal of Instructional Psychology,35 (1), 1723. Ceyhan E.,Akn,Y.D. (2005). Resmi ve zel genel lise rgencilerinin ailelerinden, arkadalarndan ve retmenlerinden algladklar sosyal destek dzeyleri asndan

142

kendini kabul dzeylerinin incelenmesi. Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergis,5 (2), 6987 Cobb, S (1976). Social support as a moderator of life stres. Psyhosom. 38, 300-314 Cohen, S. Wils, T.A. (1985). Stres, social support, and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin. 310357 Colarossi, L.G. (2001). Adolelescent gender differences in social support: structure, functon, and provider type. Socil Work Research. 25 (4), 233241. akr, Y., Palabykolu, R. (1997). Genlerde sosyal destek- ok boyutlu alglanan sosyal destek leinin gvenirlik ve geerlik almas. Kriz Dergisi. 5 (1), 1524. een, A.R. (2008). rencilerin cinsiyetlerine ve ana baba tutum alglarna gre yalnzlk ve sosyal destek dzeylerinin incelenmesi. Trk Eitim Bilimleri Dergisi.6 (3), 415431) iftci, M. P. (2002). Bir grup lise rencisinin stresle baa kma yollar ile strese kar dayankllklar arasndaki ilikinin incelenmesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, zmir. ivilida, A. (2003). Anadolu lise ve zel lise retmenlerinin i tatmini, i stresi ve alglanan sosyal destek dzeylerinin karlatrlmasna ynelik bir analiz. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. oban, A.E., Hamamc, Z. (2006). Kontrol odaklar farkl ergenlerin karar stratejileri asndan incelenmesi. Kastamonu Eitim Dergisi, 14 (2), 393-402 Day, A. (1992). niversite rencilerinde stres algs ve stres audit leinin geerlilik ve gvenirlii. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. zmir. Deniz, M.E., Ylmaz, E. (2005). niversite rencilerinde duygusal zek ve stresle baa kma stilleri arasndaki ilikinin incelenmesi. VIII. Ulusal VII. Psikolojik Danma ve Rehberlik Kongresi stanbul, Marmara niversitesi. Doan, F. (2008). Snf retmenlerinin stres kaynaklar ve ba etme yollar (Kilis ili rnei), Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara.

143

Doan, T. (1999). Bakent niversitesi rencilerinin stresle baa kma stratejilerinin baz deikenlere gre incelenmesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Durmu, Y. ve Tezer, E. (2001). Mizah duygusu ve stresle baa kma arasndaki iliki, Trk Psikoloji Dergisi, 16 (47), 2532. Durna, U. (2006). niversite rencilerinin stres dzeylerinin baz deikenler asndan incelenmesi, Nide niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 20 (1), 319-341. Duru, E. (2008). niversiteye uyum srecinde yalnzl yordamada sasyal destek ve sosyal balln dorudan ve dolayl rolleri. Trk Psikolojik Danma ve Rehberlik Dergisi. 3 (29),13-22. Duru, E. (2008). Yalnzl yordamada sosyal destek ve sosyal balln rol. Trk Psikoloji Dergisi, 23 (61),15-26. Duygun, T. (2001). Zihinsel engelli ve salkl ocuk annelerinde stres belirtileri stresle baa kma tarzlar ve alglanan sosyal destein tkenmilik dzeyine olan etkisi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Edwards, K.J., Hershberger, P.J., Russel, R.K., Markert, R.J. (2001). Stres, negative social exchange, and health symptoms in universty students. Journal of Amercan College Health, 50 (2), 75-79. Eker, D. ve H. Arkar, Yaldz, H. (2001). ok boyutlu alglanan sosyal destek leinin gzden geirilmi formunun faktr yaps, geerlik ve gvenirlii, Trk Psikiyatri Dergisi, 12 (1) ,17-25. Ekinci, H., Ekici, S. (2003). Yneticiler zerindeki etkileri asndan stres kaynaklar ve bir uygulama. Uluda niversitesi kdisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 3 (2), 93-111 Eldelekliolu, J. (2006) The relationship between the perceived social support and the level of depression and anxiety in university students. Kuram ve Uygulamada Eitim Bilimleri, 6 (3), 727-752.

144

Epliko, H. (2006). niversite rencilerinin utangalk dzeylerine gre stresle baa kma stratejilerinin incelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Samsun. Eraslan, B. (2000). Yaam doyumlar farkl ilkretim retmenlerinin stresle baa kma stratejilerinin baz deikenlere gre incelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ankara. Ertekin, Y. (1993). Stres ve ynetim. Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits Yaynlar. Nu:253. Erolu, H. (2006). Durumluluk -sreklilik kayg dzeyi ile alglanan stres, kontrol dzeyi ve stresle baa kma stratejileri arasndaki ilikinin incelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. Ankara Folkman, S., Lazarus, R.S. (1980). An analysis of coping in a middle- aged community sample. Journal of Healty and Social Behavior, 21, 219-239. Folkman, S., Lazarusr.S., Gruen,R.J.ve Delongis,A. (1986). Appraisal, coping, healt status and psychological symptoms. Journal of Personality and Social Psychology. 50 (3), 571-579

Folkman, S. (2008). The case for positive emotions in the stres process. Anxiety, Stres ve Coping, 21 (1), 3-14. Gentan, E. (1986) ada yaam ve normal d davranlar. Ankara Maya Yaynlar. Gllespe, N.A., Walsh, M., Wnefeld, A.H., Dua, J., Stough, C. (2001). Occupational stres in universities: staff perceptions of the causes, consequences and moderators of stres. Work ve Stres, 15 (1), 53-72. Gzel, H. (2005) Psikiyatrik yardm alan ergenlerin sosyal destek alglar ve bunu etkileyen etmenler. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Gke, F.T. (2004). Stres ynetimi: bedene ynelik teknikler, Trk Psikoloji Blteni, 34 (35), 128-163.

145

Gkler, I. (2007). ocuk ve ergenler iin sosyal destek deerlendirme lei trke formunun uyarlama almas: faktr yaps, geerlik ve gvenirlii. ocuk ve Genlik Ruh Sal Dergisi.14 (2), 90-99. Gl, N. (2001). Stres Ynetimi, Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi, 21(1), 91-109. Gngr, A. (1996). niversite rencilerinde Sosyal Destek, Negatif Yaam Olaylar, fkenin fade Edili Biimi le Kendini Sulamann Fiziksel Salk ve Sosyal Uyumla Olan likilerinin ncelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Gzel, H. (2005). Psikiyatri yardm alan ergenlerin sosyal destek alglar ve bunlar etkileyen etmenler, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Hargreaves, G. (1999). Stresle ba etmek, (ev: Aili Cevat Akkoyunlu), Doan Kitap. Hamarta, E. (2004). niversite rencilerinin yakn ilikilerindeki baz deikenlerin (benlik saygs, depresyon ve saplantl dnme) balanma stilleri asndan incelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisns Tezi. Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Konya. Heman, T. (2004). Examination og the salutogenic model, support resources, copng style, and strressors among sraeli universty students. The Journal of Psvchology. 138 (6), 505-520. Hart, K., E. (1990). Introducng stres and stres management to managers, Journal of Managerial Psychology,.5 (2). Helgeson, V. S. (2003). Social support and quality of life. Quality Of Life Research 12 (1), 25-31. Hoffman, M. A. Leavy-Shiff, R., Ushpiz, V. (1993). Moderatig effects of adolescent social orientation on the relation betvveen social support and selfesteem. Journal Ofyouth And Adolescence, 22 (1), 23-55. Jou. Y.H., Fukada, H. (2002). Stres, health andreciprocity and sufficiency of social support: the case of universty students in japan. The Journal of Social Psychology, 142 (3), 353-370.

146

Ikhan, V. (2004). alma hayatnda stres ve baa kma yollar. Ankara: Sandal Yaynlar Ikl, S. (1998), A prospective study of life stress, social support and assertiveness among turkish university students, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. mamolu, O., Yeim Y. (1993). nerilen dengelenmi toplumsal birey modeli nda niversite genliinin sorunlar: 1982-1992 dneminde yaynlanan aratrmalara ilikin bir deerlendirme, yorum ve neriler, Trk Psikoloji Dergisi, 8 (30), 29. Kaner, S. (2003). Aile destek lei: faltr yaps, gvenirlilik ve geerlilik almalar. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi zel Eitim Dergisi .4 (1) ,57-72. Karada, . (2007). lkretim beinci snf rencilerinin akademik baarlarnn sosyal destek kaynaklar asndan incelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Adana. Karahan, T.F., Epliko, H. (2005). niversite rencilerinin alkol ve sigara kullanm sklna gre stresle baa kma tarzlarnn incelenmesi. Ege Eitim Dergisi. 6 (2) 113-131. Karahan, T.F., Dicle, A.N., Epliko, H. (2007). niversite rencilerinin Stresle Baa kma Tarzlarnn Sosyal Beceri Dzeylerine ve Mutluluk Alglarna Gre ncelenmesi. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi. Cilt: 40, Say:3; 41-61 Karahan, T.F., Epliko, H. (2007). niversite rencilerinin stresle baa kma tarzlarnn uzun sreli yaadklar yerleim birimine ve algladklar anne-baba tutumlarna gre incelenmesi. ukurova niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 3 (33), 119-130 Kasatura, .(1998). Kiilik ve zgven, Ankara, mge Kitabevi. Kaya, M., Gen, M., Kaya, B., Pehlivan, E. (2007). Tp fakltesi ve salk yksekokulu rencilerinde depresif belirti yaygnl, stresle baa kma tarzlar ve etkileyen faktrler. Trk Psikiyatri Dergisi, 18 (2), 137-146. Kim, O. (2001). Sex differences in social support, loneliness and depression among korean college students. College Of Nursing Science, 88 (2), 521-526.

147

Konak, S. (2005). Kara havac pilotlar iin stres ve stres ynetimi (kara havaclnda bir aratrma), Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Kar Harp Oku Savunma Bilimleri Enstits. Korkut, F. (2003). Saldrganlk dzeyleri farkl lise rencilerinin stresle baa kma yollar, 3P Dergisi, 11(4), 279-288 Korkut, F. (2007). Okul temelli nleyici rehberlik ve psikolojik danma, 2. Bask An Yaynclk. Ankara. Kozakl, H. (2006) niversite rencilerinde yalnzlk ve sosyal destek dzeyleri arasndaki ilikilerin karlatrlms, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Mersin Kula, . (2004). KHOda eitim gren yerli harbiyelilerin ve misafir asker personelin, kho yaantsnda stres yaratan faktrler asndan karlatrlmas, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstits. Ankara. Kundak, A.H. (2005). niversite rencilerinin yeme tutumlar, benlik algs, vcut algs ve stres belirtileri asndan karlatrlmas. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Lazarus, D. (1993). From psychological stres to the emotions. Annual Review of Psychology, 44, 1-21. Lee, J., Graham, A. (2001). Students perception of medical scholl stres and their evaluation of a wellness elective. Medical Educaton.35, 652-659. Leung, L. (2007). Stressful life events, motives for nternet use, and social support among digital kids. Cyber PsychologyveBehavor, 10 (2), 204-214. Loehr, J., E. (1999). Stres altnda baarl olmak, stanbul, Beyaz Yaynlar. Lui, Y.L. (2002). The role of perceved social support and dysfunctonal atttudes in predctng tawanese adolescents depressve tendency. Adolescence, 37 (148), 823834. Lunsky, Y. (2008). The impact of stres and social support on the mental health of individuals with intellectual disabilities. Salud Publca de Mexico, 50, 151-153

148

Luthans, F. (1995). Organization behavior, stanbu Litaratr Yaynlar. Magaya, L., Kimberly, K., Schreiber, J.B., (2005). Stres and coping strategies among zimbabwean adolescents. British Journal Of Edu catonal Psychology, 75, 661-671. Maraf, F.U. (2003). The effect of a wellness orented stres management program on stres level and copng strateges of unversty students. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Natvg, G.K., Albrektsen, G., Qvarnstrom, U. (2003). Methods of teaching and class participation in relation to perceived social support and stres: modifable factors for mproving health and wellbeing among stududents. Aducational Psychology, 23 (3), 258-274. Norfolk, D.(1989). hayatnda stres, ev. Leyla Serdarolu, stanbul Form Yaynlar, Odac, H., Kalkan, M. (2004). eitli stresle baa kma teknikleri retiminin niversite rencilerinin stresle baa kma dzeyleri zerindeki etkisi. 3P Dergisi, 12 (2), 125-132. Odac, H. (2004). niversite rencilerinin stresle baa kma biimlerinin yalnzlk dzeyleri ile ilikisi. 3P Dergisi, 12 (3), 217-224. Onbaolu, M. (2004.) Stresle ba etmede zihinsel yntemler, Trk Psikoloji Blteni, 3435, 103-127. Okanl, A. (1999). Hemirelik rencilerinin aile ve arkadalarndan algladklar sosyal destek ile anksiyete dzeyi arasndaki iliki. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Atatrk niversitesi Salk Bilimleri Enstits, Erzurum. Oktan, V. (2005). Yalnzlk ve alglanan sosyal destek dzeyinin ergenlerdeki fkenin geliimine etkisi. Marmara niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi Eitim Bilimleri Dergisi. 21,183-192. Okyayuz, .H. (1999). Salk psikolojisi, Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, Nu:19, Ankara. Otrar, M., Eki, H., Dilma, B., irin, A.(2002). Trkiyede renim gren trk ve akraba topluluk rencilerinin stres kaynaklar, baa kma tarzlar ile ruh sal arasndaki iliki zerine bir aratrma. Kuram ve Uygulamada Eitim Bilimleri Dergisi, 2 (2), 474-500.

149

rc, M. (2005), The effects of stress management training program on perceived stress, self-efficacy and coping styles of university students, Yaymlanmam Doktora Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. zer, . (2001). Ergenlerin stres yaantlarnda kullandklar baa kma stratejilerinin benlik imaj ile ilikisi. ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Adana. zdeveciolu, M. (2004). Sosyal Destek ve Yaam Tatmininin Mesleki Stres zerindeki Etkileri: Kayseride Faaliyet Gsteren letme Sahipleri le Bir Aratrma, H.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 22 ( 1), 209-234. zgan, H., Balkar B., Eskil, M. (2008). Eitim fakltesi rencileri tarafndan snfta alglanan stres nedenleri ve kiisel deikenlerin strese olan etkisi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 7(24), 337-350. zgven, . ETHEM (1989). niversite genliinde uyum sorunlar sempozyumu. Ankara Bilkent niversitesi Psikojik Danma ve Aratrma Merkezi. 23-30. zmen, M., nen, B. (2005). Stresle baa kma yollar. istanbul niversitesi, tp fakltesi srekli tp etkinlikleri, Medikal Adan Stres ve areleri Sempozyum Dizisi Nu:47, 171-180 ztrk, H., Sevindik,F.N., Yaman,S.. (2006). rencilerde yalnzlk ve sosyal destek ile bunlara etki eden faktrlerin incelenmesi, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16 (1), 383-394. Partlak, N. (2003), Zonguldak karaelmas niversitesi rencilerinin stresle baa kma tarzlar ve intihar olaslklar arasndaki iliki. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Salk Bilimleri Enstits. zmir Pehlivan, . (1994). Stresle baa kmada bireysel ve rgtsel stratejiler. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi.27 (2), 803-815. Pehlivan, . (1995). Ynetimde stres kaynaklar, Ankara, Pagem Yaynlar.Ankara Poyrazl, ., Philip, R. K., Baker, A., Al-Timimi, N. (2004). Social support and demographic correlates of acculturative stres in nternational students. Journal of College, 7, 73-82.

150

Reevy, G., Maslach, C. (2001). Use of social support: gender and personality differences sex roles. Behavional Science, 44 (7), 437-459. Rice, Philip L. (1999). Stres and health, new york, Brooks/Cole Publishing Company. Roskies, (1994). Sava ya da ka tepkisi: strese gsterilen ilk tepkiler (ev. N.H. ahin) Stresle baa kma: olumlu bir yaklam. Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, No:2, Ankara. Robbns, P.R., Tanck, R.H. (1994). University students preferred choices for social support. The Journal of Social Psychology. 135 (6), 775-776. Rowshan, A. (2000). Stres Ynetimi, stanbul, Sistem Yaynclk. Salam, S. (2007). Lise rencilerinin ana-baba iletiimi sosyal destek ve ana-baba tutumu arasndaki ilikilerin incelenmesi. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eitim Bilimleri Anabilim Dal. Erzurum. Sasak, M., Yamasak, K. (2007). Stress, Coping and the adjustment process among unversty freshmen. Counselling. Psychology Quarterly. 20 (1), 51-67. Saygn, Y. (2008). niversite rencilerinin sosyal destek, benlik saygs ve znel iyi olu dzeylerinin incelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Konya. Sencar, B (2007) Otistik ocua sahip ailelerden algladklar sosyal destek ve stres dzeyleri arasndaki ilikinin incelenmesi. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Dokuz Eyll niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits. zmir. Selye, Hans. (1974). Stress without distress. New York: J. B. Lippencott Company. Sorias, O. (1988a). Sosyal destek kavram. Ege niversitesi Tp Fakltesi Dergisi, 27 (1), 353-357. Sorias,O. (1988b). Sosyal destekler ve ruh sal. Ege niversitesi Tp Fakltesi Dergisi, 27 (1), 359-363 Smer, M. (2008). Okulncesi retmenlii rencilerinin stresle baa kma stilleri ve baz deikenlere gre mizah tarzlarnn karlatrlmas. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya.

151

Srk, N. (1994). niversite rencilerinin stresle baa kma stratejilerinin baz deikenler asndan incelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Malatya ahin, D. (1999). Sosyal destek ve salk. Salk Psikolojisi. Ed: lgen H. Okyayuz Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, No: 19, 79-106. Ankara. ahin, N. H. (1998). Stresle baa kma. Trk Psikologlar Dernei Yaynlar No: 2. ahin, N.H. (2002). Yetitirme Yurtlarnda Kalan ve Aileleriyle Yaayan Liseli Genlerin Stresle Baa kma Stratejileri, Burdur Eitim Fakltesi Dergisi, 3(3), 92-111. ahin, N.H. ve Durak, A. (1995). Stresle baa kma tarzlar lei: niversite rencileri iin uyarlanmas, Trk Psikoloji Dergisi, 10, (34), 56-73. ahin, N.H., Gler, M., Basm, H.N. (2009) A tipi kiilik rntsnde bilisel ve duygusal zeknn stresle baa kma ve stres belirtileri ile ilikisi. Trk Psikiyatri Dergisi. 1-12. ahin, . (1999). niversite son snf rencilerinin stresle baa kma tarzlar zerine bir inceleme. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. Ankara. Tan, D. (2000). Lise rencilerinin yalnzlk dzeyleri ile denetim odaklarnn aile destek dzeyleri ve zlk nitelikleri asndan karlatrmal olarak incelenmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya. Taylor, S.E. Lichtman,R.R. ve wood,J.V.(1984). Attributions, beliefs about control, and adjustment to breast cancer. Journal of Personality, 55, 377-393. Taylor, S.E. (2003). Health psychology. Boston. McGraw-Hill. Taylor, A.R., Sylvestre, J.C., Botschner, J.V. (1998). Social support is something you do, not something you provide: implications for linking formal and nformal support. Journal of Leisurability, 25 (4). Taysi, E. (2000). Benlik saygs, arkadalardan ve aileden salanan sosyal destek: niversite rencileri ili yaplan bir alma. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ankara.

152

Temel, E., Bahar, A., uhadar, D. (2007). renci Hemirelerin Stresle ba etme Tarzlar ve Depresyon Dzeylerinin Belirlenmesi. Frat Salk Hizmetleri Dergisi, 2(5), 107-118. Terzi, . (2005). yi olmaya ilikin psikolojik dayankllk modeli. Gazi niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits. Yaymlanmam Doktora Tezi. Ankara. Terzi, . (2008). niversite rencilerinin psikolojik dayankllklar ve algladklar sosyal destek arasndaki iliki. Trk Psikolojik Danma ve Rehberlik Dergisi. 3 (29), 1-9. Tmothy, J., Fuehrer, L., Fuehrer, A. (2001). The role of social support in moderatng the stres that frst-year graduate students experence. Education, 110 (2), 186-193. Toydemir, A.E., (2005). Eitim yaantsnda stres yaratan faktrler; KHO, HHO, DHO ve sivil niversite rencileri karlatrmas. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Kar Harp Oku Savunma Bilimleri Enstits. Ankara. Turul, C.,D. (2000). Stres ve depresyon. Psikiyatri Dnyas, 4, 12-17 Tmkaya, S., Hamarta, E., Deniz, M.E., elik, M., Aybek, B. (2007), Duygusal zek mizah tarz ve yaam doyumu: niversite retim elemanlar zerine bir aratrma, IX. Ulusal Psikolojik Danma ve Rehberlik Kongresi, zmir. Trkm, S. (2001). Stresle baa kma biimi, iyimserlik, bilisel arptma dzeyleri ve psikolojik yardm almaya ilikin tutumlar arasndaki ilikiler: niversite rencileri zerinde bir aratrma. Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 1 (2), 1-16. Uluruh, A. (2008). Ortaretim rencilerinde stres yaratan ynetici davranlar ve rencilerde baa kma davranlar. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Dokuz
Eyll niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, zmir.

Uar, F. (2004). Streste zihnin rol ve strese bal zihinsel/ruhsal hastalklar, Trk Psikoloji Blteni, 34-35, 85-102. Uzman, E. (2002). Sosyal destek dzeyleri farkl niversite rencilerinin baz deikenlere gre kimlik statleri. Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.

153

nsar, S., Sadrl, S.K., Demir, M., Zafer,R.,Erol, .(2009). niversite rencilerinin sosyal destek dzeyleri. Dokuz Eyll niversitesi Hemirelik Yksekokulu Elektronik Dergisi. 1(1), 17-29. Yaylac, G., (2005) rgtsel Stres ynetmede etkili kiileraras iletiim stratejileri, Amme daresi Dergisi 38 (2), 51-59. Yldrm, . (1991). Stres ve stresle baa kmada geveme teknikleri, Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 6, 175-189. Yldrm, . (1997). Alglanan sosyal destek leinin gelitirilmesi gvenirlii ve geerlilii. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 13 ,81-87. Ylmaz, N.,E. (1993). niversite rencilerinde stres dzeyleri, psikopatoloji ve stresle baa kma. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ankara. Yndem, Z.D.(1998). Hkml kadnlarn stresle baetme stratejilerinin baz deikenler asndan incelenmesi. Yaymlanmam Doktora Tezi. Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ankara. Yurtbay, T. (1996). Ailesinden ayr yaayan niversite rencilerinde stresle baa kma ve ruhsal belirtiler. Nro Psikiyatri Arivi, 33 (2), 96-105. Veenstra, M.Y., Lemmens, H.H.M., Friesema, I.H.M., Tan, F.E.S., Garretsen, H.F.L., Knottnerus, J.A., Zwietering, P.J. (2007). Coping style mediates impact of stres on alcohol use: a prospective population-based study. Addiction, 102, 1890-1898. Weiss,D. (1993). Stres kontrol, stanbul, Rota Yaynlar. Cep Ynetim Dizisi. Wilcox, B.L.. (1981). Social support, life stres and psychologicial adjustment: a test of the buffering hyhpotesis. American Journal of community Psyhology, 9 (4) ,371-384.

154

EKLER EK I : KSEL BLG FORMU Aklama Aadaki sorular okuyun ve sizin iin en uygun olan cevabn yanndaki hafi iaretleyin. 1. Faklteniz:.. 2. Blmnz:. 3. Kanc Snftasnz: (a) 1 4. Cinsiyetiniz: (a) Kz (b) 2 (c) 3 () 4

(b) Erkek (b) Ortaokul (c) Lise

5. Annenizin renim Durumu: (a) lkokul () Yksek renim 6. Babanzn renim Durumu: (a) lkokul () Yksek renim

(b) Ortaokul

(c) Lise

7. Herhangi bir etkinlie katlyor musunuz: (a) Evet (Ltfe belirtiniz; Tiyatro, mzik, topluluk,vs.).. (b) Hayr

155

EK II : STRESLE BAAIKMA TARZI LE Bu lek, kiilerin yaamlarndaki skntlar ve stresle baa kmak iin neler yaptklarn belirlemek amacyla gelitirilmitir. Ltfen sizin iin sknt ya da stres oluturan olaylar dnerek bu skntlarnzla uygunluk derecesini iaretleyin. Sizi ne kadar tanmlyor / Size ne kadar uygun Hi Uygun Tamamen Uygun Uygun deil uygun deil

BR SIKINTIM OLDUUNDA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

Kimsenin bilmesini istemem yimser olmaya alrm Bir mucize olmasn beklerim Olay/olaylar bytmeyip zerinde durmamaya alrm Baa gelen ekilir iye dnrm Sakin kafayla dnmeye ve fkelenmemeye alrm Kendimi kapana skm gibi hissederim Olayn deerlendirmesini yaparak en iyi karar vermeye alrm inde bulunduum kt durumu kimsenin bilmesini istemem Ne olursa olsun direnme ve mcadele etme gcn kendimde hissederim. Olanlar kafama takp srekli dnmekten kendimi alamam Kendime kar hogrl olmaya alrm olacana varr diye dnrm Mutlaka bir yol bulabileceime inanr, bu yolda urarm Problemin zm iin adak adarm Her eye yeniden balayacak gc bulurum Elimden hibir eyin gelmeyeceine inanrm Olaylardan olumlu bir ey karmaya alrm Her eyin istediim gibi olmayacana inanrm. Problemi adm adm zmeye alrm Mcadeleden vazgeerim Sorunun benden kaynaklandn dnrm

156

BR SIKINTIM OLDUUNDA

Sizi ne kadar tanmlyor / Size ne kadar uygun Hi Uygun Tamamen Uygun Uygun deil uygun deil

23 Hakkm savunabileceine inanrm 24 Olanlar karsnda kaderim buymu derim Keke daha gl bir insan olsaydm diye 25 dnrdm Bir kii olarak iyi ynde deitiimi ve 26 olgunlatm hissederim 27 Benim suum ne diye dnrm 28 Hep benim yzmden oldu diye dnrm Sorunun gerek nedenini anlayabilmek iin 29 bakalarna danrm Bana destek olabilecek kiilerin varln 30 bilmek beni rahatlatr

157

EK III : OK BOYUTLU ALGILANAN SOSYAL DESTEK LEGI Aada 12 cmle ve her birinde de cevaplarnz iaretlemeniz iin 1'den 7ye kadar rakamlar verilmitir. Her cmlede sylenen sizin iin ne kadar ok doru olduunu veya olmadn belirtmek iin o cmle altndaki rakamlardan yalnz bir tanesini daire iine alarak iaretleyiniz. Bu ekilde 12 cmlenin her birine bir iaret koyarak cevaplarnz veriniz. 1-htiyacm olduunda yanmda olan zel bir insan var Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr Kesinlikle hayr 1234567 1234567 1234567 1234567 1234567 1234567 1234567 1234567 1234567 1234567 1234567 1234567 Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet Kesinlikle Evet 2.-Sevin ve kederlerimi paylaabileceim zel bir insan var 3-Ailem bana gerekten yardmc olmaya alr 4-htiyacm olan duygusal yardm ve destei ailemden alrm 5-Beni gerekten rahatlatan zel bir insan var 6-Arkadalarm bana gerekten yardmc olmaya alrlar 7-ler kt gittiinde arkadalarma gvenebilirim 8-Sorunlarm ailemle konuabilirim 9-Sevin ve kederlerimi paylaabileceim arkadalarm var 10-Yaammda duygularma nem veren zel bir insan var 11-Kararlarm vermemde ailem bana yardmc olmaya isteklidir 12-Sorunlarm arkadalarmla konuabilirim

158