You are on page 1of 31

ZAL DNEM TRKYENN EKONOM-POLT

Kerem KARABULUT*
zet 1980-1990 yllar arasnda Trkiye Ekonomisindeki gelimeler zal Dnemi olarak adlandrlmaktadr. Turgut zaln hem 1980 kararlarndaki rol hem de 1983te babakan olmas, bu dnemin onun ismiyle anlmasna sebep olmutur. zal dneminde uygulanan ekonomi politikalarnn ana temas, serbest piyasa ekonomisi, devletin ekonomideki paynn azaltlmas ve fiyat mekanizmasnn klasik dengeleyici rolnn ilerlik kazandrlmasdr. almada, zal dneminin bu uygulamalarnn geliimi ve sonular analiz edilmektedir. Anahtar Kelimeler: zal dnemi, zal Dnemi Trkiye Ekonomisi; Trkiye Ekonomisi Abstract The developments in Turkish Economy between the years 1980-1990 are denominated as zal Term. Both the role of Turgut zal in 1980s decisions and being the prime minister in 1983 made this term mentioned with his name. The main theme of the economy policies applied under the auspices of zal term is to functionalize the liberal economy, weakening the role of the state in the economy and the classic stabilization role of the price mechanism. Within the framework of the study, the developments and consequences of these performances under the term zal have been analyzed. Key Words: zal Term, zal Term of Turkish Economy, Turkish Economy

Do. Dr., Atatrk niversitesi BF ktisat Blm retim yesi, kerem@atauni.edu.tr

978

1.Giri Cumhuriyet dnemi Trkiye ekonomisindeki geliim sreci incelendiinde, iki ana dnemin olduu anlalmaktadr. Bunlar, 1980 ncesi dnem ve 1980 sonras dnemdir. 1980 ncesi dnemin temel ekonomi politikas, ithal ikameci sanayileme (kalknma) politikas iken, 1980 sonras dneminin ekonomi politikas ise ihracata dayal sanayileme (kalknma) politikasdr. 1980 ncesi daha ok korumacla ve yerli retimin ithal rnlerinin yerine ikamesinin salanmas hedeflenirken, 1980 sonrasnda liberal politikalarla rekabete ak bir ekonomik yapyla etkinlik ve verimlilik art ve teviklerle d ticaretin artrlmas ve kalknmann salanmas hedeflenmitir. 1980 sonras dnemde uygulanan iktisat politikalarnn uygulanmasna, hem lke iindeki olumsuz sosyo-ekonomik gelimeler hem de d dnyadaki (zellikle ABD ve ngilteredeki) uygulanan ekonomik politikalar ve istekler sebep olmutur. 24 Ocak 1980 ylndaki ekonomik istikrar paketinin ngrdkleri, 1983 ylnda Turgut ZALn liderliini stlendii Anavatan Partisinin (ANAP) iktidara gelmesi ve ngrlen politikalar uygulamasndan dolay, zall Yllar veya 80ler olarak adlandrlmtr. Bu dnem, Turgut zaln, grev sresi dolan Kenan Evrenin yerine 1989 ylnda Cumhurbakan seilmesine kadar srmtr. Turgut zaln hem 24 Ocak 1980 kararlarnda aktif grevinin olmas hem de 1983ten sonra da babakan olarak bunlar uygulamaya almas bu 1980-1990 dneminin zal Dnemi olarak anlmasna sebep olmutur. Bu alma ile, ilgili dnemde yaanan sosyo-ekonomik gelimeler verilerek bunlarn sebep ve sonular analiz edilmeye allmaktadr. 2.1980 ncesi Dnem Bu ksmda, Cumhuriyetin kuruluundan 24 Ocak 980 kararlarna kadar lke ekonomisinin ileyiini etkileyen ana konular hatrlatlmaya allacaktr. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan 1980 ylna kadar uygulanan ekonomi politikasna genel olarak thal kameci Kalknma Politikas uygulamalar hakim olmutur. Ancak bu uygulamalar, dnem dnem farkl yntem ve iddetlerde uygulanmtr. 1923-1929 dneminde serbest piyasa koullarna uygun bir kalknma politikas denenmise de baarl olunamamtr. nk, hem Lozan Antlamasnn etkileri vardr hem de halkn yorgun ve yoksul olmas bu politikalarn baarsn engellemitir. I. Dnya sava, Balkan Sava ve Kurtulu savana giren halk ok yorgundur. Osmanl dneminden gelen etkilerle de zellikle yerli mteebbis yok

979

denecek kadar az, sermaye ve teknoloji yetersizdir. Btn bunlar serbest piyasa kurallaryla ynetilmeye allan ekonomide baar salanmasn engellemektedir. 1929-1938 dneminde ise, 1929 dnya ekonomik bunalmnn d dnyadan gelen yansmalar ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliininin bu krizi en az zararla atlatan lke olmas, ABD Bakan F.D. Roosveltin 1933 ylnda kard Tenessee Vadisi rgtnn kurulmasna ilikin yasa ile gelimi kapitalist lkelerde ilk defa blge planlamas uygulamasnn balatm olmas ve buna ilaveten A. Hitlerin lkesinde drt yllk bir plan yrrle koyarak, isizlikle mcadeleye balamas gibi d gerekeler ve yukarda belirtilen ierdeki yetersizlikler nedeniyle Devlet nclnde Kalknma politikas uygulanmtr. Bu erevede, zellikle KTlerin kurulmas ve etkin iletilmesiyle Trkiye ekonomisinin bugn geldii aama iin ok nemli katklar yaplmtr. Ancak bu dnem ierisinde uygulamaya konulan I Be Yllk Sanayi Plan baaryla uygulanmasna ramen, ikincisi uygulanamamtr. nk, araya II. Dnya Savann girmesiyle ve Mustafa Kemal Atatrkn lmyle lkede oluan ortam bunu engellemitir. 1938-1950 dnemi ise Trkiye Ekonomisinin II. Dnya Savann etkisinde olduu ve ok partili dnemin sanclarnn yaand ve Varlk Vergisi gibi olumsuz uygulamalarn yaand bir dnemdir. Bu dnemde, hem Demokrat Partililerin basklar hem de dardan gelen basklar nedeniyle daha da ak ekonomi politikalar sylemlerinin dile getirildii grlmektedir. 1950 ylnda DPnin iktidara gelmesiyle da ak sylemlerin uygulamaya konulmas ortam domu, ancak uygulamalar ilk 3-4 yl iin iyi gitmise de lkenin iinde bulunduu sosyoekonomik koullar ve d dnyadaki Trkiye Ekonomisine olumsuz etki yapan gelimeleri yaanmas (Kore Savann bitmesi ve Marshall Yardmlar) ile iklimin kt gitmesi ekonomik gstergeleri olumsuz etkilemi ve 1958 stikrar Kararlarna gidilmesi gibi bir sonu dourmutur. Olumsuz ekonomik ve siyasi gelimelerin etkisiyle 1960 askeri mdahalesi ile 1950-1960 arasnda uygulanan ekonomik politikalar yerini planl kalknma modeline brakmtr. 1963 ylndan itibaren Planl Kalknma Dneminin balamasyla 1980 ylna kadar etkin bir ithal ikameci kalknma politikas uygulanm, zellikle 1970li yllarda yaanan 1973 ve 1978 petrol krizleri, 1974 Kbrs Bar Harekat ve Siyasal istikrarszlk ortamnn da olumsuz etkisiyle lke 24 Ocak 1980 stikrar kararlar ve 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesini yaamak zorunda kalmtr. 1970li yllar bir btn olarak deerlendirildiinde ilk olarak bu yllarn istikrarsz koalisyon hkmetleri dnemi olduu sylenebilir. 3. Be Yllk Kalknma Plannn uyguland 1973980

1977 yllar arasnda ard arda 7 farkl hkmetin greve gelmi olmas dnemin alkantl zelliklerini yanstmas asndan gzel bir rnek tekil etmektedir (Erdem; 2009, 116). 3. 1980 Sonras Dnem 1980 programnn teorik temeli, Klasik ktisat retisinin trevi niteliinde olan Neo-liberal ya da Yeni Muhafazakar ekonomik yaklamlara dayanmaktadr. Bu yaklamlardan en ok bilinen ikisi; M. Friedman ve F. Von Hayekin temsil ettikleri parasalc yaklam ile Arthur Lafferin temsil ettii Arz Ynl (Yanl) iktisat yaklamdr. Her iki yaklama gre de, Enflasyonun sebebi, devletin ekonomiye ar mdahalesi ve para arznn ar iirilmesidir (ahin; 2002: 191). Bu anlaylara gre temelde; Enflasyonu nlemek iin para arznn kontrol altnda tutulmas, Devletin ekonomiye mdahalesinin azaltlmas, Ekonomideki arz talep dengesinin piyasalarn ileyiine braklmas gerekmektedir (ksacas, Keynesyen politikalar terkedilmelidir). Arz Ynl iktisatlarn temel vurgularndan biri zel kesimin desteklenerek arzn artrlmasdr. Buna ilaveten, sizlii artrmadan enflasyonu aa ekmenin olanakl olduunu da vurgularlar. Para ve maliye politikalar kart amalar iin kullanlarak bu baarlabilir demektedirler. Onlara gre, para politikas enflasyonu aa ekmek iin, maliye politikas da ekonomiyi bytmek amacyla devreye sokulabilir. 1980li yllarda ABD ve ngilterede iddetle uygulanmaya allan bu politikalar, o dnemin liderlerinin isimleriyle de zdeleir olmutur. Uygulanan ekonomi politikalar, dnemin ABD bakan Ronald Reagandan dolay Reaganomics veya Reagenizm ve ngiltere babakan Margaret Teacherdan dolay da Teacherizm olarak da isimlendirilebilmektedirler. te uygulanan bu politikalar model alan Turgut zaldan dolay da bu politikalarn Trkiyedeki adna zalizm de denilebilmektedir. ABD, ngiltere ve Trkiyede uygulanan bu politikalarn temel teorik dayana da Gney California niversitesinden Arthur Lafferin literatre Laffer Erisi olarak geen ve vergi gelirleriyle vergi oranlar arasndaki ilikiyi analiz eden almasna dayanmaktadr. Aadaki grafikte grld zere, Lafferin analizine gre, Rmax olarak gsterilen noktadan sonra vergi oranlarn artrmak kamunun vergi gelirlerini artrmaz aksine azaltr. nk bu noktadan sonra, ya vergi kaakl ya da vergiden kanma 981

olgular daha ok ileyecek ve bylece toplam gelir azalacaktr. Oysa vergi oranlarn dk tutmak veya mevcut oranlarda indirimler yapmak, mteebbisleri retim yapmaya zorlayacak ve bylece retimde, istihdamda ve toplam refahta art olacaktr. te bu politikalar dorultusunda, Turgut zal Hkmeti, zellikle ihracatn tevik edilmesi konusunda younlam ve baarl sonularda alnabilmitir. Ancak, denetim sistemindeki yetersizlikler ve Trk toplumunun yapsna zg sebeplerden dolay, bu srete hayali ihracat gibi hastalklar da ortaya kmtr.

ekil: Laffer Erisi Kaynak: Halil SEYDOLU, Ekonomik Terimler Ansiklopedik Szlk, 2002, s.381. Trkiye de, 1980lerin basnda neo-liberal ilkelerin snand ilk lkelerden biri olmustur. IMF, Dnya Bankas ve OECD gibi kilit uluslar aras kurumlar, Trkiyenin neo-liberal yeniden yaplanma srecine hep birlikte mdahil olmulardr. Bu aktrlerin politika deiimini balatmaktaki kolektif gc, nceki modelin 1970lerin sonundaki byk krizle itibarszlamas ve lkenin d kaynakl finansal akmlara ar bir bamllk altna girmesiyle daha arpc hale gelmitir. Souk Savasn srdne iaret edercesine Sovyetler Birliinin Afganistan igal ettii bir dnemde Trkiyenin ABD ve Batl mttefikleri iin sahip olduu jeo-stratejik nem, belli bal uluslararas kurumlarn Trkiyenin yeniden yaplandrma srecine ilgisini artrmtr. lke ii cephede de, thal ikameci sanayileme (S) koalisyonunun k ve yeni bir ihracata ynelik koalisyonun giderek onun yerini ald gzlemlenmektedir. Bu aamada lke ii koalisyonun ayrt edici bir zellii, daha nceki koalisyonun siyasi deiimden nce kurulmasnn aksine, siyasi dnm srasnda ve onunla birlikte kurulmu olmasdr. Bir yandan ar kriz koullar altnda yurtd aktrlerin esasl katlm, dier yandan bunu izleyen askeri mdahale, neoliberal modelin serpilmesi iin ideal ortam hazrlamtr. Bu sre iinde kurulan 982

koalisyonun ortaklar, i piyasadan ihracata dnm gerekletirmi byk i evreleri ile neoliberal programn uygulanmasnda merkez neme sahip yeni brokrasinin unsurlardr. 1980lerde, neo-liberal reformlarn ilk on ylnda, sz konusu koalisyonun barolndeki Turgut zal, nde gelen ulus tesi siyasi giriimcidir. Yeni ortama uyum salayamayan byk i evreleri ile ekonomi brokrasinin Devlet Planlama Tekilat (DPT) gibi klasik veya devleti kesimleri balangta bu koalisyonun dnda kalmlardr. Bu dnemde en byk kayb, zellikle ihracata ynelik bymenin ilk yllarnda ciddi bask atnda kalan ve reel cretlerde keskin bir d yasayan rgtl igc yaamtr. lk yllarda, i evrelerinde, i piyasa koalisyonu ile ihracat koalisyonu anlamnda nemli bir ayrma vardr. Zaman ierisinde neoliberal politikann, faaliyetlerinde giderek daha fazla ihracata ynelen byk ve kk i evrelerinin daha nemli bir ksmn kapsamasyla, bu ayrma daha az dillendirilir olmutur (enses;

http://www.metu.edu.tr/~fsenses/files/kuresel_dinamikler.pdf, 10.02.2010). Yeni politika koalisyonu, bu dnemde finansal liberalizasyondan ve ykselen yurtii faiz hadlerinden aka faydalanan ve rantiye ad verilen finansal kar sahiplerini de iermektedir. Bu gruplarn ans, hkmetin artan bte aklarn finanse etmek iin bask altnda kalmas ve yksek faiz oranlarndan devlete bor verme frsatnn domasyla daha da almtr. ktisadi performans bakmndan sz konusu dnem, nceki on yllar anmsatrcasna, yine bir ykselme-k evrimine sahiptir. zellikle dardan yardmlarn etkisiyle 1980lerin bandaki nemli toparlanmann ardndan sre 1990larda giderek srdrlemez ve krizlere yatkn bir hale gelmitir. Bir kez daha, bu durum Trkiyede devletin dzenleyici kapasitelerinin zayfln ve blm atmalarn demokratik bir ortamda zebilme konusundaki yetersizliini gstermektedir. Trkiyede devlet, gerekli makroekonomik istikrar artlarn ve finansal sistemin sk bir ekilde dzenlenmesini salamadan, 1989da sermaye hesabn da aarak Washington Uzlasna iten uyum gstermekle yine reaktif bir davran sergilemitir. zellikle neoliberalizmin ikinci on yl, Trkiye iin Washington Uzlasnn sevimsiz yzn temsil etmektedir. Mal istikrarszln ve yeterli bir dzenleyici ereve oluturulmadan, vaktinden evvel da alm sermaye hesabyla birlemesi, 1994, 2000 ve 2001de yaanan krizlerin baslca sorumlusudur. Bu krizler, Trkiyenin iktisad performansn, zelikle Asya ve Dou Avrupadaki gelimekte olan piyasalarn performanslaryla karlatrldnda, ciddi lde zayflatmtr 10.02.2010). 983 (enses; http://www.metu.edu.tr/~fsenses/files/kuresel_dinamikler.pdf,

3.1. 24 Ocak 1980 Kararlar 1970li yllarn bandan itibaren Trkiye ekonomisi eitli skntlarla kars karsya kalmtr. Bunun nedenleri arasnda dier byk ekonomilerin olumsuz etkilerinin Trkiye ekonomisi zerinde ki sarsc etkileri saylabilmektedir. zellikle darda yaanan petrol krizleri, Kbrs Bar Harekat ve lke ii siyasal istikrarszlklar lke ekonomisini ve istikrarn olumsuz etkilemitir. 1972 ylnda Erimin Trk Lirasn nominal olarak revale etmesi kurun ar deerli konuma gelmesine neden olmutur. Asl amalanan lke ierisinde retilemeyen sanayi girdilerinin dardan temin edilmesi isteidir. Buda beraberinde hi istenmeyen bir sonu olan d ticaret ann bymesine neden olmutur (Akat; www.akat.bilgi.edu.tr 13.02.2010). Bu ekilde lkeyi tamamen da baml hale getirmenin ve ilerleyen zamanlarda da yabanc lkelerde yaanan byk fiyat artlar gibi nedenlerle Trkiye 1970lerin sonuna doru tam bir kmaza girmitir. Zaten lke iinde KTler tarafndan yaplan retimin fiyatlandrlmas da birok siyasi kaygdan dolay doru bir ekilde gereklemiyordu. Enflasyon oranlar fiyatlara yanstlmazken, gereinden ok fazla seviyelere ulasan istihdam, bu kurulularn verimlilik amacndan sapmasna neden oluyordu. Devlet tm bu zarar kalemlerinin finansmann da tekrar borlanarak gidermeye alsnca 24 Ocak 1980 kararlarnn alnmas zorunlu hale geliyordu (Bakr; www.ebnet.sitemynet.com 10.02.2010). Ayrca 1970lerde artan petrol fiyatlarnn Dnya ekonomisini bunalma srkledii bir dnemde, ksa dnemli borlanmalarla byyen ve ithalat artmaya devam eden Trk ekonomisinin, 1977de d dengeleri byk apta bozulmutur. 1977de ihracat nemli oranda gerilerken, ithalat yzde 13 artm, bylece d ticaret a 4 milyar dolar aarken, ihracatn ithalat karlama oran yzde 30lara dmtr. Dengelerin bu denli bozulmas d kredilerin kesilmesini ve ithalatn tmnn pein deme ile karlanmas gereini dourmutur. Bu ekilde d kaynaklarn nnn kesilmesi, 1978 ve 1979 yllarnda ithalatn durgunlamasna ve bymenin durmasna yol am, ihracatta ise art eilimi balamtr (Takn; 1993, 326). Tm bu olumsuz etkenler dolaysyla 1978 ve 1979 yllarnda alnan ekonomik istikrar tedbirleri Trk ekonomisini bunalmdan karmak iin yeterli olmam ve 1979un sonlarnda ekonomide bunalmn boyutlar geniledii bir srada hkmet el deitirmitir. Yeni Hkmet ekonomiyi bunalmdan karmak iin 24 Ocak Kararlar olarak anlan tedbirler paketini 24 Ocak 1980de aklamak zorunda kalmtr (ahin; 2000,182).

984

24 Ocak 1980 tarihinde uygulamaya konulan ekonomik istikrar program ile getirilen tedbirler, verimliliin arttrlmas, kaynak dalmnn iyiletirilmesi ve dolays ile, srekli bir ekonomik bymenin salanabilmesi amac ile ekonomik politikann youn hkmet dzenleme ve kontrolnden ziyade daha etkin piyasa glerine, d rekabete ve d yatrmlara arlk verecek ekilde yeniden dzenlenmesi gerektiini ortaya koymu, bu durum ise kendi kendine yeterlilik dzeyine erimek iin koruma duvarlarnn arkasnda yerel endstrilerin hzla gelimesini ngren gemi ekonomik politikalardan kesin bir dn olmutur (Danman;1986,24). Ksa dnemde ekonomiyi ierisinde bulunduu darboazdan karmay, orta dnemde ise mal ve hizmet ihracatn gelitirmek ve zel yabanc sermaye akn canlandrmak suretiyle ekonomideki yapsal zayfl gidermeyi amalayan bu istikrar programnn kapsamnda olan ana hususlar unlardr (Danman; 1986, 25); pazara dnk ithal ikamesi modeli yerine ihracata ynelik sanayileme modelinin benimsenmesi, Ar deerlenmi dviz kuru yerine gereki kur politikasnn benimsenmesi ve bunu salamak iin radikal devalasyonlardan kanlmas, Faiz hadlerinin devletin deil, piyasada ki fon arz ve talebinin belirlemesi, Yksek faizin yan sra snrl para-kredi politikasnn da i talebi, dolaysyla enflasyonu denetleyici bir ara olarak kullanlmas, Fiyat denetimlerinin mmkn mertebe kaldrlmas ve fiyatlarn arz-talebe gre piyasada belirlenmesinin salanmas, Kamu kesimince retilen temel mallarda sbvansiyonlarn kaldrlmas ya da azaltlmas, bylece bu mallarda hatr saylr zamlarn ekinmeden yaplmas, KT reformu yaplarak bu kurulularn karsz istihdam depolar olmaktan kurtarlmas, Bir yandan kamu harcamalar kslrken, dier yandan kapsaml bir vergi reformuyla bte denkliinin salanmas, Yabanc sermayeyi zendirmek iin yeni nlemler alnmas, bu arada devlet tekelindeki kimi retim alanlarnn da yerli ve yabanc zel sermayeye almas (Ulugay; 1984, 21). 24 Ocak 1980 stikrar Program, Eyll 1980e kadar bir aznlk hkmeti tarafndan, Eyll 1980Aralk 1983 dneminde ise demokrasinin askya alnd bir ortamda, askerlerin ynetimindeki bir hkmet tarafndan uygulanmtr.

985

3.2. 12 Eyll Askeri Hkmeti Dnemi (19801983) 24 Ocak kararlar arifesinde gerek siyasi adan gerekse toplumsal gruplar arasndaki rekabet asndan homojen bir yapnn olmad sylenebilir. Birbiriyle rekabet halinde olan birok kar grubu, arka arkaya kurulan koalisyon hkmetlerinin ortak bir iktisat politikas uygulamasn engellemilerdir. 12 Eyll askeri mdahalesinin, 1960 ve 1971 mdahalelerinde olduu gibi, oluan politik karmaaya bir reaksiyon niteliinde olduu ileri srlmektedir. politikadaki olumsuz gelimeler, reform tedbirlerinin uygulanmasn imkansz hale getirmitir. Ayn yl ierisinde gerekleen 12 Eyll Darbesi ile, tm siyasal partiler kapatlm, liderleri gzaltna alnmtr. Askeri rejimin zelliklerini yanstan ve ounluu teknokratlardan oluan yeni hkmet Emekli Oramiral Blent Ulusu Babakanlnda 21 Eyll 1980 tarihinde kurulmu ve bu hkmetin ekonomik ilerinden sorumlu babakan yardmclna Turgut zal getirilmitir (Erdem; 2009,159160). 1980 Askeri htilal sonrasnda kurulan hkmet 3 yl akn sre iktidarda kalmtr. 24 Ocak kararlar farkl hkmet (VI. Demirel Hkmeti, 12 Eyll askeri Hkmeti, ANAP Hkmeti) tarafndan uygulamas devam ettirilmitir. 24 Ocak kararlarnn mimar olan Turgut zal her aamada Hkmetin etkili pozisyonlarnda grev almtr. 12 Eyll askeri ynetimi sermayenin gelimesi iin igc piyasasn, askeri denetim altnda tutmay tercih etmitir. Bu ynelimler neticesinde sendikal faaliyetler askya alnm, grev yasa getirilmi, cret grmeleri toplu i grmeleri ynteminden uzaklatrlm ve TLnin hakim olduu bir piyasa sistemi kurulmaya allmtr (Boratav; 2004, 147148). 12 Eyll Askeri Darbesi 24 Ocak 1980 tarihinde kabul edilen ve ulusal ekonomiyi d rekabete amay hedefleyen iktisat politikalarnn uygulanmas iin olumlu bir atmosfer yaratmtr. zellikle, sendikalarn kapatlmas, tm partilerin yasaklanmas ekonomik anlamda da muhalefeti yok etmi, 24 Ocak Kararlarnn toplumsal muhalefetle karlamadan yrrle geirilmesi salanmtr (Erdem; 2009, 178). Bu dnem boyunca balca kriterlerdeki deiim zetlenecek olursa, zellikle fiyat istikrar asndan dnem bana gre olduka nemli bir mesafe alnm, dnem sonuna doru ise, fiyatlarda yeniden bir art meydana gelmitir. Reel faizler ykselmi, bunun sonucu yatrmlar azalmtr. Bankaclk sektrnde yaanan kriz beraberinde banka iflaslarn getirmitir. Yine bu dnemde pek ok banker iflas etmitir. Dnem boyunca ekonomi ortalama yzde 4 civarnda bym, GSMH iinde tarm sektrnn pay azalrken, sanayi ve hizmetler sektrnn pay ise 986

art gstermitir. Maliye politikalar asndan bakldnda, gelir-gider fark dnem sonuna doru yeniden art gstermitir. nceki dnemle karlatrldnda, personel harcamalar azalm, transfer harcamalar kalemlerinden zellikle faiz harcamalar art gstermitir. hracatn tevik edilmesi dnem ierisinde meyvelerini vermeye balam, ihracatn ithalat karlama oran belirgin bir ekilde ykselmitir. sizlik bu dnemde artm, reel cretler ise azalmtr. Gerekleen byme verimlilik artndan kaynaklanmtr. Yine istihdam piyasalar asndan nemli olan sendikal haklarn bu dnemde snrlandrld bilinmektedir. Yabanc sermaye girii kolaylatrlmakla birlikte, bu konuda kayda deer bir ilerleme olmamtr. Memur, ii, kk ifti gelir kayplarna urarken, faiz, rant ve kar gibi mlk gelirlerinde nemli artlar olmutur (Erdem; 2009, 178-179).

987

Tablo 1: 1980-1983 Askeri Hkmet Dnemi Ekonomik Performans Deerlendirmesi Makro Ekonomik Gstergeler 1. Byme ve Sektrel Gelimeler 1980-1983 Askeri Hkmeti Dnemi Gelimeler Yapsal dnm program uygulanmasna ramen, dk saylmayacak bir byme oranna ulamtr. Byme atl kapasite harekete geirilerek salanmtr. Tarm sektrnn GSMH iindeki pay azalrken, sanayi ve hizmetler sektrnn paylar artmtr. sizlik oran artmtr. Tarm sektr igc azalmtr. M1/GSMH fazla deimemitir. M2/GSMH nemli oranda artmtr. Bu durum harcamalarn daha ok vadeli hesaplar zerinden yapldn gstermektedir. Reel faizler artmtr. Dnem sonunda kk bankalar ve bankerler iflas etmitir. Fiyat istikrarna ynelik olarak dnem boyunca nemli saylabilecek bir gelime kaydedilmitir Harcamalar/GSMH oran ve Gelirler/GSMH azalmtr. Personel harcamalar azalm, faiz demeleri artmtr. Toplam d borlar artmtr. Bu dnemin en baarl politikalarndan birisi ihracat miktarnda grlen hzl artlardr. thalat artlar snrl dzeyde kalmtr. hracat ve ithalatn GSMH iindeki pay artmtr. hracatn ithalat karlama oran hzla artmtr. Salanan kolaylklara ramen, dorudan yabanc sermaye giriinde dikkate deer bir art gerekletirilememitir. Kamu ve zel sektrde reel cretler azalmtr. Gelir dalm, cretliler ve tarm sektr aleyhine, faiz, rant ve kar sahipleri lehine gelimitir. Askeri mdahale nedeniyle Karma Parlamento Komisyonunun grevleri askya alnm, genel seimlerin yaplmas ve TBMMnin oluturulmasna kadar yenilenmemesi kararlatrlmtr.

2. stihdam Politikalar 3. Para Politikalar, Faiz ve Bankaclk

4. Fiyat stikrar 5. Maliye Politikalar 6.demeler Dengesi ve Dviz Politikas

7. Yabanc Sermaye 8. Gelir Dalm ve Sosyal Politikalar 9. AETye Ynelik Politikalar

Kaynak: Trkiyede Hkmetlerin Makro Ekonomik Performans (1950-2007), Detay Yay., Ankara 2009, s. 179.

3.3. Anavatan Partisi Hkmetleri Dnemi (19831991) 20 Mays 1983te 37 arkadayla kurduu Anavatan Partisi ile zal yeni san Trkiye sahnesindeki baroln oynamaya balamtr. Aslnda zal ve arkadalarnn kurduu parti 1980 ncesi partilerle kiisel ilikiler kurmu siyasetilerden olumaktayd. Trkiyenin 5 yllk kalknma planlar ve stratejileri ile yrtld dnemde 1969da Devlet Planlama Tekilat Mstearlndan 1979da Babakanlk Mstearlna kadar gelen zaln kariyeri, 1977 yl genel seimlerinde Milli Selamet Partisinden milletvekili adayl ve 1970li yllarda Madeni 988

Eya Sanayicileri Sendikas bakanl ile siyasal ve sivil rgtsel bir deneyimi de iermekteydi. Sleyman Demirele yakn izgisiyle brokrasi srecini yaayan zal, merkez saa yaknl kadar muhafazakr eilimleriyle de bilinen bir siyasal aktrd (Kker; 1996, 1254). Gerek 24 Ocak kararlaryla ekonomide balatlan uygulamalar, gerekse 12 Eyll hareketi, toplumun gndeminde ilk iki sray alan bu sorunlard. zaln 1983de Anavatan Partisini kurarken 24 Ocak kararlarnn uzants saylabilecek bir ekonomik program esas almas ve siyasi platformda atma yerine uzlatrma-birletirme-kaynatrma temalarn ne karmas da toplumdaki bu zlemlere cevap verme kaygsndan kaynaklanyordu (Ulagay;1989,28). Anavatan Partisi benimsedii siyasette dier partilerin aksine ekonomide liberalizmi benimsemitir. Devletin mdahalesinin en aza indirilmesi gerektiini ve bylece iktisadi alanda daha hzl, daha verimli ve daha ahenkli bir yapnn oluacan programnda belirtmitir. Turgut zal, devletin grevini sadece dzenleyicilik ve ynlendiricilik olarak tanmlyor ve Trk siyasetinin alk olmad bir yol benimsiyordu. ANAP, kurulduu tarihten itibaren kendisini 12 Eyll ncesinin drt siyasi eiliminin (muhafazakar, milliyeti, liberal ve sosyal demokrasi) topland bir parti olarak tanmlamtr. Ancak, ANAP ekonomik adan liberal olmaya alrken siyasi adan muhafazakar ve milliyetilii ar basan bir parti olmutur. Anavatan Partisi'nin Programna gre: ktisadi gelimede fertlerin teebbs gc esas alnmaldr. Devlet sanayi ve ticarete ana prensip olarak girmemelidir, KT'ler zaman iinde millete devredilmelidir. Devlet mdahalesi asgariye indirilerek, rekabet artlarnn hakim klnd serbest Pazar ekonomisi uygulanmaldr. Karlkl menfaat dengesini esas alan bir anlay iinde d kaynaklardan faydalanlmas ve yabanc sermaye yatrmlarnn tevik edilmesi gereklidir (Madde 9-10). Herkes kiiliine bal, dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve hrriyetlere sahiptir. nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde ifadesini bulan bu hak ve hrriyetlerin salanmas ve teminat altna alnmas iin hukuka bal ve hukukun stnln esas alan bir devlet nizam arttr (Madde 4). Ortadou ve Mslman lkelerle dostane ilikilerimiz gelitirilmeli, AET ile olan ilikilerimizde, menfaatlerin dengelenmesini n planda tutan bir ibirliine uygun davranlmaldr (Madde 35). ANAP Programnda devlet ve toplum ilikisinde "Devlet millet iin vardr. Devletin millet ile btnlemesi esastr. Bu btnlemenin nitelii ise, milletin zenginlii sonucu devletin zengin olmas" dncesi benimsenmitir (Madde 2). 989

3.3.1.Anavatan Gstergeler

Hkmetleri

Dneminde

Trkiye

Ekonomisindeki

Temel

1980-1991 dneminde, demeler dengesi, Cari lemler ve Sermaye Hareketleri durumunu gsterir tablo aada dzenlenmitir. zal Dnemi Trkiye Ekonomisi politikalarnda ana tema, serbestleme ve d ticaretin tevii zerine kurulu olduu iin aadaki tabloda gsterilen veriler sonular yanstmas asndan anlaml olmaktadr. Tablo 2: demeler dengesi, Cari lemler ve Sermaye Hareketlerinde gelimeler (milyon dolar) 1980 1983 1987 1988 1990 1991 1. Cari ilemler hracat (f.o.b.) 2910 5905 10332 11929 13026 13667 thalat (f.o.b.) -7909 -8895 -13551 -13706 -22551 -21007 D ticaret dengesi -4999 -2990 -3299 -1777 -9555 -7340 i gelirleri 2071 1553 2021 1755 2346 2819 Turizm gelirleri 326 420 1476 2355 3225 2654 D bor faiz demeleri -668 -1441 -2387 -2799 -3264 -3430 Dier grnmeyenler 60 630 1657 1992 3713 5555 Cari ilemler dengesi -3210 -1828 -987 1596 -2625 258 2. Sermaye hareketleri D bor demeleri -576 -1081 -2657 -3927 -3938 -4095 zel yabanc sermaye 53 46 110 354 700 783 Uzun vadeli krediler 2415 692 3385 3124 3679 3784 Ksa vadeli krediler -2 789 50 -2281 3000 -3020 -90 -152 -969 -980 -1308 1029 3. Rezerv hareketleri Kaynak: Hseyin ahin, Trkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, 2002, s. 204. Tablodan da anlald zere, 1980 kararlaryla yaklak %32,7 orannda devalasyona gidilmesi ve bu tarihten sonra da %5i gemeyen mini devalasyonlarn yaplmas sonucu 1983 sonunda yaklak 5,9 milyar dolar olan ihracatn 1987de 10 milyar dolar snrn amas ve 1991de de 13,6 milyar dolar olarak gereklemesini salamtr. zal dneminde uygulanan liberalizasyon politikalar d ticaret konusunda nemli artlarn yaanmasna sebep olmutur. hracatn ithalat karlama oran aadaki gibi bir seyir izlemitir (D Ticaret Mstearl; 2006);

990

Tablo 3: hracatn thalat karlama oranlar Yllar hracat/thalat 1980 36,8 1985 70,2 1987 72,0 1988 81,1 1989 73,6 1990 58,1 1994 77,8 Kaynak: T.C. D Ticaret Mstearl, D Ticarette Balca Ekonomik Gstergeler 2006/I, Ankara, 2006. stteki verilere gre, 1980li yllardaki ihracat tevik politikalarnn sonucu, ihracatn ithalat karlama oran, 1988 ylna kadar srekli artm, daha sonra tekrar bir gerileme sreci yaamtr. 1988 ylndaki oran (%81,1) Atatrk dneminden sonra yakalanan en yksek oranlardandr. D ticaretteki bu olumlu gelime Enflasyon orannda salanamamtr. Enflasyon oran 1984 ylnda, %50,3, 1985de %43,2, 1986da %29,6, 1987de %32,0, 1988de %68,3 ve 1989 ylnda %69,6 olarak gereklemitir. Buna sebep olan temel gerekelerden birisi, bu dnemde kamu kesiminin sylenenin aksine bymeye devam etmesidir. rnein, Konsolide bte dnda fonlar oluturularak kamu harcamalar artrlm, Sermaye piyasasnda ilemlerin %87sini kamuya ait menkul deerler temsil eder hale gelmi, TC Merkez Bankas kredilerinin %60n kamu kullanm ve dnem iinde kullanlan toplam d kredilerin %85ini kamu yklenmitir (Tokgz; 2004: 212). zal dneminin zet gstergeleri aadaki gibi olmutur. Tablo 4: 1983-1991 temel gstergeleri 1983 1991 Byme hz (%) 3,3 0,3 Enflasyon (%) 30,5 55,3 hracat (milyar $) 5,7 13,5 hracatn karlama oran (%) 66,4 65,0 D ticaret a (milyar $) -3,5 -7,3 D bor (milyar $) 17 50 1 dolarn karl (TL) 300 5.049 Cumhuriyet altn (TL) 26.500 392.000 bor-hazine (trilyon TL) 3,2 97,6
Kaynak: Erdin TOKGZ, Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi (1914-2004), maj Yaynevi, Ankara 2004, s. 235.

991

Da alma d ticaret hacmini ve ihracat artrm, ancak d dengeler bozulmutur. D ticaret a katlanrken, d borlar misli artmtr. Bu dnemde, temel sektrlerin GSYHdaki paylar ve kii bana GSYH gstergeleri ise aadaki gibi olmutur. Tablo 5: sektrlerin GSYHdaki nispi paylar ve KBG Tarm (%) Sanayi (%) Hizmetler (%) KBGSYH ($) 22,2 21,6 56,2 1598 19,7 22,4 57,9 1238 17,9 25,0 57,1 1658 17,1 26,4 56,5 2682
Kaynak: Hseyin AHN, Trkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa 2002.s. 209

1981 1984 1987 1990

Grld gibi bu dnemde zellikle tarm sektrne desteklerin azaltlmas ve sanayilemeye paralel bir ekilde tarm sektrnn pay azalm, sanayinin pay artm, hizmetlerin pay ise deimemitir. Kii bana gelir rakamlarnda ise srekli art olmutur.

992

3.3.2.Anavatan Hkmetleri Dnemindeki Gstergelerin Dier Dnemlerle Birlikte Deerlendirilmesi Enflasyon oran ve dier temel ekonomik gstergeler ana dnemler itibaryla aadaki gibi bir seyir izlemitir. Tablo 6: Hkmetler ve Temel Ekonomik Gstergeler B. E. S. T. H. T. C. TL. Dnemler
Atatrk Dnemi (1923-38) nn Dnemi (1938-50) Menderes Dnemi (1950-60) Ara Dnem (1960-65) Demirel Dnemi (1965-71) CHP-MSP/MC Hk. (1971-80) 12 Eyll Dnemi (1980-83) zal Dnemi (1983-91) Koalisyon Hkmeti (1991-94) Koalisyon Hkmeti (1995-99) DSP-MHP-ANAP Ko. (1999-02) I. AKP Dnemi (2002-07)*
7,4 1,2 6,3 5,0 7,3 4,5 4,5 5,1 2,7 4,2 1,2 7,0 -2 13.5 10.1 4.4 7.4 35 31.5 49 85 71.7 52.1 12,0 9,6 1,4 8,6 8,5 8,4 4,8 6,0 6,2 1,7 3,7 2,2 7,0 7.6 0.5 5.4 1.0 4.7 2.5 2.1 1.7 -0.2 1.3 0.6 5,5 7,1 2,0 7,6 6,5 17,6 25,3 11,5 4,5 5,4 8,0 11,0 2,1 7,6 5,0 4,1 12,7 23,7 5,3 10,8 4,5 4,5 6,0 14,0 5 -25 -130 -180 -180 -1450 -1560 -600 -3500 -2150 -1950 18800 -1,8 6,7 6,1 12,2 8,9 19,8 43,4 44,1 109,0 78,0 58,0

DI.
9,9 9,9-8 8-6 6-16,8 16,8-23,3 23,3-21,7 21,7-36,5 36,5-33,3 33,3-43,5 43,5-54 54-78 50-85

.
18,5 18,5-18,6 18,6-9,2 9,2-16,3 16,3-18,7 18,7-13,6 13,6-22,7 22,7-14,8 14,8-19,6 19,6-29,3 29,3-68 30-70

Kaynak: Mustafa Snmez, te Eseriniz! 100 Gstergede Kurulutan ke Trkiye Ekonomisi, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. ve Erdin Tokgz; Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi (1914-2004), maj Yaynevi, Ankara, 2004.
B.: Byme, E.: Enflasyon, S.: Sanayinin Katma Deer Pay, T.: Tarmn katma Deer Pay, H.: hracat Art Oranlar, T.: thalat Art oran , C.: Cari Ak, TL.: TLnin Deer kayb, DI.: D Borlarn Milli Gelire Oran, .: Borlarn Milli Gelire Oran. * I. AKP dnemine ait veriler deiik kaynaklardan derlenen yaklak ortalama rakamlardr. Not: Tablodaki ikili rakamlarn ilki siyasi dnem balarken olan deer, ikincisi ise dnemin bitiinde ulalan deeri ifade etmektedir.

Trkiye ekonomisi, en yksek byme ortalamasn Atatrk dneminde yakalamtr. Bunun dnda, zellikle 1950-1975 dneminde ve 2002 sonrasnda hzl bir byme dnemi yaamtr. 1950-1960 dneminde altyap yatrmlaryla byyen ekonomi, ilk plan dneminde srasyla, %6.6, % 6.3 ve % 5.2lik bymeler yaam, takip eden be yllk plan dnemlerinde ayn hz

993

yakalanamamtr. 1994, 1999 ve 2001 kriz dnemlerinde ise ekonomide negatif bymeler yaanmtr. Trkiyenin nemli iktisadi problemi olan enflasyon ise, zellikle 1980 sonras siyasi iktidarlarn en nemli ura konusu olmutur. 1980lerden balayarak nce %40larda, daha sonra %50, %60 ve %70 gibi yksek seviyelerde kemikleen bir enflasyon Trkiye ekonomisinin nemli bir problemi olmutur. zellikle enflasyonu drecei iddiasnda olan IMF destekli 2000 ylndaki programdan nce dviz kuru ve kamu fiyatlarndaki artlardan etkilenen TEFE, yksekti. 2000 ylndaki grece dn ardndan 2001 krizi ile yeniden ykselmi ve daraltc politikalar uygulanmas sonucu 2002de yeniden %30a gerilemitir. 3 Kasm 2002 seimlerinden sonra, lkede yakalanan siyasi istikrar (tek parti iktidar avantaj) ve IMF programnn sk bir ekilde uygulanmas sonucu, uzun yllar sonra ilk defa Trkiye ekonomisi tek haneli enflasyonla tanmtr. Ancak enflasyondaki bu dn reel retim art ile olmad, daha ok satn alma gcndeki azalmadan kaynaklandn ileri sren iktisatlar da vardr. Sebep ne olursa olsun, enflasyonun dme eilimi gstermesi topluma olumlu motivasyon olmas bakmndan iyi bir gelimedir denilebilir. Cumhuriyetle birlikte lke kalknmas iin nemi daha iyi anlalan sanayi sektr, hep ncelikli olmutur. Ancak 1980 sonras dnemde zellikle kamunun desteinin azalmas ve ekonomideki rant iklimi sanayi sektrnn gerekli ilerlemeyi gsterememesinde etkili olmutur. Cumhuriyet sonras dnemde, 1950lerin ortalarna kadar tarm sektr ekonomide belirleyici bir rol oynamtr. Ancak, daha sonraki dnemlerde IMF programlarnn etkisiyle de tarma verilen desteklerin azalmas, tarmdaki katma deer artn drmtr. 1980 sonras iktidarlar dneminde, tarmn milli gelirden ald pay hzla azalm ve krdan kente g de hzlanmtr. Uzun yllar Trkiyenin en nemli ihracat kalemi olan tarm rnlerinin 1980 ylnda toplam ihracattaki pay %58 civarnda iken, 2000li yllarda bu pay %10lara kadar gerilemitir. Yine, tarm rnlerinin toplam ithalat iindeki pay 1980 ylnda %1 civarnda iken, gnmzde bu oran %5 civarndadr (Snmez; 2003:43). Trkiye ekonomisinde ihracat ve ithalat artnda temel deiim yl (milat) 1980 kabul edilebilir. 1980 ncesinde izlenen sabit dviz kuru politikas ve ithal ikameci byme politikas ihracat artn engellemekteydi. 1980 sonras dnemde ise ihracata ynelik kalknma politikasnn benimsenmesi ve bu dorultuda verilen tevikler, ayrca yaplan devalasyonlar sonucu yerli rnlerin yabanc alclara daha dk fiyattan satlmas ihracat ekici klmtr. Ancak, bu 994

serbestleme (liberalleme) politikalar ayn zamanda ithalat da artn da beraberinde getirmitir. Hammadde, ara ve yatrm mal ihtiyacn dardan karlayan Trkiye, bydke ithalat ihtiyac da artmtr. Bu gelimeler sonucunda, zellikle 1980 sonras dnemde, d ticaret hacmi byyen ve dnya ile daha ok ticaret yapan Trkiyenin ithalat giderleri ihracat giderlerinin hep stnde olmutur. 1980-2000 dneminde ihracat gelirleri ithalat giderlerinin ancak te ikisini karlayabilmitir. Yldan yla artan cari aklar zaman zaman lkeyi kriz srecine sokmutur. 1991-1994 dneminde yaanan nemli cari ak 1994 krizine sebep olmutur. Bu kriz yeni borlanmalarla alrken, cari ak kronik hale gelmi ve 2000 ylnda 9,8 milyar dolara ulamasyla 2001de tarihin en byk krizi yaanmtr. 1980 ncesi dnemde ok seyrek yaplan kur ayarlamalarndan dolay TLnin deer kayb az olmu veya snrl kalmtr. 1980 sonrasnda izlenen liberalleme politikalar sonucu, enflasyonu izleyen kur artlar, enflasyonun kronik hale gelmesiyle hzlanmtr. TLnin en ok deer kaybnn yaand dnem ise, %109 ile 1991-1994 dnemi olmutur. Trkiyenin 1980 ncesindeki iktidarlar dneminde d borlar, Dnya Bankas ve IMF gibi resmi kurululardan ald borlardan olumaktayd. Alnan borlar daha ok retimde ve projelerde kullanlmaktayd. Ayrca bu borlar daha ziyade uzun vadeli borlard. Ancak 1980 sonras dnemde, ksa vadeli ve global finans kurulularndan alnan borlar artmtr. zellikle 1990 sonras ksa vadeli sermaye hareketlerini ekmek iin sabit kur politikas izlenmi ve 19911994 dneminde d borlarn milli gelire oran %43e ulamtr. 2000-2001 krizinde yaplan d borlanmalar ise, IMFden gelen kredilerle snrl kalm ve alnan borcun ou finans krizini amak iin kullanlmtr. 2002 ylnda d borlarn milli gelire oran %78e kmtr. borlanma ise daha ziyade 1980li yllarn ortalarndan itibaren hzlanmtr. Vergi almay beceremeyen iktidarlar, borlanma yoluyla kaynak teminine gitmiler, kamudaki savurganlk, rvet, hortumlamalar, sava ve poplizm ile artan aklar tekrar borla kapatma politikalar i borlar ok artrmtr. 2001 finans krizinde kamu bankalarn ve batk bankalar kurtarmak iin yaplan i borlanmalarla stok, milli gelirin %68ini bulmutur. (Snmez; 2003:71-72). 3.4. zal Dnemi Ekonomi Politikalarnn Genel Deerlendirilmesi

zal iktidara geliinin ardndan misyonunu gerekletirmek iin ilk olarak ekonomik konularda istikrar salamaya alm ve deiimi en fazla ekonomik konularda gerekletirmeye 995

almtr. zaln ekonomi anlayn tam olarak kavrayabilmek, anlayabilmek asndan ilk olarak bavurulmas gereken kaynak, kurucusu olduu Anavatan Partisinin programdr. Parti programnda bu belirlenen hedeflere ulamak iin genel ilkeler belirlenmi ve sralamtr. Bunlar; Tasarruflarn teviki; tasarruflarn ve kaynaklarn verimli ve sratli bir ekilde kullanmyla, yatrm ve retim artnn, istihdam imknlarnn gelitirilmesi, D demeler dengesinin istikrarl ve srekli zme kavuturulmas, ihracatn artrlarak, mill gelir iindeki paynn ykseltilmesi; d mteahhitlik, tamaclk, Enflasyonun ok dk seviyelerde tutulmas, fiyat istikrarnn salanmas, ktisadi, mali, para ve kredi politikalarnda karar btnlnn salanmas ve uygulamann ahenk iinde yrtlmesi, olarak belirtilmitir

(http://www.belgenet.com/parti/program/anap-1.html,17.02.2010). 3.4.1. D Politika D politika konusunda zal dnemi, nemli dnemlerden biri olarak karmza kmaktadr. Turgut zal d politika konusunda Trkiyenin bir misyon ve vizyon sahibi olmas gerektiini her zaman belirtmitir. Atatrkten sonra, dnya siyasetinde yerini arayan Trkiye, zal dneminde tekrar nemli bir aktr olmay baarmtr. zaln gerek babakanl gerek cumhurbakanl dneminde, Trkiye dnya siyasetinde ve zellikle Ortadouda belirleyici bir rol sahibi olmutur. ou Mslman ve Trk olan, Balkanlardan Orta Asyaya uzanan yeni kurulmu devletlerde Trkiyenin nfuz alann geniletmesi gerektii savunan zal 21. Asr Trkiyenin ve Trklerin asr olmaldr. szyle ok byk hedeflerden sz etmekteydi. zaln bir dier zellii ise Trkiyenin tarihten gelen kimliklerini, d politika da pragmatik bir ekilde baar ile uygulayabilmesidir. Szgelimi Osmanllk kimliiyle Balkanlar ve Ortadouda, Trklk kimlii ile Trk Dnyasnda nemli bir etki alan yaratmaya almtr (Bakan; http://www.kritize.net/yorum-inceleme-analiz/219-turgut-ozal-ve-resmi-paradigmanindonusumu, 10.02.2010). zal deiimi denildiinde akla gelen zaln d politika anlay; tek tarafl ve mahkum d politika yerine ok tarafl ve atak d politika anlaydr. zal dier lkelerle karlkl anlamalar yaparak gerek Trkiyenin yzn dnyaya dnmesini gerekse diplomaside ne km bir devlet olmasn salamaya almtr. zal ynetimde gsterdii rahat ve kural d 996

tavrlarn d ilikilerde de devam ettiriyor, gerek grmelerinde gerekse ziyaretlerinde ok fazla plan ve programa uymuyordu. O iinde bulunduu duruma gre tavr alyor ve klie durumlarn dnda yer alyordu. zal d politikay genel olarak ekonomik kriterler zerine ina etmeye almtr. Bunda zaln ekonomi zerinde ki uzmanl ve ekonominin de siyasi gc etkileyecek bir deer olduunu kabul etmesinin etkisi grlmektedir. zaln iktidarnn daha ilk yllarnda komsu lkelerle kurduu yakn ilikilerde ekonomik anlamda deer kazanan ilikilerdi. Zira retmeye balayan Trkiyenin en byk pazar daha az gelimi olan komsu lkeleridir. lerleyen zamanlarda Irak ve ran ile kurulan ilikilerin bu mantkla deerlendirilmesi gerekmektedir. Kurulusunda zaln byk katklarnn sz konusu olduu Karadeniz Ekonomik birlii Blgesi projesi zaln ekonomik isteklerine hizmet edecek nemli bir faktr olarak grlmtr. zaln d politika anlayna gre, Trkiye ncelikli olarak blgesinde ekonomik ibirliini gelitirmeli, karlkl bamll artrmal, bylelikle atma riskini en aza indirmelidir. (http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php, 05.02.2010). Turgut zal, hkmetin kuruluundan sonraki 7 Ocak 1984 tarihli ilk basn toplantsnda da izlenecek olan d politikay u szlerle ifade etmitir: Gl bir Trkiye blgemizde bar ve istikrarn korunmas bakmndan bir denge unsuru ve bir teminattr. 1983 yl boyunca dnya bar ve gvenliini tehdit eden buhran ve meselelere yenileri ilave olurken, mevcutlar daha da arlam ve derinlemitir. Bu ortamda Atatrk ilkelerine dayanan bar d siyasetimiz daha byk bir nem ve deer kazanmaktadr. Hkmetimiz bu siyasetin zn tekil eden, lkemizin gvenlik ihtiyalarnn blgemizin huzur ve istikrarnn icaplaryla birlikte mtaalas noktasn daima n planda tutacaktr Hkmet programmzda da belirtilmi olduu zere, bat camiasyla mevcut balarmz ve Arap-slam alemiyle mevcut yakn ilikilerimizi d politikamzn birbirini tamamlayan unsurlar olarak kabul etmekteyiz. Doulu lkelerle bamszlk, egemenlik, hak eitlii, toprak btnlne sayg ve iilerine karmama ilkeleri ve Helsinki Nihai Senedi zemininde istikrarl dostluk ve iyi komuluk ilikilerini gelitirmeyi, ekonomik, ticari ve teknik ibirliimizi artrmay hedef alan programmz dorultusunda, ok boyutlu d siyaset tatbikatnn muhteval bir rnei ortaya konulacaktr (Dileri Bakanl Blteni; 1984, 42-43).

997

3.4.2. zelletirme zaln liberal sylemleri ve almlar kanlmaz olarak zelletirme politikasna arlk vermesini gerektirmekteydi. zal eitim, salk, sosyal gvenlik, alt yap hizmetleri de dhil olmak zere tm alanlarda artlarn el verdii lde zelletirmeye gidilmesi, devletin olabildiince ekonomik alandan uzaklatrlmas gerektiini savunuyordu. Bu konuda zal Trkiyenin iine girmesi gereken 2. deiim dneminin hedefi, kamu sektrn btn ticari ve snai faaliyetlerden kartmak olacaktr. Telefon ve elektrik dahil, kamu hizmet sektrlerinin de nemli bir ksmndan kmaldr. demitir (Aktan;

http://www.canaktan.org/canaktan_personal/canaktan-arastirmalari/degisim/aktan-ozalin degiimmodeli. pdf, 10.02.2010). zal Hkmeti dneminde devletin klmesi, zel sektrn arln artrmak iin KT'lerin zelletirilmesi ilk kez gndeme getirilmitir. Bu dnemde KT'ler ekonomik gelimenin nndeki engel olarak grldnden, KT'lerin ekonomik ihtiyalara uygun olarak verimlilik ve karllk ilkeleri dorultusunda ve serbest piyasa ekonomisine uygun olarak almalar iin 223 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile dzenlemeler yaplmtr. KT'lerin bteden destek verilerek ayakta kalmas yerine, piyasadan kaynak temin edilerek ayakta kalmas nerilmi ve KT'ler tarafndan retilen mal ve hizmet fiyatlarnn piyasa kurallar ierisinde olumasna imkan verilmitir (Uras; 1996, 142). KT'lerin zararlarnn genel bteden karlanmayaca sylenmitir. KT aklar bteden karlanmasa da devletin kamu aklarnn kapatlmas iin KT rn ve hizmetlerine yaplan zamlar piyasay olumsuz ynde etkilemitir (avdar; 1992, 230). Trkiyede zelletirme konusunda ilk olarak ele alnmas gereken nokta Kamu ktisadi Teebbsleri (KT) olmutur. nk KTler uzun zamandr lkenin bana byk skntlar amtr. Uzun zamanlar nce kurulmu olan KTlere kar hemen hemen her iktidar kar ktn sylemi fakat nemli bir dzenleme yapma giriiminde bulunmamlardr. Yaplmas gereken ey KTlerin birer arpalk olmaktan karlarak, ileri teknolojileri kullanan, i ve dta rekabet olanaklarna sahip olan kurumlar haline getirilmesi idi. Fakat bunun devlet tabiiyetinde gerekletirilmesi ortaya kan tablolara gre imkansz grnyordu. Bu adan KTlerin hemen ve acilen zelletirilmesi gereklilii kendini gn getike daha fazla hissettiriyordu. Ancak dikkat 998

edilmesi gereken ey zelletirmeler yaplrken bazlarna bu kurumlarn peke ekilmemesi ve yabanc irketlerin hakimiyetine zemin hazrlanmamasyd (avdar; 1992, 234). 1985 ylndan itibaren 244 kurulutaki kamu hisseleri, 22 yarm kalm tesis, 386 tanmaz, 6 otoyol, 2 boaz kprs, 103 Tesis, 6 Liman, ans oyunlar lisans hakk ileAra Muayene stasyonlar zelletirme kapsamna alnmtr. 1988 ylnda uygulamaya konulan halka arz yntemiyle zelletirilen baz KTler unlardr: TELETAS, Kepez Elektrik, ERDEMR, POAS, ukurova Elektrik, PETKM, THY, TOFAS Trk I, TPRAS ve TOFAS Trk II. Tat konserve, Seker Sigorta, Smerbank, Anadolu Bank, Bursa Gaz, KTHY ve Trk Telekom, dorudan sat yntemiyle zelletirilen kurumlardr. 1987 ylndan itibaren 26 kurulusun hisselerinin MKB'de sat gerekletirilmi ve bu satlardan 523,8 milyon dolar gelir elde edilmitir (Kilci;

http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozel6.html, 10.02.2010). En kapsaml yasal dzenleme 1986 ylnda 3291 sayl kanun ile gerekletirilmi ve zelletirmenin amalarnda ki ncelik sras da u ekilde belirtilmitir; Pazar glerinin ekonomiyi harekete geirmesine imkan verilmesi, Verimliliin ve randmann artrlmas, Mallarn ve hizmetlerin kalite, miktar ve eitliliinin artrlmas, Halka ak irketlerin tevik edilmesi, Sermaye piyasalarnn gelitirilmesinin hzlandrlmas, Hazinenin KT'lere salad mali destein asgariye indirilmesi, KT'ler tarafndan uygulanan tekelci fiyatlandrma ve dolayl vergilendirmenin azaltlmas, Kamu grevlilerinin politika ve ynetmelik konularnda almalarna izin verilmesi, Modern teknoloji ve ynetim tekniklerinin cezbedilmesi, alanlara hisse senedi vermek suretiyle is verimliliinin artrlmas, Kamu ve zel sektr kurulular arasndaki dengenin deitirilmesi, Yabanc yatrmlarla uluslararas ekonomik ve politik balarn kuvvetlendirilmesi, Mevcut sermaye yatrmlarndaki i karlln artrlmas, Devlete gelir salanmas (http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim.html 10.02.2010). 999

3.4.3. Vergi Sistemi zaln 1979 ylnda hazrlad Kalknmada Yeni Grn Esaslar baln tayan raporda vergi sistemi ve vergi politikas ile ilgili grleri yer almaktadr. Bu raporda zal vergilemenin ana prensipleri zerinde durmakta ve vergilerin basit, ak, kolay, anlalabilir olmasn belirtmektedir. Bir baka prensip olarak vergilerin oranlarnn herkesin kolaylkla verecei bir oranda olmasn ve oranlarn dk tutulmasn nermektedir. zaln 1990 yl sonrasnda yapt konumalarda vergi reformu ile ilgili olarak ortaya att en nemli ve dikkate deer iki konu bulunmaktadr. zal, ilk olarak vergilerin esasen harcamalar zerinden alnmasnn daha doru olduunu belirtmektedir. kinci olarak, vergi oranlarnn dz oranl (flat rate ) ve dk olarak tespit edilmesinin daha doru olduunu ifade etmektedir. zal, gelir, servet ve harcamalar zerinden alnan vergilerin dz oranl olarak uygulanmasnn devlete daha ok haslat salayacan belirtmektedir. zaln dz oranl vergi ve vergi oranlarnn indirilmesi hakkndaki dncelerinin esasen 1980 sonrasnda oka tartlan Arz- Ynl ktisat ( Supply-Side Economics) felsefesine dayal olduunu sylemek mmkndr (Aktan; 1996, 16-17 ). zal dneminde vergi konusunda yaanan belki de en nemli gelime, 1985 ylnda Katma Deer Vergisinin( KDV ) kabul oldu. Vergi sisteminde temel bir deiiklik olan bu uygulama vergi ykn byk oranda tketicilerin zerine kaydrmtr. Sermaye sahiplerinin vergi yk asndan rahatlatlmas, buna karlk tketici kesiminin vergi demeye daha fazla mecbur klnmas, vergi adaleti asndan da kabul edilebilir deildir ( Boratav; 2004, 154). Bu uygulamaya karn zal hkmeti istenilen vergi gelirlerini yinede elde edemiyordu. TK in verilerine bakarak deerlendirme yapmaya altmz zaman, kamu gelirlerinin yldan yla giderek art gsterdiini grmekteyiz. Kamu gelirlerine ait rakamlar; 1981 ile 1990 arasnda %0,7 gibi bir art gsterirken, kamu harcamalar %3,5 gibi bir art gstermitir (www.tuik.gov.tr, 10.02.2010). KDVnin uygulamaya geirilmesinin ardndan vatanda dedii verginin bir ksmn geri alabilmek iin vergi iadesi uygulamasyla da tanm oldu. Devlet artan kamu harcamalarn vergi gelirleriyle karlayamaynca doal olarak i ve d borlanmaya gitmi ve bu da zamanla ekonomimizde yapsal bozukluklarn ba gstermesine neden olmutur.

1000

3.4.4. Yabanc Sermaye 1980 ncesi ylarda Yabanc Sermaye Kanunu, liberal niteliine ramen, muhafazakar bir tutumla uygulanmtr. zellikle her yabanc sermayeli yatrma izin verilmesi, verilen izne gre yaplan yatrmlarn ksmen veya tamamen tasfiyesi, yabanc sermayeli irketlerin sermaye art ve faaliyet konularndaki en kk deiikliklerin Yasaya gre Bakanlar Kurulu Karar gerektirmesi, uygulamada baz zorluklar karmtr. 24 Ocak 1980 tarih ve 8/168 sayl Yabanc Sermaye ereve Kararyla Bakanlar Kurulu, yetkilerinin byk ksmn o zamanki DPT Yabanc Sermaye Bakanlna devretmitir (Karluk; 1997, 525). Bylece, 1980 sonras dnemde artan, yabanc sermaye girii ile ilgili ilemleri hzl bir biimde sonulandrmak mmkn olmutur (ahin; 2000, 348). 1980-1998 dneminde toplam 23850.5 trilyon dolar yabanc sermaye yatrmna izin verilmi, fakat bunun %39.1 ne tekabl eden 9337 milyon dolar zel yabanc sermaye girii olmutur. Ayn dnemde toplam 1728 milyon dolar yabanc zel sermaye k hesaba katlrsa, net yabanc zel sermaye giriinin 7610 milyon dolarda kald anlalr. Bu miktar Trkiye gibi i piyasas ve potansiyeli geni, sanayileen ve dnyann stratejik bir blgesinde bulunan bir ekonomi iin hi de yeterli saylmaz. Bu yetersizliin en nemli nedeni, yabanc giriimcilerin ekonomik ve siyasal istikrar konusunda Trkiyeye tam gven duymamalardr (ahin; 2000, 348). 1998 ylnda kesinleen yabanc sermaye girii 387 milyon dolar iken bu miktar 1991 ylnda 910 milyon dolar dzeyine kmtr. Yabanc sermaye girii iin en fazla izin imalat sanayinde, en az izin ise tarm sektr iin verilmitir (Erdem; 2009, 224). 3.4.5. AB Politikalar 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren lkelerin d ticaret politikalar zerinde, yesi bulunduklar veya yeliini hedefledikleri uluslararas ekonomik ve ticari btnlemelerin etkileri srekli olarak artarken, 1990larda ve 2000li yllarda Trkiyenin d ticaret politikalarn ekillendiren iki temel btnleme DT yelii ve Avrupa Birlii ile girilen Gmrk Birlii olmutur. 1001

12 Eyll askeri darbesi sonrasnda Avrupa Topluluundan yaplan basklar sonucu, Aralk 1981 tarihinde Trkiye demokrasiye dn takvimini aklamtr. 1980li yllarn bandan itibaren Topluluk ile ilikilerimizde Avrupa Parlamentosu n plana km ve srekli Trkiyenin yeliine ynelik problemler karmtr. 1979 ylnda kabul edilen 5 yl sre ile dondurulan Topluluk ilikileri sonrasnda Topluluk genilemi ve ye says on ikiye ykselmitir. Toplulua katlan son ye lke (Yunanistan, spanya, Portekiz) retim yaplar itibariyle Trkiye ye benzemekteydiler. Ayrca Topluluun zaman ierisinde nc lkelerle gelitirdii tavizli ilikiler sistemi, Katma Protokol ile Trkiye lehine tannan avantajlarn ypranmas sonucunu dourmutur. Sonuta Trkiye ayrcalkl konumunu yitirmitir. Buna ilave olarak, Topluluun uygulad ortak tarm politikas da Trkiye lehine tannan srm kolaylklarnn etkiliini yitirmesine neden olmutur. Topluluun baz rnlerimize uygulad miktar kstlamalar ve tarife d engeller nemini korumutur. Sanayi ihracatmzda da Topluluk, Trkiye asndan olduka nemli olan tekstil sektrnde miktar kstlamalar uygulamtr. te byle bir ortamda, Roma Anlamasnn 237.maddesine dayanarak, 1985 ylnda Turgut zal artlarn olgunlamas durumunda, Toplulua tam yelik iin bavurulacan belirtmitir. 1986 ylndan itibaren Topluluk ile olan ilikiler normalleme srecine girmi ve 17 Nisan 1987 tarihinde ise I.zal Hkmeti Avrupa Topluluuna tam yelik iin mracaatta bulunmutur (Erdem; 2009, 204-205). Bavuru kararnn alnmasndan sonra Trkiye asndan uzun ve zorlu bir sre balam ve bu durumu zal uzun ve ince bir yol benzetmesiyle o dnemler aklamtr. 3.4.6. Para politikalar Turgut zal tarafndan uygulamaya konmu bir dier yenilik de kambiyo rejiminde yaanmtr. Bu dnemde Trk Lirasnn konvertibilitesini engelleyen kstlamalara kar ciddi nlemler alnm, Trk Lirasnn konvertibilitesini artrc kararlar uygulamaya konmutur (Kazdal; 2003, 462). Dviz alm-satmnn serbest braklmas, ithalata ynelik kstlamalarn kaldrlmas, ihra dvizlerinin bir ksmnn yurt dnda braklabilmesi serbest piyasa ekonomisine geite nemli kilometre talar olmutur (Larousse; 1993, 325). 1983 yl ANAP Seim Beyannamesinde, fiyat artlarn durdurmak iin dier politikalarla birlikte para arzyla ilgili politikalarn da uygulanaca, para arznn ekonominin gelimesine paralel olarak dikkatli bir ekilde yrtlecei ileri srlmektedir. Para, maliye ve kredi 1002

politikalarnda btnln salanmas, partinin iktisat politikalarnn temel esaslar arasnda yer almakta ve ekonomik gelimeyi hzlandrmak maksadyla piyasay dzenleyen kanunlarn bir paket halinde ele alnarak gerekli deiikliklerin yaplaca ifade edilmektedir (Erdem; 2009, 189). Genel bir perspektifle zal dnemi Anavatan Partisinin ekonomik politikalarna bakldnda kambiyo sisteminde (Trk Parasn Koruma Kanununun kaldrlmas), ihracat engellerinin kaldrlmasnda, esnek ve gereki kur ve faiz uygulamalarnda, stanbul Menkul Kymetler Borsasnn kurulmasnda, Trk Lirasnn sermaye ilemlerinde dntrlebilir hale getirilmesinde, fiyat kontrollerinin kaldrlmasnda salanan liberalizasyonun dnda, d rekabete ak sanayileme politikalar ile sanayi ve hizmet yatrmlarnn zendirilmesi politikalar, geleneksel ekonomi politikalarnda salanan radikal deiimi ifade etmektedir (Morgil; 1996, 104). Ayrca zal, ekonomik reformlarn hzla gerekletirilebilmesi iin kamu finansmannn salanmasnda bte d bir ara olan fon sistemini uygulamtr. Fon uygulamas Turgut zaln ekonomik sorunlara pragmatik yaklamnn bir rnei olarak deerlendirilebilmektedir. Ancak bunun yannda, kamu harcamalarnn artn salayan bir uygulama olarak da deerlendirilebilmektedir. 3.4.7. stihdam politikalar Anavatan Partisi programnn nemli bir blmn de istihdam ile ilgilidir. Daha nce de belirttiimiz gibi devletin zenginlemesinin milletin zenginlemesiyle salanmas planlanm ve bu temelde zenginleme millete ok almaya endekslenmitir. Millete ok alarak yaratlacak deer ancak istihdamn arttrlmasna ve yeni i imkanlarnn yaratlmasna baldr. Parti programnda istihdam konusuna u ekilde atfta bulunulmaktadr: Mevcut isizliin azaltlmas yannda, artan nfusumuza istihdam imknlarnn salanmas iin srekli ve yksek kalknma hznn gerekletirilmesi gerekmektedir. Teknolojik gelime ve iktisadi verimlilik asndan tarm sektrnn istihdam gc nispi olarak zayflamaktadr. lave istihdam imknlar ancak hizmetler ve sanayi sektrlerinde mmkn olabilecektir. Bu bakmdan tasarruflarn artrlmas, imknlarmzn en iyi ekilde kullanlarak kaynak yaratc verimli yatrmlara ynlendirilmesi zorunludur. Orta ve yksek retimin sosyal ve iktisadi hedeflerin gerektirdii insan gc planlamasna gre dzenlenmesi arttr.

1003

V. Be Yllk Plan ile getirilen eitli politikalar sonucunda; Ekonominin da almasyla, lkenin kaynak dalmna uygun den i kollarnn gelimesi, gereki faktr fiyat politikas ile daha emek youn teknolojilerin kullanmna ynelinmesi, kapasite kullanmnn ykselmesi, i barnn srdrlmesi, okul ii ve yaygn eitim programlarnn fonksiyonel hale getirilmesi ve ie dnk ve hizmet ii eitimin tevik edilmesi yoluyla vasfsz igcnn vasf kazanarak istihdamnn kolaylatrlmas, yabanc Sermaye aknn hzlandrlmas ve serbest blgelerin gelitirilmesi yoluyla istihdam imkanlarnn artrlmas, konut yapm ve zellikle isizliin youn olduu blgelerde kamu altyap ve bayndrlk projeleri uygulamalaryla blgesel isizliin ortadan kaldrlmas hedeflenmitir (Beinci Be Yllk Kalknma Plan

http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan5.pdf, 10.02.2010). Toplam igc 1983 ylnda 20,1 milyon dzeyinden 1987 ylnda 22,6 milyon seviyesine kmtr. Bu dnemde kadn igcnn toplam ierisindeki yzdesi az da olsa bir gerileme gstermitir. Tarm sektrnde alan toplam igc 1983 ylnda yzde 58,1 dzeyinden 1987 ylnda yzde 55,2 seviyesine gerilemitir (Yenal; 2003, 176). stihdamn sektrler itibariyle dalmasna bakldnda, 1988 ylnda 8,2 milyon kii tarm sektrnde almaktadr. Bu miktar 1991 ylnda 8,6 milyon dzeyine kmtr. Sanayi istihdam 1988 ylnda art gstermi, 1991 ylnda ise tekrar gerileme grlmtr. Hizmetler sektr tarm sektrnden sonra en fazla istihdam salayan sektr olmutur. (DPT, Ekonomik ve Sosyal Gstergeler 1950-1998, tablo:8.7) 4. Sonu ve Deerlendirme zal dnemi Trkiye ekonomisi aral, Turgut zaln 9 Kasm 1989 tarihinde Cumhur Bakan olmas nedeniyle, kimi zaman 1983-1989 aral olarak ifade edilse de, 24 Ocak 1980 kararlarndaki rol ve Cumhurbakanl sonrasnda ANAP zerindeki hakimiyeti nedeniyle 1980-1991 aral olarak da kabul edilebilmektedir. Turgut zaln kurduu iki siyasi hkmetin tarihleri; 1. zal Hkmeti (45. Hkmet) - 13 Aralk 1983 - 21 Aralk 1987 tarihlerinde, 2. zal Hkmeti (46. Hkmet) ise 21 Aralk 1987 9 Kasm 1989 tarihleri aralnda olmutur. Turgut zal, Trkiye Cumhuriyetinin Sekizinci Cumhurbakan olarak da 9 Kasm 1989 - 17 Nisan 1993 tarihleri arasnda grev yapmtr. Turgut zaln doumu, 13 Ekim 1927 Malatya ve lm ise 17 Nisan 1993 Ankaradr. 1983-1991dnemindeki zall yllarda Trkiye ekonomisi ortalama %5,2lik bir byme orann ve %6,2lik de sanayide katma deer artn salamtr. Devletin mal ve hizmet piyasalarna yapt mdahaleler geni lde kaldrlm ve Trk lirasn devale edildikten sonra da 1004

kontroll dalgalanmaya braklm ve ardndan da konvertibiliteye geii salanmtr. Dviz ilemlerinde serbestlik salanm, KTlerin zelletirilmesi konusundaki hazrlk almalarna balanlm ve sermaye piyasasnn olumasna nem verilmitir. Bu amala stanbul Menkul Kymet Borsasnn kurulmasna nclk edilmitir. zel sektrn gelimesine ynelik kararlar alnm ve uygulanmtr. D ticarete yeni kolaylklar ve serbestlikler getirerek ihracatn artrlmas salanm ve Trk rnlerinin uluslararas pazarlara girmesi salanmaya allmtr. Gdml faiz politikasndan serbest faiz politikasna gei ynnde kararlar alnmtr. Vergi asndan ise Trkiyenin katma deer vergisi ile tanmas da 1985 ylnda zal dneminde olmutur. Yabanc sermayenin Trkiyeye ekilmesi iin mevzuat deiiklikleri ve tevikler getirilerek bir anlamda yabanc sermaye ile yerli sermaye ayn haklara kavuturulmutur. Yine, Kamu Ortakl Fonu ve Toplu Konut Fonu, altyap ve konut yatrmlarna kolaylk salam ve bu alanda nemli admlar atlmtr. zal dnemi uygulanan politikalarn bir dier nemli katksnn da Trkiyede mteebbis bir kitlenin gelimesi ve d pazarlara ynelmesi salanmtr. Siyasi anlamda ise Bakanlk sisteminin Trkiyeye uygun olduuna dair vurgular gndeme getirilmitir. V. Be Yllk Kalknma Plan Dnemine denk den zal dnemi Trkiye Ekonomisinde yakalanan baarl sonularn yannda, olumsuz gstergeler de vardr. Bu dnemde Trkiyenin d borlar artmtr.1983de yaklak 1,5 milyar dolar d bor faiz demeleri, 1991 ylnda 3,5 milyar dolara kmtr. Yine d bor stoku 1984 ylnda 20,7 milyar dolar iken, 1991de 50,5 milyar dolara kmtr. ktidara gelme srecinde, Enflasyonun %10lara drlecei ve ortadirein glendirilecei sylemlerine ramen, 1983 yl sonunda %30 civarnda olan enflasyon oran, V. Plan dneminin son yl olan 1989da % 69,6 olarak gereklemitir. Kamunun yetki ve paynn azaltlmas sylemlerine ramen, byme sreci devam etmitir. rnein, konsolide bte dnda fonlar oluturularak kamu harcamalar artrlm, sermaye piyasasnda ilemlerin %87sini kamuya ait menkul deerler oluturmu, Yine TC Merkez bankas kredilerinin %60n kamu kullanm ve dnem iinde kullanlan toplam d kredilerin yaklak %85ini kamu stlenmitir. Tarm sektrnde olumsuz gidiat 1989da yaanan kuraklkla da, %-10,7lik bir bymenin yaanmasna sebep olmutur. Bunun sonucunda, tarmsal ithalat artmtr. hracata Dayal Byme Modeline ramen, ihracatn GSMHda pay artmam azalmtr. 1985te %14,9 olan pay, 1989da %14,5e ve 1990da 512ye dmtr. Bu durum, sanayici olmak yerine ithalat 1005

olmann daha karl olduu bir ortamn yaratlmasnn sonucudur. Dolarn deeri 1983 ylndaki 300 liradan, 1991 ylnda 5 bin liraya kmtr. 1983-1991 dneminde, ihracatn d borlara oran 1984 ylnda %34,2den 1991 sonunda %27,2ye dmtr. Ksacas I. zal Hkmeti dneminde bir ilerleme trendinin, II. zal Hkmeti dneminde ise bir gerileme trendinin yaand sylenebilir. Bunu yannda, zal dnemi, Trkiyede kkl sosyo-ekonomik politika deiikliklerinin yaand ve Trkiyenin dnya piyasasna girme mcadelesi iinde olduu bir dnem olarak tarihteki yerini almtr.

1006

Kaynaka AKAT, Asaf Savas, 24 Ocak stikrar Program, www.akat.bilgi.edu.tr (13.02.2010) AKTAN, Cokun Can (1996), Turgut zaln Deiim Modeli ve Deiime Kar Direnen Glerin Tahlili, Trkiye Gnl Dergisi, say 40, Mays-Haziran. BAKIR, Eref Planl Kalknma Yllar, www.ebnet.sitemynet.com (10.02.2010). BAKAN, Beinci Be Burak, Yllk http://www.kritize.net/yorum-inceleme-analiz/219-turgut-ozal-ve-resmiKalknma Plan 1985-1989

paradigmanin-donusumu (10.02.2010) http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan5.pdf.

(10.02.2010) BORATAV, Korkut (2004), Trkiye ktisat Tarihi 19082002, mge Kitapevi, Ankara. AVDAR, Tevfik (1992), Ankara. DANIMAN mit (1986), 24 Ocak stikrar Tedbirlerinin hracatmzda Dourduu Yapsal Deimeler zerine Bir Aratrma, Tevik Uygulama Bakanl, Nisan. Dileri Bakanl Blteni (1984), Dileri Bakanl Basmevi, Say:1, Ocak, Ankara. ERDEM Ekrem, ANLIOLU mer, LGN M. Fatih (2009), Trkiyede Hkmetlerin Makro Ekonomik Performans (1950-2007), Detay Yaynclk, Ankara. http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php (05.02.2010). http://www.belgenet.com/parti/program/anap-1.html(17.02.2010). KARLUK Rdvan (1997), Trkiye Ekonomisi, Beta Basm Yaym, stanbul. KAZDALI, Hasan (2003), Turgut zaln ktisadi Reformlar, Kim Bu zal, Edit. hsan Sezal, hsan Da, Boyut Kitaplar, stanbul. KLC, Metin, Trkiye'de zelletirme Uygulamalar 6, Trkiye'de Liberalizm (1860-1990), mge Kitabevi Yaynlar,

http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozel6.html (10.02.2010) KKER, Levent (1996), Anavatan Partisi Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi , Yzyl Biterken, letiim Yaynclk, stanbul. MORGL Orhan (1996), Turgut zal ve Ekonomik Politikalar, Devlet ve Siyaset Adam Turgut zal, etin Ofset Matbaas, stanbul. SEYDOLU Halil (2002), Ekonomik Terimler Ansiklopedik Szlk, stanbul. SNMEZ, Mustafa (2003), te Eseriniz! 100 Gstergede Kurulutan ke Trkiye Ekonomisi, letiim Yaynlar, stanbul,. 1007

AHN Hseyin (2000), Trkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa. AHN Hseyin (2002), Trkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa. ENSES, Fikret "Kresel Dinamikler, lkeii Koalisyonlar ve Reaktif Devlet: Trkiye'nin Sava Sonras Kalknmasnda nemli Politika Dnmleri" (Ziya ni ile birlikte), http://www.metu.edu.tr/~fsenses/files/kuresel_dinamikler.pdf (10.02.2010). T.C. D Ticaret Mstearl (2006), D Ticarette Balca Ekonomik Gstergeler 2006/I, Ankara. TOKGZ, Erdin, Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi (1914-2004), maj Yay., Ankara, 2004. TORUK,brahim,http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler/%C4%B0brahim%20TO RUK/493-508.pdf ULUGAY, Osman (1984), 24 Ocak Deneyimi zerine, Hil Yaynlar. ULUGAY, Osman (1989), zal Amak in, Alfa Yaynlar, Nisan. URAS, Ufuk (1996), deolojilerin Sonu mu? Sarmal Yaynevi, stanbul. YENAL Oktay (2003), Cumhuriyetin ktisat Tarihi, Homer Kitabevi, stanbul.

1008

You might also like