Trk Kltr ncelemeleri Dergisi l, stanbul 2002, 185-208.

Divan iirinin Mitolojik Kular: HM, ANKA VE SMURG

H. DilekBATSLAM*
ZET Divan iirinin kaynaklar arasnda mitoloji nemli bir yere sahiptir. Ancak divan si iri-mitoloji ilikisi konusundaki atmalar snrldr. Divan iirinde kullanlan mitolojik elerin neler olduu ve bu elerin divan iirindeki yerini belirleyen almalara htiya vardr. Bu tr almalar divan iirinin daha iyi anlalmasna katkda bulunacaktr. Yazmzda divan ri-mitoloji ilikisiyle lgili olarak divan iirinde sz edilen i mitolojik ku zerinde duracaz. Divan iirinin mitolojik kular Hiim, Anka ve Simrg'n divan iirinde hangi zellikleriyle, ne sklkta ve nasl ele alndklar taranan deiik yzyllara ait on be divandan seilen rnek beyitler araclyla verilmeye alld. Anahtar Kelimeler Hm, Anka, Simtrg, Divan iiri, mitoloji, kular.

Divan iirinin mitolojik kularndan n ve bunlarn divan iirindeki kullanm zelliklerini ve skln incelemeye ynelik bu almada, eitli kaynaklarda verilen bilgilerden yola karak Hm, Anka ve Simurg'u ksaca tanttktan sonra taradmz eyh, Ahmet Paa, Necat, Cem Sultan, Mesh, Usl, Fuzl, Hayal, Bak, Nef, Nedim, Nail, Nb, eyh Galip divanlarndan setiimiz rnek beyitler araclyla divan iirinde Hm, Anka ve Simurg'un hangi zellikleriyle, nasl ele alndn tespit etmeye alacaz. Ayrca bu kularla ilgili eitli tamlama ve ifadelerin kullanm skln vereceiz. Divan iiri, beslendii kaynaklar asndan zengin bir iirdir. Gelenek, gnlk hayat, din, masal, destan, efsane ve menkbeler, mitoloji vb. divan iirinin kaynaklar ve kulland malzemeler arasnda yer almaktadr. Divan iirinin tam olarak deerlendirilebilmesi iin divan iirinin beslendii kaynaklar, yararland malzemeler tespit edilerek incelenmesi
*Yard. Do. Dr., ukurova niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.

186

H. Dilek BATSLAM

gerekir. Divan iiri mazmun, motif, imaj ve sembollerin sklkla kullanld bir iirdir. airin yeteneinin, gelenee ait bilgi ve kltr birikiminin rndr. air iin, yetenek kadar gelenei bilmek ve belirli bir kltrel donanma sahip olmak da nemlidir. Evreni, evren karsnda insan anlama ve aklama ihtiyacndan doan, bilin ve bilinaltnn rn olan mitolojiyle edebiyat ve sanat eserleri arasnda sk bir iliki vardr. Edebiyat eserlerinde yazar ve airlerin hayal gcn besleyen, olaanst olaylar anlatan, zengin ierikli mitolojik eler roman, hikye vb. edeb trler, zellikle de iir iin vazgeilmez malzemelerdendir. Mitolojik unsurlar hem dnya edebiyatnda hem de bizim edebiyatmzda eitli trdeki edebiyat ve sanat eserlerinde en ok yararlanlan eler arasndadr. Bu gerek bilinmekle birlikte Trk mitolojisiyle ya da mitolojinin edebiyatmzdaki yeriyle ilgili almalar henz yeterli dzeyde deildir. Divan iirini aratranlar divan iirinin kaynaklan arasnda mitolojinin de bulunduu konusunda fikir birlii iindedirler. Ancak bu mitolojinin nereden, ne kadar ve nasl alnd konusundaki grler baz ynlerden eitlilik gsterir. Bu grlere gre Divan iiri mitolojik elerini daha ok Fars kltrnn yar tarih ve slmlam mitolo j isiyle ehname'den, Arap kltr ve mitolojisinden almtr. eitli kaynaklarda verilen bilgilerden yola karak iir-mitoloji ilikisi divan iiri asndan deerlendirildiinde; divan iirinin dnyas iinde mitolojinin nemli bir yer tuttuu, divan iirindeki mitolojinin Arap, ran ve slm mitolojisinin bir karm olduu grnn n plna kt grlmektedir. Ancak, arln ran mitolojisi ynnde olduuna da dikkat ekilmektedir. ounun kkeni tam olarak bilinmemekle birlikte divan iirinde sz edilen kii, hayvan, mekn, zaman, bitki, nesne vb. pek ok varln mitolojik arka pln bulunmaktadr. Hm, Anka ve Simurg da dier mitolojik eler gibi bizi masal dnyasna gtren, zengin inan, efsane ve anlatmlarla karmza kan mitolojik, efsanev kulardr. Ayrca Hm, Anka ve Simurg'la ilgili benzetmeler, mazmun ve motifler divan airlerinin hemen hepsinin kulland ortak iir malzemelerindendir. Bu incelememizle Hm, Anka ve Simurg'dan yola karak divan ri-mitoloji ilikisi ile ilgili almalara katkda bulunmay amalyoruz.
' Erdoan Alkan, "iir ve Mitoloji", Varlk, say 1015, stanbul: Nisan 1992, s. 17-20. Dursun Ali Tkel, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar (ahslar Mitolojisi), Aka Yay., Ankara 2000, s. 69-106.
3

Tkel, a.g.e., s. 90-91; Konur Ertop, "Bizim in Mitologya", Varlk, say 1015, stanbul: Nisan 1992, s. 21-22.

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

187

Hm Farsa olan Hm kelimesi devlet kuu, saadet ve kutluluk anlamlarna gelir. Arapas "Bulah"dr. Baz Trk lehelerinde Kumay, Umay eklinde kullanlan Hm, Farsada Hm ve Hmy, Anadolu Trkesinde ise Hm ya da Hm biiminde kullanlr. Devlet kuu, cennet kuu, talih kuu adlaryla bilinen Hm'nn zellikleri, yaad yer ve Hm ile ilgili inanlar eitlilik gstermektedir. Baz ortak zellikleri dolaysyla Anka, Simurg, Garuda, Kaknus ve Phoenix gibi dier efsanev kularla kartrlan Hm'nn srekli karlarla rtl bir lkede, in Cezayiri'nde, Hint Okyanusu adalarnda, Kaf Da'nda, Hindistan'da, Det-i Kpak'ta, Bahr- Muhitde, Hta-Hoten blgesinde yaad yolunda eitli rivayetler bulunmaktadr. Hm'ya devlet kuu denilmesi ile hmyun kelimesinin hkmdar, padiah anlamlarn kazanmas Hm'nn glgesi ilgili inanlardan kaynaklanr. Halk inanlarna gre eskiden bir hkmdar lnce halk bir meydanda toplanr, Hm kimin bana konarsa o kii hkmdar seilirmi. Hm kuunun uarken zerinden getii ya da glgesinin dt kiinin ta giyeceine ya da yksek bir makama ulaacana inanlmasnn nedeni de budur. Gnmzde kullanlan talih kuu, devlet kuu deyimleriyle, insann bana ya da stne ku pislemesinin hayra yorulmas Hm'nn zenginlik ve mutluluk getirici olmas inancyla ilgilidir. Bu inan ve deyimler Hm ile ilgili inanlarn gnmzdeki uzantlardr. Hm ile ilgili inanlar arasnda, Hm'y bilerek ldren kiinin krk gn iinde lecei inanc da birok kaynakta zikredilen yaygn bir inantr. Hm'nn canlsnn asla yakalanamayacana inanlr. Hm'nn eski
4

Ferit Develliolu, Osmanhca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1986, s. 465; Ahmet Talat Onay, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, (Haz. Cemal Kurnaz), TDV. Yay., Ankara 1992; Cemal Kurnaz, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi "Hm" mad., TDV. Yay., stanbul 1998, XVIII, 478. 5 skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yay. Ankara 1989, MI, 238; Cl. Huart, slm Ansiklopedisi, "Hm" mad. C., MEB. Bas. stanbul 1988, V/l, 627; Orhan Hanerliolu, slm nanlan Szl, Remzi Kitap Evi, stanbul 1984, s. 171. Huart, a.g.m., s. 627-628. Murat Uraz, Trk Mitolojisi, Dnen Adam Yay., stanbul 1994, s. 157-158; Hanerliolu, a.g.e., s. 171. Hanerliolu, a.g.e., s. 171; Agh Srr Levend, Divan Edebiyat, Kelimeler, ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Kitap Evi, stanbul 1984, s. 184.
9

Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, "Hm, Hmy" mad., Dergh Yay., istanbul 1981, V, 284-285; Ahmet Eflk, Ariflerin Menkbeleri, (ev. Tahsin Yazc), Remzi Kitap Evi, stanbul 1987, II, 266.

188

H. Dilek BATSLAM

Trk inancndaki Tanr Umay'la olan benzerlii ve epni boyunun sembolnn Hm kuu olduu da kaynaklarda belirtilir. Edebiyatmzda Hm'dan ve dier kimi kulardan sz eden eitli eserler bulunmaktadr. Bunlar arasnda ran ve Trk edebiyatlarndaki klsik mesnevi konularndan biri olan Hm v Hmyun mesnevileri bata gelir . Ortadou slm edebiyatlarnda sk karlalan kular arasndaki konumalara dayal alegorik eserlerin hemen hepsinde Hm ile ilgili blmler bulunmaktadr. XII. yzylda Gazl'nin yazd Risalet't-tayr adl eser bata olmak zere, bu eserden yararlanlarak byk ran air ve mutasavvf Feridddin Attar'n yazd Mantku't-tayr'da ve Attar'm eserine nazire olarak Ali r Nevy'nin yazd Lisan't-tayr'da sembolik kular arasnda Hm'nn ad sk sk gemektedir . Divan iirinde mitolojik kular iinde zellikleri nedeniyle en ok sz edilen Hm'dr. Hm ve onun eitli zellikleriyle ilgili benzetmelerin sk kullanld beyitlere aadaki rnekleri verebiliriz: Sye-i zlfn Hmsm salma ayar stne Bir siyeh-rdur anun bahtn hmyn eyleme (Ahmet Paa D., G. 276, b. 2, s. 251)13 "Zlfnn glgesinin Hm'sn ayar stne salma. Bir kara yzldr onun bahtn hmyn etme; hkmdar, taht sahibi yapma" diyen air, sevgilinin zlfnn, Hm glgesi gibi olan glgesini rakibin, ayarn stne salmasn; bylece kara yzl ayarn bahtnn almasn ve rakibin, sevgilinin gnl lkesinin sultan olmasn istemez. Sevgilinin zlfnn glgesini Hm'ya benzetir. Hm'ya benzeyen bu glge rakibin zerine dtnde onun baht alacaktr. air bu beyitte Hm'nn glgesi stne den kiinin ansl, talihli olaca inancna telmih yapar. Sevgilinin sann glgesini Hm glgesi gibi ans getirici olarak grr.
10

Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin ABC'si, Kabalc Yay., stanbul 1999, s. 39-46; Halil Ersoylu, "Trk Dnyas'nn Folklor ve Etnografyasnda Ss Unsuru Olarak Kullanlan Baz Kular", Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Ekim 1980; II/8, 83-93; Halil Ersoylu, "Trk Dnyas'nn Dnce, Dil ve Edebiyatndaki Baz Kular", Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Nisan 1981, XI/11, 76-125; Abdulkadir nan, "Umay lahesi Hakknda", Makaleler ve ncelemeler, TTK. Bas., Ankara 1987, s. 397-399. Pala, a.g.e,, s. 238. 12 L. Sami Akaln, Trk Folklorunda Kular, KB. HAGEM Yay., Ankara 1993, s. 17. rneklerin alnd divan basklar metnin sonunda verilmitir. Beyit ve sayfa numaralar bu basklara aittir. Beyit rneklerinin imlsnda rneklerin alnd basklarn imls esas alnmtr.

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

189

Amac sevgilinin zlfnn gzelliini, etkileyiciliini vmektir. Ayrca ayn kkten tremi ve aralarnda anlam ilgisi bulunan Hm ve hmyn kelimelerinin bir arada kullanlmas; saye, zlf, siyeh, baht kelimeleriyle salanan renk ve anlam ilgisine ynelik armlar beyti zenginletirmektedir. Grdler zg- rakibe o Hm oldu ikr Ehl-i diller dediler dmedi hayf yerine (Hayal D., G. 513, b. 6, s. 268) "Gnl ehli olanlar o Hm gibi olan sevgilinin rakip kargasna av olduunu grnce, eyvah yerine dmedi dediler" beytinde de sevgilinin, kargaya benzeyen rakibin av olmasndan duyulan znt dile getirilir. Sevgili, Hm'ya; rakip, kargaya benzetilir. Grenler ol Hm'nun 'izz nzn Havaya sald gnl ahbazn (MeshD.,G. 171, b. l,s.227) "O Hm'nn yceliini ve nazm grenler gnl doann havaya sald" diyen air, sevgiliyi Hm'ya benzetir. Sevgili, Hm gibi nazla yksekten uan bir kutur. k ise onu avlamak iin gnl doann havaya salmtr. Beyitte sevgilinin yksekten umas ve zor ele geirilmesi gibi zellikleri nedeniyle Hm'ya benzetildii grlmektedir. Hm-y peremn d'im gnl saydna kasd eyler Ne lzm an sayd itmek olupdur n ikr- zlf (Cem Sultan D., G. 166, b. 5, s. 136) "Pereminin Hm's daima gnl avlamak ister, onu avlamaya ne gerek vardr. nk o zlfn av olmutur" diyen air, sevgilinin peremini Hm'ya benzetir ve daima n gnln avlamak peinde olduunu syler. Ancak n, sevgilinin gnln avlamak iin aba gstermesine gerek yoktur. nk n gnl zaten sevgilinin zlfne av olmutur. Olmasa Nef n'ola dil-beste zlf-i dilbere Tab'- uhu dama dmez bir Hm'dr n'eylesin (Nef D., G. 91, b. 6, s. 325) "Nef dilberin zlfne k olmasa ne olur? Onun uh yaradl tuzaa dmeyen bir Hm'dr, ne yapsn?" diyen air, sevgilinin uh yaradlyla Hm gibi tuzaa dmez, ulalmaz olduunu dile getirir.

190

H. Dilek BATSLAM

Hm'nn avlanamama zelliine telmih yaparak sevgilinin ele gemeyeceini anlatr. Zlf-i siyah sye-i perr-i Hm imi klm-i hsne anun in pdi imi (Bak D., G. 218, b. l, s. 234) "Siyah zlf Hm kanadnn glgesiymi. Gzellik lkesine onun iin padiahm" denilerek sevgilinin siyah zlf Hm kanadnn glgesine benzetilir. Sevgilinin, gzellik lkesinin padiah olmas da bu sebebe balanr. Beyitte Hm'nn glgesinin stne dt kiinin padiah olmas inancna telmih yaplr. Peremin zlfn Hm-ve saye sald stme Pdih- 'lem oldum n ged oldum sana (Muhibbi D., G. 38, b. 2, s. 52) "Sann peremi Hm kuu gibi stme glge sald. Sana kul olduum iin lemin padiah oldum" diyen air, sevgilinin pereminin Hm gibi zerine glge sald iin padiah olduunu syler. Ayn zamanda sevgilinin de kuludur. Yukardaki beyitle benzer zellikler tayan bu beyitte de Hm glgesinin uur getirme zellii zerinde durulmutur. Sevgilinin zlfnn glgesi vlmtr. Tezerv-i ho-hrmm snem olsun cilveghn gel Hmve saye salsn bama zlf-i siyahn gel (Nedim D., G. 77,b.l,s.314) "Ho salnan slnm! Cilve edecein yer sinem olsun, gel. Siyah zlfn Hm gibi bama glge salsn, gel" diyen Nedim sevgilisinin siyah zlfnn Hm gibi bana glge olmasn ister. Hm'nn glgesi kimin bana derse onun ansnn alaca inancna telmih yapar. Sevgilinin sann glgesinin de kendisine Hm gibi ans getirici olduunu vurgular. Glgelikde edemezsin derd-mendinle karr Sen hmsn d'im iin senin pervz olur (Nect Beg D., G. 201, b. 5, s. 241) "Dertlinle glgelikde duramazsn. Sen Hmsn; senin iin daima umak olur" beytinde sevgili, Hm gibidir, daima uar. Hibir yere konmaz, kendisinin yznden derde den a ilgi gstermez. k sev-

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

191

giliye sitem eder. Sevgilinin ksa bir sre grnp sonra kaybolmasn Hm'nn hibir yerde durmayp srekli yer deitirmesine benzetir. Sayd olurken perem-i tavusuna ehbz- can Ol Hmy ben meges ya'ni ikr etsem gerek (eyh D., G. 96, b. 5, s. 192) "Can doan tavus peremine av olurken ben, yani sinek o hmy avlasam gerek" beytinde de k kendisini sinee, sevgiliyi de Hm'ya benzetmitir. Hm gibi zor ele geen sevgiliyi avlamaya almasnn imknszln anlatmtr. Seg-i kuyun Mesh'nn etin yiyelden ey fet Hm-y mrg gz dikmidr anun sthnna (Mesh D., G. 216, b. 5, s. 256) "Ey fet! Bulunduun yerin kpekleri Mesh'nin etini yediinden beri Hm kuu onun kemiine gz dikmitir" diyerek air, rakibi kendisinin etini yiyen kpee benzetmi, Hm'nn da kemiklerini yemek istediini syleyerek, Hm'nn kemikle beslenmesine telmih yapmtr. Beyitte aslnda Hm ile dolayl olarak anlatlmak istenen sevgilidir. Kpek olan rakip n etini yemi, Hm olan sevgili de onun kemiklerine gz dikmitir. Rakiple sevgili i birlii yaparak a eziyet etmektedir. Nice ayrlsn Necati 'ak- dil-berden kim ol Bir Hmdur k'iyan ol hev stndedr (Necati Beg D., G. 121, b. 7, s. 205) "Necati sevgilinin akndan nasl ayrlsn ki? O, yuvas havada olan bir Hm'dr" beytinde Hm'nn yuvasnn havada olma zelliine telmih yaplr. Hl-i Hm-nmsma zlf kafeslenir Kim mrg-i ma'n hne-i msra'da beslenir (eyh Galip D., G. 100, b.l, s.306) "Hm gsteren benine zlf kafes olur. Mana kuu ki msra evinde beslenir" beytinde k taneyi gren ku misali sevgilinin tuzana der. Sevgilinin beni Hm'ya benzetilir. Zlf de ben zerindeki kafes gibidir. Ben tane, zlf tuzaktr. Sevgilinin Hm gibi olan beni zlf kafesinin kurduu tuzakla avlar. kinci dizede de anlam kua benzetilmi ve msra evinde beslendii sylenmitir.

192

H. Dilek

BATSLAM

Bak suhanda sana bu gn hem-cenh yok Tab'- blendn evc-i belagat Hmsdur (Bak D., G. 80, b. 5, s. 150) Bak, "Bu gn sz sylemede seninle ayn kanatlara sahip olan yok. Yce yaradln gzel sz syleme doruunun Hm'sdr" diyerek kendini sz syleme konusundaki ustal ve yaradlnn ycelii bakmndan belagat doruklarnda uan Hm'ya benzetir. Hm'nn yksekten uma ve ulalmazlk zelliklerini kendini vmek iin kullanr. Fahriye yaparken Hm'nn zelliklerinden yararlanr. Usl dr- dnydan gzer kl Hmsn alaa konma hazer kl (Usl D., K. 2, b. 31, s. 40) "Usl! Dnya evinden vaz ge, sen Hm'sn; alaa konmaktan ekin" beytinde air kendini Hm'ya benzetir ve Hm gibi yksekten umakla vnr. Alaa konmaktan ekinmeyi tavsiye ederken Hm'nn zelliklerini tefahr vesilesi yapar. Hm gibi yksekten uan byk bir air olduunu vurgulamak ister. Cfe-i dnyya ok meyi etmedim kerkes kimi Bir Hm-tab'm gda besdir bana bir sthn (Fuzl D., K. 31, b. 3, s. 101) "Akbaba gibi dnya leine ok meyletmedim, bir Hm yaradllym. Gda olarak bana bir kemik yeterlidir" diyen air, kendini yaradlnn ycelii, stn zellikleri bakmndan Hm'ya benzetir. Hm'nn yaradl bakmndan dier kulardan stn olduu gibi kendisinin de farkl olduuna dikkat eker. Dnyay bir lee benzetir ve dnya nimetleri peinde koanlarn le yiyen akbabalar gibi olduunu vurgular. Dnya malna meyletmediini syler. Hm ile akbabay, beslenme biimleri bakmndan, karlatrr. Hm'nn kemikle beslenmesine telmih yapar. O vekl-i bihn ki dergehinn Khne crbdr cenh- Hm (Nb D., C. l, Tarih 82, b. 43, s. 278) "O sekin vekil ki Hm kanad derghnn eski sprgesidir" beytinde de Hm kanadnn vekilin derghnn eski sprgesi olduu sylenir. air, bu beyitte mbalaa yapar. Hm'dan vg amacyla yararlanr.

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

193

Hm ile ilgili en ilgin benzetmelerden biri Nb'nin aadaki beytinde yer almaktadr: Elif ki encmen-i harfde ser-meddr Per-i Hm-y sa'det serindeki meddr (NbD.,C.l, K.28,b.l,s.l61) "Elif ki harfler topluluunun bata gelenidir. Mutluluk Hms'nn kanad bandaki meddir" diyerek air, elif harfi zerindeki med iaretini Hm kanadna benzetir. Saadet Hms'nn kanad nitelemesiyle Hm'nn mutluluk getirici olma zelliini hatrlatr. air (k) elif harfi, bu harfin zerindeki med iareti de Hm kanad gibi mutluluk getiren sevgilidir. Yukardaki rnek beyitlerde de grld gibi mitolojik kkenli bir ku olan Hm'nn en nemli zellii devlet kuu, talih kuu olmasdr. Bu nedenle daha ok mutluluk, ans ve g sembol olarak kullanlmtr. airler mutluluu, ans, ulalmas zor hedefleri, idealleri ifade etmek iin Hm ile ilgili benzetmelerden yararlanmlardr. Divan iirinde de sralanan zellikleriyle ska sz konusu edilmitir. Hm, havada ok yksekten umas, elde edilemeyii, tuzaa dmemesi, glgesinin insanlara ans getirmesi, kemikle beslenmesi, dier kulardan stn olmas gibi zellikleri ve bunlarla ilgili inanlar, efsaneler, rivayetler dolaysyla divan airinin iirinde zengin bir hayal ve benzetme dnyas iinde karmza kar. zellikle divan airi vglerinde yer verdii kiileri sevgili, padiah ya da veziri, fahriye yapt durumlarda da kendisini Hm'ya benzetir. air kendisini verken airlik yeteneinin eitli zelliklerini ulalmazlk, olaanstlk bakmndan Hm'ya benzetir. airin hayali Hm avlayan ahin olur. air iin kimi zaman mana da Hm'dr. Bazen de air iir Hm'sn avlamaya alr. Kendisinin ya da vgsn yapt dier kiilerin Hm gibi olaanst zelliklere sahip olduunu syler. Padiah verken air, padiahn Hm glgesi gibi insanlara ans, uur ve mutluluk getirici olduunu anlatr. Hm'nn kanad padiahn eiinin sprgesi olur. Sevgili, Hm'ya benzetildii zaman hangi na iltifat etse onun bana devlet kuu konmu ve o kimsenin ans alm olur. Sevgilinin gzellii Hm gibi ulalmas zor bir gzelliktir. Sevgili, a glgesi dmeyen Hm'dr. Sevgilinin zlf ulalmazlk asndan; zlfnn glgesi ise uur getirici olmas asndan Hm'ya benzetilir. Sevgili, Hm olduu zaman k iin avlanmas ok zordur. nk Hm gibi yksekten umaktadr.

194

H. Dilek BATSLAM

Divan iirinde Hm'nn baz zelliklerini vermek amacyla taradmz eyh, Ahmet Paa, Necati, Cem Sultan, Mesh, Usl, Fuzl, Hayal, Bak, Muhibbi, Nef , Nedim, Nail, Nb ve eyh Galip divanlarnda kullanlan Hm ve Hm ile ilgili tamlamalar ve kullanm sklklar unlardr: Hm: (Muhibb: 19; Nb: 14; Nef : 11; eyh Galip: 9; Mesh ve Bak: 8; Usl: 7; Ahmet Paa ve Hayal: 5; Nect: 4; Nail: 3; Nedim ve eyh: 1); Hm-sye: (Hayal: 4; Nef ve Nedim: 2; Nail ve Bak: 1); Bl-i Hm: (eyh Galip: 4; Nb: 2; Nef: 1); Hm-y devlet: (Nb: 3; Nect, Mesh, Bak ve Nedim: 1); Hm-himmet: (Nect: 2; Usl: 1) Hmpervz: (Muhibb: 3; Nef ve Bak: 1); Hm-ve: (Nail: 2; Nedim: 1) Hm-y himmet: (eyh Galip ve Fuzl: 2; Nect:! ); Hm-y evc-i sa'det: (Nb ve Bak: 1) Hm-y kuds: (Ahmet Paa ve Cem Sultan :1); Hm-y l-mekn: (Nil:3 ; eyh Galip:4); Per-i Hm: (Nb ve Nedim: 3; Cem Sultan: 2; Ahmet Paa ve Nef: 1); Hm-y eref: (Ahmet Paa ve eyh: 1); Mnend-i Hm: (Nb ve Nedim: 1); Mrg-i Hm: (Mesh:2; eyh Galip:!); Sye-i per-i Hm: (Bak: 2; Nb ve Nef: 1); Zll- Hm: (Cem Sultan: 3; Mesh ve Fuzl: 2; Ahmet Paa, Nect, Bak ve eyh Galip: 1); eh-per-i Hm: (Nail ve Ahmet Paa: 1); Ah- Hm-y kan'at: (Nb: 1); Bl-i Hm-y evc-i istina: (eyh Galip: 1); Bl-i Hm-y peride: (Nedim: 1); Bl-i Hm-y saltanat: (Nef: 1); Bz- Hm: (Hayal: 1); Cenh- Hm: (Nb: 1); Cihn-bn- Hm-sye: (Nef: 1); Cihn-bn- Hm-zll: (Nef: 1); eleng-i per-i Hm: (eyh Galip: 1); em-i Hm: (eyh Galip: 1); Devlet Hm's: (Muhibb: 2; Ahmet Paa: 1); Fer-i Hm-y evc-i sa'det-mesr: (Bak: 1); Gam- sayd- Hm-y nazm: (eyh Galip: 1); Hl-i Hm-nm: (eyh Galip: 1); Ham- zlf-i Hm-pervz: (Bak: 1); Hem-sye-i bl-i Hm: (Nedim: 1); Hdvend-i Hm-himmet: (Nef: 1); Hm-pesendi-i ikbl: (Nail: 1); Hm-eref: (Hayal: 1); Hm-ikri-i zlf: (Nail: 1); Hm-tab': (Fuzl: 1); Hm-tal'at: (Hayal: 2; Muhibbi: 1); Hm-y 'ar-t kadem: (eyh: 1); Hm-y iyan-zd- sa'det: (Nb: 1); Hm-y baht: (Nedim: 1); Hm-y bz- himmet: (Muhibbi: 1) Hm-y bperv: (Nb: 1); Hm-y blend-iyan: (Nb: 1); Hm-y etr-i Hmyn: (Ahmet Paa: 1); Hm-y dil: (Nail: 1); Hm-y evc-i fera: (Nb: 1); Hm-y evc-i himmet: (eyh Galip: 1); Hm-y evc-i hner. (Fuzl: 1); Hm-y evc-i istina: (Bak: 1); Hm-y evc-i 'izzet: (Hayal: 1); Hm-y ferruh-fl: (eyh Galip: 1); Hm-y gl-per: (Nb: 1); Hm-y hner: (Nb: 1); Hm-y hsn: (eyh Galip: 1); Hm-y l-mekn-ter: (Nail: 2); Hm-y maksad: (eyh Galip: 1); Hm-y medh: (Nedim:!); Hm-y meram: (eyh Galip: 1); Hm-y mihr: (eyh Galip: 1); Hm-y nz: (eyh Galip: 1); Hm-y nr-bl: (Hayal: 1); Hm-y nusret: (Nect: 1); Hm-

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

195

yi perem: (Cem Sultan: 1); Hm-y ruh: (Usl: 1); Hm-y saltanat: (Nect: 1); Hm-y shan: (Mesh:!); Hm-y tb': (eyh Galip: 1); Hm-y vasi: (Cem Sultan: 1; Muhibbi: 1); Hm-ve: (Muhibbi: 1) Hm-y zafer. (Necati: 1); Hm-y zlf-iyr: (Ahmet Paa: 1); Hner-mend-i Hm-sye: (Nef: 1); Km- Hm: (Nail: 1); Kasd- Hm-y dil: (Nail: 1); Lne-i t'ir-i Hm-y himem: (eyh Galip: 1); Ma'na Hm's: (Bak :1); Magz- can-perver-i Hm-y dilim: (Nail: 1); Nm- Hmyn- Hm: (Nb: 1); Niyz- sye-i bl-i Hm: (Nb: 1); Per-i Hm-y ney: (eyh Galip: 1); Per-i Hm-y saltanat: (Bak: 1); Sayd- Hm: (eyh Galip: 1); Sayd- Hm-y 'akl: (Nail: 1); Sayd- Hm-y ma'rifet: (Nb: 1); Sye-i Hm: (Muhibbi: 1) Sye-i bl-i Hm: (eyh Galip: 1); Sye-i mrg-i Hm: (eyh Galip: 1); Sye-perverd-i Hm-y evcgh- rz: (Nail: 1); ahin-i Hm: (Nef: 1); Zt- Hm-pervz: (Nedim: 1); Zll- Hm-y devlet: (Nail: 1); Zll- Hma-y re'fet: (Nedim: 1); Zll- Hm-y saltanat: (Nef: 1); Zll- eh-per-i Hm: (eyh Galip: 1); Zll- eh-per-i Hm-y evc-i isti'l: (Nail: 1). Sraladmz bu terkiplerle setiimiz rneklerde bulunan kelime ve terkiplerin ou dikkat edilirse daha ok Hm'nn yksekten umas, ulalmazl, ele gememesi, ans getirici olmas, glgesi vb. olaanst kimi zellikleriyle ilgili inanlar yanstr niteliktedir. te yandan Hm, Anka ve Simurg'la kyaslandnda divan iirinde daha sk karmza kmakta, zellikle XVI. yzyldan balamak zere giderek iirlerdeki kullanm sklnda da art grlmektedir. Anka Anka kelimesi branice anak kelimesinden tremitir. Anak, isim olarak gerdanlk, uzun boyunlu dev anlamlarna, fiil olarak ise gerdanlk takmak, bomak, boaz skmak anlamlarna gelir . Anka; uzun boyunlu, ismi olup cismi olmayan byk bir kutur. Simurg, Zmrdanka adlaryla da bilinir. Cennet kuuna benzer yeil bir ku olduu iin bu ad verilmitir. Bu adlarn dnda Anka, Semender, Devlet Kuu, Phoenix, Turul, Hm adlaryla da bilinir. Bulunduu yerdeki kular avlayarak batya doru utuundan Anka-y murib de denir.17 slm tasavvuf ve
M

V. F. Bchner, slm Ansiklopedisi, "Anka" mad., MEB. Bas., stanbul 1940,1,437. Atilla zkmml, Trk Edebiyat Ansiklopedisi "Anka" mad., Cem Yaynevi, stanbul 1987,1,112. Hanerliolu, a.g.e., s. 758-759. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1996, s. 49-50.

196

H. Dilek BATSLAM

edebiyatlarnda Anka'ya verilen, baz kaynaklarda "yutucu, yok edici" eklinde de yorumlanan murib "gurub eden, uzaklaan, gzden kaybolan" sfat bu efsanev kuun gzle grlmeyiiyle ilgilidir. ok yksekten utuu yolundaki inan da bundan kaynaklanmaktadr. Bu zellikleriyle Anka'nn dnyann en iri, en yksekten uan ve havada en fazla kalabilen (200 gn) kuu "albatros" arasnda bir benzerlik aramak mmkndr. Anka Hint mitolojisindeki Garuda gibi "kular padiah"dr. Baz efsanelerde de yine onun gibi Kaf dandan baka denizin ortasnda ulu bir aacn tepesinde de oturur. Yz insan yzne benzer, boynu uzun, tyleri renk renktir. Kendisinde her hayvandan bir almet bulunduu ya da vcudunda otuz kuun renk ve almeti olduu, bu nedenle ranllarn Anka'ya Sirenk, Simurg dedikleri sylenir. Krmz ve altn renkli, uzun tyl, gzel sesli ve erkektir. Bir rivayete gre diidir. Tanr sonra buna bir erkek yaratmtr. Musa peygamber zamannda meydana gelen bu ku, oalp Necid ve Hicaz taraflarna yaylmtr. Msrllarn efsane olarak anlattklarna gre Anka, kartal byklnde bir hayvan olup boynunun tyleri altn gibi sar ve kuyruu beyaz ile kark pembe renkli ve gzel gzldr. Gzle grlmeyecek kadar yksekte uan ve Kaf dann tepesinde yatan Anka'nn lm ve doumuyla ilgili eitli rivayetler vardr. ran destanlarnda Simurg adyla anlan Anka, Firdevs'nin ehnme1sinde Zl'i yetitiren ve olu Rstem'e yardm eden ku olarak bilinir. Ayrca ran mitolojisinde Anka, Rstem'in cerrah, babas Zl'in dads olarak da anlatlr. slm mitolojisinde ise, Anka kularn padiah olarak anlr. Hz. Musa zamannda yaratlm, Hicaz'a gitmi, Hz. Sleyman'n meclisince bulunmutur. Ksas- Enbiya'nn Hz. Sleyman'la ilgili blmnde de "Anka Kuunun yks" adl bir yk yer almakta olup bu ykde Anka
18

Sargon Erdem, Trkiye Diyanet Vakf islm Ansiklopedisi, "Anka" mad., TDV. Yay., stanbul 1991, III, 199.
emsettin Sami, Kamus- Trk, ar Yay., istanbul 1987, s. 904; Onay, a.g.e., s. 40; Develliolu, a.g.e, s. 43; Uluda, a.g.e., s. 49-50. Hanerliolu, a.g.e., s. 758-759. mer Ferit Kam, sr- Edebiyye Tedkikt (Haz. Halil eltik), KB. Yay., Ankara 1998, s. 165-166. Harr, Makamt, (ev. Sabri Selsevil), MEB. Bas., stanbul 1986, s. 602-603. skender Pala, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, "Anka" mad., TDV. Yay., stanbul 1991, III, 201; zkrml, a.g.m., s. 112.

19

2 1

22 23

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

197

ile Hz. Sleyman arasnda geen olaylar anlatlmaktadr. Ayrca rivayetlere gre Anka Hz. Zlkarneyn ile Kaf danda grmtr. Hz. Muhammet'ten nce bir peygamberin bedduasyla yok olmutur. Arapa'da Anka, Farsa'da Simurg ad verilen; Trke'de ise, bu iki isimle ya da bu iki ismin birlemesinden meydana gelen Zmrdanka (Simurg u Anka) adyla anlan, slm tasavvuf ve sanatnda da nemli yer tutan efsanev ku, benzer nitelikteki baka kularla kartrlmtr. n Asya efsanelerinde Anka pek ok kaynakta birlikte ele alnd Batdaki eski Msr kkenli Phoenix ve slam evrelerdeki Hm devlet kuundan tamamen, Hint mitolojisindeki ift bal kartaldan ise ksmen farkl zelliklere sahip tasvir edilir. Boynunun ok uzun olduuna ve boynunda beyaz tylerden bir halka tadna inanlan Anka ile Anadolu Seluklu sanatnda baz ift bal kartal tasvirlerinin boynunda bir halka bulunmas nedeniyle bu iki efsanev kuun birletirildii ve ift bal kartaln Anka sayld sylenir. Araplar arasnda Anka hikyesi semender ile kartrlm, semender de bazen ku olarak tasvir edilmitir. eitli efsanelere gre Anka, insanlar gibi dnr ve konuur. ok geni bilgi ve hnerlere sahiptir, kendisine bavuran hkmdar ve kahramanlara akl hocal yapar. Tyleriyle svazlayp yaralar iyi eder. Kaf dan aabilmek ve ge ykselebilmek iin Anka'ya binmek gerekir. Nitekim Zlkarneyn de Anka'yla ge kp yldzlara ulamtr. eitli dinsel, bysel etkileri olduuna inanlan Anka ile ilgili inanlar, kaynan eski Msr inanlarndan almakla birlikte, in'den ran mitolojisine ve Mslmanlktan Hristiyanla kadar geni bir inan alanna yaylmtr. Hristiyanlar Phoenix adn verdikleri bu ku mitinin yorumunu yaparak onu ldkten sonra yeniden dirilmenin simgesi yaparlar. inliler ise Anka'y raks ve mziin mucidi olarak kabul ederler. Yahudi inanlarna gre ise Anka, ocuklar kapp boduu iin peygamber Hz. Musa'nn bedduasyla yok edilmi ve soyu kurutulmutur. O gnden beri yeryznde grnmez. Bir efsaneye gre be yz yl yaar. Dnyada her dnemde yalnz bir tane Anka kuu olduuna inanlr. Anka'nn nl Arap masallarndan Bin Bir Gece Masallar'nda da sz edilmi, Anka ortaa Arap ve Fars bilim kitaplarna da girmitir.
24

Orhan Duru, Kss- Enbiy, YKY., stanbul 1997, s. 61-65. " Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, "Anka" mad., Dergh Yay., stanbul 1977, IV, 139-140; Erdem, a.g.m., s. 199. 26 Uraz,a.g.e, s.158-159; Hanerliolu, a.g.e., s. 758-759.

198

H. Dilek BATSLAM

Yzyllarca yaadna ve hep yksekten utuuna inanlan Anka, divan iirinin dnda halk hikyelerinde, halk edebiyatnn eitli rnlerinde ve ada edebiyatmzn deiik edeb trlerinde de eitli zellikleriyle karmza kar. Halk hikayelerinde ve masallarda da nemli bir yer tutan Anka, masallarda daha ok Kaf da ile birlikte anlr. Masal ve hikye kahramanlarna yardm eder, onlar kimi zaman zor durumlardan kurtarr, kanatlarnda ok uzun seyahatlere ya da uzak diyarlara gtren yardmc ku roln oynar. Baz masallarda da Anka, Kelolan'n koruyucusudur. Tasavvufta da Anka deiik anlamlarda kullanlm, efsanev zelliklerinden yararlanlarak baz tasavvuf grlerin anlatlmasnda sembol grevi stlenmitir. lk suflerde rastlanmayan Anka ad Ruzbihn- Bakli gibi air ve k mutasavvflarca tebih ve temsil unsuru olarak kullanlmtr. Anka kavramnn tasavvufa iyice yerlemesinde Attar'n Mantku't-tayr adl eserinde bu kuu ayrntl bir ekilde ele almas etkili olmutur. Dnya edebiyatnda ve bizim edebiyatmzda zellikle didaktik, ahlak hikyelerde hayvan motifleri sklkla kullanlr. Fikir ve dncelerin hayvanlarn azndan aktarlmasnn salad kimi yararlar bu yolun tercih edilmesinde rol oynamtr.30 zellikle din-tasavvuf ierikli eserlerde anlatmn daha ak ve anlalr olmasn salamak iin ku motifinden yararlanlmtr. Baz felsef manalar anlatmak, soyut kavramlar somutlatrmak iin eitli ku isimlerini sembol olarak kullanan bn'lArab'den sonra efsanev bir ku olan Anka'nn zellikleri eitli tasavvuf manalarn sembol olarak kullanlmtr. Anka ile ilgili eitli benzetmeleri rneklerle gsterebilmek iin taradmz divanlardan setiimiz beyitleri yle sralayabiliriz: yle yaksn beni kim te-i reng--rengin Mrg-i 'Anka ka hkister-i hkimden (eyh Galip D., G. 239, b. 7, s. 384) "Rengrenk atein beni yle yaksn ki, sprntlerimin klnden Anka kuu ksn" diyen air Anka'nn kllerinden yeniden ortaya kmas
27

skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yay., Ankara 1989, MI, 36-37; Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, "Anka" mad., s. 139-140. Sleyman Uluda, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, "Anka" mad., TDV. Yay., stanbul 1991, III, 200.

28

29

Hanerliolu, a.g.e., s. 758-759. Saadettin Eri, "Klasik Trk Edebiyatnda Hayvan Motifleri", Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, X, 741. Uluda, a.g.m., s. 201.

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

199

inancna telmih yapmtr. Ayrca, bu beyitte air, sevgilinin ateiyle yanarak kllerinden Anka gibi tekrar ortaya kma isteini dile getirir. Gir gnl Kfna 'Ank-y hakyk kl ikr Ey Usl dm- tezvir riyadr kal u kl (Usl D., G. 74, b. 9, s. 170) "Gnl Kafma gir, hakikatlerin Anka'sn avla. Ey Usl! Dedikodu, iki yzllk ve yalan dolan tuzadr" diyen ir, gnl Kafa, gnldeki hakikatleri ise avlanmas gereken Anka'ya benzetir. Anka'nn Kaf ta yaadn hatrlatr. Gnlmn ehbz 'ulvlerde itmiken karr Bir 'aceb lu'b ile sayd itdi an 'Ank-y 'k (Muhibbi D., G. 1439, b. 4, s. 443) "Gnlmn doan ycelerde dolarken acayip bir oyunla ak Anka's onu avlad" beytinde air, gnl doannn ak Anka's tarafndan avlandn syler. Etmezem glzr seyrin blbl-i eyd gibi Meskenim Kf- kan'at olal 'Anka gibi (Hayal D., G. 605, b. l, s. 299) "Anka gibi kanaat Kafi meskenim olduundan beri lgn blbl gibi gl bahesinde dolamam" beytinde k kanaat Kaf mda olduu iin lgn klar gibi gl bahesinde gezmez. Anka'nn Kaf danda yaamasna telmih yaplr. Ne ra'na rah olur elhak ol ejderh-y 'Ank-per Ki eyler cilvesi sermende tavs- hrmn (Nef D. K. 12, b. 28, s. 82) "Dorusu o Anka kanatl ejderha ne gzel at olur ki cilvesi salnan tavusu utandrr" diyen Nef padiahn atn vd Tahiyesinde at Anka kanatl ejderhaya benzetir. Onun yrynn, edayla salnnn tavus kularn bile kskandrdn syler. Atn hzn, abukluunu ve ulalmazln da Anka ile kyaslar. Nice benzer sana tarz- pdihn- selef Bir midir pervz- 'Ankyile pervz- cerd fNef D.. K. 26. b. 29. s 1281

200

H. Dilek BATSLAM

"nceki padiahlarn tarz sana nasl benzer? Anka'nn umasyla ekirgenin umas bir midir?" diyen Nef padiahn vgsn yaparken Anka'dan yararlanr. Padiah ncekilerle karlatrdnda bunun ekirgeyle Anka'nn karlatrmasn yapmak gibi olduunu syler. Padiahn Anka gibi olaanst zelliklere sahip olduunu belirtir. Anka'nn umakla ilgili zelliklerine de telmih yapar. T Cihn-bda vard Isfahan mlkn gep Kmdan pervz eden i'r-i terim 'Anka gibi (Nedim D., K. 18, b. 37, s. 72) "Rum'dan uan taze iirim Anka gibi sfahan lkesini geip ta Cihnbad ehrine kadar ulat" diyen Nedim taze, yeni ve gzel iirinin Anka gibi uup pek ok yere ulatn syler. Fahriye yaparken iirinin gzelliini, her yere ulatn anlatmak iin Anka'dan yararlanr. Anka'nn uarak bir ok yere kolayca ulaabilme zelliiyle iirinin her yere ulaabilme zellii arasnda benzerlik ilikisi kurar. hretinin bir ok yere ulatn belirtir. Gnl ki kklne sineden hcum eyler Ol iyne-i 'Anka bu r-pesidir (Nail D., G. 110, b. 4, s. 203) "Gnl, kklne sineden hcum eder. O Anka yuvasdr, bu aslan gibi ona hcum eder" diyen air, kakl Anka yuvasna, gnl de rpeye (ii aslan gibi hcum etmek olan) benzetir. Gnl, sevgilinin Anka yuvasna benzeyen kklne aslan gibi hcum ederek onu elde etmek ister. Adugnca eh-per-i zerrinini 'Ank-y mihr Zg- eb klduka anun heybetinden intikl (MeshD.,K. 13, b. 31, s. 58) "Gne Anka's, altndan yaplm uzun kanatlarn atka, onun heybetinden gece kargas yer deitirir (korkup kaar)" diyen air, gnei Anka'ya, geceyi ise siyah rengi dolaysyla kargaya benzetir. Yukardaki rneklerden yola karak genel bir deerlendirme yapldnda divan irinde Hm kadar sk olmamakla birlikte Anka ile ilgili inan, efsane ve rivayetlere de yer verildii grlr. Anka ile birlikte en ok Anka'nn yaad yer olduu sylenen Kaf dann sz edilir. Ayrca Simurg, Sireng adlaryla da anlan Anka'nn renkli tyleri, yere konmamas, grnmezlii, kanad, meknnn tam olarak bilinmeyii, n, klle-

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

201

rinden yeniden ortaya kmas, yuvas, avlanamamas, l-mekn mlknde ya da Kaf ta umas vb. zellikleri telmih yoluyla tebih ve mecazlara konu olur. Bazen de cennet kuu olmas ve yeil rengi zerinde durulur. airler kendileriyle ilgili benzetmelerde de Anka'dan yararlanr. Bu durumda air kendini mana Anka's olarak nitelendirir ya da manay Anka'ya benzetir. Ayrca cmertlik Anka's, ak Anka's, gnl Anka's gibi birletirmeleri de kullanr. Hm kanad gibi kimi rneklerde Anka kanadndan da sprge yapld grlr. ehnme'de anlatlan Zalolu Rstem'i Anka'nn beslediine dair rivayet nedeniyle Rstem'le birlikte anlr. Kimi zaman sevgili Anka gibi ad bilinip grnmeyen bir varlk olarak tasvir edilir. k sevgilisini Anka'ya benzettii zaman ondan yaknlk ve yardm beklediini dile getirir. Anka olma zelliini eer kendisine yklemise kanaat ve alakgnllln vnerek syler. Ulalmas zor durumlar ifade etmek iin, avlanmay ve ele gememe zellii nedeniyle sz edilir. Anka ayrca ak, k ve gnl iin benzetilen olarak ele alnr. k bazen Anka ile "hem-cenh" olur, bazen de Anka'lar avlayacak gte grnr. Anka'nn kanad n banda sorgu olur. Anka ile ilgili olarak divan iirinde kullanlan tamlamalar arasnda "Kaf- Kan'at, Kaf- istina" tamlamalaryla birlikte "'Ank-y 'li-n, 'Ank-y 'l-himmet, 'Ank-y himmet" gibi tamlamalar da bulunmaktadr. Ayrca kanaatkrlk ifade etmek iin de "'Ank-mereb, 'Ank-tab'at" terkipleri kullanlr. "'Ank-y l-mekn" ise, tasavvufta Allah anlamnda kullanlmaktadr. Taradmz divanlarda bulunan Anka ve Anka ile ilgili tamlamalarn kullanm sklna ilikin bilgiler unlardr: 'Anka: (Muhibbi: 15; Nb ve Hayal: 13; Nef: 7; Fuzl ve Nedim: 3; Nail, Usl ve Bak :2 ; Cem Sultan: 1); 'Ank-y 'l-n: (Nb ve Hayal:!); Bl-i 'Anka: (eyh Galip ve Nef: 1); Per-i 'Anka: (Nb ve Nedim: 1); eh-per-i 'Anka: ( Nb: 2; Nedim: 1); Zr-i 'Ank-y kh: (Nef ve Nail: 1); 'Ank-meni: (Nedim: 1); 'Ank-y 'l-himmet: (Hayal:!); 'Ank-y 'ak: (Muhibbi: 2; Hayal:!); 'Ank-y beyt-i Naat: (eyh Galip: 1); 'Ank-y cihn-gr: (eyh Galip: 1); 'Ank-y in: (eyh Galip: 1); 'Ank-y hakyk: (Usl: 1); 'Ank-y hev: (eyh: 1); 'Ank-y 'inayet: (Nb:!); 'Ank-yKaf: (Muhibbi: 4; Hayal:!);
Pala, a.g.e., s. 36-37; Cemal Kurnaz, Hayal Bey Divan Tahlili, KTB. Yay., Ankara 1987,s.510. Develliolu, a.g.e., s. 43.

202

H. Dilek BATSLAM

'Ank-y Kh~ Kaf: (Muhibbi: 2); 'Ank-y Kaf- kadr: (Bak: 1); Anka-y Kaf- l-mekan: (eyh Galip: 1); 'Ank-y ma'na: (eyh Galip: 2); 'Ank-y mihr: (Mesh: 1); 'Ank-y seh: (eyh Galip: 1); 'Ank-y vahet: (eyh Galip: 1); Beyz-i mrg-i 'Anka: (Nb: 1); Cy-geh-i 'Anka: (Nb: 1); Dne-i 'Anka: (Hayal: 1); Ejderha-y Ank-per: (Nef: 1); Ma'na-y 'Anka: (eyh Galip: 1); Kafin 'Anka's: (Muhibbi: 3); Mrg-i 'Anka: (eyh Galip: 2); Mrg-i 'Ank-y Kaf- dier: (eyh Galip: 1); Pervz- 'Anka: (Nef: 1) S i mu r g Kaynaklarda verilen Simurg'la ilgili bilgiler byk lde Anka iin verilen bilgilerle benzerlik gstermektedir. nk Simurg Anka'nn Farsa'daki addr. Simurg, Anka ad verilen hayal byk bir ku olarak tanmlanmakta olup Simurg kelimesi de "otuz ku byklnde" anlamndadr. Simurg- aten-per ve simurg- zerrn-per tamlamalar ise, gne karl kullanlr. Simurg'la ilgili olarak ayrca mitolojiye gre Kaf dann arkasnda yaadna inanlan bir ku, Anka kuu, masal kuu, Zmrd-i Anka, Ank-y murib denilen hayal bir ku tanmlar verilmektedir. Elbruz danda bulunduuna inanlan Simurg'da her kutan bir iz bulunduu iin Simurg denilmitir. Bir baka sylentiye gre Simurg her kutan bir ty tad iin vcudu bir kular koleksiyonu gibidir, yz insan yzne benzer. Farsa'daki dier ad da Sireng'tir. Simurg'un aslnda bir kuun ad olmayp Rstem'i yetitiren olgun bir kiinin ad olduu da sylenmektedir. ran destanlarnda iki simurgdan sz edilir. Bunlardan biri Zal ile Rstem'i koruyan Simurg, dieri ise sfendiyar'n ldrd dev kutur. Doduktan sonra babasnn emriyle ssz bir yere braklan am'n olu Zal' Simurg bulup yuvasna gtrerek yetitirmitir. Simurg'a gaipten gelen bir ses Zal'n soyunun gelecekte nl olacan bildirmitir. nsan gibi konuan Simurg Zal'a konumay retmi, sonra da onu babas am'a gtrmtr. Simurg ayrlaca zaman Zal'a tylerinden birini vermi ve bir tehlike annda bu tyn bir ksmn yakmasn sylemitir. Bu sihirli tyle arlan Simurg, Zal'n olu Rstem'in doumu srasnda annesini
Ziya Skn, Fara-Trke Lgat, Gencne-i Gftr, MEB. Bas., stanbul 1984, II, 1255-1256. 1255-U5.
M. Zeki Pakahn, Osmanl Tarih Deyimim ve Terimleri Szl, MEB. Bas., stanbul

1993, III, 22; Develliolu, a.g.e., s. 1144. emsettin Sami, Kamusu'l-A'lm, Ankara 1996, IV, 2781; Firdevs, ehname (ev. Necati Lugal), MEB. Bas., stanbul 1992,1,568.

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

203

sarho ettikten sonra ona brn amasn syler. Yaraya iyi gelecek st ve miskle kartrlan otu gsterir. Bundan sonra kuun bir tyyle yaray ovmak gerekir. Simurg ikinci ve son kez Rstem'in sfendiyar ile sava srasnda arlr. Rstem'in ve at Rah'n vcutlarna saplanan oklar karr ve onlarn yaralarn yine tyleriyle iyiletirir. sfendiyar'n ldrd dier Simurg ise zararl bir canavardr. Bir da zerinde yaar. Uan bir daa veya siyah bir buluta benzer. Penesiyle timsahlar, parslar ve fili bile kaldrabilir. Her biri kendisi kadar byk iki yavrusu vardr. Bunlar utuklar zaman ok byk bir glge meydana getirirler. sfendiyar Simurg'u her yanna keskin silahlar konulan bir gerdun kullanarak hileyle ldrmtr/ Kaynaklarda Trk edebiyatna Simurg efsanesinin bir motif olarak ran edebiyatndan getii sylenmekle birlikte bunun pek doru olmad da belirtilmektedir. Trk kavimlerinin folklorunda, destan ve masallarnda uzun bir epizot olarak nemli bir yer tutan Simurg'un slm'dan nceki Trk kavimleri arasnda da yayld tahmin edilmektedir. slmran edebiyatnn eski Trk masalmdaki Turul, Alp Kara Ku vb. adl
38

kuun yerine Simurg'u koymu olabilecei de ne srlmektedir. Simurg'un kimi zelliklerinin yer ald beyitlere u rnekleri verebiliriz: Gnl ehbzn Simurg- Kafa hem-cenh eyle Bu alaklarda pervz eyleyen zg u zegandan ge (Hayal D., G. 38, b. 4, s. 102) "Gnl doann Kaf dann Simurgu'na doru kanatlandr, onun gibi yksekten uur. Bu alaklarda uan karga ve aylaktan uzakla" diyen air, gnln doana benzetir ve gnl doannn Kaf dann Simurg'u gibi yksekten umasn ister. Simurg'un Kaf danda yaadna telmih yapar, gnlnn stn zelliklere sahip olduunu ima eder. Behrm' bier dest-i cellindeki emr Smurg' kapar dest-i cellindeki nvek (Nedim D., Tarih 5, b. 16, s. 131)
37

V.F. Bchner, slm Ansiklopedisi, "Simurg" mad., MEB. Bas., stanbul 1988, X, 653654; emsettin Sami, a.g.e., s. 2781. 38 Abdulkadir nan, "Trk Folklorunda Simurg ve Garuda", Makaleler ve ncelemeler, TTK Bas., Ankara 1987, s. 350-352; Hayrettin vgin, "Trk Dnyas Kltrnde Baz Mitolojik Hayvanlar", Trksoy, Temmuz, Ankara 2001,1/4, 50-53.

204

H. Dilek BATISLAM

" Padiahn yce elindeki kl Behrm' bier. Yce elindeki ok Simurg'u kapar" diyen Nedim, padiah III. Ahmet'in vgsn yapar. Padiah'n elindeki byklk, ycelik gcn mbalaa ederek anlatr. Padiahn okla Simurg gibi ele gemesi neredeyse imknsz grnen bir kuu vurabileceini syler. Simurg'u mbalaa ve vg amacyla kullanr. Snna nisbet mlkun evketi benzer hemn Peenin Simurg'a nisbetle ser samanna (Nedim D., K. 21, b. 31, s. 81) "Senin snnla dier hkmdarlarn yceliinin kyaslanmas sivrisinekle Simurg'un hlinin kyaslanmasna benzer" diyen Nedim, vgsn yapt padiahn dier padiahlarla ycelik asndan kyaslanmasnn Simurg'la sivrisinein kyaslanmas gibi olacan syler. Simurg'la sivrisinek nasl boy lemezse seninle de dier padiahlar boy lemez, der. Karlatrma yaparken Simurg'un stn zelliklerinden yararlanr. Mbalaa yapar. Hev-y akun ire ben kaurdum Kafa Smurg' Cenh- himmeti ol dem ki mnend-i 'ukb adum (Bak D., G. 320, b. 4, s. 298) "Aknn hevesi iinde ben Simurg'u Kafa kardm. O an gayret kanadn kartal gibi atm" diyen Bak, ak hevesi iinde gayret kanadn kartal gibi ap Simurg'a ynelince Simurg'u Kafa kardn anlatr. Simurg'un Kaf da bulunduuna telmih yapar. Ne bk-rah olur ol Dldl-i Simurg-per elhak Ki olmu 'lem-i ftratda sehmu'1-gayb ile tev'em (Nef D., K. 39, b. 27, s. 175) "O Simurg kanatl Dldl ne hzl at olur ki yaradl leminde bilinmezlik korkusunun ikizi olmutur" diyen air szn ettii atn Simurg kanatl Dldl gibi olduunu syleyerek hzn, abukluunu ver. Atn hzn vmek amacyla Simurg'dan yararlanr. Simurg divan iirinde Hm ve Anka'dan daha az karmza kar. Daha ok Anka gibi Kaf da ile birlikte kullanlr. Ulalmazl, avlanmazl, yuvas ve dier baz allmadk, olaanst niteliklerinden dolay divan irleri iirlerinde vg amacyla Simurg'un zelliklerinden sz ederler.

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

205

Taradmz divanlarda bulunan Simurg'la ilgili tamlamalar ve bunlarn kullanm skl ile ilgili bilgiler unlardr: Simurg: (Hayal: 5 ; Nedim: 3; eyh Galip, Muhibbi ve eyh: 2; Nef, Cem Sultan ve Bak: 1) ; Simurg'i Kaf: (Nedim:2; Hayal: 1) ; Bl-i simurg- letafet: (eyh Galip: 1); Bl-i simurg-t ma'rif: (eyh Galip: 1); Bee-i simurg: (Nedim: 1); Bee-i simurg- cell ch: (Nedim: 1); Dldl-i Simurg-per: (Nef : 1); Simurg-s: (Nedim: 1); Simurg- ark: (Ahmet Paa: 1); Simurg-t ejder-efgen: (Nedim: 1); Simurg-t himmet; (eyh: 1); Simurg- kadr: (Nect: 1); Simurg- Kaf- ma'rifet: (eyh Galip: 1); Simurg- ma'na: (eyh Galip: 1); Simurg- ruh: (Usl: 1); Simurg- zemn-bl per: (Bak: 1); Simurg- zerrin-pene-i Kaf- mehabet: (Nedim: 1); Simurg-nisbet: (Fuzl: 1) Sonu Yukarda verdiimiz eitli kaynaklardan alnm bilgilerden de anlalaca gibi Hm, Anka ve Simurg birok kltrde yer alan evrensel nitelikli mitolojik kulardr. Her kltrde bunlara yklenen anlam, bunlarla ilgili inan ve efsaneler baz farkl zellikler gsterebilmektedir. Elimizdeki bilgilerle divan iirinde kullanlan Hm, Anka ve Simurg'la ilgili kullanmlarn kkenini ve tarihsel sre ierisinde geirdii deiiklikleri tam ve net bir ekilde tespit etmek mmkn grnmemektedir. Bununla birlikte bu kular ve bunlarla ilgili anlatlarn slmiyet ncesi dneme kadar gittii, daha sonra slm inanc etkisiyle farkl anlam ve motiflerle zenginletirildii, divan iirinde de yeni anlamlar yklenerek gelenekselletii sylenebilir. Divan airi mitolojik kularla ilgili eleri kullanrken mecazlarla zel bir hayal sistemi oluturup yeni bir iir dili yaratarak anlatm imknlarn gelitirmitir. Divan airinin baars gelenein kendisine sunduu hazr malzemeyi yeni bir syleyi biimiyle sunmakta kendini gstermektedir. Sonuta kkeni neresi olursa olsun divan iirinde bu eler etrafnda zengin bir kltr birikimi oluturulmutur. Mitolojik kular Hm, Anka ve Simurg'la ilgili olarak kaynaklarda verilen bilgilerden de anlalaca gibi bu kular ve bunlarla ilgili inan, efsane ve dnceler belirli noktalarda kesimektedir. Bu nedenle sz konusu kularla ilgili benzetme eleri, telmihler, hayal ve armlar da birbirine benzemektedir. Ortak ynleri olaanst, ulalmaz, allmadk zelliklere sahip olma Kaf danda yaama olan Hm, Anka ve Simurg divan airleri iin vg malzemesi olarak zengin arm ve hayaller retmeye uygun elerdir. Divan iirinde Hm, Anka ve Simurg kimi

206

H. Dilek BATSLAM

zaman vgs yaplan padiah, vezir, sadrazam ya da sevgili, kimi zaman da airin kendisi daha dorusu airliiyle ilgili olarak karmza kar. Padiah, Hm, Anka ve Simurg gibi insanlara ans ve mutluluk getiricidir. Glgesiyle Hm gibi insanlar korur, anslarn arttrr. Hm, Anka ve Simurg'un kanad ya da tyleri padiahn eiinin sprgesi olur. Methiyelerde padiah yakalanmas, ele geirilmesi mmkn olmayan Simurg'u okla vurur. Nef padiahn, atlarn vd rahiyyesinde atlarn Anka kanatl olduklarn syler. Mitolojideki kanatl atlara da gnderme yapar. Gnl lkesinin padiah olan sevgili de Hm, Anka ve Simurg gibi ulalmazdr. Yksekten uar. Salarnn, zlfnn, pereminin glgesi Hm gibi baht acdr. Sevgili naz Hms'dr. Ad var, kendi yoktur. Glgesini n zerine drp onun bahtnn almasn istemez. aire gelince, onun sanat gc ulalamayacak kadar yksektir. Yeni syleyili iiri, zgn syleyileri Anka gibi en uzak yerlere ksa bir sre iinde ular. air sz ustalnn doruundaki Hm'dr. Hm olmak yetmez aire; kimi zaman da mana Anka's olur. Sair Hm, Anka ve Simurg'un gkyznn en st katnda oimas gibi sanat ve hner gnn doruundadr. Ak ise Anka gibi sevgiliyi avlamak ister. nk her gnln istei bir sevgili avlamaktr. n gnl ak gvercini olduunda, sevgili onu avlayan Anka olur. Sevgilinin atei, , Anka'nn kendisini yakmasna benzer biimde yakar. Ama k, Anka'nn kllerinden dirilmesi gibi yeniden dirilir. k, sevgilinin ans getirici Hm glgesi olarak kabul ettii salarnn glgesinin rakibin deil kendisinin zerine dmesini ister. Divan airi Hm, Anka ve Simurg'u daha ok vg amal sz varl iinde kullanmaktadr. vlen kiilerde, bu kularda olduu gibi, olaanst zellikler olduu, onlarn sradan kimseler olmadklar, benzetmeler araclyla vurgulanmaktadr. Ancak vgnn dnda telmih esi olarak da bu kularn iirde sz konusu edildii grlr. Hm'nm glgesi baht ve talih getirici olma zellii, ykseklik, deer, devlet ifade etmesi, yaad yerin bilinmeyii, yuvas, Anka'nn Kaf danda yaamas, kanaatin simgesi olmas, kemik yiyerek beslenmesi, Rstem ve Zal ile olan ilikisi, ulalmasnn zorluu gibi temel zellikleri de divan iirinde telmih ve benzetmelere konu olmutur. Eriilmezlik, ycelik ve olaanstlk gibi zelliklerin ortaya konulmasnda Hm, Anka ve Simurg'la ilgili anlatlar, inan ve efsaneler air

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi

207

iin yararlanlmas, zenginletirilmesi mmkn malzemelerdir. Bu nedenle dolayl anlatm, arm sanat olan iir araclyla divan airleri okuyucuyu gerek dnyadan hayal dnyasna gtrmek amacyla olaanst zelliklen olan Hm, Anka ve Simurg'dan yararlanmlardr. Ayrca divan airi benzetme, niteleme, kuvvetlendirme, durumu ve ruh hlini yanstmak amacyla da bu kularn kimi zelliklerinden ilhan almtr. Kkeni kesin olarak bilinmemekle birlikte divan airinin bal bulunduu kltr dairesi iinde bu kular ve bunlarn zellikleriyle ilgili eitli inan ve efsaneler divan airince yeniden yorumlanarak zengin arml, kendine zg bir hayal dnyas iinde okuyucuya sunulmutur. Her air bu kular ortak kullanmn dnda, dnya grne, hayat ve olaylar alglama biimine gre anlamlandrmtr. Divan airlerinin iirlerinde sklkla kullandklar mitolojik kular Hm, Anka ve Simurg'un divan iirinde genellikle yukarda szn ettiimiz ortak armlarla kullanld grlmektedir. Ancak bu ortak armlar her airin kendi sz varl iinde iarkh hayal ve terkiplerle ifade ettii rneklerden anlalmaktadr. Ortak ve geleneksel olann dnda aire zg kimi hayal, benzetme ve tediplerin varl aka grlmektedir. Taradmz divanlardan yola karak Kullanm skl asndan Hm, Anka ve Sirnurg'u deerlendirdiimizde divanlarda en ok Hm ve Hm ile ilgili elere yer verildiini gryoruz. Hm ve ilgili eler toplam 264 kez kullanlrken Anka ve Anka ile ilgili eler 112 kez, Simurg ve onunla ilgili eler ise 36 kez kullanlmtr. Tamlamalarn kullanm skl asndan bakldnda ise tamlamalarn birka dnda byk bir blmnn airlerin kendilerine zg olduklar grlmektedir. Sonu olarak, bu alma sonucunda divan airlerinin sanld ya da genellikle sylendii gibi ortak malzemeyi aynen kullanmad, ortak malzemeyi kullanrken dil ve anlatm bakmndan mutlaka kendine zg bululardan yararland anlalmaktadr. Ayrca divan iirinde mitolojik kularla ilgili olduka zengin malzeme olduu da grlmektedir. Bu tr belirli ortak malzemelerin airler tarafndan farkl kullanm biimlerini belirlemeye ynelik metne dayal almalar airlerin dil ve slp zelliklerinin tespitine katkda bulunacak almalardr. Mitolojinin divan iirindeki yeri, mitolojik motiflerin divan iirinde urad deiim ve dnmler, airlerin mitolojik motifleri alglama biimleri, bilinen motiflerle yeni armlar yakalayarak anlatm zenginletirme, karlatrmal edebiyat almalar iin materyal salama gibi pek ok zelliin ortaya konulabilmesi iin bu tr almalar nemli katk salayacaktr.

208

H. Dilek BATSLAM

almada Yararlanlan Divanlar Kaynakas: Ak, Cokun, Muhibbi Divan, KTB. Yay., Ankara 1987. Akku, Metin, Nef Divan, Aka Yay., Ankara 1993. Akyz, Kenan; Beken, Sheyl; Yksel, edit; Cunbur, Mjgan, Fuzl Divan, Aka Yay., Ankara 1990. Bilkan, Ali Fuat, Nb Divan, C. 1-2, MEB. Bas., stanbul 1997. Ersoylu, . Halil, Cem Sultan'n Trke Divan, AKDTYK, TDK. Yay., Ankara 1989. pekten, Haluk, Nail Divan, Aka Yay., Ankara 1990. sen, Mustafa, Usl Divan, Aka Yay., Ankara 1990. sen, Mustafa; Kurnaz, Cemal, eyh Divan, Aka Yay., Ankara 1990. Kalkm, Muhsin, eyh Galip Divan, Aka Yay., Ankara 1994. Kk, Sabahattin, Bak Divan (Tenkitli Basm), AKDTYK. TDK. Yay., Ankara 1994. Macitj Muhsin, Nedim Divan, Aka Yay., Ankara 1997. Mengi, Ntinz, Mesh Divan, AKDTYK. Yay., Ankara 1995. Tarlan, Ali Nihat, Ahmet Paa Divan, Aka Yay., Ankara 1992. Tarlan, Ali Nihat, Hayal Divan, Aka Yay., Ankara 1992. Tarlan, Ali Nihat, Necat Divan, Aka Yay., Ankara 1992.

"Mythological Birds of the Classical Ottoman Poetry: HUMA, ANKA AND SlMURG"

Absract Tie mythohgy hals >ery important place among the sorces of divan poetry. Despite this, it is yet to be studied dosely. Its mportance deserves further studies which mil certainly hep understand and comprehend the Ottoman dassical poetry betler, in ths paper the three tnythoogical birds namey Hma, Anka, and Simurg and thetr usage were examined. in order to do so, some couplets ekosen and usedfrom varus dvans. Keywords Keyvords: Hma, Anka, Smurg, Tle Classical Ottoman Poetry, mythology, birds.