213518

YILDIZ TEKNK NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS

HADDELEME PROSESNDE MALZEME KARAKTERSTNDEK
DEMLERN NCELENMES VE MODELLENMES
Mak.Mh. .Koray AYDOAN
F.B.E.Makine Mhendislii Anabilim Dal Konstrksiyon Programnda
Hazrlanan
YKSEK LSANS TEZ
Tez Danman : Do Dr. zgen OLAK (YT)
STANBUL-2007
ii
NDEKLER
Sayfa
SMGE LSTES ....................................................................................................................... iv
KISALTMA LSTES ................................................................................................................ v
ZELGE LSTES .................................................................................................................viii
NSZ...................................................................................................................................... ix
ZET.......................................................................................................................................... x
ABSTRACT .............................................................................................................................. xi
1. HADDELEME ....................................................................................................... 12
1.1 Tanm..................................................................................................................... 12
1.2 Kullanm Alanlar .................................................................................................. 12
1.3 eitleri.................................................................................................................. 14
1.3.1 Scak Haddeleme ................................................................................................... 14
1.3.2 Souk Haddeleme.................................................................................................. 15
1.3.3 Merdane Dzenleri ................................................................................................ 16
1.3.4 Hadde Kuvvetleri................................................................................................... 18
1.4 Levha ve Saclarn Haddelenmesi........................................................................... 22
1.5 Alminyum............................................................................................................ 24
1.5.1 Saf Alminyumun zellikleri................................................................................ 25
1.5.2 Alminyum'un Eldesi ............................................................................................ 26
1.5.3 Alminyum rnlerin retim Yntemine Gre Snflandrlmas ....................... 26
1.5.4 Alminyum Kullanmnn Endstrilere Gre Gruplandrlmas............................ 27
1.5.4.1 Alminyum ve naat.............................................................................................. 27
1.5.4.2 Aluminyum ve Ambalaj ......................................................................................... 27
1.5.4.3 Alminyum ve Tat Aralar ................................................................................. 28
1.5.4.4 Alminyum ve letkenler........................................................................................ 30
1.5.4.5 Alminyum ve Dier Mhendislik Uygulamalar.................................................. 30
2. GERLMELER....................................................................................................... 36
2.1 Gerilme .................................................................................................................. 36
2.2 Gerinim.................................................................................................................. 38
2.3 Tek Eksen Gerilme Ve Hook Yasas ..................................................................... 40
2.4 ki Eksenli Gerilme................................................................................................ 44
2.5 zotropik ve Anizotropik Lineer Elastisite ............................................................ 45
2.5.1 zotropik Lineer Elastisite...................................................................................... 45
2.5.2 Anizotropik Lineer Elastisite................................................................................. 47
3. HADDELEME PROSESNDE MALZEME KARAKTERSTNDEK
DEMLERN NCELENMES VE MODELLENMES ................................. 50
4. EKME DENEY .................................................................................................. 71
5. DENEYSEL ALIMALAR ................................................................................ 74
iii
5.1 Numune.................................................................................................................. 74
5.2 Numune standartlar ve numunelerin elde edilmesi .............................................. 76
5.3 Deney Cihaz ......................................................................................................... 79
5.4 Deneyin Yapl .................................................................................................... 79
5.5 Deney Sonular..................................................................................................... 80
6. MODELLEME ALIMALARI........................................................................... 88
7. SONU................................................................................................................... 95
ZGEM.............................................................................................................................. 96
KAYNAKLAR......................................................................................................................... 97
iv
SMGE LSTES
Asal deiim
A
0
Balang kesit alan
J
1
Birim tensr
Birim matris
E Elastisite oran
ij
Gerilme tensr
Gerilme dorultusu
Gerilme bileeni dorultusu
b
1
lk genilik
Kavrama as
Kayma gerilmesi
A Kesit alan
G Kayma modl
c
ijkl
Katlk matrisi
T Lineer transformatr
A
ij
Matris
l Malzeme boyu
l
0
Malzeme ilk boyu
N Normal kuvvet
Poison oran
Srtnme katsays
ekil deiim oran
b
2
Son genilik
Uzama kaytsays
s
ijkl
Uygunluk matrisi
C Scaklk (Derece)
K Scaklk (Kelvin)
a
ij
Vektr
Yaylma katsays
R Yarap
h Ykseklik fark
H Ykseklik
v
KISALTMA LSTES
Al Alminyum
Fe Demir
Si Silisyum
Zn inko
Mn Mangan
Ti Titanyum
Mpa Mega paskal
EI Erichsen test deeri
kN Kilo Newton
CAD Computer Aided Design
vi
EKL LSTES
ekil 1.1 Haddeleme ilemi ..................................................................................................... 12
ekil 1.2 Blum, slab ve ktklerin haddelenmesi ile elde edilen eitli rnler..................... 13
ekil 1.3 Scak haddelemede tane dizilimi.............................................................................. 14
ekil 1.4 Souk haddelemede tane dizilimi............................................................................. 15
ekil 1.5 Souk haddelemi polikristal metalde tane dizilimi ................................................ 16
ekil 1.6 iftli (a), l (b), drtl (c), oklu (d) ve sral (e) merdane dzenleri .................. 17
ekil 1.7 ubuk ve profillerin haddelenmesi .......................................................................... 18
ekil 1,8 Hadde kuvvetleri ...................................................................................................... 19
ekil 1.9 Hadde kuvvetleri ...................................................................................................... 22
ekil 1.10 Hadde malzemeleri ve kesit lleri ....................................................................... 23
ekil 2.1 Global dzlemdeki gerilme ...................................................................................... 36
ekil 2.2 Gerilme durumlar .................................................................................................... 37
ekil 2.3 Uzama durumu ......................................................................................................... 38
ekil 2.4 sonsuz kk uzama durumu ................................................................................... 38
ekil 2,5 Global dzlemdeki ekil deiimi ............................................................................ 39
ekil 2.6 Tek eksende basma, ekme ve kayma gerilmeleri ................................................... 40
ekil 2.7 Tek eksende basma, ekme ve kayma gerinimleri ................................................... 40
ekil 2.8 ekme deneyi numunesi .......................................................................................... 41
ekil 2.9 ki boyutlu gerilme ve gerinim dzlemleri............................................................... 44
ekil 3.1 yndeki akma gerilmeleri, Numisheet 2002 den alnan hesaplanm datalarla
karlatrlmas ................................................................................................. 52
ekil 3.2 Oda scaklnda ve farkl scaklklarda asimetrik ve geleneksel haddelenmi
numunelere yaplan kayma testi sonular ........................................................ 53
ekil 3.3 ekme testi numunesi .............................................................................................. 54
ekil 3.4 Farkl balang gerinim deerlerine ait numunelerin ekme deney sonularnn
tabloya ilenmesi............................................................................................... 54
ekil 3.5 Farkl gerinim deerlerine ait numunelerin ekme deney sonular ........................ 55
ekil 3.7 AA5182-O malzemesinin farkl scaklklardaki gerilme gerinim grafikleri ............ 58
ekil 3.8 AA5182-O nn 260Cde farkl gerinim hzlarndaki gerilme gerinim grafikleri .. 59
ekil 3.9 AA5182-Onn farkl scaklk ve gerinim hzlarndaki gerinim-gerilme grafikleri
*
59
ekil 3.10 Alminyum 5657-F alamnn scaklkla mikro yapdaki deiimi ....................... 60
ekil 3.11 Alminyum 5457-O alamnn incelme oranna gre mikroyapdaki deiimi..... 61
ekil 3.12 Para dizilimi........................................................................................................... 62
ekil 3.13 Dk karbonlu eliin souk ilemde farkl gerinim deerlerindeki tane yaplar
(a) 10% souk ilem, (b) 30% souk ilem, (c) 60% souk ilem, (d) 90%
souk ilem....................................................................................................... 63
ekil 3.14 Merdane dzeni ....................................................................................................... 65
ekil 3.15 a, 400C K de apraz haddelenmi numune, b, 330C de normal haddelenmi
numune, c, 400C de apraz haddelenmi ve 30 dak. tavlanm numune ve d,
400C de normal haddelenmi ve 30 dak. tavlanm numune.......................... 66
ekil 3.16 Kalnlk istikametinde merkezden alnan apraz ve duz haddelenmi
numunelerdeki kutup figrleri ......................................................................... 67
ekil 3.17 160C, 200C ve 220C da alnan Erichsen testi sonular a, apraz haddelenmi
numuneler, b, normal haddelenmi numuneler................................................. 68
ekil 3.18 160C ve 220Cde apraz ve normal haddelemeye ait akma gerilmesi, ekme
Dayanm ve kopma uzama deerleri karlatrlmas ..................................... 68
ekil 3.19 a, ortalama r deerleri, b, dzlemsel r deerleridir. ................................................ 69
ekil 3.20 a, kalnlk, b, genilik boyunca ekil deiiminin boyuna gerinime oran. ............. 70
ekil 4.1 Mhendisliki ve Gerek eriler................................................................................ 71
vii
ekil 4.2 Gerilme-Gerinim diagram ifadeleri......................................................................... 72
ekil 4.3 Boyun verme ve kopma............................................................................................ 72
ekil 4.4 Gerilme-gerinim grafii ........................................................................................... 73
ekil 5.1 Deney ubuu........................................................................................................... 76
ekil 5.2 ift eksende haddelenmi levha ve numune dizilimi............................................... 77
ekil 5.3 Tek eksende haddelenmi levha ve numune dizilimi ............................................... 77
ekil 5.4 Tek eksende haddelenmi numunelere ait mhendislik gerilme gerinim grafikleri 80
ekil 5.5 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. Tek ynl haddeleme ( 0) ......................... 81
ekil 5.6 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. Tek ynl haddeleme ( 45) ....................... 81
ekil 5.7 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. Tek ynl haddeleme ( 90) ....................... 82
ekil 5.8 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. ift ynl haddeleme ( 0) ......................... 82
ekil 5.9 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. ift ynl haddeleme ( 45) ....................... 83
ekil 5.10 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. ift ynl haddelemede ( 90) .................. 83
ekil 5.11 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. Tek eksende haddeleme (Ort.)................... 85
ekil 5.12 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. ift eksende haddeleme ( Ort.).................. 85
ekil 5.13 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii, tek - ift eksenli kyaslamas ( 0 ) ............ 86
ekil 5.14 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii, tek - ift eksenli kyaslamas ( 45) ........... 86
ekil 5.15 Gerilme-Gerinim grafii, tek - ift eksenli kyaslamas ( 90) ............................... 87
viii
ZELGE LSTES
izelge 1,1 Al malzemesine ait baz deerler .......................................................................... 24
izelge 1,2 Al malzemesine otomotiv endstrisinde kullanm oranlar................................... 29
izelge 1,3 Al malzemesine otomotiv modellerine gre kullanm oranlar............................. 29
izelge 1.4 Al eitleri bileimleri (% arlk)......................................................................... 31
izelge 1.5 letken ve ticari Al dier standartlardaki karlklar............................................. 31
izelge 1.6 Al eitleri bileimleri (% arlk)......................................................................... 32
izelge 1.7 lem alamlarnn dier standartlardaki karlklar ............................................ 33
izelge 1.8 Alaml klelerin bileimleri (% arlk)............................................................ 34
izelge 1.9 Alaml klelerin dier standartlardaki karlklar ............................................ 35
izelge 3.1 Farkl oranlardaki haddelemeye karlk bakr ve inko alaml bakra ait baz
akma gerilmesi ve uzama deerleri.................................................................. 64
izelge 5.1 kartlan numunelerin boyutlar .......................................................................... 78
izelge 5.2 Deney Sonular .................................................................................................... 84
ix
NSZ
Haddeleme ilemi levha retiminde kullanlan bir imalat yntemidir. Bu tez almasnda
souk haddeleme ve souk haddeleme sonucu malzeme yapsndaki deiimlerin mekanik
zelliklere etkisi aratrlmtr. Malzeme yapsndaki bu deiiklikler imalat esnasnda eitli
sakncalar dourmaktadr. Sanayide sz konusu bu sakncalar tecrbe ile bertaraf
edilmektedir. Bu almada sz konusu bu sakncalar incelenmi, deneylerle ve modellerle
aklk getirilmeye allmtr. Yabanc kaynaklarda da benzeri konular aratrlm ve
konuyu aklamak iin benzeri deneyleri yapld gzlemlenmitir. Sz konusu sakncalar
imalat esnasnda tecrbe ile bulunmu bir takm yntemlerle zlmtr. Tezin bu konu ile
ilgili aratrmalar yapacak dier arkadalara yol gstermesi ve klavuz tekil etmesi temennisi
ile ncelikle hazrlanmasnda deerli vaktini ve yardmlarn eksik etmeyen kymetli hocam
Do. Dr. zgen OLAKA, desteini her zaman yanmda hissettiim biricik aileme, malzeme
temini konusunda her zaman yardmc olan Metanser Hadde Sanayine, paralarn ilenmesi
konusunda byk yardm olan enyuva Alminyuma ve Kenan Beye ayrca deneyin
yaplna imkn veren T Uak Bilimlerindeki saygdeer hocalarma ve Mslm Beye,
modelleme konusunda gece gndz demeden her soruma cevap veren sevgili arkadam
Cemale ve i arkadalarma sonsuz teekkr bir bor bilirim.

x
ZET
Bu alma ile souk haddeleme prosesinde haddeleme dorultusuna bal olarak deien
mekanik zellikler konusuna bir aklama getirilmeye allmtr. Uzun yllar souk
haddeleme ilemi tek dorultuda yaplarak elde edilen levhalarn kullanm esnasnda belirli
blgelerde bir takm problemlerle karlalmtr. Tek ynde yaplan souk haddeden kan
alminyum levhalar svama usul ile yaplan imalatlarda kalbn kenar blgelerinde yrtlarak
imalat olumsuz ynde etkilemektedir. Olay mikro yapda inceleyecek olursak tek yne
doru haddelenmi levhada malzeme taneleri bir ynelim gsterdii ve bu sebepten hadde
ynne malzeme mukavemeti artarken hadde ynne dik dorultuda azalmas
beklenmektedir. Bu anizotropik yap ayn miktar gerilmeye maruz kalan levhalarda farkl
tepkiler oluturmaktadr. Daha aklayc bir tabir ile heterojen mukavemet zellii
malzemeyi yk karsnda heterojen bir cevap vermeye itmitir. Bu durumda levhann
ilenmesi esnasnda bir yne yksek mukavemet denk derken dier yne dk mukavemet
isabet eder.
Esas olarak bu tez almas deneysel ve modelleme olmak zere 2 blmden olumaktadr.
Deneysel blmde, tek ynl ve ift ynl olarak haddelenmi alminyum levhalarn tek
eksenli ekme gerilemesi etkisi altnda davran incelenmitir. Bu kapsamda haddelenmi
levhadan, hadde ynnde (0), hadde ynne dik (90) ve hadde yn ile 45lik a yapacak
ekilde numuneler elde edilerek ekme deneyleri yaplmtr. ki farkl yntem ile elde edilen
haddelenmi levhalarn yapsnn anizotropik olup olmad aratrlmtr.
Tezin ikinci blmnde bu deneysel sonular kullanlarak ekme deneyi sonlu elemanlar
ynteminde simle edilmitir. Bu sayede sadece elastik blgedeki davran deil ayn
zamanda plastik blge de ki davran da simle edilmitir.
Tez bu balamda 7 temel blmden olumutur.
lk blmde haddeleme konusu ele alnd. Haddelemenin tanm ve eitleri ve usulleri
konusunda genel bir bilgilendirme ile bu imalat yntemi tantld.
Dier blmde gerilme ve gerinim konusuna ksaca deinildi, yaplan tanmlamalarla bir
takm hatrlatmalarda bulunuldu.
Sonraki blmde konuyla ilgili yaplm dier almalar anlatld.
Drdnc blmde ise ekme deneyi akland.
Beinci blmde sz konusu deneysel almalar yaplacak, kan sonular hakknda bilgiler
verildi. Ayrca bu blmde ilgili mhendisliki grafikler izilip sonular irdelendi.
Altnc blmde ise yaplan deneye ait modelleme almalar ve sistemin sonlu elemanlar
analizi ile zm bilgisayar ortamnda yaplarak uygunluklar aratrlmtr. Abaqus analiz
programnda deney elastik ve plastik olarak simle edilerek ve model tanm yaplarak
deneysel gerek erisi izildi.
Sonu ksmnda ise yaplan ilemler zetlenip, kan sonular irdelendi.
Anahtar kelimeler; Souk haddeleme, anizotropi, ekme testi, gerilme, gerinim, sonlu
elemanlar analizi.
xi
ABSTRACT
In this study, it is aimed to investigate the changes in mechanical behaviours with rolling
direction in cold-rolling process. For years, sheets rolled in a single direction released some
problems during manufacturing process. Al-sheets rolled in a single direction exhibited
cracking at the edges during cold forming. On macroscopic scale, sheets rolled in a single
direction represents grains oriented in a certain direction. Therefore, it is expected that
material strength will increase in the rolling direction and decrease in the transverse direction.
Sheets deformed in same manner reveals different responses due to this anisotropic structure
of the materials.
This study mainly consists of two parts: Experimental and Modelling.
In the experimental part, the behaviour of the single and cross-rolled Al-sheets subjected to
uniaxial tensile stress is investigated. Tensile specimens were cut from rolling direction (0),
transverse direction (90 ) and at 45 angle to the rolling direction. The anisotropy of the
sheets rolled with two different process is investigated.
In the second part, the tensile test is simulated with FEM by using the experimental results
and therefore behaviour of the material in the plastic region is also obtained.
In this context, thesis is composed of seven basic parts:
In the first part, a general information about the description, types and methods of rolling
process is given.
Next, stress and strain subject is mentioned briefly.
In the following part, related studies are represented.
In the fourth part, the tensile experiment is explained. Experimental studies and the results are
given in the next section. Plotted engineering graphs are also given.
In sixth part, the topic will be taken up in terms off FEM, and test sample was simulated in a
FE program called ABAQUS.
At result, all the operations are briefed and results are explicated.
Key words: cold rolling, anisotropy, tensile test, Stress, Strain, FEM
12
1. HADDELEME
1.1 Tanm
ekil verilecek olan malzemenin, parann, hadde ya da yufka denen ve birbirlerine zt
ynde dnen iki veya daha oklu silindirler arasndan geirilerek yeniden boyutlandrlmasna
haddeleme denir. Plastik ekil vermenin en byk ksm haddeleme ile yaplmaktadr.
Haddeleme usulnde ilk ama haddelenen malzemeyi sktrmak yani daha youn hale
getirmektir. Bu suretle bunker ve buna benzer boluklar giderilir veya azaltlr. Ayn zamanda
malzemedeki cruf birikintileri dar atlr. kinci ama malzemeyi daha kk bir kesit
haline getirmektir. Bylece elikhanede dklen ham bloklar haddeler arasndan geirilerek,
istenilen dzgnlkte ve teknikte kullanlabilir formlarda ekilli kesitler haline getirilir.
Haddeleme i yap bakmndan ikinci derecede, d yap bakmndan birinci derecede
dzgnlk arz eder.
ekil 1.1 Haddeleme ilemi
-
1.2 Kullanm Alanlar
Yukardaki tanm paralelinde haddeleme ilemi, malzemenin kesitinde bir azalma meydana
getirirken boyunu uzatmaktadr. Bu esnada ezilme ve basma meydana gelmektedir. lem
dvme ve basma ilemi gibi alglanacak olsa bile fark srekli olmasdr. Bu bize zaman
kazandrmakta ve ayrca bu sayede scak haddelemede ara tavlamalara gerek kalmadan
bloun ssndan verimli bir ekilde yararlanmamz salamaktadr. Haddeleme ile dkm
ileminin ortaya kartm olduu yapnn deitirilerek sk ve ince taneli bir hale getirilmesi

-
Askeland, D,R, - Phule P,P, The Science and Engineering of Materials 4th ed.
13
ve bylece aynen scak dvmede olduu gibi malzeme zelliklerinin iyiletirilmesi
mmkndr.
Haddeleme ileminin bir dier nemli yn ise ekstzyonun aksine, belirli bir anda snrl bir
hacimde basn ve deformasyon uygulanmasdr. Bylelikle elde edilen mekanik avantaj
sayesinde ok ar ignotlar ve ekil deitirme dayanm yksek olan elikleri ekillendirmek
mmkndr. Btn bu zellikleri dolaysyla elik retiminin hemen hemen tamamna yakn
bir blm hadde mamulleri olarak kullanma sunulmakta ve bunlar bir baka imal usul ile
elde edilememektedir. Yar mamul olarak yass, kaln ve ince ktkler (slab, bloom ve billet),
eitli elik profiller (kare, yuvarlak, kebent, ray, I, U, V.b), eitli saclar (elik,
alminyum ve trl metal alamlar), elik borular (dikili ve dikisiz) balca hadde
mamulleri olmakla beraber, bunlara hadde ile gerekletirilen baz zel imalatlar da (dnel
paralar, vidalar, dililer, rulmanlar, vagon tekerlekleri, bandajlar, sac profilleri V.b.)
ekleyebiliriz.
ekil 1.2 Blum, slab ve ktklerin haddelenmesi ile elde edilen eitli rnler
-

-
APAN, L. (2003), Metallerde Plastik ekil Verme,alayan Kitabevi, stanbul
14
1.3 eitleri
1.3.1 Scak Haddeleme
Yeniden kristalleme scaklnn zerindeki scaklklarda yaplan ekil deitirmelerine scak
ekil verme, hadde iin olanlarna da scak haddeleme denilir. Yeniden kristalletirme
malzemeye ergime scaklnn %40 kadar ki bir scaklkta uygulanan bir sl ilemdir.
Esasen malzemeye, ekil deitirmeden nceki zellikleri, kazandrmak iin kullanlr.
Yeniden kristalleme scakl bu olayn bir saat iinde tamamland scaklk olarak
tanmlanr. Metalin erime scakl Te (Kelvin) ise yeniden kristalleme scakl yaklak
0.4xTe (Kelvin) mertebesindedir. Baz malzemelerin yeniden kristallemeleri oda
scaklnda bile olabilir. Mesela kurun, kalay, inko ve kadmiyum oda scakl civarnda
yeniden kristalleir. Tavlanan malzemenin azalan ekil deiimi mukavemeti ve artan plastik
ekil deiimi zelliinden faydalanlr. Ergimi sv metal dkme demir kokillere doldurulup
katlamaya braklmas ile ignotlar, notlarn da scak haddelenmesi ile de ilk rn olarak
slab, blum veya ktkler elde edilir. Daha sonra bu rnler tekrar haddelenerek profil, ray,
ubuk, sa, boru gibi ok eitli hadde rnleri retilir. nce saclarn dndaki hadde
mamullerinin hemen hemen tmnde scak haddeleme uygulanmaktadr. Scak haddeleme ile
elde edilebilecek biim ve l taml snrl kalmakla beraber karmak ve kapal profil
kesitlerinin haddelenmesi mmkn deildir.
ekil 1.3 Scak haddelemede tane dizilimi
*

-
http://www.cse.iitd.ernet.in/~%20cs1050176/Metal%20Forming%20Processes.ppt#292,6,Change in grains
structure in rolling
15
1.3.2 Souk Haddeleme
nce kesitli levha, tel ve ubuk gibi mamullerin retilmesinde kullanlr. Malzeme yapsnda
yeniden kristalleme scaklnn altndaki scaklklarda uygulanr. Souk haddelemede scak
haddelemeye gre daha dzgn ap tolerans ve dzgn yzeylerde mamul almak
mmkndr. Souk haddeleme sonucu meydana gelen sertlik (gerilme sertlii) mukavemeti
arttrmak iin kullanlabilir. Souk haddelenmi elik levhalar iin balama haddesi, devaml,
scak erit haddelerden bozulan scak haddelenmi salarn devam eklindedir. Souk
haddelenmi levhalar ya scak haddelenmi eritlerden ya da bakr alamlar halinde direkt
olarak dkmnden sonra souk haddelenir. -be tezghl (arka arkaya) yksek devirli
drtl haddeler elik levha, alminyum ve bakr alamlarnn souk haddelemesi iin
kullanlr. Souk haddelemede bloun kesiti daralrken boyu uzamaktadr. Bu ilem srasnda,
ezilme ve bir miktar genileme grlmektedir. lem serbest dvme ve basmaya benzer
ekilde gelimekte, ancak buradaki gibi aralkl olmayp srekli bir ekilde uygulanmaktadr.
Bylelikle zaman kazanmak ve scak haddelemede ara tavlamalara gerek kalmadan bloun
ssnda verimli bir ekilde yararlanmak mmkn olmaktadr. Haddeleme ile dkm ileminin
ortaya kartm olduu yapnn deitirilerek sk ve ince taneli bir hale getirilmesi ve bu
sayede aynen scak dvmede olduu gibi malzeme zelliklerinin iyiletirilmesi
salanmaktadr.
ekil 1.4 Souk haddelemede tane dizilimi
-

-
www.matpr.kth.se/education/Files/Extentor%204M1347,%20eng/4M1347-exam041209.doc
16
ekil 1.5 Souk haddelemi polikristal metalde tane dizilimi
-
1.3.3 Merdane Dzenleri
Yass rnlerin haddelenmesinde en basit merdane dzeni tek ynl ikili dzendir. ift ynl
ikili dzende ise malzemenin bir kez haddelendikten sonra, merdanenin zerinden
dolatrmadan tekrar haddelenebilmesi iin merdanenin dnme yn deitirilebilir. l
hadde tezghnda ise merdane st ste dizilmitir. Malzeme iki ynde de haddelenebilir.
(ekil1.6)

-
Moffatt, G.W. Pearsall, and J. Wulff, The Structure and Properties of materials, Vol.1, Structure p.140, john
Wiley and Sons, New York, 1964
Anizotropik yap
zotropik yap
Haddelemeden nce
235 m
Haddelemeden Sonra

Haddeleme Yn
17
(a)
(b)
(c)
(d)
(e)
ekil 1.6 iftli (a), l (b), drtl (c), oklu (d) ve sral (e) merdane dzenleri
*
Haddeleme kuvvetinin drlmesi iin merdane apnn kltlmesi gerekir. Fakat apla
beraber dayanm ve rijitlik de azaldndan kk apl i merdanelerinin daha byk apl i
merdaneleri ile desteklenmesi gerekir. Drtl dzende destek merdaneleri i merdanelerinin
haddeleme dorultusuna dik dorultuda eilmelerini nler. Fakat i merdaneleri yatay
dorultuda da eilebilecei iin drtl dzende i merdanelerinin ap belirli bir deerden
kk alnamaz. merdanelerini daha da kltebilmek iin 41018 destek merdaneli
dzenler gelitirilmitir. ok rijit olan yirmili tezghlar yksek dayanml ince saclarn dar
toleranslarla souk haddelenmesine zellikle uygundur. Bu tezghlarda dayanm, rijitlik ve
anma gibi faktrler gz nne alnarak tungsten karbrden retilen i merdanelerinin ap 6
mm ye kadar drlebilmitir. Onikili bir dzende ise, rnein i merdanelerinin ap 10
mm, iteki 4 destek merdanesinin ap 20 mm ve dtaki 6 destek merdanesinin ap da 40
mm alnarak 0,5 mm kalnlktaki nikel rulolarla paso sonunda 0,01 mm ye indirilebilmitir.

*
Dr. J. Stokes, Material Science And Prossesing Technology, School of Mechanical & Manufacturing
Engineering Dublin City University Structure and Properties of Materials, Vol. I, Structure, p. 140, John Wiley
and Sons, New York, 1964.)
18
ekil 1.7 ubuk ve profillerin haddelenmesi
-
1.3.4 Hadde Kuvvetleri
Haddeleme ileminin balayabilmesi iin merdanelerle malzeme arasndaki srtnme
kuvvetinin malzemeyi ekebilecek byklkte olmas gerekir.

-
G. E. Dieter, McGraw-Hill, Mechanical Metallurgy, Inc., 1986
19
ekil 1,8 Hadde kuvvetleri
Srtnme kuvveti merdane ile malzeme arasndaki temas yzeyinin bykl ile orantldr
yukardaki ekilde temas yzeyi AB yay ile gsterilmitir. Buradan hareket ile aadaki
geometrik bantlar yazlabilir.
ABC geni ap gren evre al gen olduundan A as diktir. Dik gen
bantlarndan:
AD
2
= BD x CD (1.1)
yazlabilir.Burada:
AD = l
d
( l
d
: temas kiri boyu olarak isimlendirilir. )
h
1
h
2
= Ah ( Ezme olarak isimlendirilir. ) (1.2)
BD = Ah
CD = 2R Ah (1.3)
Bu deerler yukardaki eitlie konulduunda:
l
d
= ( R Ah Ah
2
)

eitlii bulunur. (1.4)
Ah
2
deeri R Ah deeri yannda % 1 hata ile ihmal edilebilir. Bu takdirde:
l
d
~ ( R Ah )
yaklak deeri kullanlabilir. (1.5)

Yine ekil 1.8den AB yaynn uzunluu:
AB = 2 t R o / 360 ~ 0,01745 R o ( o derece cinsinden ) (1.6)
o : kapma as
R: merdane yarap ( paso dibinde )
20
Hesaplamalarda AB yay yerine genellikle l
d
kiri boyu kullanlr. Sonu olarak temas
yzey alan:
F = AB * b
or
= 0,01745 R o [ ( b
1
+ 2b
2
) / 3 ) ] ~ ( R Ah )
* [ ( b
1
+ 2b
2
) / 3 ) ] (1.7)
( b
or
) ortalama genilik olarak [ ( b
1
+ 2b
2
) / 3 ) ] deeri, ( b
1
+ b
2
) deerinin yerine
kullanlmtr. Bu ekilde kullanlmas genel tecrbeler sonucunda olumutur. Haddeleme
ilemlerinde, malzemenin haddelenmesi esnasnda hacim kayb olmaz prensibinden hareketle
sabit debi hipotezi uygulanr. Gerekte, malzemenin haddelenmesi esnasnda bir miktar tufal,
bir miktar apak ve bir miktar da ezilme nedeniyle hacim azalmas olur. Yaplacak hesaplar
iin bu kayplar gz ard edilebilir.
Bu durumda:
F: malzeme kesit alan
L: toplam malzeme boyu
Haddeye giren malzeme hacmi V
1
= F
1
L
1
(1.8)
Haddeden kan malzeme hacmi V
2
= F
2
L
2
olsun (1.9)
srekli bir haddeleme iin:
V
1
= V
2
= V
3
== V
n
buradan
F
1
L
1
= F
2
L
2
= F
3
L
3
== F
n
L
n
yazlr. (1.10)
Kesitler
F
1
= b
1
h
1
; F
2
=b
2
h
2
; F
3
= b
3
h
3
F
n
= b
n
h
n
(1.11)
Hacimler
V
1
= b
1
h
1
L
1
; V
2
= b
2
h
2
L
2
; V
3
= b
3
h
3
L
3
V
n
= b
n
h
n
L
n
(1.12)
Hacimlerin eitliinden:
b
1
h
1
L
1
= b
2
h
2
L
2
= b
3
h
3
L
3
= b
n
h
n
L
n
(1.13)
Her hangi bir tezgh iin bu eitlikten birisini alalm:
b
1
h
1
L
1
= b
2
h
2
L
2
( b
2
h
2
L
2
) / ( b
1
h
1
L
1
) = 1 bulunur. (1.14)
Blnen ve blen ayn isimli terimler ayr ayr alndnda:
h
2
/ h
1
: , Ezme katsays (1.15)
b
2
/ b
1
: | , Yaylma katsays (1.16)
21
L
2
/ L
1
: q , Uzama katsays (1.17)
o | = 1 eitlii elde edilir. (1.18)
Ayn zamanda F
1
L
1
= F
2
L
2
eitliinden: (1.19)
F
1
/ F
2
= L
2
/ L
1
= yazlabilir. (1.20)
Haddeleme ileminde birden fazla tezgah bulunma durumunda, toplam uzama ve ortalama
uzamada sz konusu olacaktr.
1
= F
1
/ F
2
= L
2
/ L
1
;
2
= F
2
/ F
3
= L
3
/ L
2
;
n
= F
n
/ F
n+1
= L
n+1
/ L
n
yazlacaktr. (1.21)
Taraf tarafa arpldnda:
1

2

3
n
= F
1
/ F
n+1
elde edilir. (1.22)
F
1
; ilk tezgha girmeden nceki malzemenin kesit alan.
F
n+1
; Son tezghtan ktktan sonraki malzemenin kesit alan.
Bu durumda toplam uzama
t
=
1

2

3
n
= F
1
/ F
n+1
(1.23)
n adet uzama sonunda meydana gelen toplam uzamann ortalamasn
m
olarak
gsterdiimizde:
n
m
=
t
=
1

2

3
n
= F
1
/ F
n+1
=
1

2

3
n
= F
1
/ F
n+1
denklii yazlabilir. (1.24)
Buradan
m
= (
t
)
1/n
veya (1.25)
n log
m
= log
t
veya (1.26)
n = log
t
/ log
m
= log ( F
1
/ F
n+1
) / log
m
= ( log F
1
log F
n+1
) / log
m
elde edilir. (1.27)
Ayn hesaplama yntemi ile gidildiinde,
m
, |
m
arasnda da benzeri ilikiler kurulabilir
Yakalama asndan baklacak olursa
T = N (1.28)
N: Normal kuvvet, T : Srtnme kuvveti, : Srtnme katsays
Haddeleme ileminin balama koulu
N. Sin C
m
s N. Cos C
m
bu denklemden (1.29)
tg C
m
s (1.30)
Ufak alarda C
m
s 90 iin ( ince salarn souk haddelenmesi iin )
22
C
m
= alnarak,
C
m
s elde edilebilir.
Giri dzlemi ile merdanelerin merkezini birletiren dzlem arasndaki C
m
as kavrama
as veya temas as olarak adlandrlr. Bu balamda kavrama asnn en byk deeri
(C
m
)
max
= tg
1
olarak alnabilir. (1.31)
> tg C
m
ise haddeleme balar. Aksi takdirde malzeme merdaneler arasnda ilerleyemez.
Bunu yerine geriye doru itilir. Souk haddelemede deeri 0,2 ile 0,7 arasnda olabilir.
ekil 1.9 Hadde kuvvetleri
-
1.4 Levha ve Saclarn Haddelenmesi
Levhalar arl 2 tonu bulan slablarn scak haddelenmesi ile elde edilir. Haddeleme ilemi
iki kademeden oluur. Birinci kademede, slab, bir veya iki kez uzunluu dorultusunda
haddelendikten sonra yatay dzlemde 90 dndrlerek bu defa merdaneler arasna geni
tarafndan sokularak istenilen levha eni elde edilene kadar haddelenir. kinci kademede tekrar
90 dndrlen slab, istenilen kalnlk elde edilene kadar uzunluk dorultusunda haddelenir.
Levhalarn haddelenmesinde iki ya da l merdane dzenleri kullanlr. Saclarn
haddelenmesi scak ve/veya souk olarak yaplr. Scak haddelemede, slablardan hareketle,
600.2200 mm ( bazen de daha fazla ) enine ve 1,2512 mm kalnlnda sa ve levhalar
elde edilir. Daha sonra souk haddelenecek olan salar, modern tesislerde, rulo halinde sarlr.
Bu rulolar souk haddelemeden nce dekapaj ve baka hazrlk ilemlerinden geirilir. Souk

-
23
haddeleme kademeleri arasnda, gerektii taktirde peklemenin giderilmesi iin, malzemeye
atmosfer kontroll frnlarda yeniden kristalleme tav uygulanmaldr.
Souk haddelenmi ve tavlanm elik salarda ve dier malzemelerde temper haddelemesi
uygulanr. Temper haddelemesi, ekil deitirme oran %0,51,5 gibi ok dk bir souk
haddeleme ilemidir. Bu ilemin amac saa daha sonra plastik ekil verilirken, rnein derin
ekmede, belirgin akma ve dolaysyla Lders bantlarnn oluumunu engelleyerek yzey
grnmnn bozulmamasn salamaktr. Temper haddelemesinden sonra saa ekil
deiimi yalanmasna uramadan plastik ekil verilmelidir. Aksi halde, yani depolamada
belirli bir sre alrsa, plastik ekil verme srasnda belirgin akma ve Lders bantlar yeniden
grlr. Salar standart llerde plakalar veya rulo eklinde sata sunulmaktadr.
ekil 1.10 Hadde malzemeleri ve kesit lleri
*

-
24
1.5 Alminyum
izelge 1,1 Al malzemesine ait baz deerler
13 Atom numaras 13
Al
Atom arl 26.981.539
26,981596 Elektron Konfigrasyonu 2-2-6-2-1
Elektron dizilii: 1s-2s-2p-3s-3p-3d-4s-4p-4d-4f-5s-5p-5d-5f-6s-6p-6d-7s
artlar
Mekanik zellikler
Faz Scaklk(C)
Younluu 2700 kg/m
3
Kat 24
Elastiklik Modl 62.053 Gpa Kat -273,15
Poisson Oran 0.35 Kat
Isl Genleme Katsays -173,15 C Kat 24
Elektriksel zellikler
Scaklk (C)
Elektrik Direnci 2.655 10-8 W-m 24
Isl zellikler
Scaklk (C) Basn (pa)
Erime Scakl 670 C 101325
Kaynama Scakl 2518 C 101325
Kritik scaklk 7575 C
Erime Entalpisi 397 J/g -273,15 101325
Buharlama Entalpisi 10896.34 J/g -273,15 101325
Isl Kapasite 897 J/kg-K 24Cden fazla 100000
Isl iletkenlik 237 W/m-K 27Cden fazla 101325
Alminyum, yeryznde oksijen ve silisyum'dan sonra en ok bulunan nc element
olmasna ramen, endstriyel apta retimi 1886 ylnda elektroliz ynteminin kullanlmaya
balanmas ile gereklemitir.
Alminyum, dier ok kullanlan metaller olan demir, kurun ve kalay gibi, doada bileikler
halinde bulunur. Alminyumu oksit halindeki bileiinden ilk ayran ve elde eden kii, 1807
ylnda, Sir Humprey Davy olmutur. Daha sonra, Hans Christian Oersted, Frederick Whler
ve Henri Sainte-Clairre Deville, alminyum eldesinde yenilikler getirmilerdir.
Alminyumun endstriyel apta retimi ise, 1886 ylnda ABD'de Charles Martin Hall ve
Fransa'da Paul T. Heroult'un birbirlerinden habersiz olarak yaptklar elektroliz yntemi ile
balamtr. Bu, gnmzde halen kullanlan yntem olduundan, 1886 yl alminyum
25
endstrisinin balang yl olarak kabul edilir.
1886 ylnda Werner von Siemens'in dinamoyu kefi ve 1892 ylnda K.J.Bayer'in, boksitten
almina eldesini salayan Bayer prosesini bulmas ile alminyumun endstriyel apta retimi
ok kolaylam ve bu en gen metal, demir elikten sonra dnyada en ok kullanlan ikinci
metal olmutur.
1.5.1 Saf Alminyumun zellikleri
Saf alminyum ierisine katlan bir takm maddelerle zellikleri deitirilebilir.
Alminyumun metal olarak zellikleri bir ok durumda onun ideal ve ekonomik bir malzeme
olmasn salar. Alminyumun genel zellikleri aada zetlenmitir:
- Alminyum hafiftir. Ayn hacimdeki bir elik malzemenin arlnn ancak te biri
kadar arlktadr.
- Alminyum, hava artlarna, yiyecek maddelerine ve gnlk yaamda kullanlan pek ok
sv ve gazlara kar dayankldr.
- Alminyumun yanstma kabiliyeti yksektir. Gmi beyaz renginin bu zellie olan
katks ile beraber gerek i gerekse d mimar iin cazibeli bir grnme sahiptir.
Alminyumun bu gzel grnm, anodik oksidasyon (eloksal), lke maddeleri vs. gibi
uygulamalar ile uzun mddet korunabilir. Hatta birok uygulamada tabii oksit tabakas
bile yeterli olur.
- eitli alminyum alamlarnn mukavemeti, normal yap eliinin mukavemetine denk
veya daha yksektir.
- Alminyum elastik bir malzemedir. Bu nedenle ani darbelere kar dayankldr. Ayrca,
dayankl dk scaklklarda azalmaz. (eliklerin, dk scaklklarda ani darbelere
kar mukavemeti azalr).
- Alminyum, ilenmesi kolay bir metaldir. yle ki, kalnl 1/100 mm den daha ince olan
folyo veya tel haline getirilebilir.
- Alminyum s ve elektrii bakr kadar iyi iletir.
- Alminyuma ekil vermek iin dkm, dvme, haddeleme, presleme, ekstrzyon, ekme
gibi tm metotlar uygulanabilir.
- Alminyum 40540 N/mm
2
ortalama mukavemeti ile bir ok kullanm alan iin optimum
zmler sunmaktadr.
26
1.5.2 Alminyum'un Eldesi
Alminyum, yzyldan beri, tm dnyada ayn yntemle elde edilmektedir. Alminyum
eldesi, iki aamada gerekleir. Birinci aamada, Bayer metodu ile boksit cevherinden
almina elde edilir. kinci aamada ise, elektroliz ile almina'dan alminyum elde edilir.
Almina tesisleri, genellikle boksit cevherlerinin yanna kurulur. Madenden karlan boksit
cevheri, sudkostik eriyii ile muamele edilerek alminyum hidroksit eldesi gereklesir. Bu
islem sonucunda olusan erimeyen kalntlar (krmz amur) ayrlr ve alminyum hidroksitin
kalsinasyonu ile "almina" (alminyum oksit) elde edilir.
Bundan sonraki aama, "almina"nn "alminyum"a dnstrlmesidir. Beyaz bir toz
grnmndeki almina, elektroliz ileminin yaplaca hcre ad verilen zel yerlere alnr.
Burada ama, aluminyumu oksijenden ayrmaktr. Elektroliz ilemi iin 4-5 volt gerilmede
doru akm uygulanr. Dipte biriken aluminyumun alnmas ile ilem tamamlanr.
Genel olarak, arlka 4 birim boksitten 2 birim almina ve 2 birim alminadan da 1 birim
alminyum elde edilir.
lk zamanlarda retilen birincil alminyumun her tonu iin 42.000 kwh olan enerji sarfiyat,
gnmzde ortalama 16.500 kwh deerine dmtr. Bu deer, en yeni teknoloji ile
alldnda 13.000 kwh/t olmaktadr.
Yukarda szedilen ilemler ile elde edilen alminyum "birincil alminyum" (primary
aluminium) olarak tanmlanr.
1.5.3 Alminyum rnlerin retim Yntemine Gre Snflandrlmas
Alminyum, ekstrzyon, haddeleme ve dkm ilemleri ile eitli yar- rn ve rnler haline
dntrlr.
Ekstrzyon rnleri
Ekstrzyon yntemi ile eitli kesitlerde aluminyum profl, ubuk, boru, lamalar ve flmasin
elde edilir. Alminyum, ekstrzyon ilemine ok uygun bir metaldir. Bylece, kullanm
amacna uygun ekil ve llerde pek ok rn, baka bir biimlendirme ilemine gerek
kalmadan ekonomik bir ekilde retilir.
Yass rnler
Scak ve souk haddeleme yntemi ile retilen plaka, levha ve folyo gibi yass rnlerdir.
27
Dkm rnleri
Alminyumdan, kokil, basnl veya kum dkm yntemleri ile eitli byklk ve ekilde
paralar retilir.
Alminyum letkenler
Bakrdan daha hafif olan alminyum, elektrik enerjisinin nakledilmesinde byk avantaj
salamaktadr. Bu nedenle gnmzde enerji nakil hatlar alminyumdan yaplmaktadr.
Alminyum iletkenler, kontin dkm ile flmain eldesi, flmainin haddede ekilerek tel
haline getirilmesi ve tellerin rlmesi, ile oluan aamal proses ile retilirler
1.5.4 Alminyum Kullanmnn Endstrilere Gre Gruplandrlmas
1.5.4.1 Alminyum ve naat
naat sektr, ylda Avrupa'da 1,2 milyon ton, ABD'de 1.05 milyon ton, Japonya'da 915.000
ton alminyum kullanmaktadr. (2000 ylnda dnyada mimari amala alminyum kullanm)
Alminyum, binalarn at ve cephe kaplamalarnda, kap ve pencerelerinde, merdivenlerde,
at iskeletinde, inaat iskelelerinde ve sera yapmnda byk miktarda kullanlr
Alminyumun salaml yannda sahip olduu dekoratif grnm, eloksal (anodik
oksidasyon) kaplama ile bir bakma lmszleir. Gerek natrel veya renkli eloksal kaplama,
gerek ise lake kaplama (elektrostatik toz veya sv boyama) ile alminyum; mimar ve
mhendislere inaat sektrnde zengin seenekler sunar. naat sektrnde; alminyum
ekstrzyon, yass-rnler ve dkm rnleri kap/pencere doramalar, cephe/at kaplamalar
ve aksesuarlarn yapmnda kullanlr.
1.5.4.2 Aluminyum ve Ambalaj
Alminyum, en kullanl ambalaj malzemelerinden birisidir. Alminyum kontenyer
imalatndan ila kutularna kadar ok eitli ambalaj uygulamalarna mkemmel cevap verir.
Banyoda di macunu tpnden, marketlerdeki saysz rne (ikolata vb.) mutfakta folyoya
sarl frn yemekleri ve buzdolabndaki souk merubatlara kadar, alminyum pek ok rn
sarar ve korur.
Alminyumun homojen yaps, ince folyo (alminyum kat) eklinde retilebilmesi, hava
geirmezlii ve kolay ekillenebilmesi onu ideal bir ambalaj malzemesi yapar.
Alminyum folyo, hava ve mor-tesi nlar geirmediinden, gdalar doal renk ve tatlar
28
ile birlikte korur. Alminyum, folyo olarak vakumlu ambalajlarda, metalize film (alminyum
kapl plastik) olarak da s ile kapanan ambalajlarda (yourt, ilalar vb) en ok tercih edilen
malzemedir.
Alminyumun en yaygn kullanld alanlardan birisi de, merubat ve bira kutulardr.
Dnyada kullanlan tm iecek kutulannn % 80' i alminyum kutulardr. Bunun nedeni, hafif
almas kolay, darbeye dayankl, salam, abuk soutma zellii ve geri kazanlabilir
olmalardr.
Kullanlm alminyum iecek kutularnn yksek hurda deeri, geri kazanma iin kutularnn
toplanmasn kolaylatrr.
Kullanlm alminyum kutularn tketiciden satn alnmas ile balayan geri kazanma ilemi
sonucunda, yeni kutular retilmektedir.
1989 ylnda kullanlm alminyum merubat kutularnn geri kazanma oran ABD'de % 61,
Avustralya'da % 60, Kanada'da % 45, Japonya'da % 42, Avrupa'da % 16 olmutur. Bu
oranlar, her yl artmaktadr. Alminyumdan yaplan dier ambalajlarn atklarndan enerji elde
eden yeni bir proses bulunmu ve Avrupa'da kullanlmaya balanmtr.
1.5.4.3 Alminyum ve Tat Aralar
Alminyum, ulam sektrnde tat aralarnn retiminde kullanlan en nemli
malzemelerden birisidir. Alminyum kullanmnn yaklak % 25'i tat aralarnn retimine
aittir. (2000 ylnda ABD Avrupa ve Japonya'da otomotiv sektrnde alminyum kullanm)
Tat aralar ne kadar haff olursa, hareket etmeleri iin daha az enerjiye gerek duyulur.
Gnmzde bir otomobilde 50 kg alminyum kullanlmaktadr. Bu sayede, yaklak 100 kg
demir, elik ve bakr malzeme tasarrufu yaplmaktadr. Yaplan hesaplar ve deneyimler
sonucunda, alminyum kullanlan bir otomobilin, yeterince alminyum kullanlmam bir
otomobile kyasla, ekonomik mr boyunca 1500 litre daha az yakt harcad anlalmtr.
Bu durumun gerek srclerin akaryakt masraflarna salayaca ekonomi ve evre sal
asndan atmosfere yaylan atk ekzos gaznn drlmesi ynnden ok byk faydas
bulunmaktadr.
Otobs ve tren gibi sk sk hareket eden ve duran aralarda, aracn hafif olmas daha da fazla
nem kazanmaktadr. Gnmzde otobs, tren, kamyon gibi byk kara aralarnda
alminyum kullanm ile nemli yakt tasarrufu salanmaktadr.
Otomotiv sektrnde ara bana alminyum kullanm 2003 yl itibar ile ortalama olarak
29
aadaki tabloda gsterilmitir.
izelge 1,2 Al malzemesine otomotiv endstrisinde kullanm oranlar
-
Tat Komponenti Kuzey Amerika (Kg) Avrupa (Kg)
Motor 40,0 35,2
Transmisyon 26,5 15,5
Jantlar 18,0 11,4
Radyatr 14,5 10,5
ase ve sspansiyon 3,0 4,4
Direksiyon sistemi 2,8 2,7
Kaporta sac 2,2 2,9
Dier paralar 9,0 7,4
Toplam 116,0 90,0
Baz otomotiv markalarnda ara ara bana kullanlan alminyum miktar u ekildedir
izelge 1,3 Al malzemesine otomotiv modellerine gre kullanm oranlar
*
retici
Ara bana alminyum miktar
(Kg)
Nissan Z 165
Honda S 2000 165
BMW Z8 450
Audi A2 290
BMW 5 Serisi 210
Oldsmobile Aurora 223
Dodge Viper 209
Ford Thunderbird 179
Ayrca karayollar trafik ve yn iaret sistemlerinde, otoyol parafet ve kprlerinde
alminyum kullanm artmaktadr. Deniz aralarnda, zellikle teknelerde alminyum sper-
yap sistemleri ile arlk merkezi daha aaya ekilmekte ve bylece teknenin dengesi
artrlmakta ve daha ok kullanm hacmi salanmaktadr. Kk teknelerin ve yatlarn yelken
direkleri alminyumdan yaplmaktadr. Bir uan arlka %70'i alminyumdan

-
ESTAL 2003
30
olumaktadr. Alminyum alamlarnn hafiflii yansra salaml, uaklarn ve dolays ile
havaclk sektrnn gelimesine en byk katky yapmtr. Duralminyum (alminyum-
bakr) alamlanndan sonra gelecekte en nemli uak malzemesi alminyum-lityum alamlan
olacaktr. Alminyum-lityum alamlan ile, uaklarn % 15 hafiflemesi mmkndr.
1.5.4.4 Alminyum ve letkenler
Alminyum son derece iletken bir metaldir. Bu nedenle, tm alminyum kullanmnn
Avrupa'da % 10'u, ABD'de % 9'u, Japonya'da % 7'si elektrik ve elektronik sektrnde
kullanlmaktadr. Alminyumun bu alanda en ok kullanld yer, elektrik nakil hatlardr.
elik zl alminyum iletkenler, yksek voltajl elektrik nakil hatlarnda tercih edilen tek
malzeme olmutur. Alminyum, yeralt kablolarnda, elektrik borularnda ve motor bobin
sarmnda yaygn ekilde kullanlmaktadr. Elektronikte, alminyum kullanm yerleri
arasnda, aseler, yongalar, transistr soutucular, data kayt diskleri ve elektronik cihazlarn
kasalar bulunmaktadr.
1.5.4.5 Alminyum ve Dier Mhendislik Uygulamalar
Makina elemanlan uygulamalarnda, yksek dayanm/arlk oran, korozyona dayanm ve
ileme kolayl, alminyumun stn zellikleridir. Hafflii nedeniyle, byk ve tek
paralarin manplasyonu mmkn olur. Hassas toleranslarda ileme kolayl sayesinde,
standart birimlerden byk paralarn yaplmas mmkn olur. Karmak kesitli paralarn
retiminde, alminyum ekstrzyonu byk avantajlar salar.
Vites kutulan, motor bloklar ve silindir kafalar kolaylkla alminyum dkm ile yaplr. Son
uygulamalarda krank mili yataklannda alminyum kullanlmas, bu paralarn uzun mrl
olmasn salamtr.
Son yllarda otomotiv piyasasnda yanllkla "elik jant" denilen gsterili, parlak, boya ve
bakm gerektirmeyen "hafif alaml" jantlar "alminyum" dur
31
izelge 1.4 Al eitleri bileimleri (% arlk)
-
izelge 1.5 letken ve ticari Al dier standartlardaki karlklar
*

-
http://www.aluminyumsanayi.com/aluwebsayfam1a.html
Dierleri
Al Cu Fe Si Zn Mn Ti
Herbiri Toplam
ETAL-F1 98 0.15 0.66-0.99 0.35 0,1 0,1 0,05 0,1 0
ETAL-F 95 1,5 5 1 1,5 1 0,05 0,1 1
ETAL-0 99 0.05-0.15 0.70 0.25 0.06 - 0.05 0.05 0.15
ETAL-1 99 0,05 0,8 0,35 0,1 0,05 0,05 0,05 0,15
ETAL-3 99,3 0.05 0.60 0.35 0.06 0.05 - 0.05 0.15
ETAL-5 99,5 0.05 0.40 0.25 0.05 - 0.05 0.03 0.10
ETAL-6 99,6 0.04 0.30 0.20 0.05 - 0.04 0.03 0.10
ETAL-7 99,7 0.03 0.25 0.15 0.04 - 0.03 0.03 0.10
Saf (Ticari)
Alminyum
ETAL-8 99,8 0.03 0.15 0.10 0.03 - 0.02 0.02
ETAL-5E - 0.40 0.15 - - - 0.02 0.10
ETAL-6E 99,6 - 0.30 0.10 - - - 0.02 0.10
letken
Alminyum
ETAL-7E 99,7 - 0.25 0.10 - - - 0.02 0.10
ETBANK TSE
DIN
(B.ALM.)
A.A
(ABD)
N.F
(FR.)
ALCAN
UNI
(T.)
B.S
(NG.)
A.S.T.M ISO GOST
ETAL-F1 - - - - - - - - - -
ETAL-F - - - - - - - - - -
ETAL-0 Al99.0 Al99.0 1100 A45 D25 3567 1C 1100 Al99.0 -
ETAL-3 - - 1030 A4 - - - - - AD1
ETAL-5 Al99.5 Al99.5 1050 A5 IS(15010) 4507 1B - Al99.5 A1,A5
ETAL-6 - - 1060 A6 9950(16020) - - ER1060 - A0,A6
ETAL-7 Al99.7 Al99.7 1070 A7 99.70(99700)
P-AlP-
99.7
L48 - AI99.7 A7
Saf (Ticari)
Alminyum
ETAL-8 Al99.8 Al99.8 1080 A8 99.80
P-AlP-
99.8
1A - - -
ETAL-5E - E-Al99.5 EC A5/L C1S(15040) - 1E - - A1M
ETAL-6E - E-Al99.6 EC A6/L B1S(16040) - 1E - - -
letken
Alminyum
ETAL-7E - E-Al99.7 EC A6/L 16040 - 1E - - -
32
izelge 1.6 Al eitleri bileimleri (% arlk)
-
Digerleri
ETNORM Fe Si Cu Mn Mg Zn Ti Cr
Herbiri Toplam
ETAL-20
1
0,7 0,4 5,00-6,00 0,05 0,05 0,3 0,05 0,05 0,05 0,15
ETAL-21
2
0,7 0,50-1,00 3,90-5,00 0,40-1,20 0,20-0,80 0,25 0,15 0,1 0,05 0,15
ETAL-22
2
0,7 0,20-0,80 3,50-4,50 0,40-1,20 0,40-0,80 0,25 0,15 0,1 0,05 0,15
ETAL-24
2
0,5 0,5 3,80-4,90 0,30-0,90 1,20-1,80 0,25 0,15 0,1 0,05 0,15
ETAL-30 0,7 0,6 0,05-0,20 1,00-1,50 0,1 0,1 0,05 0,05 0,05 0,15
ETAL-31 0,7 0,3 0,25 1,00-1,50 0,80-1,30 0,25 0,05 0,05 0,05 0,15
ETAL-33 0,7 0,5 0,1 0,9-1,5 0,3 0,2 0,1 0,1 0,05 0,15
ETAL-35 0,7 0,6 0,3 0,3-0,8 0,2-0,8 0,4 0,1 0,2 0,05 0,15
ETAL-43
3
0,5 0,4 1,60-2,60 0,2 2,60-3,40 6,80-8,00 0,2 0,18-0,35 0,05 0,15
ETAL-44
4
0,5 0,4 1,20-2,00 0,3 2,10-2,90 5,10-6,10 0,2 0,18-0,35 0,05 0,15
ETAL-50 0,7 0,3 0,2 0,20-0,70 0,50-1,10 0,25 0,05 0,1 0,05 0,15
ETAL-51 0,7 0,4 0,2 0,1 1,10-1,80 0,25 0,05 0,1 0,05 0,15
ETAL-52
5
0,3 0,2 0,1 0,1 2,20-2,80 0,1 0,05 0,15-0,35 0,05 0,15
ETAL-53
5
0,4 0,3 0,05 0,20-0,60 2,70-3,70 0,2 0,2 0,3 0,05 0,15
ETAL-54 0,5 0,4 0,15 0,10-0,50 1,70-2,40 0,15 0,15 0,15 0,05 0,15
ETAL-60 0,3 0,30-0,70 0,1 0,2 0,40-0,90 0,1 0,1 0,05 0,05 0,15
ETAL-61 0,4 0,70-1,30 0,1 0,40-0,80 0,40-0,90 0,2 0,1 0,2 0,05 0,15
ETAL-62 0,5 0,70-1,30 0,1 0,40-1,0 0,60-1,20 0,2 0,1 0,25 0,05 0,15
ETAL-64
7
0,2
0,55-
,0,65
0,03 0,05 0,55-0,65 0,05 0,03 0,05 0,05 0,15
ETAL-65 0,7 0,40-0,80 0,15-0,40 0,15 0,80-1,20 0,25 0,15 0,04-0,35 0,05 0,15
ETAL-98 0,6-1,0 0,5-0,9 0,1 0,1 0,05 0,1 0,08 0,05 0,05 0,15

-
1) Pb00.20-0,60
Bi00.20-0,60
3) Fe/Si = 2,00 min
Mn+Cr = 0,30 max
4) Ti + Zr = 0,25 max
5) Fe+Si = 0,45 max
6) Limitler verilmemi ise max
deerlerdir
33
izelge 1.7 lem alamlarnn dier standartlardaki karlklar
-
ETBANK TSE
DIN
(B.ALM.)
A.A
(ABD)
N.F
(FR.)
ALCAN UNI (T.)
B.S
(NG.)
CSA A.S.T.M ISO GOST
ETAL-20 AlCuBiPb AlCuBiPb 2011
A-
U5PbBi
28S P-AlCu5,5Pb FCI CB60 CB60A AlCu6BiPb -
ETAL-21 AlCuSiMn AlCuSiMn 2014 A-U4 SG 26S
P-
AlCu4,SiMnMg
H15 - 2014 AlCu4SiMg AK8
ETAL-22 AlCuSiMg1 AlCuMg1 2017 A-U4 G 17S P-AlCu4MgMn - CM41 CM41A AlCu4MgSi 1100
ETAL-24 AlCuMg2 AlCuMg2 2024 A-U4 G1 24S
P-
AlCu4,5MgMn
L97 CG42 2024 AlCu4Mg1 1160
ETAL-30 AlMnCu AlMnCu 3003 A-Ml D35 P-AlM1,2Cu - MC10 3003 AlMn1Cu AMts
ETAL-31 AlMn1Mg1 AlMn1Mg2 3004 A-MlG 4S P-AlMn1,2Mg - - 3004 AlMn1Mg1 Amts-2
ETAL-33 AlMn1 AlMn 3103 M - 3568 N3 - - AlMnl -
ETAL-35 AlMn0,5Mg0,5 AlMn0,5Mg0,5 3105 - - - N31 - - AlMn0,5Mg0,5 -
ETAL-43 - - 7178 - 6227 - - - - AlZn7MgCu W96
ETAL-44 AlZnMgCu1,5 AlZnMgCu1,5 7075 A-Z5Gu 75S
P-
AlZn5,5MgCu
DDT5074A ZG62 7075 AlZn5,5MgCu W95A
ETAL-50 AlMg0,8 AlMg1 5005 A-Go,6 B57S P-AlMg0,8 N41 B57S G1B AlMg1 AM91
ETAL-51 AlMg1,5 - 5050 A-G1,5 A57S P-AlMg1,5 - A57S ER50 AlMg1,5 -
ETAL-52 AlMg2,5 AlMg2,5Cr 5052 A-G2,5C 57S P-AlMg2,5 N41 GAZ0 5052 AlMg2,5 1520
ETAL-53 AlMg3 AlMg3 5754 A-G3 C54S P-AlMg3,5 N5 - 5154 AlMg3 1530
ETAL-54 AlMg2Mn0,3 AlMg2Mn 5251 A-G2m - P-AlMg2Mn L80 M57S - AlMg2 -
ETAL-60 AlMgSi0,5 AlMgSi0,5 6063 A-GS 50S P-AlSi0.4Mg H9 GS19 6063 AlMg0,7Si 1310
ETAL-61 AlMgSi1 AlMgSi1 6351 A-SGM B51S P-AlSiIMgMn H30 SIGILlP - AlSiMg0,5Mn 1350
ETAL-62 AlMSi1 AlMgSi1 6082
A-
SGM0,7
- P-AlSilMgMn H-30 - - Al Si Mg Mn -
ETAL-64 - E-AlMgSi 6463 A-GS/L C50S P-AlSi0,5Mg 91-E - - - Al31
ETAL-65 AlMglSiCu AlMglSiCu 6061 6061 65S P-AlMgISiCu H-20 - - AlMglSiCu -
ETAL-98 AlFeSi AlFeSi 8011 - - - - -

-
34
izelge 1.8 Alaml klelerin bileimleri (% arlk)
-
ETNORM Fe Si Cu Mn Mg Zn Ni Ti Pb Sn
ETAL-110
2
0,7 4,00-6,00 2,00-4,00 0,20-0,60 0,15 0,2 0,3 0,2 0,1 0,05
ETAL-120 0,5 4,50-6,00 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1
ETAL-140 0,6
11,50-
13,50
0,1 0,4 0,1 0,1 0,1 0,15 0,1 0,05
ETAL-141 1
11,50-
13,50
0,2 0,3 0,2 0,1 0,1 0,15 0,1 0,05
ETAL-145 0,6
11,00-
13,00
0,80-1,50 0,2 0,80-1,40 0,2 0,80-1,30 0,1 0,1 0,05
ETAL-147 0,25 8,70-9,10 3,40-3,70 0,2 0,40-0,80 0,2 0,2 0,1 0,1 0,05
ETAL-150 1
11,00-
13,00
1,75-2,50 0,5 0,4 0,7 0,3 0,15 0,1 0,1
ETAL-160 1 7,50-9,00 3,00-4,00 0,5 0,3 1 0,2 0,2 0,1 0,1
ETAL-171 0,5
9,00-
10,00
0,1 0,40-0,60 0,30-0,45 0,1 0,1 0,15 0,05 0,05
ETAL-175 0,6
9,00-
10,50
2,50-3,50 0,3 0,70-1,20 0,5 0,3 0,15 0,1 0,05
ETAL-177 0,2 6,60-7,40 0,02 0,03 0,30-0,45 0,04 0,02 0,08-0,14 0,05 0,05
ETAL-178 0,4 5,00-5,50 2,80-3,20 0,10-0,20 0,15-0,25 0,5 0,3 0,15 0,1 0,05
ETAL-180 1
9,00-
11,50
0,70-2,50 0,5 0,3 2 0,5 0,2 0,1 0,2
ETAL-195 0,6
17,00-
19,00
0,80-1,50 0,2 0,80-1,30 0,2 0,80-1,30 0,1 0,1 0,05
ETAL-220 0,3 0,35 4,00-5,00 0,1 0,1 0,1 0,1 0,05 0,05 0,05
ETAL-221 0,3 0,3 4,00-5,00 0,1 0,05 0,1 0,1 0,15-0,30 0,05 0,05
ETAL-509 0,6 1 0,05 0,2-0,5 07.Eki 0,1 - 0,15 - -

-
35
izelge 1.9 Alaml klelerin dier standartlardaki karlklar
-

-
ET
BANK
TSE
DIN
(B.ALM.)
A.A
(ABD)
N.F
(FR.)
ALCAN UNI (T.)
B.S
(NG.)
CSA A.S.T.M ISO GOST
ETAL-110 AI-Si5Cu3 - 319 A-S5U3
117
(42220)
- LM4 SC53 BC640
Al-
Si5Cu3
Al6
ETAL-120 AI-Si5 Al-Si5 B443 - 123 GD-AlSi5Fe LMI8 S5 S5A Al-Si5 AK
ETAL-140 AI-Si12 G-AlSi12 A413 A-Si13 160x G-AlSi13 LM6 - A13 Al-Si12 AKI2
ETAL-141 AI-Si12Fe GD-AISi12 413 A-S12 B160 A-S10G LM20 S12P S12C - Al2
ETAL-145 - - A332
A-
412UN
162 - LM13 L2551 SN122A - Al3O
ETAL-150 - - - - - GDAISi12Cu2Fe - - - - -
ETAL-160
AI-
Si8Cu3Fe
G-
AlSi8Cu3
A380
A-
S9U3A
C143 GAlSi8CuFe LM24 L2630 380
AI-Si8-
Cu3Fe
-
ETAL-171 AI-Si10Mg
G-
AlSi10Mg
A360 AS9GU B150 GAlSi9MnMg - - 360
AI-
Si10Mg
AI4
ETAL-175 - - Fe332 - B143 - LM26 - SC103A - -
ETAL-177 - - A357 - - - - C135 - - -
ETAL-178 - - - - - - - - - - -
ETAL-180 - - - - - - LM2 - A03831 - -
ETAL-195 - - 392.1 - - - - - 392 - AKMN
ETAL-220 G-AlCu4Si G-AlCu4.5 - - 225 GAlCu4.5 L91 225 - - Al7
ETAL-221 AlCu4Ti G-AlCu4Ti - A-U50-T 226 G-AlCU LM11 226 -
Al-
Cu4T50
-
36
2. GERLMELER
2.1 Gerilme
Gerilme kavram kat maddelerin dayankllk ve krlma dayanmlarn aratrma
almalarndan ortaya kmtr. Genel anlamda d kuvvetler nedeniyle maddede meydana
gelen i kuvvetlerin yzey zerinde dalmlarn ifade etmektedir.
ekil 2.1 Global dzlemdeki gerilme
*
ncelikle d yklemelere bakacak olursak, T eki yk kat zerindeki her bir birim yzeye
etki eden kuvvetin toplamna denk der. T, sabit bir vektrdr, kendi dorultusu boyunca ya
da baka bir blgeye hareket edemez.
Dier bir deyile T vektr bykl ve uyguland yzeyi olmadan tarif edilemez. Bu
tanmdan hareketle T vektrn, F yk, S ise uygulama alan olursa,
ds
dF
S
F
lim T
0 s
=
A
A
=
A
(2.1)
eklinde tanmlayabiliriz.
Yukardaki ekilde grld zere, S yzeyine F kuvveti etki etmekte ve sonuta da
yzeye dik F/S = T gerilme vektr olumaktadr. Ksaca gerilme iin birim yzeye etki
eden kuvvet de denilebilir.
Gerilme etki ettii yzeye gre iki gurupta incelenebilir. Bunlar yzeye dik olan normal
gerilmeler, ve yzeye paralel olan kayma gerilmeleridir. Maddenin normal gerilemelere olan
tepkisi elastiklik modl ile kayma gerilmelerine olan tepkisi ise kayma modl tarafndan

-
http://www.efunda.com/formulae/solid_mechanics/mat_mechanics/stress.cfm
37
belirlenir.
Bu iki gerilme tr arasndaki en nemli fark normal gerilmeler maddenin hacminde
(hidrostatik basn) deiiklik yapma eiliminde iken kayma gerilmeleri hacim deiiklii
yaratmaz, sadece deformasyon ynnde bir etkide bulunur.
ekil 2.2 Gerilme durumlar
*
Yukardaki ekilde her hangi bir p noktasna ait gerilme durumu ( stres stat ), sonsuz
kk bir kpn yzeyleri ifade edilmitir. Bu p noktasnda gerilme halinin belirlenebilmesi
iin vektrel bykle veya bu vektrel bykln tekil edilebilmesi iin dokuz
skaler bykle ihtiya vardr. Dik kesitlerdeki normal gerilmeler dorultularn gsteren tek
indislerle gsterilir,
x
,
y
,
z
gibi. Kayma gerilmeleri ise kesit iinde ve eksenler
dorultusunda iki bileene ayrlr. Her bileen iki indis ile gsterilir,
xy
,
zx
,
yz
gibi.
Her yzeyde 3 gerilme bileeni olarak toplam 9 bileen matris iinde u ekilde gsterilir.
(
(
(
=
zz zy zx
yz yy yx
xz xy xx

(2.2)
Bu ifade de ilk indis etki edilen yzeyin normalini, ikinci indis ise ynn gstermektedir.
Burada diyagonal d elemanlar kayma gerilmelerini ifade etmekte olup statik denge (static
equilibrium) sebebiyle, gerilme tensr simetrik olduundan ;
xy
=
yx
,
xz
=
zx
,
zy
=
yz
,
dr. Bu eitlikler ile gerilme tensr iin gerekli olan dokuz skaler altya iner.

-
38
2.2 Gerinim
Malzeme zerine uygulanan kuvvet ile oluan ekil deiiminin bir lsdr. Tek eksende
gerinim iin ilk boyu L olan bir tel dnelim. Tele boyu dorultusunda bir kuvvet
uyguladmz zaman oluan ekil deiimi neticesinde son boyumuz L' olsun. Bu durumda
tel iin gerinim deerimiz
ekil 2.3 Uzama durumu
L
L ' L
= c olur. (2.3)
Kabaca aklanan bu durum genelletirilecek olursa, sonsuz kk para ve deiimi iin
forml u ekilde dzenlenir.
ekil 2.4 sonsuz kk uzama durumu
dx
dx ' dx
= c olur. (2.4)
Burada u = dx'dx ise (2.5)
dx
du
= c olur. (2.6)
Global dzlemde ise bu durum u ekilde tanmlanr;
39
ekil 2,5 Global dzlemdeki ekil deiimi
-
P noktasnn deformasyondan sonra P' noktasna geldii varsayalm. Bu durumda sonsuz
kk yer deitirme ilikisi;
|
|
.
|
\
|
c
c
+
c
c
= c
i
j
j
i
ij
x
u
x
u
2
1
(2.7)
olur. u yer deitirme vektr, x ise koordinat verir. ve j indisleri ile de 3 eksende
tanmlayacak olursak,
yx
y
u
x
v
xy zz
xz
x
w
z
u
zx yy
zy
z
v
y
w
yz xx
2
1
z
w
2
1
y
u
2
1
x
u
c =
|
|
.
|
\
|
c
c
+
c
c
= c
c
c
= c
c =
|
|
.
|
\
|
c
c
+
c
c
= c
c
c
= c
c =
|
|
.
|
\
|
c
c
+
c
c
= c
c
c
= c
(2.8)
Burada u, v ve w yer deitirmeler, x, y ve z ise eksenleri ifade etmektedir.
boyutlu ekil deiimi ise;
(
(
(
c c c
c c c
c c c
zz zy zx
yz yy yx
xz xy xx
(2.9)

-
http://www.efunda.com/formulae/solid_mechanics/mat_mechanics/strain.cfm
40
2.3 Tek Eksen Gerilme Ve Hook Yasas
Yukardaki gerilme tanmnda p noktasndan geen tm kuvvetler sadece tek bir eksen
zerinde toplansn. Bu sayede dier eksenlerdeki gerilmeler ve gerinimler sfr olacaktr.
ekil 2.6 Tek eksende basma, ekme ve kayma gerilmeleri
Normal gerilme
A
F
= o , kayma gerilmesi
A
F
= t (2.10)
ekil 2.7 Tek eksende basma, ekme ve kayma gerinimleri
Normal ekil deitirme
o o
o
l
l
l
l l A
=
= c , asal deiim u = = tan

h
a
(2.11)
Tm elastik ve plastik ekil deiimlerinde malzeme basma, ekme ya da kayma gibi temel
ekil deiimlerinden birinin ya da bir kann etkisinde kalr. Herhangi bir ekil deitirme
ilemi uygulanan bir elemanda meydana gelen birim ekil deitirme, bu elemann ekil
deitirme ileminden nceki ve sonraki boyutlarna bal olarak tarif edilir.
ekme
>0
Basma
< 0
41
Hook yasas malzemedeki bu ekil deiimi ile uygulanan kuvveti elastik snrlar ierisinde u
ekilde tanmlamtr,
= E . (2.12)
burada E young modl olarak bilinen ve malzemenin karakteristik zelliini temsil eden
bir deerdir.
Kuvvet ve ekil deiimi arasndaki bantnn incelenmesi bakmndan uygulanan en basit
deney ekme deneyidir. leriki blmde detaylca anlatlacak olan bu deney standart deney
numunemizi ekseni dorultusunda bir kuvvet ile kopana kadar ekilmesi ile gerekletirilir.
Elde edilen uzama miktar ve kuvvet ile malzeme parametrelerine ulalr.
ekil 2.8 ekme deneyi numunesi
Deney ubuunun ( ekil 3,1 ) ekme kuvvetine dik dorultudaki kesit yzeyi balangta A
0
,
deney srasnda F kuvvetinin uyguland anda is A ile gsterilecek olursa nominal
(mhendislik) gerilmesi
o
o
A
F
= o (2.13)
gerek gerilme ise
A
F
= o (2.14)
olarak tanmlanr.
Balang l boyu l
o
, deneyin herhangi bir annda uygulanan F yknn etkisi ile l deerini
alr ise, ekme dorultusundaki birim ekil deiimi( birim uzama )
o o
o
l
l
l
l l A
=
= c (2.15)
dr. Birim ekil deitirme, yukardaki ifadeden de grlebilecei gibi, l
0
balang l
boyuna bal olarak hesaplanmaktadr. Deney srasnda ise l boyu srekli olarak
deimektedir. rnein l boyu ekme deneyinin herhangi bir annda I iken, dI gibi sonsuz
42
kk bir uzama sonunda birim ekil deitirmedeki art dI/I olacaktr. Bu bakmdan, I
0
balang l boyu I deerini alncaya kadar meydana gelen toplam gerek ekil deitirme
o
I
I
l
l
ln
l
dl
0
= = c
}
(2.16)
dr. , logaritmik veya tabii ekil deitirme olarak anlr ve l > l
0
olduu iin pozitiftir.
Yukardaki denklemden
c + =1
l
l
o
(2.17)
yazlarak integralin iine tanrsa
g
= ln ( 1 + ) (2.18)
bulunur.
Plastik ekil deiimi esnasnda parann hacmi deimeyecei iin hacim sabitlii ilkesine
gre
A
o
l
o
= A l (2.19)
l
l
A A
o
o
= (2.20)
Bu ifade de gerilme eitliinde yerine yazlrsa
o o
g
l
l
.
A
P
= o (2.21)
g
=
o
( 1 + ) (2.22)
elde edilir.
e
ufak deerleri iin ye eit alnabilir. Fakat deer bydke aradaki fark da
artar.
Elastik blge iin tanmlanan bu formller plastik blge sz konusu olduunda geerliliini
yitirir. Hareketin ikinci yarsn oluturan plastik akma bir takm formllerle modelize edilir.
n
. Hc = o (2.23)
Buradaki H ve n deerleri deneysel gerek sonular kullanlarak kartlmtr. leride
deneyin sonular irdelenirken bu sabitlerin nasl kartld detaylca anlatlacaktr.
43
Lineer elastik malzemeler iin kk gerilmelerde yanal ekil deitirme
y
ve
z
eksenel ekil
deiimi (
x
) ile orantldr ve orant katsaysna da u poisson oran denir.
xx
zz
xx
yy
c
c
=
c
c
= u (2.24)
eitli varsaymlar ve kabullerle kayma gerilimi ile elastisite modl ve poisson oran
arasndaki iliki izotropik malzeme iin ise ,
) 1 ( 2
E
G
u +
= (2.25)
olarak tanmlanr.
Yukardaki iki eitlik ve tanmlanan elastik blge iin gerilme gerinim formlnn superpoze
edilmesi ile temel Hook yasas en genel halde,
ij 1
ij
ij
J
E G 2
o
u
o
= c (2.26)
olur. Burada
ij
gerinim tensr, o
ij
gerilme tensr, u poisson oran, G kayma modl, E
elastiklik oran, J
1
o nn 1 invaryantidir ( o
11
+o
22
+o
33
). o
ij
( kronackel delta ) birim tensr
dr.
Bu formlden hareketle izotropik bir malzemede tek eksenli gerilme hali iin gerime
tensrnde o
22
=o
33
=t
12
=t
23
=t
31
= 0 olacandan,
(
(
(
o
= o
0 0 0
0 0 0
0 0
11
ij
(2.27)
Ayrca bu gerilme ve kayma deerleri yukardaki genelletirilmi Hook kanununda yerine
yazlrsa gerinim deeri de,
(
(
(
c
c
c
= c
22
22
11
ij
0 0
0 0
0 0
(2.28)
olur. Burada
E
ise
) 1 ( 2
E
G ve
E G 2
11
11 11
11
11
o
= c
u +
= o
u
o
= c (2.29)
44
11 33 22
.
E
o
u
= c = c (2.30)
0
32 23 31 13 21 12
= = = = = = olur. (2.31)
2.4 ki Eksenli Gerilme
ekil 2.9 ki boyutlu gerilme ve gerinim dzlemleri
ki eksenli gerilmede ise sadece 3. eksene ait ifadeler sfrdr.
(
(
(
o t
t o
= o
0 0 0
0
0
22 21
12 11
(2.32)
Ayn ekilde genelletirilmi Hook yasasna gre gerinim deeri,
(
(
(
c
c
c
= c
33
22 21
12 11
ij
0 0
0
0
(2.33)
45
( ) ( )
( )
0
G 2
,
G 2
E
E E
,
E E
ise
) 1 ( 2
E
G
E G 2
ve
E G 2
32 23 31 13
21
21
12
12
22 11
33
11
22
22 22
11
11
22 11
22
22 22 11
11
11
= = = =
t
=
t
=
o o u
= c
o
u
o
= c o
u
o
= c
u +
=
o + o
u
o
= c o + o
u
o
= c
(2.34)
2.5 zotropik ve Anizotropik Lineer Elastisite
2.5.1 zotropik Lineer Elastisite
Hook kanununu hatrlayacak olursak gerilme deeri, gerinim ile malzeme karakteristiini
temsil eden bir sabitin arpm sonucu elde edilir demitik. Buradaki malzeme sabitinin
tensrel ifadesi notasyonel olarak drt indisli 6x6 lk 36 bileenli bir matristir.Bu noktada
belirtmek isterim ki izotropik malezemelerde her noktada ayn karakterislik zellik sergilenir.
Yani malzeme zellikleri hareket/kuvvet ynnden bamszdr. Dolaysyla malzemeyi
ynden bamsz olarak tanmlayabiliriz. Fakat anizotropi ve eitlerinde malzeme davran
kuvvetin uyguland yne gre deiir ve daha fazla malzeme sabiti ile temsil edilme
zaruriyeti vardr. Tezimizin konusu itibariyle anizotropik malzemelerdeki bu yne ballk,
ilerleyen blmlerde deneylerle ifade edilmeye allacaktir.
imdi izotropik lineer izotropiyi ardndan da anizotropik lineer elastisitiyi temel hatlaryla
hatrlayalm.
Notasyonal olarak ,
o
ij
= C
ijkl

kl
dersek
(
(
(
(
(
(
(
(
c
c
c
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
t
t
t
o
o
o
23
13
12
33
22
11
2323
1323 1313
1223 1213 1212
3323 3313 3312 3333
2223 2213 2212 2233 2222
1123 1113 1112 1133 1122 1111
23
13
12
33
22
11
C
C C
C C C
C C C C
C C C C C
C C C C C C
(2.35)
buradaki 36 bileenli C matrisi katlk (stiffness) matrisidir. fade ters evrilirse,
46
ij
= S
ijkl
o
kl
(2.36)
S ise uygunluk matrisi olur. (compliance ).
Genel olarak isotropik lineer elastisite matrisi 3 eksenli gerilme iin u ekildedir.
(
(
(
(
(
(
(
(
t
t
t
o
o
o
(
(
(
(
(
(
(
(
u +
u +
u +
u u
u u
u u
=
(
(
(
(
(
(
(
(
c
c
c
23
13
12
33
22
11
23
13
12
33
22
11
1 0 0 0 0 0
0 1 0 0 0 0
0 0 1 0 0 0
0 0 0 1
0 0 0 1
0 0 0 1
E
1
(2.37)
Stiffness formu ise,
(
(
(
(
(
(
(
(
c
c
c
(
(
(
(
(
(
(
(
u
u
u
u u u
u u u
u u u
u u +
=
(
(
(
(
(
(
(
(
t
t
t
o
o
o
23
13
12
33
22
11
23
13
12
33
22
11
2 1 0 0 0 0 0
0 2 1 0 0 0 0
0 0 2 1 0 0 0
0 0 0 1
0 0 0 1
0 0 0 1
) 2 1 )( 1 (
E
(2.38)
Tek eksende lineer elastik yap iin
(
(
(
(
(
(
(
(
o
(
(
(
(
(
(
(
(
u +
u +
u +
u u
u u
u u
=
(
(
(
(
(
(
(
(
c
c
c
0
0
0
0
0
1 0 0 0 0 0
0 1 0 0 0 0
0 0 1 0 0 0
0 0 0 1
0 0 0 1
0 0 0 1
E
1
11
23
13
12
33
22
11
(2.39)
47
Duzlemsel gerinim durumu,
(
(
(
(
(
(
(
(
c
c
(
(
(
(
(
(
(
(
u
u
u
u u u
u u u
u u u
u u +
=
(
(
(
(
(
(
(
(
t
t
t
o
o
o
0
0
0
2 1 0 0 0 0 0
0 2 1 0 0 0 0
0 0 2 1 0 0 0
0 0 0 1
0 0 0 1
0 0 0 1
) 2 1 )( 1 (
E
12
22
11
23
13
12
33
22
11
(2.40)
Duzlemsel gerilme durumu,
(
(
(
(
(
(
(
(
t
o
o
(
(
(
(
(
(
(
(
u +
u +
u +
u u
u u
u u
=
(
(
(
(
(
(
(
(
c
c
c
0
0
0
1 0 0 0 0 0
0 1 0 0 0 0
0 0 1 0 0 0
0 0 0 1
0 0 0 1
0 0 0 1
E
1
12
22
11
23
13
12
33
22
11
(2.41)
2.5.2 Anizotropik Lineer Elastisite
Yukarda grld zere malzemeler en temel anlamda 36 malzeme sabiti ile tanmlanr.
Fakat asal eksene gre simetri sebebiyle 21 malzeme sabiti yeterlidir. Teorik olarak
tanmlanan bu sabitler ile aslnda hibir malzeme yoktur. Ortotropy anizotropinin en genel
halidir. Baz piezoelektrik malzemeler iin E
11
, E
22
, E
33
olmak zere 3 adet Young modul,
u
12
, u
23
, u
13
ve G
12
, G
23
, G
13
gibi 3er adet de poissons oran ve kayma modl olmak zere
toplam 9 tane malzeme sabiti vardr. Bu balamda ortotropik malzeme iin uygunluk matrisi,
(complience matrix)
48
(
(
(
(
(
(
(
(
t
t
t
o
o
o
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
c
c
c
12
31
23
22
22
11
12
31
23
33 22
23
11
13
33
32
22 11
12
33
31
22
21
11
12
31
23
33
22
11
G 2
1
0 0 0 0 0
0
G 2
1
0 0 0 0
0 0
G 2
1
0 0 0
0 0 0
E
1
E E
0 0 0
E E
1
E
0 0 0
E E E
1
(2.42)
22
21
11
12
11
13
33
31
33
32
22
23
E E
,
E E
,
E E
u
=
u u
=
u u
=
u
dir. (2.43)
Ortotropinin zel bir hali olan transversly isotropy de ise malzeme iki eksende birbirine
benzer zellikler sergilerken dier eksende farkl zellikler gsterir. Ortotropideki 9 malzeme
sabitinin yerine 5 adet birbirinden bamsz malzeme sabiti ile tanmlanr. Bu tr malzemelere
rnek olarak fiber katkl kompozit malzemeleri verebiliriz. Dnnki matris iine x
ynnde dizilmi dolgu malzemesi, (fiber doku) malzemenin x ynndeki davrann farkl
klarken yve z ynlerinde farkl klmaktadr. Souk haddelenmi levhalar iin de benzer
dnceden hareketle bir takm karmlarda bulunabiliriz. Tek yne haddelenmi levhalarda
malzeme mikroyapsnda ynelimler olacaktr. Bu ynelim szkonusu levhay o dorltuda
daha mukavim yaparken dikine dorultuda daha zayf klmaktadr. Konu yaplan deneylerle
ileriki blmlerde aklanmaya allacaktr.
Transversly isotropy iin katlk ve uygunluk matrisleri u ekilde yazlr. Tanm gerei x
ve y ynndeki malzeme karakterleri e olduu iin bu ynlerdeki malzeme sabitleri yani
Young modulne E
p
, poisson oran da u
p
olsun. Z ynndeki malzeme sabitleri de E
p3
ve u
p3
,
z ynndeki kayma modul de G
p3
olsun. Bu suretle uygunluk matrisi,(complience matrix);
49
(
(
(
(
(
(
(
(
t
t
t
o
o
o
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
u +
u
=
(
(
(
(
(
(
(
(
c
c
c
12
31
23
22
22
11
p
p
3 p
3 p
3 p p
p 3
p
3 p
3 p
3 p
p p
p
3 p
3 p
p
p
p
12
31
23
33
22
11
E
1
0 0 0 0 0
0
G 2
1
0 0 0 0
0 0
G 2
1
0 0 0
0 0 0
E
1
E E
0 0 0
E E
1
E
0 0 0
E E E
1
(2.44)
z
3 p
p
p 3
E E
u
=
u
olduu unutulmamaldr. (2.45)
50
3. HADDELEME PROSESNDE MALZEME KARAKTERSTNDEK
DEMLERN NCELENMES VE MODELLENMES
Endstriyel uygulamalarda sa ekillendirme olduka geni yer tutan bir konudur. Prosesin
yaygnl inclenmesi gereken pek ok konuyu da beraberinde getirir. Bunlardan en nemlisi
malzeme dayanmn ve ekillendirilebilme karakterisliidir. Bu iki kavram malzeme i yaps
ile ilikilendirilebilir. Kalc deformasyon, i parasna akma dayanmndan daha yksek bir
gerilme uygulanmas ile oluturulabilir. Plastik ekillendirme ilemlerinde en nemli problem
malzemenin plastik ekillendirmeye kar gsterdii diren olup haddeleme gibi ekillendirme
yntemlerinde bu direncin zerinde bir diren uygulanmas gerekir. lem esnasnda
uygulanan kuvvet malzemenin deformasyon ile yeni eklini almasn salarken atlamalara
veya krlmalara yol amamaldr.
Mekanik ilem esnasnda malzemenin mukavemetini etkileyen, metalurjik yaps,
deformasyon scakl, deformasyon hz gibi faktrler, ayn zamanda mekanik ilem
sonucunda elde edilen malzemelerin mukavemetini de etkiler.
Malzeme ile takm arasndaki srtnme durumu, yani srtnme katsays (), zellikle souk
ilemde malzemenin yzey kalitesini etkiler. Geometrik faktr ise malzemenin deformasyon
srasnda hatalarn meydana gelmesine sebep olan en byk faktrdr.
Metalik malzemelerin elastik veya plastik deformasyona kar direnci, atomlar arasndaki ba
kuvvetlerinden kaynaklanmaktadr.
Plastik deformasyonu gerekletiren ilemler, metalik malzemelerin yapsndaki nokta, izgi
ve yzey hatalar gibi yap hatalar ile de ilgilidir.
Kristal yapl malzemelerde en nemli deformasyon mekanizmas olan kayma, atom
dzlemlerinden birinin komu atom dzlemleri zerinde kaymas ile gerekleir. Kayma,
belirli kristal dzlemleri ve dorultularnda dislokasyonlarn hareketi ile olur.
Bir atom dzleminin bitiik bir atom dzlemi zerinde kaymas sonucu, kristalin bir ksm,
bitiik ksma gre, bu iki ksm ayran kayma dzlemi iindeki bir kayma dorultusu boyunca
telenmektedir. telenme miktar, yani atomlarn yer deitirmeleri, atomlar aras mesafenin
tam katdr. Malzemenin kristal yapsndaki kayma dzlemi ile, kayma dorultularnn
oluturduu kayma sistemi says ne kadar fazla ise, malzemenin kaymaya eilimi de o kadar
fazladr.
51
Malzemelerin ekil alabilirlii, kafes sistemindeki kayma dzlemlerine bal olmakla beraber
tane dizilimleri ile de alakaldr. Anizotropik yapnn plastik ekillendirmeye olan etkisi
kmsenemiyecek dzeydedir. Kristalografik yap her durumda anistropiyi aklamak iin
yeterli deildir. Bu tezin de konusu olan tek ynl ve ift ynl haddelenmi alminyumlarda
akma gerilmeleri llmtr. Akma gerilmelerinin anizotropisi zerinde yaplan almalar
gstermitir ki deformasyon mikroyapsnn yani ynelimlerin yap anizotropisi zerinde
nemli lde etkisi vardr. Tek yne haddelenmi malzemelerde dzlemsel dislokasyon
snrlar bir ya da iki makroskobik dzlemde yer almaktadr. Fakat bu tr malzemeler
beklenenden ok daha fazla anizotropik zellie sahiptir. Dolaysyla aniztropiyi yalnzca
doku ile ilikilendirmek yanl olmaktadr. Ancak dislokasyon snrlarnn gelii gzel
sraland apraz haddelemede anizotropiyi sadece doku ile ilikilendirmek ok da yanl
olmayacaktr.
Anizotropinin malzeme zerindeki etkisi ve kayna konusunda deiik aratrimalar da
yaplmtr. Bu almalardan bir tanesi de Yangwook Choi, Mark E. Walter, June K. Lee ve
Chung-souk Han (February 2006 V1,No2) grubu tarafndan yaplmtr. Bilindii gibi
anizotropy farkl ynlerde farkl ak gerilmeleri olumasna sebep olmaktadr. ekillendirme
proseslerinde farkl ak gerilmelerinin nemli etkileri vardr. Malzeme anizotropisini
tanmlamak iin farkl akma fonksiyonlar gelitirilmitir. Bunlardan biri Hill 1948, dieri ise
Barlat et al. 1991, 1997, 2003 dr. Bu akma fonksiyonlarndan Hill yumuak elik gibi BBC
tip kristal yapya sahip malzemeler iin, Barlat tarafndan ngrlen akma fonksiyonlarnn
ise alminyum alamlar gibi FCC tipi malzemeler iin uygun olduu bilinmektedir. Fakat
sz konusu akma fonksiyonlar malzemenin plastik deformasyonunu tanmlamakta yetersiz
kalmaktadr.
Sa metaller iin anizotropi durumlarnn belirlemesinde kullanlan R deeri genilik
geriniminin kalnlk gerinimine olan oran ile bulunur. Bu deer belirli bir yn ve haddeleme
yn arasnda pekleme erisinin anizotropik ilikisini tanmlamakta kullanlyor olmasna
ramen, geleneksel pekleme modelleri (hardening) kullanldnda, hesaplanan pekleme
erisi haddeleme yn (RD) ve bu yne dik dorultudaki (TD) ynlerdeki deneysel sonularla
uyumaz. ekil 3.1 de hesaplanm eriler Hillin ikinci dereceden akma fonksiyonu ve
izotropik pekleme modeli kullanlarak ABAQUS ile elde edilmitir Bu deerler ile deney
sonularnn karlatrlmas verilmitir.
52
ekil 3.1 yndeki akma gerilmeleri, Numisheet 2002 den alnan hesaplanm datalarla
karlatrlmas
-
RD ve TD ynndeki akma gerilmelerinin tanmlanmasnda sabit R-deerlerinin kullanlmas
etkili bir yntemdir. Ancak 45
0
ak gerilmesini modellemede bu varsaym yetersiz
kalmaktadr. 45
0
deki bu durumun anizotropi oluumu ve buna bal olarak yne gre R-
deerinin deiimi ile aklanabilecei dnlmektedir. Ayrca Hillin ikinci dereceden
akma kriterlerinin, ykleme ynne bal akma erilerini tahmin etmede zayf kald
noktalar vardr. Baka bir deyile; akma gerilmesinin yne ball, geleneksel yntemlerle
tam olarak tahmin edilememektedir. Bu durumun, plastik deformasyon neticesinde ortaya
kan anizotropinin gz nne alnmamas ile aklanabilecei dnlmektedir.
Malzemenin yksek gerinimlerdeki deformasyonunu tahmin edebilmek iin malzeme
anizotropisinin anlalmas ok nemlidir. Ayrca ok eksenli (multiaxial) ve ok yollu
(multipath) yklemede anizotropinin tanmlanmas da gereklidir. Dzlemsel anizotropik
malzemelerin ok eksenli ve ok yollu elastoplastik deformasyonunu modelleyebilmek iin,
Rotasyonel-Izotropik-Kinematik (RIK) pekleme modeli nerilmitir. (Choi 2006).
Anisotropik yaplanmaya dair bir dier alma ise Fabio J.P.Simes, Ricardo J.Alves de
Sousa, Jose J. A. Gracio, Frederic Barlat, Jeong-Whan Yoon (Department of Mechanical
Technology and Automation, University of Aveiro, 3810-193 Aveiro, Portugal) gurubu
tarafndan yaplmtr. Dnlen teoriye gre, asimetrik haddeleme sac kalnl boyunca
kayma deformasyonlarnn oluumuna ve buna bal olarak kayma dokusunun oluumuna

-
Yangwook Choi, Mark E. Walter, June K. Lee ve Chung-souk Han February 2006 V1,No2
53
sebep olmaktadr. Bu almada 1050-0 sac asimetrik olarak haddelenmi ve tavlanmtr.
Asimetrik haddelenen rnein mekanik davrann deerlendirmek iin kayma testi
gerekletirilmitir. Bu almadaki esas ama alminyum levhada ekil alabilirlii
gelitirmek iin tm sac boyunca youn bir kayma deformasyonu oluturabilmektir. lemin
temel prensibi bilgisayarla hzlarn kontrol edebildiimiz ve farkl hzlarda dnen zde
merdanelerle haddeleme ilemi yapmaktr. Hzlarn oran 1/3 olarak alnmtr. Her bir geite
malzeme 90 dndrlmtr. te yandan normal haddelenen malzemelerde malzemenin
pozisyonu deitirilmemitir.
ekil 3.2 Oda scaklnda ve farkl scaklklarda asimetrik ve geleneksel haddelenmi
numunelere yaplan kayma testi sonular
-
Yukardaki (ekil 3.2) grafikten de grld zere yaplan alma sonular birbirlerine ok
yakndr. Fakat Kim and Lee (2001) almalarnda inceltme oran buradaki gibi %20 ile
%40larda deil de %50 lerde olduu zaman ve merdaneler aras hz farknn da 1/5 olduu
durumlarda kayma dokusunun oluumu etkilendiini rapor etmitir. Bu durum sz konusu iki
parametrenin belirli bir deerden sonra kayma dzlemi oluumunda faktr olduunu
gstermektedir. Plastik anizotropinin malzeme davranna olan etkisi byk lde ynelim
ile aklanabilmektedir. Tm bunlarn yannda plastik anizotropiyi kontrol eden faktrlerde
halen belirsizlikler vardr. Gerilme yolunun olumasndan sonra n ekillendirmenin ardndan
ne boyda ve ne miktarda dzensiz yapnn olutuu halen tam olarak belirlenememektedir.
G.Winter ve N. Hanser in 2004 ylnda yapm olduu bir alma ile malzeme zerindeki bu

-
J.Fabio P.Simes, J Ricardo.Alves de Sousa, Jose J. A. Gracio, Frederic Barlat, Jeong-Whan Yoon (Department
of Mechanical Technology and Automation, University of Aveiro, 3810-193 Aveiro, Portugal)
54
n deformasyonun plastik anizotropiye etkisinin olduu ortaya koymutur.
Yeniden kristallemi AA105 alminyum salar, farkl ngerilme (
p
: 0.05, 0.11, 0.2)
souk haddeleme ilemine tabi tutulmu ve n deformasyon geriniminin etkisi aratrlmtr.
Dier bir deney de ise sabit n gerinimli bir levhadan farkl alarda (0,15,30,45,60,75
ve 90 ) deney numuneleri alnmtr. lk deney 5.10
-4
1/S gerinim hznda yaplmtr. kinci
deneyde ise 0,17 lik bir ekil deiiminde, ortalama tane bykl 100m olan ve souk
haddeleme oran %18 levha 2,2.10
-3
hznda yaplmtr. Deney numunelerinin boyutlar ise
120mm.5mm.5mm dir. Deneyler her bir parada boyun verme gzlenene kadar yaplmtr.
ekme testi ekil 3.3 de gsterildii gibi farkl ynlerde gerekletirilmitir.
ekil 3.3 ekme testi numunesi
lk deneyden edinilen sonular % 0,2 lik ekil deiim oranna denk gelen akma deerleri
okunularak bir kyaslama yaplacaktr. Fakat akma deerlerine kristalografik yapnn da
etkisini katabilmek iin bu deerler Taylor full-constraint modeli ile hesaplanan Taylor
sabitine blnr (ekil 3.4).
ekil 3.4 Farkl balang gerinim deerlerine ait numunelerin ekme deney sonularnn
tabloya ilenmesi
-

-
G. Winther, N. Hansen Z.J. Li(Corresponding author. Tel.: +45-46775813; fax: +45-6775758.E-mail address:
zhengjie.li@risoe.dk,),(2004) Anisotropy of plastic deformation in rolled aluminum.
55
Her bir a deerine karlk gelen gerilme deeri tabloya ilenir. Bu noktalara ait izilen
ortalama dorunun denklemi kartlr. Bu denklemde 0 aya denk gelen gerilme deerinin
Taylor sabitlerine blnmesi ile bir deer bulunur. Bu deer kristalografik yapnn
anizotropiye katks olarak dnlebilir.
p
= 0,05 iin k/o (0 de)= 0,9407.10
-3
p
= 0,11 iin k/o (0 de)= 1,0620.10
-3
p
= 0,20 iin k/o (0 de)= 1,8720.10
-3
grlyor ki
p
= 0,2 ye kadar doku oluumu olduka az ki bu deere kadar kan Taylor
sabitleri birbirine yakn kmtr (ekil 3.4). Dolaysyla haddeleme ngerilmenin etkisini
doku deiimi ile ilikilendirmekten ziyade deformasyon sonucu oluan dislokasyon yaplarla
ilikilendirmek daha doru olacaktr.
Anistropinin deiimini incelemek iin farkl alarda yaplan testte 0.02, 0.008, 0.002
gerinim deerlerine karlk gelen o
ak
gerilme deerleri tabloya ilenmitir (ekil 3.5).
ekil 3.5 Farkl gerinim deerlerine ait numunelerin ekme deney sonular
-
almann ikinci blmnde tek bir levhadan farkl alarda numuneler alnarak deney
yaplmtr. Erken boyun vermeden dolay sadece 0, 45 ve 75 derecelik numunelerde uzun
sureli bi sonu elde edilebilmitir. Fakat = 0,07 deerinden sonraki blmlerde bile gzle
grlr bir fark ortaya kmtr (ekil 3.6-a).

-
56
ekil 3.6
p
= 0,17 olan AA1050 Al levhasndan farkl alarda numunelerin deney sonular
-
ekil 3,6-a da grld zere o
75
> o
45
> o
0
sralamas yaplabilir. Ancak dikkate deer
nokta u ki haddeleme ynnde alnan numune iin (o=0) sertleenin dier iki (o=45 ve 75)
ynden daha fazla olduudur. Ve dahas bu eri maksimum gerinimde birleme
eilimindedir. En byk farkn da o=0 da ve o=90 de olduu grlmektedir (ekil 3.6).
Akma gerilmesi 90ninkinin aksine 0 de en dk ve neredeyse =0,09 deerine kadar
dzgn bir eri izmektedir. 90 lik numune iin maksimize olan akma deerinden sonra ksa
sureli bir ykseli ve hemen ardndan oluan boyun vermeden dolay keskin bir d
olmutr. (ekil 3.8-b). 0 de deforme edilen numune = 0,09 a kadar grnr bir boum
oluturmuyor. 90 de ise = 0,008 de ok erken boum veriyor. Bu sonu gsteriyor ki,
gerinim yrngesinin (strain path) deiiminden en az 0 en ok da 90 etkilenmektedir. Bu
durum n deformasyon srasnda oluan dislokasyon yaplarn yeni deformasyon moduna
adapte edilmesinde glkler kartyor. Dier alardaki eilim ak deil fakat 0, 45 ve
75 de (en yksek yumuaklk gsteren alar ), ekme gerilmenin lokal olarak minumum
seviyede olduu sylenebilir. 0, 45 ve 75 de yaklak olarak = 0,07 noktasnda gerilmeler

-
57
arasndaki farkllk ayrt edilebilir seviyede olsa da deerlerin birbirlerine yaklat
gzlemlenmektedir. Bu da n deformasyon srasnda oluan dislokasyon yaplarnn krld
ve ekmeden kaynaklanan yeni dislokasyon yaplarnn ortaya kmas eklinde
yorumlanabilir.
Yukardaki deneyler gstermitir ki doku ve (texture) ngerinim ile oluan dislokasyon yaplar
anizotropi iin etkili birer faktrdr.
p
= 0,2 ye kadar olanki n gerinim deerlerinde
dislokasyon yap esas faktrdr. ngerinim arttka dislokasyon snrlarnn yanl dizilimine
ve mesafenin deimesine bal olarak anizotropi de artmaktadr.
Malzeme ierisindeki anisotropiyi etkileyen parametrlerden biri de scaklktr. Nader
Abedrabbo, Farhang Pourboghrat, John Carsley (Department of MechanicalEngineering,
University of Waterloo, Ont, Canada, Michigan State University, US, GM Research and
Development Center, US 30 September 2006 ) tarafndan yaplan almalarda artan scaklk
deerlerinde snekliin de artmakta olduu grlmektedir. ekil 3.7de grlen dk
scaklkta dalgal yapnn sebebi ekillendirme ilemi bittikten sonra yap iinde kalan
dinamik ekil deiiminin tekrar gelimesinden kaynaklanr. Dinamik ekil deiimleirnin
gelimesi ise deformasyon sonucu hareketlenen dislokasyon dzlemlerinin ve kat atomlarn
birbirleriyle temas ile olur. Dislokasyon hareketi kat magnezyum atomlar tarafndan
engellenir. Bu sayede daha fazla i akma gerilmesi oluur. Eer dislokasyonlar yava hareket
ederse, baz atomlar dislokasyonlar harekete geirmeye alrken bazlar da daha fazla engel
olmaya alacaktr. Bu dislokasyon hareketini daha da zorlatrr. Scakln artmas ile akma
gerilmesi decek ve hata boyu dzensizlik artacaktr.
58
ekil 3.7 AA5182-O malzemesinin farkl scaklklardaki gerilme gerinim grafikleri
-
ekil deiimi hznn etkisi de yine ayn makalede ele alnmtr. Farkl scaklklarda ve farkl
ekil deiimlerinde olmak zere iki farkl yntemle incelenen numune sonular iki farkl
grafikte ilenmitir. lk metoda gre yaplan deneyde ekil deitirme hz 0,001 s
-1
den 0,05
s
-1
e kadar olan ki farkl hzlarda ok numune ile yaplmtr. Dier metotda ise, artan hzlada
farkl scaklklarda denemeler yaplmtr (ekil 3.8).
ekil 3.8 de 260C da farkl ekil deiim hzlarnda AA5182-O malzemesi iin yaplm
deney sonularn gstermektedir. ekil 3.9 de ise ayn malzemenin artan scaklklarda, 10-
50-150 s
-1
hzlarnda ekil deiimi yapm hali gsterilmektedir. Grafikten de grld gibi
oda scaklnda malzeme ekil deiimi hzlarnn deiimine karlk olduka ufak
sramalar yapmtr (ekil 3.9). Fakat artan scaklkla beraber ekil deiimi hznn
sneklie etkisi daha fazla olmutur.

-
Abedrabbo, N, Pourboghrat, F, Carsley,j, (2006) Forming of AA5182-O and AA5754-O at elevated
temperatures using coupled thermo-mechanical finite element models
59
ekil 3.8 AA5182-O nn 260Cde farkl gerinim hzlarndaki gerilme gerinim grafikleri
-
ekil 3.9 AA5182-Onn farkl scaklk ve gerinim hzlarndaki gerinim-gerilme grafikleri
*

-
Abedrabbo, N., Pourboghrat, F., Carsley, j., (2006) Forming of AA5182-O and AA5754-O at elevated
temperatures using coupled thermo-mechanical finite element models
60
Scakln yap zerindeki etkileri ve dolaysyla malzemenin oluan gerilmelere kar
gstermi olduu tepki ekil 3.10 de polarize k altnda grlmektedir.
ekil 3.10 Alminyum 5657-F alamnn scaklkla mikro yapdaki deiimi
-
ekil 3.10 da grlen ilk (a) resimde %85 orannda souk haddelenmi Al5657-F alamnn
boyuna kesitte mikroyaps grlmektedir. Ynlenmi taneler boyuna sertlii arttrrken
sneklii azaltmaktadr. Ortadaki (b) ekilde 300 Cda 1 saat kadar bekletilmi ayn numune
iin yap ekil alabilirliin artt yeniden kristalleme dzlemine doru hareket eder. Son (c)
resimde ise ayn oranda haddelenmi ve 315 Cda tavlanm ayn alam iin mikro yap
gzkmektedir. Burada scakln da etkisiyle yeniden dizilmi tane yaplar rahatlkla
gzkmektedir.

-
ASM Handbook Vol. 9, Metallography and Microstructure, (1985) ASM International, Materials Park, OH 44073
61
ekil 3.11 Alminyum 5457-O alamnn incelme oranna gre mikroyapdaki deiimi
-
345Cda tavlanm 5457-O alminyum alamnn 10 mmlik numunesinden alnm boyuna
rnekteki tane dizilii (a) (ekil 3.11) ilk ekilde gzkmektedir. Hemen hemen izotropik bir
yap gze arpmaktadr. Ayn malzemenin %10 luk (b) ekil souk haddelenmesi ile oluan
yani yapda hafif ynelimler oluur. Bu ynelimler %40lk (c) ve %80lik (d) d
oranlarnda daha da artmaktadr.

-
62
Malzeme ekil verme sonucu oluan yapsal farkllklara ilikin Donald R. Askeland
Pradeep P. Phul de bir takm almalarda bulunmutur. Souk haddeleme sonucu oluan
deiimleri u rnekle incelemitir. Souk haddelenmi levhadan alnan plakalarn mile
balanmas ile soutucu fan yapm, otomotiv sektrnde rnek olarak motorlarda bir yntem
olarak kullanlmaktadr. Pervane paralar bir tutucuya tuturulur ve o pozisyonda kalmas
salanr. lerleyen zamanlarda ayn anda retilmi birok pervanede eitli atlamalarn (ekil
3.12) olutuu ve krlmlarn meydana gelerek fanlarn kullanlamaz hale geldii
gzlemlenitir.
ekil 3.12 Para dizilimi
-
Bunun nedeni olarak drt farkl ihtimal gz nne alnmtr. Bunlardan ilki yanl tipte
metalin kullanlmas olarak dnlmtr. Dier sebep olarak plakay kartan kalbn scak
olduu ya da kalbn temiz olmad ve aradaki partikllerin levhada deformasyonlar meydana
getirdii dnlmtr. Son olarak da problemin haddeleme sonucu oluan anizotropik yap
ile alakal olabilecei ele alnmitir. Anizotropik dizilim levhada liflerin uygulanan kuvvet
ynne dik ynde zafiyet gstermesine sebep olmutur. Bylece lifler pervanenin alms ile
kuvvet ynne dik ynde atlaklara elverili hale gelemesine yol amtr. (ekil 3.12).

-
Donald R. Askeland P.Pradeep Phul The Science and Engineering of Materials, 4th ed
63
Yukardaki aklamaya paralel olarak Donald R. ASKELON un yazm olduu The Science
and Engineering of materials kitabnda konuya bi takm aklamalar getirmitir. Deformasyon
srasnda malzeme tane yaps ynlenirken mikro duzeyde fibreleme meydana geldii, tane
yaps ynelendike mevcut kristalografi ve dzlemlerin ynlendii sylenir (ekil 3.13).
Sonu olarak yapda oluan bu ynelimler malzemeye anizotropik bir karakter kazandrr. Bu
anizotropik karakter hareket ynnde bizim arzuladmz en yksek mukavemeti salar.
Polimer malzemelerde de durum benzerdir. Polimer zincirleri dank dizilimden hareket
ynne paralel dzenli dizilime doru bir hareket yapar.
ekil 3.13 Dk karbonlu eliin souk ilemde farkl gerinim deerlerindeki tane yaplar
(a) 10% souk ilem, (b) 30% souk ilem, (c) 60% souk ilem, (d) 90% souk ilem
-

-
64
Levha haddelemede anizotropik zellik uygulanan kuvvetin ynne baldr. Eer stress
dzgn olarak uygulanyorsa max dayanm elde edilebilir sz konusu yn iin (izelge 3.1).
Fakat farkl ynlerde uygulanan farkl kuvvetler iin oluabilecek erken krlmalardan tr
farkl sonular elde edilebilir. Plastik deformasyon sonucu scak ya da souk ilemlerde, belli
bir yne doru dizilim gsteren taneler i gerilme retirler.
izelge 3.1 Farkl oranlardaki haddelemeye karlk bakr ve inko alaml bakra ait baz
akma gerilmesi ve uzama deerleri
-
Haddeleme esnasnda oluan anisotropi ve etkileri konusunda yaplan bir dier almada da
magnezyum metali ele alnmtr. almada magnezyum alamlarnn yksek scaklklarda
ekil verilebilirliinin arttrlmas incelenmitir. Yaplan incelemeler Erichsen testine gre,
apraz haddelenmi rneklerin, tek yne haddelenmi rneklere nazaran daha yksek
Erichsen deerine sahip olduklar gstermitir ki bu da apraz haddeleme neticesinde ekil
verilebilirliin daha yksek olduuna iaret etmektedir. Yksek ekil verilebilirlik, ekme
ynndeki gerinime blnerek normalize edilmi kalnlk ve genilik gerinimlerinin yne
ballnn azaltlmas ile ilikilendirilmitir. apraz haddelenmi rneklerde dzlem

-
Askelon, D.R.,(1992) The Science and Engineering Of Materials, Second S,I, Edition Chapman& Hall
ekme Gerilmesi
(MPa)
% Uzama
Metal
0 45 90 0 45 90
Deoxidized Cu
0 % souk ilem 214 214 214 50 50 50
45 % souk ilem 365 365 379 6,0 5,2 5,7
90 % souk ilem 441 434 462 5,7 5,0 4,0
90 % Cu-10 % Zn
0 % souk ilem 255 255 255 45 45 45
37 % souk ilem 407 414 434 5 4 3
56 % souk ilem 510 510 531 4 3 3
95 % souk ilem 172 600 655 2,7 2,7 3,2
Zn 172 214 45 28
65
dokusunun dk younluk gsterdii ve temel dzlemin daha az yaylm gsterdii
gzlemlenmitir. Magnezyum alamlar zelikle otomobil ve elektronik sektrnde kullanm
alan yaygnlamakta olan malzemelerdir. Yksek performansl magnezyum alamlar iin
yeni haddeleme yntemleri gelitirilmelidir. Oda scaklnda bazal olmayan kaymalarda,
kaymay balatmak iin gereken minumun gerilme deeri, bazal kaymalar iin gereken
deerden daha yksek olduu iin Mg alamlarnn ekil verilebilirliinin doku ile ilikisi
olduka yksektir. Oda scaklnda haddelenmi Mg alam sac, yksek oranda bazal doku
sergiledii iin dk ekil verilebilirliie sahiptir. Bu nedenle Mg alam saclar da yksek
ekil verilebilirlik elde edebilmek iin dokunun kontrol altna alnmas gerekmektedir.
Bu makale de apraz haddeleme etkisini gzlemleyebilmek adna silindir eksenleri 7,5
kaydrlarak (ekil 3.14) yaplm apraz haddeleme sonucu elde edilen saclarn ekil
verilebilirlii ve mikroyaps normal haddelenmi rneklerle karlatrlmtr. Deneyde
kullanlan malzeme AZ31 ( Al-ktlece %3, Zn-ktlece %1, Mn-ktlece %0,5) magnezyum
alamdr. 160-220 Cde gerekletirilen Erichsen testleri ile rneklerin ekil verilebilirlii
belirlenmitir. Deney iin 60mm*50mm*6mm lik kesilmi rnekler 24 saat 400C de sl
ileme tabi tutulmu daha sonra haddeleme ncesi ayn scaklkta 20 dak. kadar bekletilmitir.
%20 lik redksiyonla, silindir eksenleri 7,5 kaydrlm, numune kalnl 1 mm olana kadar
8 defa haddelenmitir. Haddeleme soncu numuneler ayn scaklkta 30 dak. kadar da
tavlanmtr. Kullanlan silindirin yarap 150 mm, genilii 200mmdir. Kaydrc olarak da
bir ester bileiinin su bazl emlsiyonu kullanlmtr. Normal haddelemede ise ayn prosedr
izlenmekle beraber haddeleme ncesi 20 dak kadar 603de bekletilmitir.
ekil 3.14 Merdane dzeni
-

-
Chino, Y., Sassa, K., Kamiya, A., Mabuchi,M., Enhanced formability at elevated temperature of a cross-rolled
magnesium alloy sheet a Materials Research Institute for Sustainable Development, National Institute of
Advanced Industrial Science and Technology, 11 August 2006
66
Haddeleme sonuncu elde edilen levhalar 60mm yarapnda kesilen sa ve 20 mm yarapnda
yarkre eklinde erkek kalplar ile (punch) 160C, 200C, 220C da Erichsen testi
gerekletirilmi ve numunenin krlmaya balad anda erkek kalbn katettii mesafe olarak
tanmlanan EI deerleri tespit edilmitir. Erkek kalp hz 58 mm/dak, pot emberinin kuvveti
ise 10 kN olarak ayarlanmtr. Bu numunelerin mekanik davrann incelemek ve r deerini
bulabilmek iin de 160C ve 220C de 0, 45 ve 90 lerde alnm numunelerle ekme testi
yaplmtr. Gerinim deeri % 9 olarak atanmtr.
ekil 3.15 a, 400C K de apraz haddelenmi numune, b, 330C de normal haddelenmi
numune, c, 400C de apraz haddelenmi ve 30 dak. tavlanm numune ve d, 400C de
normal haddelenmi ve 30 dak. tavlanm numune
-
Haddeleme ileminden sonra mikroskobik gzlemler ile tane byklkleri arasnda apraz ve
normal haddelemede anizotropiklii oluuran bir fark gzlenememitir. ekil 3.15 de
gsterilen resimlere gre apraz haddelenmi (a) rnekte ort. tane boyutu 10,4 m, normal
haddelenmi rnekte (b) ort. tane boyutu 9,6m, apraz haddeli (c) tavlanm numune iin
10,6m ve normal haddelenmi numune iin (d) 10,2m olarak llmtr.

-
67
ekil 3.16de ise apraz ve dz haddelenmi numuneye ait kutup figrleri grlmektedir. Bu
figrlerden de anlalaca zere apraz haddelenmi numunedeki doku younluu, normal
haddelenmi numunedeki doku younluundan daha azdr. Ayrca normal haddelenmi
numunede bazal doku daha geni bir alana yaylmtr. Sonu olarak apraz haddelemede
dk doku younluu ve az yaylm bazal doku elde edilmitir.
ekil 3.16 Kalnlk istikametinde merkezden alnan apraz ve duz haddelenmi
numunelerdeki kutup figrleri
-
ekil 3.17den de grlecei zere Erichsen testi neticesinde farkl scaklklarda apraz
haddeleme iin daha yksek EI deerleri elde edilmitir. Yine ekil 3.17de apraz
haddelenmi numunelerin daha yksek ekil alabilirliinin olduu gze arpmaktadr.
Bu sonulardan hareketle mikro yaplarnda herhangi bir farklln gzlemlenmedii iki
yntem iin dokularda bir farklln olduu dnlmektedir. Yani apraz haddelemede elde
edilen yksek ekil verilebilirliin doku ile ilintili olduu dnlmektedir.
ekil 3.18 den de grlebilecei zere ekme deneyi sonular neticesinde alnan deerlerin
birbirlerine olduka yakn kt ve deien deerlerin yne ball konusunda bize bir fikir
veremeyecei anlalmaktadr.

-
68
ekil 3.17 160C, 200C ve 220C da alnan Erichsen testi sonular a, apraz haddelenmi
numuneler, b, normal haddelenmi numuneler
-
ekil 3.18 160C ve 220Cde apraz ve normal haddelemeye ait akma gerilmesi, ekme
Dayanm ve kopma uzama deerleri karlatrlmas
-

-
69
Anizotropinin tanmlanmasnda elik ve alinyum iin r (Lankford) deerinden bahsetmitik.
Bu deer magnezyum iinde hesaplanarak bir takm aklamalar getirilmeye allmtr. R
deeri,
t
w
r
c
c
= (3.1)
Dzlemsel ve ortalama r deerleri ise,
2
r 2 r r
r ,
4
r 2 r r
r
45 90 0 45 90 0
+
= A
+ +
= (3.2)
eklindedir. Bu ifadelerle hesaplanan r deerleri ve grafikler ekil 3.19 da gsterilmitir.
ekil 3.19 a, ortalama r deerleri, b, dzlemsel r deerleridir.
-
Magnezyum alamlar daha nce elik ve alminyum iin yaplan almalar ve elde edilen
r deerleri ile kan sonular itibariyle farkllk arz eder. Farkl proseslerdeki doku geliimi
glendirilmi Al alamlar iin yksek ortalama r deeri ve dk dzlemsel r deerine
sahip olduklar bulunmutur. Keza demir iin yaplan almalarda dk dzlemsel r
deerine sahip olan rneklerin daha iyi ekil verilebildie sahip olduu ve derin ekme
ileminde daha az kulaklanmaya rastland grlmtr. Fakat edinilen sonulara gre ekil
3.19dan da grld zere ne ortalama r deeri yksek ne de dzlemsel r deeri
dktr apraz haddelenmi numune iin.
Makalenin bu blmne kadar oluan ekil verilebilirlik farknn mekanik testlerle
aklanamayacag belirtilmitir. Konu ekil deiimi asndan aklanmaya alldnda bir

-
70
takm sonular kmaktadr. Genilik ve kalnlk boyunca oluan ekil deiimlerinin boyuna
oluan ekil deiimine oran ekil 3.20 de iki farkl scaklk iin (160C ve 220C) grafik
zerine aktarlmtr. ekil 3.20 a da kalnlk boyunca ekil deiiminin (
t
), boyca ekil
deiimine olan oran (
l
), ekil 3.20 b de ise genilik boyunca ekil deiiminin (
w
), boyca
ekil deiimine olan oran her bir a iin (0, 45, 90) bulunarak normalize edilmitir.
ekil 3.20 a, kalnlk, b, genilik boyunca ekil deiiminin boyuna gerinime oran.
-
Bu grafiklerden (ekil 3.20) her ikisinde de
w
/
l
ve
t
/
l
deerleirnin yne ball normal
haddelemeye gre daha az olduu aka grlmektedir. 0, 45 ve 90 iin hesaplanm
deerler apraz haddelemede birbirine daha yakndr. Sonu olarak Mgnin apraz
haddelemede yksek ekil verilebilirlie sahip olmas, apraz haddelemede
w
ve
t
deerlerindeki anizotropinin daha az olmas ile aklanabilir ve bunun da daha nce aklanan
doku deiimleri ile ilikili olduu sylenebilir. apraz haddelenmi rneklerde incelenen
(0002) dzleminin, normal haddelemeye gre daha dk younlua sahip olduu ve bazal
dokunun apraz haddelemede daha az yayld tespit edilmi ayrca bu iki rnein mekanik
zelliklerinde belirgin bir fark gzlemlenmemitir. Ancak normal haddelenmi rneklerde,
boyuna gerilime blnerek normalize edilen kalnlk ve genilik gerinimindeki anizotropinin,
apraz haddelemedeki rneklere gre daha yksek anizotropiye sahip olduu tespit edilmitir.
Bu durum, normal haddelenmi rneklerde grlen dk ekil verilebilirlii aklamaktadr.

-
71
4. EKME DENEY
ekme testi bir ekme gerilmesi altnda malzemenin uygulanan yke karlk verdii cevab
lmeye yarayan bir testtir. (boy farknn ilk boya oran) ve gerilmenin o (kuvvetin
uygulama alanna oran) tanmlarnn eliinde tipik olarak standart llerdeki numunenin
yava ve sabit bir hzla ekil deiiminin llmesidir.
0
0
0
,
A
P

= c = o (4.1)
Yukardaki eklide ve ayn zamanda 2. blmde tanmlanm olan denklemler nda izilen
grafikde balang alan sabit kabul edilmitir. Bu sebepten muhendisliki yaplan bu
hesaplama ile gerek sonular plastik blge iin bir olmaz.
ekil 4.1 Mhendisliki ve Gerek eriler
ekme testi sonunda elde edilen grafik bize malzeme hakknda nemli birka data
vermektedir. Uygulanan kuvvete ya da daha doru bir ifade ile gerilmeye karlk oluan ekil
deiimi oran ile izilen grafik neticesinde malzemenin elastik davran, akmas, plastik
ekil deiimi, son olarak boyun vermesi ve krlmas gzlemlenebilir. Mhendisliki gerilme-
gerinim grafikleri bize u bilgiler hakknda fikir vermektedir,(ekil 4.2)
-Elastiklik moduln
-Akma gerilmesini
-ekme gerilmesini
-Krlma gerilmesini
-Sneklii
-Tokluu
72
ekil 4.2 Gerilme-Gerinim diagram ifadeleri
Yukardaki ekilde grld gibi malzeme ekme kuvveti altnda nc elastik bir davran
sergiler. Bu esnada tm ekil deiimleri lineer karakterde olup tersinir bir yapdadr.
Uygulanan kuvvet mikar belirli bir seviyeyi anca ki bu deer orantllk snrdr. Malzeme
bu noktadan itibar lineer olamyan bir hareket yapar. Elastiklik snr geilmitir ve malzeme
zerinde kalc ekil deiimleri meydana gelemye balar. Kuvvet akma deerini aar ve
palstik deformasyonlar meydana gelir. Bundan sonraki ekil deiimleri tersinir deildir ve
son olarak malzeme boyun verir ve kopma ya da krlma ile para kopar (ekil 4.3).
ekil 4.3 Boyun verme ve kopma
73
Elastik ekil deiimi ile plastik ekil deiiminin kesitii noktay ifade eden akma noktasn
tanmlamak belirlemekten ok kolaydr. Elastik deformasyon erisi mkemmel bir dorulua
sahip deildir. Yani tam lineer deil lineere yakn bir eridir. Genel kural olarak akma deeri
ise bu lineere yakn eri zerinde izilen dorunun 0,2% kadar ofsetlenmesi ve oluan bu
yeni dorunun eriyi kestii nokta olarak tanmlanr (ekil 4.4).
ekil 4.4 Gerilme-gerinim grafii
Esneklik modul akma noktasnda eri altnda kalan alan olarak ifade edilir. Kopma gerilmesi
ise maksimum gerilmenin altnda kalan ve boyun verme anndaki gerilmedir. Suneklik ise
krlma gerilmeden lineer eksene paralel izilen erinin x eksenini kesitii noktadr. Tokluk
ise eri altnda kalan tm alandr.
74
5. DENEYSEL ALIMALAR
Literatr taramalarndan da grdmz zere malzeme zerindeki plastik ekil vermeler
malzemeye ait birok parametreyi etkilemektedir. Malzeme i yapsndaki bu deiimler
zellikle daha sonraki ilemlerde yani son rn elde edilirken gsterecei davran
kestirebilmemiz adna ok nemlidir. Alminyum levhalardan svama usul ile yaplan
imalatlarda bu hassasiyetler gze arpmaktadr. Ergitilerek tekrardan kalba dklm plaka
souk haddeleme sonrasnda, yaplan ilemin ekline gre deiik karakaterler kazanmaktadr.
Levhalarn elde edilii ilerki blmlerde detaylca aklanacaktr. Genel imalatta tecrbe
sonucu bertaraf edilmi bu problemlerin kayna yaplacak olan bu ekme deneyi sonular ile
aklanmaya allmtr. Tek ynde souk haddelemeye tabi tutulmu levha ile iki eksende
souk haddelemeye tabi tutulmu levhadan, standart llerde ve srasyla ekme ynne
paralel, 45 a ile ve ekme ynne dik olmak suretiyle alnan numuneler ayn scaklk ve hz
deerlerinde ekme testine tabi tutulmutur. Elde edilen sonular teker teker incelenip
gerileme-gerinim grafikleri oluturulmutur. Sonrasnda ortalamalar alnan bu deerlerin
kendi aralarnda mukayesesi yaplmtr. Ayrca bu grafiklerden E, o
ak
ve o
max
parametreleri
belirlenmitir. Numuneleri hazrlan, deney ve sonular aada aklanacaktir.
5.1 Numune
Kleler halinde Etibanktan gelen ham malzeme ticari amal olarak satlan ve TSE
standardna gre ETAL-5 (izelge 1,4) olarak adlandrlan ve bileiminde %99,5 saf
alminyum bulunan bir yapdadr. Bu tanmlama esas yapdaki saf malzemenin ve dier
elementlerin oranna gre yaplmaktadr. izelgeden de grlebilecei gibi yap ierisinde Si,
Fe, Cu, Zn, Ti gibi deiik elementler deiik oranlarda bulunurlar. Bu orana gre Al ticari
olarak adlandrrlr. Kullanm ve imalat yntemine gre bir tercih yaplabilir. rnein
ekstrzyon yntemi ile imalat yaplacak bir profil sisteminde kullanlaca Al da silisyum
orannn dk olmas arzu edilir. Sivama ilemi iin ana yapda demir orannn dk olms
arzu edilir. Haddeleme, ve daha sonras uygulanacak ilemler iin uygun ham malzeme
ETAL-5 yada ETAL-6 kullanlr. Bizim deneyimizde ETAL-5 ham malzemeden levhalar
kullanlacaktr.
Sz konus kleler haddeleme ilemi iin henz hazr deildir. inde bir takm gazlar,
pislikler ve yabanc maddeler ihtiva eden bu kleler bu olumsuz koullarn giderilmesi iin
ergitme ilemine tabi tutulur. Ergitme ocaklarnda 700-720 C ye kadar stlan kleler, bu
75
aamada yapy daha snek hale getirmek iin bir de ilalanr. Titanbor isimli ila hem
istenmeyen gazlarn yannda yabanc maddelern de dar atlmasn salar. lalama sonucu
oluan cruf a ak ocaktan szge yardm ile alnr.
Ergitme ilemi ile ilgili ufak bir bilgi verilecek olursa potalar hem doalgazl hem de mazot
esasl olarak alabilmektedir. Doalgazl ocan maliyeti yuksek olmakla beraber verimi
daha fazladr. Ergitilecek kat malzeme zerine dorudan alev vurmad iin malzemeyi
yakarak ufak alminyum paracklarnn uumas ve dolaysyla kutlenin azalmas sz
konusu deildir. Fakat akaryakt esasl ocaklar kleyi yakarak ergittii iin uuan
malzemeden dolay ktle kayb sz konusudur. Bunun yannda ilk yatrm maliyeti daha azdr
doal gazl ocaklara nazaran.
indeki yabanc gazlar alnm, sneklik kazandran ilac atlm ve cruflarndan
temizlenmi ergiyik malzeme kalplara boaltlr. Burada malzemenin kalba dklme hz ok
nemlidir. zellikle yaplacak ilk kalplama ileminde kalp souk olduu iin kalba giren
ergiyiin katlamas ve katman katman kalb doldurarak dalgal bir hal almas mmkndr.
Bu plakalrdan kalitesiz levhalar elde edilir. Sonraki seferlerde kalp her ne kadar snm olsa
da 700Cda ki ergiyik oda scaklnn biraz stndeki kalplara girerken az da olsa bir
dalgalanma olacaktr. Malzemenin kalba giriinden 1,5 dak. sonrasnda d yzeyi tamamen
katlaacaktr. Bu maruziyetin tam olarak giderilmesi souk kalpta tamamen mmkn
olmamakla beraber sabit hzl bir dolum ilemi ile sorun azaltlabilir.
Kullandmz kalplar 30X30X3 cm boyutlarnda yaklak 8 Kg arlndadr. Ksa sre
ierisinde katlaan plakalarmz haddlemeye artk hazrdr.
ekme deneyi iin gerek duyduumuz numuneler bu aamadan sonra yaplan ileme gre
farkllk gsterecektir. malat sreci ve nihai kalnlk gz nne alnarak yaplan
hesaplamalarda biraz da operatrn el alkanl ile bulduu deerlerden 30 mm lik kalnlk
tek yne haddelenecek levhalar iin 7 pasoda 1,5 mm kalla dlemktedir. Buna karn ift
ynl levhalar iin ki zaten esas imalat da bu ekilde yrtlmekte, 3 mm kalnla kadar 5-6
pasoda, 1,5 mm ye kadar da eski hadde ynne dik ynde 4 pasoda haddelenmektedir.
76
5.2 Numune standartlar ve numunelerin elde edilmesi
Bu sayede elde edilmi levhalardan ekme deneyi iin belirli l standardnda ve belirli
alarda numuneler kesilir. Numuneler TS138 EN 10002-1 standardna gre kalnl 3 mm ile
0,1 mm arasndaki saclar iin Ek-B de belirtilen ller esas alnmaldr. Kavranan ba
ksmlar ile paralel uzunluklar arasndaki gei kavisi muntaza ayarlanmaldr. lk l
uzunluu ise kopmaya etki edecek herhangibir entik etkisinden kanlmak suretiyle
iaretlenmelidir.
ekil 5.1 Deney ubuu
Standartlara uygun olarak belirlenen deney numuneleri haddelenmi levhadan belirli alarla
kartlmas gerekir. Esas ama itibariyle 0, 45 ve 90 lik alarda tasarlnm numuneler
CNC robotta her biri teker teker iaretlenerek freze ucu yardmyla kartlr. Bu alarn
seilmesinde elbet bi kast vardr ki o da u dur;
ekme testi test numunesi dikkate alnd taktirde tek ynde haddelenmi levhada 0lik yani
haddeleme ynne paralel numunedeki mikro yapda, ynlenmi yapya paralel bir numune
alm oluyoruz. Buna karlk 90den alnm numune iin numunemiz yapya dik bir ynelim
sergileyecektir. 45lik numune de ise bu durum her iki numuneye ait testi sonucunun
ortasnda bir deerde olmas dnlmektedir. Sz konusu numuneler ekil 5.2 ve ekil 5.3 de
ki dizilimle kartlmtr. Ayrca numunenin boyutlar da ilgili standarda gre (TS138 EN
10002-1) izelge 5.1 de tablo halinde verilmitir.
77
ekil 5.2 ift eksende haddelenmi levha ve numune dizilimi
ekil 5.3 Tek eksende haddelenmi levha ve numune dizilimi
78
izelge 5.1 kartlan numunelerin boyutlar
No Kalnlk Genilik
Alan
(mm
2
)
C01 1,52 20,08 30,52
C02 1,52 20,00 30,40
C03 1,52 19,43 29,53
C04 1,52 19,96 30,34
C05 1,52 20,02 30,43
C06 1,52 20,00 30,40
C07 1,52 20,00 30,40
C08 1,52 20,25 30,78
C09 1,52 20,25 30,78
C10 1,52 20,25 30,78
C11 1,52 20,21 30,72
C12 1,52 19,77 30,05
C13 1,52 19,71 29,96
C14 1,52 19,74 30,00
C15 1,52 20,10 30,55
C16 1,52 20,03 30,45
C17 1,52 20,03 30,45
C18 1,52 19,95 30,32
C19 1,52 19,97 30,35
C20 1,52 19,97 30,35
C21 1,52 20,00 30,40
T01 1,52 20,09 30,54
T03 1,52 20,23 30,75
T04 1,52 20,04 30,46
T05 1,52 20,04 30,46
T06 1,52 20,06 30,49
T07 1,52 20,08 30,52
T08 1,52 18,73 28,47
T09 1,52 18,63 28,32
T10 1,52 18,63 28,32
T11 1,52 18,98 28,85
T12 1,52 20,00 30,40
T14 1,52 20,10 30,55
T16 1,52 19,00 28,88
T17 1,52 19,03 28,93
T18 1,52 19,00 28,88
T19 1,52 19,03 28,93
T20 1,52 19,06 28,97
T21 1,52 19,06 28,97
79
5.3 Deney Cihaz
Deney stanbul Teknik niversitesinin ayazapa kampusnde uak mhendislii tarafndan
savunma sanayi iin gelitirilecek yeni bir helikopter projesi iin alnm olunan MTS marka
deney cihaz ile yaplmtr. Cihaz 25 kN luk masa st yorulma test sistemi ve 100 kN luk
yere monte ekme ve basma test sisteminden olumaktadr. ekme testini yapacamz 2.
nite 100 kNluk dinamik eksenel ykleme, 120 kN luk statik ykleme yapabilmektedir.
alma scakl ise -40C ile 177C arasndadr.
5.4 Deneyin Yapl
Tek yne ve ift ynde haddelenmi levhalardan kartlan farkl alardaki numunelerimiz
test cihazna yerletirilir. lk l boyu kavisin bittii yer olarak alnrsa eneler aras mesafe
yaklak 140 mm olarak ayarlanmtr. enelerin numuneyi sktrma basnc 5 mp olarak
ayarlanr. Numunede herhangibir burulma etkisi olmamas iin enelerin eksenleir zenle
ayarlanmtr. ekme hz olarak belirlenen 10
-4
1/s deeri ise u ekilde cihaza
uygulanmtr.
Deney cihz saniyede 10 mm uzad dnlecek olursa gerinim deeri eneler arasndaki
mesafe olan 140 mm ile
0714 , 0
140
140 150
=
= c (5.1)
bulunur. ekme hznn yukardaki almalardan anisotropi ye etkisinin olmad
renilmiti. Biz referans deer olarak 10
-4
1/s olarak alacaz. Bu durumda deney cihaz iin
kullnlan hz deeri;
s 700
10
00714 , 0
4
~
(5.2)
olarak bulunur.
Deney oda scaklnda yani 10C ile 35C arasnda bir deerde yaklak 23C 5 C de
yaplmtr.
80
5.5 Deney Sonular
Deney yukarda belirtilen artlarda her levha iin ve her levhada ngrlen alarda ayr ayr
yaplmtr. ekil 5.2 ve 5.3 de gsterilen isimlendirmeye sadk kalmak koulu ile
numunelerden bir ksm iin dzgn datalar toplanabilmitir. Grafik sonularnda T ile ifade
edilen tek ynl levhay, ile ifade edilen ise ift ynl levhalar temsl etmektedir. Ayrca
a deerleri de 0, 45 ve 90 olarak ayrlmtr. Test cihaz yaplan deneye ait bi takm
datalar bize vermektedir. Bu datalar ierisinde uzama miktar ve uygulanan kuvvet
nemlidir. Alnan bu deerler Excelde ilenmitir. Balang boyu olarak cenelerin tutma
mesafesi olan 140 mm alnmtr. Her bir ada 3-4 deney yaplp ortalamalar alnarak
mhendislik o- erileri izilmitir. ekil 5.4 de yaplan deneylerin uyumunu gstermek iin
3 deneyin sonucu verilmitir.
Tek Yne ( 0
0
)
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
220
0,0000 0,0020 0,0040 0,0060 0,0080 0,0100 0,0120 0,0140 0,0160 0,0180 0,0200 0,0220 0,0240 0,0260 0,0280 0,0300 0,0320 0,0340 0,0360 0,0380 0,0400 0,0420 0,0440 0,0460 0,0480
(
N
/
m
m
2
)
Tek yone 14
Tek yne 10
Tek yne 11
"
ekil 5.4 Tek eksende haddelenmi numunelere ait mhendislik gerilme gerinim grafikleri
ekil 5.5-5.10 da tek ynl ve ift ynl haddelenmi levhalardan elde edilmi numuneler
kullanlarak yaplan ekme deneyi sonular ile akma ve kopma dayanmlarnn belirlenmesi
gsterilmitir. izelge 5.2de de elde edilen E, o
ak
ve o
k
deerleri verilmitir.
81
Ort. Tek 0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
(
N
/
m
m
2
)
ekil 5.5 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. Tek ynl haddeleme ( 0)
Ort. Tek 45
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
(
N
/
m
m
2
)
82
Ort. Tek 90
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
(
N
/
m
m
2
)

Ort. ift 0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
(
N
/
m
m
2
)
ekil 5.8 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. ift ynl haddeleme ( 0)
83
Ort. ift 45
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
(
N
/
m
m
2
)
ekil 5.9 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. ift ynl haddeleme ( 45)
Ort. ift 90
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
(
N
/
m
m
2
)
ekil 5.10 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. ift ynl haddelemede ( 90)
84
izelge 5.2 Deney Sonular
malat Yntemi
E
Elastisite Modl
(MPa)
ak
Akma Gerilmesi
(MPa)
max
Max Gerilme
(MPa)
T0 52332 179,5 194
T45 50828 167 181
T90 54652 183 198
0 49805 177 188
45 49598 162 177,5
90 50430 173 186
ekil 5.11den de grld zere ekme deneyine tabii tutuumuz tek tarafa haddelenmi ve
0,45ve 90 lik alarla aldmz numunelerimize ait akma deerleri arasnda
o
ak90
>o
ak0
>o
ak45
sralamas yaplabilir. Ayn zamanda max gerilmeler iin de ayn sralama
geerlidir (izelge 5.2). Akma ve max gerilmeler asndan bu ufak fark ekil 5.11de
gzkmekle beraber yine ayn grafikte bir baka fark daha gzmze arpmaktadr. Sonular
ekil deiimler asndan deerlendirilecek olursa 0 ile alnm numunenin dier iki gurup
numuneye gre daha fazla uzam olduudur. Bu sonu u ekilde aklanabilir. ekme cihaz
tm numuneler iin ayn kuvveti uygulamakla beraber numunelerimiz yapsal
farkllklarndan dolay farkl cevaplar vermektedir. Mikro dzeyde 0 ynelmi tanecikler
uygulanan kuvvet karsnda birbirleri zerinde kayarak daha fazla uzamadan sonra
kopmakta bu sayede daha gec boyun vermektedir. Yani plastik ekil deiimi daha fazladr.
Nitekim gerek ekil 5.11de gerek ekil 5.13de bu fark gzkmektedir. Elde edilen sonular
gerilmeler asndan G.Winther ve N.Hansen in farkl strainlerdeki ekme deneyi sonular ile
de uyum salamaktadr. Hatlanacak olunursa ekil 3.6 da da yine o
ak90
deeri o
ak0
deerinden
byk kmaktadr. ift yne haddelenmi numunelere bakacak olursak benzer akama
gerilmeleri farklarnn burada da olutuu fakat bariz bir farkn olmaddr. Bu da ift yne
haddelenmi numunedeki anizotropiyi ifade eder niteliktedir.
85
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
N
/
m
m
2
)
Ort.Tek 0 Ort.Tek 45 Ort.Tek 90
ekil 5.11 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. Tek eksende haddeleme (Ort.)
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
(
N
/
m
m
2
)
Ort.ift 0 Ort.ift 45 Ort.ift 90
ekil 5.12 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii. ift eksende haddeleme ( Ort.)
86
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
(
N
/
m
m
2
)
Ort.Tek 0 Ort.ift 0
ekil 5.13 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii, tek - ift eksenli kyaslamas ( 0 )
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
(
N
/
m
m
2
)
Ort.Tek 45 Ort.ift 45
ekil 5.14 Mhendisliki gerilme-gerinim grafii, tek - ift eksenli kyaslamas ( 45)
87
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
(
N
/
m
m
2
)
Ort.Tek 90 Ort.ift 90
ekil 5.15 Gerilme-Gerinim grafii, tek - ift eksenli kyaslamas ( 90)
88
6. MODELLEME ALIMALARI
Blm 2de ksaca bahsedilen gerek gerilme ve ekil deiimi grafii ise sadece tek ynl ve
haddeleme ynne paralel numune iin ekil 6,2 da izilmitir.
Modelleme ksmnda sonlu elemanlar yntemi kullanlarak ekme deneyi simle edilmitir.
Bu amala sadece elastik davran deil ayn zamanda plastik davranta modellenmitir.
Sonlu elemanlar yntemi kullanlarak yaplan analizlerin gerekletirilebilmesi iin uygun
malzeme modellerinin tanmlanmas gerekir. Elastik davran iin metalik malzemelerde
Hook kanunu geerlidir. Ancak plastik blgeyi tanmladmzda malzeme dayanmna bal
olarak ok sayda farkl malzeme modelleri kullanlabilmektedir. Uygun modelin
seilebilmesi iin deneysel datalara ihtiya vardr. ite bu amala bu tez almasnn modeller
ksmnda yaplan deneysel almalarn sonular kullanlarak uygun malzeme modelinin
belirlenmesi hedeflenmitir. Bu amala gerek gerilme-gerinim erileri izilmi, plastik blge
iin malzeme parametreleri (H; dayanm katsays, n; gerinim pekleme ss) belirlenmitir.
Bu parametreler direk olarak sonlu elemanlar yntemlerinin kullanld yazlmlarda
kullanlabildii gibi parametre belirtmeksizin direk deney sonularn girerek de plastik blge
tanmlanabilir.
H ve n parametrelerinin belirlenebilmesi iin ekil 6.2 de gsterildii gibi eitlik 6.1 ve 6.2
kullanlarak deneysel gerek gerilme-gerinim grafikleri izilmitir.
ger
= ln ( +1 ) (6.1)
o
ger
= o ( +1 ) (6.2)
Denklem 6.3e ( Hook kanunu ) gre elastik blge grafii izilir.
o = . E (6.3)
Plastik blge iin gerek datalardan bir gurup alnr ve bu gurup datann ortalama doru
grafii kartlr. Elde edilen bu ortalama eri eitlik 6.4teki gibidir.
y =0,0662X + 5,5651 (ekil 6,1) (6.4)
ln (o)= ln ( H ) + n ln ( ) (6.5)
ise
Burada
n = 0,0662 (6.6)
89
ln ( H ) = 5,5651 (6.7)
H = 261,1513 (6.8)
olarak bulunur.
Modelde
o = H.
n
(6.9)
ise,
o
ger
= 261,1531
0,0662
(6.10)
eitliine gre plastik blgede model plastik gerilme-gerinim grafii izilir (ekil 6,2).
y = 0,0662x + 5,5651
5,2540
5,2560
5,2580
5,2600
5,2620
5,2640
5,2660
-4,6800 -4,6600 -4,6400 -4,6200 -4,6000 -4,5800 -4,5600 -4,5400 -4,5200
l n(
ger.
)
l
n
(
g
e
r
.
)
H ve n Dorusal (H ve n)
ekil 6.1 H ve n sabitleri iin ortalama fonksiyon
90
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
220
240
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
c
(
N
/
m
m
2
)
Deneysel Mhendisliki Hook Elastik Model plastik Deneysel GerekPlastik
ekil 6.2 Model, deneysel gerek ve mhendisliki sonularn mukayesesi
Yukarda anlatlan deneyler ve model tek yne haddelenmi numune iin ilgili datalarla bir de
sonlu elemanlar analiz program olan ABAQUS/CEA versiyon 6.5-1 de zlm elastik ve
plastik blge grafikleri elde edilmitir.
ncelikle deney numunesinin CAD datas standartlara ve numunelerimize uyacak ekilde
programn part modlnde oluturulur. Bu data 1,5 mm ofsetlenerek 3 boyutlu model elde
edilir (ekil 6.3).
ekil 6.3 Numune kat modeli
91
Malzeme modeli izotropik elastik ve izotropik plastik olarak tanmlanr. Bu amala elastik
blge iin ekme deneylerinden elde edilen elastiklik modl ve akma dayanm gibi datalar
girilir (izelge 5.2 ve 1.1). Plastik blge iin ise plastik blgede alnan yaklak 100 gerilme
ve ekil deiimi deeri programa girilir. Gerilmeler N/mm
2
, ekil deiimleri ise balang
noktas plastik blge olduu iin 0 olacak ekilde tm datalardan akma gerilmesine karlk
gelen ekil deiimi deeri kartlarak girilir. Kuvvet ayn deneydeki gibi enelerin balad
noktadan uygulanr. Parann bir taraf sabit tutulurken dier tarafnda merkez noktasnda tm
yzeyi temsil eden bir ykleme yaplr. Bu deer 5790 N olarak gerilime deerinin max
deeri dnlerek atanr. Bu deer (2.26) omaxn (izelge 5.2) kesit alan ile arplmas ile
bulunur.
ekil 6.4 Von-Misses gerilmesi
Deney sonucundan da grlecei gibi simle ettiimiz ekme deneyinde enelerin tuttuunu
varsaydmz blgelerde herhangi bir ekil deiimi yada gerilme sz konusu deildir (ekil
6.4). Von-Misses deerlerine bakacak olursak normal olarak kesit alannn azald boaz
noktalarnda daha fazla gerilme oluacaktr (ekil 6.4). Max gerilme deeri de verdiimiz
ykleme gerei 193 N/mm
2
yani 5790 Ndur. ekil 6.5, 6.6 ve 6.7 de da yine gerime ve
gerinim ile ilgili grafikler verilmitir.
92
ekil 6.5 ekme ynndeki gerilme
ekil 6.6 Von-Misses gerilimi
93
ekil 6.7 ekme ynndeki gerinim
ekil 6.8 Elastik ve plastik blgede analiz sonucu gerilme ve ekil deiimi grafii
94
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
220
0,000 0,002 0,004 0,006 0,008 0,010 0,012 0,014 0,016 0,018 0,020 0,022 0,024 0,026 0,028 0,030 0,032 0,034 0,036 0,038 0,040 0,042 0,044 0,046 0,048
ekil deiimi (%)
G
e
r
i
l
m
e

(
N
/
m
m
2
)
To in Deneysel Sonular
Abaqus Analiz Sonular Erisi
ekil 6.9 Deneysel datalarla sonlu elemanlar zm karlatrlmas
ekil 6.6da tm para zerindeki ekil deiimleri gsterilmitir. Bu balamda mavi ile
gsterilen ksmlarda her hangi bir boyut deiimin olmamas gayet normaldir keza
uygulanan kuvvet esas ekil deiiminin olaca krmz ile ifade edilen dier uta olduu
gibidir. ekil 6.7de ise sadece ekme ynndeki ekil deiimi ifade edilmitir.
ekil 6.8de simlasyon sonucu elde edilen programn rettii gerilme-gerinim erisi
verilmitir. Ayrca ekil 6.9da ise simlasyonlarda kullanlan o- erisi ile deneysel datalar
karlatrlmtr.
95
SONULAR
Endstride, tek dorultuda yaplan haddeleme ilemleri sonuunda elde edilen levhalarda
plastik ekil verme esnasnda gzlemlenen problemlerin (derin ekmede meydana gelen
yrtlmalar gibi) giderilmesi amacyla haddeleme ilemleri ift ynl olarak yaplmaya
balanmtr. Haddeleme ilemindeki bu farkllk malzeme yapsnda deiimlere neden
olmaktadr. Bu almada iki farkl yntemle (tek ynde ve ift ynde haddeleme) elde edilen
levhalarn mekanik zelliklerinin aratrlmas yaplmtr. Bu amala tek ynde ve ift ynde
haddelenmi levhalardan hadde ynnde ve bu ynle farkl alar (0 ve 90 gibi) yapan
numuneler kullanlarak ekme deneyleri yaplarak, sonular karlatrlmtr.
Elde edilen sonular:
- Tek ynde haddelenmi levhann haddeleme ynnde ve haddeye dik dorultudaki
mekanik zellikleri hemen hemen ayndr, ancak hadde yn ile 45 a yapan
dorultuda elastiklik modlnde bir deiim meydana gelmemekle birlikte akma ve
kopma dayanm dmtr.
- ift ynl haddelemede ise ada da mekanik zelliklerde herhangi bir deiim
gzlemlenmemitir. Buda bu yntemle retilen levhalardaki yapnn tek ynde
haddelemeye gre daha izotropik olduunu gstermitir.
- Bunun yannda tek ynl ve ift ynl haddelenmi levhalarn plastik ekillendirme
kabiliyetlerinin farkllnn ortaya konulmas iin ERICHSEN testi yaplmas
gerektii belirlenmitir.
- Deneysel almaya ek olarak ekme deneyi sonlu elemanlar yntemi kullanlarak
simule edilmitir. Bu almada ekme deneyi sonular kullanlarak gerilme analizi
yaplmtr. Sadece elastik davran deil, plastik davran da modellenmitir.
- Literatr almalar gstermitir ki, ortam scakl, haddeleme hz, incelme oran
gibi deerler anizotropiye byk lde etki eden faktrlerdir. Bahsedilen
parametrelerin anizotropiye etkisinin aratrlmas baka yksek lisans almalarna
konu olabilir.
96
ZGEM
Doum tarihi 01.08.1980
Doum yeri stanbul
Lise 1994-1997 Ataky Lisesi
Lisans 1997-2001 Yldz niversitesi Mhendislik Fak.
Makine Mhendislii Blm
Yksek Lisans 2004-2007 Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Makine Mh. Anabilim Dal, Konstrksiyon Program
alt kurumlar
2001-2003 Beko Elektrik A..
2005-Devam ediyor uhadarolu Metal Sanayi A..
97
KAYNAKLAR
Abedrabbo, N., Pourboghart, F., Carsley,J., (2007),Forming of AA5182-0 and AA5754-0 at
Elevated Temperatures Using Coupled Thermo-Mechanical Finite Element ModelsSciemce
Direct, nternational Journal of Plasticity, 23;841-875
Anand,L.,(2002), ntroduction to the Macroscopic Theory of Plasticity,. Mechanics &
Materials2
Anand,L.,(2002), Stres and Strain, Continued,. Mechanics & Materials2
Askeland D.R, (1992), The Science and Engineering of Materials, Chapman&Hall, London
Ashby,M.F. ve H Jones,D.R., (1994) Engineering Materials 2, BPC Wheatons Ltd Exeter,
Great Britain
ASM Handbook Vol. 9, Metallography and Microstructure, (1985) ASM International,
Materials Park, OH 44073
Budinski, K.G., (1996), Engineering Materials Properties and Selection, R.R. Donnelley &
Sons Company, United States of America
Choi,Y., Walter, M.E., Lee J.K., Han C.S.,(2006), Observations of Anisotropy Evelution and
dentification of Plastic Spin Parameters By Uniaxial Tensile Tests Journal of Mechanic of
Materials and Structures, 1-2:309-325
Chino,Y., Sassa,K., Kamiya,A., Mabuchi, M., (2006), Enhanced Formability at Elevated
Temparature of a Cross-Rolled Magnesium alloy Sheet Materials Science and Engineering,
A 441;349-356
apan, L.,(2003), Metallerde Plastik ekil Verme, alayan Kitabevi, Beyolu-stanbul
Dieter,G.E., (2001), Mechanical Metallurgy, McGraw-Hill Book Company, London
Ferdinand, P., Beer, E., Johnston, R., DeWolf, T.J., (2002), Lecture Notes, Transformations
of Stres and Strain, Mechanics of Materials Ch7, The McGraw-Hill Companies, nc.
Hashemi, J., Bennett, R.,(2003), Materials Characterization: Tensile Test, Materials and
Mechanics Laboratory ME 3328
Kreji,V.J., (2001), Determination of Mechanical & Forming Properties of Magnesium of
Z31B Sheets via Tensile Tests , Precision Metal Forming Group, Singapore nstitute of
Manufacturing Technology,
Glicksman,M.E.,Lupulescu,A., Diffusion in Solids, Renseelelaer Polytechnic nstitute, troy,
NY, 12180, USA
Onaran, K., (1997), Malzeme Bilimi, Bilim Teknik Yaynevi, stanbul
Rollett, A.D. (2001), Advanced Characterization and MicrostructuralAnalysis, Department
98
of Materials Science and Engineering.
Simes, F.J.P, Alves de Sousa, R.J., Grcio, J.J.A., Barlat, F., Yoon,J,W., Department of
Mechanical Engineering, Center for Mechanical Technology and Automation, University of
Aveiro, 3810-193 Aveiro, Portugal, Alcoa, Inc., Alcoa Technical Center, 100 Technical
Drive, Alcoa Center, PA 15069-0001, USA,
Yurci, M., (1997), Talasz ekil Verme, Yldz Teknik niversitesi Basm-Yayn Merkezi,
stanbul.
Winther,G., Li,Z.J., Hansen,N. (2004), Anisotropy of Plastic deformation in rolled
Aluminyum, Materials Science and Engineering, A 387-389;199-202
http://www.cse.iitd.ernet.in/~%20cs1050176/Metal%20Forming%20Processes.ppt#292,6,Cha
nge in grains structure in rolling
www.matpr.kth.se/education/Files/Extentor%204M1347,%20eng/4M1347-exam041209.doc
http://www.etialuminyum.com.tr/
http://www.acametal.com.tr/aluminyum_islem_2.htm
http://www.ensametal.com/aluminyum.asp
http://www.ustunkardeslermetal.com/kul_biy_al_kul.htm
http://aluminium.matter.org.uk/content/html/eng/default.asp?catid=30&pageid=1006172110
http://www.byturk.us/malzemeyi-bicimlendirme-t57990.html?p=347764
http://www.estal.org/frame.htm

213518

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

213518

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YILDIZ TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

yaklak deeri kullanlabilir. (1.5)

= c , asal deiim u = = tan

You might also like