TRKLERN DN

Prof.Dr.Fuat Bozkurt

Birinci Basm 1995

NDEKLER GR 1. KURTATA 2. KUTSAL ATA 3. GKTANRI 4. AMANLIK a. Doa Her Zaman Hakl b. YerSu c. Da . AaOrman d. Su, Pnar, Irmak, Gl, Kaya e. Ate, Ocak f. Ruhlar g. aman h. Giysi

. Davul i. Dinsel Tren. j. Yu 5. BUDZM 6. MANHAZM 7. ATE OULLARI 8. NESTROYAN 9. YECC MECCLER 10. HBR PEYGAMBER KEND LNDE ETKN OLAMAZ Kutsal Szler 11. YZYZE a. u Bilinmeyen Trkeli b. Buhara nlerinde c. Zahmetler Babas d. Arap Irklnn k e. Dnm Noktas f. Arapann Konumu g. Dervi Umaz, Mritleri Uurur h. Ekber ah

GR Din, hemen her toplumda olduu gibi, Trk toplumunda da kltrn nemli bir esi durumundadr. Bireyin kiiliini bulmasnda etkin rol oynamtr. Osmanl Devleti'nin kuruluundan bir sre sonra slamlk devlet destei ile yerleir. slam'n kurallar ilenmeye balar. 600 yl gibi bir sre iinde slam tm Anadolu insanna damgasn vurur. Onun ulusal bilincini yok etme pahasna potasnda eritir. 1908 ylnda Merutiyet ynetimi ile Trklk bilinci yaratma abalar balar. Bu aba Cumhuriyet dneminde de youn biimde srer. Nedir, szkonusu aba bir yandan cumhuriyet aydnnda deer boluu yaratrken, bir yandan da Anadolu insann yeni dzene kar direnmeye iter. Altm yl akn sredir varln koruyan bu bocalamay slam'n yapsn ve Trk toplumuna etkilerini anlamadan tanmlamak olas deildir.

slamlk kkende din olmasna karn, kurucusu Muhammet onu daha ok bir "ulus" biiminde tanmlama eilimindedir. Bylece slamn mmeti yaps, slam halklar arasnda derin iz brakr. mmeti yap, tm Mslmanlar birbirine balayan, onlar cemaat biimine sokan edir. Her Mslmanda silik bile olsa bir cemaat varl ve yksek deerler bilinci bulunur, ilerici ya da cahil olsun, bir Mslman br Mslmana balayan bir ba bulunur. Din kaygsndan uzak marksist etki altndaki iilerde bile bu dinsel topluluk (cemaat) duygusu sezilir. Nedeni, mmet yapsnn slamda karmak bir yapda oluundadr. slam duman tten bir toplumda doan kii bu mmet ruhundan kolay kolay syrlamaz. te yandan, slamn ideolojik yaps, kiinin Tanrya tmyle teslim olmas biimindedir. nsann Tanr'ya teslim olmasnn yolu eriata teslimden geer. Oluan bir toplumun banda bir ynetici deil, dorudan Allah'n kendisi vardr. slam kabul eden biri "Sen bizim hkmdarmz" dediinde Muhammet, ona "Hkmdar Allah'tr ben deil" biiminde karlk vermitir.1 Bylece, bir slam toplumunda ynetim dorudan Tanrnn ynetimidir. Halkn zerine gzlerini diken Tanrnn egemenliidir. Tanr ortak yarar adna alan st gcn addr. Kamu hazinesi, Tanrnn hazinesi, ordu Tanrnn ordusu, kamu grevlileri Tanrnn grevlileridir. slamn bu zellii Osmanl Devleti dneminde en derin biimde yerleir. Padiah devletin yneticisi olduunca dinin de yneticisidir. Tanrnn yeryzndeki glgesidir. Tanr buyruklarnn uygulaycsdr. Bu yzden ona kar gelen Tanr'ya kar gelmi saylr. lkede yaayan hi kimsenin can ve mal gvenlii bulunmaz. te yandan, Kur'an gnlk gereksinimleri ele alr. Bunlar dzenlemeye alr, inanca gre, Kur'an son, gelimi eksiksiz kitaptr. Muhammet tm davranlar ile kusursuz insandr. Bu iki temel ilke sonsuza dek geerlidir. Bu iki ilkenin yanlln dnmek, tartmak olas deildir. Bu yzden kiinin btn yaam boyu davranlarn bu iki ilkeye gre dzenlemesi gerekir. slamn ok eitli terbiye ynlendirici bir ilevi vardr. ocuklar slamn kalplar iinde terbiye edilecek, ynlendirileceklerdir. Bu noktada slam'n baka bir zellii szkonusudur: slam topluluklarda biim ve kalplar egemendir, slam'n topluluk dzeni, Bat'nn toplum dzeninden kesin izgilerle ayrlr. Bat toplumlarnda deerler vardr, slam'da ne yaplmas gerektiine kii vicdanyla karar veremez, toplum kalplarna gre yapar.

Neyin hayr, neyin er olduunu din belirlemitir. Kiisel seenekler yok denecek lde azdr. Ne ki, Trk toplumunun kendine zg bir hiyerarik dzen ilkesi vardr. Bu Trk halknn bir zelliidir. Tarihsel ak iinde byle bir zellik gelitirilmitir. alar boyunca iinde yaad yayla ve ordu yaam, Trk'te toplumsal bir kumanda ve disiplin dzenini hereyin zerine karmtr. Bu toplumsal vicdann temsil edecek otorite bir hakan m olur, bir ef mi olur, bir cami hocas m olur, yoksa bir kurultay m olur, nemli deildir. radesini topluma egemen klacak bir makam bulunmas yeter. O zaman oradan gelecek yasalar, kurallar tm yaam dzenini bile deitirse bunlar, halkn ruhuna bir su gibi kolayca akar.2 Bu nedenle Trkler, bir topluluk biimini koruduklar, aamal (hiyerarik) dzenlerini koruduklar srece da kar dayankl olabilmektedirler. Ancak aamal dzenleri bozulduunda, br uluslardan dank olmakta ve daha kolay bozulabilmekteler. Kore'de tutsak den Trk askerleri aamal dzenlerini koruduklar ve toplu olduklar srece tutsaklk yaamn br uluslardan daha kolay srdrmlerdir. Ancak aamal dzen bozulunca br uluslardan daha dank olurlar ve kolayca beyin ykanmasna sokulabilirler. Cami szkonusu otorite boluunu doldurur. slam toplumlarnda bireyin kiiliinin oluma sreci, Bat'dakine gre ok daha uzundur. Az deimi slam toplumlar gibi kaypak bir ortamda byyen ocuk byme bunalmlarn Batl ocuun zd biimde zemez. ocuun ulusal kiilik kazanmasna slam engel olur. Sonuta ise ocuk ulusal kimlikten ok dinsel kimlik kazanr. Romanc Kemal Tahir Bat ile Dou toplumlar arasndaki bu kimlik bulma olayn yle aklar: "Batda aile dlyata gibi birey!.. Hayvanlar, nasl yavrularn, yryp kendi balarna yaayacak hle gelinceye dek bakyorlar, sonra da onlar yuvadan uzaklatryorlarsa, Bat adam da ocuuna belli bir yaa kadar bakyor. Kiiliinin olumasnda bunun elbette pay vardr. Ama merhametsiz insan yetimesinde de elbet etkisi vardr. Doudaki aile bireylerden oluuyor, ama bireylerden farkl bir karaktere, bir ayr btnle sahip oluyor. Bireylerden birinin bana gelen, btn aileyi ilgilendirir. Batda snflarn yapt ii, douda aile, stne yklenir gibidir." 3

Kemal Tahir Osmanl aile ekirdeinin gl olduuna deinir. Ona gre etkili bir eitimi vardr. Babaerkil aile sistemi iindedir. Otorite ok balaycdr. Erikson, insan yaamn art arda gelen ve zlmesi gereken bunalmlar olarak tanmlar. Bunalmlarn olumlu bir biimde zm, kiinin kendisi ve evresi ile bark olarak topluma katlmasn salar. Erikson'a gre insan yaamnda sekiz byk bunalm vardr. Bunalmlarn bir blm kk yalarda ortaya kar. Kimileri ise ergenlik anda ya da daha sonra belirir. Bunlar gerekli yalarda zmlenmezlerse, yaamn sonraki evrelerinde daha zor zlrler. Erikson'un gsterdii bunalmlar ve slam'n getirdii zmler unlardr: Birinci sorun, ocuun doumdan balayarak yaam gvenle karlamasdr. efkat, gven, dzen ocuu gvenle dnyaya bakan durumuna getirir. Anababann yalnz yasak ve dllendirme ile ocua yn verme ile yetinmemesi gerekir. ocuk iin anlaml bir alma iinde olduklarn da sezdirmelidirler. Bu sorunun zmnde Bat toplumu ile Dou toplumu arasnda nemli ayrm bulunmaz. Dou toplumlarnda erkek ocua daha ok nem verilmesi bir ayrlk olarak gsterilebilir. ocuun utan ve kuku duygularn amas ikinci sorundur. evre ile iliki kuran ocuk kimi davranlarnn utanlacak eyler olduunu alglarsa d dnya ile alveriini keser. D dnyay kuku duyulmas gereken bir ortam olarak grr. Bu bunalmn zmnde slam "Kalplar ya da ller" (normlar) toplumudur. Kalplar kiide utanc ok zel bir biimde ortaya karr. slam toplumlarnda utan kiinin kendi yaptklarndan utanmas deildir. Toplumun beenmedii bir ii yapt iin toplumun gazabna urayaca korkusudur. slam'da takiyye kavram vardr. Takiyye, Tanrdan korkup dinin yasaklad ilerden saknmak demektir. ocuun girikenliinin gelimesi nc sorundur. Vcudunu kullanmasn renen ocuk bunun deneylerini yapar. Krp dker, cinsel deneylere giriir. Bu evrede deneylerin n kesilirse ocuktaki girikenliin yerini sululuk duygusu alr. Girikenliin geliimine slam'n nemli bir katks bulunmaz.

ocuun evresindeki uygarl teknik ynden alglamaya balamas ve bunlar kendine mal etmeye almas drdnc sorundur. slamda teknoloji dinle birlikte yrtlr. Teknoloji ocuun karsna dinsel bir etki olarak kar. Ancak. slam kiiye en ok din konusunda etki eder. slam'da eitimin amac slam'n en iyi din olduunu dorulamaktr. ocuu iyi bir Mslman olarak yetitirmektir. Eitimin bir de retisel yaps vardr. Buna gre eitim otoriteyi pekitirir, slam'n otoriteye dayanan ynn glendirir. Bu sorunlarn zm ile kii ergenlik ana gelir. zm gereken beinci sorun kimlik kiilik sorunudur. Bireyin kiiliini bulmas ok nemli bir olaydr. Byklerin dnyasna katlacak olan ocuk, nasl bir kiilikle katlacan saptayacaktr. Bir i, bir meslek seecek, toplum katlar arasnda yerini alacaktr. Bu evre erkek ya da kadnln topluma nasl bir kiilikle sunulacann zm evresidir. Tek szck ile birey kiiliinin ne olduu konusunda karar verecektir. Bu sorunun zm sanlandan daha zordur. Tehlikelerden biri, birka kiilik arasnda kalan birisinin, bunlardan hangisinin gerek kiilii olduuna karar veremez duruma gelmesidir. Kiilik sorunu zmnn zor olduu bu evrede genler genellikle toplu eylemler ierisinde erimeyi yelerler. ok dnmeyi gerektirmeyen reti ve dng (ideoloji)lere sarlrlar. Kiilik bunalmn slam, genellikle bir iman tazeleme biiminde zme amacndadr. Gen evresindekilere benzer. Onlar gibi inanl, onlar gibi zaman geiren iyi bir Mslman olacaktr. Toplumla btnlemek iin nceden kendisine retilen slam inanlarn kabul edecektir. Ancak kii bu evrede kimi araylara girerse nemli bir kiilik sorunu doar ve bunalma der. Bunalmdan kurtuluun yolunu yine slam'da arar. Kimi ar ulara kayar. Nurculuk, Nakibendilik, Sleymanclk gibi tarikatlarda kiilik bulmaya alr. Kiinin evresi ile nasl iliki kuraca altnc bunalmdr. Bu oluum bir benliin (ego) bakasyla ilikiye girmesidir. Kii bu sorunu baar ile zemezse kiide yalnzlk balar. Kii, bakalarn yalnzln bozan ve gvenliini tehlikeye sokan dmanlar sayar. Bakalar ile iliki kurmada slamn mmeti yaps nemli bir edir. Trkslam geleneklerindeki konukseverlik, edostla iyi geinme, bayramlarda bakalarnn yaptklar ktlkleri balama, sert ilikiler kurmamaya alma gibi ilkeler Dou toplumunun ideolojik ynn oluturur.

Kiinin toplum iersinde yapt vermesi ve yaratc olmas bunalm yedinci sorundur. Yaratclk konusunda slam gelenekseldir, slam toplumlarnda kentlerde gerek anlamda kapitalist yapya geilmemitir. retim snrl bir istee bal kalmtr. nsan meslek yaamnda geniliine deil, derinliine emek vermitir. Bir insann yaratcl alt kurumun retimini artrmamtr. Bir kitap kapana bir kiinin yirmi yl emek vermesi vn kayna olmutur. slam'da yaratc olmann baka bir yolu ise gaza'dr. slam dnyasnn snrlarn gelitirmek, talanla zenginlikleri artrmak yaratc olarak ilev grmtr. Tanr yolunda gitme kiiye vicdansal rahatl verirken, dnyalk da salamtr. "Gazilik" kutsal bir aama olarak alglanmtr. Bir benlie ermi kimsenin d dnya ile alveriini dzenleyecek ruh dzenine kavumas sekizinci bunalmdr. slam'da bu sorun kurallarla zlr. Allah ve Muhammet'in yoluna girmi bir inanlnn ne yapaca tmyle bellidir. Muhammet'in buyurduu biimde davranan bir kimse iin d dnya ile ilikide dnlecek bir sorun bulunmaz. Tm davranlarnda Muhammet'in snnetlerini rnek almas yeterlidir.4 Trkler arasnda bu bekler kimi zaman atr, kimi zaman birbiri ile yarr durumdadr. zellikle ilk drt bek birbirinin kitlesini kapmak iin srekli bir yar iindedir. Gnmzde din deyince hemen slam akla gelir. Ancak, bugn slam inanc olarak bilinen pek ok inan ok eskilere iner. Toplumsal yapmza yn veren bu eleri belirlemeden,_bu yapy tanmak olanakszdr.

1 KURTATA Trk aile yaamnda Trkler kurt'u ata tanrlar. Kurtu ata sayma Trklerde birtakm sylencelerle aklanr. Tm toplumlarda inanlar sylencelerle ssldr. Bozkurt sylencesi, eski in kaynaklarnda iki biimde saptanr. Gktrk destanlar btn Trklerin dmanlarca yokedildii bir baskn kym ile balar. Trk soyunu bu byk kymdan, annesi bezkurt olan bir

kurt kurtarr. Annesi kurt olduu iin ldrlemeyen bu gen, tek bana sa kalr. Yaz-K Tanrlarnn kzlar ile evlenir. lk oluna "Trk" adn verir. Trk'n on ocuundan birinin ad "Asena", yani Bozkurt'tur. Bu ad Asena'ya eski analarnn adn yaatmas iin verilmitir. Trkler bu evlenmelerin ocuklar olarak oalrlar. * Baka bir sylencede, ana kurt, nce bir kurtarc, sonra ana olarak anlatlr. Sa kalan Trk' bu dii kurt korur, besler. Yeni Trk kuaklar, dii kurt ile, elleri ayaklar kesilmi tek Trk ocuunun evlenmesinden trer. Bu evlenmeden doan ocuklardan biri Asena'dr. Asena atalarn unutmaz. Herkesin de atalarn bilmesini ister. adrn nne bir direk diktirir. zerine altndan bir kurt kafas koyar. Bu kurt ba Trk'n ilk bayra olur. Trkler, Ergenekon'dan ktklar zaman, hanlarnn ad Brte ene, yani Bozkurt'tur. Uygur Treyi destannda ise, Tanr bir erkek kurt biiminde yere iner. Uygurlarn atas saylan Kaocho boylarnn kkeni hakknda in kaynaklar u bilgiyi verir: "Bir hakann olaanst iki kz vardr. Hakan, kzlarn insanlarla evlendirmeye kyamaz. Onlar Gk (Tanr)'ya sunmaya karar verir. Bu amala lkesinin kuzeyinde ssz bir yerde yksek bir tepecik yaptrr. Kzlar tepenin zerine kor. Onlar kabul etmesi iin Tanr'ya yakarr. Aradan yl geer. Kzlarn annesi "onlar artk geri getirelim" der. Hakan getirmez. Bir yl daha geer. Yal bir kurt gelir. Gece gndz tepeyi bekleyip ulur. Tepeciin altnda kendine in yapar. Orda r. Kurt bir trl gitmez. Kk kz ablalarna yle der: Babamz bizi Gk (Tanr) ile evlenmek iin buraya brakt. imdi kurt geldi. Belki bu Tanr'nn yollad kutsal bir hayvandr. Ben aa inip ona gideceim, onun ei olacam. Byk kz kar kar: Bu pis bir hayvandr. Anamz, babamz, bu evlenmeyi onaylamaz. Kk kz ablasn dinlemez. Aaya iner, kurtla evlenir. ocuklar doar. Baba kurttan doan bu ocuklar, Kao-cho adl Trk boylarnn atalar olurlar.

Bu destanlarn z ayndr. Bu ze gre, yok olma ile yz yze gelen,Gktrk soyunun yeniden dirilip oalmasn bir Bozkurt, ana kurt salar. Bylece Trkler bir anlamda kurdu ata sayarlar, ona sayg duyarlar. Byle bir inan eski Trklerde totemciliin varl savn getirir. Bir Hun prensinin bir altn yontusu bulunmutur. Sylenceye gre, Asya Hunlarnn han Maotun'un soyu ejdere dayanr. Byk olaslkla, ejder ok eski dnemlerde tapn olmaldr. Ayrca Reidddin, 14. yzyln ilk eyreinde Cmi'utTevarih adl yaptnda 24 Ouz boyunu sralarken her drt boy iin bir ongon kuu gsterir. Bylece ahin, kartal, tavancl, sungur, ku, akr kular Ouzlarn totemleridir. Bir ok bilgin, totemizm'in insanln ilk dini sayar. Totemizm inancnda genellikle bir topluluk, bir bitki trne ya da bir nesneye mistik, akrabalk duygular ile baldr. Bu balann belli grev, yasak ve trenleri vardr. Totemizmin balca u zellikleri vardr: "Ayn totemden olan kiiler ayn atadan geldiine inanrlar. Bireyler totemin adn, iaretini tarlar. Ayn totem evresinde toplanan kiilerin birbirleriyle evlenmeleri yasaktr. Totemden olan kiiler iin totem olan hayvan ya da bitkiyi yemek yasaktr. Totemin, inanan topluluun yelerine yardmc olduuna, onlar eitli tehlikelerden koruduuna inanlr.5 " Genellikle hayvanlar totem saylmlardr. Kimi zaman sz konusu hayvan yerine, onun bir paras (kuyruu, dili, penesi, ty vb.) totem yerine geer. Hayvan totemleri, en ok avclkla geinen ilkel toplumlarda grlr.6 Trklerde totem inancna uygun kimi inan ve davranlar izlenir. 19.yzyl sonlarnda Orta Asya Trkleri arasnda totemcilikteki "uringa"y andran put fetiler vardr. Altay ve Yakut Trklerinde Baba ve anay temsil eden putlar bulunur. Abdlkadir nan, Trk rkndan amanistlerde, tavan, ay, kartal, sincap gibi adlar tayan putlar bulunduunu bildirir. Ayrca byk amanlar, kahramanlar, iyi ve kt ruhlar iin yaplm putlar vardr. Televt Trklerinin totemi Tilek'dir. Bu totem insan biimindedir. aman dualarnda Tilek'e arlr. Ay, amanistlerin en ok saydklar putlardan biridir. or Trklerinin avclar, angr denen putu kutsal sayarlar. Bu put da insan biimindedir. zerine av hayvanlarnn derilerinden paralar aslr. Kendini menmun eden avclara bol bol av verir. Darlrsa ormanlar yakar. Avclar hasta eder. Ku biiminde grntlenen ruhlar daha ok Yakutlara komu, Dolaganlarda bulunuyor. Yakutlarda en ok saylan ku Kartal. Yakutlara gre, ilkyaz ile gz kartaln ruh gcne bal. Kartaln kanatlarn bir kez rpmas ile buzlar eriyor, iki rpmas ile ilkyaz geliyor. Anlaldna

gre, Yakutlarda bu ku eski dnemlerde gne ve Gktanrnn semboldr. Kartal gelenei son dnemlere dein Bakurt Trklerinde de yaamtr. Kartal ile aa tapnc arasnda ilikiler vardr. Bakurtlar eski dnemlerde tanmadk biri ile karlatklarnda kuunun ve aacnn ne olduunu sorarlar. bn Fazlan Bakurtlarn 12 Tanrlar bulunduunu bildirir.7 K, yaz, yel, aa, insan, hayvan, su, gece, gndz, lm, yaam, yerin ayr Tanrlar vardr. Gkte olan Tanr tmnn bydr. Ancak o brlerini egdm iinde ynetir, ilerinden kimileri ylana taparlar. Balklara tapanlar da vardr. Kimileri ise turna kuuna taparlar. Turna kuuna tapanlar bir gn dmanlar ile yaptklar savata yenilirler. Bu srada dmanlarn ardndan turnalar barmaya balar. Dmanlar bundan rkp kaarlar. Yengin durumda iken yenik duruma derler. Bunun zerine Bakurtlar turnaya tapmaya balarlar. Turnay Tanr saymalar, byle bir sylenceye dayanr. Bakurtlar, aatan bir nesne yaparlar. Onu bir yere asarlar. Yolculua karken ya da dmanla karlarken onu pp secde ederler. Alevilerin kutsal kitab Buyruk'ta geen bir yk, Uygur Treyi destanndaki sylenceyi anmsatr: Gnlerden bir gn mam Cafer Hazretleri inananlarla oturmu syleir, inananlardan birine dner: Yarn sana bir kii yolluyorum. Kzn ona ver, buyurur. Bu inanan evine geldiinde, mam Cafer'in sylediklerini karsna anlatr. Akam yatar. Sabah kalkp hazrlanr. Bu srada evin d kapsndan bir ses gelir. Dar kp baknca, kapda bir kurdun durduunu grr. "mam Cafer'in syledii kii bu olmal" diye iinden geirir. Hi dnmeden, kzn getirip kurdun eline verir. Kurt kz alp gider. Birka gn. getikten sonra kars: Be adam, mam Cafer'in sz ile kz kurda verdin. Kurt kz alp gitti. Ka gndr kzdan haber ucar gelmedi. Git u karki koruluu ara. Kz kurt yemise, kemiklerini devir getir, bir yere gmelim. Ondan umut keselim, der. Bunun zerine adam, kalkp kzn aramaya meelie doru yola kar. Gider, gider, gider. Bir sr, kuun utuu bir yere varr. Bir gzel kz ile, bir yakkl delikanlnn oturduunu grr. Kendi kzn tanr. Kz ve damad ile oturur. Korkularn, kukularn anlatr. Sonra dnp evine gelir. Grdklerini karsna anlatr. Kar koca mutlu olup sevinirler.

Bylece kurtla evlenme ve kurdun insanlamas eleri, Buyruk'ta da ilenir. Eski inanlardan Anadolu'ya uzanan kpr Alevilikte noktalanm olur. Ne ki, tm bunlar Eski Trklerinde Totemci olduuna kant saylmaz. Totemcilikte yalnzca bir hayvan ata saymak, onun grntlerini yapmak yetmez. Totemci ailede anay esas alan toplum dzeni egemendir. Akrabalk totem bana dayanr. Mlkiyet ortakl vardr. Devirme ve avcla dayanan bir tr "asalak" ekonomi bulunur. Her sopun bir totemi vardr. Oysa Trk toplum yaam "baba" arlkldr. Kan akrabal vardr. Bireysel mlkiyet nemlidir. Tarm ve hayvancla dayanan bir ekonomi egemendir. Yalnzca "kurt" ata saylr. Baka totem atalar bulunmaz. Kurt sylencesi tm toplumda yaygndr. Bu da kurda kar korku ile kark duyulan saygya dayanr. nk kurt, bozkrlarn korkulu hayvandr. zellikle hayvan srleri iin byk tehlike durumundadr. Kurdun asl ad bile sylenmez. Trkede kurdun gerek ad "br"dr. Kkende kurt, kurtuklarn addr. Sonuta kurt, kutsal ve saygdeer saylmasna karn, kurda taplmamtr. Bir toplulukta bir hayvana sayg duyulmas o topluluun totemci toplum saylmasn gerektirmez. Nitekim Zerdt dinende inek ile kpek kutsaldr. Kimi Hint dinlerinde hayvan ldrmek yasaktr. Eski Msr dininde Apis kz kutsaldr. Timsah ve kartala taplr. Bakurt ve Ouzlarda avc kularla ilgili inanlarda totem izleri vardr. Ancak bu, byk olaslkla komu halklarn etkisiyle olmaldr. Szgelimi, Bakurtlar iin Ural halklarnn etkisi dnlebilir. Fin ve Macar etkisi sz konusudur. Ouzlardaki bu inanlar ise Mool etkisine dayanr. Moollarda totemciliin izleri bulunur. Mool aile dzeninde ana baskndr. Asalak ekonomi vardr. 8

KUTSAL ATA amanlk iinde erimi eski Trk inanlarndan biri de ataya tapntr. Ataya tapn olay da evrensel inanlardandr. Ataya tapn, insann lmn

kanlmazln bilen tek yaratk olmasndan kaynaklanr. Ne ki bu gerei bilmek yetmez. Kii, bunu dnmeyi her dnemde hem de direnle yadsr. Ata, kendisine tapacak soyu var olduu srece yaayacana inanyor. Bu yzden kabile toplumlarnda ocuktan yoksunluk korkun bir ykm demektir. Yunan mitolojisinde Toprak ana Gea z ocuklarn ldrp yer. Zeus'un olu Dianisos'u Titanlar yerler. Zeus da onun yreini yiyip yeni bir Dianisos yaratr. Bunlar insan kurbannn izleri olarak deerlendirilir.9 Tevrat'tan rendiimize gre srailoullarnda da durum byledir. Tevrat'ta erkekleri, ocuk brakmadan len kardelerinin dul karlarn e olarak almaya zorunlu klan kesin buyruklar vardr. Bylece doacak olan oullar len kardein soyunu oluturacak, onun srekliliini salam olacaktr.10 nsan kurban gelenei Araplarda da vardr. Kenan illerinde (Kuzey Arabistan) doann dzenini yneten Tanrlara insan kurban edilir. Cahiliye dneminde Araplar Tanrnn fkesini yattrmak iin en deerli olan erkek ocuunu kurban ederler, insan kurban geleneinin izleri gksel dinlerde saptanr. sa insanl kurtarmak iin kendine kymay gze alr. sa, Son Yemek'inde ekmei z vcuduna, arab kanna banar. O kan insanln kurtuluu uruna dklecektir, slamlkta Kurban bayram gelenei de ayn ieriktedir. brahim'in olu smail'i kurban etme giriiminden esinlenir. Ataya tapn inanc len kimi gl kiileri kutsama ile balar. Ata giderek yar Tanr dzeyine gelir. Eski Yunanda Heraslar byledir. Hint Avrupa halklarnda lnn mezarna eyas konur. Byk ve saygdeer llerin akrabalar ldrlp yanna gmlr. Bu insan kurban gelenei zellikle Keltlerde korkuntur. Kuzey Avrupa halklarnda Freyr iin kurban da ayn rktclktedir. Bu halklarda erkek domuz olan Freyr bolluk Tanrsdr. Trenlerle ona insan kurban edilir. nsan kurban gelenei uzak dou halklarnda da saptanr. Gerekte, insanln gemiine kout bu inan Trklerde de vardr. Ata tapncnda, baba/ata, ldkten sonra ruhlar aracl ile, aile bireylerini korur. Bu yzden onlara sayg gerekir. Hunlar her yl mays ay ortalarnda atalara kurbanlar sunarlar. Tabgalar atalara kurbanlar keserler. Trklerde ata anlar kutsal saylr. Mezarlara kar yaplan saygszlklara ar cezalar verilir. Ata mezarlarna silah, deerli eya, mcevher konur. Kimileyin len babuun altn gmle bezenmi donatml at, kadn birlikte gmlr. br dnyada ikinci bir yaamn varlna inanlr. Bu inanta ruhlar bengdr. Gktrkede, "tin" szc ruh anlamndadr. Szck ayn

zamanda "soluk" anlamndadr. lm, soluun kesilmesi, ruhun bedenden kp umas olarak dnlr. Bylece br dnyada yaamalarnn saland dnlr. Eski Trklerde en byk kurban attr. Orta Asya ve Altay kurganlarnda birok at iskeleti bulunur. br hayvanlardan erkek hayvan kurban stn saylr. Trk inancnda insan kurban geleneinin kimi izleri sezilir. Szgelimi, Hunlarda yakn akrabalarn birlikte gmlmesi olayndan szedilir. Gktrklerdeki geyik sylencesi benzer bir rnek saylr. Sylence yledir: Deniz Tanras ile ilikide bulunan Gktrk dedelerinden biri avda bir geyik ldrr. Bundan dolay o gnden sonra, Gktrk boyu hep kurban olarak insan yollamak zorunda kalr. sadan 1000 yl nce inde yasayan Chao Trklerinde de kurban trenleri yaplr. Chao han, kurban treni olan av leni ok ile geyikler avlar. Atalarnn tapnana kurban eder. Geyik ve da keisi trnden "Kilen-Kiyik" sylencesel tek boynuzlu bir hayvan vardr. Bunun bir ad da ku-tu'dur. Sz konusu ad, Trke kutlu (kutlu) sznden gelir. Sylentiye gre Kutu, Krgz illerinde bulunur. Trkler geyik, da keisi ve kilen kiyik gibi hayvanlarn, kutlu bir dada baka kutsal hayvanlarla brlikte yaadna inanrlar. Hann kk ile birlikte yer ve gk tapnaklarnn o dada bulunduunu sanrlar. Kutu ile geyik, o kutlu dada biten lmszlk otunu yiyerek lmszleirler.11 inde aa dibinde yaplan yer Tanrsna kurban verme treni, deiik biimlerde Trk boylarnda da grlr. Kagnl Trk boyu bunlardan biridir. Gz dneminde bir aa, dal ya da koru evresinde yar edilir. Ya da kt ruhlardan arnmak istenen bir yerde kurban verilir. Oraya aa orman dikilir. Kurban olarak bir koyun gmlr. zeri, st ve iekli saz dallar ile rtlr. zerine kmz dklr. Tabgalar ise trenle aa ya da orman diker. Bu yeillik Hakan soyunu simgeler. Eski Trklerden Chou'lardaki (.. 1050-249) kurban treni ve ongun datm ile ilgili av lenleri Gktrklerde de srer. Chou'larda, her yiidin vurduu hayvan, onun ongunu olur. Chou han gz dneminde, ok ile geyikler vurur, bunlarn kimi blmlerini kurban olarak atalar tapnana yollar. Bunu izleyen trenlerde kurbann kalan eti, Han soyundan kimselerce yenir. Bylece ata ruhlar ile bir balant kurulmu olur. Szkonusu lende konumlarna gre kiilerin yerleri belirlenmitir. Kadeh ile ant iilir.12 Gktrlerde yl k ile balar. Yl dnenceleri ve trenleri "yang kn" (yeni gn) ad ile anlan gnde balar. Hunlarda ve Gktrklerde yaz aylarnda

gk ve su Tanrsna, yer Tanrsna, kurbanlar verilir. Atalar iin yaplan tre, atalar maarasnda yaplr. Gk ve gn simgesi ejder (Kkluu) treni ise Temir rma kylarnda gerekleir. Dou Hunlar, gller ve sularn bulunduu volkanl dalarda ge ve ejdere taparlar. Bu dalara gk da anlamnda adlar verirler. Gktrkler yer Tanrs trenini, tken'in batsndaki plak dalarda kutlarlar. Gktrklerde, dnlerden nce de av lenleri dzenlenir. Ok, karg gibi aralarla da keisi trnden hayvanlar ve yaban atlar vurulur. Ouz avlar ve av trenlerinde bu olay canl tablolarla betimlenir. Avlanan hayvann "Snk" (kemik) denen kimi kesimleri gelenee gre Ouz beylerine datlr. Av, belli kurala gre bllr. Tren srasnda beylerin katmanlar datlr, ant iilir. Trkede "tapg" ya da "yaglg tapg" adl kurban trenlerinde ko, koyun, at, geyik ve da keisi sunulur. in ile birlikte eski gebeler, skit ve Hunlarda insan kurban olduunu bildirilir. Bu gelenek 6-7. yzylda in'de de Gktrklerde de grlmez. Gktrklerde insan kurban zerine tek Bizans elisinin, Valentin'in gzlemidir. Valentin, stemi Han'n lm trenini (yog) anlatrken yle der: "Yas gnlerinden birinde, drt bal Hun getirdiler. (Kaann) babasnn atlar ile birlikte bunlar ortaya koydular. (br dnyaya) gelip, (Kaann) babasnn evresine girmelerini buyurdular, 13 " nsan kurban zerine, bunun dndaki kaynaklar ise daha da belirsizdir. O kaynaklarda tren, lm ile sonulanmaz. Szgelimi, bir inli kadnn len bir Uygur hanna, kendini kurban etmesi istenir. inli kadn bunu yerine getirmez. Bir baka kaynakta ise len bir in hanna, bir Trk yiidi kendini kurban etmek ister. Ancak bakalarnca durdurulur. Hayvan kurban gelenei ise Gktrklerde grkemlidir. Ge, yldzlara, gksel atalara ak donlu kurbanlar sunulur. Bir da tepesinde, ok ve karg ile avlar vurulup yaklr. Sgun (da keisi) ile kiyik (geyik) trnden hayvanlarn gk tanrs ile ilgisi bulunduuna inanlr. nanca gre, bunlar hakann ormannda yaar. Hakan soyu zerine anlatlan sylencelerde de bu hayvanlar yer alr. Bunlar ancak hakan avlayabilir. Bu yzden lteri Han ve Gktrk soyundan gelen bakanlarna Kutlug ad verilir. Yine Gktrklerde geyik kurban bulunduu sanlr. Byk olaslkla, geyiklerin hakan ormannda yaad inanc Gktrklerde de srer. Kurbanlarn br dnyaya hizmet edeceine inanlr. Topraa ve toprak ruhlarna sunular

kurbanlarn i eti, kan yere gmlr. Ak donlu at ge kurban edilir. Koyun, ko ise gmlr. Bu, belki de topraa verilen bir kurbandr. Gktrk atalar tapnandaki kurban ukuru, at koyun ve ku kemikleri ile doludur. Belki de Gktrklerden de eski olan Sibirya'daki kurban talar zerinde at ve geyik izimleri ile kan aktma oluklar bulunur. Oysa Ak Hunlarda durum deiiktir. Kuakl yiitler arasnda bir birlik yasas vardr. Bu yasaya gre, yiitlerden biri lnce, brleri kendini kurban ederler. inlilerde ve Trklerde bu gelenek erken unutulur. Moollarda insan gelenei 13. yzyla dek srer. Batl kaynaklar Atila'nn lmnde, birok kimsenin ldrlp birlikte gmldn bildirirler. Tm bu verilere karn, Eberhard, Trkler de byle bir gelenein bulunmadn vurgular. Eberhard'a gre, insan kurban gelenei, bozkr kltrnn rn deildir. Tarm kltrnde vardr. Trkler, insan kurbann yasaklamlardr.14

3 GKTANRI Bilge Kaan yazt "Ben, Trklerin gkte domu Tanrsal Bilge Kaan, tahtma oturdum" diye balar. Bu syleyi bir inanc yanstr. alarn iinde szlp gelecek bir inancn z toplumunca yazya dklm ilk tmceleri bunlar. Birok inanc iinde yorumlayacaktr. Bozkr Trk topluluunun gerek dini Gktanr inanc saylr. Bu inanta Gktanr tek yaratcdr. Tengri (gk) en yksek varlktr. nan dzeninin direidir. Yaratcdr, tam g sahibidir. Ona kurbanlar sunulur. ok kez Gktanr diye anlr. Eliade'ye gre Orta ve Kuzey Asya topluluklarna zg, zgn inan anlay. Giraud iin dorudan "btn Trklerin ana tapnm" durumunda. Gktanr, genellikle kiilerin yaamna aracsz karr. Buyurduu istemlerine uymayan cezalandrr. Gk'n istemine kar gelinmez. And ime, kr Gktanr'ya yaplr. Asya Hunlarnn han Maotun .. 176 ylnda in imparatoruna yollad bir mektupta utkularn Gktanr'nn yardmyla kazandn bildiriyor. 4. yzyl

balarnda Hun devletini kuran Liu Yan, gen yeeninin yiitliini verken Gktanr, bu kiiyi Hunlular dnerek dnyaya getirdi" diyor. Asya'da tarih sahnesinde grlen halklarda Gktanr inancnn izleri grlyor. Hunlar, Tabgalar, Gktrkler, Uygurlar Gktanr'ya kurbanlar sunuyorlar. Eski Trk yaztlarnda Tanr kimileyin, "Trk Tengrisi" biiminde ulusal bir Tanr olarak anlatlr. Gktrkler onun istei ile inden ayrlp ulusal bir devlet (680-682) kurmulardr. Trklere hakan o vermitir. Ancak topluluk hakan brakt iin, "Tanr" onlar ykma srklemitir. Tanr Trk halknn bamszl ile ilgilenen bir "ulu varlk"tr. Tonyukuk'a baar iin gerekli bilgiyi o balamtr. Gktrk hanlnn kurucular, Bumin ile stemi'yi Trk tresini yrtmeleri iin o tahta karmtr. "Trk ulusu yok olmasn... zgr ve bamsz olsun" diye lteri hakan ile hanm l-Bilge Hatun'u o yceltmitir. Savalarda onun istemi ile utku kazanlr. Ksmet ve kutu o verir. Yaramayan kimselerden geri alr. afak sktrr, bitkiyi canlandrr. lm de onun istemine baldr. Kii, Gktanr'ya diz kerek yalvarr. Tanr'dan kut ister. Bu istek onaylanrsa, atlar oalr, kiinin yaam uzun olur. Kuzgunun niyaz bile Tanrya ular. Doru ve yalanc kiiyi Tanr bilir. Orhun yaztlarnda "Yukarda mavi gk, aada kara yer yaratldnda ikisinin arasnda insan olu yaratlm." deniyor. Burda Tanr dncesi, salt maddi gkyz deil; ulu bir varlk. Tanr beng, Tanr, her eye egemen, her yerde o var. lk ulusal Trk inanc saylan Gktanr inancnn z budur. Ama amanlk eski Trk inancna damgasn vurur. Daha dorusu adn verir. Trklerde inan dadan yuvarlanan bir kartopunu andrr. Bu kar paras vadiye yaklatnda kocaman bir olmutur. Gerekte tm dnya dinleri iin de durum budur. Ancak amanlkta eski ile yeninin bileimi daha belirgindir. Yeni inan, eskiyi ortadan kaldrma yoluna gitmez. Eskiye eklemeler yapar. Bu yzden amanlk, Gktanr anlayna dokunmaz. Eliade, Ulu Tanr sz konusu olduu zaman amanln srttn syler. Mslmanlkla Gktanr dini arasnda, ilgin kimi ortak noktalar bulunur. Gksel Tanr, Allah' karlar.

4 AMANLIK Trk inancna ok ynl adn veren inan amanlktr. Gerekte bozkr halklarnn dinsel inanlarn amanla balama yerlemi bir kandr. amanln byk aratrcs Eliade'ye gre amanlk ksaca esirime ve dalgnlk tekniidir. Ancak, her esirime de amanlk deildir. aman, kendi zel yntemleri ile esirir. Bu esirime durumu iinde ruhunu gklere ykseltir, yer altna indirir. Oralarda gezip dolar. Ruhun bedenden ayrldn duyar. Ruhlar denetimi altna alr. l, eytan, cin ve perilerle balant kurar. Hastalar saaltr. llerin isteklerini yerine getirir, insanlarn dert ve dileklerini bildirmek zere gkteki ve yerdeki Tanrlarn yanna gider. Onlara araclk yapar. Bu zellikleri ile ilkel topluluklar da aman korku ve sayg uyandrr. nsan ruhunun uzmandr. Halk kitlesinin doast ve yrek gcnn doyumuna bakar. Ancak ilevi baka dinsel sihirsel inan din adamlarnda olduu lde kapsaml deildir. Bir zorluk olmazsa amana i dmez. amanlk kkende dinden ok, by kiiliinde bozkr Trk inan dzenidir; Doann kat koullarna kar bir yaama biimidir. Eski Trkler arasnda amanln bir tr yaar. Eski Trk toplumunda grlen, Tanr ve "yersu" inanlar ile ilgisi bulunmaz. Ancak Trk inanc ile amanlk arasnda artc bir uyum olmutur. zellikle Trklerdeki atalar klt, kartal inanc, demircilik ve at kurban amanik zellikler kazanmtr. Kkende amanln en byk zellii, yayld blge halknn ruh yapsna brnme yeteneidir. Trk dncesi uzun bir yol sonunda amanla ular. Kendinden nceki birok inanc iinde zmler. Bu yzden amanlk belli bir birlik gstermez. Dnyann eitli yerlerinde ve zamanlarnda ayr grntye brnr. Zamana ve evreye gre uyum gsteren ok renkli bir inan konumundadr. amanlktaki "Esirime" Trk inanlar ile bir bileime varmtr. Bylece aman ruhu gezip dolar. Tanrlarla balant kurar. Eski Trk toplumunun doaya balad gizli gler yeni anlamlar kazanr. Yava yava gelitirerek, ona yeni eler ekler. Bylece tm manevi alemini belirli bir kadro iine almay baarp bir din salaml kazanr. Yine de dtan etki yalnz Trk dinine zg deildir. Din tarihilerine gre, her dinde bu tr etkiler, birleimler, yenilemeler bulunur.

amanlk, Gktrklerde kaan ve evresinden ok halk arasnda yaylm ve benimsenmitir. Yaztlarda bu inantan sz edilmez. Bizansl gezginler Menander (6.yy) ve Theophylakt (7.yy) amanln gnmzde iyi biiminde tannmasn salamlardr. Eski Trk dini iin grece "amanizm" terimi kullanlr. Bu, Altay ve Yakut amanlnn ok stnde bir dinsel anlaytr. Byk gebe hanlklarn dinidir. Gnmzde eski Trk dini dendiinde hemen akla amanlk gelir. Srekli ad geer de, ne olduunu pek kimse tanmlayamaz. Oysa Eski Trkler bir dizi inanlarn ardndan amanla gemilerdir. amanlk ok kimsenin tanmlayama-yaca lde ok renklilik gsterir. Kendinden nceki bir ok inanc zmseyerek deiik blgelerde deiik geliim gsterir. Yine tm dinler iin geerli olan zamana gre biimlenme bu doa dininin en belirgin zelliidir. Ayr zaman dilimlerinde, ayr giysilere brnr. amanln esas Gktanr, Gne, Ay, yer su, ata, ate (ocak) tapnlardr. Dinsel tren belirli bir tren iinde yrtlr. in kaynaklarna gre, Orta Asya amanizminin esaslar Gktanr, gne, ay, yer, su, ata, ate (ocak) tapnlardr. a. Doa Her Zaman Hakl Doa glerine inan tm halk dinlerinde bulunuyor. Szgelimi eski Yunan Tanr ve Tanralar doa glerinden kaynaklanyor. Zeus, gkler Tanrsdr. Yamur yadryor, imekler aktryor. Bulutlar yolluyor. Apollon gne, genlik Tanrs. Afrodit ilkyaz, sevi Tanras, vb... Ancak eski Yunanlar, eski Msr ve Mezapotamyallarda olduu gibi, Tanrlar insan biiminde dnyorlar. Bu dnceye gre her ilin bir koruyucu Tanrs vardr. Eski Msr'da ise Nil, bolluk Tanrs. Eski ran'da, ate Zerdt'n Tanr Ahuramazda'nn gstergesidir. Romallara gre her yerin koruyucusu var. Her insann koruyucu perisi bulunuyor. rnekler oaltlabilir. Sonuta btn halklar Tanrlarn somut benzerlerini yapyorlar. Yunanllar heykel, Hintliler ve Araplar putlarla grntlyorlar Tanrlarn.15 Trklerde doada birtakm gizli glerin varlna inanma ilk dnemlerden balar. Bu inan Orhun antlarnda "yersu" terimi ile anlatlr. Orhun antlarnda "Yukarda mavi gk, aada yaz yer klnd zaman ikisinin arasnda kii olu yaratlm" tmcesi seilir. Krgzlarn Manas destannda "Yer yer olduu zaman, su su olduu zaman" dizeleri geer. Her iki

syleyite de anlam ayn insanolunu dnyann yaratlna balar. Gk ile yer klndnda, kadn ile erkek varolmulardr. Altay Trklerine gre yer yaratlmadan nce "su" vardr. Altay sylencesinin bir anlats "nce su vard. Yer, gk, ay gne yoktu" diye balar. Sylencenin br biimininde ise "nce deniz vardr. Yer gk yoktur. Tanr lgen denizin stnde uar. Konmak ister. Konabilmesi iin dnyann yaratlmas gerekir. Birden Su iinde Ak Ana kar. lgen'e buyruk verir. Bu buyruk zerine yer yaratlr. Sylenceye gre bizim dnyamzdan baka 99 dnya vardr. Dnyalarn yeraltlar (cennet/cehennem) bulunur. Uygurlar da bu "yersu" inancn srdrrler. Eski Trklerde da, tepe, kaya, vadi, rmak, su kayna, aa, orman, deniz, demir, klcn gizemli gleri var. Ayrca gne, ay, yldrm, yldz, imek, ruh Tanrlar saylr. Ruhlar iyi ve kt ruhlar olarak ikiye ayrlr. Erkek Tanrlar yannda Umay ad verilen Tanra vardr. Asyal Hunlar ilkyaz ve sonyazda atalara ve doa Tanrlarna kurbanlar keserler. Han Tanhu, gndz gnei, gece dolunay ulular. Hunlar, Gktrkler, Uygurlar giriimlerini ayyldz hareketleri ile denetlerler. Tabgalar ilk ve sonyazda atalara kurbanlar sunarlar. Kurbanlar taev tapna iinde kesilir, evreye kayn aalar dikilir. Bunlardan kutlu ormanlar oluur. Hunlar, saldry ya da sava ancak ayn bymekte olduu veya tamamland gnlerde gze alrlar. Byk kaan en byk dinadam gibi bireydir. Her sabah Tanrnn adrndan kar, tapnr gibi bir tavrla, doan gnei selamlar. Uur getiren yeni ay grd zaman ise ayn sayg ile selamlar. b. Yer-Su Eski Trkler, Gktanr gkte "Tengri ruhlar"nn varlna inanyorlar. Doaya tapyorlar. Doaya tapnm, "yersu" terimi ile karlanyor. Yer-Su tapnm byk imparatorluklar dneminde gelierek vatan tapnm dzeyine ykseliyor. Gktrkler "duk yersub" (kutsal yer su) kavramn kullanyorlar. Bu koruyucu ruhlar ve yurt anlamna geliyor. Yaztlarda "emiz apamz tutm yer sub" (atalarmzn ynettii yer su) kullanm geiyor. Yer-Su tapnc, tken ve Budun ili dalar ormanlar temsil eder. Bu kutsal yer-su ruhlar Gktrklerin yazgsn ynetir. Yurdun korunmasnda yer-su ruhlarnn rol Tonyukuk yaztnda pek ok vurgulanr. Gktrk yurduna saldran

dmanlar, Tanr Umay ve yer-su ruhlarnn yardmyla gafil avlanarak baslmlardr. Yersu'lar Uygurlarda da kutsal saylr. Yaztlarda "duk tken" ve "tamg duk ba" olmak zere iki yersu ad anlr. "Iduk tken" kaanln merkezidir. Kutsal Tamg, Tamir suyunun kaynadr. Uygurlarda Kutlu Da sylencesindcki kayalk ulusa g ve mutluluk veren ruhtur. Yine eski Trklerde yamur ta olarak kullanlan Yada ta vardr. Tm bunlar doaya tapnm eleridir. Bugnk aman Trk boylarnda grlen da, su (rmak, .gl, pnar), aa, kaya tapnlar eski Trk yaztlarnda "yersu" ad altnda toplanmtr. c. Da Da kutsama evrensel bir inantr. Eski Yahudiler Sina dan, Yunanllar Olimpus dan, Araplar Arafat, Hindular Himalaya dan kutsarlar.16 Yer Su ruhlarnn en zgn gstergesi dalardr. amanist Trklerde da tapnc Gktanr tapmayla ilgilidir. Hunlar eski Yurtlarnda Hanyoan dana her yl Gktanrya kurbanlar keserler. Gantsuanan da Hunlarn kutsal dalarndandr. Hun hanlar inle yaptklar szlemeleri Hunda da tepesinde kurban keserek antlarla pekitirirler. Gktanr tapnc ile da tapnc birbiriyle yakndan ilgilidir. Altayl or ve Beltirler, Gktanrya kurbanlarn yksek da tepesinde trenlerle sunarlar. Bu trene tengere tayg (Tanr gk kurban) derler. Gardizi'ye gre, Eski Trkler dalarn Tanr makam olduuna inanrlar. Trge ve iil Trkleri yaknlarndaki bir da Tanrlarn makam sayarlar. Yksek da tepeleri gklere yakndr. Orta Asya dalarnn ou Trkede ve Moolcada kutsal szlerle adlanr. Gnmzde Orta Asya'da ve Altaylarda amanist her boyun, her oyman kendine zg kutsal da bulunur. Ama Altaylar tmnn ortak kutsal dadr. Boylardan kurulan byk birliklerin ortak kutsal dalar vardr. Gktrklerde de da ve maara kltr nemli. 7. Yzylda Gktrk imparatorluuna giren tm Trk ve yabanc boylar iin tken da ve orman kutsaldr. Hakann ota tken'de kuruludur. Her yl boylar babular ile Budin nli maarasnda trenler yaparlar. Atalara kurbanlar sunarlar. Trkler slama girdikten sonra bile bu tapn srecektir. Divan' Badat'ta yazan Kagarl Mahmut, tken'i anacaktr.

Cveyni'nin saptad Uygur sylencesinde, kutsal Kuttag vardr. Uygurlara mutluluk ve bolluk salar. Bu da inliler grdkten sonra Uygurlar perian olmulardr. Bugnk Moolistan'daki Erdene Ula (Mutluluk Da) iin de ayn sylence anlatlr. Moollarn taptklar, Erdene Ula'y inliler alp gtrrler. Dan bulunduu yerde bir kadn aman tapnarak Tanrya dua eder. Mutluluk dan geri getirir. Bu sylence Uygur Kutta sylencesinin eitlemesidir. Sylencelerde Orta Asya'nn verimli dalar inlilerce tutulduu dnemlerin anlarn yanstr. Bolluk dalarn yitiren gebeler bu dalarn anlarn yllar yl unutmazlar. Hunlar, Gansu ilindeki Tsilenan dandan ayrldktan sonra atlar yakacaklardr. amanlara gre tm dnya ruhlarla dolu. Dalar, rmaklar, gllerin tm canl nesneler. Kutsadklar rmaklar gller salt yerel nesneler deil. Konuan, duyan, evlenen, oluk ocuk sahibi olan varlklar. Da dorudan ruh, ruh dorudan dadr. Bunlar ayrmak zor. amanistler ok eski ilkel doada canllk anlayn yaatyorlar. aman trenlerinde, aman Altay dalarna sesleniyor. Ondan yardm umuyor. zlmeyelim Tanr var Tasalanmayalm Altay var Altay'm diye tapyoruz Ruhlar ve byk amanlar Altaylardan esin alrlar. Kutsal da kavram Moollarda da var. Moollarn Gizli Tarihinde Cengiz Han genken Merkitlerin bir basknnda Burhan Haldun dana snr. Bu dan yardmyla dmanlardan kurtulur. Sylence yle: "Burhan Haldun tepesine ktm. Burhan Haldun'un yardmyla krlang gibi kurtuldum. Her sabah Burhan Haldun'a tapnmalym. Bunu soyum ve soyumun soyu byle bilsin!" Temuin bu szlerle kuan boynuna, klahn koluna ast. Gnee kar dnd. Eliyle gsne vurdu. Gnee kar dokuz kez diz kp tvbe etti. Pimanlk belirtti.

Benzer bir yk Altay Trklerinde de var. Moollarca izlenen Altayllar Karagay dana snyorlar. Daa kurban kesiyorlar. Birden bire da, orman kaplyor. Moollar yol bulamyor. Altayllar kurtuluyor. 11.yzylda Gardizi, Dokuz Ouzlarn ok byk bir daa taptklarn yazar. Ouzlar o daa kurban keserler.17 Eski Trklerin Yersu tapnm Sibirya ve Orta Asya aman Trklerinde yayor. Altay Yenisey ve Yakut Trkleri da, orman, aa, yer pnar tapnlarn srdryorlar. Kutsal dalar iin grkemli trenler yapyorlar. Bakurtlar, btn Ural dalarn kutlu sayarlar. Bununla birlikte her boyun kutlu bir da bulunur. Uraln orta kesimindeki boylar Tura, Krkt dalarn kutsarlar. Krkt danda bir aaca aput balarlar. 18 Gktanrya yaplan tren de yksek ve kutsal dan tepesinde yaplyor. Bir azdan ilahiler syleniyor. Dalar, rmaklar, ormanlara sesleniliyor. Anadolu'da da kimi dalar kutsal saylr. Yaklak her Alevi ky ya da obasnn kutsal sayd bir, iki da vardr. Anadolu byle kutsal saylan dalarla doludur. Kimi yerlerde byle dalar iin trenler yaplr. Yamur dualarna klr. Kurbanlar sunulur, adaklar adanr. Yrkler g srasnda Toros dalar ruhlarna kurbanlar sunarlar. anakkale yresi Trkmenleri Kazdan kutsarlar. Ordaki Sarkz' ulularlar. evrede yaayan Aleviler arasnda Sarkz zerine sylenceler anlatlr, deyiler sylenir. Szgelimi u deyi Sarkz mitolojisini anlatr: Hey kurbann olam, Zlfikr Ali Sen yarattn yeri g ezeli Dnya grmemi byle gzeli Hey kurbann olam Zlfikr Ali Falma nurundan Kabe'ye den Mevla nefesinden szlp geen Sarkz elinden doldurup ien Hey kurbann olan Zlfikr Ali Eiinin yannda Yan Yatan Sultan Sarkz divannda kumlan aslan Srr, esrar bilendir Selman Hey kurbann olam Zlfikr Ali

Malm, canm helal aldn m? Irzma, kanma helal aldn m? Sar Sultan'm helal aldn m? Hey kurbann olam Zlfikr Ali. Deyi ok renkli motifleri ierir. Orta Asya'da Anadolu'ya uzanan uzun yolun tm eleri serpitirilmitir. Deyie gre, var you yaratan Ali'dir. Sarkz'n nuru szlp Tanr Ali'den gelmitir. Ali kapsnda yan yatan Selman'dr. Sarkz divannda kurulan bu Selman Farisi, Ali'nin tm srrn bilir. Sonra Sarkz, Selman'n nikahls, helallisi olur. Burda anlatlan olaylar, tmyle Eski Trk destanlarndaki eleri anmsatr. Ouz Kaan Destan ile kimi koutluklar bulunur. Ouz Kaan Destan'nda, gnlerden bir gn Ouz Kaan bir yerde Tanr'ya yalvarr. Karanlk basar. Gkten bir k der. Bu k, gneten, aydan daha parlaktr. Ouz Kaan yrr. Bu n iinde bir kz grr. ok gzel bir kzdr. Banda ateli, parlak bir beni vardr. Altn Kazk, Demir Kazk gibidir. O kz, yle gzeldir ki, glse Gktanr da gler. Alasa, Gktanr da alar. Ouz Kaan onu grnce akl kalmaz, onu sever ve alr. Kazda yresinde anlatlan Sarkz masal yledir: Birgn Fatma Anamz ok zgn ve tasaldr. Alar. Bu srada Hz. Ali, Kan Kalesini amaya ve ele geirmeye alr. Hz. Ali, Fatma Ana'nn derdini, zntsn duyar. O srada Kan Kalesi hannn kzn almak zeredir, ki o anda Fatma Anamzn eli Hz. Ali'nin yakasna yapr. Hz.Ali'nin nnde hann kz can verir. Hz. Ali bu olay Fatma Anamzn kadnlk kskanlna yorar. Fatma Anamz, kzn odasna gtrr. Orda gnln alr. Niye geldiini sorar. O da derdini syler. "ki olumuz var. Bir de kzmz olsayd! tte bunun iin tasalanp geldim" der. Hz. Ali yle karlk verir: "Var Kabe'den kzn al!" Fatma Ana o anda kendini dnya gzeli bir kzla, Kabe iinde bulur. Bu mr topu yavrusuyla, atas Hz. Muhammet'e varr. "Gr bakalm, sahibim Ali ne verdi?" der.

"yi ama yavrum, bu ok gzel kz grmek iin, benim nc gzm yok. iki gzm Hasan-Hseyin'dir. Var bunu Hz. Ali'ye gtr. Tanr'ya emanet etsin" diye karlk verir Muhammet. Fatma Ana: "Ben istedim diye verdi. Ali geri almaz" der. Hz. Muhammet: "yleyse gtr, Kabe'ye brak. Tanr kendisi bilir. "Fatma Ana, kz Kabe'ye brakmaya giderken Kabe'nin kapsnda yan yatmakta olan Selman'la karlar. "Ey Selman, burda ne iin var?" diye sorar. "Sahibim Ali, bana bir kutsal emanetini almam buyurdu. Onu almaya geldim" der. Fatma Anann kucandaki nurtopunu alp gzden yiter. Selman Kafda'nda elmastan, yakuttan bir kke brakr. Kz byr. Selman kzn yetitiricisidir. Selman, arada bir urayp kz yoklar. Kz bydke yal Selman'n gzelliine vurulur. Bir gn Tanrya duaya durur. 'Yalvarp yakarr. Durum Ali'ye malum olur. Ali: "Halin yaman" der. Yeri g yaratan, kendi tm gizemine Selman' ortak eden Ali, Selman'a acr. Onu gen, yakkl bir delikanl yapar. Gidip, Kafdandaki kknden kz getirir. Sarkz tepesinde ona bir dnya saray dzer. Sarkz dnya saraynda yirmi gn yaar. Artk kendisine bu yaay, kimsesizlik ar gelmeye balar. Bir gn Selman'a: "Atam, anam, dedemi, kardelerimi gresim geldi. Onlar bana gster" diye yalvarr. Selman Sarkz'a acr, "Sarkz'n ok gzel. Seni grmek istiyor. Bir gel, onu gr" diye yakarr. Fatma Ana, Ali'den izin alp gelir. Sarkz' grr. Bu bulumadan sonra Sarkz lr, Selman ise yeniden yalanr. Yedi kz sa yanda, yedi kz sol yanda, yedi de srnerek kendi zlemini inleyerek szlayarak Ali'yi sormaya gider. Yirmi gn sonra Ali'nin kapsna gider. rtsne girer. Fatma Ana Sarkz' grmeye gittii zaman gzn ilk gndr, ite bugn, Kazda evresindeki Aleviler her yandan Kazda'na gelirler. Byk toplant ve elence yaparlar. A.Ylmaz, bu sylenceyi 110 yanda bir dededen derlemitir. Sylencede da kutsaldr. Dan kutsal saylmas, yersu tapmann bir blmdr. A.Ylmaz, Kaz Dan ululama dorudan aman inancna dayanr. Kuzey Trklerinden Aktav Trkleri gelip bu alana yerlemilerdir. Eski inanlarn

Trk-slam rts altnda yaatmlardr. Ayda Torugan'a Sarkz, asl daa da Kazda adn vermilerdir. . Aa, Orman Bir orman tmyle ya da kimi aalar kutlu saylyor. amanlarn en ok saydklar aa kayn. Altay amanlar kaynn Tanrdan koptuuna inanrlar. Bunun iin, kayna yldrm dmez.19 Dou Trkistan'n Mslman amanlar has tay afsunla saaltrken kayn aac bulunduruyorlar. Son yllara dein Altayl amanlar kayn aac olmadan tren yapmyorlar. Kayn salt trende bulunan bir ara deil, kendisine taplan kutsal bir varlk. Ka Trklerinden bir aman kayna kurban sunarken yle sesleniyor: Altn yaprakl kutsal kayn Sekiz glgeli kutsal kayn Dokuz kkl, altn yaprakl bay kayn Ey kutsal kayn aac Sana kara yanakl, ak kuzu kurban ediyorum. Bu aklamaya gre kayn, ana Tanr Umay ile, lgen yere indirmitir. Altay dualarnda hep bay kayn anlr. Beltir ve Sagaylar gk ya da da kurban trenini kayn aac altnda yaparlar. Yakutlar karaam aacn sayarlar. ocuu olmayan Yakut kadn kara am aacna gelir. Ak at derisini aacn altna serer. Aacn karsnda dua eder. Orman tapnc, kuzeyli ada avc uluslarda da en nemli tapnlardan. Yakut avclarna gre dokuz orman Tanrs ruhu bulunur. Bu ruhlar avclar korur. Onlara bol av balar. Son zamanlara dek avclkla geinen or Trkleri orman ruhuna pek nem verirler. Bu ruhlar avcnn temiz ve doru szl olmasn ister. Avc ava kaca gn cinsel ilikide bulunmamaldr. Avclarn aile bireyleri de temizlie zen gstermelidir. Avclar dnnceye dein obada oyun, akalama, elence yasaktr. Orman ruhlar byle eyleri sevmezler. Bu ruhlar avclardan ykler, masallar dinlemeye baylrlar. Bu yzden avclar yanlarnda bir usta hikayeci bulundurur.20 d. Su, Pnar, Irmak, Gl, Kaya

Eski dnemlerden beri Trklerde su nemli bir edir. Orhun antlarnda "yersu" Trklerin koruyucu ruhudur. El Biruni, Ouzlarn ok bereketli bir pnar yanndaki kayaya taptklarn, secde ettiklerini yazar. Gardizi'ye gre Kimek boyu rti rmana tapar. Su Kimeklerin tanrsdr. 10.yzylda bn el-Fakih, Barhsan Trklerinin Isk gln kutsadklarn yazar. Barhsan Trkleri Isk glne taparlar. amzda Altay Trkleri doa tapncna "yersu" derler. Grkemli trenlerle "yersu"ya ilahiler sylerler. "Bereketli hayvan srlerimizin canlarn yaratan yersuyumuz" diye seslenirler. Arap kaynaklarna gre, eski Ouzlar ve Moollar sudan kaarlar. Hi ykanmazlar. 10.yzylda bn Fadlan "Hi ykanmazlar, hele kn su ile hi ilgileri olmaz" diye szeder. 13.yzylda Cengiz Han bu gelenei yasallatrr. Ccenler giysilerini ve ellerini ykamazlar. Ayn tre aman Ouzlarda ve Moollarda da grlr. Gardizi Kimek ve Kpaklarn rti rmana taptklarn bildirir. Ona gre "Su Kimeklerin Tanrsdr." Bu yzden Tobalar onlar kk grrler. Haaretten sayarlar. Bu gelenek koyu amanistlerin su tapncna inanmalarndan kaynaklanr.21 e. Ate, Ocak Eski Trklerde atee tapn ok nemlidir. Altayl amanist Trkler yle bir sylence anlatrlar: lk insanlar meyve ve otla beslenirlerdi. Atee gereksinimleri yoktu. Tanr onlara et yemelerini buyurdu. Atee ihtiyalar oldu. lgen gkten, biri kara biri ak iki ta getirdi. Kuru otlar avcunda ezerek bir tan zerine koydu. Baka bir tala vurdu. Otlar ate ald. Bylece lgen, ilk kez ate yapmasn insanlara retti. "Bu ate atamn gcnden taa dm atetir" dedi. Bu yzden, Altaylarda ve Yakutlarda, akmak tandan elde edilen ate kutlu saylr. Kuzey Altaylarda gelin gvey gerdeklerinde ilk atei akmak tayla tututururlar. gece, gndz bu atein yannda bulunurlar. Yakut amanlar dinsel tren iin atei akmak tayla elde ederler. Bu atee kutsal ate derler. Kibritle yaklan ate dinsel trende kullanlmaz. Atee bakp gelecekten bilgi vermek Trklerde eski bir grenek. Trklerin byk hanlarnn belli bir gn vardr. O gn kendisi iin byk bir ate yaklr. Bu atee kurban sunulur, dualar edilir. Atein zerinden byk

yalnlar ykselir. Yalnlar yeilimsi olursa, bol yamur yaacaktr, iyi rn olacaktr. Kzl olursa sava olacaktr. Sar olursa salgn ve sayrlk olacaktr. Kara olursa han lebilir, ya da uzun bir yolculua kacaktr. 11.Yzylda Gardizi yle diyor: Hintliler gibi llerini yakarlar. Atei en ar nesne sayarlar. Atee den her eyin ar olacana inanrlar. ly kir ve gnahlardan arnmas iin atee atarlar. aman inancna gre ate hereyi temizler. Kt ruhlar kovar. 6.Yzylda Bat Gktrk hanna gelen Bizans elileri ateler arasndan gemilerdir. Bu trenle, elilerle gelmesi olas kt ruhlar kovulmu olur. nancn izleri ile Mslman Trklerde de karlalr. Bakurtlar ve Kazaklar bir yal paavray tututurup hastann evresinde "alas, alas" diye dolatrrlar, "alaslama", "alazlama" biiminde Trkiye Trkesinde de kullanlr. Atele temizleme anlamndadr. Alas sz Yakut ve Altay amanlnda geen bir szcktr. Yakut amanlar kt ruhlar "alias, alias" diye kovarlar. aman kutlu od ile alazlama yapmaktadr. Ocak tapnc ile ate tapnc birbirinden ayrlmaz. aman dualarnda atalarmzn yakt ocak denir. aman trenlerinde okunan manzum dualardan birinde ate ruhu yle kutsanr: Otuz dili ate anam Krk dili kayn anam Gndzleri bizim iin alp abalyorsun Ruhlara inanma, kahinlik ve falcl da birlikte getirir. Hunlarda, Uygurlarda falclk yaygndr. Uygurlardan kalan Irk Bitik yazt kahinlikle ilgilidir.22 Ne ki, kahinlik ile falclk salt Trklere zg deildir. Eski ve orta alarda insanln genel araylarndandr. Eski Msr'da Yunan'da, Babil'de nbilicilik nldr. Romallar kendilerini bu gizeme kaptrmlardr. Bizans kaynaklarna gre Trkler atei de kutsal sayarlar. Gktrklerde grlen bu inan Zerdtln etkisiyledir.

Byk devlet kuran amanistler dinsel trenlerini uygulamak iin tzk oluturuyorlar. Manular bunu yapm. inlilere gre Hunlarda da benzer tren var. Dinsel trenler belirli bir dzen iinde yaplr. Hakann otandaki tapnakta her yl banda tren yaplr. Trene 24 Hun boyunun babuu katlr. Yln beinci aynda Lungeng kentinde toplanrlar. Atalara, Gktanr'ya, yersu ruhlarna kurbanlar sunarlar. Sonyazda atlar iyi beslenmilerdir. Orman yannda toplanrlar. evreyi dolarlar. Halkn ve hayvan srlerinin saysn belirlerler. Hakan gnde iki kez tapnm iin adrndan kar. Sabah gnee, geceleri aya tapar. . 121 ylnda inliler bir Hun prensini yenip otan ele geirirler. Sava kazanc arasnda bir de altn put vardr. in tarihilerine gre, Hun prensi bu put karsnda Gktanr'ya kurbanlar sunar. Hunlar bir ie girieceklerinde yldzlarn ve ayn durumuna bakarlar. Hunlardan sonra Orta Asya'da devlet kuran eitli Trk soylar da Gktanr'ya, yersuya, gnee, aya kurbanlar sunuyorlar. Dinsel inanlar Hunlarnki gibi. Tobalar, Siyenpi gelenei zerine ilkyazn ilk aynda Gktanrya, kurbanlar kesiyorlar. Douda bulunan tapnakta atalara kurbanlar sunuyorlar. Sonyazn ilk aynda Gktanrya kurban trenleri yapyorlar. Dinsel tren, kurban trenleri bir kurallar dizisi iinde yaplyor. Atalar tapnana bir ta oyuyorlar. Kuzey yurdundan gneye g ediyorlar. Ta evde ge, yere, hakann soyuna kurbanlar kesiyorlar. Kurbandan sonra kayn aalar dikiyorlar. Bunlardan Tanrsal kutlu ormanlar yeeriyor. . 3. yzylda Tobalarda Hun tapnlar sryor. Tobalar, egemenliklerindeki Ccenleri aalyorlar. 519 ylnda Juan juanlarda bir kadn aman, bir prensi ge yolculua yolluyor. Sonra bu prensi geziden geri aryor. Bunun iin gzn orta aynda bir ovada adr kuruyor. adrn iinde yedi gn oru tutuyor ve tm bir gece dua ediyor. Vl.yzylda i Asya'dayz. Gktrk soyu, byk Trk devletini yeniden kurmutur. Gktrkler eski dinsel inanlarna bal bir soy. Bu soy, devlet ynetiminde ulusal yaz ve ulusal dili gelitirecektir. Ulusal devlet bilincinin tomurcuu alacaktr. Tm bunlara karn ilkel amanlk yaayacaktr. Gktrkler de amanla inanyor. 6. yzylnda gelimi bir ulus olmasna karn bugnk Altay uluslarnn amanlk-larndaki birok ilkel eleri bulunduruyor. Keeden Tanrlarn biimini yapyorlar. Deri torba iinde koruyorlar. Bu grn i ya ile yalyorlar. Srklar zerine dikiyorlar. Yln drt

anda Tanrlara kurbanlar kesiyorlar. Bu grntler, Altayllarn Tzts, Yakutlarn Tanara, Soyonlarn Eren, Moollarn Ongon dedikleri putlar. At ve koyun kurbanlarn kafalarn srklara takarlar. Hann adr tken dandadr. Kaps douya bakar. Her yl boy babularyla birlikte atalarn maarasna kurbanlar sunar. Ayn ilk onunda rmak kysnda Tanrya kurban keserler. tken dann batsnda 500 lii uzakta yksek bir da vardr. Bu dan stnde aa ve ot yoktur. Buraya "Budun ili" derler. lkeyi koruyucu ruh anlamndadr. Ruhlara taparlar, kamlara inanrlar. Gktrkler ve Uygurlardan sonra Orta Asya Bozkrlarnn efendileri Krgzlardr. in ve slam kaynaklarna gre onlar da aman Tanrlara ruhlara kurbanlar sunuyorlar. Kurban treninin belli bir zaman yok. Sulara aalara kurban kesiyorlar. 10 yzylda slam gezgin Dlef'e gre her yl bayramlar var. Dinsel trenlerinde uyakl deyiler okuyorlar. Ebu Dlef Yedi Su ve Srderya rmann dousunda oturan Karluklar iin u bilgiyi veriyor: Karluk Trklerinin yanmayan aatan tapnaklar bulunur. Duvarlarnda eski hakanlarnn grntleri belgelenir. Bu sav doruysa, Karluk amanl olduka gelimi. Tapnakl bir din durumuna gelmi. Yine Gardizi'ye gre Krgzlar boy boy eitli varlklara taparlar, inek, kirpi, saksaan, ahin, gzel aalar bu taplan nesnelerdir. Her yl belli gnlerde algclar gelir. alglar almaya balaynca aman baylp der. O yl neler olacan, ktlk, bolluk, yamur, kuraklk, tehlike, gvence ve dman saldrs konularnda sorular sorulur. aman tm bu sorulara yantlar verir ve ok kez syledikleri olur. 10.yzylda Hazar ile Aral arasnda Ouzlar yaarlar. bn Fadlan'a gre slam lkesine yakn olmalarna karn Ouzlar amanlkta direnirler. Ibni Fadlan, ilk Ouz beyi Kk inal Beyi grr, inal Bey nce Mslman olmutur. Ama, halk "Mslman olursan bizim bakanmz olamazsn" diye kar kmtr, nal Bey yemden amanla dnmtr. Fadlan'n grd l gmme trenleri de tpk Gktrklerinki gibidir. Mezar zerine kurgan yaplr. Balbal dikilir. Yug (a) yaplr. Kesilen hayvanlarn derileri, ba, ayak ve kuyruklar ile birlikte aaca aslr. Bylece llere kurbanlar sunulur. f. Ruhlar

amanlkta iyi ve kt ruhlar bulunuyor. Altay amanlnda lgen, en byk ruh ve Tanr saylr. Krgz ve Kazak Trkesinde lgen byk, ulu anlamnda. Buryat dilinde "anamz yaz yer" demek. Buna gre lgen yer Tanrsnn ad. A.Anohin'in saptad sylenceye gre, lgen, iyilik eden bir varlk. Ay ve gnein tesinde, yldzlarn stnde yayor. Onun katna giden yolda yedi (ya da dokuz) engel var. Bu yol erkek amanlara dinsel tren srasnda aktr. Buna karn erkek aman da ancak beinci engele de ulaabilir. Ordan geri dner. lgen'in saray altndan taht vardr. Kendisi insan biimindedir. lgen yaratcdr. Tm varl yaratan odur. Ona ayl gneli tm katlar yaratan odur diye seslenirler. Atei yaratan odur. Sacayaklarn ocaklara o yerletirmitir. Gkten dklen rahmet onun az sulardr. Ay ile gnein devinimini yaptrr. Ak bulutlar lkeden lkeye arr. lgen'in yedi olu, dokuz kz vardr. Bunlar gklerde bulunur. Oullarnn her birinin zel ad vardr. Kzlar topluca Akkzlar ad ile anlr. lgen'in hizmetinde baka ruhlar da vardr. Bunlar Yayk, Suyla, Karlk, Utkuu ruhlardr. Yayk insanlarla lgen arasnda araclk yapar, insanlar kt ruhlardan korur. Ay ve gneten bir paradr. Suyla, yerde bulunur ve insanlar korur. Gzleri otuz gnlk uzaklktan grr. At gzlerine benzer. Ay ve gnein krntlarndan yaratlmtr, insan yaamndaki deiimleri izlemekle grevlidir. Dinsel yolculuunda aman saldracak kt ruhlardan korur. Yayk ile birlikte kurbann cann gklere gtrr. Dinsel trende onuruna sa olarak rak kullanlr. Karlk, Suyla'nn en yakn arkadadr. Utkuu gklerde bulunur. Yer yzne inmez. lgene kurban sunmak iin ge kan aman karlar. amann dileklerini lgen'e sunar. lgen'in oullar da gkte bulunur. Her Altay boyu bir oulu kendi koruyucusu sayar. lgenin dokuz kz (ak kzlar) aman dualarnn esin kaynadr. amanlkta baka, iyi dii ruhlar da vardr. Umay, Ana Maygl, Aka Ene, Ayast bunlardandr. Umay ocuklar ve hayvan yavrularn korur. En nl Trk dii Tanrsdr. Eski alardan beri bilinir. lk Gktrk yaztlarnda ad geer. Bilge Han "Babam hakan ld zaman kk kardeim Kltein yedi yandayd. Umay gibi anam hatun sayesinde kk kardeim Kltein erkahraman adn ald" der. Anasn Umaya benzetir. Yine yaztlarda "Tanr, Umay ve kutsal yersu ruhlarn Trklere yardm etmesinden sz edilecektir.

Ayast, yaratc, bolluk, gnen dii ruhudur. Kimi insan ve hayvan yavrularn korur. Dank yaam elerini toplayp birletirir. Yakutlarda eski Umay'n ilevini stlenmitir. Ana karnndaki ocua "kut" fler. ocua can verir. Gebe kadnlarn koruyucusudur. Yakut kzlar ayast adna put yapp karyolalarnn altna saklarlar. Ksr kadnlar ocuk iin Ayast'a dilekte bulunurlar. amanlkta birtakm kt ruhlar da vardr. Bunlarn banda Erlik gelir. Erlik, Altayllara gre "gl" demektir, insanlara her trl ktlkleri yapar. Hastalklar yollar, kurbanlar ister. Kurban verilmezse, o obaya ya da ocaa iliir. lm, ykm yollar. ldrd canlnn ruhunu yer altndaki karanlk dnyasna gtrr. Kendisine uak yapar. aman dualarnda yle betimlenir: "Bindii at kara kheylan, dei kara kunduz derisi. Beline kuak yetimez, Gz kapa bir kar, kara bykl, kara sakall. Yz kana alm, parlak sal bay erlik. Kuvas kii gsnden, kadehi kurumu kafatasndan, klc yeil demirden, kapkara yzl. Bindii at kara kheylan, dizgini kara ipek, kams kara ylan, tam nme glerek gel!" Erliin de yedi (ya da dokuz) olu var. Dokuz da kz bulunur. aman inancna gre btn dnya ruhlarla dolu. Dalar, gller, rmaklar (yersu) tm canl nesneler. Dalar, rmaklar, gller amanlar iin salt yerel adlar deil. Konuan, duyan, evlenen, oluk ocuk sahibi olan varlklar. amanistler bu inanlarnda ok eski ilkel animizm dneminin anlarn yaatyorlar. g. aman aman, kendinden geme yntemi ile ruhlarla iliki kurabilen din adamdr. Doast varlklarla ilikiler kurabilir. Onlarn gcne sahiptir. Bunlar toplum adna kullanr. Tanrlarla insanlar arasnda araclk yapar. Tanrlarca seilmitir. Ruhlar buyruklarna verilmitir. Gc tanrsaldr. Bu g ba zerine bir bulut olarak gelir. Ebemkua biimine girerek vcudunu doldurur. aman bu inanlarla byr. Dsel evreni geni bir kimsedir. Doadaki srlar bilir. Kklnden beri dncelidir. Kimileyin bunalmlara girer. Doalama deyiler syler. Dinsel duyum iinde kendinden getiinde, ruhunun gklere ktna ya da yer altna indiine, cehennemi grdne inanr.

Genellikle bir kiinin aman olup olamayaca ocukluundaki birtakm ruhsal belirtilerden anlalyor. Nioradze bunlar yle anlatyor: "Cinperi dev grme, sk sk gelen ba dnmeleri, baylmalar gelecekten haber verme yetenei. (...) aman olacak kimseler, amanlk mesleini alana dein ruhsal ve bedensel aclar iinde kvranrlar. ou zaman yemeden imeden kesilirler, insanlar arasna katlmazlar. D grnleriyle sinirlidirler. Evlerinden ormanlara, krlara kaarlar. Darda karlar zerinde yatarlar. Tek bana yaadklar yerlerde ruhlarla ve cinlerle konuurlar. Drenkova'ya gre, insanlardan ekinme ve korku, ie dnk bir ruhsal yap, sknt ve dncenin ar basmas amanlk iin nbelirtilerdir. Bu durum karsnda o ocuun yaknlar, ocuun ata ruhunca seilmi olan ocuu bu ar grevinden alkoymak iin trl arelere bavururlar. Ancak btn bu arelerin ie yaramad anlalrsa gen altayl renim ve eitim iin bir amann yanna verilir. (...) Szgelimi Krgzlarda bir kimsenin aman olmas yaklak olarak yukardaki belirtilere uygun dmektedir: amanlk renmekle elde edilmez. Soydan gelir. Kimse aman olmak istemez. Gemi amanlardan birinin ruhu aman adayn sarar. Bundan sonra aman aday deneyimli bir aman yannda eitime balar. Yal aman ona tm gerekli retileri belletir. Yakutlarda aman aday ura retisine yle giriyor: Tm oymak toplanr, bir da ya da tepe zerine kar. Yal aman, gelecein amanna stlk giysisini giydirir. Eline at kllar balanm bir asa verir. Gen adayn sanda dokuz gen, solunda dokuz kz bulunur. Yal aman, uraa ballk yemini okur. Bu uzun bir duadr. Gen aday ayn szleri yineler. Tobalarn ilk dnemlerinde kadn amanlar var. Devletin dinsel trenlerini ynetiyorlar. Szgelimi 339 ylnda bir kurban treninde, tpk Sibirya amanlar gibi ellerinde dmbeleklerle gzkyorlar. h. Giysi amanlarn en nemli giysileri stlk ile balktr. stlk ak koyun derisinden yaplr. stne baka paralar dikilir. Balk kar uzunluundadr. Kzl bezden yaplr. Kysna dme konur. aman bunlar dinsel tren srasnda giyer.

Giysiden sonra en nemli donatm davuldur. algsz dinsel tren yaplmaz. Daha sonralar Mslman olan amanlar davul ya da def yerine kopuz kullanacaklardr. aman stlk ve davulunu dsel biimde ssler. Bu sslerin biimini ona hizmetinde bulunduu ruh, ayrntl biimde betimlemitir. Bu esinlenme ile donatmn biim ve zellikleri doar. . Davul aman davullarna resimler, ak ve kzl boya ile izilir. Boyalar, rmak kylarndaki yumuak talar ezilerek toza dntrlr. Bu yzden boyalara, "apaga ta", "kzl ta" ad verilir. Bu toz deneyimli erkek izicilerce, parmakla davul stne srlerek izim yaplr. Davulun sahibinin izimi, davulu iki eit blme ayrr. Yukarda ba, aada ayaklar bulunur. Ban iki yannda yer alan ii yuvarlak ay ve gnein grnts saylr. aman davullarnda gne, ay, yldz, imek resimleri yannda kayn aac resmi de bulunur. Bir aman davulundaki iki kayn aac resmini yle aklar: "lgen atamzdan ilk titrediimiz zaman, Umay anamzla birlikle bu iki kayn aac yere indi." Altay amanlnda, aman ldkten sonra davul ormana gtrlp paralanr. Bir aacn dalna aslr. amann ls de bu aacn yanna gmlr.23 i. Dinsel Tren aman dinsel trenlerinde kesinlikle ate bulunur. Kurbanlk hayvan nce ate ruhuna sunulur. amanist Trk halklarnn trenleri ikiye ayrlr: 1. Belli bir dnemde yaplmas gereken trenler: ilkyaz, yaz ve gzn yaplr. ok eski dnemlerden beri yaplagelirler. in kaynaklarna gre eski Trk mparatorluklar dneminde, devletin resmi dinsel bayramlardr, ilkyaz ve gz bayram trenleri Hunlar dneminden beri bilinir. Moollar dneminde bunlar devletin dinsel bayram olacaktr. Grkemli trenlerle kutlanacaktr.

Bu yaz bayramlar trenleri doann diriliini anlatan evrensel trenlerdir. Sami halklarnda Pesah, Hrstiyanlarda Paskalya trenleri ile ayn ieriktedir. Yaz bayram trenlerine Yakutlar "sah" adn vereceklerdir. Yedi ay sren ar k dneminden sonra ksraklar salacak, kmz mayalanacaktr. Btn oymak, soy bir ayrda toplanacaktr. Soyun aman ynetiminde tren yaplacak, oyunlar dnlcektir. yle trk syleyeceklerdir: "Ey ocuklar, beyler, sevinli gnler geldi Eski yl bitti, yeni yl geldi Tm yeryz yem yeil kesildi ocuklar douyor, nekler, ksraklar yavruluyor Ardndan aman kmz kabn bana kaldrr. "Algs" (Uur) diye syler. lk toplanan kmz sa olarak Tanrlarn by, rn Ayi Toyon'a ve rn Ar Toyon'a sunar. u ilahiyi okur: Ay Toyon sana krler olsun Bu ilkyaz dnemini bize sen verdin Buzalar, tay, tatl stleri sen yolladn Aalarmz gzel yapraklarla donattn Otlaklarmz yeil otlarla ssledin Bu kmz dolu aya (kadehi) sana sunuyoruz Sonra ate Tanrsna, al ate sahibine kmz ve ya dker. lkyaz sah trenine amanla birlikte dokuz ar kz, dokuz ar gen katlr. Bunlar amann ge yolculuunda birlikte olurlar. Ar olmayan kzlar genler, gklere kamazlar. Gnahlarnn lsne gre gn katmanlarnda kalrlar. Tanrlar katna kan yolda duraklar vardr. Tren srasnda bu duraklarn her biri iin zel ilahiler sylenir. Yakutlarda bu tren son dnemlerde hristiyanlk etkisiyle bir tr ulusal bayrama, lene dnmtr. Altayllarn en nemli dinsel treni at kurban trenidir. Tren uzun ya da ksa olabilir. En uzun tren blmden oluur. a) Gne battktan sonra hazrlk blm yaplr. aman tren yaplacak yeri belirler. Kaps douya alan zel byk bir adr kurulur. Kapsna at

klndan bir tuzak konur. adrn ortasna yeil kayn dikilir. Kaynn adr iinde kalan dallar budanr. adrn stnde kalan dallar, braklr. Oraya bayrak aslr. Kayn dokuz yerinden kertilir. Buralara basamak denir. b) Birka akboz at getirilir. Bunlar Tanrnn beenisine sunulur. aman afsun syleyerek elinde bulunan fincan atn arkasna kor. Fincan ba aa derse, Tanr bu at beenmemitir. Kurbanlk ksraksa, aman fincan onun style ykar. Sonra u duay okur: yi grp kabul ettin Fincan benden, ala drmek senden Hayrl bilgi verin Kurbanln dizgini "ba tutan"n elindedir. Bu adam Tanr katna kurbann cann gtrecek ruhu temsil eder. aman, kayn dallarndan bir demet yapar. Kurbann zerinde sallar. Giysi ve baln giyer. Eline davulunu, tokman alr. nce lgen'i, oullarn ve onlara bal ruhlar arr. aman birka ruha seslenir. Deyiler okur. Mumyalanm kaza biner. Gk yolculuuna km olur. Szde kurbanln grnmez cann avlayacaktr. Epeyce uratktan sonra hayvann cann yakalar. amann bindii kazda uup gider. (Utuu varsaylr). Kurbanlk at boularak ve bel kemii krlarak ldrlr. At lmek zereyken iki aman hayvann yanna gelir. Ellerinde tuttuklar ekmei atn yanna getirirler. Kurbandan kan kutu ekmee kartrm olurlar. Bu ekmei kurban sahibi ile yaknlar yiyecektir. Baka kimseye verilmez. Kurbann derisi, ba, aya ve kuyruu topluca bir sra aslr. Kurbann kemikleri krlmadan ayrlr. Kurban "kazanc" denen iki uzman piirir. Piirilme srasnda kazanclardan baka kimse kurbana yaklaamaz. aman et suyundan alr. Tslere afsunlar dualar okuyarak sa yapar. Ozans dualar okur. Her dizenin bitiminde "amin" anlamnda "ook" diye barr. Trene katlan kimselere kurban eti ile len verilir. aman dua ederek et paralarn yemeyi srdrr. Biraz sonra aman dinlenir. Bu srada kurban sahibi dokuz giysi getirir. adrn kapsnn yanna asar. Bunlar lgen'e armaandr. "Tolu" denir. Kemikler bir ukurda toplanr. al, rp ile kapatlr. aman davulunu atee tutup kurutur. Cbbesi ile davulunu kokulu ot yakp ttsler. Bir oturak zerine oturur. Davulunu vurarak ruhlar armaya balar. nce, Yayk Han adl su Tanrsn arr. Davuluna vurmay ve uyakl dualar okumay

srdrr. Bildii tm ruhlar adlaryla arr. Bunlar arasnda kartal da vardr. Kartal, "Tanr kuu, bakr trlanakl mthi ku" diye tanmlar. Bundan sonra her boyun byk atasn arr. Bu atalara seslenen ilahiler okur. Kurban sahibi ile eini davulun tokma ile kucaklayp, kutsar. Ev bireylerine gstermelik olarak zrh ve balk giydirir. Ardndan gl davulu vurular ile ate evresinde dner. lgen iin konulan dl davul ve tokma ile kucaklar. Srekli iirsel ilahiler syler. lgen'in dln alp ge ykselie geer. Gn birinci katna kar. Orda yldrm, gk grlts ile karlar, ikinci kata ykselir. Havann ilerdeki konumu zerine nbilite bulunur. Gn her katnda ne bulunduunu anlatr. Deyiler syleye syleye drdnc kat ge kar. Davulu ile gk grlemesini yanstr. Beinci kata ular. Gk grlts artmtr. Bu katta Yayu denen bir ruh vardr. aman bu ruh katnda davuluna yava vurur. Dualarn yava syler. Bu ruh diidir. Buna anam diye seslenir. Yaratc (yayu) sorgular: Sen kimden kaldn, kimin torunusun? Adn syle. Kiinin ad, geyiin postu olur. Adn, yolunu bildir. Ku umaz, srngen gemez bu yere pis kokan bcek gibi nasl geldin? aman ok korkar. Geri geri gider, yalvarp yakarr. Yayu amann azndan nbilite bulunur. "u olacak, bu olacak". Trene katlanlarn tm balklarn amann davulunun altna atarlar. Bu iyi fallar yakalamak iindir. aman gn altnc katna karken herkes baln alr. Altnc katta aman aya secde eder. Bylece gn on ikinci katna dein kar. Burda lgen'e kurbanlar sunar. Ona dualar syler. Bylece yolculuun sonuna gelmitir. aman yeryzne iner. Davulunu atar. Gzlerini aar. Uzak yoldan gelmi gibi herkesle sclamlar. Bu gn sren trenin zetidir. nc gn, aman onuruna byk bir len verilir. len iin hazrlanan ikilerden herkes sarho oluncaya kadar ier. Kt ruhlara kar yaplan dinsel trenlerde amanlar yer altna yolculuk yaparlar. Uyakl bir anlatmla balarndan geenleri dile getirirler: Cehennemde kl kprden gemilerdir. Kuzgun umaz kzgn sar ller amlardr. Gnahl amanlarn saysz iskeletlerini grmlerdir. Ylan, ejder, canavarlarla karlamlardr. Eski Trklerde zgn bir l gmme treni vardr. Gktrklerdeki l gmme trenini inliler ayrntl biimde betimler. inliler bu trene

"Kubbeli ota altndaki tabut" ad verirler. Trk tresine gre, l, kubbeli ota altna konur. Her akrabas, koyun, at, sr, gibi bir hayvan keser. Kurbanlar adrn dna dizilir. Tm akrabalar ata biner. Otan evresinde at kotururlar. adrn evresinde ac lklar atarak yedi kez dnerler. Kapya gelince yzlerini bakla izerler. Yzler, kulaklar baklanr. Kan gz yana karr. Yas gstergesi olarak, salarn kesildii olur. Tts (kokuluk) kullanlr. ndan aac ile "yu ypar" (ttsl yas mealesi) yaklr. ly gmme iin uurlu bir zaman seilir. lkyaz ve yazn lenler yapraklar dklnceye dek, sonyaz ve kn lenler, yapraklar yeirinceye dek bekletilir. l, kubbeli ota biiminde tahta kk iindedir. Hakan at stnde, zel eyalar ve altn, gm, krk gibi deerli hediyelerle yaklr. Kl lnn eyalar ile birlikte gmlr. Gmld gn yeniden kurbanlar kesilir. Gmnn stne bir tapnak yaplr. Tapnan evresini atllar kuatr. Tapnan zerine "beng ta" denen bir kaya yerletirilir. Beng taa, len kii ve savalar grntlenir. Orhun vadisindeki Gktrk dnemi ata ant tapnaklar, bu gelenein ak bir kantdr. Bu tapnak ve yontular, yksek katmandan kiiler iindir. Daha alt katmandan kiilerin mezar tana, gnmzde Krgzlar mezarlarnda konan, tuh denen bycek kuklalar konur. l yakma gelenei Eski Krgzlarda da vardr. Kltegin antnda, lenin grnts yannda, yaknlarnn ve maiyetinin yontusu da vardr. lenin yontusu dndaki grntler, belki de eski dnemlerde kurban edilen insanlarn simgesidir. Mezarn zerine sahibinin ldrd sayda ta ya da yontu (heykel) dikilir. Bunlara "Balbal" denir. Yine Gktrk dnemi mezarlarnda, ko yontular ile at, geyik resimleri bulunur. Bunlar kurban trenlerinin bir ans olmaldr. Gktrklerde kurban kesilen ko ya da atlarn balar srklara aklr, mezarn evresine dikilir. Ko ve geyik yontular belki de bu kurbanlar anlam iindir. Sz konusu gelenek olduu gibi eski Chou Trklerinde de vardr.24

5 BUDZM

Toba Han (572-581) bir inli Budist'in zendirmesi ile Buda dinini benimsiyor. Gktrkler arasna Budizmi sokmu oluyor. Toba Han tutucu bir Budist gibi davranyor. Budist dualar okuyor. Oru tutuyor. Ancak halkn bu dnemde Budizmi nasl karladn bilmiyoruz. Toba hann lmnden sonra Gktrk hanl ykma srkleniyor. Trk beyleri inlileiyor, soysuzlayor. Trk kara budunu "Hani benim hakanm? Hani benim ilim trem" diye haykryor. Hannn lmnden yz elli yl sonra yazlan Orhun yaztlarnda Budizmden iz yok. Yaztlara gre, Trklerin, bamszlk kazanmasna Trk Tanrs ve Yer Su yardm ediyor. Ancak, iin ilgin yan yaztlarda ilkel inanlardan, kt ruhlardan, tzlerden ve benzer putlardan sz yok. Bilge Hann soylu evresi bu tr gelenekleri brakmtr. Yufka yrekli Bilge Hann Buda dinine kar bir eilimi vardr. Kara halkn bo inanlarna kar kaytszdr. Nitekim Bilge Han in'in grkemine kendini kaptrmtr. Orta Asya Trkl de bylesine gsterili olmaldr. Otann evresi kalelerle kuatlmaldr. Buda ve Laotseu tapnaklar ykselmelidir. Ulusu kent yaamna almaldr. Buda dinsel trenleri uygulanmaldr. Ancak bu gr bilge Tonyukuk'un sert direniine arpp dnecektir. Ama Budizm, Uygurlar iine kkl biimde girmi, onlarn yaamna, sanatna, yaznna derin iz brakm, damgasn vurmutur, i Asya' da Hotan Budizm'in kalesi olmutur. Budizm'in kurucusu bir kral soyundan olan Sidharta adl prenstir. Sidharta, . 6.yzylda Hindistan'n Mada blgesinde domu. 29 yana gelince krlara ekilmi, bir dervi yaam srmeye balam. Yaamn anlam zerinde dnceye dalm. Gerekte Sidharta'nn durumu ylesine yadrganacak bir olay deildir. Kendinden nce, ya da yatlar arasnda ayn duruma denlere o dnemde ska karlalr. Ne ki, onun kra ekilmesinin sonu brlerininki gibi olmaz. Yllarca dnce evrenine dalar. Sonunda bir gece mucize gerekleir. Zihni aydnlanr ve Buda olur. Gerei, ac ekme gereini bulur. Buda'ya gre var olu zdraptr. Dou, hrs, yallk, lm birbirlerini izleyen, birbirlerini btnleyen halkalar, oluun paralardr. Bu ac sonsuzdur. Ac lmle de bitmez. Yeni bir vcutta biim bulur. O unutulmaz gecede Buda'nn nnde bir de aclar sona erdirecek gerek belirir. Izdrap girdabndan kii ancak tutkuyu, yaama tutkusunu ldrmekle kurtulabilir, ite o zaman, salt o zaman acnn bulunmad

duruma, nirvanaya ulaabilir, tenlemenin sonu gelmeyen zincirinden kurtulan iin artk vcut yoktur. Buda'nn bellei aydnla kavutuktan sonra gerein szn, drahmay yaymaya balar. Kilisesi demek olan sagha'sn kurar. Yeni din Magdha topraklarnda hzla yaylmaya balar. Bu hzl yaylma Budizm'in hi ayrcalk yapmakszn herkesi ats altnda toplamasndan kaynaklanr. Buda'nn salnda dou Hindistan krallklarndan Magdha ve Kosala yeni dine girmilerdir. Magdha Hindistan'n kuzey batsn ele geirdikten sonra Budizm yerel din olmaktan kar. Yaygn bir din durumuna gelir. Buda'nn lmnden sonra kimi ilkeler konusunda Budist din adamlar arasnda gr ayrlklar balar. Giderek bu tartmalar kzr. Sonra Kuzey ve Gney Budizmleri birbirlerinden ayrlr. Kuzey Budizm'i Mahayana mezhebini oluturur. Bu mezhebe gz attmzda, eski Tanrsz Budizm, Tanrlar, yar Tanrlar, koruyucu ruhlar ve cinlerle kalabalklamtr. ok Tanrl bir din durumuna gelmitir. Bu mezhebin din adamlar Buday Tanr gibi alglama yoluna giderler. Dnyevi zme arlk verirler. Gl kiiliin kendini Nirvanaya adamas ile aclarn biteceini savunurlar. Budizmin br mezhebi ise Hinayana'dr. Budist teoloji Buda'nn dnceye yaklaabilecek soyut eini bu mezhepte yaratmtr. Bu mezhepte meditasyon yolu ile kendiliinden zm szkonusudur. Budizmin be ana yasak ilkesi vardr: Canly ldrme, yalan syleme, iki ime, hrszlk yapma, zina yapma inanca gre bu buyruklar yerine getiren kii nirvanaya ular. Burkan dini .S 2. yzylda Kuan imparatorunun semesi ile Orta Asya'ya yayld. Bu srada Hindistann iki eyaletinde Budizm geliiyordu. Kengeres eyaletinin bakentinde bir Budist tapna yaplmt. Fakat Budizm Bat Trkistan' da tutunamayacakt. Bu blgede Sasanilerin destekledii Atee tapnm ile baka ran dinleri Budizm'i sokmayacakt. Nitekim ul Trkleri atee tapyorlard. slama Atee tapnm dininden gemilerdi.25 Trkmenistan'da duraksamasna karlk, Budizm, Dou Trkistan'dan in'e doru hzla yayld. Dou Trkistan'n yerleik evrelerinde alar boyunca Burkan dini balca kltr evresi olacakt. ine doru uzanan kervan yollar boyunca Budist klliyeler kurulmutu. Budist manastrlarda, Trke "toyn" denen Budist rahipler, Budist kltrn yayyordu. Orta Asya'da Budizm'in Trke 'Ulu klng' (ulu gemi ya da kan) denen Mahayana mezhebi gelitirildi. Bu mezhep, "Kiig klng" (Hinayana) adl asl Budizmden kimi

izgilerle ayrlyordu. Kk Gemi ya da kan kiisel bir yaam felsefesi idi. Ulu Gemi ise evrenseldi. Ama bu iki mezhebe de srekli daha nceki Trk inanlar yerleiyordu. Szgelimi, Ak Kurt sylencesi Budizm iinde yerini alyordu. Oysa bu sylence, kuzey Trklerinin sylencesiydi ve Budizmle ilgisi yoktu. Ak Kurt Budist bir ierie dnt. Kurdun heykeli Budist tapnaa dikildi. Bunun gibi gk ve atalar dinin alp ve yar Tanr Han inanc Ulu Gemi mezhebine girdi. Kutsal Han gelenei, Gktrk dnemindeki Trk Budizminde de yer ald. 6. Yzylda Gktrklerin Budizmi seimlerini anlatan Bugut yazt vardr. Yaztta Taspar Han, atas Bumin Hann ruhundan emir alr. Bu tarihsel kararn manevi ykn, atalar dinine dayandrr.26 Bg Han ise 762'de Mani dinine girerken, "dntar" (yksek katmanda rahip) olmak ister. Mani dinine giren Basmil ve Uygur hanlar ise "idik Kut" san ile, kutsal kiiler arasna girerler. Ayrca Mani dini trenlerine, gk ve yer Tanrlarnn katld bir Uygur yaztnda belgelenir. Orta Asya'da Kuanlarla Hunlarn abas sonucu en ok yaylan din Budizmin Ulu Gemi mezhebi olur. Tpk Dou Hunlarda olduu gibi, Gktrklerde Mukan (552-72) ve Taspar Han (572-81) da resmi din olarak Budizmi, siyasal dncelerle semilerdir. Bylece in'in Konfys' ile Taoizm'i, ran'dan gelen Zerdt, Bizans'tan ilerleyen Hristiyanln kltrel etkinliklerinin nne geilecektir. Taspar Han ok dindardr. Ona Patra (Burkan'n kasesi) ve Araslan gibi budist sanlar verilmitir. Taspar Han, sutralar Trkeye evirtir. Gktrk Hanlnn geni illerinin tam ortasnda byk bir Budist klliye (Trke 'Kd') yaptrr. Trke "Ediz ev" ad verilen kutsal belgeleri koruma evleri yaptrr. Buralarda Burkan yontular, Burkan dinsel yazmalar ve azizlerin kalntlar saklanr. Bunlar 6. yzyl Orta Asya Budist tapnaklardr. Bylece, Gktrk Budizmi genellikle Orta Asya'da gelien Ulu Gemi mezhebi ynnde geliir. Kuzey in'e egemen olan Tabga saraylarnda da 550-580 yllar arasnda Budist rahipler vardr. Tabgalar ile inliler arasnda akrabalk ve kltrel ilikiler bu dinin kklemesine ortam salyordu. Hindistan ve Kabil evresinde yetien Budist rahipler, Bat Trk han yanna geliyorlard. 630 ylnda lecek olan Bat Trk Han Tong Yabgu, Hintli bir rahip aracl ile Budist olmutu. Bat Trk Hannn Buhara soyu da Budizmi semiti. Bunlarn yaptrd Burhana tapna 645'lere dein ayakta kald. Baykent ili hkmdar Yel Tegin ise 588'den nce Burkan inancn seti. Bu dnemde Peavar ve Kemir'de Budist tapnaklar kuruldu.

Karluk illerinde de Budizm yayld. 663 yllarnda Tardu boyu Kzlsu vadisinin Kuzeyinde Karluk devletini kurmutu. 8. Yzyln balarnda Trk Budist soyunundan dinsel knyeler elimizdedir. Ayrca dnemin slam gizemcilerinden Belhli akik Kartuklarn Budist olduklarn dorular. Gizemci akik, Karluk ilindeki bir tapnakta yz ve ba tral, al giysilere brnm bir Budist rahibiyle grmtr. Belhli akik 790'da Budist Trk blgesi olan Huttal'da ldrlecektir. Uygur han Bg ile birlikte soyu da Mani dinine girmeden byk olaslkla Budistti. Budizmin Uygurlar arasnda yaylmas 4-5.yzyllarda balam olmal. Uygurlar, Trk dilinde yeni bir biemle, byk bir Trk Budist yazn ve sanat oluturdular. Budizm gerekte bir dinden ok yaam ac dolu bir hayal ve byl bir d sanan felsefeydi. Trk Budisti bu dnceyi yle anlatyordu: "Evrenin bir by, bir d gibi olduunu anla! O yokluk ve boluktur, ben yok benlik yok. Zaman ark dndke birbirini izleyen yaamlar soyu, korkulu bir d saylarak, ondan kurtulmak gerekir. Kurtulu yokluu tanklamak ve benlikten syrlp yoklua varmakla olur. Uygur budisti bu dnceyi yle anlatmt: "Yokluu, boluu tanmak geree ulamaktr." Yaam kt bir d sayan ve ondan kurtulmak iin nirvanaya, yani benlii sndrmeye aran bu felsefe, Ulu Gemi mezhebinde daha somut biimde yorumland. Yoruma gre, nirvana snmek deil, baka bir dnyevi anlayn stnde bir yaama varmakt. Benlik atei snnce, evrenin btn ruhunun atei ile birleiyordu. Bylece Taoizme yakn bir gre, evrenin kll ruhuna inanmaya varlyordu. Evrenin tm grnmleri, Taoizmde olduu gibi iki ilkeye deil, tek bir ilkeye indirgeniyordu. Taoizmde egemen olan iki ilkeli kosmoloji yerine, evrenin ekeini tek asldan bilen vahdeti vucuta varlyordu. Taoizmde evrenin kll ruhu kukulu kalrken, Ulu Gemi mezhebinde ebedi Budann ruhuna balyordu. 10-11.yzyllarda gelitii bildirilen bu dnce ebedi Buda ve Zaman ark kavramlar ile Uygur ilinde domutu. Ordan Tibet'e ve baka illere geti. Bir Uygur ozan Ebedi Burkan'n anlamn insan gnl olarak tanmlyordu: Burkann kendi gnldr, Gnl burkandr, Gnl dnda ne var?

Ulu gemi mezhebinin Tantirik kolunun bu dncesi Trk gizemcilik okulunun Vahdeti vcut anlayna ok benzer. "Gnl" ve "Eren" (insani zaaflar kahramanca yenebilen veli) gibi kavramlar ve terimler vardr. Bylece Uygur Budist metinleri Trk gizemci edebiyatnn ncesidir. Zaman ark kavram, Karahanl dnemi Trk yaznnda "Evren" (zaman arkn dndren felek ejderi) biimine dnr. Bylece din d bir yaam felsefesi olarak balayan Budizm, Ulu Gemi mezhebi evresinde ok Tanrl bir din olur. Merkeziyeti dnya ekseninde, nice dsel Burkanlar, tarihsel ve yaratlm kiiler, eski dinlerin Tanrlar Budizm'de yer alr. Uygur geleneindeki Ulu Gemi mezhebi, slam ile karlamadan nce, ok Tanrl bir din durumundadr. Gerek Budizm, Ulu Gemi anlaynda byk deiime uramtr. Bu bakmdan Uygur Budizmi, gzel sanatlarn sunduu tm olanaklar kullanmakta saknca grmemitir. Uygur Budizmindc cennet dleri, dinsel trenler, edebiyat grkemlidir. Yontular, resimler, ssl tapnaklar, iek ve misk kokular gz alcdr, canldr, incedir. Kkler, yazlar, baheler, havuzlar, suludur, almldr. Dinsel ezgiler, dinsel oyunlar cokuludur. Mool yaylmas, Uygur Budizminde yeni almlara yol aar. 1212 ylnda Hoo Uygur Hanl Mool devletine katlr. Bu dnemde Budist Trk kltr, bir sre Moollara nclk eder. Uygur Baklar (din retmenleri) Moollar Budizme kazanrlar. Mool devletinin kltr ve sanat yaamnn en st katmanlarna geerler. Moollar kltr dili olarak Trkeyi renirler. Moolca, Uygur yazs ile yazlmaya balar. Ancak, Kubilay Han 1269'da Tibet lama(rahip)larnn etkisi altna girer. Tibet Lamaist Budizmi, Uygur illerinde yaylr. Ancak Uygur Budist sanat, Lamaist motifler yannda kendi z biemini de srdrr. te yandan, Uygur Budist yaznnda, Tibeteden eviriler yaplr. Tibeteden evrilen metinlerde Lamaist zellikler aka sezilir. Sz konusu metinlerde Budist azizler, Hindu dininin ilahlarnn grntsne brnmtr. Kimi Hindu ilahlar gibi, Lamaist Budist azizlerinin birer ei olduu dlenir. Azizlerin kadnlarn kucaklar biimde grntleri izilir. Trke "gkang" (ana-baba) denen bu ilah iftinin kucaklamas, yaam etkisini yanstr. Yaamn sonu olan lmn dsel grnts ise, kuru kafa ve ldrc silahlarla anlatlr. Bunlar ilah iftinin talarnda ve ellerindedir. Lamaist Budist azizler de, Hint mabudlarnda olduu gibi, kimileyin ok bal, gzl ve ok kollu gsterilir. Bu benzerlikler yannda Lamaist Budist azizleri ile Hint mabudlar arasnda kimi ayrmlar vardr. Szgelimi, Budizm evrenin tm grnlerini ve

ilahlar birer hayal sayar. 14. Yzylda Trke Lamaist metinde ilahlar da hayal olarak anlatlr: Onlarn z ruhu yok, Onlar aynadaki yansma gibidir. 14. yzyldan kalan Trke Lamaist bir tablo ilgintir. Tabloda 32 iftten oluan 64 ilah vardr. Tablo canl ve gsterilidir. Tabloyu anlatan bir de metin vardr. Sz konusu metin yledir: O gk rengindedir. Gne daireli lotus taht zerinde durmakta Ve sa ayan uzatp, kzl renkte Umay Hatunu teper Sol aya ile kara renkte Mahesvara'y teper O tek yzl, iki kollu ve gzldr. Sa elinde an, Sol elinde vajra tutar. Ve Tanrlar kz olan anay kucaklar. Tac be kuru kafdar, Gerdanl, boncuklar elli kanl insan bandan oluur. Onun koynunda bulunan ana Vajravarahi, Kzl renktedir. Tek yz ve iki kolu vardr. Sa elinde tuttuu kurban kesme ba, Evrenin on ynn korkutur. Sol elinde be trl lmszlk iksiri ile dolu kafatas Tutar. Ve atay kucaklar. Tac be kuru kafadan, Gerdanlnn boncuklar, Elil kuru kafadan oluur.27 Bylece Budizm Uygurlar arasnda uzun sre yaar. Onlarn kltrlerinde derin iz brakr. 15. yzylda slam Uygur ilinde yaylmaya balad zaman, Tibetliler ve Moollar gibi olduka geri halklarn etkisi ile ilenmi bir Budizmle yz yze gelirler. Ancak Budizm snrl da olsa gnmzde Trk halklar arasnda yaar. Szgelimi, Sar Uygurlar imdilerde de Budizm'e inanrlar.

6 MANHAZM VII. yzyln ortasnda Gktrk Devleti Uygur soyunun ynetimine geer. Bu dnemde Orta Asya'nn kuzeylerinde amanlk egemen durumdadr. Bat ve Gneyden yanaan kitapl dinlerin etkisi yok denecek lde azdr. Kitapl dinler amanlktan etkilenmektedir, ilk Uygur hanlar (Kl Bilge ve Moyun ur) amanisttir. Bg Han 763 ylnda Uygurlar arasna Mani dinini sokacaktr. Bylece Uygur Trkleri amanl brakp Mani dinine giriyorlar. Bylece ilk kez temelinde etik ilkeler yatan bir dini seiyorlar. Bu olay geni grn ve dnsel olgunluun bir simgesi saymak gerekir. amanl brakp Mani dinine gei, toplum yaamnda bir aama saylr. nk Mani dini daha insancl, daha salam temellidir. Etik kurallara daha ok yer verir. Szgelimi Mani dininde ldrme eylemi, ne biimde olursa olsun, kt ve gnah saylyor. Bu srada Uygur hanlarnn ota, Orhun rma ile tken da arasnda bulunur. Byk olaslkla tm uygur halk Mani dinine girmi deildir. Uygurlarn Manihaizmi kabulnden 506 yl sonra dikilmi Karabalgasun yazt var. Bu din Uygurlar arasnda 840'tan sonra kklemi olacak. Bu tarihte Krgzlar Uygurlar Moolistan'dan karmlardr. Orta Asya'nn dousunda Krgz devleti kurulmutur. Mani dinini kabul eden Uygurlar Dou Trkistan'a gelip yerleirler. Bundan sonra Uygur lkesinde Manihaizm, Hristiyan ve Budizm ile yan yana amanlk da yaayacaktr. Budist Uygur tapnaklarnda rahipler amanln tz ya da ongon kltn srdrecek. Rubruk yks bize bu bilgileri aktaracak. .S III. yzylda Babil'li Mani, daha ok Babilde gelimi mezhep Kurallarndan yola kar. Kimi Hristiyan ve ranl Zerdt elerini katarak yeni bir din kurar. Bu dinin temeli ikilemdir. Dnyay iki e doldurur: iyi ve kt, biri k, br karanlktr. Balangc olmayan bir dnemde k ile karanlk lkesi birbirinden ayrlmtr. Karanlklar lkesi k lkesinden bir para k almtr. Bunun zerine madde ve n karp, ruh ortaya

kmtr. Bu, dnyann bugnk biimidir. Gerek bilginin grevi, bu karm tanmak, karanlktan ve maddeden ayrmaktr. Bunun gereklemesi iin Tanr, insana 'akl', ruhun bir parlts olarak yollamtr. Akln etkinlii ile k, maddeden kurtulacak ve ilk yurduna, k lkesine dnecektir. Bylece ilk iki ana ilke, zaman iinde ortaya kan ayrlk, karm ve arnma katlm olur. (Ayrlk gemite olmutur, karm imdiki durumdur, arnma ise gelecekte olacaktr). Bu dzeni, Mani benzetmelerle, ozans bir dille destans bir hava iinde anlatmtr. Ik lkesinde, bir bar havas eser. Burada "Byklk Babas" oturur. Dii olarak dnlen "Byk Ruh", k lkesinin zerinde dolar. Yaanan dnya, karanlk lkesidir. Karanlk lkesi, kavga grlt, tutku ve pis kokularla doludur. Ik ve karanlk lkeleri arasndaki sava, evrede gerekleir: 1. Karanlk lkesinin saldrmasna kar koymak zere, k lkesinin hkmdar 'Byk Ruhu' canllarn anas olarak yollar. Canllarn anas da ilk insan yollar, ilk insan be ksml bir ruh ile donatlmtr, ilk insan, be blmden oluan ruhunu eytana yedirip derin bir uykuya dalar. Uyandnda k Tanrsna yedi kez dua eder. 2. Dua zerine k Tanrs, 'Iklarn Sevgilisini', yani 'Byk Yap Ustasn' ve 'Canl Ruhu' yollar. Canl Ruhu, insana bir ar olarak iletmitir. Bu ar insanda bir 'yant' uyandrr. ar ve yant birlikte en stteki dnyaya karlar. Canl Ruh, oullar olan, be kozmolojik g ile ve 'Canllarn Anas', ilk insan ana yurda gtrrler, ilk insann, anmsama zellii olan ruhu, karanlklar lkesinde kalmtr. Bunun zerine canl ruh, be olunun yardm ile dnyay yaratr. Canl ruhun be olu nefes, rzgar, k, su ve atetir. Karanlk, oullardan birkan ldrr. Derilerinden on gk, etlerinden sekiz yer yaratlr. Geride kalan k paralarndan gne ile ay, 'k gemisi' olarak yaplr. Bylece dnya, karanlk ve ruh iin bir tutsakevi olarak yaratlmtr. Artk kurtulu olay balayacaktr. 3. lk iki yollantaki ilahlar k hkmdarna yalvarrlar. Bunun zerine k hkmdar nc bir eli yollar. nc eli karanlklar lkesinin grevlilerini tehdit eder, korkutur. Grevliler, alkoyduklar k paralarn geri verirler. nc eli, bir grkem stunu yaratr. Ik gemilerini harekete geirir. Ik ruhlar grkem stununa trmanarak aya karlar. Oradan gnee geip k lkesine akmaa balarlar. Madde bu etkinlii nlemek iin insan yaratr. Ruhu sk bir ember iine almak ister. Erkek ve dii eytanlar, eytanlar lkesinde bulunan ruhu, () yutarak insan yaratrlar. Bu insana

rme gc verir. Ancak sz konusu aba boa kar. Ik lkesi hkmdar, 'mesih'i yollar. Bu Hristiyanlktaki sa'dr. Mesih, insana asln ilahi zn retir. Mesih, 'akl' biiminde, peygamberleri, k resullerini uyarr. Onlara ve btn 'seilmilere', kurtulua gtren 'akl', yani "k bakiresini' verir. Mani, "In kurtulabilmesi iin, her canl byle almaldr" der. ite Mani dininin ahlaki kurallar buradan doar: -Cinsel ilikiden kanma -Canl ldrmeme -Dua, vaaz -lahi okuma -Gnah karma -Oru tutma Bu ve buna benzer ilkelerle dinin erevesi belirlenir. Bu ortamda balayan savan sonunda k paralar kurtulacak, k lkesine ulaacaktr. Orda btn k ile birleecektir. Mani, evrenin oluumu, ilerde sona erii, o zamana dek srecek savam tm ayrntlaryla yorucu bir zenle izmitir. Manihaizmde grkemli bir kozmogoni, metafizik ve ahlak bilimleri dzeni budur. lke ve trelerinin yaylmas iin Mani kilisesini salnda kurar, inanlarn ve papazlarn belirler. Bunlar iinde dereceler oluturur. Mani inan dzeninde efeatlar, akln dnyadaki grn ilevindedir. 'Seilmiler' olan rahip ve rahibeler inziva yaamyla, k paralarnn maddeden kurtulmalar iine katlrlar. Mani dinine gnlden bal olan halk ise dinin gereklerini yerine getirmek ve ahlak kurallarna uymakla ykmldr. Zerdt, Burkan ve sa gibi Mani'den nceki peygamberler, k paralarn kurtarmak iin insanla trl yollar gstermilerdir. Ancak, bunlarn en by ve en doru yolu gstereni Mani'dir. Mani sa iin yle der "Onun armhta ac duya duya can vermesi, madde ierisindeki ac duyan ve vatan zlemi ile yanan k paralarnn bir semboldr." Mani, ran'da baar ile dini yayar. Hindistan'da eitli yreleri gezer. Budizm ile ilikiye girer. Farsa olarak yazd kitab dnemin ran hanna sunar. Ne ki, ok gemeden gzden der. Yalnz kilisesi yasaklanp inananlar kovuturulmakla kalmaz. Kendisine de ikence yaplr. Sonunda vcudu paralanarak ldrlr. 216-277 yllar arasna sacak Mani'nin yaam bylece noktalanr. Bunun zerine yardmc ve papazlar i Asya'nn

yolunu tutarlar, orda kendilerine yeni yaam ortam ararlar. Nitekim i Asya'da anslar hi de kt gitmez. Yeni Budist elerin katlm ile g kazanmaya balarlar. Manihaizm 6. yzylda Batda, zellikle Afrika ve kk Asya'da gibi bymeye balar. Bir ara Hristiyanl tehdit eder olur. Ne ki, din yaylmas savan srdrmeye soluu yetmez. Bat'da Hristiyanlk, Dou'da slamlk, onun yazl kitaplarn bile yok ederler. Bylece Mani kat bir gizem bulutunun altnda kalr. Onun zerine bugn bildiklerimiz, ancak Hristiyan ve Mslman din adamlarnn gvenilmez yazlarna dayanr. in tarihilerinin anlattklarna gre 719'da bir Manihaist papaz ve bilgin "byk bir mecus" Toharistan kralnn buyruuyla bakente gelir. Bu manihaist byk mecus hemen dinini yaymaya balar. Giriimi byk baarlar dourur, inananlarnn kayg verici biimde oaldn gren in imparatoru 732'de kard bir buyruk ile uyruundan bir kimsenin murtadlar dinine girmesini yasaklar. Bununla birlikte Manihaizm daha in'de ortadan kalkmamtr. Kovalamaya karn urda burda sinmi, hatta giderek gizlice yaylmasn srdrmtr. Gktrk hakannn azndan "Devlet ancak tiiken ayrndan ynetilir!" tmcesi yuvarlanmtr. Trk ulusu artk yerleik yaama geme zlemleri iindedir. 681 ylnda Kutlug Han, kurtulu savana girmitir, ilkin tken'i ele geirir. Bozkrlara ve an dnyasna burdan egemen olabilecektir. Yal Tonyukuk gen Bilge Hann babakan olmutur. Bilge Han, Tonyukuk'tan, yerleik yaama geilmesini ister. Halk evler yapp kentler kurmaldr. indeki dinlerden biri seilip ulusun dini olmaldr.28 Tonyukuk'un verdii karlk gebe ve aknc bir siyaseti ak ve seik olarak dile getirir: "inliler bizden sayca yz kat oktur. Buna karn biz, onlara kar gelecek isek, ayr ve suyun ardndan gitmemiz, av ile geinmemiz, adrlarda oturmamz gerekir. Gl olunca ilerleriz, yoksa geri ekilir, saklanrz. inliler oktur, ancak her yerde savaamazlar. Duvarlarla evrili ehirlerde oturduklar iin ivedi hareket edemezler, herhangi bir saldraya kar koyamayp tutsak olurlar. Ayrca Burkan ve Lao tse dini insan yumuak ve zayf yapar." Bu gr, gebelie ve akncla dayanan bir devlet iin zorunludur. Bununla birlikte Bilge Han, ulusunun yerleik yaama gemesi iin, ok urar. Yaztlarda tler verir: "Sen Trk ulusu, oralara gidip ok sayda ldn! Oralara gidersen leceksin. Ama tken'de yerleir kervan gdersen hi skntn olmaz. tken'de yerleirsen devleti sonuna kadar elinde

tutabilirsin!" Ancak tm bu uyarmalara karn, kesin olarak ehirlere yerleme grlmez. Gebelik srerken, belli bir alana yerleme istenir. 745 ylndan sonra, tken'e Gktrklerin yerine, kesin biimde Uygurlar egemen olur. Uygurlar, yaztlarda Tokuz Ouz adyla anlrlar. Uygurlar, br Trk boylarndan daha uygardr. Yapc, kltr bakmndan daha gelimi bir Trk boyudur. Gktrkler gibi kent yaamndan ekinmezler. Bozkr ve gebelii brakmazlar ancak, kent yaamnn kendilerini yumuatmasndan da korkmazlar. Soylu Uygurlar inli prenseslerle evlenmeye balaynca kent yaam kendiliinden gelir. Soylular, adr yerine evler kondururlar. Halk, bu yaam biimine zenir. Ticaretle urama balar. Ticaretin gerei, mallarn saklanmas gerekir. Giderek yeni evler yaplr. Bu zorluklardan, Selenga Irma zerinde Sout ve inli ustalar, Baybalk adl, bir zenginler ehri kurarlar. Bu arada devletin snrlar da geniler. Kent uygarl iyice kkleerek srer. Manihaizm anszn ve de ok gemeden yitirdii tm haklarn yeniden kazanr. Orhun blgesi Uygurlar o sralarda glerinin doruklarnda bulunurlar. nne geilmez gteki atl birlikleri ile, i sorunlarla uraan in'in bakenti Loyang'a girerler. inli bir ekya, ayaklanmtr. in hkmdar, ihtilalcilerin eline gemi olan baehri brakp in'in gneybatsna kamtr. in han, durumun dzeltilmesi iin, Uygurlardan yardm istemitir. Bg Han, 762 gznde ordularyla, in bakentlerinden birini asilerin elinden kurtarr. Gebe geleneine gre, yardmn karl olarak ehrin yamalanmas gerekir. in ordusu komutan, "henz asilerin elinde bulunan Loyang halk, bu ehrin yamalandn duyarsa asilerle bir olur. Kentin alnmas gleir. Bu nedenle yamadan nce Loyang zerine yrmelisiniz" der. B Han yamay brakp, Loyang zerine yrr. Uygurlar, Loyang' asilerden temizler, ardndan kenti yamalarlar. Bu askeri yardmn sonucu alnmtr. in taht ekyann elinden kurtarlmtr. Ama Uygur ordusu tken'e dnmez. Kentin dna yerleir. Kent yaam Uygurlar balamtr. Bu zoraki konukluk, eskiden beri inlilerle alveri yapan Uygurlarn iine yaramtr. Ama ok gemeden Uygur ve inliler arasnda atmalar kar. inliler Uygurlar, tken'e dnmeye raz ederler. Bg Hana bir inli prenses verirler. Ayrca her yl 20.000 top ipek vereceklerdir. Loyang akn, Trkler asndan pek nemli kltrel sonular dourur. Ksaca Bg Han ad ile anlan Uygur han in bakentinde Manihaizmi renerek kabul eder. Orhun yanndaki ordusuna dnnde, beendii bu

dini uyruuna da kabul ettirmek iin, yannda drt manihaist papaz gtrr. Bg Kaann yardmyla o zamandan sonra Manihaizm Uygur devletinin resmi dini durumuna gelir. Orhun evresindeki gebeler, hanlarnn szn dinleyerek bir diren gstermeksizin bu yabanc dine girerler. Bu nemli olayn in Manihaizmi zerine olan etkisi az deildir. Glerini evrede tantm olan Uygurlar, elilerini, birliklerini st ste bakente gnderirler. Loyang yaknnda adeta bir Uygur ehri meydana gelir. Manihaizmin koruyucular sfatyla Uygurlar ilkin in'de yerlemi olan Uygurlarn kendilerine serbese tapnak ve manastr yapabilmelerini isterler. Bylece Uygur koruyuculuu altnda 768'de Loyang manihaist kilisesi, aradan birka yl geince (771) Gney in'deki Yangdz rma kysndaki bycek kentlerin yaklak tmnde manihaist merkezler kurulur. Bu bat dinine inliler ancak Uygurlarn basks altnda ister istemez katlanrlar. Nitekim Orhun Uygur Devleti Krgzlarn vuruu zerine 840 ylnda ykldnda imparator tm Manihaistleri in giysileri ile gezmeye zorunlu klan buyruu karr. Aradan birka yl geince daha da sert bir adm atlr: Btn kiliseler yklr, resimler yaklr, mallar ellerinden alnr. Manihaistlere byk kymlar yaplr. Yalnz bakentte yetmi Manihaist rahibe doranr. inlilerin tahminlerine gre bu yllarda Mani dinini gdenlerin en aa yars yok olur. Uygur Devletinin yklndan sonra Tarm blgesinde toplanan Uygurlarn byk bir blm Mani dinine inanmay srdrrler. Manihaist ilahiler, Uygurcann en dikkate deer blmlerinden birini oluturur, ilahilerin byk bir blm tam metin halinde ya da ok az bir zrle ele gemitir. Huastuanit adl on be blmlk bir tr gnah karma duas bunlardan biridir. Metinde Manihaistlerce gnah saylan tm yasaklar sralanr. Metin aralarna Manihaistlerce gnah saylan dinsel koullar bile sokuludur. Tan Tanr geldi Kalknz btn beyler, kardeler Tan Tanry velim Gren gne Tanr Siz bizi koruyun Grnen ay Tanr Siz bizi kurtarn! Tan Tanr

Gzel kokulu, mis kokulu Parltl, ltl Tan Tanr... Sesler, szckler, dizeler yinelenecektir. Grkemli bir ahenk doacaktr. Tan Tanr szleri ard arda sylenecek bir davul senfonisi yaratlacaktr. Bir tapnan loluu iinde toplu biimde bu ilahe sylenecektir. Maninin kark dinsel ilke ve treleri Uygurlar arasnda geni yank uyandrr. O dnemlerin tanklarna gre Uygurlar arasnda o dnemlerde Manihaistler Budistlerden oktur. Bunda devlet dini olarak benimseniinin yannda Manihaizmin yaps da etkilidir. Manihaizm'in kendi sanat vardr. Dinin kurucusu Mani ayn zamanda nl bir ressamdr. Onun dman slamlar bile onun ressamlktaki gcn kabul etmilerdir. Maninin sanat duygusu ve ressamlk yetenei dinine de damgasn vurmutur, i Asya'da bulunmu metinler uzaktan tannacak niteliktedir. Dinsel ierikli el yazmalar sanatl minyatrlerle ssldr. En iyi boyalarla ak kada, en zenli gzel yazlarla yazlmlardr. Mani dini Trkler arasnda yaylm ilk ahlak dinlerindendir. Mani retisine gre salt insanlar deil, hayvanlar ldrmek ve etlerini yemek yasaktr. Oysa Trklerin daha nceki inanlarnda lm gelecek yaamda insana kutsallk getirir. Nitekim, eski Trk ulularnn mezarlarna ldrlen dman belgeler biimde balbal talar dikerler. Eski Uygur yazmalarnda eski ve yeni dinin ztlklar ak biimde anlatlr. Szgelimi yle denir: "Eskiden etle beslenen halk imdi pirinle besleniyor. Eskiden ldrme olan lkede imdi iyilik egemen." Manihaizmde dua, oru, gnah karma gibi dinsel gereklerin yan sra cinsel ilikiden uzak olma, iki imeme gibi koullar da vardr. Toplumda iki tabaka bulunur. Birincisi evlenme, arap ime gibi yasaklarna kesinlikle uyan "sekinler tabakas"dr. Bunlar inananlarn verdikleri zekat ile dirliklerini srdrrler, ikincisi bunlara yardmc olan, dinsel kurallar yerine getirmekle zorunlu "dinleyiciler" katmandr. Maniha-izmde de on ve yedi buyruk olmak zere iki buyruk dizisi ile mhr denen yasaklar vardr. mhr, el, dil ve gnl mhrleridir. Manihaizm, kimi kurallar ile Budizme yakn olmasna karn puta tapmay yasaklar. Mani dininin tken Uygurlar arasnda ne lde yayld kesin bilinmiyor. Uygur yaztlarnda Bg Hann kabul ile binlerce, onbinlerce kiinin alklad belirtiliyor. Bu say biraz abartlm olsa da, bir gerek pay

bulunmal. Btn st katmanlar Mani dinine girmi olmallar. Ama ayn dnemde Uygurlar arasnda Hristiyan dinine inananlar da var. Bu inan ayrm st katmanlarda ekimelere neden oluyor. Tarkan adl biri, Mani dinini kabule kar kyor. 780 ylnda bir suikast sonucu Bg Han ldrlyor. Suikast Hristiyan inancndan Tarkan gerekletiriyor. Btn olaylar, Bg Hann Manihaizmden nce Hristiyan olduunu gsteriyor. Bg Hann Mani dini gibi her yandan koulan bir dini semesi, Trk siyasas asndan byk nem tar. O tarihlerde Mani dini in'de Burkanclk ve Taoculuk yannda byk bir nefret kazanmtr. Gerek halk, gerekse saray evrelerince kovuturmaya uramtr. inliler, sevmedikleri bir dini, gl bir dmann korumasn istemezler. Bu bakmdan in zendirmesi ile bu dinin kabul edildii dnlemez. Manihaizmin seimi de Uygurlarca ulusal benlii koruma zleminden olmaldr. Tpk Museviliin seiminde olduu gibi Trkler, gl kartlarnn dinini semiyorlar. Kyya keye skm bir dini yeliyorlar. Mani dininin kabul ve byk bir ounluun bu inanc benimsemesi, Trkler asndan nemli yap deiimine neden olur. Tonyukuk, ehir kurma ve in'deki dinlerden birini seme isteini birtakm hakl gerekelerle onaylamamt. Tarih Tonyukuk'u hakl karr. Trk ulusu, savalk ve aknclk gcn yitirir. Bunun sonucu Uygurlar, Krgzlarn kuzeyden saldrlarna kar koyamazlar. tken'i brakp Tarm yresine g ederler. Kuzey ipek yolu zerindeki Hami, Hoo, Bebalk'a yerleen Uygurlar, bu blgede Mool yaylmasna kadar kk bir beylik kurarlar. Bozkrlarn eski barbarlar artk ehirli olmutur. Kervan yollarndan alnan vergiler, halka gnenli bir yaam salamtr. Burkan, Mani ve Hristiyan dinlerinden eitli eserler Trkeye evrilir. Bozkrda devlet isteiyle kabul edilen Mani dini, tken Uygur egemenliinin k ile gzden der. Hoo'da Burkanclktan sonra ikinci derecede bir din olur. Mani dininin kltrmze en nemli etkisi, Trk halkna kentlemeyi getirmesidir. 762 ylnda kitaplklaryla, basmevleriyle, kanalizasyonlaryd Trk yaamnda kentleme balamtr. Tm bunlarn stnde eitli din ve mezhep yandalar arasnda bir hogr ortam oluturulmutur.

7 ATE OULLARI ranl peygamber Zerdt'n dnyann en byk dinlerinden Zerdtl kurduu varsaylr. Dinin Avesta adl kutsal kitab Zerdt'n zdeyilerini kapsar. Ancak gerek Zerdt'n yaam gerekse Zerdt dininin konumu ok tartmaldr. nk Zerdtle daha geni anlamda Mazdeizm de denir. Mazdeizm ise Zerdt'ten nce de ran'da vardr. Bu durumda dinin evrim sreci Zerdtlk iin de geerli olmutur. Zerdt Mazdeizmin yeniletiricisi durumundadr. Zerdt'n yaam stne sylenenler ise birbirini tutmaz. Yaam usa aykr bir dizi sylencelerle ssldr. Byk olaslkla . 7. yzylda ran'da yaamtr. zdeyilerinden anlaldna gre, ok akll ve ann bilgilerini zmsemi bir kiidir. Zerdt dini Yahudilie ylesine yakndr ki, birbirine etki edip etmedii sorulabilir. Zerdt, Ahuramazda denen tek, her eyin yaratcs, insanlara iyilik yapan bir Tanr'nn peygamberidir. Zerdt dininde, alacak bir deiim ve aktarma ile Hint ve ran Tanrlar, tek Tanr'da birletirilir. Belki de bu Hindistan'daki Varuna adl byk Tanr'nn bir aktarmasdr. Zerdt'e gre iyilik ve ktlk ayn kaynaktan kmaz. Bu yzden iyilii Ahuramazda (Hrmz), ktl Ehrimen yapar. Bunlar arasnda srekli bir sava vardr. Bu sava kukusuz iyiliin yengisi ile sonulanacaktr. Ancak erdemli insanlar, bu savata iyilie katldklar lde mutlulua hak kazana-caklardr. Bu arpma, iyilikle ktln, kla karanln, gkyzyle yeryznn arpmasdr. insan olmak isteyen insan iyilikten, ktan, gkyznden yana olmaldr. Bylece toplumsal dzen de salanacak, retim artacaktr. Ahuramazda'nn bak her zaman alkan iftinin stndedir. Gerek dindarlk oruta tapnmda deil, tarm almala-rndadr. Bu dncelerini gerekletirmek isteyen Zerdt' bir Turan askerinin ldrd sylenir. Zerdt'n bu ok akllca ve usa uygun olarak kurduu din dzeni, lmnden sonra bir hayli deitirilmi ve bo inanlarla doldurulmutur. Bylece bu tektanrclk, uzun sre zgn yapsn koruyamaz, ran'a zg bir yap kazanr. Yeni Avesta'da kimi eski Tanrlar yeniden kabul edilir. Ama Zerdtlk ran'da derin iz brakm bir kltrdr. mer dneminde Sasani devletinin Araplarca yklmas ve ran'da slamln yaylmas bile bu kltrn izlerini silememitir. Hatta yaayan ran iiliinin kkeninde bile bu kltrn direnci yatar, slamda Ali

yandal olarak tanmlanan ve eitli lkelerde deiik grnm alan iilik, Arap ulusuluuna kar, br uluslarn zbenliini koruma savandan baka bir ey deildir. Nitekim gnmz ran'nda da kkl ulusal bir duygu vardr. Bu duygu onlarn bilin altna szp birikmi binlerce yllk bir uygarln, bir Asya uygarlnn tortusudur. Trkler Zerdtlkle Aa Trkistan'da tanmlardr. slamdan nce Orta Asya'ya doru uzanan geni alanda birbirleri ile yaran Budizm, Hristiyanlk, Manihaizm gibi dinlerin yannda Zerdtlk nemli bir yer tutar. Baykent, Buhara, Semerkant gibi blgenin byk yerleim merkezlerinde ok sayda Zerdt tapna bulunur. Dinsel araya pek tutkun Trkler arasnda Zerdtlk nemli lde yaylmtr. Gerekte Zerdtlk Aa Trkistan ad verilen bu blgede devlet dini konumundadr.29 Zerdtlk daha da ileri giderek in seddine kadar uzanan geni alanda eitli Trk boylar arasna girmitir.30 Zerdtlk, blgede slam yaylmasna kar en byk engellerden birini oluturmutur, slamlk blgeye girdikten sonra da Zerdtler gizli gizli inanlarn srdrmlerdir. Salt Aa Trkistan Trkleri deil, Hazar kylarn ele geiren Trkler de Zerdtln ekiciliine kaplp bu dine girmilerdir. Bu blgede yaayan Dokuz Ouzlar 8. yzylda (Arap tarihisi bni Bahr'in gezileri srasnda) hem Mani hem de Zerdt dinine inanrlar. Ayn lkenin snrlarnda iki ayr din, ayn zamanda bar iinde yan yana yaar. Kentlerde ve bakentte halkn ounluu Manilie inanr. Kylerde ve kalan blgelerde Zerdt dini egemendir. Gerekte Zerdt inanlar ile eski Trk inanlar arasnda kimi koutluklar da vardr. Bunlarn banda atei kutsal sayma inanc gelir, ranllar arasnda gelimi Mug (Trke Moo) ate treni, Hazar kylarndan Uygur blgesine kadar Trkler arasnda da yaylmtr. Ancak eski Trk atetaparl ranllardan alnm deildir. Belki iki inan da ok eski bir kkte birleir. Yalnz Trklere zg bir ateetapnm olay da vardr. Szgelimi Sr Derya blgesinde yaayan gebe Trkler arasnda lleri kk iinde yakma treni vardr. Bu ran inanlarnda bulunmaz.31 Zerdtl seen kimi Trk boylar arasnda bu tren Zerdtlk inanc arasnda yaamn srdrmtr.

8 NESTROYAN Gktrkler dneminde Trklerin Hristiyanlkla ilgileri balad anlalyor. Tartmal Sryani kaynaklarn kazbilim verileri doruluyor. Trklerde Hristiyanln erken varl konusunda bugn gvenilir gzken bilgiler unlar: Kagar hanlarndan biri Bizans kral ile balantda bulunuyor. 718'de Merv Nasturi patrii putperest bir kentte oturan byk bir Trk hannn ve ulusunun Hristiyanl setiini yazyor. Trk hakan Taraz kentinde byk bir Trk metropoliti kurdurur. eitli kiliseler yaptrr. amanoullar, Taraz' Karluklardan aldkla-rnda en byk tapnan bir kilise olduunu grrler. 7-8.yzyllardan Asya ve Urallarda Hristiyan eserleri Karluklardan kalr. 7-8.yzyllarda Krgzlarn da Hristiyan olduklar sanlr. Naymanlar arasnda da Nasturi Hristiyanlk olduka yaylm bulunuyordu. Nayman sz Moolcada 'sekiz' anlamndadr. Ancak Naymanlar Trk boylarndandr. Mslman dman Nayman beyi Klg Hrstiyandr. Kereit Trkleri hannn 1009 sralarnda Aziz Serkis'in bir mucizesi ile Hristiyan olduu sylenir. Daha sonraki dnemlerde Hristiyan Trklerin balca merkezlerinden biri ngt boylar lkesidir. ngt beylii snrlar iinde eitli surlu kentler bulunuyordu. 13.yzylda ngt saraynda, Hristiyan yaptlarndan oluan byk bir ktphane kurulmutu. ngt beyleri, Mool saraynda etkin kimselerdir. ngt beyleri lhanllar dneminde Azerbeycan' da Nesturi manastr kurmulard. Nesturizm Uygur Trkleri arasnda yaylr. Bu yolun kurucusu Nesturius, Suriye'nin Germenica kasabasnda doar. Antakya manastrnda yetimi bir Hristiyan papazdr. Geni bilgili ama zaptolunmayacak lde hrsl, inanlmaz biimde kendini beenmi bir kimsedir. Roma kilisesi ile anlamazla dnce kendi grlerine dayanan bir dinin kuramcs olur. Nesturius 428 ylnda Bizans patrii olur. Bu dnemde sa'nn iki ruhani varl gizlediini, Tanrlk ve insanlk olmak zere iki kiilii bulunduunu ileri srer. Grlerini yaymaya balar. Bunun zerine Efes'teki Hristiyan kilisesince 431 ylnda afaroz edilerek Msr'a srlr. Orda yalnz ve perian bir durumda lr. lmnden sonra ran ve Irak'ta ilkelerine dayanan yeni bir tarikat geliir. Bu din bir yangn gibi komu lkelere yaylmaya balar.

ran'dan Asya'ya yaylma olana bulan Nesturizm budur. Ancak yaylm olan bu dinin ilkelerinin ne kadarnn kurucusunun olduunu kestirmek zordur. 5.yzyl balarnda Herat ve Merv'de piskoposluklar kurulur. Asya ilerinde Nesturizm yaylmas srer. Nesturiliin Asya'da yayl burdaki basit insanlarn yreklerine tmyle pratik yoldan girmekle olur. Gerekte Nesturi din adamlar din bilgisine ve retisine ylesine balanm kiiler deildir. Al veriten ok iyi anlarlar. Sayrlklar saaltmasn bilirler. Gezgin satc olarak uzak lkelere dek giderler. Pek ok halk ynlar ile iliki kurarlar. Para iin kimseye avu amazlar. Bu durum onlara ekonomik bamszlk ve saygnlk kazandrr. Tm bunlara karn Nesturilik in topraklarnda yaylma olana bulamaz. in'de daha ok Trkler bu inanc seerler. Ne ki, bu inanc seenlerin tm al verile urar, Asya halklar arasnda Nesturi Hristiyanl ile nlenmi boy Kereit Moollardr. Ayrca ato Trklerinden ngtler (Ongutlar) de Nasturidir. ngt saraynda Hristiyan eserlerinden oluan byk bir ktphane bulunur. ngt hannn kzkardei iin 1298'de Nesturi bir kitap yazlr. Bu kitap birka yl nce Anadolu'da bulunur. ngtler 12. yzylda Roma kilisesine balanrlar. ngt beyleri Mool saraylarnda etkin ve saygn kiilerdir. Gzel mektup yazarlar. Hattatlk yaparlar ve ud alarlar. ngt Trklerinde Koanl Markus, lhanl Devleti dneminde Azerbeycan'da byk bir manastr kurar. Markus 1280'de Nesturi patrii seilecektir. 11.yzylda Nesturi papazlar asya'daki kitleleri rgtlemiler. Herat, Merv, Semerkant'ta byk dinsel merkezler olumutur. Bu rgtlenme 14.yzyla dek srecektir. Mool ynetiminin kmesine kout olarak Nesturilik de nemini yitirir. Douda in'den srlrken, Batda slam klc ile tkenir. 16. Yzylda tmyle silinir. Gnmzde Mardin yaknlarnda yaayan kk bir halk diliminin inanc olarak kalr. Trklerin, dlanm, keye skm bir Hristiyan mezhebini neden setiklerini anlamak zor. Ama Trklerin din semedeki genel eilimlerine bakp bu nedeni kestirmek kolay: Trkler gl imparatorluk dini semeden kanyor, arada yitip gitmek istemiyorlar. Ancak eski dinlerinin de an gereklerine yant veremediini gryorlar. Bylece bu aray, Trkleri her defasnda yeni dinleri denemeye itiyor. Yalnz bu din imparatorluk dini olmayacak ve din Trkleri zorlamayacak!

9 YECC MECCLER 7.yzylda Kafkaslardan Volga'ya dek uzanan alanda gl bir imparatorluk gryoruz. Bu devlet Hazar imparatorluudur. Hazarlar Trk kkenli bir ulustur. lkeleri Karadeniz'le Hazar arasnda nemli geit niteliindeki, stratejik, kilit noktada kurulmutur. Araplarn Avrupa'ya doru ilerlemesine, bu aknlarn en bezdirici dnemi olan balang alarnda Hazar ordular engel olmutur. Hazar lkesi Araplarn doal ilerleme yolu zerinde bulunuyordu. Muhammet'in lmnden (632) birka yl sonra Halifelik ordular, hereyi nlerine katarak kuzeye doru ilerliyorlard. Doal bir engel olan Kafkas dalarna varmlard. Bu engel aldnda Dou Avrupa topraklarnn yolu ak demekti. Araplar Kafkaslarda Hazar Trklerinin dzenli, gl ordular bekliyordu. Sasani devletini ykan Araplar ayn yllarda Horasan'da ve Kafkaslarda Trklerle yz yze geliyorlard. Kafkaslardaki Arap, Trk sava yz yl akn srecekti. Peki Trklerle Araplar daha nce karlamamlar myd? Muhammet'in Trkler iin syledii szler ne lde geree dayanyordu? Bunlar gnmzde de tartlan konulardr. Kagarl Mahmut'ta geen iki hadise gre, Muhammet Trkler zerine ok olumlu szler sylemiti. Ama Arap kaynaklara ve yorumculara gre Muhammet'in Trklere bak hi de olumlu deildi. Muhammet tanyp bilmedii bir topluma kar, neden dmanca szler etmiti? Asya dourgan bir anay andrr. Gemiin karanlk dnemlerinden beri, doudan batya halklar gerler. Bunlar, Hazar'n Kuzeyindeki ya da gneyindeki doal yollardan Avrupa'ya yaylrlar. Tarihin en belirsiz dnemlerinden beri srp giden bu halklar akn, Avrupa'nn yerleik halklar zerinde korkulu dler yaratr. Yerleikler iin, Dou'nun gebeleri yakp ykan vahilerdir, iin ilgin yan Doulu gebeler de bir sre sonra Avrupal yerlilerle karlarlar. Yerleik yaama balarlar. Doudan gelecek gebeleri korkulu gzlerle beklerler. 7. Yzylda ise Batdan douya doru bir saldr vardr. Geri bu saldr, ycryuvarlann acmasz oluumu iinde, Batdan douya ynelen ilk saldr

deildir. Daha nceleri de bu tr aknlar olmutur. Ama bu saldrnn amac ve tr brlerininkine benzemez. Kutsal bir ama iin yapldna inanlr. Sz konusu saldrlar dorudan Tanr onaylamtr. slamla giri iin yaplan kutsal arlardr bu askeri eylemler. Gerekte ise Arabistan llerinde yeeren yeni bir ulusuluk akm, dinsel bir yapya brnp drt bir yana yaylma sava balatmtr. Douda ve Kuzeyde karlarna kan kartlar pek yabanc olmadklar halklardr. Bunlar tm sylence ve veriler bir araya getirildiinde, ortaya somut bir sonu kar. Trklerin Avrupal halklarla ve Araplarla tanl ok eskilere iner. sa'dan sonraki yllarda Orta Asya'da z ad ile anlan Trk halknn gemii, ok daha eskilere dayanr. imdi Batdan Dou'ya ilerleyen Araplar yeniden Trklerle karlamtr. Ancak Araplar, bu tandk zerine pek de olumlu yarglar tamazlar. ok eski dnemlerden beri Doulu gebeler Araplarca Yecc-Mecc adyla anlmlardr. Yecc-Mecc adl halk (ya da halklar) Sami halklarnn kutsal kitaplarnda da yer alr. Tevrat'ta Gog-Magog diye bir halkan sz edilir. Magog, "Mecc" adnn baka bir syleniidir. Kimi sylentilere gre Magog ya da Mecc Trklerin ilk atasdr. Tevrat'ta ayrca Togarma ad geer. Bu adn ise Trk sznn bozulmu biimi olduu sanlr. Yecc Mecc, Tekvin'de iki ayr kii ad olarak geer. Kuran'da bu iki ad, halk ad olarak anlacaktr. Kehf suresinin 83. ayetinden 101. ayetine dein srer. Toplam 19 ayetten oluur. Kur'an'da Zlkarneyn nce batya, sonra douya ve ondan sonra da kuzeye doru akna kar. Zlkarneyn bu bilinmeyen ynde iki da aras nnde oturan bir halkla karlar. Bu halk ona Yecc ve Mecc aknlarndan yaknr. Bu aknlara engel olacak bir "sed" yapmasn ister. Bunun zerine bu iki da arasna demirle bakrdan byk bir set yaplr. Yeccle Mecc ite bu seddin arkasnda kalr. Kur'an'daki blm bu ieriktedir. slam aratrmaclar bu konuda zellikle soru zerinde dururlar. Demirle bakrdan yaplan bu sed nereye ekilmitir? Yecc-Meccler kimlerdir? Zlkarneyn kimdir? Bu sorulara kimi olaslklarla yant verilebilir. Demirle bakrdan set, Kafkaslar gneye balayan doal geit zerine ekilmitir. Buras gnmzde Derbent, boaz ad ile anlr. Hazar deniziyle Kafkas dalar arasnda tarihin ve eski dnyann kilit noktalarndan biridir. Masallardaki Kafdann kaps burasdr, ranllar buraya tatan sed ekmilerdir. Araplar bu geide 'kaplar kaps' anlamna gelen "Babl ebvb" derler. Tarihte

yaylma dalgalarnn geit yeridir buras. Birok halk, ok eski alardan beri burdan gneye saldrp geri ekilmilerdir. Yecc Mecc, Araplarn bu kapnn ardnda yaayan halklara verdikleri addr. Tm bu sylenti ve veriler birletirildiinde, ortaya somut bir sonu kar. Trklerin Avrupal halklarla ve Samilerle tankl ok eskilere iner. Geri salam belgelere dayanan Trk gemii sa'dan sonraki yzyllarda aydndr. Ama tarihin eski dnemlerinde Trkler deiik boylar biiminde Batnn kaplarn zorlamlardr. imdi Batdan Douya ilerleyen Araplar, yeniden Trklerle karlamtr. Ancak bu tandk yz, Araplar zerinde olumsuz anlarla karktr. Tevrat'ta balayan Mecc halk Kur'anda daha aklk kazanr. Kur'an'da bu ad "Yecc" adyla birlikte anlr. Muhammet Trkleri grp tanmasa bile, uzak lkelere yapt kervan yolculuklarnda haklarnda bilgi edinmitir. Daha nceki kutsal kitaplar esas alan Muhammet'in onlara dayanarak kimi aklamalar yapmas doaldr. Hatta kimi kaynaklarda, Trklerin slaml semeleri iin mektup yazd da sylenir.32 Muhammet dneminde Gktrklerin dnyann en gl devletlerinden biri olduu bilinir. Buna dayanarak Muhammet'in mektup yazmas olasl zerinde durulur. Ancak unutulan bir iki nemli nokta vardr: ncelikle Muhammet dneminde slamlk daha Arap yarmadasn am deildir, ikincisi, hi tanyp bilmedii, kitapl dine bile gememi bir halka Muhammet nasl mektup yollar? Ne var ki, yz yze gelmese bile, Muhammet'in Trkler hakknda bylesine olumlu szler etmesi olanakszdr. Uzak lkelere yapt kervan yolculuklarnda, kulaklar Yecc Mecc sylentileri ile dolmutur. Ayrca Muhammet'in kutsal sayd daha nceki kitaplarda, olumsuz tantlan bir halk vmesi olanakszdr. Nitekim Arap tarihiler de Trklere genellikle olumlu bakmazlar. Szgelimi nl Arap yazarlarndan Hazin (mam Aladdin Ali ibni Muhammed) 1324 ylnda yazd Lubbut-Te'vil fi Manit-Tenzil adl kitabnda slamn ilk dnemlerinden beri gelmi gemi yorumcularn bu konuyla ilgili grlerini toplar. Arap bilginlerinin sraillilerin samalarndan yararlanarak tm gln sylentileri Trklere mal eder. Kur'an' daki blm yledir: "Ey Zu'lKarneyn, Ye'cc ve Mecc, bu yerde bozgunculuk yapyorlar. Bizimle onlarn arasna bir sed yapman iin sana bir vergi verelim mi?" (Kef, 94)

"Nihayet Yecc ve Mecc (sedleri) ald zaman onlar her tepeden dnyaya saldrrlar" (Enbiya, 96) Kur'an'a gre bunlar dilleri anlalr eyler deildir, mam Hazin, Peygamber Muhammed'in syleisinde bulunanlardan bni Abbas'a dayanarak bu halkn Trk olduunu bildirir. Kendi dillerinden baka hibir dil bilmezler, onlarn dillerini de hi kimse anlayamaz diye vurgular, slam tarihinde Trklerden ilk kez byle szedilir. Hazin'in anlattklarna gre Zlkarneyn bu Trk halk ile anlaabilmek iin tercmanlar kullanr. Nitekim Muhammet'ten sonra gelen birok Arap yazar, kutsal kitaplarda ve Kur'an'da ad kt biimde anlan bu halkn Trkler olduunu srekli vurgulamlardr. 12.yzylda Antakyal yaayan Sryani rahibi Yakubi bunlardan biridir. Vakayiname'de adl kitabnda, Yecc Meccler sorununu ayrntl biimde ele alr. Trk rk konusunda u bilgileri verir: "Turkaye ya da Trkye milleti Yasef soyuna dayanr. nk bunlarn soylar Magog= Mecuc'dan gelir." Yakubi'nin yorumuna gre, Trk rknn ilk yaylmas M. 510 ylnda olmutur, ikinci yaylmas ise, yaad dnemdeki (12.yy) Seluklu yaylmasdr. Sonuta Yecc Meccler Trklerdir. Zlkarneyn szkonusu eddi Trk rkndan korunmak iin yapmtr. Trk ad da Arapa "Terk" szndendir. mam Hazin bu samalar hadislere bavurarak, bilim adna belgeler. Trk olarak kesinlik kazanan Yecc Meccleri yle tanmlar: "Yeccler ayr bir boy, Mecuc ayr bir boydur. Her boy drt bin insandan oluur. Bunlardan bir erkek kendi soyundan eli silah tutan bir oul dnyaya geldiini grmeden lmez. Bunlar yeryzn yakp ykmaya uraan Adem oullardr. Huzeyf demitir ki: Bunlar blme ayrlrlar, ilerinden bir blm, Suriye'de yetien, gkyzne doru yzyirmi arn uzunluundaki Sedir aalar gibidirler. br blm insanlarn enleriyle boylar bir olup yz yirmi arndr. Bunlara ne dalar dayanabilir ne de demir kar koyabilir. Yine bunlardan bir blm vardr ki, bir adam bir kulan yere serip yatar. br kulan da yorgan olarak zerine rter. Bunlar filleri, yrtc hayvanlar ve domuzlar grdkleri zaman yemeden gemezler. Hatta kendi llerini de yerler. Bunlarn ileri kollar Suriye'de, kanatlar Horasan'dadr. Mark rmaklaryla, Tabariyye gln ierler, ilerinden bir kar boyunda olanlar bulunduu gibi, ok uzun boylu olanlar da vardr. Bunlar insan olu iinde az bulunan eylerdir. nk Hazreti Adem'in bir gn ergenlii azm (d

azm) ve dlsuyu topraa karmt. Yecc' Tanr ite o sudan yaratt. Bu nedenle onlar bizimle ana ynnden deil, baba ynnden birleirler. Hzin, kitabnda "Yecc Meccler'in Trk olduklar grn yineleyerek vurgular ve "Zlkarneyn bunlara kar sed yapt. Bu halk set dnda kald, terkedildi" Bunlar terkedildikleri iin "Trk adn aldlar" diye yorumlar. Savlarn yle srdrr: "Bunlarn ii gc dnyay yakp ykmaktr. Bir blm am yarmas gibidir. Bir blm yz yirmi arn eninde yz yirmi arn boyundadr. Bir kesiminin bir kula yatak, bir kula yorgan olacak biimdedir. Ve sonra baka bir blmnn de yalnz bir kar boyunda olduu sylenir." mam Hazin'in yz kzartc tanmlamas byle sryor. Bu betimleme daha sonra birok Arap yazarnca da yinelenecektir. Szgelimi Taberi bunlardan biridir.33 Arap milliyetiliinde Trk dmanlnn izleri ok derindir. Araplar iin Trkler "yzleri krmz, burunlar bask, gzleri kk, yzleri deri stne kaplanm kalkanlar gibi kaln" yaratklardr. Araplar, byle tanmladklar Yecc Mecc ad ile andklar Trkleri insanlk iin en byk ykm kayna grrler. Trkler Emevilerden beri Arap ulusuluuna hedef tahtas olmutur. Arap kin ve nefreti Trkler zerine younlamtr. Araplarn Yecc-Mecc adn verdikleri Yeni Trkleridir. Onlar ezmeyince hkm gelmeyecektir. Nitekim Emeviler dneminde yaayan en byk slam bilginlerinden diye bilinen ve Durrat al-Yatima adl yaptyla n salan bn al Mukaffa Trkleri yrtc hayvan niteliinde gsterir.34 Ne var ki, slamn Trklere bak, kesin biimde Trk olduklar kantlanamayan Kura'n'daki ayetlerle kalmaz. Dayana salam hadislerde de Trkler zerine olumlu szler bulunmaz. Muhammet'in bu hadisleri derlenmitir. Muhammet iin, Trklerle Araplarn sava bir kyamet gstergesi olacak lde nemlidir: "Kyamet kopmadan az nce siz kldan arklar giymi bir ulusla savaacaksnz. Onlarn yzleri ekile dlm derilerle klfl kalkan gibidir. Benizleri kzl, gzleri ekiktir.35 Baka bir kaynakta ise yle bir hadis geer:

Trkler size dokunmadklar srece siz de onlara dokunmayn. Zira Kantura oullar soyundan gelen bu Trkler ilk kez Allahn mmetine verdii yurt ve egemenlii onlarn elinden ekip alacaktr. Zekeriya Kitap'nn derledii, Trkler zerine salam hadisler yukardaki ieriktekiler gibidir. Muhammet'e en yakn kiilerin azndan derlenen szler, Trkler asndan yenir yutulur trden deildir. Bu szleri, daha nce eitli aratrmaclar yaynlamlardr. Tm bu sulamalar, hakaretler, Araplarn gemite Trklerden yedikleri tokadn etkisinden kaynaklanr. Byle bir gemie dayanan Arap Trk ilikisi 7.yzyl ortasnda Kafkaslarda yine alevlenmitir. 642-652 yllar arasnda Araplar defalarca Derbend'den geerek Hazer topraklarna girerler. Her defasnda geri pskrtlrler. 652'de kartlar arasnda byk bir sava olur. Her iki yanda mancnk kullanr. Drt bin Arap lr. lenler iinde Araplarn ordu komutanlar da vardr. Bundan sonra Araplar, krk yl Hazar lkesine girmeye cesaret edemezler. Saldrlarn Bizans'a yneltirler. Bu arada Hazarlar, Bulgarlarla Macarlar egemenlikleri altna alrlar. Batda Ukrayna ve Krm'a ularlar. Sekizinci yzyl balarnda Hazar devleti Araplara yklenecek lde glenmitir. "kinci Arap savalar" (722-732) denen bu savalar srekli yinelenen, tekdze, yresel savalar andrr. Tmnde olaylar ayndr: Hazarlar Derbent kapsndan Araplarn topraklarna girerler. Bir sre sonra Arap kar saldrs balar. Hazarlar ayn yollardan Volga'ya doru geri ekilirler. Bu savalarn belirgin zellii, lme meydan okuyan bir fanatizmdir. Szgelimi, bir Hazar kenti teslim olmaktansa kendini yakp yok eder. Baka bir olayda bir Arap komutan Babel Ebvab geidinin suyunu zehirler. Bozguna urayp kaan bir Arap ordusunun yolunu yine bir Arap ordusu keser. Adamlar tek kii kalmayncaya dek savaa zorlanrlar. "Cennete gidelim, ey Mslmanlar, cehennem'e deil" diye barrlar. Savata ehit olan her Mslman cennete gideceine kendisini inandrr. On be yl sren savalar srasnda Hazarlar Grcistan ve Ermenistan' silip geerler. 730'da Arap ordularn byk ve kesin bir yenilgiye uratrlar. Musul ile Diyarbakr' alp halifeliin merkezi am'a yaklarlar. Son Arap saldrsn daha sonra II.Mervan adyla halifelie geecek olan komutan ynetir. Mervan, nce bar elileri yollar, sonra da her iki geitten artc saldrlara geer. Hazar ordusu bu aknln etkisinden kurtulamaz

ve Volga'ya dein geri ekilir. Kaan bar istemek zorunda kalr. Mervan, alnan br lkelerdeki ynteme uyarak Kaan'dan Hak dinine dnmesini ister. Kaan da bunu kabul eder (737). Ama bu Mslmanla gei lafta kalr. Grne gre, halk zerinde hi bir iz brakmaz. Bu yenilgiden sonra Hazarlar kendilerine ekidzen verirler, glerini artrrlar. Bu tarihte Mslmanlar eski cihad ruhunu yitirmilerdir. Halifelik i karklklar iindedir. Bu yzden Araplarn kuzeyde gl bir s kurmalarna olanak bulunmaz. Nitekim bir sre sonra Mervan am'da halifelie oturuyor, ancak sonra halifelik Abbasi soyunun eline geiyor ve Mervan ldrlyor. Hazarlara inanlarn kabul ettirmek iin her iki yandan daha ok aba harcanr. Ancak Hazar krall kendi askeri gcne dayanarak nc g olmaya kararldr. Hazar Kaannn Yahudilii seii zerine Arap tarihi El Bekri'nin "Krallk ve Yollar" adl kitabnda ilgin bir sylence var. Sylence yle: Daha nce putperest olan Hazar Kaan nce Hristiyanl seiyor. Ancak bu dinin yanllm grm, duruma ok can sklyor, tini emrindeki yksek rtbelilerden birine ayor. O yksek rtbeli adam krala yle diyor: "Ey kaanm, kutsal yazlar ayr toplumun elindedir. Onlardan birer kii artp inanlarn anlatmalarn emredin. O zaman doru olan seip onun yolunda gidebilirsiniz." Bunun zerine kaan Hrstiyanlara haber gnderip bir psikopos istiyor. Kraln yannda tartma yetenei ok stn olan, onunla sk sk konuan bir de Yahudi bulunuyor. Psikopos gelince bu Yahudi ona: "Amaran'n olu Musa zene ve ona bildirilen Tevrat hakknda grn nedir?" diye soruyor. Psikopos buna, "Musa bir peygamberdir ve Tevrat'da yazlanlar da dorudur." diye karlk veriyor. O zaman Yahudi, krala dnp, "Bakn, daha imdiden benim inancmn doruluunu kabullendi. imdi ona kendisinin neye inandn sorun" diyor. Kral bu soruyu sorunca, psikopos: "Benim inancma gre, kurtarc sa, Meryem'in oludur, esas gerek onun szdr, bize Tanr'nn sesini yanstan da odur," diyor. O zaman Yahudi yine krala dnyor ve yle konuuyor: "Onun syledikleri benim bilmediim eyler. Oysa o, benim dediklerimi kabul ediyor." Psikopos savlarn kantlamay baaramaynca, davay kaybediyor.

Bunun zerine kral, huzuruna bir Mslman artyor. Mslmanlar ona ok okumu, akll, iyi tartan bir adam yolluyorlar. Ama krala yakn olan o Yahudi, birisine para verip o Mslman yolculuu srasnda zehirletiyor. Bylelikle Yahudi, kral ikna etmeyi baarm ve kral da Yahudi dinini kabul ediyor. Bylece, S. 740 ylnda Hazar Han, saray ve askeri komutanlar Yahudi dinini benimsiyor. Ve bu din Hazarlarn resmi dini durumuna geliyor. Hazarlarn en gl dnemlerinde Yahudi dinini semesi tarihileri artyor. En mantkl aklama yledir: Sekizinci yzyln balarnda dnya iki byk gcn elinde kutuplamt. Bir yanda Hristiyanlk, te yanda da Mslmanlk vard. Her iki grubun ideolojik doktrinleri, kuvvet politikas ilkelerine gre iliyor, klasik propoganda yntemleri, ikna ve fetih yollaryla inanlarn yaylmasna alyordu. Hazar imparatorluu bu srada nc g konumundayd, imparatorluk her iki byk gle de boy lebileceini daha nce ortaya koymutu. Ama kendi bamszln srdrebilmenin tek yolu, Hristiyanln da Mslmanln da dnda kalp yaamn srdrmekti. nk, bu inanlardan birini semesi durumunda siyasal gcn btnleyecek kltrel ncln yitirecekti. Dou Roma mparatorluu'nun ya da Badat'taki slam halifesinin nfuzu altna girecekti. Ata inanc amanlk ise, grkemli yerleik bir devletin yaam koullarnn gerisinde kalmt. Szgelimi, insan kurban etme gelenei vard. Krallk dnemi bitiminde krallarn trenle ldrme gelenei bulunuyordu. te yandan, Hazarlar Musevilie tmden yabanc deillerdi. Nitekim Musevilii setikten sonra da, Hazarlar arasnda dinsel hogrleri srd. Hazar bakentinde bulunan yedi yargtan ikisi Mslman, ikisi yahudi, ikisi Hristiyan birisi Ruslarn ve putperestlerin davasna bakmak iin grevlilerdi. O inantan kiilerdi. Onuncu yzyln balarnda, Hazar hanl adil ve geni grl ynetim biimiyle bir masal lkesiydi.36 Yahudilik, nasya'nn eski kkl dinlerinden biridir. Yahudi ad, srailli ya da brani ad ile anlan bir ulusu karlar. Yahudi ad, Filistin'in bir blgesinin addr, brani ad, dedeleri brahim el brani'den gelir, srail ad ise brahim'in torunu Yakup'un sandr. brahim, Sami rkndandr. Kildanldr. . iki binli yllarda Frat kylarndan Kenan iline ya da Filistin'e g etmitir, brahim'in iki olu vardr. Birisi Hicaz Araplarnn atas olan smail'dir. Bunun anas Hacer, Msr'l bir cariye'dir. teki shak, Yahudilerin dedesi saylr.

. 1300 yllarnda Musa doar. Musa'ya dek srail oullarnn bandan birok olaylar gemitir. Musa srailli boylar bir ulus dini evresinde birletirmeyi baarr. Yehova, srail'in tanrs, srail ise Yehova'nn ulusudur. Tevrat ve On Emir'in Musa'dan kaldna inanlr. Daha sonra da krallar gelir. Davud ve Sleyman bunlarn en nemlisidir. Peygamberilerin yan sra bir de nebiler gelir. Yahudiliin kitab "Eski Ahit'tir. Bu eitli blmlerden ve haberlerden oluan bir derlemedir. Tekvin, k, Haberler, Saylar, Tesniye adl be blmden oluur. Talmud ise Tevrat'n aklamasdr. Kur'an'da bunlar yalnzca Musa'nn Tevrat' ve Davud'un Zebur'u olarak anlr. Yahudi inancna gre, Yehova tek Tanrdr. br uluslarn her ey put, ya da eytandr. Yehova yaratc Tanrdr. Evreni alt gnde yaratmtr. Yedinci gn dinlenmitir. O bilen, yaayan ve kadir olandr, srailliler korku ve sayg nedeniyle onun adn anmaktan kanrlar. Vahiy Yehova, ulusunu korur ve dmanlarna kar onlara yardm eder. Komutanlar ve peygamberleri aracl ile onlar doruya yneltir. Genellikle Yehova, iyilie yneltmek ve ktlkten alkoymak amacyla ulusuna dorudan ya da peygamberlerinin dili ile seslenir. On Emir ise Yehova'nn Turu Sina'da Musa'ya salk verdii nermelerdir. Bu nermeler unlardr: Ben Yehova! seni kle bulunduun yerden; Msr topraklarndan karan Tanr'nn. Artk gznde hibir Tanr kalmasn. Ne stndeki gkyznden, ne inediin topraktan, ne yer altndaki sulardan herhangi bireyi kendine bir put ya da tapnacak edin! Benden baka Tanrya secde etme. nk ben Yehova'ym. Senin Tanrn, koruyucu Tanr benim. Tanrn Yehova'nn adn yalan yere azna alma. Yedinci gn (cumartesi) saygyla an. Ana babana sayg gster ki, yaamn uzasn. ldrme. Zina etme. Hrszlk etme. Yalan yere tanklk etme. Komunun evine, karsna, klesine, cariyesine, kzne, eeine... gz dikme. (Tevrat, k, 20/2-17) Zebur, Davut'tan kaldna inanlan deyilerdir. 150 deyiten oluur. Kkende Zebur'un tmnn Davut'tan kalmad bilinir, ancak bu deyilerin hangilerin ondan kald, hangilerin ondan kalmad bilinmez. Bunlardan

bir blm Tanr'y ycelten deyilerdir. Kimileri Tanr'ya kreden ve ondan acma dileyen dualardr. Kimileri ise bilgi ve haberlerdir, inan ve yalvar dolu deyilerdir. brani tektanrclnn tarih ncesi karanlktr, brahim, tarihte inananlarn babas olarak bilinir. Fakat bu inan . iki binli yllarda Smer-Babil oktanrc evrelerde ortaya kar. alar boyu bu inancn korunmas ve ayklanmas Musa ve br peygamberlerce salanr. Kkende Yehova ilkel halklarn gksel grntleriyle onu stn varla yaklatran kiiliini korur. Gl bir biimde Tanrlarn insan grnne benzedii inancna yakndr. Giderek kozmik olmaktan kurtulur. Ahlaksal ve tinsel bir anlay kazanr. Bununla birlikte soyut bir biim almaz. O korkun bir biimde canldr. "Kutsal srail" ve "Yakan Ate"in gizemi aratrlmakla renilmez. Bu gizem karsnda ki, Job (Eyp) gibi eilmekten baka birey yapamaz. Sonuta Hazarlarn Yahudilii semeleri ardndan hi akla gelmeyen, n hesaplara girmeyen birtakm kltrel gelimeleri de birlikte getirdi. Hazarlar ekonomik ve askeri bakmdan gl olduklar iin Musevilii semeyi gze almlard. Btn iinde en uzun yaayan Trk devletlerinden biri oldu. 1250'lere dein yaam srd. 600 yl dolaynda ayakta kald. Son Yahudi Trkler 2.Dnya sava ncesine dein Polanya'nn birka kentinde yayan Karaylard. Sava yllarnda ve sonrasnda eriyip tkendiler.

10 HBR PEYGAMBER KEND LNDE ETKN OLAMAZ Balangta nemsiz gzkmesine karn, Trklerin slamla girmeleri lsnde tarihi etkilemi olaylar pek azdr. Bu seim, Trkler iin olduunca, slam iin de byk nem tar. Trkler eli ile slamlk en gemite en geni topraklara egemen olabilmitir. Bunun yan sra Trklk zbenliinden kimi eleri yitirmitir. slam dini toplumsal yaamlar bedevilik, siyasal durumlar soygunculuk temeli zerine kurulmu bir halk arasndan kmt. Araplar ayn kkten

olmalarna karn dank biimde yerlemilerdi. eitli boylara ayrlmlard. Her boyun kendine zg yaam anlay ve biimi vard. Boylar arasnda aralksz savalar sryordu. Yamasz, basknsz gn gemiyordu, ilkel l yaam biimi alabildiine sryordu. Bu ortamn gerei soy akrabal glenmiti. Toplumsal birlik duygusu gelimemiti. Aralarnda belirgin bir din sistemi yaylmamt.37 Kendilerine peygamber ss veren, ancak yanda bulamayan birok din smrcs, sk sk halkn karsna kyordu.38 Muhammet bu ortamda dinini yaymaya balad. Geri peygamberliini bildirdiinde para ve bilgi bakmndan iyi bir birikim edinmi durumdayd. Daha 12 yandayken amcas Ebu Talip'in kervan ile Basra'ya gitmi, orda Hristiyan (Nestroyan mezhebinden) Bahira'y tanmt.39 Ayrca kendi memleketinde ana tarafndan akrabas vaftizli bir Yahudi bilgin ile iliki kurmutu. Bylece Hristiyan ve Yahudi din bilgilerini edinmiti. Yirmi be yandayken, zengin bir tccarn dul kars Hatice'nin hizmetine girmiti. Hatice'nin ksa srede beenisini kazanm, arada olaanst ya fark bulunmasna karn, Hatice ile evlenmiti. Bu davrann ardndan sevgiden ok parasal nedenler bulunuyordu. Muhammet olduka ileri bir yata, kendisini dinsel grlere kaptrmaya balad. Hristiyan, Musevi dininin gr ve gelenekleri ile Arap putperest grlerinin kaynamasndan oluan dinsel sistemini 40 yaymaya koyuldu. Ona en ok kar kanlar kendi kabilesi Kureylilerdi. Bunlarn kar klarnn nedeni yazbilimci Judas'n sa'ya kar k nedeniyle aynyd: "Hibir peygamber kendi lkesinde etkin olamaz." Kabe'yi korumakla grevli Kureyliler kendilerine n ve byk parasal yararlar salayan bu yetki yznden yeni bir dinin ortaya kmasna kukusuz izin veremezlerdi.41 Balangta Muhammet snrl saydaki yaknn inandrabildi. Ne var ki, Kureyilerle arasnda anlamazlk atmaya dnt. Muhammet yaam pahasna dncesinde direniyordu. Tanr her halka bir peygamber yollam, Araplara hi peygamber yollamamt. Kendisi ise bu peygamberdi. "Sen, senden nce kendilerine uyana gelmemi bir toplumu uyarmak iin rabbinden bir rahmetsin. Bu sayede onlarn dnp t almalar umuluyor" (Kasas 46)

Sonuta Muhammet Arap halk iin yollanyordu. Belki tm Arap halkn da iine almyordu onun peygamberlii. Yalnzca Mekke ve yresi ile onunla ilikide bulunan Araplar kapsyordu. Bunlar Allahn birliine inanmazlarsa kyamete mrik olarak gideceklerdi. Cehennemde yanacaklard. Onlar korkutmak gerekiyordu. "Bu da bizim kentlerin / medeniyetlerin anasn uyarman iin indirdiimiz bir Kitap. Kutsal-Bereketli, kendinden ncekini dorulayc. Ahirete inananlar, ona da inanrlar ve onlar namazlarna devam ederler. (En'am 92) Bunu cehennem betimlemeleri izledi: "O ayetlerimizi inkar edenleri yaknda atee sokacaz, derileri pitike azab tatsnlar diye onlara baka deriler vereceiz! phesiz Allah daima stndr, (hkm) ve hikmet sahibidir." (Nisa 56) "Ardndan da cehennem, irinli bir sudan iilecekler. Onu yutmaya alacak ama boazndan geiremeyecek. lm her yandan stne gelecek de bir trl lmeyecek. Arkasndan da dehetli bir azap." (brahim 16, 17) yi ama insan ldkten sonra nasl dirilir? Mezarda ryp giden cansz vcut nasl dirilir? sterseniz gnlnzde byyen herhangi bir yaratk olsun. " Diyecekler ki:" Peki bizi yeniden kim yaratacak?" De ki: "Sizi ilk kez yaratan kimse, o "Bunun zerine balarn sana doru alayl bir biimde sallayarak yle konuacaklar: "Ne zaman o?" De ki: " ok yakn olabilir!" (sa 51) "O gn yer baka yere, gkler de baka gklere dntrlr. Btn insanlar tek ve kahredici Allah'n huzurunda'grnrler. Ve o gn sulan birbirlerine (ve/a elleri ayaklarna) yaklatrlarak zincire vurulmu grrsn.! Gmlekleri katrandr. "Yzlerini ate kaplamaktadr (brahim 48-50) Tm abalar bounayd. Tam on yl uram, didinmi, konumu, ancak bir iki yz kiiyi inandrabilmiti. Mekke ve Kureyilerin yeni dini tanmalar olanakszd. Mekke tccar kentiydi. Kuyreyliler Mekke'nin sahibi durumundayd. Mekke'de Kabe var, putlar var, halar var, panayrlar vard. Yln belli gnlerinde btn evre boylar hep oraya geliyorlard. Kureyliler

en ok o sayede zengin oluyordu. Yeni din baarl olursa Mekke batacakt. Olanaksz, olanakszd. Kureyliler kesin saldrya getiler. Bu yeni dini doarken bomak gerekirdi. Mekke bir avu Mslmana cehennem oldu. yz Mslmann bir blm Habeistan'a, bir blm Medine'ye gitti. Muhammet tm yandalarn kurtardktan sonra, Mekke'de bir sre daha yalnz beklemeyi yeledi. Kendinden baka Ebubekir ve Ali kalmt yanda olarak. Kureyliler her boydan bir delikanl setiler. Bu fedailer o gece peygamberin evini basp onu ldreceklerdi. Ama Muhammet de tetikteydi. Durumu iyi sezmiti. O gece Muhammet'in yatana ocuk yataki Ali girdi. Muhammet kendisine bal arkada Ebubekir ile, bir hayalet sessizlii ile gecenin karanlnda, Mekke'den uzaklat. Gerekte slamla en byk dmanl yaptn sanan Mekkeliler bilmeyerek slamla en byk iyilii yapmlard, slamlk Mekke'den kurtulmakla slam oldu. Muhammet, nce Mekke yaknlarnda bir maaraya sakland. Ardndan da Medine'ye g etti. Bu ortamda daha geni bir yaylma taban bulmas gerekiyordu. te yandan Mekke ne lde tccar kentiyse, Medine sava kentiydi. sler ve Harzecler adl iki karde boy srekli birbiri ile boazlayordu. Kent bir nc, bir byk bekler gibiydi. Medineliler istedikleri ncy bulmulard. Medine, kendisini karklktan kurtaracak ortama kavutu. Bu slamn alp yry oldu. Muhammet, devesi zerinde cokulu karlayclar selamlayarak Medine'ye girdi. Tanyanlar peygamberi iyisinden betimlemilerdir. Bu betimlemelere gre, Peygamber Medine'ye girdiinde salam yapl ve dintir. Orta boylu, gs geni, ba gldr. Teni tun rengindedir. Yanaklar parlak, kumrala arpan salar ne kvrck, ne dzdr. Salar kulaklarnn altna kadar dalga dalga iner. Byklar krpk, alt duda aadan biraz ne doru kk, sk ve gmrah sakall ile deirmi yz gsteri kazanmtr. Geni alnldr. Aralarndan mor damarlarla ayrlm kaln iki ka ve gergin biimde kemerlenmi burun stnde ruhlar aydnlatarak bakan iri ve kl gzleri ile buyurmak iin yaratlm bir ncdr. Bedevi ncs devenin dizginin serbest brakmt. Deve ba bo gidiyordu. Sokaklar meydanlar geerek ehrin ortasnda, genie bir yerde Halid bin Ebu Eyybl Ensari'nin evinin nnde yere kt. 16 Temmuz 622 gn, devenin kt yerde yalnz yeni bir din patlamyordu. O gn orda yeni bir devlet kuruluyordu. Bir yzyl bile gemeden, Atlas okyanusundan Hindi

in'e Hazar kylarndan Nil'e dek yar dnyay kaplayacak bir devletin, bir imparatorluun ekirdei atlyordu. Muhammet'i Medine'de Hazrec kabilesi dosta karlayp aralarna ald. Muhammet, bu kabileye kendisine yardmndan dolay "yardmc" anlamna gelen "Ensar" adn verdi.42 Arap'ta Muhammet'ten nce devlet yoktu. Hatta Arapa szlkte bu anlamda bir kavram karlayan bir szck bile yoktu. Devlet sz Arapada ancak, 8. yzyldan sonra kullanlr. Bu szck Arapa dwl kknden gelir. "Dnmek, bir eyin etrafnda dnmek, deimek, yer deitirerek dnmek, ya da birine halef ya da selef olmak" anlamndadr.43 Araplar boy zelliini ve toplumsal grevleri zerine alm, bamsz bir devlet anlay kavramndan uzak bulunuyorlard. Onlarda su ve ceza kavramlar bile yoktu. almak ya da adam ldrmek, bunlar su saylmad gibi cezas da bulunmuyordu. Bunlar yalnzca bakasna zarar vermekten ibaretti. Ksasa ksas yasas uygulanrd. Birisi sana ktlk yaptysa, sen de kendi kabilenle ona zarar verebilirsin mantna dayanan bir toplum anlay egemendi. Bireyin hakkn devlet deil, bireyler alrd. Cezasn da bireyler verirdi, intikamdan korkutuyorsan istediin kervan vur! 44 ilkesine dayanan bir yaam biimi egemendi. Devenin kt gn Araba, ite hi bilmedii devlet veriyordu. Artk kan ba ve boy tutma dnda, devlet denen kutsal bir kavram douyordu. O zamana dek Araplarda btn gzler ancak boy ilikileri emberine tutsak edilmiti. Araplarda her boy bamsz bir birimdi. Arabn gznde tm evren kendi boyu idi. Dost yalnz orasyd. Boyun d hep dmand. Birliklerini ancak boy ile anlyorlard. Oysa devenin kt gn Medine eitli boylardan eit eit insanla doluydu. Bu insanlar kardetiler, insanlar kabile dnda baka birliklerin olduunu grd. Kabilenin dar birlik emberi yrtld. Geni baka bir alem, douyordu. Apayr insanlar birbirine balayan baka bir birletirici evren kyordu. Muhammet'in Arap halkna en byk ba bu oldu. Mekke'den gelen gmenler, Medine'deki ev sahiplerinin evlerine birer birer yerletiler. Onlar karde olmulard. Bu kardelik ylesine ileri bir kardelikti ki, lnce miraslar, kan kardelerine deil, din kardelerine kalyordu. Arabn en gl ba olan kan ban din ba yeniyordu. Mirasn aile bireylerine kal, ancak slamlar oaldktan sonra oldu.45 Muhammet Medine'ye yz dolaynda gmenle gelmiti. Medine zengin bir kent deildi. Ensar kardeliini kabul ediyorlard. Ancak Muhammet ve

gmenler ensara fazla yk olmak istemiyordu. te yandan Mekkeliler ne tarmdan ne de sanattan anlyordu. Onlar yalnz ticaretten anlarlard. Ticaret yapmaya kalksalar uraya buraya dalmalar gerekirdi. O zaman da Muhammet yalnz kalacakt. te yandan, Medineliler iyi savalard, Arap'ta ise ganimet olumlu bir kazant. Kureyliler ise slam dmanln srdryorlard, iki yl sonraki Bedir sava bu zorunluktan dodu. Muhammet Medine'de dinsel, siyasal, toplumsal devlet yapsn rgtlemeye koyuldu. Belli kurallar zerine dinsel tapnm dzenlemeye balad. Tapnmn kitlesel katlmla, bask unsuru olduunu iyi sezmiti. Ortak bir amala gerekleen her kitlesel katlm iindeki kiiler, kendilerini her zaman olduundan ok daha gl hissederler. Sahip olduklar gler birka katna km gibidir. Bu kiilerin kendilerine gveni artmtr. Bir tr, kendinden ald yanstr. Bunun etkisiyle kii, tek bana hi bir zaman stesinden gelemeyecei eylemleri yapma cesaretini kendinde bulur. stelik Araplar iin, zdenetim ve dzen kurmay, ortak davranlar ve birliktelik olaturmay hedefleyen din kurallar ayr bir nem tar. nk Araplara dank, blk prk bir airet yaants egemendir.46 Ebu Sfyan ynetiminde zengin bir Kurey kervan Suriye'den geliyordu. Kervan, deniz kysn izleyerek Mekke'ye gidiyordu. Kervann baslmas kazanl bir olacakt. Muhammet yz kii ile Bedir'e vard. Fakat orda yal kervan yerine bin kiilik yaman bir Kurey ordusu ile karlat. Muhammet zor bir durumda kalmt. Dnmek yeni doan dini ortadan silecekti, slam savalar iin arpp kazanmak ya da orda lmek sz konusuydu. Muhammet, yaln bir konuma yapt. Yrekler, bilekler tutumutu. Muhammet iyi bir sava dzeni kurdu. yz kiilik askeri ile drt cepheli bir savunma dzeni oluturdu. Oklarla saldranlar deviriyorlard. Bylece Mekkeliler ar yenilgiye uradlar. Muhammet bu arada Medine'de dinini geni kitlelere benimsetmek istedi. En uygun kitlenin Museviler olduunu anlad. Yeni doan slamlk iin Musevilerin konumu Hristiyanlardan daha nemliydi. Hristiyanlk Bizans, Habeistan gibi uzak lkelerdeydi. Oysa Museviler Medine'de olduka ok sayda bulunuyorlard, slamln adrnda yer alyorlard. Gnen bakmndan Araplardan stn durumdalard. Servet onlarn elindeydi. Dzeyleri Araplardan ok daha yksekti. Sk dinsel trenli dinleri, aralarnda bir kan ve sevgi ba oluturmutu. Medine Araplar srekli Musevilerden faizle para almak zorunda kalyorlard. Muhammet ok zenli biimde Musevilere ve Hristiyanlara yaklamak istedi. Magna Yahudilerine

ve Ayla Hrstiyanlarna mektuplar yollad. Mektuplarn sonu "bar" anlamna gelen, "selam" sz ile bitiyordu. Kkende slam szc de selam szc ile ayn kkten tremiti. Selam sz kimileyin daha yaln anlamda "emniyet" ya da gvenlik olarak kullanlyordu. Medine'ye girmeden nce kentin yaknlarndaki Kaba'da gnlerce kald. Gnlerce grmeler yapld. Yahudilerle iki bakmdan anlamak istedi. Biri gnlk yaam dzeni iin, br ise dinseldi. Gnlk yaam dzeni iin nemli Yahudi kabileleri ile Muhammet arasnda yedi balktan oluan bir antlama yazld. Anlama glyd: ki yan da bir ulus gibi yaayacak, iki din de zgr kalacak. Medine saldrya urarsa iki yan birlikte savunacak. Mslmanlar ya da Yahudiler nc bir yan ile savaacak olursa, brs ona yardm edecek. Bar yaplrken iki kesimin de onay alnacak, Medine kutsal bir yerleim merkezi olduu iin, iki yan da, kan dkmeyecek. Arada bir anlamazlk ktnda Muhammet hakem olacak. Muhammet dinsel bakmdan da Yahudilere yaklamak istedi. Bu amala nemli Musevi geleneklerini kendi dinsel dzeni iinde srdrmeyi denedi. Kuds' Kble olarak seti. Yahudilerde olduu gibi, slamlar da oru tutuyordu. Onlar gibi abdest alyor, snnet oluyor ve r veriyorlard. Bu ortamda arada yalnzca Muhammet'in Araplarn peygamberi olmas sorunu kalyordu. Tanr her halka bir peygamber yollam, Arap' en sona brakmt. Bunun iin Muhammet son peygamberdi. Zaten Tevrat'ta da son dnem peygamberinin gelecei bildirilmiti, ite o kendisiydi. Musevilerin bunu kabul etmeleri yeterliydi. Yanlarndakini dorulamak zere kendilerine Allah katndan bir kitap geldiinde, daha nce inkar edenlere kar zafer isteyip durduklar halde, tanyp bildikleri kendilerine gelince, onu inkar ettiler. Kfre sapanlarn stne olsun Allah'n laneti!... (Bakara 89) Ancak Museviler kesinlikle bunu kabul etmediler. Btn Yahudi bilginler, Tevrat'ta en son peygamber geleceinin bildirildiini onaylyordu. Bunu Tanr bildirmiti. Ancak Muhammet'in o peygamber olduunu bir trl kabul etmiyorlard. Kur'an'da konuda daha nceki grmeler anlatlr. Verdikleri szden dndkleri ile sulanr:

"srailoullarndan yle bir sz almtk: Allahtan bakasna ibadet etmeyin, anne babaya, akrabaya, yetimlere yoksullara iyilik ve gzellikle davrann, insanlara gzeli ve gzellii syleyin. Namaz Mm zekat verin. Btn bunlardan sonra siz, pek aznz mstesna, srt evirdiniz. Hl da yz evirip duruyorsunuz." (Bakara 83) Muhammet granit gibi taa arpmt. Tm abalarna karn Musevilerden destek bulamyordu. "Kendilerine kitap verdiklerimiz, onu z oullarn tandklar gibi tanrlar. Bununla birlikte, ilerinden bir zmre, bilip durduklar halde gerei hep gizlerler." (Bakara 146) Yahudilerle bu anlamazlk srerken, Muhammet zekice bulular, nc davranlaryla Medine'de putataparlar arasnda azmsanmayacak bir taban kazand. Musevilerden ise tmden umudu kesti. Artk bar slam'n yerini sava slam alabilirdi. "Dinde zorlama yoktur" buyruunun yerini "reti hayat ahiret hayat karsnda satanlar, Allah yolunda arpsnlar. Allah yolunda arpp da ldrlen yahut galip gelene biz yaknda byk bir dl vereceiz."(Nisa 74) buyruu alyordu. slamn bu yapsn Macar bilgini Ligeti'nin yle anlatr: "slamlk kltr, derler. Gerekten de bu yeni din kendisine inananlar katmak iin insanlar kandrmakla, onlara br dnyada mutluluklar sz vermekle ve de gn gelince onu bekleyen tuba aacnn serin glgesine, armakla yetinmemitir. Belki de bu din, ona katlm olanlara, asl yemiini teki dnyada verecek olan en byk devin, dinsizleri, hem de yalnzca dinin gereklerini yaymak, akln erdirmek yoluyla deil, daha ok silah zoruyla, zorla slam dinine evirmek olduunu bilinli bir biimde alamtr. Muhammet'in dini bylece nne geilmez, banaz bir yaylma politikasnn yaycs olmutur.48 " Gerekten slam'n ba koullarndan biri kfirlere kar cihattr. Yalnz saldrdan korunmak iin deil, slam dinini yaymak iin de cihat gerekir. Nitekim dorudan bu amaca ynelik olarak slam peygamberi 28 sava

dzenler. Ondan sonra gelen en byk halifeler de hep bu Tanr buyruu gereince srekli savalarla slam imparatorluunu geniletirler.49 Gerekte, Yahudiler, son bir peygamber geleceine inanyorlard. Ama bu peygamber Muhammet olamazd. Gelecek olan son peygamber Mesih'ti. Mesih, Yahudilerin bana geecek, Yahudi ulusunu dnyaya egemen klacakt. Bu yzden Yahudilerin bekledikleri Mesih'in kendilerinden gelmesi gerekirdi. Muhammet ise Arap't. Son peygamber o olduuna gre, br uluslara egemen olmak da Araplara nasip olacakt. Bu yzden Yahudilerle Muhammet arasnda zmsz uzlamazlk balad. Yahudiler kendi balarna buyruk bir halkt. br uluslara yukardan bakyorlard. Yine Yahudi inancna gre, cennet bile salt Yahudilere akt. Cennete Yahudiden bakas giremezdi. Oysa Muhammet'e gre cennet tm brahim dininden gelenlere akt. Tek Tanr tanyan, br dnyaya inanan iyi bir yaam srm tm insanlar cennete gidebilirlerdi. Nitekim, Kur'an Yahudilerin bu bencil anlaylar ile alay ediyordu: "De ki: 'Eer dier insanlarn deil de yalnz ve yalnz sizin ise, eer doru szl iseniz, haydi isteyin lm!." Ellerinin nden gnderdii eyler yznden lm hibir zaman istemeyeceklerdir. Allah, zalimleri ok iyi bilmektedir. " (Bakara 94, 95) Yahudiler en kk yaklamda bulunmaz. Muhammet'in "Tanr szleridir" diye ortaya koyduu buyruklar, Tevrat ve ncil'den aktarlm bilgiler diye tanmlarlar. Muhammet'i sahtekarlkla sularlar.50 Bu olaydan sonra Muhammet'in tm sabr biter, iinde Yahudilere kar byk bir kin oluur. Yahudileri, Hristiyanlardan da kt grr. Bu kez onlara kar Muhammet'in sulamalar balar. Kkende onlar, yalnz Muhammet'i deil, eskiden gelen hak peygamberlerini de tanmamlardr. Kimisini yalanclkla sularlar, sa'da olduu gibi kimini ise ldrmlerdir. Bu onlarn eski huyudur. Kur'an onlarn bu eski huyunu yzlerine vurur: " onlarn sand gibi deil. Ktlk ve irkinlik kazanan, suu kendisi kuatm olan kiiler, atein dostudurlar. Srekli kalacaklardr orada." (Bakara 81)

Taberi'nin de belirttii gibi, Muhammet Medine'ye geldiinde Kble olarak Kuds' gsterir. Mslmanlar onalt, onyedi ay Kuds'e ynelerek namaz klarlar. Bu durum Yahudileri martr. "Mhammed ve ashab, kblelerinin neresi olduunu bilmiyorlard; biz onlara yol gsterdik..." gibi laflar etmeye balarlar. Muhammet ban havaya kaldrr. slama mahsus bir kblenin verilmesini bekler. Sonunda, Kuds'ten, Kabe'ye dnlmesi buyruu gelir.51 Bundan sonra Musevilere verilen dnler bir bir geri alnmaya baland. Kuran'n en uzun suresi olan Bakara suresinde Museviler eletirildi. Ramazan ay oru dnemi olarak belirlenerek, slam orucu, Musevilerin orucundan ayrtld. Kble olarak Kuds yerine, Kabe kabul edildi. Muhammet bir tala iki ku vurmutu. Bir yandan, bir trl uzlamaya yanamayan Yahudileri dlyor, bir yandan da Putataparlar kazanyordu. nk Kabe, putataparlarn vazgeemeyecekleri bir gelir kaynayd. slamdan nce de bir hac yeriydi. Saysz hac ve hac kervannn ziyaret yeriydi. Kabe'nin kazanc Muhammet'in kabilesi olan Kureylilere akyordu. Kabe'de kutsal Hacer'l esved ta bulunuyordu. ap yaklak 15 cm uzunluundaki dalgal, oval ta byk olaslkla bir gktayd. Sonradan bir gm koruma iinde duvara yerletirilmiti.52 Bylece Muhammet, kendi kabilesi olan Kureylilere de gz krpyordu. Ama sorun Yahudiler iin yine bitmi deildir. Yahudiler, slamn dzeltilmesi g bu olayn iyice ele dolarlar. Mslmanlarla alay ederler, ite bunun zerine Yahudiler ve onlarn kkrttklar inanszlar mrldanmaya balarlar.53 "Neden Kble deitirdiniz?" diye sorarlar. Bu durum Mslmanlar arasnda da dalgalanmalara neden olur. Toplumda dedikodular alp yrr: Bundan nceki namazlar ne olmutur, o ki Kabe kble idiyse, neden imdiye dek o ynde namaz klnmamtr? Ama ulu Tanr bu ynde gerekli aklamay getirmekte gecikmez. Bunun zerine toplumdaki dalgalanmalar durur. Bakara Suresinin 142-144. ayetlerinde eskiden Kuds'e kar klnan namazlarn boa gitmedii vurgulanr, neden kble deitirildii aklanr. "nsanlar iinde baz beyinsizler: "Onlar, ynelmekte olduklar kbleden ne evirdi?" diyecekler. De ki: "Dou da Allah'n, bat da. O, dilediini dosdoru yola klavuzlar." (Bakara 142) "te byle! Biz sizi, insanlar stne tank olasnz, resul de sizin stnze tank olsun diye, orta yolu izleyen bir mmet yaptk. Biz eskiden ynelmekte olduun Kabe'yi kble haline getirdik ki resule uyan, kesi stne gerisin geri dnenden ayralm. Bu, Allah'n klavuzluk ettikleri dndakilere

gerekten zor gelecektir. Ama Allah imannz ie yaramaz hale getirmeyecektir. u da bir gerek ki, Allah ncelikle insanlara ok acyc, ok merhametlidir." (Bakara 143) "Biz senin yzn habire ge doru evirdiini elbette gryoruz. Holanacan bir kbleye seni elbette dndreceiz. Artk yzn Mescidi Haram ynne evir. Nerede olsanz yznz Mescidi Haram ynne dndrn. Kendilerine kitap verilenler, onun Rablerinden bir gerek olduunu ok iyi bilirler. Allah onlarn yapp ettiklerinden habersiz deildir." (Bakara 144) Yahudi slam kavgas, Bedir savandan sonra iyiden iyiye alevlenir. Yahudi, slam ekimesi salt dinsel alanda kalmaz, gnlk yaama yansr. Bedir'de Kureylilerin yze kar bin kiinin yenilmesi Yahudileri korkutur. Kureylilerle slamlara kar bir birlik yapma gereini duyarlar. Mekkeliler, Bedir'in cn brakacak gibi deillerdir. Bir yl sonra on binlik Mekke ordusu Medine'ye dayanr. Muhammet, Bedir'de kantlad askeri ncl ile yeni bir savunma sava verecektir. Yedi sekiz yz kiilik ordusunu kentin kuzeyindeki Uhud tepesini arkasna alr. Okular gerekli ulara yerletirir. Bylece ar gler karsnda iyi bir direni verecektir. Nitekim tasarladklarn gerekletirmeyi baarr. Geri Mekkeliler Muhammet'e ar bir darbe indirirler, slamlar zaman zaman byk panikler yaarlar. Muhammet yaralanr, Uhut dana ekilerek cann zor kurtarr. Mekkeliler ise Uhut nnde sava gereksiz grp ekilirler, slamlar ar kayp vermilerdir. Yzlerce l vardr. Peygamber yara, bere ve sarg iinde Uhut'tan dner. Peygamberin bu perian haline Yahudiler ks ks glerler. Ama Muhammet, yeni bir taktik uygular. Hemen ekilen Mekkelilerin izlenmesini buyurur. Bu karar bezgin savalar canlandrr. Sevinen Yahudilerin sevinleri kursanda kalr. Yarallar bile bu izlemeye katlr. Medine'nin alt yedi mil gneyinde Kureylileri yakalarlar. Kureyliler byle bir baskn beklemezler. Zaten dnm gitmektedirler. Ama bu geri ekilme bir yenilgi havasna brnr. Uhut savunmas bir geri pskrtme eylemine dnr. Muhammet bir adm daha ilerlemitir. imdi sra Medine'deki Yahudilere gelmitir. Birka zengin Yahudi ilerigeleni, Muhammet'in buyruu ile Mslman fedailerce ldrlr. Medine'de Yahudi sindirme eylemi balar. Yahudi mahalleleri boaltlr. Arap yarmadasnda Mslman yaylmas ile Yahudi srgn birbirini izler.54

Yeni dinin yaylmas ve imparatorluun snrlarnn genilemesi iin komu Arap ve Yahudilerin slaml benimsemesi gerekiyordu. te yandan byk kervanlara basknlar yaplyor, zengin ganimetler ele geiriliyordu. Hicret'in 7. ylnda Muhammet, Hayber'e bir akn dzenledi. Hayber, hurmalklaryla nl, verimli, zengin bir Yahudi kentiydi. Mslmanlar 1600 dolayndayd. Yahudiler bunlarn katyd. Ancak Yahudiler alarn basks ile sinmi korkaklard. Hayber, bek bek evlerden oluuyordu, slam ordusu tm ehri kuatacak gte deildi. Bu durumda blm blm evler kuatlyor, teslim alnyordu. Hayber bylece ele geti. Ama Hayber'in asl nemi hurmalktan geliyordu. Muhammet'in ei Aye, "Ancak Hayber. hurmalklarndan sonra zengin olduk" demitir.55 Hayber, slam yaylmasnda ok ynl nem tar. Fetih ganimetlerinin dalm ilk bu savala balar. Burda belirlenen ganimet dalm ilkeleri alarca slam savalarnda uygulanacaktr. Ganimetlerin bete biri Muhammet'e kalr. Bu pay daha sonra halifelerin hakkdr. Geri kalan bete drt kabileler arasnda paylatrlr.56 slam glenmesi ile Yahudi srgn kout olarak birbirini izledi. Medine yresindeki Yahudilerin, btn topraklar ellerinden alnd. Ne var ki Hayber'in Yahudilerin elinden alnmas slamlarn pek iine yaramyordu. Hayber Medine'ye uzakt. Ayrca Araplar tarma bal deillerdi. Bu durumda Muhammet yine akll bir karar verdi. Hayber'deki Yahudileri "her yl rnn yarsn almak kouluyla" yerlerinde brakt. Bunlar yeni peygamberin Bedeviler iin, hayrl ileri arasnda yer alyordu. Muhammet'in n ve byk etkisi yaygnlatka ona katlan inananlar da artmaya balad. Orta ve Gney Arabistan'n yan sra zengin Yemen lkesini de imparatorluuna katt. Sra kendisine hl dmanca duygular besleyen baba kenti Mekke'ye gelmiti. Hicret'in 8. ylnda Mekke zerine yrd. Muhammet Mekkelileri yenip kentin ileri gelenlerini tutsak ald. 630 ylnda kent teslim oldu. Ama bunlara ok yumuak davrand. Aralarndan bir ounu hediyelerle donatt. Kimseyi Mslman olmaya zorlamad. Mekke'deki yoksul snf arasnda zaten var olan yandalarnn saysn bu akll davranla artrd. Kentten herhangi bir ganimet derlemedi. Bylece Medinelilerin ganimet beklentisi boa kt. Kenttekiler yeni peygamberle uzlamann yararl olacan dnmeye balad. Hele Muhammet, Kabe tapncn ykmak yle dursun, daha gelitiriyordu. Onu kendi dinsel dzeni iinde koruyordu. Durum anlalnca, bu kltn yanda Kabe putlarna tapanlarn dostluunu

kazand. Bylece son direnmeler de krld.57 Bylece kkeni brahim Peygambere dayanan Tek-Tanrc inancn son peygamberi oluyordu. Sylenceye gre, Kabe'yi kitapl dinlerin ilk atas brahim yapmt. Yahudiler de kendilerini brahim peygambere balyorlard. Ayrca Kabe'de eitli sylencelere konu olan Hacerlesvet adl, kara ta bulunuyordu. Bu sylencelerden birine gre, bu ta, Tanrnn, herhangi bir suundan tr cennetten kovup taa dntrd gkten dm bir melekti. Bir baka sylenceye gre, brahim peygamber onu cennetten yannda getirmiti. Cennetteyken bu ta bembeyazd, inananlarn gnahn zerinde toplaya toplaya kararmt.58 Muhammet, Kabe'yi Mslman olmayanlarn da ziyaretine izin verdi. Bu bir yl byle srd. Mekke'de slamlk iyice glenince, Ali'yi yollad. Kabe mriklere yasak edildi. Arap elastikiyeti Arap peygamberin kiiliinde tmyle belirginleiyordu. Muhammet'in siyasal baarsnn gizemi burda yatyordu, iyi bir zamanlama ustasyd. O an kurtarmak iin gelecee bol bol sz veriyordu. Sonra onlar birer birer geri alyordu. Hibir zaman belli bir dnceye saplanmyordu. Dinsel gereklik diye siyasetsizlik yapmyordu. Soukkanl, dingin, olaylarn gerei neyse ona gre karar veriyordu. Muhammet savalarn klla yapt, ama slamln arabuk bymesinde bu siyaset, kltan daha etkin oldu.59 Mekke'nin Muhammet'in eline gemesinden sonra da Kureyliler Mslman olmazlar. Kureyliler ancak Huneyn ganimetinden sonra Mslmanl benimser. Huneyn ganimeti gerek anlamda bir vurgundur. Mslmanlar o zamana dein byle bir vurgun grmemilerdir. Muhammet ganimetin aslan payn mrik Kurey nde gelenlerine verir. Onlar bu ban bykl karsnda bir yandan utanrlar, bir yandan da slamln kendilerine ne gibi bir yarar getireceini dnp Mslman olurlar. Muhammet yine baarl bir siyaset sergilemi, Kureylileri slama balamtr. Ama bu Medinelilerin tepkisini eker. nk slamlk savan Medineliler yrtmler, Kureyliler slam bomak isemiti. Oysa imdi peygamber Medinelileri unutup kendi kabilesini dllendirmiti. Srekli Kureylileri kayryordu. Bunun zerine peygamber btn ensar toplar. Heyecanl bir sylev verir. Yine tane tane, tok tok konuur. Kendisinin Medinelilere, Medinelilerin slama hizmetini anlatr. Sekiz yln ilerini, zverilerini, alnan sonular bir bir sralar. Ve szlerini yle balar. "Onlar birka koyunla dnyor, siz resulullah ile dnyorsunuz. Bunu az m buluyorsunuz?" 60

Muhammet yine arpc szleri ile kitleyi etkilemitir. Medineliler gerekten yamadan paylarn almamlardr, ama Tanrnn resul onlarla birliktedir. Bu onlara yeter. Ensar peygamberin szlerinin etkisiyle hngr hngr alar. Biraz nce Muhammet'e ar eletiriler yneltenler Muhammet'in kurduu slam dini ile birlikte Arap ulusuluunun da ilk tohumlar atlm oldu. Dorudan Arap treleri din kurallar biiminde anayasa oluyordu. Toplum sk bir dzene kavuuyordu. Boylar arasndaki kavgalar son buluyordu. Buna bal olarak toplumsal kalknma da balamt. Gazalar birbirini izliyor, devlet kasas doluyor, gnen dzeyi artyordu. Alman bilimadam Rudi Paret'in syledii gibi, slam ncesi yaplan gazevetler slam dininin kabulnden sonra gazalara dnr. Gazavetler bedeviler iin zorunlu ve onurlu bir i saylr. Yerleiklere ve br bedevilere kar mal, mlk vurgununa dayanan yama aknlardr bunlar. Dorudan Kur'an'da cihat zendirilir: "Allah yolunda savan ve bilin ki Allah, hereyi duyar, hereyi bilir." (Bakara 244) "reti hayat ahiret hayat karlnda satanlar, Allah yolunda arpsnlar. Allah yolunda arpp da ldrlen yahut galip gelene biz yaknda byk dl vereceiz." (Nisa 74) Ey Peygamber! Mminleri arpmaya tevik et. Sizden sabrl yirmi kii olsa, kfre sapanlarn ikiyzne galip gelir; sizden yz kii olsa, onlarn binine galebe alar. nk onlar gereince anlamayan bir topluluktur." (Enfal 65) Din savalar dllendirilir. Enfal suresinin 41. ayeti bu konudadr. Buna gre, alnan topraklarda ele geirilen ganimetlerin (kle, cariye, mal toprak vb.) bete drd savaanlara kalr. Bete biri devletindir: "Doru ile yanl ayrl gn, iki topluluun karlat gn, kulumuza indirmi olduumuza inanyorsanz unu bilin: Ganimet olarak elde ettiiniz eylerin bete biri Allah'a, resule, resuln yaknlarna, yetimlere, yoksullara ve yolda kalma aittir. Allah hereye kadirdir." (Enfal 41) Tevbe suresinde, slama inanmayanlara kar konulacak tavrlar ak biimde belirtilir. Ar hakaretler edilir:

"Ey inananlar! Mrikler bir pisliktir. Artk bu yulardan sonra Mescidi Haram'a yaklamasnlar. Eer yoksulluktan korkarsanz bilin ki, Allah diledii taktirde sizi yaknda lutfundan zengin edecektir. Allah hereyi bilir tm hikmetlerin sahibidir." (Tevbe 28) Mrik olarak Yahudiler ve Hristiyanlar gsterilir. "Yahudiler: "Uzeyr, Allah'n oludur." dediler; Hristiyanlar da: "Mesih, Allah'n oludur" dediler. Kendi azlarnn szdr bu. Kendilerinden nce inkar edenlerin szlerine benzetme yapyorlar. Allah onlar kahretsin. Nasl da yz eviriyorlar." (Tevbe 30) Grld gibi, Allah'n azndan Yahudi ve Hristiyanlara kahrlar yadrlr. Ayn surede onlara ne yaplmas gerektii aklanr, kesin yarg verilir: "Kendilerine kitap verilenlerden Allah'a ve ahiret gnne inanmayan, Allah'n ve resulnn yasakladn haram saymayan ve hak dini din edinmeyenlerle, boyun eerek kendi elleriyle cizye verecekleri zamana kadar savan." (Tevbe 29) Bylece slamn gelecekteki yaylma izgisi dorudan Muhammet dneminde belirlenir. Mslman olmayanlardan cizye adl vergi alnacaktr. Mrikler ldrlecektir: "Eer verdikleri ahitten sonra yeminlerini bozar, dininize saldrrlarsa, o zaman kfrn elebalarn ldrn. nk onlarn yeminleri yoktur. Byle yaparsanz hal ve gidilerine son verilebilir" (Tevbe 12) Muhammet ldnde (632) kurduu slam devleti yalnzca Mekke, Medine, Need, Taif, Oka, Bedr, Ceber blgelerini kapsyordu. Ebubekir (634) dneminde ran snrlarna dayanmt. Arap olmayan uluslarla yzyze gelme dnemi balamt. Muhammet Mekke'yi aldktan sonra, Medine'de kalmay yeledi. Medine slamla rnek olmutu. Medine'yi evli ruhbanlardan oluan bir devlet merkezi gibi grd. Gerekte slamlk Mekke'deki ilk dnemini unutma zlemi iine girdi. Nitekim mer slamln takvimini belirlerken, Mekke'de

peygamberliin balangcn deil de Medine'ye g ald. nk Mekke slamln mahcubiyeti, Medine gcyd. Mekke slaml pasif, Medine slaml aktifti. Kutsal Szler erik bakmndan Kur'an be balkta incelenebilir. Mekke ile Medine'nin fark ayetlerde ok ak biimde grlr. 1. Surelerin bir blm slamn ilke ve kurallarn ierir. Dinsel buyruklar kapsar. Bu ayetlerde peygamber kendi kendisi ile konuur gibidir. iirseldir. Khinlerin uyakl bildirisi gibi karanlk, derin, titreimli ayetlerdir. Bunlarn tmnde Tanrya krler edilir. Hamdullah sena ayetleridir. Bu dnem 32 surede 344 ayeti kapsar. Lirik dnem en ok yree seslenir. 2. Kimi surelerde dine ar yaplr. Bu surelerde bol bol t verilir. Tanrya kr ve dua salk verilir. Tanrnn bykln belirten yarglar ierir. Kavmini aydnlatr, uyarr. Doru yola yneltmek iin aba harcar. Bu evrede ar, daha dorusu Tanr elilii de balamtr. Ancak bu Tanr elilii ok ekingencedir. Yalnzca iki kez resullkten sz edilir. Bu evrede 26 surede 849 ayeti kapsar. Nebilikten resulle ihtiyatla geilen ve nasihata arlk veren bir dnemdir. 3. Bask, sindirme ve korkutma ieren surelerdir, insanlar cehennem azab ile korkutan buyruklar yer alr. tler yerini kyamet, cehennem azap szlerine brakr, insan ruhunun derinliklerindeki korkulara, kukulara seslenir. Korkun cehennem betimlemeleri ile kukular krklenir. 21 surede 1902 ayet bu dnemdendir. 4. yk ve kssa ieren surelerdir. Kalbe lirik sesle ynelinir. Bu olmazsa, akla seslenilir. O da olmazsa, kukunun korkular, tehditler balar. Eski peygamberlerin bandan geenler yklenir. 5. Medine surelerinde Muhammet'in zel yaam ve dedikodularla ilgili olan sureler vardr. Bunlar yalnz Muhammet'in kiisel yaamn ilgilendirir. Medine dneminde 21 surede 2095 ayet sylenir. Kur'an'n te ikisinden ou Mekke'de sylenir. Toplam 90 surede 4850 ayeti kapsar. Bu dnemde yalnz 200-300 kii Mslman olmutur. Szkonusu surenin ayetleri bu adan ilgintir. Ancak biz bir rnek daha verelim:

Ey peygamber, biz, cretlerini (mehirlerini) verdiin elerini, Allah'n sana ganimet olarak verdii (sava esir) lerinden elinin altnda bulunan (cariye)leri, amcann, halalarnn, daynn ve teyzelerinin seninle beraber g eden kzlarn sana helal kldk. Bir de kendisini (mehirsiz olarak) peygambere hibe eden. ve peygamberin de kendisini almak diledii inanm kadn, dier m'minlere deil, srf sana mahsus olmak zere (hell kldk). Biz, eleri ve ellerinin altnda bulunan (cariye)leri hakknda m'minlere yapmalar gerekli kldmz eyi bildirdik. (Onlarn bu hususta ne yapmas lazm geldiini daha nce akladk) ki, sana bir zorluk olmasn, (sen bir skntya, g bir duruma dmeyesin). Allah ok balayan, ok esirgeyendir. (Azhab 50). Ey inananlar, (rastgele) peygamberin evlerine girmeyin. Ancak yemek iin size izin verilir de girerseniz (erkenden gelip) yemein pimesini beklemeyin. arldnz zaman girin; yemei yiyince daln, sze dalmayn. nk bu (davrannz) peygamberi incitiyor, fakat o (size bunu sylemekten) utanyor. Ama Allah (gerek)i sylemekten utanmaz. Onlardan (yani peygamberin hanmlarndan) birey istediiniz zaman perde arkasndan isteyin. Bu, hem sizin kalbleriniz, hem de onlarn kalbleri iin daha temizdir. Sizin, Allah'n elisini incitmeniz ve kendisinden sonra onun elerini nikahlamanz asla olamaz. nk bu, Allah katnda byk (bir gnah)tr. (Azhab 52) Azhab suresi Hicretin 57. yllar arasnda Medine'de inmitir. Surede, slamn nemli yollar katettii aktr. Yukardaki ayetle ilgili bni Abbas unlar anlatr: Kimilerine zaman zaman Muhammet'in evinde yemek verilir. Bunlar kimileyin yemekten nce gelip yemek piinceye dein beklerler. Yemekten sonra da kalkp gitmezler. Muhammet durumdan sklr. Bunun zerine szkonusu ayet iner. Peygamber, sylemesi gereken szleri, yz tutup syleyemedii iin. Tanr sylemitir. Muhammet'in Zeyd'in ei Zeynep ile nikahna izin veren tmceler de zel yaam ile ilgili ayetlerdendir. Bilindii gibi Zeyd, ocukluunda annesinden alnp kle olarak satlmtr. Peygamberin kendinden 20 ya byk ei Hatice kendisini satn almtr. Haticenin hediye ettii bu ocuu Muhammet azad edip kendisine evlatlk edinmitir. Muhammet, Zcyd'i ok sevmitir.

Onu evlat edindikten sonra halasnn kz Zeynep'le evlendirir. Bylece bir yerde Zeynep Muhammet'in kz saylr. Muhammet bir gn Zeynep'i evde yar plak bir durumda grr. "Ey kalpleri alt st eden Tanr" diye seslenir. Zeynep durumu Zeyd'e anlatr. Zeyd eini boar ve Zeynep Muhammet'le evlenir. Bu olay da byk bir dedikoduya neden olur. Tanr hemen Muhammet'in imdadna yetiir ve sorunu zer: "Allah'n nimet verdii; senin de kendisine nimet verip hrriyete kavuturduun kimseye: 'Eini yannda tut, Allah'tan kork' diyordun, fakat Allah'n aa vuraca eyi iinde gizliyordun, insanlardan ekiniyordun; oysa asl ekinmene layk olan, Allah idi. Zeyd, o kadndan iliiini kesince biz onu sana nikahladk, ki (bundan byle) evlatlklar, kadnlaryla ilikilerini kestikleri zaman o kadnlarla evlenmek hususunda m'minlere bir glk olmasn. Allah'n buyruu (her zaman) yerine getirilmitir. (Azhab 37) Ancak, Muhammet'in yandalar yukardaki savlar yadsrlar. Onlara gre, bu evlilik yle sylendii gibi ak evliliine dayanmaz. Zeynep, Zeyd ile geinemez. Zeynep soylu bir aileden geldii iin balanm bir kle ile evlilii kendisine bir trl yediremez. Allah'n resulnn hatr iin evlenir. Zeyd'e bir trl snamaz. Zeyd'e kar soyluluu ile vnr. Zeyd bir sre buna dayanr. Sonunda Muhammet'e varp Zeynep'ten ayrlmak istediini syler. Muhammet bunu uygun bulur, ama Zeyd'e sylemeye ekinir. "Karn yannda tut" diye t verir. Peygamber, iinde gizledii bu huzursuzluu gidermek ister. Boanacak Zeynep'i kendi ailesine katacak, bylece krlan onurunu onaracaktr. Ama bunun gerekle bir ilgisi bulunmaz. nk, Zeynep Muhammet'in halasnn kzdr. ok nceden onu grmtr. Gzellii sz konusu olsa, onunla daha nce evlenme olanana sahiptir. Aye'nin nl gerdanlk olay sonras dedikodulara dorudan Tanr mdahale eder. Olayn z yledir: Peygamber bir akndan dnerken Aye geride kalr. Drd gerdanln bulmak iin gecikir. Konaklama yerine geldiinde ordunun Medine'ye gittiini grr. Muhammet'in eleri develer zerinde kapal yerlerde olduklar iin onun geride kaldn kimse sezmez. O da ararlar diye bulunduu yerde bekler. Saffan adnda gen biri, Aye'yi orada beklerken grr. Devesine alp Medine'ye getirir. Bu olay toplumda korkun bir dedikodu kumkumasna neden olur. Aye anasnn evine gider.

Dargnlk bir ay srer. Muhammet, Aye'yi ziyarete gider. Aye ok zntldr. Byle bireyin olmadn bildirir. Muhammet "Allah gerei gryor, susuzsan Tanr bunu bilir" ieriinde szler syler. Tam o srada Nur Suresi iner. Sz konusu sure sorunu zer. Bu dedikodular yayanlar Tanr ar bir dille sular. Aye ve Saffan aklar: "O yalan haberi getirenler iinizden bir gruptur. Onu sizin iin er sanmayn. Aksine o, sizin iin bir hayrdr. Onlardan her kiiye o gnahtan kazand vardr. Onlarn, gnahn byn ynetenine de byk bir azap vardr." (Nur 11) Bu olay gerekte Aye ile Ali'nin arasnn almasna da neden olmutur. Dedikodu yaylnca Ali'ye danlmtr. Ali ise "Olayn tanklar vardr, sorulup aratrlsn" demitir. u ayette, sylentiye kar kmayanlar da sulanr: "Onu iittiinizde, erkek ve kadn mminlerin birbirleri iin iyi zanda bulunup "bu apak bir iftiradr" demeleri gerekmez miydi?" (Nur 12) bununla da bitmez. Olayn gerek olup olmadn kantlamak iin Tanr bir tankla da yetinmez, drt tank ister. Bu olaya inananlar da yalanc sayar: "Ona drt tank getirselerdi ya! Madem ki tanklar getiremediler, o halde Allah katnda tm yalancdr." (Nur 12) Tanr Peygamberini tam anlamyla koruyucu kanatlar altna almtr. Byle bir dedikodunun yaylmasna bile izin verilmemesi gerektiini vurgular. Ancak konu bakmndan yaplan bu ayrm, kesin deildir. Kimileyin dinsel yarglarla ykler birleir. Gemi ykler anlatlrken, dinsel buyruklar verilir. tler sralanr. Toplum kurallar vurgulanr. nasya gemiinde ne var, ne yoksa sergilenir. Szgelii, evrenin yaratl sylencesi, Tevrat'ta ve Smerlilerde anlatld gibidir. Smer sylencesine gre, evrende ilk olarak Tanra Nammu adnda byk usuz bucaksz bir su vardr. Tanra o sudan byk bir da karr. Olu hava Tanrs Enlil, onu ikiye ayrr. st gk olur. Gktanrs onu alr. Gn altndaki yer ise yer Tanras ile hava Tanrsnn olur. Bilgelik Tanrs

ile hava Tanrs , yeri bitkiler, aalar, sularla donatr. Hayvanlar yaratlr, tm ynetecek Tanrlar oluturulur. Tevrat'ta evrenin yaratl yle anlatlr: Sularn yz zerinde allahn ruhu hareket ediyordu. Allah sularn ortasnda kubbe olsun, sular ayrsn dedi ve Allah kubbeyi yapt. Altta olan suyu stte olan sudan ayrd ve Allah kubbeye gk ve alttaki kuru topraa yer dedi." Bundan sonra yerin bitkiler ve hayvanlarla donatm gelir. Grld gibi Smer ile Tevrat sylencesi birbirine ok yakndr. Kur'an'da yaratl yle anlatlr: "Gkler ve yer yapk iken onlar ayrdmz, btn canllar sudan meydana getirdiimiz bilmezler mi?" (Taha 30) Yaratl sylencesi Kur'an'da ok yzeyseldir. Ancak ana dnce kaynakta (Smer, Tevrat, Kur'an) ayndr. Buna gre yer ve gk balangta bitiiktir. Bunlarn sudan kmasdr. slam'a gre insan amurdan yaratlmtr. Bu inancn kkeni de ok eskilere dayanr. Smer'de Tanrlar zellikle dii Tanrlar oalmaya balaynca ilerinin okluundan, yiyeceklerini hazrlamann zorluundan yaknrlar. Btn Tanrlar var eden deniz tanras Nammu'ya bir zm bulmas iin yalvarrlar. O da bilgelik Tanrsna bilgeliini ve yeteneini gstermesini syler. Bilgelik Tanrs yumuak kilden ekiller yapar. Ardndan Tanraya yle seslenir: Ey annem! adn verecein yaratk oldu, Onun zerine Tanrlarn grntsn koy Dipsiz suyun amurunu kartr, Kol ve bacaklarn meydana getir. Ey annem! yeni doann yazgsn syle! te o bir insan! te bu i srasnda tm Tanrlarn annesi, yer Tanras, doum Tanras ve bilgelik Tanrs olmak zere 4 Tanr birlikte bulunurlar. Tevrat'ta (Tekvin 2:7) bu olay yle anlatlr: "Rab allah yerin toprandan adam yapt ve onun yzne hayat nefesini fledi ve adam yaayan canl oldu."

Tevrat'ta insann yaratl iki trl anlatlr. Tekvin Bab l:26'da, Allah'n yeri g, yldzlar, bitkileri hayvanlar yarat anlatldktan sonra unlar sylenir: "Allah dedi: Suretimizde benzeyiimize gre insan yapalm! O yeryznde hereye hakim olsun. Ve Allah insan kendi suretinde yaratt ve onlar erkek ve dii olarak yaratt." Bylece yaratlma alt gnde tamamlanr. Talmud'a gre bu Ademle birlikte yaratlan ilk kadn Lilith'tir. Lilith kendini Adem'le eit grr. Adem'in szn dinlemez. Bir dii cin olur. Erkeklere satamaya balar. Yakalad bir erkei brakmaz. zellikle ayn yedinci gn erkekler iin byk bir tehlikedir. Bu Lilith, Smer ak Tanras nanna'nn aacna yuva yapp onu kestirtmeyen bir cinin addr. Allah daha sonra Adem'i topraktan, karsn da kaburgasndan yaratr. Bylece Tevrat'ta insan 6 gnde erkek ve dii olarak yaratlmasna karn, yeniden erkek amurdan, kadn onun kaburgasndan yaratlr. Kur'an'da insann yaratl eitli surelerde deiik biimlerde geer. Yemin olsun ki, biz insan topraktan oluan bir zden yarattk. (Mminun 12) Allah insan, piirilmi amur gibi kuru bir balktan yaratt. (Rahman 12) Allah katnda sa'nn durumu, Adem'in durumu gibidir. Onu topraktan yaratt., sonra "ol" dedi. Artk o olur. (Ali mran 59) Yaratt her eyi gzel yaratmtr. Ve insann yaratlna amurdan balamtr. ( Secde 7) Andolsun, biz insan; kuru amurdan, deiken cvk bir balktan yarattk. Cini/ blis'i de daha nce kavurucu ateten yaratmtk. Hatrla o zaman ki, Rabbin meleklere, "ben kupkuru bir amurdan, deiken, cvk balktan bir insan yaratacam demiti. Onu amalanan dzle ulatrp z ruhumdan iine flediim zaman, nnde hemen secdeye kapann. Meleklerin tm toplu halde secde ettiler, blis mstesna. O, secde edenlerle beraber olmaya kar kt. Allah dedi: "Ey blis! Sana ne oluyor da secde edenlerle beraber olmuyorsun?" Dedi: "Kuru bir amurdan, deiken cvk bir balktan yarattn bir insana secde etmek iin var olmadm." Buyurdu: "yleyse k oradan, nk kovuldun." (Hicr 26-34)

Grld gibi her dinde de insan amurdan yaratlr. Ancak Smer'de insann yaratlma nedeni ve nasl yaratld ayrntl olarak anlatlr." 61 Smer sylencesinde "Onun zerine Tanrlarn grntsn koy" denir. Burdan anlald gibi, Smer'de Tanrlar insan kendi grnnde yaratmtr. Bu da onlarn Tanrlar insan gibi dndklerine bir kanttr. Ayn syleni Tevrat'ta da geer: Ve Allah insan kendi suretinde yaratt, onlar erkek ve dii olarak yaratt. (Tekvin Bab 1:27) nk Allah kendi suretinde Adam' yaratt. (Tekvin Bab 9:6) Kur'an'da, dolays ile slam dnnde de Tanr'nn insan kendi biiminde yaratt ak olarak vurgulanr. Kur'an'da yle kantlar vardr: Yahudiler dediler ki: "Allah'n eli baldr. Kendi elleri baland elleri balanascalar! Sylemi olduklar lakrd yznden lanetlendiler. Sylediklerinin aksine, Allah'n iki eli de alabildiine aktr diledii gibi bata bulunur. (Maide 64) Muhammet'in bir hadisinde ise Tanr'nn biimi daha belirgin biimde anlatlr: Yce Tanr yarattklarn yaratma ii bitirince srt st uzanr. O srada bir ayan br ayann zerine koyar. "Bunun benzerini yapmak hi kimse iin uygun deildir" der.62 Bu da Muhammet'in Tanr'y insan biiminde algladnn ak kantdr. nasya gemiini sergileyen bu kutsal kitaplarn ilk ular birim birim Smer uygarlna uzanr. Smer'den kalan nl bir sylence vardr. Dilmun adnda, saf, temiz parlak Tanrlarn yaad bir lke vardr. Buras hastalk ve lmn bilinmedii yaam lkesidir. Ancak orda su bulunmaz. Su Tanrs, gne Tanrsna, yerden yerden su kararak orasn su ile doldurmasn syler. Gne Tanrs syleneni yapar. Bylece Dilmun meyve baheleri, tarlalar ve ayrlaryla Tanrlarn bahesi durumuna gelir. Bu cennet bahesinde yer Tanras 8 bitki yetitirir. Bu aalar meyvelenince bilgelik Tanrs Enki her birinden tadar. Buna yer Tanras ok kzar. Tanry lmle lanetleyerek ortadan yok olur. Bilgelik Tanrs ok ar hastalanr. br Tanrlar byk glklerle yer Tanrasn bularak bilgilik Tanrsn iyi etmesi iin yalvarrlar. Tanra, Tanrnn 8 bitkiye kar hasta olan 8 organ

iin birer Tanr yaratr. Yaratlan Tanrlarn bei Tanradr. Hasta olan organlardan biri kaburgadr. Onu iyi eden Tanrann ad kaburgann hanm anlamna gelen Ninti'dir. Bu ad, "nin" hanm, "ti" kaburga szcklerinden oluan bileik szcktr. 'Ti" nin bir anlam da yaamdr. kinci anlamyla Tanrann ad, "yaamn hanm" anlamndadr. Tevrat ve Kur'an'da ise Adem, yasak meyveyi tadnca cennetten kovulur. Tevrat'ta bu yk (Tekvin 2:5-23) yle anlatlr: "Ve henz yerde bir kr fidan yoktu ve bir kr otu henz bitmemiti; nk Rab Allah yerin zerine yamur yadrmamt; ve topra ilemek iin adam yoktu ve yerden buu ykseldi ve btn topra sulad. Ve Rab Allah yerin toprandan adam yapt ve onun burnuna hayat nefesini fledi ve adam yaayan can oldu. Ve Rab Allah arka doru Aden'de bir bahe dikti ve adam oraya koydu ve Rab Allah, grn gzel ve yenilmesi iyi olan her aac ve bahenin ortasna da hayat aacn ve iyilik ktl bilme aacn yerden bitirdi ve baheyi sulamak iin Aden'den bir rmak kt ve oradan blnerek drt kol oldu (bunlardan ikisi Dicle ve Frat). Ve Rab Allah baksn ve onu korusun diye adam ortaya koydu ve Rab Allah adama, "bahenin her aacndan ye, fakat iyilik, ktlk bilme aacndan yemeyeceksin, yersen lrsn" dedi ve Rab adam yalnz brakmamak iin btn hayvanlar topraktan yapt ve onlara ad koymak iin adam getirdi. Fakat adam yalnz idi. Rab adama derin bir uyku verdi, onun kaburga kemiklerinden birini ald, ondan bir kadn yapt ve onu adama getirdi ve adam dedi: imdi bu benim kemiklerimden kemik ve etimden ettir, buna nisa denecek." Bundan sonra ylann kadn kandrarak yasak meyveyi yedirdii, bahede olan Allah ile konumalar anlatlr. Allah ylan lanetler. Allah Adem ve karsna giymeleri iin kaftan yapar. Kadn arl ok ocuk yapmas ve Adem'i de toprakla uramas ile cezalandrr. Onlar Aden bahesinden kovar. Buraya kadar karsnn ad verilmez. 4. Babn banda karsnn adnn Havva olduu ve Habil ile Kain'i dourduu bildirilir. Bylece Tevrat'ta (Bab 1:27) yaratln altnc ve son gnnde Allah insan erkek ve dii olarak yaratt halde, adam yeniden yerin toprandan, eini de onun kaburgasndan yaratr. Buna gre Bab 2:4-23'te anlatlanlar, Smer yksnden alnmadr.

Kur'an'da bu konu da ok yzeysel anlatlmtr. Konuya eitli surelerde deinilir: Ve Adem'e isimlerin tmn retti. Sonra onlar meleklere sunarken yle buyurdu: "Hadi, haber verin bana unlarn isimlerini, eer doru szller iseniz." (Bakara 31) Ve Adem'e yle buyurmutuk: "Ey Adem, sen ve ein cennette yerlein ve ondan dilediiniz yerde, bol bol yiyin. Ama u aaca yaklamayn, yoksa zulme sapanlardan olursunuz. Bunun zerine eytan onlarn ayaklarn kaydrd da onlarn iinde bulunduklar yerden kard. Biz de yle buyurduk: "Bir ksmnz bir ksmnza dman olarak aaya inin. Belli bir srye kadar yeryznde sizin iin bir bekleme yeri, bir nimet/bir yararlanma imkan olacaktr. Bunun zerine Adem, Rabbinden baz kelimeler renip belledi de O'na yneldi. O da onun tvbesini kabul etti. Gerekten de O, evet O, Tevvab'dr, tvbeleri cmerte kabul eder; Rahim'dir, rahmetim cmerte sunar. (Bakara 35-37) Ey Adem! Sen ve ein cennette oturun, dilediiniz yerden yiyin ama u aaca yaklamayn. Yoksa ikiniz de zalimlerden olursunuz. Derken eytan kendilerinden gizlenmi irkin yerlerini onlara amak iin ikisine de vesvese verdi. Dedi: "Rabbinizin sizi u aatan uzak tutmas, iki melek olmayasnz yahut lmszler arasna katlmayasnz diyedir." Ve Onlara "ben size t verenlerdenim" diye yemin etti. Nihayet onlar kandrarak aa ekti. O ikisi aatan tadnca irkin yerleri kendilerine ald. Bahenin yapraklarndan yamalar yapp zerlerine rtmeye baladlar. Rableri onlara seslendi: "Ben size bu aac yasaklamadm m, ben size, eytan sizin iin ak bir dmandr demedim mi?" Ey rabbimiz dediler, 'z benliklerimize zulmettik. Eer bizi affetmez, bize acmazsan elbette ki hsrana urayanlardan olacaz.' Buyurdu: "Kiminiz kiminize dman olarak inin. Yeryznde belirli bir sreye kadar mekan tutmanz ve nimetlenmeniz ngrlmtr." Buyurdu: "Orada hayat bulacaksnz, orada leceksiniz ve oradan karlcaksnz." Ey Ademoullar! Size, irkin yerlerinizi rtecek giysi ve ss kyafeti indirdik. Ama takva giysisi en hayrlsdr. te bu, Allah'n ayetlerindendir. Dnp t almalar umuluyor. (A'raf 1926) Andolsun, biz daha nce Adem'e ahit verdik de unuttu; biz onda bir kararllk bulmadk. Hani meleklere "Adem'e secde edin" demitik de blis mstesna hepsi secde etmiti, blis dayatmt. Bunun zerine biz yle demitik: "Ey adem! u, senin de einin de dmandr, dikkat et de sizi

cennetten karmasn; sonra bedbaht olursun. Senin burda ne ackman sz konusudur ne de plak kalman. Ve sen burada ne susayacaksm ne de gneten yanacaksn." Derken eytan ona yle diyerek vesvese verdi: "Ey Adem! Sana, sonsuzluk aacyla eskimez kmez mlk ve saltanat gstereyim mi?" Nihayet ikisi de ondan yedi. Bunun zerine irkin yerleri kendilerine ald; zerlerine cennet yapraklarndan rtmeye baladlar. Adem, Rabbine isyan etmi, arp kalmt. Sonra Rabbi onu artp temizledi, onun tvbesini kabul edip kendisini iyiye ve doruya klavuzlad. (Taha 115-122) Sonuta yaratl sylencesi de Smer ve Tevrat'ta birbirine kouttur. kisinde de bir Tanr bahesi, dikilmi aalar, baheden su karlmas, yasak meyvenin yenmesi, lanetlenme eleri yer alr. Smer'de kaburgay iyi etmek iin Tanra yaratlr. Tanraya "kaburgann hanm" ad verilir. yk Tevrat'ta geerken kadn kaburgadan yaratlm ve ad Smer'deki ikinci anlam olan Hayatn Hanm'nn (yaatan hanm) branice karl olan Havva'ya dnr. Kur'an'da cennet baheleri deiik surelerde eitli ayetler de betimlenir. Yasak aacn sonsuzluk aac olduu yalnz bir yerde geer. Adem'i cennetten ylan deil eytan karr. Havva'nn ad anlmad gibi, kaburga kemiinden yaratlmasndan sz edilmez. slam mitolojisinde, Adem'in yaratlmas ve cennetten kovulmas daha deiiktir. Allah, Cebrail, Mikail, Azrail, srafil adl meleklerine 7 kat yerden 7 avu toprak getirmelerini buyurur. Ne ki, yeryuvarla bu topra vermek istemez. Azrail zorla alr. Allah bu toprak zerine gnlerce yamur yadrr. Onu yumuatr. Melekler yourur. Ve Allah biim verir. Adem 80 yl biimsiz toprak olarak 120 yl da ruhsuz olarak bekler. Biem ve renk kazandktan sonra meleklere, Adem'e secde etmesi buyrulur. Bu buyruu yalnz eytan dinlemez. Bu yzden cennetten kovulur. Cennetteki iyiyi ktden ayrma ls elma aacndan yemedir. Bu Adem'e yasaklanmtr. Cennetten kovulmasna kzan eytan, ylan ile anlap Adem ile Havva'y yasak meyve yedirerek cennetten kovdurur. Adem yaptna piman olur, yalvarr. Cebrail aracl ile balanp Mekke'de Arafat'a yollanr. Orada Havva ile buluur. Adem'e Mekke'yi yapmas buyrulur. Cebrail de hac trenini retir. Bylece insan soyu trer. Smer ve slam yaratl sylencesinde baka bir koutluk daha var: slam'a gre, insann yaratlmasnda Allah'a drt melek yardmc olur. Smer'de ise

drt nemli Tanr yardmc olur. Cennette bulunan elma aac, Smer sylencelerinde ska karlalan, zellikle ak Tanras ile ilgili bir aatr. Kur'an'da bir kez bunun sonsuzluk aac olduu belirtilir. Smer'de bu bilgelik Tanrs Enki'ye yasak meyveyi, iki yz olan veziri simut verir. Bu ii Tevrat'ta ylan, Kur'an'da eytan baarr, slam mitolojisinde Adem'in balanmasn Cebrail salar. Smer'de ana Tanra, Tanrlarn yalvarmas ile, bilgelik Tanrsn iyi eder. Smer'de bilgelik Tanrs Enki, insanlara, br Tanrlardan haber getirir, slam'da da ayn ii Cebrail yapar. Cebrail'in g sahibi olmas ve kemale eritirmesi Smer bilgelik Tanrsn anmsatr. Habil ile Kabil sylencesi de eski bir gemie dayanr. Adem ile Havva'nn ocuklar Kain'in yks, Tevrat Tekvin (Bab 4:1) de yle anlatlr: Ve Adem kars Havva'y bildi. Gebe kalp Kain'i dourdu. Yine kardei Habil'i dourdu. Habil koyun oban oldu. Fakat Kam ifti oldu. Kain gnler getikten sonra, topran semeresinden Rabbe sunu getirdi. Habil de srsnn ilk doanlarndan ve yalarndan getirdi. Rab, Habil'e ve onun sunusuna bakt. Kain'e ve onun sunusuna bakmad. Kain ok fkelendi. Rab Kain'e dedi: "Niin fkelendin ve suratn astn? Eer iyi davranrsan o ykseltilmeyecek mi? iyi davranmazsan gnah kapda pusuya yatmtr. Onun istei sensin. Fakat sen ona stn ol." Kain kardei Habil'e syledi. yle oldu ki, krda olduklar zaman Kain kardei Habil'e kar kalkt ve onu ldrd. Ayn olay Kur'an'da yine ok ksa biimde, sz konusu adlar olmakszn anlatlr: Onlara, iki Adem olunun haberini oku: Hani bir kurban takdim etmilerdi de birisinden kabul edilmi, dierinden kabul edilmemiti. 'Andolsun seni ldreceim' dedi. Dieri de 'ancak saknanlardan kabul eder' dedi. Andolsun ki, sen ldrmek iin bana elini uzatsan, ben sana ldrmek iin el uzatacak deilim: Ben alemlerin Rabbi olan Allah'tan korkarm. Ben istiyorum ki, sen hem benim gnahm, hem de kendi gnahn yklenip atee atacaklardan olasn: Zalimlerin cezas budur' dedi. Nihayet nefsi onu, kardeini ldrmeye itti de onu ldrd. Bu yzden de kaybedenlerden oldu. Derken Allah, kardeinin cesedini nasl gmeceini ona gstermek iin yeri eeleyen bir karga gsterdi: Yazk bana! u karga gibi olup da

kardeimin cesedini gmmekten aciz mi oldum dedi ve ettiine yananlardan oldu." ( Maide 2731) Ayn yk Smerlilerde iki biimde geer. Birincisi yle anlatlr: oban Tanrs Dumuzi ile ifti tanrs Emkimdu ak tanras Inanna'ya ak olurlar. Her biri Inanna'ya kendi rnn ver. Sonuta tanra oban tanrs Dumuzi'nin rnlerini beenerek onunla evlenir. Enkimdu bu seimi dosta kabul ederek onunla arkada olur. br yk ise Smer yaz ve k Tanrlarnn tartmasna dayanr. Smer'de eme yaz, enten k anlamlarna gelir. K, hava tanrs Enlil'e eitli hayvanlar, yavrularn, ya ve st getirir. Yaz da aalar, bitkiler ve deerli talar getirir. Her ikisi de kendi getirdiklerinin daha deerli olduunu syleyerek tartrlar. Bu kavgay gren Tanr, kn getirdiklerini daha stn bulur. Yaz da bunu kabul ederek ka boyun eer. Kur'anda byk bir yer tutan bu yk ve kssalar Tanr yalnz, insanlar ibret alsnlar diye indirmitir. Bu yklerin bir blm daha nceden de inmitir. Szgelimi Musa ile Firavun yks Tevrat'ta bulunur. Ancak bu olay da kkende Smer sylencelerinden kaynaklanr. Smer sylencelerinde birbirine kzan Tanrlar, btn lkeye eitli ykmlar verirler. Eski nasya gemiinden tek Tanrl dinlere uzanan izgide Tanrlarn ortak cezas, sular kana evirmektir: Smer'de ak Tanras Inanna, bir bahenin kysnda uyuya kalr. Bunu gren bahenin sahibi gidip Tanraya tecavz eder. Buna kzan Tanra lkeye eitli ykmlar verir. lkede btn kuyular kan ile dolar. Odun tayan kleler kandan baka birey imezler. Sularn kana evrilmesi konusu, Tevrat'ta (k Baba 7: 1425) yle anlatlr: Rab Musa'ya dedi: firavunun yrei inatdr, ulusu salvermek istemiyor. Sabahleyin rman kylarna kan firavuna git, ona 'lde bana ibaret etmeleri iin, ulusumu salver' diye branilerin Allah' beni sana yollad, ben elimdeki denekle rmaktaki sulara vuracam ve kana dnecekler. Musa

Rabbin dediini yapt. Deneini rmaktaki sulara vurdu. Btn sular kana dnd. Msrllar iecek su bulamadlar. Bu olay Kur'an'da yle anlatlr: Ve dediler ki: "Bizi bylemek iin ne kadar mucize getirirsen getir, biz sana inanacak deiliz." Biz de onlarn zerlerine ayr ayr mucizeler olarak tufan, ekirge, kml, kurbaalar ve kan gnderdik; ama yine byklk tasladlar ve sulu bir topluluk oldular. (A'af 32-33) Tevrat ve ncil'in eski alardan kalma sylence ve yklerle dolu olduu 19 ve 20. yzyl boyunca yaplan kazbilim verileri ve tarihsel aratrmalarla kantlanr. Szgelimi, Musa'nn bir sepet iinde suya braklmas yks bunlardan biridir. Kutsal kitaplarda geen bu sylenceye gre, Msr firavununun ei sepet iindeki ocuu bulup sarayda bytr. Gerekte bu sylence Babilonya dneminden kalma bir ykdr. Asuriler ya da Kaledonyallar dneminden kalma inanlarn sylencelerindendir. Bu sylence, ykye inanlara Yahudiler yeni bir biim verirler, Tanr szleri klna sokarlar.63 Oysa, Kur'an sylediklerinin doruluuna Tevrat' kant gsterir: "Ey Muhammet sana indirdiimiz bu kssalardan kuku duyuyorsan senden nce Tevrat' okuyanlara sor, Rabbinden gelen bu kssalar dorudur." (Yunus 94) Kendisi de Yahudi bir aileden gelen Sigmund Freud'a gre, Musa ile ilgili olarak Tevrat'ta yer alan ykler tmyle yanl ve uydurmadr. Tektanr dncesini yerletiren ilk peygamber de Musa deildir. ncelikle Musa diye bir kimsenin varl kesin bilinmez. Musa yaam olsa bile, Tektanr dncesini ondan ok daha nce, Msr firavunlarndan Akhnaton yerletirmitir. Yahudi bilginler daha sonra, Akhnaton'un grlerini Musa'ya yamamlardr. Yahudilerce "Tanr" diye tanmlanan Yahve Yehova diye bilinir ok eski dnemlerde "er temsilcisi" saylan bir Tanra'dr. Seksen yanda yazd bu nemli almasnda Freud, Msr firavunu Akhnaton'u erdem ve ahlak rnei olarak gsterir. Tarihi arpttklarn syledii Yahudi din adamlarna ar eletiriler yneltir.64

Nuh kssas, tufan, gemi ve geminin Cudi dana oturuu yksnn ise, Kur'an'da yepyeni bir yk olarak sunulur: "te bunlar, sana vahyetmekte olduumuz gayb haberlerindendir. Ne sen ne toplumun bundan nce onlar bilmiyordunuz. Artk sabrl ol. Sonu takvaya sarlanlarndr. " (Hud 49) Bu yky Muhammet'in de halk Araplarn da bilmedii vurgulanr. nk Yahudiler Muhammet'in anlattklarnn Tevrat'tan aktarma eyler olduklarn ileri srp ona inanmamlardr. Tanr, Yahudilerin sz konusu savlar zerine de bir ayet indirip onlarn azlarn tkar: "Eer kulumuza indirdiimizden kuku iindeyseniz, hadi onun benzerlerinden bir sure getirin, Allah dndaki destekilerinizi tanklarnz da arn. Eer doru szl kiilerseniz..." (Bakara 23) Ulu Tanr Yahudilere tam anlam ile restini ekmitir, "inanmyorsanz, buyurun siz daha iyisini ortaya koyun grelim" der. Ardndan Kur'an'da, daha nceki kitaplarda bulunmayan, halkn bilmedii bir yk anlatlr. Bylece Yahudilerin yukardaki sav da rtlm olur. Ancak Nuh yks de gerekte nasya tarihinde bilinmedik bir yk deildir. Bu yk Tevrat'ta yer alr. 1872 ylnda bulunan Asur Kral Asurbanipal'in ktphanesinde bir tablet zerinde ayn yk bulunur. Gilgame dastannn son blmn oluturan bu yk, lmszl arayan Gilgame'e, tufandan kurtulup Tanrlarca lmszlk verilen Utnapitim tarafndan anlatlr. yk ksaca yledir: nsanlar yle oalrlar ki, Tanr onlarn grlt ve amatasndan uyuyamaz olur. Bunun zerine drt byk Tanr bu insanlar yok etmeye karar verirler. Bilgelik Tanrs Enki, yarattklar insanlarn ortadan kaldrlmasna ok zlr. uruppak kentinde yaayan Utnapitim'in evinin duvarlarndan seslenir. Tanrlarn bir tufan yaratmaya karar verdiklerini syler. Bir gemi yapmasn nerir. Geminin biimini bildirir. Adam sylendii biimde gemiyi yedi gnde bitirir. Gemi yapld srece eitli hayvanlar kesilir. Beyaz, krmz su katlmam araplar rmak suyu gibi bol bol iilir. Ylba trenlerini andran enlikler yaplr. Utnapitim geminin iine ailesini, akrabalarn, sanatlar, krlarn evcil ve yaban hayvanlarn doldurur. Bu arada altn da almay unutmaz. Geminin kaps kapanr kapanmaz iddetli

bir frtna ile birlikte yamur boanr. Sular yalnz gkten boanmakla kalmaz, yer Tanrlar da yerden su fkrtrlar. Tufan yle azgnlar ki, onu yaptran Tanrlar bile korkarlar. Bu kyamet alt gn alt gece srer. Yedinci gn gemi Nisir dana oturur. Yedi gn bekledikten sonra Utnapitim dar bir gvercin salar. Gvercin konacak yer bulamad iin geri dner. Ardndan bir krlang yollar. O da geri dner. Son olarak bir kuzgun uurur. Kuzgun geri dnmeyince, gemideki canllar dar karlar. Utnapitim dan tepesine kurbanlarla ikiler sunar. Altlarnda eitli aalarn odunlar yanan ocaklara yedi kazan konur. Kurbanlar piirilir. Kurbanlarn tatl kokularn duyan Tanrlar rler. Tufan karan Tanr Enlil gelip insanlar ve gemiyi grnce ok kzar."Kim kurtard bunlar?" diye kr. Bilgelik Tanrs ona kar kar. "Gnah yapan, kurallara kar geleni cezalandr, ama bylesine ar ve lmcl olma!" diye onu yattrr. Bylece Utnapiim ve kars lmsz bir yaam ile rman azndaki Tanrlar bahesine yerleirler.65 yk, Sami dillerinden olan Akadca yazlmtr. Ancak iinde geen adlar, baka bir dildendir. yknn Smerlerden kaldna inanlr. Nitekim daha sonra Smer yaztlarnda yknn kimi kesitleri bulunmutur. Tufan yks Smercede iir biiminde yazlmtr. Metnin en az yars ele gememesine karn, bulunan kesim konu hakknda olduka aydnlatcdr. Buna gre, Tanrlar insanlara kzarak bir tufan yapmaya karar verirler. Tufann yaplaca Ziusudra adl birine Tanr tarafndan bir duvar arkasndan bildirilir. Tufan btn iddetiyle yedi gn, yedi gece srer. Ziusudra Tanrlara kurbanlar keser. Ayn olay Tevrat'ta (Tekvin 6-7) uzun uzun anlatlr. Tevrat'a gre, insanlar kt ve bozulmu olduklar iin, rab onlar yok etmeye karar verir. Nuh Allah' tanyan, onunla birlikte giden biridir. Tanr ona, insanlar yok etmek iin bir tufan yapacan bildirir. Kendisine bir gemi yapmasn bildirir, iine alacan anlatr. Nuh syleneni yerine getirir. Tufan balar. 40 gn srer. Yeryznde her ey yok olur. Sular ancak 150 gnde azalr. Gemi 7. ayda ve ayn 17. gnnde Arafat dana oturur. Nuh, 40 gn daha bekler. Sularn tmyle ekilip ekilmediini anlamak iin nce bir kuzgun salar darya. O geri gelince bekler, bir gvercin uurur. nc kez yollad gvercin dnmez. Bunun zerine karaya karlar. Nuh kurbanlar

keser. Tanr ho kokular duyunca yeni bir tufan yapmamaya karar verir. Nuh ile konuur. Yeryzne bir daha tufan vermeyeceine sz verir. Nuh 950 yl yaadktan sonra lr. Yeni yaam, kurtulan canllardan ve Nuh'un oullarndan srer. Kur'an'da bu yk, 29. surede eitli ayetlerde olduka yzeysel anlatlr. Ayetlerin ou Nuh'un toplumu ile olan inan sorunlar ile ilgilidir. "Tufan" szc yalnz bir kez geer. "Andolsun ki biz, Nuh'u toplumuna gnderdik de o yle dedi: "Ey toplumum! Allah'a kulluk ve ibadet edin. Sizin ondan baka Tanrnz yok. stnze ok byk bir azabn inmesinden korkuyorum." (A'raf 59) Bunun zerine onu yalanladlar. Biz de onu ve gemide onunla beraber bulunanlar kurtardk, onlar yneticiler yaptk; ayetlerimizi yalanlayanlar da batrp boduk. Bak da gr, nceden uyarlanlarn sonu nice oluyor. (Yunus 73) Nuh'a yle vahyolundu: "Toplumundan, daha nce inanm olanlar dnda hi kimse iman etmeyecektir. Artk onlarn yaptklar yznden tasalanp durma." Vahyimize bal olarak gzlerimizin nnde gemiyi yap. Ve zulmedenler hakknda benimle karlkl laf edip durma. Onlar mutlaka boulacaklardr. Gemiyi yapyordu. Toplumundan herhangi bir grup yanndan getike onunla alay ediyorlard. Dedi ki Nuh: "Bizimle alay ediyorsanz, biz de sizinle alay edeceiz. Tpk sizin elendiiniz gibi. "Rezil eden azabn kime geleceini, srekli azabn kimin bana ineceini yaknda bileceksiniz. Nihayet emrimiz gelip de tandr kaynaynca yle seslendik: "Ykle iine her birinden ikier ift ve aleyhinde hkm verilen hari olmak zere aileni, bir de iman etmi olanlar." Ama Nuh'la birlikte ok az bir ksm iman etmiti. Nuh dedi: "Binin iine. Onun akp gitmesi de demir atmas da Allah'n adyladr. Benim Rabbim elbette ki Gafur'dur, Rahim'dir. Gemi onlar, dalar gibi dalgalar stnden yrtp gtryordu. Nuh onlardan ayr bir yerde duran oluna seslendi: "Oulcuum, bizimle beraber bin, kafirlerle beraber olma." Oul cevap verdi: "Bir daa snacam, beni sudan korur." Nuh dedi: "Allah'n merhamet ettii dnda bugn hi kimse iin Allah 'n kararndan kurtaracak yoktur." Ve ikisi arasna dalga girdi de o, boulanlar arasna katld. Ve denildi: "Ey yer! Suyunu yut ve ey gk, sen de

tut." Ve su ekildi, i bitirilmiti. Gemi, Cudi zerine oturdu ve haykrld: "O zalimler topluluu geri gelmez olsun." (Hud, 36-44) Andolsun biz Nuh'u toplumuna gnderdik de o onlarn arasnda bin yldan elli yl eksik kald. Sonunda onlar tufan yakalad. nk zalimlerdi onlar. Biz Nuh'u ve gemi halkn kurtardk ve o gemiyi alemlere ibret yaptk. (Ankebut 14-15) Zrriyetlerini de o dopdolu gemilerde tamamz da onlar iin bir ayettir. Onlar iin gemilere benzer, binecekleri baka eyler de yarattk. Eer dilersek onlar boarz. Bu durumda ne kendileri iin bir feryat eden olur, ne de kurtarlrlar. (Yasin 41-43) Grld gibi, Kur'an'da Nuh ve Tufan sylencesinde, geminin nasl yaplaca, tufann ne kadar srd, gemiden nasl ktklar, Nuh'un neden 950 yl yaad anlatlmaz. Buna karlk Tanrnn insanlara kzmas, olayn yalnzca bir kimseye bildirilmesi, gemi yaplmas, gkten ve yerden sularn tamas, geminin bir daa yanamas, bir ksm insanlarn kurtulmas, Nuh'un uzun mrl olmas Smerlerden gelen izlerdir.66 Eyp Peygamberin sabr yks de Smerlerden kaynaklanr. Smerlerden kalan iki ayr tablette yer alan yk 135 satra ulaan bir iir biimindedir. yknn anadncesi, insanlarn felaketlere urad zaman, bunu yapan Tanrya lanetler yadraca yerde, onu yceltip ona yalvararak yreini yumuatmas, bylece ykmdan kurtulmas dncesine dayanr. Smerde yalvarlan Tanr, insann kendi Tanrsdr. O Tanrlar meclisine bu dualar gtrerek iyi sonular alr. Smerlerden kalan iir, nce insann Tanrsn vmesini, yceltmesini, alayp szlamalarla yreini yumuatmasn t vererek balar. Sonra ad verilmeyen bir adama, akraba ve arkadalarnca yaplan kt davranlar anlatlr. Adam bana gelen ykmlardan sz eder. Arkadalarnn da kendi zntlerine katlmasn ister. Bundan sonra bana gelen bu durumlarn kendi gnahlar yznden olabileceini syler. Tanrsna balamas iin yalvarr. iir Tanrnn onu baladn bildiren blmle son bulur.67 Tevrat'ta bu yk, birok bilge dolu szlerle ssl, 1040 satr kapsayan bir iir biimindedir. yknn banda Tanr eytan'a Eyb'n iyi bir kul olduunu syler. eytan da "eer onu kt duruma drrsen, bak sana

nasl lanet edecektir" diye karlk verir. eytan Eyb'n vcudunu, tabanndan tepesine dek banlarla doldurur. Eyb sesini karmaz. Kars ona "bunu veren Allah'a lanet et" der. Eyb de "Allah'n iyiliini nasl kabul ediyorsak, ktln de yle stlenmeliyiz" karln verir. Bundan sonra Eyb bana gelen ykmlar, dnyaya gelmemesi gerektiini, Allah'n bunu kendisine haksz olarak verdiini iir biiminde anlatr. Arkadalar ise, Tanr'nn haksz bir i yapmayacan, kendisinin bunu hak ettiini syleyerek Allah' savunurlar. Bundan sonra Allah ile Eyb karlkl tartrlar. Her ikisi de kendi yaptklar iyi ileri sayp dker. Sonunda Eyb sylediklerine piman olup tvbe eder. Allah da onun tvbesini kabul ederek salna kavuturur. Mal ve mlkn de iki kat yapar. Bylece Eyb arkadalarnn yannda saygnln kazanr. Grld gibi Smer ve Tevrat metinleri konu olarak ayndr. Tevrat'taki iir, Smer iirinden en az bin yl daha sonra yazlmtr. Daha derin ve kapsaml, iirsel bir dil ve bilge dolu szlerle donatlmtr. Smer iiri daha yalndr. Her ikisinde de felaketin kendi gnahlar yznden ceza olarak verildii sylenir. Yalnz Smer inancna gre, zaten her ocuk gnah ile doar. Kur'an'da bu yk de ok yzeysel anlatlr. Drt sure de birka ayet iinde konu zetlenir. Nisa suresinin 163. ve Enam suresinin 84. ayetlerinde brahim'den balayarak btn peygamberler arasnda Eyb'e de vahi edildii yazlr. Ve Eyyub... Rabbine yle yakarmt: "Dert gelip att bana; sen, rahmet edenlerin en rahmetlisisin." Hemen cevap verdik ona, kendisindeki derdi kaldrdk. Tarafmzdan bir rahmet ve ibadet edenler iin bir hatrlatma olarak, ona ailesini ve beraberinde benzerlerini de verdik. (Enbiya 83-84) Kulumuz Eyyub'u da an! Hani Rabbine yle seslenmiti: "eytan bana bir yorgunluk ve azap dokundurdu." "Ayan yere vur. ite ykanacak bir yer, ite iilecek souk bir su!.." dedik. Ona bizden bir rahmet ve z temizlere bir hatrlatma olarak, ailesini ve beraberlerinde benzerlerini baladk. "Eline bir demet sap al da onunla vur ve yeminine ters dm olma." dedik. Biz onu sabrl bulduk. Ne gzel kuldu o. Bize ynelen yakaran biriydi o. (ad, 41-44)

Konu ok ksa yazlm olmasna karn, eytann azap vermesi, sabr, Tanrya yakar, dualarn kabul edilmesi dllendirme, Smer ve Babil kaynaklar ile kout biimdedir. Tevrat'ta bulunan "Sleyman'n arklar arks" blm de Smerlere dayanr. Ak sak iirlerden oluan bu blmn kutsal kitapta ne arad tanr bilimcileri ok dndrmtr. Grne gre bu iirlerin dinle ve tarihle ilgisi bulunmaz. Bu iirlerde bir seven, bir de sevilen vardr. Bunu kilise papazlar, sa'y seven, kiliseyi sevilen olarak yorumlamlardr. braniler ise Yahveyi seven, srail'i sevilen olanak gstermilerdir. 19. yzylda ise bunlarn srail dnlerinde yaplan tren ile ilgili olduu ileri srlr. Oysa yeni bulgularn nda yaplan aratrmalar bu iirlerin Smerlerin yeni yl bayramnda, sazlar eiinde sylenen arklar ve ilahiler olduunu ortaya koyar. Smer ekonomisi tarma dayal olduu iin lkelerinde bolluk ve bereketin bulunmas nemlidir. Bu nedenle Smerler, ak Tanras nanna ile oban Tanrs Dumuzi'yi (Dumuzi balangta bir kraldr, sonradan Tanr yaplr) evlendirirse, onlarn verimlilik gcn ve lmszlklerini paylaacaklarna ve bu yolla lkelerinde bolluk ve bereketi salayacaklarna inanrlar. Bu inanca uyarak Smer air ve ozanlar iki Tanr ile ilgili bir sylence yaratrlar. Bunu yazya geirerek zamanmza ulatrrlar. Bu trenlerde okunmak zere, kraln ve rahibenin ya da Tanrnn ve Tanrann azndan birbirleri iin ak dolu, sevgi dolu, ak sak iirler yazlr, bunlar bestelenerek ark biimine getirilir. Smerlilerde bereket tapnm oluturan bu trenler, bugn "Kutsal evlenme trenleri" olarak nitelendirilir. Bu bereket tapnmnn sa dnemine dek, hatta daha ge zamanlara dek srd anlalr. Ak Tanras nanna ile Dumuzi birok glklerden sonra evlenirler. Evlilik gerekleince Tanra yeralt dnyasna gider. Ne ki, oras gidilen, ancak dnlmeyen bir lkedir. Kurala gre Tanra olmasna karn, yeryzne braklmaz. Bilgelik Tanrs Enki'nin yardm ile Tanra kendi yerine birini yollamak zere, yeralt yaratklar ile birlikte dar kar. Tanra her gittii yerde Tanr ve Tanralarn, kendisinin yokluunda uvallar giyerek, yerlerde srnerek yas tuttuklarn grr. Hibirini yeralt dnyasna yollamaya kyamaz. Fakat kocasnn bulunduu ehre gider. Kocasn kendi yokluuna aldrmaz biimde keyifle tahtnda oturur bulur. Byk bir kzgnlkla "aln bunu" diye kocasn cinlere verir. Daha sonra

yaptna piman olur. Ama kocasnn cezasz kalmasn da istemez. Bu durumda Dumuzi'nin kzkardei rya Tanras Getinannan'n kardei yerine yarm yl yeraltnda kalmas onaylanr. Bylece Dumuzi k aylarnda yarm yl yeraltnda kalr, ilkyaz gelince kp kars ile birleir. Bu birlemeyi zamann kral ile ba rahibe kutlar. Byk trenler yaplr. Artk yeni yl balamtr. Ortalk uyanr. Aalar yeillenir. Hayvanlar oalr. te bu trenlerde okunan iirlerin kalntlardr Sleyman'n arklar arks iirleri... Kkende Smer kral, rahibe Tanr ve Tanrann azndan birbirleri iin sylenmi ii ak dolu, sevgi dolu ak sak bestelenmi arklardr.Smer bereket kltn oluturan bu trenler, bugn "Kutsal Evlenme Trenleri" olarak nitelenir. Bu bereket tapnc sa zamanna dek, hatta daha ge zamanlara dek srer. Bu yzden dinle ilgisi olmayan birok konu Tevrat'tan karlmasna karn, sz konusu iirler Tevrat'ta braklr. Smer Ak Tanras nanna; Akadlarda tar, srail'de Astarta, Yunanllarda Afrodit, Romallarda Vens ad altnda sayg grr ve varln srdrr. Gnmzde sa'nn annesi Meryem'e nanna'nn nitelikleri yaktrlr. O da nanna gibi, gn egemenidir. Toplumsal adaletin savunucusudur. Yoksullarn, ezilenlerin koruyucusu saylr. Kimi evrelerce Tanra dzeyinde alglanr, olundan daha ok ona taplr. Annelerin, savaanlarn, znt eken ailelerin yardm iin ona dua edilir. sa'nn durumu ise Dumuzi'ye benzer. Dumuzi'nin dvlerek, eziyet edilerek yeraltna gtrl, yeniden yeryzne k ile sa'ya yaplanlar ve her yl yeryzne kt dncesi arasnda koutluk vardr. Dumuzi sz gnmzdeki Temmuz aynn ad olarak yaamn srdrr. Musevicede Tammuz biiminde sylenir. 17 Temmuzda srailli kadnlar oru tutarak tapnak kapsna gidip alarlar. Bu Dumuzi'nin yeraltna gtrlnn can-landrmasdr. nasya gemii yanstan kutsal szlerle Smer yaztlar arasndaki koutluklar bunlarla da bitmez. Kur'anda sa'nn neden Tanrnn olu olduu yle aklanr: mran'n kars demiti ki: Rabb'im, karnmda olan azatl bir kul olarak sana adadm, adam benden kabul buyur; phesiz sen iitensin, bilensin." Onu dourunca -Allah onun ne dourduunu bilirken- yine yle dedi: Rabbim onu kz dourdum, erkek kz gibi deildir, ona Meryem adn verdim. Onu ve soyunu kovulmu eytann errinden sana smarlyorum. Rabbi onu gzel

bir ekilde kabul buyurdu; onu gzel bir bitki gibi yetitirdi ve Zekeriya, onun yanna, mihraba her girdiinde yannda bir rzk bulurdu. "Ey Meryem, bu sana nereden?" derdi. O da "Bu Allah katndan" derdi. Zira Allah, dilediine hesapsz rzk verir. (Al-i mran 36-37) Bu ayetlere gre, o dnemlerde tapnaklar vardr. Tapnaklarn varl, Tevrat ve ncil'de de bellidir. Meryem tapnaa adanm ve orda yetimi bir kzdr. Herhangi bir biimde -kimi kitaplara gre ise Yusuf'tan- gebe kalmtr. Tanr'nn ocuu diye dourmas durumunda ldrleceinden korkar. Bu yzden ocuunu ssz bir yerde dourmay yeler. Bir varsayma gre, sa byrken kendisine Tanrnn olu olduu alanmtr. "Ben Tanrnn oluyum" diye ortaya kmas ge de olsa lmne neden olmutur.68 nk bu olay ile Smer inanlar arasnda kimi koutluklar vardr: Kimi durumlarda Smer rahibeleri evlenseler bile ocuklarnn olmamas gerekir. Kazara byle doan ocuklar ldrlr. nk bu kadnlar Allah'n kars, doan ocuklar da Allah'n ocuu saylr. Smerliler bir lmlden Tanr ocuu olsun istemezler. Peygamberlere kutsal szleri inie hazrlayan ard arkas kesilmeyen vahiy nbeti inanc da ok eskilere iner. Bu nbetlerin ilgin zellii, peygamberleri tere boup srekli vecd nbetleri iinde hayaller dourmasdr. Kur'an'a gre, Allah insanla ancak vahiy yolu ile perde arkasndan grr, ya da eli yollayp ona dilediini bildirir: Allah bir insanla (karlkl) konumaz. Ancak vahiyle (kulunun kalbine diledii dnceyi dourarak), yahut perde arkasndan konuur; yahut izniyle dilediini vahyedecek bir eli gnderir. O, ycedir, hkm ve hikmet sahibidir. (ura 51) Tevrat'ta Tanr ile bireyler (peygamberler dnda Musa'nn kardei, klesi, brahim'in kars gibi) karlkl konuurlar, insan biimine girmi melekler Tanrdan haber getirir. Tanr istediini ryada bildirir. Smer'de Tanr duvar arkasndan konuur. Bilgilik Tanrs Enki tufann olacan, Nuh'un karl olan Ziusudra'ya duvar arkasndan syler. Ya da Tanrlar insanlara yapacaklar ileri dlerle bildirirler. Bunlardan baka, fal ve kehanet yolu ile insanlar Tanrlarn isteini renirler.

Smer'de dler Tanr bildirisi olarak yorumlanr. Bu dlerin kimileri Tevrat'ta ve Kur'an'da da yer alr. Bunlardan en ilginci Yakup ile olu Yusuf'un ddr. Yusuf "tarlann ortasnda demetler balyorduk. Benim demetim kalkt dikildi. Sizin demetiniz onun evresini kuatp benim demetime eildi" der. Kardeleri bu bizim zerimize kral m olacak ?" diye kukuya kaplrlar. Yusuf ikinci dnde gne ay ve 11 yldzn kendisine eildiklerini grdn sylemesi zerine kardeleri onu ldrmeye karar verirler. Smer kral Urzababa'nn yannnda alan Sargon, grd d krala syleyince, kral kendi yerine kral olaca korkusu ile Sargon'u ldrmek ister.69 Yusuf kssasnda ise Tanr Muhammet'e ilettii yknn gzellii ile vnr gibidir. "Biz bu Kur'an' sana vahyederek, hikayelerin en gzelini anlatyoruz. Oysaki sen, bundan nce bunlardan tamamen habersiz olanlardandn." (Yusuf 3) Kutsal kitaplar, nasya gemiinin yk ve kssalarn aktarrken, hukuk dzenine de yeni biim verip din kurallar olarak sunarlar. Smer yasalar Hammurabi yasalarnn temelini oluturur. Musa yasalar ve slam yasalar bu yasadan etkilenir. Musa yasasndaki ana babaya sayg, kimseyi ldrmeme, zina yapmama, oruluk yapmama, yalanc tanklk etmeme, komunun karsna ve malna gz dikmeme gibi kurallar Smer yasalar ile ayndr. Smer yasalar daha insancldr. Sz gelimi gze gz, die di cezas bulunmaz. Samilerce yaplan yasalar bu yasalardan kaynaklanr. Sz gelimi brahim Peygamberin kars ile cariyesi arasndaki olay bunun ak kantdr. Smer yasalarna gre, ksr bir kadnn kocasna verdii cariyesi ocuk dourunca, hanmna byklk taslayamaz. Byklk taslamaya kalkarsa cezalandrlr. Tevrat ve Kur'an'da yazldna gre, brahim Peygamberin ksr ei Sara, cariyesi Hacer'i ocuk yapmak zere kocasna verir. Cariye ocuk yapnca kendisini stn grmeye balar. Bunun zerine kocas, Hacer'i olu smail ile birlikte le gtrp atar. Tevrat'a gre byk erkek ocua mirastan zel pay verilir. ocuk isterse babann salnda bu pay alabilir. Ayn kural Smer'de de vardr. Araplarda zina yapan kadnn talanmas kural, Tevrat' ta geer. Kur'an'da byle bir ceza bulunmaz. Zina cezas ile ilgili kimi ayetler vardr.

Kadnlarnzdan fuhu yapanlara karg iinizden drt ahit getirin; eer onlar ahitlik ederlerse, o kadnlar lm alncaya ya da Allah onlarn yararlarna bir yol gsterinceye kadar evlerde tutun (dar karmayn), iinizden iki kii, fuhu yaparsa, onlara eziyet edin; eer tvbe eder, uslanrlarsa artk onlara eziyetten vazgein. nk Allah tvbeleri ok kabul edendir. (Nisa 15-16) Zina eden ve zina eden erkein her birine yz denek vurun; Allah'a ve ahiret gnne inananlar iseniz Allah'n cezasn uygulamada sizi, onlara kar acma duygusu tutup engellemesin. Mminlerden bir grup da onlara yaplan azaba ahid olsun. Zina eden erkek, zina eden veya ortak koan kadndan bakasyla evlenemez; zina eden kadn da zina eden veya ortak koan erkekten bakasyla evlenmez. Byleleriyle evlenmek mminlere haram klnmtr. (M'minun 2-3) Talama cezas, Smerlilerin eski alarnda vardr. 2200'lerde, iki koca almaya kalkan kadnlar ve hrszlarn, bu kt davranlar yznden talanacaklar bildirilir. Daha sonraki yasalarda byle bir ceza gemez. Zina ile ilgili yasalar ise yaztlardaki krklar nedeniyle elde yok. Zina olay Hammurabi yasalarnda bulunuyor: 129. Eer bir adamn kars bir baka erkekle yatarken yakalanrsa, onlar balayp suya atacaklar. Eer kadnn kocas yaatrsa kral da yaatacak. 130. Eer bir adam baka bir adamn babasnn evinde oturan karsn zor kullanp koynunda yatrrken yakalanrsa, o adam ldrlecek, kadn zgr. Smerlilerde kzlk konusu da nemli grlr. Bir klenin zorla kzln bozan, belli bir oranda gm der. Dul olarak evlenen bir kadn, kocasndan boandnda, kz olarak evlenen kadnn alaca dentinin yars alr. Kzlk konusu Tevrat'ta daha kat. Bir kz evlendiinde kz olmad kantlanrsa tala ldrlr. Kur'an'da ise kzlk konusuna deinilmez. Smer yaztlarndan zorla tecavze deinilir: "Hr bir adamn kz tecavze urarsa, anne, babas onun olduunu bilmemilerse, kz onlara 'tecavze uradm' derse, anne, baba onu zorla erkee kan olarak verecekler."

Zorla tecavz, Smer sylencelerine de konu olur. Tanr Enlil Tanrlarn ba olduu halde, evlenmeden nce karsn aldatarak zorla tecavz ettii iin Tanrlar meclisince yeralt dnyasna srlr. Ayn olay Tevrat'ta da ilenir: Eer bir adam kz olan nianlanmam bir gen kadnla yatarsa ve onlar bulursa, adam gen kadnla yatarsa ve onlar bulursa, adam gen kadnn babasna 50 ekel (Smerlilerden Akadcaya geen arlk ls) gm verecek ve kadn onun kars olacaktr. (Tesniye 22: 28-29) Tevrat'a gre, bir adam nianl bir kzla ehirde yatarsa, her ikisi de talanarak ldrlr. Kur'an'da buna deinilmez. slam inancndaki br dnya kavramnn kkleri de eskilere iner. Smer'de toplumsal eitlii koruyan Tanra, ylda bir kez insanlar iyi ve kt davranlarndan dolay yarglar. Ktleri cezalandrr. Bu inan slam'a aban aynn onbeinde Berat kandili olarak girer. Smer Tanrlarnn esas adlar yannda, niteliklerine gre adlar vardr. Babilliler bu adlardan 50 tanesini yeni yarattklar Tanr Marduk'a verirler. Bylece tek Tanr dncesine doru bir adm atarlar, slam'da, Allah'a verilen 99 ad, ayn gelenein bir devam gibidir. Smerlilere gre ller, Kur adl karanlk, gidip dnlmeyen bir yeralt dnyasna giderler. Bu anlay, Tevrat'ta eol, Yunan'da Hades, ncil'de cehennem, slam'da ahiret olarak srer. Smerlilere gre burada yeniden dirilme olmaz. Ancak yeralt dnyas tanrlar, rahipleri ve lenlerin glgeleriyle olduka hareketli bir yerdir. Kimi zel durumlarda glgeler yeryzne kabilirler. Szgelimi Glgam'n ars zerine arkada Enkidu'nun glgesi yeryzen kar, iki arkada konuur. Tevrat'ta ise Kral Saul'un istei zerine Samuel'in glgesi yeraltndan kar. Smerlilere gre yeraltndaki llerin ruhlar iin yiyecek ve kurban sunulmazsa, onlar yeryzne karak insanlar rahatsz ederler. lenlerin ardndan ok fazla alayp szlamak onlar rahatsz eder. slamlkta da ller iin yaplan dualar, kurbanlar bu inann bir devamdr. Mslmanlkta da vardr "ok alayp lnn ruhunu rahatsz etmeyin" sz. Yahudilere ise, Babil tutsaklndan sonra, Perslerin etkisi ile, Zerdt dininden llerin yeniden dirilecei, cennet, cehennem ve srat kprs girer. Tevrat'ta Elohim, insanlarn Tanr gibi davranmalarna kzp birbirlerini anlamamalar iin birok dil ortaya karr. Smerde ise bilgelik Tanrs hava

Tanrsna kzar, insanlar bir dil konuurken, birbirlerini anlamayacak biimde birok dil oluturur. Smerliler kendilerinin, Tanrlarca seilmi stn bir halk olduunu yazarlar. Tevrat'ta Yahve, Kur'an'da Allah, srailoullarn stn bir ulus yapmtr.70 Smerliler kadn tarlaya benzetirler. Ayn syleyi Tevrat ve Kur'an'da bulunur. Kur'an'da yle denir: Kadnlarnz sizin tarlanzdr. Tarlanza dilediiniz biimde varn. Kendiniz iin ileriye hazrlk yapn ve mutlaka Allah'a kavuacanz bilin. nananlar mjdele. (Bakara 223) Kur'an'da evrenin yaratl "ol" buyrumu ile balar: O'nun ii, bir eyin olmasn istedi mi ona sadece "ol" demektir, hemen oluverir. (Yasin 82) Smer'de de Tanrlar "ol" der ve her ey bu buyrumla oluur. Smerliler dnyadaki btn olaylarn gkte yldzlarla yazl olduuna inanrlar. Kur'an'da bu inan srer. Yine Smerliler insann yazgsnn tulada yazl olduuna inanrlar, slam'a gre insann yaam alnna yazld biimde srecektir. Smerlilerde 7 says ok nemlidir. 7 gn-gemek, 7 da amak, 7 k, 7 aa, 7 kap kavramlar kullanlr. Ayn biimde Tevrat ve Kur'an'da 7 says bol bol kullanlr, slam'a gre cennetin 7 kaps vardr. Smer yeralt dnyasnn da 7 kaps bulunur. Smerliler tanrlarn sevindirmek, onlardan bir istekte bulunmak, hastalklardan kurtulmak iin veya yaptklar adaklara karlk kurbanlar keserler. Bu kurbanlar salkl olmaldr. Sakat ve hastalkl hayvan kurban sunulmaz. Kurbanlar rahiplerce zel dualarla kesilir. Kurbann sa kalas ve i organlar Tanrya sunulur. Kalan kesim evrede olanlara datlr, slam'da da kurban ayn koullarda kesilir. Kurbann sa kalas ile i organlar Tanr yerine, sahibine braklr, gerisi halka datlr.71 Smer'de kral ve kralielerin askerleri ve yaknlar ile birlikte gmldkleri olur. Ancak Smer'de insan kurban gelenei bulunmaz. Buna karlk srail ve Yunan'da insan kurban gelenei vardr. Araplarda da insan kurban inanc olduu anlalr, brahim Peygamber bu gelenei kaldrr.

Yahudi, Hristiyan ve Mslmanlarn atas saylan brahim Peygamber ve ailesi, Tevrat'a gre Mezopotamya'dan Harran'a ger. Harran'dan bir tccar kolonisi olarak Filistin'e girer, brahim, askeri ve parasal gc ile kendi kiisel tanrsn halka tanr olarak benimsetir. Bu arada Mezopotamya'dan getirdiklerini de halka alar. Kur'an'a gre evreni tanr yaratmtr: "Yeryznde ne varsa, tmn o yaratt. O, sonra ge ynelip, gkyzn yedi kat olarak dzenledi." (Bakara 29) "Gkleri ve yeryzn alt gnde yaratmtr. Bu yaratl alt gn srmtr." (Fussilet 11-12) Babilliler gk cisimlerinin devinimlerini byk bir sabrla izlemilerdir. Yzyllar boyu sren bu gzlemleriyle vardklar sonular, bugn duyarl aygtlarla yaplan lmlere yakndr. Eski Yunanda bu bilgiler daha da gelitirilir. zellikle Batlamyus, tm ortaa boyunca Avrupa'y ve br uygarlklar etkileyecek btnlkl evren modelini gelitirir. Kur'an'daki evren modeli, o gn iin doruluu tartlmayan, Antik Yunan'da gelitirilmi evren modelidir. Bu model Batlamyus'ta son biimini almtr. Yerekimi yasas henz saptanmad iin, Kur'an'da u ayetler de geer: "Allah odur ki, gkleri direksiz ykseltmitir; gryorsunuz onlar... Sonra ar zerinde egemen olmutur. Gnei ve ay da boyun edirmitir." (Rad 2) "Yerkreye, onlar alkalanmasn diye birtakm dalar diktik. Ve orada geni geni yollar atk ki, doru gidebilsinler." (Enbiya 31) "O'nun izni olmakszn yerkrenin stne dmemesi iin g o tutuyor." (Hacc, 65) Grld gibi Kur'an'n evrenin yaps konusunda yazdklar, o gnn bilgi dzeyinin ksa bir yinelemesidir. Evrenin oluumu ve insann yaratl gibi konularla ilgili ayetler, o zamann egemen gr olan Batlamyus evren modelinin yansmalarn tar. Fakat tam bir aklamasn iermez. Geri, inananlar, Muhammet'in okur yazar olmadn ileri srerler. Sradan bir kiinin bylesine byk bir bilgi birikimi ile donanm olmasn, kutsal bir kaynaa balarlar. Oysa Cemil Sena, Hazreti Muhammed'in Felsefesi adl kitabnda, Muhammet'in olas bilgi kaynan yle sralar:

a. Muhammet amcas ile yapt Suriye yolculuunda Nasturi keilerin manastrnda, rahip Bahira'dan Hristiyanlk ve eitli mezhepleri hakknda kimi bilgiler edinmitir. b. Ukaz arsnda Yahudi, Hristiyan ve Mazdeizme bal ranllarla ve putlara tapanlarla tanp, tartm ve Nejran piskoposu Kuss bn Seyda'nn vazlarn dinlemitir. c. Habeli kle Varaka'dan Hristiyanlk ve Musevilik konusunda kimi bilgiler edinmitir. d. Alveri nedeniyle Yemen, Suriye, Filistin, ran ve Anadolu kentlerine yapt gezilerde, eitli ev ziyaretlerinde dinsel, tarihsel ve yaznsal grmeler ve tartmalar yapmtr. e. Mekke gibi eitli uluslardan kiileri barndran bir evrede bymtr. Burada eitli insanlar tanmtr. f. Medine'de Yahudilerin ders verdikleri yerlerde onlardan bilgi edinmitir. g. Kabe o yrenin dinsel merkezlerinden biridir. Burada 360 tanr yontusu vardr. Mekke'de kutsal ilere bakmak Muhammet'in ailesinin soydan gelen grevidir. Bu nedenle Muhammet geni bir bilgi ve deneyim kazanr.72 Gerekte byle bir kiinin okuryazar olmamas da olanakszdr. Cemil Sena'nn bni Sina'nn ifa adl yaptndan aktardna gre, Muhammet Hudeybiye szlemesinin yazlmas srasnda yazman Muaviye'ye yle seslenir: "Divitine ktk koy, kalemini yan kes, be'yi uzat, sin'i belli ettir, mim'i kreltme, Tanr'y gzel yaz, errehman' uzat ve errahim'i tecvide uydur." 73 Bu da Muhammet'in okuryazar olduunun kesin kantdr. Muhammet'in sunduu yk, t ve ilkeler bylesine uzun bir yol kat ederek kendisine ulamtr. Medine'deki on ylda 24 surede 1467 ayet sylenir. Hatta son yllarda hi ayet bulunmaz. Ayrca Medine'deki ayetlerde dinsel yarglar ikinci nc sradadr. Yasal yarglar, toplumsal, siyasal, askeri esaslar nceliklidir. Muhammet'in ad ok anlr. Oysa Mekke'de Muhammet'ten ok br peygamberlerin adlar anlr. Szgelimi, Medine'de br peygamberlerin ad 12 kez anlr. Buna kar, kendi ad, 47 kez geer. Mekke'de drdnc dnemde bile Resullk yn belirsiz ve silik braklmtr. Medine'de bu yalnz aklk kazanmakla kalmaz, srekli vurgulanr. Yalnz resul denmekle

yerinilmez. "Resulullah" diye vurgulanr. Muhammet iyice zgven kazanmtr. Resulullah sylenii Medine surelerinde 68 kez yinelenir. Mekke ayetleri, Medine'dekinin katdr. Sureler ise drt kat. Mekke ayetleri, salt ksa deil, ayn zamanda seci ve kafiyelidir. Medine ayetleri uzundur, ancak, uyaklar azalmtr. Mekke'de sylenen Kur'an kkende dzyazdan ok iire yakndr. Medine'deki sureler ise tmden dzyazdr. Sonuta Mekke ayetlerinde buyrumlar, ykler, tler egemendir. Medine ayetleri ise bir devlet kuruluu ile ilgilidir. Bir bakma Mekke dnemi kuram, Medine dnemi ise uygulamadr. Mekke, Muhammet'in kabile peygamberlii, Medine ulus resull dnemidir. Resul yeni bir eriat getiren peygamberdir. Bu anlam ile eski eriat srdren nebiden ayrlr. Nebiye, yalnzca vahiy iner. Nebi bunlar bildirmekle, ar yapmakla ykmldr. Allah'tan aldklarn insanlara syler, baka bir eye karmaz. Tanr bildirilerinin ilevi yalnz dinsel ve uhrevidir. Resuller ise eriat sahibidir. Cemaatlarnn reisi olurlar. Bu yzden resullarn toplumsal ve siyasal ilevleri vardr. Bunlar salt dinsel deil, dnyevidir de. Bu yzden nebilerin hadisleri bulunmaz. Onlarda yalnz ayetlere sayg duyulur, ikinci tr peygamberlerde ise hadis muteberdir. Muhammet'in dini Mekke'de tmyle uhrevidir. Medine'de ise daha ok dnyevidir. Medine'de byyen dinden ok hkmettir. Muhammet, Mekke'de vaizdir. Medine'de ise amirdir. Mekke'de bezgindir, zntldr; Medine'de ise emindir, cesurdur, slamlk Mekke'de yalvarr, Medine'de hkmeder. Mekke slamln dou yeri, Medine kurulu yeridir. Mekke'de din hep br dnyaya balanmtr. Kyamet yakndr, insanlar Tanrya kfir olarak gitmemek iin inanmaldr. Mekke'deki din anlay salt kyamet, br dnya, cehennem ekseninde dner. Oysa Medine'de insanlar yaama arlr. Kyametten, cehennemden sz edilmez, slamlk Mekke'de kalsayd, dinsel kurallar btnnden oluurdu. Medine'de yaam kazand. Hristiyanlk, uhrevilikten gnlk yaama buuk yzyl gibi bir srete dnmtr, slam bunu peygamberinin yaamnda salad. Ona bunu yaptran salt peygamber kal deil, ayn zamanda hkmdar oluudur. Peygamberlik ve yneticilik ayr ayr birer g oldu. Peygamberliine inanmayanlar boynuna yneticinin klc inandrd. Gerekte Muhammet evrensel bir din tasarlamaz. Geri din yaylma dncesine dayanr. Muhammet'in ocukluu uzak illerde gemitir. Tm bunlara karn, Muhammet'in dini evrensellikten uzaktr. Her yn ile Arap

milliyetiliinin izlerini tar. Nitekim Mekke'de Muhammet yalnz kabile nebisidir. Medine'de kabileden halka ynelir. Yalnzca Arap halkn dnr. Yalnz Araplar mriklikten kurtarmak ister. Bunun en kesin kant Kuran'n Arapa sylenmi oluudur. Kur'an, peygamber Araplara yolland iin Arapa sylenir. "Eer biz onu yabanc dilde bir Kur'an yapsaydk, elbette yle diyeceklerdi: "Ayetleri detaylandrmal deil miydi?" ster yabanc dilde, ister Arapa!" (Fussilet 44) "Biz onu sana, aklnz altrasnz diye, Arapa bir Kur'an olarak indirdik." (Yusuf 2) Bu gereke Kur'an'da dorudan aklanr. Tanr eskiden de hangi halka peygamber yolladysa, onu halkn diliyle yollamtr: "Biz, grevlendirdiimiz her resul ancak kendi toplumunun diliyle gnderdik ki, onlara ak seik beyanda bulunsunlar." (brahim 4 ) Giderek Muhammet Araplk bilincini iyiden ortaya kor ve u ayeti ileri srer: "Andolsun iinizden size onurlu bir resul gelmitir. Sizi rahatsz eden ey onu da zer. ok dkndr size Mminlere ise daha efkatli ve daha merhametlidir." (Tevbe 128) Gerekte Muhammet'in peygamberlik alan da snrldr. Bu alan, kendi halknn bulunduu, ehirler anas Mekke ile onun evresini iine alr. "Biz sana Arapa bir Kur'an vahyettik ki, lke ve medeniyetlerin anasn ve evresindekileri uyarasm." (ura 7) Gerekte ehirler anas Mekke'nin alnmas ile din amacna ulamtr, tm ura sonucunu almtr. "Bugn sizin iin dininizi kemale erdirdim, zerinizdeki nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slam setim." (Maide 3)

Bu bakmdan Muhammet, slam olmayan Arap milliyeti-lerince de byk sayg ile anlmaktadr 74 Zaten slam yeni bir din deil, brahim'in dininin Araplara zg yeniden douudur, brahim'in dini, Allah'n tek olduunu kabul eder. Bir Tanr, bir gerek dnya ve iyi amel zerine kurulmutur. Bu ilke Musevilikte ve Hristiyanlkta da vardr, slamlk da bu kural zerine kurulur. Bunlarn tm tek dindir. "De ki: Allah dorusunu sylemitir, vaadinde sadktr. Hadi artk hanif olarak brahim'in dinine uyun. Mriklerden deildi o. " ( Ali mran 95) Kkende brahim'in dininin ad da Mslim'dir. Nefsini Allaha teslim edenin dinidir. "Allah urunda ona yarar bir gayretle didinin. O sizi semi ve dinde size hibir glk karmamtr. Babanz brahim'in dinini esas aln. Allah sizi, nceden de u Kitap'ta da Mslmanlar diye adlandrd." (Hac 78) Yalnz brahim deil, onun Yakup, Yusuf gibi oul ve soyu da Tanrnn birliini syledikleri iin Mslimdir. Musa, sa hep Mslim'dir. Tm brahim'in dininin eitlemeleridir. Bu ortamda Muhammet kendine ilk Mslm adn verir. nk Arap'tan ilk Mslim olan odur. Yeni bir din yoktur, Araplar ilk kez, eskiden beri var olan Arap dinine ar vardr. Kabe'nin kutsall da buradan gelir. Kabe kitapl dinlerin ilk atas, tek Tanrcln peygamberi olan brahim yapmtr. Kblenin Kuds'ten Kabe'ye evrilmesi Muhammet'in kendi dinini dorudan brahim'in dinine balamasndandr. brahim'in dini ne Yahudi, ne Hristiyan, ne Mslman dinidir; yalnzca kendini Allah'a teslim etmi kul olan brahim dinidir. Ancak slamlk, Musevilik, Hristiyanlk ve br dinlerden eriat bakmndan ayrlr. Din tek, koullar ayrdr. nk koullar halklara zgdr. Halklar ayrlnca koullar da ayrlr. "Her mmet iin biz, bir ibadet ekli bir ibadet yeri belirledik; onlar, onu izlerler. Artk bu i konusunda seninle ekimesinler. Sen de rabbine davet et dua et. Sen, elbette ki artmadan yol aldran bir klavuzsun" (Hac 67), "Nuh'un ardndan birok resulleri daha toplumlarna gnderdik." (Yunus 74),

"Biz, grevlendirdiimiz her resul ancak kendi toplumunun diliyle gnderdik ki, ki onlara ak-seik beyanda bulunsun, "(brahim 4) Her halka, anlasn diye, o halkn dili ile peygamber yollanmtr. eriat ayrlklarnn kayna burdan balar. Din tektir, ama peygamber ayrl yznden eiratlar ayrdr. Hatta tek eriat Allah bile istemez. eriatlar eitli olmal ki insanlar daha iyi snav edilsin. Hangi halkn brahim'in dinine daha yrekten ve salam bal olduu anlalsn. Bu yzden eriatlar da ayr olmaldr. "Sizden her biri iin bir yol ve metod belirledik. Allah di-leseydi sizi elbette bir tek mmet yapard.Ama size vermi olduklaryla sizi imtihana eksin diye yle yapmamtr. O halde hayrlarda yarn. Tmnzn dn Allah'adr. O size, tartm olduunuz eylerin esasn bildirecektir." (Maide 48) Demek ki, btn insanlar slam yapmak abas yoktur. Tanr tek eriat istemez. br eriatlar da hak olarak olduu gibi dururlar. Gelen bir eriat brlerini ortadan kaldrmaz. Nitekim Musevi eriat da sa'dan sonra ortadan kalkmaz, slamlk geldikten sonra da br eriatlar yine dururlar. Baka trl olmasna da olanak bulunmaz. O ki Tanr tektir, peygamberler ayn grevle yollanm delegelerdir. Peygamberler de eittir. Biri brnden stn tutulmaz. Kur'an'da bu aka vurgulanr: "yle deyin: "Allah'a, bize indirilene, brahim'e, smail'e, shak'a Yakub'a onun torunlarna indirilene, Musa'ya ve sa'ya verilene, ve dier nebilere verilene inandk. Bunlar arasndan hi kimseyi ayrmayz. Biz yalnz O'na Allah'a teslim olanlarz" (Bakara 136) Muhammet'in hedefi insanlar puta tapmaktan kurtarmaktr. nsan Tanrnn tekliine inanmakla insan olur. Muhammet kendi putatapar halkn bundan kurtarmak ister. Musevilik, Hristiyanlk br halklar kurtarmtr, bu da kurtaracaktr. Muhammet br dinleri de brahim'e dayanan hak dinleri olarak grr. Tek Tanrl dinler iinde en ok Hristiyanla yaknlk duyar. nk Hristiyanlar arasnda derin aratrma yapan keiler vardr. O keiler Muhammet'in sylediklerini yalanlamazlar. En nemlisi ise, Hristiyanlar,

kibre saplanmamlardr. Yahudilerse kibre sapp Muhammet'i alaya almlardr: "u tartlmaz bir gerektir ki, insanlarn iman edenlere en iddetli dmanlk duyanlarn, Yahudilerle irke batanlar bulursun. u da tartlmaz bir gerektir ki, insanlarn iman edenlere sevgide en yakn olanlarn "biz Hristiyanlarz" diyenler bulursun. Bu byledir. nk o Hristiyanlar iinde derin aratrmalar yapan keiler kendini Allah'a adam rahipler vardr. Ve onlar, kibre sapmazlar." (Maide 82) Muhammet Mekke'de Kureylilerin basksna urayan Mslmanlar Hristiyan Habeistan'a yollar. Hrstiyanlarla uzlama iindedir. ran ile Bizans arasnda sava srmektedir. Muhammet Rumlarn kazanacan syler ve bu konuda Tanrdan ayet iner: "Yenilgiye uratld Rum... Yeryznn ok yakn bir yerinde. Ama onlar yenilgilerinin ardndan galip duruma geecekler. Birka yl iinde, i, olu nnde de sonunda da Allah'ndr. Onlarn galibiyet gnnde mminler ferahlayacaklar" (Rum 2-4) Gerekten 625 ylnda Rumlar ranllar yenerler. Suriye' yi ele geirirler. Bu olay Medine'de enliklerle kutlanr. Ancak bu uzlamann srmesi olanakszd. Hristiyanlk balangta kk bir din olan slaml nemsemedii iin korur. Zaten Muhammet Medine'ye gtnn drdnc ylnda Hrstiyanlarla bir szleme imzalamtr. Olaya, Ebubekir, Ali, mer, Osman tanktr. Belge Muhammet'in yazman Muaviye'nin kaleminden kar. Hrstiyanlarla yaplan bu szleme, Hristiyan ve Mslmanlarn nnde, Karmel danda Fryars Manastrnda iki tarafa imzalanr. Bu szleme zetle u koullar ierir: Muhammet, kendi dininin temsilcisi olduunu onaylatr. Hristiyanlar da kendi inanlarnda tam zgr olacaklardr. Onlara ait her tr tanr, tanmaz mal kendisinin ve tm Mslmanlarn korumas altnda olacaktr. Papaz ve keilerden, istekleriyle yapacaklar ba dnda vergi alnmayacaktr. Vergi zengin tccarlardan ve balknn incisinden, madencinin deerli talarndan, altnndan, gmnden ve br varlkl Hrstiyanlardan alnacaktr. Bu vergi yllk 12 ilini gemeyecektir.

Kiilerden gleri ve yeteneklerinin stnde vergi istenmeyecektir. Hristiyanlar, Mslmanlarla birlikte dmana kar savaa gitmeye zorlanmayacaktr. Mslmanlar onlar korumak ve kollamakla ykml olacaklardr. Hristiyanlar ve Mslmanlar tasada ve kvanta ortaktrlar. Hristiyanlar kzlarn Mslmanlarla evlendirmek zorunda deildir. Damat aday olmalar durumunda yalnz Hristiyan olduklar iin red edilmeyeceklerdir. Taraflar kararlarn tmyle zgrce vereceklerdir. Bir Hristiyan kadn, bir Mslmanla evlenirse, kocas kendisine diledii ve bildii gibi ibadet zgrl vermekle ykmldr. Mslman koca bu yzden Hristiyan eini boamakla tehdit edemez. Bunlara karlk, Muhammet Hristiyanlardan slam dmanlarna yardmc olmamalarn ister. Hristiyanlar onlara evlerini ve kucaklarn amayacaklardr. Muhammet, Mslmanlara tannm hak ve devleri, Mslmanlarn denetimindeki Hristiyanlarada tanmaktan ekinmez. Ksaca Muhammet'e gre onlar da "... eriatn gerei olarak" Hristiyandrlar .75 Ne var ki, Muhammet'in kurduu bu dzen ve getirdii bu anlay, ksa sre sonra bozulur. Mslmanlk yaylp glenince aradaki atma kendiliinden su yzne kar. Oysa Muhammet'in dini tek Tanrl dindir. sa hak peygamberidir. Tanr bakire Meryem'i gebe brakmtr. Cebrail Meryem'e nefesle flemitir. Bu bakmdan sa'nn szleri de vahiylerdir. sa lleri diriltir. Tm bunlara karn, sa Tanr'nn olu deildir. "Rahman ocuk edindi dediler. Andolsun ki, siz pek kt bir iddiada bulundunuz! Bu sznz yznden nerdeyse gkler atlayacak, yer yarlacak ve dalar yklp dalacaktr. Rahman iin ocuk iddia ettiklerinden tr. ocuk edinmek rahmana yakmaz." (Meryem 88-92) Oysa kilise Hristiyanl "leme" (baba, oul, kutsal ruh) ve sa'nn Tanrl zerine kurulmutur. Yukardaki ayetlerden sonra yle denir: "Gklerde ve yerde bulunan herkes Rahman'a kul olarak gelecektir" (Meryem 93) Bylece sa'nn, Tanr'nn olu deil, kulu ve peygamberi olduu vurgulanr, sa'nn Tanrnn olu saylmas anlayna kar ok sert tepki gsterilir. Kendisi de Tanr setii peygamberdir. Ama sradan, lml bir insandr. Muhammet'e gre leme retisi ok Tanrcln kalntsdr. Tanrnn

(baba, oul, kutsal ruh) olduu anlayna dayanr. sa, olaan bir anadan doma bir peygamberdir, sa'nn lm de btn insanln gnahtan kurtulmas iin deildir. Bu anlay, Tanr'nn adaletine kar bir hakszlktr. Tanr, bakalarnn gnahn, bir baka insana ykleyip ona detemez. Kkende Hristiyanlkta da bu konuda gr birlii bulunmaz. Szgelimi skenderiye piskoposu, sa'nn Tanrlk zelliini yadsr. Muhammet birbiri ile didien bu Hristiyan anlamazlndan tiksinmitir. Rum suresinin 32. ayetinde yle seslenir: "Onlardan ki, dinlerini paralayp hizipler/ frkalar haline geldiler. Her hizip kendi elindekiyle sevinip vnr." (Rum 32) Kkende dinler hibir zaman onu bildiren peygamberlerin dini deildir, sa'nn dinini kilise ve tarikatlar deitirmitir. Muhammet'in slamln sonraki Mslmanlar deitirecektir. Bylece iki dinin yandalar arasnda yzyllarn o uzun, o korkun, o milyonla insan kanna mal olan boumalar balar. Muhammet'in slaml brahim'in dininin Araplara zg gelii olarak balad alak gnll yolculuunu giderek tek din, son din ilkesi ile srdrr. br dinler ve ilkeler eskidir, an gerisinde kalmtr. Tanr gelien dnyann koullarna uygun son kitab yollamtr. Kur'anda br dinler iin de belirsiz bir yorum getirilir. Musevilik, Hristiyanlk da hak dinidir. Ancak bunlarn hakllklar slamln douuna kadardr. Zaten onlar kendi dinlerini bozmulardr. Kuranda bu bozulma ak biimde vurgulanmtr. O dinler bozulduu iin slamlk kmtr. Bu yzden Musevisi de Hrstiyan da tmyle kfirdir, inanszdr. Kiliseler birer kfr tapnandan baka bir yer deildir. Bu yzden, Fatih Sultan Mehmet Ayasofya'y cami yapt iin kutsal bir sultandr! te yandan, Mslmanlk, inanlarn uygulan bakmndan Hristiyanl aar. Kiiye yeni hak ve zgrlkler getirir. Sz gelimi, bir Mslmanla Allah arasna kimse giremez. Ne Mslman olacaksn, ne de Mslmanlktan kacaksn diye biri buyurabilir. Oysa Hristiyanlkta bir kii ancak kilise aracl ile Hristiyan olabilir. Kilise bir kiiyi Hristiyanlktan kardktan sonra her ey bitmitir. Oysa slamlk her iki bakmdan laiktir. Mslmanlkta zorlama bulunmaz. Hi kimse yaptklarndan dolay bir Mslmanla hesaplaamaz. Hesap sormak yalnz Allah'n hakkdr.

"O halde tebli etmek sana, hesap sormak bize der." (Ra'd 40) "Kim kfre saparsa , inkr kendisi aleyhinedir." (Rum 44) "Sizin dininiz size, benim dinim bana" (Kfirun, 6) "Dinde bask-zorlama - tiksindirme yoktur" (Bakara, 256) Yine ileri srlen iyimser savlar bitmez, slamlkta kimseyi ldrme hakk da yoktur. ldrme ancak ksas durumlarnda szkonusu olabilir. Allah yaps olan insan ykmak, Tanrnn eserini ykmak, en byk sutur. Ancak onun cezas lmdr. Kur'an'da bu konu da aktr: "Allahn saygyla layk kld cana hakl bir sebep yokken kymayn." (sra 33) Vicdan zgrl, baka dinden olanlara saldr da yasaklanmtr. Szgelimi Medine'de inen u sureler vardr: "Allah sizi, din hakknda sizinle savamayan ve sizi yurtlarnzdan karmayan kimselerle iyilik etmekten, onlara adaletli davranmaktan men etmez. Allah adaleti ayakta tutanlar sever. Allah sizi ancak din hakknda sizinle savaan, sizi yurtlarnzdan karan, karlmanza yardm eden kimselerle dost olmaktan yasaklar. Byleleriyle dost olanlar, zalimlerin ta kendileridir." (Mmtehine 8, 9) Yine ayn iyimser savlara gre Muhammet slamlnda cihat da saldrmac deildir. Ancak Mslmanla dmanlk besleyenlere kardr. Kur'an bunu yineleyen ayetlerle doludur. Szgelimi: "Sizinle arpmaya girenlerle Allah yolunda siz de arpn. Ama haksz yere saldrmayn arpmada zulme sapmayn. nk Allah, snr tanmaz azgnlar sevmiyor." (Bakara 190) Onlarla eitlenesiniz diye kfre saptnz gibi kfre sapmanz istediler. O halde, Allah yolunda g edecekleri vakte kadar onlardan dostlar edinmeyin. Eer yz evirirlerse onlar yakalayn ve bulduunuz yerde ldrn." (Nisa 91) "Onlar yakaladnz yerde ldrn; onlarn sizi kardklar yerden siz de onlar karn. Fitne bask ve bozgunculuk, Mescid-i Haram'da, onlar sizinle arpmaya girinceye kadar siz de onlarla arpmaya girmeyin. Eer sizinle

arpmaya girerlerse onlar ldrn, ite byle verilir kfre sapanlarn cezas." (Bakara 191) Bu ve benzeri savlara gre Muhammet'in dini kl dini deildir. Cihat ancak hakka tecavz edenlere ve slamlar yurtlarndan karanlara kardr. Bu durumu Muhammet yazl bir antlamaya da dkmtr. Ama Muhammet dorudan kendisi 28 sava yapp sava yoluyla yaylmann ncln yapar. Savalarda lenler ehit saylr ve bunlara dorudan cennet szverilir. Araplarda sava ruhu, an hret, saygnlk ve ganimet, baka zendirici nlemleri gerektirmeyecek itici glerin banda gelir. Dnyevi karlar ile manevi karlar birbirleriyle badatrlr. Muhammet, kutsal din uruna savata len savalara teki dnyadaki yaam ylesine ekici bir biimde betimler ki, lmden sonraki yaam, ehit dene, yeryznde ancak mcadele ile elde edebilecei en byk haz ve zevklerin bir devam olarak grnr. Gerekte Arap halk isteklerinde son derece alakgnlldr. Yaam biimi da yalndr. Ama bir tek ak konusunda alabildiine duyarl ve duygular zor doyrulur bir insan olarak karmza kar. Onun iin, gzel bir kadn, her eyden daha deerlidir. Byle bir kadn uruna, yaamn her an feda etmeye hazrdr, ite Muhammet'in retisine gre, cennetten gzel kadnlar da eksik olmayacaktr. Tenleri kar gibi, kara gzl huriler ve enfes vcutlar en byk mutluluklar sunmak iin, onu cennette beklemektedir. Ayrca tm teki haz ve zevkler, dans ve mzik, grkemli saraylar ve baheler de cennetin donanmlar arasndadr. Kkende, Araplar Muhammet'ten nce lmden sonra yaam dncesine yabancdr. Muhammet'in lmden sonra yaam dncesini Hristiyanlktan ald kesindir. Ancak bu yaam, Arap halknn beenisine gre tasarlar, canlandrr. Hristiyanlar da Tanr'nn br dnyay yzyllar boyunca yeryznde tandklar en byk hazlarla donanm, maddi bir dnya olarak dlemilerdir.76 mer dnemi, slam tarihinde Arap ulusuluu asndan nemli bir evredir. Arap ulusuluunun balangc mer dnemine uzanr. mer'in adaleti slam tarihinde dillere destandr. mer, bilindii gibi balangta Muhammet ve Ebubekir'i slam olduklar iin ldrmek istemitir. Ancak geree erip bu eyleminden pimanlk duymutur. Ama bu kez de Mslmanl kabul etmeyen z babasn ldrmtr. Araplk ruhu onun halifelik dneminde banaz bir Arap ulusuluuna dnmtr. Muhammet kendini salt

Araplara yollanm bir peygamber sayar. Bunu yakndan bilen mer de btn gcn Arap birliini salamaya verir. Muhammet o basit Arap evresinde bir din ve devleti kurmay baarmtr. Ama artk yorgun ve ypranmtr. Son yllarnda hastadr. Yllar iinde ard arkas kesilmeyen vecd nbetleri zamanla artmtr. Peygamberi tere batran bu srekli vecd nbetleri ve hayaller iyice ypratmtr. Bir de buna yeni devlet yapsnn rgtlenmesi iin giritii aba ve mcadeleler eklenmitir. Ayrca ilerlemi yana karn dokuz ei ile srd yaam, Peygamberin saln iyice yormutur.77 Hicretin onuncu ylnda, ar hasta bir biimde, Mekke'ye son ziyaretini yapar. O gnden gnmze dek korunagelen hac ziyareti farzn yerine getirir. Ama lm yine beklenmedik bir gnde olur. Herhangi bir vasiyette, gelecee ynelik bir tte bulunmaz. Tanr'dan lm zerine herhangi ileti de gelmez. 8 Hazran 632'de, ad o gnden sonra dnyaya yaylan adam, en sevdii kars Aye'nin kollarnda yaama gzlerini yumar: "Asya'nn o gne dek kard en byk adam ve dnyann grd en byk adamlardan biridir"78 Peygamberin lm zerine toplum armtr. Ne yapacan bilmez. mer klc kapp ortalara der. Onun Musa gibi Tanr ile grmeye gittiini geri geleceini syler. Panik byktr. Her kafadan bir ses kar. Ama sonra asl sorun gz nne gelir, slam devleti ne olacak? Yirmi yllk emek. On yllk rgtlenme bir anda kecek midir? Devletin kurucusu lmtr, ama devletin yaamas gerekir. Dank Arap boylar birlemi bir uluslama sreci balamtr. mer Muhammet 'in kurduu devleti en iyi Ebubekir'in gtreceine inanr ve onu halife gsterir. O toplantda bulunanlar birer birer bu neriyi kabul ederler. Amac Muhammet'in eserini koruma ve glendirmedir. Muhammet yaarken din yzeysel olarak yaylmt. Peygamber onu istedii gibi ynlendiriyor, uzatp ksaltyordu. Ebubekir dini derledi, toplad. Artk yeni bir buyruk gelmiyordu. Muhammet'in ynetimine gre din krelemeye balad. Muhammet'in lmeden nce planlam olduu Suriye seferini gerekletirdi. Baar kesindi. Tm Suriye slam imparatorluuna katlmt. Muhammet din ve devlet bakanln kiiliinde birletirmiti. Peygamber ve devlet bakanyd. imdi o iki san halifeye geiyordu. Papalkla krallk bir kiide birleiyordu. Bu sonsuz bir gt. Ebubekir on iki yl srecek ynetim kousuna byle bir gle balyordu. Amac Muhammet'in kurduu devleti yaatmakt. Ama bu ylesine kolay deildi. Bedeviler bir bir Mslmanlktan kopuyorlard. Gerek anlamda hibir zaman da Mslman olmamlard.

Bedeviler babo gebelerdi. Ne din ne de dzen tanrlard. bni Haldun' un syledii gibi bu hain insanlar yama ve talanla yaamay yaam biimi edinmilerdi. Btn dnya halklar arasnda disipline en az yatkn olanlard. Nitekim Muhammet bedevi Mslmanlnn ne lde pamuk ipliine bal olduunu pek iyi biliyordu. Ama gereki biimde ii oluruna brakmt. Bedevilerin byk ounluu namazn ne olduunu bilmiyordu. br dnyadan ve dirili gnnden ise tmden habersizlerdi. Ebubekir'in halifelik yllarnda bedevilerin yeniden yola getirilmesi gerekti. Ama bir yandan slam byrken, te yandan yapsnda da deimeler oluyordu, slamlk bu hain dinamik enin vasflarna brnyordu. Sava, yaylmac, kavgac bir ierik kazanyordu. Ebubekir dnemi bylesine zor dnemi at. Onu izleyen mer ise Muhammet'in dncesini iyice biliyordu. Her ey Arap devletinin glenmesi iindi. mer, slam imparatorluunu tm Arap yarmadasna, Suriye ve Irak'a, oradan Hazar denizine, batda da Msr ve Kuzey Afrika'ya kadar geniletmeyi baard. Peygamberin hareketleri ve yaptklar Tanr istemi saylmt. Snnetti, ilk halifelerin yaptklar da peygamberin yaptklar gibi kabul edildi. Onlar zaten Muhammet'in en yaknlaryd. slama ballk ve itenlikleri btn slamlka benimsenmiti. Bylece onlar Muhammet'in peygamber sann tamayan ardl oldular. Yeni olaylara ve yeni gereksinimlere kar verdikleri kararlar dinsel buyruk ierii tayordu. mer geni imparatorluun eitli eyaletlerinde, Arap gmenlerin srekli yaayacaklar yerleim merkezleri kurdurmaya balad. Bu nlem, uzun dnemde egemen Arap halknn paralanmasn durdurur. Araplarn br halklar arasnda erimelerine engel olur. mer, giderek ayrlk eilimleri artrr. Araplarn ele geirdikleri topraklarda toprak mlkiyetini yasaklar. Amac Araplarn yerleik yaama gemelerine engel olmaktr. Araplar yerleik yaama geerlerse sava yaplarn yitirirler dncesindedir. Ayrca Arap dilini tm imparatorluun biricik gnlk konuma dili ve alveri dili konumuna sokar .79 mer Araplara "Sakn Arap olmayanlarn ahlaki ile eit olmayn" diyordu. Hristiyan Araplardan olan slam Medeniyeti Tarihi yazar Corci Zeydan vnerek yle der: "slamiyet, Arab olmayanlarn aleyhine Arablar birletiren, Araplarn uyanndan baka birey deildi." 80 mer Araplardan klelii kaldryor. mer'e gre Arap kle olamaz. "Ulu Tanr Araplara bunca yabanc lkeyi almalar iin balamas yannda Araplarn birbirlerini kle yapmalar pek irkindir." Bu yzden mer,

slamlkta klelik yoktur. Hadisine dayanyor, ancak bu hadis yalnz Araplar iin geerlidir! Bu ruh iinde mer, Arap yarmadasndan btn Arap olmayanlar kard. Medine'ye Arap olmayan biri giremezdi.81 Yine ayn dnemde Araplk din birliinin stnde tutuluyordu. mer, Suriye ve Irakta'ki Hristiyan Araplara da ok yaknlk, iyilik gsterdi. Hristiyan Araplar kendilerinden cizye alnmasna kar ktlar. nk kendileri de Arap't. mer bunu da onaylad. Yalnz doacak ocuklar Hristiyan olmamas kouluyla.82 Halife mer dneminde Araplar nasya kaplarn zorlamaktadr. Arap yaylmasnn uzak lkelere doru uzanmas ile toplumda kendiliinden ulusal ayrmlar da balar. Arap yarmadas aldnda ilk karlalan toplum ranllar oldu. ran eski bir uygarln kaltn tayordu. Binlerce yllk bir uygarlk lkesiydi. Barnda deiik dinler bytmt. Zerdt, Mani dinleri onun rnyd. Pers imparatorluu gibi byk bir devlet geleneini koymutu tarihe. Bylesi bir ortamda Araplarn ilk srtmeleri ranllarla oldu. mer hem dindar hem Arap ulususu idi. Dindarl nedeniyle bir noktaya dein eitlikiydi. Onun dneminde Arap ulusuluu Arap olmayanlara kar dmanla dnmemiti. mer dneminde slam devleti izgisini belirlemiti. Onun ldrlmesi ile seilen Osman, Emevi ailesindendi. Emevi ailesi Osman dneminde devletin nemli noktalarn ele geirmeye balamt. Nitekim yeeni Muaviye'yi am valiliine atamt. Osman', Ebubekir'in olu Muhammet dzenledii bir suikast sonucu evinde ldrd. Ali Halife seildi, ama Muaviye Ali'nin halifeliini kabul etmedi. Uzun uralar sonunda devlete egemen oldu. Bylece slam devleti'nin Emeviler dnemi balyordu. Ali ile Muaviye'nin sava ayn zamanda Medine ile Mekke'nin arpmasdr. Kkende slamlk Mekke'de tutunamamtr. Muhammet Medine'ye snmak zorunda kalmtr. Muhammet, Mekke'nin alnndan sonra da kendi kentinde kalmaz, yeniden Medine'ye dner. Takvac Medine ile dnyac Mekke arasndaki kar savadr. Medine ensar slamln kt olmutu. slamn ilk fakihleri, ilk hadisileri, ilk kelamclar onlardan kacaktr. Medineliler kurduklar slamln ilk bilginleri de olurlar. Medine slamn beii, ruhu, ahlak ve izandr. slam devletinin merkezidir. Mekke'ye Kureyliler egemendir. Balangta Kureyliler Mslmanln en amansz dmandr. Muhammet'i Mekke'den kovmulardr. Uhut'ta Muhammet Mekkelilerin elinden cann kl pay kurtarmtr. Hendek

savanda slam bomaya gelmilerdir. Mekke'nin slamn eline gemesinden sonra bile Mslman olmamlardr. Ancak Huneyn savandan sonra Muhammet onlar sava talan ile bol bol dllendirince Mslmanla gemilerdir. Bu ise Muhammet' in lmnde iki yl ncedir. Peygamberin ldnde kimse onlara nem vermez. ki yl ncesine dein slama kar direnleri belleklerden silinmemitir. Ayrca askeri bir gleri de bulunmaz. Yalnz ticaretten ve kazantan anlarlar. Tm bu karclklarna karn Emevi ve Abbasi egemenliinin kayman yine Kureyiler yemilerdir. nk Muhammet bu boydan gelmektedir! Medineliler bunca emeklerine karlk, Muhammet'ten sonra devletin kendi ellerinde srmesi gerektiine inanrlar. lkenin egemeni onlardr. Tm maddi g Medine'nin elindedir. Muhammet'in lmnn ardndan tartmalarn ardnda bu egemenlik ekimeleri yatar. Ama Ebubekir'in temkinli belagati. mer'in cokulu jesti, slerin bunlar destekleyii, Medinelilerin devleti ele geirmekten alkor. Muaviye Emevi saltanatnn olduunca Kurey boyunun Arap devletinde etkinliinin kurucusudur. Kurey ailesinin etkinliini koymak iin her yola ba vurur. Halifelerin Kureyilerden olmas gerektii yolunda hadisler dzdrr. Peygamber ve ilk halifelerin Kureyi olmasn kant gsterir. Kureyliler iyi asker olmayabilirler ama, zekidirler, yneticidirler, rgtdrler, slam devletine devlet rgtn onlar yerletirmitir. Ancak Kureyliler hibir zaman iyi Mslman olmazlar, slam devletini dnya zevklerine, insan ihtiraslarna srklerler. Kureyi halifelerinde zerrece kutsal duygu bulunmaz. Emevi bakenti olan am'n saraylar zevk, elence, cmble nlar. Muaviye'nin Ali'yi yenmesi gerek anlamda, slam'n yenilgisi olur. slam' ellerinde tutan halifeler dini saraylarnn eiinden ieri sokmazlar. Emeviler iki nokta da mer'den ayrldlar. mer dindard, bunlar dinsizdi. mer yalnz Arab tuttu. Bunlar Arap olmayanlara dman kesildi. Bu yzden Emevi Arap ulusuluu saldrgand. Salt kar iin deil, Arap olmayana zarar vermekten de zevk duyard. oven bir milliyetilikti. Arap olmayanlar bir yana kendileri gibi dnmeyen Araplar bile kltan geirmekten ekinmiyorlard. Szgelimi, Kerbela'da Muhammet'in torunu Hseyin'i tm ailesi ile birlikte ldrdler. Yezit 63 ylnda Medine'de toplu kym yapp, ensar ortadan kaldrd. Ondan ksa sre sonra Haccac, mancnklarla Mekke'yi ykarak ald. Abdullah bni Zbey' in ban kendi eli ile kopard. gn sreyle Kerbela'da srekli adam ldrd. Ordan

Medine'ye gitti. Medine halkn kltan geirdi. Kaps kapal evler hemen yakld. Kim ele geirildiyse kltan geirildi. Kuranlar paralanp ayaklar altna atlyor, kadnlarn yamaklar yrtlyordu. Emevi egemenlii Arap vahetini doruklara karmt, slambilimci Dozy'in dedii gibi "Emevi dnemi eski putataparln donamndan baka birey deildi. " Arap ovenizmi kendini Emevi saltanatnda bulmutu. "Her kim Araplara buzederse Allah da ona bzeder" diye bir hadis uydurmulard. Peygamber Arap't, Kur'an Arapayd. Bylece szkonusu hadisin gereklii tartlmazd. Arap olmayanlara kar Arap stnl bu temel zerinde kuruldu.83 Emeviler dneminde tm Arap olmayanlara "Mevali" ad verildi. Bu szck balanm kleler anlamna gelir. Mavla kkndendir. Balanm klenin eski efendisiyle arasnda belirli bir hukuk ilikisi vardr. Bu hukuksal iliki her iki kesime de ykmllkler getirir. slamn erken dnemlerinde azadllarla, efendiler arasndaki bu iliki, byk nem tar. Mavla denen bu kiiler nemli ilevleri olan ayr bir toplumsal kesimi oluturur.84 Bilindii gibi slamlk klelii kaldrmaz, slam geleneinde kleler zgr insanlar gibi, ayn nitelikte adlar tamazlar. Klelerin adlar, deiik olur ve ilk duyuta ran ve Trk kkenli olduklar armn yaratr.85 Onlar kfrden imana karan Araplardr. yleyse bu klelerin Arap'a sonsuz minnettar kalmalar gerekir. Klenin grevi efendisine mutlak itaat ve saygdr. Btn Arap olmayanlar Arap karsnda efendisine eilen kle ynlardr. Araplar Arap olmayann arkasnda namaz klamazlar. Mevaliler gnmzdeki soyad ilevinde knye alamaz. Knye almak Arap'n hakkdr. Arap yemee oturduunda Mevali ayakta duracaktr. Arap olmayanlar kad olamaz. Kadlk yalnz Arabn hakkdr. Bu da bir hadise balanmtr: Kadlk an ve eref sahibine dolays ile Araplara verilebilir. Araplar efendi, brleri kledir. Arap yalnz siyaset yapar ve ynetir. br tm yorucu iler Mevaliler iindir. Yollar Mevaliler yapacaktr, ayakkablar Mevaliler dikecektir.86 Ksa sre nce birbirine yiyen boylardan oluan l Arab iyice zgven kazanmtr. Araplar salt yap olarak sekin deildir. Uzviyet bakmndan zgn zelliklere sahiptir. Szgelimi bir Arap kadn elli kez gebe kalabilir. Bu kadn Kurey ise bu say altma kabilir. Arap kan tayanlar fel gibi hastalklara yakalanmazlar. Fel olann kannda kesinlikle, ana yanndan bir karklk vardr. Emeviler Arap stnln glendirmek iin en gl silah olarak dili ele alrlar, Emevilere dek Arapa resmi dil deildir. Msr'da Kptiler, Suriye'de

Rumlar, Irak'ta Arap olmayanlar ounluktadr. Araplar oralarda yalnz istilac ve yneticidir. Her lke yerli dilini kullanr. Emeviler, Arapay btn devletin resmi dili yaparlar. Emevilerin drt halifelerden ayrlan ikinci nemli yanlar ise harcamalar idi. ilk halifeler taht yerine koyun postunda oturuyorlard. Muaviye eitli tahtlardan yalnz birine 110 bin miskal altn kaplatmt. Namazda bile halk ile yneticiler arasnda ayrm balad. Muaviye mescitlere mahvil yaptrd. Kendini halktan soyutlad. Arap olmayanlara bask, sindirme bununla da bitmez. Bir gn Arap olmayanlarn oalmas durumunda Araplarn yaam tehlikeye girebilir. Bu nedenle 2. Muaviye Mevali soykrmna giriir. Arap olmayan Mslmanlar ldrlecektir. Ama Arap olmayanlar Araplardan birka kat fazladr. Byle bir soykrmnda Araplar yenik kabilirler. Bu korku ile soykrmndan cayarlar.87 Oysa slam imparatorluu giderek uzak lkelere uzanyordu. Deiik halklar slama girmeye zorlanyordu. mer dneminde filizlenen uubiye eylemi yeniden gelimeye balad. uubiye eylemide zaten, Mslman Araplarn gittikleri yerlerde hukuk ve siyasal bakmlardan kendinden baka halklar zerinde stnlk kurma abalarna kar direniti. Bylece tohumlar mer dneminde atlan blnmeler Ali dneminde alevlendi. uubiye yandalar tm Mslmanlarn eitliini savunuyorlard. Abdullah bni Sebe adl Yahudi kkenli bir Mslman szkonusu mezhebin kuramn belirledi. Bu siyasal akm dinsel bir giysiye soktu. Siyasal mezhepler, Ali'ye yandalk ya da kartlk biiminde geliiyordu. Hariciler Ali kartlarn, ia ise Ali yandalarn temsil ediyordu. ran iilii, siyasal bir mezhep olarak parlamaya balad. Gerekte On iki imam ve Peygamber soyunun en ateli savunucularnn ran'dan k geliigzel deildi. ran, eski bir kltre sahipti. eitli dinler yaratarak birok aamalar yapmt. Kkl bir ulusal bilin salamt. Mslmanl ran'a gtren Araplar, ran saraylar ve Cemid dinsel ayinleri karsnda irkilmilerdi. Eski ran tapnaklarnn bilgin ve kltrl din adamlar, Mslmanln temel dncelerini kendi davranlarna uydurarak yayyorlard. Eski ranllar Araplara taz derlerdi. Bu szck, Arabn vcut zelliklerini, hzl komasn, ve direniini anlatyordu. ran artk, yzyllardr savat "Turan", Trk ana yurdunu unutmua benziyordu. Arap akn, Turan'n kutsal bayraklarn ele geirmi, kutsal tapnaklarn ykm, han soyunu sndrm, tm varln kertmiti. Bu ykntlar iinde yeni dncelerden yeni esinler alp inanlarn yenilediler.

slamlk ise toplumsa yaam bedevilik, siyasal konumu soygunculuk zerine kurulmu bir halk arasndan kmt. Araplar Mslmanlktan nce, birbiri ile bouan iki byk boya ayrlmlard. Bu boylarn da alt birimleri vard. Boylar kendi aralarnda "gazve" dedikleri kabile savalar yapyorlard. Birbirini basp mallarn yamalyorlard, ilkel l yaants l halknn toplumsal dzeni durumundayd. Kan akrabal glenmi, en yksek toplumsal aama olan birlik ulusal birlik duygusu uyanmamt.88 Muhammet byk bir coku ile Araplardaki airet ruhunu ulus ruhuna dntrmeyi baarmt. Emeviler airet ruhunu yeniden uyandrp glendirdiler. Kltr ve uygarlkta bedevilerden ok gelimi olan br Mslmanlar dladlar. Daha nce de sylendii gibi, onlar Mevali (balanm kle) olarak grdler. Kendi aralarndaki soy akrabalna byk deer vermeye baladlar. Bu tutum, Arap olmayan Mslmanlar arasnda toplumculuk akmn dourdu. Muhammet'in ailesi Haim oullar ile, 3. Halife Osman ve Muaviye'nin ailesi olan Emevi oullar arasnda, slamdan nce var olan dmanlk ve ekimeyi ateledi. Haimoullar, siyasal karlarn Muhammet'in ailesine sevgi, sayg ve dostlua balamlard. Bunlar din birliini savunuyorlar, Mslmanlar din halkasyla kendilerine balamak istiyorlard. Emeviler ise dine saygszlk yapp, bu ba zayflatma yolunu tutmulard. Emeviler Mslman olmayan Araplara kar Arapl savunuyorlard. Kendilerine yanda olmayan Araplar yannda soy bam glendirme siyasetini gdyorlard. Byle bir saltanat srdrme siyasas izliyorlard. Ancak Emevilerin her eye kyan soyguncu ynetimine kar, giderek tepkiler geniledi. Haimoullar da bu tepkileri kkrtyordu. ia iindeki Galiye kolu, Ali'de Tanrlk olduuna inanyordu. Gnmze dein uzanan Nusayriler ia'nn Galiye koluna dayanr.

11 YZYZE mer dneminde Araplar Ceyhun Irmana dayanmlard. Fars devleti yklm, slam ordular Trk snrlarna yaklamt. Geri mer Horasan'a

yollad valilere Ceyhun'u gememelerini salk vermiti. Ama genellikle valiler bu sz pek tutmamlar, frsat bulduka aknlar yapmlard. Araplar 652'de Hazar Hanl snrlarna ilerlediler. Hazar denizinin batsndaki efsanevi ve korkun bir yer saylan Derbent Geidini tekbir ile getiler, ranl Mslmanlar dehet verici bir yer saylan Derbent'e gitmeye kar ktlar. Trkler ise slam ordularnn cesaretlerine amlard. Onlar meleklerin koruduunu sanmlard. Taberi'ye gre Trkler Derbent atmalarnda len slam ncsnn lsn bir sandukaya koyup yamur duasyla kaldrdlar. Bu aknlar sonrasnda Hazarlardan slam seen olacakt, Hazar kentlerinden vergi alnacak, Etil kentlerine mescit yaplacak ve kadlk kurumu oluturulacakt. Ancak Hazar ilinde slam duraklar. Hazar Han, Etil mescidini minaresi ile birlikte 922 de yktrr. Mslmanl seen Hazar Trkleri yurtlarnda tutunamaz, ge zorlanrlar. Gmen ya da sava tutsa olarak Hilafet merkezine gelen Hazarlar arasnda nemli katmanlara trmananlar olur. slamn Hazar illerinde tutunamay, Bizansn din siyasasna ya da Musevilie balanr.89 Bizans bu dnemde Hristiyanl yayma abasndadr. Musevilii ise Hazarlar 740'tan sonra seeceklerdir. Oysa 7. yzylda slam Hazar illerinde en kk bir baar gsteremez. Kimi aratrmaclara gre Museviliin Karait kolu, slamn Mutezile kolunun etkisi ile balam, bylece Hazar illerinde yaylmtr. Trk - Arap atmas sonucunda Hazarlar, Hazar denizinin batsndaki Trk illerinin yolunu kaparlar. Bunun zerine Araplar Hazar denizinin dousuna dnerler. Trkler ile slam arasnda ilk alan yol Horasan zerinden geer. Ceyhun rma, Turan ile ran' ayran doal snr saylr. Ceyhun'un dousunda Trke, batsnda Farsa konuan halklar yaar. Firdevsi'nin nl ehname'sinde bu iki halk kesimi arasnda srekli savalar olduunu iler. Ancak gerekte Trklerle ranllar arasnda ekonomik ve kltrel ilikiler daha ok dostluk dzeyindedir. Arap Fars kaynaklarnn Trk adn verdikleri gebeler bu topraklara 5.yzylda gelmilerdir. Bylece Arap ordular Nihavend savanda Sasani devletini yenip ran' ele geirdiklerinde (642) Trklerle iki ayr yrede karlarlar. Kafkaslar'da Hazarlarla, Douda Maverannehr'de kk Trk devletleri ile. a. u Bilinmeyen Trkeli

Ceyhun (Amuderya) Irmann kar kysna Araplar Maverannehr adn verirler. Bu "Irman te yakas" anlamndadr. Szkonusu topraklar Kagarl Mahmut ayrard ad ile anar. Bylece Asya'nn bir blm, gemiten gnmze "Trkistan" ad ile anlr. Bu ad, "Trk yurdu, Trk eli" anlamndadr. Trke kke, Farsa ekin birleiminden oluur. Gnmzdeki Kuzey Afganistan ile birlikte, dalan Sovyetler Birlii de Hazar'n dousunu iine alr. Kesin snrlar belirsiz bu geni alan, gemiin eski dnemlerinden beri Trk soylu deiik boylarn yerleim alanlar olmutur. Trklerle birlikte gebe Asyallarn yaylaklar ve klaklar ilevini stlenmitir. Gemiin eski dnemlerinden beri, Trklerin at koturduu bu alanlar, deiik adlarla tarih sayfalarnda geer. Deiik boylar bu topraklarn sahipleri gibi gzkr. Hintlilerin kutsal kitab Avesta'da bu blgede Tura boylarndan sz edilir. br gebeler gibi Turalar da deiik boylardan oluurlar.90 Bylece Araplar Ceyhun rmana dayandklarnda, Trklerle birka ynde ilikiye gemilerdir. Hazar'n gneydousu da Trk egemenliindedir. Bu blgede ul Trkleri yaarlar. 'ul' ad Trke "l" ya da "or" szleri ile ilgili olmaldr. ul Trkleri bu topraklarda 5. yzylda gzkrler. Sasaniler, bunlara engel olmak iin Hazar'n dalk gney kesimine, bir duvar rerler. Bu geide ul kaps (Bab-el ul) adn verirler. 5. yzyl sonlarnda Sasani ah Firuz, buraya kendi adn tayan bir kent kondurur. Bat Trk Han stemi, 552 ylndaki gneye yapt aknda ul Trklerini nc olarak Sasani illerine srer. Bunun zerine Sasani ah, ul boyunu kltan geirir. Kalan seksen kiiyi Firuz kentine snr koruma grevlisi olarak yerletirir. Ama ul soyunu sonralar Hazar kylarnda Crcan ehrini almay baarrlar. Crcan'a ota biiminde atalar tapna dikerler. Crcan'a 553'te bir Nasturi piskoposluu kurulmutur. ul Trkleri bylece Nasturilikle de ilikiye geerler. Bu dnemde Trkler Araplarla karlarlar. Taberi, Trklerin Araplarla karlamasn yle anlatr: 639'da Mslman askerlerinin bas ul Trklerinin yaad yeillik lkeye vard. O dnemde Dihistan ve Crcan'a Ruzban Bey egemendi. ul Beyi keseler getirerek bar grmelerini balatt. Arap ba, Trk beyi ile u koullarda bir antlama belirledi: ul Beyi, Trkler aracl ile kuzey giri yolunu koruyacak ve vergi verecekti. Buna karlk ul Beyi saldrya urarsa, Mslmanlar ona yardma koacakt. ul lkesinde dinler zgr braklyordu. Ama bu bar antlamas uzun srmez. 714'te Araplar Crcan'a ikinci bir akn yaparlar. Arap saldrsna kar direnen ul beyleri Mecusi inancn

semilerdir. ul Trkleri bu srada Hazar kylarnda bir adada kaleler yapmlardr. Trkler ar Arap gleri karsnda yenilirler. Crcan ve Dihistan gibi ul ehirleri Araplarn eline geer. ul beyleri yenilince bu adaya kaarlar. Crcan ganimetleri arasnda bir de Ta bulunur. Arap savalar Tac uursuz sayarlar. Araplara gre bu zalim Trk hannn temsilidir. Hibir slam sava Tac ganimet olarak almak istemez. Ta bir dilenciye verilir. Bu yenilgiden sonra ul Beyi, slamla eilim duyar. Mslman olmaya karar verir. En yksek slam temsilcisi karsnda inancn aklamak ister. Arap ba, ul beyini halifeye yollar. ul beyi, peygamberin halifeden yksek olduunu renir. Medine'ye gider. Muhammet'in mezar nnde, slam' setiine ant ier. Bundan sonra ul beyi soyu slam iin hizmet verir. ul soyundan birok devlet adam, air, brokrat kar. ul Trklerini aradan kardktan sonra Araplar Crcan kentini yeniden kurarlar. evreye, krk dolaynda mescit yaparlar. Kenti kuzeyde yaayan Mslman olmayan Trklerden korumak iin, byk bir duvar ekerler. Mslman olmayan bu Trkler Ouz Trkleridir. Hudud al-'alam'da yle anlatlr: "Hazar denizinde iki ada vardr. Siyah Kuh'ta yaayan Ouzlar, toprak ve deniz stndekileri yama ederler. Dihistan'a bal bir ada daha vardr. Orada da, avc kular ile su kular avlayan ve balklk eden birka kii yaar." Ayn dnemde Niabur yresi de Trk beylerinin egemenliindedir. Araplar n Asya'ya dayandklarnda, gnmz Trkmenistan snrlar iindeki Merv, kark bir kltr merkezidir. Trk ve Fars devletlerinin snrnda yer alr. 4-5. yzyllardan beri srekli Trk gleri olur. Merv'de ran dinleri ile birlikte Budizm ve Nestoryan Hristiyanlk yan yana yaar. Merv Nasturi metropoliti Trkler arasnda Hristiyanln yayldn bildirir. 642'de son Sasani lideri ilerleyen slam ordularndan kap Merv'e Trk beyine snr. Beylerin yardmlamas and adna, Hakandan yardm ister. Bu dnemde Ceyhun rmann tesi salam bir siyasal birlikten uzaktr. Blge birbirleri ile savaan eitli beyliklere ayrlmtr. Ykmlar, basknlar halk bezdirmitir. 630 ylnda yapt bir gezide, Yuan-uang, Trkleri ve lkeyi 32 ayr beye blnm durumda bulur. lke din bakmndan da

blnmtr. Zerdtlk, Budizm, Hristiyanlk, Mani birbiri ile yartadr. Sasani hanedannn ve halknn resmi dini durumundaki Zerdtlk ran'n ulusal dini niteliine brnmtr.91 Aa Trkistan'a yaylm olan bu dinin Buhara arlk merkezi durumundadr. Baykent ve Semerkant'ta nemli baar elde etmitir. Hint kkenli Budizm, Zerdtln en byk kart olarak blgede yaygndr. Bir tccar dini olarak bilinen Manihaizm Aa Trkistan' kaplamtr. Ancak bu dinlerin hibiri devlet dini deildir. nk slamlk ncesi btn Trk tarihine tmyle dinsel hogr egemen olmutur. Bizans'ta ya da komu ran devletlerinde grlen mezhep kavgalar, kan dkme yaanmamtr.92 Trkler dine ilgi duyarlar, ama baskc, zorla benimsetici olmazlar. Szgelimi Uygurlarn ulusal aman inancn brakp Buda, Hristiyan ya da Mani inanlarndan birini setikleri olmutur. Ama bunlar gnll seimlerdir. Baka lkelerde kouturmaya urayan inanlar da Trk illerine canlarn atarlar. Szgelimi randa ar kyma urayan Manihaizm Aa Trkistan'a snmtr.93 Geri bu lkeler Bat Trklerinin yabgusunun byk olu olan "Trk ad"n askeri egemenlii altndadr. Bu babuun bakenti Kunduz kentidir. Ancak gerekte bu egemenlik, Toharistan dnda szde kalmtr. Trk beyleri tmden zgr saylabilecek lde rahat hareket ederler. Sogutlar, Trkler yan yana yaarlar. Bu iki halk arasnda savalar eksik olmaz. Bu yzden Araplarn blgede ilerlemeleri hi zor olmaz. Geri Araplar arasnda da tam bir birlik bulunmaz. Ancak, yerel duruma gre ok stn durumdadrlar. Sogd prensleri Arap aknlar karsnda zgvenlerini yitirmilerdir. Arap kasrgasna boyun emek durumunda kalmlardr. Balangta nasya beylikleri, Araplar ylesine ok nemsemezler. Daha nce bu topraklara saldran sradan apulcular gibi sanrlar. Araplar gelip geici soyguncular olarak deerlendirirler. Bamszlklarn tmden yitirdiklerinin ayrmna varmazlar. Oysa bu kentler daha nce Araplar gibi kartlarla hi karlamamtr. Araplar ivedi gelip, ivedi giden ekilen, uzun kuatmalar sevmeyen geici aknclara benzemezler. Araplarn baars, baarl savalar sonucu elde edilen kesin utkularna dayanmaz. Arap yaylmas yle bir yntem izler: nce haber toplayc ncleri yakn ve uzak ellere sokarlar.94 Blgedeki etnik kesimleri birbirine drp aradaki elikiden yararlanrlar. Gerekli bilgileri topladktan sonra ordularla dayanrlar. Kimileyin barla dinlerini yaymaya sz verirler. Ama hemen ardndan, verdikleri szden dndkleri ve yaptklar antlamalar unuttuklar ok olur. Yamalar,

ykmlar, kymlar birbirini izler. Bundan sonra ise blgeye Arap gmen yerletirirler. te Arap kvrakl burada yatar! mer dneminde ran' ele geiren Araplar, aralklarla Trkistan'a aknlar yaparlar. Ancak Ceyhun Irma Trklerle Araplar arasnda bir gvenlik snrdr. Araplar, henz Trkelini dorudan topraklarna katma cesaretini gsteremezler. Kimi giriimleri baarszlkla biter. Nitekim Osman dneminde Fergana zerine yaplan Arap akn, Araplar asndan tam bir ykm olur. Balarndaki komutanla birlikte tm Arap gleri, bir kii kalmakszn Trklerce biilir. Halifelik merkezi de i ekimelerle kark bir grnmdedir. Osman, ile balayan Emevi ailesi etkinlii Araplar arasnda huzursuzlua neden olur. Osman ve onu izleyen Ali dnemlerinde Trk ellerine saldrlar durur. Muaviye' nin Arap imparatorluunun bana gemesi ile saldrlar younluk kazanacaktr. 653'te Belh ksa bir sre Araplarn eline geer.95 Araplar'n gz uzun sredir Belh ehri zerindedir. Belh'in nasya gemiinde nemli bir yeri vardr. Budizmin kutsal kentidir. Kuan imparatorluunun dinsel merkezi Nevbahar'n kaps ilevindedir. Dnemin byk alveri kentidir. Kent tm bu konumu ile kutsal saylr. Belh tm ortaa boyunca byk nem tayacaktr. Daha nceleri Bahterilerin ba kentidir. Arap tarihileri kentlerin anas olarak tanmlarlar, pek yolunun ekirdek kentidir. imdiki Kuzey Afganistan topraklarnda yer alan Belh'in alnmas ile Dou Trkeli yolu Araplara alacaktr. Ayrca Gney Trkeli diye tanmlanan bu blge, zengin doal kaynaklar ile Araplarn azn sulandrr. Zengin demir, altn, gm madenleri, deri kat, koku dsatm ve pek yolu ile Gney Trkeli gnenli bir lkedir. Arap yaylmasnda nemli bir basamak ta olacaktr. Blgenin siyasal blnml Arap yaylmasna kolaylk salar. Genel gvensizlikten baka ordular, saraylar beslemek dayanlmaz bir yk olmutur. Yaylmalarn ard aras kesilmiyordu. Tm bunlara karn, Arap yaylmasna kar nasya kolay kolay teslim olmaz. Toharistan'daki Karluk Trkleri Araplara kars savarlar. Belh evresinde youn biimde Trkler yaar. Ne var ki, Belh yresi Budistlerinin Araplara kar direnileri ok youn olur. inliler de, burdaki halk slama kar kkrtr. Araplar direnii krmak iin, kimi dnler vermek zorunda kalrlar. Budistleri de ehl-i kitap sayarlar. Mslman olup da sonradan eski dinlerine dnenlere, eriat yasalar uygulamay brakrlar. Bu slam hukukunda yeni grler ve buyruklar getirir. Tm bunlara karn birka yl sonra Belh'de geni halk ynlarnn katld bir ayaklanma kar. Ayaklanmay Nezak Tarhan adl

bir bey ynetir. Kendisinin Budizme ya da ateetaparla inand sanlr. Son ran sultannn (Yazgerd 632-651) devrilmesinde nemli ilevi olmutur. Nezak Tarhan, Arap ordularna kar, en ok direnen yiit bir beydir. Toharistan ve Horasan Trklerini baarl biimde rgtler. Nezak Tarhan Ve Toharistan Trk Beyi, Merv elden ktktan sonra, Arap komutan ile anlamak zorunda kalrlar. Arap komutan 653'te Belh'e aknlar dzenler. Trk Beyler Arap komutana uymak zorunda kalrlar. Ancak bu bar antlamas Belh alnncaya dein kat stnde kalr. Nezak Tarhan ancak Belh'i Araplar ele geirdikten sekiz yl sonra yeniden yakalanr. Bu ayaklanmadan sonra da balanr. Ancak Araplarn Belh'i bu allar bir akn andrr. Belh'in Araplarn eline geii 663 ylndadr. Kentteki nl Budist manastr Nevbahar'n ykl da bu akn srasndadr.96 Araplarn bu blgede Trklerle nemli karlamalar Horosan'n Sind snrnda olur. Sind ile Horasan snrndaki surlu bir ehirden kan Trk atllar 664'te Araplarla vuruurlar. Araplar, ilk kez, Trklerin at kuyruunu tu olarak kullanna tank olurlar. Bu gelenei benimserler. O dnemde Kabil'den Gazne'ye, Sind rmana uzanan alan Trklerle doludur. Bunlar Gktrk, Hl ve Ouz boylardr. 644'te Gazne halknn te biri Gktrk soyundandr. 726'da Gazne ve Kabil'de han ve evresi, soylular tmyle Trk'tr. 9. yzylda Kabil Trk ahi beyi Araplara vergi olarak ylda iki bin Ouz verir. 9. Yzyl sonlarnda ranl bir Mslman ynetimindeki slam ordular Kabil ve Gazne Budist Trk ahi beylerini yenerler. Bu illere slam sokarlar. Trk ahi beyi, Sind rmann kysndaki bakentine ekilir. 10. yzylda Trk ahi devletini, Hintli babakan ykar. Bu Hintli Hint ahi devletini kurar. Bundan sonra Ceyhun ile Sind arasnda yaayan Trk boylar slam semeye balarlar. Mahaban dalarndaki Gktrk yazs ile slam mezar talar bu gei dneminden olmaldr. 10. Yzyla dek, blgede Trk yerleimi bu durumdadr. Araplar 670 ylnda Ceyhun'un sol kylarna dayanrlar. b. Buhara nlerinde Muaviye'nin Horasan valisi Ziyad 673'te 24 bin kiilik bir orduyla Ceyhun'u geti. Buhara'y kuatt. Araplar daha nce de Buhara'ya aknlar yapm, kenti kuatmlardr. Bu dnemde Trk Kba (ya da Kaba) Hatun Buhara beyidir. Kba Hatun, sevimlilii ve siyasal kvrakl ile tarihte n salmtr. Buhara beylii i savalar ve yabanc aknlaryla gsz durumdadr. Kba

Hatun br Trk beyliklerinden yardm ister. Ancak yardm arlar karlksz kalr. Kba Hatun, kendinden ok stn Arap glerine kar yiite kenti savunur. Araplar kenti tam anlamyla ele geirmeseler de yamalamay baarrlar. Zengin ganimetlerle Buhara'dan ayrlrlar. Bu srada Araplar alt yl uratktan sonra Semerkant'a girebilmilerdi. Daha nce yaptklar ayn insanlk d kymlarn bu blgede uygulamlard. Ama Trkler bu blgedeki Araplara aman vermiyordu. Sonuta, Emeviler Buhara ve Semerkant' elde tutabilmek iin slam dinini kabul edecek olan Trklerden vergi alnmamasn uygun buldular. Ayrca Trklerle Araplar eit haklara sahip olacaklard. Bu dnler karsnda kimi Trkler Mslmanl seti. Ancak Araplar yine szlerinden dnd. nk zengin Semerkant kaynann kesilmesi ilerine gelmemiti. am' sknt sarmt. Yeniden Trklerden cizye alnmasn buyurdular.97 Ancak Araplar bu kez de Merv'i yenerler. Trkler Merv'i boaltmak durumunda kalrlar. Merv Horasan emirlerinin bakenti olur. 691'de Merv Horasan'n slam merkezidir. Bu arada Arap ynetiminin iinde i kargaas doruklara kar. Sffin sava ncesi, slam iinde yeni bir akm belirir. Hariciler, Muhammet'in "Bir Habe kle de halife olabilir" hadisini ileri "srerler. Buna dayanarak, slamda insanlarn e olduunu savunurlar. Emeviler soydan gelen bir halifelik dzeni kurmak isterler. iiler, Ali ve onun soyunu halifelie getirmek isterler. Muaviye dneminde Buhara, srekli Arap aknlarna sahne olur. Horasan valisi Sait de Buhara'ya ynelir. Sout beyler Kba Hatundan yardm isterler. Kba Hatun, Sogdlara koruyuculuk sz verir. Sogdlardan olduka kalabalk bir g derler. Trkistan'dan derledii askerlerle bu orduyu glendirir. iddetli savalar olur. Bidun Kfirleri, 6000 kiiden oluan Mslman gleri ezerler. Bir iki aylk bir kuatmadan sonra Buhara, Araplarla uzlamak zorunda kalr. Bu srada n Asya halklar arasnda Araplar yenilmez yargs yerlemitir. Buhara'nn teslim olmas ile, bu yarg bir kez daha pekimitir. Kba Hatun kk dmtr. Ar koullarla, Araplarla bar yapmak zorunda kalmtr. Ar bir sava zarar demek durumunda kalmtr. Ayrca, Araplara gvence olarak Trk soylularnn oullarndan rehine verecektir. Saylar elli ile seksen arasnda gsterilen rehine Trk soylularnn yks gerekten acdr. Medine'de tutsaklk, bakmszlk ve klelik, soylu genleri

canlarndan bezdirir. Ne pahasna olursa olsun, Arap komutandan lerini almak isterler. Uygun bir frsatta, topluca Arap komutann stne ullanp hanerle ldrrler. Haber Medine'de panik havas yaratr. Herkes bu Trk genlerinin stne yrr. Trk genleri bir daa ekilip savunmaya geerler. Medine halk dan eteini evirir ama savaa girimekten korkar. Trk genleri uzun sre kuatldklar dada alk ve susuzluktan lrler.98 Araplarn, Trk ellerinde yapaca aknlara kar savamayacaktr. Araplar yine bol ganimet ele geirmilerdir. Atl bana 2400 dirhem vurgun der. Araplar kentte kk bir kolluk gc brakp Mevr'e doru akn srdrrler.99 Araplar 12 yl zengin ve bayndr Trk ehirlerini birbiri ardna yamalayp ykmakla urarlar. Gittikleri yerde lm, ykm ve yangn brakrlar. Yine de kesin sonu alamazlar. Tm bu kym, zulm ve vahete karn Trkler direnirler. Bu dnemde Horasan'daki Araplar arasnda da geimsizlik ba gsterir. Horasan'n slam devletine katlmasnn ardndan yarm yzyl gemesine karn, yerli halk slamdan ok uzaktr.100 Araplarn kendi aralarndaki kavgalar frsat bilen yerli beylikler, birer birer bamszlklarn aklarlar. Seyhun tesine Arap aknlar srmekle birlikte slam ordusunun dzeni ok sarslmtr. 680 ylnda yaptklar savata Araplar Trklere kar yenilirler. Bu savaa katlan bir Arap air Bu saldrda elinden her eyi alnm bir insan olarak kalakaldndan yaknr. Yamaclar yamaya urayp geri ekilmilerdir. te bu srada tarihe, iddete dayal ynetimi yznden Zalim san ile geen, Haccac Horasan ve Basra eyaletleri beyi atanr (694-714). Haccac, ncelikle Araplarn elindeki alanlarda bask ile denetimi yeniden salamakla balar. Muaviye dneminde, Arap yaylmasn kolaylatrmak iin blgeye Arap gmen yerletirilmitir. Arabistan'dan getirilen 50 bin aile, Horasan'n nemli kentlerinde otururlar. Haccac, yeni gmen dalgas ile Arap yaylmasn glendirmek ister. Ama Halife Yezit ile bu konuda anlamazla der. Arapay zorunlu resmi dil sayarak ie balar. Emevi ynetimine kar tm toplum kesimlerini ezer. Haricileri ortadan kaldrr. Gz Seyhun tesindedir. Ama gc buna yetmez. Birka yl tek tk aknlar yapabilir. Bu aknlar da ylesine baarl olmaz. Nitekim Haccac ordusunun Trk Beyi Rutbil'e kar yapt sava Araplar iin tam bir ykm olur. Rutbil Araplar bozguna uratr. Haccac, Rutbil ile anlamak zorunda kalr. Buna gre Araplar yedi yl Trk illerinden hara almayacaklardr. Ancak Haccac

"sava hiledir" hadisine yaslanarak yeniden sznden dner. 699 ylnda Trkler zerine gl bir ordu yollar. Kimi ehirler Arap ordularnn eline geer. Bu yaylma karsnda essiz Trk direnii srer. Trk direniini Arap yazar Cahiz yle betimler: "Trk, Horasanl gibi geri ekilmez. Geri dndnde o, ldrc bir zehir ve insann iini bitiren bir lm olur.101 Harezm'de de ayn insanlk d uygulamalar olur. Araplar, birbiri ardna grkemli Harezm'in Trk kentlerini yamalarlar. Arap ynetimi yine acmaszdr. Bir ayaklanma yznden, ayaklanmay destekleyen Harzem aydnlarnn tm toplu kyma urar.102 Harezm'de drt bin Trk gencini ldrrler. Araplar Harezm'den ok sayda tutsakla geri dnerler. O k iddetli bir souk olur. Araplar scaa alk olduklar iin, soua dayanamazlar. Tutsaklarn giysilerini soyup giyinirler. iddetli soua karn, tutsaklar serbest brakmazlar. Bu tutsaklar satp kazan salayacaklardr. Kafile Merv'e ulatnda bu plak tutsaklarn byk ounluu lmt. Haccac'n nderliindeki bu yaylma kalc olmaz. Bu sre iinde Araplar Trk lkesinin byk kk kentlerini ele geirip, haraca balarlar, yamalarlar. Trk illerinde siyasal egemenlik kuramazlar. Yerli halka kar stnlklerini kabul ettiremezler. Her yerde, zellikle Trk yerleim alanlarnda byk direnile karlarlar. Ksa sre sonra, ele geirdikleri bu kentleri sahiplerine geri vermek zorunda kalrlar.103 Zalim Haccac, 705 ylnda, Kuteybe'yi Horasan valisi atar. Kuteybe, Trklere ynelik Mslman Arap vahetinin belirleyici addr. Arap kalc baars onunla balar. Wellhausen'in syleyii ile Kuteybe baarsn ou zaman vicdanszlna borludur.104 Kuteybe, ilk olarak Belh, aanyan yresine ynelir. 705 ylnda bu blgeyi egemenlii altna alr. Nezak Tarhan ile yeniden bar anlamas yapar. Araplar arasnda birlii salayp Seyhun tesine akna kar. Seyhun tesinin byk alveri kenti Baykent'e ynelir.105 Baykent, Buhara'ya 6 km uzakta, Buhara'dan daha eski bir kentti. Blgenin en korunakl ve canl alm satm kentiydi. Baykent Arap kuatmasna iki ay direndi. Trk beylerinin uzakta olmas Araplarn iini kolaylatryordu. Kuatmann duyulmas zerine deiik yerlerden Trk savalar, Baykent 'in yardmna koarlar. Kuteybe iki ay Baykent'i kuatmasna karn alamaz. Dayanma gleri de eriyince Baykent, Kuteybe ile bar yapmak zorunda kalr. Arap ordusu da yorgundur ve ypranmtr. Kuteybe, Hara karl bar kabul eder. Araplar, bar yolu ile Baykent'e girdiler. Ama kentin

zenginliini grnce yamaya koyulurlar. Kentin grkemli yaplarn ve surlarn ykarlar. Bu gzel kenti birka gn yamalayp, yakp ykarlar. Kentte eli silah tutan ne kadar Trk varsa tmn ldrrler. Kadn ve ocuklar tutsak alrlar.106 Asya'nn en zengin alveri kentlerinden biri olan Baykent'ten saysz vurgunla karlar. Taberi, kentin savasz teslim olduunu bildirir. Oysa baka kaynaklar, kentin ar arpmalar sonunda Araplarn eline dtn syler. Nitekim Taberi kendi de baka bir yerde, kentin drt yl sonra bile ykntlar iinde olduunu bildirir. Kentte nemli direni olduu aktr. Baykent yama ile de kendini kurtaramaz. Her yerden duman ve lk ykselen kentin slamlamasna gidilir. nce Merv'den getirilmi Arap aileleri Baykent'e yerletirilir. nemli bir koruma gc oluturulur. Vali, kad, vergici gibi tm denetim organlar Arap'lardan oluturulur. Budist ve Zerdt inancnn sembolleri, onlara inanan yerli halkn korkulu baklar arasnda st ste ylp yaklr. Eritilen sembollerden 50 000 miskal altn ve mcevher elde edilir. Tek bana iki yz elli bin miskal arlnda, inci gzl bir yontu ele geer. Buhara'ya ilk Arap saldrs 673 ylnda yaplmtr. Buhara ve Sogd lkesindeki beylikler Gktrk hanlnn egemenliinde beyliklerdi. Bu beylikleri bir Trk beyi ya da yerli ailelerden biri ynetirdi. 706 ylnda Kuteybe yeniden Ceyhun'u geer. nasya'daki Arap vaheti halkn korkulu d olmutur. Buhara iin halk birlemitir. Kuteybe Demirkap'ya doru ilerler. Bu sava aylarca srer. Burda Araplar Byk Gktrk ordusu karlar. Byk Trk hannn bu savalar ynettii sylenir. Kltein ve Bilge Kaan yaztlarnda anlan Sogut ve Demir Kap savalar bu arpmalarn yksdr.107 Kltein'in 707'de Merv'de ve 711'de Semerkant'ta olmak zere iki kez Arap emiri Kuteybe'ye kar savat sanlr. Bu etin sava yznden Kuteybe'nin Basra ile balants kesilir. Zalim Haccac drt ay Arap ordusundan haber alamaz. Korkun merak ve endie iinde kvranr. slam ordusunun utkusu iin camilerde dualar edilmesini buyurur. Araplar Demirkap'dan baarsz dnerler. Kuteybe Merv'e ekilir. Haccac buna pek kzar. Ama bu srada Baykent kentinin alnd haberi yreini soutur. 707'de Kuteybe yeniden Ceyhun tesine saldrr. Trk, Sogd ve Fergana'llardan kurulu yirmi bin kiilik bir ordu Araplar gsler. Trk Prens Kt Baga'nn ynettii ordu Kuteybe'nin kardeinin ynettii Arap ordusuna saldrr. Ne var ki, Kuteybe kardeinin yardmna koar ve Trk

ordusunu geri atar. Buhara uzun ve yorucu direniten sonra Araplara teslim olur. Ama teslim olmak da bir yarar getirmez. Direnie katld sylenen herkes kltan geirilir. Ardndan Araplar kenti yamalar. Bu da yetmez. Araplar kle olarak satmak zere kent halkndan elli bin kii seerler. Buhara'ya vali olarak Tuad' atarlar. Bu halkn tepkisini engellemek iin bir hileden baka birey deildir. Harun'un olu Tuad, Mslman olmu ve oluna Kuteybe adn vermitir. Nitekim tm ynetimi boyunca Tuad ibirliki haindir. Ardndan Kuteybe, halkn slam semesi iin youn bask yapar. Trkler tm basklara direnirler. Trk kiiliinin bir zellii kendini gsterir. nk Trk kiiliine zorla inan benimseme aykrdr. Basklar karsnda slam semi gibi gzkrler, ama gerekte eski inanlarn ve puta tapnm srdrrler.Ata dininden bir trl dnmezler. yle ki i kalede bulunan Arap gleri ktnda gzcler halk uyandrr. Halk slam inancn yerine getirir gibi gzkr. Mslman askerlerin kenti boaltmas ile halk yeniden kendi dinine dner.108 Kuteybe Buhara halknn bu gizli direniini renir. Durumu nlemek iin zm yollar arar. Yerli halkn evininin yarsn Mslman halka vermelerini buyurur. Bylece Araplar yerli halkla birlikte ayn evde oturacaklardr. Onlara hem slaml retecekler, hem de onlar denetleyeceklerdir. Kuteybe bu ynteminde baarl olur ve yerli halk arasnda slaml yayar. Halk eriata uymak zorunda brakr. Birok mescit yaptrr. Kfrn izleri(!) ve Zerdtln belirtileri silinip gider. Kuteybe bu uurda byk gayretler sarfeder.109 Ama Kuteybe'nin bu baskc uygulamalar halkn direni ve tepkisine neden olur. yle ki, Mslmanlar ok kez silahsz camiye bile gidemez olurlar. Gibb'in syledii gibi, Araplar Merv'i smrgeletirirken de ayn yntemleri uygulamlardr. Kuteybe Buhara'y kesin olarak ele geirdikten sonra, yerli halka ar bir vergi ykler. Ylda Halifeye 200.000, Horasan valisine 10.000 dirhem vergi deyeceklerdir. Mslman halka evlerinin yarsn ayracaklardr. Yine Mslman halka ba bahe vereceklerdir. Arap askerine yem salayacak alan bulacaklardr. Arap halka odun ve yakacak bulacaklar alan gstereceklerdir. Bylece koca kente ok sayda Mslman Arap yerletirilir. g sahibi olmalar iin ba bahe verilir. Kent dnda karlksz toprak balanr. Bu zendirici etkenler nedeniyle, bir sre sonra Buhara'ya youn Arap g balar. Arap g yllarca srer. Arap aileler, fazla bir glkle karlamadan yaamlarn srdrrler. Kuteybe Buhara'y blmlere ayrr.

Her kesimi belli Arap kabilelerine datr. Arap gleri slamlamay zorlayan etkenlerin banda gelir. Zekeriya Kitap'ya gre, Kuteybe, Arap yerletirmeyi Zerdtln etkinliini krmak ve yeni dinin yaylmasna ortam salamak iin yapmtr. Kentin etkin ailelerinden bir blm Zerdttr. Szgelimi byk olaslkla Trk soylu, Kuanlar Zerdtle inanrlar. Mslman Fatih(!) Kuanlara ok ar bir darbe indirip Zerdtl de ezmek ister. Kuanlarn evleri ve topraklarnn yarsn ellerinden alp Buhara'ya yerletirdii Araplara verir. Kuan ailesi ise, aklnca Arap valiyi knamak iin, tm maln mlkn Araplara brakp Buhara'dan kar. Kuanlar kentin dnda yeni bir Mecusi mahalle olutururlar. Araplardan uzak, dingin yaamak isterler. Ama kent merkezinden Ateetapar kesim silinmitir.Yerlerine Mslman Araplar yerleirler. Bu belki de Buhara'da Zerdtl ezen en byk vuru olur. Ama Kuanlar yine eski inanlarnda direnirler. Mslmanlar, en sonunda yeni kurduklar konutlarna saldrp yakp ykarlar.110 Kuteybe baskc slam yayma potikasnda kimi yumuatma yapmay da unutmaz. Szgelimi, Kur'an'n Farsa okunmasna izin verir. nk Araplar zellikle Emeviler, rk Arap ulususudur. Arapa diye direnirler. Ama yerli halkn bu dili kullanmas olanakszdr. Kuteybe'nin bu giriimi rnn verir, slamlk Buhara'da ok salam biimde kk salr. Zerdt ve Budistliin yok edildii kentte slamlk yerleir. 708-709 yllarnda Kuteybe, Buhara ve Sogd ilindeki beylikleri birer birer ykar. Mslman ordular Bat Trkistan' denetim altna almaya balar. Trklerle srekli arpr. Bu arpmalarda Trk hannn ve olunun yaraland sylenir. Trkistan tarihinde slam dnemi balar. Blge siyasal bir birlikten yoksundur. Halk da karmaktr. Sogutlar, Trklerle i ie yaarlar. Kuteybe Sogd beyi Tarhun ile Trklerin arasn amay baarr. Tarhun ile bar antlamas yapar. Bu srada ayaklanan Nezak Tarhun ile Toharistan yabgusunu eline geirip astrr. 710 ylnda Kuteybe, Demirkap geidini geip Trk illerine yeni bir akn dzenler. Kltegin'in ile Kuteybe ordularnn ikinci kez bu savata karlat sanlr. Araplar Talkan kentini ele geirirler. Bu bayndr kenti yerle bir ederler. Halk toplu kyma uratrlar. Trkleri sra sra aalara asarlar. Talkan yolunun drt fersahlk bir blm byle salkm salkm aslm Trk lleri ile dolar. Arap vaheti gerekten korkuntur. Bundan sonra Kuteybe Ke ve Nefes kentlerini alr. Tarhun ile bar antlamasn yeniler. Tarhun bu srada Semerkant beyidir. Ama Tarhun'a kar ayaklanma

olur ve Tarhun ldrlr. Yerine Gurek geer. Sogd halk Trk beyine bavurur. Araplara kar yardm ister. Kuteybe yeniden Buhara'ya dner. Buhara'nn i kalesinde bulunan Buda tapnan camiye dntrr. Trklerle youn savalar srer. Arap basksna kar Trk yardm gelmitir. Yerli halk slama kar ayaklanr. Kuteybe'nin tm basksna karn Ceyhun tesinde slamlk ok yava yaylr. Sogd lkesini tmyle slama katmak ok g olur. Trk direnii, Horasan ve Crcan'daki gibi deildir. Araplar oralarda kk Trk beylikleri ile karlamlardr. Ceyhun tesinde ise, byk Trk hanlklar ile yz yze gelmilerdir.111 711 ylnda Kuteybe ordular, Semerkant'a dayanr. Semerkant'ta Trklerle Sogdlar i ie yaarlar. Kent bu srada Gurek Bey'in (Ouz Bek) ynetimindedir. Semerkant beyi, Gurek, br Trklerden yardm ister. Takent ve Fergana'dan yardm gelir ama, bu gleri, Kuteybe'nin ordusu pusuya drp yok eder. Semerkant gnlerce mancnk ateiyle yaklr. Trkler kenti canla bala savunurlar, ranl kleler Araplarn yannda paral asker olarak savar. Semerkant'n alnmasna, Trklerin de katld bildirilir.112 Ancak bu savn ne lde doru olduu bilinmez. Gurek, Kuteybe ile anlap kenti teslim etmek ister. Ancak yaplan antlamaya Araplar uymazlar. Kent teslim edildikten sonra ok ar koullar ieren yeni bir antlama karrlar.113 bununla da kalmaz. Semerkant da yamadan nasibini alr. Kuteybe, putlarn tmn yktrr. Putlarn kalntsndan 50 bin miskaldan ok altn elde edilir. Ancak Arap vaheti karsnda Trk direnii balar. Ayrca Araplar otuz bin Trk gencini tutsak alp kle pazarlarnda satarlar. Semerkant'ta da Buhara'da uygulananlar yaplr. Ari dinlerce tapnak olarak kullanlan Mah- Ruz camiye dntrlr. Budist ve Zerdt manastrlarna el konur. Btn Budist yontularnn deerli talar soyulur. Ardndan tm bir yere ylr. Taberi, yontu ynnn byk bir kk gibi olduunu bildirir. Gurek yaplanlar antlamaya aykr bulur. Kuteybe'den yontulara dokunmamasn, ister. Kuteybe'nin bu inanlara en kk saygs bulunmaz. Kuteybe, yksek sesle bir tekbir verir. Binlerce insann yreinde taht kurmu, putlar atee verir.114 Kuteybe'nin ganimet ve servet dknl Arap airlerince vlerek iirlere konu olur. Kuteybe gerekte kente geici girmitir. Sonra tmden yerlemitir. Sra Semerkant'n smrgeletirilmesine gelir. Semerkant'ta Aa Trkistan'n hibir yerinde grlmeyen bir iddet uygulanr. Semerkant'n btn yollar

tutulur. Byk kymlar yaplr. Semerkant'a Horasan'dan Arap gmenler getirilip yerletirilir. Kuteybe 714 te halifeye kar ayaklanr. Trk ve inlilere kar akn yapt srada kendi askerlerince Fergana'da ldrlr. Yerine Esra adl yeni bir komutan ve vali atanr. Ama Trk-Arap savalarnn birinci dnemi balamak zeredir. Bylece Trkelerin kurulup Araplar durduracaklar 716'a dein geen srede, Ceyhun tesi ehirleri kanl Arap saldrlarna sahne olur. ehirlere srekli Arap gmenler yerletirilir. Trk savunmas krlmaya alr. c. Zahmetler Babas Bat Trk devleti (580-658) yklnca, Trkistan'da balca iki Trk devleti kalr. Bunlar, ynetim yeri tken dalar olan, Gktrk Hanl (550-745) ile Trke devletidir. Trkelerin kurulu ve bat yllar kesin bilinmez. Byk olaslkla 658 ylnda Gktrk Hanlndan koparlar. 716 da ise Seyhun boylarnda bamsz beylik olarak gzkrler. ki Trk devleti birbiri ile pek geinemez ama da kar dayanmalar srer. in, Tibet ve Araplara kar Orta Asya'da Trk egemenliini korumaya alr. Kabil ve Gazne'yi de iine alan Dou Afganistan topraklar ise Gktrk soyundan Tigin ah ile lteber (Rutbin) ynetimindeki Budist Trklerin denetimindedir. Bunlar 661'de Araplarla atmaya balamlardr. Arap-Trk ilikilerinin ikinci dnemi Trkelerin kurulmas ile balar. Artk Araplar karlarnda kk bile olsa, bir Trk devletini bulacaklardr. 716'da Seyhun boylarnda kk bir beylik olarak doan Trke beylii Seyhun kylarnda kk bir beylik olarak doar. Trkeler, Onoklarn Tulu kolunu oluturan be boydan biridir. Zamanla onlarn en gl boyu, ncs, szcs durumuna gelirler. Gktrklere kar savarlar, ama baarl olamazlar. Gktrk yenilgisinden sonra Trke beyi Su-lu, boyu yeniden derler. Zamanla tm Onoklar yanna almay baarr. ine bal Kua, Hotan, Kagar, Karaar kentlerini almak iin akn dzenler. in imparatoru, Su-lu Hanla baa kamayacan anlar. Trkeleri karsna almak yerine yanna almay, uygun bulur. in, 719 ylnda Trke beyi Sulu'yu kaan tanr. Trkeler, inlilerin de tanmas ile beyleri Su-lu ynetiminde ili yresinde yeni bir ynetim kurarlar. Bakentleri Balasagun'dur. Su-lu Han beyliini eski devlet geleneine gre buradan

ynetir. Trke devleti kendini toplad gnlerde Bat'dan Arap saldrs srer. Trk birlikleri ile Araplar atmaya girmeye balarlar. Arap kym ve vergi basksna kar Aa Trkistan'n Mslman ve Mslman olmayan tm Trkleri toplanp Trke Beyi Su-lu Handan yardm isterler.115 Bu savalarda Araplarn parlak baarl dnemleri geride kalmtr.116 Bundan sonra yirmi yl srecek Trk direi ile Araplar Horasan'da ivilenip kalacaklard. Su-lu Han Araplara kar dinmeyen direnii ile nldr. Araplar, sevmedikleri bu Trk savasna "Zahmetler Babas" anlamnda Arapa bir ad takarlar. Su-lu Han ise srekli slaml merak iindedir. Banaz deildir. Ancak din adna bamszl Araplara brakmay akl almaz. Araplara sorular yneltir, tartmalar yapar. Emevi zulmne kar ayaklanan Haris ile dosttur. Onun Trk illerinde slam yaymasna izin verir. Din, inan szleri ile bou bouna bamszln da vermek istemez. Haris, daha sonra Su-lu Hann hediye ettii zrh giyinip Merv'e girer ve orda ldrlr. Trkelerle Araplarn savalar uzun ve amansz oldu. Ayaklanmalar bahane eden Arap valiler, Trkelerin ekilmesi ardndan kentlileri ve soylular kltan geirdiler.117 Kymdan canlarn kurtaranlar Trkelere snrlar. 724 ylnda Araplar Fergana'ya bir akn dzenler. Yemi aalarn kesip devirirler. lkeyi yakp ykarlar. Ve bakenti kuatrlar. Ancak bu srada Trkelerin zerlerine geldiini renince ivedi kuatmay kaldrrlar. Geri ekilmeye balarlar. Trkeler Araplar izlemeyi brakmazlar. Kk Trk atl birlikleri, Araplara srekli basknlar dzenler. Araplar sekizinci gn bir milyon deerindeki tm eyalarn yakmak zorunda kalrlar. Trkeler Araplar srekli sktrr. Araplar aralklarla direnseler de baarl olamazlar. Arap komutan da bu arpmalarda lr. Arap ordusunun klart cann Huent'e atar. Semerkant'a doru dzenli ekili balar. "Susuzluk Gn" diye nlenen bu gn Arap yaylmasnda bir dnem gndr. Su-lu Han birka ay iinde Trkelerin banda Araplar Aa Trkistan'dan srp karr. Araplar Buhara'dan bile kmak zorunda kalrlar. Yalnz Zerefan'daki iki nemsiz mevki ile Semerkant ellerinde kalr. Sogdlar ikili oynar. Trklerle Araplar arasnda yer deitirirler. Bu aamada Trkler Semerkant' kuatr. Bu tehlikesiz kk bir kuatmadr. Ama Araplar asndan byk nem tar. Trk gc Araplarn akln bana getirmitir. Arap egemenliindeki blgelerdeki tm gler aralarndaki ekimeleri brakrlar. Geici olarak birleirler. Birleik Arap ordusu Amul'da toplanr.

Ama yerlilerden ve Trklerden oluan ordu karsnda rma geme cesaretini gsteremezler. Hatta Trk atllar Horasan'a aknlar yaparlar. Bu yenilgiden sonra Araplar, nasya'daki yaylmalarna 15 yl ara vermek zorunda kalacaklardr. Arap etki ve saygnl ar bir tokat yemitir. Araplar savunmaya ekilirler. Seyhun'un te yakasndan tmden atlmlardr. Susuzluk gnnn acs Araplardan bir trl silinmeyecektir. Arap kaynaklar bu savata Trkeleri dorudan Su-lu hann ynettiini bildirirler. 731 yl balarnda Trkelerle Sogdlar Semerkant' kuatmak iin g derler. Semerkant'n Arap valisi Savra Trklerle sava gze alamaz. Horasan'daki Arap genel valiliinden ivedi yardm ister. Horasan genel valisi Cneyt, ivedi ordusunu toplar. Irma geip Semerkant'a doru ilerler. Ancak Semerkant'a drt fersah uzaklkta boazlarda Trke Hannn basknna urar. Trkeler Araplarn nc birliklerini datrlar. Ar Arap gleri ile youn savaa girerler. arpma her iki yann da gc bitinceye dein srer. Araplar her yandan kuatlrlar. Siper kazp kendilerini savunmak zorunda kalrlar. Trkler kaanlar ve dkntleri K nlerinde kuatrlar. Ertesi gn Trke Han Arap otana saldrr. Savunmay yarp otaa dein girer. Horasan'n Arap valisi Cneyt ok g durumda kalr. Glerinin yenilmesinin Araplarn sonu olacan anlar. Burda yenildii anda Semerkant'n da deceini bilir. Semerkant'taki Arap valisi (Savra'ya) ulak yollar. Semerkant'ta kk bir koruma birlii brakp ivedi kendisine yardma komasn buyurur. Semerkant valisi yolu ksaltmak iin dalarn arasndan yrye geer. Horasan valisine ulamasna drt fersah kala Trk gleri Semerkant valisi Savra'y evirirler. Sava gne iyice kzncaya dein srer. Trkler sava alanndaki ayr ateler. Sular keserler. Semerkant Arap birliklerini susuz brakmak isterler. Ate ve susuzluun etkisi ile Araplar deliye dnerler. lgnca bir atlla Trk hatlarn yarmay baarrlar. Birlikler birbirine karr. Amanszca bir atma balar. Bu lgn savata Trkler de Araplar da ate iinde kalrlar, iki kesim de ar kayp verirler. Arap ordusu geri ekilir. Trk atllar Araplar izlemeyi srdrr. 120 000 kiilik Arap ordusundan ancak 1000 kii kurtulabilir. Horasan'n Arap valisi Cneyt kendini g bela Semerkant'a atar. Trkler ise Buhara'ya ekilir. Burada, Semerkant ile Horasan arasndaki doal ulam yolunu tutarlar. Araplarn gnlgc kt biimde kmtr. Asker aylklarn ok ykseltirler ama Semerkant'ta savaacak 800 kii zor bulunur. Savalar, Trklere kar savamay lmle bir tutarlar. Ancak tam

bu aamada Araplarn yazgs dner. Kk bir atmada Trklerin kk bir birliini yenerler. Ertesi gn Trk beyi almak iin Araplara saldrya geer. Araplar byle bir saldry bekledikleri iin hazrlkl bulunurlar. Trk saldrs geri pskrtr. Arap gnlgc ykselir. Gzn, Trkler, Sout ilinden ekilmek zorunda kalr. Arap ordusu Buhara'ya girer. Ardndan Semerkant'a destek yollarlar. Araplar Buhara ve Semerkant' kurtardklar iin pek mutlu olurlar. Trke saldrlarn durdururlar. Bundan sonraki dnemde Sogutlar Araplarn iinde erirler. Ghurak Semerkant' kuatr. Araplar bakentlerinden atmay baarr. Araplarn elinde yalnz Buhara kalr. Blge, Trke denetimi altnda bile olsa bamszlk kazanr. 737 Trgi Kaannn ilerleme yldr. Su-lu Han, u vadisindeki karargahn Suyab'dan 27 gn iinde Hutal'a alr. Hann ilerlediini duyan Esed, Ceyhun rmann gneyine gemeye hazrlanr. Trgi han rma geerken yakalad Araplara ar yitik verdirir. ekilen Araplarn ardndaki Trkler de Ceyhun'un Gneyine geer. Su-lu Arap birliklerinin arlklarna saldrr. Araplar Belh'e ekilir. Su-lu Han lkesine dnmez. K Toharistan'da geirir. Burada ona gerek slam'a dn savas Haris katlr. Haris, Su-lu Hana Arap gleri dalmken saldrmay tler. Han asker toplayp saldrya geer. Belh yaknlarna dein ilerler, ileri yryn Crcan'a dek srdrr. Bakenti alr. Orda bir sre bekler. Her yana atllar yollar. Gibb'e gre aknn amac Merv'i almak deil, Bat Toharistan' Araplara kar ayaklandrmaktr. Ne ki, Crcan egemeni, Araplarla birleir. Su-lu Hann yannda az bir g kalr. Eset Su-lu Han Haristan'da basar. Hann yannda yalnz drt bin kii kalmtr. Su-lu Harisle glkle kaabilir. Kar frtnas, yamur, Esed'in kovalamasn engeller. Gibb'e gre bu Trke ilerlemesinde bir dnm noktasdr: "Sava nemlidir. nk Maverannehr'de ve belki Horasan'da en azndan yakn gelecekte Arap egemenliine son verecekti. Bat Toharistan egemenleri, Esed yanndayd. Ancak, Su-lu yengisi, onlar kukusuz Haris ve Trklerin yanna ekecekti. Ceyhun ile desteklenen Belh, sleri olacakt. Bu tehlikeden Arap, Esed'in kararll ve Belh'i bakent seiiyle kurtuldu." Yenilgi, saval nedeniyle Araplarn Boa adn verdikleri Su-lu Hann da sonu olur. Su-lu Han balangta kendisi pay almaz. Tm sava kazancn boylara datr. Son yllarda bu tresini unutmutur. Bu durum huzursuzluk

kmasna neden olur. 736 ylnda in'e, 737'da Esed'e yenilir. Boylar ayaklanr. in ve Arap yenilgisinin ardndan Boylar ayaklanr. Bir boy beyi olan Baa Tarkan, 738 ylnda bir gece Su-lu'nun otan basp ldrr. Hann ldrlmesi kargaay artrr. Sar Trgi boyu ile Kara Trgi boyu arasnda kyasya bir bouma balar. Trke boylar arasnda atmalar iyice artar. Kimi Trk boylar in buyruunu ister, istek kabul edilir. in Issk gl ve li vadisine yeniden egemen olur. Seyhun-Ceyhun blgesinde Araplara kar direni zayflar. Trk Beyleri, Arap ilerleyiini durdurma grevini yerine getiremez olurlar. Bunun sonucunda Maverannehr yeniden Arap egemenliine girer. Araplar Seyhun'un dousuna szmaya balar. 738'de Sulu Han'n lmnden sonra Semerkant'a girebilmilerdir. Bu srada Arap milliyetilii doruklardadr. Ama her ykselite olduu gibi o da doruktayken batmaya hazrlanr. Arap milliyetilii yapan Emeviler, Trklere Mslman olsalar bile tepeden bakarlar, kendilerini Trklerden stn grrler. Trkleri mallar ve canlar ile kendilerine helal sayarlar. am saraylarnn ar giderlerini Trk illerinden salarlar. Trk topraklarnda ykmlar yaparlar. Sanat eserlerini ortadan kaldrrlar. Trkler Emevilere kar uubiye hareketi olutuktan sonra ynlar biiminde slamla girmeyi benimserler.Yabanc rk ve uluslardan dindalara kar Emeviler zamannda Arap siyasal ve hukuksal basks son lye varr. Birden bire genileyen Emevi imparatorluunda Araptan baka Mslmanlar Araplara eit saylmaz. Araplarn klesi gibi grlr. Bir Trk ya da bir ranlnn arkasnda bir Arap namaz klmaz. Arap, Araptan bakas ile gezip dolamaz, evlenmez.119 745'te Trk destan kahraman, Horasanl Ebu Mslm Merv valisi olur. Trk-slam ilikilerinde bir yumuama balar. Horasan Valisi Ebu Mslm de Emevi ynetiminden honut deildir. Yerli halklarn zerine gitmez. Gz Arap bakentindedir. Orda olan gelimeleri zenle izler. Her an harekete geecek biimde bekler. Bu onun yerli halklarla btnleir. nasya halklarnn tmnn onu kendi soyda saymas, bu nedenledir. Her nedense Arap tarihiler bu somut durumu kabule yanamazlar. Arap tarihisi Taberi, Horasan'a doru uzanan Arap yaylmasnn yksn, vnerek uzun uzun anlatr. Arap tarihilere gre, Trkler, Araplar karsnda ancak 20 yl dayanabilir. Sonuta 738 ylnda kesin biimde yenilip dalyorlar.

Emevi zulm, Hicaz'da olduu gibi, Horasan'da da slam gnlllerinde isyan duygularn uyandrr. Emeviler, ok cizye almak amac ile Horasan ve Trkistan halknn Mslman olmasn nlerler.120 Horasan ve Trkistan'n yerli beylerini Emeviler aalarlar. Yerli beyler de bo durmazlar. Halk slama girmemeye arrlar. Halk yerli beylerle Emeviler arasnda kalr. Bu duruma dayanamayan Merv'li Mslmanlar 735'te Emevilere kar ayaklanrlar. Arap Haris, peygamberin kara bayran aar. Her soydan ezilmi Mslman bu bayrak altnda toplanmaya arr. Haris ile Trkler arasnda bir yaknlk vardr. Bu srada Trk Yabgu soyu ynetiminde imdiki Bat Afganistan topraklarnda bir beylik vardr. Trk hakan Su-lu Han Emevilere kar, Arap ayaklanmaclarla birlikte, savaa katlr. Kimi kaynaklar Su-lu hann mescitler kurarak slam yaydn sylerse de bu kesin deildir. Ancak bu arada Horasan'da Emevi etkisi de silinir, yerini Abbasi etkisi alr. Bilindii gibi Emeviler koyu Arap ulusuluu yaparlar. Abbasiler daha ok slamln yaylmasna zen gsterirler. Horasan, Trkistan halk slamla deil Arap milliyetiliine, Araplara tmden teslim olmaya kardr. Bu yzden Abbasi propogandas blgede scak yandalar bulur. 747'de Horasan'da Emevilere kar ak ayaklanma balar. Bu ayaklanma giderek yaylr. 750 ylnda Emevi ynetiminin yklmasna neden olur. te bu yzden Trkelerin ortadan ekilmelerine karn Araplar Seyhun'un dousunda ilerleyebilirler. Kabil'den daha kuzeydeki bir Trk merkezi, Gktrk Han soyundan Budist Toharistan ilidir. Trk beylerinin bakentleri Kunduz ve Belh'tir. Bu beylere bal ikinci derecede beylerden Tarkan Tirek, Trki soyundandr ve Belh valisidir. Onlar da Emevilere kar amansz bir savaa girimilerdir. Savalar, Belh ile Hindiku dalarnda, Bamyan Budist klliyesine giden dar geitlerdeki kalelerde gemitir. Trk aa Toharistan yabgusu, 709'da Emevilere tutsak dmtr. 724'te yanndakilerle birlikte halifelik merkezi am'a getirilmitir. 10. Yzylda Gazne va Gur'da yaayan Hl Trkleri yeni Mslman olmulardr. Bunlar Gazneli Trk soyunun ynetimine geecekler ve bugnk Afganllarn atalarna karacaklardr. Sind ve Hint'e inen Trkler ise, o illerde devlet kurup slam yayacaklardr. Bunlar 11. yzyldan sonra Mslman sznn eanlamls gibi kullanlacak Turuka (Trk) ad ile anlacaklardr.

Bylece, Mslman Arap yaylmas i Asyann kendine zg eski yaam iin felaketli sonular dourmutur. Bu din nce gney snrlardan sinsice sokulmu, sonra gittike sesini ykseltmi ve en sonunda silahlarna gvenerek kendini yeterince gl bulduu zaman vahlrdaki ehirlere zorla yerlemi, gebe adrlarnn iine sokulmu ve fethedilen toprakta yava yava tek ve titiz bir ses ykselir olmutur: Tanrdan baka yoktur tapacak, Muhammet onun elisidir. slamln zaferli yayl i Asya tarihinde sonu belirsiz etkiler yaratmtr. Bu hogr bilmez din orada, eski dnyann o kadar zararsz grnen anlarna bile kym, onlar yok etmitir. Ve daha sonra, bundan birka yzyl nce, Batllar bu karaparasnda gzktkleri zaman, artk eski gemi yzyllarn olaylarn, uygarlklarn anmsatacak hi bir ey bulamayacaklardr.121 d. Arap Irklnn k Arap mparatorluunun snrlar geniledike, Emevilerin yaratt Arap ovenizmine tepkiler artar, slam snrlarna girmi olan Horasan'n byk ounluu Trktr. nasya'da Trklerle ranl halklar birleir. Horasanl Ebu Mslm ve Trk beyler, Abbasi ailesinin halife olmas gerektiini ileri srer. Ebu Mslm'n soyu tam bilinmez. Trk, Fars ve Arap olduu sylenir. Ama nemli olan onun ulusu deil, tarihsel ilevidir. 750 ylnda Emevi hanedan kan tufan iinde yere serilir. Btn Emevi soyu kltan geirilir. Tarihler alt yz bin kiinin ldrldn yazarlar. Emeviler, acmasz Arap ovenizminin kan iinde boulurlar. Emevi saltanat 89 ylda bitmitir (661-750). Arap olmayan susuz halklara kar acmasz ynetimi, tarihte kara bir leke brakp silinir. Mslmanlk Araplarn gcnden kar. Arap olmayan halklarn denetimine girer. Emevi knn slam tarihinde bir devrim oluu bundandr. Abbasiler Arap olmayanlara yaslanp ynetime gelmilerdir. Hilafet makam, Muhammet'in amcas Abbas'n soyundan gelenlerdedir. Kkende yeni devlet de Kureylilerin ynetimindedir, iki Kureyilik arasnda dalar kadar fark vardr. Abbasi kureyiliinde, devlet bakanl dnda tm devlet katmanlar Arap olmayanlarn elindedir. Vezirlikler, hkmet, ordu, kltr, tmnde Arap olmayanlar arlkldr. Akas Trkler ve ranl halklarn elindedir. Babakanlk Trk Bermekoullar ailesinin elindedir. Bermekoullar Belhli bir Trk ailesidir. Yine Emevi ordularn darmadan

eden Kahtabi ve arkadalar Toharistan, Horasan ve Ceyhun tesi Trkleridir. Badat'n plann Bermekoullar izer. Abbasi ynetimi ile slam tarihinde iki aama gerekleti. Arap ovenliine kar evrensellik, dinde snnetilie kar dnsel eylem biiminde geliti. Kkende Abbasi halifeleri de Emeviler gibi Kureyi soyundan geliyordu. Onlar da dini nemsemez bir tavr aldlar. Ancak Emevi dneminde hi dn eylemi yoktu. Emeviler yalnzca dinsiz ve Araptlar. Abbasiler dine kar laubali olsalar bile, devlette bir dn patlamas oldu. Din yalnz istihfaf edilmiyor, akl ve dnceye yneltiliyordu. Din kurallar insan zekas ile llmeye baland. slam yalnz inan olmaktan kt. Dn olarak gelime yoluna girdi. Dn eylemi ilk Basra'da patlad. Basra mer dneminde kurulmu bir kentti. Muaviye dneminde Ceyhun tesini ele geirmekle grevli vali, Trk illerinden iki bin gen aydn seip getirmi yerletirmiti. Bu giriim Basra'da bir dn fkrmasna yetmiti. Mutezile denilen akm bunun eseridir. Giderek gelien Mutezile inanc 7. halife Memun zamannda devletin resmi dini oldu. Memun'un kendisi de Mutezileci ve akideciydi. Kur'an'n insan rn olduu kabul edildi. Kur'an Tanr szleri deil, Peygamberin dn ve retisi saylyordu. Snni Mslmanlar Memun'a Emir-l kfirin dediler. te yandan Abbasi devleti de giderek Arap devleti kiiliinden uzaklat. Devletin bakenti de Arap snrlar dndadr. mer'in Arap lkesi snr Frat kysndaki Kufe'de biter. Badat ise, Dicle kysnda yer alr. Ayrca toplum ve devlet dzeninde de Arap arl silini-yordu. Szgelimi halife Mansur (754-775) giyinmeyi bile Arap tarzndan kard. ran giysisi devletin resmi giyim biimi sayld. Araplarn bana uzun klahlar geirildi. Abbasiler dneminde br uluslar kendi gelenek ve trelerini slam iinde yaatmaya srdrd. Szgelimi Bermekoullar, 750 ylndan nce Asya Dalai Lama idiler. Badat'ta Abbasi babakanlna getikten sonra, slam' saygdeer in modeline gre rgtlediler. slamn ilk yzylnn ok belirsiz geleneklerini ve in Batiniliinin kurallarn saptadlar.122 Abbasi dneminde Trk arl devlette kendini iyice duyurmaya balamt. Abbasi halifeleri iyi yneticilik rensin diye oullarn valilikle Trk illerine yolladlar. Sonralar kime halifeler Trk analarn ocuklaryd. Szgelimi Harun Reid'in olunun annesi Trkt. Bunlar Harun Resiften sonra art arda halife oldular. Bunlardan Mutesim tm yazgsn Trklere balamt. Kardeini ran askerleri ldrmt. Koruma birliini Ferganal Trklerden kurdu. Bunlarn says yirmi bini ayordu. Halife, Trkler iin

Badat yaknlarnda Samra ehrini yaptrd. Askerler blgeden uzaklamasn diye Samra'da Kabe'nin benzerini yaptrd. Samra'ya binlerce Trk cariyesi getirtti. Askerler Trk kzlar ile evlendi. Araplk akm tmden krlmt."Araplar balarnda peygamber olmasa hibir utku kazanamaz" sz halk arasnda yayld. Halifeler eskiden tahta ktklarnda askerler onlara ballk yemini ederlerken, Trk etkinlii dneminde halifeler clus srasnda askere yemin etmeye baladlar.123 "Abbasi devleti 8. yzyldan 13. yzyl ortalarna kadar 500 yl yaam gzkr. Bu sre iinde 37 halife tahta oturur. Abbasi devletinin gerek yaam 83 yl ile snrldr. 7 Halife Abbasi halifesi saylmaldr. Devletin kalan yaamnda yalnz ad ve glgesi srer. Devlet, Trklerin eline gemitir. Araplar sahneden uzaklarlar. mer'le balayan etkin Arap ulusuluu 8. halifeye dek, 200 yl srer, iki yzyl sonra Araplar geldikleri le dnerler. Arap olmayan halklar din diye sarlrlar ve dinsiz Arabi devirirler. lde yeni bir din yaratan Araplar, yine llerine; eski yaamlarna dnerler. Kendilerinin ortaya attklar dini ellerinden alanlar ise, o din ile alarca btn dnyay titreteceklerdir. Dinin kurucusu Arap gerekte kurduu dine kendi de inanmamtr. Bakasnn dinini alan Trk ise ona tm kalbiyle balanr. Mslmanlk yayldka br halklarn eski inan ve treleri de doal olarak slama katlr. Zerdt ran, Hristiyan Bizans tm slamm egemenlik alanna girer. Salt kitle deil din adamlar da yeni din iinde yerlerini alrlar. Bu slamn niceliini artrr, ama niteliinde de nemli deiimlere neden olur. O dinlerin inanlar ile slam sulanr. Bu yeni eler kendi inan ve retilere kant olarak Hadis uydurmaya balarlar. "Peygamber demitir ki" diye balayan bitip tkenmez hadislerle szlerine, retilerine tank getirirler. Abbasiler dneminde hadisler 600 bini aar. Hadislerin tm Medine dneminde sylenmesi gerekir. Btn hadisler on yla sylenmitir. Her gne ortalama 200 hadis der. Muhammet'in durmadan konumu olmas gerekir. Buhari, 600 bin hadisten 7275 tane salamn alr. Din de canllar andrr. Hibir din kendini beslemeden yaamn srdremez. slamn yaylma alan genileyip egemenliine ald uluslar arttka kurallar oalmtr. Hibir din, ortaya kt kurallarla kalmamtr. Yitip gitmeyen slamn gcne bu bak asn getirirsek, daha iyi anlayabiliriz. Mslmanlktaki bu deiim ve yenileme zorunludur da. Muhammet'in Mslmanl Arap llerinin dna tamtr. Bu deiimin kendine yeni ilkeler, yeni grler, baka dayanaklar aramas zorunluydu. Dinler toplum,

toplumlar yaam ve tarih iindedir.Yaam ve zaman akmaktadr. Din de bu akmn iindedir. Bu ne tmden bir gelime ne de ktr. Muhammet'ten sonra dinin yeni bir biimlenmeye girmesi doaldr. Bu deiim srecinde din kimileyin kazanm, kimileyin yitirmitir. slamn gcn ve yaylmasnda dinsel tapnm dzeni byk rol oynar. Namaz ve tapnmlar kesindir. Camilerde bir imama uyulur. Bu dzen slam ordularn da sk dzene sokar. Geni alanlara yaylma bu sk kuralllk iinde yaplr. Oysa Muhammet'in slaml hi de byle deildir. Tapnm ve trenler serbesttir, yumuaktr, rahattr. slam tarihi yazarlarna gre, dinsel tapnmn direi durumundaki gnlk be namaz Muhammet dneminde kesin deildir. Mekke dneminde bulunmaz. Bu, ancak 1. ve 2. yzyl kelamclar ile fkhlarnn rndr. Muhammet dneminde abdest ve namaz dzensiz ve geliigzeldir. Ayrca Kur'an'da namazn biimi ve ayrntlar da anlatlmaz. Dinin direi durumunda deildir. kinci nc dzeyde bir tapnmdr. Mekke ayetlerinde tapnmdan ve namazdan ok belirsiz sz edilir. O da yalnz Muhammet'e yneltilmitir, kitleye deil. Namaz inananlara Medine'de buyrulur. Yalnz ka kez klnaca yine belli deildir. Be vakit namaz Muhammet slamlnda kesinlikle bulunmaz. Sabah, akam ve gece namazlarndan sz edilir. Emevilerin son dnemlerinde bile gnlk be namaz ilkesi bulunmaz. Ayrca namaz Kuran'da ok nemsiz bir yer tutar. 6217 ayetin tmnde Allah'tan szedilir. Allah adnn gemedii ayet bulunmaz. Oysa tapnma (ibadet) deinen ayetler yalnzca on ikidir. Hadislerde de ibadet ak deildir. Buhari'de konu ile ilgili 150 hadis bulunur. Ama hibirinde namazn biimi ve be kez yaplaca aydn deildir. Belirsizlik abdest iin de geerlidir. Abdest yalnz cuma namazlar iin kesindir. br namazlarda Muhammet'in de abdest almad olur. Muhammet'in inananlar abdest almad, namaz klmad diye herhangi bir uyars bulunmaz. Muhammet, Arap ruhunu bildii iin, tapnm iini esnek brakr. zellikle bedevi Arap skya gelmez. Tapnmlar onun zgrln kstlamayacak biimde yapmak gerekir. Yaam donmu dine deil, din gnlk yaama uyar. te yandan tapnmasz da olmaz. Arap' tmden ba bo brakmak onu dine balamamak demektir. mer ile yaknlar, Muhammet'ten bu ynn gvenceye alnmasn isterler, slam'a zg tapnm dzeni kurmak gerekir. Ayrca bu tanm, zgn olmaldr, br dinlerden ayrlmaldr, ie namaza

ar dzeni ile balarlar. nce boru almay dnrler. Ama bu, Yahudiler boru aldklar iin, Yahudilere benzetme olacaktr. an almak ise Hristiyanla yknmedir. Bu durumda mer'in szl ar (ezan) nerisi beeni bulur, onaylanr.124 Kur'an'da "Namaz, ktlklerden ve yasaklardan sizi korur. Her halde Allah'n zikri ve en byk eydir" (Ankebut 45) biiminde tanmlanr. Baka bir yerde ise "Namaz mminler zerinde muayyen vakitlerde yazl farzdr" (Nisa 103) biiminde aklama getirilir. Ancak gnde be kez namaz klnaca belirtilmez. Be kez namaz klnaca zerine en somut ayet udur: "Gnein domasndan nce de batndan nce, de Rabbini verek tesbih et! Gecenin kimi saatleriyle, gndzn iki ucunda da tesbih et ki, Allah senden honut olsun" (Taha 130). Bu da sylenenler de, namazn zaman ve says asndan, yoruma bal eylerdir. Abdest ve namazn ayrntl ilkeleri Muhammet'ten ok sonra belirlenir. Muhammet, babo Arap ruhuna uygun olarak, tapnmlar gevek brakmtr. Daha sonra slamlk br dinlerden ayrlmak iin bunu kesinletirir. Muhammet, inan dzenine eski dinlerden kimi tre ve gelenekleri almay da unutmamtr. Snnet gelenei bunlardan biridir. Snnet, eskiden beri Zenciler ve Sami uluslarnda yaygn bir gelenektir. Bu bereket Tanrlarna bir tr kurban saylrd. Zenciler ve Samiler erkekleri de kzlar da snnet ederlerdi. Kzlarda klitoris derisinin ucunu, erkeklerde snnet derisinin ucunu keserlerdi. Hristiyanlk, kkeni Zerdtle dayanan vaftizi alarak bu Sami snnet geleneini dlad. Ancak slamlk, szde brahim'in izinden yrdn sanarak Sami snnet geleneini srdrd. Erkekleri olduunca kzlar da kapsayan bu snnet gelenei, Ortaa boyunca, kimi slam lkelerinde uyguland. Bunlar Suriye, Msr, Afrika ve Irak gibi iyice samilemi lkelerdi. ran ile birlikte baka Acem lkeleri uzun

sre bu gelenee kar direndiler. Sonunda yalnz erkek snnetini uygular oldular. Ancak, Yahudiler ocuklarn doumdan yedi gn sonra snnet ettiriyorlard. Mslmanlar geleneklerini onlardan ayrmak iin, daha uzun bir tarihe braktlar.125 e. Dnm Noktas Btn halkyla birlikte slamla ilk katlan gebe han Satuk Bura Han olur. Bu nemli olay 926 sralarnda Kagar'da gerekleir. Ancak bu halkn o dnemde i Asya'da yaayan Trk boylarndan hangisi olduu bilinmez. Hakani Trk ya da Afrasiyaboullar adl bu Trklerin Gktrklerden indikleri sanlr. 893 ylnda Bat Trkistan' Samanoullarna brakmak zorunda kalrlar. 10 yzyl balarnda Kagar bakentli bir devlet kurarlar. O dnemde Kagar, zellikle Budist kltrnn merkezidir. Devlet, eski slam kaynaklarnda Karahanl lkesi ad ile anlr. slam semeden nce Karahanl Trkleri Budizme inanrlar. Devletin iki nemli byk kenti vardr. Bunlardan biri bugn de iyi bilinen Kagar, teki ise eski zamanlarda ad ok sylenmi olan Balasagun'dur. Satuk Bura Hann slam seii de sylence ile karktr. Karl Cemal 13. yzylda yle bir olay anlatr: Satuk Bura Han Afrasiyab olu Peenk soyundand. Bu soy (Turanllar soyu) Yasef olu Nuh'a dayanr. Ve o, Trk hakanlarndan, ilk slaml seenlerdir. Kagar ile Fergana snrlarndandr. Al Muti Lillah, mminlerin emiri (946-974) iken Emir el-Reit, Abdl Malik Nuhol, Samanolu (954961) devleti dneminde Kagar slaml benimsedi. (Bilge Kl Kadir Handan sonra) Trklerin ynetimi, Bazr Arslan'n kardei, Oulcak Kadir Han'a geti. O, slama ar mektuplarn hi dinlemiyordu. (Samanoullarndan) Nasr olu Mansur, kardelerinden kaarak Kagar'a vard. Oulcak onu konuk olarak arlad. "Vatanna geldin, ulusuna konuksun. Sana kardein cefa etti. Biz vefa gsteririz" dedi. Ona Artu ilinin ynetimini verdi. Ve Nasr, (Oulcak Kadir Han'dan) mescit yapabilmek, ibadet etmek iin bir sr derisi kadar yer istedi. (Oulcak) "Buyur, istediin senin olsun" dedi. Nasr bir sr kurban etti. Derisini (ince bir erit gibi) uzunluuna kesti. Bunlarla bugn Artun mescidi olan alann evresini izdi. Oulcak Satuk'un amcas idi. (Satuk) on iki yan bitirdii zaman, yksek derecede gzellii, parlak grn, doal zekas, duru zihni, geni anlay,

uzak gr ve akl ile, gemi melikoullar arasnda, esiz idi. Buhara'dan kervan geldii bir gnd. Satuk, tadklar eyay grmek iin, Artu'a vard. Ve Samanolu Nasr, onu konuk etti. Ona ikramda bulundu. le zaman gelince, Mslmanlar dinsel grevlerini yerine getirmek iin kalktlar. Satuk ise bu mutlu grevi bilmiyordu. (Namaz klan) halka bakt. Bitince, Samanoluna, ne yaptklarn sordu. Samanolu "gece ve gndz iinde bize be kez byle tapnm zorunlu klnd bir gerektir" dedi. (Satuk) sordu: "Kim bunu size farz kld?" Annda Samanolu, ona yaratan gzel adlar ve yce zellikleri ile anlatmaya giriti. Allah'n selam zerinde bulunan Muhammet'in dili ile, slam'n artlarn, mmetin yklerini ve iyiliklerini sayd. Bundan sonra (Satuk) yle dedi: "lah O'dur ve O'ndan bakasna tapnm hak deildir. Ve bu Nebi'den daha doru ve kendisine balanmaya hak kazanm kimse olamaz. Ve dini kabul etti. Ve hizmetindeki gen olanlar ile maiyetinin de slama, imana girmelerini istedi. Tm Mslman oldular." 126 Karl Cemal'in anlattklarna gre, gen Satuk Bura, slam setiini gizler. Oulcak Kadir Han, slamn Artu'ta yayldn renir. Kar nlem olarak, Artu'a bir put tapna yaptrr. Satuk Bura Han tapnan yapmna katlmak zorunda kalr. Tulalar tarken, iinden bu tapna, Allah'a adar. Yengesi Hatun'un gizli yardm ile, amcasnn kukularndan kurtulmaya alr. Yirmi be yana gelince, ava kar gibi yapar. Elli Mslman ile birlikte Kagar'dan kamay baarr. Tabga ehrini ele geirir ve orda yl kalr. Amcas kendisine kar saldrya geer. Satuk, Fergana Mslmanlarnn da iinde bulunduu bin kiilik bir g derler. Amcasnn ordularnn saldrsna dayanr. Sonunda Satuk, amcasn yener. Atba ve Kagar' alr. Artu tapnan mescit yapar. Bu dnemden ayakta kalan Atba kalesi kalntlar gnmze ulamtr. Atba kalesinin anlar zamanla, ierik deitirir. Manas destanndan kesitler iinde yer alr. Krgzlar, Atba kalesine, Manas destan kahramanlarndan Koay'n adn verirler. Kagar ve Artu antlar ise birok kez yeniden yaplacak, zgn kiilii gnmze ulamayacaktr. Satuk Bura Han, 955 ylnda ldnde Artu mescidi klliyesine gmlr. Bu ulu ant Dou Trkistan'da slamn simgesi olur. inliler ve Kalmuklar birok kez mezar ykarlar, Trkler yeniden yaparlar.

Karahanl Trklerinin slam semeleri sonucu, Bat Trkleri arasnda din sava biter. Bat Trkistann tm ile Dou Trkistan'n bats, Karahanl Trk devleti ynetiminde birleir. Ancak, Uygurlar slaml semezler. Uygurlarla Mslman Trkler, sava alannda olduu gibi, kltr alannda da kyasya yarrlar. Uygurlar ancak 1473 sralarnda slam benimseyeceklerdir. Trkistan'da Karahanl Trk devleti slamn kalesi olarak ykselir. Artk, Karahanllar slamn yaylma siyasasn stlenmilerdir. Bu durum, saf kan Trklerin houna gitmeyecek bir ey deildir. Birbiri ardnca Yarkent, Kotan gibi Budist uygarlnn eski kaleleri, slamn eline der, slam belli lde Dou'dan gelen in kltr etkisine kar bir duvar grevi yapar. Bundan sonraki dnemde Karahanl devletinin gelimesi yle olur: Karahanllar, slam setikleri yllarda Bat Trkistan'n kuzey illerinden Argu'yu geri alrlar. Samanoullar 962 ylnda Bura Bey adnda bir hann ynetimindedir. Bura Han 980 lerden sonra Sayram ve Samani illerini alr. Bylece Karahanllar Hotan'dan batya doru, Trkistan'a egemen olurlar. Bu ilk byk Mslman Trk devleti 926-1220 arasnda yz yl yaar. dil Irmann kuzey kylarndaki Trk boylarndan eski Bulgarlarn slaml seileri bir sylence ile karktr. 922 ylnda Bulgar ncs Almu, dnde sylencesel biimde geree erer, bylece slam seer. Almu, halifeye bir mektup yazar. Kendisine slam retecek, mescit ve kale yapacak elemanlar ister. Yollanan Abbasi elileri 922 ylnn souk bir mart gnnde, Hazar kylarndaki Trk Ouz kapsna varrlar. Eliler arasnda, nl gezgin bni Fadlan'la birlikte, Abbasiler hizmetindeki iki Trk genci de vardr. Eliler soua kar kaln giysiler giymilerdir. ift hrgl Trk develeri zerinde yolculuklarn srdrrler. Ouz, Peenek, Bakurt blgelerinden geerek 70 gnde Bulgar eline ularlar. Bulgarlar o dnemde gebe yaamaktadr. bni Fadlan, dil kylarna ve Ouzlar arasna slamln sradn yazar. Eliler Almu'un otanda toplanrlar. Bulgar boy beyleri, halifenin slama arsn ayakta dinlerler. Yeri titreten bir tekbir ile slama girerler.127 Trkistan'da olduu gibi dil kylarndaki gebeler arasnda slamlk yerlemeye balar, slam yaam dzeni mescit evresinde toplanr. Yerleik topluma gei hzlanr. El sanatlar geliir. Bulgarlar, deri, maden ve mcevher ilemede uzmanlarlar. izme yapm ile nlenirler. dil Bulgarlar, slam'n Kuzey'deki en u noktas olur. Bulgarlar arasnda yetien bilginler, slaml Bakurt'lar gibi bat Trk boylar arasnda

yayarlar. Ancak 10. yzyl balarnda Trklerin byk ounluu henz slam sememitir. Dou Trkistan'da ise slamlk Budizmle yz yze gelecektir. Turfan Uygurlar 15. yzyla dein Burkan dininde kalr. Kara hitay ve Mool yaylmas Dou'da slam ykmak isteyen aknlardr. Karahitay akn, 11281150 arasnda Hakani (Karahanl) Trk devletinin Argu'daki illerini ele geirir. Ksa sre iinde Seyhun- Ceyhun arasn hatta Horasan ve Kirman'a yaylr. Ancak Argu dnda, Karahitaylar, Hakani beylerini yerlerinde brakp vergi almakla yetinirler. Moollar ise, soylarn Han olarak aklarlar. Karahitaylar dneminde, Nayman ve Kereit beyi Klg Han Trk'tr. Ancak Mslman deildir. Mslmanlara ar basklar yapar. Mool kymlarn destekler. Trkistan'da slam kentlerinin yakp yklmasna, gz yumar. Ama tm bu basklar, Trkistan'da slam uygarln sarsmaz. Uygurlar, Moollara, Uygur yazsn ve Budizm'i retirler. Karahanl uygarl, Ouz ili saylan Cend'de biter. 12. yzylda Karahanl etkinlik alannn dna slamlk henz ulaamaz. Bu balamda, Kpaklar, dil ve zi rma yataklarnda yaayan uvalar, Peenekler, Bat Ouzlar, Kpak Kuman gibi Trk boylar slama girmezler. O dnemde slamln etkinlik alan dnda kalan bu boylarn bir blm, hi slam semeyecektir. Yalnz dil Bulgar kentleri slamn kuzeydeki en etkin merkezleri olur. slamln bu dnemde Bat'ya ilerleyii, Saltukname'de sylencesel an olarak anlatlacaktr. Saltukname, zi rma kylarndaki slamlama srecini ykletirir. Trklerdeki yaygn bir kanya gre, slam Trk erimesine engel olmutur. Trk ruhuna ve yaam biimine uygun bu inan Trkln kalcln salamtr. Oysa kimi somut belgeler bu savn tutarszln aka ortaya kor. Kagarl Mahmut, Seyhun Ceyhun arasnda slamlar iinde, Trkler ezici ounluktadr. Trkler slamdan sonra ran'l halklar iinde erimitir. Samanoullar dneminde de Seyhun-Ceyhun arasnda Trkler ounluktadr. Zeki Velidi Togan'a gre, Kur'an'n ilk Trke evirisi Samanoullar dneminde yaplmtr. Kur'an'n ran dillerine evirisi de Samanoullar dnemindedir.128 Mslman ve Hristiyan dinsel reti mmet ve soy esi ile eitli bakmndan ortaklk gsterir. mmet ayn inanc paylaan kimseler topluluudur. Soy ise ayn kandan gelen insan ortakldr. Her iki dinde de mmet anlay ne lde gl ise soy anlay o lde zayftr. Soy esi glendike mmet ba zayflar. Uygarlklar bir dinden tm uluslara o

dinin genel zelliklerini vurmak ister. Soy ise kendi damgasn vurmaya alr. Hristiyan retisinde mmet uygarlnn ortak noktalar son derece gldr. Soy esi en aza inmitir. O dnemde Hristiyanln kucaklad Avrupa uluslar henz ulus deildir. Dilleri bile olumamtr. Roma uygarl o dnemde domamtr. Yeni din putataparlk dneminin tm izlerini silmeye alr. Bu yzden Hristiyan uygarl kapsad uluslara ulus deil mmet damgasn vurur. Hal aknlarnda uluslar yoktur, Hristiyan savalar vardr. slam uygarlnda durum deiiktir. Trk Fars, Hindu gibi uluslar slam'a girdiklerinde kkl birer uygarla sahiptirler. slama girerken, slam'n ilkelerine kendi uygarlklarn da katarlar. Yaam biimi bakmndan, Muhammet'in slaml onlar iin ok dardr. Bu yzden sonraki slamlk bambaka bir slamlk olarak geliecektir. slama girenler yksek kltrden halklar, dinden aldklarndan ok dine verirler. Mslman Trkler arasnda ilk dnemlerden balayarak Trklerde iki akmn ortaya kt anlalyor. Bunlardan birincisi, Mslmanl, Arap yneticilerinin buyurduklar biimde olduu gibi kabuldr. Bu akm, Arap'n nesi varsa tmne zenmitir. Dininden diline dein, mziinden zevkine, tm dnce dnyasna ve yaam biimine ve gemiine, ve sonuta pisliine dein nesi varsa tmn ba tac etmitir. Klme ile tm benliini yitirmitir. Trk'e dman olmutur. Ulusal deerleri yitirip erime srecine girmitir. f. Arapann Konumu Gemite Arapa kutsal bir dil deildir. Putatapar dilidir. Latince gibi bilim dili de olamamtr. l Arabnn dilidir. Olanaklar ile zengin bir dildir. Bir aratrmacya gre Arapa, tpk Arap'n kendisidir. Arabn kiiliine uygun zellikler tar. Arapa amalar gizler. Kesinlik yerine kvraklk ve kaypak anlatm seer. Genellikle halk ynlar uyutma ve yanltma, sr gibi belli bir yne srklemeye yatkndr. Arapada ses ezgisinin tonunu ayarlayarak, ayn eyi farkl tonlarda sylemek olanakldr. Bylece zihinler ttslenir, kii bylenir, istenen her eyi, halk topluluklarna ve hatta aydn geinenlere benimsetilir. Sylev dili olarak Arapa bu bakmdan ideal bir dildir.129

Ancak Arapa, Kur'an'n anlam ile nem kazannca durum deiir. Arapay daha da zenginletirmek iin siyasal yaamla ilgili alanlarda, Farsa, Yunanca ve hatta latinceden szckler, terimler alnr. Kimi zaman bu szck ve terimlerin anlamsal karlklarn oluturacak Arapa szckler, terimler gelitirilir. Bunlarn kimileri slamn ilk gnlerine uzanr. Szgelimi, Kur'an metinlerinde bile bunlarla karlalr. Mslmanlarn izlemesi gerektiine inanlan al-Sirat al-Mustakim Romallarn ip ekmece dmdz giden yollarnn karldr. Sirat, Latincedeki strata'dan gelir. ngilizcede ki street ile ayn kktendir.130 Ancak, slamlk doudan batya yaylnca Kur'an'n szckleri tmcelerinin bile dorudan Tanr szleri olduu gr yerleir. Kur'an dili Arapa bylece slam halklar arasnda kutsallk kazanr. nanca gre Tanr Arapa buyurmutur. Onu renmek gereklidir. Bylece Arap olmayan uluslarda Arapa retimi ara olmaktan kar, ama durumuna gelir. Bilim demek Arapa demektir. slam inancna gre Kur'an tm evrensel bilgileri kapsar. Yalnzca bu bilgiler rtldr. Szcklerin altna gizlenmitir. Kii ne lde iyi Arapa bilirse bu bilgileri anlayabilir. Arapa bilmek salt en byk bilim deil, en byk sevap durumuna da geer. Eski dnemlerde bilim dili Yunanca ve Sryanicedir. Hristiyanlar dnda kimse ilgilenmez. Yunan ve Sryani dilindeki bilgiler Arapaya evrildikten sonra Mslmanlkta gelime balar. Aralarndan sekin kiiler yetiir. Arapa bilim dili olma yolunu tutar. Bu arada Yunancadan birok szck Arapaya girer. Ancak neden sonra bu terimlerin yerine Arapa karlklar bulunacaktr. Kkende Araplar iin de Arapa kutsal deildir. Putatapar dilidir. l Arabnn dilidir. Latince gibi bir bilim dili hibir dnemde olmamtr. Arap iin byk nem tayan kl, deve, kadn gibi kavramlarn bol bol karlklarn bulunduran bir dildir. Kzgn l alevinin alevi ile yanp tutuan Arap'n bu alandaki szckleri akla durgunluk verecek lde zengindir. Arap insannn duygusal etkinliklere gsterdii duyarllk ok byktr. Bu zellik, iinde yaad aydnlk, cokulu doann bir sonucudur. Gn boyu hemen hemen kesintisiz yan gnein engin k denizi iindedir. nsann baklarnn, en rak kelere kadar uzanmasn salayan temiz havann tadn karr. lkenin grntsnn tekdzeliinin deimesi akamla balar. Geceleyin Arap insannn hayal gc, ldayan yldz gnn etkisiyle harekete geer ve bu, adeta gkten beslenir. lkenin

doas sonuta insann kendisini bedensel olarak iyi hissetmesini, salkl olmasn, hayattan zevk duymasn, yrekli ve kendine gvenen biri olmasn salad gibi, iirsel (edebi) duyarla elverili katk yapar. Bu bakmdan Arap insan iiri ve anlat sanatn oldumo-las sever. imdi kutsal kitap da bu dilde yollanmtr. Ama Tanr soydalar Kur'an' anlasnlar diye Arapa yollamtr. "Biz onu sana, aklnz altrasnz diye, Arapa bir Kur'an olarak indirdik. " (Yusuf 2) Peygamber dneminde slama yrekten bal, inanl kimseler iin bile kutsal olan yalnz Kur'an'n anlamdr. Yoksa dilin kendisi yine dnya dilidir. l Arabnn bu dili nasl bilim dili oldu? Arapay gelitirip byle bilim dili durumuna getirenler de Araplar deildir. slamn byk dn adamlar Arap olmayanlar arasndan kar. Arap dili szlnn byk aklamacs Ebu Nasr Farabl bir Trktr. Farabi'nin hemehrisidir. Szl, Lgat-i Cevheri ad ile nldr. Bu Trk yazar szln bitirdikten sonra Araplara verirken, "dilinizi bir yabancdan reniniz" der. Arapa tm slam medreselerinde, ksa srede bilim dili olarak kurulur. Ama bu da yetmez ara ilevini de ap bir kutsallk kazanr. Bilimin kendisi gibi bir katmana trmanr. Zaten Kur'an'da her ey vardr. Onlar rtldr yalnzca. Szcklerin altna gizlenmitir. Kii ne lde iyi Arapa bilirse o lde iyi anlar. Arapa bilimlerin en bana geer. Kendisi ana bilimi olur. Arapa renmek yalnz bilim deil, en byk sevaptr da. te medresecilerin ve eitli soydan kiilerin emei ile Arapa ilerleyecek bir bilim dili durumuna gelecektir. Kkende Kur'an Arap halk iin indii iin, Arapadr. Yoksa Arapa inmesinin baka nedeni bulunmaz. Kur'an'n eitli ayetlerinde bu durum vurgulanr: "Biz, grevlendirdiimiz her resul ancak kendi toplumunun diliyle gnderdik ki, onlara ak seik beyanda bulunsun. " (brahim 4) Ancak daha sonra bu gereke unutulup, bir ara ilevinde olan Arapa, Arap milliyetilerinin elinde amaca dncektir.

Emevilerin Arapay slamn resmi dili kabul etmeleri Arapann nemini artrr. Irak, Suriye, Msr, Beberistan'da Arapa yerel dilleri bir silindir gibi silip geer. O halklar araplatrr. Dil sayesinde Araplk Arap olmayan halklar eritir. Arapann bu stn konumu nedeniyle tm slam aydnlar rnlerini Arapa yazarlar. Bu daha sonraki dnemlerde btn Mslman uygarlnn Araplara mal edilmesine neden olur. Gnmzde Farabi, Elbiruni, bni Sina, gibi Trk bilginler rnlerini Arapa yazdklar iin Arap saylrlar. Araplar da bu frsat karmayp, tm dnr, aydnlara sahip karlar. Ortaa Bat aydnlar yaptlarn Latince yazmalarna karn, hi kimse onlar bir ulusa mal etmez. in ilgin yan, Arapay byle bilim dili biiminde gelitirenler Arap olmayanlardr. lk slam dnr ve bilim adamlar Arap olmayanlar arasndan kar. Yunan bilim ve dnnden onlar yararlanrlar. Bilim ve dnde yaratclar yine Arap olmayanlardr. Arapa bile yine Arap olmayanlarca ileniyor, gelitiriliyordu. nk Arapa Kur'an dilidir, Tanr dilidir. Onun ilerletmek salt bilime hizmet deil, byk sevaptr da. Arapaya kar en etkin diren Farsa ile Trkeden gelir. br yerli diller gibi teslim olmaz bu diller. Ancak Arapann kutsal saylmas bu dillere de ynla Arapa enin girmesine neden olur. Din ve eriatla ilgili ynla terim srekli bu dillere dolar. 11.Yzylda Firdevsi'nin ehnamesinde 1015 Arapa szck geer. Ayn yzyldan kalan Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig'inde de durum ayndr. Her iki dilin bylesine kapsaml iki yaptnda bunca az Arapa szck kullanlmas, ilk dnemlerdeki ulusal bilincin varln gsterir. Nitekim Karahanllar slam uygarlna birok yenilikler getirir. Dneminde Karahanl uygarl Trk dnyasnn merkezi konumundadr. Ancak Karahanl uygarl, Burkan ve Mani dinleri evresinde gelimitir. Bylece Karahanllarn slam uygarlna katklar, zellikle Budist kltrden kaynaklanr. Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig'de anlatt "Hakan" kavram Gk-Tanr ve Budist Ulug-Knng mezhebinin retilerine dayanr. Bu reti ve Trk geleneine gre, Hakan halkn (kara bodun) koruyan, yediren, giydiren bir kiidir. Ulusal treyi savunmak iin, bilgisini ve zekasn, gerektiinde cann halk iin veren Bilge Han'dan esinlenir, insan st zellikleri vardr. En etkin biimde halk eitmekle ykmldr. Bu anlay, Trk Budizminden kaynaklanr. Trk Budizminde Burkan, elinde kam ve sopa tutan, sert bir hakan, bey ya da yetkilidir.

Kutadgu Bilig'de Hakan "ajun tzi"dir. Bu iki szck, iki ayr kltrden kalr. Tz eski Trkede, ruh, kk demektir. Ata ve Tanr ruhlarnn keeden grntleri iin de kullanlr. Ata tapnc bu inan vardr. Ajun sz, Budist Trk belgelerinde, eitli yaam biimlerini karlar. Szck, Karahanl yaznnda, dnya anlamnda kullanlr. Bylece, Kutadgu Bilig'de hakan, dnyann ruhu saylr. Kutadgu Bilig'de, hakan tipi Kntogd'nn kiiliinde sunulur. Hakan Kntogd, eski Trk geleneinde "kut" sahibidir. Gksel bir ejder (evren) in harekete getirdii felek arknn kutlu bir annda, hakan kut sahibi olmutur. Burada, eski gk dini ve Kk-luu adn tayan gksel ejder iiri, gn temsili olduu dnemdeki inanlarn yeni bir yorumudur. Hint ran dinlerinde zaman kavram, Hint'te Kala, ran'da Zurvn adl kiilerde birleir. Bunlar ejder olarak dlenir. Kutadgu Bilig'de evren'den baka bir zaman kavram daha vardr. Bu eski Trklerdeki zaman Tanrs d'n bir trdr. dleg gece ve gndz ilerleyen bir at olarak dnlr. Nitekim kimi belgelerde zaman Tanrs Kala, bir at ya da araba srcsdr. Eski Trk Tanrs, Yol-Tengri de ayn biimde dnlr. Ejder ve at motifleri ile birlikte, gksel dnm kavram, Budizmin Kala cakra (zaman ark Tanrs) na benzer biimde dlenir. Orta Asya'da bulunan ok saydaki, insan bal arslan izimleri yaygn bir sylenceye dayanr. nsan bal arslan motifi, Budist masallarda da yaygndr. Yine ayn dleme, Manihaist metinlerde ve Dede Korkut yklerinde geer. Bu sonuncu kaynaklarda, insan bal arslana Periken ve Peri ad verilir. Yusuf Has Hacip, Hakani (Karahanl) Trklerinde, toplumsal snflar sralarken, "Ali soyu" diye bir katmandan sz eder. Hakani Trkleri, Snni olmalarna karn, Ali soyuna zel bir yaknlklar bulunur. Kutadgu Bilig'de evrenin dzeni yorumu, in, Trk ve Budist dnceye dayanr. Yer-Su, dz bir alandr. Bu sabit mekan evresinde gk ejderi Evren, gne, ay ve yldz burlarn tayan ark evirir. Sabit bir mekan evresinde, zaman dnen bir arktr. Bu dlemeye uygun betimlemeler yaplr. Yapt, bir bahar sabah, kahramanlar henz genlik anda iken balar. Kahramanlar daha yazglarn belirleyecek olayn eiindedirler. Ancak dnen ark, Budist dlemindeki anlamsz dnm iinde deildir. Yusuf Has Hacib, evrenin uyumu, olgunluu ve insann yazgsnn bir anlam olduunu bilir. Bu noktada ozan, slam dnnn etkisindedir. Szgelimi yle seslenir:

Nedir yaam, nedir lm? Nerden gelirim, nereye yolum? Yaratln bir anlam olduunu bilir. Ozann gnlnde, kesin anlk olana, O'nunla buluma zlem ateini yakar. Birdir O bir, katksz, karksz pak, Yoku var klar O, klar var yok Ne ki, sonralar Arapann gc artar. Fuzuli'nin divan Arapa bir iirle balar. Araplarn asl kazanc bu olmamtr. Tm slam bilginlerinin yaptlarn Arapa yazmalar onlarda byk kayplara neden olmutur. Batllarn slam uygarln salt Arap uygarl olarak grmelerine neden olmutur. Gerekte Batl bilimadamlar da yaptlarn latince yazmtr. Ancak hibiri kendi ulusunun mal olmaktan kmamtr. Kimse onlar Latin saymamtr. Ancak Arapa yazan tm slam bilginleri Arap saylmtr. Bu ite en byk zarar gren Trkler olmutur, slam uygarlnn bilim ve dn alannda byk yaratclar olan Farabi, Elbiruni, bni Sina yaptlarn Arapa yazdklar iin Arap saylmlardr. nl bilgin, Kagarl Mahmut'u yetitiren dnem bu adr. Kagarl, bilinle Trk ulusuluunu savunur. And ierek sylyorum, ben, Buhara'nn szne gvenilir imamlarnn birinden ve bakaca bir imamdan iittim. kisi de senetleriyle bildiriyorlar ki Yalvacmz kyamet belgelerini, hir zaman karlklarn ve Ouz Trklerinin ortaya kacaklarn syledii: "Trk dili reniniz, nk onlar iin uzun srecek egemenlik vardr buyurmutur."131 Kagarl'nn verdii ikinci bir hadis ise yledir: "...Yce Tanr 'Benim bir ordum vardr, ona Trk ad verdim. Onlar Dou'da yerletirdim. Bir ulusa kzarsam, Trkleri onlarn zerine musallat klarm' diyor, te bu Trkler iin btn insanlara kar bir stnlktr. nk Tanr onlara ad vermeyi kendi zerine almtr; onlar yer yznn en yksek yerinde, havas en temiz lkelerinde yerletirmitir ve onlara 'Kendi ordum' demitir."132. Grld gibi, Kagarl ncelikle Trkenin renilmesini Peygamberin bir hadisine balyor, ikinci hadisten ise Trklerin stn bir ulus olduunu karyor. Kagarl slama son derece bal bir Mslmandr. Bu yzden baka olanlardan szederken dili sertleir. Budist Uygurlar zerine ar szler syler. Ancak samanlk karsnda tutumu biraz daha deiiktir.

Kagarl, amanl slam karsnda bir tehlike, daha dorusu onunla boy lecek bir din grmez. Atalardan dedelerden kalan bir yere dek sayg gsterilmesi gereken inanlar gz ile bakar. Bu hogrl bak, daha ok Mslman Trkler arasndaki eski inanlar iindir.133 g. Dervi Umaz, Mritleri Uurur... Bat Trklerini slama aran en nemli kii, Ahmet Yesevi'dir. Ad ile anlan gizemci okulun kurucusu olan Yesevi, 11.yzyln ikinci yarsnda Bat Trkistan'n Sayram ilesinde doar, brahim adl bir eyhin oludur. Babasnn lm zerine yedi yanda iken Yesi kentine gelir. Yesi'nin Trk tarihinde nemli bir yeri vardr. Trk sylencelerinde Ouz Han'n bakenti olarak geer. Ahmet, renimine burada balar. Sonra Buhara'da nl gizemci eyh Yusuf Hemedaninin rencisi olur. Gl bir biimde onun etkisinde kalr. Onunla birlikte birok yer gezer. Hemedani'nin nc halifesi olarak 1160'ta Buhara'da eyhinin postuna oturur. Ama bir sre sonra eyhinin eski bir szne uyarak Yesi'ye dner. 1167 ylnda Yesi'de lr. Efsanevi yaamnn 130 yl bulduu sylenir. Ahmet Yesevi'nin soyunun Hz. Ali'ye ve dolays ile Muhammet'e balan da ilgintir. Sylencesel bu soykt ile dnsel deil, bir de soy balants kurulmu olur. Muhammet'in yaamnda olaanstlkler bulunmaz, ama onun peinden koanlar birok olaanstlkler yaratrlar. Muhammet'in slaml mucizesizlik zerine kurulur. Oysa brahim'in dininden br peygamberler, mucizelerle donanmlardr. Birinin devesi vardr, birinin olaanstlkler yaratan asas bulunur. Bir bakas lleri diriltir. Oysa Muhammet sradan bir insandr. "Onlara unu syle: "Ben size Allah'n hazineleri yanm-dadr demiyorum. Gayb da bilmem ben. Size ben bir meleim de demiyorum. Yalnz bana vahyedilene uyarm ben." Sor onlara: "Krle gren bir olur mu? Hala dnmyor musunuz?" (En'am 50) Yeni katlan inananlar, Yahudilere ve inanmayanlara kar Muhammet'ten olaanstlkler gstermesini, kendini kantlamasn isterler. Muhammet kendisi de skntdadr. O ki, Tanrnn peygamberidir, Tanr neden olaanstlkler yaratmasn salamaz? Yandalarna sabrla beklemelerini salk verir. Kendi de bekler. Tanrnn bir gn kendisini olaanstlklerle

donatacana inanr. Ama bu bir trl gereklemez. Bunun zerine Tanrdan kar ayetler gelir: "Bizi mucizeler gstermekten alkoyan, daha ncekilerin onlar yalanlam olmasndan baka birey deildir. Semud kavmine o dii deveyi ak bir mucize olarak verdik de onunla kendilerine zulmettiler. Biz mucizeleri yalnz korkutup sindirmek iin gndeririz." (sra 59) Bylece mucizenin tehlikeli olduu vurgulanr. Mucizeyi grdkten sonra inanmaz ve yadsrlarsa o zaman yok olurlar. Byle bir tehlike bulunduu iin mucize gstermek gereksizdir! Kur'an'da mucize gstergesi saylacak tek ayet bulunmaz. Peygamber bir gece Mescid-i Aksa'y grdn syler. Bu belirsiz ayet zerine dedikodular balar. Ertesi gn inen bir ayet iin asln anlatr: "Sana gsterdiimiz d, inananlar iin bir denemeden baka birey deildi" (sra 65) Sorun yalnzca Muhammet'i Mescidi Aksa'y dnde grmesi olaydr. Tanr kullarn bir denemitir, inananlarn tepkileri llmtr. Dedikodular hemen kesilir. slamn tek mucizesi Kur'an'dr. Kur'an insan rn deildir. Tm insanlar ve cinler bir araya gelseler onun bir benzerini yapamazlar. te gerek mucize Kur'an'n syleniinde gizlidir: "De ki, Kur'ann bir benzerini yapmak iin, tm insan cin bir araya gelse bamsz ve toplu alsalar yine Kur'ann bir rneini benzetemezler " (sra 88) Dervi umaz, mritleri uurur. Muhammet dnemindeki mucizesizlik Muhammet'ten sonra gibi mucizeler yaratt, iki cihan Muhammet'in yz suyu hrmetine yaratldna gre Muhammet de mucizesiz olamazd. Musa'nn ejder olan asas, sa'nin lleri dirilten soluu vard. Muhammet'in bunlar amas gerekirdi. Muhammet'in Mescid-i Aksa d, dall budakl bir mira harikas oldu. Muhammet Burak adl kanatl ata binmiti. Cebrail'in klavuzluu ile kat kat gklere kmt. Her katta bir peygamberle grmt. Hele Musa, slam

mmetini elli namazdan kurtarmak iin Muhammet'i , drt kez Tanr ile pazarla yollamt. Mira bir mucizeler mucizesi olarak gelimi, Musa'nn asasn, sa'nn soluunu ok gerilerde brakmt. slam sylencelerinde mucize salt mirala da bitmez. Sleyman elebi, Mevlt adl yaznsal yaptnda, daha doarken Muhammet'e mucizeler gstermeye balar. Annesi, Muhammet'i douraca srada, melekler nurdan yataklar sererler, ak kular mutucu gelirler. Oysa br peygamberler ancak peygamber olduktan sqnra mucizeler balar! Sonuta dinler ne peygamberlerin buyruk ve uygulamalarnda, ne de kitaplarda kalr. Dinler daha ok halkn yreinde geliir. Halk onu can kafesinde bytr, uurur. Salt peygambere deil, sevdii sayd kiiye de olaanstlk yarattrr. Bylece Ahmet Yesevi retisinin de dorudan slamlk olduu vurgulanmak istenir. Sylencesel soyaacna gre, Trkistan'n Sayram kentinde Hazreti Ali soyundan eyh brahim adl bir eyh vardr. eyh lnce, kz Gevher ehnaz ile, yedi yandaki olu Ahmet kalr. Ahmet, kk yatan beri ya ile uyumayan olaanst durumlar gsterir. Hzr ona klavuzluk eder. Yedi yanda yetim kalnca manevi bir baba yannda eitim grr. Bu eyh Baba Arslan'dr. Kendisi ashabn ileri gelenlerindendir. Muhammet'in manevi gstergesi ile Sayram' a gelip Ahmed'i irad eylemitir. Yine sylencelere gre iki ya da yedi yzyl yaar. Onun Ahmet Yesevi'yi aydnlatma ile grevlendirilmesi manevi bir gstergeye dayanr. Muhammet'in savalarndan birinde, ashab a kalp onun katna gelir. Biraz yiyecek dilerler. Muhammed'in duas zerine Cebrail cennetten bir tabak hurma getirir. Ne ki, o hurmalardan biri yere der. Cebrail, "Bu sizin mmetinizden Ahmet Yesevi adl birinin ksmetidir" der. Muhammet ashabtan birini bu hurmay Ahmet Yesevi'ye ulatrmakla grevlendirmek ister. Bu grevi kimse almaz. Muhammet, hurmay Arslan Baba'nn azna atar. Ahmet Yesevi'yi nasl bulacan anlatr. Onun eitimi ile uramasn buyurur. Bunun zerine Arslan Baba Sayram'a (ya da Yesi'ye) gelir. zerine ald grevi yerine getirir ve ertesi yl lr. Huriler ipek donundan kefen bier. Yetmi bin melek alaya alaya cennete yolcu eder. Yesevi'nin bundan sonraki yaam da olaanstlklerle dolu. Bu dingin, sessiz kk ocuun n gn getike Trkistan'a yaylyor. Gnlerden bir gn, hkmdar o blgedeki, Karauk danda avlanamad iin da kaldrmak istiyor. Btn evliyalar da yerinden kaldrmakla

grevlendiriyor. Ancak evliyalarn gc da kaldrmaya yetmiyor. Kk Ahmet'i armadklarn anmsyorlar. Ahmet'i aryorlar. Ahmet bu evliyalar toplantsna bir ekmek ile geliyor. Ekmei o toplulukta bulunanlara blyor. Evliya ve padiahn adamlarndan 99.000 kii bulunuyor. Ekmek tmne yetiyor. Bu keramet zerine Ahmet'in byklne inanyorlar. Ve Ahmet'in duas zerine gkten bir yamur boanyor. Karauk da ortadan kalkyor. Yerinde Karauk ilesi douyor. Hikmetlere Yesevi'nin yedi yandan sonraki yaamndan kesitler serpitirilmitir. Yine bu gizemli drtlklerinde Budist rahiplerin ocuklukta balayan eitim evreleri saylr. Bu drtlkler Budist ilahilerde olduu gibidir. Ahmet'in yaam serveni yedi yanda, Arslan Baba'nn eitimine girmesi ile balar. Arslan Baba gizemli bir buyrukla ocuun eitimini stlenir. Bu belki Muhammet'in emanetidir. Aydnlanma simgesidir. Hurmann Ahmet Yesevi'ye drt yz yl sonra ulamasnn gizemidir. Arslan Baba, bu gizemi perdeler, saklar. "Bir sr grp perde ile bkp rtmtr." hikmetlerde bundan sonraki dnemde Ahmet Yesevi, garip gibi yaar. Yoksullara hizmet eder. Gnlk yaamn tutkularndan kaar. Zor konularda kan yutarak eitim grr. On ikisinde gizem perdesi aralanr. On drdnde toprak gibi alakgnll olur. On sekizinde sevi dolusunu (ak badesini) kanncaya dek ier, kanatlanp uar. Yirmi ikisinde Tanr katna ular. Yirmi , yirmi beinde Haktan rak der. Bu yllar Yesevi' nin yaamnn sululuk yllardr. Bundan pimanlk duyar, nefret eder. lsnn talanmasn, srklenip ukura atlmasn ister. Deyilerde u sululuk dizeleri vardr: Ben yirmi drde, girdim,Hak'tan rak, Cenazemin ardndan talar atn! Ayamdan tutup srn, ukura itin! Arslan Baba'nn lmnden sonra, mridin ruhu, Ahmet Yesevi'ye gurbet acs ekmesini ister. "Babam ruhu sald beni bu gurbete" diye dizeye yansr. Peygamberin Muna yokuunda Medinelilerden snma hakk isteyip vatanna gt gibi Ahmet Yesevi'de dalar ap gurbeti olmutur. Ahmet Yesevi Buhara'ya gmtr. Buhara'y o dnemde Hakani Trk soyunun bat kolu ynetir. slamln nemli kltr mer-kezlerindendir. Hakani yazn ve uygarl ise, altn an yaar. Byk sanat rnleri, yazn rnleri yaratlr. Buhara grkemli camileri, yap rnekleri ile Dou

gemiinde zlenen yerlerden biridir. Ayn zamanda Snni slam retisinin merkezidir. O srada Merv'de slam bilgini Yusuf Hemedani yaamaktadr. Merv Seluklularn bakentidir. Yesevi Trke bilmeyen Hemedani'nin reti okuluna balanr. Yusuf Hemedani, peygamberlerin yaamn tek kurtulu yolu olarak tanmtr. Yoksulluk iinde yaar, gnlk yemeini bile yoksullara datr. Hakanlarn evresinden kaar. Kendisine tmyle dinsel bilimlere vermitir. Selman- Farisi'nin klcn ve sarn saklar. Doum yeri olan Hemedan' ok zlemesine karn, dnmez. Orta Asya halkna slam reterek yaamn srdrr. Ahmet Yesevi, Yusuf Hemedani'nin nc halifesi olarak, Buhara'da onun postuna oturacaktr. Bu olay, yaklak 1140'ta olmaldr. Yesevi'nin lm ise 1166'tadr. Bylece Yesevi yaamnn uzun bir blmn Buhara'da geirmi olmaldr. "Doduum yer o mbarek Trkistan" dedii, iline vatanna ve mridinin ak trbesine zlem iindedir. Arslan Baba'nn gizemli buyruu ile en sonunda Ahmet Yesevi Trkistan'a dnecektir. Gizemli deyilerde bu olay yle anlatlr: Arzularm, ben kardelik ilini Ulu Babamn kutsal ak trbesini Trkistan'a dnd zaman Ahmet Yesevi oktan ermi, manevi klla, nefsini kurban etmi, "fena-fillah" katn am, yal bir "eren"dir. Kudret ile Hak'tan bize buyruk oldu, Dipsiz deniz iine yalnz dtm, dostlar O denize kadir rabbim buyurdu Allah'a hamd olsun, sa esen getim, dostlar Yam ilerledi, mrm tkendi, ge utum Barm tat, aklm at, yere dtm eytani nefis tutkuyla ok vurutum Sabr ve rza makamlarn atm, dostlar. Dokuzumda toz gibi savruldum, tkenmedim, On yamda sa yanma dolanmadm, On birimde kendi nefsimi zabtettim Fark ve rza makamlarn getim dostlar. On ikimde btn ruhlar sz syledi, Huriler kar gelip bana selam verdi,

Sr erbetini saki olup bana sundu Onu alp edep ile itim dostlar On mde dalg olup, deryaya daldm Marifetin cevherini srdan derdim Mumunu grp pervane gibi kendimi vurdum Kendimden geip, aklm gitti, atm, dostlar. On drdmde toprak gibi, hakirlik ektim Hu Hu deyip gzyamla geceleri kattm Bin altnlk kymetini bire sattm, Ondan sonra kanat rpp utum dostlar. On beimde dergahna dnp geldim, Gnah ile yaptm her ii alp geldim, Tvbe edip Hakka boyun sunup geldim, Tvbe edip gnahlardan katm dostlar Cebrail vahiy getirdi hak resula Ayet indi zikret diye cz ve kle Hzr Baba'm beni sald ite bu yola Ondan sonra derya olup tatm, dostlar eriatn bostannda dolap durdum Tarikatn glzarnda gezinip durdum Tarikatn pazarnda uup durdum Marifetin deini atm dostlar Elest arabn pir-i mugan dosyasna verdi Iiverdim miktarmca koyuverdi Kul Hace Ahmet iim dm yanverdi Taliplere inci cevher satm dostlar Nefsini klla paralamas olay, belki Yesevi sylencelerinde geen, bir evreyi vurgulamak iindir. Sylenceye gre, Yesevi, oluna Peygamberin len olu brahim'in adn verir. Muhammet'in yaamn rnek ald iin, evlat acsn bile tatmak ister. Yesi yaknlarndaki Ouzlarn Savran kenti

halk Yesevi'nin bu dileini duyar. Yesevi'nin olunun ban klla kesip nne getirler. Yesevi bu zulm de iyilikle karlar. Yaratl gnnde, insanlar "bela" diye Tanrnn varln inkar etmilerdir. Oysa Ahmet Yesevi'nin ruhu, yaratl nedeni olarak, acya raz olur, boyun eer. in'de yaayan Salarlar arasnda bir sylence anlatlr. Salarlar Ouzlarn 24 boyundan Salurlardan gelirler. Sylenceye gre, Salur uruu Akman ve Karaman diye karde iki boydan oluur. Karamanlar ile Akmanlar Ahmet Yesevi'nin olunu ldrrler. Ahmet Yesevi onlara karg verir. Bunun zerine Salurlar Trkmenistan'da yaayamaz olurlar. Topraklarn brakp in'e gerler. Ahmet Yesevi bylece, ocukluundan balayarak Hz. Muhammet'in snnetlerine bal kalr. Peygamberin ld 63 yana gelince, Mustafa'nn yasn tutmak iin lmek ister, diri iken mezara girer. Yer altnn karanlklarnda Mustafa'nn mmetini karlar. Tm yaamn bu ile evinde geirir. Yaam boyunca bir ok keramet ve mucizat gsterir. lmnden sonra da kerametleri srer. Nitekim Timur Han'n Yesevi trbesini yaptrmas da eyhin lmnden sonra gsterdii bir kerametine dayanr. Timur Buhara'ya giderken Trkistan'a urar. Ahmet Yesevi Timur'un dne girer. Ahmet Yesevi, dnde Timur'a "Ey yiit ivedi Buhara'ya git. Ordaki hann lm senin elinden. Senin bandan ok ey gese gerektir. Tm Buhara halk da seni bekliyor." der. Ertesi gn Timur dten uyandnda Trkistan beyini artr. Ahmet Yesevi'nin mezarna grkemli bir trbe kondurmasn buyurur. Yesevi, gizemci grlerini uygun bir zamanda ve ortamda yaymaya balar. O ada Asya slam evrelerinin her yannda tarikatlar ykselir. Dou Trkistan ve Yedi-Su evresi gl biimde slamlama srecine girmitir. Ahmet Yesevi bu elverili ortamda Trkistan gebe insan arasnda byk saygnlk kazanr. evresinde toplananlar slamla yeni girmi kyl ya da gebe Trkmenlerdir. Bu nedenle onlara anlayabilecekleri bir dil ile seslenmesi gerekir. Trk halk yaznndan ald nazm biimleri; hece ls ve duru dil ile gizemci iirler yazar. Halk bunlar geliigzel iirden ayrmak iin Hikmet diye adlandrr. Bu iirlerden bir blm gnmze dein gelir. Ancak Hikmetlerin Yesevi'nin olup olmad kesin bilinmez. Bunlar Asya'da Nakibendi tarikatnn kuruluundan, hatta 15. yzylda Osmanl lkesine yaylmasndan sonra yazya geirilmilerdir. Bu nedenle Ahmet Yesevi'yi tmyle Nakibendi grne uygun bir biimde tantrlar. Nakibendilik Trkleri kolayca evresine alabilmek iin Yesevilikle kimi balar kurma

gereksinimini duymutur. Oysa Ahmet Yesevi konusunda Baba, Haydar ve Alevilerin sylenceleri daha doru ve tarihsel gereklere yakndr. Yesevi yaylmasn genellikle gebe ve kyl bozkr Trklerine yneltmitir. Argu, Harezm, Fergane yresi, Yesevi ilkelerinin yaylma alan olmutur. Bu blgede, 11-12. yzyllarda Trklerle ranl halklar yaar. Trkler, Mazdeizm, Mogo, Mani gibi dinlere inanrlar. Yesevilik bu alanda, yaylma ilkelerini evre koullarna uyarlar. Szgelimi Hikmetlerde "Pir Mugan" deyimi geer. Bu deyim aka, Bat Trkistan'daki Mogo inancnn kalntsdr. Yesevilikte yer altnda ile doldurma gelenei vardr. Bu tre, nefsine egemen olma gibi bir yaam anlayndan kaynaklanr. Bu benzeri etkiler, Trklere Budizm'den gemitir. Yesevi'nin yaad dnemde, Balasagun'a Budist Karahitaylar egemendir. Budizm yeniden canlanmtr. Hikmetlerdeki kimi terimler, Budist Trk metinlerinde de geer. Szgelimi "eren" terimi bunlardandr. Yesevi dervilerinde ba ylme gelenei vardr. Bu da kkende Budist rahiplerin ba ylme inancna dayanr. Yine Hikmetlerdeki kimi simgeler, benzetmeler, sslerde, aka Budist yaznnn etkisi grlr. Yesevi'nin yaam evrelerini sralayan Hikmetler, Budist ilahileri anmsatr. Uygur ilahilerin "saknlg yiti kl" diye bir kavram geer. Gnmz Trkesine "tartmann, dnmenin keskin klc" diye evirebileceimiz bu kavram, Hikmetlerde "Batn T" deyimi ile anlatlr. Tm aratrmaclar Yeseviliin Trk trelerinden doduu konusunda birleirler. Fuat Kprl'ye gre Yesevilikteki "biki" zikri, aman trenlerindeki davulun yanksdr. Yesevilikte, Kurban kann gmme inanc vardr. Bu ise Kagnl Trklerindeki Tanr kurban trenlerine dayanr. Yesevi trenlerinde dinsel oyun vardr. Alevilikteki Semah, Mevlevilikteki Sema oyunlarnn dedesi diyebileceimiz bu oyun da ok eskilere dayanr. Geri raks ile birok eski dinde karlalr. Nitekim Trk olmayan gizemcilerde de raks bulunur. Ancak Tabga ve Gktrk dnemi aman trenlerinde belirgin biimde ivedi dnlere dayanan bu oyun saptanr. 6-9. yzyl arasnda dinsel trenlerin en zgn zelliklerinden biri bu oyunlardr. Bylece semahlarn ilk izleri belirgin biimde ortadadr. Budist dnemde dne dne oynanan bu dinsel dnler, "gksel oyun" (tengirdem oyun) ad ile srer. Kendinden geip dnyay unutma, kadeh izimi ile anlatlr. Bu inan gizemcilikte olduu gibi srer. Trkler arasnda zellikle "ant ime" trenini

karlar. 922 ylnda slam seen Bulgar Trkleri han Almu, halifeyi anarak , skit, Hun ve Trk tresi zerine "sucu" ba arab kadehi ile ant ier. bni Fadlan, iki ile yaplan byle bir ant trenine kar kar. Bunun zerine Bulgarlar bal arabnn henz olgunlamadn sylerler. Hzr ise Ahmet Yesevi'ye kadeh sunar. Kadeh iinde yeim tandan yaplm, lmszlk iksiri vardr. Trke ad ile bu "tirilik suyu", bengisu'dur. Bu inan ile byk olaslkla Taoizme dayanr. Hikmetlerde dnyay unutma dolusu sunan kiilerden biri de Pir Mugan'dr. Pir Mugan, kimileyin slam Peygamberi, kimileyin, Hzr, kimileyin Satuk Bura Handr. Yesevi, Yusuf Has Hacib'de olduu gibi her eyden nce slamdr. Bu balamda Tanr ile insan arasndaki bulumay salayan bir eren-ozandr. evresini, bozkrlarda at koturan, savaan, destan dinleyen cokun ruhlu, yiit yar gebe Trklerle kuatmtr. Bu ortamda Hikmetler bu insanlarn ruhuna seslenecektir. Bu drtlkleri syleyen "eren-ozan" anl bir manevi gazi olarak belirecektir. Soyut dnceler, kavramlar yaln bir Trke ile anlatlacaktr. Eren-Ozann bylece gizeme brnen sesi, bozkr Trkleri ile birlikte Orta Asya kltrnn yanks olarak slami huu iinde , Tanrya yakar, peygambere ballk okur. Trk halk ruhunun bu slamlk anlay, Yunus Emre ile birlikte Alevi deyilerini mutular. Yesevilik gebe Trkler evresinde, eski Trk boy, gelenek ve treleri ile paganizminin kalntlar ile karmtr. Kadn ile erkeklerin bir arada bulunmas gebe Trk yaamnn bir gereidir. Yesevi meclislerinde kadn ve erkekler bir arada bulunur. Yesevi tarikatnda zikir biimi ise tmyle Trk paganizminden alnr. Ksa srede Trkmen boylarnn yaam ve dnce biimlerine uyar. Baba, ata ya da dede ad verilen Yesevi dervileri slam inanlarn yzeysel ve yaln bir biimde yorumlayp yandalarna sunarlar. Tm bu konumu iinde Yesevilii Snni bir tarikat saymak olas deildir. Kentlerde Yesevilik daha ok Snnilik ynnde geliir ve Nakibendilii dourur. Kyl ve gebeler arasnda ise yukarda anlattmz biimde yaylr. Yesevilik bozkrlarda hi bir biimde Vahdeti Vcut dnnn derin ve karmak dnceleriyle badamaz. Gebe Trkmen evrelerine uyar. Bir halk gizemcilii durumuna gelir. Yesevi dervilerinin Anadolu'ya ilk gelileri 13. yzyldadr. Youn biimde Cengiz ordularnn nnden kap Anadolu'ya snrlar. Ahmet Yesevi ile ilgili tm tre ve szl gelenekleri de birlikte getirirler. Onun ve halifelerinin gizemci dncelerini yine ayn yalnlkla retirler. Bu szl gelenekler

aracl ile "ku donuna girmek, talar ve kayalar harekete getirmek, ejderha ldrmek" gibi daha sonraki dnemlerde Anadolu'da kaleme alnan sylencelerde ortaya kacak eler yaylr. Anadolu'da gezen bu babalar, .atalar, dedeler eski Kamozanlara byk benzerlik gsterirler. Eski sylencelerin koruyuculuunu yaparlar. Ayn zamanda byc, ozan, doktor ve din adam ilevindedirler. 13.Yzyldan sonra Anadolu'da Alevi tarikatlerinin douuna neden olurlar. Yesevilik 15.yzylda Horasan'da Nakibendiliin ilerlemesi ile nemini yitirir. 17. yzylda ise Nakibendiliin iinde tmden erir. Trkistan'n byk eyhi'ni deiik tarikatlar ulu sayyor. Bu doal, ne ki, bu tarikatlar arasnda byk gr ayrlklar var. Yesevilikten kaynaklandn syleyen iki inan yolu olarak Alevilik ve Nakibendilik gsterilir. Kart dnceleri savunan iki tarikatn birden ayn kaynaktan geldiini ileri srmesi ilk bakta artc gzkyor. Nakilik kat Snni bir tarikat. Alevilik ise Batni. Hoca Ahmet Yesevi'nin Divanndan bunu karmak olanakl deil. nk Divan ok sonralar yazya gemi. Divan' daki tm hikmetlerden hangisinin onun olduunu kestirmek olanakl deil. Dnceler de yle. Dorudan Ahmet Yesevi' den kalm belge yok. Sonradan kalan belgelerse ok tartmal, iki tarikat arasndaki ortak noktalar ve koutluklar aramak bylece bir btnlemeye gitmek en kestirme zm. Ancak Nakiliin de Aleviliin de oluumu ve geliimleri epeyce zaman alyor. Nakilik 14.Yzylda Maverannehr'in snni kesimlerinde yerleip kk salyor. Bu blgeler kentlerdir. Byk kltr merkezleridir. Oysa Alevilik srekli gebeler arasnda kalyor. Ve bakyoruz ki, Nakibendilik gelimi bir tarikat olarak st dzeylere trmanyor. Devlet katmanndan nemli kiileri yapsna ekiyor. Szgelimi Ali ir Nevai gibi byk bir devlet adam, yazar Nakibendilik iinde gryoruz. eriat kurallar ile ileniyor. Geni olanaklarla besleniyor. Bunca gelimenin yannda dinler iin doal sreci yayor: Gericileiyor. Nitekim ayn sreci daha sonra Aleviliin blnmesinde izleriz. Bektailikte Kzlbalk yakn bir dnemde kopmalarna karlk birbirine aykr yollar izlemeye koyulacaklardr. Yine sylenceye gre Anadolu'ya bir dizi evliya yolluyor. Rumu irad etmelerini buyuruyor. Gnmzde Anadolu Alevilerinin stad saydklar evliyalara sylenceye gre bu Ahmet Yesevi'nin Ruma yollad kiiler, ilerinden kimilerinin adlar pek nl. Hac Bekta Veli ise Pirler piri saylyor. Zaman ark iinde adlar geri plana atlm dneminin nlleri

var. Gerekte onlar, dnemlerinde Hac Bekta'tan daha stn konumdalar. Ve kimi belgelere gre Hac Bekta onlarn mridi saylyor. Dneminin en st dzeyde Alevi dedesi saylan kiisi Dede Kargn. Kargn ad, Ouz Hann alt olundan Bozoklu kolunu oluturan Yldz Han boyuna balanr. Afar, Beydilli, Knk, Kargn oymaklarndan birinin addr. Ouzlar toplam yirmi drt boydan oluur. Yirmi drt boydan biri. Her boyun birer damgas ve av kuu vardr. Divan'da her nedense Kargn boyunun ad gemez, damgas verilmez. Kargn'n totemi (av kuu) Tavancl'dr. Tavancl bir kartal trdr. Tavan avlayarak yaar. Dede Kargn 13.yzyl balarnda Elbistan yresinde yaam bir Trkmen derviidir. Kendi mritleriyle Anadolu' ya gelip yerletirmitir. Zamanla byk n kazanr. Birok mrit edinir. Dnemin sultan onun yeteneklerini grp dostluk kurar. Kendisine 17 ky vakf olarak veriyor. Dede Kargn yllar boyu burda dncelerini yayyor. Mritlerini artryor. Baba lyas da dahil, Rum'a giden drt yz halifesi oluyor. Dede Kargn kendi halifeleri arasnda Hac Mihman, Badn Hac, eyh Osman ve Ayna Dola adlarnda drt kii seiyor. Baba lyas'n buyruuna veriyor. Onlar Rum'u irad etmek zere grevlendiriyor. Rum diyarna gelen Baba lyas, yanndaki drt halifeyi eitli yerlere yolluyor. Yerlemelerini salyor. Hac Bekta Rum diyarnda Zlkadir iline gelmeden nce Elbistan'da kalr. Hac Bekta'n, brahim Hac adnda bir mridi vardr. Hac Bekta ona geyik derisinden yaplma bir balk verir. Onun lmnden sonra bu balk, oullar ile Dede Kargn mritleri arasnda bir anlamazla neden olur. Onlar da ayn tr balklar kullanrlar. ekime sonucu yalnz Dede Kargn mritleri bal kendileri giyebileceklerini kabul ettirirler. nk bu balk onlarn tarikatnn gstergesidir.134 Bu olay Velayetname'de yle anlatlr: Hac Bekta Veli nce Rum'a geldikleri vakit, Bozok canibinden gider iken, yol zerinde Dulkadirli'den Trkmen iinde bir oban koyun gdyordu. Hazreti Hnkr'n kokusunu alan koyuncuklar birbiri ardna kmelenip ardna dtler. oban ise nce koyunlarn nne geti. Yanna dnderdi. br yanndaki koyunlar Hnkar'n ardna dp gitmeye balad. oban ne lde aba gsterdiyse de koyunlar dndremedi. Ve sonra aklna geldi ki, bu koyunlarn gsterdii iaretler bo deildir. Ola ki, yoldan giden kimse ermilerden, erenlerdendir. Bir koyun kadar aklm yok mu ki, eline ayana

dmeyeyim. Belki bana bir kez bakar, himmet eder dedi. Koyunu brakp kotu. Ulu Hnkarn ardndan yetiip elini pt. Ayaklarna yz srd. "Ey gerek erenler" diye seslendi. "Bana da ltuf eyle, safa nazar eyle" dedi. Bunun zerine Hnkar bir yere oturdu: Adn nedir syle bakalm dedi. oban: Adm brahim Hac'dr diye karlk verdi. Ulu Hnkar bandakini kard. Sylendiine gre brahim Hac'nn banda Geyik derisinden brk vard. Hnkr'n nne koydu. Hazreti Hnkar mcerret tekbirini edip bana giydirdi. Ve de gzlerini svad. Srtn taplad. Erenlerin nazar kimyadr. Kara topraa nazar etse altn olur. O zaman brahim Hac nasibini ald. Tm utanlar yceldi. Erenler katna ayak bast. Ve de Hnkar yle buyurdu: Yr, yle ki, sana Bozok ve ok'u yurt verdik. Etmeklik olsun ve o koyuncuklar da seninle birlikte varsnlar. Sonra (Hac brahim) o vilayete vard. Nice ilgin ve deiik ermilik, keramet gsterdi. Dulkadirli arasnda adn Hac brahim diye artt. Hnkar'n gsterdii gibi Bozok ile ok kendisinin etmei oldu. Ayana ta dokunan "ya Hac brahim" diye ard. Ve de bir zamana dein bu adla nldr. Yaam boyu Hz.Hnkar'n kendisine giydirdii geyik derisini bandan karmad. lmeden kendisi de mritlerine geyik derisi balk giydirdi. Kendileri bu dnyadan gtkten sonra Dede Kargn oullar geldiler. Hac brahim oullarna yle dediler: Bu geyik derisi Ta Dede Kargn sultanndr, siz bunu ner-den aldnz? Onlar: Atamz Hac'ya, Hazreti Hnkar Hac Bekta Veli nazar etmitir. Bizim merebimiz ondandr dediler. Dede Kargn oullar: Bektailerin tac, elifi ve hseyndir. Geyik derisi ta nl ceddimiz Dede Kargn'ndr diye karlk verdiler. Arada ok tartma oldu. Sonuta aresiz kaldlar. Giydikleri geyik derisini Dede Kargnlara taprdlar. Kesinlikle saptanmtr ki, Hac brahim'in ilk merebi Hnkar Hac Bekta Veli'dendir. Hac Bekta ve mritlerinin yaamlar dlerle sslenir. Eski Trk motifleri bunlarn desenlerini oluturur. Szgelimi, Hac Bekta Veli'nin Bozgeyikli ile ilikisi byle bir sylence ile ssldr. Bozgeyikli san ile nl ermi, Emir Sultan'dr.

Hac Bekta Veli, dar eci stnde namaz klarken, darnn iinden bir dar artar. Bu dar Emir Sultan olur. Hac Bekta Veli Urum erenlerinin nasiplerini datrken, yatp kalkar dua eder. Sonra bir yattnda, aklna Hac Bekta'tan nasip istemek gelir. Hac Bekta Veli'ye: -u evgeni sen mi atarsn, ben mi ataym, der. Hac Bekta Veli Sultan "destur" deyip evgeni atarken: -Erciyes tut...der. evgen Erciyes'e taklr. Bir blm krlr. Kalan Suriye'de Beir denen yere der. Orda Mevaliler aireti yaar. Airet bir evgenin yurtlarna dtn grnce kaldrmak ister. Ancak kaldramazlar. Bir sre sonra Emir Sultan evgeni aramaya gelir. evgeni kaldrr. Bylece evgenin kendisinin olduunu da kantlam olur. Emir Sultan da post sahibidir. Ne ki sonradan Hac Bekta ocandan kopuyor. Alevilik iinde Eski Trk inanlar, Mslman giysisine brnerek yaamn srdrr. Szgelimi Orta Asya kkenli yolkardelii kurumu, Musahiplik ad altnda slami bir grnt kazanr. Ancak musahiplik ya da yolkardelii kurumu, Arap lkelerinde bulunmaz. Yalnz Alevilie zgdr. Yolkardeliinin kimi izleri ile Orta Asya'da karlalr. Divan- Lugat-it Trk'te "biste" diye bir szck geer. Szck Sogutadr. Bu szck esnaf kardeliini karlar. Sourlar -Asya'nn en eski tccar halklarndandr. Hint-Avrupa kkenli olup Parslara yakndr. Esnaf arasnda dayanmay salayan bu kurum Trkler arasnda yaylr. Samanlk iinde dinsel bir ilev kazanr. Trklerin Anadolu'ya yaylmalar srasnda sava gaziler aracl ile Anadolu'ya tanr. Sava gaziler arasnda sonradan kazanlan kardelik kurumu olarak ilevini srdrr. Daha sonra Ahilikte esnaf, usta dayanmas biiminde yaar. Alevilikte ise dinsel ilevi ile ayakta kalr. Alevilie Ahilik zerinden gemesi sz konusudur. nk Ahilerin piri Ahi Evran ile eyh Edibali yolkardeidir. Hac Bekta dergah aracl ile Alevilie girmi olabilir. Ancak Alevilik dorudan eski dinin bu kurumunu srdrebilir. Btn tarikatlarda olduu gibi, Ahilerin Muhammet'e ve onun soyuna sayglar sonsuzdur. Ali'ye yrekten ballardr. Ftthatname adl gizli dinsel trenlerinde Ali'nin ba olduunu kabul ederler. bni Batuta, Ahilerin sosyal ve ve ekonomik rgtlenmesinden byk sayg ve heyecanla sz eder.

Ahiler Anadolu'yu trkletirmek iin gerekli sosyal ve ekonomik varla dayanma gereksinimini ok nceden sezmilerdir. Kooperatifiliin ilk byk rneini verirler. Tarm ve sanayinin btn dallarnda pir, nakip, yiitba, usta, zrak gibi emek ve alnteri dzeni olan loncada birleirler. Bugnk sendikacln gereklemi amalar orada zme balanr. Seluklularn en grkemli dnemlerinde bile, Ahiler kentlerin ynetimini ellerine alacak lde, etkinlik gsterirler. Bylelikle Trklk ve Bektailiin knda, birer manevi kaynak olurlar. Ahilikte, yiite yardmseverlik ve soylu insanln yol yordam Trke olarak ortaya konur. Esnaf ve zenaat rgtlerinin uymas gereken kurallar Ftvvetname adl bir eserde toplanr. Ahi ftvvet erenlerinin 16 inan kural, Bektai meydanlarnnda temel ilkeleri olur. 135 Karahanllarda Mslman olduktan sonra da Trkler arasnda eski inanalar yaar. Zerdt, Mani, Buda, aman, Hristiyan inanlar yeni dinde kendilerine yer aarlar. Eskiden kalan, gelenek, inan ve grenekler kimi dinsel tapnmalarda yaama ortam bulurlar. Szgelimi, Dou Trkistan'da Buda manastr olarak kullanlm bir maara Ashab- kef maaras olarak kutsal bir ziyaret yerine dnr. Belh'te Budist Bermekoullarnn Nevbahar manastr Hz. Ali'nin mezar saylarak gnmzde de ziyaret yeridir. Kkende Bermekoullarnn slam kabulleri de olduka sancl olmutur. Muaviye dneminde bu manastr yklmtr. slama girdikten sonra da eski inanlarn srdrmlerdir. Sz konusu tapnak daha sonra yeniden onarlmtr. Nitekim, Bermekoullar da kendilerini Arap soyuna balamay unutmamlardr.136 Trkistan'n dalk yerlerindeki Buda yontusuna Senk Hoca diye sayg gsterilir.137 Yatrlara mum yakmak Hristiyanlktan kalr. Muskalar nazar boncuklar takmak Budizm'den, kimi aalar, pnarlar kutlu sayp buralardan medet ummak, yatrlara bez balamak slam ncesi dinlerden kalr.138 Toharistan'daki Sasani prensi Firuz'un ii sylencelerindeki Hz.Ali ile balants ilgintir. Sylenceye gre, Firuz'un kz ahribanu, Hz.Hseyin ile evlenmitir. Bylece Hz. Hseyin'den sonra gelenler, hem Peygamber hem de ran imparatoru soyuna balanm olurlar. Bylece i Asya'dan Anadolu topraklarna uzanan geni alanda eski dinlerin kalntlar srer. amanist gelenekler yaar, i Asya'da u yakn dnemlere yaplan incelemelerde, amanln slam grnts altnda yaamn srdrne tank olunur. Dou Trkistanl bakclar pir olarak Fatma anay

tanrlar. Szde, Fatma anaya bu sanat Cebrail retmitir. Oysa yaptklar bu i tmyle amanist inanca dayanr. Kendileri Mslman olmalarna karn, lonca oluturmulardr. Tzk olarak bir kitapk yazmlardr. Bu kitapa "Peri hanlk risalesi" adn vermilerdir. Bu ad, Budizmdeki Burhan adnn kitaba uyarlamasdr. Burhan' 'peri okuyan' biimine sokmulardr. Szde buna slam grnts vermilerdir. Yakut oyunlar tren ve ayinlerinde Mslman saylan amanlar "ie baladm bismillah" diyorlar. Altayl kamlar Tanrlar yerine peygamber ve slam azizlerini sylerler. Zaman ve evrenin gereklerine uyarak eski Tanrlarn atmlardr. Bunlarn yerine peygamber ve velileri sokmakla yetinirler. Bylece sanatlarn yaatrlar. Bunlarn parlak trenleri, kimi kendinden getiklerinde yaptklar harikalar, cahil halk iin frk hocalardan daha ekicidir. Kkende frklk de samanln kalntsdr. Ancak zorla slam klna girmeye urat iin gdk kalmtr. Samanln gerek temsilcilii bulunduu yerlerde frklk tutunamyor. Dou ve Bat Trkistan Mslmanlar arasnda eski amanln kalntlar yayor. Mezarlara ve aalara paavra balama en ilkel aman geleneklerinden biri. Bu gelenek tm Mslman Trklerde yaygn. amanist, da, orman, aa, su ruhlarna genellikle "yer su" denen Tanrya balar. Yer su ruhlar balayc ve koruyucu ruhlardr. Darlmadka kanl kurban istemezler. Mslman Trkler bununla bir velinin ruhundan yardm isterler. Artk "YerSu" Tanrlar gerek ya da uydurma velilerin mezarlarna yerlemilerdir. Bylece amanlk dneminin paavralarn almay srdrrler. Kimi pnar balarnda grlen allar ayn ilevi srdrrler. Mslmanla inanan pek ok insan bunun amanist bir gelenek olduunu bilmez. En yaygn amanist geleneklerden biri ise yamur, dolu yadrma; frtna karmadr. amanln bu nemli gelenei "Yada" ta denen yamur ta ile yaplyor. Gerektiinde savalarda ortaya atlyor ve yamur yayor, frtna kopuyor, gz gz grmez oluyor. in kaynaklar Gktrklerde bu gelenein bulunduunu yazyorlar. Gktrk hakan, ya da ta ile yamur yadran amanlar gibi, su ve yel yaratr. Bir Budist Uygur yaztnda, su tapnm yerini betimlenir. Uygurlarda su tapnm yeri, toparlak ak renkte bir yerdir. Orta a boyunca tm slam kaynaklarnda slam bilginlerinde srekli anlp duruyor. Bir ok nl slam bilgini bu ta grdklerini sylyorlar. Aralarnda ta slamla balamaya alanlar da var. slama balamak isteyenler bir de sylence uyduruyorlar. Bu ta, Nuh peygamber,

ismi azam duasn okuyarak olu Yasef'e vermi. Bat Trkleri yamur tan unutmular. Ama yamur duasn unutmamlar. Kurakln alabildiince artt, umutsuzlua dlen yllarda halk bu inanc slam inanc olarak yerine getirir. amanik eler Orta Asya'ya doru gidildike yaygnlk kazanyor. Yalnz oralarda bu eler kurumlaamam. Anadolu da ise kurumlama evresine girmi. Orta Asya Trkleri iinde amanik elerini en ok koruyan halklardan biri de Kazak ve Krgzlar. Youn amanik gelenek iinde yayorlar. Mslmanla gireli yzyllar olmu. Tm halk inanl Snni Mslman. Buna karn Anadolu Alevi inanlarn andran gelenekler yaayp duruyor. Dinsel menkbe ve ykler bile amanik elerle dolu. Hazreti Ali'nin kfirlerle sava, Hasan ile Hseyin'in ldrlmelerini anlatan iirsel ykler, destanlar yine amanist elerle ykl. Bu kahramanlarn Kazak ya da Krgz olduklarna inanyorlar. Bunlarn yardmc ruhlar var. Matem yaptklarnda tpk Kazak Krgzlar gibi matem yapyorlar. Szgelimi Kerbela olayn anlatan bir ykde Hseyin iin ruhlarn yaptklar yas yle anlatlyor: nc kat gk stnden Yakasn paralayp sa geldi nleyip, yaka yrtp, feryat edip brahim'le smail dahi geldi Yas treninde sa peygamber yakasn paralyor. nk Kazak ve Krgzlarda yas treninde yakann yrtlmas gerekir. 19.Yzyl banda Kazaklar arasnda Hazreti Ali ve Kerbela olay sylenceleri yaylyor. Bu yklerde Hz. Ali eski Trk masal kahramanlarnda olduu gibi 7 gn uyuyor. Dmanla yedi gn, yedi gece vuruur. Kimileyin kadn dmanla greir. Onu yendikten sonra evlenir. Kazak halk ozanlar eski alplarn, yiitlerin yerine Hamza, Ali, Hasan Hseyin gibi slam kahramanlarn yerletirirler. Eski ulusal destanlarn bir blmne slam giysisi giydirirler. Bu destanlar slami giysiye brnerek yaar. Ayrca resmi slamln Altay ilerine yaylmasna yardmc olur. yklerin konular, ran folklorundan alnmtr. Snni Kazaklarn holarna gidecek biimde ilenmitir.

Anadolu Trkleri arasnda giysinin ters giyilmesi inanc yakn zamana kadar srer. Genellikle kendine by yaplan kii bynn etkisine girmemek iin giysisini ters giyer. bni batuta Sinop'ta grd lm trenini yle anlatr: "Bu ehre geliimizin drdnc gnyd ki, brahim Beyin anas vefat etti. Onun cenaze trenine ben de katldm. Bey, cenazeyi ba ak ve yaya olarak takip ediyordu. teki beylerle kap kullar ise hem balarn amlar, hem de kaftanlarn ters giymilerdi. Kad ve hatip efendilerle hocalar ise giysilerini ters giymelerine karn, balarn amamlar, sarklar yerine siyah ynden yaplma bir evre dolamlard. Bu evre halk arasnda yas, krk gn srmekte ve her gn sofralar kurularak ziyafetler verilmekte idi ki, bu kez de yle yapld" 139 Al kars denen kt ruhun bulunduu inan da ok yaygn. Al kars, albast, inanlar tm Mslman Trkler arasnda yaygndr. slamn kaldramad canl aman kalntlarndandr. ocuu olmayan Yakut kadn bir am aacna tapnarak dua eder. Benzer inan da Anadolu'da yayor. Kurun dkme yine bunlardan. Yzlerce inan slam grnm altnda yaamn srdryor. Zaten inan da bu. Alevi inancna gre dedeler peygamber soyundan gelirler. Bu durumda szkonusu dedelerin Arap olmalar gerekir. alarn ak iinde deiik uluslar iinde eridikleri dnlebilir. Ancak bu kez nemli bir sorun kyor karmza. Olduka salam soy ktklerine dayanarak peygamber soyundan geldikleri belirlenen Haimi ailesinin Alevi olmas gerekir. Geri soy zinciri, olduka kark ve danktr. Yine de Haimi ailesinin Peygamberin Ali ile evlenen kz, Fatima'dan geldiine inanlr.140 Haimi ailesi, Haimi rdn Kral Hseyin iyi bir Alevi olmaldr. Ailenin uzun sre Snniler arasnda, inanlarn yitirip eridikleri dnlebilir. Ancak bu kez baka bir sorunla karlarz. Suriye dnda hibir Arap lkesinde Anadolu Alevilii grlmez. Oysa Suriye Muaviye egemenliinin merkezidir. En koyu Snni olmas gereken bir lkede Alevilik yaar. Ama dorudan Hseyin'in ldrld, Irak topraklarnda Alevilik bulunmaz. Ne Yemen'deki ii eylemler, ne de Fas'ta ki Ali yandal Anadolu Aleviliidir. Trkiye'de, eriatlarn yaygn inancna gre Anadolu Alevilii, iiliin bir koludur. iiliin kurucusu ise bni Sebe adl bir Yahudi dnmesidir. bni

Sebe grnrde Mslman olmutur. Sonra Mslmanl bozmak iin iilik fitnesini ortaya atmtr. Oysa bir inan birinin istei ile kolayca blnemez. Yzeysel bakldnda dinlerin kimi ilkelerde ayrlmalar nedeniyle blndkleri sanlr. Gerekte blnmenin derinlerinde ulusal, kltrel ve ekonomik nedenler yatar. slamda iilik ayrm ise tmyle ulusal kimlik arayna dayanr. Peygamber soyunun ve 12 imamlarn en ateli savunucular ran'dan kar. Emevilerin oven Arap ulusuluuna en byk direni ran'dan gelir. Bu tmyle ran'n kkl bir kltre sahip olmasndan kaynaklanr. Nitekim birok bilimadam bu gerei dorular. Szgelimi Leon Cahen'a gre ran kendi inanlarn olduu gibi yeni dine (slama) aktarmtr. Muhammet Zerdt'n mirass olmutur.141 ngiliz doubilimci Arnold'da ayn grtedir. Ulusal tapnan yapsn imdiye dek elinde tutan soy (Sasaniler) ile birlikte kmtr. Snacak baka bir merkez kalmad iin Zerdt inancndan olanlar eski dinden yeni dine kolay ve yaln bir gei yolu bulurlar. nk ranllar eski din ilkelerinin bir ounu, Kur'an'da bulduklarna inanrlar. Ahuramazda'y Allah, Ehrimen'i blis grrler. Evrenin alt evrede oluumunu, melek ve eytanla eski dinlerine yabanc kavramlar deildir. Cennet ve cehennem ile yeni dinde de karlarlar. slamla birlikte gelen be vakit namaz ise, eski kutsal kitaplar Avesta'daki gnlk be kez tapnmn yeniden dzenlenmi bir biimi gibidir.142 644'lerde 12 yllk sava sonunda boylu boyunca slam yaylmasna urayan, devletini ve lkesini ba dndrc biimde yitiren ran'da ulusal ruh, ite bu biimde Zerdt ilkelerini slama uyarlar. Kimliini bu yntemle korumaya alr. Bu durum yenik ve km Sasani lkesinin ulusal duygularla iilemesine neden olur. Gobineau'ya gre ran'n Snnilii benimsememesinin tek nedeni, ulusal duygulardr. Gaudefroy-Demombynes ran iiliinin kaynan yle anlatr: ii ilkelerinin baarsn, Babil inancnn ardl olmasnda aramaldr. nk Sasani soyu orada kutsal ve Tanrsal bir saltanat zerine ilkelerini oturtmutur. ranl iiler kutsal saltanattan yola karak, halifelik hakknn Hz. Ali soyuna zg kalmasn savunurlar. Sasanilere, eski Babil'den kalan bu inan, slam

giysisi giyerek iilikte yaam bulur. Hz. Hseyin'in Sasani soyunun son han, Yezdicard'n kz ehbanu ile evlilii ran halknn yreinde yeni umut klar yakar. ranllar ehbanu ile Hseyin'in soyunu, hep eski sultanlarnn ardl olarak grrler. Bylece ran halknn Hz. Ali soyuna ball son derece glenir. Araplar, Mslmanl ran'a gtrdklerinde, Medayin saraylar ve Giyan Cemid trenlerinin grkemi karsnda irkilmilerdir. Eski ran tapnaklarnn bilgin ve din adamlar olan Mubitler, Mslmanln temel dncelerini kendi davranlarna uydurarak, yayarlar. Eski ranllar, Araplara "taz" derler. Bu, Arabn vcut zellikleri, hzl komas, mcadele azmini de anlatr.143 Sonuta Mslman Arap ordularna yenilip bamszln yitiren ran halk, slam kendine gre ulusal bir din durumuna sokar. Balangta iilik gizli bir reti gibi ran'da yaylr. 10. yzylda Samanoullarnn hogrl ynetimi ile tmyle ortaya kar. 16. yzylda Safevilik ile birlikte resmi devlet dini olur.144 Safevi soyunun kurucusu ah smail, bir Kzlba olmasna karn, ran'a Kzlbal benimsetmeyi baaramaz. Fars kltr, Trk kltrnden baskn kar. Tpk dil alannda olduu gibi, din alannda da yenilenin dinini, yenenin dini eritir. ran iilii, Trk Kzlbaln eritir. Yakn dnemler, Tahran'n aydn bayanlarndan biri diplomat Yakup Kadri Karaosmanolu' na yle der: "Bizim kendimize mahsus binlerce yllk dinimiz ve trelerimiz vardr, istilac Arap ordular bize, slmiyeti kl zoruyla kabul ettirmilerdir. Geri imdi ranllar samimiyetle Mslmandrlar. Ateperestlik devrinden kalma bir ok inanlar bu yeni dinimize sokmu bulunuyoruz. Siz Snniler buna ialk diyorsunuz. ialkta dorudan doruya bir tabiat dininin bayram olan nevruz'un ve ondan be on gn nce ate yakp stnden atlamak detlerimizin, her eye ramen vahdn bir mezhep telkki edilmesi lazm gelen ialkta yeri nedir?145 Gerek budur. iilik, ilke olarak, tapnm ve inan bakmndan Snnilikten byk ayrm gstermez. iilik, tavan kirli sayma ve yememe bakmndan Snnilikten ayrlr. Tavan yasa Musevilikten kaynaklanr. te yandan, slam, Musevilii yadsmaz ki! Musevilikten bir dizi inan ve tapnm almakta saknca grmez. Dorudan, Muhammet'in uygulamalarnda ortaya konan Musevi dostluu daha sonra Yahudi dmanlna dnr.

Bu sav tmyle tutarszdr. Snnilik zamanla Arap ovenliine dayanarak gelimise, iilik de ran rklna ve Fars ulusuluuna yaslanp genilemek ister.146 iilikle Anadolu Aleviliinin kan ba da burdan gelir. Kkende ikisinin ortak yan, rk Arap ulusuluuna kar olmalardr. Bu birinde, iilik brnde Alevilik olarak geliecektir. Tm bunlara karn, iiliin kurucular Farslar deildir. iilik Araplardan kmtr. Ancak, Farslar ulusal duygularn Snnilikten daha ok doyuran bu mezhebe drt elle sarlmlardr. Sasanilerden edindikleri kutsal saltanat geleneini Hz. Ali soyunda srdrmek istemilerdir. Sylence kahramanlar Zalolu Rstem ile Hz. Ali'yi birletirmilerdir, slam tarihi boyunca ran'n gelenek grenekleriyle, yaam biimi ve sanatlarn bu mezhebe ilemilerdir. Bu yzden ran, slam kltr iinde Fars kltr emberi iine girer. iilik, Ali ve Peygamberin ailesine ballk sav ile ortaya kar. slam olup olmad bile kukulu olan Ebu Sfyan'n olu Muaviye'nin kurduu Emevi saltanat, Peygamberin aile bireylerine kar amansz bir sava amtr. Kine dayal bu atma sonucunda slam yetmi kola ayrlr. iilik bu blnme sonras yirmisini ats altnda toplamay baarr. Szde Abdullah bni Sebe, slam inanlar arasna bir ayrlk sokmay bu srada baarmtr. Mellife diye anlan ar bir akm iilie sokmutur. Bu kol Ali'yi Tanr tanr. Ali yaamnda bu dnceye kar savamtr.147 Gerekte insan Tanr sayma inanc da eski dinlerden kaynaklanr. Eski inancn etkin olduu blgelerde yanda bulmutur. iilikteki Mehdi, kavramnn kkeni de ok eskilere iner. Mehdi kavram "yarnn kurtarcs" umudu ile ortaya kar. Tm insanlkta var olan bir umut kavramdr. Bu zellikte uluslarn destanlarnda ok ak olarak vurgulanr. Tevrat'ta ahir zaman peygamberi gelecei bildirilir. Bu son peygamber Mesih olacaktr. Mesih gelip, Yahudilerin bana geecek, Yahudi ulusunu dnyaya egemen klacaktr. Ayn inan deiik biimde Hristiyanlkta srer. slamda, eski inanlarn bekledii "Mehdi" kavram da ran'da geliir. ranl bilginler, Mslmanln gnn birinde yetmi e ayrlacan, bunlar arasndan bir "frka-i naciye" (kurtarc topluluk) kacan savunurlar. Bilginler peygamberin bir hadisini bu sava dayanak gsterirler. Ayn sava gre, kurtarc topluluun banda Ali'nin deerini bilenler bulunacaktr. Ali bilim ehrinin kapsdr. Ona el vermeyen, Tanrsal bilime giremez. Ali Allah'n arslandr. Ali, manevi dnyann aynasdr. Ali, mezarsz ehittir. Ali

lsn kendi tayan gzden rak olmu bir kiidir. Beklenilmeye hak kazanandr. Ali gzken deil, gnlde bulunandr. Bu duygular, dinlerin kumkumas bir blgeden kopup gelmitir. Zerdt ve Buda inanlarndan esinlenerek, manevi bir veraset yoluna dklmtr. Eski ran uygarlklar ile beslenen bu dnceler en parlak ve abartmal bir biimde, halk ruhunda canlanr. Mehdi kavram, Anadolu'da daha deiik motiflerle sslenir. Anadolu Alevisinde Mehdi, elinde hak ve adalet klc tayan, vard yere bolluklar ve enlikler gtrecek olan gl bir varlktr. Bu yce varlk, kimsenin hakkn kimsede koymayan, mistik kurallarna sahip kacak olan Tanrdr. Bu kavram Alevi deyilerinde en gzel szcklerle sslenir: Mehdi dedem gelse gerek Yce divan kursa gerek Hakszlar krsa gerek. Bu, Anadolu bolluk Tanrlarnn nitelikleri ile donatlan yce varlktr. Bir yry eyleyip gelse, ah glleri aacak, bol rahmet yaacak, kutlu gnler doacak, Urum'da alayan sefiller ad olup glecektir. Padiah masumlar bodurmayacak, halkn feryadna sar olmayacaktr. Paalar hak syleyen dili kesmeyecektir. Yetimin, yoksulun hakk yenmeyecek, adalet datanlar hakszln kaplarn amayacaklardr. Zulm olmayacak, Tanr adaleti yryecektir. Bu Mehdi imam Hasan olu , Muhammet Mehdi'dir. 10. yzylda yedi (ya da dokuz) yanda lmtr. Ama dnyann sonunda yeniden gelecektir. O gelince Tanr dzeni yeryzne inecek, kurt kuzu ile gezer olacaktr. Kii ancak zemei ile vnecektir. Kimse kimsenin hakkn yemeyecektir. Kimi tokluktan, kimi yokluktan lmeyecektir. slam dininin kendi iindeki sorunlar ve elikileri, daha sonra etkisini gsterir. Bu zellikle Ali ve ailesine kar yaplan hakszlktr. Hakl bir kiiye yaplan hakszlk, Trk ruhunda o kiinin sylencesel bir kiilik kazanmasna neden olur. Nitekim Trk halk arasnda Ali, eski kahramanlarn kimliine brnr. Kimi zaman bir Dede Korkut gibi bilge, kimi zaman Ouz Han gibi yiit sylencesel bir kiilik kazanr. Arap ovenizmine kar slam iindeki seenek, hep Ali yandal olur. Trk belleinde Ali baka naklarla ilenir. Gemite iyi, gzel, erdemli ne varsa tm Ali'nin grntsne yerleir. Trk destan klar ile donatlan bu Ali, gereklerden syrlm, prl prl bir grnt biimini almtr. Kul Himmet, Ali'nin insanlar yiyen devi

balayn, ok ustaca uzun bir deyite anlatr. Bu deyiin kimi drtlkleri yledir: Yerde insan, gkte melek yok iken Kudretten bir nur indi szld Cmle mahluk kandildeki nur iken Ayn Ali, mim Muhammet yazld. Ol dem yaratld dev ile peri Kaftan Kafa hkmederdi her biri Vard hem onlarn bir sultanlar Gayet pehlivand, zurbazu idi. yz elli batman grz ekerdi Uzun karg, Kuh-u Kafi ykard Cmle devler ann hayfn ekerdi Yedi iklim drt kede raz idi. Kaf danda bir da vard, hurmadan Ol vakit yok idi, dnyada insan Grd ba iinde bir taze civan ad hurrem olup gayet sevindi Nigar msn deyip sundu elini Benliinden geti snd halini zge bilemedi hi ahvalini Tezden hemen yzst ykld Nice bin yl geti, nice bin saat Yer duruldu, kar geldi yedi kat Zahir oldu Ali ile Muhammet Karsnda dev dirildi, dizildi Dev de derki "beni ald bir merak" Gelemem bir daha menzilim rak Aradm olan burada mutlak

Yana yana u vcudum kz oldu. Selman donunda da Ali'yi grd Dev Muhammet hrkasna sarld Yerde insan gkte melek yok iken Duyar idim, ok dev ban keserdi Byk kk bu haberi iitti Ali'nin srrna kim erdi yetti Dev Mslman oldu, slaya gitti Cemeat dald, bozuldu. Deyiteki eler Anadolu Alevileri arasnda deiik biimlerde ilenir. Konu genel izgileri ile yledir: Yerde insan, gkte melek olmad dnemde , bir nur szlp iner. Tm yaratlacaklar henz kandildeki nurdur. O ada bir devle bir peri yaratlmtr. Her biri Kaf Dandan Kaf Dana egemendir. Ama onlarn bir de padiahlar vardr. Padiah yz altm arn boyundadr. Grkemi, hibir kula benzemez. Yz yetmi yedi arndr. Bakt zaman doudan batya her yer dz olur. Bu yiit yz elli batman grz eker. Kafdanda Hurmadan bir da vardr. Ban iinde gen bir ocuk grr. Sevinir, mutlu olur. "Grnt msn, sevgili misin" diye elini uzatr. Kendinden geip baylr. Yedi gnden sonra kendine gelir. Eli bal, gzleri kan doludur. Balarn zmesi iin, Sultan Sleyman'a bavurur. Sleyman, Dev'e kendisini kimin baladn sorar. Dev, akl mantk alr bir olay olmadn syler. Kendisini bir ocuk balamtr. Sleyman bu iin gizemini bildiini bildirir. O ii yapann kim olduumu sezmitir. Dev'e "Muhammet peygamber var, o gelecek, sorununu o zebilir" der. Aradan binlerce yl, binlerce saat geer. Yer durulur yedi kat olur. Ali ile Muhammet yeryznde gzkr. Dev dirilip Muhammet'in karsna kar. Dev kendisini balayan olan grmek ister. Olan grnce aknlktan lk atar. Bu sylencenin deiik anlatlar da vardr. Erzincan yresinden bir dedeye gre, ocuk, bir devi deil Kaf Da'nn ardndaki tm devleri eitmitir. Devler her sabah kalktklarnda Kaf Dan ap Dnya'ya gelmek isterler.

"Ali dnyada m?" diye sorarlar. "Evet" yantn alrlar ve da ama dncesinden dnerler. Ali'nin kendi lsn gtrmesi sylencesi de Trk destan klar ile donanmtr. Olay yle geer: Ali ehit edilmeden ksa sre nce, oullar Hasan ile Hseyin'i yanna arr. Yaknda bu dnyadan ayrlacan bildirir. "Ben ldkten sonra, bir deve ile yz peeli biri gelecek. Sizden lm isteyecek. Ona kar koymakszn lm verin. Herhangi birey sormayn" diye t verir. Gerekten Ali'nin ld sabah, peeli bir adam, bir deve ile gelir. Ali'nin lsn deveye ykleyip gtrr. Adam gittikten sonra Hasan ile Hseyin kukulanrlar. Pimanlk duyarlar. lnn ardndan koarlar. Peeli adamn yzn grmek isterler. Adam onlarn kukusunu anlayla karlar. Yzndeki peeyi kaldrr. Deve ile ly tayan Ali'dir. Oullar, lnn de, peeli adamn da -kimi anlatlarda devenin de- babalar olduunu anlarlar. ster Trk, ister ranl halklar olsun tm zbenliklerini Ali yandalnda bulurlar. 12 imam ve peygamber soyunun en ateli savunucular ran'dan kar. Emevi egemenliini ran ykar. Abbasileri ran diriltir. Merv'den kan Horasanl Eba Mslm Emevi ynetimine son verip Abbasoullarna verdi. Abbasoullar zamannda, Mslman uluslara belli bir zgrlk tannr. Arap toplumsal ve siyasal basks belli llerde krlr. Arap olmayan Mslman yazarlar, Araplara kar kendi ulusal geleneklerini ve tarihsel onurlarn, dillerini savunmaya balarlar. Bu amala kitaplar yazarlar. Buna kar Araplar da harekete geerler. ki kesim de birbirini kmseyen yaynlara ba vurur. Daha nceki blmde ayrntl biimde akland gibi, Trkler yle davulla, zurnayla slam karlamamlardr. Trklerin slam uzun direniin sonunda benimserler. Bu sre sancl ve acldr. 642 ylndaki bu karlamadan sonra, Emeviler dneminde Trk, Arap atmas doruklara kar. Emevilerin yklmas ile Trklerle slam imparatorluu arasnda bir yumuama olur. 300 yl gibi uzun bir srete ve ancak 940 ylnda bu din deitirme tamamlanacaktr. Bunun byle olmas da kanlmazdr. Tek tek bireylerin olduu toplumlarn, uluslarn yeni kan din, felsefe, sanat gibi alanlardaki akmlar ideolojileri hemen benimsemeleri dnlemez, insanlar ve toplumlar eski alkanlklarndan, deerlerinden kolay kolay kopamazlar.

slam yaylmas "cihad" diye adlandrlan kutsal sava ilkesine dayanr. Silahla gelir. br uluslar, slam' seip Arap imparatorluuna balanacaklardr. Bamszlklarna son derece dkn Trklerin bamsz devletlerini kendi elleri ile teslimleri dnlemez. Kald ki Trklerin slamlkla karlatklar dnemde Arap imparatorluunun ynetimini dorudan Arap milliyetilii yapan Emevi ailesi yrtr. Bu ortamda Trklerin gnll olarak bamszlklarn brakp, Araplara teslim olmalar olanakszdr. stelik din adna bir de Araplara vergi stne vergi vereceklerdir. Tm bu nedenlerle Trklerin slama geileri uzun bir sre iinde olacaktr. Bu geii erafettin Turan evreye ayrr.148 Birinci evrede Trkler arasnda slam bireysel seiler olur. Bu yaklak (642-761) yllarndadr. ikinci dnemde kimi Trk boylar deitirir, slam ordusunda ve ynetiminde grevler stlenmeye balarlar (751-868). nc evrede toplu din deitirme balar. lk slam Trk devletleri kurulur (868-940). Bu arada eski inanlarla slam inanlar karr. Yeni bireimler ortaya kar. Gerekte hi bir inan kendinden nceki inanc tm ile ortadan silemez. Btn dinler kendilerinden nceki dinlerin inan ve geleneklerini kendi ilerinde eriterek geliir. Kitapl dinlerin hibiri, ilkel dinlerin kalntlarndan arnamaz. Kkende kitapl dinler, bir evrime dayanr. Eski dinlerin tre ve trenlerini yaatrlar. Hristiyanlk, Ortaada Luther ve Erasmus gibi byk aydnlk din adamlar yetitirir. Bu aydnlklar dnemlerindeki dinsel gerilikleri eletirirler. Hristiyanlk, dinadamlar, boinanlar bu iki dnrn ar saldrlarna urar. Her ikisi de bireyin kiiliinden ve zgrlnden yola karlar. Luther bu kiiliin daha ok Tanrsal ynne arlk verir. Erasmus ise insancl ynn merkez alr. Her ikisi de insan ve dinbilimci olarak ncil ve sa retisine byk deer verir. Luther iin kutsal kitaplar hereydir. Erasmus ise Yunan ve Romal dnrlerin birok yaptn elden geirmitir. Ona gre ncil son sz sylemez. Bu ilerici klar sonrasnda Luther Roma kilisesinden kopar. Eletirici dnceleri ile, Protestan kilisesi ad ile yeni bir kilise zincirinin ncln yapar. Yeniliki dinadamlar bu izgiyi daha da belirgin biime sokarlar. Kalvin'den sonra Erasmus. Luther'i izlemeye kar kar. Luther ile Erasmus'un gezdikleri yerler bakmndan bir ayrm bulunur. Yazk ki, Luther ok az lkeyi gezip grmtr. Oysa din adamlarnn ok yer grmeleri gerekir.

Muhammet, kendisini Yahudi ve Hristiyan peygamberlerin ardl gsterir. Bir ayrcalkla Muhammet retisini, Hristiyanln yaylmad blgelerde yayar, slam Araplarn ve Muhammet'in kiiliine uygun olduu iin o blgede kar. Ancak asl belirleyici neden, o blgede inan boluu bulunmasdr. Dinsel dnceler suya benzer. Ulalmas kolay yere akar. Hristiyanln yaylmasnda olduunca, slamn yaylmasnda da Yahudilik byk nem tar. Dnyada o zamanlar Yahudiler ve dinleri vard. Mekke ve Medine'de nceleri Yahudi gelenekleri srd. Ama sonunda Halk Hristiyan, Mslmanlar diye ikiye ayrld. Hristiyanln snr Roma-Yunan kltrnn snr oldu. slamlk ise Trk bayra altnda Avrupa'ya dayand, iin en ilgin yan Hristiyanlk da slamda da Yahudilikten kaynakland, ikisi dnyada deiik lkelerde byk g odaklar oluturdu, ikisinin de asl kayna olan Yahudilik ise tmden gdk kald. Noel Paskalya, Pingster inanlar Bat Avrupa halklar arasnda ok nceleri vardr. Paskalya, eski insanlarn doaya taptklar adaki evrensel yaz bayramdr, sa'dan bin yl nceki, gebe Yahudi halk bu bayrama "Pesah" adn verirler. Tanrnn acmasn salamak iin, davarlarn ilk dlnden kurban keserler. Yahudiler Filistin'e yerleip tarma balamalarndan sonra, bu kurban trenine hamursuz ekmek gelenei eklenir. Daha sonra bu tren, Yahudilerin Msr'dan klarnn mutlu gn ansna dinsel bir bayram kimliine brnr. Oysa kkende bu bayram kn lp ilkyazda dirilen doa Tanrs adna verilen doa inancdr. Hristiyanlar bu doaya tapnm bayramn "kitaba uydurup" sa'nn lp dirilmesi onuruna yaplan grkemli bir dinsel bayrama dntrrler. ranllarn Mihrigan ve Nevruz bayramlar da ayn kaynaktan gelen bayramlardr. Trkler arasndaki Hdrellez bayram da ayn kkendendir. Eski inancn izi, "Hzr" (yeillik) adna korunmutur. Trk folklorndaki Hzr-lyas gelenekleri en eski Mitra kltrnn izlerini tar. Bu balamda, Roma ve Helen putatapar gelenekleri, Hristiyan kltrne szmay baarr. Hristiyan dinadamlar halkn eilimine dayanamayp putlarn yerine sa, Meryem, havari ve azizlerin resim ve yontular ile birlikte ha korlar. Bylece Hristiyanlk, putataparln birok geleneini kilisenin ba ksesine yerletirir.149 h. Ekber ah

Trklerde eski bir dinsel tartma gelenei olduunu anlyoruz. Nitekim 17. yzylda Hindistan saraynda benzer bir dinsel tartmaya tank oluyoruz. Bu dinsel tartmaya bir gzatalm: Ekber, Trk-Hint imparatorlarnn ncsdr. 1542-1605 yllar arasnda yaamtr. Son derece zeki ve ak zihinli bir kiidir. evresindekileri okutarak srekli tarih, felsefe, din kurallar zerine bilgiler edinir. Mistik ruhlu bir yapdadr. Hindistan gibi dnyann byk dinlerinin kart bir lkede dinsel inanlara ve atmalara byk ilgi gsterir. Ta balangtan beri en itenlikli dilei eitli din ve mezheplerle rklar arasnda hogrye dayal dostluk kurulmasn dlemektedir. 1573'lerde Ekber'de slam'a kar kukular beliriyor, iki yl sonra saraynda bir divan yaptryor. Buraya ibadethane adn veriyor. Gerekte burann tapnakla bir ilgisi bulunmuyor. Burda dinsel tartmalar yaplyor. Buraya eyhleri, seyitleri, bilginleri ve saray mensuplarn, din ile ilgilenenleri topluyor. Tartmalar dzenliyor. Balangta bu tartmalara salt Mslmanlar katlyor. 1576'da da Hacca gitmek istiyor, ama caydryorlar. Ancak bilincinde kukular srekli cirit atyor. Bir sre sonra et yeme alkanln brakmak istiyorsa da baaramyor. Ayn dnemde bir rmak kysnda srek av dzenliyor. Av drt gn sryor. Birok hayvan ldrlyor. Drdnc gn ember daraltlyor. Ortaya sktrlan hayvanlarn toptan ldrlmesi balyor. Bu anda Ekber Han birden bire av durduruyor ve canl yaratk ldrmeyi ya da yaralamay yasaklyor. Av olayndan sonra dinsel tartmalar yeniden balyor. Dinsel tartmaya ilk kez Hristiyan, Hindu, Zerdt, Sabiler katlyor. Zerdt dinbilgini Mahyarci tartmalarn en etkin kiisi oluyor. Ekber zerine de etkileri aktan seziliyor. O gnlerde gnee tapnm ve kandil yanmnda trenler yaplmas buyruluyor. Kimileri Ekber'in Zerdt olduunu sanyorlar, sultan onlar yine yanltyor ve bir mevlt gnnde hutbe okuyor. Ardndan ise bir Hristiyan heyetini itenlikle karlyor. Oullarnn da Hristiyanl renmesini buyuruyor. Hristiyanlar sultan kazandklar iin byk umut balyorlar, ama bu umutlar boa kyor, nk Ekber ah slama olan balln srdryor. Ama Ekber, slam, Hindu, Cayni, Zerdt, Buda ve Hristiyan dinlerinin ilke, kural ve trenlerini artryor. Her biri zerinde uzun uzun dnyor. Herbirini yeterli ve ve doyurucu buluyor. En ok slaml beeniyor, ama din bilginlerinin biimcilii ve hogrszl yznden ondan da souyor. te yandan Zerdt, hindu, cayni dinlerinin de bir ok ilkesini beeniyor. Ancak hi birine girmiyor. Sonuta tm dinlerin bileiminden oluan bir din

ortaya atyor. Buna "ilahi din" diyor. Yeni dinin aklanmas iin byk bir meclis topluyor. Orda dinler arasndaki ayrlklara deiniyor. Dinsel kavgalarn ktlklerini anlatyor. Tm dinlerin bir olaca, ama hibirinin yitip gitmeyecei bir dinde birlemelerini savunuyor. Bylece Tanr gereklemi olacaktr. Bylece insanlar bara, lkeler gvene kavumu olacaktr. Bu yeni dinsel arayn nemli bir yarar oluyor: Hindularn kocalar len kadnlar yakma ve kk ocuklar evlendirme trelerini de yasaklyor. Ekber ah z dinini yaymak iin az ok ura veriyor. Ama zora ba vurmuyor. St kardeini de bu dine kazanmak istiyor. Ama stkardei bu basklara dayanamayp Mekke'ye kayor. Ancak Mekke'de grd a gzllkten tiksiniyor. Hac dn o da Din-i lahiyi seiyor. Ama Din-i lahi'yi seenlerin says birka bini amyor. 1605'te Ekber'in lm zerine Din-i lahi tmden ortadan siliniyor . Niyazi Berkes bu olaya biraz daha iyimser bakar. Ona gre Ekber resmi ulemann eline girmemi bir hkmdardr. Hindistan gibi dinler kumkumas bir lkede, "din nedir", "neye yarar" "neye yaramaz" sorularn soracak lde ak kafaldr. Ekber, iti tarikatnn, Nakibendilik karsnda yeniden dirildii dnemde o tarikatn o zamanki nl adam eyh Selim'e katlmtr. itilik o dnemde banaz ulemadan ok, Hindular kendisine eken bir yol olmutur. Ekber bunu siyasal imparatorluk birlii yaratma, amacyla kullanmak ister. En ok ticaret, tanma ve belki de misyonerlik amalaryla Ekber gibi kendini dnyann en gl imparatoru sayan bir kiinin bu adamlarn din savlarn tanmak istemesini sapklk grmez. Berkes, Ekber'in kendine taptran bir din kurduuna ve onu yaydna inanmaz.150 Toplu olarak deerlendirecek olursak, yeryznde dine bylesine ilgili ulus pek azdr. Trk kimlii, bilinmeyeni aklama abasndaki inanlara, her dnemde byk ilgi duyuyor. Son durak olacak slaml bulmalarna dein, birbiri ardna dnyann btn dinlerini deniyorlar. Din, inan balamnda sonuna dein hogrl yayorlar. Ayr ve eitli dinsel anlaya bal kalmakla yetinmiyorlar. Birbiri ardna eitli dinlere giriyorlar. Byk lkelerin halklar arasnda ayr dinsel inanlarn insanlar oldular. Kendilerine uygun grmedikleri dini brakp, yerine uygun bulduklarn almakta saknca grmyorlar. Deiik din ve mezhepte olmay dmanlk ya da yabanclk nedeni saymyorlar. Mslman olmalarndan sonra bile, ncekinde olduunca sk olmamakla birlikte, br dinsel inanlara ilgi

gstermeyi srdryorlar. Dinsel metinleri dillerine eviriyorlar. Tanrbilimcilere sorular soruyorlar. Dinsel konularda tartmal syleiler dzenliyorlar. Bu toplantlara, deiik dinsel inanlardan olabildiince ok sayda szc aryorlar. Sonuta Trk ruhuna inan bakmndan kkende evrensellik egemen. Bu anlaya gre, tm inanlar, bir arada, bar iinde kesinlikle yaayabilir ve yaamaldr. Savunduklar gr budur. Anlaylar ada laiklik kavramna yakn bir dncedir. Fransz bilimadam Jean-Paul Roux'a gre "Bu onlarn uygarla en byk katklarndan biri olmutur."151 Bu ilgi nedeniyle Trkler pekok dini denemekte saknca grmezler, iin ilgin yan, Trklerde dini halktan ok beyler seer. Bu durumu evket Sreyya Aydemir yle aklar: Bu bizim ulus topluluumuzun bir zelliidir. Tarihimizin ak byle bir zellii gelitirmitir. alarca iinde yaadmz yayla ve ordu yaam, bizde toplumsal bir buyurum (komuta) ve disiplin dzenini her eyin stne karmtr. Bu toplum vicdann temsil edecek otorite bir hakan m olur, bir ef mi yoksa bir kurultay m? Elverir ki iradesini tm ulusa egemen klacak bir makam bulunsun... O zaman ondan gelecek yasalar tm yaam dzenini bile deitirse bunlar, ulusun ruhuna bir su gibi kolayca akarlar. Hatta yukardan gelen bu iradeyi, bizim nceden sezmemize, ya da onaylamamza da gerek yoktur. Biz padiaha bal grnrken bize "Padiahn at" derse, biz apkadan nefret ederken o bize "apka giyeceksin" derse, biz kadnlarmz kafes arkasnda saklarken o bize "Kadnlar gnlk yaama karacak" derse her zaman onun dedii olur. Bizde gelimenin tarihsel ark yle grnyor ki budur. " 152 Yazarn yargs udur: "Trkiye'de her trl devrim olur, ancak yasa yoluyla!. Bylesine hogrl bir ulus, nasl oluyor da gnmzde banaz bir toplum yaps gsteriyor? Bu, Dou toplumlarn saran yzlerce yllk ortaa dumanndan kaynaklanr. evket Sreyya Aydemir ve Niyazi Berkes gibi deerli aratrmaclar bu toplum yapmz iyi grmlerdir. Tm ilerleme abalar karsna srekli "din elden gidiyor" sav ile kar klmtr. Sz gelimi u satrlar 1958 ylnda Niyazi Berkes Pakistan'dan yazyor:

Sakall, hacbaba klkl binlerce insan ayhanelerde. Yatt yerde baparma ile gramofon alanlar. Sokak kenarna apak oturup ieyen, aptestini yapanlar. Bylesini Karai'de ilk grdm zaman gzlerime inanamamtm da "Ne yapyor bu adam orada?" demitim. Daha dikkatle baknca anladm; herif oturmu yapyor gelenin geenin nnde. Keyli keyfli seyrediyor gelip geenleri. Halbuki oradaki o yol bir asfalt yoldu. Ama kaldrm yok. Asfalt boyunca koyu mavi renkli bir irkef deresi akyor. Adam bana irkefin iine iyi rastlatlamam insan pislii kulecikleri. irkef ve sidik kokusu. Sorma. Bunlar sana yazyorum. Burann aydnlarna sylesem beni katlederler. En insafls "Yok byle ey; yanl grdn" der de seni bir de kr, yalanc, mfteri yerine kor. te bunlarn slam medeniyeti dedii ey bunlar. Bunlarn stne "slami Devlet" kuracak. Kanunlar Kr'an ve ariat'a gre olacak! niversitelerdeki birok hocalar (ki ou Oxford'da, Cambiridge'de, pek az Almanya'da okumu kiilerdir) byle bir slami devlet kurmu olmann ideolojisini tartyorlar harl harl. Dinlediim baz konumalar bana zrdeli samas gibi geldi, zaman zaman. Bunlar da d grnlerinden bir lem. Kimi fesli, kimi siyah kalpakl. Kimi sakall, kimi sarkl. Birka da knal. Bazlar hac-babalara benzer. Ama hepsi "doktor". Bazlar "allme". Bizde bu kelime hafif tertip alay manas tar. Brda yle deil. Bizdeki "Ord.Prof.Dr." gibi olanlarn mukabili, ama "slami Devlet" ideolojisi bahsinde hepsini geride brakm olmas art! niversitelerin dndaki "allme"ler daha ok. istediklerini yaptracak gte kiiler. Bunlarn bir tanesi (ok grltl bir ad vard, ama unuttum. Mesel "ftihar- islm", "Allme-i cihan" cinsinden adlar. ok olduu iin bu anlatacamn adnn hangisi olduunu aklmda tutamadm) evet, bu allme bir gn Mc Leod Bulvar gibi bir bulvarn ortasnda deneini dikmi: -Dn akam ryamda bana malum oldu; eyh bilmem kim hazretleri hurda yatyor- demi. Haddin varsa "hayr" de. Herif oraya bir trbe mi, zaviye mi neyse yaptrm, insafna kalm bir ey. Okumu aydn kiiler anlatyor bunlar bana. inanamyorum anlattklarna. -Olur mu byle eyler?- diyorum. -Olur- diyorlar. Bu din "allme"lerinin asl rolnn ne olduunu yava yava anlyorum. slami Devlet totalitaryanizmin din terrcl. Bunlarn srdrd terr

sayesindedir ki, niversitede konutuum hocalar o kadar zrva konuuyorlar. yle konumayanlarn vay haline! Yoksa, bu hocalar arasnda akll, bilgili kiiler var. Belki de ok. Ama aka fikir zgrl yok. stelik, slmi Devlet ideolojisi stne bir tartma balad zaman yle bir yar balyor ki sorma. Bu ideolojiyi kim en ok bo lafla, kim en ok demagoji ile, kim en ok Bat medeniyetine sverse en ok o mehur olur. Bu itibarla bana yle geliyor ki, Almanya'larda okumu profesrlerin o kadar sama eyler sylemeleri cahillikten deil, korkudandr. Dn bir kere, Enver, eer gnn birinde bu Menderes devri gibi balanglara gidilir de bu din "allme"lerinin kafasndaki kiiler meydan alrsa Trkiye'de de byle eyler olacak. Takkeli din politikalar treyecek. eriat devleti laflar balayacak. Atatrklk, laiklik gibi laflar aza alnamayacak. eriatlarn dediklerine aykr laf edenler gvur, kzl, komnist olacak. Zaten imdiden byle kiilere "Sol" denmiyor mu? Bizler iki yl gazetelerde "solcu profesrler" diye sergilenmedik mi? Bir gn gelecek btn aydnlar ayn damgay yiyecekler. nk biliyorum ki nasl Pakistan'da sana anlattm hallerin toplumda kkleri varsa, bizde de tohumlar vardr. Ve bir gn gelecek bu tohumlar yeerecek; Pakistan'da olduu gibi aydnlar samalar ya da susarsa bu yermeler boy verecek. Artk tahmin et, ortal kapsayacak hezeyanlar." 153 Toplumbilimci Niyazi Berkes'in Pakistan'dan anlatt durumlarn Trkiye'de de tohumlar vardr. 1958 ylndan 1995'le kprlerin altndan ok su gemitir. Devlet, "Yeil Kuak" nlemi ile Komnizme kar bir cephe oluturmak istemitir. Amerika'nn denetiminde Komnizme kar, en etkin g olarak "Trk-slam" bileimi ortaya atlmtr. Ne lde slam, ne lde Trk olduu bir trl anlalmayan bu dnce, devletin eitim izlencesini oluturmutur. Ksa sreli, ucuz siyasal baar yntemi biiminde gelimitir. Liberal sac partilerden seilen taral politikaclarn seim blgelerine en kolay ulama arac din smrs olmutur. Ancak tarada sra bekleyen az kalabalk politikaclar her zaman kamutaydakileri geri brakmlardr. Gittike artan bu geri dnler sonucu Sivas'ta Madmak oteli yaklp iindeki yazar ve sanatlar ldrlebilmitir. Prof. Berkes'i 1959 Martnda Pakistan'da artan olaylar Trkiye'de yaanr olmutur. Bu kez kendi kendimize u sorular sormann zaman gelmitir:

"Maddi medeniyetin asfalt yollar, demiryollar, limanlar, madenleri, fabrikalar ve niversiteleri ile yayld bir lkede kafalarda ve toplum yapsnda neden hibir devrim olmamtr? Nasl oluyor da ada uygarlkla ortaa bu lkede kucak kucaa? Nasl oluyor da gerilik namna ne varsa -byk ve derin bir toplumsal devrimden baka kurtulu yolu kalmam bir lkede- batac edilen deerler haline getiriliyor? Gelecekte bunun iinden nasl klacak? Mesel, imdi Ramazan. niversitede oktan hazrlklar balad. Merakla takip ediyorum. Rektrn yazl talimatn okudum. Yatl renci yerlerinde sabah, le yemei yok. Oru mecbur. Profesr toplantlarnda ay, kahve, sigara, su yasak. Radyo alnmayacak. Mahallin Komnist Partisi'nde resmen ye olan profesrler var. Hepsinin kanlar "purda" altnda ve orulu. Kendileri de bu kafada. Peki, byle bir dualizm nasl mmkn oluyor? Bana yle geliyor ki, bizde bir Atatrk gelmeseydi ve onun evveliyat olmasayd, biz de tpk byle olacaktk. Nitekim bugn bu istikamete doru gitmiyor muyuz? belki bir gn gelecek bizde de kzlar niversiteye arafla gelmeye zorlanacak. imdiden kzlarn imtihana girecei yerler perdelerle kapatlmaya balad. "Purda" altnda olan kzlar -olmayanlar daha ok- perdeli talika arabal ile bile derslere girmekten muaf. Evlerine hususi muallimler gidiyor, imtihanlara hazr hale geldiklerinde perdelerle smsk kapal arabalar iinde gelip bu perde gerili yerlerde imtihana giriyorlar. Demokrasi var ya, kimsenin keyfine karlmaz. Benim ders verdiim snfta "adr" denen rt altnda tane kz renci var. Ne yzlerini grdm, ne de bir kere olsun seslerini duydum. Snfta ayr bir yerde oturuyorlar. Zil alnca nce onlar kyor, sonra erkek renciler." 154 1990 Trkiye'sinde, 1958-59'larda Pakistan'da yaanan tm olaylar yaanr olmutur. Laik devlette din dersi zorunlu klnmtr. Trk'n kamutaynda Atatrk'e en ar hakaretler yaplabilmitir. Devletbakan koltuunda oturan bir kii, gericiliin sembol durumuna gelmi bir meczupun mevldne telgraf yollamtr. Cuma namazlar saatlerinin dinlence dilimine alnmas iin, kolej kl, uygar grnml bir saylav yasa nerisi sunmutur. Atatrk' gerici sayan solcular, Atatrk devrimlerinin duraanlndan sz etmeye balamlardr. Tm bu ortamda Niyazi Berkes gibi isyan edip yle seslenmek geliyor:

"Ey Atatrk nerdesin? Yetitirdiin kuandan olanlar ancak ark diyarna geldikleri zaman m seni daha iyi anlayacaklar? Senin, hani o damarlarndaki saf kanla ndn genlerin kimileri imdi benim grdm gerilikleri getirme istikametine imdiden dnm deiller mi? Aman, buralara gelmesinler seni anlamak iin. yle marifetler renebilirler ki, senin adn Trk tarihinin sayfalarndan bir daha okunmayacak derinlikte kazyacaklar. Daha imdiden hissediyorum ki, tuttuklar yol Trkiye'ye de ayn eyleri getirmeye doru gidiyor. " 155

NOTLAR

1 erif Mardin: Din ve deoloji, stanbul 1983, s. 54 2 evket Sreyya Aydemir: Suyu Arayan Adam, stanbul 1967, s. 400 3 smet Bozda: Kemal Tahir'in Sohbetleri, Ankara 1980, s. 146 10 4 erif Mardin: y. a. g. e., s. 24 5 brahim Kafesolu: Eski Trk Dini, 1980, s. 14 6 Sedat Veyis rnek: 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane, stanbul 1977, s. 38-39 7 bn Fazlan Seyahatnamesi (Hazrlayan: Ramazan een), stanbul 1975, s. 43 8 brahim Kafesolu: y. a. g. e., s. 17-21 9 brahim Kafesolu: y. a. g. e., s. 49 10 saac Asimov: "Bo nanlar ve Bilim", Bilim ve Sanat, say 38, Ankara, ubat 1984, s. 23 11 Emel Esin: "slamiyetten nce Eski Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1975 s. 94 12 Emel Esin: y. a. g. y., s.102 13 K. Dietrich: Byzantinische Quellen zur Lander und Vlkerkunde, Leipzig 1912'den aktaran Emel Esin y. a. g. y., s.101 14 W. Eberhard: "Eski Trk Dini", Trk Dili Edebiyat Dergisi XIII, stanbul 1964, s. 87 15 brahim Kafesolu: Eski Trk Dini, stanbul 1980, s. 43-44 16 Abdlkadir nan: Eski Trk Dini Tarihi, stanbul 1976 , s. 165 17 Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 31-38

18 Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 165 19 Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 122 20 Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 38-40 21 Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 40-41 22 Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 41-44 23 Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 116 24 Emel Esin: slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1975, s.104 25 Emel Esin: slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1975, s. 59 26 Emel Esin: y. a. g. y., s. 62 27 Emel Esin: y. a. g. y., 133 28 inasi Tekin: Mani dininin Uygurlar tarafndan devlet dini olarak kabul ediliinin 1200. yldnm dolays ile birka not (762-1962), Trk Dili Aratrmalar Yll 1962, Ankara 1962, s. 5 29 Zekeriya Kitap: Trkistan'da slamiyet ve Trkler, Konya 1988, s. 63 30 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 61 31 Emel Esin: y. a. g. y. ,s. 124 32 Zekeriya Kitap: Hz. Peygamberin Hadislerinde Trkler, stanbul 1986, s. 64, Zekeriya Kitap: Trkistanda slamiyet ve Trkler: Konya 1988, s. 95-96 33 smail Hami Danimend: Trklk Meseleleri, stanbul 1966, s. 76-78 34 lhan Arsel: Arap Milliyetilii ve Trkler, stanbul 1977, s. 77-78 35 Zekeriya Kitap: y. a. g. e, s. 88 36 Arthur Koestler: Onnc Kabile, stanbul 1976, s. 74-76 37 emseddin Gnaltay, TTK, Belleten, c. VII, say 25 38 lhan Arsel, peygamberlik sanatnn Araplarda bir meslek olduunu syler. Gerekten,. Muhammet'ten sonra da Arabistan'da bir dizi peygamber ortaya kar. Bahriye ok "slamdan Dnenler ve Yalanc Peygamberler", stanbul 1982, kitabnda Muhammet'ten sonra ortaya kan peygamberleri sralar. Yazara gre, gerek peygamberle, yalanc peygamberleri birbirinden ayracak tam lt bulunmaz. Yaklak olarak gerek peygamberleri yle tanmlar: ldkten sonra da eseri yaayan, fikirleri byk ktleleri hakimiyeti altna alan ve eserlerinin izleri hibir suretle silinip kaldrlmas mmkn olmayan kimseler gerek peygamberlerdir. Sahte peygamberlerin en tehlikelisi ve ilkeli Yemenli Esved'dir. Esved'in olaanst yetenek ve becerileri bulunur. Kahinlik bilir, gzel konuur, hokkabaz ve ipnotizmacdr

(s. 38-39). Mslmanlar kendi dinini yayan Esved'i, zor bir suikast sonucunda ldrebilirler. 39 Auguste Bebel: Hz.Muhammed ve slam Kltr, stanbul 1987, s. 16 40 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 24 41 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 26 42 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 33 43 Bernard Lewis: slam'n Siyasal Sylemi, stanbul 1993, s. 46 44 Leone Caetani: slam Tarihi, (ev. Hseyin Cahit), C. 3, s. 244, Aktaran smail Habib, Avrupa Edebiyat ve Biz, c. l, s. 188, stanbul 1940 Aleviler yolkardelii kurumunun bu olaydan kaldna inanrlar. 46 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 34 47 lhan Arsel: Arap Milliyetilii ve Trkler, stanbul 1977, s. 397 48 L. Ligeti: Bilinmeyen Asya,I, Ankara 1970, s. 172 49 lhan Arsel: y. a. g. e., s. 174 50 lhan Arsel: y. a. g. e., s. 45 51 Sleyman Ate: Kur'an Kerim ve Yce Meali, Ankara 1975, s. 21 52 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 22-23 53 Sleyman Ate: Kur'an Kerim ve Yce Meali, Ankara 1975, s. 21 54 smail Habib: Avrupa Edebiyat ve Biz, stanbul 1940, s. 202-203 55.smail Habib: y. a. g. e., s. 203 56 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 38 57 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 36 58 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 21 59 smail Habib: Avrupa Edebiyat ve Biz, stanbul 1940 s. 191 60 smail Habib: y. a. g. e., s.192 61 Muazzez lmiye : Kutsal Kitaplarn Smer'deki Kkleri, Bilim ve topya Dergisi, Say 9, Mart 1995, s. 89. 62 Turan Dursun: Din Bu 2, Tabu Can ekiiyor, stanbul 1991, s. 209. 63 lhan Arsel: Aydn ve Aydn, stanbul 1993, s. 107 64 lhan Arsel: y. a. g. e., s. 107 65 Muazzez lmiye : Kutsal Kitaplarn Smer'deki Kkleri, Bilim ve topya Dergisi, Say 9, Mart 1995, s. 11 66 Muzazzez lmiye : y. a. g. y., s 12 67 Noah Kramer: Tarih Smer'de Balar, Ankara 1990, s. 96-98 68 Muazzez lmiye : y. a. g. y., s. 15 69 Muazzez lmiye : y. a. g. y., s. 15 70 Muazzez lmiye : y. a. g. y.,s. 16

71 Muazzez lmiye : y. a. g. y., s. 15-16 72 Cemil Sena: Hazreti Muhammed'in Felsefesi, stanbul 1989, s. 40-44 73 Cemil Sena: y. a. g. e., s. 42 74 Corci Zeydan: slam Medeniyeti Tarihi (ev. Zeki Megamiz) C. 4, stanbul 1978, s. 50 75 Aytun Altndal: Laiklik, stanbul 1986, s. 40-42 76 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 45-46 77 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 36 78 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 36 79 Auguste Bebel: y, a. g. e., s. 43 80Corci Zeydan: y. a. g. e., s. 44 81Corci Zeydan: y. a. g. e., s. 44-45 82Corci Zeydan: y. a. g. e., s. 47 83 Corci Zeydan: y. a. g. e., s. 99 84 Bernard Lewis: slamn Siyasal Sylemi, stanbul 1993, s. 80 85 Ali Mazaheri: Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, stanbul 1972, s. 51 86 Corci Zeydan: y. a. g. e. s. 79-84 87 Corci Zeydan: y. a. g. e., s. 159 88 emsettin Gnaltay: TTK Belleten c. VII, say 25'den Cemal Kutay, Mslman Kardeler Hareketi, stanbul 1977 s. 133-134 89 Emel Esin: slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1978, s. 144 90 Esin: y. a. g. y. , s. 28 91 Zekeriya Kitap: Trkistan'da slamiyet ve Trkler, Konya 1988, s. 59 92 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 76 93 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 76 94 L. Ligeti: Bilinmeyen -Asya I, stanbul 1970, s. 172 95 Abdlkadir nan; Eski Trk Dini Tarihi, Ankara 1976, s. 189 96 Abdlkadir nan: y. e. g. e. , 189-190 97 Bahriye ok: a. g. e., s.54 98 Zekeriya Kitap: Trkistan'da slamiyet ve Trkler, Konya 1988, s.99 99 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 216-217 100 Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 190 101 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s..220 102 H. A. R. Gibb: Orta Asya'da Arap Ftthatt, stanbul 1930, s. 37-38 103 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 221

104 Taberi"den aktaran Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 102 ve Erdoan Aydn: Nasl Mslman Olduk? ,Ankara 1994, s. 71 105 Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 191 106 Bahriye ok: y. a. g. e., s. 55 107 Bahriye ok: slam Tarihi: Emeviler-Abbasiler, Ankara 1983, s. 53 108 Zekeriya Kitap: y. a. g. e. ,s. 120, Kitap Buhara halknn bu tutumunu gayri samimi bulur. Erdoan Aydn, i yanarak eriatnn Trkn direniini knamasn eletirir: Erdoan Aydn: y. a. g. e., s. 75 109 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 121. Erdoan Aydn, Kitap'nn Narai'den aktard bu bilgileri, Kitapnn onaylayc anlatm karsnda yer yer kendini tutamayp isyan eder! 110 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 125 111 Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 193 112 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 145 113 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 147 114 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 152 115 Bahriye ok: y. a. g. e., s. 54 116 H. A. R. Gibb: y. a. g. e. s, 39 117 H. A. R. Gibb: y. a. g. e., s. 53 118 A. R. Gibb: y. a. g. e., s. 62 119 Bahriye ok: slam Tarihi, Ankara 1983, s. 56 120 Emel Esin: y. a. g. y., s. 147 121 L. Ligeti: a. g. e. I, s. 173 122 Ali Mazaheri: y. a. g. e, s. 188 123 Corci Zeydan: y. a. g. e., s. 257 124 smail Habib: Avrupa Edebiyat ve Biz, stanbul 1940 125 Ali Mazaheri: Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, stanbul 1972, s. 55 126 Emel Esin: y. a. g. y. ,s. 163-164 127 Emel Esin: y. a. g. y., s 161-162 128 Emel Esin: y. a. g. y., s 161 129 lhan Arsel: Arap Milliyetilii ve Trkler,lstanbul 1977, s. 287 130 Bernard Lewis: y. a. g. e., 13 131 Besim Atalay : Divan- Lgat t Trk Ankara 1975, s. 4 132 Besim Atalay: y. a. g. e., s. 35 133 Mustafa Canpolat: "Divan- Lugat-it Trk'te amanizmin zleri", Trk Folkloru Aratrmalar Yll, 1974, Ankara 1975, s. 22, Abdlkadir nan:

"Divan- Lugat-it Trk'te amanizme Ait Kelimeler", Eski Trk Dini Tarihi, s. 129-136. 134 Ahmet Yaar Ocak: Babailer syan, stanbul 1977, s.90-95 135 Cemal Kutay: Mslman Kardeler Hareketi, stanbul 1977, s. 215 136 Bartold: Bermekiler, slam Ans. stanbul 1993, c. 2, s. 561 137 Abdlkadir nan: Kur'an' Kerimin Trke tercmeleri zerine bir inceleme, Diyanet leri, Ankara 1961 138 Bahriye ok: y. a. g. e., s. 55 139 bni Batuta Seyahatnamesi, (Haz. Ramazan een). stanbul 1976, s. 65 140 evket Sreyya Aydemir: Enver Paa 3, stanbul 1972, s. 288 141 smail Hami Danimend: Trk Irk Niin Mslman Oldu, Konya 1978, s. 46 142 smail Hami Danimend: y .a. g. e., s.46-47 141 smail Hami Danimend: Trk Irk Niin Mslman Oldu, Konya 1978, s. 46 142 smail Hami Danimend: y .a. g. e., s.46-47 143 Cemal Kutay: y. a. g. e., s. 190 144 smail Hami Danimend: y. a. g. e., s. 48 145 Yakup Kadri Karaosmanolu: Zoraki Diplomat, stanbul 1984, s. 377-378 146 Cemal Kutay: Mslman Kardeler Hareketi, stanbul 1977, s. 186 147 Cemal Kutay: y. a. g. e., s. 187 148 erafettin Turan: Trk Kltr Tarihi, Ankara 1990, s. 113 149 Abdlkadir nan: Eski Trk Dini, stanbul 1976, s. 176-177 150 Niyazi Berkes: Asya Mektuplar, stanbul 1975, s.100 151 Jean-Paul Roux: Trklerin Tarihi, stanbul 1989, s. 34-35 152 evket Sreyye Aydemir: Suyu Arayan Adam, stanbul 1967, s. 399-400 153 Niyazi Herkes: Asya Mektuplar, stanbul 1976, s . 28-30 154 Niyazi Berkes: Asya Mektuplar, stanbul 1976, s. 199-200 155 Niyazi Berkes: y. a. g. e., s. 65