Kurdistana Sor- KIZIL KRDSTAN

Http:// Kurdistan-post.com

GNEY KAFKASYA TARH BOYUNCA KRTLERN ETK ALANI OLMUTUR

Hejar amil'in Letif Memmed Bruki (Tarihi, Kurdolog, Rusya ve Uluslar aras gazeteciler federasyonu yesi) grsmesinden; H..: fade ettiiniz grlerin tarihi dayanaklar nedir? L.M.B.: En bata unu belirtmek gerekir ki, en az 2,5 bin yl boyunca Gney Kafkasya, Krt airetlerinin etnik ve askerisiyasal etkinlik alan olmutur. Krtler burada Ermeni ve Trklerden ok nceleri belirginlemi, etkinliklerini 19. yy.n sonlarna kadar korumulardr. Halkmz Kzl Krdistan ismi ile bilinen araziler de dahil Gney Kafkasyada bin yllar boyunca yaam ve burada birok devlet oluumunun kurucular olmutur; Medya imparatorluunun bir blm burada bulunmu, Aran ahlar, Sasaniler, Mehraniler, irvan ahlar,

Desem El-Krdi, Revvadiler, eddadiler, Penahiler devlet kurmutur ... 18. yy.n balarnda Krtlerin Gney Kafkasyada yaad topraklarn bir ksm Krdistan adlandrlmtr. skoyal hekim, Rusyadaki ngiliz misyonunun sekreteri Bel, kendi yol gnlklerinde Persiyaya gezisini yle kaleme almtr: (Aralk 1716da) Rusyallar tarafndan Muan bozkr, Farslar tarafndan Krdistan adlanan bo bir araziye girdik. imdi Arras adlanan Araks nehri, zerindeki kprden yarm mil yukarda Kura nehrine karyor. Kura Krdistan eyaletini blerek akp gidiyor. Krtler isimlerini bu nehirden almtr. Bu halk olduka kadimdir ve kanmca Ksenofonun Kardux olarak anlatt, Grek aknlarna kar diren gsterenlerin ta kendisidir. imdi de onlar pek cesur saylmaktadrlar. Onlarn atlar gerek gzel grnleri, gerekse de gl oluu ile Persiyada ok vlmektedir. Burada meskun olan Krtler yl boyuca gebe yaam srdrmektedir (Seyyahlar Azerbaycan hakknda. Bak, 1961, say. 397)

KIZIL KRDSTAN MLL BR OTONOMYD

H..: oka tartlan Kzl Krdistan sorununa dnersek Krt basnnda bu konuda blk prk bilgiler yer alsa da, kanmca, gereken dzeyde detayl aratrmalar yrtlmemitir. L.M.B.: Biraz nce notlarna bavurduumuz Bel tarafndan tarif edilen, Muan bozkrndan Aras ve Kura nehirlerinin kavutuu yere kadar (bu yerin yaknlnda eddadi hkmdarlarnn yaptrd, Krt mimariliinin ve mimari dncesinin esiz eseri olan Xudaferin kprs bulunmaktadr), oradan Kelbecere (Kzl Krdistann bir ili H.) kadar uzanan arazi, geen yy.n 20-30lu yllarnda daha ok Kzl Krdistan ismi ile bilinen Krt milli blgesinin ierisinde yer almtr.

Xudaferin kprs

1923 ylnda Azerbaycan merkezi yrtme komitesinin karar ile Krdistan inzibati birim olarak belirlenmitir. 1932de A. Bukpan Azerbaycan Krtleri kitabnda bu birimin snrlarn yle tarif etmitir: Eski Krdistan kazasnn Kuzey snrlarn Gence kazasna kadar uzanan Murovda sradalarndan akan su belirlemekteydi. Krdistan, Kangur-Alangez (Doru ismi Gonur-Elegezdir H..) sradalarndan geen nehir boyunca Ermenistan SSC'nin NorBeyazit (imdi Kamo-red) kazasyla snrdat. Gney Dou'da ise Ermenistan SSC'nin Dereleyez ve Zengezur illerine kadar uzanmaktayd. Krdistan'n Gney Dou hudutlar, Hekeri nehri boyunca eski Cavanir kazasndan gemekte, Efendiler kynden balayarak Hekeri'nin sol kolu olan Milxelev'e kavuana kadar devam etmekteydi. Ve nihayet, Krdistan, Gney Dou'da Dalk Karaba'la snrda olup bu snrlar Milxelev suyu Hekeri'ye kart noktadan Murovda sradalarna kadar uzanmaktayd. (A.Bukpan. Azerbayanskiye Kurd Baku, 1932, s.10-11. Rusa; A.Bukpan Azerbaycan Krtleri. stanbul, 2007, s. 19. Pr yaynlar. Trke. evirmen: Hejar amil) Krdistan kazasna Kubatl kazas, Cavanir ve ua kazalarnn

tm bat blmleri ve eski Karyagin kazasnn bir blm dahildi. 1921 yl Azerbaycan ziraat gelitirme temelinde yrtlen nfus saymna gre Krdistan kazasn kapsayan topraklarda 30 bin Krt yaamaktayd. (Zarya Vostoka gazetesi. NO 281 (446), 6 Aralk 1923). Corafi Krdistan kazas Dalk Karaban bir blmn oluturmaktayd. (Zarya Vostoka, NO 186 (2132), 20 Temmuz 1929) Krdistan milli otonomisi olan Kzl Krdistan aadaki illerden olumaktayd: Lacn (Pirican) 1835 metre kare; Kelbecer (Kevin bajer) 1936 metre kare; Zengilan 707 metre kare; Kubadl 802 metre kare; Cebrail 1050 metre kare. Bylece Krtler 1923te Kuzey Azerbaycann Gney Batsnda nominal bir devlet yaratabilmiti. 1929da iptal edildi.

KRTLER KARABADA NEML NFUS YOULUUNA SAHPT

Krtler hakl olarak Dalk Karabaa dahil olan tm Zengezur (1) topraklarn kendi yurtlar saymaktadrlar. Kzl Krdistann nemli bir blm Zengezur topraklar zerinde kurulmutu. Tarihe bir gz atarsak; Kafkasyann Rusya tabiliine gemesiyle Erivan vilayetinin snr blgelerinde, Kars eyaletinde ve Yelizavetpol vilayetinde (2) 1898 ylnda 100 bine yakn Krt nfus bulunmaktayd. (Rusya Ansiklopedi szl. 1991, s. 143-144). Nahvanda da Krtlerin nemli bir nfus younluuna sahip olduu grlmektedir: 19. yy.n 80li yllarnda Dou Dereleyezde bulunan 44 yerleim biriminde 910 aile yaam, bunlardan 663 Krt ve 247si Ermeni ailesi olmutur. (Nahvan eyaletinin istatistik tarifi Sank-Petersburg, 1833. s., 80).

1893 verilerine gre Karabada 333 Azeri, 69 Krt ve 49 Ermeni ky bulunmaktayd. (Azerbaycan gazetesi, Baku, 1,5 Ocak 1992). 1926 yl nfus saymna gre Azerbaycann Krdistan kazasnda 41.193 Krt yaamaktayd. uan Krtlerin 5,5 bin metre karelik arazisi tmden Ermenistan tarafndan igal edilmi, Krtler Azerbaycann onlarca ilinde mlteci yaam srdrmektedirler.

ERMENSTAN KRT ZERKLNE SICAK YAKLAMADI

H..: Kukusuz, Kzl Krdistann ortadan kaldrlmasnda Moskovann diktesi ile hareket eden Baku ynetiminin pay fazlasyladr. Ne var ki, Ermeni ynetimlerinin Krt zerkliine kar hasmca yaklamlar gz ard ediliyor. Bir ok yazda, aratrma-incelemede Ermeniler neredeyse Krtlerin hamisi olarak kaleme veriliyor L.M.B.: Bu yaklam, yllar boyunca Moskovann tercihiyle Erivanda Krt radyosunun faaliyet gstermesi, Krt gazetesinin baslmas, dier kltrel faaliyetlerin gereklemesi nedeniyle olumutur. Krtlerin zerklik elde etmesine Ermeni ynetimlerinin scak yaklat bir efsanedir. Aleksandr Mixaylovi Skibitskinin Karaba krizi: kmazdan kurtulmak iin gemii bilmek gerekir makalesinde (Soyuz haftal NO 7, 1991) Gney Kafkasya Krtlerine kar Ermeni siyasetinin rtl yanlarn su yzne karmtr. Yazar, dnemin Azerbaycan bakan Neriman Nerimanovun imzalad Deklarasyon uyarnca Dalk Karaba snrlar ierisinde bulunan Zengezur kazasnn tmden Ermenistana verilmesinin n grldn kaydediyor. A.M. Skibitski yazyor: Bugn N.Nerimanovun Deklarasyonunu takip eden bu nemli koulu dikkatten karmamalyz; deklarasyonda Zengezur kazas Ermenistann ayrlmaz hissesi olarak belirtilmi, zellikle Azerbaycan hkmeti Dalk Karaban emeki kyllerine tmden kendi kaderini tayin hakk vermitir. Bu gn sz konusu belirleme yalnz Dalk Karaba zerk blgesine amil edilmektedir. Fakat o gnlerde Dalk Karaba topraklarnn tamamndan bahsedilmekteydi ve yalnz Azerbaycan snrlar ierisindeki Ermeni otonomisi deil, Ermenistana verilmesi nerilen Zengezur kazasnda Krt otonomisinin oluturulmas n grlmt. Bu kazadaki emeki kyllerin 117 binini oturak

yaam srdren Mslmanlar (Krtler), 90 binini Ermeniler oluturmaktayd. S..Kasyan (Ermenistan bakan-red) Zengezur kazasnn tmyle Ermenistana verilmesi ve burada Krt otonomisi oluturulmasn uygun grmemi, kazann Krtlerin meskun olduu Dou kesiminin Azerbaycan snrlar ierisinde kalmasn istemitir. Bylelikle, Zengezur kazasnn Krtler yaayan Dou blmnde, Azerbaycan snrlar ierisinde Krdistan kazas ortaya kmtr (A. M. Skibitski).

DALIK KARABAIN ERMENSTANA BRLETRLMES PLANLARI ESKDR

H..: Anlald kadaryla, Azerbaycan Zengezur kazasnn tmden Ermenistana verilmesini ve planlanan Krt zerkliinin burada oluturulmasn istemitir. Ayrca Zengezurun da dahil olduu tm Karaba topraklarnda halklarn kendi kaderini tayin hakkn kullanmas nerilmitir. Ermeniler kendi arazilerinde Krt zerklii istememitir. Sonuta Zengezurun Krler yaayan Dou kesimi Azerbaycana balanm, buras Kzl Krdistan kazas arazilerine dahil edilmitir. Ermenilerin neden byle davrand nasl izah edilebilir? L.M.B.: Ermenistan politikaclar uzun vadeli plan erevesinde aadaki nedenlerden dolay Ermenistan snrlar ierisinde Krt otonom biriminin olumasna razlk verememilerdir: 1.1920 ylnda artk Ermenistann kendi topraklarnda 50 binden fazla Krt yaamaktayd ve lke ynetimi dar milli kar hesaplarndan dolay lkedeki Krtlerin 200 bine ulamasn istememitir. 2. Bilindii gibi Krlerin youn yaad araziler Ermenistanla Dalk Karaba zerk cumhuriyeti arasnda yerlemektedir. Ermenilerin hesaplamalarna gre, bu arazilerde Ermenistan snrlar ierinde kurulacak olan Krt otonomisi ileriki srete Dalk Karaban Ermenistana birletirilmesi iin ciddi engel olabilirdi. 3. Ermenistanda Krt otonomisinin olumas sonucunda yllardan beri Mslman ve Yezdi Krtler arasnda (Ermenistanda yaayan Krtlerin arlkl kesimi Yezdi Krtlerdi

 H.) yaanan ayrmalar tersi bir gelime gsterebilir, ulusal dnce pekiebilir ve ciddi btnleme yaanabilirdi. Ne var ki, Ermenistann amac bunu engellemeye ynelikti ve bu politika bugn de srdrlmektedir.

KRDSTAN KAZASININ ORTADAN KALDIRILMASININ SORUMLULARI; STALN REJM, AZER MLLYET EVRELER, ERMEN LOBS VE TRKYE DEVLETDR
H..: Gerekten de Kzl Krdistan kazasnn kurulu aamasndaki gelimelerin incelenmesi, bir ok nanslar gzler nne seriyor. Kazann kurulu nedenlerinin ve bunun iin neden Azerbaycann tercih edildiinin birden ok nedeni vardr. 1929da Krdistan kazasnn ortadan kaldrlmas da eitli nedenlerle izah ediliyor L.M.B.: 1920-1930 yllarnda Azerbaycan ynetiminin banda S.M.Kirov, L.Mirzoyan, N. Kikalo, V.Polonski vb. vard. Moskovada ise yneticilik yapan A.Nazaretyandan, A.Mikoyandan gnmze kadar Ermeni lobisi Gney Kafkasya halklarnn kaderinin belirlemesinde belirleyici yol oynamtr. Azerbaycanda Mslman Krdistannn ortadan kaldrlmasnn ve Ermeni Dalk Karaba otonomisinin gelitirilmesinin esas bir nedeni Moskovadaki Ermeni lobisinin gc sayesinde olmutur. Dier bir belirleyici neden de udur; Stalin rejimi Azerbaycann milliyeti evreleri ile birlikte hareket etmi ve Trkiyenin tahriklerinden de etkilenerek Krt otonomisine son vermitir. Son Ermeni-Azeri atmasnn faturas da Krtlere km; halkmz yzyllar boyunca yaad topraklarndan srlmtr. (1). Zengezur kazas, 1923te oluturulan Kzl Krdistan arazilerinin arlkl blmn kapsamaktayd. Bu kaza 1868de kurulan Yelizavetpol eyaleti ierisine alnm, 1921de arlkl kesimi Azerbaycana, dier bir ksm ise Ermenistana dahil edilmitir. Zengi bir Krd airetinin ismi, zur Krte talk, cngll yer, ngrak, ngrdak demektir. Zengezur toponimi, zurda, yani talk, arazide yaayan Zengiler anlamn tamaktadr. (2). Yelizavetpol guberniyas (eyalet, valilik) 1868 ylnda oluturulmu, bu dnemde Kafkasyada Krtlerin yaad temel blgeler, Kzl Krdistan topraklar dahil, bu inzibat arazi blm ierisine alnmtr. 1921 ylnda valilik 8 kazaya ayrlm, bunlardan 6s Azerbaycan SSC dahilinde kalmtr. Esasta Krtlerin yaad Zengezur kazasnn bir ksm Ermenistana tabi edilmitir. (Daniel Mler 1920-1991 yllarnda Sovyet

Azerbaycannda Krtler Cantral Asian Survey, 2000, s., 41-77)

Kurdistana Sor- KIZIL KRDSTAN

Yazar Hejar amil 'in Sovyet Krdlerinin ksa tarihi adl kitabndan;

KAFKASYA KRDSTAN KRDSTANIN BR KOLUDUR

Krd halk ve Krdistan'n dier halklar Krdistan topraklar zerinde tarihten beri damarlar biiminde meskun olmutur. Mezopotamya ve Gl (Van, Urmiye ve Sevan glleri) aras topraklardaki Krd, Ermeni, Asuri, Azeri halklarnn ii ie, yan yana ve birbirine paralel damarlar biiminde yaad tarihi incelemeler sonucunda kolaylkla ortaya kmaktadr. Tarihi gerekler, Kuzey Krdistan'in Serhat blgesinden Nahivan eyaleti ve imdiki Ermenistan Cumhuriyetinin Sisyan, Vedi blgeleri zerinden Kzl Krdistan'a ve oradan Gence'ye kadar bir Krd damarnn; Xoydan Kzl Krdistana kadar dier bir Krd damarnn uzandn gstermektedir. Somut olarak birinci Krd damar; Idr ve Mako illerinden, Ar dann eteklerinden balayarak, Aras nehrini keserek Gney Batdan Kuzey Dogu'ya doru Erivan ve Nahvan ehirleri arasndan Vedi, erur-Dereleyez ve Sisyan blgesinin bir ksmn iine alarak Karaba hanl ve Sevan dl arasnda daha da incelerek Kuzeye, eddadi Krd devletinin bakenti Gence ehrine kadar uzanmaktadr. kinci Krd damar, Xoydan Kuzey Douya doru giderek Hekeri nehrinin Aras nehrine kart yrelerden Kuzeye kayarak, Zengilan zerinden Kzl Krdistana balanmaktadr. Szsel haritasn izdiimiz corafi Krdistan'n bu dalk blgesi, tarihten beri gebe hayvanclkla uraan Krdlerin meskeni olmutur. 18. - 19. yy.lar ve zellikle 20. yzyln banda Krdler Nahvan, erur-Dereleyez, Sisyan, Karaba, Gence ve hatta tarihi Kzl Krdistan topraklarnda adalar biiminde var olmaya balamlardr. Bahsini ettiimiz Krd damar zerinde var olan "Krd adalar" arasnda Ermeni ve Azeri

nfusu, gler ve Krdlerin Azeri olarak asimile edilmesi sonucunda artmtr. Krd damarnn kopmasnn en nemli nedeni asimilasyondur. Blgedeki yzlerce Azeri kynn bir zamanlar Krde konutuu 18-20 yy. arasnda burada aratrma yrten yabanc aratrmaclarn eserlerine konu olmutur. Ermeni igaline kadar blgede "mete" (hala), "xal" (day), "xalti" (teyze), "de" (anne) gibi saf Krd kelimeleri kullanan onlarca "Azeri ky" bulunmaktayd. Asimilasyon, son drt-be yzyl boyunca durmadan gnmze kadar devam etmitir. Krdler imdiki Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarnda en az M.. 2000 yllarndan beri yaamaktadrlar. Arkeolojik kazlar ve Antik Yunan tarihilerin eserlerinde ortaya kan veriler, Uti, Guti, Kuti, Kurti ('dallar' anlamndadr) Krd kavimlerinin M. . 2000 yllarda Aras nehrinin Gney ve Kuzey yakalarnda, baka bir deimle Kzl Krdistan' da iine alan Aras ve Kur nehirleri arasndaki geni verimli arazilerde meskun olduklarn kantlamaktadr. Sovyet tarih otoritelerinin arlkl blm Utilerin (Kuti, Kurti) Krdlerin atalar olduu konusunda ortak gr tamaktadr. E.Garantovski, Heradotun bahsettii Utilerin Kur nehrinin Gneyine, Aras nehrinin Gneyinden Batya doru yayldn ileri srmektedir. Bu araziler, bizim Krd damarlar biiminde tanmladmz arazilerle rtmektedir. Kzl Krdistan'n Kelbecer ilindeki "Keti" da silsilesi, muhtemelen Kutilerden kalma bir isimdir. Krdlerin imdiki Azerbaycan Cumhuriyetindeki varl slam sonras Arap belgelerinde de bolca belgelenmitir. Arap kaynaklar, Kurd komtan Deysem brahim el Kurdi'nin 9. yy.'da merkezi Berde ehri olmakla Deysemi Krd devleti kurduuna tanklk etmektedir. Bugn de Berde ismiyle bilinen, bu kent Kur nehrinin kysnda Kzl Krdistan'n Dou ve Kuzey Dousunda bulunmaktadr. Berde merkezli Deysemi devletine ait sikkeler bugn Avrupa ve Kafkasya mzelerinde

korunmaktadr. Kuzey Azerbaycan'da kurulmu eddadi Krd Devleti tarihte daha fazla iz brakmtr. eddadi Krd devleti (951-1164) Revvadi Krd airetine mensup Muhemmed ben eddad tarafndan kurulmutur. Yeri gelmiken, slam dnyasn Hal seferlerinden koruyan anl Krd kral Selaheddin Eyyubi'nin de Revvadi airetinden kt bilinmektedir. Selaheddin'in babasnn Kafkasya'nn Dvin blgesinden olmas, Revvadi kkenli eddadi ve Eyyubiler arasnda airetsel akraba balarna k tutmaktadr. Selaheddin'in ata yurdu olan Dabil-Dvin'in eddadi devletinin temel merkezlerinden birisi olduu da bu balar konusunda ilgi ekici baka bir ayrntdr. Gence ehrinde yaam byk ran airi Nizami Gencevi'nin annesinin de Revvadi slalesinden olduu konusunda bulgular mevcuttur. eddadi Krd devletinin 1164 ylnda Selcuklu Trk hanedanl tarafndan kertilmesi ve bakent Gence'nin yaklp yklmas ortaan nemli bir kltr merkezini de yerle bir etmitir. eddadilerin knden sonra Azerbaycan'da Trk boylar nfuz kazanm ve sayca artma eilimi gstermitir. Bu sreten itibaren Azerbaycan Krdlerinin asimilasyonu balam, Krd airetlerinin bir ksm Kzl Krdistan' evreleyen dalk blgelere snarak kendi varlklarn korumay baarmtr. 1587 ylnda ran ah ah Abas dneminde Dou Krdistan'dan 24 byk Krd airetinin ran devletinin Kuzey snrlarn pekitirmek amacyla Kafkasya'ya gertilmesi, Kzl Krdistanda ve ona snr blgelerde Krdlerin nfusunu daha da arttrmtr. Bu gten sonra uzun sre Karaba yresinde bu Krdlerin yaad blge 24ler adlandrlmtr. Gler, Azerbaycan Krdlerinin birka kuaktan olumasn beraberinde getirmitir. 1587 ylndan nceki gleri izleme imkanna sahip deiliz. Bu nedenle 16.yzyla kadar imdiki Kuzey Azerbaycan topraklarnda yaayan Krdleri bir btn

olarak Azerbaycann ilk kuak Krdleri biiminde tanmlamay doru bulduk. Bu kuak, yzde yz asimilasyona maruz kalarak, etnik kk balarndan kopmutur. kinci kuak 1587de g ettirilen Krdlerdir. Saylar on binleri bulan ve airet kimliklerini kaybetmi bu kuak, etnik kimliklerine de yabanclamtr. nc kuak, 16 yy.dan sonra zellikle 19. yy. boyunca ve 20. yy.n balarnda Krdistandan bu topraklara yerleen kesimleridir. 19. yy.da youn savalar, ekonomik-sosyal altst olular, hem ran-Kafkasya, Trkiye-Kafkasya ve Kafkasya ii Krd hareketliliini beraberinde getirmitir. 19. yy.a kadar ana dilinde konuan Kafkasya Krdlerinin arlkl blm yukarda bahsettiimiz Krd damarlar zerinde yaayan Krdlerden olumutur. Sz konusu damarlarn gemi erur-Derlez illerinden geen Bat yannn bir ksm imdiki Ermenistan Cumhuriyeti arazisine dahildir. Ancak Krdlerin tarihten beri meskun olduu bu arazi uzantsnn esas ise imdiki Azerbaycan Cumhuriyetine aittir.

KAFKASYANIN RUS BUYRUUNA GEMES

1801de Grcistann gnll olarak Rusya'yla birlemesi, Rus-ran ilikilerini gerginletirdi. 1804de Rusyaya kar balatt sava Rusyann zaferi ile sonuland. Sava sona getiren Glistan bar antlamasyla (1813) Kuzey Azerbaycan ve Dastan Rusya tabiliine geti. Bu arada 1805 ylnda Krekay antlamasyla Kzl Krdistann esas ksmn iine alan Karaba hanl Rusyaya balanmt. Rus ar 1.Nikolayn (1796-1855) gneye doru genilemeyi esas alan d politikas sonucunda balayan 2. Rus-ran sava (1826-1828) Trkmencay antlamasyla bitti. Antlamayla Dou Ermenistan, Ruslara tabi oldu. Rusya, Trkiyeyle yrtt 1828-1829 savan da zaferle bitirdi ve Adrianopol atlamasyla Apara, Poti, Axalsik ve Axalkaliyi kendine balayarak Kafkasyay fiilen fethetmi

oldu. 1930lu yllarda Rusya mparatorluuna kar isyan balatan eyh amiln son savalar 1859da alt edildi. 1864de Kafkasyann Rusyaya balanmas resmen sonulandrld. Kafkasyada 60 yl boyunca sren bu alkantl sre, Krdlerin gleri ile zengin olmutur. Krdlerin ileri-geri gleri ran-Rusya savalar dneminden balayarak, Osmanl-Rusya savalar srecinde de devam etmitir. Rus ve Trkler arasndaki Krm sava dneminde, ayrca 1885 ylnda bir ok airet Guzey Krdistandan Kafkasyaya gemitir. 19. yy. dan nce Krdlerin Kafkasyadaki says hakknda herhangi bir fikir ileri srmek mmkn deildir; bu konuda hibir veri bulunmamaktadr. 19. yy. sonu, 20. yy. balarnda bu etnik birimin blgede kmsenmeyecek bir sayda olduu dnemin istatistik sonularna yansmtr. Aada sralayacamz verileri, gerein tamam olarak kabul etmemek gerektiini, bu verileri hazrlayanlarn kendilerinin belirlemelerinden karmak olasdr. 19. ve 20. yy. kavanda blgede incelemeler yrtenlerin bir ou, Krdlerin yaad blgelere ulamann zorluundan, Krdlerin baka etnik kesimlere ait edilmesinden ve asimilasyondan dolay bu halkn saysnn daha fazla olabilecei hususunda not dmlerdir. Fakat istatistik belgelere yansyan rakamlar bile Krdlerin blgedeki arln alglamak iin yeterli olabiliyor. 1897 yl nfus saymnda Kafkasyadaki Krde konuan Krdlerin says 99.832 kii olarak hesaplanmtr. 19. yy.da Krdlerin arlkta olduu Azerbaycan arazilerinde yzden fazla Krd devlet kynn bulunduu kayda alnmtr. Devlet ky saylmayan Krd kylerinin ise var olan kylerin 17-20 faizi kadar olduu belirtilmitir. 1917de baslan Kafkasya takviminde ise 1 Ocak 1916 tarihi itibaryla Kafkasya Krdlerinin says 132. 257 (bunlardan 97.047si Mslman Krd, 35.210u Yezdi Krd) kii gsterilmitir.

1897 yl resmi istatistik rakamlarn veri alarak Kafkasya kkenli Sovyet Krdlerinin bugnk saylar hakknda fikir yrtmek mmkndr. 99.832 rakamn esas alrken, bunun yalnz Krde bilen Krdleri ihtiva ettiini bata hatrlatmak ihtiyac duymaktayz. nk 20. yyn balarnda yukarda szn ettiimiz Azerbaycann birinci kuak Krdleri ana dillerini tmden unutmu, ikinci kuak Krdlerinin asimilasyonuysa tamamlanmak zereydi. Anlald kadaryla 1897 nfus saymnda Kafkasyann dier blgelerinde yaayan Krdlerle birlikte Azerbaycann genellikle Krde bilen nc kuak Krdleri hesaba katlmtr. 1897de arlkta Krdlerin yaad Kzl Krdistan topraklarnn dahil olduu Yelizavetpol vilayetinde yalnz 3042 Krdn kayda alnmas, yukarda belirtilenleri kolaylkla kantlamaktadr. 1930 ylnn balarnda Azerbaycan Planlama Komitesinin Lan ve Kelbecer illerinde genel nfusun 99.3 faizini Krdlerin tekil ettiini aklamas ise belirlememizin dier bir kant olarak seslenmektedir. Son yz ylda Kafkasya nfusunun says ortalama be defa artmtr. Krdler arasndaki doum orann da dikkate almak suretiyle, bu hesapla eski Sovyetler Birlii topraklarnda yalnz 1897 ylnda kayda alnan yaklak yz bin Krde bilen Krdn bugn 600 (alt yz) bin saysna ulat sz konusudur. Bunlar dnda Azerbaycan ve Trkmenistan Cumhuriyetlerinde Krd olarak kayda alnmam ve asimle olmu yz binlerce etnik Krdn varl sz konusudur. Sonraki yllarda Krdlerin says hakkndaki rakamlara yzeysel bir bak bile, SSCB apnda Krdlerin saysnn hayret yaratacak biimde sahteletirdiini aka gstermektedir. Corafi araziler, tarihin ayr ayr kesimlerinde bu araziler zerinde hkm srdren siyasal birimlerin idari dzenlemelerine tabi tutulmu ve bu dzenlemeler temelinde isimlendirilmitir. Ancak ou zaman halk

arasnda kullanlan adlar resmi isimlendirmelerden daha uzun mrl olmutur. Bylesi bir durumun Kafkasya Krdistan' iin de geerli olduu bir gerektir. Kafkasya'da Krd'lerin kompakt (i ie) yaad topraklardan tarihi belgelerde "Krdlerin yaad blgeler", "Krd blgesi" ve Krdistan olarak bahsedilmitir.Yazl belgelerde "Krdistan" biiminde adlandrlmaya 19. yy. ortalarndan sonra yazlm kitaplarda, halk iirlerinde rastlamaktayz. Resmi belgelerde ise bu blge yalnz 20. yy. balarndan "Krdistan" adlandrlmtr. Ne var ki, bu dalk blgenin tamamnn baka bir isimle tanmlandna hibir tarihi belgede rastlanmamaktadr. Kafkasya'da 20 yy.n balarnda nasl ki, Azerilerin ve Ermenilerin younlukta yaad blgeler Azerbaycan ve Ermenistan olarak adlandrlmsa, tarihi Krd blgeleri de Krdistan biiminde tanmlanmtr. 20. yy. banda Krdlerin blgede yadsnamaz milli bir gereklik olduu, Azerbaycan Msavat Cumhuriyetinin 1920 ylnda Krd atc taburu, Krd svari alay oluturma kararndan da aka grlmektedir. Yalnz ilk atc taburun 1280 kiiden oluturulmas karar alnmt. Sovyet hkmetinin kurulu arifesinde Krdler Kafkasya'da nemli bir nfus younluuna sahip olmutur. Krdler, Kafkasya Krdistan'nn dndaki illerde de yaamaktayd. Azerbaycan'n 1926 yl resmi nfus saym sonularna gre Krdler, Azerbaycan genelinde 41.193, Azerbaycan Krdistan'nda 37.182 kii olup burada genel nfusun 72.2 % oluturmaktayd. Azerbaycan Planlama Komitesi'nin hesaplamalarna gre Kelbecer ilinde ahalinin 99.5 % , Lain ilinde ise 99.2 % Krdlerden ibaretti. Her iki ilde Azeri Trelerinin says toplam 180 kii olmutur. Sovyet hkmetinin kurulmasyla bu tarihi gerekler ksmen de olsa dikkate alnm, karmak milli sorunlarn zmnn bir paras olarak Krdlerin younlukta yaad Kafkasya Krdistan'nda Krdistan otonomisi (zerklik) oluturma kararna varlmtr.

Daha ok Kzl Krdistan ismiyle anlan Kafkasya Krdistan' deiik bak alar ile yaplan tartmalara neden olmaktadr. Bu noktada en doru yntem, belgelerin tanklna ba vurmaktr. Kzl Krdistan'n kurulu arifesinde, 20'li yllarn banda Moskova, Baku, Erivan koridorlarnda yrtlen tartmalarn tamamn renme imkanna sahip deiliz. Fakat elde olan belgeler ve deerlendirme yazlar genel manzaray canlandrmaya olanak salamaktadr. En bata unu eminlikle sylemek mmkndr ki, Kafkasya'da Kzl Krdistan otonomisinin oluturulmas meselesi; tarihi zorunluluktan, blgede milli bazdaki dengelerin dayatmasndan kaynaklanmtr. SSCB'nin kurulduu yllarda Moskova'nn Sovyetler Birlii'ndeki "her halka ve milli aznla bir devlet ve otonomi" anlay olmasa da mparatorluk Rusya'sndan miras kalan karmak milli sorunlarn zm iin milli ve idari birimler yaratlmas bir are olarak grlmtr. Dier taraftan halklar iin zgrlk vaat eden, sosyalist ideoloji ve bunun halklar tarafndan benimsenerek talep edilmesi de gen Sovyet devletini halklarn ulusal taleplerini karlamak iin formller aramaya zorlamaktayd. 1920 yllarnda Gney Kafkasya'daki Dalk Karaba ve bununla i ie ele alnan Krdistan sorunu, bylesi karmak zmler serisi ortamnda halledilmeye allmaktayd. Kzl Krdistan'n oluturulmas, hi kukusuz blgesel tarihi ve siyasi gerekler dikkate alnarak Moskova tarafndan dnlmt. Moskova'nn meseleye birka adan yaklamas mmknd: 1. Halklara zgrlk vaat eden sosyalist anlayla; Krdlerin arlkta olduu bir blgede (1926 yl nfus saym sonularna gre Krdler, Kzl Krdistan'da ahalinin 72.2'sini oluturmaktayd) otonomi kurulmas, bu aznln kltrel geliimine tarihi bir frsat sunabilirdi. 2. Pragmatik idari adan;

Azerbaycan SSC ve Ermenistan SSC arasndaki tartmal Dalk Karaba sorunu yakc bir biimde gndemde durmakta, Ermeni ve Azeriler arasnda ciddi tartmalara neden olmaktayd. Dahas her iki halk ok yakn bir gemite birbirine silah kaldrm, binlerce insann kan aktlmt. Azeriler, 17-18. yy.larnda Karaba hanlna dahil olan, Kafkasya'nn Rusya'ya balanmasndan sonra mparatorluun guberniya dzenlenmesine tabi tutulmu, Msavat Cumhuriyeti dneminde sava alanna dnm Dalk Karaba'n Azerbaycan snrlar ierisinde kalmasn; Ermeniler ise bu topraklarn Ermeni younluu nedeniyle Ermenistan'a dahil olmasn arzulamaktayd. Moskova, Dalk Karaba'n zel bir statyle Azerbaycan SSC'de kalmasn, Dalk Karaba'la Ermenistan arasndaki Krd blgelerinde Krdistan Otonomisi oluturarak bir anlamda Krdleri iki rakip g arasnda emniyet subab gibi tutarak bu sorunu bylece zmeyi yelemiti. 3. Uluslararas siyasi dengeler asndan; 1. Dnya savandan sonra Orta Dounun, zellikle Byk Britanyann ban ektii blok tarafndan yeniden dzenlenmesi, Krdlerin yaad tarihi arazilerin bir ksmnda Krdistan devleti oluturma yaklamn gndeme getirmiti. 1920 ylndaki Sevr anlamasyla Krdlere devlet ngrlmesi, Sovyetlerin Krdler zerinden yeni bir politika oluturma eilimlerini gndemletirdi. Kafkasyadaki Sovyet Krdistan, Sovyetlere genellikle sempati ile bakan Ortadou Krdistanllarn etkileme gcne sahipti. Kafkasyann corafi Krdistan (ran ve Trkiye Krdistanlar) snrnda yerlemesi dikkate alnarak; SSCB'deki proletaryann zaferini btn dnyaya yayma perspektifine sahip olan Moskova'nn; Kafkasya'da bir "Sovyet Krdistan" oluturarak Ortadou iin bir etki merkezi hazrlamak anlayyla hareket etmesi rasyonelpolitik bir dnceydi. Kzl Krdistan kurulurken, bunun da hesaba katld muhakkaktr. Ancak sonraki gelimeler gsterdi ki, bu hesaplar ham ve olgunlamam kald gibi Sovyet Rusya, 70 yl boyunca kendi arzu ve karlarna denk

den genel ve ilek bir Krd politikas oluturamad. Krd sorununun Krdlerin bulunduu lkelerle ilikilerde salt yardmc bir faktr biiminde ele alnmas, Ruslarda Krd sorununu momente gre geici "kullanma ve geri ekilme" siyasal mantn gelitirdi ve byk bir dnya devleti olarak Krdler konusunda politikasz kalmasna yol at. "Kullanma ve geri ekilme" ham dsturunun en bariz rnei 1945 ylnda Ruslarn destei ile Gney Azerbaycan ve Dou Krdistan'da (ran) oluturulan Azerbaycan ve Krdistan Cumhuriyetleri dneminde yaanmtr. Kzl Krdistan oluturulurken, Moskova iin yukarda madde biiminde belirttiim olgulardan hangisinin daha nem tekil ettii ayr bir tartma konusudur. Btn siyasal sreler, birbiriyle balantl temel ve yardmc faktrlerin btnselliinden ibarettir. Ancak meseleye uzun vadeli ve ksa vadeli hesaplar asndan yaklaldnda Ruslarn Kzl Krdistan oluturulurken ve iptal edilirken meseleye ksa vadeli hesaplarla yaklatn, daha ok ikinci maddede ifade edilen mantk ekseninde hareket ettiini varsaymamz gerekli klmaktadr. Dier taraftan, Kafkasya Krdistan' oluturulurken ve iptal edilirken Moskova dndaki blgesel ve uluslararas aktrlerin rolleri de dikkate alnmak durumundadr. ok genel ifadelerle syleyecek olursak, Krdistan'n olumasna; Azerbaycan batan tereddtl onay vermi, Ermenistan mecbur kalm, Krdlerin kendisi pasif yaklam, Trkiye hasmane politika izlemitir. Kzl Krdistan'n kurulmas ve iptal edilmesi srecinin anlatm, sz konusu taraflarn yaklamlarn ve rollerini daha ak biimde ortaya koyacaktr. 1920 yllarna ait belgeler, Dalk Karaba ve Krdistan sorunlarnn i ie ele alnarak zlmek istendiine k tutmaktadr. 1923 ylnn banda bu konuyla Azerbaycan Merkezi Yrtme Komitesi (MYK) iller dzenlemesi komisyonu ve de Azerbaycan Komnist (Bolevikler) Partisi Merkez Komitesi'nin Dalk Karaba ve Krdistan idari biiminin

belirlenmesi zere zel komisyonu alma yrtmtr. Komisyonun 7 Temmuz 1923 tarihli toplantsnda Krdler asndan tarihi bir karar alnmtr. Kararda net ifadelerle "zerk Krdistan kurulmas" kararna varlmtr. Kararn orijinal biimi yledir: "Otonom Karaba'n ve Krdistan'n snrlarnn belirlenmesi komisyonu toplantsnn tutana. 7 Temmuz 1923 yl. Dinlendi: 1. Karaba'n aran (dzlk) blmnn yrtme organlarnn yaplandrlmas hakknda. 2. Krdistan hakknda. Karara alnd: 2. zerk Krdistan oluturmak, merkezini ve snrlarn zerk Dalk Karaba'n snrlarnn tespit edilmesiyle birlikte belirlemek Komisyon bakan A. G. Karaev Yukardaki yetkili komisyon kararndan ak biimde grld gibi Eli Haydar Garayevin bakanlnda oluan komisyonda Kafkasya Krdistanna zerklik tannmas ngrlmtr. Ne var ki, daha st organlar kararn onaylanmasnda ayak srmtr. Nihayet, 9 gn sonra, 16 Temmuz 1923te Azerbaycan Komnist (Bolevikler) Partisi Merkez Komitesi, komite sekreteri S.Kirovun imzasyla yaynlanan aadaki karara ulamtr: Azerbaycan Komnist (Bolevikler) Partisi Konseyi toplantsnn tutana. 16 Temmuz 1923 yl (...) Karara alnd: d) Krdlerin yerleik olduu topraklarda Krdistan kazas oluturmak (...) Azerbaycan KP MK sekreteri S.Kirov

KIZIL KRDSTANIN KURULUU VE K NEDENLER

19 Temmuz 1923 tarihinde Azerbaycan Komnist partisinin merkez organ olan Baku iisi (Rusa) gazetesi Krdistan kazas oluturulmasn u biimde sayfalarna tamt: Azerbaycan MYK karar uyarnca, Dalk Karaban tesis edilmesiyle ilgili aran (dzlk) Karaba iki kazaya ayrlacaktr. Birisinin merkezi Adam, dierinin merkezi Cebrayl olacaktr. Krdistan da zgn bir kaza biiminde oluturulacaktr. 21 Temmuz 1923 tarihinde Azerbaycan MYK ve Azerbaycan Halk Komiserleri Sovyetinin ortak toplantsnda Azerbaycan K(b)Pn Krdlerin yerleik olduu topraklarda Krdistan kazas oluturmak kararn harfiyen tekrarlamak suretiyle onaylamtr Temmuz sonunda Azerbaycan MYK tarafndan Krdistann merkezi Piricahan (Lain) olarak belirlenmitir. Krdistan kazasnn kurulmasyla birlikte Krdler arasnda eitimsizliin, soysal geriliklerin ortadan kaldrlmas, Krd dili ve kltrnn gelitirilmesi asndan nemli admlar atlmaya balanyor ana dilinde okullar almaya balanyor. 1923te Lann Minkend sakini olan retmen Mseyib Axundovun hazrlad Latince Krd alfabe kitab esasnda Krd okullarnda eitim balyor. Sz konusu alfabe kitab ve yine M. Axundovun Nisan rnleri isimli ocuklar iin iir kitab incelendiinde Krd okul sisteminin oluturulmas asndan nemli bir balang yapld aka grlmektedir. Dalk Karabada yerleen ua ehrinde de Krde yksek retmen okulu (teknikum) alyor. Milli eitim kadrolar hazrlanmas sreci hz kazanyor. Krd Tiyatrosu oluturulur. Sovyet Krdistan isminde gazete Lan kendinde yaynlanmaya balyor. Krde yayn yapan radyo istasyonu kurulur Ne var ki, yalnz Azerbaycan Krdleri asndan deil, Krd halknn geneli iin nemli nitelik arz eden bu gelimeler alt

yl sonra durduruluyor. 1929 ylnda Kelbecer, Lan, Gubadl ve Zengilan illerinden oluan Krdistan kazas bir siyasiblgesel birim olarak iptal edilerek, Cebrayil ilinin bir hissesi de eklenerek yerinde Kafkasya Krdistannn tmden iptal edilmesinin zemini olarak dnlen Krdistan dairesi oluturulur. 1931de Kafkasya Krdistan, Azerbaycan genelinde dairelerin ortadan kaldrlmas ve il dzenlemesine geilmesi srecine tabi tutularak iptal edilir. Bylece Krdistan kelimesi de resmiyette ortadan kaldrlm olur. 30lu yllarn balarnda Azerbaycan Krdlerinin kimliklerinde milliyeti blmnde yer alan Krd kelimesi de zel bir kararla ortadan kaldrlarak yerine Azerbaycanl yazlyor. Yeri gelmiken, Krdlerin bylesi resmiyette ortadan kaldrlmas uygulamas Azerbaycanda tmden, Trkmenistanda genellikle, Grcistanda ksmen gerekletirilmitir. Ermenistanda ise Yezidi Krtlerin dini kimlikleri milli-etnik kimlikleri biiminde yanstlm, milliyeti gsteren blme Yezidi yazlarak Krd halk arasnda uzun sreye yaylan paralama siyaseti gdlmtr. Kzl Krdistann ortadan kaldrlmasyla birlikte ana dilinde okullar, radyo, tiyatro, retmenler okulu kapatlm, bir szle Krdlk adna her ey yasaklanm, Azerbaycanl ad altnda bu lkede uzun yllardan beri devam eden asimilasyon srecine hz verilmitir. Tpk Trkiye Cumhuriyetinde olduu gibi Krd inkar devlet politikas biiminde uygulanmaya balamtr.

KIZIL KRDSTANIN K NEDENLER

Ne Kzl Krdistann kuruluu, kertilmesi ne de 6 yl ierisinde orada yaanan gelimeler hakknda Azerbaycan Devlet arivinde yeterli materyallere rastlamak mmkn deildir. Bu, sz konusu dneme ait belgelerin arivlerden kaldrld konusundaki yaygn gr dorulamaktadr. 30l yllardan gnmze kadar Azerbaycan tarihini inceleyenler Kzl Krdistan hakknda suskunluklarn korumakla kalmayp, Krd kelimesini bile kullanmaktan srarla kanmaktadrlar.

Kzl Krdistann yok edilmesinin hem i, hem de d konjonktrle balantl nedenleri vardr. Krt halknn ayrlmaz bir paras olan Sovyet Krdleri, Krdistandaki siyasal gelimelerden srekli direk ve indirek biimde etkilenmitir. Deerlendirilen sre, Krd sorununun gen Trkiye Cumhuriyetinde keskin izgilerle gndemde olduu bir sretir. Kemalist Trk ynetiminin Krdlere ksmi zgrlk tanyan Sevr antlamasndan (1920) kurtulmak iin yrtt youn politik abalarn nemli bir boyutu; Krdlerin haklarn tandklar konusundaki demeleri, Krd etkinleri ile yaptklar temaslar oldu. Sonraki gelimelerin gsterdii gibi Trkiye Cumhuriyetinin Krd ve Trk halklarndan olutuu konusundaki M.K.Atatrkn deerlendirmeleri taktik bir hamle olup sreci kurtarmak iin yaplan politik klard. Sevri gmen Lozan Antlamasndan (1923) sonra Krdlere dnk son 80 yl boyunca srecek bask ve inkar politikasnn zemini atld. 1925te balayan ve kanla bastrlan eyh Sait isyannn akabinde Kemalistler, Krdlerin ve Krd sorununun da olmadn yksek sesle dile getirmeye baladlar. Btn bunlar direk ve dolayl biimde Azerbaycan Krdlerinin kaderini de derinden etkilemi oldu. Burada iki faktr belirleyici rol oynad. Sz konusu dnemde emperyalizme kar mcadele veren Trkiye ve Rusya arasnda 1923 de yaplan ibirlii antlamasyla birlikte her iki devlet arasnda scak ilikiler gelimiti. stanbulun savunmasna asker gnderen, Ar danda Krd isyanclar helikopterleriyle bombalayan Ruslar, sosyalizme scak yaklaan Trkiye zerinden Ortadouya kap aacandan ve dou snrlarnda ideolojik karde olan bir devlet bulunacandan umutlanmlard. zellikle eyh Sait isyanndan sonra Ruslar, dost Trkiyede yasa d ilan edilmi bir halkn arazi esaslarna dayal milli-kltrel haklarn tanmakla Kemalistlerin tepkisini ekmeyi anlaml bulmamt. Trk-Rus dostluu, Trkiyeyi gck eden Krdistan ismiyle bir blgenin bulunmasn da gereksiz klmt. Dier taraftan bylesi bir blgenin; Trkiyeye etnik akrabalk balaryla bal olan Azerbaycanda bulunmas hi yakk dmyordu. Tm bunlarn Moskova

tarafndan dikkate alnmas, Azerbaycan ynetimine Kafkasya Krdistann ortadan kaldrmak ve Trk tecrbesini takip etmek suretiyle Krdlere dnk inkar politikasn balatma izni kard. SSCBnin Krdleri gzden karmas ve Azerbaycann inkar politikas; 70 yl ierisinde Azerbaycan Krdlerinin asimilasyonunun tamamlanmas, buradaki Krdlerin etnik kimliklerine yabanclamas ile sonulanmtr. Azeri yazarlarn ve siyasetilerinin gnll asimilasyon ve halklarn kaynayp karmas olarak kaleme vermeye alld bu sre, bir ok yabanc ve Krd aratrmaclarca beyaz katliam olarak tanmlanmaktadr.

Hejar Shamil- Haziran 2005

Http://Kurdistan-post.com

"Bize kltr merkezi deil lke lazm"

Kzl Krdistan'n yklmasnn ardndan Krtler bir sre daha mcadelelerini srdrrler. Kzl Krdistan'n yklndan 8 yl sonra 1937'de Ermenistan'n bakenti Erivan'da 'Raya Teze' gazetesi karlr. II. Dnya Sava'nn ayak seslerinin kendisini iyiden iyiye hissettirdii yllardr. Dnemin Sovyet ynetimi Trkiye ve ran snrlarnda bulunan aznlk halklarnn kendisine ihanet edecei dncesine saplanmtr. Komnist Parti Genel Sekreteri ve Sovyet Lideri Stalin'in talimat zerine harekete geen ileri Bakan Lavrenty Berya, bu halklarn hepsini snrlardan 200 km i blgelere srerek acl bir srgne tabii tutar. Kafkasya'dan Orta Asya'ya srlen Krtler, burada da mcadelelerini srdrr. Krtlerin ancak Stalin'in lmnden sonra tekrar Kafkasya'ya dnerler. Bu kez 1937 ylnda yayna balayan 'Reya Teze' gazetesinin yan sra 1957'de Erivan'da Krte yayn yapan bir radyoyla birlikte

mr 2 yl sren Krte eitim veren Dil Enstitsn kurarlar. Tanklar anlatyor Ermenistan'a dnen Krtler kurumlama almalarna giriirken Orta Asya'da kalan Krtler ise Kzl Krdistan' yeniden diriltmek iin byk bir aba iine girerler. Bunun ncln yapan ve halen Bak'de yaayan Mehmet Babayev 1961'de Timur Ali, Hseyine Nebo, Mehmet Emin Aziz, Hseyin Sadkov, erkez Beko'dan kurduklar 9 kiilik bir heyetle Moskova'y ziyaret ederler. Dnemin Komnist Parti Genel Sekreteri ve Sovyetler Birlii Devlet Bakan Kruev'in sekreteriyle grerek taleplerini anlatrlar. Komiteyi karlayan Kruev'in danmanlarndan Vader ve umonsky, bakanlar hazr olmadndan kendileri ile gremeyeceini syler. Bunun zerine Krt heyeti hazrladklar dilekeyi Kruev'in sekreterine verirler ve isteklerini bir kez de szl olarak anlatrlar. Heyetin iinde yer alan Prof. Dr. Hseyin Sadkov Moskova'da temaslarn yle anlatyor: 'Biz sekretere yaadmz srgn, sahip olduumuz dil, kltr, tarih ve kimlikle bir halk olduumuzu syledik. Ancak birok zorlukla kar karya kaldmz, 1923 ylnda bizim admza Kzl Krdistan diye bir yer kurulduunu ve halkmzn yaad paralanmla daha fazla yol vermemek iin, kendimizi koruyup, kltrmz gelitirmek iin, tekrardan Kzl Krdistan'mz dirilterek halkmz urad asimilasyondan kurtarmak istediimizi syledik. Sadkov, bu grmeden sonra Moskova'nn hibir talebine cevap verilmediini sylyor. Gittiimiz gibi geri dndk' Ayn komite iersinde yer alan Mehmet Emin Aziz ise, gittik ve gittiimiz gibi geri dndk diyerek Moskova ziyaretini zetliyor. Halen Kazakistan'n Almati kentinde yaayan Emin Aziz gzyalar arasnda o gnleri yle anlatyor: 'Biz onlara isteklerimizi aktardk. Bizi gzelce dinlediler. Ama sonuta unu sylediler; 'biz size kltrel otonomi verelim. Yani Krgzistan'da 1, Kazakistan'da 3, Azerbaycan ve Trkmenistan'da birer tane olmak zere size 6 tane kltrel otonomi merkezlerini ama hakk verelim'. Bunun zerine sz hakk alan Babayev, 'Kltr Merkezlerini biz de biliyoruz. Bunlarn varlndan da haberimiz var. Bize bunlar deil zerinde halkmzla birlikte yaayacamz toprak lazm. Bize kltr merkezi deil lke lazm' der. Babayev'in bu anlatmlarn dinleyen Kuruev'in sekreter kararl olduumuzu grnce, konutuklarmz ve istemlerimizi Devlet Bakan Kruev'e aktaracan, isteklerimizin ok ciddi olduu, zerinde dnlmesi gerektii, istenen topraklarn Azerbaycan topraklarnda kald, bu topraklar iin Azerbaycan'a bask yapamayacaklarn, sorunu zmeleri iin Azerbaycan Komnist Partisi ile Meclisine ileteceklerini syleyerek grmeyi bitirdi.'

Aziz biraz ironik ve birazda duyduu aclardan yznde zoraki beliren bir glmseme ile evet bize o gnlerde yani 42 yl nce dneceklerini syleyenlerin hala dndklerini gryoruz diyerek Moskova'nn verecei karar ne kendisinin ne de ocuklarnn grmediini ve bundan sonra da grmeyeceini sylyor. 1961'de Moskova'dan bir cevap gelir. Cevap bekledikleri gibi, yani ilk grmede heyete aktarlanlar olduu gibi tekrar ediliyor. Bunun zerine Kzl Krdistan savamn verenler ilerin pekte kolay olmayacan grrler ve bunun zerine bir sre sessiz kalrlar. Biraz zgrlkler yanls gibi grnen Kruev'in almlar yapma istemlerinden cesaret alarak harekete geen ve hibir sonu elde etmeden evlerine dnen Krtler, olas yeni frsatlarn ortaya kmasn beklerler. Bu sre zarnda ilikilerini srdrrler. Kruev'den sonra Brejnev, Andropov'un devlet bakanl srasnda da henz koullarn olutuunu grmeyen komite beklemeye devam eder. Bu uzun bekleyi ta ki Gorbaov iktidara gelen kadar srer. Gorbaov ynetime geldii gibi reform ynnde att admlar ile birlikte Azerbaycan ile Ermenistan arasnda Dalk Karaba sorunundan dolay balayan sava, Kzl Krdistan' ina komitesinin yeniden harekete gemesine neden olur. Dalk Karaba savana kadar temel stratejileri bekleyip uygun zaman kollamak olan komite, bu sre ierinde Krtler ierisinde rgtlenme almalar yrtrler. Grubun liderliini yapan Babayev, 1988-89 ylnda Azerbaycan ile Ermenistan arasnda Dalk Karaba sorunundan tr kan savata bir kez daha sahneye kar. Babayev, Krtlerin Kzl Krdistan'a kavumasnn tek yolunun sava olduunu syleyerek, Azerbaycan'a kar silahl mcadelenin verilmesi gerektiini syler. Bunun zerine Kafkasya ve Orta Asya'daki Krtler arasnda hararetli bir tartma balar. Komiteden baz yeler Babayev'in bu grne kar karken, baz yeler ise sessiz kalr. Halktan ve aydnlar arasnda ksmen de olsa destek gren Babayev, sava srasnda Ermenilerin kendi topraklarnda yaayan Krtlere ynelmesi zerine ileri srd gr yeniden dnmeye balar. Babeyev'in ileri srd "silahlanp savaalm" grne kar kan komitenin dier yeleri arasnda da farkl dnceler ortaya kar. Baz yeler, 'Tekrar Moskova'y ziyaret edelim' grn ileri srerken, bazlar ise Azerbaycan'da savamak yerine Krdistan'da PKK tarafndan balatlan savaa katlma nerisi yaparlar. Almati derelerinde oportnizm tartmas

Babayev tarafndan gerekletirilen toplantlar zaman zaman sert tartmalarda sahne olur. Tartmalarn ana konusu: 'Kzl Krdistan sava ile mi yoksa bar ile mi kurulacak? Ancak bu kez yrtlen sava tartmalarnn, Azerbaycan ile Kzl Krdistan iin savama yerine lkeye gidilerek PKK saflarnda savalmasnn gerektii eklinde geliiyor. Bu ateli tartmalar balatanlarn banda ise 90 yandaki kinci Dnya Sava gazilerinden Azelxan Mustafayev geliyor. Mustafayev, Kuzey Krdistan'da 80'li yllarda balayp hala sren bir savan olduunu, buna ramen kendilerinin Almati'nin derelerinde toplanp tartmalarnn oportnizmden baka bir ey olmadn syler. Almati'de yaayan Mustafayev, 'bize nclk yapan Babayev'e 'lkemizde sava var. lkemizde yanmaya balayan ve her geen gn biraz daha grleen zgrlk savana gidip katlmamz gereken yerde buralarda bunlar tartmamzn hi bir anlam yoktur' dedim. Fakat gel gr ki, Babayev'in 89 ylnda Azerilerle Ermeniler arasnda dalk Karaba sorunundan dolay balayan savatan faydalanmak amacyla gidip savaarak hakkmz alalm dayatmasna kar kanlar, Babayev'in benim sylemlerime katlmasn bir kez daha engelleyerek bakalar iin oka gsterdiimiz abalar lkemiz iin gstermemizden bizi bir kez daha al koydu' diyor. Krtler arasnda bu tartmalar srerken, Azerileri kendi topraklarndan sken Ermeniler bu kez Ermenistan'n sadece Ermenilerin yaad bir lke haline getirmek iin Krtlere ynelirler. Ermenilerin Krtlere basklarn nedeni Hasan Hac Sleyman ise, Ermeniler 1915'teki Ermeni katliamnn intikamn bizden almak istediler diyor. Hac Sleyman, Babayev'in 'savaalm' grn savunanlardan. Ermenilerin Krtlere ynelimleri, halklar arasnda dmanlk gelitirmek isteyenlerin abalar sonucu meydana geldii dncesinde. Bu srete Krtlere ait evlerin yakldn, sokak ortasnda cinayetler ilendiini belirten Hac Sleyman, 'yapacamz tek ey kalmt o da Ermenistan'dan ayrlmakt. lseydik de ldrlseydik de vazgemeyeceimiz bir eyde vard, o da Kzl Krdistan davas. Biz bunlar yaptk ve o gn g ederek Ermenistan'dan ktk, o gnden beri geldiimiz Almati'deyiz diyor. Komnist Parti Bakan krklyor Dalk Karaba sorunundan tr Ermeniler ile Azeriler arasnda alevlenen savan, Ermenistan'da yaayan Krtleri nasl etkilediklerini renmek iin grlerine bavurduumuz Dil Bilimci Prof. Dr. Kinyas Mirzoyev, 'Ermeniler Trkiye'nin gerekletirdii Ermeni katliamnn intikamn bizden almaya baladlar diyerek szlerine balyor. Mirzoyev, tm Ermenileri hedef

gstermenin doru olmadn belirterek, tarih boyunca iyi ilikiler iersinde olan iki halk arasnda korkun dmanlklarn gelimemesi iin Krtlerin Ermenistan' terk ettiini syledi. Mirzoyev, her eye ramen bu olaylara neden olanlar hakknda ise unlar dile getirdi: 'Ermenilerin orada Krtlere ynelimi yrtlen ciddi bir paralama politikann sonucuydu. Krtler nce zd ve Mslman olarak ayrtrld. Krtlere kar oynanan oyun zd Krtlerinin kimliklerine Krt deil de zddir diye yazlmasyla devam edildi. Mslman Krtlerin, Trk olduu ve Trklerin yanda olduu eklindeki propagandalarla srd. Bu propagandalarla zd Krtleri bu ynelime ara haline de getirildi. rnein zd eyhlerinden Hasan, Kele ve Kerem yaptklar aklamalarla Krtlere ynelimi merulatrdlar. Ama zd Krtlerin aydnlar buna hem kar ktlar hem de halkmzn o atein iinden karlmasnda byk rol oynadlar. Karleni aani, Prof. Dr. akro Mho, Halt etoyev, erkeze Re, Celile Celil, Amerike Serdar, Prof. Dr. eref Eiri, Prof. Dr. Saidi bo gibi aydn, yazar ve bilim adam yaptklar radyo ve TV konumalarnda Krtlerin zd, Mslman diye bir ayrma tabii tutulmasnn yanl olduu dikkat ekerek, bu yaklamlar Krtlerin katliamn merulatrma anlamna geleceini sylediler. Verdikleri bu abalar sonucu halkmz o atein iinden kardlar. Orada bende birka kere bu ynelimleri durdurmak iin televizyonlarda konumalar yaptm. nk Krtlerin evleri yaklyor, ldrlyor hatta evlerinin iinde bile yaklanlar oluyordu. Yani burada Mslmanlk Azeri ve Trk olmakla bir tutulmutu. Aslnda yaplmak istenen mezhep atmasyd. Tek bir aremiz kalmt oradan kmak ve bizde onu yaptk. Bu kez ad konmam bir srgnd balayan, nk halkmz bununla bir paralanml daha yaad. Rusya'ya, zbekistan'a, Ukrayna'ya gidenler ile gelip Kazakistan ve Krgzistan lkelerine yerleenlerde oldu. Bu neden yapld? Bana gre oradaki potansiyelimizden, var olan kurumlarmza sahip kmamzdan ve Kzl Krdistan' yeniden diriltme abalarndan duyulan korkulard. Sorumlular ise Ermeni Biliminsan Komnist Parti Sekreteri Galust Galuyan, yine bilimler akademisi retim grevlisi Babik Asetyan gibi tannm insanlard. Bunlar orada milliyetilii pompalayarak Ermenistan'n sadece Ermenilerden oluan bir lke olmasn salamak istediler.Ancak biz Sovyet Krtleri tarihten silinmemizi oluturduumuz kurumlar araclyla baardk.' Babayev gizli toplantlarla ie balad Ermenilerin Krtlere ynelmesi Krtlerin Ermenistan' terk etmeleriyle sonulannca komitenin almalar, daha nce yeniden 'Moskova'ya giderek Devlet Bakanl ile grme araylarnda olunmal' grnden yana olanlarn istemi dorultusunda geliiyor. Gorbaov zgrlklerden yana admlar atm olsa da Babayev ie gizli

toplantlarla balyor. 1989 ylnda yaad Azerbaycan'daki Krtler arasnda toplantlara balayarak srasyla Trkmenistan, Grcistan, Ermenistan, Krgzistan, zbekistan ve Kazakistan Krtleri arasnda gizli toplantlar yaparak ie balayan Babayev, vermek zorunda olduklar mcadeleyi anlatyor. Kazakistan'n Almati kentinde gerekletirilen toplantya katlanlardan Do. Dr. Hanm Sadkova, Babayev'in bu toplantlar Sovyetlerde yaayan Krtleri rgtlemek ve kendi sorunlarna sahip kmak amacyla yaptn sylyor: 'Bu toplantlarn yaplmas Gorbaav'lu Sovyetlerde ksmen de olsa balayan zgrlk ortamndan biz Krtler de yararlanmak istedik. Sovyetler Birlii'nde Gorbaov'un att alm admlar en okta ezilen biz Krtlere yarad. nk bu durum Babayev'in toplantlar ile zerimize serpilmi l toprandan silkinmemize neden oldu. Toplantlar serisinin ierii hakknda da bilgi veren Sadkova, toplantlarda yaplan tartmalarda tannan bu zgrlk ortamndan Krtlerin nasl yararlanabilecei, haklarn nasl elde edebilecei, bunun iin hangi yntemlerle hareket etmeleri gerektii ve son tahlilde Kzl Krdistan' yeniden nasl diriltebileceklerini ele aldklarn sylyor. Krtlerin, haklar iin Orta Asya denkleminde gerekletirilen toplantlarda baz kararlara gittiini belirten Do. Dr. Hanm Sadkova, en nemli kararn ise 1961 ylnda Moskova'ya giden heyetin hayatta kalan yeleri geniletilmi bir heyetle tekrar Moskova'ya giderek Devlet Bakan Mihail Gorboov'a Sovyet Krtlerinin durumunu aktarma karar olduunu syledi. Krtlere reti yaklamn srmesi zerine Krt temsilcilere yeniden Moskova yolu grnr. Kzl Krdistan' na Komitesi, Moskova'ya giderek bir kez daha sorunun zmnn devlet ynetiminden istenmesi kararlatrldktan sonra tartmalar bu kez gidi tarihi ve biimi zerinde srdrlr. Almat'da 1989'da kurulan Almat Krt Kltr Merkezi'nde yaplan son toplant da Sovyetlerin Alman faizmini yenilgiye uratt 9 Mays Bayram kutlamalar da dikkate alnarak mays aynda Krtlerin yaad Kafkasya ile Orta Asya lkelerinden en az beer kiilik bir heyetle Moskova'ya gidilmesi karara balanr. Komite byle bir kararla toplantlar bitirirken, kendi aralarnda yaptklar toplantda ise 'bu kez zm yolu bulunmadan Moskova'dan dnlmeyecek' kararlyla Krtlerin yaadklar lkelerdeki Krt ileri gelenlerine haber verilerek Moskova'ya gidecek heyetlerin hazrlanmas istenir. Almat Krt Kltr Merkezi'nde yaplan son toplantya katlan Ramazan Seyidov o gnlerde gerekletirilen toplantlar, yaplan tartmalar ve Moskova'ya gidilmesi durumunda neler yaplacan yle anlatyor: 'Toplantlar bazen ok sert geti. Biz genler lke gerekliini bilmediimizden dolay 'Kzl Krdistan'n yeniden diriltilmesi iin mcadele edelim' grn savunurken zellikle lkeden g tarihlerini hala hatrlayan yallarmz ise 'gerek lkemiz Krdistan iin mcadele vermeliyiz' grn

savunduklar iin tartmalar sertleiyordu. Ancak her eye ramen sonu olarak Moskova'ya gidi kararlatrld. Moskova'ya gidi onaylanrken komitenin ortak karar olarak ortaya kan ok nemli bir husus da u oldu: Bu kez Moskova'dan bo dnlmeyecek, mitingle balanacak ve zm bulununcaya dek eylemsellie devam edilecekti.' Yeniden yollara dme vakti Mays ay bandan itibaren Krtler, cumhuriyetlerden yollara dklerek Moskova'ya akarlar. O gnlerde Kazakistan'dan gelen temsilciler arasnda bulunan Glek Seyidova, 'Moskova Krtlerin istilasna uram gibiydi' diyor. Aydnndan kylsne, obanndan akademisyenine, sanatsndan iisine kadar her kesimden Moskova'ya binlerce Krt gelir. Moskova'daki Rusya oteli Krtlerden geilmiyordu. Her yeri Krtler doldurmutu. O gnlerde Krgzistan temsilcileri arasnda bulunan Barzani Yusubov ise, 'gelmesi gereken Krtlerin hepsi 5 Mays'ta Moskova'ya gelmiti. Ancak ben bu kadar insann geleceini tahmin etmiyordum' diyor. Yusubov, daha nce devletle grmelerde bulunmas iin Mehmet Babayev, Ali Abdurrahman Hatun Seyidova, Prof. Dr. Kinyas Mirzoyev, Vekil Mustafayev, Hseyine Nebo, xane Aslan ile Rustem Broyi'den oluan komitenin devletle grmeler iin giriimlerde bulunmaya baladn, ancak devletin bunu kabul etmemesinden dolay yapmay kararlatrdklar eylemlere balama kararn aldklarn syledi. Moskova'da ilk Krt mitingi Komitenin grme giriimleri sonusuz kalnca Moskova'ya akan Krtler yaptklar mitingle gvde gsterisi yaparlar. 7 Mays gn yaklak 2 bin kiinin katld smailovsky parknda gerekletirilen mitingin ardndan devlet yetkilileriyle grmelere balanr. Grmeler sonusuz kaldka Moskova'ya zm iin gelen Krtler yine eylemlerine devam ederler. Bu kez eylemler Moskova'nn en merkezi yerlerinden biri olan Pukin Meydan'nda sessiz oturma eklinde srdrlr. Oturma eyleminin beinci gnnde Krt eylemciler Sovyet polisinin mdahalesiyle kar karya kalr. O gnlerde Krgzistan temsilcisi olarak Moskova'ya gelen Glek Abdulla, polis saldrlarn yle anlatyor: 'Buralarda kendimizi yabanc hissediyorduk. Kald ki yleydik. Ama madem 1926 ylnda byle kabul etmemisek ve bizim de zerinde yaabileceimiz bir yer ayrlmsa o zaman biz admza ayrlan bu yerin kavgasn vermeliydik. Ancak bu bize ok grld ve daha ben yokken o hak elimizden alnmt. Biz en demokratik bir biimde o hakkmz istemeye gelmitik, bize herhangi bir cevap verilmeyince hakkmza ilikin devlet bir adm atana kadar oturma eylemimizi devam ettiriyorduk. Hi kimseyi rahatsz etmeden binlerce insan orada yle oturuyorduk. Ancak Sovyet polisi bunu bize ok grd ve vahice saldrd. Herhangi bir iddet eyleminde de bulunmuyorduk. Fakat onlar bize kar ok zalimce davrandlar.' Rus kadnlar sahiplendi

Kazakistan'dan gelen temsilciler grubu ierisinde bulunan Bedire Musa ise polislerin saldrsyla Rus kadnlarnn kendilerine ynelik sahiplenme duygusuyla yaklatklarn sylyor: 'Ok yaydan kmt artk geri adm atmak yoktu. Kald ki zaten karar herhangi bir zme kavuturulmadan ve devlet yetkililerinden sz almadan geri dnmek yoktu. Biz devlet Bakan Gorbaov'la grmeye gelmitik. Ama bize Moskova'da olmad, in'de olduu syleniyordu. O ya da danmanlar kim olursa olsun grp onlardan bir sz almadan Moskova'dan bize dn yoktu ve yle de yaptk.' Bu arada polisin saldrsna ramen binlerce kiinin Pukin meydanndaki eylemleri srer. 8. gnnde Danman Gavril Popov heyeti grmeye arr. Danman Popov bakanlndaki bir heyet, kabul ettii Krt heyetinin isteklerini bir kez daha dinledikten sonra devletin resmi grn aklar. Popov, Krt heyetine Azeriler ile Ermeniler arasnda mevcut durumda bir savan srd, ikinci bir savan balamamas ve Kzl Krdistan sorununun zm iin bir komisyon oluturulacan syler. lerleyen tarihlerde Krt heyetiyle birlikte Lain'e giderek durum hakknda bir aratrma yaplarak zme ilikin karar verilmesi gerektiini belirtir. Krtler, verdikleri mcadele sonucunda kazandklar baardan duyduklar sevinle Kremlin'i terk ederler. Komite nce kendi arasnda ve daha sonra da eylemdeki Krtlerle ile tarttktan sonra beklemekten baka bir arelerinin kalmad kararna ulaarak Moskova'dan ayrlr. Beklemek 'kader' oldu 19 Mays 1989 ylnda Gorbaov'un Badanman Gavril Popov'un komite kurma sz vermesinin ardndan evlerine dnen Krtler beklemeye balarlar. 1989 yl mays ayndan itibaren balayan bekleyi bir trl bitmeyince Krtler, Sovyet halklar arasnda balayan hareketlilik; Krgzistan, Trkmenistan, Azerbaycan ve zbekistan'da kendilerine ynelik saldrlar balaynca tekrar Moskova'nn yollarn tutar. Moskova'ya 1991'de yeniden gitmek zorunda kaldklarn belirten Hseyine Nebo o gnlere ilikin unlar sylyor: 'Son geliimiz artk hibir umut iermiyordu. nk Sovyetler sallanyordu. Ykld yklacak gibiydi Sovyetler. Gorbaov ykln nne gemek iin rpnyordu. Biz Gorbaov'la gremeyeceimizi bile bile Moskova'ya geldik ve Gorbaov'la gremedik. Bu kez Popov ile bile gremedik. Geldiimiz gibi geri dndk. Artk elimizde bir tek ey kalmt: Kltrel otonomi kurma hakk! Baz yerlerde bu kurumlar kurmutuk, rnein Kazakistan'da. te bundan sonra yapacamz alma kurduumuz kurumlar koruyarak glendirme ve kurumlarmzn olmad yerlerde de kurum kurmak oldu. ok gemeden Sovyetler ykld. Birok halkn payna belli bir toprak paras zerine lke kurmak derken, bizim bunca abamzdan sonra bir trl kurtaramadmz Kzl Krdistan yerine bize de Kltr Otonomileri dt. Ama her eye ramen biz davamzda haklydk. Bugn frsat bulursak yine ayn mcadeleyi veririz.'

1992'de dram 1992 ylnda Azerbaycan ile Ermenistan arasnda balayan savata Krtler ve Krt illerinin hedef haline geldiini, bu yzden saldrlardan korunmak iin Lain'e bal kylerinden 92 Mays aynda g ettiklerini belirten Adil Lachin, unlar sylyor: 'Acmasz bir sava balamt. ki lke arasnda balayan sava bizim topraklarmz zerinde sryordu. Bu yzden yaadmz yerler saldrlarn merkezi oldu. Yoksul, silahsz ve savunmasz halk bu saldrlara dayanamayp tek are olarak oradan g etmekte grd. O zaman benim ailem de Lain'e bal bir kyde yayordu. G eden Krtler ynlerini Acabedi de denilen Ceyrandz Ovas'na evirmiti. 100 bin civarnda Krt oraya g ederken baz aileler de Bak'ye g ettiler. Bu insanlar Td, Karanlk Dere ve Mhdken sra dalarndan geen yollar kullanarak g etmilerdi.' 1993 yl balarna kadar Lain, Kelbecar, Zengelan ve Kubatlya bal 800'ye yakn kyn g etmek zorunda kaldn ifade eden Adil, boalmam Krd ky kalmadn belirtti.

Seyit Evran zgr Gndem http://www.gundem-online.com