Ekonomik Yaklam, Cilt : 21, Say : 75, ss.

123-140

KALKINMANIN FNANSMANI, EMPERYALZM VE FNANSAL SERBESTLK GENNDE DI BORLANMA

Sinan SNMEZ 1
zet D borlanma dnya ekonomisinde zellikle 18. yzyldan itibaren giderek belirginlemitir. Merkez ve evre lkelerdeki sermaye birikim rejimi ve modelleri d borlanmann analizinde belirleyici olmaktadr. Bu almada nce smrgecilikten emperyalizme uzanan zaman diliminde d borlanmann ilevi ele alnmakta ve Leninin emperyalizm teorisi ereve olarak kullanlmaktadr. kinci olarak 2. Dnya Sava ertesinde oluturulan uluslararas iblm erevesinde d borcun kalknma iin uluslararas yardm olarak deerlendirilmesi ve d bor-kalknma ilikisi zerinde durulmaktadr. Bu sre 1980lerin balarndaki Latin Amerika kkenli d bor krizi ile sona ermitir. Son olarak neoliberal kreselleme ve/veya kresel finansal kapitalizmin dayana olan - d - finansal serbestlik ekseninde d borlanmann ilevi ve neden olduu krlganlklar ele alnmaktr. Anahtar Szckler: Emperyalizm, Kalknma, Kreselleme, Kapitalizm, D Borlanma, Finansal Serbestlik JEL Snflamas: F 34, F 54 EXTERNAL BORROWING: A MEANS OF THE ECONOMIC DEVELOPMENT, AN INSTRUMENT OF THE IMPERIALISM AND AN OUTCOME OF THE FINANCIAL LIBERALIZATION Abstract External borrowing is one of the major tendencies in the world economy as from the eighteenth century to present time. The regime and the models of capital
1

Prof. Dr., Atlm niversitesi, ktisat Blm

124

Sinan SNMEZ

accumulation both in the core and the peripheral econonies are the decisive factors in the analysis of the external borrowing. In this paper at first the external borrowing during the period of colonialism and imperialism is emphasized by making reference to Lenins theory of imperialism. Second emphasis is on the period following the Second World War during which the foreign loan is considered as an international aid contributing to the economic development and the concerned theoretical models. This period as well as the policies bringing a heavy debt burden on the peripheral economies are ended by the Latin American foreign debt crisis that occured in the early 1980s. Finally the role played by the foreign finance/borrowing as well as the fragilities due to the -external- financial liberalization in the era neo-liberal globalization and/or global financial capitalism is the last theme of this paper. Keywords: Imperialism, Development, Globalization, Capitalism, Foreign Borrowing, Finacial Liberalization JEL Classification: F 34, F 54 D borlanmaya ilikin bildiri balnda izilen ereve dnya ekonomisi kavramyla balantldr. Dnya ekonomisi, uluslararas planda retim, mbadele ve paylam ilikilerini kapsayan, iktisat politikalarnn yansd bir platformdur. Balantl olarak dnya ekonomisi aslnda hiyerarik ekonomik-finansal ve siyasal ilikileri kapsayan bir sistemi ifade etmektedir. Sistemin ilemesinde d borlanma, gerek ilevi gerekse etkileri ynnden nemli bir ara veya deikendir. lev, d borlanma srecinde yer alan aktr ve ekonomilerin dnya ekonomik hiyerarisindeki konumlarna gre farkllamakta, etkileri ise ilevin kapsam veya boyutuna gre deiebilmekte, d borlanma yerel hatta kresel boyutlara ulaan krizlere yol amakta veya tetikleyebilmektedir. Aklayalm. Bir n saptama yapalm; 1350-1799 dneminde gnmzdeki merkez lkelerin bir blmnde d bor demesinde aksaklklarn belirdii gzlenmektedir. ngilterede ilk kez 1340da, daha sonra 1472de ve 1594te d bor demesi yerine getirilememitir (i borlanmadan da kaynaklanm olabilir). Fransa16., 17. ve 18. yzyllarda sekiz, spanya 16. ve 17. yzylda alt, Portekiz, Prusya ve Avusturya srasyla 16., 17. ve 18. yzylda birer kez ayn duruma dmlerdir. Ancak znde d borlanma ve finansal krizler kapitalizm tarihine kaln harflerle yazlmtr. Nitekim 19. yzylda d borlanmann hzland ve d kredi tutarlarnn byd, buna karlk ok sayda lkenin birok kez borlarn deyememe durumuyla karlat saptanmaktadr. Avrupada spanya sekiz, Portekiz ve Avusturya-

Kalknmann Finansman, Emperyalizm ve Finansal Serbestlik geninde D Borlanma

125

Macaristan beer kez, Latin Amerikada Venezuela alt, Meksika be, Guatemala ve Dominik Cumhuriyeti drder kez d bor amazna srklenmilerdir. 1800-1946 kesitinde ortaya kan toplam 127 borlu temerrdnde medyan 6 yldr. 1946-2006 kesitinde ise borlanan ve temerrde ve/veya d bor krizine srklenen lkelerin tmnn evre lkesi olduu belirlenmektedir. Bu dnemde beliren 169 temerrdn medyan 3 yldr. Dolaysyla temerrt says ba dndrc hzla artm ve medyan olarak sre yarya dmtr (Reinhart ve Rogoff, 2008). Son saptama d borlanmada dikkat ekici deiikliklerin olduunu iaret etmektedir. 19. yzyldan 21.yzyln balarna uzanan geni zaman diliminde dnya ekonomisinin yapsnda, uluslararas sermaye hareketlerinin yn ve zellikleri ile evrenin d borlanma srecinde farkl zellikler ve boyutlar ortaya kmtr. Uluslararas planda sermaye birikimi modellerinin geirdii dnm borlanmay byk lde etkilemi ve ynlendirmitir. 1. Smrgecilikten Emperyalizme: Uygulama ve Teori Smrgecilik emperyalizmin nsz olarak yorumlanabilir; bir baka deyile emperyalizmin altyapsn oluturmaktadr. Nitekim 19. yzyln sonlarna doru emperyalizm smrgeci politikalar etkin olarak kullanmtr. Aslnda yeni dnyann kefi ile birlikte 16. yzylda smrgecilik ortaya km, giderek yaygnlamaya balamtr. nceleri siyasi, askeri, dini hatta prestij nedeniyle ivme kazanan smrgecilik giderek ekonomik temele sahip olmutur. 17. yzyldaki kle ticareti, smrgelerdeki plantasyonlarda klelerin altrlmalar, smrgelerin Avrupa lkeleri iin byk bir kar ve birikim kayna olmasn salamtr. Birinci ve kinci Sanayi Devriminin yol at snai faaliyetlerdeki hzl art; ucuz hammadde ve mamul mallara pazar bulma ihtiyacn dourmu ve smrgeci politikalarn younluu artrlmtr. Smrgeler hammadde kayna ve bedava igc deposu olmann yansra d borlanma kanalyla smrgeci merkezlere kaynak aktarmtr. Vergiye ek olarak, bazen verginin yerini alan borlanma veya borlandrma vazgeilmez bir araca dntrlmtr. yle ki, Fransz smrgelerinde d borlanma zorunluluu bte ilkesi olarak Fransa parlamentosunun 1901de kard bir yasayla yrrle konmutur. Ayn ilkeyi ngiltere de benimsemi ve devlet smrgelerin borlanmalaryla ilgili Smrge Bor Kurumunu (Colonial Loan Office) kurmutur. Siyasal bamszlklarn elde etmi olan Latin Amerika lkeleri 1820den itibaren d kredi kullanmaya balam, dnemin finans merkezleri olan Londra ve Parisi borlanan lkelerin ihra ettikleri tahviller adeta istila etmitir. Nitekim 1820de ilk d dnc alan Brezilya 19. yzyl boyunca zellikle ngiliz yatrm bankalar

126

Sinan SNMEZ

araclyla srekli olarak bor alm ve toplam d borcu 1880de 12,5 milyon sterline, Birinci Dnya Sava ncesinde ise 12,3 milyon sterline ulamtr. Arjantin 19. yzyldaki ekonomik bymeyi uluslararas sermaye piyasasndan salad borla finanse etmitir. Arjantinin d borcu 19. yzyln sonlarna doru 59 milyon sterlini amtr. Tahminlere gre d borcun GSYHe oran 1879-80de % 300, 1890-91de ise % 360 dolaylarndadr. 1890l yllarda ihracatn iki kat, ithalatn kat, d borcun da drt kat artt, btenin srekli ak verdii saptanmaktadr. Bolivya, Guatemala, Kolombiya, Meksika, Peru, ili, Uruguay ve Venezuela da borlu lkeler arasnda yer almaktadr. Latin Amerikann toplam d borcu 1820de 20 milyon sterlin dolayndayken, 1875de on kat artarak 200 milyon sterline ulamtr Hzl borlanmann olumsuz etkileri 1870lerde hissedilmeye balanmtr. Bolivya, Meksika, Peru, Uruguay ve Venezuela faiz demelerini tmyle durdurmu ancak yeni dn almay srdrmlerdir. Arjantin ve Uruguayn d bor ykmllklerini yerine getirememeleri nedeniyle ngiliz Baring Bankas 1890da iflasn ilan etmi, bunun zerine uluslararas mali krizden ekinen byk bankalar Avrupadaki baz merkez bankalarnn da desteini alarak bir yardm fonu oluturmular ve Baringi kurtarmlardr (Snmez, 1998: 23-24). Eski devlet konumundaki Osmanl mparatorluu ile Msrn d borlanma sreleri Latin Amerika lkeleriyle benzer zelliklere sahiptir. Msrda ilk borlanma 1845-53 kesitinde sulama sistemi iin gerekli baraj inaatnn finansman ihtiyacndan kaynaklanmtr. Osmanl devletinin srklenmi olduu ekonomik, mali ve siyasal amazda d bor nemli bir etken olmutur. Dyun-u Umumiyenin lkenin siyasal ynetimine karmas, ynlendirmesi ve ekonomi zerinde yol at byk tahribat iyi bilinmektedir. Bu nedenle d borlanmann yol at youn smr ve talan ile siyasal basklar asndan Osmanl devleti ok anlaml bir rnek oluturmaktadr. 19. yzylda smrgeler (Asya ve Afrika),bamszlklarn yeni elde etmi olan lkeler (Latin Amerika) ve eski devletler (Osmanl, Msr, in) arasnda ekonomik, sosyal ve siyasal alardan nemli farkllklar bulunmasna karn ortak paydalar smrgeci politikalardan, farkl derecelerde olsa da, etkilenmi bulunmalardr. zellikle Afrika dorudan ve kapsaml smrgeci uygulamalara konu olmutur. ngiltere ve Fransa bata olmak zere Belika, Hollanda ve Almanya smrge edinme ve Afrika, Asya ve Antil Adalarn paylama mcadelesi vermilerdir. Nitekim 1885deki Berlin Antlamasyla smrgeci anlayn ve politikalarn yasallatrlmas onaylanmtr kategoride topladmz evre lkelerin d borlanma srelerine ilikin ksa fakat zl saptamalar aadaki sonulara ulamamz salamaktadr: - 19. yzylda d borlanma ivme kazanmtr.

Kalknmann Finansman, Emperyalizm ve Finansal Serbestlik geninde D Borlanma

127

- lk d bor krizi 19. yzyln son eyreine girilirken belirmitir. - Bor veren smrgeci merkezler evre lkelerini siyasal ynden denetimleri altna almlardr. Birinci ve kinci Sanayi Devriminin getirdii devingenliin yansra 1873(74)-1895 ve 1914-33 kesitlerinde istikrarszln damgasn vurduu, iki dnya savann yaand bu uzun zaman diliminde kapitalizmin geirdii evreler paralelinde dnya ekonomisinde dnmler yaanmtr. Birinci Dnya Savana kadar Byk Britanya hegemonik g olarak sivrilmitir. Byk Britanyann 186075 kesitinde byk lde uygulad ksa sren serbest mbadele rejimi dnda uluslararas planda uygulanabilir rekabet ilkesi benimsenmi ve 1873 krizi tekelcilie geite kritik eik olmutur. Aslnda 1840larda balayan genileme ve sermaye birikimin istikrarl dneminin son bulduu 1873 krizi, tekelcilie geii salayan yeniden yaplanmay yanstmaktadr. Dolaysyla bir btn olarak ele alndnda 19. yzyl kapitalizmin rekabete ve kk iletmelere dayand ve daha ok ulusal erevede faaliyetlerin srdrld sylenebilir. Kriz kapitalizmdeki dnmn habercisi, gstergesi ve yeni dzenleme tarznn/rejiminin oluturulma srecinin balangcdr. 1895(96)da yeniden balayan genileme 1914e dek srmtr. Yaplanmann eleri arasnda kinci Sanayi Devrimi, sermayenin merkezilemesi ve younlamas ve dnya ekonomisinde hzla sanayileen lkeler ile bu srece giremeyenler arasndaki ayrmn netlik kazanmas yer almaktadr. Bunun anlam, tekelci eilimlerin belirginlemesi, byk firmalarn ve firma gruplarnn ortaya kmas ve finansal sermayenin g kazanmaya balamas, ulusal byk burjuvazilerin uluslararas planda ekonomik-siyasi mcadeleye girmeleridir. Bir baka deyile dnya ekonomisine ve siyasetine yn vermek isteyen ulusdevletler arasnda emperyalist nitelikte bir mcadele sava sonrasnda yeniden balamtr. Lenin 1916 ylnda yaymlanan Emperyalizm Kapitalizmin En Yksek Aamas balkl almasnda emperyalizmi kapitalizmin tekelci aamas olarak tanmlamaktadr. Anmsayalm; Lenine gre emperyalizmde banka sermayesi endstriyel sermaye ile kaynamakta ve oluan mali sermaye temelinde ykselen mali oligari sisteme damgasn vurmaktadr (Lenin, 1967). Gene emperyalizmin nde gelen zelliklerinden bir tanesi de sermaye ihracdr. Sermaye ihrac meta ihracndan ayr olarak zel bir nem kazanmtr. Nitekim uygulanabilir rekabete dayal kapitalizm dneminde Rosa Luxemburgun (Luxemburg, 1972) yaklamna uyum gsteren mal ihracna dayal emperyalizmden tekelci kapitalizme gei sreciyle birlikte sermaye ihracnn n plana kt saptanmaktadr (Valier, 1975). Bu srete d borcun, evre lkelerin smrlmesi ve siyasal bask altna alnmasnda youn ve yaygn biimde kullanld gzlenmektedir. evre lkeler 19.

128

Sinan SNMEZ

yzylda ve 20. yzyln balarnda ksa, orta ve uzun vadeli d borlanmaya bavurmutur. Ksa vadeli borlar ithalatn finansmanna ve d an kapatlmasna yneliktir. Paritelerdeki istikrarszlk ve d aklarn kapatlmas gerei nedeniyle srekli olarak altn satmak zorunda kalan Latin Amerika lkeleri, ksa vadeli bor arayna girmitir. Ksa vadeli borlanma, ticari senet veya polie araclyla yaplrken, uzun vadeli borlanma tahvil kartlarak gerekletirilmi ancak banka kredisi de kullanlmtr. Bu krediler yukarda akland zere altyap yatrmlar ile retken yatrmlarn finansmannda kullanlmtr. Yksek faiz ve komisyon, evre lkelerin elde ettii net finansman tutarn nemli lde budam, ortalama oniki yl olan vade sonunda borcu geri demek iin borlu lkeler ekonomide yaratlan kaynaklarn byk blmn darya transfer etmek zorunda kalmtr. zellikle Fransz ve Alman bankalar Paris ve Londrada topladklar kaynaklar ar koullarla evre lkelere bor olarak vermitir. Fransada i tasarrufun nemli tutarlara ulam olmas ve mali rantn ekicilii, bu lkeyi d borlanmann finansmanna yneltmitir. Lenine gre Fransa para-sermaye ihra etmektedir, yani sermaye ihracn kredi aarak gerekletirmektedir. Bu zellikleri dikkate alnnca smrgeci ngiliz emperyalizmine gre Fransz emperyalizminin tefeci nitelii n plana kmaktadr. 1885de yaplan anlamayla smrgeci politikalarn resmiletirilmesi ve zellikle Afrikann paylalmas, smrgeleri d borlanma dngsne sokmutur. Sonu olarak 1820-1914 kesitinde, evre lkelerin nemli bir blmnde d borlanma nemli boyutlara ulam, borlanma, ekonomik ve mali yaplar adeta fel etmitir. Bavurulan zaman kesitinde aralarnda Osmanl devleti, Yunanstan, Msr, Bolivya, Ekvator, Honduras, Meksika, Kosta-Rika, Peru, Paraguay, Brezilya, Arjantin Venezuela ve Uruguayn da bulunduu 29 lke d bor demesini gerekletirmede zorluk ekerek ksmen veya tamamen durdurmu ve bor ertelemesine bavurmutur. Birinci Dnya Savann ardndan Avrupa, Asya ve Afrikada yeniden izilen snrlarn deimesi, zellikle de SSCBnin alternatif ekonomik-sosyalsiyasal model olarak kapitalizmin karsna sosyalizmi karmas, merkez-evre arasndaki ekonomik ve siyasi ilikilerde, nceki yzyla gre deiikliklere yol aabilecek nemli bir gelimedir. Dier nemli bir etken ise, tekelci kapitalizmin damgasn vurduu ilk ve ikinci sava arasndaki dnemde sermaye birikiminin karlat yapsal tkanklklar, siyasi istikrarszlk ve 1929 krizi sonras uygulanan nce pragmatik, daha sonra Keynesgil nitelikteki mdahaleci politikalara bal olarak kaydedilen ekonomik genilemedir. Krizi amak dorultusunda uygulanan korumac-ithal ikameci politikalar sayesinde bir grup evre lkenin sanayileme

Kalknmann Finansman, Emperyalizm ve Finansal Serbestlik geninde D Borlanma

129

srecini balatt, d demelerde dengeyi salad ve d borlanmada hz kestii gzlenmektedir. 2. Kalknmada D Finansman veya Borlanma Birinci Dnya Sava sonrasnda iktisat teorisi transfer, demeler dengesi ve d bor sorununa eilmitir. kinci Dnya Savandan sonra kalknma sorununun kefedilmesi, kalknma iktisadnn gelimesi, teorik kalknma modellerinin oluturulmas ve evre lkelerden byk blmnn piyasa ekonomisi erevesinde yol gsterici plan stratejisini benimseyip uygulamaya koymasna kout olarak d borlanmann ele aln biimi de deimitir. Hi kukusuz daha sava yllarnda temelleri atlan yeni uluslarararas iblm, dnya (kapitalist) ekonomisindeki yeni yaplanmalara uygun kurumsal yenilikler, rnein IMF ve Dnya Bankas grubunun oluturulmas, d borcun yeni yorumunda belirleyici etkenler arasnda yer almaktadr. Bu balamda d bor kalknma iin uluslararas yardm sorunsal erevesine sokulmu, yani d bor, kalknma teorisine dahil edilmitir. Bu yaklam, en iyimser yorumla, 1980li yllarn balarnda oluan uluslararas nitelikteki d bor krizine dek srdrlmtr. 1980li yllarn balarndan itibaren neoliberal gr dorultusunda uygulanan iktisat politikalarnn ncelikle ngiltere ve ABDde uygulamaya konulmas, dier nde gelen sanayilemi lkelerde de belirli lde benimsenmesi, SSCB ve Avrupadaki sosyalist blokun zlmesi ve kreselleme sylemi ve politikalarnn glenmesi, kalknma perspektifinin, hatta topyasnn terkedilmesine yol amtr. Neoliberal kresellemenin savunucular evreye tek hedef olarak kreselleme srecinde gecikmeden yer almay, bunun iin de gerekli yapsal dzenlemeyi yerine getirmeyi nermitir. Nitekim IMF ve Dnya Bankasnn nerileri de bu eksene oturtulmutur. Bu balamda d finansman veya borlanma, ilkesel olarak kreselleme iin gerekli yapsal dzenlemelerle balantl olmak durumundadr ancak borlanan lkelerin ekonomik ve mali yaplar arasnda derin farkllklar bulunduu gibi borlanma nedenleri de farkllamaktadr. Bu balamda ok sayda lkenin d bor servisini yerine getirmek amacyla borlanmaya bavurduu gzlenmektedir. zetle 1980li yllarla birlikte kalknmann finansmannda d borlanma temasnn gndemden dt, kreselleme srecinde serbest piyasa ekonomisine ilerlik kazandrlmas ve da alma balamnda d borlanmann yorumland saptanmaktadr. Yeni d dnlerin giderek zel kaynaklardan elde edilmesi, evreye ynelik resmi kalknma yardmlarnn hzla azalmas ve 1990l yllarla birlikte mali kaynak aktarmnn bata Rusya Federasyonu olmak zere, arlkl olarak Avrupadaki eski sosyalist lkelere kaydrlmas anlamldr.

130

Sinan SNMEZ

D borcun kalknma-byme modelleri iindeki yerini belirleme dorultusunda ncelikle nemli grdmz birka saptama yapalm. ncelikle kalknma iktisadna ilikin yaznda sermayeye kalknma srecinde belirleyici bir rol verildiini belirtelim. yle ki, kalknma sreciyle gelimi ve azgelimi lkeler arasnda giderek derinleen farklln azaltlmas, hatta ortadan kaldrlmas amalanmaktadr. Bu farkllk azgelimi lkelerde dalist bir yapnn olumasna, yani modern ve geleneksel sektr arasnda ayrmaya da yol amaktadr. kinci nokta, kalknma politikalarnn sermaye youn modern sektrn giderek glenmesi ve yaylmasn hedeflemesidir. Bu srete sermaye, maddi ve teknolojik ilerlemenin anahtar roln stlenmektedir. Bylelikle azgelimiliin alabilmesi olanakl olacaktr. Bunun iin byk apl yatrmlar gereklidir ancak yatrmlarn gereklemesi iin nceleri gerekli donanm mallarnn ithal edilmesi gereklidir. Daha sonra sanayilemenin i dinamii oluacaktr. Ne var ki, evrede sermaye kttr, bir baka deyile i tasarruf yetersizdir. Bu olguyu ok bilinen basit bir denklemle ortaya koyabiliriz: I - S = M - X (I: yatrm; S: tasarruf; M: ithalat; X: ihracat). Bu denklem d finansman ihtiyacnn i tasarruf yetersizlii ve dviz andan kaynaklandn gstermektedir. nc nokta ise evre lkelerdeki d borlanmann temel bir postlaya dayanmasdr; d finansman veya d bor ile ekonomik byme hz arasnda pozitif bir balant bulunmaktadr. rnein R.Nurkse i tasarruf yetersizlii nedeniyle bavurulan d yardmlarn ve yabanc yatrmlarn, retken kaynaklarn uluslararas dzeydeki dalmnn yansra kullanmn da olumlu ynde etkileyen ara olduunu belirtmektedir. Bu ilikiyi basit bir denklemle gsterebiliriz. Da ak bir ekonomide; g = (s + m - x)/c ilikisi geerli olmaktadr (g: byme hz; c: sermaye katsays; m = M/Y; x = X/Y; Y: ulusal gelir). Bylece ekonomik byme ve kalknma ile d finansman ihtiyac arasndaki balant kurulmaktadr. Sonuta evrenin kalknmas iin almas gerekli olan darboazlar genel hatlaryla ortaya konulmakta ve ne yaplmas gerektii sorusunun yant da verilmektedir. Bunun anlam, kalknmann salanmasnda d finansmann i finansmana bal olarak deimesidir. Bu durumda d finansmana ncelik tanyan byme-kalknma modelleri veya azgelimi ekonomilerin kalknma srecinde d borlanmasna ilikin zgn bir d finansman teorisi veya teorilerinin varlndan sz edilemez mi? rnein Merkez Bankas eski bakanlarndan Cahit Kayra ... d finansmanlara mahsus bir teorinin olmay ve bu sebeple bu cins faaliyetlerin teorik planda gerekli ekilde inceleme ve tenkit mevzuu yaplamay ,.. (Kayra, 1970: 3)grn ileri srmektedir. D bor-kalknma ilikisi kurulurken 2. Dnya Sava ertesinde oluturulan uluslararas iblm ve ekonomik ilikiler temelinde ykselen kalknma modellerini incelemek gerekiyor. Aslnda ekonomik yaznda azgelimiliin

Kalknmann Finansman, Emperyalizm ve Finansal Serbestlik geninde D Borlanma

131

nedenleri konusundaki gr ayrlklar, kalknmann ierii ve kalknma yntemleriyle ilgili farkl grler yer almaktadr. Savan yol at ekonomik ykntnn onarlmasnda kullanlan aralarn azgelimi ekonomilerde de kullanlmasn 1940l yllarn ortalarnda neren yaklamdan (Mandelbaum) bu yana, azgelimiliin tanm ve almas iin ortaya konulan zm yollar farkl ynlerde gelimitir. Her yeni yaratlan teori ve modelin daha nce gelitirilmi olan geersiz klamamas ve azgelimilik ile kalknma yntemleri konusunda farkl, elikili yaklamlarn bir arada bulunmas, yaklamlarn ideolojik ieriklerindeki farkllklardan kaynaklanmaktadr. Yukarda vurguland zere d borlanmay kalknmann itici gc olarak deerlendiren yaklamlarn sistem deiikliini ngrmeyen, tam tersi kapitalist sistem ve II. Dnya Sava sonras oluturulan uluslararas ekonomik dzeni veri olarak kabul eden modellerde somutlat saptanmaktadr. zellikle de neo-klasik okulun kalknma teorisi veya kalknma ekonomisine d finansman veya d borcu dahil ettii gzlenmektedir. Aamal kalknma modelleri ve aktarlan byme teorisi erevesinde d finansmana itici g rol verilmektedir. Dalist ve Neo-Keynesgil bymekalknma modellerinin nemli bir blmnn ise kapal bir ekonomi iin tasarland ve da almaya bal olarak modellerin ileyiinde nemli bir deiiklik yaplmad gzlenmektedir. Sz konusu modellerde, Byme-kalknmay salayan temel etken sermaye birikiminin hzlandrlmas ve tabannn geniletilmesidir. Kar dzeyi kanlmaz olarak belirleyici olmaktadr. Sermaye birikimi, i ticaret hadlerinin tarm kesiminin aleyhine, sanayinin lehine gelimesine baldr. Veri cretlerin sabit olduu varsaylmaktadr ve cret art iktidarda olan siyasal gler tarafndan denetlenmektedir. Byme-kalknmay ynlendiren ikinci nemli etken teknolojik yeniliklerdir. evre teknoloji transferini gerekletirme olanana sahiptir. Ekonominin da almas ise evreye teknoloji seimi konusunda geni olanaklar sunmaktadr. Modellerin ilerlik kazanabilmesi iin tasarrufun otomatik olarak yatrma dnt kabul edilmektedir. Tasarruf ve yatrm zdelemektedir.

Yukardaki saptamalar gelir blmnn kapitalist (sanayi) kesimin lehine olduuna iaret etmektedir. Kapitalist kesim iinde de blm kardan yanadr. cret dzeyinin veri olmas ve sabit tutulmas da bu olguyu dorulamaktadr. Byme-kalknmay finanse edecek kaynak i tasarruftur. Tasarrufun yatrma dnmesi, karn yatrma dnmesi olarak deerlendirilmektedir. Ne var ki, kapitalist kesimi oluturan retim mallar ve tketim mallar alt sektrleri arasnda

132

Sinan SNMEZ

yatrmn dalm dikkate alnnca denge bozulmaktadr. Tasarruf yatrmdan fazla olmakta veya yatrm iin yetersiz kalmaktadr. nk tketim mallarna ynelik talep ile retilen tketim mallar arasnda eitlik olmas gereklidir. Eitliin bozulmas durumunda da dengesizlik ortaya kmaktadr. Bu noktada bir soru sormak gerekiyor. Tasarruf yetersizlii durumunda gerekli finansman nereden ve nasl salanacaktr? Bu soruyla balantl dier nemli bir nokta da tarm kesiminden elde edilen fazlann tmyle kapitalist kesime aktarlmas, sermaye birikimi temelinin bylelikle oluturulmas, igc fazlasnn giderek genileyen kapitalist kesim tarafndan emilmesi olarak betimlenen byme-kalknma srecinin sanayilemi lkelere ilikin olduudur. Ricardoda grlen tasarruf-yatrm eitlii sav rekabeti kapitalizmin egemen olduu dnemde ileri srlmtr. Sz konusu dnemde sermaye birikiminin i taban yksek derecede smrye dayand ve smrge ile yar-smrgelerden finansman saland bilinmektedir. Bu nedenlerden dolay evreye nerilen ie dnk kalknma modelleri gereki olmad gibi uygulanmas durumunda d finansmann kanlmaz olduu grlmektedir Farkl modellere bavurularak ortaya konulmaya allan d bor teorisinin aada gruplandrlan temel hipotezleri kabul ettii grlmektedir (Snmez, 1998: 594). Mevcut yap erevesinde optimum zme ulalmas olanakldr. tasarruf ile d mali kaynak veya bor arasnda pozitif bir iliki vardr Ekonomik byme zerinde uluslararas ticaretin eitici veya ynlendirici bir etkiye sahip olmas sz konusudur. Uluslararas iblm veya ticarette uzmanlama optimallik ilkesine dayanmaktadr. Bor veren ve borlanan lkeler arasnda ntr iliki mevcuttur. D bor vermede, yardm ve mali getiri sorunsallar badamaktadr.

Yukardaki hipotezlerden ikincisinin dndakiler teorik adan rtlebilecei gibi gereklerin de hipotezlerin geerliliini ortadan kaldrdn syleyebiliriz. Neo-klasik kkenli d bor teorisinin kalknma ile kurduu balantnn dayand temel hipotezlerin geerli olmamas neo-klasik yaklamn aklaycln ortadan kaldrmaktadr. Neo-klasik dnce, d bor-kalknma sorunsalna uluslararas byk sermaye ve/veya mali-sermaye ile bata ABD olmak zere, nde gelen sanayilemi lkenin perspektifinden yaklat lde tarafgirdir; emperyalist smr mekanizmas dikkate alnmad lde aklayclk ortadan kalkmaktadr. 1982 ile birlikte d bor kriziyle karlaan evre lkelerde, 1970li yllarn sonlarna doru d veya cari ak ile bte ve/veya kamu ann nemli boyutlara

Kalknmann Finansman, Emperyalizm ve Finansal Serbestlik geninde D Borlanma

133

ulat gzlenmektedir. Cari ilemlerdeki ak d etkenlere, bte veya kamu a ise i etkenlere bal gzkmektedir. Bu nedenle i ve d etkenlerin birlikte hareket ederek d bor krizine yol amalar sz konusudur. Bir baka deyile, iki grup etkenin sentezi bor krizinin olumasnda belirleyici olmutur. Bu sentez veya btnlemeyi salayan eler, sanayilemi lkelerde Birinci Petrol okundan sonra belirginleen ekonomik kriz, krizi ama dorultusunda uygulanan politikalar ve evre lkelerin yeni koullara "uyum" salama abalarndan olumaktadr. Yaanan kriz ve sanayilemi lkelerin yeniden yaplanma dorultusunda aldklar nlemler, evrede daha uzun vadede dnya ekonomisi araclyla iktisadi ve mali yaplarda bir dnmn ortaya kmasna yol amtr. Bunun anlam d etkenlerin veya dinamiin isellemesidir. Bu balamda ulusal tabanda gerekleen sermaye birikimi ile birikimin uluslararaslamas arasnda nemli balantlarn yansra, baz elikiler de bulunmaktadr. Ancak esas olarak isel veya ulusal boyut, uluslararaslama eilimine bal gzkmektedir. zellikle evre lkeler asndan sz konusu bamllk ok aktr. Hatta isel ile uluslararas boyutlar arasnda organik denilebilecek bir ilikinin olduunu ileri srmek olanakldr. Nitekim kriz ve krizi ama politikalarnn uyguland 1974-82 (83) kesitinde evrenin d borlanmasndaki badndrc art, yukarda belirtilen iki grup etkenin oluturduu srkleyici gten kaynaklanmaktadr. Ancak d dinamik yalnzca dn kaynan oluturan birikmi fonlarla deil, i ekonomik ve mali yaplar belirleyici ve ynlendirici etkiler yaratan dnya ekonomisine eklemlenmeyi biimlendirdii lde ok nemli bir ileve sahip gzkmektedir. Bu nedenle d etkenlerin veya dinamiin isellemesi kanlmaz gzkmektedir. Kriz veya krizin yaratt ok veya ortaya kard yeni ekonomik ve mali koullarn evrenin d borluluunu artrdn sylemek yerinde olacaktr. Vurgulanmas gerekli ilk nokta, petrol fiyatlarndaki sramann zellikle snai rn ihracats bir grup evre lkesinin - yeni sanayileen lkeler olarak bilinen Brezilya, Meksika, G.Kore, vd. - d dengesini sarsmasdr. kinci nokta ise sanayilemi lkelerdeki durgunluk nedeniyle ihracat olanaklarnn kstlanmasdr. Ayn dnemde temel madde fiyatlarnn dmesi, d ticaret hadlerinin aleyhe dn ve korumaclk duvarlarnn giderek ykseltlmesi, yeni sanayileen ekonomilerin ciddi bir finansman sorunuyla karlamalarna yol amtr. Dk gelir grubunda yer alan dier evre lkeler ise, petrol fiyatndaki arttan olumsuz etkilenmenin yansra ihracat gelirlerinin azalmas nedeniyle finansman skntsna dmlerdir. Bu lkelerin esas olarak temel madde ihracats konumunda bulunmalar ciddi bir darboaza girmelerine neden olmutur. Sonuta d finansman, bu balamda borlanma kanlmaz olmutur. Bu noktada bir vurgulama yapmak istiyoruz; bavurulan dnemde evre lkelerin byk blm iin tarmsal rnler

134

Sinan SNMEZ

ve gda maddeleri ile birlikte madenlerin oluturduu temel maddeler lke ekonomilerinde ve ihracat gelirlerinde en nemli sektrleri oluturmaktadr. Dolaysyla temel madde piyasalarnda fiyat istikrar evre lkeler asndan yaamsaldr. rnein yaptmz hesaplama 1985-87'de 108 evre lkesinin ihracat gelirleri iinde temel madde paynn % 72,7, petrol d ve temel madde paynn 85 evre lkesinde % 66,4 olduunu iaret etmektedir. hracattaki pay olarak yalnzca % 50 ve zeri alnrsa, evre lkelerin sz konusu temel maddelere bamllk orannn daha da artt saptanmaktadr. Bu saptamalar, geleneksel uluslararas iblmnde sahip olduklar konuma ve retim yaplarna bal olarak, dnya ticaret hacminin krizin etkisiyle sarsld bir dnemde evre lkelerin byk bir blmnn ihracat sorunuyla karlatklar ve sonuta d finansmana bavurduklarn iaret etmektedir. Kriz dneminde d finansman olanaklarnn artmas ise sz konusu lkelerin, zellikle de yeni sanayileen ekonomilerin, kolaylkla d dn salamalarn olanakl klan bir ortam hazrlamtr. Uluslararas likiditenin kriz dneminde patlamas, d finansman olanaklarnn artmasnda belirleyici olmutur. Daha geni bir perspektiften baklacak olursa, kriz yllarnda uluslararas mali piyasalarn gelitii, bankaclk faaliyetlerinin uluslararaslat, dnya leinde sermaye hareketlerinin artt, greli olarak otonom nitelikte para emisyonunun gerekletii gzlenmektedir. Bu srete euro-dviz piyasas yeni uluslararas deme aralarnn embriyonu olarak belirmitir. Ksacas petrol fiyatlarnn artndan elde edilen fonlarn yan sra uluslararas likiditedeki hzl art, finansman skntsndaki lkeler iin nemli kaynak oluturmutur. nde gelen sanayilemi lkeler ekonomik durgunluu amak iin i talepte ortaya kan daralmay engellemeye alrken, d talebi koruma amac dorultusunda evre lkelere dn biiminde kaynak aktarmtr. Bylece sanayilemi lkeler arasnda rekabetin artt bir dnemde evrenin sanayilemi lkelere ynelik talebi korunmutur. okuluslu ticari bankalarn dk faizle verdii dnler evrenin finansman ihtiyacn karlarken, ayn zamanda sanayilemi lkelere ynelik talebi beslemitir. Bylece gelimi ekonomilerin tkanklklar amas ynnde evre lkeler kullanlmtr. Bir baka deyile evrenin belirli lde krizin amortisr ilevini stlendii gzlenmektedir. Ancak yapsal nitelikteki krizin 1981-82'de yaanan durgunlukla birlikte dorua ulamas ve zellikle ABD'de Reagan ynetiminin uygulamaya koyduu monetarist arlkl politikann etkisiyle ekonomik deikenlerde ortaya kan dnmler, rnein faiz oranlarndaki trman, hzla borlanan bir grup evre lkesinin d bor servisini yerine getirememesine yol am ve 1982'de d bor krizi patlak vermitir. Bor krizine giren lkeler istikrar ve yapsal uyum politikalarn uygulamaya koymutur

Kalknmann Finansman, Emperyalizm ve Finansal Serbestlik geninde D Borlanma

135

Ar borlu lkelere d kaynak aktarm 1980li yllarn balarndan itibaren azalarak ksa srede durma noktasna gelmitir. Bu eilim Arjantin iin 1982'nin ilk yarsnda, Brezilya, ili, Ekvator, Peru ve Meksika iin ayn yln ikinci yarsnda belirginlemitir. Venezuela ve Yugoslavya'da 1982 sonu ile 1983 balarnda tkanklklar belirmitir. Fas, Filipinler ve Fildii Sahili kriz ncesi dneme 1983 Haziran'nda girmitir. Ancak bu noktada nemli grdmz birka saptama yapmak istiyoruz: - Baz evre lkeler uyguladklar ihtiyatl d borlanma politikalar sayesinde bor krizine girmemitir (Hindistan ve Kolombiya). - Ar borlu olmasna karn Gney Kore yksek ihracat potansiyeli sayesinde d bor servisini aksatmam ve bylece yeni d kredi elde etme olanana sahip olmutur. - Brezilya ve Meksika gibi lkeler d bor krizine srklenmi olmakla birlikte, d kredilerin nemli bir blm greli gl bir sanayinin gelimesinde kullanlmtr. Nitekim bu iki lkede en azndan 1970li yllarn sonlarna dek d kaynaklarn yeni yatrm projelerinin yaama geirilmesine destek verdii saptanmaktadr Krize karn d borlanma ihmal edilemeyecek retken bir snai yapy miras brakmtr. - Arjantin ve ili'nin ba ektii bir grup lke ise d kredileri verimsiz biimde savurganca kullanmtr. D kredi ile i yatrm arasnda eklemlenme grlmemektedir. Mali serbestleme, bu balamda da alma, btn olarak sistemin reglasyonunda kullanlmtr. Sonuta ekonomik ve bal olarak sosyal bir felaket ortaya kmtr; hzla artan d borlanmayla birlikte net bir sanayisizleme balamtr. Yatrm oran tarihsel ortalamann altna dm, mali alma kout olarak gerekletirilen ticari serbestlemenin etkisiyle ithalat furyas balam ve ulusal sanayi temelden sarslmtr. Ancak makro ekonomik politikalarn uyumsuzluu yalnzca yeni-muhafazakar reeteler uygulayan lkelere zg deildir. rnein Meksika ve Venezuela gibi lkelerde sabit dviz kurunun benimsenmesine bal olarak ulusal parann yapay olarak ar deer kazanmas, ihracatta rekabet gcnn dmesine ve ithalatn ise hzla artmasna yol amtr. 1982'de Meksika'nn d bor servisini geici olarak askya aldn aklamas bor krizinin patlak vermesinde fitili atelemitir. 1982 yl sonunda 34 evre lkesi d bor servisini yerine getirememitir. zellikle ar borlularn zel bankalara borlarn deyemez duruma dmeleri krizin byk boyutlara ulamasna neden olmutur. Krizin derinlemesi ncelikle bor ertelemelerine gidilmesine ardndan da istikrar politikalarnn yrrle konulmasna yol amtr. Nitekim 1975-80 dneminde ylda ortalama 4 bor ertelemesi yaplmken, 1981'de 11,

136

Sinan SNMEZ

1982'de 9 erteleme gerekletirilmitir. 1975-80 kesitinde ertelenen bor tutar 13,8 milyar dolara eittir. Bunun 5,6 milyar dolar zel bankalara olan, 8.2 milyar dolar ise kamusal veya kamu garantili borlardr. 1981'de 4,5 milyar dolarlk zel, 1,3 milyar dolarlk kamusal olmak zere toplam 5,8 milyar dolarlk erteleme yaplmtr. 1982'de ertelenen tutar 2,4 milyar dolara ulamtr. Bunun 1,7 milyar dolarn zel, 641 milyon dolarn ise kamusal borlar oluturmaktadr. Bor ertelemesinin 198384'te yani bor krizinin youn olarak yaand dnemde artt, ertelenen bor tutarnn hzla ykseldii saptanmaktadr. Nitekim 1983'te 26 lke ile 39 ok tarafl erteleme anlamas imzalanmtr (Snmez, 1998: 303). Ar borlu lkelerin borlarn yeniden yaplandrmak dorultusunda ABD tarafndan nce Eyll 1985de Baker Tasla daha sonra Mart 1989da Brady Plan hazrlanmtr. Dolaysyla kalknmann finansmanyla yola klm ancak yolculuk d bor krizi, bor ertelemeleri ve bor yaplandrma planlarna alm yapmtr. 3. Neoliberal Kreselleme ve Sermaye Hareketleri D borcun son erevesini neoliberal kreselleme, balantl olarak sermaye hareketlerinde serbestlik ve uluslaras planda geerli klnan sermaye birikimi rejimi izmektedir. Bir baka deyile son paylam rejiminin zmlenmesi d borlanmann kresel dzlemdeki ilevlerinin ortaya konulmasna olanak salayacaktr. Anmsayalm; 19. yzyldaki snai kapitalizmin karlat 1873deki krizle birlikte kar haddi tepetaklak olmu, baaa gitmitir. zm, sermayenin merkezilemesi ve tabann dnya apnda yaymasnda aranm, yeni tekelci firmalar giderek daha fazla art deere sahip olma srecini balatm ve dnyay fethetmeye soyunmutur. Bu yapsal dnm karlarn ykselmesini salamtr. Nitekim 1890-1914 kesitinde giderek finans boyutlar artan tekellerin dnya apnda egemen olduklar bir belle epoque (gzellikler a) (Fransada 1871-1914 arasnda bilim ve sanatta yaanan olumlu gelimeleri simgeleyen deyim) yaanmtr. Bu dnemde smrgeciliin uygarlk tama ilevine sahip olduu ve sermayenin uluslararas dzlemde egemen olmasyla barn salanaca sylemi yaygnlatrlm, stelik bu syleme Avrupadaki sosyal-demokrat ii hareketi katlmtr. Belle epoque 1. Dnya Sava ile sona ermi ancak sava ve devrimler dnemi balamtr. Finansal arlkl tekeller belle epoqueu yeniden yaatma abasna girmi ancak bu restorasyon strateji ve politikas 1929 finansal kntsn atelemi ve istikrar aray yeni dnya savana dek srmtr. Dolaysyla 1873 sonrasnda balayan toparlanma sreci 1914te sava ile kesintiye

Kalknmann Finansman, Emperyalizm ve Finansal Serbestlik geninde D Borlanma

137

uradktan sonra, yeniden yaplanma politikalar 1929da krizle kesilmi ve bu uzun sre 2. Dnya Sava ile sonlanmtr. 1945de balayan ve yaklak otuz yl sren sermaye birikiminin altn a 1970li yllarn balarnda kesintiye uramtr (1971: dolarn altna konvertibilitesi kaldrlmtr). Kar haddi, yatrm oran ve byme artk 1945-75 dnemindeki performansn yakalayamayacaktr. Byk sermaye bu olumsuz gelimeye nceki krizde benimsedii strateji olan sermayenin younlamas ve uluslarararaslamasyla yant aramaya almtr. Bylece 1980, zellikle de 1990 sonrasndaki dnmle yeni bir belle epoqueu oluturma abasna girilmitir. Yeni belle epoque aray neoliberal kreselleme temelinde ykselmi, sermaye finansal yatrm alanlarna ekilmi ve uluslararaslatrlm, finansal sistem kuralszlatrlm ve serbestletirilmitir. Neoliberal paradigmann esas piyasann bymeyi, istikrar, etkinlii ve refah artn salayan; isizlii, yoksulluu nleyen; ekonomiyle birlikte toplumu da dzenleyen tek mekanizma olarak kutsanmas ve her tr devlet mdahalesinin siyasetin ekonomiye karm olarak reddedilmesidir. Neoliberal paradigmann damgasn vurduu makro ekonomik politikalarla, sanayi retimi yerine speklatif sermaye hareketlerinin belirledii finans piyasalarnn ekonominin belirleyici esi haline gelmesi, finans piyasalarnda lsz bir servet birikimine yol amtr. Bir nceki dnemden daha da srarl olarak serbestlik ve piyasann zenginlik, refah, mutluluk ve bar salayaca sylemi gelitirilmitir (tarihin sonu). Bir nceki dneme benzer biimde Avrupa sosyal-demokratlar ve sosyalistlerinin byk blmnn kendilerini bu syleme kaptrdklar grlmtr. Neoliberal politikalarn dnya apnda yaratt asimetrik ekonomik ve finansal ilikiler oluan makro dengesizlikleri gizlemitir. Geen yzyln son on ylnda birbiri ardna patlayan krizlerin (1991-92: skandinavya ve Japonyada emlak ve hisse senetleri piyasalarndaki balonun patlamas; 1994-2001 arasnda ykselen piyasa ekonomilerinde krizler) yol kazas olarak deerlendirilmi ve 2000 ylnn ortalarna kadar dnya ekonomisinde ilerin iyi gittii kabul edilmitir. Oluturulan kresel ekonomik dzende dolar avantajn kullanarak, riskleri biriktirmek pahasna kendi ekonomik dzenini ve emperyal amalarn ar derece d borlanmayla srdren ABD, yksek i tasarrufunu ABDye dn vererek ve dolar toplayarak bu dngnn paras haline gelen in, Japonya ve Hindistan, likidite bolluundan yararlanan dolaysyla speklatif sermayeye kucak aan bir grup ykselen piyasa ekonomisi dikkat eken aktrlerdir. Oluan dengesizlik baz yorumcular tarafndan win-win durum olarak deerlendirilmi ve riskler dikkate alnmamtr. rnein 2005 ylnda Greenspan d ticaret ann sonsuza kadar srmeyeceini, ekonomideki esnekliin iktisadi faaliyetler zerinde nemli etkiler yaratmadan gerekli ayarlamay yapacan, Bernanke de ABD d ann ve

138

Sinan SNMEZ

dolaysyla tedavi arelerinin ABDnin dndan kaynaklandn belirtmitir (Obtsfeld ve Rogoff, 2009). Ykselen piyasa ekonomilerinin 1990larn son on ylnda ve 2000 balarnda birbiri ardna krize srklendii grlmektedir: Meksika, 1994-95; Tayland, 199798; Kore, 1997-98; Endonezya, 1998-98; Malezya, 1997-98, Rusya, 1998-99, Brezilya, 1999, Trkiye, 2000-2001, Arjantin, 2001. Kukusuz her lkenin kendine zg ekonomik-finansal-sosyal-kurumsal yaps krizin oluumunda rol oynamtr. Krizin patlak verdii Latin Amerika ve Gneydou Asyann ekonomik-finansal koullar arasnda farkllklar da bulunmaktadr. rnein Latin Amerikada geni bte/kamu aklarna bal olarak devletin mali krizine ilikin eler nplana karken, Gneydou Asyada ar bor ykne sahip zel kesim krlganla yol amtr. Ancak krize srklenen ekonomilerin biimlenmesinde finansal serbestlik ve kreselleen finansal piyasalar belirleyici olduu lde geni tabanl bir ortak payday oluturmaktadr. Nitekim kriz analizinde serbestliin ve finansal kresellemenin dorudan payn dikkate almayan yaklamlardan bile bu etkenlerin roln ortaya karmak olanakldr. Kreselleme srecinin hzlanmasna kout olarak finansal birikim artm ve snr tanmaz finansal serbestleme ile birlikte dnya apnda speklatif hareketler younlam ve yaygnlamtr. Uluslararas lekte hzl ve ktlesel finansal sermaye oluumu ve yksek getirili yatrm alan aray, finansal birikim modelinin ekillenmesinde temel etken olmutur. Yksek getiri salanmas iin finansal serbestlik sine qua non koul olarak belirmitir Bu saptama birikim modelinin ana zelliklerini ortaya karmaktadr: Byme ksa vadeli sermaye giriine baml klnmtr. ktisadi faaliyetlerin finansal speklasyon ve rantlar tarafndan ynlendirilmesi ve biimlendirilmesi, balantl olarak blmn giderek speklatif kazan salayanlar lehine gelimesi sz konusudur. Finans sektr giderek reel sektr faaliyet alanndan retim, istihdam ve mal ticareti- hzla kopma srecine girmi, finansal plasmanlar retimi artrc, istihdam geniletici ve ihracat tevik edici bir etki yaratamamtr. Kamu maliyesinde kriz veya kronik dengesizlik ortaya kmtr. ktisat politikalar biimlendirilmitir. ksa vadeli sermaye giriine bal olarak

Modelin uygulanmasyla birlikte; Ksa vadeli sermaye (scak para) giri-k finansal sistemde ve bymede istikrarszla yol amtr. demeler bilanosunda cari an finansman ihtiyac tesinde d borlanmaya gidilmitir. Bunun anlam

Kalknmann Finansman, Emperyalizm ve Finansal Serbestlik geninde D Borlanma

139

d borlanmann sreklilik kazanmasdr. Bu balamda d bor servisi artmakta ve net transfer ortaya kmaktadr. Modelde kamu maliyesi finansal birikimin ve rant datmnn maliyetini stlendii iin, bte/kamu a ve i borlanma artmtr. Portfy yatrmlar sermaye piyasasnda etkin kaynak dalmn bozmu ve speklatif nitelie sahip olmutur. Scak para giri-kna kout olarak ak ekonomide kalknma asndan kritik sektrlere kaynak tahsisi azalmtr. Maliye ve para politikalarnn yansra kur rejimi de sermaye hareketlerine baml klnm, hkmetlerin iktisat politikalarn belirlemedeki kstlar artmtr.

Ancak finansal serbestlie ve borlanmaya dayal neoliberal kresel sistem, somut olarak 2008 ylnda derin bir krize srklenmitir. nce kresel finans piyasalar, ardndan kresel ekonomi ile birlikte, ana akm iktisat tasarmnn ve bir btn olarak neoliberalizmin derin bir krize girdii, neoliberal paradigmay oluturan btn mitlerin yerle bir olduu tarihsel bir dnem yaanmaktadr. ABDde ve dier merkez lkelerde devlet, krizi kontrol altna almak zere piyasalara ok byk miktarlarda para rnga ederek, deerini tamamen yitirmi katlar, iflas etmi bankalar ve sigorta irketlerini satn alarak, dn kendi eliyle serbestletirdii finans piyasalarn yeniden yaplandrma amal bir dizi dzenlemeye gitmitir. Btn bu mdahalelerin byk sermayenin urad zararlarn toplumsallatrlmasn ve sistemin su stnde tutulmasn amalad ok ak olsa da, serbest piyasann z dinamiklerini tek dzenleyici g olarak kabul eden neoliberal paradigmayla badamad ortadadr. ABDde ve Avrupada ok byk apl finansal kayplara ve ardndan kresel kapitalizmin krize girmesine yol aan, her tr dzenleme ve denetimden kurtularak ar derece serbestleip zerkleen, ar derecede hareketlenen ve istikrarszlaan finans piyasalar, finans speklatrlerinin diledikleri gibi kullandklar bor balonu, zetle yatrm fonlarnn ban ektii bugnk finansal sistemde neoliberal kabullere dayal bu yeniden yaplandrmann sonulardr. 4. Sonu Yerine: Yeniden Emperyalizm Yukardaki saptamalar, sermaye hareketlerinin tamamen serbestletii ve finansal speklasyonun damgasn vurduu bir kresel ekonomik dzende, smr ilikilerinin yeni boyutlara ulatn, karmak hale geldiini ve smrlenler grubuna yeni sosyal katmanlarn girdiini iaret etmektedir. Bu balamda son sz sylemek iin bir soru soralm: Neoliberal politikalarn ynlendirdii yeni kresel dzende ekonomilerin birbirlerine olan bamllklar dikkate alnarak

140

Sinan SNMEZ

emperyalizmin ortadan kalkt ileri srlebilir mi? Bu balamda giderek borlanan merkez lke konumunda bulunan ABDnin dnyann en byk d borcuna sahip olmas ve ekonomisini d borlanmaya endekslemesi, buna karn evre ekonomisi olan inin en fazla yatrm eken ekonomi zelliine sahip olmasna karn d dn vererek nde gelen sermaye ihracats konumunda bulunmas geleneksel emperyalizm teorisine aykr deil midir? Kapitalizmin nihai aamasnn emperyalizm olduu dikkate alnrsa, kapitalizmdeki kabuk deiiklii veya dnme bal olarak emperyalizmin de yeni zellikler kazandn vurgulamak gerekiyor. Dolaysyla emperyalizm oklu kriter temelinde deerlendirilmelidir. Bu balamda zelletirme, yapsal reformlar, mali sermayenin baatl ve speklasyon benzeri neoliberalizmin gzde kavramlar ve iktisat politikas aralarnn yer ald yeni emperyalizm veya superemperyalizm kavram temel zmleme erevesini oluturmaktadr. Kautskynin ultra-emperyalizm yaklamna srklenmeksizin ulus-tesileme ve kresel kapitalizm yaklamnn katks ve emperyalist gler arasndaki rekabetin dikkate alnmas zmlemeyi zenginletirmektedir. KAYNAKA KAYRA, C. (1970), D Finansman Teknikleri, stanbul niversitesi, ktisat Fakltesi, Maliye Enstits yay., No: 46, stanbul. LENINE, V.. (1967) Editions du Progres, Moscou. Limperialisme, Stade Supreme du Capitalisme,

LUXEMBURG, R. (1972), Oeuvres IV, Laccumulation du Capital, tome:I, II, Editions Franois Maspero, Paris. OBSTFELD, M. and ROGOFF, K. (2009), Global Imbalances and the Financial Crisis: poducts of Commun Causes, paper prepared for the Federal Reserve Bank of San Francisco Asia Economic Policy Conference, Santa Barbara, CA, October 18-20. REINHART, Carmen M. and ROGOFF, Kenneth S. (2008), This Time is Different: A Panaromic View of Eight Centuries of Financial Crises, NBER Working Paper Series, Working Paper 13882, http://www.nber.org/papers/w13882 SNMEZ, S. (1998), Dnya Ekonomisinde Dnm, Smrecilikten Kresellemeye, birinci bask, mge Kitabevi, Ankara, yenilenmi ikinci bask 2005. VALIER, J. (1975), Sur lImperialisme, Editions Franois Maspero, Paris.