YILDIZTEKNKNVERSTES

naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

YILDIZTEKNKNVERSTES YILDIZ TEKNK NVERSTES

NAATMHENDSLBLM

TNELDERS
6.Blm 6.Blm Klasikkazyntemleri (Kazekilleri,iksa sistemlerivekazmakinelerinin (Kazekilleri,iksa sistemlerivekazmakinelerinin kolluvehidrolikkrclar kapasiteleri) kolluvehidrolikkrclar p )

Prof.Dr.Mh.ErginARIOLU
YapMerkeziAR&GEBlm
2009
1

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

AIKLAMANOTU:
Byk kaz kesitli metro/ karayolu tnellerinin kazs 1970 li yllardan beri Yeni Avusturya Tnel Yntemi NATM ile yaplmaktadr. Bu yntemin bir tnel ama yntemi olmad, sadece baz kavramlara ki onlarn teorik almlar tanmlanmamtr ve uygulama rneklerinde de bu kavramlar aklanamamaktadr dayal dnsel yaklam olduu, literatrde ilk defa Prof. Dr. Mh. Karman Kovri tarafndan 1993, 1994 ve 1995 yllarnda ortaya koyulmutur (http://www.eos.ubc.ca/courses/eosc547/lecturematerial/KovariNATMErroneousConcepts.pdf). Ayn

aratrman savlarn 2003 te yaymlanan iki makalesinde tekrarlamtr. NATM ekolnde yer alan aratrmalar Prof. Dr. Mh. Kovri ye gl teorik/ pratik deerlendirmelere dayal bir yant gelitirememilerdir. Bu notlarn muellefi de(*) Prof. Dr. Mh. Kovri nin NATM ye ilikin tm grlerine katlmaktadr. Kald ki, salt maden Kovri NATM mhendislii literatr asndan ele alndnda 1964 ylnda NATM ciler tarafndan ileri srlen kavramlarn bir blmne ait analitik ve deneysel modelleri, rnein Labasse 1947, F Mohr 1957, 1960 almalarnda yaymlanmtr ( f Dr. Mh. F. Mohr Maden Maden Fakltesi nde retim yesi olarak almtr). Bu l (Prof. h h T d d k l d l k l ) gereke ile bu ders notunda NATM yerinde klasik kaz yntemi kullanlmtr.
(*)

DSI nin Adana/ Blge Mdrl tarafndan 1983 ylnda dzenlenen tnel sempozyumunda oturumlardan

birinde Ergin ARIOLU sz alarak, NATM nin geni bir deerlendirmesini yaparak, szde ynteme ilikin kavramlarn tnelcilikte 1940 l yllardan beri ok iyi bilindiini ifade etmiti. Daha sonra bu grlerini yazl olarak hazrlama imkan olmamt. Gen mhendis/ aratrmanlara bu rnekten kartlacak nemli ders vardr: almalarnz mutlaka cesaretle yazl hale getirin ve yaynlanmas iin srekli aba sarf edin. Sz uar, yaz kalr
2

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Kaya ktlesinin radyal yerdeitirme karakteristik erisine etkisi y y y

o Elastik davran gsteren kaya ktlelerinde mekanik
A Arazibasnck Basnc,P ksa

byklkler (y,b, Ey, c ve ) daha byk olduundan

Zayfkayaktlesi c1,1ler dk Ortalamakayaktlesi O l k k l i c1> c2;2>1

gzlemlenecek

radyal

yerdeitirme

bykl

ok

kktr. Bu tr formasyonlarda iksa gereksinimi yoktur. Yalnz, proje sresi ve zellikleri nedeniyle basit iksa sistemleri kaplama kalnl ok az olan pskrtme beton,

Elastikdavran c3,3 >>c1,1 RadyalYerdeitirme,ur

geni aralklar ile yerletirilmi tavan saplamalar vs uygulanabilir. o Kaya ktlesinin mekanik byklkleri azaldka temel cidarnn sergiledii deformasyon plastik zellik kazanr. Ve tnel etrafnda plastikleme zonu oluur. Plastikleme zonunun genilemesini denetlemek amacyla tnelde

iksa sistemleri uygulanr.

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

ksa sistemlerinin rijitlikleri j

okrijitiksa sistemi (betonarmekaplama) (b t k l )

P
Pii,1 1

o Kaz faaliyetinden hemen sonra ok rijit iksa sisteminin yerletirilmesi durumunda kaplama tarafndan tanan arazi basnc yksektir. Pahal bir zmdr. o Tnelde radyal yerdeitirmenin kontroll ekilde

artmasna izin verecek iksa sisteminin tad basn

Deformasyonaklolan pskrtmebetonkaplamas P1,2<Pi,1 Pi,2 Gkolasl

nemli lde azaltlabilir. Daha ak deyile ekonomik iksa zmleri retilebilir. o Eer iksa sistemi kaz blgesine ge yerletirilmi ve tama kapasitesi de yeterli deilse, fiziksel olarak denge

ur

noktas

olumadndan

tnelde

gk

olasl

szkonusudur.

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

ncirliMevhibeNNtnelindekazdesteklemeaamalar:
1 styarkazs 4 Taban(invert)kazs

2 Pskrtmebetonilemi

5 Kayabulonu yaplmas

3 Altyarkazs

1,25numaralarkazdauygulananaamalarnsrasngstermektedir. yg g

Kaynak:Arolu,B.,Yksel,Arolu,Ergin,1994

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

DerinTnelnaatAamalar: e e aat a a a
Kollutnelmakinesi Arn Delikdelmemakinesi

1 Kazyaplmas

Havalandrmaborusu

Yol dolgusu

5 Kayabulonu yaplmas

2 1.Kademepskrtmebetonu

6 Radye betonudklmesi

3 elikiksa konulmas

7 Kemerikaplamabetonu

zelelikkalp

4 2.Kademepskrtmebeton

1,27numaralarkazdauygulananaamalarnsrasngstermektedir.

Kaynak:AtlasCopco ?

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

MevhibennTnelindeUygulananKazDesteklemeSistemininAyrntlar: e be e de Uygu a a a este e e S ste y t a

(L=Saplamauzunluu,d=Saplamaap,q=elikiksa arl,e=indirmeuzunluklar)

Kaynak:YapMerkeziArivi,amlca,stanbul,1994.

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Mevhibe nn Tneli Kaz Destekleme lemleriAamalar

UygulamaAamas lemTr nsren(Gerektiinde) Kaz nPskrtmeBetonu (GerektiindeAynaveKaz Yzeyine) Hasr elik Yerletirme HasrelikYerletirme ksaYerletirme PskrtmeBeton Kaz nPskrtmeBeton(Aynave KazYzeyineGerektiinde) HasrelikYerletirme ksaYerletirme PskrtmeBeton KayaBulonu(stYarleBirlikte) TABAN(NVERT) TortulKayalarn BulunduuBlgede g Uygulanmtr Kaz HasrelikYerletirme PskrtmeBeton GeiciDolgu GeometrikBoyutlarveMiktar L=3.03.60m,=26mmnervrlubuk,1030adet,(Herikiiksadabir) 0 8 m 1 30 m Arka arkaya 2 3 adm (iksa) 0.8m 1.30m,Arkaarkaya23adm(iksa) 5cmkalnlndaBS20,Prizhzlandrckatkl

STYARI

Q 221/221 Tip, W=3.47 kg/m , 30 cm bindirme (Btipidestekleme Q221/221Tip,W 3.47kg/m ,30cmbindirme( B tipi destekleme sistemindetekkat,Ctipidesteklemesistemindeiftkat) styariinparal BS20betonsnfnda,Prizhzlandrckatkl,(Btipidesteklemesisteminde 20cm,Ctipidesteklemesisteminde25cmkalnlkta)
2

(1.63.9m)lerleme,23Admbirlikte 5cmkalnlndaBS20,Prizhzlandrckatkl Q221/221Tip,W=3.47kg/m ,30cmbindirme p g AltYariinikiparal(SaveSolAyaklar) BS20Betonsnfnda,Prizhzlandrckatkl,(Btipidesteklemesisteminde 20cm,Ctipidesteklemesisteminde25cmKalnlkta) BTipidesteklemesisteminde78,adet/iksa,CTipidesteklemesisteminde 1112adet/iksa,L=3.85m,=26mmnervrlubuk+imentoenjeksiyonu

2

ALTYARI

4kazadmbirlikte 2 Q221/221Tip,W=3.47kg/m ,30cmBindirme 20 25cmkalnlktaprizhzlandrrckatkl p 1.0mKalnlkta

8

Kaynak:B.Arolu,A.Yksel,Arolu,Ergin,2000.

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

ncirliMevhibenntnelindeuygulanandrenajsistemi

Su Tayan Marn Tabakas Su Geliri ST YARI

Geirmsiz Siltli Kil Tabakas Su Kanal

ALT YARI

NVERT

25 mm Delikli Plastik Boru

Aralk ~1 m 42 mm Drenaj Delii Detay y Pskrtme Beton +elik Hasr +elik ksa +Kaya Bulonu Kesit

Kaynak:YapMerkeziArivi,amlca,stanbul,1995.

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Mevhibe nn Tneli Gnlk lerleme Hznn Gzergah Boyunca Deiimi

4,5 4 Gnlk ilerleme hz i z (Ha aftalk ortala ama), m/gn n.ayna 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 -200 0 -100 0 0 100 0 200 0 300 0 400 0 500 0 600 0 700 0 800 0 900 0 1000 0 1100 0 1200 0 1300 0 1400 0 1500 0
10

ORTALAMA LERLEME HIZI 2.32 m/gn.ayna

km
Kaynak:B.Arolu,A.Yksel,Arolu,Ergin,2000. K k B A l A Yk l A l E i 2000

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Mevhibe nn Tnelinde yer alt ve yerst hareketi lm esaslar:

Bina

Yol Sb Sz E, Sz E, Sz E, Sz Sz Sb

r
Hr

Ht, Hr Ht, Hr D D
styar st yari

Ht

Ht, Hr D D
Ht, Hr D E Sz Sb Tegetsel ve Radyal Basinc Hcresi Tnel ii Deformasyon N kt i T l i i D f Noktasi oklu ubuk Ekstansometre Yzey Oturma Noktasi Bina Oturma Noktasi

Altyar y Alt yari

11

Kaynak:B.Arolu,A.Yksel,Arolu,Ergin,2002.

11

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Mevhibe nn Tnelinde Yaplan Tasman lmleri

lm Kesiti Says: Toplam Okuma Says: Ortalama Okuma Says: Ortalama lme Aral: Birim Tnel Uzunluunda Okuma Says: Kesit Bana Ortalama Okuma Says:

48 adet 4519 adet 22 adet/bulon 35 m 3.4 ad/m 119 adet/kesit

Kaynak:B.Arolu,A.Yksel,Arolu,Ergin,2002.

12

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Mevhibe nn Tneli MS 18 stasyonunda (km6+700) Alnan Yzey Tasman ve (km6 700) Tnel ii lm Sonular:
stasyonun Aynaya Uzakl, X, m
-40 -30 -20 -10 0 -10
stasyon Noktas MS# 18 0 +X

10

20

30

40

50

-20 -30 -40 40 -50

-X

Ta asman , mm m

Tnel i T l i Deformasyon

-60 -70 -80 -90 Gnlk Tasman Art Hz Yzey Tasman y Tnel i Maksimum Dey Deformasyon

Kaynak:B.Arolu,A.Yksel,Arolu,Ergin,2002.

13

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

zmir Nene Hatun metro tneli ve istasyon tnelinde kaz destekleme ileri:
Kayabulonu Kaya bulonu (15m/17adet/iksa) l=5,85m

Pskrtmebeton25cm Pskrtme beton 25 cm + elikhasr2kat + elikkafesiksa

Kazalan 146,5m2

Kaynak:B.Arolu,A.Yksel,Arolu,Ergin,2002.

14

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

zmir Nene Hatun Tnelinde Uygulanan Destekleme Sistemleri:

1 2 5 3 4

STYARI

STYARI

ALTYARI TABAN

ALTYARI

TortulKayalarnBulunduu Blge(km0+652km0+976)
KazAlan DesteklemeSistemi 1. PskrtmeBeton 2. elikKafesksa 3. KayaBulonu 4. elikHasr 5. Srenubuk :~69m2 :KapalHalka :V=8m3/m,t=25cm,BS20, :0,771,00adet/m(Q=13,5kg/m) :L=3,85m, 26mm Nervrlubuk,(~0,5ad/m2) :iftKat,Q221/221 :L=3,0m,26mmNervrl ubuk0,3maralkl,~1525adet/2 , , / round BirimelikTketimi :12,5kg/m3 (kaz) 1. 2. 3. 3

AndezitKayalarnBulunduuBlgeler (km0180 km0+652)ve(km0+976 1+405)

KazAlan DesteklemeSistemi PskrtmeBeton elikKafesksa KayaBulonu K B l :~66m2 :AkHalka :V=4,35m3/m,t=20cm,BS20 :0,771,00adet/m(Q=13,5kg/m) :L=3,85m, 26 L 3 85 26mm Nervrlubuk,(~0,3ad/m2) :TekKat,Q221/221 :L=3,0m,26mmNervrl ubuk0,3maralkl,~1525adet/ 2round ( k 2 d (oksnrlUygulama) l U l ) 3 (kaz) :6,4kg/m 15

4. elikHasr 5. Srenubuk

BirimelikTketimi

Kaynak:YapMerkeziArivi,amlca,stanbul,2002

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

zmir Metro Projesi Nene Hatun Tneli Pskrtme Beton Uygulamas:

Kaynak:YapMerkeziArivi,amlca,stanbul,2002

16

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

zmir Metro Projesi Nene Hatun Tneli Alt Yar Kazs ve Desteklemesi:

stYar st Yar (~35m2)

AltYar

(~31m ( 31 2)

Kaynak:YapMerkeziArivi,amlca,stanbul,2002

17

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Arskmahareketigzlenenderintnellerdeuygulananiksa rnei: Ar skma hareketi gzlenen derin tnellerde uygulanan iksa rnei:

ADetay
1525cm

24mmtavansaplamas

ADetay
Pskrtmebeton P k t b t Tabanbetonu Taban

Tabansaplamalar, l=6m

Gemebalants

Tavandeformasyonlarn denetlemekiinbraklan aralk20cm elikhasr Pskrtmebeton Gemeelikiksa TH21

Kaynak:Brandl,?

18

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Akmod tnellerdezeminiyiletirmesivensren/arniksa sistemlerininuygulamalar

Arniksa elemanlar

Tnelarnglendirmesi

Enjeksiyonlanan nsrenler l emsiye

Gelenekselyntem

Enjeksiyonlaemsiyeuygulamas
Kesilencidar Kesilen cidar akl

SnrlandrlmBasn

ncidarkesimi

Tnelarnglendirmesi

o lkintnelinyancidarndapottkaba makinesiilekesilir. y p o Alankesimbetonkarmyladoldurulur. o Tnelinetrafndaoluturulantaychalkasayesindearndatamcephekazgerekletirilir.

Kaynak:Mair,1997denalntlayanBrandl ? Kaynak:Schlosser,1997denalntlayanBrandl ?

19

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Arnn glendirilmesi:

Gemebaelik+iksa + Geme ba elik + iksa + pskrtmebetonkaplama Tnel ilerlemesi Fibercamarnivileri Pskrtmebeton uygulamas

nsrenler

o Kaz faaliyetlerinden tr 3 0 olmaktadr. Bu durum arnda stabilite sorunu yaratmaktadr. o nsren uygulamas ile dey gerilme 1 in bykl arnda azaltlabilir. o nsren ile gerekletirilen 1 gerilme azalm Mohr Coulomb diyagramnda gsterilmitir.

Kaynak:Kavvadas,2005.

20

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Aksiyal tip kollu tnel ama makinesi:

Kesicikafa arn Kolbom

Hidrolik verenler

Yrme nitesi: paletler Yenge ykleme kollar

Yklemekonveyr Aksiyaltipkollutnelamamakinesinin kesmemodu k d

Kaynak:Bilgin,Balc,2005, http://www.itaaites.org/cms/fileadmin/filemounts/general/pdf/ItaAssociation/ProductAndPublication/Training/TrainingCourses/T_C_Bilgin_2005.pdf

21

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Yanal tip kollu tnel ama makinesi:

Tnelarn

Kesicikafa

Kolbom Keski

Yenge ykleme kollar

Yklemekonveyr

Yanaltipkollutnelamamakinesinin kesmemodu k d
Kaynak:Bilgin,Balc,2005, http://www.itaaites.org/cms/fileadmin/filemounts/general/pdf/ItaAssociation/ProductAndPublication/Training/TrainingCourses/T_C_Bilgin_2005.pdf

22

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

zmir Metro Projesi Nene Hatun Tneli Kollu Kazc ile stasyon Tnelinde Kaz lemi:

Yklemenitesi C Ceyn k konveyr

Westfalia WAV 178/300 WAV178/300 KolluKazc

Kaynak:YapMerkeziArivi,amlca,stanbul,2002

23

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

KOLLUTNELAMAMAKNELERNNGENELZELLKLER KOLLU TNEL AMA MAKNELERNN GENEL ZELLKLER

o Toplam kurulu g, Pt, kW maksimum makine arl, G, t

Pt=14,75(G)0,735

r=0,905 , 10 t < G < 120 t

o Toplam kurulu g Pt, kW kesici kafa motor gc , Pk, kW Pt=4,63.Pk0,811 , r=0,939 , 50 kW < Pk < 400 kW

r= Korelasyon katsays o Zemine aktarlan basn a, kgf/cm2 makine arl, G, t a=0 895 exp(0 0076G) , r=0 686 =0,895.exp(0,0076G) r=0,686 a < t,em olmaldr. t,em = zemin/ kaya ktlesinin gvenli tama kapasitesi

Kaynak: Yap Merkezi, AR&GE Blm, 1993.

24

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Kollu tnel ama makinelerinin snflandrlmas:

Kollutnel ama makinesnf Hafif Orta Ar okar Arl,t 8 40 40 70 70 110 >100 Kesicikafa gc,kW 50 170 160 230 250 300 350 400 Maksimumkesit alan,m2 25 30 40 45 Maksimumalacasalam kayatekeksenlibasn dayanm,lab,b,MPa dayanm, lab b, MPa 40 60 60 90 90 110 110 140 RQD, % <80 <60

Kaynak:Bilgin,Balc,2005, http://www.itaaites.org/cms/fileadmin/filemounts/general/pdf/ItaAssociation/ProductAndPublication/Training/TrainingCourses/T_C_Bilgin_2005.pdf

25

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Kollu tnel ama makinesinin anlk kesme kapasitesinin kaya ktlesi kazlabilirlik indisi ile deiimi :
o Kollu tnel ama makinesi kesici kafa Kollutnelamamakinesikesicikafa Anl lkkesmeKa apasitesi,ICR R,m3/sa Kollukesici,95HP performansnnamprikolarakkestirimi:

ICR = 0,28.P.(0, 974)RMCI

ICR=26,127.exp0,0263RMCI r=0,856

Burada;

RQD RMCI = lab,b 100

m3/saat

ICR=Kollukazcnnanlkkesmekapasitesi, RMCI=Kayaktlesikazlabilirlik kesilebilirlik i di i indisi

Kayaktlesikazlabilirlikindisi,RMCI,MPa

lab,b=Salamkayanntekeksenlibasn dayanm,MPa RQD=Kayakalitegstergesi,% RQD= Kaya kalite gstergesi % P=Makinegc,HP r=Korelasyonkatsays

Kaynak:Bilginvd.1988,1990,1996;Bilgin,Balc,2005, http://www.itaaites.org/cms/fileadmin/filemounts/general/pdf/ItaAssociation/ProductAndPublication/Training/TrainingCourses/T_C_Bilgin_2005.pdf

26

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Kollu makinenin anlk kaz kapasitesinin makine gc ve arlna bal deiimi:

ICR=Kollukazcnnanlkkesme kapasitesi,m3/saat RPI=Kollutnelmakinesininkazindisi

ICR = 27,511exp0,0023(RPI)
ICR,m3/sa /
r=0,964

lab,b=Salamkayanumunesinintek eksenlibasndayanm,MPa W=Makinearl,metrikton P=Kesmegc,kW r=Korelasyonkatsays

Keskitketimdeeri:
BCR = 897,06. ( RCI) + 6,18. ( RCI) , keski/m3 kaya
2

Kollutnelmakinesininkeskitketimindisi Kollu tnel makinesinin keski tketim indisi : lab,b P.W.CHD

RCI =

RPI=(PxW)/lab b ( )/ lab,b

CHD = Kesici kafann ap, m

Kaynak:opur,1997danalntlayanBilgin,Balc,2005, http://www.itaaites.org/cms/fileadmin/filemounts/general/pdf/ItaAssociation/ProductAndPublication/Training/TrainingCourses/T_C_Bilgin_2005.pdf

27

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Kollu tnel makinesinin anlk kaz kapasitesinin birim kaya numune hacmi bana deformasyon iine gre belirlenmesi:
Yenilmencesi
lab,b

Yenilme noktas
Basn deneyi

KesmeKapasitesi,Kp,m3/sa

Yenilmesonras

Gerekperformans

Kp = 107,6 19,5ln ( Wz )
s=4 6 m3/sa n= 26 r=0 943 4,6m /sa,n=26,r=0,943

Ge erilme,

Deformasyonii: y
Wz = d

132kW kollukesici

BirimDeformasyon, Birim Deformasyon

Deformasyoni,Wz,[kJ/m3]
(s=Korelasyonunstandartsapmas,n=Verisays,r=Korelasyon katsays)

Kaynak:Thuro,Plinninger,1999,http://www.geo.tum.de/people/thuro/pubs/1999_isrm_paris.pdf

28

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

HerTrlKazMakinesininKapasiteHesabndaKullanlabilenYaklam: H T l K M ki i i K it H b d K ll l bil Y kl
ICR = k P SEopt
( (Rostami vd.1994,1996) )

ICR=Anlkkapasite,m3/saat k=Enerjitransferkatsays(Kabuledilendeerler:Kollutnelmakinesiiink=0,45 0,55;TBMiink=0,85 0,90) P=Kaz kesme gc,kW SEopt=1m3 kayakazsiintketilenoptimumspesifikenerji,kW

SEopt=0,0826lab,b+1,24,kW/m3

(Bilginvd2006)

lab,b=Salamkayanumunesinintekeksenlibasndayanm

29

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Hidrolik krc net krma kapasitesinin kestirimi: p

Hidrolikkrcnngc30HP Netkrm makapasitesi(m3/sa)

IBR = 4,24P(RMCI)0,567
RMC = lab,b ( RQD/100 )
Burada; IBR=Anlkveyanetkrlmaoran,m3/saat P=Makineningc,HP RMCI=Kayaktlesininkesilebilirlikindeksi,MPa
lab,b=Salamkayanumunesinintekeksenlibasn
lab,b,MPa Hidrolikkrcnngc60HP
2 3

dayanm,MPa RQD=Kayakalitegstergesi,% Deerlendirme:

o Verilen lab,b ve makine gcnde, P, azalan RQD

Netkrmaka apasitesi(m3/sa) /

deeriyle krma kapasitesi artmaktadr.

o V il RQD ve P d l i d k Verilen deerlerinde krma k kapasitesi artan it i t lab,b ile nemli lde azalmaktadr. Not: Hidrolik krcnn teknik boyutlandrmasna ynelik daha ayrntl bilgi Dr. Hakan TUNDEMR tarafndan hazrlanan bildiri metninden, 2007 temin edilebilir (Bkz bu blmn Ek okuma paras)

Kaynak:Bilgin,Balc,2005, http://www.itaaites.org/cms/fileadmin/filemounts/general/pdf/ItaAssociation/ProductAndPublication/Training/TrainingCourses/T C Bilgin 2005.pdf

lab,b,MPa

30

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

Saysalrnek: n pilot tnel arnnda yaplan atlak lmlerine dayandrlan kaya kalite gstergesi, RQD ve salam kaya numunesinin eksenli basn dayanm, lab,b deerleri yledir: o RQD %45 %60 %35 %20 %30 %50 %38 %32 RQD: %45, %60, %35, %20, %30, %50, %38, o lab,b: 46 MPa, 32 MPa, 50 MPa, 35 MPa, 38 MPa, 25 MPa, 26 MPa, 32 MPa ( Q e lab,b a as da e a g b f se ba t bu u a a tad ). (RQD ile lab b arasnda herhangi bir fiziksel bant bulunmamaktadr). a) Verilen RQD ve lab,b deerlerinin istatistiksel byklklerini bulunuz. %95 gven aral iin RQD ve lab,b in alt ve st snr deerleri nedir? b) c) Verilen byklkler iin kollu tnel V il b klkl i i k ll t l ama makine k ki kapasitenin ortalama, alt ve t d l i nedir? it i t l lt st deerleri di ? Ortalama edeer kuvars ierii %40 dr. Buna gre birim m3 kaz iin keski tketimini kestiriniz.

: zm: a)Aritmetikortalamadeeri

X
X=
i=1

X1 + X 2 + ... + Xn n

bantsilehesaplanr.BuradanRQDvelab,binaritmetikortalamalarsrasyla

RQD =

lab,b

45 + 60 + 35 + 20 + 30 + 50 + 38 + 32 = %38,75 8 46 + 32 + 50 + 35 + 38 + 25 + 26 + 32 = =35,5MPa 8

bulunur.

31

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm
Devamdr

TNELDERS
ErginARIOLU

Standartsapmadeeri,s

(X X)
n i

s=

i=1

n1

X1 X

) (
2

+ X2 X

+ ... + Xn X

n1

(n < 30

adet )

ilehesaplanmaktadr.(n=Verisays). BubantdanRQDvelab,bnindeerlerininstandartsapmalarsrasiles=%12,56ves=8,88MPadr. Deikenlikkatsays,V X1,X2 ,,Xn kmesininstandartsapma,sdeerininortalamadeer,eoranolup, X

V=

s x100,% X

ilebulunur.BuradanRQDvelab,b iindeikenlikkatsayssrasileV=%30,3veV=%23,4olarakhesaplanr. %95gvenaraliinRQDvelab,bnaltvestsnrdeerleri; %95iinRQD %95 iin RQD %95iinlab,b (%13,62 %63,88)aralnda ( X 2s ) (%13 62 %63 88) aralnda ( X 2s ) (17,74MPa 53,26MPa)aralndadr.
2 3

b)Kollutnelamamakinesininkazkapasitesi

RQD RMC = lab,b 100

bantsilehesaplanr.

,Bilginvd.,1996
32

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm
Devamdr

TNELDERS
ErginARIOLU

Ortalamadeerlerekargelenkazkapasitesi:

38,75 RMC = 35,5 100

= 18, 8 m3 /sa

%95gvenliksnriinortalamannaltvestdeerleri:

RMCalt RMCst

15,23 = 18, 9 100

= 5, 94 m3 /sa = 37, 99 m3 /sa

62,27 = 52,1 100

olarakbulunur. Thuro vePlinninger,1999bantsylakollutnelmakinesininkazkapasitesi

RMC = 75,5 17,3.lnlab,b 8,5m3 /sa ,

10MPa < lab,b < 120MPa

5,25m3/sa 22,25m3/sa

(Verisaysn = 26,korelasyonkatsaysr = 0,787) RMC = 75,5 17,3.ln ( 35,5 ) 8,5 = 13,75 m3 /sa

olarakhesaplanr.
33

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm
Devamdr

TNELDERS
ErginARIOLU

Thuro vePlinninger,1999kaynandaraporedilenlab b=f(Edeersilisyzdesi)(*) deiiminden(Bkzekil) lab,b f(Edeersilisyzdesi) hareketleiin1m3 kazbanatketilecekkeskimiktar0,7adettir. lab,b = 35,5MPa
S Salamkayanu umunesininte ekeksenlibas sndayanm, lab,b,MPa

Deerlendirme:
o Keski tketimine etki eden temel faktrler tek

eksenli dayanm salam numune ve kesilen kaya ktlesinin edeer SiO2 ieriidir.
o Verilen lab,b deerinde artan SiO2 miktaryla 1 m3

kaya

ktlesi

hacmi

bana

keski

tketimi

artmaktadr.

Keskitketimi,keski/m3

(*)Kayanumunesininedeersilisyzdesipetrografikincekesitanalizlerindenbelirlenebilir.

Kaynak:Thuro,Plinninger,1999,http://www.geo.tum.de/people/thuro/pubs/1999_isrm_paris.pdf

34

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

EK 1 AvusturyaStandartlarnaGreNORM2203e d l grekayasnflandrmasistemlerinin karlatrlmasvekayasnflar k l l k fl

35

Avusturya Standartlarna Gre NORM 2203 e gre kaya snflandrma sistemlerinin karlatrlmas ve kaya snflar

Yeni Avusturya Tnel Ynteminde kullanlan NORM 2203 de tanmlanan kaya ktlelerinin Q ve RMR sisteminin karlklar ve tanmlanan kaya ktlesine gre iksa sistemlerine ilikin bilgi, okuma paras olarak 6. Blmn ders notunun sonunda yer almaktadr.

2
Kaya Snflama Sistemlerinin Karlatrlmas(*)
BARTONKAYA KTLES NTEL(Q) Sonderece iyi okiyi Pekokiyi A1 Stabil A1 Salam BIENIAWSKI KAYAKTLES DEER(RMR) NORMB2203 Ekim1994 ncesi NORMB2203 Ekim1994 sonras

okiyi yi yi A2 Ar sklen A2 Sonradanaz sklen

Orta B1 Zayf Orta Gevrek

B1 Gevrek B2 ok gevrek

ok Zayf

B2 ok gevrek Zayf

B3 Taneli

ok fazla zayf

C1 Baskl

C1 Daatma C2 Baskl C3 ok baskl C4 Akc C5

C2 okbaskl ok derece zayf ok Zayf L1

Gevekzemin yksekkohezyon

L2Gevek zemindk

ien

rnek: Barton kaya ktlesi nitelii ok zayf olarak tanmlanmsa NORM B2203 Ekim 1994 sonrasna gre bu kaya B3 kaya ktlesi olarak tanmlanmaktadr. Byle bir kaya ktlesinin genel zellikleri ve kullanlmas gereken iksa sistemiyle ilgili bilgiler ilerleyen sayfalarda ayrntl bir ekilde bulunabilir.
(*)

Karayollar Trkiye Teknik artnamesi, Karayollar Genel Mdrl, Yayn No: 267,Ankara, 2006, s. 312-325 den zetleyerek alntlayan Yksel.Proje, 2007, Ankara, http://www.dlh.gov.tr/stdlh/pdf/Demiryollari_Planlm_Tsrm.pdf

NORM B2203te tanmlanan kaya snflar ve zellikleri aada zetlenmitir :

A Kaya Snf : A kaya snf Stabil-Hafif Ar Sklen kaya Ktleleri olarak tanmlanmaktadr. Bu cins kaya ktleleri genellikle stabil olup elastik davran gsterirler. Yerel destek uygulanmamas halinde, yerekimi nedeniyle, yer yer s gkler meydana gelebilir. Gkler genellikle izole olmu, nemsiz eklem yaplar nedeniyle oluur. Elastik deformasyonlar hzla azalr. A kaya snf kendi iinde A1 (Stabil) ve A2 (Sonradan az sklen) olmak zere iki tipe ayrlr. A1 Destek Snf : Stabil kaya ktlesi olarak adlandrlr. Kaya ktlesi elastik davran gsterir. Deformasyonlar kk olup, ok hzl azalrlar. Serbest kaya paralar temizlendikten sonra sklme eilimi yoktur. Suyun kaya stabilitesine olumsuz bir etkisi yoktur. Tnel kazs teorik olarak tam ayna olarak yaplabilir. Kaz profilinin byk olmas halinde,kaz genellikle styar ve altyar kazs eklinde srdrlr. Delme-patlatma kaz iin gerekecektir. lerleme adm uzunluu yumuak patlatma artlar ve yapm tekniine bal olarak seilir. Destekleme sistemi projelerde detayl olarak gsterilecektir. A2 Destek Snf : Sonradan Az Sklen kaya ktlesi olarak adlandrlr. Deformasyonlar kktr ve ok hzl azalrlar. Kaya ktlesi elastik davran gsterir. Tnel tavannda ve yan duvarlarn st ksmnda sreksizlikler ve kaya ktlesi zati arlndan dolay s sklmelerin olma eilimi vardr. Suyun kaya stabilitesine etkisi gzard edilebilecek durumdadr. Tnel kazs teorik olarak tam ayna olarak yaplabilir. Kaz profilinin byk olmas halinde, kaz genellikle styar ve altyar kazs eklinde srdrlr. Delme-patlatma kaz iin gerekecektir. lerleme adm uzunluu yumuak patlatma artlar ve yapm tekniine bal olarak seilir. styar kazsnda 2.5-3.5 m, altyarda 4 m ile snrlanmaktadr. Bu tip destek snfnda sadece blgesel olarak tnel tavannda/yan duvarlarda yersel bloklarn stabil hale getirilmesi amacyla kaya bulonlar kullanlabilir. Bu durumda kullanlacak kaya bulonlar, aynadan itibaren en ok bir ilerleme adm geriden uygulanacaktr. Kaya bulonlama yn sreksizliklerin ynelimlerine gre seilecektir. Bulonlama ve dier destekler projelerde detayl olarak gsterilecektir. B Kaya Snf : B kaya snf Gevrek Kaya Ktleleri olarak tanmlanmaktadr. B olarak gsterilen kaya ktlelerinin davran, yapsal kenetlenme ve/veya ekme mukavemeti azlndan tr hzl geveme ve ayrmaya yatkndr. Hemen hemen tm evrede, boluk civarndaki ikincil gerilmeler, kaya ktlesinin mukavemetini biraz amakta, bununla beraber bu zafiyet mekanizmas ierilere ulamamaktadr.Destek yapmnn gecikmesi halinde artan kmeler meydana gelir. B kaya snf kendi iinde B1 (Gevrek), B2 (ok Gevrek) ve B3 (Taneli) olmak zere tipe ayrlr.

4
B1 Destek Snf : Gevrek kaya ktlesi olarak adlandrlr. Deformasyonlar kktr ve ok hzl azalrlar. Patlatmadan kaynaklanan kayadaki gevemeler ve kaya ktlesinin dk dayanm tnel tavannda ve yan duvarlarn st ksmnda sklmelere neden olur. Suyun kaya stabilitesine etkisi genelde nemsiz olarak nitelenebilir. Tnel kazs styar ve altyar olmak zere iki kademede yaplr. lerleme adm uzunluu styar kazsnda 2.0-3.0 m arasnda, alt yarda ise 4.0 m olacaktr. lerleme adm uzunluu zeminin desteksiz durma sresine, desteksiz akla, destekleme eleman yerletirme sresine bal olarak ayarlanmaldr. Kaz iin delme patlatma gereklidir. Snrl blgelerde sistematik destekleme gereklidir. Lokal olarak n destekleme gerekebilir. Destekleme aynadan en fazla bir ilerleme adm geriden monte edilecektir. Tehlikeli alanlar derhal desteklenecektir. Destekleme sistemi projelerde detayl olarak gsterilecektir. B2 Destek Snf : ok gevrek kaya ktlesi olarak adlandrlr. Tnel desteklemesinin zamannda yaplmas halinde deformasyonlar hzla azalrlar. Zamannda destekleme yaplmamas veya destekleme elemanlarnn yetersiz olmas halinde derinlere ulaan gevemeler ve buna bal olarak kopmalar meydana gelir. Bozumu veya ayrm kaya ktlesi ierisine fazla su aknn kaya ktlesinin mukavemeti zerinde etkisi bulunmaktadr. Kaz tnel kesitine bal olarak blnr. lerleme adm uzunluu, desteksiz durma sresi ve desteksiz aklna bal olarak belirlenir. lerleme adm styar kazsnda 1.5-2.0 m altyarda ise 3.0- 3.5 mden fazla olmayacaktr. Kaz genellikle yumuak patlatma ile yaplr. Tnel tavan ve yan duvarlarda sistematik destekleme gereklidir. Gerektiinde tavanda sren kullanlacaktr. Sren iin delme ve benzeri ilemlerin aynadaki veya tavandaki kaya ktlesi zerindeki olumsuz etkileri nlenecektir. Destekleme sistemi projelerde detayl olarak gsterilecektir. B3 Destek Snf : Taneli kaya ktlesi olarak adlandrlr. Blnm kazda bile kaya ktlesinde dklmeler meydana gelir. Kohezyonun az olmas ve az imentolama kaznn stabilitesinde yetersizlie neden olur. Bozumu veya ayrm kaya ktlesi ierisine fazla su aknn kaya ktlesinin dayanm zerinde etkisi bulunmaktadr. Blnm kaz ile ilerleyebilmek iin kaya ktlesini iyiletirici, desteksiz durma sresini artrc nlemler alnmaldr. lerleme adm uzunluu styar kazsnda 1.25-1.50 m, altyarda ise 3 mden fazla olmayacaktr. Kaz genellikle yumuak patlatma ile yaplr, titreime hassas kaya ktlelerinde mekanik kaz metotlar kullanlacaktr. Taban kazs ve bir taban beton kemeri yaplmas gerekli olabilir. Tnel tavan ve yan duvarlarda, aynada ve aynann ilerletilmesinden nce monte edilecek sistematik destekleme gerekmektedir. Sren kullanm yerel olarak gerekebilir. Sistematik elik iksa kullanlacaktr. Jeolojik artlara gre, styar aynasndan 75-100 metreden daha geride olmamak zere, yerinde dkme bir taban kemer betonu yaplmas gerekebilir. Destekleme sistemi projelerde detayl olarak gsterilecektir.

5
C Kaya Snf : C kaya snf Baskl Kaya Ktleleri olarak tanmlanmaktadr. C olarak gsterilen kaya ktlelerinin davran genellikle, kaya basncnn yeniden dalm sreci ve/veya deplasman snrlamalar sonunda oluan gerilmelerin kaya dayanmndan daha byk olduunu gstermektedir. Kaya ktlesinin ar gerilmelere maruz kalmas ile kabuk atma, burkulma, kesme ve bolua doru plastik hareket gibi zafiyet mekanizmalar oluur. Kaya ktlesinin plastisite ve viskozitesi, zamana bal belirgin deformasyon davran gstermesine ve sonuta byk deformasyonlara yol aar. Kaya zati arlk yklerinin aktif hale gemesi ve nemli miktarda geveme basnc, sadece byk deformasyonlara izin verildiinde meydana gelir. Bu durum kaya ktlesine zarar verecek derecedeki geveme ve ayrma, kaya dayanmnda byk miktarda azalmaya yol aar. Alan boluktaki byk deformasyonlar ve uzun dnemde zamana bal deplasman davran, zeminin elastik olmayan, plastik ve viskoz davranna baldr. atlamaya veya dklmeye eilimli kaya ktleleri ve ime zellii gsteren bileenleri olan kaya ktleleri bu gruba girer. Bu grup, ayn zamanda ayrm veya bozumu kayalar, gevek zemin ve organik zeminler gibi kaya ktlelerini kapsamaktadr. Kaya ktlesinin dk zellikleri nedeniyle kohezyon miktarna ve/veya geveme basncn takiben ar gerilmelere bal olarak, elastik veya plastik ar gerilme oluur. C kaya snf kendi iinde C1 (Da Atma), B2 (Baskl), C3 (ok Baskl), C4 (Akc) ve C5 (ien) olmak zere be tipe ayrlr. C1 Destek Snf : Yksek rt kalnl altnda masif kayada yksek n gerilmeler krlgan kaya ktlesinde elastik enerji depolanmasna neden olur. Bu enerjinin aniden yer deitirmesiyle kayada kesme ve kaya yapsnn ezilmesi ile birlikte krlmalar olur. Desteksiz braklan ksmlarda frlayan kayalar paralanmaya msaittir. Kaya ktlesindeki krlmalar derinlere ular. Bozumu veya ayrm kaya ktlesi ierisine fazla su aknn kaya ktlesinin dayanm zerinde nemli etkisi bulunmaktadr. Blnm kaz ile ilerlenmelidir. Taban kazs gereklidir. lerleme adm uzunluu styarda 1.5-2.0 m altyarda 3 mden fazla olmayacaktr. Kaz dzgn patlatma veya mekanik kaz metotlar ile yaplabilir. Destekleme elemanlar olarak ksa ama sk yerletirilmi kaya bulonlar, elik hasr gereklidir. Ek tedbir olarak kaya ktlesindeki basnc azaltc delikler alabilir. Bu yntemle da atmalar da nlenebilir. Jeolojik artlara gre styar aynasndan 50-75 m den daha geride olmamak zere yerinde dkme bir taban kemeri betonu yapmak gerekebilir. Destekleme sistemi projelerde detayl olarak gsterilecektir. C2 Destek Snf : Baskl kaya ktlesi olarak adlandrlmaktadr. C2, evreleyen kaya ktlesi ierisinde derine uzanan plastik zonlar ve basn veren davran ile karakterize edilir. Bu kaya ktlesinde orta derecede fakat belirgin olarak uzun sren ve yava son bulan deformasyonlar gzlenir. Kaz evresindeki deformasyonlarn mertebe ve hzlar orta derecededir. Plastik davranl yksek kohezyonlu kaya ktlelerinde gerilme gzlenir. Su szntlar ve konsantre su aknn kaya ktlesi

6
zerinde nemli etkisi bulunmaktadr. Tnel kazsnn, styar, altyar ve taban kazs olarak blnmesi zorunludur. Portal blgelerindeki zel durumlar hari, styar kazs kendi ierisinde blmlere ayrlacaktr. styar kazs aynasnda bir destekleme gvdesi gerekecektir. lerleme adm uzunluu styarda 0.75-1.25 m, altyarda 2 mden fazla olmayacaktr. Kaz dzgn patlatma ve mekanik kaz metotlaryla yaplabilir. Tralamadan hemen sonra pskrtme beton kaplamas gerekmektedir. Genellikle tnel aynas stabildir. Tm kesit evresinde sistematik destekleme gereklidir. Her ilerleme admnda destekleme sistemi tamamlandktan sonra bir sonraki ilerleme admna geilecektir. Tnel tavannda sren uygulamas gerekecektir. Sren uygulamas iin delgi sras ve sonrasnda imalatn ayna ve tavandaki kaya ktlesinin olumsuz etkilenmesi nlenmelidir. Destekleme elemanlarnn grevi derin plastik krlmalar snrlamaktr. Jeolojik artlara uygun olarak styar aynasndan 50 mden daha geride olmamak zere taban kemeri gereklidir. Destekleme sistemi projelerde detayl olarak gsterilecektir. C3 Destek Snf : ok baskl kaya ktlesi olarak adlandrlr. C3, derin zayflk zonlarnn olumas, balangta yksek ve hzl deformasyonlar ile karakterize edilir. Deformasyonlar uzun srer ve yava son bulur. Derine inen krlma ve plastik blgeler gzlenir. Su szntlar ve konsantre su aknn kaya ktlesinin davran zerinde nemli etkisi olmaktadr. Tnel kazsnn st yar kazs, alt yar ve taban kazs olarak blnmesi zorunludur. Genellikle st yar kazs aynasnda bir destekleme gvdesi gerekecektir. Aynada sistematik destekleme gerekebilecektir. lerleme adm uzunluu, st yar kazsnda 1.2 metreden, alt yarda ise 2.0 metreden fazla olmayacaktr. Kaz genellikle yumuak patlatma veya mekanik kaz metotlaryla yaplacaktr. Tralamadan hemen sonra pskrtme beton kaplamas gerekmektedir. Youn bir destekleme paterni tm kaz aynalarnda gerekecektir. Deformasyon mertebeleri, deformasyon boluklar ve/veya byk deformasyonlara cevap verebilecek destek elemanlarnn kullanm gibi zel bir tertibat gerektirecektir. Destekleme elemanlar, kaya ktlesinin eksenli gerilme durumunu idame ettireceklerdir. lerleme adm uzunluunun ksaltlmas, sren boyunun uzatlmas ve styar kazs aynasnda byk bir merkez destekleme gvdesinin braklmasnn yeterli olmamas halinde ayna kazsnn ayrca alt ksmlara blnmesi gerekebilir. Muhtemel zmler, styar kazsnn yar taraf kazlar veya yan galeriler halinde yaplmas olabilir. Komple kaz blmnn ar dey hareketleri olmas halinde, kaplama temelinin geniletilmesi, pskrtme beton kabuunun temel blgesinin bulonlanmas ve enjeksiyonlanmas veya geici taban kemerleri gerekli olabilir. Tm tnel desteklemesi sistematik olarak, st yar ve alt yar kaz aynasnn daha fazla ilerletilmesinden nce tatbik edilir. Tm tavan kesimi zerinde sren boru kullanm gerekecektir. Sren iin delme veya benzeri ilemlerin aynadaki veya tavandaki kaya ktlesi zerindeki olumsuz etkileri nlenecektir. st yar kazsnda alt blmlere ayrlm enkesit ve geici ring yaplar gerekli olabilir. st yar kazs aynasndan 25-50 metre geride taban kemerinin ring kapamas gerekebilecektir. Destekleme sistemi projelerde detayl olarak gsterilecektir.

7
C4 Destek Snf : Akc kaya ktlesi olarak adlandrlr. ok az kohezyon ve srtnme, kaya ktlesinin az plastik davran ksa sre desteksiz braklan blnm kazda bile tnel iine malzeme akna sebep olur. Dk kohezyon kazda birok alt blnmeyi gerektirmektedir. nceden sren montaj yaplmadan veya sren ve kaz ile birlikte pskrtme betonu kaplamas yaplmadan zeminin kendini tutma sresi yoktur. Su szntlar ve konsantre su aklarnn aa kan zeminin davran ve zelliklerinde nemli etkisi olabilecektir. Bu nedenle kayann ortamnn dayanmn iyiletirici nlemlerin alnmas dnlebilir. Aynada stabilite problemlerini nlemek iin yan galeriler eklinde bir alt blnme gerekecektir. laveten styar kazs aynalar destekleme gvdeleri gereklidir. nden yaplan desteklemeler veya zel destekleme nlemleri ile tnel aynasnn destek etkisi sayesinde snrl kaz yaplmasna olanak verilmesi mmkndr. lerleme adm uzunluu styar kazsnda 1.5 m altyarda ise 2.0 mden fazla olmayacaktr. Kaz tnel ekskavatr ile yaplacaktr. Kaz ile birlikte pskrtme beton kaplamas gerekmektedir. Tnel desteklemesi, styarda ve altyarda her bir ilerleme admnda tamamlanmaldr. Sren boru veya elik levha sren tabiki, tavan kesiminin byk ksmnda gerekecektir. Kaz aynasnda, pskrtme beton, hasr elik, kaya bulonu, drenaj elemanlarndan oluan destekleme sisteminin, kaz srasnda veya hemen sonrasnda kullanlmas gerekebilecektir. Alt blmlere ayrlm kesitin kazs ile birlikte pskrtme beton kaplamas yaplmas gerekli olacaktr. Sren uygulanmas zorunludur. st yar kazsnn alt blmlere ayrlm kesimlerinde geici ring kapama gerekebilir. Taban kemerinde ring kapamas, styar kaz aynas gerisinde 25 ile 50 metre arasndaki ksa mesafelerde gerekli olabilir. Destekleme sistemi projelerde detayl olarak gsterilecektir. C5 Destek Snf : ok kohezyonlu, ksa sreli stabil kaya ktlesi olarak adlandrlr. ime potansiyelli kil minerali, tuz, anhidrit ieren kaya ktlelerinde su almyla meydana gelen hacim art sebebiyle gevemeler olur. Kemer ve aynada serbest aklklarn snrlanmasyla kaya ktlesi snrl bir srede stabil kalabilir. Sznt ve konsantre su aknn, kazlan zeminin davran ve zelliklerinde byk etkisi vardr. ime balatlm olabilir. st yar, alt yar ve taban kazs olarak blnmesi zorunludur. Pek ok halde st yar kazs aynas iin bir destekleme gvdesi gerekecektir. lerleme adm uzunluklar st yar kazsnda 1.5 metreyi, alt yar kazsnda 3.0 metreyi gemeyecektir. Kaz tnel ekskavatr ile yaplabilir. Byk kayalarn veya mevzii olarak sert kaya ksmlarnn kazsnda patlatma gerekebilir. Tnel desteklemesi, styarda ve altyarda her ilerleme admnda tamamlanmaldr. Sren boru veya elik levha sren uygulamas, tavan kesiminin byk ksmnda gerekecektir. Alt blmlere ayrlm kesitin kazs ile birlikte pskrtme beton kaplamas yaplmas gerekli olacaktr. Geoteknik ihtiyalara uygun olarak styar aynasndan 25 metreden daha geride olmamak zere taban kemeri gereklidir. Destekleme sistemi projelerde detayl olarak gsterilecektir. Tnel gzergah zerinde yaplan sondajlar ve sondaj numuneleri zerinde yerinde ve laboratuarda yaplan testler sonucunda elde edilen

8
verilerin nda NORM B 2203e gre tnel yukarda tanm yaplan eitli kaya snflarna ayrlr. Her bir kaya snf iin kaz sistemi birincil destekleme elemanlarnn (pskrtme beton, elik hasr, elik iksa, sren, bulon vb.) ve ikincil destekleme elemanlarnn (kaplama betonu) tasarm gerekletirilecektir. Tneli boyunca tnel yapm srasnda karlalacak kaya/zemini tnelin kaz ve desteklemesine ynelik olarak snflandrlmas ve kaz/destek tip projelerinin hazrlanmasnda aadaki sra izlenecektir. 1) Jeolojik-jeoteknik raporda farkl kaya snflarna gre tanmlanm kaya/zeminin dayanm ve fiziki parametrelerini, kullanlacak destek tiplerini (pskrtme beton, elik iksa, bulon vb.) malzeme parametrelerini, kaz geometrisi ve kazdan etkilenecek kaz evresi, rt yk gibi temel bilgileri esas alan herbir kaya snf iin ayr hesaplama modeli oluturulacaktr. 2) Tnel desteklerinin ve kaz aamalarnn projelendirilmesi nmerik (Finite Elements, Finite Difference, Boundary Elements) (sonlu elemanlar, sonlu farklar, snr elemanlar) ve analitik hesaplamalarla (Hoek and Brown) kesinlik kazanacaktr. Bu hesaplamalarda tnel yapm srasnda kaya snfna bal olarak gerektiinde desteksiz, destekli kaz aamalar, tnelin geometrisi ve farkl malzeme kompozisyonlar (bulon, pskrtme betonu vb.) modellenebilmelidir. Hesaplamalarda aadaki koullar gznnde bulundurulmaldr. i- lkel gerilmeler durumu ( tnel kazs yaplacak ortamn, kaz ncesinde kendi arlndan oluan gerilmelerin verilmesi) ii- Kaz sonu hali (kaz sonras desteklenmeden nceki durum veya aamal kaz durumunda bir nceki aamada kaznn yaplm ve desteklenmi durumu gznne alnarak her kaz aamas iin) iii- Birincil destekleme sonu hali (Tnel kesiti boyunca tm desteklerin yapld son durum iin) iv- Kaz destekleme aamalar ile birlikte iki tnel tp iin yrtlecek kaz ve desteklemenin etkileimi gznnde bulundurulacaktr. Tnel tplerinde srdrlecek kaznn ayn dzlemde ve boyuna ynde birbiriyle olan etkileimi hesaplamalarda incelenmelidir. v- naat sonu hali (Kaplama betonunun yapld ve varsa yeralt suyunun etkisinin gznne alnd son durum) vi- Kaplama betonu, 30 cm.den kk olmayacak ekilde geirimsiz betondan oluacak ve aksi gerekmedike (yeralt suyu, tnel zeri s rt kalnl, olas heyelan blgesi, yumuak zemin, ehir iinde yaplamann olduu blgeler gibi etkenlerden dolay daha farkl yaklamlar gerekebilir) kesit alannn en az % 0.15i kadar donat ierecektir. Donat kesite gre simetrik yerletirilecektir. rnek verilecek olur ise ; kaplamann 40 cm, paspaynn 5 cm olduu bir kesitte kesitin her iki yzne 35x100x0.15/100=5.25 cm2 donat yerletirilmesi gerekecektir. Minimum donat, donatda atlak oluumunun yaratt gerilmeleri snrlamaya ve atlak geniliinin azalmasna yardmc olur (atlak genilii 0.2 mm.den byk olmamaldr). Kaplama betonunda basn blgesi 15 cm.den daha kk olmamaldr. Ayrca kaplama betonu arkasndaki kontak

9
enjeksiyonu basnc ve yapm srasnda kalbn alnmas iin gerekli minimum dayanm hesaplanmaldr. vii- Hesap raporlar, gerekli olan btn hesap kriterlerini, hesaplar ve tasarmda kullanlan deerleri gsteren program ktlarn iermelidir. 3) Hesaplamalar sonucu ortaya kan kaz ve destekleme sistemine (bulon patemi, uzunluu, pskrtme beton kalnl vb.) gre tip destekleme projeleri ile tip kaz ve destekleme srasn gsteren projeler hazrlanacaktr. 4) ki tp arasndaki yaya ve ara geilerinin bulunduu kesimlerle ilgili olarak yukarda belirtilen hesaplamalar yaplacak ve kaya/zemin koullarnn uygun bulunduu kesimlerin seilmesine dikkat edilecektir. Bu tr geiler iin tip destekleme ve kaz projeleri verilecektir. 5) Tnellerde su tayc zemin/kaya tabakalaryla karlalmas beklenen kesimler iin zel kaz ve destekleme projeleri hazrlanmaldr. 6) Tnelde yapm almalarnda kullanlacak kaz yntemi ve ekipman her kaya snf iinbelirlenecektir. projelendirilecektir. 7) Yapm srasnda projelendirmede gznne alnan deformasyon, oturmalar, gerilme artlarnn kontrol edilebilmesi iin geoteknik lm program ve tipik lm kesitleri proje aamasnda hazrlanacaktr. Tipik lm kesitleri, kaya snflarna bal olarak gereken sayda ve noktada lm ilemlerini belirtecek gerekli detaylar verilecektir. Herbir kaya snf iin yaplan kaz ve destekleme projesi sonucunda belirlenen deformasyon miktarlar, yapm ve kanlmaz kaz toleranslar tnel kaz geometrilerindeki deiiklikleri ierecek ekilde tablo halinde ayr bir paftada gsterilecektir. 2.2.2. Portal Kesimlerinin Projelendirilmesi Tnellerin portal kesimlerinin projelendirilmesi ; aln (ayna) ve yan portal evlerinin tasarm ve tnellerin dk rt kalnl altnda yer alan portal kaz blmlerinde tnel kazsna emniyetli bir ekilde balamak iin uygun kaz koullarnn yaratlmas ile ilgili tasarm almalarn kapsayacaktr. Aada srasyla verilen almalar yaplacak ve raporlar hazrlanacaktr. 1) Tnel portal tasarmnn yaplabilmesi iin, portal blgelerinde tasarmn nn aacak gerekli aratrma almalar yaplm olmaldr. Bu almalardan elde edilecek mhendislik parametreleri ile aln ve yan portal evlerinin stabilite analizleri ve tasarm yaplacaktr. Bu amala portal kesimlerine zel jeolojik-jeoteknik rapor hazrlanacaktr. Bu rapor yaplan tm portal aratrma almalarn gsteren plan ve veri paketini kapsayacaktr. Bu raporlarda aln ve yan evlerinin jeolojik-jeoteknik yaplarn gsteren plan, profil ve enkesitler yer alacaktr. Raporda yeralan jeolojik ve jeoteknik aratrma almalar deerlendirilecek, ev stabilite hesaplamalarna ilikin zemin/kaya parametreleri ve dier ngrler (kinematik analiz sonular vb.) verilecektir. Raporlarda ayrca ev tasarmnda gznne alnan tm veriler (zemin/kaya dayanm Yine patlatmal kaz nerilen kaya snflar iin patlatma paterni

10
parametreleri, ev ykseklii, ykleme koullar vb.) ile evlerin geometrisini belirlemek iin yaplacak tm analizler (dzlemsel, dairesel ve kama tipi kayma vb. stabilite analizleri) verilecektir. Portal blmlerinde tnel kazsnn balatlaca kesimde stabil kaya koullarnn varl, stabil kaya kalnl, artmal giri koullar ve alnmas gerekli tedbirler zel olarak deerlendirilerek portal evlerinin tasarm alternatifli allacaktr. evlerin desteklenmesi gereklilii durumunda destekleme hesaplar (pskrtme betonu, ankraj, kazkl duvar vb.) detayl bir ekilde bu raporda yer alacaktr. evlerin tasarm ksa ve uzun dnem statik durum ve sismik durum iin yaplacaktr. Gvenlik katsaylar uzun dnem statik durumda pik parametreler iin 1.5, reziduel parametreler iin 1.3, ksa dnem stabilitede pik deerler iin 1.3, deprem durumunda 1.1 olarak gznne alnacaktr. 2) Tnellerin portal kesimlerinde trafik emniyeti iin portal yaplar projelendirilecektir. Portal yaplarnn tasarmnda bu blgelerin genel toporafik durumu, evlerin konumu ve evresel faktrler (ehir ii, ehir d vb.) gznne alnmaldr. Portal yaplarnn statik ve betonarme hesaplar ile gerekli izimler verilecektir. 3) Tnellerin portal blmlerinde a-kapa ve flt yaps gibi portal yaplarnn gerekmesi halinde bu yaplar ile ilgili hesaplamalar ayn rapor kapsamnda verilecektir. Yaplarn hesaplar farkl yk durumlar (l yk, hareketli yk, deprem yk ve toprak basnlar) iin yaplacaktr. 4) Portal blmlerinde tnel kazsna balamak iin oluturulan ilk tnel aynasnda alnacak destekleme nlemleri yukarda belirtilen almalarn sonucuna gre tasarlanacaktr. Bu blmlerde yapm srasndaki gvenlii salamak iin geici koruyucu kemer (kanopi) yaplar projelendirilecektir. Portal projeleri kapsamnda; - portal kazlar plan, enkesit, boykesit ve grnleri, - portal ayna ve yan evlerinin destekleme detaylar, - portal yaplarnn enkesit, kalp ve donat detaylar, - kanopi yapsna ait detaylar ve - portal blgesinin zelliklerinden kaynaklanabilecek baka yaplara ait detaylar gsteren paftalar hazrlanacaktr. 2.2.3. Tnel Serbest Alan Hesabi Yeni yaplacak tnellerin minimum kesit alan, basnca kar korumas olmayan trenlerin, herhangi bir basn emen havalandrma aft, yuvas veya birleim iermeyen tnel iinden geerken yarattklar geici basnlardan dolay tren iindeki yolcularn konforunun bozulmamasn salamaldr. Bu durumda oluacak basnlar snrlandrlm olacaktr. Tnel ii serbest alan hesab "International Union of Railways-UIC Code / 779 -11 : Determination of railway tunnel cross-sectional areas on the basis of aerodynamic considerations - Aerodinamik etkilere gre demiryolu kesit alannn belirlenmesi" adl kitapta verilen yntemler baz alnarak yaplmaktadr.

11
Hesapta kullanlan girdiler aada verilmitir : 1. Tnel iinde izin verilen maksimum hz 2. Tnel boyu 3. Tren boyu 4. Tren alan : Tren alan 10-12 m2 arasnda deimektedir. Tren alan, tren kesiti alndnda treni snrlayan d izgilerin arasnda kalan alan olarak tanmlanabilir.

YILDIZTEKNKNVERSTES
naatMhendisliiBlm

TNELDERS
ErginARIOLU

EK 2

HidrolikKrclarnPerformansTahminiveSeim id lik l f h i i i Kriterleri

36

Hidrolik Krclarn Performans Tahmini ve Seim Kriterleri Selection Criteria and Performance Prediction of Hydraulic Hammers
H. Tundemir
stanbul Teknik niversitesi, Maden Mhendislii Blm, 34469, stanbul.

ZET Byk ehirlerde metro, otoyol, su ve kanalizasyon tnelleri gibi yeralt tama yaplarnn inas gn getike artmaktadr. Bu tr tnellerin kazsnda kullanlan tam cepheli ve kollu makineler, ilk yatrm maliyetleri yksek, imal ve montaj-demontaj sreleri bazen 1 yl bulduundan ksa ve s tnellerin kazsnda ekonomik olamayabilirler. verenin ksa srede iin bitirilmesini istemesi ve daha az masrafla tamamlanmas beklentisi yznden -aralarnda bir ok balant tneli de bulunan- 1-1.5 km uzunluundaki tnellerin amnda ilk yatrm maliyetleri dierlerine gre olduka uygun olan ve bir kepeli ekskavatrn kepesinin sklp yerine bir darbeli krc nitesinin yerletirilmesi ile faaliyete geirilebilen hidrolik krclar (HK) baaryla kullanlabilmektedir. Ancak kullanlacak hidrolik krcnn performansn kestirmek, iletme ve tasarm parametrelerini nceden belirlemek, iyi bir proje planlamas yapabilmek iin nemlidir. Bu almada hidrolik krclarn performaslar gz nnde bulundurularak ve literatrde yer alan veri bankalar kullanlarak hidrolik krc seim kriterleri oluturulmu, g, performans, tasarm ve iletme parametrelerine bal olarak hidrolik krc alma snrlar belirlenmitir. ABSTRACT The number of underground water, highway, metro and sewerage tunnels has been gradually increasing in big cities due to necessities of population rising. Full face and partial face machines, which are used in the excavation of that types of tunnels and whose initial investment costs are high and montage-demontage duration takes long time, are not economical every so often. Contractors ask for finishing job in a short time period and minimizing the total project costs. Hydraulic hammer can be successfully used in these types of projects since they have low investment costs and can be put in to practice by easily mounting a breaker unit in place of excavator buckets. It is vital for a trustworthy project plan of a tunnel excavation that the performance of machine be predicted and the design and operational parameters be assigned. In this study, due to the performance of some hydraulic hammers and database found in the literature, a selection criterion of hydraulic hammers is proposed. At the same time, operational limits of impact hammers are determined owing to its power, performance, design and operational parameters. inasn zorunlu klmaktadr. Mhendisler ve proje planlayclar, birincil kstlamalar da gz nnde bulundurarak deiik kaya formasyonlarna uygun bir kaz yntemi belirleyerek bu yeralt yaplarnn kazlarn

1 GR Byk ehirlerde artan nfus, gereksinimler ve ar trafik koullar, metro, otoyol, su ve kanalizasyon tnelleri gibi yeralt yaplarnn

planlayabilirler. Kaz yntemi seimini formasyon, makine ya da proje ile ilgili bir ok faktr etkiler. Ancak genel olarak kaya ya da zeminde alan bu s tneller kazlrken klasik kaz yntemi olan delme patlatma ya da modern yntemler arasnda yeralan makine ile kaz tercih edilmektedir. Makine ile kaz emniyetlidir. Patlatma ile ortam rselenmediinden tahkimatlar daha kolay ve etkili yaplr. ilik maliyetleri azdr. E boyutlu pasa elde edildiinden pasa nakli daha verimlidir. Kaz, tahkimat ve pasa nakli biribirinden bamsz ve ayn anda yaplabilmektedir. Bununla beraber mekanik kaz ile tnel amna karar verirken baz sorularn cevaplanmas gerekir: a) Tnel ehir iinde mi alyor? Eer tnel ehir iindeyse delme patlatma ile kaz insanlar zerinde psikolojik sorunlar yaratt ve verim dklne sebep olduu, ayrca bina ve st yap hasarlar ortaya karabilecei iin snrlandrlmtr. Zorunlu durumlar dnda kullanlamaz. Eer zorunlu ise gl bir etkisi olmayan yerel patlatma yaplr. b) lk yatrm maliyetleri karlanabiliyor mu? Bu gn tam cepheli galeri ama makineleri (TBMler) her m bana 1 milyon $dr. ehir ii metro ve dier amal tneller 7-8m apl olduu dnlrse sadece kazc makine yatrm maliyeti 8 milyon $ civarndadr. Bu makinenin 1500 mlik bir tneldeki m bana den maliyete etkisi 5335 $ olup dier maliyetler de eklendiinde bu deer olduka ykselecektir. Ksmi cepheli makineler dnldnde bunlarn fiyatlar da arlklarna gre deimekte olup 1-2 milyon $ dolar arasnda deimektedir. Yar mekanize olarak nitelendirilebilecek ve Yeni Avusturya Tnel Ama metodu kullanlarak yaplan kazlarda ise delici jumbolar ve bir ekskavatrn kovas sklp yerine krc nite yerletirilerek faaliyete geirilen HKlar da kullanlabilmektedir. Bunlarn fiyatlar da 50 000-200 000 US$ arasnda deimektedir. c) Tnel yeterince uzun mu? lk yatrm maliyeti yksek bir makine kullanlarak tnel almas ve tnelin de ekonomik olmas iin en az 1500mlik bir tnelin almas gerektii Pakes, 1991

tarafndan ifade edilmitir. Tnel ap bydke ve formasyon salamlatka daha ar ve gl makineler tasarlanmas gerekir; bu da ilk yatrm maliyetlerini artracaktr. Ancak tnel uzunluu fazlaysa birim maliyete etkisi az olacandan daha ekononomik bir kaz yaplacaktr. d) Tnel ne kadar srede bitirilmek istenmektedir? Bu, tnel uzunluuyla dorudan ilintili bir balktr. Eer tnel 1500 mden kk ve arasnda bir ok balant tneli ieriyor ve 1-2 senede bitirilmek isteniyorsa retilecek TBM ve bunun montaj ve demontaj sreleri bazen 1-2 sene veya daha fazla zaman alabilmektedir. Byle durumlarda daha kolay elde edilebilecek kk ve ucuz makinelerle rnein HKlarla hat boyunca bir ok kuyu alarak bunlardan ileri ve geriye tneller srlerek birbirine yaklamas prensibiyle kaz yaplabilir. Tnel uzunsa rnein 5-6km ise bu yntemle kazy bitirmek ok daha uzun zaman alr. Bu durumda b) maddesindeki m bana den maliyetten dolay olumsuzluk da ortadan kalkacandan tam cepheli bir makina kullanlabilir. Tam cepheli makinelerle ilerleme hzlar yaklak gnde 20-25m ortalamaya kadar kabilir. Gemiteki baz projelerde kaya ortamnn da uygun olmasyla gnlk 50-60mye kadar kan ilerleme hzlaryla kaz yapld bilinmektedir. Bu gn her trl kaya ortam iin TBMler retilebilmektedir. Hatta hat boyunca olduka deiik mekanik zelliklere sahip formasyonlarla karlalan stanbulda dahi ok amal makineler tasarlanarak her ortamda kaz yaplmas mmkn olmutur. e) Formasyon mekanik kazya uygun mudur? Eer kaya dayanm yksekse keski sarfiyat artmakla birlikte, bugn 250300MPaa kadar kayalar kazan ar TBMler retilebilmektedir. Ancak bu formasyonlarda HK ve kollu makineler gerekli bask kuvvetini salayamadklar ve andrc kayalar yznden kollu makinelerde keski sarfiyat arttndan kullanlamamaktadrlar. Trakya formasyonu gibi basn dayanm 0-100MPa arasnda deien ve krkl atlakl bazen zemin zellii gsteren bazen de diyabaz ve andezit

dayklarnn bulunduu salam kaya zonlarnn kesildii s tnellerin kazsnda HKlar baarl bir kaz ilemi gerekletirmektedirler. stanbul metrosu 4.Levent Ayazaa arasnda bu tr bir formasyonda HKlarla yaplan kazlarda ise, alan 4 aft, 1 yaklam tnelinde, 28.79 m2 st yar ve 13.67 m2 alt yar kesit alanna sahip tnel hatlarnn tamamnda (16 hat; 8 ileri, 8 geri) st yar gnlk ilerleme miktar toplamda gnde 15-20myi bulmaktadr. Bir aynada ise 2.5 gnde yaklak 4.5mlik kaz dier 2.5 gnlk dilimde boru kemer uygulamas yaplmaktadr. Dolays ile her aynada, her 5 gnde bir 4.5mlik ortalama ilerleme salanmaktadr. 2 HDROLK KIRICI VE ELER HKlar 1964 ylndan beri madencilik ve tnel sektrnde artan bir ivmeyle kullanlmaya balanmtr. stanbulda ok krkl atlakl ve RQD deerleri 0 ile 100 arasnda deien formasyonlarda hemen hemen 15km metro tneli HKlarla srlmtr (Bilgin vd. 1996, 1997, 2002). Bugn bu deer artarak devam izelge 1. HKlarn kullanm alanlar
Kullanm yeri

etmektedir. Tipik bir HK ve elemanlar ekil 1deki gibidir.

ekil 1. HK ve elemanlar 2.1 HKlarn kullanm alanlar ve stnlkleri Bu gn HKlar yer st ve yer alt kazlarnda, hatta ky liman iletmelerinde deniz alt ky dzenleme ilerinde kullanlmaktadr. izelge 1de HKlarn yaygn kullanm alanlar grlmektedir (nternet 1).

Kullanm amac beton geri dnm bina Ykm iri malzeme boyut kpr kltme mineral ve kaya kazs galeri kazs Maden kolon ve topuk alma kaya dzeltme Bahe Dzenl. beton temelleri krma havuz krma Yap yap, duvar ve zemin yeniden dzenleme donmu zemin kazs boru hatt ileri Kanal am ve yeralt ileri yumak kayada kaz metro kazs krma eleme tesisi giriinde byk paralar krma Ta oca ta oca evi ve zeminini dzeltme kaldrm talar krm kanal hendek am Yol yapm yol tamir ileri iskan, mevki ileri tersane ve liman deniz alt, ky dzenleme ileri Dier salamlatrma ileri

zemin ileri temel ama kaya skm tnelcilik bahe duvar kaya zeminlerde temeller indirme-kaldrma retim ileri kaya tralama ve dzelt. tnel temelleri sva skm beton geri dnm asfalt geri dnm

HK ileminin stnlkleri de aadaki gibi sralanabilir: Bir ekskavatrn kovas yerine kolayca taklarak faaliyete geirilebilir. Byk bloklarn krlmasnda,

Yan kaya ve mineral karmamas gerektii seici madencilik almalarnda, st ve alt yaplarda kullanlan betonu krp paralama iinde,

Bir ekskavatrle kazlamayan nispeten daha salam ve krkl atlakl zeminyumuak kaya (gei zonu) koullarnda baaryla kullanlmaktadr. Delme patlatmaya gre avantajlar vardr. Bu avantajlar darbe enerjisi yksek seviyelere ktnda daha da artar. ehir iinde patlayc tanmas ve kullanlmas snrlandrldndan HKlarn yaygn bir kullanm alan vardr. Yksek bask kuvvetleri gerekmeksizin kaz yapabilme yeteneine sahiptir. Daha salam kayalar krmak iin daha yksek arlkla donatlm bir ktleye sahip olmaldrlar, uygulamadaki deikenlikleri ortadan kaldrmak iin bu makinelerin boyutu ve arl madencilikte olduka byktr bununla beraber dier kazc makinelerle (roadheader, TBM) karlatrldnda darbeli krclar hafiftirler. Tecrbeli bir operatre kayataki zayflk zonlarn kullanarak skm yapabilme ans verir. Dzensiz bir damar takip edebilme olana verir ve bunlar yaparken de az spesifik enerji harcar. Darbeli krclar hidrolik tahrikle altndan eksoz etkisini ve grltl kirliliini de ortadan kaldrmtr. 3 HK SEM KRTERLER lk blmde bahsedilen sorulara verilen yantlar sonucunda bir kaz projesinde HK kullanlmaya karar verilirse ilgili formasyon iin tayc nite (ekskavatr) ve krc niteden oluan uygun bir HK seimi baarl bir kaz gerekletirmek iin nemlidir. Seilen HKnn alacak tnel kesitlerinde aktif manevra yapabilecek kadar hafif ve kk ancak kayac darbelerle paralarken yeterli bask kuvvetlerini verebilecek ve stabilitesi bozulmayacak kadar ar ve masif olmas gerekmektedir. Ayrca ekskavatre uygun arlkta bir krc nite ya da krc niteye uygun arlkta bir ekskavatr seilmesi de baarl bir ilem iin birincil kouldur. Karamustafa, 2002, krc nite arlklar ve bunlarn monte edildii ekskavatr (tayc) arlklarn; mini

HKlar, yekpare gvdeli krclar, standart HKlar ve ar hizmet tipi HKlar olarak izelge 2deki gibi snflandrmtr. Bunlarn maksimum ve minimum tayc deerleri ve krc nite arlklarna bal olarak grafii izilirse ekil 2deki gibi yksek korelasyona sahip bir iliki bulunduu grlr. Buradan elde edilen TAmaks ve TAmin stel grafii ile krc nite arlna (KA) bal olarak tayc arln ok dk bir yanlma payyla kestirmek mmkndr. izelge 2. eitli HK niteleri ve tayc arlklar
Tr KA, TA, t kg Minimum Maksimum MHK 30 0,35 0,7 75 0,7 2,0 120 1,2 2,7 YGK 200 2,5 5,5 315 4,0 9,0 435 6,0 10 665 7 10 775 9 13 SHK 860 13 19 1440 16 24 2050 20 30 AHK 2470 25 40 KA = krc nite arl, TA = tayc arl, MHK = mini hidrolik krclar, YGK = yekpare gvdeli krclar, SHK = standart hidrolik krclar, AHK = ar hizmet tipi hidrolik krclar

Ancak sadece tayc ve krc nite arlna gre HK seimi yapmak yanlgya yol aabilir. Arolu 2001, kayacn mekanik byklklerinden HK seimi yaplabileceini gstermitir. Ayrca, HKlarn tasarm ve iletme parametreleri arasnda yer alan gerekli ya akn (GYA) (lt/dk), maksimum darbe saysn (DS) (darbe/dk), darbe enerjisini (DE) (J), giri ve k gcn (Pg, P) (kW), maksimum uygulama basncn (UBmaks) (bar) ve HK verimini (HKver) de bilmek gerekir. Giri gc ile k gc arasndaki oran krcnn verimlilii hakknda fikir vermektedir ve bu oran HKlarn verimliliini karlatrmak iin kullanlabilir. Bunlar eitlik (1), (2) ve (3)te gsterilmitir. Pg = GYA UBmaks P = DS DE HKver = P / Pg (1) (2) (3)

45

TAmaks = 0.044(KA )0.870 R = 0.979

40
35

Tayc Arl, (t)

30

TAmin = 0.011(KA)

R = 0.988
MHK YGK SHK AHK

25
20 15

10
5 0 10 100 1000 10000

Krc nite Arl, (kg) (Log Eel)

ekil 2. Krc nite arlklar ile tayc arlklar arasndaki iliki 600e yakn HKnn yerald, ok daha kapsaml bir veri bankas (Marsden ve Pollok, 2004, Gale ve Verrinder, 2006) bir nceki paragrafta bahsi geen parametreler gz
200

nnde bulundurularak analiz edilmi ve aralarnda ok kuvvetli stel ilikiler olduu belirlenmitir. Bu ilikileri gsteren nomogramlar ekil 3 ve 4teki gibidir.

100

80 60 40

P (kW)

20

10

8 6 4 2

6 8 10

20

40

60 80 100

200

20

0.2

TA (t)

Pg (kW)

100

KA (kg)

200 400 600 800 1000 2000 4000 6000 8000

ekil 3. k gc, giri gc, maksimum ve minimum tayc arl, krc nite arl arasndaki ilikileri gsteren nomogram (tm eksenler log eellidir).

200

160 120

80

40

16 12

1.6 1.2

0.8

0.4

200 100 80 60 40 20

Pg
10 8 6 4 2

100 80 60

40

20

6 8

40

60 80 100

1000 800 600

400

200

GYA (lt/dk)

10

100 200

DE (J)

500

1000 2000 5000

10000 20000 50000 100000

ekil 4. Minimum ve maksimum gerekli ya ak, darbe enerjisi, k basnc ve giri basnc arasndaki ilikiyi gsteri nomogram (tm eksenler log eellidir)
3000

Maksimum Darbe Says, (DS) (darbe/dk.)

2500 2000 1500 1000

DS = 5997KA -0.30 R = 0.662

500 0
10 100 1000 10000

Krc nite arl, (KA) (kg)

ekil 5. Krc nite arl -maksimum darbe says arasndaki iliki (x eks. log eel) ekil 3 ve 4teki bu nomogramlar eden mhendis burada nerilen eitlikleri sayesinde bilinen herhangi bir iletme kullanarak rnein krc nite arlndan parametresinden dier parametreleri dier iletme parametrelerine kolayca kestirmek mmkndr. Bu grafikleri analiz ulaarak ne tr bir makine seimi yapmas

10

200

20

gerektiini kestirebilecek, hatta HK verimliliini (HKver) de hesaplayabilecektir. Ayn veri bankas dahilinde yaplan bir karlatrmada, krc nite arl ile bu nitenin uygulayabilecei bir dakikadaki en byk darbe says miktar arasnda da kabul edilebilir derecede -%66lk- bir iliki olduu tespit edilmitir (ekil 5). Ancak bu deerlendirme yaplrken dier parametreler kadar yakn bir sonu bulunamayaca gz nnde bulundurulmaldr. Bilgin yllar boyunca stanbul Metrosu iin yaplan kazlardan elde edilen verileri analiz etmitir ve hidrolik darbeli krclarn net krma hznnn hesaplanabildii bir eitlik nermitir (Bilgin vd., 1996, 1997).
IBR 4.24P( RMCI )
0.567

(4)
1000
IBR, m3/h

(5) Burada IBR, net kaz hz (m /h); P, HKnn gc, HP; RMCI, kaya ktlesi kazlabililik indeksi, MPa; c, tek eksenli basn dayanm, MPa; RQD, kaya kalite gstergesi, %. Bu eitlie RQD= 10, 20, 30, ......., 100 deerleri, makine gcne de P = 50, 100, 150 ve 200 kW deerleri ve basn dayanmna da c = 10, 20, 30, 40 ve 50 MPa deerleri atandnda eitlik 4 ve 5 kullanlarak IBR ve RMCI deerleri belirlenebilir. Bu deerler analiz edilip grafii izilirse, kaya ktlesi kazlabilirlik indeksi (RMCI), basn dayanm ve IBR net ilerleme hz arasnda ekil 6daki gibi parametreli bir nomogram oluacaktr.
C

RMCI

(RQD / 100) 2 / 3

100

1 10 10 20
C

30 , MPa

40

50

10
RMCI, MPa

RQD=10 RQD=20 RQD=30 RQD=40 RQD=50 RQD=100

100

ekil 6 Bilgin 1996 tarafndan gelitirilen teorinin atama saylar yardmyla grafikselletirilmesi (y eksenleri log eel). ekil 6y analiz etmek bahsedilen skm yapabildii anlamna gelmektedir (sk parametrelerin net kaz hznda ne kadar etkili sreksizlik ieren bir kaya formasyonu haliyle olduunu kavramak asndan nemlidir. dk RQDye sahiptir). ekil yakndan Grld gibi, RQD ve basn dayanm incelendiinde, daha yksek gce sahip bir deerleri kkken RMCI da ok kk makine kullanlrsa daha fazla retim deerler almakta ve bu deerlere karlk yaplaca aktr, dahas hem makine gc gelen net ilerleme hz HKlar iin yksek fazla hem RQD dk ve hem de basn olmaktadr. Bu aslnda krcnn dayanm azsa ok ok daha fazla kaya sreksizliklerden faydalanarak daha fazla sklebilecei de anlalmaktadr. RQDnin

ok dk olmas hatta sfr olmas demek zemin ortamnda allyor demektir. Zemin ortamlar akcdr ve krc nite burada sadece kreme ilemi yapar, paralama ii yapamaz, bu da kendi kendine akan bir ortam olaca iin ancak zemin ivileri aklarak ve bu ivilerin iine imento enjeksiyonlar ile ortam salamlatrldktan sonra yani ortamn RQD deeri ykseltildikten sonra ancak paralama ilemi gerekletirilebilecektir. 4. Levent-Maslak metro tneli kazsnda, neojen yal zemin zellii gsteren formasyonlarda ayna zemin ivileriyle salamlatrldktan ve boru kemer yntemiyle tavan kemerlenmesi oluturulduktan sonra kaz ilemine geilmektedir. Aslnda buradaki ama
100000

kontrolsz akmalardan oluacak olumsuzluklar gidermek, aynann ok kk olan RQDsini ykseltmek ve gvenli bir kaz ilemi gerekletiribilmektir. Bir a sayfasnda (nternet 2) 365 adet kullanlm hidrolik krc nitesinin arlklar ve Euro/$ olarak fiyat bilgilerine ulalabilmektedir. Bunlardan -zaman ekonomisi salamak asndan- sadece 127 adeti (Furukawa, Montabert, Indeco, Krup, Rammer, Atlas-Copco, LST) analiz edilmi, krc nite arlklar ile krc nite fiyat arasnda ekil 7deki gibi olduka yksek korelasyon katsaysna sahip bir stel iliki olduu tespit edilmitir.

Krc nite fiyat, (KF), ()

KF = 77.30(KA)0.731 R = 0.823

10000

1000 10 100 1000 10000 Krc nite arl (KA), (kg)

ekil 7. Krc nite arlklar ile fiyatlar arasndaki iliki (eksenler log eel) Ayn internet a sayfasnda kullanlm Toplam maliyeti bulmak iin ekil 7den tayc niteler (paletli ekskavatr) iletme ve kestirilebilen krc nite fiyat da bu deere tasarm parametrelerine gre eklenmelidir. fiyatlandrlmtr. Ancak bu fiyatlar olduka HKlarn iletme ve tasarm parametreleri deikenlik gstermektedir. letme ve arasndaki ilikiler (ekil 3 - 7) ve krc nite tasarm parametreleri ile kullanlm tayc fiyatlar iin nerilen eitlikler kullanlarak en eksakavatr fiyatlar arasnda herhangi bir uygun krc seilebilir. Bu ilemi doru ve kayda deer iliki bulunamamtr. Bu internet eksiksiz yapabilmek iin ekil 8deki akm a sayfasndaki kullanlm en ar paletli emasnn kullanlmas nerilir. ekskavatrlerin (85 t) fiyatlar maksimum ekil 8deki akm emasnda ilk be 295 000 Eurodur. Ancak Metro tnelleri iin basamaktan birisi biliniyorsa dier drdn kullanlan 20-30t aralndaki kullanlm kestirmek ekil 3 ve 4 sayesinde mmkndr. ekskavatrlerin (tayc nite) fiyatlar Bulunan k gc kullanlarak, -kaya 20 000-100 000 Euro arasnda deimektedir. ortamnn RQDsi ve basn dayanm

biliniyorsa- Bilgin, 1996 teorisinden eitlik (4) ile RMCI ve eitlik (5)le de IBR hesaplanabilir. Daha sonra ekil 7 kullanlarak krc nite fiyat bulunur. Buna ekskavatr (tayc nite) fiyat da eklenirse toplam HK maliyeti bulunmu olur.

izelge 3. HK uygulamasnda dikkat edilecek hususlar

Krc niteyi uygun ekilde kullanabilmek iin yeterince ar olmal, Gereinden fazla motor devri ile allmamal Tayc nitenin dik ve statik durmas iin taban temiz ve dz olmal Dik olarak ve bum ile bastrlmak suretiyle allmal Bum sarslmadan sabit durmal, ok snmleyen ekipmanla kullanlmal. Krc u, ayn noktaya uzun sre vurulmamal Kaldrc ya da tayc gibi kullanlmamal Krc havada askda iken altrlmamal Tavsiye edilen yalama srelerine uyulmal. Vuru says derse veya basn hortumlar ar derecede titremeye balarsa krc hemen durdurulmal

Ekskavatr (Tayc nite)

Krc nite (Tma, 2001)

4 RNEK UYGULAMA Basn dayanm 30 MPa ve RQD deeri %20 olan bir formasyonda, 1000 kglk krc nite yerletirilmi bir HK kullanlmak istenmektedir. ekil 8deki HK seimi ak emasn kullanarak dier iletme ve tasarm parametreleri ile bunlarn maliyetlerini aada gsterildii gibi bulmak mmkndr. lk olarak, ekil 3e bavurulursa ve KA=1000 kg deeri

KA

0.974 94.68TA min

formlnden;

1000

0.974 94.68TA min

ekil 8. HK Seimi Ak emas Seiminden sonra HKnn kullanm aamasnda izelge 3teki snrlandrmalara uyulursa yksek verimli bir HK ilemi gerekletirilmi olacaktr.

hesaplanrsa, TAmin =11.36 t olarak bulunur. Benzer hesaplamalar bulunmas istenen tm parametreler iin yaplm ve izelge 4te gsterilmitir. izelge 4te ilk stun hesaplama yapmak iin bavurulan ekli, eitlii ya da kayna gstermektedir.

izelge 4. KA=1000 kga gre hesaplanan tm parametreler ve deerleri

Bavurulan ekil ekil 3 ekil 3 ekil 3 ekil 3 ekil 3 ekil 4 ekil 4 ekil 4 ekil 5 Eitlik 5 Eitlik 4 ekil 7 Kaynaklar izelge 4 Kullanlan Eitlik Hesaplanan Parametre TAmin TAmak Pg P HKver DE GYAmin GYAmaks
0.30

Sonu 11.36 t 20.06 t 36.7 kW 26.5 kW 0.722 2182.5 J 93.82 lt/dk 148.13lt/dk 755 adet/dk 10.26 MPa 40.20 m3/h 12 055Euro 29 500Euro* 41 555 Euro

KA
KA

0.97 94.68TA min

33.26TA 1.135 maks

KA

6.40Pg1.402

P
DE
DE

0.49Pg1.108
1 27.474P.335

HKver = P / Pg
3.111GYA 1.443 min

DE

0.466GYA 1.691 maks

DS maks
RMCI

5997KA
C

DSmaks RMCI IBR (26.5kW=35.5HP) KF TF HKTopl.maliyet

(RQD / 100) 2 / 3
0.567

IBR
KF

4.24P( RMCI )
77.3KA 0.731

nternet 3 KF+TF

* 23 tluk Akerman EC 230 Bnin fiyat nternet 3 a sayfasndan seilmitir

Yorumlama ve analiz; 1000 kg arlnda krc nite arlna sahip ve 20 t tayc arlndaki bir HK tasarmlandrlmak isteniyorsa izelge 4teki sonu blmnde elde edilen deerler gznne alnarak yaplan bir tasarm ile HK etkin bir ekilde kullanlabilecektir. Bu durumda toplam kullanlm HK maliyeti bu makina iin 41 555 Eurodur. Bu makine ile Bilgin 1996, konseptine gre Eitlik 4 ve 5i kullanarak yaklak 40.23 m3/h net ilerleme hzyla kaz yaplaca bulunur. Bir HKda makinadan faydalanma oran %15-20 arasnda deimektedir (Tma, 2001, Karamustafa, 2002, Selimolu 2005, Tundemir, 2007). Dolaysyla 1 gnlk bir zaman diliminde (24saat/gn* 0.15 * 40.23 m3/h) 144.8 m3 kaz yaplacaktr. Eer yaln olarak sadece

kaz ilemi ele alnrsa ve 4. Levent-Maslak arasndaki 28.79 m2lik st yar tnel kazs bu makinayla yaplmak istenirse; teorik olarak gnde 5m kaz yaplabilecekti. 5 SONULAR Bir kaz projesinde nceden kaz performans tahmini ve kaz maliyetlerini belirlemek, buna bal olarak projenin ne kadar sre ierisinde sonlanacan kestirmek, yklenicilere iyi bir proje planlamas yapabilmek iin avantajlar salamaktadr. Bu alma ile verilen herhangi bir giri parametresiyle HKlarn tm tasarm ve iletme parametreleri hesaplanabilir ve ayrca bu deerlere karlk gelen HK toplam maliyeti bulunabilir.

Ayrca maksimum verimle almas iin HK kullanrken dikkat edilmesi gereken kurallar, HKlarn kullanm alanlar, sahip olduu stnlklere de deinilmitir. Mhendis veya proje planlaycs ekil 8de verilen akm emas, metin iinde verilen eitlikler ve grafikleri kullanarak dorudan bir HK belirleyebilir ve piyasada ok saydaki firmann rettii HKlardan birini bu parameterlere gre seebilir. Bunun yannda kesiti belli bir tnelde rnein 6 m/gn ilerlemek iin gerekli HKy ve tasarm parametrelerini geri analiz yaparak bulabilir. Her ne kadar TBM ve kollu makineler HKlardan daha hzl kaz yapsalar da, yatrm maliyeti ve iin biti sresi snrlamalar proje planlayclarn -Trakya formasyonu gibi kayalarn kazsnda- dk maliyetleriyle HK seimine ynlendirmektedir. HK ile kaz, bir hat boyunca bir ka kuyu ap, bu kuyularn bir ok kaz aynasndan birbirine yaklamas prensibinden hareketle ve maliyetleri de uygun olduundan bir yerine bir ok HK kullanma ans verir. Bu durumda iin istenildii ekilde yrmesi iin iyi bir lojistik destek gerekse de toplam ilerlemeler karlatrldnda tek hatta alan tam cepheli ve kollu makinalarn performanslarna yaklaacaktr. stanbulda HKlarla bu ekilde yaplan 4.Levent Maslak metro kazsnda (4 aft, bir yaklam tnelinde 8 ileri 8 geri hat, her 4 hat iin 2 HK) gnlk ortalama 17m kaz yaplmaktadr. TEEKKR Bu almann olumasnda ve yaplmasnda desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Nuh Bilgine, tnellerde yaplan incelemelerde yardmlarndan tr, BB, Alsim-Alarko A.. ve dier taeron mhendis ve alanlarna teekkr eder, minnettarlm belirtmek isterim.

KAYNAKLAR
Arolu, E., Ylmaz, A, O, 2001. Pratik madencilik problemleri, TMMOB Maden Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, Eyll, s.160-168. Bilgin, N., Dincer, T., Copur, H., 2002. The performance of impact hammers from Schmidt hammer rebound values in Istanbul tunnel drivages. Tunnelling and Underground Space Technology Vol.17, s.237247. Bilgin, N., Kuzu, C., Eskikaya, S., 1997. Cutting performance of rock hammers and roadheaders in Istanbul metro drivages. In: Proceedings of theWord Tunnel Congress97, Tunnels for People, Balkema, pp. 455460. Bilgin, N., Yazc, S., Eskikaya, S., 1996. A model to predict the performance of roadheaders and impact hammers in tunnel drivages. In: Proceedings of the Eurock 96, Balkema, pp.715 720. Gale, L., Verrinder J., 2006. Demolition and recycling international, Buyers Guide, Breakers, KHL Group Magazine, pp. 1641. nternet 1
http://www.lstanbaugeraete.de/lieferprogramm/hydraulikhammer/hp/

nternet 2
http://tr.bau-portal.com/gebraucht/_45.php

nternet 3
http://tr.bau-portal.com/verkauf/_11_100318115.php

Karamustafa, I. 2002, stanbul Metrosu TaksimYenikap hatt tnel kazsnda hidrolik krc performans etd. .FBE.Yk.lisans tezi, ss.80. Marsden, P., Pollok, M., 2004. Demolition and recycling international, Buyers Guide, Breakers, KHL Group Magazine, pp.1530. Pakes, G., 1991. Selection of Methods, World Tunnelling, 4 no:9, November. Selimoglu, O., 2005. The study on the geotechnical factors affecting the excavation performance in Istanbul Metro tunnels. In: Proceedings of the Underground Space Use, Analysis of the Past and Lessons for the Future, Balkema, vol. 2 (04) pp. 681685. Tundemir, H., 2007. Impact hammer applications in Istanbul metro tunnels, Tunnel. Underg. Space Technol. doi:10.1016/j.tust.2007.04.007 Tma, D, 2001. Yenibosna-Havaalan Hafif Rayl Metro Tneli Tasarm lkeleri ve Kaz Performans, .T.. Lisans Tezi,.