FEUERBACH FELSEFESNN Z: DN SANILAN PAGANZM

Yrd. Do. Dr. Blent SNMEZ zet/Abtract

Feuerbach din hakkndaki grlerini Hristiyanlktan yola karak ortaya koymaya almaktadr. Ona gre Hristiyanlk dinin en st aamasdr. Bu yzden Hristiyanl anlamann dini anlamak olduunu vurgulamaktadr. Ona gre insann tanr dedii ey aslnda bizzat insann kendisidir. nsan, zlemleri ve umutlar dorultusunda Tanry ekillendirmi ve bu Tanr Hristiyanlkla sann bedenlenmesi olarak ortaya kmtr. O akn (transendental) bir Tanrya deil insan olan bir tanrya inanmaktadr. Feuerbachn bu yaklamlar paganizmi aklama noktasnda nemli grlebilir. nk insann retecei her Tanr sadece put olacaktr. nsandan akn olmayan Tanr insann zaaflarn ve eksikliklerini tayacaktr. Oysa insanlk tarih ierisinde hep bir mkemmel tanr tasarmna yaslanmlardr. Putlar bile bu mkemmellik tasarmyla var olabilmitir. Bu mkemmellik tasarmnn kayna eksik olan insan olamaz. Mkemmellik ancak mkemmel bir varlktan gelebilir. Bu varlk insandan baka olmal ama ondan ayr olmamaldr. Anahtar Kelimeler: Paganizm, Tanr Nedir?, Feuerbach and Paganizm, Put Ve Tanr, slam ve paganizm, Hristiyanlk, Din, Din Ve Paganizm, Kadn ve Tanr, THE CORE OF FEUERBACHS PHILOSOPHY: PAGANISM AS A RELIGION Feuerbach depends on Christianity about his opinion. But He have deal with God as a Human, He dont believe an transcendental God. He accepted that all religion had reached the biggest stage within Christianity. But his opinion not explain to religion soul. We can be able to accept his opinion showed only Paganisms soul. He turns around only Christianity features. Therefore he stays narrow lines while to dealing with to religion. He dont know real Religion and its features. Key words: Paganism, Whats God, Feuerbach and Paganism, God and dol,God and statue, slam and Paganism, Christiyanity, Religion, Religion and Paganism, Woman and Religion

I.

GR

Feuerbachn Hristiyanln z adl eseri ilk elde Hristiyanla ilikin deerlendirmeler ieriyor grnse de aslnda Feuerbach Hristiyanlk olarak ne kan fenomenden yola karak din olgusunu deerlendirmektedir. Buradan onun Din ile ilgili btn yaklamlarnn Hristiyanlk eksenli olduunu karmamz mmkn. Bu ise onun yaklamlarnn tutarll hakknda ciddi eletirilere uramasn getirebilir. Hele

-Yrd.Do.Dr.,Dicle niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm retim yesi

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

Hristiyanlk gibi zaten kendisinde aibe bulanan bir dinden1 yola kp btn bir dinsel gelenei kritize etmeye almas balbana bir problem olarak deerlendirilebilir. Yaklamlarnn snrl ve s olmas gibi bir olumsuzluu da barndrabilir ierisinde. Bunlar ileride deerlendirmeye alacaz. Feuerbachn Hristiyanlk (Din) hakkndaki yaklamlar kutsal kitabn bizzat kendisine mi yoksa Kilise teolojisine mi dayanmaktadr? Bunu kestirmek zor. nk Kilise teolojisi ile Kutsal kitab ayr tutan bir felsefi eilim her zaman bulunmutur. Feuerbachn Din hakkndaki deerlendirmelerini kategoride ele alabiliriz. Birincisi Kilise teolojisi ve uygulamalar, ikincisi Kutsal Kitab kendince okuyarak ulat kimi sonular ve ncs de hayatta din diye ortaya kan bireysel ve toplumsal anlaylar. Feuerbach dini ele alrken bu esasa yaslanmaktadr. Feuerbach Din kart deildir ancak onun din dedii insann merkezde olduu insann rettii bir fenomendir. Bu din Hristiyanlk olarak kemal bulmu ve nsan Hristiyanlkta zetlenmitir. Hristiyanln btn inan sistemini kendi anlay ile yeniden ele alm ve kendi anlay erevesinde yeniden biimlendirmitir. Bu anlamda Feuerbach Hristiyan teolojisini reddetmemi ancak ondaki Tanr/insan ayrm olarak deerlendirilen eylerin hepsini nsan/Tanr anlay balamnda ele alm ve ne karmtr. Ateizme, Panteizme, Paganizme ve phecilie kar ktn belirtmitir. O, insana inanma balamnda Dine, Tanrya, saya, Meryeme, inanmtr. nk ona gre btn bunlar insann mkemmelliinin rndr. nsan rn olarak bu mkemmelliin zerindeki tortular kaldrmay denemitir. imdi Feuerbachn anlayna yakndan eilelim.

II. NSAN OLARAK TANRI Feuerbach Tanry insann kendisi olarak ele almaktadr. Tanr aslnda nsann kendisidir. Onun bu yaklamna ilham veren ey Hristiyanln Tanrnn insan ekline brnme anlayndan beslenmektedir. sann Tanrnn olu olarak nitelendirilii onun anlaynn k noktasn oluturmaktadr.2 Feuerbachn tezini yaslad argmanlar orjinal saylmaz. lka felsefesinde de
1

-Hz. sann orjinal olarak asla bir Tanr ve oul olarak grlmediini bunun tarih ierisinde Kilisenin dejenerasyonuyla gelitiini kabul eden olduka gl bir eilim bulunmaktadr. Biz burada bu tartmalara girmeyeceiz. sann nasl Tanr haline getirildiini siyasi sosyal ve iktisadi adan irdelemek bu almann konusu deildir. Dinin znde Akn bir Tanr tasarm bulunmaktadr.Bu ksaca Tevhidi din, ya da brahimi din diyebileceimiz kavrama tekabl eder. Bu din Adem ile balam bir dindir. Feuerbach bunun tam tersi olarak Tanry insandan baka grmenin bir sapma olduunu belirtmektedir. Biz bunu almamzda tartarak belli bir zemine oturtmay denedik. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, ev.Oktay zel, Hamide Koyukan, Kudret Emirolu, Ankara,1998, Ataurrahim Muhammed, Bir slam Peygamberi Hz.sa,ev.Krat Demirci, stanbul,1985, Rubenstein Richard L., sa Nasl Tanr Oldu, ev.,Cem Demirkan, stanbul, 2004 2 -Feuerbach, Hristiyanln z, ev.Devrim Bulut, shf.12, Ankara-2004

36

Blent SNMEZ

benzer vurgular yaplmtr. 3 imdi Tanrnn oul edinmediini syleyen slam dinini hesaba kattmzda Feuerbachn Hristiyanlktan kalkarak din genelleme yapmas, hele bu din genellemesine esas tekil eden eyin Tanrnn insan suretinde grn olmas konuyu deerlendirirken ne kadar dikkatli olmamz gerektiini anlatan nemli bir veridir. Feuerbach Hristiyan Kilisesinin inan esas olan Teslisi bile insan aklamada kullanmaktadr. Feuerbach insandaki teslisten bahsetmektedir. nsandaki teslis dedii aslnda Agustinusun Tanrnn grnmne ilikin Akl, irade ve Kalb ayrm eklindeki ayrmn aynsdr. Burada Feuerbach insan insan yapan eyin Mantk rade ve Kalb olduunu belirtmektedir. Mantk dnce gc, rade eyleme gc ve Kalb sevme gcdr. Bu Teslis nsan denilen varl ortaya koyar. Hristiyanlk buna Tanr der. Feuerbach yaklamlarnn ounda Lutherden aktarmlarda bulunur. Bu onun Lutherin yaklamlarndan derin bir biimde etkilendiini gstermektedir. Feuerbacha gre nsann Tanrs kendisi ile snrldr. Yani her insann Tanrs kapasitesi oranndadr.4 Sosyal eilimlerden rnekler vererek her sosyal yapnn kendine uygun tanrlar olduunu vurgulamaktadr.5 Adalet iyilik ve bilgelikin Tanr olmasa da bir deer olduunu syleyen Feuerbach, Tanry inkar etmek bu deerleri inkar etmek anlamna gelmez demektedir.6 Fakat bu kavramlarn neden bir deer olduklarn aklamamaktadr.7 Feuerbach Dinin temel tezinin insan ile hayvan arasndaki farka dayandn sylemektedir.8 Kendisi de bunu kabul etmekte ve hayvan tr, insan birey olarak deerlendirmektedir. nsan tr olmaktan karan ey onun bilincidir. Bilin kendi tr ve varolu ekli hakknda da dnebilmektedir. Bu yaklamlaryla Feuerbach insan hileyen bir tanr anlayn da eletirmi olmaktadr. Tanry yceltme adna insann yoksaylmas aslnda pagan dinlerin bir ounun ortak noktasdr. Btn peygamberler aslnda bu anlayla mcadele etmilerdir. nsan/tanr dengesi ilahi asli mesajn zn oluturmaktadr.9 Feuerbach bu noktada Ruhbanl da eletiriyor.10 Ancak buradan yine Ruhbanla varan bir yola koyuluyor. nsan kendi onurunu ne kadar ayaklar altna alrsa

3 4

-Gkberk Macit,Felsefe Tarihi,shf.27 -Hristiyanln z, eviren Devrim Bulut, Ankara,2004 shf.36 5 -a.g.e,s.46 6 -a.g.e,s 46 7 -nk akn bir tanry hesaba katmadnzda bu kavramlar belli bir zemine oturtmanz ve aklamanz gleecektir. 8 - a.g.e,s.22 9 -ncilde nsan iin Sebt gnnn Rabbi ifadesi kullanlmtr.-a.g.e,sPetrus-6), Mslmanlar Hacca gidenler iin Tanrnn misafirleri ifadesini kullanrlar. 10 - a.g.e,s 52

37

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

o kadar Tanrsn bulur diyor.11 Dine gre Tanr iyidir, insan kt ve ahlakszdr.12 O bu anlay eletiriyor. nsann doutan kt olamayacan ispata giriiyor.13 Ancak burada da dejenere edilmi dinin dejenere edilmi anlayndan yola karak din hakknda genellemeler yapma gibi bir yanllktan kurtulamyor. Onun bu tepkisini biz insann asli z ile dejenere edilmi yaklamlara verdii tepki olarak ele almak eilimindeyiz. nk insan kendine yabanclatran ve irkinletiren en nemli etkenlerden birisi de dejenere edilmi din ve dejenere edilmi dnya grleridir. Kendi tr ve varolu ekli hakknda dnen varlklar dier eylerin ve onu dndren varlklarn doasn anlayabilir14 Bilim trn bilincidir15 Bilinle igd arasndaki fark udur ona gre. Hayvan varolu ekli ile snrlanmtr. Yani hayvan kendi snrlarn aamaz. nsan ise varolu ekli ile snrlanmamtr. Kendi istekleri dorultusunda yaamak doru, mkemmel ve tanrsaldr. Bu varolmak anlamna gelmektedir.Varolmak dnebilmek(mantk), isteyebilmek (irade) ve sevebilmek(kalb) ile ilgilidir. Hepsi istemek iindir. nsan zgrl istemektedir.16 Feuerbach ktnn insann kendine ters dmesi sonucu ortaya ktn sylyor.Gnah kiinin kendisiyle ters dmesi sonucu ortaya kar.17 Burada ktnn ortaya kn da anlam oluyoruz. Ancak insann neden kendisi ile tersletiini aklamyor. nsan ufkunu geemeyecei iin kendine benzer olan ey dnda bireyler dnemez. Onlar stn, farkl ve yce grebilir ama kendi trnden farkl dnemez.18 Hibir ey kendi snrn aamaz. 19 Tanrdan zat olarak deil nitelik olarak szetmenin bunu gsterdiini belirtiyor.20 Dinin esaslarnn insann esaslaryla zde olduunu belirtiyor.21 Feuerbach insanlarn evlerde yaadn Tanrlarn ise mabedlere hapsettiini vurguluyor.22
11 12

- a.g.e,s 53 - a.g.e,s 53/Ancak slam insann saf ve temiz olduunu syler. K.Kerim 13 - a.g.e,s 54 14 - a.g.e,s. 22 15 - a.g.e,s 22 16 - a.g.e,s 23 17 - a.g.e,s 54 18 - a.g.e,s 34 19 - a.g.e,s 36 20 - a.g.e,s 43-44 21 - a.g.e,s 45 22 -Tanrnn her yerde hazr ve nazr olduunu vurgulayan slam bu yaklama uymaz.Ancak snrl da olsa Tanr ile insann ortak paydalrna vurgu yapar. rnein camiye Allahn Evi denir ama Mslmanlar iin ibadet hayat boyunca Tanr uruna yaplan btn eylemlerdir. Caminin sosyal ve siyasi boyutu vardr. Cami namaz klmak iin yaplmamtr. Toplanmak ve biraraya gelmek iin yaplmtr. Ayrca kimi rivayetlerde Hacca gelenler iin Tanrnn misafirleri ifadesi kullanlmtr ki bu Tanr ile nsan

38

Blent SNMEZ

Feuerbach insann zaman iinde gelien ve deien bir organizma olduunu kabul ediyor.23 nsann Tanr edinii zaman iinde gelimi ve deimitir. nsan da zaman iinde gelimitir. nsann Tanrs nceleri nesne iken (putperestlik) daha sonra zne olarak ne kmtr. Ona gre iki tr nesne vardr. Duyusal nesne ve dinsel nesne. Duyusal nesne insann dnda, dinsel nesne ise iindedir. Bu yzden aslnda Hristiyan teolojisi de tanrnn iimizde olduunu ve iimizdeki eyin daha iyi bileneceini ve kavranacan dile getiriyor.24 Din insann kendine tapma biimidir. Bunu nceleri fiziksel nesneleri Tanrlatrarak daha sonra ise kendini taplacak bir nesne haline getirerek ortaya koymutur.25 Gemiten bugne gelen farkl Tanr tasavvurlarnn olduu eklindeki anlay bu ekilde cevaplandrm oluyor. Ancak toplumlarda grlen farkl tanr tasavvurlar yoktur. Tek Tanr fikri btn bir insanlk tarihinin temel anlaydr. Bunu ileride deerlendireceiz.

III. NSAN / TANRININ SABTELER Feuerbach nsan Mantk, rade ve Kalb olarak ayryor. Tanry da Bilginin, Ahlak/Hukukun ve Sevginin tanrs olarak ksmda ele alyor. O Bilginin, Ahlak/Hukukun Tanrsn deil, sevginin tanrsn vyor ve nemsiyor. Bu ynyle insann sevgi ynn ne karyor. Bilginin Ve Ahlakn Tanrsnn kat, kuralc ve snrl olduunu oysa Kalbin Tanrsnn snrsz olduunu vurguluyor. Bu noktada Hristiyan teolojisini genelgeer ve temel bir ynelim olarak gryor. Buradan yola karak Sevginin tanrsnn insana merhamet ettii iin kendisini feda ettiini (sa) sylyor. Feueracha gre nsann kendini bilmesi Teslisi bilmesi anlamna gelmektedir.26 1. Bilginin Tanrs-Tanmlanan Tanr Mantk Tanry tanmlad iin o Tanrya baml deildir. Tanr ona bamldr. Akl ile biz sadece Tanry deil dier doal varlklar da ele alrz.akll insan doann yannda kendini bile unutur Bilgi bir bcek ile Tanry anlamay eit grr. Oysa dinin asl bilgisi insann kendini yani zsel doasn dorulamasdr. 27 Tanrnn doas
arasndaki ilikinin simgesel dille ifadesidir. Kuranda bu tarz simgesel ifadelerin akn bir yaklamn insann anlam dnyasna indirilerek insan tarafndan alglanmas amacyla ortaya konulduu sylenebilir. 23 - a.g.e,s 45.58 24 - a.g.e,s.35 25 - a.g.e,s 37 26 - a.g.e,s 92 27 - a.g.e,s 74

39

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

bilginin doasndan bu anlamda farkl olmak durumundadr. nsann huzur bulaca yer dinin zn oluturmaktadr. Huzur arar din. Huzuru kendime yabanc bir varlkta bulmam mmkn deildir.28 Huzuru Tanrda bulurum29 nk Tanr benden ayr benden bakas deildir.30 tanry bulamazsan huzuru da bulamazsn31 Her ey doduu varln iinde huzur bulur. Bu adan bakldnda aslnda insann Tanrdan kopmas onun kendinden kopmas anlamna gelecektir. nsann Tanry inkar etmesi kendini inkar etmesi anlamna gelecektir. Feuerbach bu yzden pheci ve ateistleri insan anlayamamakla sulamaktadr. pheci maddeci ve panteistler insan snrlandrdklar ve insana inanmadklar iin onu anlayamamaktadrlar. Ancak yaklamlarnn panteizme alan yanlar tamasna ramen Panteistleri de insan anlamamakla sular.32 Din huzur verense, bu huzur Bilginin Tanrsnda bulanamaz. 2. Etik/Hukuki Tanr Etik doamz kendimizle atan bir yapdr. nsan gnah ve irkin eyler ile atr. nk o yn saf deildir. atma saf olmamann bir belirtisidir. Bu noktada kty mahkum eder. Bu atma durumu insan zer. Bundan kurtulmann yolu ise sevgidir. Birey olarak insana sevgi duyularak bu geriliminden kurtulabilir insan.33 Bilgi kural koyar, oysa merhamet Kalbin iidir. Kurallar beni soyut bir varlk olarak dorularken sevgi, beni gerek varlk olarak dorular. Kurallar gnahkar ve deersiz olduumu sylerken, sevgi insan olduumu syler. Kurallar insan balarken sevgi zgr brakr. Sevgi insan Tanr yapar, Tanry da insan. Tanr etikten de hukuktan da te bir varlktr; kurallarn katln aar. Yalnzca etik olsayd hibir suu affetmezdi. Ancak O, gnah affederek soyut etiki reddetti. 34 Soyut varlklar deil sadece yaayan varlklar merhametlidir. Buradan Tanrnn yaayan bir varlk olmas gerektiini belirtiyor. Merhamet ise duyusal yaamn adaletidir.35 Din duyusal yaamdan kmtr.36
28

-Akn Tanr tasarmndaki Tanrnn insandan baka bir varlk olmas onun yabanc olmas anlamna gelmemektedir. Bunu ileride deerlendireceiz. 29 - a.g.e,s 72 30 - a.g.e,s 73 31 -a.g.e,s.74 32 -Burada Feuerbachn yaklamlarn bir panteizm olarak dnenler olabilir.Ancak Panteizmle Feurbach arasndaki temel fark Panteistlerin Tanry hereyin merkezine koyarak her varln tanrdan bir para olduunu varsaymalar ,Feuearbachn ise Tanrnn nsann bir grnm insann bir paras hatta insann kendisi olduunu vurgulamasdr. Panteizmde Tanr evrenleirken (insan, hayvan, bitki, madde) Feuerbachta nsan Tanrlamtr. 33 a.g.e,s.76 34 - a.g.e,s.77 35 - a.g.e,s.78 36 -Feuerbach bu yaklamlaryla Lutherden olduka etkilenmitir. Savlarn ounlukla Luther ve Agustinusa dayandrmaktadr. Ancak Protestanl yine de bir sapma olarak grmektedir.

40

Blent SNMEZ

Ancak Feuerbach insann zn bu ynn (ahlaki/hukuki yn) oluturmadn belirtmektedir. Bunun sebebi de sanrz insann zgr bir varlk olmasna ramen neden kendini kurallarla, yasaklarla snrland eklindeki soruya muhatap olacan bildiinden dolaydr. Feuerbach bu amaz bylece amay denemektedir. 3. Bir Sevgi Ve Kalb Olarak Tanr nsann Tanr ile ya etik kurallarca belirtildii zere kendi z doasyla uzlamasn sevgi bilinci salar.37 Feuerbach Tanrnn bedene gelmesini Tanrnn kendini da vurumu olarak anlyor. sa olarak tanr insana inmitir diyor. Burada Kilise retisini kendince anlamlandrmaya ve belli bir temele oturtmaya alyor. Bedene gelmeyi nsann tanrlamas eklindeki anlayna delil olarak sunuyor.38 Ve Tanry Ac eken Tanrolarak ne karyor. nsan bakalar iin ac ekenleri Tanrlatrmaktadr.39 Ac ekmeyi ve dnyevi lezzetlerden uzaklamay neriyor.40 Tanr benim iin ac ekerken bu adi dnyadan nasl keyif alabilirim.41 Buradan Ruhbanla varyor.

IV. MGE VE TANRI, SA AZZLER VE ONLARIN MGELER Feuerbach oul imgesinin tanrnn imgesi olduunu ve azizlerin imgelerinin ise bu imgenin bir oaltm olduunu sylemektedir.42 Burada azizlere tapnmann aslnda temelde Tanrnn imgesine tapnmak anlamna geldiini vurgulamaktadr.43Ayrca insann imgelerle mutlu olabileceini sylemektedir.

V. VAHY Feuerbach sz ve Tanrsal szn Kutsalln ncili temel alarak ortaya koymay denemektedir. ok net eyler sylememektedir bu konuda.

37 38

- a.g.e,s.78 - a.g.e,s.78 39 -a.g.e,s.88 40 - a.g.e,s.90 41 - a.g.e,s.90 42 - a.g.e,s.103-104 43 -slamn zuhuru srasnda Arap yarmadasndaki Paganistler putlara tapma gerekelerini bizi Tanrya yaklatrsnlar diye tapyoruz ifadesiyle temellendiriyorlard. Ki bu putlarn bir eidine Asnam ya da Temasil denirdi.Asnam ve Temasil bir varl temsil eden eydi. (Bkz.Kuran kerim,Enbiya suresi,5357,Sebe suresi,12-13,Saffat,91-96)

41

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

VI. YARATILI MESELES Feuerbach yaratl kendi dncesini destekleyecek bir ok veriyi bir araya getirerek aklamaya alyor. Yaratl oul istencinin da vurumu olarak ele alyor. Yani Tanrnn yaratmasna kaynaklk eden ey oul edinme ynelimidir diyor. Bu ynelim sada somutlamtr.44 Yaratma dncenin rndr diyor45 Ancak gerek maddesel varln basit bir dnceden nasl olutuu aklanamayan bir durum olarak kald46 diye de ekliyor. Yoktan yaratmaya inanmyor Hiten hi bir ey kmaz diyor ancak doa bir 47 hitir anlaynn hangi dine ait olduunu sylemiyor. Yaratl duygusal bir edimdir.48 Buna delil olarak Tanrnn bedenler ve ruhlar dnyasn varla dntrmekten keyif ald szn delil getiriyor. Ancak bu yaklam sadece bir yorum olarak kalyor.49 Feuerbachn tarif ettii Tanr duygusal ve ahlaki bir tanrdr. O bu yzden yaratmann insan zihninin bir rn olduunu kabul ediyor. Yani yaratmadan deil de yaratma fikrinden szeder. Bu noktada insann yaratlmas fikri insan dncesinin rndr. Bu yaklam insann kkeni sorununu cevaplayamad gibi dier varlklarn kkeni sorununu da cevaplayamamaktadr. Yani Varlksal bir kken sorunu hala ortada durmaktadr. Evrene egemen olan yasalar, rnein oksijen alp karbondioksit vermeyi, suyun kaldrma kuvvetini yamurun yan aklamak gibi bir problemi bulunmamaktadr Feuerbachn..nk ona gre hibir ey yoktan yaratlamaz ve yoktan yaratmaya inanmak bir hilie inanmak anlamna gelmektedir. Evren yoktan yaratld demek evrenin hiten yaratld anlamna gelecektir. Ona gre hiten bir eyin olmas mmkn deildir.50 Tanrnn kantlanmas yolunda kullanlan teolojik delilleri de gndemine almayan Feuerbach gereklikten yola kmak gerektiini nemle vurgulamaktadr. Ona gre evren vardr ve varolan varolmutur. Niye varoldu, nasl varoldu? sorular ise onun konusu deildir.
44 45

a.g.e,s.109-110 a.g.e,s. 113 46 a.g.e,s.113 47 -a.g.e,s.128 48 - a.g.e,s.130 *-Nereden geldim nereye gidiyorum sorusu insani bir sorudur. 49 -zellikle slam mistiklerinin Tanrnn yaratmas iin Ben gizli bir hazine idim Bilinmek istedim.eklinde bir rivayet aktardklar dikkat ekmektedir. 50 -Yoktan yaratma meselesi nemli bir meselidir ve slam filozoflar da bunu kabul etmemilerdir. Bunun sebebi varln var olduu ve yokluun olmaddr. bni Rd Tanrnn her eyi bir baka eyden yarattn sylemektedir. Evreni sudan, insan amurdan, melekleri nurdan, ,cinleri ateten yaratmtr.a.g.e,sk.Kerim)diyerek yoktan yaratma ifadesinin kutsal metinlerde bile gemediini vurgulamtr.a.g.e,sFaslul Makaal)

42

Blent SNMEZ

VII. YAHUDLN TANRISI Bu Tanr Feuerbacha gre Yahudi bencil yeme alkanlndan domutur.51 Bu Tanr egoizmin rettii bir Tanrdr. Ona gre dnmek tapmaktr.52 Yaratma fikrinin Yahudi bencilliinden trediini sylemektedir.53 Bu noktada Tanrnn insana benzeyen ynlerini ne karyor. Sonra Yaratma fikrinin salt Yahudi fikri olmadn sylyor. Aslnda Musevilik Hristiyanlktr54 yargsna varyor sonunda. Yahudiler Tanrsn ulusallatrmtr. Hristiyanlar da znel doalarn ulusalln snrlarndan kurtarm; doasn insanlatrmtr.55 Yahudi Tanrs politik ve dnyevi Hrisitiyan tanrs ise buna tam zt olan Sevgidir. Burada dinin insan geliimi ile gelitiini sylyor. ndirgemecilikle insann maddi ve manevi yapsn zdeletirmeye alyor. Maddeyi anlama srecinin bile bir tapnma ameliyesi olduunu vurguluyor.56 nsann manevi yann bylece maddeletiriyor. Duay bile baba-evlat ilikisi balamnda ele alyor. 57 Feuerbach insann tarih iinde doru olan dinin doasn bozduunu iddia etmektedir.Bu bozulma Yahudilikte ve Hristiyanlkta ortaya kmtr. Onun bozulma dedii Tanry insandan baka gren her tr yaklamdr.58 Onun btn abas insan deersiz gren; Tanry yceltme adna insan kmseyen teolojinin karnda insann nemini ve deerin teslim etmektir.59 Bunu yaparken aslnda Kilise teolojisinin dinin zn bozduunu, aslnda dinin znde insan olduunu sylemektedir. O Hristiyanln zn yine Hristiyan teolojisinin sunduklarn esas alarak ortaya koymaktadr. Onun din iin bir ilerleme kabul ettiini u cmle daha ak bir biimde ortaya koymaktadr. sa Tarihin balangc deil tarihin sonudur60 Gelimi uluslar ve gelimemi uluslarn inanlarndan bahsetmektedir.61 Vahi kabilelerin inancndan bahsetmektedir.62 Gelimi ve gelimemi, vahi ve uygar ifadeleri ilerleme fikrinden kan
51 52

-a.g.e,s.141-142 - a.g.e,s.144 53 -a.g.e,s.144-146, Byle bir yaklam Hristiyanlk iin de sylenebilir. Ancak burada Feuerbach Yahudiliin Hristiyanlktan eski bir din olduunu kabul ederek onun daha az gelimi olduunu ima ediyor. Bu noktada insann sre iinde ahlaki bir evrim geirdiini kabul etmi oluyor.Bencil tanr anlayndan Kendini insan iin feda eden anlaya gelindiini sylemek istiyor. 54 - a.g.e,s.147 55 - a.g.e,s.148 56 - a.g.e,s.144 57 - a.g.e,s.152 58 - a.g.e,s.208-215 59 - a.g.e,s.283 60 - a.g.e,s.179 61 - a.g.e,s.204 62 - a.g.e,s.204

43

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

ifadelerdir. VIII. AHLAK NSAN-BEN VE TEK

Ben ve teki varsa iki ayr varlk var demektir. Ben ve tekini birletiren ey ahlaktr. Bu ontolojik bir birleme deildir. Feuerbach Tanr insan olmak iin tm grkeminden gcnden vazgeer63 derken ahlaki bir tutumun Tanry rettiini ima ediyor. Feuerbachn bahsettii Tanry reten insan acaba ontolojik insan mdr ahlaki insan mdr? Eer bir tek insandan bahsediyorsa iyi ve kt kavramlarnn her ikisi de ayn varln rn mdr? Tanry reten insan m eytan retmitir? nsana dman bir tanr olabilir mi? Bunlar ele alacaz. IX. HANG NSAN Feuerbacha gre iyi ve kt insan, gnahkar ve gnahsz insan arasnda fark yoktur. Onlarn hepsi mkemmel insan temsil ederler. Bir araya gelen insanlar sevgi sayesinde birbirlerini tamamlarlar.64Ancak Feuerbach zaman zaman inanan insan65zaman zaman Dindar insan ifadeleri kullanyor.66 Gerek insan67 Dindar insan, inanszlar68 ifadelerini kullanyor. Hangi insan? Tanry reten hangi insannansz ve inanl arasndaki fark ne? Bu fark ortaya koyan kim? Feuerbacha gre sadece Hristiyanlk insann Tanr olduu gereini kavramtr.69 Feuerbachn inansz dedikleri Hristiyanla inanmayan herkestir. Bu noktada Feuerbach btn bir felsefi gelenei inansz olmakla sulamtr.70 Feuerbach hep Tanrnn sa olarak bedenlenmesini rnek veriyor.71 Ama insann kendisine ac veren kurallar koymasn yeterince aklayamyor.72 Btn tabu, yasak ve ahlaki buyruk dizgelerinin kkeninde dinsel ynelimler olduu dnlrse, insan kendisine ac verecek eyleri; kendisini snrlayan eyleri neden arzu etmitir.? nsan neden Tanry yaratarak kendini esaret altna almtr? nsan neden kendi doasn snrlama gerei duymutur? Bu sorular ahlaki sorulardr. Feuerbach ahlakn Tanrsn deil sevginin
63 64

- a.g.e,s.102 a.g.e,s.180-181, Hobbes sanrm bu yaklama kar olarak insan insann kurdudurifadesini ne karmaktadr. 65 - a.g.e,s. 83 66 - a.g.e,s.88 67 - a.g.e,s.172 68 - a.g.e,s.176 69 - a.g.e,s.176-179 70 - a.g.e,s.177 71 - a.g.e,s.171-172 72 - a.g.e,s.171

44

Blent SNMEZ

Tanrsn dinin asl Tanrs olarak grmektedir. Bu yaklamn getirdii problemleri ileride deerlendireceiz. Birey eksiktir,zayftr,ihtiyalar vardr. Sevgi ise gldr,mkemmeldir ve isteklerden uzaktr.73 Ona gre insan ancak Hristiyanlkta bulabilirsiniz. Sevgi araclyla insan ortaya koyan Hristiyanlktr. Arkadalk insan iyiletirir,eksikler tamamlanr.74 Arkadalk ise erdem temelinde geliir75 Dnyadan el etek ekmeksizin Tanry bulamayz. 76 Manastra kapanmak aslnda cennet hayatna dnme isteidir.77 Dnyaya srtevirmenin temelinde cennet zlemi bulunmaktadr. Evlilik ktdr. Tanry gerekten seven bir ruh iin kadn sevmek, zinadan baka bir ey deildir.78 Hristiyanla uymayan her dinsel ve metafiziksel yaklam Feuerbacha gre dinsel bir nitelik tamaz. Dini anlamak iin temel olarak Hristiyan teolojisini kabul etmek durumundayz.demektedir. Dnyaya srt eviren bir anlay dinin ve insann z olarak kabul eden birinin ahlakn Tanrsn yadsmas artcdr. nk her ahlaki eylem bir biimde bu dnyann yadsnmasna, bu dnyann tesinde bir vizyona iaret eder. sann kendini feda edii bir sevgi eylemi olduu kadar bir ahlak eylemidir de. Ahlaktan ve hukuktan bamsz bir sevginin getirecei ne olacaktr? Bunu ileride deerlendireceiz.

73 74

- a.g.e,s.181 - a.g.e,s.182 75 - a.g.e,s.182 76 - a.g.e,s.185-186 77 - a.g.e,s.186 78 - a.g.e,s.192-193

45

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

X. CENNET Ona gre sadece Hristiyan nitelikleri tayan cennet bir kesinlik tar. Muhammedin,Ya da Yunanllarnki deil. 79

XI. NEDEN HIRSTYANLIIN TANRISI GEREK TANRIDIR nsann zlemleri ve arzularnn bir yansmasysa Tanr bu zlemler ve arzular kadar Tanr olacak demektir. Bu Tanrlardan hangisi gerek Tanrdr. Feuerbacha gre Din en mkemmel ekliyle Hristiyanlkta ne kmtr. Bu yzden insan aklamak istiyorsak Teslise bavurmamz gerekecektir. nk insan ancak Teslisle anlalabilir ve aklanabilir. Feuerbachn btn yaklamlar bu tarz bir insan tasarmnn Tanrya temil edilmesinden ibarettir.

XII. NSAN TANRI VE KTLK nanszlkta Tanry eytan yaparz diyor.80 Peki insana inanmamann sebebi nedir? Eer insan insana(Tanrya) inanmyorsa bunun nedeni onun gszl eksiklii midir? Gsz ve eksik olan bir varln Tanr tasarm ne derece salkldr. Hangi insan Tanry retmitir o zaman. eytan reten de insansa biz nasl anlayacaz Tanr ve eytan arasndaki fark. Bunu bize Kilise mi sunacak? Eer Kilise sunacaksa -ki Feuerbach da zaman zaman Kilise teolojisinin de bir sapma olduunu sylyor- O zaman Feuerbachn kendi Tanrsndan bahsetmemiz szkonusu olacaktr.zel ve ona zg bir Tanrdan. Onun snrlarn belirledii bir Tanrdan. Buradan da kii kadar Tanr vardr anlayna varacamz ortadadr. Bu noktada kiilerin menfaatleri srekli ataca iin sadece Tanrlarn atmalarndan szedeceiz demektir. Bu noktada sevginin tanrsndan szetmemiz gleecektir.

XIII.

MUCZE

Mucize insann dileklerinin gereklemesi ynelimidir. nsann dilekleri snrszdr.81 Burada da Hristiyan Kilisesini esas kabul ediyor ve en byk mucize olarak bedene gelme olarak gryor.82 Hayvann insandan aa olduunu vurguluyor. Hayvan insandan aaysa neden
79 80

- a.g.e,s.200 - a.g.e,s.154 81 - a.g.e,s.157 82 - a.g.e,s.131

46

Blent SNMEZ

Tanr insandan yce olmasn?nsan hayvandan ayran zellikler varsa neden tanry insandan ayran zellikler olmasn? Doast bir tanrya inanrken kendi doast oluunuza inanrsnz diyor83 Ama neden doa ile snrl deil de doast.Bu sorunun cevabn vermiyor.

XIV.

DRL

Feuerbach diriliin mantken mmkn olmadn belirtiyor. lmszlk de insann kendini koruma gdsnden beslenir. nsan lmszl bu yzden ister.84 Ancak bu koruma gdsnn kayna nedir sorusu cevapszdr. Ve nsan kendini korurken bakasn yoketmeyi seemez mi? Bu koruma gds bakasn yoketme gibi bir sapmaya dnemez mi? Bunu nleyecek mekanizma nedir?

XV. MERYEM ANA Meryem Anann bir ana olmadn ama teslise uyduunu syler. Meryem anann cinsel iliki olmakszn anne olmasn tam olarak ortaya koymasa da Meryem anann Kilise tarafndan bir Tanr figr olarak kullanlmadn ima eder.85

XVI.

TANRI NEDEN KADIN DELDR?

Hristiyan teolojisinin Baba, Oul Tanr tasarm Feuerbachn savnda nemli bir aksamaya yol ayordu. nk onun Dinin temeli olarak ne kard Hristiyanlkta Tanr Baba olarak da, oul olarak da erkekti. O zaman nsann zlemlerinin rettii bir Tanrdan deil erkeklerin zlemlerinin rettii bir tanrdan sz etmemiz gerekecekti. Feuerbach Anneyle insann daha yakn olduunu vurgulamaktan geri durmamakla birlikte86 nsan neden anne deil de baba Tanrya ihtiya duymutu.87
83 84

- a.g.e,s.136 - a.g.e,s.162 85 -a.g.e,s.98 86 -a.g.e,ss.99 87 -Aslnda cevab gayet basittir. Btn pagan toplumlarda Tanr insanlarnn zlemlerini yanstmaktadr. Baba bir ok pagan toplumda tanrlatrlan nemli bir figrdr.ocuklar besleyen, kaba g olarak anneden daha gl, toplumda etkisi bulunan bir varlktr. Eski Arap kabileleri bu yzden Tanrlarn ou kere Rabb diye nitelemilerdir. Rabb, baba anlamna gelmektedir. Kelimenin kkeninde eiten yetitiren yol gsteren anlamlar da bulunmaktadr.-a.g.e,ssfehani, Alusi)Dnyevi saltanat ve dnyevi iktidar arzusu kimi kere babay kimi kere krallar kimi kere para ve mlk sahiplerini.kimi kere kutsal ehreye brnm insanlar Tanrlatrmay getirmitir. Ayrca Feuerbach eski toplumlarn pagan inanlarna baksayd orada kadn Tanrlarn olduunu da grecekti..Bkz.Kurana gre Hz. Muhammedin hayat. Fakat o ilerleme dncesinden sapmamak adna Hristiyanln Tanrsn ne karmay ertelememektedir. nk ok eski toplumlarda kadn Tanrlarn olmas daha geri bir tarih kesitinin daha ileri bir tarih kesitinden stn olduu gibi -

47

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

Feuerbach Annenin neden kutsal olmayan deersiz bir varlk olduunu anlamak gtr88 demekle birlikte bu konuyu temellendirmeyi denemeyi de ihmal etmiyor. Feuerbach bu kmaz amay denerken kimi kere ok basit ve komik denebilecek karmlarda bulunuyor. Aslnda olun cinsiyetsiz olduunu yar erkek ve yar dii olduunu sylyor.89 Pagan dinlerin kimilerinde kadnlarn da Tanrlatrldn syleyebiliriz. Hatta Hz.Muhammed dneminde meleklere Tanrnn kzlar deniyordu. Kz kmseyen bir toplumun kzlar Tanrya layk grmesi Kurann pagan mantndaki elikiyi ve amaz ortaya koymasn kolaylatrmt. Hatta slamn ortaya k dneminde Mekke de kadndan tanrlar vard. 90

XVII.

LERLEMEC ANLAYI

nsann kltr sreci iinde ilkellikten bugne gelmesiyle insan neyin iin neyin uygun olmadnn ayrmna varmasyla Tanr iin de neyin uygun olup olmadn anlamtr.91 Feuerbachvarolmak aslnda kendini bilerek varolmaktr. Kendi varln bilmeyen bir tanr Tanr deildir92 Bu yaklam u sorulara cevap vermeksizin ortaya konmaktadr. nsan kendini nasl bilebilir?Bildiimiz eyin kendimiz olduunu nasl tespit edebiliriz? Kendini bilmeyen insan buna g yetiremiyor mu? G yetiremiyorsa eksiktir. Eksik olann tanrs da kendi eksikliinden pay alacaktr elbette.G yetirebilip de g yetirmemeyi seiyorsa o zaman da samadr.

XVIII.

BABA OUL KUTSAL RUH

Feuerbach bu kez Hristiyanln Baba oul ikilemini belli bir zemine oturtmay deniyor. Burada neden iki sorusunu da cevaplamak iin ok fazla urayor. Sradan bir putperest yaklam mutlak bir dinmi gibi sunmay deniyor. Dinin asl temeli olan Tevhid ilkesine ters olarak Tanrnn yalnz olamayacan yalnz olduunda sevginin havada kalacan belirtiyor. nsan Tanry yalnz dnemedii iin oulu icad etmitir diyor adeta. Ancak burada Tanrnn hibir eye benzemediini syleyen insanlarn
a.g.e,skadna deer verme asndan) anlaya vardracakt. O bundan kanmak iin bunu da atlamay seti. 88 -a.g.e,s.98 89 --a.g.e,s.99 90 -Onlar melekleri Tanrnn kzlar olarak ele alyorlard. Ayrca Mekkede Kadndan putlar vard. Mesela Zulhalasa putu gemite yaam ok cmert bir kadnn bst idi. 91 -a.g.e,s.45 92 -a.ge, s.93

48

Blent SNMEZ

yaklamlarn es geiyor. Hangi insani yaklam dini temsil etmektedir.Ona gre elbetteki Hristiyani yaklam.nce de sylediimiz gibi Feuerbach kendi nsan/Tanr tezine en uygun zemini Hristiyanlkta buluyor. Tanr dnce olsayd yalnzl kendisine yeterdi. Ancak sevgi tekiyle ilgilidir. Sen gereklidir. Sen ouldur.93 Feuerbach Tanrnn neden bir tek oul ile yetinmi olaca dncesini hemen cevaplamay deniyor. ki yerine bir ka kii varsaylsayd sevgi dalr zayflard.94 Ayrca devamla nsana olan sevgi kaynan oula olan sevgiden alr. 95 diyor. Baba oul ilikisi vardr burada ama anne yoktur. nk anne bekarlk teorisine uymayan bir figrdr. Aile yaam bu yzden deersizdir. Kutsal deildir Bunlar syledikten sonra sanrm bir an insafa geliyor Feuerbach ve Annenin neden kutsal olmayan deersiz bir varlk olduunu anlamak gtr diyor.96 XIX. NSAN OLAN SA NEDEN TANRININ NSAN OLDUU GEREN BZE SYLEMED

Peygamber olduklarn syleyenler neden bunun insandan trediini sylemiyorlar da bir st varlktan trediini sylyorlar. Feuerbacha gre aslnda btn dinsel arlar bunu sylemektedirler. Ve Hristiyanlk insanln gelime srecinin en st aamas olduu iin bu sylem Hristiyanlkla kemale ermi ve sa olarak Tanr artk ete kemie brnmtr.

XX. FEUERBACH VE PROTESTANLIK Feuerbach Lutherden olduka etkilenmitir. Savlarn ounlukla Luther ve Agustinusa dayandrmaktadr. Ancak yine de Feuerbach Protestanl bir sapma olarak gryor. Bunun sebebi olarak Meryem anay Tanrdan ayr tutmasn gsteriyor.97 Bu noktada Kilise tarafndan ekillenmi olan Hristiyanl mutlak dinsel anlay kabul ediyor. Kendi anlayn destekleyecek verileri orada buluyor. Aslnda onun din hakkndaki yaklamlar Protestanlktan derin bir biimde etkilendiini gsteriyor. Anlaylarn ekillendirirken bol bol Lutherden alntlar yapyor. Ancak tezi iin uygun zemini Protestanlkta bulamyor Protestanlk onun iin bir k noktas olmutur; Kilise retilerine farkl bir bakla bakmay salayan bir k noktas. Hmanizma ile insan merkeze alan yaklamlarn younlukta olduu bir dneme tekabl eden bir dnemdi ve Feuerbach insan kefetmiti.
93 94

-a.g.e,s.94-95 -a.g.e,s.96 95 -a.g.e,s.97 96 --a.g.e,s.98 97 --a.g.e,s.101

49

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

XXI.

TANRI AKINLIK VE KUTSAL

Akn bu dnyann tesindeki ve stndeki duruma iaret eden bir ifadedir. 1. Akn Tanr Tm Tanr tasarmlar akndr diyemeyiz ancak Tanr ile akn bir varlktan szetmek daha genel bir durumdur. Fakat aknlk ve ikinlik her din ya da her eilim tarafndan ayn dzeyde kabul edilmemektedir. Yani Hristiyanln Tanr tasavvurundaki aknlk ile slamn Tanr tasavvurundaki aknlk farkl olabilmektedir. Antropomorfik dinsel inanlar iin de ayn ey sylenebilir. Bir dinsel inan insan tam anlamyla Tanr haline getirirken snrl bir antropormizmin egemen olduu dinsel anlaylar da bulunmaktadr. 2. Ontolojik insan ve Tanrnn Evrensellii Ontolojik insan yi de Kt de olabilir. Cins olarak insandr ki bu tek para bir varlk deildir. O zaman tanr bireysel olmaktadr ve Bireyler kadar tanr vardr. Bu noktada din denilen fenomenin ortak bir noktas yok mudur? Din deil dinlerden hatta kiiler kadar dinlerden hatta kiiler kadar Tanrlardan szetmemiz gerekmez mi? Tanrlar Tanr kavramndan tremitir. Tanr olmasayd Tanrlar da olmazd. Asl mesele bu Tanr fikrinin nereden ktdr. Tanr insanlk kavram gibi kavramlar nereden tremektedir. Ancak btn bunlardan bir tek Tanr fikrinden kt sylenebilir. Stoac retinin tm kuatc pneumas ( yani evrene yaylm olan ve tm nesnelerin ayrlmamalarn salayan gerilimi veren soluk.) ile ilkel kabilelerinin rnein Polenezyallarn Manas, Iropuois Kzlderililerinin Orendas , Siouxlarn Wakan ve Algonpuioanlarn Manitusu arasndaki artc benzerlikler vardr.98 Bu noktada neden Tanr denilen ve bir ok toplumda grlen kavramn ortak zellikleri bulunmaktadr. Pagan dinlerin rettikleri putlar bile bir Tek Tanrdan beslenmektedir. O putlarn altnda bir yce Tanr fikri bulunmaktadr. Pagan ynelimi Tanry insana benzeterek Onu akn boyutundan soyutlayp anlamay deneme ynelimidir. Buruda Tanr ou kere ya cehaletin ya da menfaatin temsilcisi olmutur. Tanry insan gibi dnmek onu eksik tanmay, eksik tanmak ise ona ortaklar retmeyi getirmitir. Feuerbachn baba oul ikiliini aklamak iin babann sevgi iin oula ihtiya duyduunu belirtmesi bu noktada nemlidir. nk her paganist ynelim kendi eksiklii balamnda Tanry alglamaktadr. Eksik Tanrnn insana sunaca bir mkemmellik olamaz. olu olan bir Tanrnn karsnn olmamas bu paganist mantn kusurunun gstergesidir.
98

-Cassirer Ernst, An Essay On Man, Trkesi, Necla Arat, st.1980,

50

Blent SNMEZ

Bu yzden akn Tanr anlay insann bir st bilincine aittir. Bilincin aa karlmas ve Tanrnn btn insani eksiklik ve kusurlardan arndrlmasnn gstergesidir. Sadece bu Tanr mutlak olur, l olur, snrsz olur. 3. lerleme Fikri Balamnda Din Feuerbach nsann tarih ierisinde ilerlediine inanmaktadr. Bu ilerleme insann Tanr fikrinin de gelimesine sebep olmutur. Bu gelime Hristiyanlkla mkemmele ulamtr. nsann tarih ierisinde gelimesi iki boyutludur. Birincisi ontolojik olarak gelime, ikincisi deerler plannda gelime. Feuerbach dini ele alrken insann deerler plannda gelimesini ele almaktadr. imdi buna eilelim. 4. Tam Ve Kemal ocuk tamdr insan varl olarak tamdr ancak ona kemale ermi diyemeyiz nsan srekli bir biimde gelien ve artlar kendine uygun hale getirmeye alan bir varlktr. Bu noktada her an insan kendini yenileme kendini yeniden ina etme durumunda olmutur. Bu insann sosyallemesini getirmi, sosyalleme kurumlarn olumasn salamtr vesaire. Yani insan her zaman insan olmu ancak kendisini gelitirme yolunda admlar atarak kemale doru yol almtr. Tam ile kemal arasndaki fark budur. nsan iki alanda mutlak olarak gelimitir. Birincisi bilim ve teknik alannda ikincisi sosyal kurumlar alannda.. lk insan topluluklarndaki din ile byk tektanrc dinler arasnda tamlk asndan deil belki kemal asndan farklar vardr. Btn dinlerde temel deimez unsurlar vardr. Bu noktada Din'in doasnn deimesinden deil, belki dinin -insan topluluklarnn sosyal deimesi balamnda- kemale erdiinden; olgunlatndan szedebiliriz. Ancak Din'in sabiteleri asrlarboyu deimemi ve her insan topluluunda kendini hissettirmitir. Bunlar ahlaksal deerler, kimi hukuksal ve dinsel inanlardr. Yarglar zaman zaman deerlerin zerine ksa da yarglarn temelini aratrdnzda mutlaka bir temel deerle karlaabilmek mmkndr. Btn toplumlarda Tanr kavram bulunmaktadr. Hatta ilerlemeci anlayn aksine insanln tek Tanr kavramndan ok Tanr kavramna ulat sylenebilir. Bir kavramndan ok nasl tremise, bir Tanr kavramndan ok Tanr kavram tremitir. nsanln kemal araylar Hristiyanlkla son bulmam ve bulmayacaktr. Her Peygamberden sonra onun getirdikleri kimi sebeplerle deforme edilebilmitir. Hatta Feurbach'n tezini ina ettii Hristiyanlk bile bu deformasyondan nasibini almtr. Deforme edilmi bir dinden yola karak genellemeler yapp Dinin zn ortaya koyduunu iddia etmek sadece gln bir iddia olmaktan te bir anlam tamayacaktr. Bunu ileride detayl deerlendiremeye alacaz.

51

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

5. nsan Ve Kendisi Alfred Adler insandaki temel ynelimin iktidar olma ynelimi olduunu sylemektedir. ktidar olma ynelimi tekinin varln bask altna alma durumunu getirebilir. Hele bu gd kutsal bir ehre ile rtlp desteklenmeye kalklrsa daha kt sonulara kap amas kanlmaz olur. Din zellikle bu gdy slah etmeyi temel bir ama olarak ortaya koymutur.99 Allahtan Baka Tanr Yok sz bu iktidar gdsn bir st varla atfederek insann azgnlamasnn nne hemen bata bir set ekmeyi hedeflemitir. Bu st varlk insandan baka, kusursuz ve mkemmel olmaldr. Ama ayn zamanda insandan ayr olmamaldr. Bu noktada Dinin Tanrs daima insandan, hayvandan, eyadan baka, ama asla onlardan ayr deildir. nsann kendi kusurlarn farketmesini salayabilmesi iin baka olmak, ama ondan ayr olmamak gerekmektedir. nk insan kendi kusurunu kendisi yokedemez. Eer byle bir kudreti olsayd kusur ilemezdi ve piman olmazd. Pimanlk insann kusurlu olduunun delili olduu gibi, insann bu kusurlarn deerlendirebilecei kriterlerin olduunun da delilidir. nsann kendi sabitelerini anlayabilmesi iin kusursuz ve mutlak bir varlk gereklidir. nsan sabitesi hazza ynelmesi midir? Hazlardan kendini syrmas mdr? Bencillii midir? Yoksa diyagraml mdr? Kusur dediimiz ey insann zgrln kullanarak yapt tercihle alakaldr. zgrlk olmasayd kusur da olmazd. O halde zgr olan ama Tanr olmayan varlkta kusur aranr. Tanr kusursuz olmaldr. Kusurlu olan tanr olmaz. nsan Tanrlatrma eilimlerinde hep kusurlarn ve zaaflarn ekillendirdii Tanrlar retilmitir. zgrlk eylem alannda ortaya kar. nsan fiziksel olarak zorunlulua tabidir.Ackr susar vesaire...Ackmay ve susamay ortadan kaldrma gc yoktur insann. Yalanmama ve lmeme gibi bir tercihi de yoktur. Ne ackmay ne de yiyecekleri kendisi retmemitir. Bu eksikliklerini gidermeye g yetiremeyen bir varln retecei Tanr ancak kendi egosunun tanrs olacaktr. Hristiyanln Tanr olarak sunduu sa peygamber de bu eksikliklerden ve kusurlardan payn alacak; sann kutsal ehresi zulme arac klnacaktr. Put ile Tanr arasndaki fark budur. Frommun da altn izdii gibi, Peygamber retilerinin zn oluturan putlarla sava ayn zamanda narsizme kar verilen bir savatr. Putatapmada insann belli bir yan mutlaklatrlm; putlatrlmtr. Bylece insan yabanclatrlm bir biimde kendine tapar. Saplanp kald put, onun narsist tutkusunun nesnesi durumuna gelir.
99

Burada yazmzda Din kavramn zel bir anlam ykleyerek kullandmz belirtmek isteriz. Din kavram ile biz nsanln balangcndan bu gne kadar sregelen mutlak bir deer sisteminden bahsetmekteyiz. Kimi kere buna gelenek de demekteyiz. Din ile Dinler arasnda belli bir ayrm yapmaktayz. Dinler Dinin grnm olarak ortaya kmlardr. Dinin znden beslenmi Din gibi grnm ancak hem dine hem insanla bir ok ktlkler getermitir.

52

Blent SNMEZ

Tanr fikri, tam tersine narsizmin yadsnmasdr; nk her eyi bilen ve hereye gc yeten varlk-insan deil-Tanrdr. Tanmlanamaz ve aklanamaz bir Tanr gr bir bakma putlatrmann ve narsizmin yadsnmas olarak ortaya kmsa da Tanr ksa srede gene putlatrlm; insan kendisini narsist bir biimde Tanr ile zdeletirmitir; bylece Tanr kavramnn balangtaki ilevine ters derek din, topluluk narsizminin belirtisi olup kmtr100

XXII.

TANRI NEDEN NSAN DELDR VE OLMAMALIDIR?

Ben ahlaki bir yap tayorsam ben de iyi ve kt unsurlar da bulunacaktr. Ben ou kere bu kt unsurlarn farkna varmakta glk ekebilir hatta belki asla bunun farkna varamayabilirim. Bu noktada benim kusurlarm fark edecek benim dmda benden baka bir varla ihtiya olacaktr. Bu varlk hem benden baka olacak ama ayn zamanda benden ayr ve bana yabanc olmayacaktr; olmamas gerekecektir. Tanr benden bakadr ama benden ayr deildir. nsan hayvandan bakadr ama hayvandan ayr deildir. Bitki hayvandan bakadr ama hayvandan ayr deildir. Ayna zamanda iki insan ontolojik olarak birbirinden bakadr ama birbirinden ayr deildir. nsan derken bile biz bir ahlaki varlktan szetmekteyiz. Kt olan insandan uzak tutmakta ve ktlk yapanlar ou kere insan olmamakla sulayabilmekteyiz. Bu deerlendirmelerimiz bizim ondan baka, ama ondan ayr olmadmz gstermektedir. Kt ve iyi eylemleri ayrt edebilme noktasnda bakalk, iyi ve kt deerleri bilme noktasnda bir aynlk szkonusudur. Tanr bizden baka olmasayd o kriter olamazd, mutlak olamazd ve deer denilen eyi ortaya koyamazd. Bizim kendimizi fark etmemiz bile bizden baka olan bir varlk sayesinde olabilecektir. Bizden baka olmayan bizi belirleyemez. Bu yzden insann kendini yanstan Tanrlar daima egemenlerin klcn tamlardr. Bunu kimi kere akl adna kimi kere ahlak ve hukuk adna ve kimi kere (belki de ou kere) Sevgi adna yapmlardr. Sevgi soyut ve ok boyutlu bir kavramdr. Sevgi adna yaplanlara baktmzda bunun insanla getirdiklerini daha salkl anlayabiliriz. Sapmalara ve insann insana kar hakszlklar iin nsandan ayr ve st bir varlk olmas gerekmektedir. nsan Tanr bunu yapamaz. nsann tanrlatrma eilimleri ile Peygamberler ve filozoflar da mcadele etmilerdir. Tanr bu yzden insandan baka olmak durumundadr. Ama ayn zamanda
100

-Fromm Eric, Sevginin ve iddetin Kayna, Putperestliin mant konusunda onun Cevheri deil arz bir durum olduu konusunda Kuranda da olduka fazla ifade bulunmaktadr. Bkz. Ankebut-(29)/25

53

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

insandan ayr olmamamak durumundadr. nsann ftratnn Tanrya dnk olmas, insann Tanrlatrma ve tapnma eilimi tamas hep bu tanrdan ayr olmayn gstergesidir. Tanrdan ayr olmak mmkn deildir. Bu anlamda hibir varlk birbirinden ayr deildir. Evrene btncl anlam katan bu ayr olmaytr.

XXIII.

TANRILATIRMA ELMLERNN KKEN

Tarih boyunca insanlarn inand karn tanrs ve Deerin Tanrs olarak iki tr Tanrnn varolduunu syleyebiliriz. karn tanrs Paganizm olarak ne kar. Burada Tanr ya da Tanrlar bir amaca hizmet etmek iin retilmilerdir. Bu yzden kendisini retenler tarafndan asla ciddiye alnmazlar. Bu Tanrlar sadece belli bir snfn karna hizmet ettikleri iin genel insansal faydaya darbe vurur ve bu insansal yan bozarlar. Ancak bunlar glerini insani zde bulunan ve nsana yakn ama nsan gibi zaaflar olmayan bir varln varlndan almaktadrlar. Yani sahte Tanr deerini gerek Tanrnn insanln kalbine vurduu damgadan almaktadr. Bir yerde sahte varsa o sahte gcn bir deere borludur. Deerin tanrs ise tektir; evrenseldir. Tarih boyunca nsanln Tanrs ile belli zmrelerin Tanrs atmtr. Feuerbach btn Tanr tasavvurunun insan yapm olduu syleyerek bu yaklamnn ateizm olarak ele alnabileceini oysa kendisinin insan olan bir Tanrya inanmakla ateist olmayacan sylemektedir.101 Ancak Feuerbachn skalad ey Tarih boyunca nsan yapm Tanrlarla ateistler deil daha ok peygamber filozof ve dindarlarn mcadele ettiidir. Tevhid ve Paganizm(irk) arasndaki ekimedir bu. Her iki Tanr anlayn da insan rettiyse bunlarn hangisi doru? nsann zaaflar paganizmi dourmutur. nk insan zayf bir varlktr. Ve Tanr insann bu zayf yanna kar uyarclar ve insansal zn yozlamasna kar duran nc insanlar karmtr. Bu Tanr insandan treyemez nk o insandaki btn eksiklik ve aksaklktan mnezzehtir. nsan ancak kendine benzeyen tanrlar retebilir. Ancak bunu yapabilir. nk onun da dedi gibi insan ancak snrlar kadar dnebilir.Kuun tanrs Ku olur102 Bu yzden Feuerbachn din hakknda sylediklerini paganizm balamnda ele almak ve yle anlamak durumundayz. Feuerbachn aslnda din diye ele ald ey aslnda Tevhid dininin tarihin her dneminde kavgal olduu irk(Paganizm)den baka bir ey deildir.Bu yzden onun deerlendirmeleri ne yenidir ne de zgndr. Kuran kerimde Tanr iin O domam ve dourmamtr103 denmesi o dnemde bile bu tarz deerlendirmelerin yapldn gstermesi asndan nemlidir. Hatta ilk alarda bile
101 102

- a.g.e,s..11 -a.g.e,s.41 103 -hlas Suresi-(112)-1,2,3,4,5

54

Blent SNMEZ

Tanry dier varlklardan stte tutan ve akn bir g olarak gren eilimler mevcuttur. Feuerbachn btn bir felsefi gelenei bu noktada yadsmasnn sebebi kendi teorisini kurtarmak iindir. Feuerbach kimi evrensel ve akn tanr tasarmn kabul eden yaklamlara yaknlamakla birlikte, deerlendirmelerini Kilisenin dar alan ile snrladndan salam bir sonuca varamamaktadr. Feuerbachn yaklamlar bildik bir ateizm olarak da deerlendirilemez. Paganizme kar kmakla birlikte onun vard nokta yine paganizmdir. Kald ki ateizm de bir tr paganizmdir. Burada kii kendini Tanrlatrmakta kendini mutlak l kabul etmektedir. nsan st klmann temelinde insann aciz bir varlk olduu bilinci mi yatmaktadr. Bu bilin insan olmann n kouluysa insan bu bilinci kendisi mi retmitir? imdi bunu deerlendirelim

XXIV.

ANTROPORFZM, TANRI VE AKINLIK

Akn insann ve evrenin tesinde bir st boyuta iaret eden bir kavramdr. Antroporfizmin deiik grnmleri bulunmaktadr. Kuranda snrl bir antropormizmden szedilir. nsann algs kendi dnyasyla snrl olduundan dolay insan Tanry ancak bir Kii alarak alglayabilir. Ancak akn Tanr Tasarm tanry insandan baka grmeyi gerektirir. Bakadr ama ayr deildir. Akn varlk tasarm ile Kuran kendisini kat bir antropormizmden soyutlar. Kuranda nsann balk ve Tanrnn ruhundan yaratld vurgulanr. 104 Bu ynyle insann hem maddi hem de manevi/tanrsal bir yn tad sylenebilir. Kitab Mukaddeste Tanrnn insan kendi suretinde yaratt ifade edilmitir. Ayrca Allahn ahlakyla ahlaklannz eklinde Hz.Muhammedin bir sz nakledilir. Btn bunlar insandaki manevi Tanrsal yana vurgu yapan ifadelerdir. Tanr olmak ile Tanrsallk arasndaki farkn altn izmemiz gerekmektedir. nsan Tanr deil ama Tanrsal bir yan tayan varlktr. yi insan Tanrya en ok benzeyen insandr. Bu benzerlik ahlaki adan; insann zgrlk alanyla alakal bir durumdur. nsann Tanrya benzeme abas onu yceltecek ve evrene olan bamllktan kurtaracaktr. Bu ynyle dier varlklardan daha st bir dereceye gelmi olacaktr. Tanrnn insan kendi suretinde yaratt eklindeki ifadeye farkl bir bakas da getirilebilir. Burada suret kelimesinin kk olan SVR almak altrmak anlamlarna da gelmektedir.105 Byle anladmzda, bu ifadeyi Tanr insan kendisine alk yaratt eklinde tercme edilebileceine dikkat ekmek isteriz.
104 105

-Sad Suresi (38)-71 - SVR, *Savire-Saveren: Meyletmek,Bir tarafa eilmek,*Esare, saretn: Meylettirmek, bir eyi bir tarafa emek. (Mevlt Sar, El Mevarid, stanbul,Tarihsiz-) Bakara Suresi(2)-260 ta kelime bu anlamyla kullanlmtr.

55

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

Tanr insana yakn bir ideal ben olmak durumundadr. Bir kiinin baka kiilere ynelerek, onlarda kendisi iin ideal grd yn almak ve bu senleri birletirmek suretiyle oluturduu ve ruhunun derinliklerinde olmay arzu ettii trden bir kiiliin sevgisini ona veren bir ideal ben, bir ilahi sen olmasayd, yalnzca mmkn formlarn birliine sahip bir ben olarak kalrd. Kiiliimiz ideal ben varolmad takdirde birlikten yoksun kalr; sonuta da benin kendilii ortadan kalkard.106 nsan fiziksel adan evrene baml ve zorunlu; ruhsal adan Tanrya dnk ve zgrdr. Tanr yaayan bir varlktr. Bu yzden Tanr insanla iliki kurar. nsann kendindeki ideal yan fark etmesi bu iliki sayesinde gerekleir.

XXV.

AKINLIK AISINDAN NSAN

nsann kendisini tanmlarken kimi glklerle karlaacaktr. Ben bu anlamda hem akn hem ikindir. Benin aknl Tanrdandr. Beni bu dnyann snrlar iinde alglayabileceimizi sylediimizde ben sadece bir madde ve bir beden olacaktr. Ayrca bu, benin mevcut dnyann dnda bir ynnn olmadn sylemi olacaz demektir. Beni beden olarak tanmladmzda insan tanmlam olduumuzu sylememiz mmkn mdr? Bene anlam katan onun akn yndr. Ben bu aknl snrl ve kstl dnyadan almamakta belki akn bir varlktan almaktadr. Benin kendini tanmas biraz da teki ile mmkn olacaktr. Bu noktada Aknlk balamnda bir akn teki, ona, ondaki aknl anlatacaktr. nsandaki akn yn tanrsal aknl anlayabilecektir. Bu yn bu dnyann snrlarn aacak ve insan bir baka dnya ile buluturacaktr. nsan eksikliini akn bir varlkn bakyla kavrayacak ve dnyadaki yerini bu varlk ile anlamlandrabilecektir. Akn varl unuttuunda ya da dladnda ya kendini, ya da d dnyay tanrlatracaktr. Bu Tanrlatrma eyleminde sadece kendi eksikliklerini; zaaflarn yanstacaktr. Kutsaln bu dnyada olmamasnn anlam budur. Ahlaki eylemlerimizin rasyonel ve dnyevi llere smamasnn nedeni budur. imdi buna eilelim.

XXVI. KUTSAL NEDR? 1. Kutsal Bu Dnyada Olmayandr Bu dnyay bir baka dnyaya balayan en temel ey kutsaldr. Btn insan topluluklarnda Kutsal bu dnyada olmayan bir baka dnyaya iaret eder. Kutsal bu dnyann bir baka dnya ile balantsn kuran eydir. Tabular, kurallar, yasaklar, buyruklar hep bir kutsal refere ederek varolurlar. Kutsal ehreler bile gcn Kutsaln
106

-Urhan Veli, nsann Ve Tanrnn Kiilii (Bilinler aras iliki) s.78,Ankara, 2002

56

Blent SNMEZ

kendisine borludur Kutsallatrma ve kutsal olmasayd, kutsaln insan zerinde etkisi olmasayd kimse Kutsaln arkasna gizlenme gerei duymayacakt. 2. Kutsal Gcn Nereden Alr Ya da Kutsal kin Midir Akn m? Evrendeki hereyi anlamlandran bizzat insann kendisidir. nsan bu anlamlandrma ile dier varlklardan ayrlr. Bu yzden insan sembol retmi, simgeler oluturmutur. rnein krmz gl aslnda bir bitkidir ancak ona Ak temsil etme anlam katan insann kendisidir. nsan dndaki nesneler ne iyidir ne ktdr ne gzeldir ne irkindir, ne lanetlidir ne korkuntur. Onlara bu anlamlar ykleyen bizzat insann kendisi olmaktadr. XXVII. NSANIN ANLAMLANDIRMA YETSNN KAYNAI NEDR

Ya Tanrdr Ya da zaman srecidir. Tanr dediimizde de zaman sreci dediimizde de bir sonuca varm oluyoruz. ster tanr diyelim ister zaman sreci her ikisinde insann kutsal dedii bir fenomen ile kar karya kalmaktayz.

XXVIII. AKIN VE KN ANLAMAK BALAMINDA K YAKLAIM 1. Mkemmellik Tasarmnn Kayna Ve Tanr Descartes nsann eksik ve kusurlu olduunu eksik olan bir varln mkemmel bir varl tasarlayamayacan; mkemmel bir varlk fikrinin insana ancak Mkemmel bir varlktan geleceini sylemektedir. Bu Mkemmel varlk ise Tanrdr. Ekmel Varlk delili olarak bilinen delilden yola karsak snrl bir varln snrsz bir varl nasl tasavvur edebileceini sorabiliriz. Feuerbach benin nesnelerden yola karak dnceyi rettiini sylyor. Biz Sonsuz, snrsz ve kusursuz bir varlk grerek mi sonsuzluk snrszlk ve mkemmellik dncelerine varmaktayz? Elbette hayr? Kusurlu Tanry yaratan da insan deil midir? O zaman hangisi insann gerek Tanrsdr? Hangi nsan sorusu hangi Tanr sorusunu beraberinde tayacaktr? O zaman bizim reteceimiz tanr daima bizden kusurlar tayacaktr. Bu kusurlar Tanrnn neden mkemmel olmak zorunda olduu sorusunu cevaplamada glkler karacaktr? nsann tanrs olsa olsa Mutlak Dinin Tanrs deil Pagann Tanrs olacaktr. Ortegatn dedii gibi benin benlie ikinlii bunu salayan bir aknlk olmadan nasl kavranabilir? Ego dinamikliini sadece egodan alabilir mi? 2. Ahlaki Deer ve Tanr Kant Ahlaki deerlerin bu dnyann tesinde bir dnya ile ve Tanr ile anlam kazanacan belirtir. Bunu adalet gibi bir ahlaki deerden yola karak deerlendirelim. Aristotelesin de syledii gibi adalet en yce erdemdir. nsan adaleti her zaman

57

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

istemektedir. Ancak adalet bu dnyada tamamen gereklemeyebilmektedir. Korkun zulmler yapan bir insan kimi kere asla herhangi bir ceza grmeden bu dnyay terketmektedir. Bu durum insann adalet anlayn zedeleyeceinden bu adaletin gereklemesi nmze adaleti bu dnyann tesinde de salayacak bir Tanr tasarmn koyduu gibi, adaletin gereklemesi iin bu dnyann tesinde de bir dnya olduunu da gsterecektir. Bu noktada Tanr ahlaki ve hukuki bir boyut kazanmaktadr. Feuerbachn sevginin tanrs olarak ne kard Tanry ahlak ve hukuktan soyutladmzda aslnda elimizde Tanr diye bir varln kalmas da mmkn olmayacaktr. Feuerbach Kilise teolojisi balamnda sevgiyi ele alnda kimi temel hatalar yaptn dnmekteyiz. Onun Sevgi konusunda sa peygamberin yaklamn da salkl deerlendiremediini dnmekteyiz. Sevgi soyut bir kavramdr. Neye gre seveceiz? Akldan ve ahlaktan yoksun sevgi bir hastalk olarak ne kmaz m? yiyi ve kty ayn oranda nasl seveceiz. Sadece iyiyi sevelim dersek o zaman iin iine ahlak girmez mi? nsanlarn ortak kar sz konusu olduunda Sevgi de Nefret de bir ilkeye dayanmaldr. Deilse hastalkl durumlar ortaya kar. Nedensiz sevgi ve nedensiz nefret bu bakmdan hastalkl bir duruma iaret eder. Bu yzden Keskin dili kurda acmak kuzulara zulmdr denmitir. sa tekini sevmeyi deil tekini affetmeyi ne karmtr. Affetmek ise bir ilkeye dayanmaktadr. O da yaamn dokunulmazl ve kutsall ilkesidir. Bu affetme yaamn slah edilmesi iin gerekli olabilmektedir. nsansal yaamn srmesi iin yaama sevgi duymann bir tezahr olarak affetmek ortaya kmtr. Ancak bu sevgiden dolay salt affetmek deil, yeri geldiinde cezalandrmak da gerekmektedir. Eer cezalandrmyorsak bu aslnda sevgisizliin bir belirtisi olacaktr. Bu tr bir sevgi bozucu ve ykc olacaktr. Tarih ierisinde bu sevginin marazi etkilerini insanlk ok byk aclar ekerek demitir. Affetmek ilkeye dayanmaktadr oysa sevme soyut bir olgudur.. Affetmekte akl, ahlak ve sevgi; bir aradadr. Oysa sevmede ou kere ne akl ne ahlak bulunmaktadr. Aklsz ve ahlaksz sevgi dnyadan el etek ekmeyi getirmi ve insanln yozlamasnda ok ykc sonular dourmutur. sa ktl sevin demiyor; kt eylemleri sevin demiyor. sa dnyadan ktlklerin nnn alnmas iin yaama ve insana olan sevgisinden dolay..bunu sylyor. Bu noktada dier byktektanrc dinlerle de rtyor.107

107

-Ktl iyilikle sav -ortadan kaldremri ayn zamanda Kuran Kerimin de emridir

58

Blent SNMEZ

XXIX.

NEDEN BABA-TANRI

Baba Tanr imgesi salt Hristiyanlkta olan bir sapma deildir. Klasik pagan mant daima baba merkezli almaktadr. Geri ana merkezli alt da olmutur. Anaya tapnlan dnemler de olmutur. slamn zuhuru srasnda Mekke putperestleri babaya Rabb derlerdi. Baba ekmek getirir, evin iaesini temin eder, korur sever ve cezalandrr. Bu erevede genel anlamda pagan dinler hep Babay nemserken anneyi yadsrlar. Sebebi pagan mantnn dnyevileme eilimidir. Paganizm Tevhid dininden dnyevileme ynelimiyle kopmu; oluturulmutur. Pagan dinlerin ortaya k sreci insann dnyevi menfaatleri tercih etme srecidir. Bu noktada Tanr eyalatrlm ve egemenlerin isteklerini yerine getiren bir ideolojik aygta dntrlmtr. Dnyevi saltanat ve dnyevi otoriteye denk den en nemli imge elbette Baba imgesidir. Saltanatn bekas ise oul imgesi ile ortaya konulacaktr. te Tanrdan kopan insann rettii Tanr emre amade bir tanr olmann tesinde bir Tanr olmayacaktr. Tanrnn Tanrs ile insann Tanrsn bu anlamda zdeletirmeye almann ne byk bir yanlsama olduu ortadadr. nsann arzularn Tanrlatrmasysa din108 nsan neden anne ye deil de babaya ihtiya duymutur? Feuerbach insann anne ye daha yakn olduunu iddia etmesine ramen bu konuda net bir aklama getiremiyor. Tezini tamamen kilise teolojisi zerine kurduu iin bu tezin yklmamas iin epeyce ter dkyor. Hatta oulun hem erkek hem dii olduunu iddia edecek kadar da ileri gidiyor. o yar kadn yar erkektir 109 diyor. Aslnda insann kadn da Tanrlatrd dnemler olmutur.110 Kadn Tanrs olan toplumlar bulunmutur. Tanrnn gerek mesajnn unutulduu dnemlerde insann kendi arzularn ilahlatrd(Tanrlatrd) dnemlerde bu tr sapmalar her zaman grlmtr. Kimi insanlar tanrya arzularn dillendiren bir aygt gzyle bakmlardr. Bunu Feuerbahctan ok nce bizzat Tanry dier varlklardan stte gren Tevhidi dinler sylemitir.111 Ayrca Muhammed peygamberin Tanrs ne bir Arap eyhi olmutur, ne de Arap toplumunun Tanrlaryla uyum salamtr. Arap yarmadasndaki sradan insann zlemlerinden ve deerlerinden olduka uzak bir tanrdr bu Tanr. 112 Tanrnn kendini tanmlamas bir kenara braklnca insan ya kendini ya da d dnyay(eya ve hayvan) Tanrlatrmtr. Bu aba kendisine uymayan Tanry daima kendisine uygun hale getirme abasdr. Bu yaklam daha nce de yer yer belirttiimiz
108 109

-a.g.e,s.101 -a.g.e,s.99 110 -Kuran bu konuda Onlar, Allah' brakp ancak diilere tapyorlar. Halbuki (aslnda) azgn bir eytana tapmaktadrlar.(Nisa-117) demitir. 111 -Hevasn (arzularn)ilah edineni grmedin mi? (Casiye/23) Ayrca bkz. brahim Suresi. 112 -Ayrntlar in,Bkz.T.zitsu, Kuranda Allah Ve nsan, ev.S.Ulududa, bni Hiam, Es Sire.Beyrut Tarihsiz

59

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

gibi daima insann znde bulanan mutlak Tanr fikrine yaslanmtr. Feuerbach bu yzden insan, insan olmayan bir tanry reddeder ve ancak insan dorulayan bir tanry kabul eder113 derken bu gerein altn izmektedir. Onun bu yaklamn putperestin tanrs iin kabul etmekte bir saknca bulunmamaktadr. Bu zellik putperestin temel zelliidir.114 Oysa bir dier Kutsal Kitap Kuran115 anneyi vyor; ne karyor. Kuran pagan dncesinin bu tr ayrmc Tanr anlaynn tesinde bir tanr tasavvuruna iaret ediyor.

XXX.

12-TANRININ TANRISI

Tanrlar ve insanlar arasnda bir tek yksek tanr vardr. O ne beden ne de dnce olarak lmllere benzer...O tamamyla grr,tamamyla dnr,tamamyla iitir.Fakat hi yorulmadan onun dncesi her eyi ynetir. O hareketsiz, daima ayn halde kalr. Baka yere gitmek Ona yakmaz. lmller Tanrlarn kendileri gibi domu olduklarn kendikilere benzeyen duyular sesleri bedenleri olduunu sanrlar Xsanaphon Deki O Allah biriciktir. O Allah Sameddir. Domam ve Dourmamtr. Hibir ey onun dengi deildir.O bir eye ol derse o oluverir. K.Kerim(hlas Suresi) Tanrnn Tanrsnn en nemli zellii yaratmadr. Yaratan tanr olabilir.Byktektanrc dinlerin ortak noktasnda putperestlere ynelik en nemli eletiri Tapnlan varlklarn yaratc zelliklerinin olmaydr.Yaratc zellikleri olmayan varlklarn tanr olamayacaklar zellikle vurgulanmtr. Feuerbach yaratmay bir zihinsel ve duygusal ynelim olarak ele alyor. Fakat bu yaklam btn bir evrenin oluumunu ve dzenin aklamaya yetmiyor.O zaman yaratclk zellii Tanrnn ki zellii olmaldr 1. Yaratma(varetme) Evreni ve iindekileri yaratma anlamnda bir yaratmadan szediyoruz burada. 2. Yaamn dayand kurallar koyma 1-Fiziksel yasalar, zorunlu olduumuz yasalar. Feuerbach bu noktalara deinmemektedir. 2-Ahlaki kurallar-Vahiy Yaamn sregitmesini salayan g insann bu yaamla uyum iinde olmasn
113 114

--a.g.e,s.102 -Bu Kuran gtr baka bir Kuran getir ya da bunu deitir.Yunus-15, Onlardan her biri kendilerine alm sahifeler verilmesini istiyor. Mddessir-52, brahim yle dedi: "Yonttuunuz putlara m tapyorsunuz?" Saffat-95, Onlar hibir ey yaratmayan bilakis kendileri yaratlm bulunana tapyorlar Nahl-20 eklindeki ifadeler Kuranda gemektedir. 115 -Ki Feuerbach bundan hi szetmiyor.

60

Blent SNMEZ

salamak iin kurallar koyma yetkisine sahiptir. Bu noktada bize dost ve bize yakndr. Bizimle ayndr, bizden ayr deildir. yi ve kt insan iindir. Tanr iin bu szkonusu deildir. nsann iyi dedikleri de zaman iinde deiebilmekte ancak Tanr istenci deimememektedir. XXXI. SONU

Feuerbachn dine ilikin yaklamlar orijinal saylmaz. Btn pagan inanlarda olduu gibi Hristiyanlk da Tanry aknlktan karp nsan haline getirmitir. Bu getirme sreci konusunda olduka ok alma yaplmtr. Akn bir Tanr yoksa benim d dnyadan bamsz olamaymdan kaynaklanan snrllklar eksiklikler Tanrm belirleyecektir. Bu noktada eer akn bir tanr varsa bana kendisini anlatmas gerekecektir. Kendini anlatan Tanr ile insann anlatt Tanr ou kere atma ierisinde olacaktr. Bu yzden tanr mutlak olmal; l olmaldr. Yer ekimi benim dmda varolmasayd herkese gre bir yerekimi olsayd evrenin dzeni elbette bozulurdu. Bu noktada btn insanlarn tesinde btn toplumlarn tesinde btn deerlerin tesinde bir mutlak l bir mutlak deer olmak zorundadr. Bu varln temel zellii ise, yaratc ve dzen verici olmasdr. Bana bal olmayan ama benim ona bal olduum bir varlktan szediyorum. sa Tanr deildir. nsan say Tanrlatrmtr. Tanr sa; sa deildir. Tanr olmayan Tanrlatrlm sa zulme ve hakszla arac klnmtr. nsann Tanrs insan yoketmek iin konumlandrlmtr. Tarih insann Tanrsnn vahetleriyle doludur. Tanrnn Tanrs kendini tanmlar. nsan Tanry kendi snrlar ierisinde kavramaya alr. Tanr bir obje olmad iin insan bilgisine konu alamaz. nsan zihni, objelerle alr. Bu yzden insan Tanr hakknda konuamaz. Tanr hakknda konumak iin Tanr olmak gerekir. Tanr insann bu durumunu bildii iin kendisi hakknda konumutur. Vahyin genel anlam budur. Tanrnn konumalar Tanry betimlemede yol gsterir. Tanr kendini anlatr. Bu yzden Tanrnn Tanrs ile, Tanrnn kendisini anlatt unsurdan(vahiy)uzak olan insann Tanrs farkl olacaktr. Pagann tanrs bu yzden ou kere karn, bencilliin, zorbaln Tanrs olacaktr. Kilise Tanrnn szn bir yana braktndan yani Tanrnn Tanrsnn mesajn dejenere ettikten sonra nsandan bir Tanr retmitir. Bu nsan Tanr Kilisenin emrine amade bir Tanr olmutur. Kilise, Baba ve oul gibi ift bal bir Tanr tasarm ile Tanry insanlatrm (enkernasyon) ve putperestliin bir biimini oul imgesi ile yaatmtr. Feuerbach aslnda dini betimlerken bir pagan anlaytan yola kp yine pagan bir anlaya varmtr. Bu yzden onun yaklamlarn paganizmi aklama noktasnda

61

SBArD

Mart 2007, Say 9, sh. 35 62

deerli bulmakla birlikte, dinin zn aklama noktasnda deersiz bulmaktayz.

KAYNAKA Feuerbach, Hristiyanln z, ev.Devrim Bulut, Ankara-2004 Gkberk Macit, Felsefe Tarihi,1996 Feuerbach, Gelecein Felsefesinin lkeleri,st.1991 Gusdorf Georges, nsan Ve Tanr, ev.Zeki zcan,stanbul,2000 Tillich Paul, Din Felsefesi, ev.Zeki zcan, stanbul, 2000 King Robert H.ev. Temel Yeilyurt, Tanrnn Anlam, stanbul, 2001 Urhan Veli, nsann ve Tanrnn Kiilii, Ankara,2002 Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, ev.Oktay zel, Hamide Koyukan, Kudret Emirolu, Ankara,1998 Aydn M.S. , Din Felsefesi, Ankara,1992

62