You are on page 1of 95

www.solplatform.

org

GAYR-RESM TARH DERSLER Mehmet Sinan


Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /1 Mehmet Sinan Ekim 2005 Bugn anlamak gemii doru kavramakla mmkn Uzun sreden beri burjuva devletin zirvesinde, bata Avrupa Birlii (AB) sorunu olmak zere pek ok sorunda (Krt sorunu, Kbrs, demokratikleme, sivilleme vb.) iten ie bir atmann yrd biliniyor. Burjuva iktidar bloku iinde gelien bu atmann, AByle btnlemek isteyen liberal burjuva kesim ile, eskide ayak direyen statkocu-milliyeti burjuva kesim (asker-sivil yksek brokrasi) arasnda getii de bir sr deil. Burada dikkat eken husus, statkocu-milliyeti kesimin sergiledii ilgin tutumdur. Marxn da belirttii gibi, varlk nedeni burjuvazi iindeki maddi i/zihinsel i ayrmna dayanan ve asli grevi sermaye sahibi burjuvazinin ortak ilerini yrtmek ve ona tbi olmak olan bu kesim, Trkiyede kendisini burjuvazinin de stnde grmekte ve sanki iktidarn gerek sahibi ya da devletin gerek efendisi kendisiymi gibi davranabilmektedir. Brokratik elitin bu davran, burjuva rejimin ileyii asndan gerekten de ilgin bir durum oluturuyor bu lkede. Tabii bu ilgin durumun Avrupann kapsnda bekleen ABci byk burjuvaziyi ve siyasal temsilcilerini ciddi bir ekilde rahatsz ettiini sylemeye bile gerek yok! Kendisini dnyaya parlamenter demokratik bir rejim olarak tantan Trkiyedeki burjuva rejimin, Batya kyasla sergiledii bu anormallik ve arpklklar, zellikle AB sreci baladndan bu yana, hem ierde hem de darda iyice gze batar olmutur. Gerekten de bu lkede asker-sivil yksek brokrasinin siyasal iktidar mekanizmas iinde sahip olduu zgl konumun (ya da statnn), Batnn burjuva parlamenter rejimlerinde grev yapan brokrasinin konumundan olduka farkl ve olduka fazla bir ey ifade ettii ok aktr. Acaba bu farkllk nereden kaynaklanmaktadr? Bu soruyu salkl bir ekilde yantlayabilmek iin, bizdeki asker-sivil yksek brokrasinin (aristokratik brokrasi de diyebiliriz buna) tarihi kklerine inmek ve bu sosyal kategorinin Osmanldan Cumhuriyete uzanan tarihsel sreteki servenine biraz daha yakndan bakmak gerekiyor. Bu ayn zamanda, Trkiye ile Avrupa kapitalizminin tarihsel gelime farkllklarn anlamamz bakmndan da nemli ipular sunacaktr bize. Farkl iki tarihsel arka plan Trkiyede kapitalizmin gelimesi ve bir burjuva sivil toplumun olumas srecinin Bat Avrupadakine kyasla olduka farkl bir tarzda yaand su gtrmez bir gerekliktir. Dolaysyla bu gerei grmezden gelerek ya da zerinden atlayarak bugn aklamaya almak, hem doru deildir hem de mmkn deildir. Her eyden nce unu sylemeliyiz

ki, bu farklln arka plannda Dou ile Batnn, bir baka deyile Osmanl ile Avrupann tarihsel geliim farkllklar yatmaktadr. Bir zamanlar bu lkede, Avrupa kapitalizminin tarihsel arka plann oluturan Bat feodalitesi ile, Trkiye kapitalizminin tarihsel arka plann oluturan Osmanlnn sosyo-ekonomik yaps zerine ciddi almalarn yapld biliniyor. Ama ne yazk ki bu nemli almalar, zamannda hak ettii ilgiyi grememi ve bir sre sonra da konu hepten unutulmaya terk edilmitir. Szn ettiimiz almalar zellikle 60larn sonu ve 70lerin banda yaplmtr. Resmi tarihin belirledii snrlarn dna karak, Trkiyede kapitalizmin ve burjuva sivil toplumun tarihsel arka plann Marksist bir bakla aydnlatmay amalayan sz konusu almalar, Avrupadaki baz Marksist tarihilerin balatt nemli bir aratrmadan esinlenmekteydi. Bir ksm Avrupal Marksist, 60l yllarn ikinci yarsnda ok nemli bir konuyu, Marxn Grundrissede deindii Asya tipi retim tarz ve Dou despotizmi konusunu tartmaya amlard. Marx, bu retim tarznn, Batda ortaya kan antik klecilikten de feodalizmden de farkl olduunu saptamt. Marxn 1857-58 tarihlerinde Londrada kaleme ald ekonomi politikle ilgili bu elyazmalarnn Avrupada gn yzne karlmas, yazlndan tam yz on yl sonra (1960larda) mmkn olabilmiti. Bu eser, retim biimleri ve toplumlarn tarihsel evrimi konusunda Marxn dier eserlerinin hibirinde bulunmayan pek ok nemli bilgiyi ieriyordu. Grundrissenin yaymlanmas, o dnemde kafas Stalinist dogmalarla dumura uramam Marksistler arasnda byk ilgi uyandrm ve toplumlarn tarihsel evrimi konusunda Marksist aratrmalarn yeniden canlanmasn salamt. Marx konuyla ilgili pek ok yazsnda, Hindistan, in, ran ve eski Rusyann yan sra, Osmanlnn tarihini de bir Dou despotluu tarihi olarak deerlendirmiti. Marxn bu belirlemesinden hareketle, Osmanlnn toprak dzenini, retim ilikilerini, sosyal yaplarn ve devletin toplumla ilikilerini yeniden inceleyen baz Marksist aratrmaclar, Osmanl toplumunun gerekten de Bat feodalitesinden farkl bir yapda olduu sonucuna varmlard. Osmanl devleti feodal deil, Marxn tanmlad gibi Asyatik retim tarzna dayanan bir Dou despotizmi zellii gstermektedir diyorlard bu aratrmaclar. Onlara gre, Osmanlda kapitalizmin geliememesi ve Batdaki gibi bir burjuva sivil toplumun oluamamas, devletin toplumsal yaamn tm alanlar zerinde (ekonomi, siyaset, kltr vb.) kurduu Asyatik-despotik hkimiyetten kaynaklanmtr. nk bu despotik hkimiyet, Osmanl toplumunda Batdaki gibi bir gelimeyi salayabilecek sosyo-ekonomik i dinamiklerin olumasn daha batan engellemi bulunuyordu. Osmanlnn Bat ile olan gelime farknn nedenlerini ortaya koymas ve dolaysyla Trkiye kapitalizminin gecikmiliinin tarihsel nedenlerine k tutmas bakmndan zerinde nemle durulmas gereken bir saptamayd bu kukusuz. zellikle de 60l yllarda Trkiyenin sosyoekonomik yaps ve devrim stratejileri zerine ilgin tartmalar yrten Trkiyeli sosyalistler asndan! Ama gelin grn ki, o dnemde sosyalistlerin nemli bir ounluu (hepsi dememek iin sylyoruz), Marksizmi renmekten ziyade Stalinizmin vlger tarih anlayn, Kemalizmi ya da nc dnyac teorileri ett etmekle megul olduklar iin, Trkiye kapitalizminin tarihsel arka planna k tutan bu nemli Marksist tahlil dikkatlerini bile ekmemiti! 1960l yllarda Trk solunun byk ounluunun tarihsel evrim konusundaki bilgisi, Stalinin Tarihsel Materyalizm brornde sunulan beli emann tesine gemiyordu ne yazk ki. Bu emann mantna gre, tarihte her toplum mutlaka ardk bir sra izleyerek, u be tarihsel evreden gemek zorundayd: lkel komnist toplum, kleci toplum, feodal toplum, kapitalist toplum ve sosyalist toplum. Staline gre, tarihteki her toplum, kapitalizme gelinceye dein bu emada belirtilen ilk aamadan (ilkel komnal, kleci ya da feodal) mutlaka ardk bir biimde gemiti. Yani bu anlaya gre, klecilii yaamadan feodalizme, feodalizmi yaamadan da kapitalizme geilemezdi. Aslnda Stalinin kurduu bu emann mant, materyalist bir tarih anlayndan ok, kaderci determinist bir tarih anlayn yanstmaktayd. Marxn tarihsel evrim konusunda getirdii almn, Stalinin bu vlger yaklamyla hibir ilgisi yoktu tabii ki. Marx esas olarak, ilkel komnal toplumun ayr zl biiminden sz

ediyordu. Birinci tip zl, Asya tipi bir snfl toplum oluumuna (Dou despotizmi), ikincisi antik kleci topluma (Yunan ve Roma) ve ncs de feodal topluma yol amtr. Yani sz edilen bu eski snfl toplumlar ya da uygarlklar, biri dierinin iinden kp gelimi deillerdir. Her biri, ilkel komnist toplumun farkl zamanlarda ve farkl tipte zlnn rnydler. Ne var ki, Marksist geinen pek ok sosyalist bilim adam, toplumlarn tarihsel evrimine ilikin Marxn bu materyalist tarih anlayn esas alacak yerde, o dnemde Stalinin vlger tarih anlayn sorgusuz sualsiz benimsemekte bir saknca grmediler. Stalinin evrim emasn ve almn esas alan bu bilim adamlar, her toplumun gemiinde mutlaka bir kleci ya da feodal aamann varln kefetmeye alyorlard ciddi ciddi! Eer inceledikleri toplumun yaps klecilie de feodalizme de uymuyorsa, o zaman orasndan burasndan ekitirerek, ya klecilie ya da feodalizme uydurmaya alyorlard o toplumu. nk Stalinci anlaya gre, eski toplumlara ilikin olarak, kleci ya da feodal kategorisi dnda baka bir snfl toplum kategorisi zinhar olamazd! te tarihsel evrimi bu abloncu yaklamla akladklar iin de, Asyadaki pek ok toplumu ayn feodalizm uvalnn iine tktrverdiler bu bilim adamlar! Buna gre, eski Roma ve Yunan nasl kleci bir toplum ise, eski Msr da onlar gibi bir kleci toplum idi! Keza, eski ngiltere, Fransa nasl feodal bir toplum ise, eski in, Hindistan, ran ve Osmanl da yle bir feodal toplum idi! 60l yllarda pek ok Trkiyeli sosyalistin tarihsel materyalizm bilgisi de Stalinin bu vlger tarih anlayndan ileriye gemiyordu kukusuz. Stalinin beli emas esas alnp, kapitalizm ncesi her toplumun mutlaka kleci ya da feodal bir aamadan gemi olduu varsaym bir kez doru kabul edilince, Osmanlnn da mutlaka bu aamalardan birine dahil edilmesi gerekiyordu doal olarak! Eh, kleci bir toplum olmad ak olduuna gre, Osmanl olsa olsa feodal bir toplum olabilirdi ancak! Ve bylece, Trkiye kapitalizminin tarihsel arka plann oluturan Osmanlnn toplumsal yaps da aa be yukar Orta a Avrupasnn feodal toplum ablonuna uydurularak izah edilmeye alld. Dolaysyla, Osmanl toplumunda retim ilikileri, mlkiyet biimleri, snfsal yap ve devlet, Avrupa feodalizmine benzer bir biimde aklanmaya baland. Hatta bununla da yetinilmedi; bu feodal yapnn 60l yllar Trkiyesinde de hl yer yer geerli olduunu kantlayan teoriler gelitirildi! Ama bu abloncu yaklamn bilimsellikle hibir ilgisi yoktu tabii. Nitekim sra Osmanlnn tarihsel gerekliini Avrupa feodalitesi ile kyaslamal olarak aklamaya geldiinde, bu abloncu yaklamn tutarszl apak ortaya kyor ve o zaman da Trkiye tarihi ile ilgili pek ok canalc sorun yantsz kalyordu. Oysa Marxn Asya tipi retim tarz ve Dou despotizmi zerine yapt almlar, Osmanlnn tarihsel gerekliiyle ilgili tm bu tutarsz yaklamlar ortadan kaldrlmaya yetecek zenginlikteydi. Marxn bu konudaki zmlemeleri, hem Osmanl sosyo-ekonomik formasyonunun Bat Avrupa feodalitesiyle olan temel farkn anlamak, hem de Trkiye kapitalizminin 150 yllk gecikmiliinin gerek nedenlerini kavramak bakmndan son derecede yararl ipular sunmaktayd. Avrupann fark Bilindii gibi kapitalizmin ilk ortaya kt ve geliimini tamamlad yer Bat Avrupadr. Bat Avrupann feodal dzeni iinde byyen servetler ve ilerleyen retim teknikleri, bir sre sonra ticaretin gelimesine ve feodal zmreler sistemi dnda bir tccar-mteebbis snfn olumasna yol amtr. Bu yeni oluan snf, feodal dzenin hi bir zmresine dahil deildi ve istese de giremezdi. Gelimesini sistemin dnda srdren bu yeni snf, ilerleyen dnemde, bir yandan emek-gc ile retim aralarn bir araya getirip yeni bir retim biimini organize ederken, dier yandan da gzn yeni pazarlara, yeni ufuklara dikecekti. Dolaysyla, Bat Avrupada, biriken servetlerin sermayeye dnmesi ve kapitalist retim ilikilerinin ilk nvelerinin ortaya kmas, daha feodal toplumun barnda yaanmaya balam bir sreti. zel mlkiyet, ferdi giriimcilik ve serbest mbadele ilikileri temelinde gelien bu tarihsel sre, sonunda ticaret kentlerinin kendi kendini ynetme hakkn elde etmesi (zerklemesi) ve feodal zmreler dzeninin dnda, kent soylu bir snfn (burjuvazinin) olumasyla sonulanacakt.

Amerikann kefi, yeni ticaret yollarnn bulunmas ve smrgeciliin balamasyla birlikte, altn ve deerli madenler de Avrupaya akmaya balad. te bu srete iktisadi egemenlik alann giderek genileten burjuvazi, sonunda feodalizmin dayatt yerelliin dar erevesinden de kurtularak yeni ufuklara alacakt. 17. yzyla gelindiinde ise Bat Avrupada feodalizmin zl tamamlanm ve geni topraklar zerine serpitirilmi kk mozaik paralarn andran feodal beyliklerin yerini, merkezi-mutlakiyeti krallklar almt. Burjuvazi bu srete merkezi-mutlakiyeti krallkla ibirlii yaparak gelimesini srdrd. Ne var ki ulalan bu aama da, gelien retici glerin ve byyen zel sermayenin (burjuvazinin) ihtiyalarn karlamyordu. nk bu kez de mutlakiyeti kralln keyfi ynetimi ve kraln etrafndaki soylularn imtiyazlar, burjuvazinin nnde bir engel olarak dikilmekteydi. Bu durumda siyasal iktidar ele geirerek kraln keyfi ynetiminden kurtulmak ve soylularn imtiyazlarn saf d etmek burjuvazi iin bir zorunluluk olmutu. Nitekim ilerleyen yllar iinde burjuvazi halk kitlelerini (kyller, kent kk-burjuvazisi, iiler) yanna ekerek, kendi devrimini gerekletirmeyi ve kapitalist temeller zerinde kendi siyasal toplumunu (yani burjuva devleti) ina etmeyi baaracakt. nce Hollandada, sonra ngilterede yryen bu byk mcadelenin en parlak zaferi 1789 Fransz devrimi oldu. Burjuvazinin hizmetine koulan yeni devlette (burjuva parlamenter cumhuriyet veya meruti kralllk) grev yapacak siyaseti ve brokratlar da bizzat burjuvazi organize edecekti. Bundan byle devlet gc, kraln keyfi kararlar uyarnca deil, parlamento sralarn dolduran sermaye sahiplerinin ekonomik karlar uyarnca kullanlacakt. Bylece burjuvazi, ekonomik gcn siyasal gle talandrm oluyordu. Ksacas, Bat tipi gelimenin ayrdedici zelliine vurgu yapmak istersek unu syleyebiliriz: Batda bir burjuva snfn olumas ve bu snfn kapitalist retim ilikilerini gelitirmesi, kendisi de istisnai tarihsel koullarn bir araya gelmesiyle oluan Bat feodalitesi iinde mayalanmtr. Bu oluum srecinin esas dinamii, feodal zmreler sisteminin dna itilen ve bu nedenle de gelimesini sistemin dnda yapmak zorunda kalan tccar snf olmutur. Bu snf kendine yer aabilmek ve kendi karlarna uygun bir dzen yaratabilmek iin, daha batan mcadeleci, giriimci olmak zorunda kalm ve bu nedenle de bamsz bir gelime ansna sahip olabilmitir. Osmanl toplumu ve Asya tipi retim tarz Oysa tarihsel arka plan ve sosyo-ekonomik temeli Bat feodalitesinden farkl olan Osmanlda bu sre, Batdakinden olduka farkl yaanmtr. Osmanl toplumunun sosyal bileimi, tepedeki ynetici-devlet snf (saray, asker-sivil brokrasi, ulema) ile tabandaki dorudan reticilerden (tarmclar ve zanaatkrlar) ibaretti. Hem tarm komnleri (reaya[1] iftlikleri), hem de kentlerdeki zanaat loncalar, merkezi devletin sk kontrol altndayd. Her trl ekonomik ilem, devlet tarafndan dzenlenmekte ve denetlenmekteydi. Avrupada kapitalizmin gelitii yllarda (16-17. yzyllar), Osmanlnn sosyal bnyesinde gelimesini bal bana ticarete dayanarak srdren, bu yolla servet biriktirerek glenen ve Bat feodalitesindeki gibi zerk bir konum elde edebilen bamsz bir tccar snf sz konusu deildi henz. nk Osmanlda en temel retim arac olan topran mlkiyetinin bandan beri devlete ait olmas nedeniyle, tarmdan elde edilen toplumsal artn (reayann rettii artk-rnn) byk bir blm de vergi ve haralar olarak merkezi brokrasinin elinde younlayordu. Bu koullar altnda tarm topluluklarnn elinde, bal bana serbest mbadele ilikilerine (zel ticarete) konu olabilecek anlaml byklkte bir artk-rn birikimi kalmyordu geriye. Dolaysyla, sistemin ileyiini u ya da bu lde etkileyecek zel bir ticari sermayenin birikmesi ve bu temelde zerk bir tccar snfnn ortaya kmas, ya da Batda olduu gibi zerk ticaret kentlerinin olumas da sz konusu olamyordu. Osmanlnn klasik dneminde (17. yzyla kadar olan dnemde) ticaret hibir biimde ky topluluklarna girebilmi deildir. Bu dnemde ticaret, daha ok sarayn (despotun) ve kentlerde oturan asker-sivil ynetici brokrasinin lks tketim ihtiyalarn karlamak zere yaplan uzak mesafe ticaretinden ibaretti. Yani ky topluluklarnn rettii artk-rn ancak devletin eline getikten sonra meta haline gelebiliyor ve ticarete (uzak mesafe ticaretine) konu olabiliyordu. Ne var ki bu tr bir ticaret de devletin grevlendirdii memurlarn sk

denetimi altnda, yabanc lkelerden gelen tacirler (Osmanl sistemine dahil olmayan kimseler) tarafndan gerekletirilmekteydi. Bu yzyllarda devletin yapt ey, deiim iin deiim (meta ticareti) deil, kendi ihtiyalarn karlamak zere kullanm deerlerinin bir deiimiydi. Osmanlda ekonominin esas temelini oluturan reaya iftliklerindeki dorudan reticinin (reayann) durumuna gelince; bu kesim, kentlerdeki ekonomik ve toplumsal hayatn tamamen dnda, kendi iine kapank bir ekonomik yaam srdrmekteydi. Asyatik karakterde olan bu tarm topluluklarnda ne toprakta zel mlkiyet, ne meta, ne de mbadele ilikileri gelimiti. Ayrca da bu topluluklarda iblmnn dk dzeyde olmas ve tarm ile zanaatn topluluk iinde birbirini tamamlayan birliktelii, her trl ihtiyacn topluluk iinde karlanmasna yol ayor ve bu da tarm topluluklarn kendine yeterli, da kapal ekonomik birimler haline getiriyordu. Bu zellikleri nedeniyle, tarm topluluklar, Osmanl despotizmi altnda yzlerce yl srekli kendini tekrarlayan bir bitkisel yaam srdrdler. Engels bir yazsnda, masum ve zararsz gibi grnen bu Asyatik tarm komnlerinin, varlklarn srdrdkleri her yerde, Dou despotluunun ekonomik temelini oluturduklarn sylemiti. zel mlkiyetin, gelimi bir iblmnn ve serbest mbadelenin olmad yerde, elbette ki pazarn ve kapitalist ilikilerin geliebilmesi de mmkn olamazd. Marx da yapt aratrmalarda, Asya tipi retim tarznn egemen olduu toplumlarn, deiime kar en direnli toplumlar olduu kanaatine varm ve bu toplumlarn, kapitalizmi gelitirecek isel dinamiklere sahip olmadn ve dolaysyla, kapitalizmin bu toplumlara ancak dsal bir etken olarak girebildiini (Hindistan rnei) sylemiti. Bu adan baktmzda, Osmanl toplumunun evriminin Batdaki gelimeyle tam bir tezat oluturduunu syleyebiliriz. Batda devlet, bizzat toplumun geirdii evrime gre, yani toplumsal snflarn ekonomik ilikilerdeki arlna gre biimlenmitir. Oysa Osmanlda bunun tam tersi olmu, toplumsal ilikiler ve snflar, despotik devletin elinde yorularak biimlenmitir. Osmanl toplumunda retici olmayan (asalak) devletl snfn toplam nfus iindeki pay, Orta a Avrupasnn feodal toplumlarndaki ynetici snfa oranla ok daha byk bir yer tutmaktayd. Ynetici devlet snfna mensup nfusun bu denli kalabalk oluu, Osmanl kentlerinin olumas ve Batya nazaran farkl bir ilev kazanmasnda da esasl bir rol oynamtr. Her eyden nce bu kentler, Batda olduu gibi feodal otoriteye (senyre) kar mcadele ederek zerklik kazanm kentler deillerdi. Tam tersine bu kentler, bizzat merkezi devletin kurduu ve devlet snfnn ikamet ettii bir tr askeri ynetim karargh gibiydiler. Ynetici devletl snfn konulanmas ve ihtiyalarnn karlanmas zorunluluuyla oluturulan bu kentlerde kukusuz belirli oranda sanayi ve ticaret organize edilmekteydi. Fakat gerek sanayi gerekse ticaret, dorudan i ve d pazar iin yaplan serbest bir faaliyet (deiim iin deiim) olmaktan ok, kentlerde ikamet eden devletl snfn ve onlarn hizmetkrlarnn ihtiyalarn karlamaya ynelik bir faaliyetten ibaretti. Dolaysyla, esnaf ve zanaat loncalarnn yapt bu snrl faaliyet, devletin mutlak kontrol altnda ileyen bir retim ve ticari faaliyet olmaktan teye geemiyordu. Despotik merkezi brokrasinin mutlak denetimi ve belirleyicilii altnda ileyen bu retim ilikileri, Batda serbest mbadele ilikilerinin yaratt gibi bir pazar ekonomisinin gelimesini ve dolaysyla devletten bamsz bir sivil toplum alannn olumasn tarihler boyunca engellemitir. Bu nedenle, Batda 16 ve 17. yzyllarda ticarete dayal ilkel sermaye birikimi temelinde gelien kapitalist ilikiler ve bir burjuva snfnn oluumu sreci, ayn yzyllarda Osmanlda hi yaanamamtr. Osmanldaki gibi mutlakiyeti despotik bir egemenlik altnda biimlenmi olan sosyoekonomik yaplar ierisinde, Batda grlen kapitalist gelimeye yol aacak isel dinamiklerin oluabilmesi ok gt. Engels de 1890da Neue Zeitta yaymlanan bir makalesinde bu konuya iaret ederek unlar yazd: Gerekten de, tpk btn Dou egemenlikleri gibi, Trk egemenlii de, kapitalist bir toplumla uzlamayacak bir eydir; nk elde edilen artk-rn zorba valilerin ve gz

doymaz paalarn penesinden kurtarmak imknszdr; burada, burjuva mlkiyetinin ilk temel artn, yani tccarn ve malnn emniyet altnda bulunmas halini grmyoruz.[2] Osmanlda siyaset de brokrasinin mlkiyetindeydi Topran balca retim arac olduu ve hep yle kald Osmanlda gc elinde bulunduranlar, topraa hkmedenlerdi elbette. Osmanlda topraklarn mlkiyeti devlete ait olduu iin, bu gc mutlak olarak elinde bulunduran, egemen devletl snf, yani saray ve merkezi brokrasi idi. Osmanlnn Bat feodalitesinden temel fark da buradayd. Batnn feodal toplumunda yksek devlet grevleri ve bu grevlere bal makamlar (yksek brokrasi) dorudan zel toprak sahibi soylularn, yani toprak aristokrasisinin (prensler vb.) elinde olurdu genellikle. Oysa Osmanlda brokrasi, zel toprak sahipliinden, soyluluktan vb. geliyor deildi. Osmanl brokrasisi, devirme usulyle toplanp sosyal kkeniyle balar tamamen kesilen ve zel olarak devlet grevleri iin eitilip hazrlanan kapkullarndan oluuyordu. Dolaysyla, Osmanl brokrasisinin gc, Bat feodalitesinde olduu gibi zel mlkiyet (toprak) sahibi oluundan deil, devleti mlk edinmesinden ve dolaysyla devlete ait mlkiyeti ynetme yetkisinden kaynaklanyordu. Bat feodalitesinde brokrasi, son tahlilde soylu toprak sahipleri (feodal beyler) snfnn genel karlarnn hizmetindeydi. Osmanl despotizminde ise brokrasi, devletl snfn karlarnn, yani ynetici snf olarak kendisinin hizmetindeydi. Bat feodalitesinde sosyal mcadele, byk topraklarn zel mlkiyetini tekelinde bulunduran soylular (senyrler, lordlar) snf ile, emeki kyller ve gelien kentli snf (burjuvazi) arasnda olmutur. Ve bu mcadele kendi tarihsel geliimi iinde eitli siyasal biimler alarak ilerlemi, sonunda feodalizmin tasfiyesiyle noktalanmtr. Oysa Osmanlda bu mcadele, devlete ait topran ynetimini ve denetimini devlet adna elinde bulunduran merkezi brokrasi ile, bu topran gelirine fiilen el koymaya kalkan ve devletin merkezi otoritesine bakaldran merkezka gler (derebeyleen eraf ve mtegallibe) arasnda olmutur hep. Tabii bu da bir iktidar mcadelesiydi; ama, Batda olduu gibi ezilen, smrlen emeki kyller ve ykselen burjuvazi ile feodal aristokrasi arasnda deil, egemen merkezi brokrasi ile onun iktidarna ortak olmak isteyen merkezka gler (taradaki devlet arazilerine el koyan yan, bey, aa takm) arasndaki bir mcadeleydi bu. Nitekim smrc snflar arasndaki bu mcadele, Osmanlnn kne kadar da hep devam etmitir. ktidarn bakalaryla paylamaya pek gnll olmayan Osmanl merkezi brokrasisi, bu konuda her trl mcadeleyi gze alarak ve her trl entrikaya bavurarak hegemonyasn srdrmesini bilmitir. Dolaysyla Osmanlnn merkezi despotik devlet dzeni zaman zaman sarsnt geirmesine ramen, her seferinde yeniden otoritesini tesis ederek ayaa dikilmesini bilmitir. Keza, taradaki mtegallibe de, merkezi otoritenin bu zayflama ve sarsnt dnemlerinde, ayn yntemlere bavurarak, merkezi brokrasiye kar iktidar mcadelesini srdrmtr. Tarihe baktmzda, benzer srelerin dier Asya tipi imparatorluklarda (rnein in, ran gibi) da ayn ekilde yaandn grmekteyiz. Osmanl merkezi otoritesinin zayflamasyla birlikte, zellikle 18. yzyldan itibaren, mparatorluun Asyadaki topraklarnn byk bir blmnn idaresi, hukuken olmasa bile fiilen yeni g odaklarnn (ayanlarn) eline geti. Bu dnemde merkezka glerin elinde nemli saylabilecek servetlerin biriktii biliniyor. Fakat bu servet birikimi, hi bir zaman Batdaki gibi zerk bir ticaret sermayesinin gelimesine ve dolaysyla mteebbis bir snfn (burjuvazinin) olumasna yol amad. nk merkezka glerin elinde biriken bu servetler de son tahlilde ticaretin ve mteebbis sermayenin gelimesinde deil, daha ok devlet katnda mevki, makam yani mansb satn alarak Osmanl ynetici snfna dahil olmak iin kullanlacakt. Hukuki adan kimseye toprakta tam olarak zel mlkiyet hakknn tannmad ve sk sk servetlerin msaderesine bavurulduu Osmanl dzeninde, tarada u ya da bu yolla servet biriktirip zengin olan eraf ve mtegallibe iin gene de en tercih edilir yol, canlarnn ve mallarnn emniyetini salamak zere, resmi grevler satn alarak devletl-ynetici snfn saflarna katlmaya almak oluyordu. Osmanl ynetim sistemi de buna zellikle izin veren bir sistemdi zaten. nk ancak bu yolla merkezka (rakip) gleri kendi bnyesi iine alarak eritebiliyordu merkezi brokrasi!

zetle sylemek gerekirse, Osmanl devletinin eski despotizminden gelen temel bir ilkesi 19. yzylda da geerliliini koruyordu hl. Osmanl merkezi otoritesi (saray ve merkeziyetidespotik brokrasi), kendisine rakip olacak zerk ekonomik g odaklarnn olumasna ve yaamasna asla imkn tanmak istemezdi. nk bu glerin yaamasna imkn tanmak demek, padiaha ve merkezi brokrasiye ait olan toplumsal artk-rne bakalarnn da ortak kmas ve dolaysyla merkezin ekonomik paynn azalmas demekti. Bu da devletl snfn (brokrasinin) gnl rzasyla katlanaca bir ey deildi elbette! Ayrca merkezi brokrasinin buna katlanmas, siyasal iktidarnn da zayflamas anlamna gelirdi. O nedenle, Osmanl devletinde egemen snf oluturan merkezi brokrasi, kendini zayf hissettii dnemlerde merkezka glere mecburen verdii tavizleri, kendini gl hissettiinde derhal geri almay ilke haline getirmi bir snft. Toparlayacak olursak, Osmanlda, Batdaki gibi bir kapitalistleme srecinin yaanmas, yani ticaret temelinde bir servet birikiminin olumas ve bu temel zerinde zerk bir mteebbis snfn geliip glenerek kapitalist retim ilikilerini yaygnlatrmas, Mslman-Trk nfus bakmndan 19. yzyln sonuna kadar grlm bir olay deildir. Bu sylediimizin tek istisnas, Balkanlardaki gayrimslim aznlklarn 19. yzyln sonlarna doru balatt giriimler olabilir. Osmanlda burjuva dnm sreci, Batya kyasla en az yz elli yllk bir gecikmeyle (esas olarak da 1908 Jn Trk Devrimiyle) balayabilmitir. Ama Batdan farkl olarak bu sre, daha batan merkezi brokrasinin denetiminde ileyen, tepeden gdml bir sre olmutur. lk olarak ttihat ve Terakki iktidarnda ekillenen kapitalistleme-modernleme projesi, Cumhuriyet dneminde de gene merkezi brokrasinin (bu kez Kemalist brokrasinin) gdmnde, otoriter bir proje olarak devam etmi ve ancak devletin kapitalist uygulamalaryla (1929-39) ilerlik kazanabilmitir. Bu bakmdan, Osmanl merkezi brokrasisinin geleneklerinin Cumhuriyet dneminde de yaatldn sylemek pek de abartl bir saptama olmaz. Evet, bizde asker-sivil yksek brokrasinin, sermaye sahibi burjuvaziye ramen siyasal iktidar mekanizmas iinde neden bu kadar etkin olabildiini ve neden Batdaki brokrasiden olduka farkl bir profil sergilediini anlamak herhalde zor almasa gerek! Nitekim Osmanlnn Bat karsnda her bakmdan baml hale geldii ve bir yar-smrge durumuna dt 19. yzyl ile, yeni bir devletin (TCnin) kuruluunun n koullarnn mayaland 20. yzyln ilk eyrei, Osmanl brokrasisinin zgl konumunu ortaya koymas bakmndan ok nemli bir tarih kesitini oluturmaktadr. Bu bakmdan, Tanzimat, Islahat, Birinci Merutiyet, 1908 Jn Trk devrimi, kinci Merutiyet, Milli Mcadele ve nihayet Cumhuriyetin kuruluu srelerinde asker-sivil brokrasinin oynad baat rol iyi incelenirse, devleti kurtarma abalarnn bu kesime nasl ayrcalkl bir konum kazandrd daha da iyi anlalacaktr! -------------------------------------------------------------------------------[1] Reaya szc, Osmanlda devlet mlkiyetindeki toprakta (tmar) alan dorudan retici baml kyller iin kullanlan bir terimdir. Arapa raiyye ya da raiyyet (sr) szcnn ouludur. Reayann belirleyici zellii vergi ykmlldr. [2] Aktaran: Selahattin Hilav, Marx, Trkiye zerine, nsz iinde, Gerek Yay.,1966, s.9 Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /2 Mehmet Sinan Osmanlda devletin ya da brokratik korporasyonun oluumu Yazmzn birinci blmnde deindiimiz zere, Orta a Avrupasnda oluan feodal sistem ile Osmanlnn asyatik-despotik sistemi arasnda aynlklar deil, niteliksel farkllklar vardr. Nitekim temeldeki bu farkllklar, her iki sistemin tarihsel gelime eilimine de yansm ve neticede farkl toplumsal-siyasal sonulara yol amtr. Tekrarlamak pahasna da olsa, bu iki

sosyo-ekonomik formasyon arasndaki nemli farkllk noktalarn burada bir kez daha hatrlatalm: Bat feodalitesinde brokrasi, egemen snfa (byk toprak sahibi feodal beylere) tbi bir grevliler topluluu iken, Osmanlda brokrasi egemen snfn ta kendisi idi. Bat feodalitesinde byk topraklar feodal beylerin (senyrler, lordlar) ve kilisenin zel mlkiyeti altnda iken, Osmanlda toprak devletin mlkiyeti altnda (mir toprak) idi. Batda feodal beyler, sahibi olduklar topraklarn gelirlerine (yani serflerin rettii artk rne) zel mlkiyet hakkna dayanarak dorudan el koyarken, Osmanlda brokrasi, topran gelirine (reayann rettii artk rne) ancak devlet dolaymyla ve devlet adna (vergi biiminde) el koyabilirdi. Batda feodal bey, zerinde baml kyllerin (serfler) yaad topra (fief) bireysel mlk edinirken, Osmanlda egemen brokrasi devleti mlk edinmiti kendine. Batda feodal beyin fief sahibi oluu, zel mlk sahibi olutan biraz fazla bir eyi ifade etmekteydi. nk bu sahiplik, toprakla birlikte, zerinde alanlara da hkmetme yetkisi veriyordu feodal beye. Oysa Osmanlda sipahi beyinin, tmar ve reayas zerinde bireysel olarak byle bir hkmranlk yetkisi yoktu. Batda feodal senyrn veya lordun balca kaygs, kendi zel mlk (maliknesi ve fiefi) zerinde feodal egemenlik haklarn (dominium) merkez kralla kar korumak ve srdrmek iken, Osmanlda egemen snf oluturan brokrasisinin temel kaygs, kendi egemenliinin balca kayna olan despotik devlet aygtn, yani kendi merkez iktidar gcn merkezka glere (derebeylemeye) kar korumak olmutur hep. Bat Avrupada 17. yzyldan itibaren ekonomik ve siyasal feodalizm (feodal beyliklerin hkimiyeti) tasfiye olurken ve mutlak krallk (merkez devlet) glenirken, Osmanlda bunun tam tersi olmu; merkez devletin gc zlp zayflarken, merkazka gler (ayan, bey, aa, derebeyi vb.) gelimeye balamtr. Osmanlda egemen bir snf nitelii tayan ynetici brokrasinin tarihsel-toplumsal roln, Batdaki brokrasinin rolyle karlatrdmzda, gerekten de ilgin sonular kmaktadr ortaya. Bu bakmdan, Osmanl devletinin kuruluundan yklna kadar geen 600 yllk dnemde, Osmanl brokrasisinin tarihsel-toplumsal evrimine biraz daha yakndan bakmakta yarar var. Bylece, Dounun despotik devletlerinde egemen bir snf olarak tezahr eden brokrasinin, ne mene bir brokrasi olduunu daha iyi anlam oluruz. Bilindii zere, Osmanl devletinin kurulu sreci 14. yzyln balangcna dek gitmektedir. Ama onun gerek anlamda asyatik despotik bir imparatorluk devleti olarak yaplanmas, esas olarak Bizansn fethinden (1453) sonra olmutur. Osmanl devleti bu yeniden yaplanma ve ykseli dneminde, Dou rnei bir brokratik imparatorluk olan Bizansn mirasn da devralarak kmtr tarih sahnesine. Kuruluundan yklna kadar geen 600 yllk tarihine baktmzda, Osmanlnn birbirinden farkl zellikler tayan drt ayr dneminden sz edebiliriz. 1300lerin bandan Bizansn fethine (1453e) kadar olan birinci dnem, Osmanl beyliinin dier Trk beylikleri zerinde hegemonyasn kurmaya ve feodalizm kart merkez bir devlet gc oluturmaya alt dnemdir. Bizansn fethinden 17. yzyla kadar sren ve klasik Osmanl dnemi diye adlandrlan ikinci dnem, Osmanl devletinin despotik bir Dou imparatorluuna ykseldii dnemidir. 17 ve 18. yzyllar kapsayan nc dnem, bu asya tipi despotizmin sosyoekonomik temellerinde ve merkez siyasal yapsnda bozulmalarn olduu (bozuk dzenli despotizm) ve byk toplumsal alkantlarn yaand bir istikrarszlk ve gerileme dnemidir. Ve nihayet 19. yzyldan itibaren gelien drdnc dnem ise, Bat kapitalizmi karsnda srekli gerileyen ve giderek bir yar-smrge durumuna den despotik bir imparatorluun zl ve k dnemidir. Osmanl Devletini kuranlar kimlerdi? Osmanl devletini kuranlarn bir gebe-airet topluluu (Kay aireti) olduu ve airet geleneklerini muhafaza ederek bir devlet kurmaya giritikleri gr bir zamanlar ok yaygn bir inant. Ne var ki bu inann Osmanl tarihileri tarafndan sonradan uydurulmu rivayetlere dayand ve tarihsel gereklerle bir ilgisinin bulunmad anlalmtr. Nitekim Osmanl tarihi zerine yaplan yerli ve yabanc pek ok bilimsel aratrma ve inceleme, bu tr rivayetleri dorulayacak herhangi bir tarih belge ve bilginin mevcut olmadn ortaya koymutur.[1]

ada tarihilerin yapt aratrmalar da gstermektedir ki, Osmanl devletini kuranlar, bir gebe airet topluluunun deil, saval zenaat edinmi ve bunun iin bir nevi irket haline gelmi[2] bir savalar topluluunun (gaziler ocann) bandaydlar. Yani Osmanllar bamsz beylik kurmaya kalktklarnda, bir kabile aristokrasisine deil, bir savalar birliine mensuptular. Osmanl ailesi etrafnda gnll olarak rgtlenmi meslekten savalarn oluturduu bu asker ekirdek, gerekte gebe-airet topluluunun zl dneminde ortaya km bir rgtlenmeydi. Yani bu sava topluluun yesi olan meslekten savalarn ve onlarn bandaki Osmanl ailesinin ne gebelikle ne de airet yaamyla bir ilikileri kalmt. Bir benzetme yaplacaksa eer, gazi oca denen bu sava topluluk, Orta an balangcnda Cermen airet topluluklarnn iinden kan Cermen sava efleri ve asker maiyetlerin (Comitatus) oluturduklar sava birliklere benzetilebilir ancak. Bilindii zere, Orta an balarnda Avrupada, Cermen airet yaplarndan kopan ve bir asker efin etrafnda profesyonel bir sava birlik oluturan insanlar, ya dorudan kendi hesaplarna lke ve toplum zaptetmek zere fetih savalar yrtrler, ya da bir devletin (rnein o dnemde Romann) hizmetine girerek paral asker olurlard. Roma eyaletlerinin Cermen kavimler tarafndan istilas dneminde, kendi hesaplarna fetih ve ganimet savalar yrten bu Cermen asker efleri ve maiyetleri, Cermen airetlerinin ortak mlkiyeti altnda olan topraklara da el atarak, buralar da kendi zel mlkleri haline getirdiler. Bylece, bir zamanlarn asker efleri, bu yolla toprak beyliine (senyr) terfi ederken, topran yitiren zgr Cermen kyls de giderek baml bir kyl (serf) durumuna decekti. Nitekim, Bat Avrupada feodalizmin ekonomik, siyasi ve hukuki bir sistem olarak rgtlenmesi de bu taban zerinde olmutur. Osmanl ailesi etrafnda rgtlenmi olan asker maiyetlerin (gazilerin) balangtaki durumu da bir bakma bu Cermen comitatusunun durumuna benzemektedir. oktandr airet yaplarndan kopmu ve kiisel ballk temelinde bir sava efinin etrafnda toplanm bulunan meslekten savalar (Gaziler Oca), daha Anadoluya gelilerinden itibaren, balarndaki asker efleriyle birlikte Seluklu devletinin hizmetine girmilerdi. O dnemde Seluklu Sultanndan Bizans snrnda kk bir u beylii alan Osmanl ailesi, Seluklu devletine bal onlarca asker beylikten (u meras) biriydi. Seluklu merasnn (asker brokrasinin) iinde yer alan Osmanoullar, gebe-airet reislerinin yaad kr ya da yaylada deil, genelde olduu gibi, merann ikamet ettii ehirlerde yayordu. Yani gelecekte Osmanl devletinin bana geecek olan Osmanl ailesi, bir gebe-airet aristokrasisinin iinden deil, Seluklu devlet ricalinden (devlet adamlndan) geliyordu. Osmanl devletinin douu 13. yzyln sonlarna doru, Anadolu-Seluklu devletinin Mool (lhanllar) istilas altnda zlp dalmas ve Seluklu tahtnn boalmasyla birlikte, Anadolunun siyasal durumu tamamen deimiti. O dnemde Bizans snrnda Seluklu Sultan adna kk bir u beyliini deruhte etmekte olan Osmanl beylii, Seluklu devletinin yklmasyla birlikte, Anadoludaki pek ok Trkmen beylii gibi (Karamanolu, Erefolu, Tekeolu, andarolu, Mentee, Germiyan, Saruhan, Aydnolu, Umur Bey, Karasi vb.) bamsz bir beylik haline gelmi ve ok gemeden de hanedanlk ilan ederek kendi devletini kurmaya girimiti. Sava gc ile lke ve toplum zaptederek bunlarn stne siyasal g kuranlar eitli kaynaklardan gelirler. Bazan bir gebe airet nderi bu ii yapar, bazan airet deil de, saval zenaat edinen ve bunun iin bir nevi irket haline gelen sava ocaklar grlr. Eer artlar elverili ise, kendi teebbsleriyle savalar yapp servetler edinirler, glenir, devlet kurarlar. Fakat hangisi olursa olsun, kazandklar serveti ekonomik retime yatrmazlar. nemli fark burada. Onu bir fon olarak kullanp, idare ve sava yolu ile bu serveti daha da arttrmann yolunu tutarlar. Kendilerine din uruna gaza etme ssn de verebilirlerse milyonlarca insana hkmederler; ekonomik retimin herhangi bir kolunda bulunan bir snf olmadan, snflarn tepesinde bir sper snf haline gelirler, devleti bu nitelikte gderler.[3] te Osmanllar da kurduklar askersel temelli ilkel devlet aygtna dayanarak, kendilerine memleket (zerinde tarmc topluluklarn yaad topraklar) edinmeyi ve Anadoludaki dier

beylikler zerinde hkimiyet kurmay bu srete balca stratejik ama edinmilerdi. Gerek Bizansla ve gerekse Anadoludaki Trkmen beylikleriyle olan ilikilerinde hep bu stratejik hedefi gzeten bir politika gttler. Osman Gaziden Fatih Sultan Mehmete kadar uzanan birinci dnemin karakteristik izgisi budur. Bu dnem boyunca, toprak fethi iin savamak ve fethedilen topraklardaki tarmc topluluklar (mslim ve gayrimslim reayay) merkez devletin baml kiracs konumuna sokan bir toprak dzeni kurmak, Osmanllarn temel politikas oldu. Bu ilk kurulu dneminden itibaren, devletin ekonomik temelini salamlatrmak ve Osmanl Beyliinin birliini ve dirliini salamak zere, fethedilen topraklarn devlet mlkiyetine geirilmesi (mir arazi yaplmas) Osmanllar iin yaamsal nem tad. Osmanllar kendilerinden nce Seluklularn uygulam olduu despotik devlet geleneklerine uyarak, daha kurulu dneminden itibaren, merkezin (hanedann) otoritesini glendirecek ve merkezka glerin olumasna frsat vermeyecek bir mlkiyet ilikisini (mir arazi) ve toprak rejimini (dirlik dzeni-tmar sistemi) tesis etmeye byk zen gsterdiler. Dolaysyla, Osmanl devletinin uygulad bu rejim, balangta zel mlkiyete ve feodal oluumlara kap aabilecek kimi mlkiyet biimlerini (rnein malikne, yurtluk, vakf mlkler gibi) iermi olsa bile, bunlar genel uygulamann yannda birer istisna olarak kalmtr. Esasen toprakta hkim mlkiyet biimi devlet mlkiyeti olduu iin, Osmanl toplumunda zel mlkiyete dayal feodal oluumlar asla yaama frsat bulamayacaklard. Bat Avrupadaki feodal toprak sistemine (feodal beylerin, topran bireysel-zel mlkiyetine ve baml kyller zerinde hkmranlk hakkna sahip olmalar) kart olan Osmanl toprak sistemi, zel olarak Osmanllarn bir kefi deildi elbette. Onlardan ok nce, hem Arapslam, hem de Trk-slam devletlerinde Dou despotizmine zg bir gelenek olarak uygulanmaktayd bu sistem. Buna gre, balca retim arac olan topraklarn ve doal kaynaklarn mlkiyeti, hkmdarn ahsnda somutlanan devlete aitti. Dolaysyla, yalnzca devletle zdelemi olan hkmdar topra diledii gibi temellk edebilirdi. Nitekim bir Trk-slam devleti olan Seluklu Devletinin sultanlar da, mlkiyeti devlete ait olan topraklar asker ikta (tmar) olarak meraya (asker brokrasiye) tahsis etme geleneini hep srdrmlerdi. Buna gre, topran rakabesi (kuru mlkiyeti) devlete ait olmak zere, kullanm (tasarruf) hakk iftiye (reayaya) ve gelirinden yararlanma (intifa) hakk da asker hizmet karl olarak meraya braklmt. te Osmanllar da bamsz bir beylik haline gelip, kendi hesaplarna toprak fethine giriince, zaptettikleri topraklar zerinde bu asyatikdespotik gelenei aynen srdreceklerdi. Daha nce de belirttiimiz zere, kuruluundan Bizansn fethine kadar olan birinci dnem, Osmanl Beyliinin bir yandan yeni topraklar zaptetmek, dier yandan da merkez otoritesini Anadoludaki Trkmen beyliklerine kabul ettirmek iin savat dnemdir. Bir baka deyile bu dnem, Osmanlnn kk bir hanedanlk devleti olmaktan, gerek bir asya tipi despotik imparatorluk devleti olmaya doru ilerledii dnemdir. Yaklak yz elli yl (1300-1453) sren bu tarih kesiti, hanedanlk ilan eden sava-fetihi bir topluluun (u beyliinin), asya tipi bir imparatorlua nasl ykselebildii ve mutlak otoritesi altna soktuu blgelerde, tarmc topluluklar yzyllar boyunca nasl duragan bir asyatik yap ierisinde tuttuunu gstermesi bakmndan ok nemli bir tarihsel kesittir. Bu Douya zg tarih olayn srrna ilk vakf olan insan, gnmzden yzyllarca nce (14. yzylda) yaam byk tarihi bn Haldundur. Kuzey Afrikada yetimi olan bu tarihi, yazd eserde (Mukaddime) bize despotik devlet denen trn bir eit anotomisini vermektedir. Buna gre, Douda kurulan devletlerin tarihsel yaam unu gstermekteydi: Douda her devlet, tpk bir insann yaamnda olduu gibi doar, byr, yalanr ve lr. Ama devletlerin yaamnda meydana gelen bu deiikliklerden alttaki toplumlar (tarm topluluklar) hibir biimde etkilenmezler. Bunlar olduklar yerde dururlar. Ve kurulacak olan yeni despotik devletler de gene bunlarn tepesine reklenerek kurulurlar. Nitekim bn Haldundan yzyllarca sonra gelen Karl Marx da ayn sonular kartacakt Dou toplumlarna ilikin olarak. Osmanlda egemen snfn oluum tarz Kurulu dnemindeki Osmanl hkmdarlar, henz Sultan ya da Padiah unvanyla deil,

sava-fetihi bir asker efi simgeleyen Gazi ya da Bey unvanyla anlrlard. Arapadan gelme bir szck olan sultan, aslnda egemenlik demektir. Farsadan gelen padiah ise, hkmdarlarn hkmdar anlamna gelir. Sultan unvann ilk kullanan, drdnc Osmanl hkmdar I. Bayezid (1389-1402) olmutur. Bu ayrnt, ilerde greceimiz gibi, kurulu dnemindeki bir devletin durumu ile daha sonra imparatorluk haline gelmi bir devletin durumu arasndaki fark yanstmas bakmndan olduka nemli bir ayrntdr. Sava, Orta an tm despotik devletleri iin olduu gibi, Osmanl devleti iin de biricik ekonomik grevdi. nk o dnemde devletin gelirlerini arttrmann balca yolu, savaarak toprak ve ganimet elde etmekti. Osmanl devletinin kuruluu dneminde fethedilen ve yerleilen topraklar, Osmanl hkmdarnn akrabalarna, silah arkadalarna (Gazilere) ve grdkleri hizmetlere karlk eyh ve dervilere (dinsel ve mesleksel kkenli tarikat ehline) paylatrlmakta idi. Ama bunlar topraa yerlesin ve iftilik yapsnlar diye deil! O topraklar stnde zaten itilik yapmakta olan reayann rettii rnden bir pay alarak geimlerini salasnlar ve ayn zamanda bu topraklar ve reayay hkmdar (devlet) adna denetlesinler diye! Demek ki Osmanl hkmdarnn maiyetlerine balad ey, topran mlkiyeti ya da kullanm (tasarruf) hakk deil, yalnzca gelirinden (vergi-rant) yararlanma (intifa) hakkdr. Osmanllarn kulland terimle sylersek, balanan bir geim kayna, yani dirlik idi. stelik, balanan bu dirlik, verasetle gemez ve dirlik sahibi onu bakasna devredemezdi. Genellikle dirlikler, sahiplerine mr boyu kaydyla verilirdi. Topraklar zerinde mutlak hakka sahip olan ise, devletle zdelemi Osmanl hkmdaryd ve dirlik alp vermeye yalnzca o yetkiliydi. Topran tek ve gerek sahibinin devlet olduu ve tabandaki reticinin (reayann) ise devletin daimi kiracs sayld byle bir sistemde, acaba egemen snf kimdi? Yoksa devlet mi? Soyut bir kavram olan devletin kendi bana bir snf olarak tanmlanamayaca ok ak. nk genel anlamda toplumsal bir snf, retim aralaryla olan ilikisine ve toplumsal retim srecinde tuttuu yere gre tanmlanan somut bir insan grubunu ifade eder. Bu insan gruplarndan biri veya birka egemen-ynetici durumunda iken, dierleri egemenlik altndadr yani ynetilen durumdadr. Osmanl toplumunda egemenlik altnda olan reaya olduuna gre, bu durumda egemen snf kimlerden oluuyordu? Elbette ki reayann rettii artk rne el koyanlardan, onun srtndan geinenlerden bakas deildi bu snf. Yani devletin sahip olduu ekonomik ve siyasal gc elinde bulunduran ve bu gce dayanarak reayay smren Osmanl hkmdar (saray) ve aristokratik brokrasi! O halde, burada akla kavuturulmas gereken asl nokta, Osmanlda bu egemen devletl snfn nasl olutuu ve hangi unsurlardan teekkl ettiidir. Osmanlda egemen snf bileiminin zaman iinde deiiklie uradn biliyoruz. rnein, kurulu dneminde egemen snf korporasyonu iinde yer alan kimi unsurlarn yerini, ilerleyen dnemlerde bakalar devralmtr. Bu bakmdan, Osmanldaki egemen snf bileiminin tahlilini, ilgili dnemlere gre ayr ayr ele almak gerekiyor. Kurulu dnemindeki egemen snf korporasyonunun bileimi Osmanl devletinin kuruluu dneminde nc bir grev stlenmi olan asker unsurlar, ayn zamanda Osmanl ynetici (egemen) snfnn da ilk kuan oluturuyorlard. Egemen snfn bu ilk kua, deiik toplumsal kkenden gelerek Osmanl ailesi etrafnda rgtlenmi sava gaziler ile, tarikat mensubu eyh ve dervilerin (ehirlerde ahler, krlarda babailer) sekinlerinden oluuyordu. Bunlardan birinci gruba girenlerin seyfiye (asker), ikinci gruba girenlerin ise ilmiye diye adlandrld biliniyor. Bu ilk kuak yneticiler iinde hegemon durumda olanlar ise asker efler idi. Fakat devlet rgtlenmesinin en tepesinde, sava birliin ba olarak, her zaman Osmanl hkmdarnn stn egemenlii vard. Osmanl ynetici snfnn bu ilk kuann olumasnda balca rol, kabile yaplarndan derlenen asker g ile toprakta uygulanan dirlik dzeni oynamtr. Buna gre, fethedilen ve devlet mlkiyetine geirilen topraklar, bir geim kayna (dirlik) olsun diye seyfiye ve ilmiye mensuplarna tmar verilmekteydi. Tmarlar byklne gre has, zeamet ve tmar olarak e ayrlyor ve bunlar bulunduklar mertebeye gre seyfiye ve ilmiye mensuplarna tahsis ediliyordu. Osmanlnn devlet yaplanmasna gre, toplum karsnda

devletin otoritesini temsil eden seyfiye ve ilmiye mensuplar, ayn zamanda devletin mlkiyeti altnda bulunan tmarlarn ynetim ve denetimini de hkmdar adna ellerinde bulunduruyorlard. Toplumun retmen snf (reaya) karsnda, seyfiye ve ilmiye brokrasisinin bu rgtl stn konumu, giderek kolektif smrc bir snf nitelii kazandracakt onlara. Nitekim, Osman Gaziden I. Murada kadar olan birinci dnemde (1300-1360), devleti yneten ve ayn zamanda toplumun egemen snfn oluturanlar, bu ilk kuak seyfiye ve ilmiye mensuplar olmutur. imdi bu iki kesimin, mlkiyet ilikileri asndan durumlarna bakalm. Osmanl devletinin ilk zamanlarnda asker snfn nde gelen kesimini alpler, gaziler ve aknc beyleri oluturmaktadr. Osmanlnn ilk zamanlarnda ordunun belkemiini oluturan tmarl sipahinin (svari birliinin) ilk nvelerini de bunlar oluturacaktr. Tmar sahibi asker snf (sipahi beyleri), reayadan toprak rant karl olarak toplad vergilerle hem kendi geimini salamakta, hem de savata orduya tam tehizatl asker yetitirmekte idi. Trkmen ahaliden derlenen bu sipahi askerleri, seferde Osmanl ordusunun asl gcn temsil ediyordu. Osmanl devleti bu tmar usul sayesinde, en nemli asker gcne maa vermekten, iaesini temin etmekten, sava alet ve edevat hazrlama masraflarndan da kurtulmu oluyordu. Kurulu dnemindeki Osmanl asker tekilatnda, tmarl sipahi dnda iki cins rgtlenme daha bulunuyordu: Azap askeri ile yaya ve msellemler. Azap askeri nakdi cretle tutulmu olup, Osmanl hkmdarnn ahsna bal hassa ordusunu oluturmaktayd. Osmanl Beyliinin ilk dnemlerinde byk bir hrete sahip olan bu askerler, yenierilik kurulmadan nce devletin cretli daimi ordusunu meydana getiriyorlard. Yaya ve msellemler (atllar) ise, ou Trk olan kyl halktan toplanan askerlerdi. Balangta bunlara asker hizmetleri karl olarak ulufe (gndelik) datlr ve toprakta altklarnda birtakm vergi muafiyetleri tannrd. Bu askerler yalnzca sefer zamanlarnda arlr ve dier zamanlarda kendi ilerini (tarmclk) yaparlard.[4] Mlkiyet ilikileri bakmndan ilmiye snfnn (ulema) durumuna gelince: Osmanl beyliinin kuruluunda, ehirlerde ahlerin, krlarda babailerin byk roller stlendiini daha nce belirtmitik. Bu her iki tekilt da dinsel kkenli idi. Bu tekiltlarn mensubu olan eyh ve dervilere balangta hem tmar olarak, hem de malikne biiminde toprak baland bilinmektedir. Mir arazinin, toprak, zaviye ve ky olarak tarikat eyhlerine geirilii oklukla ikta-istill yoluyla yaplmakta ve karmza, bazan hayr, bazan da aile vakflar olarak kmaktadr. Bu vakflarn bazan r (rn vergisi -M.S.) alnmakta, fakat bazan r bile zaviyeye terkedilmektedir.[5] Ulemaya dirlik olarak verilen, fakat zamanla vakf mlk nitelii kazanan bu topraklar, aslnda mir toprak sisteminden bir hayli sapm ve neredeyse zel mlkiyete yaklam topraklard. Osmanl hkmdarlarnn, yaptklar hizmetlere karlk eyh ve dervileri devaml mkfatlandrmalar, bu zmreyi, dierlerine kyasla olduka zenginletirmiti. Nitekim, eyh ve dervilerin ileri gelenlerinin 15. yzyldan itibaren egemen snf korporasyonu iinde en varlkl kesim haline gelmeleri de bunu teyit etmektedir. I. Bayezid (Yldrm) devrinden itibaren ehirlerde ulema olarak anlmaya balayan bu kesim, devlet ve toplum iinde artan nfuzlar sayesinde nemli bir g sahibi kiiler haline geldiler. Artk Osmanl devlet ynetiminde iktidar, egemen ynetici snfn ikinci kuan oluturan bu ulema kesimin elinde younlaacakt. Ulemann, Osmanl sultanlar zerindeki nfuzu ve devlet iindeki otoritesi, Fatih Sultan Mehmet dnemine kadar tartmasz devam edecekti. Bu ulema Osmanl hkmdarlarnn yanna geldikleri zaman dnyay her trl dzenbazlklar ile doldurdular. Evvelleri hesap ve arazi defterleri bilinmiyordu. Bunlar gelince hesap ve arazi defterleri yaptlar. Para ymak ve hazine vcuda getirmek detinin ba da onlardr.[6] Fakat bu birinci dnemde, gerek asker sekinlerin gerekse ulemann arazi temlikleri ve aile vakflar dolaysyla artan ekonomik gleri, mir toprak dzenine dayanan Osmanlnn despotik devlet yapsn gene de bozamam ve sistemi feodalizm ynnde bir zlmeye ya da paralanmaya uratamamtr. Sz edilen bu zel mlkiyet benzeri malikneler ve vakf-mlkler, Osmanl toprak sistemi iinde, kaideyi bozamayan birer istisna olarak kalmlardr.

Osmanl toplumunda toprak mlkiyetinin devlete ait oluu ve devletin saray, asker ve ulema gibi hkim zmreler tarafndan temsil edilii, bu devirlerde hkim snf iindeki iktisadi atmalarn, ok kere siyasi atmalar eklinde tezahr etmesine sebep olmutur.[7] Nitekim egemen snf korporasyonu iinde, gerek ehzadeler arasndaki saltanat kavgalar olsun, gerekse brokrasi iinde ulema, mera ve kapkullar arasndaki siyasal atmalar olsun, bunlarn hepsinin altnda yatan ey aslnda iktisadi kar atmas idi. Burada u soru akla gelmektedir: Osmanl Devletinin kurulu srecinde temel bir rol oynayan asker maiyetlerin (gazilerin, aknc beylerin) pozisyonu, Orta adaki Cermen asker maiyetlerinin (comitatus) pozisyonuna ok benzemesine ramen, neden Osmanl toplumunda da Cermenlerde olduu gibi bir feodalleme sreci yaanmamtr? Ya da toprakta bir servaj sistemi (serf-senyr ilikisi) neden gelimemitir? Bu sorularn yant, mkemmel biimine Bizansn fethinden sonra ulaan Osmanl Devletinin despotik rgtlenmesinde aranmaldr. Bu rgtlenmenin yaratt ynetici snf (kapkulu brokrasi) yalnzca Douya zg olup, Bat Orta ann hibir devletinde grlmeyen bir snft. Sorunun bu ynleri zerinde yazmzn nc blmnde duracaz. -------------------------------------------------------------------------------[1] Bu konuda Mustafa Akda, mer Ltfi Barkan, Halil nalck, Niyazi Berkes gibi tarihi ve aratrmaclarn eserlerine baklabilir. [2] Niyazi Berkes, Trkiye ktisat Tarihi, cilt I, Gerek Yay., 1972, s. 12 [3] age, s.12 [4] M. Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, c.1, Cem Yay., 1974, s.276 [5] Sencer Divitiolu, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Kz Yay., 1971, s.60 [6] P. Wittekden aktaran Sencer Divitiolu, age, s. 61 [7] age, s.63 Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /3 Mehmet Sinan 2 Ekim 2005 Engelse yazd 21 Haziran 1853 tarihli mektubunda Marx yle diyordu: Bernier hakl olarak Doudaki btn olaylarn temelinde toprakta zel mlkiyet olmayn grr ve bu konuda Trkiye, ran ve Hindistana atfta bulunur. Bu, Dou cennetinin gerek anahtardr.[1] Engels de hemen o ay iinde Marxa yazd cevapta yle der: Toprak mlkiyetinin olmay, gerekten de Dounun tm iin anahtar. Dounun siyasal ve dinsel btn tarihi de burada sakldr. Ama nasl oldu da doulular, feodal biiminde de olsa toprak mlkiyetine varamadlar?[2] Kapitalizm ncesi ekonomik-toplumsal oluumlarla ilgili almalarn bu dnemde kesintisiz olarak srdren Marx, doulularn neden toprakta zel mlkiyete (feodal biiminde de olsa) varamadklarn sonunda kefetmiti. Marxa gre bunun birbirine bal iki nedeni vard. Birinci neden, Dou toplumlarnda ok eski zamanlardan beri devam edegelen despotik devlet oluumlarnn varlyd. Bu tip devletler, tarmc topluluklarn zerine reklenerek bu topluluklar her adan kendilerine baml hale getiriyorlard. Batda grlen gsz ve dank feodal devletlerden farkl olarak, Dounun despotik devletleri son derece merkezibrokratik bir yapda rgtlenmi gl devletlerdi. Douda ortaya kan btn Arap-slam ve Trk-slam devletleri de bu kategoride devletlerdi. kinci neden ise, Douda tm topraklarn her zaman stn bir topluluun, yani despotik devletin mlkiyeti altnda bulunmasyd. Bu yzden, topraklar zerinde bireysel ya da ailesel dzeyde bir zel mlkiyet gelimemiti. Topran devlet mlkiyeti altnda olmas, topra ileyen kylleri de devlete baml daimi kiraclar durumuna getirmiti. Bu artlar altnda, bu devlete tbi olan herkes iin geerli olandan daha gl bir siyasal ya da iktisad basknn varlna gerek yoktur. Devlet bu durumda en yksek beydir. Burada egemenlik,

ulusal apta younlam olan topran sahipliinden oluur. Ama te yandan, topran gerek zel, gerek ortaklaa zilyetlii ve tasarrufu olmasna karn, toprakta zel mlkiyet yoktur.[3] Dou toplumlarnn geliim izgisinin Batya gre farkl oluunun temelinde yatan gereklik, nereden bakarsak bakalm, ok eski zamanlarda ortaya km ve kapitalizm ncesi tm Dou toplumlarn derinden etkilemi olan despotizm geleneidir. Bu gelenein taycs olan Dounun despotik devletleri, toplum iinde bir snfa dayanyor deillerdi aslnda. Tersine, toplumdan bamsz ve toplumun stnde bir g olarak rgtlenmi olan bu devletler, tm toplumun tepesinde sper bir g olarak durmakta ve tm toplumu bir sr gibi gtmekteydiler. Dolaysyla bu devletler, toplumsal yaamn tm alanlarn (ekonomik, sosyal, siyasal, kltrel vb.) mutlak kontrolleri altnda tutabildikleri srece, yaamlarn srdrebilirlerdi. Byle bir despotizm dzeninde en stn, en yce otorite olarak toplumun en tepesinde oturan ve devlet iktidarn kendi ahsnda somutlatrm bulunan despot (hkmdar), elbette ki tanrsal bir g ya da kutsal bir baba olarak grnmekteydi topluma. O halde burada asl akla kavuturulmas gereken nokta u oluyor: Toplumdan bamsz olarak rgtlenen, dolaysyla toplumun herhangi bir snfna dayanmayan bu tip devletler, nasl oldu da yzyllar boyunca ayakta kalabildiler? Despotik devletleri ayakta tutan ve toplumsal yaamn tm alanlarnda belirleyici bir g olmalarn salayan gizemli mekanizma neydi acaba? Bildiimiz kadaryla bu mekanizma, kendini devletle zdeletirmi olan ynetici devletl snfn, yani Dou despotizmine zg kapkulu brokrasinin oluturduu rgtl gten bakas deildir. O halde gelin, Dou despotizmine zg bu muazzam brokratik mekanizmay, nce genel oluumu bakmndan ve daha sonra da Osmanl toplumu zelinde incelemeye alalm. Despotik devlete zg bir ynetici snf: Kapkulu brokrasi Despotizmin egemen olduu toplumlarda, devlete ait olan mlkn (yani topraklar zerindeki g ve hkmranln) her ne surette olursa olsun blnmesi ve ynetici snfn u ya da bu bireyinin veya ynetici snf dndaki toplum bireylerinin zel mlkiyetine gemesi sz konusu olamazd. Bu toplumlarda mlkn tek sahibi, tanrnn yeryzndeki elisi sfatyla ve devletin ba olarak, ynetici snf piramidinin en tepesinde oturan hkmdardr. Ama bu sahiplik, bugn anladmz anlamda bir zel mlkiyet sahiplii olmayp, devletle zde olmann getirdii bir devlet adna sahipliktir. Despotik tarzda dzenlenmi eski Dou toplumlarnda, hkmdar (despot) da dahil olmak zere ynetici egemen snfn unsurlar (devleti yneten asker-sivil brokrasi, ulema vb.), grevlerinin karl olarak ya hazineden maa alrlar ya da devlete ait topran intifa hakkndan, yani toprak gelirinden (vergi-rant) yararlanrlard. Ama te yandan, yneticiegemen snf konumundaki brokrasinin sahip olduu bu yararlanma hakk irs bir hak deildi. Yani veraset yoluyla miraslara intikal edemezdi. nk ynetici brokratn devlet katnda igal ettii makam ve tad nvan, onun zel mlk ya da soydan geme mktesep hakk olmayp, devlet ynetimindeki fonksiyonuna (ilevine) bal ve grev sresiyle snrlanm olan bir hak idi. Tarihte uzun mrl olmu despotik devletlerin bandaki hkmdarlarn, u kural bir doa yasas gibi benimseyip uyguladklar biliniyor: Birincisi, toprakta devlet mlkiyeti sisteminin sk bir ekilde uygulanmas; ikincisi, mlkiyeti devlete ait olan topraklarda devletin daimi kiracs olarak alan topraa bal iftilerin sk bir denetim altnda tutularak ayn dzen iinde kalmalarnn salanmas ve ncs, devletin toplumun stnde mutlak bir g olarak yaamasn salamak zere, toplumun snflarndan tamamen bamsz, kapkulu denen bir ynetici devlet snfnn yaratlmas ve bu yolla devletin monolitikliinin korunmas. Bu kurallar, tarihte ortaya kan despotik yapdaki devletlerin hemen hepsinde uygulanm ortak kurallardr. Dank ve paral bir grnm arz eden Bat Avrupadaki feodal yaplarn tersine, Dounun despotik devletlerinin uzun mrl oluu, sz konusu kurallar sk bir biimde uygulam olmalarna baldr. Nitekim, tarih incelendiinde grlmektedir ki,

Douda kurulan despotik devletlerin pek ou, bu kurallara uyduklar ve d etkenlere kapal bir yapy srdrebildikleri srece ayakta kalabilmiler, fakat kurallar bozulduunda ve bu toplumlar d etkenlere ak hale geldiklerinde, zlme ve k kanlmaz olmutur. Tarih bize, en eski alarda bile despotik hkmdarlarn, devleti ynetecek brokrasiyi dorudan kendilerine bal kullardan seerek oluturduklarn ve bunu yaparken de nasl ince eleyip sk dokuduklarn gsteren pek ok rnek sunmaktadr. rnein, Msr, in, Laos, Vietnam vb. gibi eski an asyatik toplumlarnda, devlet memurluuna alnacak insanlar son derece sk snavlardan geirilirdi. te yandan, Osmanldaki uygulamasn aktarrken de deineceimiz gibi, devlete bal kapkulu ynetici yetitirmek zere devirilen genlerin, geldikleri toplumsal snf ve evreyle her trl balarnn kesilmesi de gene kesin bir kurald bu despotik devletlerde. Devirilen genler sarayda uzun bir eitimden geirilerek devlete kapkulu yetitirilirlerdi. Kapkullar, kapkulu ocaklar denen, tamamen da kapal, korporatif bir rgtlenme iinde tutulurlard. rnein, Osmanlda Hristiyan ocuklardan devirilip eitilerek devletin en yksek makamlarna getirilen asker-sivil yneticiler, Msrda kle slalesinden gelerek hanedanlk kuran Memlklar ve baz eski Hint devletlerinde kralla kadar ykselmi kle kkenli hkmdarlar hep bu kapkulu snfna mensuptular. Yeri gelmiken, devlet szcnn, bugnk yaygn anlamna nazaran bu toplumlarda tad farkl anlama dikkat ekmek gerekiyor. Arapadan gelen bu szck , felein arknn dnnn baz kiileri talihli klmas demekti. Asl nemli olan ey devlet deil, hkmdar ve onun adamlardr. Bunlar en yksek g yerine gelme talihine uram, balarna devlet kuu konmu talihliler olduklarndan kendilerini devletli sayarlard. Bu toplumlarda devlet bir messese deil, g sahibinin bir sfatdr. ifti nasl iftli ubuklu, zenaatkr nasl i yerli ve aral, tccar nasl paral ise batakiler de devletlidir.[4] Dou despotizmine zg bu kapkulu snf, eski snfsal kklerinden tamamen koparlm ve sosyal evreleriyle balar tamamen kesilmi unsurlardan meydana geldii iin, devlet dnda hibir kkensel aidiyeti bulunmayan, kksz ve yapma (sentetik) bir snft. Bu snf, zel mlkiyete dayanan snfl toplumlardaki (rnein kleci, feodal ve kapitalist toplumlardaki) snflardan hibirine benzemez. nk bu snf, retim srecindeki toplumsal iblmnn bir sonucu olarak ortaya km deildir. O, retim srecinden bamsz olarak, devlet katndaki fonksiyonel bir iblmnn sonucunda ortaya kmtr. Dolaysyla, devlette ynetici snf konumunda olan kapkullarnn bu snf konumlar geici bir nitelik tamakta ve stlendikleri yneticilik ileviyle (yani mevki ve makamlarnn sresiyle) snrlanm bulunmaktadr. te yandan, despotik devletlerin devasa bir brokratik mekanizmaya sahip olmalar ve bu mekanizma iinde kapkullarnn saysnn srekli artmas, bu devletlerin yumuak karnn oluturuyordu ayn zamanda. nk, tarihteki rneklerinden de biliyoruz ki, retimden ve toplumdan tamamen kopuk bu yapay snfa mensup olanlarn saysnn srekli artmas, despotik sistemin i dengelerinin bozulmasna, devlet ynetiminde yozlamalara, kar atmalarna, iktidar kavgalarna ve nihayet sistemin kanlmaz kne yol amaktayd. Bizansn fethi ve Osmanlda kapkulu brokrasinin iktidara gelii Osmanl devletinin nitelii ve ynetici snf korporasyonunun bileimi, kurulduu 14. yzyln bandan ykld 20. yzyla kadar hep ayn kalm deildir. Kurulu dneminde, alpler, gaziler gibi airet kkenli asker unsurlar ile, eyhler, derviler, abdallar gibi yar asker-yar mistik tarikat ehline dayanan Osmanl devlet rgtlenmesi, asl asyatik despotik karakterine II. Mehmed (Fatih) zamannda kavumutur. Tabii, bu ayn zamanda egemen devletl snf iinde esasl bir deiikliin olduu ve yeni bir rgtlenmenin yapld anlamna geliyordu. Bu dnemin tarihsel snrlarn belirtmek istersek unu sylemeliyiz: Osmanlda asya tipi despotik imparatorluk modeline uygun yaplar esas olarak 15. yzyln ortalarnda olumu ve 17. yzyln balarna kadar da bozulmadan devam etmitir. Dier taraftan sz edilen bu dnem, Bat Avrupada kapitalizme geildii, para ekonomisinin gelitii ve bir burjuva snfn ortaya kmaya balad dnemdir. Avrupadaki gelimeler ile Osmanl sisteminin statik bir yapya kavumas arasndaki arpc tezat da burada balar zaten.

Osmanl hkmdarlar, glenme belirtisi gsteren merkezka eilimlere kar batan beri olumsuz bir tutum iinde olmutur. Kurulu dnemindeki Osmanl hkmdarlar, glerinin yettii yerlerde, feodal yapdaki beyliklerin yaamasna asla izin vermediler. Glerinin tam olarak yetmedii kimi yerlerde ise, uzlamalar yaparak var olan feodal yapdaki beylikleri kendilerine bal tutmaya altlar. Bu da gsteriyor ki, Osmanllarn kurduu devlet, Dou geleneine uygun olarak daha batan despotizme eilimli bir devlet idi. Nitekim ilk Osmanl hkmdarlarnn balangtaki uygulamalar, yani fethedilen topraklarn hkmdar ailesi ve sava ortaklar (gaziler, eyhler, derviler) arasnda l sistemiyle paylatrlmas yntemi, ok uzun mrl olmamtr. lk balarda grlen, akrabalara ve sava ortaklarna malikne, yurtluk vb. biiminde toprak temliki (mlk verme) usul, belli bir zaman sonra tamamen terk edilmi ve bunun yerini, genel bir uygulama olarak asker tmar sistemi almtr. Bunun anlam, topran mlkiyeti (rakabesi) devlette kalmak artyla, topran vergi gelirinin asker eflere hizmet karl tahsis edilmesidir. Artk btn tmarlar dorudan doruya Osmanl sultan tarafndan verildii ve istendiinde geri alnabildii iin, aknc beylerinin ve benzeri asker eflerin iktisad g elde ederek ve kendi zel silahl glerine dayanarak, ileride feodal beyler haline gelmeleri nlenmitir. Bu nedenledir ki, Osmanl toplumunda orta a Avrupasndaki gibi toprak mlkiyetine dayanan soylu bir aristokrasinin ortaya kmas hibir zaman sz konusu olmad. Kald ki, devletin mutlak hkimi konumunda gzken Osmanl ailesi de, Batdaki feodal beyler gibi soylulua dayanan bir gemie sahip deildi. Osmanllk aslnda bir soyun temsilcisi olmayp, tamamen fetih savalarna dayal iktisad durum ve artlarn yaratt bir birliin ad idi. Topran mlkiyetinin devlete ait olduu bir durumda, devleti temsil eden hkim unsurlar da ancak fonksiyonel olarak (yani grev yetkilerine dayanarak) bu konumu elde edebilirlerdi. Nitekim, eski vaka-nvisler Osmanllardan bahsederken, onlar daima devlet hizmetinde bulunan ve devlet btesinden geinen hkim ve mdir (idare eden M. S.) snf olarak nitelendirmilerdir[5] Osmanllar, kendilerinden nceki despotik devletlerin (rnein, ran ve Anadolu Seluklu Devletlerinin) deneyimlerini ok iyi biliyorlard. Bu nedenle, fetihler yoluyla genilemi olan topraklar zerinde sava ortaklarnn hak iddiasnda bulunarak ayr bir ba ekmelerinin (derebeylemelerinin) nne geebilmek iin, daha I. Murad (Hdavendigr) zamannda (1360-89) nlem almaya balamlard. lk nlem olarak, dorudan padiaha bal olacak yeni bir ynetici brokrasiyi (kul zmresini) rgtlemeye giritiler. Osmanl beylii balangta henz kk bir hanedanlk devleti iken, ilk Osmanl hkmdarlarnn bu beylii sava ortaklaryla (gaza beyleriyle) birlikte ynetmeleri pekl mmkn olabilmiti. Ama fethedilen topraklar genileyip de gaza beyleri zerinde kontrol gleince, Osmanl hkmdarlarnn endieleri de artmaya balad. Devleti birlikte kurduklar ve ynettikleri eski sava ortaklar kendi aralarnda bir kar birlii oluturabilir ve ellerinin altnda bulundurduklar silahl glere dayanarak ayr bir ba ekebilirlerdi pekl. Nitekim bunun n belirtileri de ortaya kmt. I. Muradn tahta gemesinden hemen sonra Ankarada ahlerin bakaldrmas ve Trakyada kimi aknc beylerinin kendi hesaplarna topraklarn geniletmi olmalar, Osmanl hkmdar iin birer tehlike sinyali idi. Seluklu devlet gelenei iinde yetimi bir aileden gelen Osmanl hkmdarlar, kendi ynetimleri altndaki gaza beylerinin glenmesine ve ayr bir ba ekmesine asla frsat vermeyeceklerdi. Nitekim I. Murad, merkezka glerin olumas tehlikesine kar, dorudan kendine bal olacak yeni bir asker ve idar yapy oluturmaya giriecekti. Bu yap, hkmdarn merkez iktidarn glendirecek bir ekilde rgtlenecek ve mutlak bir ekilde hkmdara bal olacakt. Bylece, Osmanl devletinde yeni bir ynetici brokrasinin (dorudan padiaha bal kapkullar) rgtlenmesi uygulamas balam oluyordu. Bu rgtlenme Avrupa feodalizminde hi grlmemi bir rgtlenmeydi. Osmanl devlet ynetiminde nemli bir rol stlenecek olan bu kapkullarnn devirme usulyle rgtlenmesi dhiyane fikrini padiaha ilk neren ve tevik edenler, ulema snfna mensup devlet adamlar oldu. Aslnda ulemann bu nerisi, bir iktidar ekimesi iinde olduklar asker eflerin artan gcn dizginlemeye ynelikti. Fakat tarihin bir ironisi olsa gerek, ulemann, asker eflerle mcadelesinde vurucu g olsun diye yaratt bu devasa

brokratik makine (kapkullar) sonunda yaratcsn da ikinci plana iterek, kendisi iktidara el koyacak ve bylece Osmanl ynetici snfnn nc kua tarih sahnesine km olacakt. Osmanl devlet tekiltnda kapkullarnn ilk nveleri, savata tutsak edilen Hristiyan genlerden (penik olanlar) deviriliyordu.[6] Devirmelerin bir araya getirildikleri ve yetitirildikleri yer, acemi oca denen kurumdu. Fakat tutsak edilen bu Hristiyan genlerin ellerine geen ilk frsatta kamalar yznden, sonradan bu yntemden vazgeildi. Yeni sisteme gre, tutsak alnan genler nce Anadoludaki Trk reaya iftliklerine gnderiliyor ve burada hem alp hem de Mslman adet ve geleneklerini rendikten sonra, yedi-sekiz yllk bir eitim dnemi iin acemi oca denen kapkulu yetitirme ocana giriyorlard. Bu dnem acemilik ve ayn zamanda da hizmet grme dnemiydi. Devirme yntemi esas olarak Fatih Kanunnamesi ile yasalat ve kurallar iyice belirlendi. Fatih zamannda kan devirme kanunnamesine gre, Mslman ve Yahudilerin, Grc, ingene, Krt, Acem, Arap ve Trklerin ocuklar devirilemezdi. Bunun yan sra, hanenin tek ocuu, oban ve srtmalar, kse, kel, doutan snnetli, ok uzun ya da ok ksa boylu olanlar, Trke bilenler, bir sanat bulunanlar, stanbulu grm olanlar da devirilemezdi. Balca devirme blgeleri ise Yunanistan, Bulgaristan, Macaristan, Srbistan, Bosna-Hersek, Arnavutluk ve Hrvatistan idi.[7] Kul olarak yetitirilecek olanlar artk savata esir alnanlardan deil, Hristiyan reaya ailelerin 14-18 ya arasndaki salam vcutlu ve akll erkek ocuklar arasndan deviriliyor ve bunlar asker ya da idareci yetitirilmek zere ayrlyorlard. Acemi ocanda eitilip yetitirilen devirmelerin bir blm kapkulu ocaklarna alnyordu. Bu ocaklar, Osmanl Devletinin srekli ordusunu (cretli) oluturan ve dorudan padiaha bal olan yaya, atl ve teknik snftan asker ocaklar idi. Yenieri Oca da bu ocaklardan sadece biriydi, ama daha sonra en nemlisi ve sistemin temel ta olacakt. Bunun yan sra, bir de padiahn yakn hizmetinde ve idar grevlerde almak zere sarayn Enderun[8] blmnde eitime alnan saray iolanlar (buradaki i kelimesi, padiahn devaml olarak oturduu saray belirtiyor) vard. Kapkulu adaylar, Balkanlardaki Hristiyan kylerinden devirilip Anadoluya gnderildiklerinde, orada sipahilerin ve Trke bilen reayann yannda basit bir Trke de reniyorlard. Daha sonra stanbul ve Edirnedeki acemi okullarnda Arapa ve Farsa da rendiklerinden, bunlarn karmasndan Osmanlca dediimiz bir dil geliecekti. Bu dil de tpk padiah, kul ve devlet gibi, toplumdan kopuk, kksz ve sentetik (yapma) bir eydi. Ama tpk kapkullar gibi, bu Osmanlca dili de ilerde devlet-i l Osmann almeti frikasndan biri olacakt. Fatih Sultan Mehmed dneminden itibaren devlet katnda iktidar yava yava eline geiren kapkulu brokrasi tmyle devirme kullardan oluuyordu. Snfsal kklerinden tamamen koparlm olduklarndan toplum iinde hibir snfla kkensel balar kalmam olan ve kendilerini btnyle devlete ait hisseden bu kapkullar, devlet iinde tam manasyla kapal kutu bir snf oluturdular. Kullar kle miydi? Peki, devlet katnda yneticilik dzeyine kadar kan bu kullar kle miydiler? Bu konu eskiden beri yeterince anlalm olmadndan, sk sk yanl yorumlara kap amtr. rnein bizde ve Batda yazlan kimi Osmanl tarihi kitaplarnda, kullarn birer kle (saray kleleri) olduklar sylenmektedir. Oysaki Osmanl kaynaklarndan hibirinde bunlara kle dendiine rastlanmyor. Birok hallerde de bunlar ak bir ekilde klelerden ayrlyor (mesel Koi Bey devlet adamlarnn kaplarnda kle kullanacaklarna kul kullanmalarn tenkit eder). Gerekte ykselmi kapkullarnn ounun kendi kleleri vard.[9] O dnemin koullarnda kle, satn alnabilen bir mal gibiydi. Bu anlamda klenin sivil haklar olmad gibi, hibir politik yetkisi de yoktu. Klelik aslnda devirilme yolu ile domazd. Kleler ya karlarak, ya tutsak edilerek, ya da satn alnarak kle yaplan insanlard. Ya da bir kleden doduklar iin kle olurlard. Erkek ve kadn kleler, ya ahslarn hizmetinde, ya da retim srecinde birer retim arac olarak kullanlrlard. Tm bunlarn hukuk ifadesi ise, bir insann bir baka insann mal olmasnn kabul anlamna geliyordu. Nitekim, antik adaki Roma hukuku ile orta adaki slam hukuku, klenin durumunu bu bak asyla bir

zel hukuk (kii hukuku) konusu olarak dzenlemiti. Tabii, kendi zel hukukunda buna yer vermeyen toplumlar ise, insanlar kleletirme eylemlerini su saymakta ve bir tzel hukuk hkm ile yasaklamaktaydlar. Nitekim eski Yunanda, yoksullaan yurttalarn geni apta kleletirilmesi eylemine son vermek iin karlan Solon Kanunlar bunun bir rneidir. Osmanlda da kleler vard; ama bunlar eski Roma ve Yunanda olduu gibi retim srecinde birer retim arac olarak deil, daha ok kiisel hizmetlerde (ev hizmetlerinde vb.) kullanlrlard. Bu anlamda sarayda da bol miktarda erkek ve kadn klelerin bulunduu bilinen bir ey. Osmanlda kiisel hizmetler iin klelik, 19. yzyln ortalarna kadar devam etmitir. Oysa kullar, klelerden ok farkl bir statdeydiler. Bir kere kullar, belli bir ama iin devirilen ve yalnzca erkeklerden oluan bir insan grubuydu. Devirilme amalar ise, yalnzca devlet hizmetinde grev yapacak olmalaryd. Kleler gibi haklardan mahrum deillerdi, tersine pek ok imtiyazlara sahiptiler. Bunlar saraya mensubiyetle birlikte, kiilikleri ve yerleri belirlenen adamlar oluyorlard. Yani bir anlamda devlet ricaline (rtbeli mevki sahibi kimseler) katlm oluyorlard. Tm politik kimlikleri saraya mensubiyetten kaynakland iin, bunlarn hepsi padiah kulu saylyorlard. Dolaysyla kullar, devlet katnda ve padiahn emrinde bir ocak (korporasyon) olarak rgtlenmi grevliler grubuydular. te yandan, klelerden de kul devirilebilirdi kukusuz. Ama kle olan kullua derildii zaman klelii sona ererdi. nk onun stats tamamen deimi olurdu. O artk bir kiinin mal olmaktan kar, bir kapya (devlet makamna) kaplanrd. Kap, bir siyasi gcn sembolyd ve o gce intisab etmekle birlikte kapkulu da o gcn taycs, uygulaycs ve arac olurdu. Kul bu gc kullanrken bir hak ile donanm deildi, ama gc kullanma iinde kendisine bir yetki imtiyaz verilmiti. Hak geri alnmaz bir eydir; imtiyaz ise takmadr, geri alnabilir.[10] Toplumsal deil fonksiyonel bir snf Bizansn fethinden hemen sonra, ulemann nde gelen isimlerinden Sadrazam andarl Halil Paa idam edildi (1453). Bu olay aslnda Osmanl devlet ynetiminde ulemann stnlne son veren bir olaydr. Eski sava ortakl dneminin ilmiye snfna mensup olan bu ulema taifesi, kendilerini ok nemli bir yerde grmekteydiler. nk bunlar kendilerini bir yandan slm peygamberinin eriatinin temsilcileri, bir yandan da ullemrin yani hkmdarn delegesi sayarlard. Bir yandan padiaha eriati retirler, te yandan halka Ull-emre itaatin bir bor olduunu telkin ederlerdi. Bunlar ne halktlar ne de kul.[11] Ama devlette stlendikleri grevler nedeniyle (kadlk, mftlk, mderrislik vb.) daima halktan uzak, devlete yakn oldular. Fatih Sultan Mehmedin padiahl dneminde, ulemann yan sra devlet idaresinde sz geen eski ailelerin nfuzlar da bertaraf edilmi ve bunlarn yerine, padiahn emir ve arzusuna mutlak surette uyan kiiler getirilmeye balanmt. Bu kiiler aslnda devirme usulyle toplanp sarayda (Enderun mektebinde) yetitirilen padiaha bal kullardr. Bylece, Fatih zamannda kullarn devletin asker-idar-ilm-mlk tm yrtme mekanizmas iine geni apta nfuz ettiini ve devlet iktidarnn giderek bu kul taifesinin eline gemi olduunu gryoruz. Nitekim, bu tarihten Kanun Sultan Sleymann lmne (1566) kadar olan dnemde sadrazamlk makamna gelen 23 kiiden 20sinin kapkullarndan, sadece 3nn ulemadan olmas da bunun bir gstergesidir. Batdan farkl olarak, toplumsal deil fonksiyonel bir iblmnn rn olan ve anonim bir varla sahip bulunan Osmanl hkim snf (ynetici brokrasi), kapkullarnn iktidara geliiyle birlikte bu vasfn bsbtn pekitirmi oluyordu. Ayn zamanda bu durum, Osmanl Devletinin despotik niteliinin tam olarak belirginlemesi anlamna gelir. Osmanl Devleti artk balangtaki gibi kk bir hanedanlk devleti deil, Bizansn muazzam brokratik mekanizmasn da devralm, asya tipi despotik bir imparatorluk devleti idi. Nitekim Osmanl tarihinde, hkmdarlar hkmdar anlamna gelen Padiah nvann ilk kullanan da Fatih Sultan Mehmed olacakt. Dolaysyla, Osmanl despotizminin gerek anlamda ilk kurucusu ve kanuncusunun Fatih Sultan Mehmed olduunu syleyebiliriz. Fatihten nceki dnemlerin devlet ynetiminde esas olarak medreseden gelme ulemann arlkta olduu ve padiah yetitirenlerin de bizzat bunlar olduu bilinmektedir. Dolaysyla, nceleri bu ulema ekbir takm karsnda, padiahn mutlak yetkisi az ok snrlanm

durumdayd. Fakat Fatih zamannda bu durum tamamen deiti. Devlet iktidarnn her kademesi ve hkmet idaresi (bata vezirlik olmak zere), Enderunda yetimi ve dorudan padiaha bal olan kullarn eline geti. Kullardan oluan yeni hkmet mekanizmas, srtn kendisi gibi kullardan oluan ordunun ulufeli (cretli) kesimine (zellikle yenierilere) dayad. Osmanl hkmdarlarnn haftada iki gn devletin en yksek ynetim organ olan Divana (hkmete) bakanlk etmeleri ve toplantlar ynetmeleri kural da Fatihin padiah oluuyla birlikte ortadan kalkt. Artk Divana katlmayan padiah, devleti ynetme grevindeki en nemli bir fonksiyonunu da vekil-i mutlak olan vezir-i azama geirmek suretiyle, kendisi ancak arzlar ve divann kararlarn kabul veya geri eviren mutlak iradeli bir ba otorite haline gelmiti.[12] Osmanldaki despotik devlet yaplanmasnn nemli bir zelliini ortaya koymas bakmndan, burada bir noktann daha kaydedilmesi gerekiyor. Fatih dneminden itibaren, devlet kadrosunda hkmdarn (kendi iddiasnn aksine olarak) artk mlkn sahibi durumunda bulunmad, padiahlk grevinde ancak irs bir memur gibi oturduu gereidir.[13] Bundan byle devlet, Osmanl ailesine miras kalm bir mlk (mlk-i mevrus) olarak deil, birlii padiah tarafndan temsil olunan tek ve blnmez bir varlk olarak alglanacaktr.[14] Osmanl devletinin despotik yaps Fatih dneminde tam manasyla belirginleince, aslnda padiahn da fonksiyonel bakmdan yce devletin bir kulu olduu (kul-padiah) ortaya kmtr. Padiah, kullarn en tepesinde duran bir kuldur; brokratik korporasyonun ve dolaysyla despotik devletin blnmez btnlnn bir semboldr o! Osmanl padiahnn, kapkulu ocaklarnn birinci ortasnn yoldalarndan saylmas, ulufe gn yenieri aas giysisi ile klaya gelmesi ve ulufesini almas, at stnde bir kse erbet imesi gelenekti[15] Padiah devletin cretli kullarndan biri olarak sembolize eden bu kul-padiah riteli de gstermektedir ki, toplumun tepesine reklenmi olan despotik devlet, aslnda toplumun stnde asl duran brokratik korporasyonun anonim gcnden baka bir ey deildir. Yani Osmanl devleti, Batda olduu gibi toplumun bir snfna deil, toplum snflaryla hibir ba olmayan yapma bir snfa (kullara) dayanmaktadr. te asl Osmanl denilenler de, devletin halktan ayrp kulland bu kullardr. Dolaysyla, Osmanl padiahlar da esasen toplumun veya halkn deil, has Osmanl denen bu kapkullarnn babuudurlar. Yeri gelmiken, kerim devlet konusunda bizde ok sk ve yaygn olarak dlen bir yanla da burada deinmek isteriz. Osmanlnn bahsettiimiz bu despotizm dnemini romantikletirenler, bu dnemde devletin adaletinin toplumsal yaam mkemmel biimde dzenlediini ve bu nedenle de snf ayrm ve atmas olmadn sylerler. Bu dnceye gre, Osmanl devleti yle bir kerim devlet idi ki, tm toplumu hem yce varlyla koruyor, hem de toplumun bireyleri arasnda adaleti temin ediyordu. Onun iin Osmanl toplumu imtiyazsz, snfsz, kaynam bir toplum idi! Aslnda tarihimize ait bu yanl ve arpk dnceler, Trkiye sol hareketinde de olduka yer etmilerdir. Eski kuaktan sosyalistlerimiz arasnda Osmanlnn bu dneminden vgyle sz eden ve rnek alnmasn isteyen az insan kmamtr. Evet, Osmanlnn despotik sisteminde devlet adaleti ve dzenlemesi vard ama, bu hibir zaman halkn karlarn korumak ya da snfsz, imtiyazsz bir toplum yaratmak iin deildi. Devletin, dolaysyla ynetici snfn (yani brokratik korporasyonun) gelir kaynaklar kesilmesin, st veren inee iyi baklsn diye yaplyordu bu dzenlemeler. Devletin kerimlii, sry koruyan sr sahibinin kerimliinden daha ileri deildi Osmanlda! Despotik devlet altnda ekonomi ve toplum Burada bir hatrlatma daha yapmak gerekiyor. Osmanl toplumunun evrim izgisinin Batdaki gelimeyle tam bir tezat oluturduunu daha nce sylemitik. Batda devlet, bizzat toplumun geirdii evrime gre, yani toplumsal snflarn ekonomik ilikilerdeki arlna gre biimlenmitir. Bir baka deyile, zel mlkiyete dayanan Bat toplumlarnda devlet, iktisaden egemen olan snfn devletidir. Oysa, aada greceimiz gibi, Osmanlda bunun tam tersi sz konusudur. Osmanlda devlet, ekonomik ve toplumsal gelimenin bir

rn olmayp, tam tersine, kendisi ekonomiyi ve toplumu elinde yourarak biimlendiren kutsal bir varlk grnmndedir. Buradan kan sonu udur ki, Osmanl toplumunda snfsal ayrmay yaratan esas faktr toplumun iinde gelien dinamik mekanizmalar deil, despotik devletin ta kendisidir. Osmanl toplumundaki snfsal oluumlar, toplumun kendi doal geliimi iinde gerekleen ekonomik-toplumsal bir ayrmann rn olmayp, devletin dayatt fonksiyonel bir ayrmann rndrler. Osmanl devletinin elindeki muazzam g, daha nce de deindiimiz gibi, btn topraklarn ve doal kaynaklarn mlkiyetinin onun tekelinde bulunmasndan ileri geliyordu. Kuruluundan balayp 17. yzyla kadar olan dnemdeki devlet ve toplum yaantsn gz nnde bulunduracak olursak, Osmanlda toplumun bireylerinin balca byk fonksiyonel blme ayrldn syleyebiliriz: 1- genel anlamda askerler snf diye arlan ynetici brokrasi; 2- ehirliler; 3- iftiler. Bu fonksiyonel blnme aslnda ynetenler ve retenler diye de zetlenebilir. Bu ayrmada padiah en stte durmakta, asker ve sivil ilevler stlenmi kullar da onun altnda yer almaktadr. Padiah da dahil, birinci srada gelen bu askerler snf her trl vergiden muaftr. Bu snf kendi iinde ayrca cretli (yani hazineden geinmeli) ve dirliki (yani reayadan topladklar vergi geliriyle geinen) olmak zere iki kategoriye ayrlmtr. Askerler diye tanmlanan bu devletl snf dnda kalan btn halk ynlar (ister ehirli, ister kyl olsun), reaya deyimi ile ifade ediliyordu. Btn topraklar ve doal kaynaklar devletin mlk sayld iin, ehirli ve ifti reaya da bu dev iletmenin emekileri saylyordu elbette. Artk rnleri devletl snf (askerler) tarafndan (vergi ad altnda) ekilip alnan ve iliklerine kadar smrlen emekiler! Bu devlet sisteminin toplum anlayna gre, toplum, devletin gdm altnda almak zere rgtlenmi ve her birinin ilevi ve grevi ayr ayr nceden belirlenmi olan organlardan olumaktadr. Ama devlete kar farkl ilevler ve grevlerle ykml olsalar bile, bu insan gruplarnn birlikte oluturduklar btnsel bedenin (yani toplumun) tek bir amac vardr: devlet-i l Osmann bekasn salamak! Bu toplum nizamnn hi bozulmadan srmesi, Osmanl devleti iin yaamsal nemdeydi kukusuz. nk anlattmz cinsten bir devlet dzeni, ancak byle koyun srs gibi gdlen ve hibir deiim geirmeyen statik bir toplumun zerinde durabilirdi. Srekli deiim iinde olan bir toplumun stnde ise asla! Onun iin, Osmanl devlet adamlarnn ve ulemann azlarn her atklarnda, dzenden, nizamdan dem vurmalar bouna deildi. Tm Dou despotizminde olduu gibi, Osmanl despotizminde de toplum baka, devlet baka eydi. Toplum, onlarn deyimiyle reaya yerden bitme bir ey. Osmanl kafasna gre, toplum reaya ve beraya yani kyl ve kentli halktr. Devlet ise efendi veya babadr. Bulunduu yere tanr tarafndan getirilip konmutur. Bu iki varl slm ve Osmanl yazarlar ok defa sr ile obana benzetirlerdi.[16] Klasik anlamda Osmanl despotizmi, Kanun Sleyman dneminde en yksek noktasna ulatktan sonra, 16. yzyln sonlarna doru bozulmaya balad. Dounun despotik devletlerinin yaamn incelemi olan bn Haldunun syledii gibi, bu tip devletler doar, byr, yalanr ve lrler. Ama bu devletlerin zerine oturduklar toplumlar olduu yerde dururlar ve her defasnda bu toplumlarn tepesine, ayn tipte bir yenisi gelip oturur. Fakat Osmanl devleti iin byle olmamtr. nk Osmanl devletinin bozuk dzen iinde yaamn srdrd dnem (18. ve 19. yzyllar), onun yerini bir baka despotik devletin gelip almasnn artk mmkn olmad kapitalizm dnemiydi. Osmanl despotizminin bozuk dzen iinde yaamn nasl srdrdn ve Avrupada gelien kapitalizm karsnda nasl bir k srecine girdiini de gelecek blmde incelemeye alacaz. -------------------------------------------------------------------------------[1] Marx-Engels, Seme Yazmalar, c.1, Sol. Yay., Kasm 1995, s. 90, dzeltilmi eviri

[2] age, s. 90, dzeltilmi eviri [3] Marx, Kapital, c.3., Sol Yay., ubat 1990, s. 695, dzeltilmi eviri [4] Niyazi Berkes, Trkiye ktisat Tarihi, c.1, Gerek Yay., Nisan 1972, s. 55 [5] Fuat Kprlden aktaran Sencer Divitiolu, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, s.65 [6] Penik: Akn ve savalarda ele geirilen her be tutsaktan birinin devletin pay olarak devlete verilmesi. Osmanlda bu uygulama, fetihler dneminin kapand 17. yzyln sonlarna dein srmtr. [7] kaynak: Ana Britannica [8] Enderun: Kelime anlam i, yrek demek. Osmanlda sarayn harem dairesi ksmna verilen ad. [9] N. Berkes, age,s. 94 [10] N. Berkes, age, s. 100 [11] N. Berkes, age, s. 115 [12] Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, c.2, Cem Yaynevi, 1974, s. 72 [13] M. Akda, age, s.73 [14] M. Akda, age, s. 73 [15] kaynak: Ana Britannica [16] N. Berkes, age, s. 56 Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /4 Mehmet Sinan 1 Ekim 2005 Osmanlnn ekonomik ykseli ve siyasal ihtiam dnemi (14, 15 ve 16. yzyllar) Buraya kadar anlattklarmzla, Osmanl toplumunda devletin (yani siyasal gcn) nasl btn glerin en tepesinde duran bir sper g olduunu ve tm ekonomik-toplumsal yaamn bu g tarafndan nasl gdldn ortaya koymaya altk. te yandan, bu tipte bir despotik g oluumunun yalnzca Osmanlya zg bir ey olmayp, kapitalizm ncesi tm Dou toplumlarnn tarihsel bir gereklii olduuna iaret ettik. Nitekim, Marxn kulland asya tipi retim tarz ve dou despotizmi kavramlarnn da esasen bu tarihsel gereklii ifade eden kavramlar olduunu syledik. Marx, Dou ve Bat uygarlklarnn kapitalizm ncesi geliim izgilerini incelerken, bu iki uygarlk izgisi arasnda (gerek mlkiyet biimleri ve retim ilikilerinin, gerekse toplumsal ve politik yaplarn oluumu bakmndan) esasl farkllklarn bulunduu gereini saptamt. Sonunda her iki uygarlk izgisi de kapitalizme varmtr. Ama, bunlar arasndaki tarihsel geliim farkll, kapitalizm ncesinde olduu gibi, kapitalizme getikten sonraki ekonomik, toplumsal ve politik srelerde de kendini gl bir biimde hissettirmeye devam etmitir. Nitekim, u an incelemekte olduumuz Osmanl toplumunun evrim izgisi de bu gerekliin canl bir rneini sunmaktadr bizlere. uras bir gerek ki, Batdan farkl bir gelime seyri izlemi olan Osmanl toplumunun ortaya kard sosyo-ekonomik, siyasal ve kltrel yaplarn, Batdan farkl bir uygarlk izgisini simgeledii aktr. Yazmzn bundan nceki blmlerinde, Osmanlda devletin kuruluu ve ekonomik-toplumsal yaplarn oluumuyla ilgili temel saptamalarmz ortaya koymaya almtk. imdiki ve daha sonraki blmlerde ise, Osmanl despotizminin Bat feodalizmi karsndaki ykseliinin (14, 15 ve 16. yzyllar) ve sonra da Bat kapitalizmi karsndaki gerileyiinin (17. yzyldan itibaren) temel nedenlerini ortaya koymaya alacaz. Bilindii zere, asyatik-despotik karakteri esas olarak II. Mehmed (Fatih) dneminde belirginleen Osmanl devleti, 15. ve 16. yzyllarda giritii fetih savalar sayesinde topraklarn alabildiine geniletmi ve hem Douya hem de Batya hkmeden bir despotik imparatorluk dzeyine ykselmiti. Bu bakmdan, 15. ve 16. yzyllar, Osmanl mparatorluunun gcnn doruuna ulat yzyllar oldu. Bu ekonomik ykseli ve siyasal ihtiam dneminin ayrt edici bir zellii, Osmanl devletinin asker-idar-mal tm ynetim kademelerinin, kendini devletle zdeletirmi olan devirme kullarn (kapkulu

brokrasinin) elinde temerkz etmi olmasdr. Dolaysyla, esas olarak Bizansn fethi ile balayan ve Osmanl devletini zenginliinin ve siyasal gcnn doruuna ulatran genileme dneminde balca rol, iktidar elinde tutan bu devirme kullarn oynadn sylemek yanl olmaz. Batda feodalizm kyor, Douda despotizm ykseliyor! 15. yzyln ortalarna kadar, uygarlk dnyasnn temeli Avrupa deil Asya ktas idi. Bat uygarlnn en ihtiamls olan Byk Roma mparatorluu zamannda bile, Asyann birinci byk imparatorluu olan in, ulalmas zlenen efsanevi bir diyard Bat iin. Romann knden sonraki yzyllarda ise, inden Avrupaya doru uzanan erit zerinde (Hindistan, ran, Orta Asya, Yakn Dou blgelerinde) pek ok Dou imparatorluu daha kurulacakt. Ayn yzyllarda Avrupa, bu uygarlk leminin dnda kalan ve ekonomik, asker, siyas adan esamisi dahi okunmayan bir evresel blge konumundayd. Bu eski kta, tm Orta a boyunca para, servet ve endstri bakmndan hep Asyann gerisinde kald. Avrupann bu durumda kalnn temel bir nedeni ise, bu ktann 8. yzyldan balayarak mslman Araplarn, Hunlarn ve Normanlarn istillarna maruz kalmas ve kendi iine kapanmasyd. 9. yzylda Frank (Karolenj) mparatorluunun dalmasndan sonra, Bat Avrupada yaayan ve Engelsin deyimiyle barbar geleneklerinin anlarn hl tamakta olan Cermen topluluklar, ktay istil eden bu yeni fatihler karsnda boyun eerek uyruklamay deil, kendi topluluklar iinde himaye aramay yelemilerdi. Saldrlar karsnda ie kapanma ve toprak imtiyazlar yoluyla himaye arama abalar, 9. yzyldan itibaren Bat Avrupada istisnai bir sistemin (feodalizmin) gelimesiyle sonuland. nsanlar arasnda metbulukvasallk ilikisine dayanan bu sistem, sonuta toprakta serflik ilikilerinin gelimesine ve giderek zgr Cermen kylsnn serfletirilmesine yol at. Bu dneme ait her topran bir beyi olmal (senyrsz toprak olmaz) zdeyii, feodal an karakterini zetleyen bir zdeyitir. Avrupa ktasnda, birbirinden yaltlm, kendi iine kapanm feodal ekonomilerin yzyllar boyu hkmn srdrm olmas, bu ktay merkezilemi bir devlet gcnden ve ekonomik btnlkten yoksun brakmt. Bu durum Avrupay Asyadaki uygarln gerisine drd gibi, para, servet ve teknoloji asndan da Asyaya baml hale getirdi. Batnn orta alar diye tanmlanan bu tarihsel dnem, Avrupada Rnesansn balamasna kadar srd. 15. yzyla girildiinde, Bat Avrupa artk feodalizmden uzaklam bulunuyordu. Ne var ki, ayn yzylda Orta ve Dou Avrupa ile Balkanlarda feodalizm yeniden canlanyor ve buralarda byk kyl kitleleri daha da serfletiriliyordu. Avrupann bu kesimindeki feodal rejimlerin hemen hepsinde kyl ayaklanmalar yaanyordu. Bu nedenle de feodal rejimler asker adan gsz ve dank bir konumdaydlar. Oysa Osmanl devleti, 15. yzyln balangcndan itibaren asker, idar ve mal adan gl bir merkezi-despotik yaplamaya doru ilerlemekteydi. Asker gc ve sava teknii bakmndan stn konumda bulunan Osmanl devleti, 15. yzyldan itibaren Avrupann ite bu dank feodal gleriyle kar karya gelecek ve tututuu her savata bu gleri alt etmekte zorlanmayacakt. Osmanl devleti, zellikle stanbulun fethinden sonraki genileme dneminde, Balkanlarda ve Orta Avrupada ele geirdii topraklarda feodal hanedanlklar tuzla buz ederek, serflik ilikilerine son vermi ve buralardaki hristiyan kyl topluluklarn Osmanl devletinin reayas konumuna dntrmt. te yandan, zaten feodal beylerin keyf bask ve zulmnden ylm bulunan hristiyan kyl kitleleri (serfler) de Osmanlnn geliini bir kurtulu gibi karlamlard. Nitekim, Osmanl hakimiyetine giren bu blgeler, daha sonralar Osmanlya bol bol devirilecek kul salayan yerler olacak. Osmanlnn Avrupadaki bu ilerlemesi de gsteriyor ki, asker-idar-mal adan gl bir merkez rgtlenmeye sahip bulunan Dou tipi despotik bir rejimin karsnda, byle bir merkezi rgtlenmeden ve asker gten yoksun bulunan Orta a kalnts dank feodal yaplarn tutunabilmesi mmkn deildi. Batda feodalizm kerken, Douda despotizmin ykseliinin temelinde yatan gerek neden de buydu. Ama tabii bu, retici glerin o zamanki verili gelimilik dzeyinde geerli olabilen bir durumdu. retici glerin gelimesi, Batda kapitalizmin gelimesini salayacak bir dzeye ulatnda ise durum tersine

dnmtr. retici glerin gelimesine ayak uyduramayan, ama kendi iinde de evrimci dinamiklere sahip bulunmayan Osmanl despotizmi (asyatik retim tarz), belli bir noktadan sonra k srecine girmitir. Bu noktaya, Osmanl devletinin gelime dnemlerini incelerken ileride deineceiz. Despotik rejimin srekli genileme ihtiyac nereden kaynaklanyordu? Asyada, tarmc topluluklar zerine reklenerek kurulmu olan btn despotik devletler, varlklarn srdrebilmek iin srekli fetih savalar yaparak topraklarn geniletmek, yama ve talanla hazinelerini glendirmek zorundaydlar. Byk bir asker gc ve brokratik mekanizmay ayakta tutmalar buna balyd nk. Dolaysyla, sava onlar iin temel bir ekonomik faaliyet alanyd. Nitekim Dou despotizmi tarznda rgtlenmi olan Osmanl devletinin de srekli genileme ihtiyac iinde olmas, ite bu zorunluluun bir ifadesiydi. Asyatik retim tarz zerinde ykselen Dou devletlerinin temel fonksiyonlarn inceleyen Marx, 25 Haziran 1853 tarihinde New York Daily Tribunede yaynlanan Hindistanda ngiliz Egemenlii adl makalesinde yle yazyordu: ok eski zamanlardan beri Asyada, genellikle hkmet bakanl olagelmitir: Maliye, ya da i yama; Sava (Harbiye) ya da d yama; ve nihayet Bayndrlk. (Marx-Engels, Kapitalizm ncesi Ekonomi Biimleri, Sol Yay., Eyll 1992, s.145-46) Marx burada, despotik bir devletin kendi varlk koullarn devam ettirebilmek iin nasl bir smr mekanizmas rgtlediine dikkat ekmektedir. Douya zg bu smr mekanizmas, devleti elinde tutan ynetici snfn (brokratik korporasyonun), tarmda alan dolaysz reticilerin (devlete baml iftilerin) rettii artk-rne el koymas eklinde ilemekteydi. Bu el koyma, vergi ve hara biimi altnda gereklemekte ve dolaysyla, despotik devletin ynetimi altnda, vergili ve haral diye tanmlayabileceimiz bir toplumsal yap olumaktayd. Esasen byle bir toplumda, maliye idaresi ile sava ileri idaresi, despotik devletin birbirini tamamlayan fonksiyonlaryd. nk tarma dayal Asyatik toplumlar zerine reklenen bu despotik devletler, yama ve fetih savalar yaparak ganimet ve toprak ele geirmedike, devletin yeni hara ve vergi kaynaklar (tmarlar) elde etmesi ve dolaysyla, maliyesini glendirmesi mmkn olamazd. te yandan, vergiye balanm topraklarn (tarmc topluluklarn) says artmadka da, despotik devletin topraa dayal militer gcnn (tmarl askerin) artmas son derece zorlard. Marxn dikkat ektii bayndrlk ileri idaresine gelince, bu blm, despotik devletin nc temel fonksiyonunu meydana getirmektedir. Yani, retimin ve yeniden-retimin aksamadan yrtlmesi iin, gerekli altyap almalarnn (ulam yollar, kemerler, sulama kanallar vb.) rgtlenmesi grevi. Asyatik retim tarz erevesinde, tarmda artk-rn retiminin dzenli olarak salanabilmesi ve bunun devlete aktlabilmesi iin, sz konusu bayndrlk ilerinin de despotik devlet tarafndan yerine getirilmesi temel bir artt. Despotik rejimlerde devletin bu temel fonksiyonu stlenmi olmas, onun ok karmakbrokratik bir idar ve mal aygta sahip olmasn ve bu aygtta ok sayda grevlinin almasn zorunlu klmaktayd. Bu da despotik rejimin temel bir amazyd. Bu rejimlerde egemen ynetici snfn ktlesinin, devletin el koyduu artk-rn ktlesinden daha hzl bymesi, devleti, srekli artan ihtiyalar karlayamaz duruma getirmekteydi. Bu dengesizliin somut grnts, egemen snf mensuplarnn ve grevlilerin ikamet ettii kentlerin devaml bymesine karn, bu kentlerin maddi ihtiyalarn karlayan tek kaynak olan krsal kesimin (tarm komnlerinin) devaml bir durgunluk iinde olmalaryd. Despotik rejim bu elikiyi giderebilmek iin, srekli bir d-artk elde etme ihtiyac iinde olurdu. Ve tabii, d-artk salama imkn devam ettii srece sorun yoktur. Bu durumda sistem hibir evrim geirmeksizin aynen devam eder. Yani Asyatik retim tarz ve onun zerinde ykselen depotizm olduu yerde durur. Fakat, sistem bu d-art gerekletiremez (yani yeni fetih savalar yaparak genileyemez) ve baka mal kaynaklar da yaratamaz duruma gelirse, o zaman her ey tersine dner ve sistemin k kanlmaz olur. Tarihe baktmzda, despotik sistemlerin yaad k srecinin ve sonrasndaki gelimelerin, tarihsel koullara bal olarak iki farkl biimde tecelli ettiini gryoruz. Eer sz konusu olan, Asyann kapitalizm ncesi tarihsel koullar ise, o takdirde, ken bir

despotik imparatorluun yerini, ayn Asyatik temeller zerinde gelip bir bakas almtr hep. Fakat kapitalizmin bir dnya sistemi olarak gelimesi ve buna bal olarak Asyann tarihsel koullarnn da deiiklie uramasyla birlikte, durum deimitir. Deien bu koullarda, rnein Asyann tannm despotik imparatorluklarndan in ve Osmanl imparatorluklar ktklerinde, bunlarn yerini bir baka despotik imparatorluk ya da devlet almamtr ve alamazd da. nk zamannda kendi isel dinamikleriyle baka bir sisteme evrilememi ve evrilmeleri de mmkn olmayan bu yal imparatorluklar, zlme ve k srelerini, gelimekte olan dnya kapitalizminin (dsal dinamiin) etkisi altnda yaamlar ve bu nedenle de, nce Batnn yar smrgesi haline gelmiler, daha sonra da gdk bir burjuva demokratik devrim geirerek, kapitalist gelime srecine eklemlenmilerdir. imdi bu sylenenleri, incelediimiz rnek eliinde, yani Osmanl devletinin 15. yzyldan itibaren balayan genileme sreci temelinde izlemeye alalm. Osmanlnn genileme dnemi Bilindii gibi, Osmanl devletinde kapkulu ocaklarnn kurulmas ve bu ocaklarda yetien devirme kullarn devletin ynetim kademelerinde (asker, idar, mal) yksek ynetici grevlere getirilmeleri, bir baka deyile Osmanl devletinin despotik-brokratik bir yapya doru evrilmesi, I. Murad (1360-89) devrinde balamtr. Bu dnemde Osmanl devleti bir taraftan Anadoludaki Trkmen beyliklerini topraklarna katarken, dier taraftan da Balkanlarda ve Orta Avrupadaki genilemesini srdrd. I. Murad, 1371-87 arasnda Makedonyay, Manastr, Nii, Srbistan fethederek Macaristan snrna kadar dayand. Bu birinci genileme dneminde, henz despotik yaps tam olarak olgunlamam olan Osmanl devleti, fethettii bu yerlerdeki feodal vasallklar ve Bizanstan kopan yerel hanedanlar tamamen ortadan kaldrmak yerine, onlar asker ve mal adan kendine balamakla yetindi. Buna gre, Osmanl devleti, kendi metbuluunu tanyan, yllk vergilerini dzenli deyen ve istendiinde Osmanl ordusuna asker gnderen yerel feodal hanedanlarla ibirliine gidiyordu. Bylece, Osmanllar I. Murad dneminde Avrupada vasallk ilikilerine dayanan bir imparatorluun temellerini atm oluyorlard. I. Bayezid (Yldrm) devrinde de (1389-1402) Osmanlnn genilemesi srd. I. Bayezid, Bat Anadoludaki btn Trkmen beyliklerini topraklarna katt ve Dou Anadoludaki baz Trkmen beyliklerini ortadan kaldrd. Daha sonra Balkanlara ynelen Bayezid, Bulgaristan igal ederek ilk kez dorudan Osmanl ynetimine balad ve ardndan Konstantinopolisi kuatt. Macaristann rgtledii byk hal ordusunu da Nibolu Savanda (1396) yenilgiye uratarak, Tunann gneyinde Osmanl egemenliini iyice pekitirdi. Bu nokta 14. yzyldaki Osmanl genilemesinin doruu oldu. 1397 ylnda tekrar Anadoluya dnen Bayezid, Karamanllar da ezip geerek, bu son Trkmen beyliini de topraklarna katt. Ne var ki, bu genilemenin ardndan, Yldrm Bayezidin Ankara Savanda (1402) Timur karsnda ald byk yenilgi, Osmanl devletininin merkez-siyasal birliinin ve topraklarnn paralanmasna ve Bayezidin oullar (ehzade elebiler) arasnda on yl (1402-13) srecek bir iktidar kavgasna yol aacakt. Fetret Devri olarak bilinen bu iktidar boluu dnemi, nihayet elebi Mehmedin (I. Mehmed), Bizansn da desteiyle Osmanl devletinin ynetimini ele geirmesi (1413) ve egemenliini kabul ettirmesiyle son buldu. elebi Mehmedten sonra gelen II. Muradn (1421-44 ve 46-51) hkmdarl dneminde Osmanl devleti ikinci bir genileme dnemi yaad. Fakat bu dnem ayn zamanda, devlet ynetimindeki devirme kullar ile eski kurucu aristokrasiden gelen Trkmen soylular arasnda ekimenin balad bir dnem olacakt. II. Murad, eski Trkmen ailelerin Rumeli ve Anadoluda kurduklar byk mlklere yaslanarak glenmelerinden tedirgin olmutu. nk, Fetret Devrinde yaanan ve bu Trkmen ailelerin de dahil olduu iktidar kavgalarnn anlar hl belleklerde tazeliini koruyordu. O nedenle II. Murad, hkmdarl dneminde Trkmen soylularn nfuzunu dengelemek ve bylece gelecekte ortaya kabilecek feodalleme eilimlerini krabilmek iin, hizmetindeki Trkmen olmayan gruplar glendirmeye koyuldu. Bata Yenieri Oca denen piyade gcnn rgtlenmesi olmak zere, dorudan kendisine bal devirme kullarn (hristiyan genlerin) yetitirilmesine ve devlet ynetiminde grev almalarna arlk verdi. Dolaysyla, II. Muradn hkmdarl dnemi, devlet ynetiminde devirme kullarn arlnn giderek artt ve Osmanl

devletinin bir kul devleti olmaya doru evrildii (ve bu anlamda despotik yapsnn ekillenmeye balad) bir dnem oldu. Osmanl devlet yapsndaki bu niteliksel deiim, ilerleyen srete kendi sonularn yaratmakta gecikmeyecekti kukusuz. Yeni fethedilen topraklarn tmar, zeamet ve haslar halinde datmndan aslan payn artk bu devirme kullar kapyordu. Giderek zenginleen ve devlet ynetiminde saylar artan devirmeler, bu dnemde hep savatan ve srekli genilemeden yana oldular ve padiah da bu ynde tevik ettiler. nk, yeni tmarlar elde etmek ve servet ymak, fetih yoluyla mmkn olabiliyordu! Bu ykseli dnemlerinde baarl giden fetih seferleri de ynetici snf korporasyonu iinde devirme kullarn arlnn srekli artmasn salad. Bu durumda, iktidardaki pozisyonlarn yitirme telna den Trkmen aileler, devirme kullar karsnda karlarn koruyabilmek iin, eski kurucu aristokrasiden gelen ve Osmanl devletine birok sadrazam yetitirmi olan nl andarl ailesi etrafnda birletiler. Devirme kullar Balkanlarda ve Orta Avrupada feodal vasallklara kar fetih savalar yapmay ve genilemeyi savunurken, bu savalarn devirmeleri glendireceinden ekinen eski Trkmen aileler ise, Avrupaya kar bar ve uzlamac bir politikay savunuyorlard. Devirme kullar ile Trkmen soylular arasnda iten ie sren bu iktidar kavgas, II. Mehmed (Fatih) tahta getiinde (1451) de btn iddetiyle devam ediyordu. II. Mehmed de babas gibi, devletin eski kurucu aristokrasi ile olan gbek ban kesmek ve devleti tam anlamyla toplumdan bamsz ve toplumun stnde bir grnme brndrmek istiyordu. Bu nedenle de, dorudan sultana bal devirme kullardan oluacak ve devletin zerk karlarn savunacak bir aygt gelitirmek zere planlar yapyordu. II. Mehmed tahta ktnda, fetih savalarndan, genilemeden yana olan devirmeler gen sultann evresinde toplanmt. Kurucu aristokrasiyi temsil eden Trkmen soylular ise, sadrazamln hl koruyan andarl Halil Paann etrafnda kenetlenmilerdi. Yani iktidar bloku iindeki elikiler, henz zlmemi olarak duruyordu. II. Mehmedin kesin desteini alan devirmeler, bekledikleri ann geldiini dnyor ve iktidar btnyle ele geirip, eski kurucu aristokrasiyi saf d etmek iin sabrszlanyorlard. Ama kurucu aristokrasinin gcn krabilmek iin, hem gen sultann hem de devirmelerin, kendilerine saygnlk kazandracak, gerekten byk, hatta olaanst bir zafere ihtiyalar vard. O nedenle, devirme ricalin II. Mehmede gsterdii ilk hedef, dorudan doruya Bizans bakentinin, yani Konstantinopolisin fethedilmesi idi. Gerekten de, iki yakay birletiren bu tarihi kent bakalarnn elinde kald srece, Osmanl egemenlii Avrupada daha fazla genileyemeyecei gibi, Anadolu ve Rumelide fethedilen topraklar tek bir merkez idare altnda birletirecek bir imparatorluk da kurulamayacakt. Sadrazam andarl Halil Paa ve dier Trkmen soylular ise, Bizans bakentine saldrmaya karydlar. Bizansla barn bozulmasnn, bir hal seferine yol aacan sylyorlard. Oysa asl neden bu deildi. Onlar, Bizans bakentinin drlmesinin devirmelerin bir zaferi olacandan ve bunun da kendi iktidarlarnn sonunu getireceinden korkuyorlard. Nitekim korktuklar balarna geldi. Konstantinopolisin fethinden sonra, Trkmen ailelerin nderleri ihanetle sulanarak idam ya da srgn edildi ve servetlerine el konuldu. ktidarn btn kilit mevkilerine de devirme kullar ve yandalar yerleti. Dou despotizmi ve Asya retim tarznn feodal Avrupaya tanmas Konstantinopolisin fethi, Osmanlnn tarihinde yeni bir dnemin almas anlamna geldi. Konstantinopolisi kendine bakent yapan Osmanl devleti, bir aya Asyada dier aya Avrupada olan byk bir imparatorluk olarak kyordu tarih sahnesine. stanbulun aln II. Mehmedi Fatih unvanyla slam leminin en nl hkmdar yaptnda, onun d yalnzca mslmanlar ve Trkleri egemenlii altnda toplamak deil, belki de Roma mparatorluunu yeniden canlandrmak ve hatta hristiyan dnyasn bile kendi egemenlii altna sokmakt. Kendisini Roma imparatorlarnn ardl olarak gren II. Mehmedin fetihten sonra yapt ilk ey, devletin eski kurucu aristokrasiyle olan gbek ban tamamen kesmek ve yalnzca sultana bal devirme kullardan oluan bir devlet aygt ina etmek oldu. Bylece Osmanl devleti, tam anlamyla despotik bir nitelie kavumu oluyordu. II. Mehmed, devletin despotik yapsn pekitirmeye ynelik bir dier nlem olarak, gelir yaratan her trl mlkiyetin sultana ait olduu ilkesini getirdi ve bu ilkeye dayanarak, ilmiye

snfnn ve eski Trkmen ailelerin elindeki mlkleri ve vakf topraklar zor alm yoluyla yeniden mir araziye (devlet mlkiyetine) katt. Bu sayede, genileyen mir araziden daha ok sayda sipahiye tmar verme imkn domu oluyordu. Bunun yansra II. Mehmed, devirme kullardan oluan daimi piyade gcnn (yenierilerin) ulufelerini (cretlerini) deyebilmek ve dier sava masraflarn karlayabilmek iin de hazineye ek gelir kaynaklar yaratma yoluna gitti. rnein hazineye gelir salamak zere, ayar (iindeki altn ve gm miktar) yksek olan btn sikkeleri dolamdan ekti ve yerine nominal deeri ayn, ama ayar dk sikke (zyuf ake) kartt. Herkesi, elindeki eski deerli sikkeleri, deeri dk yeni sikkelerle deitirmeye zorlad. Osmanl devletinde ilk kez uygulanan bu para taii usulyle, hazineye ek altn ve gm kazandrm oldu. Fatihin hazineye ek gelir araynda bavurduu dier bir yntem, baz zorunlu tketim maddelerini devlet tekeline almak, sonra bu gelir kaynaklarn birer mukataa olarak ak arttrma yoluyla en yksek pein bedeli deyenlere belirli srelerle satmak oldu. (Ana Britannica) Cihan egemenlii iddias ile hareket eden Fatih Mehmed yapt fetih seferleriyle, Osmanlnn Avrupa ve Asyadaki egemenliini babasndan devrald snrlarn tesine tad. Fatih zamannda Osmanl mparatorluunun Avrupadaki snrlar (Bulgaristan, Yunanistan, Mora, Makedonya, Arnavutluk, Karada, Bosna, Hersek, Srbistan, Romanya, Eflak ve Bodan kapsamak zere) Macaristana dayand. nceki Osmanl hkmdarlar tarafndan Avrupann bu kesiminde kurulmu bulunan gevek vasallk ilikileri, Fatih dnemde tamamen ortadan kaldrld ve tm topraklar Osmanl devletinin dolaysz mlkiyetine geirildi. Bunun anlam, fethedilen yerlerde feodal toprak dzeninin tasfiye edilmesi ve yerine Osmanlnn klasik toprak dzeninin (asker tmar sistemi) geirilmesiydi. Bu durumda, daha nce feodal beylerin buyruu altnda serfletirilmi olan hristiyan kyl kitleler de, Osmanl devletinin mlkiyetine geen topraklarda, devletin daimi kiracs (reayaifti) konumuna getiriliyorlard. Tmar sistemi, Anadoluda olduu gibi, Rumeli ve Balkanlarda da Osmanlnn idar, asker ve mal rgtlenmesinin belkemiini oluturacakt. Bylece, Dou despotizmi ve asyatik retim tarz, Osmanl mparatorluunun ahsnda feodal Avrupaya da girmi oluyordu. II. Mehmed bir yandan byk fetih seferleriyle imparatorluunun snrlarn geniletmeye alrken, dier yandan, devletin despotik niteliini salam temellere oturtmak iin kurumsal yaplamaya byk nem verdi. Kendinden nceki Osmanl hkmdarlarnn, rf araclyla gelitirmi olduklar siyas, idar, hukuk ve asker usulleri, II. Mehmed, kard bir dizi kanunnamede (nl Fatih Kanunnamesi) sistemletirmeye alt. Bu nedenle, kapkulu kavramn, hristiyan devirmelerin yan sra, mslman-Trk kkenden gelenleri de kapsayacak ekilde geniletti. Mslman olsun hristiyan olsun, bundan byle ancak padiahn kullar olmay kabul edenler ve canlarn, mallarn, ailelerini padiahn hizmetine sunanlar devlet ynetiminde ve orduda mevki ve makam sahibi olabilecekti. Bylece btn nemli yneticiler, komutanlar, beylerbeyleri ve sancak beyleri, tmarllar, mltezimler, yenieriler ve sipahiler kapkulu ocaklarnn yeleri haline getirilip sultann iradesine baml klndlar. (age) Esasnda II. Mehmed yapt tm bu dzenlemelerle, sosyal kkenleriyle balar tamamen kesilmi ve devletteki grevleriyle zdelemi bir ynetici snf korporasyonu (devletli snf) yaratmak istiyordu. Bunun yan sra Fatih, devletin bir btn olarak ynetici ailenin (hanedan) mlk gibi grld ve hanedan yeleri arasnda paylalp paralanmasnn nne geilemedii eski Ortadou mparatorluklarnn durumuna dmemek iin de bir dizi nlem getiriyordu kanunnamesinde. Bunlardan biri ve en nemlisi, karde katlinin vacip olduuyla ilgili o nl hkm idi. Fatih, ehzadelerden hangisi baa geerse nizam- lem uruna btn erkek kardelerini ldrtmesinin meru olduunu nl kanunnamelerine yazd ve bylece bir bakma, ehzadelerden hangisinin sultan olacann belirlenmesi annda btn kesimleriyle Osmanl egemen snfn yeniden sz sahibi yapt. (age) Nitekim, Fatihten sonra gelen padiahlar bu kural sk sk ileteceklerdi nizam- lem iin! rnein, I. Selim (Yavuz) yalnzca erkek kardeleriyle onlarn yedi olunu deil, kendi be olundan drdn de ldrtt ve tahtn tek varisi olarak en yetenekli olu Sleyman (Kanun) brakt. (age)

Fatih Mehmedden sonra gelen Osmanl hkmdarlar (zellikle Yavuz Selim ve Kanun Sleyman) da onun at yoldan ilerleyerek, imparatorluun asyatik-despotik temellerde genilemesini srdrdler. Bu bakmdan Osmanl mparatorluu, stanbulun fethinden sonraki yaklak yz yl (1453- 1566) iinde, genilemesinin ve siyasal ihtiamnn doruk noktasna ulat. 15. yzyln ikinci yars ile 16. yzyln tamamn kapsayan bu dnemde, Osmanl mparatorluunun Avrupadaki snrlar bugnk Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan, Srbistan, Bosna-Hersek, Hrvatistan, Slovenya, Romanya, Macaristan, Rusyann baz kesimleri ve Akdenizin dousundaki adalar; Asyadaki snrlar Kafkasya, Irak, Suriye, Filistin ve Arabistann bir blmn; Afrikadaki snrlar ise, Msr ve Cezayire kadar tm Kuzey Afrikay kapsyordu. Osmanl mparatorluu, asker fetihlerin salad siyasal ihtiam grntsnn yan sra, Akdeniz havzasndaki Dou-Bat transit ticaretinden elde ettii kazanlar ve tbi lkelerden gelen haralar ve vergiler sayesinde hazinesini de muazzam zenginletirmi bulunuyordu. Hazineye akan altnlar, ekonomik bir ihtiam grnts veriyordu Osmanl devletine. Ne var ki, Osmanl mparatorluunun asker ve teknik adan olduu kadar, servet ylm asndan da Batya olan bu stnl, aada aklanacak nedenlerden tr ok uzun srmeyecek ve 16. yzyln sonlarna doru bu durum tersine dnecektir. Ykseli dneminde despotizmin i elikisi Bilindii gibi, bir retim tarznn temel elikisi, retici gler ile retim ilikileri arasnda doan elikidir. Bu eliki, egemen ve smrlen snflar arasnda cereyan eden snf savamyla da vurur kendini ve ancak, retim tarz ile ona karlk den devlet tipinin almasyla zlm olur. Ama tabii bu sylediimiz, toplumsal ve siyasal yaplar (snflar ve devlet) zel mlkiyet temelinde olumu sosyo-ekonomik kurulular iin geerlidir. rnein klecilik, feodalizm, kapitalizm gibi. Oysa Dou despotizmi altnda biimlenmi olan asyatik retim tarzl toplumlarda durum daha bakadr. Bu toplumlarda en temel retim arac olan toprak devletin mlkiyeti altnda olduu iin, toprak zerinde devletten bamsz bir retim ilikisi kurulamaz ve dolaysyla, devletten bamsz bir snflama ve smr ilikisi geliemez. Buradaki smr ilikisi, toprak sahibi olan devlet (dolaysyla devleti elinde tutan ynetici snf) ile, o toprakta alan dolaysz retici (ifti) arasnda doan bir ilikidir. Ama burada iftinin rettii artk-rn, iftinin elinden vergi biiminde ekilip alnd ve alan da devlet olduu iin, dolaysz retici (topraa bal ifti) karsnda feodalizmde olduu gibi bir toprak beyi, ya da zel toprak sahibi grmez. Dolaysyla, zel mlkiyete dayal snfl toplumlarda grld ekliyle gerek bir snf mcadelesi de geliemez bu toplumlarda. Bu toplumlarda snf mcadelesi olarak grlen ey, aslnda egemen snfn (devlet snf) blntleri arasnda geen mcadeledir. ktidar bloku iinde geen ve daha ok saray entrikalarna dayanan bu mcadele, gerekte mevki ve makam kapma (siyasal g) mcadelesinden baka bir ey deildir. nk egemen snf oluturan bireyler asndan, servet ymann, zenginlemenin yolu, siyasal g basamaklarnda ykselmekten ya da bulunduklar mevki ve makamlarn korumaktan geer. uras bir gerek ki, egemen snfn blntleri arasnda geen bu mcadele sonucunda, ne despotik devletin yerini baka tipte bir devlet alr, ne de asyatik retim tarz baka bir retim tarzna evrilir. Olan sadece sistemin iyice yozlamas ve bir k srecine girmesidir. Dou despotizminin (dolaysyla asyatik retim tarznn) temel elikisi, egemen snfn ktlesinin, devlete ele geirilen artk-rnn ktlesinden daha hzl bymesi biiminde da vurur kendini. Bunun sonucunda, egemen snf unsurlarnn oturduu kentsel kesimde belli bir ilerleme (retici gler ve teknoloji asndan) sz konusu olsa bile, despotizmin asl gelir kaynan salayan retken krsal kesim (tarm komnleri), srekli bir durgunluk iinde yaamn srdrmek zorunda kalr. Bu durum, Dou despotizminin siyasal ihtiam ve ekonomik ykseli dnemlerinde de byledir. Nitekim, Osmanl despotizminin ekonomik ykseli ve siyasal ihtiamnn doruk noktas olarak bilinen Kanun Sultan Sleyman dnemi de dahil olmak zere, 16. yzylda yaanan gelimeler, bunun somut bir rneini sunmaktadr bizlere. Kanun Sleymann tahta kt 1520 ylndan, yzyln sonuna kadar geen seksen yllk zaman dilimi, imparatorluk hazinesinin altn rezervi bakmndan bir hayli zenginletii bir

dnemdir. Fakat buna bakp, toplumun da bu zenginlikten payn ald sanlmamal. Hazinenin gelirleri arttka, devletin masraflar da artyor. nk devlet durmadan geniliyor ve geniledike de ihtiyalar byyor. Despotik devletin asker-sivil brokratik aygtnn durmadan imesi ve daha fazla kayna emmesi, toplumun yaam koullarn daraltyor. Yani tam bir ters orantllk iliyor devletle toplumun gelimesinde. Bir tarafta ynetici snf (saray ve kapkulu brokrasi) daha fazla kaynak emerek, lks ve debdebe iinde bir yaam sryor, dier tarafta pahallk ve fiyat art nedeniyle toplum bunalyor. Tepede brokratik aristokrasinin elinde byk bir servet ylmas olurken, tabanda geni emeki kitlelerin (reaya ve berayann) yaam koullar ktletike ktleiyor. Toplumun retim imknlar gittike daralyor, ama buna karn, yeni seferler ve asker masraflar karlamak iin devletin olaanst vergi talepleri artyor. Ve nihayet buna tepki olarak, 16. yzyln sonuna doru imparatorluun gbeinde isyan hareketleri, ekyalk vb. balyor. Bu aslnda, despotizmin ykseli ve ihtiam dneminin ardndan kanlmaz olarak gelen bir dn, yani bir terse dnn balamasdr. imdi, Osmanl despotizminin bu ykseli dneminde yaanm birka rnei aktararak, durumu gzmzde canlandrmaya alalm. 1527 ylnda Osmanl Devletinin kamu giderlerine tahsis edilmi harici hazinesinin gerek gelirleri 277.244.782 ake ve giderleri 200.126.393 akedir. Yani, hazinenin 77 bin ake fazla fazlas var. Ayn yl florinin deeri 55 akedir. Oysa 1592 ylnda, hazinenin gelirleri topu topu 293.400.000 akeye km olmasna mukabil, giderler 363.400.000 akeye kmtr. Yani hazine 70.000.000 ake ak vermitir. Bu durumda akenin deeri dtke der ve florinin deeri 220 akeye kar. (Aktaran: Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, c.1, Gzlem Yay., 1974, s.407) Bir yanda hazine suyunu ekerken, akenin deeri devaml derken, fiyatlar alabildiine artarken ve emeki kitleler tam bir yoksulluk ve darlk iinde yaarken, te yanda sadrazamdan balamak zere, devletin tepesinden tabanna kadar tm kapkulu brokrasinin ykn tuttuuna tank oluruz. ktidarn bu mutlak sahipleri, oturduklar koltuklarn kendileri iin srekli olmadnn da bilincinde olarak, zamandan azami lde yararlanmak isterlerdi. Bunlar, servet biriktirmedeki tek ve gerek kaynan, brokratik hiyeraride ykselmek, yani siyasal g elde etmek olduunu iyi bilirlerdi. Byle olduu iin de, uzun vadede, hem siyasal hem de ekonomik adan felketli sonular getireceini bilseler de, ksa dnemde kendilerine servet kazandracak savalara, ya da tam tersine, gelecekte Osmanlnn hasmlarnn iine yarayacak barlara, kapitlasyon anlamalarna yeil k yakmakta ustalamlard. Bu balamda, Osmanl yksek brokratlarnn, gerek devlet hiyerarisi iinde, gerekse de devletler aras ilikilerde, nasl rvet ve yiyicilikle servet ydklar, dnemin diplomatlarnn anlarnda da bolca dile getirilmi gereklerdir. Bu yzdendir ki, sultana vezir-i azamlk eden ve 16. yzylda Osmanl mparatorluunun en gze arpan ahsiyetlerinden biri olan Sokullu Mehmet Paa Devlet katnda mevkilere aday olanlarn sunduu devaml armaanlardan meydana gelen hadsiz hesapsz bir gelire sahiptir. (...) Mehmet Paa altndan ve deerli talardan mteekkil akl almayacak bir servete sahiptir. (...) Kim yksek bir mevkie konmak isterse, ona yzlerce, binlerce duka altnlk armaanlar sunmak ya da ayana atlar, olanlar tamak zorundadr. (age, s.408) Ne var ki Osmanl ynetici snfna mensup kesimlerin elinde biriken bu servetler, hibir zaman retim alannda retken bir yatrma dnmeyecektir. Kald ki, siyasi kiilerin (ynetici snf mensuplarnn) elinde biriken bu servetlerin hibir kalclk garantisi, dolaysyla istikrarl bir yaps yoktu zaten. nk her an msadere (zor alm) yoluyla tekrar hazineye dndrlebilirdi bu servetler. te yandan, toprakta gerek bir zel mlkiyetin ve serbest mbadele ilikilerinin gelimedii Osmanl dzeninde, devlet snfnn elindeki bu tr servet ymasnn, verili retim ilikileri deimedii srece, retim tarznda kkl bir deiiklie yol aamayaca da bilinen bir gerekliktir. Nitekim Osmanlnn son yzyllarnda olan da budur. 16. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl devleti, bn Haldunun Dou despotizmleri iin belirttii o byk elikinin eiine gelmi bulunuyordu. te byk atrdamalar, atmalar ba gsterecektir. Ne var ki Osmanl devleti bu sreci, bn Haldunun 14. yzylda

tanmlad, Douya zg despotik dinasti (hanedan) devletlerinin yaad bir erevede deil, ok farkl bir tarihsel erevede yaayacaktr. Osmanl despotizmi Batda kapitalizmin gelitii bir momentte zl srecine girmiti. Bu nedenle de sonu, o eski Dou imparatorluklarnn sonu gibi olmayacakt. Yani Osmanl despotizminin yerini, ayn temeller zerinde bir baka despotik imparatorluk alamazd artk. nk Batda kapitalizmin gelimesi ve giderek bir dnya ekonomisi yaratma dorultusunda ilerlemesi, kapitalizm ncesi eski dnyann maddi temellerinin esasl bir depremle sarslmasna yol amt. Eski maddi temel ortadan kalktna gre, gemite bu maddi temeller zerinde ykselmi olan eski tipte despotik devletlerin yeniden kurulmasnn nesnel imknlar da ortadan kalkm oluyordu. Osmanl despotizmi baka bir sisteme dnmeksizin kendi iinde yozlat (bozuk dzenli despotizm) ve giderek bu yoz ilikiler erevesinde bir rme srecine girdi. te burada, Marxn dile getirdii ve zerinde ok tartlan, Dou toplumlarndaki, daha dorusu asyatik retim tarzndaki durgunluk sorununa geliyoruz. Osmanl toplumunun 17. yzyldan itibaren yaklak yz yl boyunca, bir gerileme ve rme sreci iinde yaam olmasna karn, neden kmedii ya da kendi iinde bir devrim geirerek baka bir sisteme evrilmedii sorusunu yantlayabilmek iin, ileriki blmlerde bu durgunluk sorunu zerinde biraz durmamz gerekecek. Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /5 Mehmet Sinan Gelien Bat kapitalizmi karsnda Osmanlnn bocalama ve gerileme dnemi (17 ve 18. yzyllar) Osmanl mparatorluunun 15. yzylda balayan ve 16. yzyl boyunca devam eden militer genilemesi ve bu genilemeye bal olarak gerekleen ekonomik ykselii, 17. yzyla gelindiinde artk daha ileri gidemeyecei bir noktaya gelip dayanm bulunuyordu. Bunun balca nedeni, Osmanl toplumundaki hkim retim ilikilerinin (Asyatik despotizm), bu toplumun barndaki toplumsal retici glerin gelimesine daha fazla imkn tanmayan bir karakterde olmasyd. Aslnda dier despotik devletler gibi, Osmanl devleti de belli bir genileme dneminden sonra kanlmaz olan bir tarihsel dnm noktasna gelmi bulunuyordu. Osmanl toplumundaki egemen retim ilikileri deimedii srece, bu toplumunun kendi isel dinamikleriyle yeni bir retim tarzna gemesi ve daha gelikin bir sosyo-ekonomik formasyona evrilmesi sz konusu olamazd. Oysa bu sylediimiz olay, feodal retim tarz iinde yeni retim ilikilerinin gelime imkn bulmas sonucunda 16. yzyl Avrupasnda yaanmakta olan bir olayd. Toprakta zel mlkiyetin, yaygn meta retiminin ve serbest mbadele ilikilerinin bulunmad, dolaysyla bir sivil toplumun (zel mlkiyete dayal snflarn) olumad ve buna bal olarak da gerek anlamda snf kartlklarnn ve snf mcadelelerinin geliemedii Osmanl toplumunda, evrimci ve devrimci dinamiklerin ileyebilmesi son derece g, hatta imknsz gibi bir eydi. Bu durumda olan bir toplumdan beklenebilecek ey, kendini zellikle devlet katndaki (egemen snf iindeki) atma, yozlama ve rmeyle da vuran, uzun ve sancl bir zlme sreci olabilirdi ancak. Nitekim, Asya tipi bir snfl toplum olan Osmanl toplumunun 17. yzyldan itibaren iine girdii sre de bundan baka bir ey olmayacakt. 17. ve 18. yzyllar, gelien Bat kapitalizmi karsnda derin bir mal bunalm iine giren Osmanlnn, hem merkezi despotik-devlet yapsnda, hem de sosyoekonomik yaplarnda esasl bozulmalarn, zlmelerin ve dalmalarn yaand; imparatorluk bnyesinde byk toplumsal alkantlarn vuku bulduu bir bocalama ve gerileme dnemidir. Baka bir deyile bu dnem, dzeni bozulmu despotizmin ayakta kalmak iin direndii bir dnemidir. Osmanl despotizminin bu iki yz yllk dnem iinde ayakta kalmak iin gsterdii diren, gerekten ilgintir. Bir yandan Bat Avrupada kapitalist retim tarz geliiyor ve Osmanl devleti de bu Avrupa ile ticar ilikiler gelitiriyor. Ama te yandan ayn Osmanl devleti, kendisini bu kapitalist transformasyonun dnda tutabiliyor ve kendi bozuk dzenli yapsn,

mthi bir direngenlikle iki yz yl daha srdrebiliyor... Peki bu nasl olabiliyor? Ya da Osmanlnn bu baarsnn srr nerededir? Bunun o dnemdeki d faktrlerle aklanabilecek pek ok nedeni var kukusuz. Ama bizce bu sorunun asl yant, Osmanl despotizminin maddi temelini oluturan Asyatik retim tarznn i mekanizmalarnda aranmaldr. Osmanl toplumuna ilikin nemli bir tartma: Asyatik retim tarz ve durgunluk sorunu Marxn, ileride yazmay dnd byk esere hazrlk niteliinde kaleme ald 1857-58 elyazmalar (Grundrisse), yazlndan neredeyse yz yl sonra (1953te) yaymlanabilmitir. Marx bu elyazmalarnn kapitalizm ncesi ekonomi biimleri baln tayan blmnde, Asyatik retim tarznn, dier retim tarzlarndan (klecilik ve feodalizm) farkl tipte bir retim tarz olduunu sylyordu. yle ki, Bat uygarlnn (Batl snfl toplumlarn) temelini oluturan kleci ve feodal retim tarzlar, esas olarak toprakta zel mlkiyete dayanrken, Dou uygarlnn (Doulu snfl toplumlarn) temelini oluturan Asyatik retim tarz, toprakta kolektif devlet mlkiyetine dayanmaktadr. te yandan Marx, Asyatik retim tarznn, tarihsel olarak (yani zaman bakmndan) kleci ve feodal retim tarzlarna n gelen bir aama olduunu belirtmektedir. 1859 ylnda kaleme ald Ekonomi Politiin Eletirisine Katk adl esere yazd nl nszde de bu grn yineler Marx: Geni izgileriyle, asya retim tarz, antik a, feodal ve modern burjuva retim tarzlar, toplumsal-ekonomik ekillenmenin ileriye doru gelien alar olarak nitelendirilebilirler. (Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yay., Eyll 1993, s.24) Sonradan Marxn bu almn yanl yorumlayan kimi Marksistler, tarihsel bakmdan kleci retim tarzna n gelen Asyatik retim tarznn, ierdii retici gler bakmndan da klecilikten daha geri, daha ilkel bir retim tarz olduunu iddia ettiler. Bu iddiaya ya da varsayma gre, Asyatik retim tarz, kolektif topluluk mlkiyetine dayanan ilkel snfsz toplumdan (ilkel komnizmden), zel mlkiyete dayanan ilk snfl toplumlara (klecilik ve feodalizm) bir gei aamas ya da bir ara aama idi yalnzca! Marxn Katkya nszdeki almn bu ekilde yorumlayanlar bu insanlar, Asyatik retim tarz ile kleci veya feodal retim tarzlar arasnda, yalnzca tarihsel bir ardkln deil, organik bir geiselliin de sz konusu olduunu iddia ettiler. Yani onlara gre Asyatik retim tarz, tarihte kendi bana kalc bir uygarlk yaratabilmi bir retim tarz deildi. Bu retim tarz, ya klecilie ya da feodalizme evrilen geici ve geisel bir retim tarz idi yalnzca! Bu anlay sahiplerine gre, tarihteki temel retim tarzlar, yalnzca Bat tipi uygarla temellik etmi olan klecilik ve feodalizm idi. Tarihsel evrim srecinde ortaya kan Asyatik retim tarz ise, kalc hibir uygarlk yaratamam olan tal, geici ve ilkel bir retim tarz idi! Bu yaklamn, Marxn syledikleriyle hibir ilgisi yoktur tabii ki. Bir kere Marx, Asyatik retim tarzn da dier retim tarzlar gibi, temel bir retim tarz olarak tanmlar. Geri Marx, Asyatik retim tarz ile kleci ve feodal retim tarzlar arasnda tarihsel bakmdan bir ardklk olduunu sylemitir, ama organik bir ardklk olduunu hibir zaman sylememitir. Yani kleci ve feodal retim tarzlar, hibir biimde Asyatik retim tarzndan tremi deillerdir. Ya da baka bir ifadeyle sylersek, Asyatik retim tarz, hibir zaman klecilie ya da feodalizme evrilmi deildir. Aslnda Marx, kapitalizm ncesi ekonomiktoplumsal kurululara ilikin olarak, iki ayr snfl toplum tipi ve iki ayr uygarlk izgisi ayrt etmektedir. Birincisi, toprakta kolektif devlet mlkiyetine dayanan Dou despotizmi tarzndaki snfl toplum tipi (Dounun uygarlk izgisi); ikincisi ise, toprakta zel mlkiyete dayanan kleci ve feodal retim tarzndaki snfl toplum tipi (Batnn uygarlk izgisi). Ekonomik-toplumsal kurulularn tarihsel evrim sreleri incelendiinde grlmektedir ki, antik alardan zamanmza kadar olan tarihsel dnemde, Asyatik snfl toplumlardan hibiri, klecilie ya da feodalizme evrilmi deildir. Asyatik retim tarzndan, gene Asyatik retim tarzndan baka bir ey trememitir. Ta ki kapitalizm bir dnya sistemi olarak geliip, Asyatik retim tarz temelinde olumu ekonomik-toplumsal kurulular dardan bir etkiyle zene kadar! Marxn ortaya koymu bulunduu bu iki ayr uygarlk izgisi ve iki ayr snfl toplum tipi zmlemesi doru bir ekilde kavranmad ve kabul edilmedii takdirde, Marxn tarihsel maddecilik kuramnn btnsel bir kavrannn mmkn olamayaca yeterince ak olmal.

te yandan, Marxn zmlemelerinden, Asyatik retim tarznn, kleci ve feodal retim tarzlarndan daha geri ya da daha ilkel bir retici gler dzeyini temsil ettii ve hep de yle kald gibi bir sonu karmak asla doru deildir. Zira tarihte, sahip olduu retici glerin gelime dzeyi bakmndan ilkel (arkaik) bir aamada bulunan Asyatik snfl toplumlara (rnein eski alardaki Smer, Hint, Msr vb. uygarl) rastland gibi, retici glerin gelime dzeyi bakmndan, kleci ve feodal aamalara edeerde bir gelime gsteren Asyatik retim tarzl snfl toplumlara da rastlanmtr. stelik bu ikinciler yakn alara kadar varlklarn srdrebilmilerdir. rnein, 16. yzyln sonlarna kadar parlak bir gelime sergileyen in ve Osmanl mparatorluklar gibi. Dolaysyla, Asyatik snfl toplumlarda retici gler mutlak bir durgunluk iindedir gibisinden bir varsaymn ya da iddiann, bizce hibir geerlilii yoktur. Tersine, retici glerin gelime dzeyi bakmndan bir karlatrma yapldnda, Asyatik retim tarz erevesinde olumu kimi Dou uygarlklarnn, kleci ve feodal retim tarz erevesinde olumu kimi Bat uygarlklarndan daha parlak bir retici gler ve teknolojik gelime dzeyini yansttklar rahatlkla sylenebilir. rnein, Asyatik retim tarz erevesinde gelien kimi slam devletlerinin Orta ada yarattklar uygarlklarn, Batda feodal retim tarz erevesinde yaratlan uygarlktan ok daha parlak bir uygarlk dzeyini da vurduu yadsnamaz bir gerekliktir. Keza ayn ekilde, 16. yzyln sonlarna dein alarnn en gelimi devletleri olarak kabul edilen in ve Osmanl mparatorluklarnn sergiledikleri uygarlk dzeyi de bu savn doruluunu kantlayan bir baka rnei oluturmaktadr. Bu konuda Marx da (gerek Grundrissede ve gerekse Kapitalde) farkl bir gr ileri srm deildir kukusuz. Marx hibir zaman, Asyatik retim tarz retici glerin mutlak durgunluu ile karakterize olur gibisinden bir genelleme yapm deildir yazlarnda. O, durgunluk kavramn retici gler balamnda deil, retim ilikileri balamnda kullanm, yani Asyatik retim tarz erevesinde durgun retim ilikilerinden sz etmitir. Marxn bu tespiti, Asyatik retim tarzna sahip eski Dou toplumlarnn tarihsel evrim izgisini anlamamz bakmndan fevkalde neme sahip bir tespittir kukusuz. nemlidir, nk Marxn bu tezi, kapitalist retim tarznn kken olarak niin Asyatik retim tarzndan deil de, feodal retim tarzndan trediinin tarihsel koullarn aklamaktadr bize. Tarihte ortaya kan Asyatik retim tarzlarnn eitli gelikinlik dzeyinde olmalar, retici glerin bu retim tarz erevesindeki deiik gelime dzeylerine baldr. Ama te yandan, ne kadar eitlilik gsterirlerse gstersinler, kapitalizm ncesi alarda Asyatik retim tarzlar baka bir retim tarzna evrilmeksizin durmadan kendilerini yinelemilerdir. Asyatik retim tarznn bu biimdeki sreklilii, aslnda bu retim tarz erevesinde toplumsal koullarn, yani retim ilikilerinin durgunluuna iaret eder. te Marxn Dou toplumlarna ilikin olarak dillendirdii durgunluk sorunu da, esasen bu retim ilikilerinin durgunluudur. Marx Kapitalde unu yazd: Asyada toprak rant vergilerin temelini oluturur ve ayni olarak denir. Orada durgun retim ilikilerine dayanan bu rant biimi, dolaysyla eski retim tarzn srdrr. Trk imparatorluunun ayakta kalma gizemlerinden biri de budur. (Marx, Kapital, c.1, Sol Yay., 1978, s. 155) Yazmzn bu blmnde deineceimiz zere, Asyatik retim tarznca temellendirilmi olmasna karn, Osmanl toplumunun sahip olduu retici gler ve teknolojik dzey (zellikle kentlerde), hi de Avrupa feodalitesinin sahip olduu dzeyden daha geri deildi. zellikle de Osmanlnn 15 ve 16. yzyllardaki ekonomik ve siyasal ihtiam dnemlerinde. Osmanllar bu dnemde, sava teknolojisindeki gelimeler asndan olduu kadar, kentlerindeki endstri ve el zanaatlarnn geliimi bakmndan da Avrupadan ndeydiler. Ne var ki, retici glerin ve teknolojik dzeyin bu grece gelimiliine karn, retim ilikilerindeki srekli durgunluk, aada greceimiz gibi, sonunda her alanda bir tkankla yol amtr Osmanl toplumunda. Asyatik retim tarzna zg durgun retim ilikilerinden kaynaklanan genel durgunluk grnts, Osmanl toplumunda kendini iki dzeyde da vurmaktayd. Birincisi, krsal kesim dzeyinde yaanan durgunluktur. Krsal kesimdeki durgunluu, Osmanl devletinin genel bir kural olarak tarmsal artn tmne el koymas yaratmaktayd. Bu el koyma nedeniyle, serbest meta deiimine (ticarete) konu olacak bir artk-rn birikimi kalmyordu ky

topluluklarnn elinde. Osmanl devleti bu yolla, krsal kesimde kendisinden bamsz ekonomik g odaklarnn tremesini engellemi oluyordu tabii ki. Ama dier taraftan, bu el koyma biimi, krsal kesimin son derece geri ve hemen hemen hi deimeyen bir teknolojik dzeyde kalmasna da neden oluyordu. Yaltk ky topluluklar, bu durumda ancak kendi basit yeniden retimlerini salayabiliyorlard. Dou despotizminin temel elikisi de ite bu noktada srtveriyordu: Osmanl despotizminin esas temelini oluturan krsal kesim (reaya iftlikleri), yalnzca retim ilikileri bakmndan deil, retici glerin gelimesi (teknolojik dzey) bakmndan da bir durgunlua mahkm olurken, devlet ricalinin (siyasal gcn) karargh durumundaki ehirler, fetihlerden gelen bir d artkla da beslenerek parlak bir gelime gsterebiliyorlard. Ne var ki, bu parlak gelimenin ne kadar yanltc olduu ve despotik sistem iinde retici glerin genel gelime dzeyinin son tahlilde durgun retim ilikileri tarafndan snrlanm bulunduu gerei, Osmanlnn gerileme dneminde (17 ve 18. yzyllarda) btn plaklyla ortaya kacakt. Asyatik retim tarznn ileyii erevesinde, kent ile ky arasnda giderek derinleen farkllama (teknoloji ve retici gler kentsel kesimde grece bir gelime gsterirken, kysel kesimde genel bir durgunluun hkm srmesi), sonunda kentleri ayr bir gezegen haline getirirken, kendi kaderine terk edilmi kyleri tarihin dna iteler. Despotizmin siyasal g merkezleri olan kentler, Asyatik retim tarz erevesinde daha da gelitike, kysel kesimdeki durgunluun yol at tarih-dlk daha da belirginleir. Bu nedenle, tm Dou uygarlnn tarihinde olduu gibi, Osmanl toplumunun tarihinde de, gerek tarihsel harekete (toplumsal ve siyasal mcadelelere) katlabilen yalnzca kentsel kesim olmutur. Ama te yandan, kentlerdeki bu gelimeye ramen, retici glerin genel gelime dzeyi bakmndan Asyatik retim tarznda alamayacak bir snr da vardr. Tarihteki rnekler de gstermitir ki, Osmanl toplumu da dahil, tm Asyatik snfl toplumlarda, retici glerin genel gelime dzeyi feodalizme edeerde bir gelimenin daha tesine geemez. rnein, Bat feodalitesinde kapitalizmin gelimesine yol aan tefeci ve tccar sermayesi, Asyatik retim tarz temelinde biimlenmi Osmanl toplumunda yozlama ve rmeden baka bir eye yol amamtr. Ksacas, Asyatik snfl toplumlar, retici glerin gelime dzeyini kendi isel dinamikleriyle kapitalizme evriltme imknna hibir zaman sahip deillerdi. nk bu retim tarznn durgun retim ilikileri, son tahlilde bu evrimi engelleyici bir rol oynuyordu. Nitekim aada da aklayacamz zere, 17. yzyldan itibaren Batda kapitalizm geliirken, Osmanl ekonomisinin bu gelimeye eklemlenememesi, tersine bir gerileme sreci iine girmesi, gene ayn nedenden, yani Asyatik retim tarznn kendi isel dinamikleriyle baka bir retim tarzna evrilme kabiliyetine sahip olmamasndan kaynaklanyordu. Bu kabiliyetsizliin balca nedeni ise, tm sisteme egemen olan durgun retim ilikileridir. retim ilikilerinde bu durgunluu yaratan nedir diye sorulacak olursa, cevabmz, Dou despotizmi tarzndaki devlet rgtlenmesidir, olacaktr. Osmanl despotizmi kapitalist Avrupayla karlanca neler oluyor? 16. yzyla girerken, yeni bir an alacan haber veren ok nemli gelimeler olmaktadr Bat Avrupada. 1492 ylnda spanyollar Amerika ktasna ayak bastlar. Hemen ardndan, 1498 ylnda Portekizli gemiciler, Atlantikten Afrikay dolanarak Hindistan kylarna ulatlar. 16. yzyln ortalarna gelindiinde (1540larda) ise, Portekizliler okyanusta alan yeni ticaret yolunu kullanarak Hindistan, Malaka ve inle ticaret yapmaya baladlar. Ayn tarihlerde Amerikadan Avrupaya (spanyaya) dalga dalga altn ve gm akmaya balad. Kukusuz tm bu gelimeler, iktisad devrim diye nitelendirilecek muazzam ekonomik deiimlere yol aacakt Bat Avrupada. Batda kapitalizm ana bir n giri olarak kabul edilen merkantilizm dneminin balamas ise, Avrupann tarihsel geliimini tamamen farkl bir mecraya sokacakt. te yandan Avrupadaki bu gelimeler, bata Dou Akdeniz havzas ekonomileri olmak zere, tm Dounun ekonomik ve toplumsal tarihini de derinden etkilemekte gecikmeyecekti. DouBat ticaretinin 17. yzyldan itibaren Akdenizden Atlantik Okyanusuna kaymas sonucunda, eskiden Akdenize gelip oradan tm dnyaya dalan Kuzey Afrikann altn, Hindistann ve inin deerli metalar, imdi okyanusta alan yeni ticaret yollar zerinden doruca

Avrupaya tanmaktayd. Bu mallar tayanlar ise, sahneye yeni kan ve ksa zamanda n yapan Portekizli, ngiltereli, Hollandal tccarlarn gemileriydi. Bizansn fethinden sonra zaten Batnn ekonomik corafya snrlar iine girmi bulunan Osmanl Devleti ise, Bat Avrupadaki bu gelimelerden esasl bir ekilde etkilenecek Dou devletlerinin banda geliyordu. Atlantikte byk deniz ticaret yollarnn almasyla birlikte, Osmanlnn egemenlii altndaki Dou Akdeniz ticareti ve Dou ticaret yollar (baharat ve ipek yolu) eski nemini yitirecek ve Osmanlnn buralardan elde ettii gelir kaynaklar zamanla kurumaya balayacaktr. 17. yzyldan itibaren merkantilist bir politika gden Avrupaya kymetli maden (altn, gm) ak hzlanrken, ayn tarihlerde Osmanl devleti bir kymetli maden darl iine girecektir. Nitekim, Osmanl akesinin istikrarn yitirmesi de bu dnemde balayacak ve takip eden dnemlerde Osmanl paras, Bat Avrupadaki maden akna bal olarak sk sk devalasyonlarla yz yze gelecektir. Bat Avrupada merkantilizmin gelimesi Osmanly nasl etkiliyor? 16. yzyln sonlarna kadar, Osmanl lkelerinden Bat Avrupaya (Fransa, ngiltere, Hollanda) nemli bir ticaret faaliyeti olmamtr. Osmanlnn d ticareti daha ok Douya (Msr, Yemen, Arabistan, ran, Krm, Kafkasya vb.) yaplan bir ticaretti. Bu dnemde i ve d ticaret faaliyetleri, hl devletin mutlak tekelinde ve sk kontrol altnda bulunmaktadr. nk Osmanl devleti 17. yzyla girildiinde de eski anlayn srdrmekte ve tm gelir getirici faaliyetleri ya da gelir kaynaklarn, hazineyi glendirmek amacyla deerlendirmektedir. Zenginlemenin tek yolunun hl fetih savalar ve toprak zapt olduuna inanan devletl snf, bunun iin devletin (yani sarayn, ynetici snfn, ordunun) artan harcamalarnn karlanmasn, en nde gelen bir ama olarak bellemektedir. Ticaret de hazineyi glendirici bir gelir kayna olarak grld iin, daha batan devletin tekeli altnda tutulmaktadr. Aada anlatacamz gibi, Bat Avrupada devletler merkantilist bir politika gderek, kendi lehlerine bir ekonomik genileme salarken, Osmanl devletinin yksek katlarnda hl Asyatik despotizmin mant ilemektedir. Bu manta gre, stn bir sava gc ile, gl bir hazineye sahip olmak, bir devletin siyasal gcnn ve iktisad zenginliinin tek yoludur! Nitekim bu anlay nedeniyledir ki, Osmanl devleti, tm ekonomik faaliyet alanlarna (tarm, i ve d ticaret, endstri, madenler vb.) toplumun iktisad gelimesini salayacak yatrm ve retim alanlar olarak deil, hazinenin (yani devletl snfn) doyurulmasn salayacak bir akar, bir gelir kayna (mukataa) olarak bakmaktadr. Dolaysyla, bu alanlarda faaliyet yrten kiileri de, devlet hazinesine gelir salayan, yani devletin hizmetkr olan unsurlar olarak grmektedir. Bu hkim mantk nedeniyledir ki, Osmanl devleti, mutlak tekeli altnda bulundurduu tm iktisad faaliyet alanlarn, i ve d kapitlasyonlarla (yani bu alanlarda faaliyet yrten yerli ve yabanc kiilere imtiyaz ve tekel hakk vererek) yrtmtr hep. Oysa ayn dnemde bambaka bir ekonomik ve siyasal gelime yaanmaktadr Bat Avrupada. zellikle ngiltere, Fransa, Hollanda gibi topraklar nispeten kk olan devletler, fetih savalarna girimeden ve baka lkeleri zaptetmeden de iktisad glerini arttrmann yolunu bulmu gibidirler. Feodalizm dneminin devlet anlayn oktan am bulunan bu lkelerin devletleri, gelimekte olan snf (ticaret burjuvazisi) ile ibirliine girierek ve bu snfn iktisad giriimlerinin nn aarak, dardan ieriye ticaret yoluyla zenginlik kaynaklarnn (altn ve gm) akmasn salyorlar. Bu ekonomik siyasete merkantilizm, bu siyaseti gden devletlere de merkantilist devletler deniyor Avrupada. Merkantilist devletlerin amac, ticaret yoluyla altn ve gm elde etmek. Bunda da en nemli ara, tabii ki, ordu ve fetih deil, ticaret ve de zellikle d ticarettir. Bir lke d ticaretini daima kendi lehine olacak ekilde dzenlerse, ticaret, sermaye biriktirmenin ve iktisad zenginliin kayna haline gelebilir diye dnyor merkantilist devletler. Bir lke dardan dk deerli maddeler ithal edip, bunu kendi nfusunun i gc ile iledikten sonra, daha yksek bir deerle tekrar lke dna satarsa, baka lkeler aleyhine kendi servetini arttrm oluyordu. Merkantilistlere gre, bir lkenin zenginleebilmesi iin, d ticaret demeler dengesinde daima kendi lehine bir fark yaratlmal ve bu fark da deerli maden (altn ve gm ) olarak

lke iine girmeliydi. Bir lkede deerli madenlerin art, para hacmini ve para dolamn geniletecek ve bu da endstri ve ticaret alanlarnn genilemesine yol aacakt. O halde devletin grevi, bu genilemelerin gerektirdii btn eyleri yapmakt. Sonuta bu mantk, Avrupann bu tccar devletlerini ilerde smrgeci devletler haline de getirecek ve merkantilizm ile smrgecilik el ele yryecektir. te 17. yzyldan itibaren bu zihniyetle hareket eden Bat Avrupann tccar devletleri, ticaret yapmak zere dnyann drt bir yannda koturan kendi tccarlarn desteklerlerken, ayn tarihlerde klasik despotik anlayn srdrmekte olan Osmanl devleti kendi tccarlarn mutlak kontrol altnda tutuyor ve onlara asla hareket serbestisi tanmyordu. Ama te yandan ayn Osmanl devleti, Avrupal tccarlara kendi lkesinde faaliyet yrtmeleri iin ticar imtiyaz ve tekel haklar (kapitlasyonlar) vermekten de ekinmiyordu! Peki neden? nk o tarihlerde kendi devletinin ihtiamndan ve gcnden son derece emin olan Osmanl egemen snf, yeni fetih savalarna kmadan nce, kimi Avrupal devletlerle bar tesis etmek, onlarn dostluunu kazanmak istiyordu. Yani balangta Osmanl egemen snf, Avrupal devletlere (rnein Fransaya) tand iktisad kapitlasyonlar, siyasal bir dostlukmttefiklik gsterisi olarak alglyor. Bu kapitlasyonlarn, yarn kendisine getirecei ekonomik zararlar asla dnmyor. Hatta iin iinde komisyon ve rvet de dnmeye balad iin, bir ksm devlet ricali bu ie bilerek de gz yumuyor. in ilgin yan, Osmanl devletinin Bat Avrupal devletlere kapitlasyonlar vermesi, tam da bu devletlerin merkantilist bir iktisat politikas uyguladklar, yani darya kar kendi gmrk duvarlarn ykselttikleri bir dneme rastlyor. Nitekim, Osmanllarn uygulad bu kapitlasyon politikas (yani Avrupal tccarlara kendi topraklarnda birtakm ticar imtiyazlar ve tekel haklar tanmas), Bat Avrupa ile ekonomik ilikilere girdikleri 17. yzyldan itibaren, hep Osmanllarn aleyhine ileyecek ve Osmanl maliyesi ve para sistemi zerinde ykc etkileri olacaktr. Batdaki para ve fiyat devriminin (kapitalist gelimenin) Osmanlnn mal dzeninde yaratt derin bunalm Osmanl devletinin 16. yzyl boyunca ranla, Macaristanla, Bat Akdenizde spanyayla yrtt uzatmal savalar, yllar iinde devletin giderlerini ylesine arttrmt ki, yzyln sonuna gelindiinde, toplumda sarsc bir para darl ve mal kriz ba gsterecekti. 1592 ylnda devletin harcamalar gelirlerini yarm milyondan fazla geti ve hazine askern maan deyemez duruma geldi. Bu durumda, asker kesimin en azgn silahl gc olan kapkulu sipahilerin (sipah) ilk ayaklanma giriimleri olur. Patlak veren bu ilk bunalm, sarayn (padiahn) i hazinesinden alnan parayla atlatlabilir ancak. Fakat bu tarihten itibaren, Osmanl paras bir daha istikrara kavuamayacaktr artk. nk devletin gtt para ve maliye politikas, yeni dnemin, yani Bat Avrupayla girilen ekonomik ilikilerin (d ticaretin) gereklerine gre deil, hl eski zihniyete (yani hazinenin ihtiyalarnn karlanmasna) gre belirlendii ve asker brokrasinin says da srekli artt iin, maalar deyemez duruma gelen devlet, srekli olarak parann deeriyle oynamak (para tahii yapmak) zorunda kalr. Nitekim ilk byk devalasyon ve ardndan da byk kalpazanlk olaylar bu dnemde yaanacaktr. stelik bu para kalpazanl, Osmanl devlet ricalinin bilgisi dahilinde, Avrupal bankerler tarafndan yrtlmektedir. Avrupal bankerler ve sarraflar darda baslan ayar bozuk (deeri dk) sikkeleri Osmanlya satmakta ve bu yolla byk vurgunlar vurmaktadrlar. Tabii, lke iinde buna gz yuman vezirler, vezir-i azamlar, st dzey brokratlar da bu kalpazanlktan bolca nemalanmaktadrlar. Sonuta, bu mal buhran dneminde, en tepeden en alt kademeye kadar tam bir yozlama ve rme yaanacaktr Osmanl ynetici snf iinde. Btn bu 17 ve 18. yzyllar, Osmanlnn despotik sisteminde esasl bozulmalarn ve zlmelerin yaand nemli bir tarihsel dnemdir. Artk Osmanl padiahlar orduyu eskisi gibi yle kolay kolay savalara da sremezler bu dnemde. Asker savamak istemez ya da savamak iin daha ok altn, daha ok prim talep eder padiahtan. Sefere kldnda, artk eskisi gibi esasl bir zafer ve ganimet de sz konusu olmaz. Bunun sonucunda, sk sk isyanlar da ba gsterecektir kapkulu sipahiler ve yenieriler arasnda. te yandan bu dnem, egemen devletl snf iinde bireysel servet yma yarnn da balad bir

dnemdir. Saray, kapkulu brokrasi, paalar, vezirler, mltezimler ve sarraflar arasnda kurulan kar zinciri de, devlet katnda balayan yozlama ve rmenin esasl bir gstergesidir. rnein, kapkulu ocaklarnn en disiplinlisi olan yenierilerin bozulmas ve ounun esnaflk yapmaya balamas da bu dnemde olur. Yenieriler, Bir ok ticaret ubelerini tekelleri altna almaya, halk kendileriyle alverie zorlamaya veya esnafn i yerlerine baltalarn asmaya baladlar (Denildiine gre yenieriler, bir dkkna urayp, kazantan hisse istediklerini bildirmek zere, oraya bir balta asarlarm. Balta olmak deyimi bundan kalma. Bu bir nevi Amerikadaki gangsterlerin metodu). (Niyazi Berkes, Trkiye ktisat Tarihi, c.2, Gerek Yay., 1970, s.166) Ayrca bu dnemde, sarayn iinde de esasl bir boazlama yrmektedir kapkulu brokrasi ile kle kkenli saray hizmetkrlar (harem aalar vb.) arasnda. Bu kavgann amac da, devlet hazinesi zerinde kimin tahakkmnn geerli olacadr. Bu amala saray iinde tam bir eteleme oluuyor. Ve bu etelere mensup olan egemen snfn unsurlar, hazineyi soyarak, rvet yiyerek, sarraflarla gizli ortaklklar kurarak muazzam servetler yyorlar. Ne var ki bu servetler, daha sonra deineceimiz zere, Osmanl sisteminde egemen olan Asyatik retim ilikileri nedeniyle, retken bir yatrma hibir zaman dnemiyor ve dolaysyla, kapitalist sermaye ynnde bir evrimleme srecine giremiyor. Despotik sistemin kendi rf yasalarna gre, gayri meru yoldan edinilmi saylan bu servetlerin ne kadar byk meblalara ulat, ancak bu servetlerin sahiplerinin kelleleri vurulup, mallar msadere edildiinde ortaya kabiliyor. rnein, saray etelerinden birinin banda bulunan valide Ksem Sultan ldrlp, serveti msadere edildiinde, bu kadnn 20 sandk altn florisi ve bir alay da emlkinin bulunduu ortaya kyor. Osmanl ynetici snfnn bir tek unsurundan bu kadar gizli servet ktna gre, tekilerin elinde biriken toplam servet miktar ne kadardr varn siz dnn! Bu temel bilgilerden sonra, artk, Bat Avrupayla (yani kapitalizmle) temasn Osmanlnn toplumsal snflar zerinde nasl bir etkide bulunduunu, retim ilikilerinde ve mlkiyet biimlerinde ne gibi deiikliklere yol atn, egemen devletl snf (brokratik korporasyon) iinde nasl bir atma ve ayrma yarattn ve Osmanl despotik sisteminin bir btn olarak bozuluu zerinde nasl bir etkide bulunduunu incelemeye geebiliriz. Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /6 Mehmet Sinan 21 Ocak 2007 17. yzyl: Avrupa kapitalizme, Osmanl bozuk dzenli despotizme yelken ayor 17. yzylda Bat Avrupa smrgeciliin elik ettii bir kapitalizme yelken aarken, ayn dnemde Osmanl devleti derin bir mal bunalmn iinde debelenmekteydi. Osmanlnn yaad bu mal bunalm, hem ynetici devlet snf iinde kar atmalarna, hem de toplumda sonu gelmez alkantlara, karklklara ve isyanlara yol aacakt. Fakat, daha sonra da deineceimiz zere, bu isyanlardan hibirisi, toplumu dnme uratacak devrimsel nitelikte isyanlar dzeyine ykselemedi. Dolaysyla Osmanl toplumu, Avrupann yaad devrimsel nitelikteki sosyo-ekonomik ve siyasal dnmlerin hibirisini yaamad. Bunun temel nedeni ise, yaps gerei Osmanl toplumunun, Avrupadakine benzer nitelikte ekonomik ve sosyal dnmleri gerekletirebilecek isel dinamiklerden yoksun bulunmasyd. te yandan, Bat ile ilikiye getii 17. yzyldan itibaren, Osmanl toplumunun yaad ekonomik, sosyal ve siyasal sreler, asyatik snfl toplumlara zg ok nemli bir gereklii de ortaya koymaktayd: Bat ile ekonomik ilikiler gelitiren ve dolaysyla Bat kapitalizminin etkilerine ak hale gelen asyatik karakterli Osmanl toplumunda, despotizmin eski klasik yapsn aynen srdrebilmesi artk ok g, hatta imknsz bir eydi. Bat ile ilikilerini gelitirdii 17. yzyldan itibaren, Osmanl devleti artk klasik bir despotizm olarak deil, dzeni bozulmu bir despotizm, ya da melez bir despotizm olarak varln srdrebilecekti.

Osmanl devletinde merkez hazineden geinmeli (ulufeli) asker-memurlarn (yenieriler ve sipah denen kapkulu sipahiler) saysnn srekli artmas, devletin giderlerini de anormal bir ekilde artrmt. Bir de bunun yan sra, despotik bir devlet iin neredeyse temel bir ekonomik faaliyet haline gelmi bulunan fetih savalar ve toprak zaptnn durmu olmas, Osmanl devletinin derin bir mal bunalmn iine srklenmesine yetmiti. te yandan, Batdan gelen para ve fiyat hareketlerinin ekonomi zerindeki sarsc etkileri de, yaanan mal bunalmn tuzu biberi olmutu. te tm bu olumsuz faktrlerin bir araya gelmesi sonucunda, Osmanl devleti iin ok skntl ve alkantl bir dnem balam oluyordu. Bu alkantl dnemde, Osmanl devletinin giderleri neredeyse gelirlerinin katna km bulunuyordu. Bu durumda, merkez hazineye acil gelir kaynaklar salama telna den Osmanl ynetici snf (kapkulu brokrasi), gelir getirebilecek her kaynaa el atmaya balad. Ne var ki, ekonomisi btnyle tarma dayal asyatik bir retim tarznn dar erevesi iine skp kalm bulunan Osmanl devletinin, tarm gelirleri dnda el atabilecei bakaca bir nemli gelir kayna da bulunmuyordu. Bu artlar altnda Osmanl ynetici snf, hazineye dorudan nakit girii salamak amacyla, yz yldan beri yrrlkte olan ve bir bakma Osmanl despotizminin almet-i farikas haline gelmi bulunan geleneksel toprak rejiminde (asker tmar sistemi) esasl bir deiiklie gitmek zorunda kald. Toprak rejiminde yaplan bu deiiklik, Osmanl despotizminin sosyo-ekonomik yapsnda ve i siyasal dengelerinde byk sarsntlara yol aacak kertede nemli bir deiiklikti. Bu nemli deiiklikten ilk azda etkilenenler, yaamn krsal alanda srdren reaya (iftiler) ve tmar beyleri (sipahiler) oldular. Fakat bu etkilenme onlarla da snrl kalmad. Toprak rejiminde yaplan deiiklik, bir yandan Osmanlnn sosyal bnyesinde derin sarsntlara, karklklara ve isyanlara (Suhte ayaklanmalar ve Celali isyanlar) yol aarken, dier yandan devletin ileyi mekanizmalarnda ve bizzat ynetici brokrasi iinde yozlamalara neden oldu. Bu durum, despotik sistemde esasl bir dzen bozukluuna yol at. Bozuk dzenli despotizm diye tanmladmz bu dnem tam iki yz yl (17 ve 18. yzyllar) srm ve Osmanlnn bir yar-smrge haline gelmesiyle sonulanmtr. Toprak rejiminde yaplan esasl deiikliin ardndan gelen bu bozuk dzenli despotizm dneminin, klasik despotizm dneminden hangi noktalarda farkllatn ve nasl bir sosyo-ekonomik yaplanmaya yol atn tam olarak anlayabilmek iin, Osmanl toprak rejiminin, deiiklikten nceki ve sonraki durumuna biraz daha yakndan bakmak gerekiyor. Bylece, bu iki dnem arasndaki farkll daha iyi kavrama olanana da sahip olabileceiz. Osmanlnn klasik toprak rejimi, topraa nasl bir dzen getirmiti? Bilindii zere, Osmanlnn klasik despotizm dnemi esas olarak Fatih Sultan Mehmedle balamtr. Mir toprak rejimi uygulamasnn yaygnlatrlmas ve genel bir kural haline getirilmesi de esasen bu dnemde olmutur. Uygulanan bu toprak rejimine gre, fethedilen tm tarmsal topraklarn plak mlkiyeti (rakabe) tamamen devlete ait (mir) oluyordu. Devletin bu stn mlkiyet hakk, mutlak bir hak olup, devletin topraklar zerindeki siyasi, hukuki ve idari hkmranln ifade ediyordu. Genel bir kural olarak, devlet, mlkiyeti kendine ait olan bu tarmsal topraklar zerinde, dorudan reticilerin (reaya denen iftilerin) smrlmesi esasna dayanan vergisel (mal) bir dzen kuruyordu. Bu vergisel dzenin ileyii: Osmanl devleti, hkmranl altndaki tarmsal topraklarn (mir arazi) iletilmesini, yani ekonomik kullanm (tasarruf) hakkn, bu topraklar zerinde yaayan veya sonradan bu topraklara yerletirilen mslim ve gayri mslim reaya-iftilere brakyordu. Reayann tasarrufuna braklan arazinin miktar snrsz olmayp, topran verimine gre, 80 il 150 dnm arasnda deien iftlikler olarak tahdit edilmiti. Her ailenin elinde bir yahut iki iftlik bulunmas mmknd. (M. Akdadan aktaran smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem Y., 1979, s.50) ift, bir ift kzle ilenebilecei dnlen bir toprak paras idi. Toprak tasarrufunda temel birim (dolaysyla vergiye de esas olan birim) ite bu ift denen toprak paras idi. iftlik kavram da buradan geliyordu.

iftlii tasarrufunda bulunduran reaya, devletin daim kiracs saylyor ve her bakmdan devletin korumas altnda bulunuyordu. Devlet reayay koruyacak, gzetecek, reaya da yapt retimle devleti besleyecekti; kural bu! Devlet, mir topraklar ileyen mslim ve gayri mslim reayadan, toprak kiras (icar) olarak ift resmi ve r denen bir vergi almaktayd. ift resmi, topraktan alnan sabit bir vergiydi ve nakd olarak dorudan merkez hazineye (devlete) deniyordu. r ise reayann rettii rn zerinden ayn olarak (blgelere ve topran verimine gre onda bir, sekizde bir, bete bir vb. orannda) alnan bir vergiydi. r, dorudan merkez hazineye deil, devletin asker-memuru saylan tmarl sipahiye rn olarak deniyordu. Tabii, sabit toprak vergisi ve deiken retim vergisi gibi temel vergiler dnda, reayann devlete demekle ykml olduu daha pek ok eit vergi (rnein harlar, cezalar, fetih seferleriyle ilgili olaanst sava vergileri vb.) vard. Ksacas Osmanl devleti, reayann rettii tm rnden dzenli bir vergi almaktayd. Aslnda bu vergiler, toprak sahibi olarak devletin, dorudan reticiden (kylden) ekip ald toprak rantndan baka bir ey deildi. Marxn da belirttii gibi, kapitalizm ncesi Dou toplumlarnda despotik devletin vergi ad altnda gerekletirdii bir smr biimiydi bu. Mslim ve gayri mslim reayann srtna bindirdii vergiler sayesinde, Osmanl devleti de reayann rettii artk-rn ktlesinin byk bir ksmna el koymu oluyordu. te Osmanlnn o muazzam brokratik-despotik devlet makinesi, reayadan ekilip alnan bu artk-rn ktlesi sayesinde ayakta duruyordu. Padiah ailesi, kapkullar, beyler, paalar, vezirler, kadlar, mderrisler vb., yani despotik devlet makinesini oluturan asalak Osmanl brokrasisinin tm, mslim ve gayri mslim dorudan reticinin (reayann) srtndan geiniyordu. lerde greceimiz zere, fetihler ve toprak genilemesi sayesinde 17. yzyla kadar tkr tkr ilemi olan bu brokratik-despotik makine, ilkin toprak dzeninde, sonra da dier mekanizmalarda meydana gelen arzalar ve bozulmalar nedeniyle esasl bir ekilde sarslm ve belli bir tarihten sonra da ayar bozuk bir saat gibi ilemeye balamtr. Klasik despotizm dzeninde, topra ileyen reayann devletin daim kiracs konumunda olmas, onu topraa baml klan ve dolaysyla topraktan kopmasn engelleyen bir faktrd. Reaya adeta toprakla btnlemi ve topran bir paras haline gelmiti. Yllarca ayn toprak paras zerinde kendisine yklenen retim fonksiyonunu, babadan oula geen bir sreklilik iinde srdrmek zorundayd. Grlecei zere bu bamllk, insan insana deil, insan topraa balayan bir bamllk ilikisidir. Reaya topraa baldr, ama Bat feodalitesinde olduu gibi, bir kiiye (efendiye) baml deildir. te yandan, reayann toprak zerindeki tasarruf (topra kullanma-zilyedlik) hakk, daim olan ve mirasla geebilen (irs) bir hakt. Ne var ki, reayann sahip olduu bu tasarruf hakk, mutlak anlamda bir zel mlkiyet hakk olmaktan da ok uzakt. nk reaya, kendi zilyedinde olan topra (iftlii), hibir biimde bakasna satamaz, devredemez veya balayamazd. Osmanlnn toprakta uygulad dirlik (asker tmar) dzeni: Osmanl devleti her blgedeki ekilebilir topraklar, kendisine salayacan tahmin ettii vergi gelirine gre, tmar denen birimlere ayryordu. Tmarlar, Osmanlnn asker-mal gcn ayakta tutan tarmsal temelli bir gelir kayna idiler. Devlet bu tmarlar, kendi hizmetinde alan eitli dzeyde asker grevlilerine birer geim kayna (dirlik) olarak tahsis ediyordu. Dirlik, bir nevi maa yerine geen bir gelir kayna idi. Devletten dirlik alanlar, topran gelirinden yararlanma (intifa) hakkna, yani reayann deyecei vergilerin bir ksmn, kendi geimlerini salamak zere dorudan toplama yetkisine sahip oluyorlard. Grlecei zere, dirlik sahibi burada topran kendisine deil, yalnzca ve belirli bir sre iin gelirine sahip olmaktadr. Bu bakmdan, dirlik sahibinin burada elde ettii hak, kendi zel toprak mlkiyetinden kaynaklanan ekonomik bir hak olmayp, devlet hizmetinde bulunmasndan kaynaklanan, greve bal fiskal (mal) nitelikte bir haktr. Dirlik sahibinin toprakta almak (dorudan retici olmak) veya topran iletmecisi olmak gibi bir durumu yoktur. Dolaysyla, toprak zerinde retimle ilgili kararlar (yani ekonomik kararlar) o vermemektedir. Aada deineceimiz zere, topran nasl ileneceine, ne ekilip ne biileceine karar veren, aslnda topraa tasarruf eden, yani reayadr. te yandan, bu sistemde topran kuru mlkiyeti (rakabe) devlete ait olduundan, dirlik sahibinin kendisine tahsis edilen dirlii (tmar topran) herhangi bir biimde blmesi,

paralamas, bir bakasna satmas veya devretmesi, ya da devletin izni ve rzas olmakszn ocuklarna miras brakmas sz konusu olamazd. Genel bir kural olarak dirlikler padiahtan, yani merkez idareden kan bir imtiyaz fermanyla verilir ve bu belgeye tezkire veya berat denirdi. Bir tmar meydana getiren temel unsur, topra ve sakinleriyle birlikte kylerdir. Osmanlda kyler, dorudan retici konumunda olan onlarca reaya hanesinden (dolaysyla reaya iftliinden) olumaktayd. Bu durumda, bir veya birden ok ky kapsayan bir tmar, pek ok reaya hanesini ve dolaysyla reaya iftliini bnyesinde barndrm oluyordu. Bazen de tersine, bir ky oluturan haneler (reaya iftlikleri) beerli veya onarl gruplar halinde blnyor ve bu gruplar birka tmar beyi (sipahi) arasnda paylatrlyordu. Dolaysyla, Osmanl tmar sisteminde byk kyleri, kasabalar, hatta ehirleri ve limanlar ieren byk tmarlar olduu gibi, bir tek ky blen kk tmarlar da vard. (Halil nalcktan aktaran Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, c.1, s.240) Dirlikler saladklar vergi gelirlerinin nemine ve byklne gre e ayrlmaktayd: Yllk vergi gelirleri 100 bin akenin stnde olan dirliklere has, 20-100 bin ake arasndakilere zeamet, 3-20 bin ake arasndakilere de tmar deniyordu. Haslar, bata padiah olmak zere yksek ynetici brokrasiye (sadrazam, vezir, defterdar, beylerbeyi, sancak beyi vb.) ayrlmaktayd. Zeamet ise, tmarl sipahilerin en byk komutanlar olan alay beylerine ve merkezde grev yapan yksek memurlara verilmekteydi. Has ve zeamet sahipleri kendilerine ayrlan dirlik topraklarnda oturmak zorunda deillerdi. Brokrasinin st tabakasn oluturan bu kesimler, Osmanlnn bir nevi asker ynetim kararghlar konumunda olan ehirlerde otururlard. Dirliin en yaygn olan tr, sisteme de adn vermi olan tmar birimi idi. Tmarlar, devletin toprak zapt iin yapt savalarda yararllk gsteren savalara ihsan edilirdi. Tarmsal alanda asker grevler stlenen bu savalara tmarl sipahi veya tmar beyi deniyordu. Tmar beyleri asker seferlere katlmak ve beraberlerinde kendi yetitirdikleri ve donattklar belli sayda asker (cebeli) getirmekle ykmlydler. Tmar beyleri, devletin kendilerine tahsis ettii yllk tmar gelirinin ilk bin akelik ksmndan sonraki her bin akelik ksm iin, bir cebeli hazrlamak zorundaydlar. Osmanl asker snfnn en alt kesimini oluturan tmarl sipahiler, 16. yzyln sonlarna kadar Osmanl ordusunun en nemli ve sayca en kalabalk sava gcn oluturdular. rnein, Osmanl tmar sistemi, 16. yzylda saylar Rumeli eyaletlerinde yaklak 75 bin, Anadolu eyaletlerinde de 92 bin olarak hesaplanan bir sipahi ordusunun hazr tutulmasn salyordu. (Kaynak: Ana Britannica) Aada greceimiz zere, sava zamannda orduya katlan, bar zamannda ise tmarlarnn banda duran ve merkez otorite (padiah) tarafndan tmar gelirlerini (vergileri) toplamaya memur klnan tmar beyleri, hibir zaman bamsz bir snf (bir toprak soyluluu snf) oluturmuyorlard. Hele Fatih devrinden itibaren, merkez devletin despotik yaplanmas daha da pekiince, bu kesimin toprak zerindeki gc iyice krlacakt. Sonu olarak, Osmanl toprak sistemine zg bir sosyal kategori olan ve Osmanl ynetici snfnn (brokratik korporasyonun) en alt kesiminde yer alan tmarl sipahi, zaman iinde tasfiyeye urayan bir unsur olmaktan teye geememitir. Reaya-sipahi ilikisi ile serf-senyr ilikisi ayn karakterde bir iliki midir? Bu olduka tartmal bir konudur. Soruyu doru bir ekilde yantlayabilmek iin, bu kez de Bat feodalitesindeki serf-senyr ilikisinin hangi tarihsel koullarda ortaya ktna ve nasl bir ierie sahip olduuna biraz bakmamz gerekecek. Bu bize ayn zamanda, Osmanlnn despotik sistemi ile Batnn feodal sistemi arasnda bir karlatrma yapma olana da salayacaktr. Osmanl toprak sisteminin iki temel unsuru olan tmar beyi (sipahi) ile reaya (ifti) arasndaki ilikinin Bat feodalitesindeki senyr-serf ilikisiyle ayn olduunu varsayan pek ok tarihi ve sosyal bilimci, bu varsaymdan hareketle, Osmanl toplumunun da feodal bir toplum olduu sonucuna kmtr. Yzeysel bir deerlendirmeyle yetinildiinde, senyr ile sipahinin ve serf ile reayann birbirine benzedikleri sylenebilir pekl. Ama retim srecindeki rolleri, retim aracyla (yani toprakla) olan mlkiyet balar ve toplumsal

statleri bakmndan yaplan daha ciddi ve daha derinlemesine tahliller, birbirine benzeseler bile bu unsurlarn gerekte farkl retim tarzlarnn rn olduklarn ve farkl sosyoekonomik kategorileri ifade ettiklerini ortaya koymaktadr. Bat Avrupada 9. yzyldan 14. yzyla kadar, yaklak be yz yl varln srdren feodalizm, bir yandan asker temelde olumu byk zel toprak mlkiyetine (toprak senyrl) ve bu mlkiyet erevesinde gelien retim ilikilerine (servaj sistemi veya serflik denen ilikiler) dayanmaktayd. Dier yandan ise, st snflarn, yani byk toprak sahibi soylularn kendi aralarnda bir korunma mekanizmas olarak gelitirdikleri adam adama balara (vassalite) ve bu amala yaplm biat szlemelerine dayanyordu. Bat feodalitesi asndan burada deinmemiz gereken bir baka ayrt edici nokta ise, fief sistemiyle ilgilidir. Erken ortaada, yani daha feodalizm henz ortaya kmadan nce, fiefler, Cermen asker eflerin asker maiyetlerine (vassallarna) geim kayna (dirlik) olarak baladklar bir toprak gelirini ifade ediyordu. Fief ya da beneficium denen bu toprak geliri (cret-toprak), kral ya da asker ef tarafndan bir grev karl olarak verilen ve gene onlar tarafndan geri alnabilen geici bir hakt. Yani, miras yoluyla geen ve sreklilii olan bir hak deildi henz fief. Tpk Osmanlnn dirlik sisteminde olduu gibi, sahibine topran mlkiyetini deil, yalnzca gelirini (intifan) kazandryordu. te bu haliyle fief Osmanldaki tmara, fief sahibi (vassal) ise Osmanldaki sipahiye benzemektedir. Ama dikkat edilsin, tm bu benzerlikler, Avrupann feodalizm ncesi dnemindeki oluumlar bakmndan bir benzerliktir. Oysa feodalizm anda, yani 10. ve 11. yzyllarn Avrupasnda karmza kan fief, artk o eski fief deildir. Fief, oktan vassaln mlk olmutur ve geri alnmas artk sz konusu deildir. Fief sahibi vassal, fiefi zerinde her trl tasarruf hakkna sahiptir, onu bakasna devir ve temlik edebilmektedir. Ksacas, feodal ada fief, artk feodal bir mlkiyet biimi olarak, feodal beyin (senyr) iletmesini meydana getirmekteydi. Feodalizmin ileri aamalarnda, fief sahibi soylularn topraklarnda senyrlk veya manor denen bir retim rgtlenmesi uygulanyordu. Manor, sk bir bamlln birletirdii iki paradan olumaktayd. Bir yanda, tarihiler tarafndan domaine veya rezerve olarak adlandrlan ve senyrn tm rnlerine dorudan el koyduu para; dier yanda da, kk ve orta byklkteki kyl iletmeleri olan tenureler. Bu iletmeler, senyrlk toprann byklne gre az veya ok olarak domaine avlusunu evrelemektedirler. (M. Bloch, Feodal Toplum, Gece Y., 1995, s. 205) Bu feodal iletmelerde manor sahibinin (senyrn) en stte yer alan hakk, manor iindeki baml kyllerin (serflerin) evleri, emekleri ve tarlalar zerinde de geerli olmaktayd. Senyrn serfler zerine, ayn-nakd dentiler ve angarya ykleme hakk bulunuyordu. Serflerin balca ykmll, tm rnleri senyre ait olan, senyrn reserve iletmesini ekip bimekti. Bunun iin her serf, haftann birka gnn senyrn bu reserve topranda almaya ayrmak zorundayd. Ayrca da pek ok vergi ve dentilerle ykmllk altna sokulmulard serfler. Serflerin, kendi senyrlerinden baka, bir de o yrenin blge senyrne kar, banalites olarak bilinen ykmllkleri vard. rnein serfler, blge senyrne ait deirmeni, ekmek frnn, zm cenderesini veya bira imalathanesini vb. bir para deyerek kullanmak zorundaydlar. Bu ileri kendi olanaklaryla yapabilecek olsalar bile, bunu para deyerek senyrn iletmesinde yapmak zorundaydlar. (aktaran Selim Soma, Avrupa Feodalizminin Evrimi, Balam Y., 1994, s.13) Feodalizmin kurulu aamasnda, ellerinde serbest iftlikler (alodlar) bulunan bamsz kyller hl mevcuttu. Bunun yan sra, bir senyre ait araziyi kullanmaktan dolay senyre baml hale gelmi kyller hukuken e ayrlyordu: zgr kkenliler, bamllar ve kle kkenliler. kinci ve nc grupta yer alanlar, aslnda erken ortaada (Romann k ve Cermen istilalar srasnda) ortaya kan topraa bal kirac iftilerin (kolonuslar) ve kle kkenlilerin devamydlar. Birinci gruptakiler, yani zgr olanlar ise, feodalizmin balang dneminde topraklarn yitirerek baml hale gelmilerdi. Nitekim feodalizmin ilerleyen dnemlerinde, serbest toprak (alod) sahibi dier zgr kyller de topraklarn ve bamszlklarn yitirerek (senyrlere kaptrarak), birer baml kyl (serf) haline geleceklerdi.

Bat Avrupada feodalizm, en yksek aamasna manoryalizmde ulat. Bu aamada feodal bey, hem kendi reserveinde byk bir retimci olarak grnrken, hem de kendi egemenlii altnda bulunan baml kyllerin bakumandan, baefendisi, yargc idi. Feodal beyin ilerinin ounu kahylar yrtmekteydi. Fakat kendisi de bir iletmeci olarak, iftliklerinin gelir ileriyle dorudan ilgilenmekteydi. Nitekim tarmda kapitalizmin gelimesi srecinde, toprak beylerinin (lordlar) bu konumunun nemli bir rol olmutur. Osmanlnn kurduu despotik sistemde ise, u yukarda anlattmz feodal oluumlarn ve ileyilerin hibirisi yoktu. Ne toprakta byk zel mlkiyet (toprak senyrl), ne bir toprak soyluluu snf, ne de kiileri biat szlemeleriyle aadan yukarya/yukardan aaya birbirine balayan kiisel tbiyet balar (vassallk ilikileri) mevcuttu. Bir kere fethedilen tarmsal topraklarn mlkiyeti, daha batan ve genel bir kural olarak devlete ait olduu ve hep de yle kald iin, Osmanlda byk zel toprak mlkiyeti sahipliine dayanan bir toprak soyluluu snfnn oluabilmesi zaten mmkn deildi. Osmanl sisteminde gerek anlamda mutlak siyasal g sahibi, padiah, yani Devlet-i liyi ahsnda temsil eden byk despot idi. Tanrnn yeryzndeki elisi sfatyla, topran tek hkimi ve toplumun tek efendisiydi o! Onun mutlak iktidar, tm toplumun tepesine reklenmi olan brokratik-despotik devlet makinesinin merkez gcnde ifadesini bulmaktayd. Oysa Bat feodalitesinde, Osmanldaki gibi mutlak bir siyasal gten ve merkez kamu otoritesinden sz etmek mmkn deildir. nk feodalizmde siyasal iktidar ve kamu otoritesi, yerel feodal beyler arasnda paralanm durumdayd. En tepede duran kral bile, gerekte mutlak bir g sahibi deildi. O da siyasal iktidarn, kendisi gibi byk toprak sahibi (senyr) olan dier soylularla paylamak zorundayd. te bu nedenledir ki, Bat feodalitesinde, en alttaki valyeden en tepedeki krala (senyrlerin senyr) kadar uzanan ve aadan yukarya/yukardan aaya tm soylular tbiyet balaryla ve biat szlemeleriyle birbirine balayan bir vassalite hiyerarisi olumu durumdayd. Ayn zamanda bu hiyerari, feodalizmin ayrt edici bir zelliini de yanstmaktayd. yle ki, bu vassalite hiyerarisinin st mertebesinde bulunan bir senyr, kendi altndaki vassaln atlayarak, onun altndaki vassala mdahale edemez, emir veremez veya bir talepte bulunamazd. Her vassal, yalnzca tbi olduu kendi st senyrnden (szereninden) emir alrd. Bu da gsteriyor ki, feodal vassalite hiyerarisinin, ya da ballk zincirinin halkalar arasnda dorudan geili bir ileyi bulunmamaktadr. Bunun anlam udur ki, Bat feodalitesinde bir soylu yalnzca ve bizzat kendi elinde bulundurduu topraklarda gerek hkmranlk haklarna sahip olabilirdi. Kendisinin ya da kendisinden nce atalarnn bir bakasna (vassala) temlik etmi olduu fief topraklarn ynetimine artk karamazd. te bu nedenledir ki, feodal a Avrupasndaki lkeler, ok sayda irili ufakl feodal paradan oluan mozaikler haline gelmi bulunuyordu. Toplumda bir btn olarak soyluluun tekelinde olan siyasi g ise, her bir mozaik parasnda bulunan iktidar odaklar arasnda paylalm durumdayd. Bu yzden, feodalizmde siyasal iktidar hibir zaman tek bir merkezde odaklanmyordu. Bat feodalitesinde, her feodal beyin kendine ait bamsz bir iktidar kresi olumu bulunuyordu. Feodal hiyerari ierisinde hem bir vassaln szereni konumunda olan, hem de kendisi bir szerene vassal olan feodal bey (senyr, lord), kendi senyrlk alannn snrlar iindeki kyller zerinde asker, siyasi, hukuki, idari tek otorite sahibi idi. Ve kyllerin rettii artk-rne iktisat d bir zor mekanizmas yoluyla el koyma hakkna sahip bulunuyordu. Senyrlk veya manor olarak adlandrlan feodal beyin hkmranl altndaki bu topraklar, feodal sistemin ekirdeini oluturmaktayd. Batan beri ekonomik grnts aar basan bu senyrlkler, feodal beylerin dorudan gelir getirici iletmeleri konumundaydlar. imdi senyr-serf ilikisi ile sipahi-reaya ilikisine, u yukardaki almlar erevesinde yeniden bakmak gerekiyor. Burada serf ile reayann ve senyr ile sipahinin konumu ayn mdr gerekten? Bir kere feodal sistemde serf, her adan (ekonomik, siyasi, hukuki, idari) senyrne bamldr. Oysa Osmanlda reaya, tmar sahibine (sipahi veya kula) baml deildir. zel hukuk asndan reaya, eer mslmansa eriata ve kadya, hristiyansa kilisesine baldr. Ama bu bir ekonomik ve siyasal bamllk deil, yalnzca bir zel hukuk

balldr. te yandan, tzel hukuk asndan, yani devletle olan ilikileri (mal, siyasi vb.) bakmndan reaya, sipahiye baldr, ama baml deildir. nk sipahinin hukuksal ve siyasal gc, kendisinde bulunan bir hakkn gerei deil, devletin bir memuru olmas sfatyla, devletin msaade ettii snrlar iinde kulland snrl bir yetkinin gereidir. zetle, reaya sipahinin deil, devletin baml kylsdr. Yzlerce yl sren bu devlete bamllk iindeki yaltlmlk konumu, reayann ortak bir snf bilinci gelitirmesini ve bu temelde bamsz bir snf hareketi oluturmasn engellemitir. Senyr ile sipahinin karlatrlmasna gelince: Daha nce de belirttiimiz zere, en temel ayrm, senyrn zel toprak mlkiyeti sahibi olmas, sipahinin ise toprak mlkiyetinden yoksun bulunmasdr. Dolaysyla senyrn toprak zerindeki konumu, hem bir kk hkmdar hem de bir tarm retimcisi, bir iletme sahibi ifti konumudur. Senyrn bu konumu, devlet tarafndan bu topraklara grevli olarak atanm olmasndan deil, topran zel mlkiyetine sahip olmasndan kaynaklanyordu. Oysa sipahi, devlet tarafndan atanm bir grevlidir ve ne retimcilikle, ne iletmecilikle bir ilgisi vardr. O yalnzca, reayann devlete deyecei vergileri toplamakla ve reayay denetlemekle ykml bir asker-memur statsndedir. zetle diyebiliriz ki, feodal bey (senyr) ekonomik bir srecin iinde, tmarl bey (sipahi) ise devletsel ve fiskal (mal) bir srecin iinde yer alan kiilerdir. (Niyazi Berkes, Trkiye ktisat Tarihi, c.1, 1972, s. 67) te yandan, nemli bir dier nokta da udur: Feodal sistemde senyrler, beyliklerinin gc orantsnda ve bir siyasal hiyerari iinde bir snf beraberlii (soylular snf) oluturmaktaydlar. Oysa Osmanlda tmarlar, ok deiik kaynaktan gelen ve dolaysyla toplumsal kkenleri kark olan kiilere verildii iin, tmar beyleri arasnda hibir zaman bir snf beraberlii olumamt ve bamsz bir snf bilinci geliememiti. Dolaysyla, Bat feodalitesindeki soyluluk geleneinin esamesi bile okunmaz Osmanl despotizminde! Grlecei zere, yukarda karlatrmaya altmz Bat feodalitesi ile Osmanl despotizmi arasnda, zorlanrsa birtakm benzerlikler bulunabilir pekl. Ama byledir diye, bu iki sistem arasndaki temel tarihsel farkll gz ard ederek, onlarn ayn ya da zde sistemler olduunu (yani her ikisinin de feodalizm olduunu) iddia etmek samalktan te bir ey olmaz. Peki ama, Osmanlnn klasik toprak dzeni 17. yzylda esasl bir deiiklie uradna, hatta tasfiye olduuna gre, acaba toprak zerindeki ilikilerin bu tarihten sonraki durumu ne olmutur? Ya da soruyu bir baka biimde soralm: 17. yzyldaki deiiklikten sonra, Osmanlnn toprak dzeninde ortaya kan yeni sosyo-ekonomik oluumlarn, Bat feodalitesine kyasla durumlar nedir? Bu yeni oluumlar daha ok feodal kurumlara m benziyordu, yoksa baka bir eye mi? Bu sorularn yantlar, klasik toprak dzeni deitikten sonraki Osmanl toplum yapsna baklarak verilebilir ancak. imdi de onu yapmaya alalm. Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /7 Mehmet Sinan Eyll 2006 Klasik despotizmden bozuk dzenli despotizme Kapitalizm ncesi tm toplumlarda en nemli retim arac toprakt. Her ey onun etrafnda dnyordu. Dolaysyla, toprak dzeninde meydana gelen esasl bir deiiklik, bu toplumlarn tm sosyal ve siyasal yaplarnda da nemli deiikliklere yol aabiliyordu. Toprak dzeninde deiiklie yol aan etkenlerin banda ise, hi kukusuz, retici glerdeki gelimelere bal olarak ortaya kan devrimsel nitelikteki ekonomik olaylar geliyordu. Nitekim, 16. yzyln Bat Avrupasnda yaanan para ve fiyat hareketleri de, retici glerdeki gelime sonucunda ortaya kan bu trden devrimsel nitelikte ekonomik olaylard. Bat Avrupada yaanan bu ekonomik olaylar, en nemli etkisini toprak rejiminde ve dolaysyla kylnn ekonomik ve sosyal durumunda meydana getirdii byk deiikliklerde gstermiti. Bu, feodalizmin tasfiyesi ve yeni bir retim tarznn (kapitalizmin)

gelimesi olayyd. Bat Avrupada gerekleen bu olay, insanlk tarihi asndan elbette ki ileriye doru atlm byk bir admd. Avrupada yaanan bu dntrc ekonomik gelimeler, 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren Avrupayla ticari ilikileri gelien Osmanl toplumunu da etkileyecekti. Fakat Osmanl toplumunun bundan etkilenmesi Avrupayla ayn ynde olmad. Bat Avrupada feodalizmin tasfiyesi ve yeni bir retim tarznn (kapitalizmin) gelimesi ynnde olan tarihsel sonu, Osmanlda dirlik dzeninin (tmar ve zeamet sisteminin) yklmas ve bir btn olarak despotik sistemin bozulup, yozlamas ynnde oldu. Batda feodal toprak dzeninin yklmas tarihsel olarak ileriye doru bir gelime salarken, Osmanlda dirliki toprak dzeninin yklmas tam bir sosyal ve siyasal kargaa ortam yaratarak toplumda gerilemeye yol at. Osmanlnn 17 ve 18. yzyllar kapsayan iki yz yllk dnemi, aada greceimiz zere, ne feodalizme ne de kapitalizme benzeyecekti. Ortaya kan tablo, dzeni bozulmu ve her bakmdan rmeye yz tutmu despotizmden, yani bozuk dzenli despotizmden baka bir ey deildi! Yazmzn nceki blmlerinde ska vurguladmz zere, askeri-brokratik temelde rgtlenmi Osmanlnn despotik dzeni, devlet mlkiyeti temelinde oluturulmu bir toprak rejimine (dirlik dzeni) dayanyordu. Bu toprak rejimi, tm toplumu sarp sarmalayan ve despotik dzenin eitli unsurlarn birbirine kenetleyen bir ereve ilevi gryordu. retim dzeninden tutun da, ordunun ve devlet idaresinin rgtlenmesine kadar her ey bu geleneksel toprak rejimine (ve bu rejim erevesinde olumu retim ilikilerine) dayanyordu. Nitekim, toprakta dirlik dzeni istikrarl bir ekilde devam ettii srece, Osmanlnn despotik dzeni ve bu dzene bal sosyal ve siyasal kurumlar da varlklarn istikrarl bir biimde srdrebilmilerdi. Ne var ki, 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren yaanan olumsuz ekonomik ve mal gelimeler nedeniyle toprakta dirlik dzeni bozulmaya balaynca, despotik dzenin sosyal ve siyasal kurumlarnda da bozulma ve zlmeler balayacakt. Toprakta dirlik dzeni (tmar sistemi) ne zaman ve nasl bozuldu? Tmar sisteminin fonksiyonunu yitirerek gerilemeye balamasnn ardnda ekonomik, demografik ve sava teknolojisindeki gelimelerle ilgili nedenler bulunduu gibi, Osmanlnn despotik sistemine zg nedenler (rnein asker snf korporasyonu iindeki hegemonya kapmalar gibi) de vardr. Dolaysyla, tmar sisteminin fonksiyonunu yitirmesini, tarihilerin yapt gibi, yalnzca vergi toplama usulnde gerekleen bir deiiklie (tmarlarn mukataaya evrilmesi ve iltizama verilmesi olay) balamak doru bir tespit olmaz. Gerekte Osmanl devletinin tarmda vergi toplama usuln deitirmesi, yani dirlik dzenini kaldrp iltizam usulne gemesi, aada greceimiz zere, tmar sisteminin fonksiyonunu yitirmesinin nedeni deil, aslnda bir sonucudur. Osmanlda tmar sisteminin fonksiyonunu yitirmesi ve tmarlarn gerilemesi olay, daha Kanuni Sultan Sleyman dneminde (1527-66), yani Bat ile ticari ilikilerde (d ticarette) henz kapitlasyon siyasetinin uygulanmad ve Batdan gelen para ve fiyat hareketlerinin olumsuz etkilerinin (mal kriz) henz tam olarak grlmedii bir dnemde balamt. Bu dnemde tmar sistemindeki bozulu ve gerileyiin en bata gelen iki grnm vard. Birincisi, tmarlarn bir asker g kayna olarak eski nemlerini yitirmi olmalar; ikincisi ise, tmar beylerinin, yani sipahilerin ekonomik adan gsz dmeleri, hatta yoksullamalar durumuydu. Tmarlarn bu ekilde gerileyiinin temelinde yatan nedenler ise, 16. yzyl boyunca Anadoluda yaanan byk nfus art olay ve gene bu dnemde mal bunalm nedeniyle yaanan ekonomik kemeketir. Kanuninin tahta kndan (1520) yzyln sonuna kadar olan srede, lkenin tmnde ortalama %60lk bir nfus art olduunu yazyor tarihiler. Bu nfus art, tmar sisteminin iki temel unsurunu, yani sipahi ile reayay fena halde etkilemiti. Nfus art bir yandan reayann elindeki topra daha da kltrken, dier taraftan tamamen topraksz bir kyl yn yaratmt. te yandan, reaya iftliklerinin blnp klmesinin yan sra, ayn demografik nedenler sipahi tmarlarnda da bir paralanp blnmeye yol amt. Bu dnemde devletin uygulad mal politikalar da sipahi tmarlarnn gerilemesine yol aan nemli etkenlerden biriydi. rnein, Osmanl parasnn deeri bir nceki yzyla gre %300

azalm olmasna karn, devlet, sipahinin tmar gelirlerinde (reayadan ald vergilerde) herhangi bir art yapmamt. Bu durum, tmar gelirinin %50sini reayadan nakd (para) olarak tahsil eden sipahinin reel gelirlerinde ok nemli bir azalma yaratmt. stelik sipahiyi yoksullamaya srkleyen devletin bu mal politikas, sanld gibi reayann durumunda bir iyileme salam da deildi. nk, her ne kadar reayann sipahiye verdii vergiler artmayp sabit kalm olsa da, bu dnemde devletin kendisinin reayadan toplad olaanst vergileri (sava vergileri vb.) srekli arttrmas, reayann durumunu iyice ktletirmiti. Kanuni Sleyman zamannda iktidarn btn iplerini elinde tutan devirme kkenli kapkulu brokrasi, uygulad bu mal politikayla, hem kendisine rakip olarak grd tmarl sipahiyi ekonomik olarak gszletirmeyi, hem de devletin reayadan ekip ald artk-rn ktlesini olaanst vergilerle daha da artrarak, kendi denetimindeki merkez hazinenin gelirlerini bytmeyi amalyordu. Nitekim, merkez idare tarafndan gdlen bu politika, 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren bir yandan sipahileri, te yandan reayay ykma srkleyerek tmar sisteminde nemli gedikler aacakt. Bu srete toprak rant yani lkenin balca zenginlik kayna, taradaki tmarl sipahilerden merkezdeki kapkullarna gemeye balad. Sipahinin gerilemesi ve kapkullarnn tmarlar ele geirmeye balamas Merkez devlet iktidarn elinde tutan kapkullar aristokrasisi, ok-yay ve klla at srtnda savamaya alm, gazi geleneinden gelme sipahi ordusunun, gelien yeni sava koullarna ayak uydurabilecek durumda olmadn grmt. Yeni teknikler ve ateli silahlarla (tfek) donanmaya balam Avrupann byk asker oluumlaryla gs gse savaacak bir imparatorluk ordusunun da, ayn ekilde donanm olmas ve srekli eitimli bulunmasnn gereklilii ortadayd. Ama bunun gereini de ancak birarada bulunan, srekli kla eitimi yapan ve her an silah bana arlmaya hazr bekleyen profesyonel bir ordu yerine getirebilirdi. Oysa Osmanl imparatorluunun drt bir yanna dalm sipahi askerlerinin brakalm kla eitimi yapmasn, her yl daha uzaa kayan asker harekt alanlar karsnda, bunlarn biraraya toplanabilmeleri bile bal bana bir sorundu. Bunun yan sra, sipahiler de tmarlarn brakp, sava iin uzaklara gitmeye pek istekli olmuyorlard artk. nk, ok uzun sren ve stelik de eskisi gibi zafer, ganimet ve toprak getirmeyen savalar (rnein son ran ve Avusturya seferleri byleydi) sipahinin gzn yldrmt. Savaa katlanlarn pek ou da, ya eskisi gibi istekli savamyor ya da yeterli eitim ve donanmdan yoksun olduu iin, yeni sava dzenine ayak uyduramyordu. Bu durumda pek ok sipahi askeri, geleneksel sava konumuna aykr bir ekilde, geri hizmetlerde altrlyordu. Hatta ilerinden bazlar, yksek kapkullarnn yannda uaklk yapar duruma dmlerdi. Akas, tmarl sipahinin konumu artk an gereklerine uygun dmyor ve bir imparatorluk ordusunun asker ihtiyacn karlamaktan uzak bulunuyordu. te bu nedenledir ki, kapkullarnn iktidarnda Osmanl devleti, 16. yzyln sonlarna doru sipahi ordusunu tamamen gzden karm bulunuyordu. Nitekim devletin bu dnemde, sipahisi boalan veya datma hi girmemi olan tmarlar, tekrar sipahilere vermeyerek kendi elinde tutmaya balamas da bunu gsteriyordu. Bylece, boalan tmarlarn gelirleri dorudan doruya merkez hazineye gemi oluyordu. Devlet, merkez hazineye geen bu tmar gelirlerinin ok byk bir ksmn, her geen gn saylar daha da artan bakentteki ulufeli (maal) kapkullarnn maalarnn denmesine ayryordu. Bu uygulama da, devletin ilk gzars tmarl sipahileri gzden kardnn ak bir gstergesiydi. Tamamen devirmelerden oluan bakentteki maal (profesyonel) kapkulu askerlerin (yenieriler, kapkulu svariler vb.) says 1550li yllarda ancak 20 bin kadarken, 1600l yllarn banda bu say 100 bine yaklaacakt. Oysa ayn dnemde, taradaki tmarl sipahilerin ve birlikte getirdikleri cebelilerin oluturduu geleneksel eyalet ordusunun says ise tam tersi ynde bir gelime gstermitir. 1550li yllarda eyalet ordusunun says 90 bin iken, 1600l yllarda bu say 30 binin altna decek ve ileriki yllarda da tamamen eriyip gidecektir. 17. yzylda tmarl sipahiler artk tarih sahnesinden ekilmek zereydiler. Bu hem ekonomik, demografik ve sava sanatndaki teknolojik gelimelerin, hem de tepedeki

kapkulu aristokrasisinin bilinli bir ekilde uygulad sipahi kart politikalarn bir sonucuydu. Devirme kkenli kapkullarnn iktidarndaki devlet, u veya bu gerekeyi ileri srerek, sipahilerin elinden tmarlarn almaya balamt. rnein, devleti yneten yksek kapkulu aristokrasisi, ran seferi srasnda planl bir ekilde hareket ederek 20 bin sipahinin tmarn elinden almt. Bylece boaltlan ve sipahisiz kalan bu tmarlar, dorudan merkez hazinenin, yani kapkulu aristokrasisinin inisiyatifine gemi oluyordu. Kapkulu aristokrasisi boalan tmarlar tekrar datma sokmayarak, ya mukataaya eviriyor (yani merkez hazineye gelir kayna yapyor), ya da tmarlarn dirliklerini, szmona tmar beyi olarak gsterdii, fakat gerekte sipahi olmayan kiilere rvet karlnda satyordu. Bu dnemde ayrca nemli bir deiiklik daha yapld. Eskiden tmar sahibi olmalar yasaklanm olan bakentteki maal kapkulu askerlere (yenieriler ve kapkulu svariler) de tmara kma (tmar sahibi olma) imkn tannarak, Anadolu ve Rumelide sipahisi boalan tmarlar bunlara verilmeye baland. te yandan, dirlik olarak datlmayp da, devlet mukataas olarak hazinenin elinde tutulan tmarlarn gelirlerinin toplanmas ii de iltizama, yani bu ie para yatran mltezimlere verilmeye baland. Bu dnemde ayrca, tmar datm yetkisi taradan (beylerbeyilerden) alnarak, merkeze (sadrazamla) devredildi. Yani tmar datmyla ilgili tm yetkiler artk tepedeki kapkulu aristokrasisinin elinde toplanm oluyordu. Kanuninin padiahl dneminde iktidarda olan kapkulu sadrazamlarn hemen hepsi, bu yetkilerine dayanarak, tmarlar sipahilere deil, paras olup rvet verebilenlere, en bata da merkezde grevli maal kapkullarna (yenierilere ve kapkulu svarilere) datacaklard. Tmarlar eski tmar usulne aykr usullerle verilmeye balaynca, bunlar artk asker bir dirlik olmaktan kacak ve birer mukataaya dneceklerdi. Bakentte rvetle tmar elde edenler, artk tmarlarnn bana gitmedikleri gibi, aldklar tmara karlk olarak devlete bir asker hizmet de vermiyorlard. Bunun yerine, hazinenin istedii belli bir paray hazineye demekle yetiniyorlard. Daha ilerde ise, nfuz ve rvetle tmar sahibi olan bu kapkullar, tmarlarn gelirlerini toplama iini de mltezimlere vererek, kendileri bakentte yan gelip yatacaklard! Bu konuda ilk adm atan da, gene bir kapkulu olan Sadrazam Rstem Paa idi. Kanuninin sadrazam olan bu zat, padiah dirlii olan haslar iltizama vererek bu ii balatmt. Bylece, yllardan beri uygulanmakta olan geleneksel Osmanl toprak rejiminin (dirlik dzeni) tasfiyesi yolunda esasl bir adm atlm oluyordu. Bu, tmar gelirlerinin sipahinin elinden alnarak hazine mukataasna evrilmesi ve tpk dier devlet mukataalarnda yapld gibi (rnein ticaret, endstri, maden, gmrk, darphane vb), mltezimlere satlmas olay idi. Sipahiler tarih sahnesinden ekiliyor Bilindii zere, toprakta dirlik dzeninin temel unsuru olan tmarl sipahi, devletin askermemuru statsnde bir kiiydi. Onun grevi, kendisine devlet tarafndan bir asker hizmet karl olarak verilmi olan tmarnn banda bulunmak, tmar iftliklerinde retim yapan reayay denetlemek, tmar gelirlerinin (vergi-rant) bir ksmn kendi adna toplamak ve karlnda da, sava zamannda kendisiyle birlikte orduya katlacak belli sayda askeri (cebeli) donanml bir ekilde sefere hazr etmekti. Tmarl sipahi, profesyonel kapkulu askerleri gibi merkezde yaayan ve devletten dzenli maa (ulufe) alan biri deildi. Krsal kesimde yaayan ve kendine tahsis edilen tmarn gelirinden geimini salayan, farkl tipte bir asker-memurdu sipahi. Fakat te yandan, krsal kesimde yaamasna ramen, ne toprak sahibi bir iletmeci ne de dorudan bir reticiydi o. Dolaysyla, onun en bata gelen ve ayrt edici olan zellii, ekonomik bir ilevinin bulunmamasyd. O, devletin topranda (tmarda) devlet adna mal ve asker bir fonksiyon icra eden bir devlet grevlisiydi yalnzca. Sipahinin bu konumu, onu Batdaki feodal toprak (feudum) sahibi beyin (senyrn) konumundan esasl bir ekilde ayrmaktayd. Batda feodal beyler hem toprak sahibi idiler, hem de kendileri gibi bir toprak sahibi olan kraln (en byk senyrn) siyasal hkmranlnn ortaklarydlar. Dolaysyla, bu ortak siyasal hkmranlk alan ierisinde, feodal beyler ile krallk mevkiindeki byk senyr arasnda yaanan g ve iktidar atmalar, sonunda antlamalara ve anayasal gelimelere yol aabilmekteydi. rnein, Batda kral ile feodal lordlar arasnda yaplan bu tr antlamalarn en eskilerinden biri,

ngilterede grlen Magna Carta yasasdr. Bu yasa, bir soylular snf iktidarnn ortaklar konumunda olan feodal lordlar ile kraln birbirlerine kar hak ve ykmllklerini belirleyip kayt altna alan bir yasayd. Oysa Osmanlnn despotik dzeninde byle bir gelimeye hibir zaman yer yoktu. Bir kere sipahi, Osmanl padiahnn siyasal hkmranlnn bir orta deil, o hkmranln uygulannn bir aracyd. Osmanl dzeninde padiahn mutlak hkmranl kesin olarak kabul edilmi bir statyd ve onun ortaklar deil, uygulayc aralar (kapkullar, tmarl sipahiler vb.) olabilirdi yalnzca. Nitekim ilerde greceimiz gibi, bu kuraldan sapan feodalizm benzeri teebbsler (rnein 19. yzylda ayanlarn padiaha dayatt Sened-i ttifak teebbs gibi) olsa bile, bu teebbsler ok ksa mrl olmu ve yaama ans bulamamlardr. nk, Osmanlnn despotik dzeninde sipahilerin veya dier unsurlarn, Avrupadaki gibi toprak zerinde feodal beylikler oluturabilme anslar yoktu ve olamazd da. Tm varln feodal bir sistemin yokluuna borlu olan Osmanl devletinin brokratik-despotik merkez yaps, feodal eilimlerle asla badamayan bir karaktere sahipti. Byle bir devletin feodal giriimlere izin vermesi demek, kendi sonunu kendi elleriyle hazrlamas demekti. te merkez despotik devletin bu ezici gc nedeniyledir ki, sipahiler, gelirlerinin azald, hatta yoksulluk snrna dayandklar bir dnemde (16. yzyln son eyreinde) bile, kyllerin tasarrufundaki topraklara el uzatamam ve bu topraklar kendi tasarruflarna geirememilerdir. Topraklarn mlkiyeti devlete ait olduu iin, sipahilerin her feodalleme teebbs, karsnda merkez despotik devletin ezici gcn bulmutur. lerleyen blmlerde greceimiz zere, devlete gzden karlan ve yoksul den sipahiler, bu durumda ya tmarlarn terk edip gitmek zorunda kalmlar ya da kendileri gibi yoksulluk ve umutsuzluk iine dm olan topraksz reaya ile birleerek, amasz ve sonusuz kalan isyanlara kalkmlardr. 16. yzyln ikinci yarsn ve 17. yzyln ilk on yln kapsayan Celli isyanlar, sipahilerin de katld bu seriden isyanlardr. Bu isyanlar ve kargaalklar dneminden sonra sipahiler, sonunda tasfiye olup gitmilerdir. Eski toprak rejiminde (dirliki tmar sisteminde) ikili bir rol olan, yani bir yandan asker grevler yerine getiren, dier yandan ise krsal alanda mahalli yneticilik yapan sipahilerin bylece ortadan kalkmas, toprakta, dolaysyla krsal kesimde yllardan beri tesis edilmi olan Asyatik-statik dengeyi tamamen ortadan kaldracakt. lerde greceimiz zere bu durum, hem topra hem de topraa bal reaya-iftileri, paras ve serveti olanlarn, nfuzlularn, yani gllerin bir av alan haline getirecektir. Toprak rejiminde meydana gelen bu esasl deiiklik, toplum snflarn yerinden oynatp byk karklklara ve isyanlara neden olduu gibi, Osmanl ynetici snflar iinde de tam iki yzyl (17. ve 18. yzyllar) srecek siyasal g ve servet kavgalarna yol amtr. Birinci etapta, devirme kapkullar ile gazi geleneinden gelme tmarl sipahilerin kapmas yaanmtr. Bu mcadeleyi, Kanuni Sleyman zamannda bakentte gcn iyice pekitirmi olan kapkullar kazanr. Mcadeleyi kaybeden sipahiler ise iyice zayflayarak, tmarlarn kapkullarna kaptrrlar. III. Murad dneminde (1574-95) ise, bu kez devlet ynetimindeki kapkulu hegemonyasna kar, padiahn etrafnda kmelenen saray erkannn (saray adamlar denen, padiahn zel hizmetindeki kle kkenlilerden ve kuloullarndan oluan g) mcadelesi balar. III. Muradn desteiyle harekete geen saray adamlar, sonunda iktidardaki kapkulu hegemonyasn krarak, devlet ynetiminde kendi hegemonyalarn kurarlar. Bu dnemde III. Murad devirme kapkullarnn gcn krmak iin, kapkulu ocaklarna (yenieri ve kapkulu svari ocana) devirme olmayanlarn girmesine izin verir. Bylece, yenieri ocaklarna toplum snflarndan (kentli ve kyl halk kesimlerinden) insanlar da alnmaya balanr. Bu da ilerde, yenieri ocann bozularak orijinal halinden uzaklamasn ve dolaysyla ynetici snftan dlanp, tecrit edilmesini getirecektir. Bu dnemden itibaren artk, yenierilerin ynetici kademelere ykselmeleri kesinlikle engellenecektir. Tmarlarn mukataaya evrilerek iltizama verilmesinin sonular Merkez brokrasi, tm rpnlarna ramen, Batdan gelen para ve fiyat hareketlerinin yaratt mal krize bir zm bulamam, gelirlerle giderler arasndaki muazzam dengesizlik devlet btesini tamamen altst etmiti. 16. yzyln sonunda (1597) devletin giderleri

gelirlerinin katna kmt. Akas bu, devlet hazinesinin ifls anlamna geliyordu. Bu durumda yeni gelir kaynaklarna iddetle ihtiyac olan Osmanl devletinin elinde, tarm gelirleri dnda bakaca bir hazr gelir kayna bulunmuyordu. Ne var ki, yllardan beri uygulanan asker tmar sistemi nedeniyle, bu tarm gelirlerinin de ok az merkez hazineye girebilmekteydi. nk uzun sre Osmanl devleti, dier alanlardaki (ticaret, endstri, maden, gmrk vb.) uygulamalarndan farkl olarak, tarm gelirlerini bir mukataa (hazine geliri) olarak dnmemi, bu gelirleri kendi asker memuruna (sipahiye) bir geim kayna (dirlik) olarak brakmt. Fakat, ekonomik ve mal bunalm dneminin koullar, iktidardaki kapkulu brokrasiyi imdi sipahinin gelirlerine de el atmaya yneltecekti. Hatrlanaca zere, iltizam denilen gelir toplama usul, Osmanl devleti iin yeni bir ey deildi. Hazineye pein para girii salamak amacyla, Osmanl devletinin tm ekonomik faaliyet alanlarnda (rnein ticaret, endstri, madenler, gmrk, darphane, cizye toplama vb.) teden beri uygulayageldii bir usuld bu. Buna gre devlet, hazineye ait olan ekonomik gelir kaynaklarnn (mukataalar) iletim hakkn veya sz konusu gelirlerin toplanmas yetkisini, pein bir deme karlnda, mltezim denilen zel kiilere devrediyordu. hale (artrma) yntemiyle yaplan bu imtiyaz devir ileminde, devlet kendisine en ok paray deyen veya demeyi taahht eden kiilere mltezimlik berat (yetkisi) veriyordu. te Osmanl devleti dier iktisadi alanlarda uygulad bu gelir toplama usuln (mukataa ve iltizam), imdi tarm alannda (toprakta) da uygulamaya balamt. Vergi toplama usulnde yaplan masumane bir deiiklik gibi grnen bu usul deiiklii, aslnda Osmanlnn geleneksel toprak rejimini tmden tasfiyeye ynelik esasl bir deiiklikti. ltizam usul denen bu yeni uygulamada, topran mlkiyeti, eskisi gibi gene devlette kalyordu. Topran tasarrufu (kullanm) da, ayn biimde, reaya iftiye ait oluyordu. Ne var ki, eskiden reaya topran rantn (artk-rn) tmarl sipahiye veya dirlik sahibi olan dier asker kiilere derken, imdi sipahinin yerini alan mltezime deyecekti. Mltezim denen kii, hazine adna reayadan vergileri toplayacak olan kiiydi. Osmanl devleti 16. yzyln sonlarna doru balatt bu uygulamayla birlikte, mltezim denilen zel vergi toplaycs kiilere tmar gelirlerini nce bir yllna, daha sonra da uzun srelerle satmaya balayacakt. Mltezimler, devlete demeyi taahht ettikleri vergi gelirlerinin bir ksmn pein, geri kalann taksitler halinde hazineye dyorlar, kylden fiilen topladklar vergi gelirlerinin tamam ise kendilerine kalyordu. Devlete demeyi taahht ettikleri miktar ile, kylden fiilen topladklar miktar arasndaki pozitif fark, mltezimlerin kazanc oluyordu. Tabii bu durumda mltezimler, devlete demeyi taahht ettikleri miktarn ok ok stnde bir miktar kylnn srtndan karabilmek iin kylye srekli bask yapacak ve onu canndan bezdireceklerdi. Kuruluundan beri Osmanlnn despotik-militer gcnn ekonomik temelini oluturmu bulunan klasik toprak dzeninin bu ekilde tasfiyeye giriilmesi olay, dirlik dzeni erevesinde olumu nceki sosyo-ekonomik yaplarn ve siyasal kurumlarn da esasl bir ekilde bozulmasna ve kylnn tepesinde smrc yeni g odaklarnn domasna yol aacak kertede nemli bir olayd. Nitekim, tarmda iltizam usulnn uygulanmasyla, yani vergi toplayclnn zelletirilmesiyle ortaya kan mltezimler, reayann smrlmesi srecinde devletle ortaklk kurarak bir hayli zenginleecekler, servet ve g biriktirme konusunda neredeyse merkez brokrasiye (devletl snfa) rakip kacak bir duruma geleceklerdi. Daha nce de belirttiimiz zere, toplum snflar karsnda devletin merkez-despotik yapsn gl klmak, Osmanl ynetici snf, zellikle de kapkulu brokrasi iin her zaman nde gelen bir ilke olmutu. Kendi iktidarlarnn devam buna balyd nk. Merkez devlet yapsn gl klmann yolu ise, devlet hazinesini glendirmekten geiyordu tabii ki. Tm mal ve ekonomik politikalarn buna endekslemi olan saray ve ynetici brokrasi, devletin tekeli altnda bulunan iktisad alanlara (i ve d ticaret, tarm, endstri, madenler vb.), Batda olduu gibi bir ekonomik yatrm ya da retim alan olarak deil, merkez hazineyi (dolaysyla despotik devlet aygtn) doyuracak birer mal gelir kayna (mukataa) olarak bakyordu. nk, ekonomik yatrm, retim vb., bunlar Osmanl devletini ilgilendiren eyler

deildi. Onu ilgilendiren tek ekonomik faaliyet (!), kendi tekeli altnda tuttuu her trl iktisad faaliyet alanlarnda, i yapmak isteyenlere imtiyaz ve tekel hakk satmak ve karlnda hazineye gelir salamakt. Osmanl dzeninde hi kimse, devletten bu imtiyaz beratn almadka, ticaret veya baka bir i yapamazd. Devletten bu imtiyaz beratn alarak devlet mukataalarnn ileticisi olan adamlar (mltezimler), hazineye nakit akn salayan birer hizmet kulu idiler devletl snfn gznde. Toplumun retici snflarnn, yani krn ve kentin emekilerinin rettii rnleri devlet adna saan, ama kendileri de bu iten bir servet kazanan bu mltezimler kimin nesiydiler acaba? Osmanl devleti teden beri kendi tekelinde bulunan pek ok iktisadi faaliyet alannda mukataa ve iltizam uygulamasn kural haline getirdii iin, Osmanl toplumu da bu ilerle uraan adamlarn yabancs deildi kukusuz. Sonuta, mltezim denilen bu adamlar, hazineye ait gelir kaynaklarn belli bir pay karlnda hazine adna ileten bir nevi hazine murabahacs (tefeci) gibi idiler. Mltezimlik yapmak iin devletten imtiyaz berat alan bu insanlar, besbelli ki bu ie para kazanmak iin para yatran, dolaysyla belli bir sermayeye sahip olan insanlard. Yani mukataac ya da mltezim olabilmek iin birinci art, belli bir servete, paraya sahip olmakt. O zaman da yle esasl bir soru kyor ortaya: Osmanlda btn iktisad kazan alanlar devletin tekeli altnda bulunduuna gre, bu insanlarn elindeki parann suyu nereden geliyordu acaba? Baka bir ekilde soracak olursak, byle bir despotik-devleti dzende, mltezimlik yapacak paray kimler, nereden bulabiliyordu acaba? Parann suyu iki kanaldan akp geliyordu. Birincisi, devletin tekeli ve denetimi altndaki eitli iktisadi alanlarda hazine ile mukataa ve iltizam ileri yapan tccarlarn ve genelde gayr mslim tebaadan olan sarraflarn elinde biriken servetler. kincisi ise, devletl snfn, yani ynetici brokrasinin (en alttaki yenierisinden en stteki sadrazamna) maa, dirlik geliri, rvet ve nfuz ticaretinden edindii servetler. Her ne kadar bu servetler iki ayr kanaldan geliyor grnse de, aslnda tek bir kaynaktan, topraktan kyordu. Evet, iki ayr kanaldan akp gelen servetin ana kayna toprak geliri, yani reayann rettii artk-rn ktlesi idi. Onun iin, elinde paras olan herkes (sadrazamndan vezirine, kadsndan mderrisine, tccarndan sarrafna vb.), kendi kesesini veya kpn doldurmak iin bu kaynaa (topraa) hcum edecekti. Tmarlarn mukataaya evrilmesinden sonra toprakta uygulanan iltizam usul ise, bu talann gereklemesini salayan bir mekanizma oldu. Toprak gelirleri evresinde oluan saadet zinciri Tmarlar sipahilerin elinden alarak paras olanlara vermek (Osmanlnn deyimi ile tefviz etmek), yani akas birilerine rvet karlnda bir gelir kaynandan yararlanma imtiyaz vermek, 17. yzylda artk resmen tannan bir ilem haline gelmiti. Bu dnem ayn zamanda, kapkullarnn da iktidardan tasfiye olduu ve iktidarn btn iplerinin saray adamlar denen kesimin eline getii bir dnemdir. Dolaysyla, rvetle yryen btn bu mansp ve iltizam ticareti ilerini, artk kapkullar deil, saray ve hazineyi hkm altnda tutan bu saray adamlar ynetiyordu. Bylece, sarayda odaklanan bu mansp, rvet ve iltizam ticareti, aada greceimiz zere, brokrasi-mltezim-sarraf arasnda tam bir saadet zinciri oluturarak 17 ve 18. yzyllara damgasn vuracakt. 17. yzyldan nce, yani despotizmin klasik devlet dzeni henz bozulmazdan nce, Osmanl ynetici snfna mensup yksek devlet ricali (asker ve idar kapkulu aristokrasi), toplum snflarndan tamamen ayr bir snf (devletl snf) olarak, her zaman toplumun stnde durmaya ve toplum snflaryla i ie gememeye hep zen gstermiti. Nitekim byle olduu iin, despotik devletin ynetim organlarnda (devlet katnda), toplum snflarndan olan birinin (rnein, reaya, tacir, sarraf vb.) yer almas sz konusu olamazd. Bunlarn devlet ynetiminde yer alabilmeleri ancak bir koulla mmkn olabilirdi: Geldikleri snfla balarnn tamamen kesilmesi ve devlet snfna eleman yetitiren ocaklardan birinde eitim grerek kul haline gelmeleri. Anlalaca zere, bu uygulama, kendini toplum snflarndan tamamen ayr tutan ve kendi iktidarn toplum snflarna (tebaaya) bir tanr buyruuymu gibi dayatan despotik bir gcn (saray ve kapkulu aristokrasisi) yerletirdii bir uygulama idi. Ne var ki, Osmanl sistemini temellerinden sarsan 17. yzyldaki iktisad ve mal bunalm, her eyi olduu gibi Osmanl ynetici snfnn yerletirdii bu kural da bozacakt. zellikle

Kanuni Sleymann son dneminde saray ve kapkulu aristokrasi, hazinenin gelirlerini arttrabilmek iin kapitlasyon siyasetini (yani iltizam usuln) toprak gelirlerine de uygulamaya balaynca, kendi prensiplerine aykr pek ok sonula karlamaktan kanamayacakt. rnein, toprakta balatlan bu uygulamadan sonra sipahi tmarlar da bir hazine mukataas haline gelince, saray ve merkez brokrasi toprakta iltizam ileriyle ve bununla balantl olarak mevki ve mansp ticaretiyle uramaya balayacakt. Ve o gne kadar kendi altnda bir hizmetkr olarak grd ve reaya olarak tanmlad toplum snflarndan insanlarla ayn ii yapar hale gelecek, hatta onlarla ortaklklar bile kuracakt. Nitekim iltizam iinde en byk rol stlenen sarraflarn, bu ile ilgili olarak kurduklar gizli ortaklklarn bir ucunun saraya, padiahn evresine kadar uzand bilinmektedir. Tarada ise bu ileri, saray ve merkez brokrasinin taradaki temsilcileri konumunda olan valiler, paalar, vezirler yapmaktayd. Ayrca, daha nce tarada tmar dirlii edinmi olan ulufeli kapkulu svariler ve yenieriler, ulemaya mensup kadlar ve mderrisler de iltizam ilerine girimilerdi. Ksacas, 17 ve 18. yzyllar, Osmanl toplumunda tmar sisteminin tamamen zld, mltezimliin ise altn an yaad yzyllar oldu. Bu yzyllarda Anadoluda tmarlarn ou mukataaya evrilmi ve bu mukataalarn ou da zengin mltezimlerin eline gemi durumdayd. Bu mukataa ve iltizam ilerinin kilit mevkiinde ise sarraflar bulunuyordu. nk, mltezimler mukataalar iki yllna aldklar ve bu sre iinde devlete yapacaklar demeleri genellikle taksitle yaptklar iin, onlara birilerinin kefil olmas gerekiyordu. te bu kefalet iini, bir faiz-komisyon karlnda sarraflar yerine getiriyordu. Bunlarn en nemlileri ise, devletin resmen tand hazine sarraflar idi. Bunlar, mltezimlerin hazineye demesi gereken paray pein olarak kendileri hazineye derler, sonra da bu paray mltezimlerden faiziyle tahsil ederlerdi. Dolaysyla, sarrafn kefillii olmadan hibir iltizam ii yrmezdi. Bu sarraflar ile devletl snf mensuplar (valiler, paalar, vezirler) arasndaki ilikinin niteliini, 18. yzylda olaylar yerinde izleyen bir ngiliz gzlemcinin u satrlar ok iyi anlatyor: mparatorluun en zengin ve en ticareti halk Ermenilerdir. Bunlar, servetleri ile Bab- lnin elde edebilecei en emin garantilerdi. Trke bilmeleri, ticaretin btn inceliklerinden anlamalar sayesinde, reaya olmakla beraber kendilerini bir paaya en faal, en kabiliyetli i adam, salam bir banker, uysal bir alacakl olarak gstermek gibi eitli vasflar olan kiilerdi. Gelirler ok defa ayn halinde (rn olarak -M.S.) toplandndan Ermenilerin tccarlk taraf, bankerlik taraflarna eklenir, onlar en faydal bir unsur yapar; kendilerine hzla servet yma imknlarn salar. Bu eit ticareti yapmak iin hayli sermaye lzmdr. Trkiyede paa says kadar Ermeni sarraf vard. Eer bir Ermeni sarraf bir paaya kefalet vermezse o paa di bir fert durumuna der. Sarraflar gerekte vilyetleri kr etmek iin iltizama alrlard. Bunlar o kadar ok glenmilerdir ki bir banker, bir eski valiye, eski sarrafndan borlarn tamamen dediine dair bir vesika getirmedike kefalet vermezdi. Bir paa, tayin edildii bir vilyete giderken yanndaki mahrem adam, ok defa sarrafn akrabalarndan biridir. Btn para ileri onun elinden geer. Bunlarn komisyon vesair avaidi byk yeknlar tutar. Vilyetin gelirlerini o tesellm eder, mallar zerinde o ticaret yapar, bu mallar dk fiyatla o satn alrd. Her paaya byle slk gibi yapk bir sarraf temsilcisi vard. Vali onun avucunun iindedir. Onun btn ilerini kontrol eder, mal kaynaklarn elinde tutar. Onu, eitli iddet ve soyma eylemlerine iter; yaplan soygunculuktan ona ancak bir para brakr. Paa onu atamazd, nk mevkiini onun verecei kefalete borludur. te, Trkiye byle kalp bankerlerle, byle bezirgnlarla, byle speklatrlerle tahsil eder gelirlerini. (Aktaran Niyazi Berkes, Trkiye ktisat Tarihi, c.1, s.256, Gerek Yay., Mays 1970) Grlecei zere, bu bozuk dzenli despotizm dneminde mparatorluk, brokrasi, mltezim, tccar ve sarraflardan oluan bir yamaclar gruhunun elinde kalmtr. Hi kukusuz, byle bir dnemde halktan sklp alnan paralarn byk bir ksm, bu aracyamac gruhun cebine girerken, ancak ok kk bir ksm devletin hazinesine ulaabiliyordu. Bu bozuk dzenli despotizm dneminde iltizam usulnn uygulanmas da zaman iinde deiiklie urad. nceleri tmar gelirlerinin toplanmas ii, mltezime bir iki yllna

verilirken, sonradan mr boyu verilmeye baland. Bylece, mltezim denen kii, hayatta kald srece topran gelirinden yararlanma hakkn elde etmi oluyordu. Osmanlnn ilk dnemlerindeki bir uygulamadan esinlenerek malikne sistemi ad verilen bu uygulama, ilerde greceimiz zere, topran gelirinin yan sra, topran tasarrufunun da kiilerin eline gemesine yol aan bir uygulama oldu. Bu dnemde devletten malikne alan nfuzlu kiiler, bu topran tekrar devlete dnmesini engellemek iin, onu her trl mdahaleden bak olan vakf mlke evirerek ellerinde tutmann yolunu da bulmulard. Bylece, kiilerin tasarrufunda olan malikne mlklerin yan sra, vakf mlkler de yaygnlamaya balamt. Bu oluumlarn hepsi, resmen olmasa bile fiilen, topran mlkiyetinin kiilerin eline gemesi anlamna geliyordu. lerde greceimiz zere bu durum, toprakta aalk, derebeylik gibi glerin olumasna ve reayann daha da korkun bir biimde smrlmesine neden olacakt. Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /8 Mehmet Sinan Eyll 2006 Bu ve takip eden blmlerde, geleneksel toprak dzenindeki bozulmann krsal topluluklar zerindeki etkileri; Osmanlnn bozuk dzenli despotizm dneminde toplum snflar cephesinde ne gibi gelimelerin ve deimelerin yaand; bu dnemde ortaya kan isyan hareketlerinin (suhte, reaya, Celli ve yenieri isyanlar) snfsal niteliklerinin ve amalarnn neler olduu; klasik despotizm dneminde varolmayan ayanlk, aalk, derebeylik gibi oluumlarn, bozuk dzenli despotizm dneminde niin ve nasl ortaya ktklar; bu merkezka glerin Bat Avrupadaki gibi bir feodal ilikiler sistemi oluturup oluturmadklar ve Osmanlnn bu dneminin feodalizm olarak tanmlanp tanmlanamayaca; egemen siyasal (devletli) snf iinde ne gibi atmalarn yaand; yksek devlet grevlilerinin ve ortaklk kurduklar tccar, sarraf ve mltezim gibi unsurlarn elinde biriken servetlerin (ilk sermaye birikiminin) neden Osmanlda kapitalizme geii salayamad; ve nihayet, kta zerine yaylm koskoca bir imparatorluun, Batnn bir yar smrgesi durumuna nasl geldii ve nasl kt konularn incelemeye alacaz. Geleneksel toprak dzenindeki bozulmann krsal topluluklar zerine etkileri Osmanl despotizminin ekonomik temelinin asyatik karakterli kr (ky) topluluklarnn retimine dayandn daha nce grmtk. Kendi iine kapank, statik bir yapda olan bu topluluklar 16. yzyln sonlarna kadar bu yaplarn aynen devam ettirmilerdi. Yani bu topluluklar, Osmanl devletinin kuruluundan itibaren geen yzyl boyunca ne bir deiim geirebilmi ne de herhangi bir zlmeye uramlard. inde reaya iftliklerini barndran statik yapl bu ky topluluklar, esas olarak 16. yzyln sonlarnda bir d dinamiin dolayl etkilemesiyle zlme srecine gireceklerdi. Osmanlnn i dengelerini altst eden bu d dinamik, daha nce szn ettiimiz zere, Avrupadaki para ve fiyat devrimidir. Avrupada feodalizme darbe vuran para ve fiyat devrimi, asyatik bir ekonomik temel (asyatik retim tarz) zerinde duran Osmanl despotizmini de esasl bir ekilde etkilemi ve derin bir ekonomik ve mal bunalmn iine srklemiti. Ekonomik ve mal bunalmn yaratt en nemli sonu ise, Osmanlnn geleneksel toprak dzeninin bozulmas ve krsal topluluklarn byk bir sarsnt geirerek zlme srecine girmesi oldu. Daha nce de deindik; tmarlarn sipahinin elinden alnarak iltizama verilmesi, yani toprak gelirlerinin zengin devlet grevlilerine, tccarlara, sarraflara vb. akmaya balamas, krsal kesimde yzyllardan beri tesis edilmi olan eski statik dengenin altst olmasna yetmiti. Eski dzende sipahinin koruyuculuu ve gzetimi altnda devletin topran ileyen ve karlnda vergisini sipahiye deyen reaya, tmar kurumu ktkten sonra, karsnda artk sipahiyi deil, mltezim denilen zel kiileri ve onlarla ortaklk kurmu olan devletin soyguncu kolluk glerini (zaptiyeleri) bulacakt. Korumasz ve gsz bir durumda olan reaya iftiler, 16. yzyln sonlarndan itibaren ite bu servet dkn mltezimlerin ve ehli rf denen her dzeyden devlet grevlilerinin (asker-sivil brokrasinin) basklarna maruz kalarak topraklarn terk etmeye balayacaklard.

Reayay topran terke zorlayan nedenlerin banda, devletin sefere hazrlk maksadyla reayann srtna bindirdii olaanst vergiler geliyordu. st ste gelen bu olaanst vergiler, iftileri byk bir para darlnn iine drmt. iftiler, devlete olan vergi borlarn deyebilmek iin faizle para bulmaya alyor ve bu da onlar tefecilerin eline dryordu. Krsal kesimde tefecilik yaparak reaya-iftiyi kendine baml hale getirenler gene ayn adamlard: Devlet grevlileri, mltezimler, tacirler ve sarraflar! Dnemin belgelerinden de anlalyor ki, reaya-iftiler devlete olan vergi borlarn deyebilmek iin rnlerini, evlerini, ba ve bahelerini karlk gstererek, yzde 300-360a varan yllk faizlerle tefecilerden bor para alyorlar, fakat vadesi geldiinde geri deme yapamadklar iin evlerini, ba ve bahelerini tefecilere devretmek zorunda kalyorlard. Kyl ynlarn soymak iin tefecilerin bavurduu bir dier yntem ise, selem denen gizli tefecilik idi. Bu yntemde tefeciler, rn daha tarladayken onu darda kalan kylden yok pahasna satn alyor ve sonra ayn rn yksek fiyatla tekrar kylye satarak ok ksa zamanda byk paralar kazanyorlard. Tccar, mltezim ve sarraflarn yan sra, bu selem iini yapanlardan biri de, elinde nakit para birikimi olan maal kapkulu askerleri (yenieriler ve kapkulu svariler) idi. Bunlar, geleneksel toprak dzeninin bozulmaya balad bir dnemde taraya akn etmilerdi. Kylye yksek faizlerle bor para vererek veya kylnn tarladaki rnn yok pahasna kapatarak byk paralar kazanyorlard. te mevcut hukuk kurallar her trl biimde zorlanarak ve kitabna uydurularak, kyl ynlarnn toprann, evinin, ba ve bahesinin devlet grevlileri tarafndan fiilen zapt edilmesi de bu dnemde balayacakt. Krsal kesimde olumaya balayan bu yeni dzende, servet ve g sahiplerinin el koyduklar topraklar daha az sayda insanla iletmeye balamalar, saylar her geen gn daha da artan bir topraksz ve isiz kyl kitlesinin ortaya kmasna yol aacakt. te yandan, bu dnemde Osmanl parasnn (akenin) deerinin alabildiine dmesi, dolaysyla fiyat artlarnn ve devalasyonun ok yksek dzeylerde seyretmesi, hammadde ve hayvan kaakln da ok kazanl bir i haline getirmiti. stelik hayvanclk, tarma gre ok daha az sayda insanla yaplabilen, daha az masrafl bir iti. Bu yzden mltezimler ve yeni olumaya balayan bey ve aalar, ele geirdikleri tarlalar meraya evirerek hayvanclk yapmaya balayacaklard. Dier taraftan, devletten malikne eklinde mr boyu vergi toplama imtiyaz alan yksek devlet grevlileri, zaman iinde bu malikne topraklarn tasarrufunu da zor yoluyla ele geirerek, reaya-iftileri kendi topraklarndan srmeye balayacaklard. te krsal kesimde meydana gelen tm bu gelimeler, sonunda ok sayda reayann iftliini terk edip gitmesine (iftbozanlk denen olay) ve topraksz, isiz gsz bir kyl nfusun olumasna yol aacakt. Bu gelimelerin dorudan bir sonucu olarak, bu dnemde tahl retimi anormal bir ekilde dm ve Anadoluda grlmemi bir ktlk ve alk ba gstermiti. Yzyllardan beri durgun ve hareketsiz bir yaam srdren asyatik karakterli krsal topluluklarn bylesine hzl bir biimde zlmesi, aslnda Osmanlnn klasik despotik dzenini ayakta tutan maddi-ekonomik temelin de kmesi anlamna geliyordu. Nitekim, krdaki bu hzl zlmeyle birlikte tm sistem ekonomik, toplumsal ve siyasal bakmdan tam bir kargaa iine srklenecekti. Osmanlda Celli kavgalarnn mahiyeti ve katlan kesimlerin zellikleri 16. yzyln nc eyreinde balayp, 17. yzyln ilk on ylnda da devam eden byk Celli karklklar, Osmanlnn geleneksel toprak dzeninin bozulmas ve krsal topluluklarn derin bir bunalmn iine dmesi sonucunda ortaya km ve dzenin daha da bozulmas ve giderek tam bir kaosa srklenmesinde hzlandrc rol oynamlardr. zellikle tarada yarattklar karklk ve kargaa ortam nedeniyledir ki bu hareketler, her yerde bana buyruk mtegallibe (zorba) glerin (aalarn, derebeylerin) tremesini ve kylnn tasarrufundaki topraklarn bu gler tarafndan fiilen gasp edilmesini daha da kolaylatrmtr. 1560larda balayp 1610 ylna kadar devam eden ve btn Anadoluyu tam bir kargaa iine srkleyen bu isyan hareketlerine, yzyln banda (1519da) bir Alevi-Trkmen ayaklanmasna nderlik eden sipahi Cellin (eyh) adndan tr, Celli ad verilmitir.

Celli hareketlerine, alttaki toplum snflarndan (reaya halk) ve steki egemen siyasi snftan hemen her unsur katlmtr. Bu isyan hareketleri, snrlar aka belirlenmi, gerek anlamda bir snf atmas olmaktan uzaktlar. Dolaysyla bu hareketler, emeki halk ynlar (kasaba ve ky reayas) ile egemen siyasal snf arasnda geen gerek anlamda bir snf sava olarak deerlendirilemezler. Nitekim, gttkleri ama ve hedefler asndan baktmzda, durum daha bir aklk kazanmaktadr. Bu hareketler, toplumsal adan dzen deiikliini amalayan, snfsal temelli siyasal iktidar mcadeleleri olmamlard hibir zaman. Gerek ierikleri, gerekse amalar bakmndan karmakark bir yapya sahip olan ve despotik dzende herhangi bir devrimsel deiiklie yol amayan Celli hareketleri, sonunda tm Anadoluyu byk bir kargaa iine srkleyerek ve krsal topluluklara (reaya-kyl ynlara) byk ykmlar getirerek son bulmulardr. Celli hareketlerine kimler katlmlard? Daha nce de belirttiimiz zere, bu hareketlere katlanlar toplumsal statleri bakmndan iki dzeye ayrlmaktaydlar. Halk snflarndan olanlar ve ynetici egemen snftan olanlar. Bu hareketlere halk snfndan katlanlar, bata medrese rencileri (suhteler-softalar) olmak zere, iftbozan-levendler denilen topraksz, isiz gsz reaya ynlar ve gene reaya kkenli olup, beylerin (beylerbeyleri ve sancakbeyleri) kapsnda cretli askerlik yapan sekbanlardr. Ynetici snf kesiminden katlanlar ise, tmarlarn yitirip yoksul dm sipahiler, toprak kapmak iin bakentten Anadoluya gelen ulufeli kapkullar (yenieriler ve kapkulu svariler), ehl-i rf denen eyalet ve vilayet yneticileri (beylerbeyleri, sancakbeyleri, subalar vb.), ehl-i er denen kadlar, mderrisler, imamlardr. Bunlara ilveten, bir de ynetici snfla ortaklk kurmu olan mltezimler vardr. Burada ilgin olan ve bir bakma Celli kavgalarnn karakterini de ortaya koyan durum udur ki, Celli kavgalarna katlan ayn insan kalabalklar, bazen isyanc bir Celli olup hkmet glerine kar, bazen de hkmet gc olup isyanclara kar savamlardr. zetle sylersek, Osmanl tarihinin belli bir kesitine damgasn vuran Celli hareketleri, aslnda asyatik-despotik yapl bir toplumda krn zlmesiyle birlikte ortaya kan toplumsal ve siyasal kaosun arpc ifadesinden baka bir ey deildir. Celli kavgalarnn gelime seyri rencilerin Cellilii (birinci evre): Celli hareketlerinin ilk evresini, yksek renim yolu tkal olduu iin medrese renimlerini tamamlayamayan ve bu nedenle de devlet kapsnda geimlerini salayacak maal bir i bulma ansn yitiren medrese rencilerinin (suhtelerin) ayaklanmas oluturmutur. Bu renciler, orta renim dzeyindeki tara medreselerini bitirmi olmalarna karn, yksek renim veren stanbul, Edirne, Bursa gibi byk kentlerdeki medreselere girme imkn bulamadklar iin, ekonomik ve mal bunalmn en youn yaand tara kent ve kasabalarnda isiz gsz bir vaziyette ortada kalmlard. Din eitim kurumlar olan ve bir anlamda ulema snfnn kaynan oluturan medreseler, eskiden beri halka ak kurumlar olmulard. Medreselerde rencilere renim sresi boyunca barnacak yer, yiyecek a ve gndelik veya aylk bir cret verilirdi. Eskiden beri medreselere daha ok ehirli ve kasabal halkn ocuklar girerdi. Fakat 16. yzyln son eyreinde ba gsteren byk ekonomik bunalm nedeniyle skntya den topraksz reaya ynlarnn ocuklar da kylerden medreselere akn etmeye balamlard. siz durumda olan bu kyl genler de medreselerin salad imknlardan kentliler gibi yararlanmak istiyorlard. Medreseler, ilkretimden sonraki tm renim kademelerini (orta ve yksek) kendi bnyesinde toplam okullard. Taradaki medreseler orta dzeyde renime; stanbul, Bursa, Edirne gibi byk ehirlerdeki medreseler ise yksek renime ayrlmt. Byk medreselerde okuyan renciler daniment adn alyordu. Bu okullardan bitirme belgesi alan danimentler, belli bir bekleme sresinden sonra tara kentlerine mderris (retmen) veya kad olarak atanyorlard. Fakat, ekonomik bunalm dneminde, medreselerdeki renci mevcudunun giderek artmas (bu say 16. yzyln sonunda 9 bine ulamt), bu okullar ilemez hale getirmi ve tara medreselerinden stanbuldaki byk medreselere gei imkn fiilen ortadan kalkmt. Byk medreselere gidemeyen ve bu yzden bulunduklar ehirlerde hibir i yapmadan kitleler halinde bekleyen renciler (suhteler) ehirler iin byk bir yk haline gelmeye ve tehlike oluturmaya balamlard. Balangta yalnzca kendi aralarnda mnakaalara ve

zaman zaman da kanl bakl kavgalara tutuan suhteler, 1560lardan itibaren artk iki- yz kiilik eteler oluturarak devletin asayi glerine kafa tutar hale gelmilerdi. Suhtelerin eylemleri giderek siyasal ierik de tayan eylemler haline geliyor ve esas olarak da kentin zenginlerini, devlet grevlilerini, vergi toplama yetkisine sahip mltezimleri hedef alyordu. 1581-82de ranla yaplan sava nedeniyle, Osmanl ordusunun Anadoludan uzaklamas, suhte hareketini dorua ulatrmt. Suhteler, kylleri soyarak zenginleen mltezimleri, yenieri byklerini ve dier devlet grevlilerini cezalandrmak ve mallarn mlklerini yamalamak amacyla, onlarn yaadklar blgelere, kentlere saldrmaya kadar ii gtrmlerdi. Suhteler, toplanan vergileri yamalyor, zenginlerin konaklarn basyor ve hapse atlan kylleri kurtaryorlard. Vilayet yneticileri suhte hareketi karsnda acze dmt; emir verdikleri kolluk gleri de suhtelerle savamak istemiyorlard. Dzeni salamak iin hkmetin merkezden gnderdii zel asayi birlikleri de kente sokulmuyor, hatta bunlardan bazlar kentin ortasnda ldrlyordu. te yandan, suhtelerin eylemlerine hedef olan kentin zenginleri arasnda ulema mensubu kadlar da vard. Bu nedenle kadlar merkez ynetime (saraya) gnderdikleri raporlarda, srekli olarak suhteleri ktlyor, onlarn zavall halka eziyet ettiini ileri srerek, suhte hareketine kara almaya alyorlard. Oysa gerek durum bunun tam tersiydi. Suhtelerin talan ettii zenginler, mltezimler vb. kenti terk edip giderken, halk rencilerin yannda yer alm, yeri geldiinde onlar gizlemi, yiyecek ve ieceklerini salamt.[1] Tarihsel verilerden de anlalyor ki, suhte hareketi hi deilse balang dnemlerinde, halkn yannda yer alan ve toplumsal bir muhalefeti dile getirmeye alan siyasal ierikli bir hareket olmutur. Suhte hareketine kar sarayn tutumuna gelince; muhalif hareketleri ya toptan imha ederek ya da uzlamayla kendi yanna ekerek halletme konusunda yzyllardan beri uzmanlam olan saray, suhtelere kar da ayn yntemi deneyecekti. Osmanl hkmeti, 1579 ylnda suhtelerin temsilcilerini stanbula ararak, onlarla uzlama yolu arar. Grmeler sonucunda karlan hkmet kararnda, suhteler iin bir genel af ilan ediliyor ve ayrca da ekya takibi konusunda suhte birliklerine resmi yetki veriliyordu. Yani devlet, isyanc suhteleri kendi cretli grevlisi haline getirerek yattrma yolunu semiti. Ayrca hkmet, medrese hiyerarisi iinde ykselme konusunda suhte nderlerine gvenceler de vermiti! Hkmetle suhteler arasndaki bu uzlamann doal sonucu ise, beklenecei zere, nderlerinin ahsnda suhte hareketinin giderek yozlamas ve halktan koparak ynetici brokrasinin u veya bu kanadna hizmet eder hale gelmesi olacakt. Nitekim, balangta ulemann da hmn zerlerine eken isyanc renciler, bu uzlamadan sonra, ulemayla (kadlarla) anlamaya vararak, ulemann rakibi olan meraya (askeri yneticilere) kar savaacaklar ve pek ok askeri grevliyi ldreceklerdi. Fakat bu durum da uzun srmeyecekti. Suhtelerin zenginlere kar dmanca tutumundan tedirgin olan kadlar, suhteleri kendi karlarna bir sre kullandktan sonra suhtelerden yz evirecek ve isiz gsz reayadan, yani bo levendlerden derledikleri kiilerle kendi milis glerini oluturmaya balayacaklard. Ulemann suhtelere kar bu tutumu, suhtelerin tepkisini ekecek ve onlarn aktan aa kadlara kar harekete gemesine ve kadlarn ynetimindeki mahkemelere saldrmasna yol aacakt. Fakat suhte hareketi ulemann desteini yitirdikten sonra, artk bir daha eski gcne ulaamayacak ve 1600 ylna doru iyice gerileyerek dalacakt. Bu hareketten arda kalan unsurlar ise, tarih sahnesinde yeni belirmeye balayan levendlerle birleecekti. iftbozan-levendlerin Cellilii (ikinci evre): Celli kavgalarnn ikinci evresinde sahneyi dolduran levendlerdir. Bunlarn kayna da, krsal kesimdeki geleneksel yaplarn zlmesiyle ortaya salan topraksz, isiz gsz kyl ynlaryd. Kanuni Sleymann son dnemlerinde merkezden taraya gelen ulufeli kapkullar, u veya bu yolla sipahi tmarlarn ele geirmeye balamlard. Bu srete, tmarlarn yitirerek yoksul den pek ok sipahinin yan sra, artan olaanst vergiler ve hkmet grevlilerinin basks yznden pek ok reaya-ifti de topran, ban bahesini terk ederek iftbozan durumuna dmt. Bu durumda olan reaya genlere, isiz gsz, bo insan anlamna gelen levend deniyordu. Topraksz, isiz gsz kalan bu reaya genlerden bazlar kendi aralarnda kk

eteler kurarak civar kylere saldrmaya, yol keserek ekyalk yapmaya ve geimlerini byle salamaya balamlard. Dier bir ksm levend ise, ehl-i rf denen eyalet ve vilayet yneticilerinin kapsnda cretli asker (sekban) oluyorlard. Bir devlet grevlisinin kapsna kaplanamayan, ama ekyalk da yapamayan bo levend kitleleri ise, bir i bulma umuduyla stanbul, Bursa, Edirne gibi byk kentlere akmaya balayacaklard. Ne var ki, bu isiz levend ynlarn mas edecek ekonomik i alanlar byk kentlerde de bulunmuyordu. Osmanl kentlerinde, Bat Avrupadakine benzer (kapitalist) bir ekonomik gelime olmadndan, kente gelen isiz levend kalabalklar ilkin kent merkezlerindeki kervansaraylara dolumu, daha sonra da kentin kenar mahallelerini oluturmaya balamlard. rnein, stanbulda Eyp, Kasmpaa gibi mahalleler byle olumutu. Osmanlnn despotik sisteminde, tm iktisad faaliyet alanlar devletin mutlak tekeli altnda bulunduundan ve en byk iveren de devlet olduundan, i iin bavurulacak tek kap, elbette ki devlet kaps oluyordu. Sava-fetihi bir gelenek ve yap zerinde biimlenmi olan Osmanl devletinin, kendisine bavuran isizlere sunabilecei i ise, askeri nitelikli bir iten bakas olamazd. Ne var ki, Osmanlnn askeri kurumlarnda uygulanan zel yntemler (rnein kapkulu ocaklarna yalnzca devirme Hristiyan ocuklarn alnmas gibi) nedeniyle, bu askeri kurumlar da isiz levend ynlarna kapalyd. Kentlere ylm, fakat dzenin dna itilmi levend ynlarnn bu durumda yapabilecekleri tek i kalyordu: Kendi etelerini kurarak soygunculuk, ekyalk yapmak! Dolaysyla, kylerde ve kasabalarda grlen apulculuk ve soygun olaylar, bir sre sonra bu byk kentlerde de grlmeye balayacakt. Taradaki levend etelerinin bazlar renci (suhte) eteleriyle birleerek, eyalet ve vilayet yneticilerinin asker glerine (sekbanlara) kar savayorlard. mera ile kar atmas iinde olan ulema snf (kadlar) da bu mcadelede levendlerin yannda yer alyor; kasaba ve kyleri savunacak milis gleri (il erleri) bunlardan oluturuluyordu. Kadlarn el altndan rgtleyip ynlendirdii halk, merkezden gelen grevlilerin toplad vergileri yama ediyor, soruturma iin gelen sancakbeyini de kente sokmuyorlard. Kyller ayn ekilde bir tepkiyi kapkulu askerlere de yneltiyorlard. Kendi blgelerinden gemekte olan yenieri birliklerine saldrarak, onlar imha ediyorlard. Bu gelimelere merkez devlet ynetimi ile eyalet yneticileri de ayn iddetle karlk veriyorlard. Sancak beyleri, maiyetlerindeki zel silahl kuvvetleriyle (ki sekban denen bu kuvvetler de levendlerden oluturulmutu) kylere saldryor, isyanclara yardm ettikleri bahanesiyle her yeri yamalayp ky halkna zulmediyorlard. Aslnda bu trden yama eylemleri, sancakbeyi kapsnda cretli askerlik yapan ama cretleri dzenli denmeyen sekbanlar iin de bir geim kayna haline gelmiti. Yani ilerde greceimiz zere, szmona Cellilerin zerine giden hkmet yneticilerinin ve maiyetlerindeki askerlerin yapt da Cellilikten baka bir ey deildi! Bu arada, gerek sancakbeylerinin maiyetindeki sekbanlarn, gerekse kadlarn oluturduu milis glerinin banda, genellikle tmarl sipahiler yer almaktayd. stelik, tarihte ilk Celli birliklerini kuran ve nderlik edenler de gene bu tmarl sipahilerden kmt. Bunlar, merkezi hkmetle ilk ihtilafa den devlet grevlileri zmresini oluturmaktaydlar. Hkmete kar ilk tepkilerini de, arldklar seferlere gitmeyerek, sancaklarda aldklar asayi grevlerini yapmayarak ve levendlerin dzenledii soygun ve ekyalk olaylarn el altndan destekleyerek gsterdiler. Hatta bazlar ekyalk olaylarna levendlerle birlikte katlyorlard. Bu sipahiler de kendilerine, yzyln banda ayaklanan sipahi Cellden esinlenerek Celli diyorlard. Sipahilerin bu tepkisel tutumunun balca nedeni ise, Kanuni Sleyman zamannda tmarlarn bunlarn elinden alnarak yenierilere ve kapkulu svarilere verilmesi idi. Suhte ayaklanmalarndan sonraki Celli kavgalar, halk niteliinden tamamen uzaklaacakt. Anadoludaki Celli eteleri, eskisi gibi topraksz kyllerden yani levendlerden olusa da, ak bir snfsal hedefleri, dnsel temelleri ve somut bir amalar yoktu. Hibir fark gzetmeksizin yakp ykmay ve yalnzca yamay biliyorlard. nk herkesin herkese kar savat o dnemin kaotik ortamnda, Celli etelerini oluturan a insan ynlarnn varln srdrebilmesinin tek yolu buydu. Bu arada srekli krlan,

evlerinden ve topraklarndan olan, a sefil den ve uzun yllar bir daha belini dorultamayacak olan ise tabii ki kyl halk idi. Devlet snfna mensup byk balarn Cellilii (nc evre): Bunlar, smrc kategorisini oluturan ynetici snfn unsurlardrlar. in aslnda, bo levendleri rgtleyen ve bunlar ekya etesi olarak kullananlar da bu asker ve idar yneticilerdi. renci (suhte) ayaklanmalarnn bastrlmas esnasnda hkmet tarafndan yetkileri olaanst geniletilmi olan bu yneticiler, etraflarna topladklar paral askerlerle (sekban ordularyla) bizzat kendileri Cellilie soyunuyorlard. Gerek ehl-i rf denen eyalet ve vilayet yneticileri, gerekse dier asker devlet grevlileri (baz byk tmar ve zeamet sahibi sipahiler ile yenieri bykleri), kendi silahl glerini oluturarak ve kyl halk zerinde kaba gce ba vurarak, Anadolunun bu kaotik ortamnda kendi otoritelerini yerletirmeye balamlard. Merkez devletin resmi temsilcisi konumunda olan, fakat merkezden tamamen bamsz hareket etmeye balayan bu gler, Anadoluda emeki halka Celliliin en iddetli evresini (byk kagunluk denen dnemi) yaatacaklard. Bu dnemde Beylerbeyleri, Sancakbeyleri ve teki vilayet memurlar, hizmetlerindeki binlerce leventle vilayet teftilerine kmakta; girdikleri kylerde geliigzel vergiler toplamakta, tarlalara el koymaktadr. Devlet memurlarnn yansra zengin mltezimler, tmarl sipahilerin glleri ve Anadoluda grevli Yenieri bykleri kurduklar Celli birlikleriyle baskn zerine baskn yapmakta, devlet iinde devlet kurmaktadr.[2] Tara eyaletlerinde gelien bu merkezka eilimler karsnda endieye kaplan saray ve merkez hkmet, kendi memurlarna kar mcadele etmesi iin reayaya arda bulunuyordu. III. Muradn 1591de ve III. Mehmedin 1596da yaynladklar adalet fermanlarnda, zalim hkmet grevlilerinin saldrlarna kar, kyllerin silahlanarak kendilerini korumalar nerilmekteydi.[3] Bu durumda kyller, sarayn da kendi yanlarnda olmasndan cesaret bularak, taradaki zorba devletin grevlilerine kar byk bir mcadeleye girieceklerdi. Bu aamada kadlarn nclnde harekete geen kyller, kasaba ve kylerini korumak iin her yerde il erleri rgt kurdular. Bir halk milisi niteliinde olan bu rgtler de gene topraksz, isiz kyl genlerden, yani levendlerden oluuyordu. Kad, mderris, suhte ve imamlarla birleen halk, mlki amirlere, onlarn zabta grevlilerine, sekban blklerine kar 1598den itibaren kylerini kapam, silahl savunmaya gemiti. Bu savunmann yansra ky birlikleri, ki bunlar da bir anlamda Celli idiler, zenginlerin konaklarn, oluum halindeki bey ve aalarn tarlalarn basmaya, ehl-i rfe saldrmaya balad. Bu gelimeler sonucunda, Anadolu sancaklarnn her tarafnda reaya, fermanlarla verilen izin gereince, silahlanarak zalim vilayet idarecilerini saraylarna ve evlerine hapsetmi durumda idiler.[4] Fakat bu koullarda reayann zorba yneticileri ve onlarn paral askerlerini alt ederek nihai bir zafer kazanmas mmkn deildi. nk, zorba yneticiler hesabna kyllere kar savaan paral askerler de sonuta isiz gsz reaya genlerden oluuyordu. Bey kapsnda maal fedailik (sekbanlk) yapan bu genler, beyin verdii maala geiniyorlard. Yani, talan ve soygun devam ettii ve beyler zenginletii srece ekmek yiyebilirdi bu genler. atmalar sona erip ortalk yattnda ise, kanlmaz olarak isiz kalacak ya da dzenli bir maa alamayacaklard. Bu durumda sekbanlar, tabii ki atmann srmesinden, talan ve soygun dzeninin devamndan yana olacaklard. Nitekim bu atmalarda sekbanlar, kyllerin zerine giderek daha da iddetli saldrmlar ve sonunda kyllerin direncini krmlardr. Kyllerin direncinin krlmas ise, her biri bir Celli efi durumuna gelmi olan zorba yneticilerin, ky ve kasabalar zerinde tam bir hkimiyet kurmalarna ve kylleri soyup soana evirmelerine yol amtr. Byk Celli eflerinin ortaya kmas ve byk kagunun balamas 1598 tarihinden itibaren Celli hareketleri, hem katlan silahl insan says bakmndan, hem de hedefleri bakmndan nitelik deitirdi. Bu dnemde Celli efleri, saylar binleri aan silahl etelere sahip bulunuyorlard. Bunlardan biri olan Karayazc, lkenin drt bir yanndan kopup gelen bo levendleri ve sekbanlar etrafna toplayarak, otuz bin kiilik byk bir Celli ordusu oluturmutu. Karamanda patlak veren bir suhte ayaklanmasn bastrmak zere devlet tarafndan grevlendirilen Karayazc (ki kendisi bir kapkulu svarisi idi),

etrafna toplad Cellilerle birlikte halk soymaya balamt. n lke snrlarn aarak Avrupaya ulaan Karayazcnn 1598deki ayaklanmasn, hepsi de u veya bu dzeyde devlet grevlisi olan dier Celli eflerinin (ki bunlarn iinde valiler ve paalar da vardr) ayaklanmalar izleyecekti. Byk Celli efleri artk ky ve kasabalara saldrmakla yetinmiyor, kentleri kuatp haraca balamaya ve kendi adlarna vergi salmaya yelteniyorlard. Bunlar aktan aa merkez hkmete kafa tutmakta ve baz blge ve vilayetleri kendi egemenlikleri altna almaktaydlar. Bymekte olan bu Celli tehlikesi karsnda korkuya kaplan merkez despotik iktidar (saray), hareketin zerine her zamanki yntemlerine ba vurarak gitti. Hem iddetle bastrmay denedi, hem de uzlaarak, payeler vererek kendine ekmeye alt. Hkmet, Celli glerinin zerine nce bir hkmdarlk ordusu gnderdi. Fakat bu ordu baarl olamad gibi, bir sre sonra onun hakknda stanbula ikyetler de gelmeye balamt. Hkmdarlk ordusu girdii blgelerde Cellilerden daha beter iler yaparak halkn tepkisini ekmeyi baarmt! Bunun zerine hkmet orduyu geri ard ve Celli efleriyle uzlama yoluna gitti. rnein, Karayazcya Amasya sancakbeylii verildi. Karayazcnn lmnden sonra ortaya kan ve etrafna krk bin kiilik bir askeri g toplayan kardei Deli Hasan da nce hkmet gleriyle kanl arpmalara girmi, fakat ardndan devletten af dileyerek, kendisine bir devlet grevi verilmesini istemiti. Tabii, Osmanl hkmeti Celli efinin bu isteini derhal kabul ederek, ona Bosna beylerbeyliini ve yardmclarndan yedisine de Rumelide sancakbeylikleri verecekti. Fakat Anadoluda Celli hareketleri bir trl durulmad; ortaya kan yeni Celli birlikleri kentleri yakp ykmaya devam ettiler. Sadece Ankara sanca, 1603 yaz boyunca eitli eteler tarafndan tam drt kere yamaland. Kastamonu ikinci kere atee verildi. ... Osmanl idaresi Ktahyay, Cellilere beylerbeylii datmadan kurtaramaz.[5] 1603 ylndan sonra neredeyse btn Anadolu stanbuldan kopmu durumdayd. stanbulun Anadoluya gnderdii askeri birlikler, gittikleri kalelerde nce mahsur kalyorlar, fakat bir sre sonra onlar da Anadolunun yamasna katlmaktan, yani Celli olmaktan geri durmuyorlard. Anadolu tam bir babozukluk iinde ve adeta lme terkedilmi durundayd. Anadoludaki bu byk Celli ayaklanmalar, Osmanl tarihinde byk kagunluk denen olay, yani insanlarn kitleler halinde kamas, yer deitirmesi olayn balatacakt. Taradaki varlkl aileler bu dnemde stanbulun yolunu tutarken, kyller yerlerini yurtlarn terk ederek ok uzaklara, Celli etelerinin ve tabii ki onlardan aa kalmayan devlet glerinin kendilerine ulaamayaca sapa yerlere kayorlard. 1603 ylnda balayan bu byk kama, 1610 ylna kadar devam etti. Bu dnemde Anadoluda pek ok ky tamamen boalm, halk yollardan uzak, ulalmas g da tepelerine ve ormanlara kamt. Eskinin byk kyleri, bu byk kagunluk hadisesinden sonra, onar yirmier haneli kk kylere dnmt. Bu dnemde Anadolu nfusunun neredeyse te ikisinin katn ya da ortadan kaybolduunu, devlete vergi deyen hanelerin te bire dtn belirtmektedir tarihiler. Bu karklk ve kaos ortam iindeki Anadoluda retim de tamamen dm, fiyatlar ate pahasna frlam, her yerde ktlk ve alk ba gstermiti. Bu olaylar 1610 ylna kadar ayn minval zere devam etti. Temizlenen Cellilerin yerine, bazlar Karayazc kadar n yapan yenileri kyordu. 1607de Canbolatolunun evresinde 40 bin adam, ertesi yl Kalenderolunun ise 30 bin adam vard. Ve bu dalga Anadoluda insan malzemesinin tm tkenene kadar yaylarak devam etti.[6] 1610 ylndan sonra Anadoluda insan kaynaklar ylesine tkenmiti ki, bu yzden artk Celliler de byk birlikler derleyemez olmulard. te Osmanl hkmeti de ancak bu tarihten sonra Cellilere ldrc darbeyi indirebilecekti. Hkmetin dzenledii byk asker seferlerde her yer atee ve kana boulur. 100 bin civarnda Celli ldrlr ve hareket bir daha belini dorultamayacak duruma gelir. Fakat bu olaylardan sonra, Osmanl devleti de o eski merkez-despotik otoritesini srdrebilecek durumda deildir artk. lerde deineceimiz zere, devletin merkez-despotik otoritesinin zayflamas, Celli isyanlar esnasnda ve sonrasnda tarada merkezka glerin olumasna ve merkez devletin baz yetkilerinin bu glerin elinde toplanmasna yol aacaktr. Bu srecin bir dier sonucu ise, gene ilerde greceimiz zere, egemen devletli snf iinde

iktidar mcadelelerinin, bir baka deyile g ve servet kavgalarnn trmanmas, saray darbelerinin younlamas olmutur. Sonu olarak Celli hareketleri, bu hareketlere katlanlarn yzde doksan dokuzu emeki kyllerden bile gelmi olsa, gdlen hedefler bakmndan hibir zaman gerek anlamda bir devrimci halk hareketi deillerdi. Anadoluyu boylu boyunca bir kargaaln iine srkleyen bu hareketler, sonuta egemen ynetici snf blou iindeki g ve servet kavgalarndan teye geemediler. Nitekim, 16. yzyln son eyreinde ba gsteren bu hareketler, sonuta ynetici snfn bir kesiminin (saray adamlar-merkez brokrasi) stn gelmesiyle ve bu temelde yeni bir denge durumunun olumasyla sonlanmtr. Bu tarihsel kesitte yaanan olaylar ve bu olaylara katlan kesimlerin davranlarndan karlan sonular, bize u saptamay yapma olanan sunmaktadr: Genel olarak despotik yapl olan btn eski Dou toplumlarnda da grld zere, esas olarak egemen snfnn blntleri (fraksiyonlar) arasnda geen iktidar mcadelelerine u veya bu lde katlan emeki halk ynlar, bu mcadelelere kendi bamsz snf karlarn savunan ve kendi iktidarlarn hedefleyen bamsz bir rgtllkle katlamadklar iin, sonunda egemen snfn u veya bu kesimine payanda olmaktan ve bu kesimler tarafndan kullanlmaktan te bir rol oynayamamlardr. Byle olduu iin de, sonuta fillerin tepimesinde ayak altnda kalarak ezilen daima onlar olmutur! -------------------------------------------------------------------------------[1] Mustafa Akda, Celli Karklklarnn Balamas. Aktaran: S. Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, c. 1, s. 429 [2] smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem Y., Temmuz 1979, s. 183 [3] Aktaran Mustafa Akda, Celli syanlar, Cem Y., 1995, s. 330 [4] Aktaran smail Cem, age, s. 184 [5] S. Yerasimos, age, s. 441 [6] S. Yerasimos, age, s.442 Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /9 Mehmet Sinan Ekim 2006 Osmanlnn bozulan dzeninde merkezka glerin olumas Osmanlnn klasik despotik dzenini incelerken, bu dzende servetlerin biriktii balca depolarn saray, yksek mansplar, mukataalar, malikneler, mltezimler, sarraflar olduunu sylemitik. Bu servet biriktirmede ba ekenler ise, brokrasinin tepe noktalarn ellerinde bulunduran yksek devlet grevlileri (sadrazam, vezir, bey, vali, paa vb.) idi. Yani sonuta servetler, ynetici snf korporasyonunun denetiminde bulunuyordu. Bozuk dzenli despotizm dneminde ise bunlara, tarada nfuz ve servet sahibi olan ve bu yolla toprak zerinde g salam bulunan ayan, aa, derebeyi takm eklenecekti. Aslnda bu merkezka gler, klasik Osmanl dzeninde yeri olmayan unsurlardr. Bunlar, 16. yzyln sonlarna doru, geleneksel toprak dzeninin bozulmas ve tmar gelirlerinin toplanmas iinin iltizam yoluyla zel kiilere verilmesi sonucunda ortaya ktlar. Gerekte bu unsurlarn oluumuna ortam hazrlayan esas etken, daha nce de grdmz zere, derin bir ekonomik bunalmn ardndan gelen Celli hareketleridir. Celli hareketlerinin yaratt karklk ve kargaa nedeniyle Osmanlnn despotik dzeni temellerinden sarslm, devletin merkezi otoritesi alabildiine zayflam ve bu ortam merkezka glerin oluumuna yol amt. Celli karklklarnn hazrlad uygun ortamda ptrak gibi biten merkezka gler, eitli toplum katlarndan geliyorlard. Bazlar, daha nce grdmz zere, tefecilik ve benzeri yollardan biriktirdikleri servetleri topraa ynlendirerek ve devletten birtakm asker ve idar yetkiler kopararak g sahibi olmular, bazlar ise zaten var olan asker ve idar yetkilerini kendi bireysel karlar dorultusunda kullanarak ve Celli karklklarnn yaratt ortamdan

yararlanarak, kylnn tasarrufundaki topraklara fiilen el koymulard. Bylece, Osmanlnn geleneksel toprak dzeni ierisinde hukuk bir dayana bulunmayan ve mevcut yasalara gre de meru saylmayan toprakta zel mlkiyet sahiplii, fiili bir durum olarak ortaya km oluyordu. Tarada ortaya kan aalarn ve derebeylerin nemli bir blm asker brokrasiden geliyordu. Bunlar, Anadoluda grevli yenieri bykleri, kapkulu svarileri ve tmarl sipahilerin gllerinden olumutu. Ekonomik krizin en youn yaand ve para darlnn hat safhada olduu dnemlerde bile hazineden maalarn dzenli bir ekilde alabilen yenieri ve kapkulu svariler, ellerindeki bu paray yksek faizlerle kylye bor vererek byk kazanlar salamlard. Dier taraftan, ekonomik bunalm dneminde tmarl sipahilerin zayf olanlar tmarlarn yitirip ortadan kalkarken, bunlarn gl olanlar pek ok tmar rvetle ele geirerek daha da glenmilerdi. Tarada zenginleen yenieri bykleri ve tmarl sipahilerin glleri, kylden topladklar vergileri devlete demeyip, bu parayla kaplarnda silahl fedailer (sekbanlar) beslemeye balamlard. Osmanl brokrasisinin asker kanadna mensup olan bu kimseler, tarada kendi silahl glerine dayanarak zorbala bavurmakta ve kylnn tasarrufundaki topraklara fiilen el koymaktaydlar. Sonunda byk iftliklerin fiilen sahibi durumuna gelen bu zorbalar, bu iftliklerde kylleri ortak veya rgat olarak altrarak bir eit toprak aas durumuna geldiler. Aalarn ve derebeylerin tredii bir dier kaynak ise, eyalet ve vilayetlerin ehl-i rf diye adlandrlan yneticileri (beylerbeyleri, sancakbeyleri) ve onlarn emri altnda alan gvenlikten sorumlu memurlar (subalar vb.) idi. Szmona halkn gvenliini, dirlik ve dzenliini salamakla grevli bulunan bu devlet grevlilerinin bizzat kendileri birer zorba olup kmlard. Bunlarn halk korumas bir yana, birilerinin halk bunlardan korumas gerekiyordu! Celli olaylarnda byk paylar bulunan bu trden devlet grevlileri, ellerindeki idar ve asker yetkilerine dayanarak, kylnn tasarrufundaki topraklar gasp etmiler, halktan yamaladklarn paraya evirerek byk servetler biriktirmilerdi. Bunlarn iinden bazlar, kendi zel asker birliklerini kurarak derebeylie ynelmi ve bylece merkez otoriteye kafa tutar hale gelmilerdi. Bunlar adeta devlet iinde devlet gibi davranmakta, kendi adlarna halktan vergi toplamakta ve kanunda yeri olmayan yeni vergiler salmaktaydlar. Balangta saray, kendine rakip kan bu unsurlar engellemeye almsa da bunda baarl olamad ve nihayetinde bunlarn vergi toplama yetkilerini kabullenmek zorunda kald. Ayanlk, aalk, derebeylik oluumlarna kaynaklk eden devletli snfa mensup dier bir zmre ise ulemadr. Tara vilayetlerinde nemli ve etkili bir yerleri olan ulema mensuplar da tpk mera (askerler snf) gibi, ellerine geen paralar tefecilikle oaltmann yollarn bulmulard. Ulemaya mensup kadlar, mderrisler, mftler hem tefecilik yaparak hem de ticaretle uraarak zenginlemi ve bu sayede ba, bahe edinmilerdi. Bunlarn iinden de bazlar aa durumuna gelmiti. Aalk, derebeylik oluumlarnn verimli kaynaklarndan biri de, bozuk dzenli despotizmin temel unsurlarndan olan mltezimlik ve murabahaclk (tefecilik) idi. zellikle devletten malikne eklinde, yaam boyu iltizam (tmar gelirlerini toplama yetkisi) alan mltezimler, zerlerindeki devlet kontrol zayflad oranda bymler ve kendi adlarna bamsz hareket etme imknlarna daha fazla kavuarak hatr saylr bir smrc g olmulard. Tpk ehl-i rf gibi, bunlar da etraflarnda topladklar paral asker gleriyle bana buyruk hareket etmeye ve devlete demekle ykml olduklar iltizam bedellerini dememeye balamlard. Dier yandan, borlandrdklar kylnn elinden kiraclk hakkn (yani topra kullanma hakkn) da alarak, kyly kendi topranda bir rgat gibi altrmaya balamlard. Bylece mltezimler, iltizam bedelinden ok fazlasn elde ediyor ve hatta kylnn tm artk-rnne el koyabiliyorlard. Bu durum kylleri bu yeni toprak sahipleri (aalam mltezimler) karsnda bsbtn gsz ve aresiz drmt. Taradaki bu yeni oluumlarn etkisi yalnzca tara ile de snrl kalmad. Anadoluda oluan bey ve aalarn stanbuldaki yksek devlet ricaliyle de (saray adamlar, yksek brokrasi) balantlar vard. stanbuldaki bykbalar da taradaki bu bey ve aalar kullanarak, byk topraklara ve hayvan srlerine sahip oluyorlard. stanbuldaki yksek devlet

grevlilerinin Anadoluda sahip olduklar dirlikler (haslar), pek ok verimli arazinin eklenmesiyle giderek daha da byyordu. Nitekim ileride derebeyi haline gelen byk toprak sahiplerinden pek ou, ite bu yksek devlet grevlileri arasndan kacakt. Osmanlnn despotik dzeninde ynetici devletli snfa mensup unsurlarn, toplum snflaryla birlikte ayn kazan ilerinin peinden komalar ve giderek bu unsurlarla i ie gemeleri olay, despotizmin klasik dneminde pek grlm bir ey deildi. Nitekim, 17 ve 18. yzyllar resmeden Osmanl yazarlar ve tarihileri de ortaya kan bu durumu, bir ihtilal hali, bir dzen bozukluu veya bir anari durumu olarak tanmlayacaklard. Devleti ynetenlerin toplum snflaryla i ie gemesi, kaynamas ve keza toplum snflarndan birilerinin de devlette ynetici mevkilere gelebilmesi olay, 17 ve 18. yzyllarn Avrupasnda gayet normal bir gelime olarak alglanrken, Osmanlda bu durumun anormal bir gelime olarak deerlendirilmesinin kukusuz ki bir nedeni vard: Batda devleti ynetenler arasnda toplum snflardan gelen kiilerin olmas, orada bir sivil toplumun olumu bulunmasnn doal bir sonucuydu. nk Batda politik toplum denen ey (yani devlet), aslnda daha nceden olumu bulunan burjuva sivil toplumun (yani yurttalar toplumunun) iindeki snf iliki ve elikilerinin zetinden baka bir ey deildi. 17 ve 18. yzyllar Avrupasnda kapitalist retim ilikilerinin gelimesi, bir burjuva sivil toplumun olumasn ve toplumsal snflarn ayrmasn salarken, Osmanl toplumunda buna benzer bir srecin yaanmas hibir biimde sz konusu olmamt. Tersine, Osmanlnn despotik devlet yapsnn ekonomi ve toplum zerindeki belirleyici arl, kapitalist retim ilikilerinin gelimesini ve bir burjuva sivil toplumun olumasn, dolaysyla toplumsal snflarn gerek birer snf olarak serpilip gelimesini engellemiti. Hatta brakalm kapitalizm ynnde bir gelimeyi, Bat Avrupadaki gibi kapitalizme ngelen feodal bir sistemin olumasna yol aacak gerek bir zlme de yaanmamt Osmanlnn despotik dzeninde. Nitekim, toprakta dirlik dzeni (asker tmar sistemi) bozulduktan sonra da, Osmanl despotizmi, baka bir sisteme evrilmeksizin tam iki yz elli yl boyunca (Tanzimata kadar) bozuk dzenli bir despotizm olarak varln srdrmeyi baaracakt. Daha sonra da greceimiz zere, Osmanl rejiminin deiime kar gsterdii bu dirente ya da deimeme baarsnda en byk pay, tm ekonomik ve sosyal yaama hkmeden Dou despotizmi tarznda rgtlenmi Osmanl devletine ve bu devletin egemenlii altnda kendi iine kapank, durgun (kendine yeterli) bir yaam srdren asyatik karakterli ky topluluklarna aittir. Ekonominin ve toplum yaamnn tm alanlar zerinde kurduu tekelci hkimiyet sayesinde bu devlet, Batdaki gelimenin tersine, bir sivil toplumun olumasn, dolaysyla tarihin ilerletici gc olan snflar savamnn gelimesini daha batan engelleyen bir temel faktr olmutur. Dzeni bozulduktan sonra bile bu devlet, iki yzyl boyunca ne feodalizm dorultusunda bir zlmeye uram, ne de kapitalizme evrilebilmitir. 19. yzylda Batnn yar-smrgesi durumuna geldikten sonra da arpk bir pre-kapitalist ekonomik temel zerinde ayakta durmaya alan ve bu amala, szm ona Batllama, yenileme, modernleme dorultusunda reformlar da yapan bu devlet, tam da alt kaval (asyatik) st ehane (modern!) benzetmesini hak eden bir kimlik sergilemitir. Toprakta beliren yeni egemenlik biimlerinin sosyo-ekonomik karakteri 17. yzyldan itibaren Osmanl toprak dzeninde ortaya kan yeni egemenlik biimlerinin (ayanlk, aalk, derebeylik) nitelii zerine pek ok tartmann yrd biliniyor. Bu tartmalar, Osmanl toplumunun nasl bir sosyo-ekonomik formasyona sahip olduu noktasnda odaklamaktadr. Klasik Osmanl dzeninde yeri olmayan, fakat 17. yzyldan itibaren ortaya karak tam iki yzyl boyunca dzenin ayrlmaz bir paras haline gelen bu sosyo-ekonomik oluumlar, Bat Avrupadaki gibi feodal bir sistemin zelliklerini mi, yoksa bozulmu bir despotik sistemin kendine zg zelliklerini mi yanstmaktayd? Bu sorunun yant, Osmanl toplumunda 17. yzyldan sonraki sosyo-ekonomik gelimelerin tarihsel eilimini anlamak bakmndan son derecede nem tamaktadr. Feodal Avrupann 16. yzyldan itibaren gstermi olduu kapitalist gelimeyi, ayn yzyllarda Osmanlnn niin gsteremediinin aydnla kavuturulmas da gene bu sorunun doru yantlanmasna baldr. Gerek servet birikimi gerekse ekonomik ve asker g bakmndan, 15 ve 16. yzyllarda Bat Avrupann ok ilerisinde olan Osmanl imparatorluu,

nasl olmu da 17. yzyldan itibaren Bat Avrupann ok gerisine dm ve giderek onun bir yar-smrgesi haline gelmiti? Yoksa Osmanlnn toplumsal ve siyasal dzeninde, gelimeyi frenleyen ve dolaysyla daha ileri bir retim tarzna (kapitalizme) geii engelleyen tarihsel nedenler mi vard? Bu sorularn yant, Bat kapitalizmiyle etkileim iine giren Osmanl dzeninde 17. yzyldan itibaren ortaya kan yeni sosyo-ekonomik glerin durumu ve bu glerin elinde biriken servetlerin mahiyeti incelenerek verilebilir ancak. Daha nce de belirttiimiz zere, Osmanlda dzen bozuluunun en genel grn, siyasal egemenlik gcn elinde tutanlarn (ynetici brokrasinin) bu gc zel karlar iin kullanmaya balamalar ve despotik dzene aykr bir biimde, bireysel temelde bir servetg yaplanmas iine girmi olmalardr. te Osmanlnn sosyal bnyesinde bir servet-g karmas olarak ortaya kan ayanlk, aalk, derebeylik gibi oluumlar da bu dzen bozukluu dneminin bir rnydler. Nitekim, dzen bozuluuyla birlikte ortaya kan ve devlete ba kaldran derebeylerin ou, ayan, voyvoda, mtesellim gibi resm sfatlar tayan devlet grevlilerinden bakas deillerdi. Yukarda zikredilen ayan, aa ve derebeyi takmnn de Osmanlnn bozuk dzeni ierisinde nemli oranda tutucu ve geriletici bir rol oynadlar. Fakat te yandan, sanldnn aksine, Osmanl devleti bu unsurlarla kesin bir kartlk iinde deildi. Dzeni bozulmu despotik devlet ile bu tredi gler, tencere yuvarland kapan buldu misali adeta birbirlerini tamamlayan bir birliktelik oluturuyorlard. ehir ve kasabalarn ayan denen itibar ve nfuz sahibi kiileri, aslnda Osmanl tarihinden nceki dnemlerde de hep vard. Ancak, klasik despotik rejimlerde merkez devletin gc ve otoritesi yerinde olduu dnemlerde, bu unsurlar hibir zaman siyasal bir g kategorisi dzeyine ykselememilerdi. Ne var ki, ekonomik bunalm ve ardndan gelen Celli karklklar nedeniyle Osmanl devletinin merkezi-despotik gc zayflayp otoritesi sarslnca, devletin elinin ulaamad tara ehir ve kasabalarnda ayanlarn nemi birden bire artacakt. Bunlar zamanla siyasal bir g de kazanarak, devlet katnda resmen tannan bir mevkie sahip oldular. Ayanlarn nem kazanmas, aslnda ekonomik bunalmla birlikte geleneksel toprak dzeninin kmesi ve ardndan iltizam usulnn uygulanmas nedeniyle, toprakta malikne sisteminin gelimesiyle oldu. Daha nce de akladmz zere, malikne sistemi, tmar gelirlerinin (vergilerin) toplanmas imtiyaznn yaam boyu olarak zel kiilere verilmesiydi. Devletten yaam boyu vergi toplama imtiyaz (malikne) alanlar, malikne statsndeki bu topraklarn tasarrufunu da fiilen ele geirmeye baladlar. 17. yzyldan itibaren, yani despotik dzenin bozuluuyla birlikte, taradaki maliknelerin pek ou ayan denen mtegallibenin eline gemi ve onlar bu sayede byk servetler edinerek, merkeze szn dinletecek bir g haline gelmilerdi. Ayanlar, elde ettikleri ekonomik g sayesinde ehirlerin ve kasabalarn ileri gelen aileleri (eraf- belde) olmular ve devlet ile halk arasnda balanty kuran resm bir kurum nitelii kazanmlard. Bu nitelikleriyle ayanlar, devlete kar halk, halka kar da devleti temsil ediyorlard. Ayanlar eraf- belde iinden seiliyor ve devletin valileri bunlara bir cret karlnda ayanlk berat veriyordu. Daha sonra ise bu ayanlk berat, sadrazamlk makam tarafndan verilmeye balanacakt. Ayanlar yaptklar grev iin her yl kaza halkna salnan vergiden bir pay da alyorlard. stelik bu vergi salma iini de bizzat kendileri yapyordu. Bu durumda ayanlar, kylye salnan vergilerde kendilerine denecek pay daima yksek tutarak kylnn soyulmasn katmerletiriyorlard. Ayanlar, vergilerin tahsili dnda, blgelerin asayii, asker tertip ve sevki, gda ve malzeme salanmas gibi nemli grevleri yerine getirirdi. ... Ayanlar iltizam ilerini de almakta ve byk iftlikler kurmaktadrlar. Ayanlardan paa, vali, vezir olanlar vardr.[1] Ayanlarn bazlar ilerde hanedan olma iddiasn da tayacaklard. Bunlarn hanedanlk iddias, Bat feodalitesinde olduu gibi soyluluktan falan deil, iltizam ticaretinden, tefecilikten vb. elde ettikleri servetlerden ve bu sayede saladklar nfuzdan geliyordu. Dolaysyla, ayanlk feodal eilimli bir kategori olmaktan ok, ilk sermaye birikimi yapmaya yatkn burjuva eilimli bir kategori idi. Fakat te yandan, ayanlar Osmanl dzeninde bir feodal bey olamadklar gibi, ilerde aklayacamz nedenlerden tr, gerek anlamda bir

burjuva da olamadlar. Ayanlarn elinde biriken servetler, ne tarmda ne de endstride, hibir zaman kapitalist retim tarzn gelitirici ynde bir retime yatrlmad. Taradaki siyasi ve idar rolleri yannda ayanlar, en ok iltizam ileriyle ve bu iin ayrlmaz bir paras olan faizcilikle, tefecilikle uratlar ve servetlerini de esas olarak buralardan edindiler. Osmanl tarihinin 17 ve 18. yzyllar incelendiinde, ayanlarn bazlarnn aa, bazlarnnsa derebeyi olarak ortaya ktklar grlyor. Yani ayan, aa ve derebeyi ok farkl menelere sahip kategoriler deiller. Ayanlarn iinde byk iftlik sahibi olup hkmetle iyi geinen aalar da var, hkmete bakaldran ve topraklar zerinde hkmranlk iddia eden derebeyler de. Gerek aa olsun gerek derebeyi, bunlarn ortak paydas, mlkiyeti devlete ait olan mir topraklara fiilen el koyarak byk toprak sahibi durumuna gelmi olmalardr. Fakat bu toprak sahipliinin hukuk hibir dayana yoktur. te yandan, burada asl nemli olan husus, ister aa olsun isterse derebeyi, bunlarn toprak tutma ekilleri ve kylyle olan ilikileri bakmndan, feodal bir yapy yanstp yanstmadklardr. nce aal ele alalm. Varln esas olarak iltizam ticaretinden (maliknecilik, mltezimlik) ve bunun ayrlmaz bir paras olan murabahaclktan (tefecilik) elde ettii servetlere borlu olan bu kategori nasl bir nitelie sahipti? Aalk aslnda Osmanl devletine kar kesin olarak bamszlk tavr iinde olan bir kategori deildir. Paradoks gibi gelecek ama, bozuk dzenli despotizm koullarnn devleti, aalarla hem kar atmas iinde olmu, hem de pek gzel anlaabilmitir. O nedenle, despotik devletin bunlarn varln resmen tanm olmas hi artc deildir. Aalarn bazlar Osmanl devletine nemli sayda asker de salam, hatta bunlarn arasndan, hkmetin yannda derebeylere kar savaanlar bile kmtr. Osmanl devleti bu nedenle baz aalara rtbe ve yksek mevkiler de vermitir. Aalarn iinde beylerbeyi olanlar bile vardr. Reayann tasarrufundaki mir topraklarn fiilen gllerin eline gemesi ve bu temelde iftlik ya da malikne sahibi bir aa kategorisinin olumas sreci, sanld gibi bir feodalleme sreci deildir. Baka bir deyile, aalarn olumas ve hatta bu aalardan bazlarnn derebeylie ynelmesi, Osmanlnn despotik dzenini feodal bir dzene dntrmemitir. Olan sadece, Bat feodalitesinden farkl bir temele sahip olan Osmanlnn despotik dzeninde bir bozulmann yaanmasdr. Ve bu bozulma srecinde, byk smrc gcn (despotik devletin) yansra, kk smrc glerin ortaya kmas ve devletli snfn smrsne ortak olmasdr. Fakat bu oluum, gerek retim tarz ve gerekse sosyo-politik yapda kkl bir deiiklik anlamna hibir biimde gelmiyordu. Aslnda mir topraklarda komnal mlkiyet ilikisinin zlmesi ve yeni bir mlkiyet ilikisinin ifadesi olarak aa iftliklerinin ortaya kmas, Osmanlnn krsal yapsn feodalizme deil, kapitalist bir d pazarn (Avrupa manfaktrnn) belirledii meta deiimi ilikilerine aacakt. Dolaysyla, Osmanlda 17 ve 18. yzyllarda mir topraklarn malikne ve byk aa iftliklerine dnmesi sreci, bir feodalleme sreci deil, krn, yerli bir manfaktr iin olmasa da bir d piyasa iin (Avrupa kapitalizmi) meta retimine almas sreci olmutur. Nitekim bu sre, 19. yzyl boyunca hemen hemen btn krsal yapy etkileyecek ve krn meta retimine almasyla birlikte, topraklarn zel mlkiyete dnm ve belli ellerde younlamas sreci hzlanacaktr. Burada, Osmanlnn sosyo-ekonomik yapsnn Bat feodalitesinden farkl olduunu ve kendine zg bir yapya sahip bulunduunu gsteren ilgin bir durumun olduu aktr. Bilindii zere, Batda kapitalizmin ilk aamas olan manfaktr endstrisinin geliimi, ilkel maddelere duyulan ihtiyac artrm, bu da krsal kesimde mlkszleen kyllerin boaltt (daha dorusu kovulduu) topraklarn ve kamuya ait topraklarn byk iftlikler iine alnmasna yol amt. Ve bylece, krsal blgelerdeki bu byk iftlikler, manfaktrn ihtiya duyduu meta retimine balamlard. Batda bu sre, tarmn ve manfaktr endstrisinin birbirini tamamlamas ve her ikisinin de kapitalizm dorultusunda gelimesi eklinde oldu. Batda bu kapitalist gelimeyi salayan ncller feodalizmin barnda olumutu; yani Batnn feodal toplumu, yeni ve daha yksek bir retim tarzna (kapitalizme) geii salayacak i elikilere (isel dinamiklere) sahip bulunuyordu. Oysa Osmanlnn durumu bundan ok farklyd. Osmanl mparatorluunda devlet mlkiyetindeki topraklarn bireylerin (aalarn, ayanlarn, derebeylerin) eline geerek byk iftlik ve

maliknelere dnmesi, Batda olduu gibi yerli manfaktrn gelimesiyle doan bir ihtiyacn sonucunda olmamtr. Osmanlda bu dnm, dorudan i dinamiklerin harekete gemesiyle deil, d dinamiklerin dolayl etkilemesiyle balamtr. Bu d dinamik, Batda gelien kapitalist endstrinin tarmsal hammaddeye duyduu ihtiyacn yaratt taleptir. Bat pazarndan gelen bu talep, zamanla Osmanlnn tarmsal alanna da uzanarak, onu kendi istedii biimde deiime uratacakt. Osmanlnn geleneksel toprak dzeninin bozulmasyla birlikte, yoksullaarak iftini ubuunu terk eden reayann boaltt topraklarda aa iftlikleri kurulmu ve bu iftliklerde, d pazarn (Avrupann) ihtiyacnn belirledii bir ilk madde (tarmsal hammadde) retimi yaplmaya balanmt. Bir zamanlar bu topraklarn tasarrufunu elinde bulunduran reaya, imdi aa iftlii haline gelen bu topraklarda gndeliki (rgat) ya da yarc (maraba) olarak alyordu. Ama bu iftliklerde yaplan retim, feodal nitelikte bir retim deil, tarm rnleri ihracatna ynelik ilkel bir meta retimiydi. Dolaysyla bu retim, d kapitalist kurulularla balantl olan ve feodal deil kapitalist nitelikte eilim tayan bir retimdir. zetle syleyecek olursak, 17, 18 ve 19. yzyllarda Osmanldaki egemen mlkiyet ilikilerine (devlet mlkiyetine) kart bir ekilde gelien toprak tutma ekli, yani bireysel byk toprak sahiplii (aalk), Bat kapitalizminin etkisi altnda bozulmaya urayan Osmanl sosyo-ekonomik formasyonunun bir rndr. Bu balamda, Osmanlda aalk denen kategori, edindii servetlerin kayna ve ekonomik ynelimi bakmndan feodal deil, kapitalizm eilimli bir kategori idi. Avrupa kapitalizminin ihtiya ve taleplerinin belirledii tarmsal retime ynelen aa iftlikleri, imparatorluun en ok Rumelideki topraklarnda yaygnlamtr. Nitekim, daha sonra Osmanl mparatorluundan koparak bamszlaan ve kapitalist tarm retimine ilk geen blgeler de buralar olmutur. Osmanlnn Batyla etkileiminin yaratt bu paradokslu srecin grnmlerine daha sonra, Osmanlnn neden kapitalistleemedii bahsinde deineceiz. imdi ise, merkezka glerden ncsnn, yani derebeyliin oluumu ve sosyo-ekonomik karakteri zerinde biraz duralm. Derebeyi, Osmanlnn bozuk dzeni ierisinde devlete ba kaldrarak topraklar zerinde siyasal rakabe (mlkiyet) iddiasnda bulunan, oluturduu silahl gcne dayanarak hkimiyet kurduu blgelerde adeta kk bir devlet gibi tasarrufta bulunan aa, ayan veya devlet brokrasisinden gelme kiilere deniyordu. Genellikle Trkiyede derebeyi kavram, Batdaki feodal beyin (senyr) karl olarak kullanlagelmitir hep. Oysa derebeyi, tarihte feodalizmden nce de grlen bir kategoridir. Azgelimiliin Tarihsel Nedenleri balkl yazsnda konuya deinen Niyazi Berkes, feodal bey ile derebeyini bir tutan bu yanl anlay yle eletiriyor: Devletin ... kendi eliyle bana bela ettii mltezimden daha tehlikeli bir zmre var: Hkmdarn asker gc, mali darl yznden dt iin, mlknn bir ok yerlerinde maliklii lafta kalmaya, yani toprak gelirlerini alamamaya balyor; yer yer sonradan derebeyi dediimiz ve etimolojisini hl bugn de bilmediimiz bir adla tannan Bat feodalinden farkl bir tip ortaya kyor. Bunlarn bazlar mahallin ayan ve eraf, bazlar hkmete dirsek eviren memurlar, bazlar bir yere yerlemi muhassl ve mltezimler. Derebeyini derebeyi yapan menei deil, yapt eydir. Mene bakmndan geleneksel dzenin ayr ayr kategorilerinden gelmeleri mmkndr. Bu szcn meneini bilmiyoruz, szckteki dere onun su ileriyle ilgisi olan daha eski bir zmre adna m delalet eder de sonralar Osmanl tarihlerinde ok eitli vasflarla zikredilen bir tipe genel sfat olmaya balamtr? Eski tarihilerin bunlardan byle ok eitli, dzensiz ekilde sfatlarla sz etmeleri, bunlarn eski dzende yerleri olmadn gsterir; nk eski dzende her unsurun gayet belirli bir ad ve tanmlamas vard. Srf koparabildii gelirleri alabilmek iin devlet bunlar ister istemez tanyor. Osmanl ve Mool rneklerinde de grld gibi, bu lkelerle ilgili Avrupa devletleri de bu derebeylerin en kuvvetli olanlar ile el altndan veya aka flrt ediyorlar. Bunlar devletin kolay kolay sktramayaca blgelerde tutunuyorlar ve etraflarnda olduka kuvvetli bir asker g topluyorlar. Bazlar adeta kk bir hkmet. Bu itibarla onlar da mlke yahut topraa sahip olma iddiasnda. Derebeyi, hibir tarihsel sistemde meruluu, hibir tarihsel ekonomide fonksiyonu olmayan bir kategoridir.[2]

Oysa bilindii zere, feodal sistemde senyrn, yani feodal beyin ideolojik, siyas, idar, hukuk bir fonksiyonu vardr ve sistemin meruiyeti onun bu tarihsel fonksiyonuyla salanmtr. Bu durumda, sistem iinde meru bir yeri ve tarihsel fonksiyonu bulunan feodal beyin konumunun, gayrimeru bir g olarak sivrilen ve hibir tarihsel-ekonomik fonksiyonu bulunmayan derebeyinin konumuyla rtmedii ok aktr. Marx da bu konuda Romanya rneini vererek, bamsz kyl topraklarnn ve kamuya ait arazilerin devlet memurlarnn ve zel kiilerin eline getikten sonra, bamsz kyllerin nasl bu gasplarn (topraklar gasp eden kiilerin) bamls haline geldiklerini ve kyllerin rettii artk-rne bu gasplarn nasl el koyduklarn anlatr. karlarna daha uygun geldii iin, bu gasplar toprak kirasn kylden para olarak deil, ayn (rn) olarak almak isterler ve bu yetmeyince kylden angarya hizmet talep ederler. Kamusal topraklar zerinde hkimiyet kuranlar, giderek tm blgenin topraklar zerinde de rakabe (mlkiyet) iddiasnda bulunur ki, ite bu tam derebeyliktir. Derebeyliin olduu her yerde, kylden artn rn-rant olarak alnmasnn yansra, ondan emek-rant veya angarya hizmet de talep edilir ve bu temelde serflik de geliir. Nitekim Osmanlnn geleneksel toprak dzeninin bozulmasndan sonra ortaya kan aalk, derebeylik biimindeki toprak tutma ekilleri altnda serflik ilikilerinin de gelitii bir gerektir. Osmanldaki derebeylik oluumlarnn bire bir feodalizm olarak kavranmasnn temelinde, ite bu serflik ilikilerinin yanl yorumlanmas olay yatmaktadr. Bu dn sahiplerine gre, 17 ve 18. yzyllarda Osmanlda serflik ilikileri gelitii iin, Osmanl toplumu feodal bir toplum olmutur! Bu mantn tarihsel yanlgs, serflik ile feodalizmi zde tutmas, yani feodalizmi serflie indirgemesidir. Oysa serflii feodalizmle zde tutmak tarihsel bir hatadr. Hatadr, nk feodal sistem ortaya kmadan nceki sosyoekonomik oluumlarda da, bir emek tr olarak serflik hep vard. Gerek kleci Romann knden sonra Bat Avrupada ortaya kan sosyo-ekonomik oluumlar iinde olsun, gerekse asyatik retim tarz zerinde biimlenmi olan despotik devletlerin k dnemlerinde ortaya kan sosyo-ekonomik yaplar iinde olsun, serflik ilikilerine hep rastlanmtr. Kapitalist sistemden nceki tm ekonomik-toplumsal formasyonlarda her eyin temelinin toprakta baladn biliyoruz. Toprak zerinde ve toprakta alan dorudan reticiler zerinde ekonomik smr hakkna ve siyasal, hukuksal, ynetsel otoriteye sahip olmak, ok eski alara uzanmaktadr. Dolaysyla, toprakta alan dorudan reticiden artkrnn iktisat d bir zor mekanizmas yoluyla ekilip alnmas olay, yalnzca feodalizme zg bir ey deildir. Marxa yazd 16 Aralk 1882 tarihli mektubunda Engels, serflie ilikin olarak unlar sylyor: Serfliin tarihi konusunda, ticaretin dilinde dendii gibi, anlam olmamzdan tr sevinliyim. Elbette ki, serflik ve angarya ykmll zgl olarak orta aa ait feodal bir biim deildir. Fatihin topra yerli halka kendi hesabna ilettii her yerde, ya da hemen hemen her yerde buna rastlyoruz.[3] Sonu olarak, Osmanlnn bozuk dzeninde yaama ans bulan ayanlk, aalk, derebeylik gibi merkezka gler, ne feodal ne de kapitalist bir nitelik tayorlard. rnein, d pazarn (Avrupann) ihtiya duyduu tarmsal maddelerin retimini yapan iftliin sahibi konumunda olan ve bu anlamda grnrde kapitalizme en yakn duran aa bile, gerekte ne bir retimci ifti, ne bir yatrmc, ne de kamusal fonksiyonu olan bir kimseydi. Osmanlda dzen bozulmasnn bir rn olarak gelien bu aalk kurumu, Batnn feodal sistemlerinde yeri olmayan bir kategoriydi. Bu kategori, sadece asyatik retim tarz zerine oturan despotik dzenlerin bozuluuna zg bir kategori olup, gerekte hem feodal, hem de kapitalist smr biimlerinden daha kt olan bir parazit smrs eklidir. Her lkede tarmsal gelimenin en byk engeli olmutur.[4] Nitekim Osmanlda bu aalk ve derebeyliin geerli olduu yerlerde, kyl reaya olmaktan da daha aalk bir duruma dmtr. Klasik Osmanl dzeninde reaya hi deilse bir statye sahipti. Topran tasarruf hakk onda idi ve bu hak babadan ola geebiliyordu. Oysa derebeyinin ve aann hkimiyeti altna den kyl, bu hakkn da yitirmi ve tamamen korunaksz bir duruma gelmiti. Dier taraftan, ne ayanlarn, ne aalarn, ne de derebeylerin daha yksek bir retim tarzna ve sosyal-siyasal rgtlenie gemek gibi bir eilimleri vard. Onlarn tek amac, elde

ettikleri servetleri, merkezden mevki, mansp ve makam satn alarak siyasal gce dntrmek ve bu gce dayanarak servetlerini oaltmakt. Ama biriken bu servetlerin, daha sonra da greceimiz zere, hibir zaman yeni bir retim tarzn (kapitalizmi) gelitirmeye ynelik bir ilevi olmayacaktr. Bu nedenle de son zmlemede, ayanlarn, aalarn ve derebeylerin, bozuk dzenli despotizmin devamndan yana olduunu syleyebiliriz. Bozulmu bile olsa ayakta durmay baaran despotik bir devlet Osmanl mparatorluunda 18. yzyln sonlarna doru ayanlarn, aalarn gc o kadar artmt ki, ilerinden bazlar devletten yar bamsz hale gelmi, bazlar ise devlete ba kaldrarak derebeylemenin yolunu tutmutu. Despotik devletin merkezi otoritesinin bu denli zayflamas, merkezka glerin olumasn alabildiine kolaylatrmt tabii ki. teden beri varlklarn sinik bir biimde srdren ve frsat kollayan taradaki servet-g odaklar, merkezi otoriteye kar ok kolaylkla derebeylik taslayabiliyorlard. Bunlar, Osmanlnn toprak dzenini kendi karlar dorultusunda tam olarak deiiklie uratmak ve daha geni imtiyazlar elde etmek iin saraya bask yapyorlard. Merkezden uzak yerlerde (tarada) devlete ait topraklarn mlkiyetini fiilen ele geirmi ve saraydan baz asker ve idar imtiyazlar da koparm olan bu gler (ayan-aa-derebeyi takm), gasp ettikleri topraklarn kendi zel mlkleri olduunun padiah (merkez otorite) tarafndan da hukuken onaylanmasn istiyorlard. Bylece, canlar ve mallar emniyet altna alnm olacakt. nk hukuki adan hl kimseye tam olarak zel mlkiyet hakknn tannmad ve padiahn bir buyruu ile servetlerin derhal msaderesine giriildii bir dzende, padiahn dnda kimsenin can ve mal emniyetinin bir garantisinin bulunmad iyi biliniyordu. Merkez otoritenin zayflad dnemlerde geri sarayn hkm pek gemiyordu ama, merkez otorite gcn yeniden topladnda, sarayn neler yapaca belli olmazd! Nitekim 1808de III. Selime imzalattklar ttifak Senedi ile varlklarn saraya resmen kabul ettirip bir takm haklar elde etmi olan ayanlar, bu anlamann zerinden drt yl getiinde, aldklar haklarn pek ounu yitireceklerdi. ttifak Senedinde ayanlara tannan haklarn pek ounu, II. Mahmud 1812de geri alacak ve bu arada pek ok ayann serveti msadere edilecekti. Varln despotik-brokratik tarzda srdrm olan Osmanl devletinin temel bir ilkesi, 19. yzyla girildiinde de hl yaatlmaktayd. Osmanlnn despotik merkeziyeti brokrasisi, gc yettii srece, kendisine rakip olacak zerk g odaklarnn olumasna ve yaamasna asla imkn tanmazd. nk bu glerin yaamasna imkn tanmak demek, padiahn ve merkezi brokrasinin ele geirdii toplumsal artk-rne bakalarnn da ortak kmas, dolaysyla merkezin paynn azalmas demekti. Bu da devletli snfn (brokrasinin) gnl rzasyla katlanaca bir ey deildi elbette! uras ok ak ki, Osmanlnn devletli snf, kendini zayf hissettii dnemlerde verdii tavizleri, kendini gl hissettiinde derhal geri almay ilke edinmi bir snftr. -------------------------------------------------------------------------------[1] . Hakk Uzunarlolu, aktaran: D. Avcolu, Trkiyenin Dzeni, c.1, Cem Y., 1973, s.65 [2] Niyazi Berkes, Azgelimiliin Tarihsel Nedenleri, Yn Dergisi, 21 Ekim ve 18 Kasm 1966, Aktaran: D. Avcolu, age, s.71-72 [3] K. Marx- F. Engels, Kapitalizm ncesi retim Biimleri, Sol Y., 1992, s.287 [4] N. Berkes, age, s.345 Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /10 Mehmet Sinan Aralk 2006 Avrupa hzla kapitalistleirken, Osmanl neden kapitalistleemedi? Osmanl despotizminin katlam yaplarnn Avrupada gelien kapitalizmin (d dinamiin) etkisi altnda nasl zlmeye baladn ve bu zle bal olarak ne gibi deiimlerin

yaandn yazmzn nceki blmlerinde zetlemeye altk. Ortaya kan tablo zetle uydu: Osmanl egemen (devletli) snfnn toplumsal artk-rn zerindeki tekelci hkimiyeti krlm, bu snfn dnda kalan toplum snflarndan kimi unsurlarn elinde de servetler birikmeye balamtr. Osmanl despotik sisteminin klasik yapsnda meydana gelen bu bozulmann somut gstergeleri ise, sistem iinde aalk, derebeylik, ayanlk gibi gservet karmas yeni oluumlarn ortaya kmas ve reayann smrlmesi srecine bunlarn da ortak olmasdr. Bu dnemde (17. ve 18. yzyllarda), devletin yksek tabakas iinde dnen rvet ve mansp ticareti gibi ilerden biriktirilen parasal servetlerin yansra, mltezimlik, maliknecilik, mukataaclk, d ticaret, tefecilik, sarraflk gibi ilerden de ok nemli miktarlarda bir parasal servet birikimi salanm bulunuyordu. Daha nce de belirttiimiz zere, biriken bu parasal servetler, Osmanl yksek brokrasisinin gizli hazinelerinde ve sonradan treyen malikneci, mltezim, sarraf, aa, ayan, derebeyi gibi parazit unsurlarn sandklarnda istifleniyordu. imdi burada, Osmanl despotizminin Avrupa feodalizminden farkn anlamak bakmndan da byk nem tayan temel-tarihsel bir sorunun tartlmasna gelmi bulunuyoruz: Osmanldaki parasal servet birikimleri, acaba neden Avrupada olduu gibi sermayeye dnememi ve kapitalist retim biiminin manfaktr denen ilk balanglar Osmanlda yaanmamtr? Ya da soruyu daha genel bir ekilde soracak olursak; Avrupa feodalitesi kendi i evrimiyle kapitalizme varrken, Osmanl toplumu bunu neden baaramamtr? Bilindii gibi, kapitalist toplumun ekonomik yaps, feodal toplumun barnda doup gelimitir. Avrupada kapitalist gelimenin ilk balanglar daha 14. ya da 15. yzyllarda ortaya km, 16. yzylda ise bu ktada kapitalist dnem artk tam olarak balamt. Ticaret ve tefecilikten gelen para olarak servet birikimleri neden baka bir sosyo-ekonomik formasyon iinde (rnein antik klecilikte ya da asyatik toplumlarda) deil de, yalnzca Avrupa feodalitesinin barnda sermayeye dnme imkn bulabilmitir? Bu soruyu salkl bir ekilde yantlayabilmek iin, ncelikle Marxn ilkel sermaye birikiminin tarihi hakknda sylediklerine ksaca bakmak gerekiyor. Gerekten de Marxn burada syledikleri, konunun aydnlatlmas bakmndan ok byk nem tamaktadr. Dolaysyla, sermayenin oluumunun tarihsel koullar hakknda Marxn yapt zmlemeler tam olarak kavranmadan, Bat feodalitesinin barnda gelime imkn bulan kapitalizmin, neden ayn imkn Osmanl toplumunun barnda bulamad da tam olarak akla kavuturulamaz. O nedenle biz bu sorunu, Marxn ilkel sermaye birikiminin tarihi hakknda yapt esiz zmlemelerin nda irdelemeye alalm. Sermayenin oluumunun tarihsel koullar Marxa gre sermayenin oluum sreci, dorudan doruya retici olan emekinin ayn zamanda mlk sahibi olduu ve bir mlk sahibi olarak alt tarihsel koullarn ortadan kalkmas srecidir. Sermayenin oluabilmesi iin, her eyden nce, reticinin kendi almasnn nesnel koullarndan (toprak, hammadde, i aletleri, yaam aralar vb.) ayrlarak bir zgr emeki durumuna gelmi olmas gerekir. Sermayenin oluumunun tarihsel bir n kouludur bu. Dier bir n koul ise, almann nesnel koullarnn da (topran, retim ve yaam aralarnn) bakalarnn satn alabilecei serbest fonlar haline gelmi olmasdr. te bireyleri nesnel alma koullar ile olan nceki olumlu ilikilerinden ayran ve bu koullar bakalarnn eline geebilen serbest fonlar haline getiren tarihsel sre, ayn zamanda bu koullar sermaye olarak zgr emekilerle kar karya getiren sretir. Bu tarihsel sre, o gne kadar birbirlerine bal olan elerin ayrlmas sreci olmutur; dolaysyla bunun sonucu, bu elerden birinin yokolmas deil, ama bunlardan her birinin tekine kar olumsuz bir iliki iinde grnmesidir. Bir yanda (potansiyel) zgr emeki, te yanda ise (potansiyel) sermaye. (Marx, Kapitalizm ncesi Ekonomi Biimleri, Sol Y., Eyll 1992, s.96-97) Sermaye kavram -sermayenin kkeni- balang noktas olarak paray ve dolaysyla para biimindeki servetin varln gerektirir. Sermaye kavram ayn zamanda sermayenin dolamdan gelmesini, dolamn bir rn olarak gzkmesini de gerektirir. Bu bakmdan sermaye oluumu, (iftlik rnleri ticareti dnda) toprak mlkiyeti ya da loncadan deil,

ticarette ve tefecilikte elde edilen servetlerden gelmektedir. Ama para eklindeki bu servet, ancak nesnel alma koullaryla, onlarn emekten ayrlm olmas yznden deitirilebilir ve ancak zgr emei, varlnn nesnel koullarndan koptuunda satn alacak duruma gelir. (Marx, Pre-Capitalist Economic Formations, www.marxists.org) Demek ki, para olarak servetin sermayeye dnmesini salayan, bir yandan zgr emekiler bulmas, te yandan serbeste satlabilen geim maddelerini vb. bulabilmesidir. Bu bakmdan tarihsel sre, sermayenin sonucu deil, onun n kouludur. Bu sre sayesinde kapitalist, toprak mlkiyeti (ya da genel olarak mlkiyet) ile emek arasna arac kii olarak girer. (age) Ama sadece para olarak servetin varl, bu zlmenin sermayeyle sonulanmas iin yeterli deildir. Yeterli olsayd, eski Roma, Bizans vb. tarihlerini zgr emek ve sermayeyle sonulandrm olurlar, ya da daha dorusu yeni bir tarihe gemi olurlard. ... Sermayenin ilk oluumu, salt parasal servet biiminde hazr bulunan deerin, eski bir retim biiminin tarihsel zlme sreci sayesinde, bir yandan emein nesnel koullarn satn alabilme, bir yandan da zgrleen emekilerden para karl canl emek mbadelesine girebilme imknna kavumasndan ibarettir. nceden varolan btn bu eleri ayran ve paraya sermaye olma olanan salayan bir tarihsel sretir; bir zlme sreci, yani igcnn emek pazarna atlmas sreci... (age) Parann nasl sermayeye dnt, tarihte ou zaman gayet basit ve elle tutulur bir biimde gzlemlenebilir. Szgelimi bir tccar, o zamana kadar iplik bkme ve dokumacl, kyde tarmn yannda tamamlayc i olarak yapanlar devaml olarak altrmaya balar ve onlar denetimi altndaki cretli iiler durumuna sokar. kinci adm, bunlar evlerinden karp hepsini tek bir i evinde toplamaktr. Bylece, onlarn tek bir ii yapmalar, tccara bal kalmalar ve tccar iin ve tccar araclyla retimde bulunmalar salanr. (age) kapitalist sistemin yolunu aan sre, emekinin elinden retim aralarnn sahipliini alan sreten bakas olamaz; ite bu srele, bir yandan toplumsal retim aralaryla yaama aralar sermayeye dnr, te yandan da, dorudan doruya retici olan kimse cretli emekiye dnr. Bu duruma gre, ilkel birikim denilen ey, reticiyi retim aralarndan ayran tarihsel sreten baka bir ey deildir. Bunun, ilkel biimde grnmesi, sermaye ve buna uygun den retim biiminin tarih-ncesi aamasn tekil etmesinden ileri gelir. (Seme Yaptlar, c.2, Sol Y., 1977, s.122) Kapitalist toplumun ekonomik yaps, feodal toplumun ekonomik yapsndan doup gelimitir. Bu ikinci toplumun zlmesiyle birincinin unsurlar serbest kalmtr. Kapitalist retimin ilk balangcna daha 14. ya da 15. yzylda dank olarak baz Akdeniz kentlerinde rastlanmakla birlikte, kapitalist dnemin balangc 16. yzyldr. Bu retim biiminin belirdii yerlerde, serflik oktan ortadan kaldrld gibi, ortaan en yksek ilerlemesi olan bamsz kentlerin varl da oktan yokolma yoluna girmiti. (age, s.122, 123) Sanayi kapitalistleri, bu yeni kudret sahipleri, yalnz el zanaatnn lonca ustalarn deil, servet kaynaklarn ellerinde bulunduran feodal beyleri de yerlerinden uzaklatrmak zorundaydlar. Bu bakmdan, toplumsal iktidar ele geirmeleri, hem feodal beylerin egemenlikleri ve isyan ettirici ayrcalklarna ve hem de, retimin serbeste gelimesi ve insann insan tarafndan serbeste smrlmesi konusunda loncalarn getirdii kaytlamalara kar verilmi baarl bir savan meyveleri gibi gzkr. (age, s.123) Tarmsal nfusun toprakszlatrlmas lkel birikimin tarihinde btn devrimler, a ac devrimlerdir ve kapitalist snfn oluumu yolunda kaldra olmulardr; ama her eyden fazla, byk insan ynlarnn birdenbire ve zorla yaama aralarndan kopartlarak, zgr ve bamsz proleterler olarak emek pazarna frlatlp atld anlar nem tarlar. Tarmsal reticilerin, kyllerin mlkszletirilmeleri, topraktan ayrlmalar btn bu srecin temelidir. Bu mlkszletirmenin tarihi, eitli lkelerde, farkl ekiller alr ve eitli evrelerini farkl sralar izleyerek farkl dnemlerde tamamlarlar. Yalnz rnek aldmz ngilterede klasik biimde grlr. (age, s.124) ngilterede serflik, 14. yzyln sonuna doru hemen tamamen ortadan kalkmt. Nfusun byk bir ounluu o zaman ve daha byk lde olmak zere 15. yzylda, mlkiyet

haklar hangi feodal ad altnda gizlenirse gizlensin, kendi topraklarn ileyen zgr kyllerden oluuyordu. Byk maliknelerde kendi de serf olan iftlik kahyalarnn yerini, serbest iftiler almt. cretli tarm iileri ksmen bo zamanlarda byk maliknelerde alan kyllerden, ksmen de.... az saydaki zel bamsz cretli iiler snfndan oluuyordu. ... lke, kk kyl topraklar ile kapl bulunuyor, byk senyr malikneleri ancak urada burada dank halde grlyordu. Bu koullar, kentlerdeki 15. yzyla zg refahla birlikte, halkn, ... bir zenginlie ulamasn salamt; ama bu durum, kapitalist nitelikte servet olanan da dtalamt. (age, 124-125) Kapitalist retim biiminin temelini atan devrimin ilk perdesi, 15. yzyln son otuz yl ile 16. yzyln ilk on ylnda oynand. ... byk feodal beyler, kylleri, tpk kendileri gibi feodal haklara sahip bulunduklar topraklardan zorla skp atarak ve ortak topraklara el koyarak, ok daha fazla proletarya yarattlar. Flaman ynl manfaktrnn hzla gelimesi ve bu yzden ngilterede yn fiyatlarnn ykselmesi bu akn daha da hzlandrd. Eski soylular, byk feodal savalarda tkenmilerdi. Yenileri, paray her trl iktidarn kayna olarak gren zamane ocuklaryd. Bunun iin, ekilebilen topraklarn koyun otla haline getirilmesi bunlarn parolasyd. (age, 125-126) Toplumun bir kutbunda alma koullarnn sermaye eklinde ktleleip younlamas, teki kutbunda ise, iglerinden baka satacak eyleri olmayan insanlarn toplanm olmas yetmiyordu. Hatta bunlarn iglerini isteyerek satma durumunda braklmalar da yetmiyordu. Kapitalist retimin ilerlemesi, eitim, gelenek ve edinilen alkanlklarla, bu retim biiminin koullarn doa yasalar gibi apak grmeye yatkn bir ii snfn da oluturuyordu. Kapitalist retim sreci bir defa rgtlenmesini tamamlad m, btn direnmeleri krar. (age, s.145) Kapitalist retimin balangc: manfaktr Tarmsal nfusun bir ksmnn mlkszletirilmesi ve yerlerinden atlmalar, sanayi sermayesi iin, yalnz, iileri, bunlarn yaama aralarn ve i aralarn serbest hale getirmekle kalmaz, bir i pazar da yaratm olur. ... Eskiden kyl ailesi, yaama aralarn ve hammaddeleri kendisi retir ve bunlarn ounu gene kendisi tketirdi. Oysa imdi bu hammaddeler ile yaama aralar meta halini almtr; byk iftiler bunlar satmakta, gerekli pazar manfaktrlerde bulmaktadr. plik, keten bezi, kaba ynl eyalar her kyl ailesinin hammaddesini kolayca bulabilecei ve kendi kullanm iin eirip dokuyabilecei bu gibi eyler- imdi artk manfaktr malna dnm ve krsal blgeler de, srm pazarlar olmutur. Dank zanaatlarn imdiye kadar kendi hesabna alan kk reticiler ierisinde bulduklar ok dank mteriler, imdi, sanayi sermayesinin salad tek bir byk pazar ierisinde younlamtr. Bylece, kendi kendilerine yeterli kyllerin mlkszletirilmesi ve retim aralarndan ayrlmas ile, krsal ev sanayilerinin yok edilmesi, manfaktr ile tarmn birbirinden ayrlmas sreci elele gitmi oluyor. Ve ancak, krsal ev sanayilerinin yok edilmesi, bir lkenin i pazarna kapitalist retim biiminin gerektirdii genilii ve devamll kazandrabilirdi. (age, s.157) Modern sanayi en sonunda makine ile kapitalist tarmn devaml temelini atm, tarmsal nfusun byk ounluunu kkl bir ekilde mlkszletirmi ve iplikilik ile dokumacln- kklerini kazyarak krsal ev sanayiinin tarmdan ayrlmas srecini tamamlamtr. Ve bylece de ilknce, sanayi sermayesi iin, i pazarn tamamn ele geirmitir. (age, s.157-158) Tefecilik ve ticaret yoluyla meydana gelen para-sermayenin, sanayi sermayesine dnmesi, krsal yerlerde feodal hukuk dzeni, kentlerde lonca rgtleri ile nlenmiti. Bu engeller, feodal toplumun zlmesi, krsal nfusun mlkszletirilmesi ve ksmen topraklarndan atlmas ile ortadan kalkmtr. Yeni manfaktrler, ky limanlarnda ya da ierlerde eski belediyeler ile bunlarn lonca dzeninin denetiminden uzak yerlerde kurulmutu. Bu nedenle, ngilterede eski corporate towns (lonca kasabalar), bu yeni sanayi fidanlklarna kar iddetli bir mcadeleye girimilerdir. (age, s.159) Kapitalist retim, ancak her bireysel sermayenin ayn anda olduka ok sayda ii kullanmasyla, ve bunun sonucu emek-srecinin byk lde yrtlmesi ve nispeten geni miktarda rn vermesiyle balar. ok sayda iinin, ayn zamanda, ayn yerde (ya da

isterseniz ayn i alannda diyebilirsiniz), tek bir kapitalistin patronluu altnda ayn trden meta retmek zere birarada almalar, hem tarih hem mantk asndan, kapitalist retimin k noktasn meydana getirir. (Marx, Kapital, c.1, Sol Y., 1986, s.336) ok sayda iinin, bir ve ayn, ya da farkl, ama aralarnda iliki bulunan srelerde birarada yanyana almalarna, elbirlii etmek ya da elbirlii iinde almak denir. (age, s.340) blmne dayanan elbirlii, tipik eklini manfaktrde kazanr ve asl manfaktr dnemi boyunca kapitalist retim srecinin egemen karakteristik biimidir. Bu dnem, kabaca, 16. yzyl ortasndan 18. yzyln son te-birine kadar uzanr. Manfaktr iki yoldan ortaya kar: (1) eitli bamsz el zanaatlarna bal olan ama belli bir maln son eklini alabilmesi iin teker ellerinden gemek zorunda bulunduu, iilerin, tek bir kapitalistin denetimi altnda bir iyerinde toplanmalar ile. (2) ayn ya da benzer trden ii yapan birok zanaat, tek bir kapitalist tarafndan bir iyerinde ayn zamanda altrlmak suretiyle. Ama zel k noktas ne olursa olsun, son biimi, daima ayndr paralar insan olan bir retim mekanizmas. (age, s.351, 352, 353) blmne dayanan elbirlii, bir baka deyile manfaktr, kendiliinden bir oluum olarak balar. Bir dereceye kadar tutarllk ve genilik kazanr kazanmaz, kapitalist retimin kabul edilen yntemli ve sistemli bir biimi halini alr (age, s.378-79) lkel sermaye birikiminin hzlandrc etkeni: smrgecilik Amerikada altn ve gmn bulunmas, yerli halkn kknn kaznmas, kleletirilmesi ve madenlere gmlmesi, Dou Hind Adalarnn ele geirilmeye ve yamalanmaya balanmas, Afrikann, kara-deri ticaretinin av alan haline getirilmesi, kapitalist retim ann pembe renkli afak iaretleriydi. Bu pastoral gelimeler, ilkel birikimin bellibal admlaryd. Bunu, sava alan btn yeryuvarla olan, Avrupal uluslarn ticaret sava izler. (Seme Yaptlar, c.2, s.159) Bu yntemler, bazan, rnein smrge sisteminde olduu gibi kaba kuvvete dayanrlar. Ama hepsi de, feodal retim biiminin, kapitalist retim biimine dnm srecini suni bir ekilde hzlandrmak ve bu geii ksaltmak iin, devlet gcn, toplumun bu rgtlenmi kuvvetini kullanrlar. Zor, yeni bir topluma gebe her eski toplumun ebesidir. Zor, kendi bana ekonomik bir gtr. (age, s.160) Hristiyanlk konusunda uzman W. Howitt, hristiyan smrgecilik sistemi hakknda yle diyor: Hristiyan denilen bu soyun, dnyann drtbir yannda boyunduruklar altna alabildikleri halklara kar gsterdikleri vahet ve zulmn bir benzerine, hibir ada, ne kadar vahi, ne kadar kaba ve ne kadar merhametsiz ve utanmaz olursa olsun, baka hibir soyda rastlanamaz. (age, s.160) Smrge sistemi, ticaret ile deniz ulamn bir limonluk gibi besleyip olgunlatrd. Lutherin tekelci irketleri sermaye birikimi iin gl aralard. Smrgeler tomurcuklanan manfaktrler iin pazar ve pazar zerindeki tekel aracl ile artan bir birikim salad. Avrupa dnda dpedz talan, kleletirme ve katillik yoluyla ele geirilen servet, anayurda tanarak sermayeye evrildi. (age, s.162) Smrge sistemi, kamu borlar, ar vergiler, himaye, ticari savalar vb., gerek manfaktr dneminin bu ocuklar, modern sanayiin ocukluk a boyunca dev gibi bydler. Masum insanlarn uradklar byk katliam, bu sanayiin douunun habercisiydi. Krallk donanmas gibi, fabrikalar da, gerekli insanlar zor ve bask yoluyla salyordu. (age, s.166) lkel sermaye birikimi asndan Osmanlnn durumu Marxn ilkel sermaye birikiminin oluumu hakknda yapt bu tarihsel analiz, kapitalizmin Avrupada feodal toplumdan ve esas olarak da bu toplumun ehir tccar ve zanaat esinden trediini gstermektedir. Fakat byle olmakla birlikte, gene Marxn yapt zmlemelerden anlyoruz ki, bu ehirli tccar ve zanaatnn elinde biriken parasal servetler, kendiliinden sermayeye dnm deildir. Parasal servetlerin sermayeye dnebilmesi iin, tarihsel bir n koulun yerine gelmesi gerekmitir. Bu tarihsel n koul, dorudan reticinin (emekinin) retimin (almann) nesnel koullarndan (yani topraktan, retim ve geim aralarndan) ayrlmas ve igcnden baka satacak hibir eyi olmayan

bir zgr emeki durumuna gelmesiydi. Gerekten de para olarak servet, ancak emekten ayrlm olmalar halinde retim koullaryla deitirilebilir ve emei de ancak retimin nesnel koullarndan ayrlp, zgr emeki haline geldii zaman satn alabilirdi. Bu durumda demek ki, kapitalist retim biiminin temel nitelii olan cretli emek ve sermayenin birincil tarihsel n koulu, almann ara ve gerelerinden ayrlm ve bu bakmdan zgrlemi bir emein varldr. Avrupada feodalizmin zlyle birlikte hem krsal alanda hem de kentlerde yaanan deiim srecinin temel belirleyicisi, yukarda Marxn zmlemelerinde belirttii zere, cretli emek ve sermayenin geliimi olmutur. Yeni bir retim tarzn (kapitalizm) ve yeni bir snfl toplumu (burjuva toplum) yaratan, aslnda eski toplumun (feodalizmin) barnda doup gelien cretli emek ve sermaye olmutur. cretli emein sermaye tarafndan smrlmesi temelinde ykselen bu yeni toplumun temel snflarn ise, tm retim ve geim aralarnn mlkiyetini (yani sermayeyi) tekelinde bulunduran burjuvazi ile, bu aralardan koparak mlkszlemi ve igcnden baka satacak hibir eyi kalmam proletarya oluturmutur. imdi bu yaznn konusu olan asl soruya gelmi bulunuyoruz: lkel sermaye birikiminin oluumu ve kapitalist retim tarznn geliimine ilikin Marxn iaret ettii tarihsel n koullar (para olarak servet birikimi, krsal kesimde kapal ky topluluklarnn, kentte ise loncalarn zlmesi), 17. ve 18. yzyllarn Osmanl toplumunda acaba ne derecede gereklemi bulunuyordu? Ya da, Osmanlnn despotik sistemi iinde bu koullarn gerekleme imkn var myd gerekten? Bu sorular yantlayabilmek iin, a) Osmanl toplumunda biriken parasal servetlerin ekonomik niteliine, b) krsal kesimde Asyatik karakterli ky topluluklarnn, kentlerde ise esnaf loncalarnn zlme durumlarna, c) kentle kr arasnda Avrupadaki gibi bir mbadele ekonomisinin geliip gelimediine bakmamz gerekiyor. Osmanlda parasal servetlerin nitelii Marxn aklamalarndan anlyoruz ki, Avrupada para olarak servet birikimi ve bunun sermayeye dnm, feodal toplumun kendi i evrimiyle gerekleen bir sre olmutur. Topran zel mlkiyetinin feodal soylulara ait olduu, pek ok feodal mkellefiyetler yklenen baml ve yar baml kyllerin bu topraklar zerinde dorudan retici konumunda bulunduu feodal toplumun belli bir gelime evresinde, krla kent arasnda mbadele ilikileri domu ve bu temelde kr topluluklar da meta retimine almtr. Bir yandan krn meta retimine almas, dier yandan dolamdaki para hacminin artmas, Avrupada i pazar canlandrm ve dolaysyla ticaret hacmini artrmt. Ticaretin canlanmas ve gelimesi ise servetlerin para olarak birikimine yol ayordu. Yani Avrupa feodalitesinde para olarak servetlerin birikimi, daha batan krn meta retimine almasnn ve kentle kr arasnda mbadele ekonomisinin gelimesinin bir rn olmutu. Kayna ticaret ve faizcilik olan bu parasal servet birikimleri, Avrupal tccarlarn elinde 15. yzyln sonlarndan itibaren tm ktalar dolaarak genilemesini srdrecek ve yeni bir retim tarzna geiin balang noktasn ve tarihsel n koullarndan birini oluturacakt. Osmanlda ise bu sre, Avrupadakinden ok farkl bir ekilde yaanm ve dourduu ekonomik sonular da Avrupadan ok farkl olmutur. Yazmzn nceki blmlerinde de akland zere, Osmanlda bu parasal servet birikimi olay, toplumsal snflarn (tccar, esnaf, zanaatkr, ifti vb.) kendi zerk ekonomik faaliyetlerinin iinde ve bu faaliyetlerin bir sonucu olarak gereklemi deildir. Osmanlda parasal servet birikimleri, dorudan doruya tepedeki, yani devlet katndaki egemen siyasal snfn (devlet snf) ekonomik faaliyetlere katlnn bir sonucu olarak gereklemitir. Devlet snfna mensup olan kesimlerin katld ya da bizzat kendilerinin yaratt bu ekonomik faaliyetler, aslnda, mlkiyeti tamamyla devlete ait olan ekonomik gelir kaynaklarnn bu snf mensuplarnca ele geirilmesi ve paylalmas eylemlerinden baka bir ey deildir. Ynetici devletli snf mensuplarnn bu ekonomik faaliyetlerine, zamanla toplum snflarndan baz unsurlar da (mltezimler, sarraflar, d-ticaret mukataaclar, tefeciler vb.) katlacaktr. Fakat bu unsurlar da tpk devlet snfna mensup olanlar gibi, retken bir ekonomik faaliyeti organize eden deil, hazrda var olan smren, parazit nitelikte smrc unsurlard. Dolaysyla,

gemite toplum snflarndan tamamen ayr olarak rgtlenmi ve btnyle devletle zdelemi olan Osmanlnn geleneksel devletli snf (despotik-kapkulu brokrasi), imdi toplum iinde eski smr biimlerini kullanarak servet sahibi olmu parazit nitelikte unsurlarla kar ortakl kuran ve iktidarn bir lde onlarla paylamak zorunda kalan siyasal g ve servet karmas bir snf pozisyonuna evrilmi bulunuyordu. Byle bir parazit-smrc egemen snf bileiminin elinde biriken parasal servetlerin ve gene byle bir snf bileiminin tekeli altnda bulunan ekonomik kaynaklarn, eski dzenin temellerinde herhangi bir devrimsel-ekonomik deiiklie yol aamayaca aktr. Kapitalizm ncesi bir toplumda, biriken parasal servetlerin sermayeye dnebilmesi ve sermayenin de eski retim biimlerini ykp, yerine daha modern, daha gelimi bir smr biimi olan kapitalist biimleri geirebilmesi iin, bu parasal servetleri elinde bulunduran snfn her eyden nce kapitalist retim biimini benimseyen, kapitalizme eilimli bir snf olmas gerekir. Oysa 17. ve 18. yzyllarn Osmanl toplumunda, elinde parasal servet ve toprak biriktiren egemen snf mensuplarnn kapitalist retime ynelmeleri iin hibir gereklilikleri bulunmuyordu. Tersine bu egemen snf mensuplar, gerek tarmda gerekse endstride alan dorudan reticileri (emekileri), eski retim koullarnda herhangi bir deiiklik yapmaya gerek duymadan da smrebiliyorlard. Bu nedenle de, Osmanl toplumunda, yukarda sz edilen iki yz yl boyunca, ne krsal kesimdeki kyl retiminde ne de kentlerdeki el zanaatlar endstrisi retiminde kkl bir deiiklik olabilmitir. Krda ve kentte kapitalizm ncesi retim biimleri aynen srm ve hatta parazit smr biimleri daha da yaygnlamtr. Demek ki, Osmanl gibi despotik yapdaki sistemlerin ekonomisinde, birdenbire para dolamnn artmas ve belli kesimlerin elinde o zamana kadar grlmedik bir parasal servet birikiminin gereklemi olmas, otomatik olarak kapitalist retim biimine geii salamaya yetmiyordu. Nitekim Marxn da belirttii gibi, para olarak servet birikimi, kapitalizmden nceki btn ekonomik-toplumsal formasyonlarda zaten grlm bir eydi. Fakat bu parasal servet birikimlerinin grld eski toplumlardan hi birinde (ne antik an Yunan ve Romasnda, ne orta an Bizansnda, ne de onun yanbandaki slam dnyasnda) bir kapitalist retim biimi gereklemesi olabilmiti. Demek ki, kendi bana parasal servet birikimi tarihsel ilerleme asndan ok byk bir nem tamyor. Asl nemli olan, bu parasal servet birikimlerinin hangi tarihsel koullar altnda gerekletii ve nasl bir ekonomik nitelie sahip bulunduudur. Kukusuz ki, 17. ve 18. yzyllarn Osmanl toplumunda da gelimi bir ehir zanaatnn yansra, ticaret ve tefecilikten biriktirilmi parasal servetler de bulunuyordu. Yani bu alardan, Avrupadan ok da farkl bir durumda deildi Osmanl toplumu. Fakat te yandan, Osmanl toplumunda hkmn hl srdrmekte olan despotik sistemin isel mekanizmalar, kentle kr arasnda bir mbadele ekonomisinin Avrupadaki gibi geliimine ve bu balamda krn meta retimine almasna asla izin vermiyordu. Bu bakmdan, hem egemen devlet snfnn, hem de yeni treyen aa, ayan, derebeyi gibi parazit smrc unsurlarn elinde biriken parasal servetler, Avrupada olduu gibi bir sermayeleme srecine giremiyordu. te bu nokta, Osmanl despotizmi ile Avrupa feodalizmi arasndaki tarihsel gelime farklln anlamak bakmndan son derece nemli bir noktadr. Burada nemli bir soru ve nemli bir tartma konusu ortaya kmaktadr: Osmanl ynetici snfnn (brokrasinin) ve yeni treyen smrc unsurlarn elinde biriken parasal servetler, acaba neden sermayeye dnemiyordu? Sermayeye dnmeyen bu parasal servetlere ne oluyordu? Bunlarn ekonomik yaamda bir ilevi, bir rolleri yok muydu? Bu sorularn yantn verebilmek iin, Osmanl ynetici snfnn ve ortaklarnn elinde biriken parasal servetlerin ekonomideki ilevine, yani nereden gelip nereye gittiine bakmak gerekiyor. Hkmdarn (padiahn) serveti Bu servet birikiminin en bata gelen rnei padiah servetidir. Padiah serveti aslnda sava ve fetih kazanlar iken ve sava ve fetihler iin kullanlan bir fon iken, enflasyon dneminden sonra bir siyasal g ve toplumu zapt altnda tutma fonu oldu. Bu fon sayesindedir ki Osmanl taht XVII. yzyln bandan itibaren sallantl bir taht olduu halde bakentte olsun, tarada olsun hibir g onu yerinden oynatamamtr. Maddi anlamda

sarsamadktan baka manev, korkutucu veya caydrc gcn dahi sarsamamtr. XVI. yzylda en gl Celal reisleri, XVIII. yzylda en gl derebeyler bile bunu baaramamtr. (Niyazi Berkes, Trkiye ktisat Tarihi, c.2, Gerek Y., 1970, s.300) Padiahn bu gc, daha nce de deindiimiz zere, sarayda merkezleen ve saray adamlar denen padiahn yakn hizmetindeki dar bir kadronun elinde younlam bulunuyordu. Padiahn gcnn kayna olan i hazine de ite bu saray adamlar tarafndan korunuyor ve ynetiliyordu. Osmanl padiahlarnn, bir ka mstesna, hemen hepsi ok hasis, ok tutumlu, servete son derecede dkn kimseler olarak tannmtr. Bazlar, bu iin balatcs III. Murat olmak zere, hediyeye ve rvete son derecede dkndler. Lks ve israf merakls olan birka tanesi, ksa sre sonra deli diye haledilmitir. Lks ve israf dknl, bunlarn geleneine o kadar aykr idi ki sadece bu, bir padiahn deli olduuna delil olabiliyordu. (age, s.300) Fakat birok Bat hkmdarlarndan farkl olarak, Osmanl hkmdarlar stnde oturduklar servetleri ekonomik teebbslere yatrma yoluna gitmemilerdir. Sadece cami, su yolu, eme, ktphane, imarethane, Mekke ve Medine vesair yerlerdeki kutsal yerlere deerli eya veya tamir gibi hayr ve hasenatla ilgili vakflara servet yatrmlardr. (age, s.300) O halde padiahlar neden o kadar servete ve altna dkndler? ki ey iin: (a) Sava ve fetih, (b) Tahta kma ve ktktan sonra orada oturabilme iin. ... Padiahlk, ekonomik bunalm dneminden sonra ancak byk bir servet ile satn alnabilecek bir makam oldu. Tahta kmak ve orada oturmak kapkullar ile ulemann onaylamasna bal. Bunun ise fiyat ok yksek. Hem de nakit para ile denecek bir fiyat! (age, s.301) Padiahlarn tahta kmas, ynetici snfn iinde adeta bir siyasal alverie, bir pazarlk iine dnm durumdayd. Padiahlar tahta ktklar zaman, kullarna bahi ad altnda milyonlarca altn deerinde bir servet dyorlard. te bu nedenle her padiah, hazinesine smsk yapmak ve onu gl tutmak zorundayd. nk bu i hazine, padiahln reserv bankas veya sava yatrmclnn merkez bankas gibi bir yer. Esas muhtevas altn. Altn olarak gelirlerin ou oraya gidiyor. (age, s.301) Padiah hazinesinde biriken parasal servetler esas olarak sava ve fetihlerde elde edilen ganimetten geliyordu. Bu nedenle de padiahlar, yeni topraklar elde etmek ve elde olan kaybetmemek iin srekli savaa hazrlkl olmak ve sava hazinesini srekli dolu tutmak zorundaydlar. Bunun iin Osmanl padiahlar 17. yzylda bile hl sava yatrmcln ekonomik yatrmclktan nde tutmaktaydlar. Fakat 17. yzyldan itibaren gidiat artk tersine dnd ve pe pee yenilgiler ve toprak kayplar geldii iin, padiahlarn yllarca byk bir hasislik iinde biriktirdikleri hazineleri de bir anda sfr tketiyordu. Avrupada parasal servetler bir yandan manfaktr retiminde sermayeye dnrken ve tccarlarn elinde ktalar dolap genilemesini srdrrken, Osmanlda en byk ve en merkezilemi parasal servet birikimleri (padiah hazinesi), hibir ekonomik yarar salamadan sava alanlarnda heba olup gidiyordu. te Osmanldaki en byk parasal servet birikiminin akbeti! Devletli brokrasinin serveti Padiahlar, ard arkas kesilmeyen savalarla boalttklar hazinelerini yeniden doldurabilmek iin, bir taraftan halkn srtna yeni yeni vergiler bindirirler, dier taraftan da rvet alarak ve mansp (yani mevki ve makam) satarak para toplamaya alrlard. Osmanlnn gerileme dneminde, padiahlarn durmadan tekrarlad bir olayd bu. Bu dnemde padiahlar devlet katnda bir sr yeni makam ihdas ederek, bunlar taliplilerine satyordu. Bu talipliler, ya daha yksek bir makam kapmak iin birbiriyle yaran devlet yneticileri, ya da siyaset snfna dahil olarak nfuzlu bir kii olmak isteyen tredi zenginlerdi. Hkmdarlarn bir alay yeni yeni makamlar ihdas etmesi sonucunda, XVII. yzyl sonlarnda o blk blk vezir srs meydana geldi. Yeni ihdas edilen makamlar, byk paralar deyerek elde etme peinde koan kyamet kadar adam var. En yksek fiyat kim verirse mansb o alyor. (age, s.303) Osmanlnn bu gerileme dneminde, mansp sahiplii, ynetici snf mensuplar ve zellikle bunun st tabakas iin, ok nemli bir kiisel servet edinme mekanizmas olup kmt.

Para ile satn alnan bu mansplar, sahiplerine, devletin ekonomik kaynaklarndan (mukataalardan) akp gelen pek ok gelirler salyordu. Bu durum, Osmanl ynetici snf iinde iki yzyl boyunca devam edecek olan mevki ve makam kapma, dolaysyla g ve servet edinme yarnn ve bu temelde yryen kar kavgalarnn temelini oluturacakt. Peki ama, toplumun tepesine reklenmi bu parazit-smrc grubun elinde biriken muazzam parasal servetler, nerelere harcanyor ya da ne gibi ekonomik faaliyetlere yatrlyordu acaba? Baka bir deyile, padiahn dndaki ynetici snf mensuplarna ait bu servet birikimlerinin nitelii ya da ekonomik fonksiyonu neydi? Bir kere brokrasinin elinde biriken servetlerin, padiahn hazinesinde biriken servetler gibi bir fonksiyonu yoktu. Bunlar hibir zaman, padiahnkinde olduu gibi bir sava ekonomisine yatrlmyordu. te yandan, yksek brokrasinin elinde biriken bu servetler, bu kesimin yaad msadere korkusu nedeniyle, gerek bir zel mlkiyet tr olan tanr ve tanmaz mallara da yatrlmyordu. Bu servetlerin ou bu parazit snfn elinde deerli talara yatrlr, ok defa saklanr ve gmlrd. Veya sandklarda yatard. Padiah ve kendi adamlar arasndaki servet mcadelesinde, hkmdarn elindeki siyaset etme (idam etme M.S.) hakk sayesinde bunlar zaman zaman ortaya karlr ve hazineye dnerdi. (age, s.305) Aslnda bu msaderelerde ortaya kan servetlerin ou da, zamannda padiahn bilgisi altnda gasp, soygun, rvet, ihtikr vb. yoluyla edinilmi servetlerdir. Fakat Padiahlar bu msaderelere, ou kez, yenieri isyanlar karsnda tehlikeye den tahtlarn kurtarmak iin brokratlarn kurban vermek zorunda kaldklarnda bavururlard. Bu tr kurban verme durumlarnda da listenin banda ou kez defterdar (maliye bakan), sadrazam (babakan) ve nemli vilayetlerde valilik yapm paalar geliyordu. nk en yiyici, en rveti ve en ok servet biriktiren ahsiyetler bunlard. Grld gibi, brokrasinin doruunu oluturan bu kesimlerin elinde biriken parasal servetler de sonuta ekonomik bir nitelie sahip bulunmamakta, ya da ok az bir ksm byle bir nitelie sahip bulunmaktadr. Ekonomik fonksiyonu olan servetler de daha ziyade faizcilik, ticaret ve daha az olarak da tarm ve zanaat alanlarna yatrlyordu. Ynetici snfn elinde biriken servetlerin byk blm ise, daha nce de belirttiimiz gibi, ya gmleniyor ya da maiyetlerindeki geni bir parazit kitlenin tketimine gidiyordu. Dolaysyla, bu servetlerin Avrupadaki gibi bir sermayeye dnme sreci iine girmesi, hibir zaman sz konusu olamazd. Osmanl egemen snf iinde, parasal servet biriktirmede dierlerinden aa kalmayan bir kesim de ulema kesimidir. Yksek rtbeli ulemann ve eyhlislmlarn hepsi zengindi ve faizcilikten frn iletmeye kadar eitli ticaret alanlarna yatrlm paralar vard, nk bunlar kapkullar kadar msadere tehlikesi altnda deillerdi. (age, s.308) Osmanlda vakflara ait mlkler genellikle msadere d tutulduu iin, ulema mensuplar da kendi servetlerini gvenceye almak iin ou zaman vakf kuruyorlard. Kurulan bu vakflara hasredilen gelir kaynaklar, bazen sadece faizle iletilen paralard. Yalnzca Bursada, amme vakflar idaresinde, ... faizle iletilmek zere 3,5 milyon akeye yakn vakfedilmi para vard. ... 1580de, yani para devriminin balad dnemde, byle vakflarn says 14,5 defa artmt. ... vakf olarak tamamiyle faizle iletilen paralar yatranlarn ounun kad, mderris, seyyid ve askeri snf mensuplar olduu (age, s.308) biliniyor. Osmanl egemen snf iinde, ticarete ve faizcilie en yatkn olan kesim, belli ki bu ulema kesimi idi. Btn bu tarihsel veriler de gsteriyor ki, Osmanlda byk servet birikimleri, toplum snflarndan (tarmsal retici, esnaf, zanaatkr, tccar vb.) ziyade, devlet snfna mensup ok dar bir grubun elinde merkezilemi ve younlamtr. Aslnda bu durum, Avrupada feodalizmin zl dneminde karlalan durumun tam tersidir. Avrupada, ehir tccar ve zanaatkrlarnn elinde biriken servetler sermayeye dnerek, kapitalizmin ilk balanglarn (manfaktrleri) yaratrken, Osmanlda ok dar bir grubun (brokratik elitin) elinde younlaan servetler, birka istisnai gelime dnda, sermaye nitelii kazanamadan l servetler olarak kalmlardr. Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /11 Mehmet Sinan

Ocak 2007 lkel sermaye birikimi asndan Osmanl kentlerinin durumu Osmanl kentleri de tpk ortaa Avrupasnn kentlerinde olduu gibi, gelimi ve uzmanlam bir el zanaatlar endstrisine ve ticar faaliyetlere sahip bulunuyordu. Fakat Avrupadan farkl olarak, Osmanlda zanaat loncalar ile tccar faaliyetleri btnyle devlete baml durumdayd. Oysa bilindii gibi, feodal Avrupada zanaat loncalarnn ve tccarlarn faaliyetleri devlete bu denli baml deillerdi. Avrupa feodalizmi ile Osmanl despotizmi arasndaki temel farkllklardan biri de ite bu noktada belirginlemektedir. Feodal Avrupadaki loncalarn oluum sreci ve toplumsal ilevleriyle, Osmanldaki loncalarn oluum sreci ve toplumsal ilevleri arasnda bir hayli farkllklar vardr. Ortaa Avrupasndaki lonca tipi rgtlenmeler, kentlerde yaayan zanaatlarn ve tccarlarn yamac feodal soylulara kar birlik olma ihtiyacndan domutu. Birlemi yamac soylulara kar birlik zorunluluu, sanayicinin kendisine ikinci bir tacirlik nitelii katt bir zamanda kapal ortak pazarlara olan bir gereksinme, yn halinde, refah iindeki kentlere kaan serflerin gittike artan rekabeti, btn lkenin feodal yaps, loncalar dourdu. (Marx-Engels, Alman deolojisi, Seme Yaptlar, c.1, Sol Y., 1976, s.24) Ve bylece, feodal Avrupada kr-kent kartln yanstan ayrcalkl lonca kasabalar (Corporate Towns) olumaya balad. Batda feodalizm daha kuruluundan itibaren, bu kr-kent kartln temel bir eliki olarak iinde tam ve gelimesinin ileri aamalarnda da bu kartl alabildiine derinletirmiti. te feodalizmin barndaki bu kr-kent kartl nedeniyledir ki, Batdaki kentler, soylu feodal beylere ve onlarn devletine kar srekli bamszlklarn koruma abas iinde olmular ve neticede grece bir bamszlk elde edebilmilerdi. Bat Avrupa kentlerindeki bu lonca tipi rgtlenmeler, i kollarnn zellemesine, birbirinden ayrlp bamszlamasna ve mkemmellemesine yol aarak, ortaan en yksek ilerlemesini meydana getirmilerdi. Devletten bamsz olmalar, kabul edilmi bir tzel kiilie sahip bulunmalar, beled (komnsel) ilevler yerine getirmeleri, kentin yaamnda nemli bir politik rol oynamalar gibi ynleriyle Batdaki lonca rgtlenmeleri, Osmanl toplumundaki loncalardan ok farkl bir konumda bulunuyorlard. Feodal Avrupadaki loncalarn sahip olduklar bu toplumsal ve politik konuma, 18. yzyln Osmanl kentlerindeki loncalar hibir biimde sahip bulunmuyorlard. Fakat te yandan, koyduklar snrlayc kayt ve kurallarla ve uyguladklar usta-kalfa-rak hiyerarisiyle her trl rekabeti ortadan kaldran Avrupadaki loncalar da son tahlilde ortaa tutuculuunu yanstmaktaydlar. Nitekim onlarn bu tutucu nitelii, Avrupada kapitalizm a geldiinde daha bir aklkla ortaya kacak ve toplumsal ilerleme iin, krlardaki feodal toprak dzeni gibi, kentlerdeki bu lonca dzeninin de mutlak olarak ortadan kaldrlmas gerekecekti. Nitekim 16. yzylda ticaretin genilemesi ve kapitalist retim biiminin gelimeye balamasyla birlikte, ortaan en yksek ilerlemesi saylan bu bamsz ve ayrcalkl lonca kasabalar ortadan kalkacak ve onlarn yerini yeni ticaret kentleri (burglar) alacakt. Osmanldaki kent oluumlar ve lonca dzeni ncelikle unu belirtmek gerekir ki, Osmanldaki kent oluumlar, Avrupadaki gibi kr-kent kartl temelinde ortaya km oluumlar deillerdi. Bunlar daha ok asker nedenlerin zorlamasyla ortaya km oluumlard. Bu bakmdan Osmanl kentleri (fethedilen eski kentler hari), krn hemen yan banda ve genellikle ticaret yollar ile asker adan nem tayan yollar zerinde ina edilmilerdi. Bu kentler bir anlamda, devletin asker ve idar brokrasisinin oturduu birer asker karargh niteliinde yerlerdi. Tabii bunun da anlalabilir bir nedeni var: Dou despotizmi kategorisinde olan Osmanl devleti gibi devletler iin sava ve fetih, bata gelen bir ekonomik faaliyettir. te bu nedenledir ki, Osmanlda kentin oluumu ve kent ekonomisinin rgtlenii, daha batan merkez devletin asker gereksinimlerine tbi olmutur. Dolaysyla, Osmanl kentlerinde zanaat loncalarnn dzeni ve ilevleri de buna gre, yani daha batan devletin asker ihtiyalarna gre biimlenmitir. Asker temelde rgtlenmi, sava-fetihi bir devlet iin kanlmaz bir eydi bu.

te bu nedenledir ki, Osmanlda toplum snflarnn oluturduu rgtllklerin (loncalarn) Avrupadaki gibi bamsz bir tzel kiilie sahip olmalar ve devletten bamsz bir ekonomik ve siyasal rol oynamalar hibir biimde sz konusu deildir. Osmanl gibi despotik dzenlerde tzel kiilik ancak egemen devletli snfn oluturduu kurumlarn, rnein asker, idar ve din kurumlarn (ocaklarn) sahip olabilecei bir eydir. Bu devlet kurumlar, Osmanlnn toplumsal ve ekonomik yaam zerinde belirleyici bir etkiye sahiptirler. Oysa Osmanlda devletli snfn dnda kalan toplum snflarnn oluturduu rgtler (esnaf loncalar) bu nitelikten tamamen yoksundular. Osmanldaki lonca rgtlenmeleri, birer meslek dernei olarak her ne kadar bamsz bir tzel kiilie sahip grnyorlarsa da, onlarn bu tzel kiilik vasf, fiiliyatta devlete yardmc olmaktan te bir ie yaramyordu. Kentlerdeki toplum snflarn oluturan zanaatkrlar ve kk tccarlar, bandan beri devletin asker ihtiyalarna yant verecek biimde rgtlenmi olan loncalara bal idiler. Bunlar bir yandan asker endstri alannda retim yapyor, dier yandan ihtiya duyulup arldklarnda, hkmdarn ordusuyla sefere katlyorlard. Ayrca esnaf ve zanaatkrlar, kentte oturan asker (egemen) snf mensuplarnn ve onlarn hizmetindekilerin tketim ihtiyalarn karlamaya ynelik basit meta retiminde de bulunuyorlard. te Osmanlda meta retiminin temelini, kentlerdeki bu endstri loncalar oluturuyordu. Ama te yandan loncalar, btn bu retim faaliyetlerini devletin mutlak denetimi altnda gerekletirmek zorundaydlar. Osmanl devleti loncalar zerindeki meslek denetimini, bunlarn tepesine atad kendi memurlar (kethdalar) araclyla salyordu. Kethdalarn izni olmakszn ne yeni bir lonca kurulabilir ne de bir gedik (iyeri) alabilirdi. Kethdalar genellikle devlet snfna mensup kiiler arasndan seilip atanrd. Byle bir ileyi ierisinde, loncalarn, devlet karsnda kendi yelerinin karlarn savunan rgtler olabilmesi mmkn deildi tabii ki. Tam tersine, bu sistem ierisinde loncalar, esnaf ve zanaatkrlar zerinde devletin kontrol ve otoritesini salayan resm rgtler gibi ilev gryorlard. Kentlerdeki loncalarn, dolaysyla endstri ve ticar faaliyetlerin ne kadar sk bir ekilde devletin kontrol altnda bulunduunu gsteren bir dier uygulama ise ihtisap denen uygulamadr. Bu uygulamada devlet, zanaatkr ve tccar gelirlerinin bir ksmna devlet alaca olarak el koymaktayd. Fakat devlet bu alacan, esnafn her birinden ayr ayr vergi toplar gibi tahsil etmemekteydi. Devlet, miktarn kendisinin belirlemi olduu toplam alacan (toplu bir gelir miktarn), bir hazine mukataas olarak ak artrma ile sata karmakta ve bu sat sonucunda pein olarak elde ettii toplu geliri merkez hazineye geirmekteydi. Pein deme yaparak devletten bu ihtisap mukataasn satn alan kiiler (bunlara ihtisap aas deniyordu), daha sonra lonca esnafnn tepesine binerek, fazlasyla esnaftan tahsil ediyorlard. Aslnda bu uygulama ile Osmanl devleti, kentlerdeki toplum snflarn (zanaatkrlar ve kk tccarlar) smrmekte, yani onlarn elinde biriken artkrne el koymaktayd. Nitekim, devletin endstri ve ticaret alannda uygulad bu el koyma yntemi nedeniyledir ki, bu alanda alan esnaf ve zanaatkrlarn parasal servet biriktirme olanaklar ortadan kalkm bulunuyordu. Osmanl toplumunda her eyi kendi tekeli altnda tutan asalak devletli snfn (brokratlar aristokrasisinin), endstri ve ticaret alannda oluan artk-rn birikimine bu ekilde el koymas, bu alanlarda iktisad bir durgunlua ve snmlenmeye yol amaktan baka bir sonu getirmiyordu. Osmanl devletinin ekonomik yaama bu sk mdahalesi, szmona ihtikr denen karaborsacl ve kaakl nlemek iindi! Oysa bu nlemler tam tersi sonular dourmu, bunalm dnemlerinde ihtikr da, kaaklk da alabildiine artmt. nk ekonominin kendi ileyi kurallar vard; retim daraldka ve talep nedeniyle fiyatlar durmadan arttka, salt polisiye nlemlerle ihtikr ve kaakln nne geilemezdi. Btn bunalm dnemlerinde Osmanlnn iine dt bir ksr dngyd bu. Devlet smrs ve ekonomik daralma Osmanl devleti 17. ve 18. yzyllar boyunca endstri ve ticaret alanlar zerinde sk bir denetim kurmu, fakat bu alanlarda retimi gelitirici aralardan hibirini kullanmamtr. Tersine, daha nce de sylediimiz gibi, devlet kesiminin elinde biriken parasal servetler, ekonomik olmayan ya da ekonomiyi canlandrc bir ilev yerine getirmeyen yerlere harcanm veya gml servetler olarak kalmtr. Bunun yan sra, Osmanl devletinin bu

dnemde d-ticaret imtiyazn (d-ticaret tekelini) yalnzca Avrupal tccarlara tanm olmas da ayr bir garabetti. Osmanl devleti bu uygulamasyla, yerli endstri imalatn ve ticaretini de kme noktasna getirmiti. Batda kapitalizmin gelimesiyle birlikte kentlerin ticar neminin artt bir dnemde, Osmanl devleti ticareti daha da daraltacak bu tr ters uygulamalar yapmay srdrm ve sonunda ticaret alanndaki serbestlii bsbtn ortadan kaldrmt. Bu dnemde karlan buyrultularla, artk bir kimsenin babasndan kalma iin dnda baka bir ticaret veya zanaat iine gemesi, baka bir i kolunda i yapmas da yasaklanyordu. Ayrca, ticar i yapan dkkn says da snrlandrlyor ve eski dkknlarn dnda yeni dkkn almas yasaklanyordu. Ne ironik bir durumdur ki, Avrupada kapitalizmin hzla gelitii ve bir dnya pazar yaratma dorultusunda hzla ilerledii bir dnemde, Osmanlda tam bir ekonomik daralma sreci yaanyordu! Bir yandan i ticaretin bylesine daralmas ve ticaret kollarnn birbirleriyle alverii olmayan, adeta kendi iine kapal lonca gedikleri haline gelmeleri ve d ticaretin de btnyle Avrupal tccarlarn eline braklmas (kukusuz devlet-i lnin kararyla), dier yandan yerli el zanaatlar endstrisinin, lke iine kolaylkla girebilen Batnn mamul maddeleriyle rekabet edemez duruma gelmesi, sonuta retici snflarn bunalmn alabildiine derinletirecekti. Bu bunalm koullar ierisinde, ticaret giderek yalnzca lke iiyle snrl kalan ve devletin mutlak kontrol ve snrlamalar altnda yaplan bir kk esnaf ticareti dzeyine inecekti. 18. yzylda Osmanlda Mslman tccarlarn yapt ticaret, yalnzca kk esnaf tccarlndan ibaretti. Bu ticaret znde, zanaat erbabnn rettii endstri mallar zerinden yaplan bir ticaretti. Bunun yan sra, gerekten ticaret sermayesinin birikebilecei alan olan d ticaret alan ise, btn bu dnem boyunca mstemin tccar denen imtiyazl Avrupa tccarnn ve onun lke iindeki komprador ortaklarnn (gayrimslim tccarlar) elinde bulunuyordu. Gene ayn ekilde, ticaret sermayesinin birikebilecei dier bir alan olan byk toptan erzak ticareti ise, devlet katndaki nfuzlu kiilerin (brokratlar aristokrasisi) ve bunlarn orta konumundaki tefecilerin elindeydi. Ticaretteki bu daralma nedeniyle, Osmanlda ticaret sermayesi birikimi imkn da daralm durumdayd. Bu koullar altnda, lonca snrlamalarnn dna karak, lonca endstrisi dnda bamsz bir endstri retimini (manfaktr) organize edebilecek bir ticaret sermayesinin geliimi de mmkn olamyordu tabii ki. te yandan, en nemli ticaret alanlarnn (d ticaret, gmrkler, byk erzak ticareti, loncalara hammadde temini vb.) devlet tekeli altnda bulunmas nedeniyle, bu ticar alanlardan gelen parasal servet birikimleri de brokratik aristokrasinin ve kendilerine ticaret tekeli imtiyaz tannm olan kiilerin elinde younlayordu. Nihayetinde bu parasal servetlerin bir ksm, devletten d ticaret tekeli alm olan Avrupal tccarlarn elinde birikerek yurtdna kyor, dier bir ksm ise ierdeki parazit-smrc unsurlarn elinde toplanarak ekonomik fonksiyonu olmayan yerlerde depolanyor veya gmleniyordu. Dolaysyla, Osmanl toplumunda ticaretten ve tefecilikten gelen parasal servet birikimlerinin, Batda olduu gibi sermayeye dnmesi ve kapitalist bir retime ynelmesi hibir zaman sz konusu olamyordu. Endstri alanndaki zanaat loncalarnn durumuna gelince; daha nce de sylediimiz gibi loncalar aslnda Osmanldaki meta retimi ekonomisinin temeliydiler. stelik ilk lonca kurulular, Osmanlnn bir siyasal g (devlet) olarak rgtlenmesinde nemli bir rol oynamlard. Osmanldaki lonca rgtlenmesinin hlik diye bilinen bu ilk dnemi, yar asker yar dini nitelik tayan korporatif bir esnaf rgtlenmesiydi. Fakat bu ilk dnem esnaf rgtlenmeleri, 16. yzyldan sonra da varlklarn srdrmekle birlikte, meslek ve ekonomik niteliklerini yitirerek dervi tekkeleri haline gelmilerdi. 17. yzyldan itibaren ise bu h rgtlerinin yerini, ok sayda zanaaty iinde barndran ve gayrimslim zanaatlara da ak olan meslek rgtleri, yani loncalar ald. Aslnda loncalarn 17. ve 18. yzyldaki bu rgtlenii, ok sayda kk el zanaatsnn Bat kapitalizmi karsnda kendi zanaatlarn koruma amacn tayordu. nk yerli zanaatlar, Osmanl pazarna giren Bat kapitalizminin ucuz ve kaliteli mallaryla rekabet edemez durumdayd ve bir zlme tehlikesiyle yzyze bulunuyordu. Bu nedenle de loncalar daha batan serbest rekabet ilkesine kar duran ve kendi alanlarnda imtiyaz ve tekel

uygulamalarna drt elle sarlan tutucu rgtler olarak biimlendiler. Bunalm dneminde (18. yzylda) loncalar daha da katlatlar ve daha da tekelci bir nitelik kazandlar. rnein her loncaya bal atlye ve dkkn says belliydi. Bunun dnda kimse kendi isteiyle bir dkkn veya atlye aamazd. Her dkknn bir ustas vard ve onun yannda alan kalfa ve raklar asla bamsz bir dkkn sahibi olamazlard. Bunlarn dkkn sahibi olabilmeleri iin, uzun sre ustalarnn yannda alp, hner kazanmalar ve ustalk snavn baaryla gemeleri gerekiyordu. Tabii bu da yetmiyordu; ustalk snavn geen kiinin dkkn aabilmesi iin, bir de bal olduu loncada ak bir gediin bulunmas gerekiyordu. Bu art yerine gelmemise ayet, ustalk snavn geen kii de kalfa olarak beklemek zorundayd. Loncalarn bal bulunduu bu tekelci kurallar, ekonomik yaamda btn rekabet koullarn ortadan kaldryordu. te yandan, Osmanl devleti de loncalarn bu imtiyaz ve tekel yntemlerini kendisi de bu yntemlerden kar salad iin sonuna kadar desteklemeyi srdrmtr. Loncalar eski retimci glerini oktan yitirmi olmalarna karn, Osmanl devleti ne bunlar tasfiye etme yoluna gitmi ne de bunlarn tekelci uygulamalarna engel olmaya kalkmtr. te bu devlet destei sayesindedir ki, kapitalist retim tarzna geiin nndeki en nemli engellerden biri olan loncalar, varlklarn 19. yzyln sonlarna kadar srdrebilmilerdir. Marxn belirttii gibi, nerede zlmeye kar direnen bir lonca dzeni hkm sryorsa, orada kapitalizmin gelimesinden sz edilemez zaten. Esasnda bir ortaa kurumu olan loncalarn Avrupada daha 15. yzyln sonlarnda ortadan kalkm olmalarna ramen, Osmanlda 20. yzyla kadar varlklarn srdrm olmalarnn temel nedeni, ekonomi zerinde tekelci hkimiyet kurmu olan Osmanl devletinin loncalara vermi olduu destektir. Osmanl devletinin ekonomi zerindeki bu tekelci hkimiyeti, bir yandan ticaretin serbeste gelimesini engelleyerek kent ile kr arasnda bir mbadele ekonomisinin olumasna mani olmu, dier yandan ortaa lonca dzeninin endstri alanndaki tekelci hkimiyetini uzatarak, retici glerin serbeste geliimini engellemitir. Sonu olarak, 17 ve 18. yzyllarda ve hatta 19. yzylda bile, Osmanl kentlerinde kapitalizmin tarihsel n koullarndan pek ou yerine gelmi deildi. Kentlerde hkm sren ortaa lonca dzeni yukarda szn ettiimiz nedenlerden tr zlememi ve bu nedenle de, ne retim aralar bakalarnn satn alabilecei serbest fonlar haline gelebilmi, ne de dorudan reticiler retim aralarndan ayrlarak zgr emekiler haline gelebilmilerdi. Osmanlnn lonca dzeninde, Marxn belirttii gibi ii ile retim aralar, smklbcekle kabuu gibi, birbirine bal idi hl. te yandan, asalak smrc unsurlarn (devletli brokrasi ile ortaklarnn) elinde biriken parasal servetler de sermayeye dnemiyordu hibir zaman. nk bu servetler, retici olmayan, yani ekonomik bir ilevi bulunmayan yerlere gmlenmi durumdayd. Asl giriimci olabilecek unsurlarn (tccarn ve zanaatnn) elinde ise ne yeterli parasal servet birikimi vard, ne de bunlar lonca snrlamalarnn dna karak bir manfaktr retimini rgtleyecek gteydiler. Neticede unu syleyebiliriz ki, Osmanl kentlerinin toplumsal yaps, 19. yzylda bile hl, sistemi devrimci ya da evrimci yoldan deiiklie uratacak isel dinamiklerden yoksun bulunuyordu. Bunun da balca nedeni, bir sivil toplumun olumasn engelleyerek, toplumsal gelimeyi fiilen geciktiren despotik devletin ve o devleti elinde tutan smrc asalak snflar koalisyonunun (brokrasi, aa, ayan, derebeyi) varldr. lkel sermaye birikimi asndan krn durumu Bilindii gibi, Bat Avrupada feodal toprak dzeni 15. yzylda zlm ve serflik hemen tamamen ortadan kalkmt. Krsal nfusun byk bir ounluu kendi topraklarn ileyen zgr kyllerden oluuyordu. Serfliin ortadan kalkmasndan sonra toprakta yaygn bir zgr kk kyl mlkiyeti ortaya km ve bu temelde bamsz kyl retimcilii (basit meta retimi) gelimiti. Fakat bu bamsz kk kyl retimcilii dnemi fazla uzun srmedi. Bu dnemi, 16. yzylda bamsz tarmsal reticilerin topraklarndan zorla srlerek mlkszletirilmeleri izledi. Bat Avrupada yaanan bu sre, Marxn ilkel sermaye birikimi bahsinde anlatt gibi, ticaret ve tefecilikten biriken parasal servetlerin sermayeye, emein de cretli emee dnmesi, yani kapitalist retim biiminin gelimesi sreciydi.

Bat Avrupada bu sre 16. yzylda yaanmt; oysa bundan tam iki yz yl sonra, yani 18. yzyla gelindiinde bile, Osmanlda hl kapitalizmin bir belirtisi yoktu. Krsal kesimde meta retiminin gelimemi olmas ve krla kent arasnda bir mbadele ekonomisinin bulunmamas, Osmanlda asyatik ky topluluklarnn kendi isel dinamikleriyle evrimlemelerini ve bu temelde bir zlmeye uramalarn fiilen engellemiti. Nitekim bu nedenledir ki, Osmanl toplumunda kendine yeterli ky topluluklarnn zlmesi olay, ancak d dinamiklerin dolayl etkilemesiyle ve ok gecikmi olarak yaanacakt. Gerekten de, Osmanlnn geleneksel toprak dzeninin zlmeye balamas, ancak 17. yzylda, yani Batdaki devrimsel ekonomik gelimelerin (d dinamiin) Osmanl dzeni zerinde yapt sarsc etkilerin sonucunda olmutur. Batdan gelen bu sarsc etkilerin basnc altnda, Osmanl maliyesi ve ekonomisinin nasl iddetli bir bunalma srklendiini ve bu bunalm koullarnda Osmanlnn geleneksel toprak dzeninin (tmar sistemi) nasl bozulduunu ve bunun sonucunda topraklarn terk etmek zorunda kalan reaya-iftilerin isiz gsz kitleler halinde ehir ve kasabalara nasl akn ettiini ya da yerleim yerlerinden ok uzak blgelere nasl katn daha nce grdk. Ne var ki, Osmanlnn toprak dzeninde yaanan bu zlmenin yaratt sonular ile, Avrupada feodalizmin zlnn yaratt sonular ayn olmamtr. Feodalizmin zl Avrupada yeni bir retim biiminin (kapitalizmin) geliimine ve yeni bir toplumun (burjuva toplumun) oluumuna yol aarken, Osmanlda geleneksel toprak dzeninin bozulmas ekonomik ve toplumsal bir kaosa yol amtr. Osmanlda geleneksel toprak dzeninin zlmesinden sonra, krsal blgelerde Avrupadaki gibi bir meta retiminin geliememesi ve kentle kr arasnda bir mbadele ekonomisinin kurulamamasnn en temel nedeni ise, Osmanlda topran mlkiyetinin hl devlete ait olmas ve Avrupada olduu gibi kyllere ait bamsz bir zel toprak mlkiyetinin domam bulunmasyd. Bunun bir sonucu olarak, krsal kesimde (tarmda) bamsz bir meta retimi ve krla kent arasnda gerek bir ticar ilikiler sistemi geliememitir. Dolaysyla, 17 ve 18. yzyllarn Osmanl toplumunda, Avrupadakiyle ayn nitelikte bir ticaret sermayesi birikimi de gerekleememitir. imdi burada yantlanmas gereken birbiriyle balantl iki nemli soru ortaya kyor: Birincisi, bu dnemde reaya-iftilerin terk ettii iftliklere ne olmutur ve ikincisi, iftliklerini terk eden reayaya ne olmutur? Daha nce de akladmz gibi, Celli isyanlar ve sonrasndaki karklklar nedeniyle reayann terk ettii topraklarn ou retim d kalm ve bu yzden de tarm retiminde muazzam dler yaanmtr. Bu dnemdeki retim dleri nedeniyle, zellikle Anadolunun pek ok blgesinde alk ve ktlk ba gstermitir. Fakat te yandan, Osmanl mparatorluunun krsal blgelerinde 17 ve 18. yzyllarda yaanan bu sre, Marxn Bat Avrupaya ilikin olarak anlatt ilkel sermaye birikimi sreciyle ayn ey deildir. Bat Avrupada kk toprak sahibi kyl reticilerin kendi topraklarndan zorla srlerek igc piyasasna atlmalar, yani zgr proleter ynlar haline getirilmeleri, aslnda Bat Avrupada kapitalizmin ilk balang gelimelerinin zorunlu kld bir sreti. Marx, Bat Avrupadaki bu ilkel sermaye birikimi srecini kyllerin acmaszca mlkszletirilmesi, ala mahkm edilerek proleterletirilmesi sreci olarak tanmlar. Avrupadaki bu ilkel sermaye birikimi sreci, ticaretten ve tefecilikten gelen parasal servetlerin manfaktr retiminde sermayeye dnmesi, yani kapitalist retim tarzna geilmesinden baka bir ey deildi. Oysa 17 ve 18. yzyllarda Osmanlnn krsal blgelerinde yaanan srecin byle bir kapitalist gelimeyle ilgisi yoktur. Osmanlda topran mlkiyeti zaten kylye ait deildi. Dolaysyla, sz konusu yzyllarda toprakta ne Avrupada olduu gibi bir zel kk kyl mlkiyeti vard ne de Osmanl kyls (reaya), Avrupa kyls gibi bir meta reticisi idi. Osmanl kylerinde hl kullanm deerleri retimi geerliydi. Bunun nedeni ise, kylnn rettii artk-rnn byk bir ksmna devletin, yani egemen snf pozisyonunda olan ynetici brokrasinin el koymasyd. Yzyllardan beri devam edegelen bu sistemde, dorudan retici konumunda olan reaya-iftinin elinde metaya dntrebilecei bir artkrn birikimi kalmyordu. te yandan, devletin ekonomik basklar (vergilerin artmas vb.) veya Celli karklklarnn yaratt kaotik ortam nedeniyle topraklarn terk edip giden

reaya-iftilerin boalttklar bu topraklarda, Avrupada olduu gibi bir kapitalist tarm retiminin yaplmas da sz konusu deildi. nk bu topraklara, kapitalist tarm retimi yapmak zere sermaye yatracak kapitalist giriimciler de bulunmuyordu Osmanl toplumunda. Dolaysyla, kyllerin terk edip gittii topraklar, uzun sre bo kaldklar ve ilenmedikleri iin bozuluyor ve retim asndan ilevsiz hale geliyorlard. Dier yandan, henz reayann tasarrufunda olan ve dorudan onun tarafndan ilenen pek ok iftlik ise, 17 ve 18. yzyllarda giderek mtegallibenin (ayan, aa, derebeyi, mltezim vb.) fiili hkimiyeti altna girecekti. Fakat Osmanlnn bozuk dzeninde ortaya kan ve toprak zerinde gayri meru yollardan fiili bir hkimiyet kurmu olan bu mtegallibe kesiminin de Batdaki kapitalist giriimciyle hibir benzerlii ya da alakas yoktu. Bunlar ele geirdikleri topraklara hibir sermaye yatrm yapmadklar ve dorudan retimle ve iletmecilikle ilgilenmedikleri iin, 17 ve 18. yzyllarda Osmanl tarmnda herhangi bir retim biimi deiiklii de olmamt. Topran tasarrufunun bu fiili el deitirmesiyle birlikte ortaya kan deiiklik sadece u olmutur: Dorudan reticinin (reaya-iftinin) artk-rnne eskiden yalnzca devlet (brokrasi) el koyarken, imdi buna bir de mtegallibe denen asalak kesim eklenmiti. Kylnn artk-rnne el koyanlarn saysndaki bu art, yeni bir retim tarz deiiklii anlamna gelmiyordu tabii ki! Topran kuru mlkiyeti (rakabe) gene devlette aitti; fakat bu kez devlet, kylnn rettii artk-rn, baka smrc glerle (mtegallibe ile) paylamak zorunda kalmt. Bu durumda, daha nce tamam devlete ve dolaysyla devletli snfa giden gelirlerin bir ksm imdi mtegallibe denen kesimlerin eline gemi oluyordu. Bu kesimin iinde, zamanla servet biriktirip siyasal g elde edenler aala, ayanla, derebeylie terfi edeceklerdi. Fakat bu unsurlarn elinde biriken parasal servetler de, ne tarmda kapitalist iftlikilii gelitirecek tarzda sermayeye dnm, ne de Avrupada olduu gibi bir manfaktr retiminin gelimesine yol amtr. Daha nce de szn ettiimiz gibi, mtegallibenin eline geen iftliklerden bazlar (daha ok Rumeli eyaletindekiler) d piyasann (Avrupa manfaktrnn) talep ettii tarmsal rn ve hammaddelerin ihracatna ynelmitir. Fakat ihracata ynelen bu iftlikler, gerek anlamda kapitalist retim yapan iletmeler olmaktan uzaktlar. Bunlarn ihra ettii rnler bir yerli manfaktr rn olmayp, d kapitalist kurulularn retimiyle tamamlanan bir hammadde nitelii tamaktaydlar. te yandan, mparatorluun dier blgelerindeki reaya iftliklerinin retim srecindeki geleneksel konumlar, genel olarak deimeden kalmtr. Bu iftlikleri fiili hkimiyetleri altnda bulunduran malikneciler, mltezimler, aalar vb, tpk eskiden olduu gibi topran rantn reaya-iftiden vergi olarak almaya devam ediyorlard. stelik reayadan alnan bu vergiler, arlkl olarak hl rn-rant eklini koruyordu. Bu dnemde bir yandan tarm rnlerine ve hammaddelere Avrupann talebinin artmas, dier yandan Osmanl parasnn deerinin alabildiine dmesi, tarm rnlerinde muazzam fiyat artlarna yol am ve enflasyonu krklemiti. te yandan, reayadan topladklar rn-rant eklindeki vergileri bu enflasyon dneminde nakde (paraya) eviren mltezim, malikneci, aa gibi parazit-smrc unsurlarn elinde ok byk parasal servetler birikmeye balamt. Fakat biriken bu parasal servetler, daha ok tefeci sermaye niteliinde olan ve o alanda ilev gren servetlere dnecekti. Daha nceki blmlerde deinildii zere, bu dnemde tefeci sermaye, reaya-iftiye yksek faizlerle bor para vererek, murabahaclk gibi ilemler yaparak her geen gn daha da palazland ve dolaysyla reayann smrlmesini daha da katmerletiren bir ilev grd. Fakat tefeci sermayenin bu dnemde meta ekonomisini gelitirici veya ilkel sermaye birikimini hzlandrc hibir ilevi olmad. Tersine, parazit unsurlarn elinde younlaan bu servet tr, gerek bir meta retiminin ve dolaysyla krla kent arasnda bir mbadele ekonomisinin geliimini engelleyerek, ilk kapital birikimi srecini ve dolaysyla tarmda kapitalist retim biimine gei imknlarn fiilen baltalam oldu. Tefecilik ilemlerinden gelen parasal servet birikimleri, son tahlilde, ya g ve nfuz sahibi olmak iin devlet katndan mevki ve makam satn almada kullanlyor, ya da deerli ta ve ziynet eyasna yatrlyordu. Dolaysyla, bu parasal servet birikimleri, Avrupadaki gibi bir sermaye nitelii

kazanamad iin, mevcut retim ilikilerini dntrc hibir etkiye de sahip bulunmuyordu. Devlet gelirleri ve toprak zerinde dnen bu tefecilik ilemleri, daha ok Ermeni ve Yahudi sarraflarn elinde bulunuyor ve biriken parasal servetlerin nemli bir blm bunlar araclyla Avrupaya aktarlyordu. Sonuta, devlet gelirlerinin toplanmas (iltizam) ilemleri zerinden tefeci sermayenin hazineyle kurduu iliki, sre iinde Yahudi ve Ermeni sarraflar devletin balca alacakls haline getirmi ve bunlarn altndaki mltezimler ise, ayn yntemleri kullanarak esnaf ve iftiyi soymulardr. Despotik devletin uygulad i kapitlasyonlar (devlet gelirlerinin toplanmasnda ve dier iktisad alanlarda belirli kiilere tekelci imtiyazlar verilmesi) nedeniyle, tam iki yz elli yl boyunca devam eden bu i soygun ve talan dzeni, Tanzimattan sonra yerini d soyguna, yani Avrupa mali sermayesinin (banka ve bankerlerin) tefeci soygununa brakacakt! Ekonomik ve mal bunalmn had safhada seyrettii yllarda iftliklerini terk eden reayann durumuna gelince: Bu konuda da Avrupadakinden farkl bir sre sz konusudur Osmanl toplumunda. lkel sermaye birikimi zerine Marxn yapt zmlemeleri incelerken grdmz gibi, Avrupada feodalizmin zlmesinden sonra, krsal kesimde nce kk toprak mlkiyeti temelinde yaygn bir (basit) meta retimi sreci yaanmtr. Daha sonra ise, kentlerde loncalarn zlmesi ve krsal kesimde kk kyl reticilerin topraklarndan srlmesi temelinde, emekilerin nesnel varlk koullarndan (topraktan, retim ve yaam aralarndan) koparak mlkszlemesi ve zgr emekiler haline gelmesi sreci yer almtr. Avrupada emein bu mlkszletirilmesi sreci, Marxn tanmlad gibi, ilkel sermaye birikimi srecinden baka bir ey deildi. Topraktan, retim ve yaama aralarndan kopan emekiler zgr igc piyasasna frlatlmlar ve bu zgr igcnn manfaktr tarafndan emilmesiyle de yeni bir retim tarz, yani kapitalizm gelimeye balamt. Osmanl toplumunda ise, geleneksel toprak dzeninin bozulmas ve reayann topraktan kopmas ayn sonucu dourmad. Topraktan kopan reaya ynlar, manfaktr retiminin olmad ve kentlerde lonca tekelciliinin en kat kurallarla korunduu bir sosyo-ekonomik ortamda, i bulamadklar iin ya isiz gsz ynlar halinde kentlere dolutular, ya da dzen bozukluunun bir rn olarak krsal kesimde ortaya kan parazit-smrc unsurlarn (aa, ayan, derebeyi vb.) paral asker gcn oluturdular. Yani toplumsal bir snf oluturmaktan ziyade, parazit-smrc unsurlarn emrinde, onlarn sunduu artklarla beslenen bir silahl gruh oluturdular. Sonu olarak, Osmanlnn geleneksel despotik dzenindeki bozulmaya ramen, 19. yzyln ortalarna kadar gerek toprak dzeninde ve gerekse ky topluluklarnn yapsnda Avrupa feodalitesindeki gibi kkl bir zlmenin yaanmad ortadadr. te bu nedenle, Osmanl toplumunda dorudan reticinin almann nesnel koullarndan (topraktan, retim ve yaam aralarndan) ayrlarak zgr emeki durumuna gelmesi olay da tam olarak gerekleememitir. Nitekim, 17 ve 18. yzyllarda topran mlkiyetinin hl devlete ait olmas ve topran terk eden reayann da hukuken hl topraa bal olmas, bu zlmenin henz tam olarak gereklemediini gstermektedir. te yandan, sylediimiz gibi, (mlkiyeti devlete ait olmas nedeniyle) topran kendisinin alnp satlabilen bir meta haline gelememi olmasnn da bu zlemeyite byk rol vardr. Dou despotizmi ile Bat feodalizmi arasndaki fark ortaya koyarken Marxn iaret ettii nokta tam da burasdr: Asyatik retim tarz ya da Dou despotizmi, zlmeye ve deiime kar en direnli olan bir yapy temsil ederken, Bat feodalizmi, deiime kar direnci en zayf olan ve zaten zlmenin ve deiimin dinamiklerini kendi iinde tayan bir yapy temsil etmekteydi. Osmanl devletinin 17 ve 18. yzyllar boyunca uygulad i kapitlasyonlar nedeniyle, Avrupa sermayesi dorudan imparatorluun iine nfuz edememitir. nk ekonomik alanda devletin ierde uygulad tekel imtiyazlar, Avrupal kapitalistlerin bu alanlarda i yapmasnn nnde hl bir engel olarak dikilmekteydi. Dolaysyla, Avrupa sermayesinin kapitalist retim ilikilerini dorudan bu ekonomik alanlara tamas da gleiyordu tabii ki. Fakat 19. yzyla girildiinde, artk koullar tamamen deiecekti. nk, mal adan mthi bir sknt iinde olan ve iddetle bor paraya ihtiya duyan Osmanl devleti, bu

ihtiyacn Batl devletlerden karlayabilmek iin tm kaplarn onlara amak zorunda kalacakt. erde yalnzca Osmanl tebaasna tannan tekel ayrcalklarndan artk yabanc sermaye de yararlanmaya balayacakt. Bu da bir sre sonra, Osmanl pazarnn yabanc mallarla dolmasna ve Avrupal kapitalistlerin ve bankerlerin Osmanl ekonomisini kendi denetimleri altna almalarna yol at. Bu gelimeler, Osmanl toplumu asndan tam bir paradoks oluturuyordu. Osmanlda toprak dzeninin zlmesine ve kyllerin topraktan kopmasna yol aan d etkenler (Avrupada kapitalizmin gelimesi), ayn zamanda yerli bir sermaye birikiminin olumasn ve kapitalist bir sanayinin gelimesini de engelleyen etkenlerdi. nk, ierde retilen mallardan daha ucuz ve daha kaliteli olan Avrupa mallarnn Osmanl pazarna girmesiyle birlikte, yerli el zanaatlar endstrisi km ve te yandan, lke iindeki hammadde kaynaklar da d talebin artmas nedeniyle lke dna akmaya balamt. Osmanl devletinin lke iinde tarm ve yerli endstriden elde ettii vergi gelirleri 19. yzylda alabildiine azalm ve bu durumda bte an kapatabilmek iin devletin d borlanma ihtiyac alabildiine artmt. Bu sre aslnda Osmanl devleti iin, sonun balangc anlamna geliyordu. Kuruluundan itibaren asyatik-despotik bir nitelie sahip bulunan Osmanl dzeni, zaman iinde belirli lde deformasyona ve zlmeye uram olsa da, temelde bu despotik niteliini 17 ve 18. yzyllarda hl srdryordu. Bu bakmdan, zlmenin yaand bu dnemde de, Osmanl dzeninde kelimenin gerek anlamnda toplumsal snflarn varlndan ve bu temelde gerek bir snf mcadelesinin geliiminden sz edebilmek mmkn deildir. Dolaysyla, Osmanl dzeninde 17 ve 18. yzyllar boyunca sregelen ve hikye ksm tarih yazclar tarafndan kitaplara bolca yanstlm olan i isyanlar ve kavgalar, Bat feodalitesindeki gibi toplumsal snflar arasnda yryen gerek bir snf mcadelesi deildi. Bunlar, esas olarak tepedeki ynetici snfn iinde ve onun hizipleri arasnda geen g, servet ve nfuz edinme kavgalaryd. Toplumun tepesine reklenmi egemen siyasal snf korporasyonu (ynetici brokrasi) iindeki bu kavgalar, sonunda Osmanlnn despotik devlet dzenini tam bir dzensizlie ve o dzenin bekisi konumunda olan ynetici snf da tam bir yozlamaya srkledi. Ve belli bir tarihsel dneme noktasndan itibaren, ynetici snfn kendi dzenini (Devlet-i l Osman) kurtarmak iin giritii modernleme, yenileme, Batllama vb. gibi abalar da artk bir sonu vermeyecekti. Btn bir 19. yzyl boyunca ve zellikle Tanzimat dneminden itibaren, despotik sistemin tm kurumlar, gl bir d dinamiin (Bat kapitalizminin) etkisi ve basnc altnda ok sancl bir dalma srecine girecek ve koskoca bir imparatorluk bu srete Batnn yar-smrgesi durumuna decekti. Burada bir tarihsel gereklii belirtmek durumundayz: Btn bir 19. yzyl kapsayan ve 20. yzyla da sarkan uzun bir tarihsel sre ierisinde tank olunan Tanzimat, Islahat, Merutiyet gibi hareketlerin hemen hepsi de, alttaki halk snflaryla hibir ba bulunmayan tepedeki devletli snfn, rm bir despotik devleti szmona modernletirerek ayakta tutma gayretlerinden baka bir ey deildir. Halka ramen giriilen bu gayretler, her seferinde tepedeki brokrasiyi halka daha da yabanclatrmaktan baka bir sonu vermemitir ve veremezdi de. Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /12 Mehmet Sinan 25 Mart 2007 19. yzyln balarnda Osmanlda g ilikilerinin grnm Buraya kadar anlatlanlardan da anlalaca zere, Osmanl devleti kuruluundan 19. yzyla kadar geen dnem ierisinde toplumun iktisadi snflarna dayanan ve onlardan herhangi birinin iktidarn yanstan tipte bir devlet deildi. Bir kez daha yinelemek gerekirse, Osmanl devleti, devleti kendine mlk edinmi bir snfa, yani bizim ynetici devletl snf diye tanmladmz bir brokratlar aristokrasisine dayanyordu. Devleti ynetmek de siyaset yapmak da bu devletl snfn tekelindeydi. Bu snfn dnda kalan, Osmanlnn reaya (sr) dedii toplumun iktisadi snflar (ifti, esnaf, zanaatkr, tccar vb.) ise, siyasetten ve devlet ynetiminden daima uzak tutulmulard. Bu nedenledir ki, siyasetin merkeznde yer

alan devlet, bu snflara, ycelerde duran ve ulalmaz olan bir kutsal varlk olarak grnrd. 19. yzyla girildiinde de, siyasal gelimelerin seyri esas olarak ynetici devletl snf ve bu snfn iktidarna sonradan ortak kan tredi asalak gler (aa, ayan, derebeyi) tarafndan belirleniyordu. Devletl brokrasi, gelimelerine bizzat kendisinin sebep olduu bu asalak glerle bir noktadan sonra artk ba edemez duruma gelmiti. Daha nce de etraflca anlatld zere, asyatik-despotik sistemin bir gerei olarak, ayn kaynaktan (devlete ait topran gelirlerinden) beslenmek durumunda olan bu egemen gler (merkez brokrasi ile ayan ve derebeyler), bir bakma hem ortak hem de birbirlerine rakip iki kart g gibiydiler. te yandan, tm iktisad faaliyetlerin dorudan yrtcs konumunda olan toplumun dier snflar ise, siyasal etkinlik alannn tamamen dna srlm durumdaydlar. 19. yzyl Avrupasndaki burjuva snfl toplumlarn (sivil toplum) durumundan ok farkl olan bu durum, dou despotizmi diye tanmlanan tarihsel-toplumsal kategorinin zelliklerini yanstmaktayd hl. 19. yzyln balarnda saray ve devletl brokrasi, merkez iktidar tehdit eden ve kutsal devletin bekasn tehlikeye dren iki nemli gelimeyle yz yze bulunuyordu. Bunlardan birincisi, despotik devletin dayand temel direklerden biri olan yenieri ordusunun uzun bir zamandan beri tamamen bozulmu ve yozlam oluuydu. Bu yozlam haliyle yenieri ordusu, saray ve ynetici brokrasinin iktidar iin ciddi bir tehdit oluturuyordu. kinci tehlike ise, taradaki ayan ve derebeylerin siyasal glerinin merkez iktidar aleyhine srekli artmakta oluuydu. Bu her iki gelime de son tahlilde hkmdarn ve merkez brokrasinin mutlak iktidarn zayflatan, geleneksel despotik devlet dzenini yklma tehlikesiyle yz yze getiren ciddi gelimelerdi. O nedenle 19. yzyln ilk yars, saray ve merkez brokrasinin iktidarn tehdit eden bu unsurlara kar verdii sert mcadelelere ve merkez devleti salamlatrmak zere ordu ve devlet idaresinde giritii tepeden reformlara sahne olacakt. Yeni bir yzyla girerken, Osmanl hkim zmreleri arasnda keskinleen siyasal mcadelelerin nedenlerini ve bu yzyln banda giriilen reform hareketlerinin ama ve sonularn incelemeye gemeden nce, ncelikle bu mcadelelerde taraf olarak yer alan glerin (yenieriler, ayan ve derebeyler, merkez brokrasi, ulema) siyasal konumlarna ve karlkl ilikilerine ksaca bir gz atmak yararl olacak. 19. yzyln balarnda yenierilerin iinde bulunduu durum ve siyasal pozisyonu Aslnda yenieri ordusu, uzun yllar boyunca Osmanl devletinin en gzde asker gcn oluturmutu. Grlmedik disiplinleri, eitimleri ve vurucu gleriyle, ykselme dneminin (15 ve 16. yzyllar) asker zaferlerinde byk paylar vard. Sadece sava zamanlarnda bir araya gelen nceki eyalet askerlerinin (yaya ve msellem) yerini alan yenieriler, Osmanlnn ilk srekli ve tam cretli (profesyonel) merkez ordusunu oluturuyorlard. Bu ordu, padiaha mutlak itaat ve ballk temelinde yaratlmt. Despotik devletin kapkulu rgtlenmesine dayanan yenierilerin saltanat dndaki btn g odaklarna kar yldrc bir rol oynamalarn salayan, onlarn toplumla her trl ekonomik badan yoksun olmalar ve aile, katman ve snfsal adan kksz ve topluma btnyle yabanc bir garnizon niteliinde kalmalaryd. Yenieri ordusunun bu zellii, kurulu ve gelime sreci ierisinde adm adm olumutu. Yenieri ocana sadece devirmeler arasndan seilenler alnyordu. Devirilen Ermeni, Bulgar, Bonak ve Arnavut aslllardan baka kimsenin ocaa girememesi, sakal brakmama, evlenmeme, kladan uzaklamama, baka i tutmama, btn zamann silah eitimiyle geirme zorunluluu gibi kurallar, yenierilerin ocak dnda herhangi bir varlk ya da toplumsal taban kazanmalarna set eken nlemlerdi. ... Yenieri Ocana giren her asker, kimlii ve bedensel zellikleriyle ktk denen bir deftere yazlr, aylk ulufe demeleri bu kte dayanrd. Yenieriler btn zamanlarn oda denen klalarda, ok meydan denen eitim alanlarnda ya da seferde geirirlerdi. ... Seferde ve barta hepsinin padiahn bulunduu yerde bulunmas, yenieri aasnn yalnzca padiahtan emir almas kanundu.[1] Bu konumuyla yenierilerin karlar egemen devletl snfn karlaryla btnlemekte ve bir kurum olarak yenieri oca, egemen snf korporasyonunun iinde yer almaktayd. Ortaa Avrupasnn hibir devletinde grlmeyen ve yalnzca Osmanlnn kapkulu

rgtlenmesine zg olan bir durumdu bu. Hkmdarn mutlak otoritesini glendirmek zere rgtlenen bu kurum, zamanla devlet iinde bir bask grubu haline gelecek ve saltanat kavgalarnn kaderini belirlemeye balayacakt. Mutlak otoritelerini yenierilere dayandrmak isteyen sultanlar, zaman zaman yenierilerin esiri durumuna da debilecek, alacaklar kararlarda ve yapacaklar ilerde hep onlar hesaba katmak zorunda kalacaklard. Yenieri kurumu, z benliini ve asker gcn 16. yzyln sonlarna kadar korudu ve bu niteliiyle despotik devletin temel direklerinden biri oldu. Fakat Osmanlnn dier kurumlar gibi bu kurum da 1600l yllardan itibaren hzla bozulmaya balayacakt. Bu bozulmaya yol aan en nemli etken, gene Bat Avrupadaki gelimelerdir. Yenieri ocann bozulmas ve giderek yozlamasnda, Batdaki gelimelerin iki ynden etkisi oldu. Birincisi, 16. yzylda balayan Batdaki para ve fiyat devriminin Osmanl ekonomisi ve maliyesi zerinde yapt ykc etkidir. Batdaki bu gelimeler, Osmanl devletini 1550-1600 yllar arasnda byk bir mali darln iine drmt. Durumu dzeltmek iin alnan nlemlerin hibir yarar olmad gibi, parann deerinin srekli drlmesi benzeri yntemlere bavurulmas da fiyatlarn alabildiine ykselmesine neden olmutu. Bu durum, hem devlete ve orduya gerekli mallarn salanmasn bsbtn zorlatrm, hem de maal ordunun yani yenierilerin maalarnn zamannda denememesi gibi bir durum dourmutu. stelik bir de yenieri maalarnn dk deerli (tai edilmi) akelerle denmeye yani yenierilere kazk atlmaya balanmas, yenieri ocanda huzursuzluun artmasna ve giderek kazan kaldrmalarn balamasna yol aacakt. rnein, yenieriler 1566dan 1600 ylna kadar, maalarnn artrlmas ve bahi talebiyle drt kez isyana kalkmlar ve pek ok yksek brokratn bann vurulmasna neden olmulard. Yenieri kurumu, artk o eski disiplinli ve lmne sultana bal olma zelliinden uzaklam ve kendi karlar etrafnda birleen ve bunun yaratt gcn farkna varan bir rgt haline gelmiti. Fakat buna karn, halk snflaryla hibir ba olmayan, kendi iine kapal bir topluluk olma zelliini de hl srdrmekteydi yenieriler. Bu zelliinin ortadan kalkmas iin, yenieri ocann bileiminin deimesi ve kat kurallarnn krlmas gerekecekti. Batdaki gelimelerin etkisiyle yenieri kurumunda meydana gelen deiikliin ikincisi ve en nemlisi, bu kuruma katlan yenieri askerlerin saysnn alabildiine artrlmas ve eski bileiminin tamamen deimesi oldu. nceki blmlerde anlatld zere, 16. yzyln sonlarna doru Avrupa ordularnn artan piyade ve ate gc, Osmanllar asndan toprakl sipahilerin nemini azaltrken, ateli silah (tfek) kullanan maal yenierilerin saysnn hzla artrlmasn zorunlu klmt. Dolaysyla, III. Murad dneminde (1574-95) yenieri ocann mevcudu hzla artrld. Gene bu dnemde ran ve Avusturyaya yaplan uzun seferler nedeniyle yenieri ordusunda kadro ihtiyac dounca ve devirmelerin says bu ihtiyac karlamaya kfi gelmeyince, bu kez devirme olmayanlar da ocaa alnmaya baland. Yenierilerin says Kanuninin son dneminde (1566da) 12 bin iken, bu say 1600lerin balarnda 70 bine ulaacak, 18. yzylda ise 100 bini geecekti. ster zorunluluk nedeniyle, ister devirme kapkullarnn gcn frenlemek iin padiah ve evresinin bavurduu bilinli bir uygulama nedeniyle olsun, yenieri ocann kat kurallar bir kez deitirilmeye balannca, bunun arkas gelmi ve ocan dzeni bir daha dzelmemek zere bozulmutur. Artk herkes, hatta hibir talim terbiye grmemi kiiler bile kendilerini rvet veya hatr gnl karlnda ocaa yenieri yazdrabiliyordu. Ocan mevcudunun dardan alnanlarla hzla iirilmesi, disiplinin gevemesine ve askeri niteliin dmesine yol at gibi, dardan gelenlerin ocaa tadklar alkanlklar ve yaam biimleri de yenierilerle halk snflar arasnda eitli kanallardan balarn kurulmasna yol at. Bylece, yenieriler arasnda da esnaflk, klada oturmama ve giderek evlenme yaygnlamaya balad. Artk yenieriler yalnzca ynetici snf iindeki entrikalardan deil, iliki iinde olduklar ve yaknlatklar halk snflarnn davranlarndan ve istemlerinden de etkilenmeye balayacaklard. Nitekim bu etkilenme nedeniyledir ki, 17 ve 18. yzyllarda stanbulda ortaya kan her kargaalkta, yenieriler de nemli bir rol oynayacaklard. te yandan, yenierilerin bu disiplinsiz, bana buyruk davranlar ve giderek sava alanlarn terk etmeyi alkanlk haline getirmeleri, 18. yzylda srekli yenilgilere ve nemli toprak kayplarna yol aacakt.

Yenierilerin savaa gittiklerinde bile muharebeye katlmadklar, esnaflktan ve apulculuktan baka bir i grmedikleri, tarihilerin kaydettii bir gerekliktir. ler o hale gelmiti ki, yenieriler esame denen kendi maa czdanlar zerinden bile ticaret yapar olmulard. Yenieriler bu maa czdanlarn darya satarak toplu bir para kazanm oluyorlar; czdan satn alan kiiler de bu sayede devletten srekli bir gelir elde ediyorlard. Bu esame ticaretinin bir baka yolu ise, len yenierilerin yayormu gibi gsterilerek devletten para szdrlmas idi. Tabii, tarihilerin aktarmlarna gre, bu ii yapanlar da gene ynetici snfa mensup insanlardr. Ocak defterine gre yenierilerin mevcudu pek ok olup, maalar o deftere gre verilirdi. Hakikatte ise ocak mevcudu maa kaydna nispetle ok azd; ocaktan lm ve sair suretle eksilenlerin isimleri bildirilip defterden silinmezdi; bu isimlere ait esame kd, yani hviyet vesikas alnp satlr, buna sahip olan, her maa ktka elindeki esame kdyla ismi var cismi yok olan Yenierinin maan alrd. Ocak aalarnn ve hariten bir hayli kimsenin, devlet ricali ve ulemann byle satn alnm esame ktlar vard.[2] Bylesine babo, disiplinsiz, eitimsiz bir kurum haline gelen ve giderek iyice yozlaan yenieri ocan egemen snfn her fraksiyonu kendi kar iin kullanabiliyor ve kendi iktidar mcadelesine alet edebiliyordu. Fakat dier taraftan, artk askerlikten ok esnaflkla uraan ve dolaysyla esnaf loncalarna giren yenieriler de giderek egemen snftan uzaklayor ve halk snflaryla yaknlayorlard. Gerek egemen snfn hizipleri tarafndan iktidar mcadelelerinde sk sk kullanlmalar, gerekse halkla yaknlamalar nedeniyle, yenieriler artk padiahn ve yksek devlet ricalinin korkulu ryas haline gelmiti. En ok da yenierilerin halkla btnlemesi sonucunda ortaya kacak ykc g korkutuyordu tepedeki egemenleri. O nedenle, yenieri ocann datlmas ve bu ykc gcn egemen snfn devlet aygtndan btnyle srlp atlmas, 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren padiahlarn kafasn ciddi biimde megul eden bir dnce olacakt. Nitekim, ilerde deineceimiz zere devlet idaresinin ve ordunun modernletirilmesi iin giriilen reformlar sreci, ayn zamanda yenieriliin de tasfiye sreci olacaktr. 19. yzyln balarnda ayan ve derebeylerin siyasal pozisyonu nceki blmlerde deinildii zere, Avrupann tersine kendi isel dinamikleriyle kapitalizme geemeyen Osmanl imparatorluu, 17. yzyldan itibaren kapitalist Avrupa karsnda srekli olarak gerilemi ve bir trl iinden kamad derin bir ekonomik ve mal bunalmn iine yuvarlanmt. Bu bakmdan gerek 17. yzyl gerekse 18. yzyl, imparatorluun mal ve asker gcnn alabildiine zayflad, despotik devletin merkez otoritesinin zaafa urad, idarede ve orduda (zellikle yenieri ocanda) derin bozulmalarn ve rmeye varan yozlamalarn yaand yzyllar oldu. mparatorluk bu yzyllarda Batl devletler karsnda srekli asker yenilgiler ald ve nemli toprak kayplarna urad. kinci Viyana kuatmasndan (1683) 19. yzyln balangcna kadar geen yz yl akn srenin neredeyse elli yln Avrupa devletleriyle sava halinde geiren Osmanl devleti, bu savalarda Dou Avrupadaki topraklarnn hemen tamamn yitirdi ve 16. yzyln balarndaki Tuna snrna kadar geri ekildi. Rusya ile olan savalarda ise, Romanyadan Kafkasyaya kadar, Krm da dahil Karadenizin kuzeyindeki btn topraklarn Rusyaya kaptrd. Despotik devletin mal ve asker gcnn ve siyasal otoritesinin alabildiine zayflad 18. yzylda, merkezka gler yani taradaki ayan ve derebeyler glerini alabildiine artrmlard. Artk merkezden tamamen bamsz hareket edebiliyor, kendi adlarna vergi toplayabiliyor ve kendi asker glerini oluturarak eyaletlerde ynetimi fiilen kendi denetimleri altnda tutabiliyorlard. te yenierilerin yan sra, merkez brokrasi asndan tehlike arz eden bir dier durum da bu ayan ve derebeylerin srekli glenen konumuydu. Osmanl mparatorluu bu srete, ynetimi ok bal olan bir imparatorluk grnts sergiliyordu. Osmanl mparatorluu 19. yzyla son iki yzyln gelimeleri iinde ekillenmi ve klasik despotik yapsndan bir hayli uzaklam bir iktidar yaplanmasyla girecekti. Bu yeni yaplanmada iktidar, Osmanlnn klasik despotizm dnemindeki monolitik yapsndan farkl olarak, merkez ile merkezka gler arasnda blnm durumdayd. Siyasal hkmranln

bu blnml, Osmanl devletinin ileyi kurallar bakmndan henz bir resmiyet kazanm olmasa da, oktandr fiili bir ynetim biimi haline gelmi bulunuyordu. Bu tarihsel dnemde devlete ait olan siyasal hkmranlk hakk, saray ve hazineden geinmeli askersivil brokrasi ile taradaki ayan ve derebeyler arasnda fiilen paylalm durumdayd. Dolaysyla, mparatorluun iki ana zenginlik kayna, yani hazine ve toprak gelirleri, bu iki kesim tarafndan kontrol ediliyordu. Ne var ki bu, sarayn ve merkez brokrasinin kendi arzusuyla kabullendii bir durum deildi. Onlar bu durumu, glerinin zayfl nedeniyle de facto kabullenmek zorunda kalmlard. Aslnda derebeylerin ou tara vilayetlerinde ayan, voyvoda, mtesellim gibi resmi sfatlar da fiilen ellerine geirmi durumdaydlar. Bu kiiler neredeyse btn eyaletlerde ynetime hkim olmulard. 19. yzyln banda ancak iki vilayet Osmanl padiahnn dorudan doruya ynetimi altnda bulunuyordu. 1808 ylnda general Sebastiani Napolyon Bonapartea gnderdii resmi mektupta yle der: Asya Trkiyesi byk apta haklarn veraset yoluyla elde etmi beyler tarafndan idare edilmektedir. Sarayn tayin ettii paalarn bu blgelerin ancak ok kk bir ksm zerinde denetim haklar vardr. Hemen hemen btn Anadolu gl kiinin hkmranl altndadr ve bunlar bu stnl hkmranln babadan oula gemesi sayesinde salamlardr. Bu gl aileler unlardr: Karaosmanolu ailesi, apanolu ailesi ve Tayyar Paa ailesi.[3] Ayan ve derebeylerin tarada siyasal hkmranlk alanlarn geniletmeleriyle birlikte, bunlar arasnda da bir hiyerari olumutu. iftliklerin iletmecisi durumunda olan aalar, tarada fiili bir ynetim gcne sahip ayanlarn otoritesi altna girmilerdi. Hatta byk ayanlarn altnda da kendilerine bal kk ayanlar olumutu. te yandan ayanlar ve derebeyler, merkezin gc zayflad oranda vilayetlerde valilik grevini de slenmekteydiler. Bu dnemde, hem devletin valisi olan, hem de kendisine ait pek ok iftliin tasarrufunu elinde bulunduran ayanlarn ve derebeylerin says az deildir. Dolaysyla, bu dnemde reaya da karsnda egemen g olarak, devlet greviyle zorbal ahsnda birletirmi ayan ve derebeyleri bulmaktayd. Fakat te yandan, nceki blmlerde eitli vesilelerle deindiimiz zere, bu ayan ve derebeylerin konumu, ne Ortaa Avrupasndaki feodal toprak soylularnn konumuna, ne de 19. yzyl Avrupasndaki kapitalist iftlik sahibi burjuvalarn konumuna benziyordu. Geri Avrupann Osmanl pazarna giriiyle birlikte, ayanlar arasnda kapitalist iftlikilie evrilen (zellikle Rumelide ve Balkanlarda) unsurlar da oluyordu, ama bu genel bir eilim halini alabilmi deildi. Ayanlar da derebeyler de henz bir burjuva snfn temsil etmekten ok uzaktlar. Bunlar Avrupada olduu gibi iktisadi bir evrimin, bir retim tarz deiikliinin sonucunda deil, sadece merkez despotik otoritenin zayflamas sonucunda ortaya kan ve esas olarak da asyatik-despotik dzenin bir uzants olan parazit unsurlard. Ayan ve derebeyler, kendilerini merkez iktidarn yerine ikame ederek ve onun siyasal yetkilerini kullanarak reayann srtndan geinen ve bu yolla byk servetler biriktirerek zamanla siyasal g de elde eden birer mtegallibe idiler. te bu nitelikleri nedeniyle, gelecei deil gemii temsil etmekteydiler. Onlar, despotik dzenin hem bir rn, hem de bir uzantsydlar. Dolaysyla onlarn siyasal pozisyonu, daha batan bu bozuk dzenli despotizmin koullar tarafndan belirlenmi bulunuyordu. Bu siyasal pozisyon, merkez otoritenin zayf olduu ve elinin her yere uzanamad bozuk dzenli bir despotizmin devamndan yana olan bir pozisyondu. nk mevcut konumlarn, byle bir bozuk dzenli despotizmin devamna borluydular. Tersi bir durum, yani merkez otoritenin glenmesi ve siyasal hkmranlnn blnmez btnln, monolitikliini yeniden tesis etmesi, bu merkezka glerin sonu olurdu. Dolaysyla, yeni bir dzen kurmak ya da devleti modernletirerek glendirmek vb. ayan ve derebeylerin hi derdi deildi. Onlarn esas derdi, kendi varlklarnn padiah tarafndan resmen tannmas ve bylece servetlerinin ve siyasal konumlarnn despotik dzen erevesinde resm bir gvenceye kavuturulmasyd elbette. Nitekim ilerde greceimiz gibi, ayan ve derebeyler bu resm gvenceye 1808 ylnda padiaha imzalattklar Sened-i ttifak ile kavuacaklard. Ne var ki, savalar, yenieri isyanlar ve saray darbeleri nedeniyle merkez iktidarn iyice gsz dt bir dnemde padiahn zoraki imzalad bu ittifak

senedinin mr pek uzun olmayacakt. nk mutlak iktidarn bakalaryla paylamaya hi de niyetli olmayan devletllar (saray ve merkez brokrasi), ayan ve derebeylere kaptrdklar yetkilerini geri almak iin, hi vakit kaybetmeden derhal mcadeleye girieceklerdi. Bu nedenledir ki, merkez brokrasi ile ayan ve derebeyler arasnda eskiden beri sregelen kar atmalar ve siyasal hkmranlk kavgas 19. yzyln ilk yarsnda da aynen devam edecek ve ilerde de greceimiz gibi, merkez despotik iktidarn nihai stnlyle noktalanacakt. 19. yzyln balarnda merkez brokrasinin pozisyonu Geimlerini esas olarak hkmdarn (devletin) hazinesinden salayan yksek devlet grevlilerinin oluturduu merkez brokrasi, varln her eyden nce bu hazineyi besleyen kaynaklarn srekliliine borluydu. Hazineyi besleyen kaynaklarn kurumas, devletin kntye uramasna ve dolaysyla brokrasinin varlk koullarnn ortadan kalkmasna yol aabilirdi. te bu olaslk, yenilgilerin ve toprak kayplarnn srekli olarak artt ve devletin tam bir mal skntya dt 18. yzyl boyunca Osmanl brokrasisinin nnde ciddi bir tehlike olarak durmaktayd. stelik bu dnemde, taradaki hkimiyetleri srekli artm bulunan ayan ve derebeylerin devletin gelir kaynaklarn fiilen ele geirmi olmalar da merkezin gelirlerinin ciddi bir ekilde azalmasna yol amt. Bu durumda, hem Avrupayla srekli sava halinde olan Osmanl ordusunun ihtiyalar karlanamaz hale geliyor, hem de geimleri hazineye bal olan merkez brokrasinin durumu ktleiyordu. Eski dzenin bozulduu ve merkeze rakip yeni glerin olutuu bu tarihsel srete, brokrasi iinden kp kendine kiisel ikbal salayarak ekonomik bir dnme urayanlar da olmutu. Brokrasiden evrilerek gelien bu unsurlar, topran tasarrufunu ele geirmenin yan sra, ticaret ve tefecilikle de uraarak servet biriktirmeye koyulmulard. Daha nce de belirttiimiz zere, brokrasiden evrilerek tarada hatr saylr bir g haline gelen bu insanlar arasnda, daha sonra ayan ve derebeyi konumuna gelenler az deildir. Fakat devletin ynetimini elinde tutan ve esas olarak hazinenin evresinde kmelenmi olan merkez brokrasinin byk gvdesinin durumu byle deildi. Daha nce belirtildii ekilde, ticar faaliyetler ya da zel toprak tasarrufu gibi bireysel giriimler, merkez brokrasinin asl gelir kaynan oluturmuyordu. Bu tr iler, brokrasinin ancak ek bir gelir elde etmek zere frsat dtke deerlendirdii ilerdi. Merkez brokrasinin esas gelir kaynan ise, dorudan reticilerin yaratt ve devletin el koyarak hazineye aktard rn fazlas oluturuyordu. Dolaysyla, merkez brokrasi asndan nem tayan asl i, lkede yaratlan artk-rnn devlet tarafndan vergi ad altnda dorudan yamalanmas iiydi. Ne var ki, brokrasi asndan son derece verimli olan bu i, 17 ve 18. yzyllarda yaanan bunalm ve karklklar nedeniyle muazzam lde sekteye uram bulunuyordu. Kyler yklm, reaya iftlikleri bozulmu, hazineye ait toprak gelirlerinin byk bir ksm ayan ve derebeylerin eline gemi ve yaanan bu karklklar sonucunda krlarla ehir merkezleri arasndaki ilikiler son derece azalmt. Merkez brokrasinin krlara uzanmas ve oralarda yeniden hkimiyet kurmasn fiilen engelleyen bu koullar, 19. yzyla kadar bylece srp gelmiti. Merkez brokrasi asndan son derece olumsuz olan bu koullarn deiebilmesi, ancak Avrupa kapitalizmi ile Osmanl arasnda kurulan ekonomik ilikilerin gelimesinden sonra mmkn olacakt. Kapitalist Avrupann artan hammadde ihtiyac nedeniyle, Osmanl lkesinden Avrupaya tarm rn ihracnn balamas, krsal alandaki artk-rnn pazara ynelerek meta haline gelmesine ve bylece krn da para dolamnn iine ekilmesine yol aacakt. te yandan bu sre, ihra edilmek zere pazara gelen metalar zerinde devletin vergi yoluyla yeniden denetim kurmasn ve bylece tarm alannda gerekleen smrden merkez brokrasinin gitgide artan bir pay almasn salayacakt. zetle, Avrupa kapitalizmiyle girilen ekonomik ilikiler Osmanlda meta dolamn artryor, bu da ister istemez hazineye akan gelirleri artrarak hazineyi glendiriyordu. Yani bir bakma bu tarihsel sre, Osmanl brokrasisini ironik bir biimde Avrupa kapitalizminin nesnel mttefiki haline getiriyordu. D ticaret dolaymyla artan meta dolam hazineyi glendirdii iin, brokrasi iinde ticaretin yaygnlamasn ve bu temelde Avrupayla ilikilerin gelitirilmesini isteyen gl bir

eilim domutu. Brokrasi iindeki bu eilim, Avrupa diplomasisi tarafndan da desteklenecekti. nk, ok dank bir durumda olan merkezka glerle (aa, ayan, derebeyi vb.) ilikiye gemektense, ekonomiyi merkez dzeyde denetleyebilecek bir gc (merkez brokrasiyi) kontrol etmek, Avrupa burjuvazisi asndan daha tercih edilir bir yoldu kukusuz. Osmanl brokrasisiyle gelitirecei ilikiler, Avrupa burjuvazisine Dou pazarlarnn kapsn ardna kadar aabilirdi! Bu nedenle Avrupa burjuvazisi, Osmanl ekonomisini deil ama kendi ekonomik karlarn glendireceini ok iyi bildii bir reform programn, 19. yzyln balarndan itibaren Osmanl brokrasisine empoze etmeye balayacakt. te yandan, saray ve merkez brokrasi de, merkezka glere kar kendi siyasal iktidarn glendirmek iin idarede ve orduda reformlara iddetle ihtiya duymaktayd elbette. te 19. yzyla girerken, sarayn ve merkez brokrasinin siyasal pozisyonunu bu koullar belirleyecekti. Ne var ki, reformlar konusunda brokrasinin davran nceden olduu gibi imdi de homojen bir davran olmayacakt. nk Osmanl brokrasisinin oluturduu birliktelik, daha bandan beri kar atmalar temelinde sregelen bir birliktelikti. Brokrasi iinde kar atmalarna yol aan temel neden ise, grevlilerin tek bir kaynaktan (hazineden) beslenmeleri, yani tek bir kayna blmek zorunda olularyd. Nitekim, ynetici snf iinde teden beri sregelen bu kar atmalar, 19. yzyln balarndaki reformlar nedeniyle bir kez daha alevlenecek ve brokrasi iindeki dengeler bir kez daha bozulacakt. Bu kez atma, brokrasinin Bat yanls modernlemeci kanad ile eski dzenin aynen devam etmesini isteyen statkocu kanad arasnda geecektir. Osmanl brokrasisi ve reform denemeleri Aslnda Osmanlda ilk reform denemeleri, imparatorluun Bat karsnda gsz dt bir tarihsel dnemde, yani 17. yzylda balamtr. Ynetici snfn bu dnemde reformlara ihtiya duymas, Batl devletler karsnda askeri yenilgilerin artmas ve toprak kayplarnn balamas nedeniyle olmutur. Bu yenilgilere alk olmayan Osmanl ynetici snf, imparatorluun yaamsal bir tehlike iinde olduu endiesine kaplmt. Bu tehlike karsnda nasl bir tutum alnaca konusunda ynetici brokrasi iinde daha o zamanlarda iki kanat olumutu. Brokrasinin bir kanad reformcu, dieriyse tutucu eilimliydi. Fakat her iki kanadn da hemfikir olduu konu, asker temellerde rgtlenmi fetihi bir devlet olan Osmanl devletinin bu niteliinin devamn salamakt. Reformcu kanat, Osmanl devletinin varln devam ettirebilmesi iin, gelien artlara ayak uydurmas ve tpk Batl devletlerde olduu gibi ordusunu modernletirmesi gerektiini savunuyordu. Tutucu kanat ise imparatorluun gsz dmesinin nedenini, eski geleneklerden uzaklalmasna ve dzenin bozulmu olmasna balyordu. Bunlara gre, eski gcn yeniden kazanabilmesi iin Osmanl devletinin altn adaki dzenine, yani klasik despotizme geri dnmesi gerekiyordu. Anlalaca zere, her iki kesim iin de ama, topluma yeni bir sistem getirmek ya da mevcut sistemde kkl bir deiiklie gitmek deildir. Toplumun hep stnde duran ve toplumu hep kendi reayas (srs) olarak gren Osmanl brokrasisinin, topluma yeni bir sistem getirmek gibi bir amac hibir zaman olmamt ve olamazd da zaten. nk yeni bir sistem getirmek ya da mevcut sistemde radikal bir deiiklie gitmek, devleti ynetme tekelini elinde bulunduran ve tm sistemin tek egemeni durumunda olan devletl brokrasi iin ok riskli bir iti. Mazallah, byle bir deiiklik, Osmanlnn kutsal dzeninin kmesine ve despotik brokrasinin varlk nedeninin tmden ortadan kalkmasna yol aabilirdi! Dolaysyla, Osmanl iin tehlike iaretlerinin belirdii 17. yzyln ilk yarsndan itibaren, ynetici snfn ileri dzeltmek iin giritii reform denemeleri, yzeysel ve geici dzeltmeler olmaktan teye gemeyecekti. stelik, yaplan dzeltmelere bal olarak yaanan geici ferahlama dnemleri de saray ii ekimeler nedeniyle fazla uzun srmyordu. Brokrasi iinde ynetimi eline geiren her yeni ekip, bir nceki ekibin yapt reformlar ortadan kaldrd iin, eski ortama tekrar geri dnlm oluyordu. Dolaysyla, 17. hatta 18. yzyl boyunca devam eden bu trden geici ve snrl reform giriimlerinin,

Osmanl gerilemesini durdurabilmesi ve yeni atlmlar gerekletirebilmesi hibir zaman mmkn olmad. Btn bir gerileme dnemi boyunca, dnml olarak ynetimi elinde bulunduran brokrasinin tutucu kanad ile reformcu kanad, esasen ayn kafa yapsna sahiptiler. Sarayn evresinde kmelenmi bu devlet ricali, Bat karsnda alnan onca yenilgiye ve gerilemeye karn, hl gemiin baarlarna dayandrlan temelsiz bir stn Osmanl ideolojisine snmaya devam ediyorlard. Gelimi Bat karsnda psikolojik bir savunma araynn ifadesinden baka bir ey olmayan bu anlay, Osmanl brokrasisinin gerekleri grmesini ve gerilemenin ardnda yatan daha derinlerdeki nedenleri kavramasn engelliyordu. Burnunun byklnden nn gremeyen Osmanl brokrasisi, Batnn 16. yzyldan beri bilim ve teknolojide, sanayi ve ticarette, asker rgtlenme ve tekniklerde yapt atlmlardan bihaberdi. Sava alanlar dnda Avrupayla dorudan kar karya gelmeyen, incelemelerde ve bilgi alveriinde bulunmayan Osmanllar, ne denli cahil kaldklarnn farknda bile deillerdi. Osmanl brokrasisinin Batyla bu trden ilikiler kurmas ancak 18. yzyln birinci eyreinden sonra, o da son derece snrl bir biimde gerekleecekti. Fakat bu ilikiye ramen Osmanl brokratlar, stn Osmanl ideolojisini 18. yzylda da hl srdrdklerinden, karlarndaki kapitalist Avrupann gemite sava alanlarnda rahatlkla yendikleri o eski Avrupa olmadn, imdiki Avrupann gemitekinden ok daha gl olduunu kavramadlar. Osmanl brokrasisi bu gereklii ancak 19. yzyln balarnda kavramaya balayacak ve Bat karsnda dt g durumdan kurtulmak zere, kendi devlet aygtlarnda daha kkl reformlara girimek zorunda kalacakt. imdi biraz da bu reformlarn ne nitelikte reformlar olduuna ve ne gibi sonular dourduuna bakalm. -------------------------------------------------------------------------------[1] Kaynak: Ana Britannica [2] . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, akt: smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem Y., 1979, s.174 [3] akt: S. Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, c.2, Gzlem Y., 1977, s.600 Modernleen Despotizmin Sivilleme Sancs /13 Mehmet Sinan 25 Nisan 2007 19. yzyl reformlar ya da despotizmin modernleme sreci 19. yzyla girerken Osmanl devletinde ynetim brokrasinin reformcu kanadnn inisiyatifindeydi. Statkocularn tersine, reformcular, eski dzeni geri getirmenin ya da eskiye geri dnn bir yarar olmayacann bilincindeydiler. Batl devletlerin ak bir stnle sahip bulunduu o gnn koullarnda, imparatorluu ayakta tutabilmenin yolunun devleti glendirmekten getiine ve bunun da ancak Batdaki gibi modern bir ordu ve idari yap kurmakla mmkn olacana inanyorlard. Bu dnemde modernlemeden yana bir padiahn (III. Selim) tahtta bulunmas da reformcularn elini glendiren bir faktrd. Padiah III. Selim ve reformcu kadronun balatt reformlar, ncelikle asker alanda younlaacakt. nceliin asker alana verilmesi, Osmanl brokrasisinin dnya gr asndan elbette anlalabilir bir eydi. Asker temellerde rgtlenmi ve fetihi bir devlet anlay iinde yetimi Osmanl brokrasisi iin, bir devleti ayakta tutacak en nemli ve en temel e, gl bir ordudan baka ne olabilirdi?! Dolaysyla, Osmanl brokrasisinin gznde hayat derecede nem tayan ve ncelikli olan reformlar, Devlet-i l Osmann ordusunu glendirecek reformlar olacakt elbette! Temelde byle bir vizyona sahip olan Osmanl brokrasisinin giritii reform hareketi, III. Selim (1789-1807) dneminde hzlanarak geliecek ve II. Mahmud (1808-39) dneminde dorua ulaacakt. III. Selim ve reformcu kadrosu, Nizam- Cedid (Yeni Dzen) ad verilen modernlemeyenileme hareketini 18. yzyln sonlarnda balatmlard. Bu reform hareketinin iinde en ncelikli olarak ne kan dnce, yenieri ordusunun tamamen kaldrlmas ya da yeniden

yaplandrlmas projesi idi. Bir zamanlar Osmanl hkmdarlarnn sadk hassa ordusu, koruyucu kuvveti niteliinde olan bu ordu, uzun zamandan beri iyice bozulup yozlam ve son dnemlerdeki bana buyruk eylemleriyle de sarayn ve merkez brokrasinin huzurunu karan tehlikeli bir g haline gelmiti. III. Selim ve reformcu brokrasi, yenieri ordusunun bu olumsuz durumunu dzeltmek ve onu gnn artlarna uygun, modern bir ordu haline getirmek zere kollar svadlar. Ne var ki, o gnn koullar iinde bu iin baarlmasnn son derece g ve atma yaratma riskinin bir hayli yksek olduunu grerek, geri adm atmak zorunda kaldlar. Nitekim, reformcularn yenieri ordusunda yapmak istedikleri dzenlemelere daha iin en banda yenieri aalar ve onlarn arkasndaki statkocular (ulema ve bir ksm statkocu devlet ricali) iddetle kar kmlard. nk hem yenieri aalar hem de statkocu devlet ricali, yenieri ocann bu bozuk dzeninden kar salamakta olduklarndan, ocan bu bozuk dzenine dokunulsun istemiyorlard. te yandan, ocaklarnn tasfiye edileceinden ve isiz kalacaklarndan korkan sradan yenieriler de, bandan beri brokrasinin bu tutucu kanadyla birlikte hareket ediyor ve bu kanadn tahrikleri nedeniyle de yenilikilere, reformculara di biliyorlard. Bu durumda, yenieri ordusunun reforme edilmesinin ok zor hatta imknsz olduu dncesine kaplan ve kararszla den III. Selim, yenieri ordusuna dokunmaktan vazgeerek tamamen yeni bir ordunun rgtlenmesine yneldi. Bu yeni ordu, modern Avrupa silahlaryla donatlm, Nizam- Cedit ad verilen talimli bir orduydu. Mevcudu 10 bini amayan Nizam- Cedid ordusu Avrupal subaylar tarafndan eitiliyordu. Yeni ordunun giderlerinin karlanmas iin, rad- Cedid diye ayr bir hazine de oluturulmutu. Gene bu dnemde, Avrupal teknisyen ve danmanlarn gzetiminde modern silah ve cephane fabrikalar kurulmu ve Osmanl subaylarn modern ordunun gereklerine gre eitecek teknik okullar almt. Ayrca, devlet idaresinde de reformlara giriilmi ve danma meclisi benzeri bir kurul da oluturulmutu. Ne var ki ordu ve devlet idaresinin modernletirilmesi dorultusunda atlan bu ileri admlara karn, III. Selim dnemindeki yenilik hareketi gene de kksz bir hareket olarak kalmaya mahkmdu. nk, tepede brokrasinin dar bir kesimi tarafndan balatlan ve yalnzca devleti glendirmeye ynelik olan bu modernleme-yenileme hareketinin toplumla hibir ba yoktu. Ayrca da, tepede yrtlen bu reform hareketini kendi karlar dorultusunda destekleme durumunda olan modern bir iktisad-toplumsal g de (gelimi bir burjuva snf) bulunmuyordu sistemin bnyesinde. Gerek u ki, sistemin bnyesinde var olan iktisad-toplumsal glerden hibiri (ayan, aa, derebeyi, ulemann etrafnda kmelenmi mslman tccar, esnaf vb.), Batdaki gibi modern bir ekonomik gelimeyi ve dolaysyla modern bir snfsal oluumu (modern burjuva snf) temsil etmiyordu. stelik bunlarn ou (ilerde greceimiz gibi, ilerinde Alemdar Mustafa Paa gibi istisna olanlar hari) tepeden yrtlen ve merkez devleti glendirmeye ynelik olan modernleme-yenileme hareketine genelde hi de scak bakmyorlard. Oysa bilindii gibi, feodalizmin iktisad temellerinin kt ve kapitalizmin ykselie getii monariler dnemi Avrupasnda durum ok daha farklyd. Devletin modernletirilmesi ve merkezletirilmesi ihtiyacnn kendini bir zorunluluk olarak dayatt o dnemin Avrupasnda, bu deiimin zorunluluunu kavrayan ve sreci kendi karlar dorultusunda etkilemek zere harekete geen iktisad-toplumsal bir g oktan olumu bulunuyordu. Feodal Avrupann bnyesinde gelien ve bamsz bir konum elde edebilen bu iktisadtoplumsal g, modern burjuvaziden bakas deildi. Burjuvazi, Avrupada ykselmekte olan yeni dzenin temsilcisiydi ve toplumda gelimeyi, yenilemeyi, ilerlemeyi temsil eden bir snft. Feodal paralanmla ve dankla kar bir ulusal pazar birliinin kurulmasn savunan bu snf, karlar gerei belli bir dnem merkeziyeti monarilerle ibirlii iinde olmutu. nk 17. yzyldan itibaren Avrupada feodal paralanmla kar mcadele eden ve kralln merkez gcn (merkez bir devleti) feodallere kabul ettirmeye alan monarilerle, bir ulusal pazar birliinin olumasn ve modern yasalarla gvence altna alnmasn arzulayan burjuvalarn karlar bir noktada kesiiyordu. O nedenledir ki, erken bir kapitalist gelimenin yaand Hollanda, ngiltere gibi Avrupa lkelerinde burjuvazi bir dnem, monarilerin giritii reformlarn ve modernleme hareketlerinin destekisi olacakt. Feodal unsurlar, kendileri gibi feodal kkten gelen kraln merkez yetkilerinin artmasna ve

merkez devletin glenmesine kar direnirken, feodalizme kar mcadele iinde gelien burjuva snf ise merkeziyeti monarilerle ibirliine gidebilmiti pekl. Ama ne zaman ki bu merkez monariler de sermayenin gelimesi nnde ciddi bir engel oluturmaya baladlar, ite o zaman burjuvalar bu engeli de siyasal devrimlerle ykp geerek, dorudan kendi snf iktidarlarnn siyasal cisimlemesi olan burjuva parlamenter devlet biimini yaama geirdiler. Oysa 19. yzyln balarnda Osmanl brokrasisinin giritii tepeden reform hareketi byle bir burjuva perspektife sahip bulunmad gibi, onun iktisad-toplumsal dayanandan da yoksun bulunuyordu. Fakat te yandan, gerek u ki, byle bir burjuva perspektifin oluamamasnn ve buna uygun bir iktisad-toplumsal dayanan bulunmamasnn tarihsel nedeni de gene bizzat bu Osmanl brokrasinin kendi varolu koullaryd. Osmanl devletinin, yani saray ve merkez brokrasinin tm ekonomik ve toplumsal yaam zerinde kurduu tekelci hkimiyet, zel mlkiyete dayal serbest mbadele ilikilerinin Batdaki gibi bir geliimini ve bu temelde bir burjuva snfn oluumunu tarihsel olarak geciktirmiti. te Osmanl devletinin, dier bir deyile despotik brokratik sistemin kendi eliyle yaratt bu tarihsel gecikmilik, sonunda onun karsna, ilerlemeyi ve dnm engelleyen tarihsel bir faktr olarak dikilecekti. Byle bir sistemde reformlarn gerekleip kkleebilmesi ve reformculua soyunan kadrolarn ayakta kalabilmesi de kolay bir i deildi tabii ki. Nitekim, Avrupadaki modernleme hareketinden esinlenerek ie girien reformcu padiah III. Selim ve kadrosu, kendilerini destekleyecek Avrupadaki gibi iktisad-toplumsal dayanaklardan yoksun bulunduklar ve reform kartlarn bastracak yeterli bir gce de sahip olmadklar iin, statkocu brokrasi karsnda yenik dmekten kurtulamayacaklard. Statkocu brokrasi ve ulemann kkrtt bir yenieri isyan sonucunda, III. Selim 1807 ylnda tahtan indirilerek saraya hapsedilecek, yenileme taraftar pek ok st dzey ynetici katledilecek ve yeni kurulan Avrupa tarzndaki modern Nizam- Cedid ordusu da datlacakt. III. Selimi tahttan indiren isyanclarn arkasndaki ynlendirici gler (statkocu brokrasi ve ulema), IV. Mustafay tahta kardlar. IV. Mustafa isyanclara verdii szn gereini yerine getirerek reform hareketini derhal tasfiyeye giriti. Bu dnemde isyanclarn bana buyruk hareketleri nedeniyle stanbulda tam bir kargaa ortam hkm sryordu. syanclar her yerde yenilik taraftarlarn izliyor ve ldryorlard. Bu durumda stanbuldan kamak zorunda kalan III. Selim taraftar pek ok ordu mensubu ve devlet yneticisi, reform yanls olarak bilinen Rusuk yan Alemdar Mustafa Paaya sndlar. Osmanl-Rus savalar srasnda byk baarlar gstermi olan Alemdar Mustafa Paa, ordu ve devlet ynetimindeki reformcularn da sempatisini kazanm gl bir ahsiyetti. Rumeli yannn en gllerinden (yanlar yan) olan Alemdar Mustafa, Rumelide tarm ve hayvan ticaretiyle uraan zengin bir tccard ayn zamanda. Rumeli eyaleti, imparatorluun dier eyaletlerine gre Avrupayla ticaretin grece daha hzl gelitii ve burjuvalama srecinin grece daha hzl yaand bir eyaletti. Muhtemeldir ki, Alemdar Mustafa da burjuvalama srecinden nasibini alm ve bu konuda bir hayli yol kat etmi biriydi. Nitekim, dier eyaletlerdeki yan ve derebeyler, yeniliki-reformcu hareket karsnda genel olarak tutucu bir eilim sergilerken, Alemdarn yeniliki-reformcu hareketin yannda yer almas, onun bu burjuva eiliminin bir tezahr olsa gerektir. Fakat te yandan, Alemdar Mustafa Paay stanbula gidip ayaklanmay bastrmas ve III. Selimi yeniden tahta karmas iin asl tevik edip ynlendiren, stanbuldan kap ona snan reformcu brokratlar oldu. Nitekim bu tevikler sonucunda Alemdar Mustafa Paa, emrindeki 16 bin kiilik silahl gcyle stanbula gidip yenieri ayaklanmasn bastrm, ayaklanmann elebalarn ldrtm ve III. Selimi yeniden tahta karmak zere zorla Topkap Sarayna girmiti. Fakat burada III. Selimin isyanclar tarafndan ldrlm olduunu renen Alemdar Mustafa, gene reformcu brokratlarn tevik ve nerisiyle, ehzade II. Mahmudu tahta kard ve kendisi de onun sadrazam oldu. te yandan, Alemdarn bu eylemi sayesinde brokrasinin reformcu kanad da devlet ynetiminde inisiyatifi yeniden ele geirmi oluyordu. Merkezle merkezka glerin geici uzlamas: Sened-i ttifak Sadrazamlk makamn ele geiren Alemdar Mustafa, III. Selimin devrilmesiyle kesintiye

urayan reform hareketini yeniden balatt. Datlan Nizam- Cedid ordusunun yerine, bu ordunun bir benzeri olan Sekban- Cedid ordusunu kurdurdu. Devlet erknyla ve ulemayla yapt toplantlarda, yenieri ordusunun dzeltilmesi ve dzenli ekilde eitilmesi konusunda kararlar aldrd. Asker olmadklar halde, ellerinde bulundurduklar esame (maa) czdanyla kendilerine yenieri ocandan asker maa balatm olan binlerce kiiyi tespit ettirip ocaktan attrd. Binlerce esame czdann toplattrp imha ettirdi. Alemdar Mustafa Paann yenieri ocaklarn dzeltmeye ve disiplin altna almaya ynelik bu kararl tutumu, yenieri byklerini ve onlarla ibirlii iindeki statkocu devlet ricalini tedirgin etmeye yetmiti. Alemdarn sadrazamlnn kendi iktidarlarna ynelik ciddi bir tehlike oluturduunu sezinleyen statkocular, hi vakit kaybetmeden Alemdar sadrazamlktan drecek yeni darbe planlar hazrlamaya girieceklerdi. buuk ay sren sadrazaml srasnda Alemdar Mustafa Paann en dikkat ekici olan ve tarihsel adan zerinde en ok tartlan icraat, tara hanedanlar (yan ve derebeyler) ile devletin ileri gelenleri (yksek devlet erkn, eyhlislam, yksek asker komutanlar) arasnda bir uzlama toplants dzenlemesi ve Sened-i ttifak denen anlama belgesini taraflara imzalatm olmasdr. Merkez ile evre (merkezka gler) arasnda byle bir siyasal anlamann yaplmas ve bunun resmi bir senede balanarak padiaha da onaylatlmas, Osmanl devletinin siyasal tarihinde ilk kez gerekleen bir olayd. lk kez olarak siyasa alannda bir yeri olduu kabul edilen Hanedanlar (yan, aa ve kendine buyrukluluk gden derebeyler) ile devlet erkn, ulema ve ocak aalar bir araya getirilerek tartlacak; Osmanl soyunun egemenlii altnda, karlar karlkl atmalar halinde olduu iyice beliren bu gler arasnda bir uzlamaya varl bir senede balanacakt. Bu gler arasnda karlkl hak ve devlerin belirlenmesini, bunlar ineyecek olanlara kar uygulanacak cezalandrma yetkilerinin aklanmasn tartmak zere bir kurultay (Meveret Meclisi) arlmasna karar verildi.[i] Olaylarn daha sonraki geliimi ve tarihsel belgelerin sunduu veriler de gsteriyor ki, gerek padiah ve yksek devlet ricali, gerek taradan gelen yan ve derebeyler, bu Sened-i ttifak belgesini gnl rahatlyla ve ilerine sindirerek imzalam deillerdir. Taraflar bu anlama belgesini, bir byk isyan bastrm ve ardndan sadrazamlk makamn ele geirerek devlet ynetimine fiilen el koymu Alemdar Mustafa Paa gibi gl bir kiiliin otoritesi altnda imzalamak zorunda kalmlardr. Sened-i ttifak koullarnn ierdii siyasal almlardan da anlalyor ki, taraflar bu anlamay imzalamaya zorlayan Alemdar Mustafa Paann esas niyeti, merkez brokrasi ile yanlar arasndaki kutuplamay ortadan kaldrarak bir uzlama-anlama zemini yaratmak ve daha sonra bu gler arasnda resmi bir iktidar ortakl ina etmekti. Ne var ki, Alemdarn bu niyetinin, merkez ve evre gler tarafndan da kabul grdn ve iten onaylandn sylemek ok gtr. Nitekim, Anadolu ve Rumeli eyaletlerinde ok sayda yan ve derebeyi olmasna karn, bunlardan ok az Alemdarn arsna uyarak bu kurultaya katlmtr. Alemdarn toplatt kurultaya derebeylerin ou gelmemiti. Gelenlerin bir ksm da tartmalarn ald yn grnce silahl maiyetlerini alp geri dndler... Onun iin senedin altndaki imzalara bakarsak, sadaret, meihat, yenierilik, merkez brokrasi, vilayet valileri gibi kiilerin tekil ettii 21 imzaya karlk sadece 4 hanedan temsilcisinin adn grrz (Karaosmanolu, irmen Mutasarrf, Cebbar Zade, Serezli smail). O zamanki kanunsuz hkm sren derebeylerin says yannda bu hi kalr.[ii] Ama te yandan, Alemdarn tahta kard padiah II. Mahmudun ve onunla birlikte hareket eden saray ricalinin de bu Sened-i ttifak belgesini gnl rahatlyla kabullendikleri sylenemez. Nitekim olaylarn daha sonraki geliimi de gstermitir ki, padiah, saray ricali ve merkez brokrasi bu anlamay, aslnda zaman kazanmak ve bylece yeniden g toplayabilmek iin, yani taktik icab kabullenmilerdir. 7 Ekim 1808de imzalanan Sened-i ttifak belgesi, bir giri metni ve yedi maddeden olumaktayd. Ayrca bu anlama belgesine bir de ek yaplmt. Sened-i ttifakda yer alan giri metni ve maddelerin ierii ana izgileri itibariyle yledir: Giri: Bir sreden beri devlet yneticileri ile taradaki hanedanlar arasna soukluk girmesi yznden, dmanlk ve anlamazlk durumlar ba gstermi, yce devletin gc blnm, ite ve dta saygnl sarslmtr. Bu anlamazln birlie dntrlmesine ve

bylece yce devletin tmyle glenmesi arelerini bulup aklamaya almann, devlete iten ballk borcu olduunu hepimiz anlam ve hemen kavram olduumuzdan, birok toplant yaplarak hepimiz tek bir vcut gibi anlap birleerek din ve devlete yeniden canllk kazandrmak iin aba harcayp, (Padiahn) kiisel gcnn tamamlanmasn ve lkenin teki ilerini grerek bu yolda alnacak etkili nlemleri aramzda tartp dantktan sonra bu anlamay aadaki koullara balayp belgeledik. Birinci koul: Senedi imzalayanlar, padiahn otoritesinin devletin temeli olduunu vurgulamakta ve eer ona kar bir kalkma olursa, bunu elbirliiyle nleyeceklerini ve sorumlularn cezalandracaklarn taahht etmektedirler. kinci koul: Senedi imzalayanlar, lkede toplanmas gereken askerlerin devlet askeri olarak yazlmasn ve bunlarn nizam- cedid usullerine gre dzenlenip eitilmesini kabul etmekte ve eer bu karara yenieri ocaklar tarafndan veya dardan bir itiraz ykseltilip muhalefet edilecek olursa, bunu da elbirliiyle nleyeceklerini taahht etmektedirler. nc koul: Senedi imzalayanlar, hazinenin korunmas, devlet gelirlerinin yerinde toplanmas ve sarf konusunda gerekli zeni gstereceklerini taahht etmektedirler. Drdnc koul: Senedi imzalayanlar sadrazamdan gelen her emri, padiahtan gelen bir emir olarak kabul edeceklerini ve ona kar gelmeyeceklerini taahht etmektedirler. Ancak, eer sadrazamlk yasaya, verilen szlere aykr hareket eder de yiyicilik, rvet gibi devlete zarar getirici irkin ilere kalkrsa, bundan ikyeti olunacak ve bu tr eylemler elbirliiyle nlenmeye allacaktr. Bu maddede ayrca, herkesin kendi greviyle ilgilenmesi ve bakalarnn grev alanna mdahale etmemesi ngrlmektedir. Beinci koul: Gerek yanlarn ve gerek devlet byklerinin birbirlerine gvenmeleri ve kefil olmalar gerektii ortaya konulduktan sonra yle denilmektedir: Bir kere, bu anlamann koullarna aykr bir davran iinde olduu kantlanmadka, hibir yana devlet tarafndan veya devletin taradaki grevlileri veya baka bir yan tarafndan herhangi bir saldr, ihanet ve suikast giriimi olmamaldr. Eer byle bir giriim olursa, o zaman buna kalkann cezalandrlp, uzaklatrlmasna elbirliiyle allacaktr. kinci olarak, bir yann saldrya uramas veya lmesi durumunda, devlet bykleri len yann hanedann koruyacaktr. nc olarak, tara hanedanlar da kendi ynetimleri altndaki ileri gelenleri (kk yanlar) koruyacaklarna sz verirler. Drdnc olarak, hibir hanedan, ynetimi kendisine braklm yerin snrlar dnda bir kar yere el koymayacaktr. Aksine davrananlardan ikyeti olunup, bu durum nlenecektir. Beinci olarak, her kim ki fukaraya zulm ve bask yapar ve eriatn uygulanmasna kar karsa, onun da cezalandrlp, yola getirilmesine elbirliiyle allacaktr. Ayn ekilde, devlet yneticilerine, ulemaya ve byk kk devlet grevlilerine ynelik haksz muamele yaplmamasn hanedanlar ve ileri gelenler stlenirler. Altnc olarak, suu sabit olmadka hi kimse cezalandrlmayacaktr. Sulu olanlar ise sadrazamlk makamnca, suun derecesine gre cezalandrlacaklardr. Altnc koul: stanbulda yenieri ocaklarndan ve baka yerlerden herhangi bir ayaklanma ve kargaa karsa, ar beklemeksizin btn hanedanlar stanbula gidip buna kalkanlarn ve ocan kaldrlmasna, eer bunu yapanlar snf ise, o zaman karkla neden olanlar kuvvetle bastrlarak maalarnn ve adlarnn defterden silinmesine ve eer halktan ise hangi katmandan olursa olsun, incelenip aratrlarak idam edilmesine, btn hanedanlar ve ileri gelenler sz verirler. Yedinci koul: Reayann gzetilip korunmas temel ilke olduuna gre hanedanlar ve ileri gelenler tarafndan, ynetimleri altnda bulunan ilelerin gvenliine ve reayann verecei vergi konusunda adalete uymaya dikkat olunmak zorunda olunduundan, bask ve adaletsizlik ve vergiler konularnda devlet yneticileri ve tara hanedanlar aralarnda yapacaklar grme sonunda karar verilir. Keza, devlet yneticileri ve hanedanlar kym ve adaletsizlik olmamasna zen gsterecekler ve eer yce eriata aykr bask ve kymda bulunan olursa, yce devlete haber verip elbirliiyle nlenmesine alacaklardr. Sened-i ttifakn sonuna eklenen ekte ise zetle yle denmektedir: Bu senedin devaml olarak uygulanabilmesi iin, bundan sonra sadrazam ve eyhlislam olacaklar makamlarna getiklerinde ilk i olarak bu senedi imzalayacaklardr. Bu Sened-i ttifakn artlarnn her

zaman ve srekli olarak yerine getirilmesine dorudan doruya grkemli padiah efendimiz nezaret edecektir.[iii] Sened-i ttifakn maddelerini iki taraf asndan karlatrdmzda, zetle yle bir tablo kyor karmza: yanlar, bu Sened-i ttifak belgesini imzalamakla, padiahn ahsnda temsil edilen devletin merkez otoritesini tanmay ve birok konuda devlete yardmc olmay kabul ve taahht etmi oluyorlard. Buna karlk, padiah da bu anlama belgesini onaylamakla, yanlarn ve varislerinin iktisad ve siyasi haklarnn devlet tarafndan resmen tannacan kabul ve taahht etmi oluyordu. Bu haliyle deerlendirildiinde Sened-i ttifak, merkezin geleneksel siyasal iktidar tekelinin krld ve bundan byle siyasal hkmranln merkezle evre arasnda paylalacann resmi bir ilan anlamna gelmektedir. Sened-i ttifak, Osmanl devlet sisteminin geleneksel merkez ileyii asndan nemli bir krlma noktas oluturuyordu kukusuz. Bu durum en bata Alemdar Mustafa Paann geldii konumla ilgilidir. Alemdar Mustafa Paa bu anlamay her ne kadar merkezin temsilcisi olarak (sadrazam sfatyla) imzalamsa da, gerekte o dardan bir unsurdu geleneksel devletl brokrasinin gznde! Dolaysyla, dardan bir unsurun merkezde konumlanmas ve stelik padiahtan sonraki en yksek devlet makam olan sadrazamla ykselmesi, Osmanlnn yllardan beri sregelen ynetenler (saray, asker-sivil brokrasi ve ulema) ve ynetilenler (reaya) biimindeki geleneksel snflar denklemini esasl bir ekilde bozan bir olayd. Geleneksel ynetici snf tarafndan bir d g ya da bir evre unsur olarak baklan yann, iktidar bloku iinde kendine zorla bir yer amas ve Alemdarn ahsnda varln en yksek makama (padiaha) resmen ve vurgulu bir biimde onaylatmas, despotik iktidar yapsnda ciddi bir siyasal deiikliin iaretiydi elbette. te yandan, Osmanlnn hi alk olmad byle bir iktidar yaplanmas iinde merkezle evre arasnda yeni g dengesi nasl kurulabilecekti? Baka bir deyile, merkez brokrasi, tarihler boyunca kendisine gl bir iktidar tekeli bahetmi olan geleneksel devlet yapsnn bu ekilde deiiklie uratlmasna ve kendi mutlak iktidarnn bu ekilde snrlandrlmasna rza gsterebilecek miydi? Elbette ki hayr! Nitekim Alemdar Mustafann lmnden sonra, II. Mahmudun (kukusuz merkez brokrasinin onayyla) yanlara kar giritii zora dayal tasfiye hareketi, geleneksel devletl snfn, iktidarn evreyle paylamaya asla tahamml olmadn kantlad. Sened-i ttifak 7 Ekim 1808de imzalanmt. Bu ittifakn arkasndaki esas g olan Alemdar Mustafa Paa ise, anlamann imzalanmasndan krk gn sonra (15 Kasm 1808de), gene devletl snf iinden tezghlanan bir yenieri saldrs sonucunda ldrld. Sened-i ttifakn akbetine gelince, Alemdarn lmnden sonra ona sahip kan olmad iin unutulup gitti. Fakat burada Osmanl devletl snfnn siyasal merebini anlamak bakmndan, Alemdarn lmyle ilgili olaya da dikkat ekmek gerekiyor. Sened-i ttifakn mimar olan sadrazam Alemdar Mustafa Paa, bir yenieri baskn sonucunda lmtr. Bu basknda binden fazla yenieri, Alemdarn konana saldrm ve binann atsna kadar kmtr. Alemdar, bir yandan bu basknc yenierilerle atmay sonuna kadar srdrrken, bir yandan da saraydan yardm gelmesini, kendi kurdurduu Sekban- Cedid askerinin yardma gnderilmesini bekliyor. Fakat Alemdara ne saraydan ne de baka bir yerden hibir yardm gelmiyor. Bu durumda sonunun geldiini anlayan Alemdar Paa, binann altndaki cephanelii patlatarak kendisiyle birlikte yzlerce yenieriyi de havaya uuruyor. Padiah II. Mahmud, kendisini tahta karan Alemdar Paay yenierilerin elinden kurtarmak iin niin yardm gndermemitir? Besbelli ki padiah, taradan gelerek kendisine merkezde (devletl snf iinde) zorla bir yer aan ve stelik padiahn otoritesini bile glgede brakan Alemdar Mustafa Paann gcnden ve gelecekte oynayaca rolden ekinmitir. Yce devlet otoritesinin tek ve yalnzca kendi ahsnda cisimlemesi gerektiine inanan, daha dorusu byle bir devlet anlayyla yetimi olan bir padiahn, kendisini glgede brakacan dnd gl bir sadrazama gnl holuuyla katlanmas beklenebilir miydi hi? Elbette ki hayr. O nedenle, Sultan Mahmudun Alemdara yardm gndermeyip onu lme terk etmesinde alacak bir yan olmasa gerektir! Sonu olarak, Sened-i ttifakn imzalanmas olayyla ilgili en doru deerlendirmenin u olaca kanaatindeyiz: Sened-i ttifakn imzalanmasndan uzun dnemde kazanl kan,

yerel gler (yanlar, derebeyler) deil, devletin asl sahibi konumundaki merkez brokrasi olmutur. Bakentteki yenieri isyann Alemdarn sayesinde bastran merkez brokrasi, yanlarn merkeze kar hareketini de gene Alemdarn yapt anlama (Sened-i ttifak) sayesinde engellemi ve iktidarn glendirmek iin kendisine gerekli olan ok deerli bir zaman kazanmtr. Merkez brokrasinin iktidar tekelinin yeniden kurulmas II. Mahmudun padiahl, tam bir asker ve siyasal bunalmn ortasnda balamt. Alemdarn lmnden sonra Sened-i ittifak belgesi unutulup gitmiti. Fakat bu anlamayla merkeze kar baz siyasi haklar elde etmi olan yan ve derebeylerin taradaki hkimiyetleri hl sryordu. Eyaletlerin pek ou merkezin denetiminden km durumdayd. Osmanlnn bir eyaleti olan Msrda vali Kavalal Mehmed Ali Paa, banda kendi slalesinin bulunaca bamsz bir ynetimin temellerini atmakla meguld. eitli vilayetlerin valileri, merkeze yalnzca gstermelik bir ballk iindeydiler. Padiahn merkez hkmeti, btn Anadoluda yalnzca iki eyalete hkmedebiliyordu. te yandan, kapitalistleme srecinin ve buna bal olarak bir ulusal burjuva snfn oluumunun grece daha hzl yaand Balkan eyaletlerinde ise durum daha da vahimdi. zellikle 1789 Fransz burjuva devriminin de etkisiyle, bu blgenin Hristiyan halklar arasnda ulusal bamszlk bilinci gelimeye ve buna kout olarak zerklik talepleri ykselmeye balamt. ngiltere ve Rusyann da kendi nfuz alanlarn geniletmek iin bu blgede harekete gemeleri ve Hristiyan halklarn zerklik taleplerini el altndan desteklemeleri, Osmanl ynetimine kar yer yer fiili ayaklanmalarn balamasna yol ayordu. rnein Srbistan 1804ten beri bakaldrm durumdayd. Ayrca, Romanya (Eflak-Bodan) ve Bulgaristanda da benzer gelimeler oluyordu. Dier yandan, Msra girmesi nedeniyle ngiltereyle, Balkan prensliklerini igal etmesi nedeniyle de Rusyayla III. Selim dneminde balam olan sava hl sryordu. Byle bir asker ve siyasal bunalm karsnda II. Mahmudun reformlara girimeye ne gc yeterdi ne de ierde kendisine gl bir destek bulabilirdi. Dostlarn saysnn az, dmanlarnn ise fazla olduu byle bir ortamda Osmanl devleti, dmanlarn saysn azaltmakla balayacakt ie. Sava tazminat demek ve toprak kayb da gze alnarak, 5 Ocak 1809da ngiltereyle ve 28 Mays 1812de Rusyayla bir bar anlamas imzaland. II. Mahmud, d dnyayla salanan bu bar ortamndan yararlanarak, ierde reformlara yneldi. Reformlar konusunda brokrasinin temel dncesi gene aynyd: Gerek dardan gelen tehditlere, gerekse ierde yerel hanedanlarn merkezka eilimlerine kar, Osmanl devletini ayakta tutacak gl bir ordunun kurulmas! Fakat gemi tecrbelerden ders alm olan II. Mahmud ynetimi, bu konuda pek ok engel bulunduunun bilincindeydi. Bu engellerin en banda yenieriler ve onlarn arkasndaki eski statkocular geliyordu. Dier nemli bir engel ise, merkez brokrasinin iktidarn snrlayan taradaki yan ve derebeylerin konumu idi. Gemiten ders alan II. Mahmud ve reformcu brokrasi, zamanlama ve taktik gelitirme konusunda III. Selimden daha baarl olduklarn gsterdiler. II. Mahmud uzun bir sre hibir reform giriiminde bulunmayarak ve byle bir izlenim dahi vermeyerek, eskiyi temsil eden ulema ve yenieri byklerinin gvenini kazanmay bildi. Hatta ulema ve yenieri bykleri arasndan yandalar da edindi. te yandan, Rusyayla bir bar anlamas imzalayncaya (1812) kadar, taradaki yan ve derebeylere (yerel hanedanlara) kar da aktan bir saldrya gemedi. nk Rusyayla sava halinde olan Osmanl devleti, bu savata (1806-1812) yanlarn asker gcnden de yararlanmaktayd ve bu durumda onlar aktan karsna alamazd tabii ki! Bu arada hkmet, uygulad yntemlerle yenierileri loncalardan ve stanbul halkndan adm adm tecrit ederek yalnzlatrmt. Btn bu nlem ve hazrlklarn yan sra, II. Mahmudun baarl olmasnda rol oynayan dier bir nemli faktr de, reform tasarlarn uygun bir ideolojik sylemle sunmasyd. Reform nerilerini gemiten bir kopma ya da statkocularn gavur icad diye yaftaladklar bir modernleme hamlesi olarak deil, Osmanlnn o eski altn andaki gl asker sistemini yeniden canlandrma hamlesi olarak sunuyordu II. Mahmud.

Bu dnemde merkez brokrasinin yeniden g kazanmasn salayan birinci nemli adm, 1812den balayarak, yan ve derebeylerin siyasal gcnn krlmas olmutur. Bylece, uzun bir sreden beri yerel iktidar odaklar oluturmu bulunan hanedanlarn (gl ailelerin) siyasal hkmranlklar kesin olarak son buluyordu. Artk tarann ynetimi, merkezden atanan tam yetkili valilerde olacakt. Dier taraftan ilgin bir durum kmt ortaya. yan ve derebeylerin siyasal hkmranlk haklar ellerinden alnmt ama toprak zerindeki mlkiyet haklar daha da salamlamt. Siyasal hkmranlklar son bulan bu yan ve derebeyler btnyle ortadan kalkacak yerde, byk mlk sahipleri haline gelmilerdi. Yani bir bakma, siyaseten mlkszletirilenler, iktisaden mlkllemi oluyorlard! Bu durum, ilerde deineceimiz zere, siyasal iktidardan yoksun byk toprak sahipleri ile, retim aralarndan yoksun ama siyasal iktidara sahip brokratlar arasnda esasl bir ikilem yaratmakta gecikmeyecekti. ki kesim arasndaki bu elikili iliki, Osmanlnn son dnemlerinin sosyo-ekonomik evrimini etkiledii gibi, Trkiye Cumhuriyetinin sosyo-ekonomik evrimini de esasl bir biimde etkilemitir. Avrupann sosyo-ekonomik evriminde rastlanmayan, fakat Osmanlnn son yz yllk evrimini derinden etkileyen siyasetle iktisat arasndaki bu ikilem, Osmanlnn asyatik-despotik karakteriyle ilgili bir gereklii yanstmaktadr kukusuz. Merkez brokrasinin yeniden g kazanmasn salayan ikinci nemli adm ise, yenierilerin ortadan kaldrlmasdr. II. Mahmud baz yenieri aalarn ve ulemadan baz ileri gelenleri yanna ektikten ve kendisine bal olduundan emin olduu asker birlikleri uygun mevzilere yerletirdikten sonra, 1826 ylnn ilkbaharnda, yapmay dnd kapsaml asker reform tasarlarn aklad. Yenierilerin buna tepkisi, stanbulda byk bir ayaklanma balatmak oldu. II. Mahmud bu ayaklanmay, eyhlislamdan da fetva alarak byk bir katliamla ezdi ve ardndan yenieri ocan lavetti. Yllardan beri sarayn ve merkez brokrasinin ba ars olan yenieri sorunu da bylece ortadan kalkm oluyordu. Bu olayn ardndan, 1831 ylnda asker tmar sistemi de ilga edilerek, Osmanlnn eski ordu yaps tamamen tasfiye edilmi oldu. Kurulan yeni ordu (Asakir-i Mansure-i Muhammediye) ise, Avrupa ordular gibi giyinen, onlar gibi donatlan ve bizzat Avrupadan getirtilen asker danmanlarn gzetimi altnda eitilen modern bir orduydu. Bu ordu, padiaha ncekilerden ok daha sadk bir ordu olduundan, hem siyasal merkezilemede nemli bir rol oynayacak, hem de modernleme hareketinin ve reformlarn itici gc olacakt. rnein, yksekretimin modernletirilmesine nce asker okullardan baland. Subaylarn eitilmesi iin Harbiye, asker doktorlarn ve veterinerlerin eitilmesi iin Asker Tbbiye mektepleri ald. Btn bunlarn yan sra, yeni ordu iin modern bir maa sistemi kuruldu ve buna uygun bir vergi reformu da yapld. Esasnda bu reform abalarnn tm de temel bir amacn gerekletirilmesine ynelikti: Ordunun glendirilmesi, iktidarn merkezletirilmesi ve tm karar mekanizmasnn merkez iktidarn elinde toplanmas. Bu amaca ulaabilmek iin, taradaki hanedanlar ve stanbuldaki yenierileri zora bavurarak ortadan kaldran II. Mahmud ynetimi, ulemann hareket alann da kstlama yoluna gitti. Ulemaya iktisad g salayan vakflarn bamszl ortadan kaldrld ve bunlar yeni kurulan Evkaf Nezaretine (Vakflar Bakanl) baland. Ayrca bu dnemde, eski divan tekilt da kaldrlarak yerine Avrupa tipi bakanlklar (nazrlk) kuruldu. Avrupayla daha yakn ilikiler kurulmak zere, Avrupann nemli kentlerinde daimi elilikler ald. Brokrasinin yabanc dil renmesine nem verildi ve tercme odas kuruldu. Brokrasi asndan son derece nem tayan dier bir deiiklik daha yapld bu dnemde. Brokratlarn salnda veya lmnden sonra servetlerine devlete el konulmas (msadere) usul kaldrld ve bylece brokrasiye ok nemli bir gvence salanm oldu. ktidar tmyle brokrasinin elinde merkezleirken, brokrasi de kendi iinde bir deiim geirmekteydi. Brokrasi, Batl anlayta modern ynetici kuaklarn yetimesi iin okullar ayor ve bu okullarda renimlerini tamamlayan renciler, yksek renimlerine Avrupada devam ediyorlard. Bunlar renimlerini bitirip lkeye geri dndklerinde, devletin idar kademelerinde nemli mevkilere geliyorlard. Brokrasinin burjuva idealleriyle

yorulmu, aydn kesimini oluturan bu Avrupa eitimli brokratlar, ilerde greceimiz zere, reform hareketlerinin ncs ve itici gc haline geleceklerdir. Ne var ki, Osmanl brokrasisi iinde burjuva idealleri benimsemi bu aydn ynetici kesim, esasl bir elikiyi tamaktayd barnda. Bunlar bir yandan, siyas ve iktisad gleri merkezletirmek ve kendi glerinin esas kayna olan devlet yetkilerini hep muhafaza etmek isterken, dier yandan da devleti, Avrupadan esinlendikleri liberal fikirler dorultusunda evrimletirmek isterlerdi. Tabii bu ikincisini, yani devleti liberalletirme isteklerini, kendi elikili snf doalarndan tr hibir zaman gerekletiremediler. te yandan, Avrupann burjuva ideallerini ne denli benimsemi olurlarsa olsunlar, sistemin nitelii ve kendi snf doalar gerei, bu brokratlarn kapitalistleme ynnde bir evrim geirmeleri de pek olas deildi. Osmanl brokrasisinin 19. yzylda Avrupayla girdii ekonomik ilikiler ve devleti modernletirme dorultusunda att admlar, bu snf burjuvalama ynnde bir deiiklie uratmam, aksine onun brokratik-despotik iktidar tekelini daha da glendirmiti. Brokrasinin iktidar tekelinin glenmesi ise, ilerde greceimiz gibi, Batdakine benzer bir ulusal kapitalist sanayilemeye deil, Avrupa kapitalizminin Osmanl pazarna nfuz etmesine yol aacakt. Paradoks gibi gelecek ama, brokrasinin devletilii, Avrupa sermayesinin Osmanl toplumunu smrmesini engellememi, tersine kolaylatrmtr. Sonu olarak, III. Selim ve II. Mahmud dnemlerinde Osmanl brokrasisinin Batya zenerek balatt modernleme ve yenileme reformlar, retim ilikilerinde ve toplumsal yapda ilerletici anlamda kkl bir deiiklie yol amad. Bunlar, yalnzca tepenin, yani devlet aygtnn yapsn glendiren ve vitrinini deitiren reformlar olarak kaldlar. Baka bir deyile bu reformlar, lke iinde yeni bir retim tarzna (kapitalizme) geiin nn aan, gerek anlamda burjuva reformlar deillerdi. Esasnda bu reformlar, mevcut Osmanl devletini biimsel olarak modernletiren, ama ayn zamanda onun despotik zn de muhafaza eden reformlar olmaktan teye geemediler. Nitekim bu reformlarn, devletin despotik znde herhangi bir deiiklik yaratmadnn en somut kant, II. Mahmudun bu reformlar sonrasnda zora dayal olarak kurduu mutlakyeti devlet iktidardr. yanlarn ve derebeylerin siyasal etkilerine kesin olarak son verilmesi ve yenierilerin de iddet uygulanarak tasfiye edilmesinden sonra ortaya kan tablo, modernlemi bir despotik devlet iktidarndan bakas deildi. Bu modernletirilmi devlet yaps iersinde ise, merkez brokrasinin mutlak hkimiyeti dnda baka bir iktisad-toplumsal gcn (ne burjuvazinin ne de taradaki byk mlk sahiplerinin) siyasal hkimiyeti sz konusu deildi. Avrupadan esinlenilerek yaplan reformlar, ekonomi ve toplumsal yap zerinde mutlak bir hkimiyete sahip olan devleti modernletirmesine modernletirmiti, ama bu modern devleti ynetecek, Avrupadaki gibi bir burjuva snf yoktu! O nedenle, Avrupayla ekonomik ilikilerin gelimesinin ve yaplan ticaret anlamalarnn sonularn, devletin tepesindeki merkez brokrasi, nalnc keseri gibi hep kendine yontabiliyordu. rnein ngiltereyle 1838de yaplan Ticaret Anlamasnda olduu gibi, Osmanl pazar ngiliz mallarnn istilasna urayp i sanayinin gelimesi darbe yerken, bundan tek kazanl kan brokrasi oluyordu. nk artan gmrk vergi gelirleri hazineyi, hazine de brokrasiyi besliyordu. te yandan, gene hazineye ek gelir salansn diye, ihra edilen yerli mallara da yksek oranda ihra vergisi konulunca, bundan zararl kan, lke iindeki reticiler oluyordu elbette. nk bu ihracat vergilerinin artrlmas, Trkiyeden Avrupaya ihra edilen mallarn ve hammaddelerin fiyatlarn artrdndan, bunlarn d pazarlardaki rekabet gc azalyor, dolaysyla sat dyordu. Osmanl brokrasisinin orduyu ve dier devlet aygtlarn glendirmek iin giritii modernleme, yenileme vb. reformlar, Osmanl devletinin asker ve diplomatik alanda parlak sonular elde etmesine tabii ki yetmemitir. Tersine, bu alanlarda pek ok defa hezimete uramaktan kurtulamamtr. rnein, 1828de Rusyayla giritii sava Osmanl Devletinin ar yenilgisiyle sonulanmtr. Bu savata Eflak ve Bodan igal eden Ruslar, Balkanlar aarak Edirneye kadar ilerlemiler, Douda ise Kars ve Akaleyi alarak Erzuruma dayanmlard. Bu koullar altnda Osmanl Devleti Rusyayla ar bar koullar ieren Edirne anlamasn yapmak zorunda kald. Bu anlamann gerei olarak, Osmanl

Devleti Yunanistann bamszln tanmak zorunda kald. Eflak, Bodan ve Srbistan yar bamsz hale geldiler. Rus ticaret gemilerine boazlardan gei hakk tannd ve ayrca Rusyaya sava tazminat dendi. Osmanl Devleti bu dnemde kendi valisiyle (Kavalal Mehmet Ali Paa) tututuu savata bile ar yenilgiler alacakt. Mehmet Ali Paann ordusu Suriyeyi ald ve ardndan Toroslar aarak geldii Adanada ve daha sonra da Konya ovasnda Osmanl Devletinin asker kuvvetlerini ar yenilgilere uratt. Mehmet Ali Paann bu baarsndan sonra, onu stanbula kadar durdurabilecek herhangi bir g kalmamt. Bu durumda Osmanl Devleti Rusyadan yardm istemek zorunda kald. Sonunda Rusyann araya girmesiyle bir bar anlamas yaplabildi ve Osmanl Devleti karsnda yenilgiye urad valisine, Mora ve Giritin yan sra Suriye ve Adana valiliini de vermek zorunda kald. Demek ki bir lkenin gl olabilmesi iin, sadece devletin sslenip pslenmesi ya da ordunun apoletlerinin parlatlmas vb. yetmiyormu; bunun iin daha baka eyler de gerekiyormu. Aslnda Osmanl mparatorluunu pek parlak bir gelecein beklemedii akt. Ama mesele u ki, bu gereklii devletin asli sahibi olan merkez brokrasi grebilecek miydi? -------------------------------------------------------------------------------[i] N. Berkes, Trkiyede adalama, Bilgi Yay., 1973, s.121 [ii] age, s.125 [iii] Sened-i ttifakn Trkeletirilmi metni iin baknz: . Hasan Duman, 1982 Anayasasnda nsan Haklarna Saygl Devlet, nklp Yay., 1997, s.435-37

www.solplatform.org

You might also like