MARXIN META ZMLEMESNDEN TKETM TEORSNE

Ar. Gr. Dr. Metin GLTEKN *

zet/Abstract: Tketim teorisi, rnlerin gereksinimleri karlayc niteliklerinin tesinde, onlarn sembolik anlamlarnn insan ilikileri zerideki belirleyici etkisi zerine odaklanmaktadr. Bu, zellikle kapitalist toplumlardaki rn ve hizmet birikiminin younlamasyla kendisini gstermi bir gelimenin sonucudur. Oysa bu durumun ortaya kmasnda sadece rn ve hizmet younlamas deil, toplumsal sistemin kendi ileyi mantnn da pay olmaldr. te bu alma, iinde bulunduumuz koullarn grnr deil, mantksal dinamii zerine odaklanmay amalamaktadr. Bu amala ok daha kesin ifadelerle kapitalist toplumlarn analizine girimi olan Marxn meta zmlemesine bavurulmutur. Onun yaklamlarnn gnmz tketim teorisinin sistematiiyle ok yakndan balantl olduu gsterilmeye allmtr. Anahtar Kelimeler: Meta, Kullanm Deeri, Deiim Deeri, Fetiizm, Tketim Kltr. FROM MARXS APPROACH TO CONSUMER THEORY Consumer theory focuses not only on the way goods provide needs, but also the effects of their symbolic meanings on social relations. While this is a result of the accumulation of good and services in capitalist societies, it cannot be limited to that. The way in which a social system operates also has a role. Therefore, this study not only focuses on the appearance of the social context, but also rational dynamics by using Marxs commodity analysis, which he uses to analyze capitalist societies. The study aims to show the relationship between Marxs approach and consumer theory. Key Words: Commodity, Use Value, Change Value, Fetishism, Consumer Culture.

Giri Son yllarda tketim kltr kavramnn sosyal teoride merkezi bir yer igal ediine ahit olmaktayz. rn ve hizmet arznn younlamas, zellikle teknolojik dzeye bal olarak verimliliin ve kiilerin bo zaman etkinliinin artmas, kitle iletiim aralarnn yaygnlamasna bal olarak bireylerle ekonomik sistem arasndaki balarnn younlatrlas, retim konusunun yerine, tketimi merkeze karan yeni bir ilikiler yapsnn biimlenmesine neden olmutur. Bu olaylar, ekonomide, politikada ve kltrde bambaka bir dneme girildii ynndeki kanaatleri de pekitirmitir. zellikle Fordizm olarak nitelendirilen retim tarznn yerini post-Fordizm olarak nitelendirilen retim tarznn; ve ardndan Sovyet Rusyann yklyla ortadan kalkan ift kutuplu dnya sisteminin yerini liberal kapitalizmin egemenliine brakmas, bu yndeki dn*

Dicle niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, T-: 0412 248 85 50 (30 46), Cep: 0 543 811 81 06, e-posta: mgultekin23@hotmail.com.

SBArD

Eyll 2006, Say 8, sh. 261 271

mn merkez gelimeleri olarak kabul edilir. Bunun ncesi ise retim ilikilerinin belirleyici olduu dnemler olarak sistematize edilmitir. Kukusuz sz edilen bu gelimeler bir krlma an olarak karmzda durmaktadrlar. Ancak byle bir yaklam tarz, sosyal teoride baz sorunlar da beraberinde getirmitir. zellikle post n ekli dnemselletirmeler vastasyla, nceki ve sonraki dnemler arasnda kesin tarihsel kopular varmasna karlatrmalar yaplmakta; her dnem ayr ayr sistematize edilmeye, teoriletirmeye allmaktadr. Bu ise, tarihsel verilerden ok, aklc soyutlamalarn ne kt teorik giriimlere neden olmutur. Bir yandan da kavramsallatrlan farkl dnemler arasndaki i balantlarn/srekliliklerin gzden karlmas problemi ortaya kmtr. Bu almada yeniden bir baa dnme giriimi ortaya konularak, bir kapitalist toplum zmleyicisi olan Marxn, meta zmlemesinden hareketle, tketime altyap olacak teorik gelimelerin, retim ilikilerinin dnt dnemlerde ortaya kt, sergilenmeye allacaktr. Buradan hareketle, ekonominin (modernizm) yerini kltre (postmodernizm) brakt dnemler diye yaplan dnemselletirmelerin ok da anlaml olmad, retime dnk dnmlerin yaanmasyla kltre dnk dnmlerin de yaand gsterilmeye allacaktr. Geri Storey, tketim tartmalarnn Marxist kuramla baladn (Storey,2000:136) sylese de ve tketimle ilgili pek ok yazda Marxn grlerine gndermede bulunulmu olsa da, biz bu almada imdiye kadar yaplanlardan farkl olarak, Marxn kapitalist toplumun ekonomik ve kltrel olarak ayn anda kurulduuna iaret ettiini gstermeye alacaz. kinci olarak, Marxn teorisi sadece bir retimci kapitalizm tahlili olarak ve onun kendi elikileri tarafndan yklarak sosyalist topluma evrilecei biiminde bir ngryle kapanan, sonulanan bir teori olarak karmza ksa da, teorinin iinde neredeyse ayn deerde bir kltr ve modernizm zmlemesine de rastlamak mmkndr. Fakat sonunda sosyalizme dnm zorunlu gren Marx iin teorinin bu ilk grnmnn ncelikli deer tamas kanlmaz olmutur. Bu nedenle kltrn ne kt zamanmzda Marxist teoriyi ihmal edilen bu ynyle ele almak ve zamanmzn bakyla deerlendirmek yararl olacaktr. Bu amalar gerekletirmek zere, Kapitalin ilk cildinin, birinci ve ikinci blmlerinde yapt ve kapitalist toplumsal ilikilerin temel dinamikleri olarak sunduu meta zmlemesine bavurulacaktr. Meta zmlemesinden Tketime Marx, Kapitalin birinci cildine balarken, kapitalist retim tarznn egemen olduu toplumlarn zenginlii, muazzam bir meta birikimi olarak kendini gsterir der ve bunun biriminin de tek bir meta olduunu syler (Marx,2000:47). Devam eden satrlarnda, metann ierdii anlam zerinden hareketle kapitalist toplumsal iliki biimlerinin tahliline giriir: Marx iin meta, her eyden nce, bizim dmzda bir nesnedir ve,

262

Metin GLTEKN

tad zellikleriyle, u ya da bu trden insan gereksinimlerini gideren bir eydir. (Bu durumda) demir, kat vb. her yararl eye, iki farkl adan, nitelik ve nicelik asndan baklabilir (Marx,2000:47-48). Bizim dmzda bir nesnedir demekle Marx, tek tek bireysel etkinlikleri aan tm tarih, bilgi ve emek birikimi srecini kastetmekte ve btn bu sreci meta kavramnn iine dahil etmektedir. Bu birikim, tm insanlk tarihini iine alsa da, retim ve tketimin btnyle birbirinden koptuu ve yabanclat kapitalist retim aamas iin zeldir (Marx,2000:91). Ksaca Marx, mallarn kapitalizmle ortaya kan yabanclam ilikiler sistemi iinde meta grnmne girdiini vurgular. Bu yeni srete mallar, sadece belli ihtiyalar karlama arac olmaktan karlar. Yabanclamann dourduu btn toplumsal neden ve sonular da bnyesine alrlar. En genel anlamda Marxn meta tanmnn arkasndan ifade ettii gibi, demir, kt vs herhangi yararl bir ey, biri niteliksel biri niceliksel olmak zere iki farkl deerle yklenirler. Bu ayrmlama sreci hem toplumsal bir dnm ifade etmektedir hem de bize yeni dneme ilikin sosyal etkileim sistemlerinin yapsal karakterini sunmaktadr. Metalara ilikin olarak Marxn nitelik ve nicelik diye yapt ikili ayrma onun daha zel olarak yapt kullanm deeri ve deiim deeri ayrm denk dmektedir: Kullanm-deeri olarak metalar, her eyden nce birbirinden farkl niteliklerdir; ama deiim-deeri olarak yalnzca farkl miktarlardr (Marx,2000:50). Deiim deeri mallarn piyasa iin tad anlamla ilgili bir niteliktir. Kullanm-deeri ise, metann fiziksel zellikleriyle snrldr, bu nedenle nesneden ayr, ondan kopuk bir ey deildir. Bir eyi kullanm deeri haline getiren, onun yararlldr. Kullanm deeri, yararllk veya fayda dngsnden kmamtr; kr gibi soyut bir amaca ynelik deildir. Kullanm deeri, ancak kullanm ya da tketim ile gerek haline gelen bir eydir (Marx,2000:48). Bu nedenle toplumsallk balamnn dna tamaz; toplumsalln, toplumsal dngnn bir parasdr. Kullanm deerinin egemen olduu balamda bir rn, onu retenler tarafndan bilinli bir ama iin, belirli bir gereksinimi karlamak iin retilir ve o gereksinimi karlar biimde tketilir veya kullanlr. Bu bakmdan gereksinimlerini kendi emeinin rn ile dorudan doruya karlayan kimse, kullanm-deeri yaratr (Marx,2000:52-53). Marx kullanm deerine ilikin nitelikleri sralarken bir yandan da zmnen kapitalist ncesi toplum tipinin karlkllk esasna gre ileyen ilikiler yapsna vurgu yapm olur ve onu teorik olarak kapitalist toplumdan ayrr. Kapitalist toplum yapsn teoriletirmede bunu bir ayrm izgisi olarak sunar. nk kapitalist toplumda gereksinimleri salt kendi emeinin rn olarak karlama ans bulunmamaktadr. Bu nedenle kullanm deeri retimi, kendine zg farkl bir toplumsal ilikiler biiminin ifadesi anlamna gelecektir. Yapt bu ayrmla Marx, Durkheim, Tnnies ve Simmelin yapm olduklar geleneksel-modern toplum ayrmn

263

SBArD

Eyll 2006, Say 8, sh. 261 271

st kapal olarak yapm olur. Bu haliyle Marx, farknda olarak veya olmayarak, salt bir kapitalist toplum zmlemesi yapmaktan daha fazla bir ey yapar. Fakat Marx, bilindii gibi asl olarak kapitalist toplum zerine odaklanmtr. Kapitalist toplum da, meta asndan bakacak olursak, deiim deerinin -metann deiim deeri boyutunun egemen olduu toplumsal ilikiler biimini ierir. Deiim deerinin oluumunun gerisinde, retimdeki emek gcnn toplumsallndan arndrlarak kitleselletirilmesi ve reticilerin rettikleri rnlerin yine onlarn iradelerinin dnda kullanlmas yatmaktadr. Bylece kapitalist toplumda mallar, artk tek tek bizlerin irademizin dnda retilen dolaysyla, istemeyerek olumasna neden olduumuz hayat koullarnn bize dayatt gereksinimleri karlama aralar olarak yine bize geri dnerler. Bu ise, insani gereksinimlerin deil, art deerin belirledii srelerin egemen olduu bir toplumsal ilikiler yapsnn topluma egemen olmas anlamna gelmektedir. nsan artk l olmaktan km ve insani olmayan, onu aan sreler tarafndan ynlendirilen bir konuma dmtr. Bu durum, modern kapitalist toplumu daha nceki dnemlerde ayran ve ona temel niteliini kazandran bir zellik olarak ortaya kmtr. Ortaya kan, insani etkinlikleri aan, onu kuatan bir kapal sistemdir. Sz konusu sistem, insani gereksinimlerini aan yapsndan dolay, bireyleri kendi gereksinimlerinden ok, sistemin gereksinimlerini karlayacak ynde kullanan bir yap olarak, yapay ihtiyalarla bireyi tketime ynlendirerek varln srdrecektir. Ancak Marxn zmlemesinde, deiim deerinin toplumsal ilikilere yansyan biimi, bunun tesinde anlamlar da iermektedir. Deiim deeri, burada kastedilen anlamyla, tmyle toplumsal ilikiler yapsnn dnmyle ilgilidir. Marxn analizinden burada anlald kadaryla kapitalist retim koullarnda retilen her bir rn, artk kendisini reten toplumsal emekle eit deerde birlemitir. rn artk salt bir nesne olmaktan kmtr. Marx bu konuda unlar syler: Ama bir de, metalarn deerinin salt toplumsal bir geree sahip olduunu aklmzdan kartmaz ve bu gereklii, yalnzca, zde bir toplumsal z, yani insan emeini ifade ettii ya da tad srece kazandn gz nnde bulundurursak, deerin, ancak, matan meta ile toplumsal iliki ierisinde kendini gsterebilecei sonucuna kolayca ulam oluruz (Marx,2000.59). Deiim deeri, varln topluca yabanclam insan emeinden alr ve bu noktada nesne, alnp satlabilen insan emeini simgeleyen toplumsal ilikiler sistemini bnyesine alr. Nesne artk meta olarak toplumsal emektir. Emee dntrlen tm toplumsal ilikiler nesne olarak rn olarak yansr; tm toplumsal ilikileri kendisi karsnda eitleyen nesneler ise, deer olarak yansr. Ksaca emek nesne olarak, nesne emek olarak denkleirler. Bylece hem eskisinin yerine yeni tarz bir iliki biimiyle karlam, hem de yeni toplumda sosyal ilikilerle nesnelerin deerinin karlkl i ie geiine ahit oluruz. Bu kavak noktasn Marx u ifadesiyle dile getirmitir: En sonu, reticilerin ierisinde emeklerinin toplumsal niteliinin kendini gsterdii karlkl ili-

264

Metin GLTEKN

kiler, rnler arasndaki bir karlkl iliki biimini alr (Marx,2000:82). Tm sosyal ilikilerin retim alan olan toplumsal alan, kitleselletirilmi emek biiminde, retim koullarnda tektipletirilmeye tabi tutulur ve tm sosyal ilikilerin retimi yerine sadece somut, stelik kedisine ait olmayan nesne retimine mahkm edilir. Sadece nesne retimine mahkm edilen sosyal ilikiler, rnler arasndaki karlkl iliki biiminde yansyacaktr. Artk sosyal ilikiler nesnelerle etkileim dzleminde kendisini retecektir. Marx dnm anndan itibaren yaylan bu ilikilerin toplumsal dzleme yansyn ise bir denklem biiminde yle formle eder: Bir bireyin emeini teki reticilerin emeklerine balayan ilikiler, reticilere, aslnda olduu gibi, alan bireyler arasnda dorudan toplumsal bir iliki olarak deil, tersine, kiiler arasnda maddi ilikiler ve eyler arasnda toplumsal ilikiler olarak grnr (Marx,2000.83). Marx burada karlkl olarak kendi kendisini reten deerlerle ykl toplumun, bu niteliini kaybetme eilimine ve bu deerleri absorbe eden nesnelerin yeni konumuna vurgu yapmaktadr. Sadece nesne retimine ve ticari etkileime imkn vermi bir sre olarak btn sreci nesnelletirmi olan retim modeli, sosyal deer ve anlam retimini, tek bir retim kanal olan nesne retimi dzeni kanalyla, aa vurma ans vermitir. Sosyal iliki biimleri, nesnelerle ayn anda dnme uramtr. Bu anlamda kapitalist iliki biimleri, tpk fabrika ortamnda imal edilmi rnler gibi imal edilmi, rafine ilikilerdir. Zaten Marx, kapitalist toplumun yaplama srecini fabrikada olup biten ilikilere dayandrr. Marx iin fabrika, sadece rnlerin veya metann deil tm kapitalist toplumun retildii bir kavak noktasdr. Kapitalist toplumsal ilikiler de fabrikada retilir ve ayn retim mantnn gerei olarak zaman iinde yeniden retilerek geniler. Bu adan kapitalist toplumsal ilikiler de fabrikada retilen rnler gibi imal edilmi ilikilerdir. retilen her nesne bir toplumsal iliki biimine karlk gelir; onu yutar ve retilen nesne ile ayn trde eitlenir, nesnelleir. Eitlenen ilikiler, retim srecinin srekliliine dayanan yeniden retim sreci altnda yeniden asimetrik hale getirilir ve sosyal bir nitelie sokulur. Marx meta kavramn yar-canl bir nesne olarak kavramsallatrmaya iten de budur. te yandan bu sre yle bir resmin varln gsterir ki, artk retim sisteminin kendisi, kendine zg yaama ihtiyalar olan bir mekanizma olarak yeni bir toplumsal kurucu unsur, toplumsal ilikilerin ana hedefi biiminde yaplamtr. nk Callinicosun da belirttii gibi, reticiler arasndaki toplumsal iliki, rnlerin dei tokuu ile saland iin piyasa ekonomisi (retim sistemi) insan denetimi dndaki doal yasalar tarafndan ynetilen zerk bir sre gibi grlmeye balanr(Callinicos:2004,140). kinci kurucu unsur olarak, insan doas ve ihtiyalarnn varl devam etmektedir; ancak bu durumda onlar retim siteminin dolaymna bamldrlar. Bu itibarla, yeni toplumda insan ilikilerini harekete geiren temel itki artk insann gereksinimleri deil, retim sisteminin gereksinimleridir. Btn insan etkinlikleri

265

SBArD

Eyll 2006, Say 8, sh. 261 271

retim sreci karsnda eitlenmi ve nicelie dnmtr. nsan etkinlikleri, rnlerin metaya dnmesi sreci iinde nesnellemitir. Artk bizim birbirimizle yaadmz etkileimler toplumsallk niteliinden karak pazarn ynlendirdii birer maddi ilikiye dnrken, piyasada dolaan nesneler, yeni toplumun tm toplumsal stat sistemini ynlendirir ve yeniden retir hale gelmitir. te byk metalama budur. Bu ynyle Marxn dncesi, yeni ve btncl bir toplum tasavvuruna alm olur. Ancak Marxn toplum tasavvuru, Durkheim, Tnnies ve Simmelde olduu gibi salt geleneksel-modern ayrmna dayal deildir. nk onlar geleneksel toplummodern toplum veya cemaat-cemiyet ayrmn yaparken, her iki toplum yapsn kategorik olarak birbirinden ayrmaktadrlar ve yaptklar ayrm daha byk bir soyutlamay iermektedir. Oysa Marx, kullanm deeri kavramn sanayilemeyle dnen modern kapitalist toplum iine dahil etmektedir. nk onun meta tahlili bu ayrmn tesinde, kullanm ve deiim deeri ve onlara yaslanan iliki biimlerinin ayn anda modern toplum iinde yan yana olduu fikrine dayanr. Berman da ayn dnceyi benimser ve Marxn bu konudaki yaklamn yle dile getirir: Marxn dier deerlerin deiim deeri iinde zndn sylerken vurgulad nokta, burjuva toplumunun eski deer yaplarn silmeyip massetmi olduudur. Eski tarz onur ve saygnlk lmemi; bilakis piyasayla btnlemi, stlerine fiyat etiketi konmu emtia niteliiyle yeni bir hayata kavumulardr (Berman,1994:140). Bu yaklam Marx basit bir soyutlamann ierisine dmekten kurtarm ve ona btn realitelerin karlkl etkileim halinde bulunduu daha reel bir toplum tasarm sunma ans kazandrmtr. Yeni toplumsal sistem enerjisini kullanm ve deiim deeri ile karakterize olan iliki biimlerinin karlkl etkileiminden alacaktr. Ama deiim yine metann varolu mantna uygun olarak ilerleyecektir. Marx, tarihsel ilerleme ve deiimin gelimesi, metalarda sakl bulunan kullanm-deeri ile deer arasndaki kartl gelitirir (Marx,2000.97) diyerek bu deiim srecinin tarihsel boyutunu aka dile getirmitir. Yine belirtelim ki bu kartlk doal olarak karlkl denge iinde olmayp, meta kavramna gcn veren deiim deeri lehinde olacaktr. Yine Marxa kulak verirsek; nicelikler, reticilerin iradeleri, ngrleri ve davranlarndan bamsz olarak durmadan deiir (Marx,2000.85) ve ilerler. Adornonun da vurgulam olduu gibi, bir defa baskn hale gelmi olan deiim deeri, rnn kullanm deerine ait temeli ykarak, onlarn ikincil ya da taklid ynlerini ne karr ve basknln bu ynde srdrr (Lury,1996:41). Fakat deiim deerinin varl, kullanm deerinin varlna bamldr nk gerek deer kullanm deeridir-; kullanm deerinin varl ise deiim deerinin varlna baml deildir. O halde sistem enerjisini yine kullanm deerinden, fakat kullanm deerinin deiim deerine devirilmesinden, onun srekli dntrlmesinden alacaktr. Dolaysyla kapitalist toplumda ilerleme srekli deiim deeri y-

266

Metin GLTEKN

nnde olacaktr. Deiim deeri de her defasnda greli olarak nitelik ve nicelik ekseninde ayracak ve hep niceliin egemenlii biiminde ilerleyecektir. Marx, bu srecin farkna varm bir kii olarak deiim deeri kavramnn szkonusu paralanma ynne dikkat ekip onu da ikili bir ayrma tabi tutmutur. Birincisi: belli bir metan geerli deiim-deeri (kendisine) eit bir eyi ifade eder; ikincisi: deiim-deeri, genellikle yalnzca bir anlatm biimi, metada bulunan, ama ondan ayrt edilebilinen grngsel (phenomenal) bir biimdir. (Marx,2000.49). Bunlardan birincisi, rnn piyasadaki konumunu gsterir. Burada daha ok bir deiim arac olarak parann piyasadaki rolne vurgu yaplmaktadr ki para, yksek akclk zelliiyle ou sosyal deer ieren eyleri eitleme gcne sahip olmasyla, kapitalist toplumda nemli bir yeri bulunmaktadr. Marx para iin unlar syler: Para, deiim srasnda, zorunluluun oluturduu kristaldir, bylece farkl emek rnleri fiilen birbirine eitlenir ve bu uygulama soncu metalara dnler(Marx,2000.97). Evet para da bir metalatrma aracdr. Ancak daha nemlisi ve daha fazla akkanlk zellii gsteren boyut, mallarn mal olma zelliinden tmyle bamsz, onlarn ardndaki grngsel biimdir. Bu tmyle insanlarn onlarda bulduklar ve kendi kimliklerini ina etmede bavurduklar anlamlandrma ile ilgili kltrel bir sretir. Ki bylece nesneler toplumsallk nitelii kazanrlar. likinin bu boyutu deiimin ticarete dayanan ynnden ok daha dinamiktir ve sermayenin yerini kltrel olana brakt Bat toplumlarnda gnmzde egemen etkileim biimi olarak kendisini aa vurmutur. Debordun tarihsel balamn zetledii gibi, iktisadn toplumsal yaam zerindeki tahakkmnn ilk aamas, btn insan gerekletirimlerinin tanmlanmasnda var olmaktan sahip olmaya geen bariz bir bayalamaya yol amtr. Toplumsal yaamn iktisadn birikmi sonular tarafndan btnyle igal edildii bugnk aama ise, sahip olmaktan gibi grnmeke doru genel bir kaymaya neden olmutur(Debord,1996:17). Srecin bu boyutu gnmzde daha ok Fransz dnr Jean Baudrillardn simlasyon kuramnn konusu olarak karmza kmaktadr. Baudrillard da, kuramn deerlendirirken simlasyon dzenini sadece diyelim postmodern dnemlerle snrl tutmam, l bir derecelendirme yaparak, ilk aamay Rnesansla kopyalama, sanayileme ile retim ve son dnemle de simlasyon olarak sralamtr (Baudrillard,2002:viii). Gelgelelim Marx, deiim deerinin bu ikinci boyutunu nemsememi, reel koullarn diyalektii iinde, elikilerin yeni bir dzene evrilecei fikrini benimsemitir. Belki az farkla Marx, iinde bulunduumuz tketim srecine dnm ngrememitir. Bu deerlendirmelere dier bir adan bakldnda ise, gnmz toplumlarnda Marxn zmlemelerine benzer etkileimlerin tezahr etmi olmas, gnmz toplumlarnn Marxn analiz ettii toplumla yapsal aynln veya Marxn yaklamlarnn gcn ortaya koyar. O halde gnmz toplumlarnda grlen yeni grnmler, sadece bir birikim srecinin sonu-

267

SBArD

Eyll 2006, Say 8, sh. 261 271

cunda ortaya kan farkllklardr, sistemin mant ise geen zamana ramen aynln korumaktadr. Marxn meta zmlemesi daha ileri bir srete eyalarn fetiizmi ad altnda kendisini aa vurur. Fetiizm, eski alarda nesnelere yklenen ve tapnma biiminde kendisini gsteren kutsallk durumu olarak bilinmektedir. Marx, kapitalizmle ortaya kan ve meta kavramn da reten yabanclama durumunun, eyalar zerinde yeni bir feti retimi biiminde yansdn syler. nk o (eya, meta) en bata bizim dmzda bir eydir. Gizemini ilk bata buradan, ikinci olarak ise, yukarda deinilen, sosyal ilikilerin maddilemesi, maddi ilikilerin sosyallemesi biiminde formle edilen apraz etkileim srecinden alr. Marx, eyalarn fetiizmiyle ilgili olarak unlar syler: lk bakta bir meta, ok nemsiz ve kolayca anlalr birey gibi gelir. Oysa metan tahlili, aslnda onun metafizik incelikler ve teolojik sslerle dolu pek garip bir ey olduunu gstermitir. Szgelii aacn biimi, masa yaplarak deitirilir. Ama gene de masa, o alalede gnlk ey olmakta, aa olmakta devam eder. Ne var ki, meta olarak ilk admn atar atmaz, tamamen baka bir ey olur. Yalnz ayaklar stnde yerde durmakla kalmaz, tm teki metalarla iliki ierisinde amuda kalkar ve o aa beyninden, masa yrtmekten ok daha arpc, parlak fikirler saar (Marx,2000.80), der ve emek rnlerine, meta olarak retildikleri anda yapveren ve bu nedenle meta retiminden ayrlmas olanaksz olan eye, ben, fetiizm diyorum (Marx,2000.83) diyerek fetiizm kavramn tanmlar. Nesnelerin fetiist nitelikler kazanmas znde yabanclam emein rn olarak nesnelerin meta konumuna girmesiyle yani sosyal anlamlarla yklenmesiyle ilgilidir. Fakat nesnelerin fetiizminin somutluk kazanmas, retim srecinde deil tketim srecinde kendini gstermektedir. Bu srete nesnelere bir feti olarak yaklalmasn etkileyen sre, onlarn retim srecinin bilinmezliinden doan bir gizem duygusundandr (Lury,1996:41). Nesne bu srete tketici tarafndan hazr bir Tanr ltfu gibi alglanr. Ona kar zel bir hayranlk duygusuyla yaklar. Tketicinin nesnelere kar tm zlemlerinin gerisinde bu doumdan gelen stat, ltuf ve onun zerinden mkemmellik statsne duyulan ideal ama yatar (Baudrillard,1997:63). Bir otomobil bir tama arac olmann tesinde, bir prestij kayna, stat arac ve imaj ve hayallerin somutlat imgesel bir varlk olarak anlam kazanr. Bu noktada nesneler toplumsal stat sisteminin tamamlaycs olduklar gibi, tketim bu srecin gerekletirildii temel bir eylem biimi olarak karmza kar. Ardndan Marx rnlerle fetiist bir iliki kurulmasnn nedenlerini ve sonularn yine kendi ifadeleriyle dile getirir: reticilerin kendi toplam emek rnleri ile ilikileri, onlarla kendi aralarnda bir iliki olarak deil de, emek rnleri arasnda kurulan toplumsal bir iliki olarak grnmesindendir. Emein rnlerinin, metalar haline, niteliklerinin duyularla hem kavranabilir hem kavranamaz toplumsal eyler haline gelmelerinin nedeni budur. Bunun gibi, bir nesneden alglanan n, bize, grme sinirimizin z-

268

Metin GLTEKN

nel etkilenmesi olarak deil de, gzn dnda bir eyin nesneler biimi olarak geliyor. Fiziksel eyler arasnda fiziksel bir iliki vardr. Ama metalarda bu farkldr. Burada, insanlar arasndaki belirli toplumsal iliki, onlarn gznde, eyler arasnda dsel bir iliki biimine brnyor (Marx,2000.82). Marxa gre, reticilerle rnler arasndaki iliki, basit olarak bir insanla nesne arasndaki iliki olmayp, kiilerin emek rn olarak tezahr etmi nesnelerle kurulan organik bir toplumsal iliki anlamna gelir. Bu balamda nesneler basit bir nesne olmann yannda etrafna toplumsal anlamlar-nlar saan varlklar haline dnrler. Buradan itibaren Marx olduka ileri bir ey syler ve bizim bakmzn tesinde, nesnelerden yansyan fetiist mann bizim bakmza egemen olduunu sylemeye alr. Bu sav, kapitalist bir toplumda eylerin grn ile gerekte nasl olduklar arasnda sistematik bir eliki olduu (Callinicos:2004,139) fikrine yaslanr. nk en bata, cansz bir varlk olan nesneler, meta olarak canlanmlardr. Meta olarak canlanan nesneler ve nesneler sisteminin dsel gc tek tek bireyler olarak bizlerin baklarna egemen olur. Bizi onlara hayranlkla bakmaya, onlar yceltmeye iter. Bizim baklarmzdan ok onlarn grn bizi ekiler. nk, nesnelerle etkileim srecinde, toplumsallk balaryla bal bizlerin bireysellemesi, buna karlk, artan nesne retimine bal olarak, nesneler sisteminin yapsallamas artar. Walter Benjamin, bu iliki balamnda baktmz bir nesnenin halesini alglamak, bizim bakmza karlk bize bakma yeteneiyle donatmaktr onu (Josipovici,1997:23) diyerek baklarmzn bu dnmn aklar. Bylece biz nesneleri sadece gizemli ve mistik varlklar olarak grmeyiz, ayn zamanda onlar bizim evremize ve dnyaya bak tarzmz da deitirirler. te bu andan itibaren biz hayatmzn aktif bir bireyi olmaktan karak, nesneler tarafndan ynlendiriliyor olan pasif bir varlklar haline dnm oluruz. Gelinen aamada nesneler sistemi, grselliin besledii imgesel boyutlaryla, gsterge ve imajlar biiminde tketicilere yansmaktadr. Gnmz tketim kltr kavram, daha ok bu ilikiler a merkezinde odaklanm bulunmaktadr. Sonu Marx sanayi devriminin ve kapitalist toplumun teorisini yapar. Sanayi devrimiyle yepyeni bir retim modeli ve sosyal ilikiler sistemi ieren bir toplum biimi karmza kar. Marx, bu yeni toplum biimini sadece bu toplumun kurumsal yapsn, sosyal grnmlerini ele alarak deerlendirmez. O daha yksek bir teorik yaklam rnei sunarak, toplumsal analizi en kk sosyal birimine, ilikiler yapsna inmek suretiyle gerekletirir. Bu nedenle sosyal etkileim alann merkezinden yola karak zmleme imkn bulmu olur. Yine bu nedenle hem iinde bulunduu toplumun yapsn ok net bir biimde kavramsallatrr, hem de ileri srd yaklamlar tabi ki toplumsal dzeydeki, kapitalizm-sosyalizm veya burjuva-proleterya atmas biimindeki deil,

269

SBArD

Eyll 2006, Say 8, sh. 261 271

birim ilikiler yaps zerinden gerekletirdii yaklamlar- gnmze kadarki deiimi aklamakta baarl olur. Marx, retim sistemi karsndaki retime dnk emek ile bu srecin sonucu olarak, tm toplumsal gereksinimleri karlayan rnler arasndaki sistematik ilikiyi, kapitalist toplumun temel ilikiler yapsnn ekseni olarak alr. Bu balam iinde, emekle rnler arasndaki sistematik ilikiyi daha zl biimde meta kavram temsil eder. Bu nedenle yeni toplumun rnleri olan metalar, bir nesne olmaktan ok bir ilikiler sitemine-srecine tekabl eder ve meta bir nesne olmann yan sra, sosyal bir deer anlamna da gelir. Tm sosyal emek ve retim sreci metada somutlar. Meta bu nedenle biri nitelik/kullanm deeri dieri nicelik/deiim deeri olmak zere iki farkl nitelii olan bir varlk haline dnmtr. Kullanm deeri metann insanlar iin yararl olan, bir gereksinime karlk gelen zelliidir. Deiim deeri ise, ilk etapta rnn piyasa iin tad anlamla ve aslnda, retilen rnn retilirken harcanan fakat karl geri denmeyen emein karlyla, dolaysyla el konulan emein art deeriyle ilgili bir sretir. Deiim deeri, retimin gerekte kullanlmayan ve dorudan yararl olmayan ksmn ifade eder. Bu nedenle deiim deeri, toplumsal srelerin birikime urayan ynn temsil eder. Yararn dnda kald ve birikimle sonuland iin deiim deeri, kapitalist toplumda niceliin ve soyut ilikilerin younlamas ve egemenlii biiminde sonulanr. Kapitalist toplumun kltr bu soyut ilikiler alannda kurulur. Egemen birikim sreci, srekli kullanlmay talep eder ve kendisini bireylere dayatr. Bireylerin nesnelere sahip olma dzeylerinin ykselmesi lsnde, birikimin ilevsellemesi, dolama girmesi ve yapay da olsa bir ihtiyalar sistemi olarak toplumsallk kazanmas mmkn olmu olur. Toplumdaki bireylerin arzu ve isteklerine tekabl eden nesneler, kltrel srecin bir paras olarak salt bir nesne olmann tesinde farkl anlamlarla deer kazanrlar. Gerek bir sosyal varlk olan bireyden kaynaklanan istekler, yapay-sanal gereksinimleri iaret eden nesneler karsnda gereklik balamndan karlar; yapay-sanal gereksinimleri iaret eden nesneler, gerek olan istekler eliinde birer gereklik biimine dnrler. Onlara ynelen baklarmz, bize ait olmaktan kar ve; onlarn bize grnmleri biiminde tersine dner. Bylece Marxn toplumsal bir iliki, tersine, kiiler arasnda maddi ilikiler ve eyler arasnda toplumsal ilikiler olarak grnr diye formle ettii ilikiler yaps, niceliinden deil; niteliinden hibir ey kaybetmeksizin yapsn korumu olur.

270

Metin GLTEKN

KAYNAKA
Baudrillard, Jean, Simgesel Dei Toku ve lm, ev: Ouz Adanr, Boazii niversitesi Yay., stanbul 2002 Baudrillard, Jean, Tketim Toplumu, ev.:Hazal Deliceayl, Ferda Keskin, Ayrnt Yay. stanbul, 1997 Berman, Marshall, Kat Olan Her ey Buharlayor, ev.: mit Altu, Blent Peker, stanbul, 1994 letiim Yay.,

Callinicos, Alex, Toplum Kuram Tarihsel Bir Bak-, ev.: Yasemin Tezgiden, letiim Yay., stanbul, 2004 Debord, Guy, Gsteri Toplumu, ev.: Ayen Ekmeki, Okan Takent, Ayrnt Yay., stanbul, 1996 Josipovici, Gabriel, Dokunma, ev.: Kemal Atakay, Ayrnt Yay. stanbul,1997 Lury, Celia, Consumer Culture, Polity Press, Cambridge, 1996 Marx, Karl, Kapital: Cilt 1, ev.: Alaattin Bilgi, Sol Yay., Ankara, 2000 Storey, John, Popler Kltr almalar Kuramlar ve Metotlar-, ev.:Koray Karaahin, Babil Yay., stanbul, 2000

271