BASINLI HAVA TESSATI

I. Blm

Erol ERTA
1960 ylnda T Makina Fakltesi'nden mezun oldu. 1964 ylna kadar Berlin Teknik niversitesi'nde Soutma ve Proses Teknii konusunda ihtisas yapt ve BORSIG AG'de alt. 1964-1970 yllar arasnda Trkiye'de byk souk depolar zerinde alt. 1970-1982 yllar arasnda niversitede soutma, s transferi ve termik turbomakinalar derslerini verdi. 1982'den bu yana orta ve yneticisi olduu PNSO Pnmatik ve Soutma San. Ltd. irketini ynetmekte olup ayn zamanda Lupamat hava kompresrlerini reten MAKSA A.. ynetim kurulu yesidir. Erol Erta'n soutma konusunda 1 tecrbe kitab, muhtelif bildiri ve makaleleri mevcuttur. Halen International Institute of Refrigeration (IIR)'n asil yesi ve souk depolar grubu Trkiye delegesidir. Bir dnem ESSAD bakanl da yapm olup halen EBSO Soutma Istma Klima Meslek Komitesi bakandr.

ZET
Tm sanayi kurulularnda ve birok genel hizmet yaplarnda su, elektrik gibi altyap tesisleri yannda, basnl hava da nemli bir akkan g kayna ve iletim veya kullanm ana maddesi olarak bir tesisat iinde retilmekte, depolanmakta, hazrlanmakta, iletilmekte, datlmakta, (gerekiyorsa artlandrlmakta) ve kullanlmaktadr. 2. Ulusal Tesisat Kongresi'nde geni kapsaml bir kaynak olarak dnlen bu tebli basnl hava tesisat temel bilgilerini zet olarak sunmak amacn tamaktadr.

GR
Basnl hava, enerjinin iinde biriktirildii bir akkan olarak dnlebilir. Baka bir formdaki enerjiyi nce tahrik makinasndan (elektrik motoru, patlamal motor, trbin, vs.) mekanik enerji formunda kompresre aktarlmakla bu "i makinasnda" akkann i enerjisi (bir tr potansiyel enerji veya basn enerji) ekline dntrlmektedir. Daha sonra bu enerjiden, havann uzak noktalara iletilmesi ve basn potansiyelinden mekanik enerji elde edilmesi de dahil, eitli amalarla istifade edilmektedir. Btn bu dnmler srasnda devaml olarak "tersinmezlik" kayplar ile karlar ve bir seri verim kavramlar ortaya kar. Konular zel blmnde belirtilen sra ile ileride ele alnacaktr.

1. BASINLI HAVANIN RETM

1.1 KOMPRESRLER Atmosfer havasn alarak sktran i makinalarna hava kompresrleri denilmektedir. Bunlar eitli ynlerden snflamaya tabi tutulabilirler. 1. emada ISO 5390-1977'de verilen snflandrma grlmektedir. Gnmzde, endstriyel kullanm asndan basnl hava kompresrleri daha deiik bir snflandrmaya tabi tutulabilirler. 2. ema bu ynden ele alnmtr. Kompresrler iin en karakteristik iki byklk iletme basnc aral ve serbest hava debisidir. Bu debi basnl havann emi artlarna getirildiinde haiz olaca debidir. PNEUROP standartlarna gre (5) standart emi artlar 20 C, 1 bar'dr. Fizikte kullanlan Nm3 (Normal m3) 0C 760 Torr artlarnda belirlenen hacimdir. baknz: 57 baknz: 58 Basn Birimleri: Teknikte basn l birimleri gittike daha ok ISO l sistemine uygun olarak belirtilmektedir. Ancak gnmzde hala eski kataloglar ve l aletleri kullanlmakta olduundan Tablo 1'de bunlar karlatrlmtr. Kompresr Dairesi: Basnl havann elde edilip depoland ve hazrland kompresr dairelerinde bulunan belli bal tesisat elemanlar: - Kompresr nitesi (Hava emi filtresi, ara ve art soutucular, ya soutucu ve ayrclar, emniyet spap, yksz kalkma, kapasite kontrol ve emniyet organlar, tahrik motoru, ve sair tm elemanlar ile komple)

- lave basnl hava art soutucu ve su ayrclar - Basnl hava tanklar - Basnl hava (ya) filtreleri - Basnl hava kurutucular - Balant borular ve vanalar - Yal kondens suyu tesisat Basnl havann elde edildii kompresr dairesi havadar, d ortama kolayca alan, salam zeminli bir hacm olmaldr. imento-Tekstil gibi atmosferin ok tozlu ve uucu elyafl olduu sanayilerde ve tozlu blgelerde kompresr daireleri tam kapal yaplarak, ieriye filtrelenmi hava veren havalandrma sistemleri ngrlmelidir. Baz durumlarda kompresr emii daha az tozlu bur ortama doru bir emi borusu ile uzatlarak kompresr hava emi filtresi buraya yerletirilebilir. Emi borusu boyutlandrlrken emiteki kayplarn 50 mbar'n altnda kalmasna dikkat edilmelidir. Kompresr dairesinin havalandrlmasnda, bu hacmda sya dnen enerjiden ortam havasna geen ksmnn atlmasna dikkat edilmelidir. Aksi halde kompresr dairesinde msaade edilemeyecek derecede scaklk ykselmeleri meydana gelir. Pratik hesapta kompresr tahrik motorunca kullanlan enerjinin tmnn sya dnt kabul edilebilir. Bu enerjiden, dier akkanlarla gtrlen ksm (soutma suyu, tesisatta kullanlan basnl hava) karldnda havalandrma ile atlmas gereken s miktar bulunabilir. Hava soutmal kompresrlerde dorudan doruya tahrik motoru milinden veya kompresr ana mili zerinde tahrik edilen vantilatrler soutma havasn kompresr silindirleri veya ara soutucular zerine flerler. Ayr bir elektrik motoru ile tahrik edilen vantilatrler de vardr. Soutma ilevini tamamlayan scak havann ayn hacimdeki dier bir kompresrn veya hava soutmal basnl hava kurutucusunun zerine ynlendirilmemesi gereklidir. En uygunu bu havann dorudan doruya darya veya egzost hava davlumbazna doru fletilmesidir. Basnl hava kompresrnn hava sevk verimini etkileyen en nemli iki d faktr, emilen havann scakl (0 kompresr dairesi scakl) ve emiteki basn kayplardr. Bu bakmdan, hava emi filtresinin uygun boyutlandrlm olmas byk bir nem tar. ekil 1'de bir basnl hava kompresr dairesinin yerleim plan verilmitir. baknz: 59 Kompresr Emi Havasnn Kalitesi: Basnl hava atmosferden elde edildiine gre, atmosfere herhangi bir ekilde karm gaz, aerosol, buhar yannda emi filtresinde geebilen kat partikller hava ile beraber kompresrden geerek ve kompresr silindir ve supap yzeylerinden ya ile koklam ya partikllerini de tayarak basnl hava ierisine intikal ederler. rnein tekstil fabrikalarndaki iyi filtrelenmemi basnl havann iinde mikroskobik elyaf eklinde bulunan partikller baz kullanm noktalarnda zel problemler yaratabilirler. Emi havas ne kadar tozsuz ise, kompresr arzalar o kadar seyrek, ya, seperatr ve filtrelerin mr o kadar uzun olur. Bu bakmdan kompresr dairesi havasnn temizliine ve kompresr emi filtresinin etkinliine azami dikkat harcanmaldr. Basn Seviyeleri: Fabrikalarda ve zel yaplarda tesis edilen basnl hava ebekeleri genellikle 7-10-16 bar gibi basn deerlerinde ngrlmektedir. Bir iletmede, iki ayr basn seviyesinde basnl havaya gereksinme duyulabilir. Her seviyede gereken basnl hava miktarna bal olarak iki ayr bamsz tesisat kurulabilir. Dk olan basnta gereken hava debisi nispeten az ise, yksek basnl devreden bir reglatr vastas ile alak basnl devreye hava basnc drlerek verilebilir.

Genel Kompresr Konstrksiyonlar: Gnmzde bakm kolayl ve iletme emniyeti asndan daha avantajl olan ya pskrtmeli vidal kompresrler gitgide pistonlu kompresrlerin yerini almaktadr. (Resim 1-6) Ya pskrtmeli vidal kompresrler 13 bar basnca kadar tek kademeli olarak yaplabilmektedir. Zira emi tarafndan vidalar arasna enjekte edilen ya, k scaklnn 80-100C civarnda tutulmasn temin etmektedir. Buna karlk yasz vidal kompresrlerde sktrma isentropik olmamakta ve sktrlan havann scaklk ykselmesi dierinden fazla olmaktadr. Bu kompresrlerde bir kademedeki sktrma oran 3,5i gememelidir. Bu bakmda pratikte 3,2 bar'a kadar tek kademe, 10 bar'a kadar 2 kademe ve bunun zerinde 3 kademe dizayn edilmektedir. Kademeler arasnda ara soutucular bulunmaktadr. (Resim 7-9) Kk pistonlu kompresrler 8 bar'a kadar tek kademeli, bunun zerinde daha fazla kademeli olarak dizayn edilirler. Orta kapasitedeki (2-6 m3/dak serbest hava) pistonlu kompresrlerde bir kademedeki sktrma oran 3, 5i gememelidir. Kompresr niteleri: Kk ve orta boy kompresrler basnl hava tank ve sistemde bundan nce gelen dier aksesuarlar ile birlikte kompakt bir nite halinde temin edilebilirler. (Resim 10-12) Son yllarda baz firmalar niteye basnl hava kurutucusu ve ya filtrelerini de ilave etmilerdir. Grlt Sorunu: Hava kompresrlerinin kard grlt bir eit evre kirlilii olduu iin, izole edilmesi gerekir. Kompresr dairelerinde grltnn darya aksettirilmemesi iin alnacak nlemler dnda , kompresr niteleri sessiz kabinler iine alnabilirler. Bylece grlt seviyesi 10-15 dB azaltlabilir. Basnl Hava Kompresrlerinin Kapasite Kontrol: Kapasite kontrol ebeke basncna gre yaplr. a) Pistonlu Kompresrler: Kk tiplerde al-dur (on-off) kontrol yaplr. Basn aral en az l bar olup 3-4 bar'a kadar kabilir. Kk atlye ve kullanm yerlerinde bu ekil uygulanr. Byk motor gl kompresrlerde sk dur- kalk'lar elektrik motoru iin mahzurlu olduundan ykte-bota alma eklinde kapasite kontrol yaplr. Elektrik motorlu tiplerde kompresr emme supaplar pnmatik kontrol dzeni ile devaml ak tutulmakla kompresr tahrik edildii halde hava basmaz. Patlamal motorlarla tahrik edilen pistonlu kompresrlerde uygulanan dier bir yntem merkezka veya manyetik kavrama kullanlmasdr. Motor devaml alt halde, kavramalarn kumanda ile kavrad srelerde alr. b) Vidal Kompresrler: Bota bekleme zaman kontroll dur- al kumandasnda normal basn aral 1 - 2 bar'dr. Basncn fazla dalgalanmas istenmeyen ebekelerde basn aral 0,5 bar'dr. Byk vidal kompresrlerde (P motor 37 kW) oransal kontrol dzeni ile ebeke basnc devaml sabit kalacak ekilde kapasite kontrol yaplmas mmkndr. Muhtelif zm ekilleri salanacak enerji tasarrufu asndan karlatrlmaldr. Ya Soutucular: Yalanan vidal kompresrlerin ya soutucular hava veya su soutmal olabilmektedir. Sktrma iin sarf edilen enerjinin byk bir ksm yaa getiinden, yaklak 50 - 80C scaklktaki bu sdan faydalanmak mmkndr.

1.2 BASINLI HAVANIN DEPOLANMASI

Basnl Hava Tanklar: Basnl hava tanklar dikey veya yatk silindirik ekilde olabilir. Bu tanklar lkemizde TS 1203 standardna gre imal ve test edilmektedir. Tank zerinde el veya adam delii, hava giri - k, su boaltma, emniyet spab, manometre balant azlar bulunmaktadr. Tanklar test sertifikas alarak teslim edilirler ve bir yllk periyotla basn testine tabi tutulurlar. Basnl hava tanklar kompresr dairesi iine veya ak havaya konulabilir. Tablo 2'de ana lleri sa kesiminde asgari fireye gre tayin edilen dik basnl hava tanklarna ait bir l tablosu verilmitir. baknz: 61 baknz: 62

1.3 BASINLI HAVANIN HAZIRLANMASI lave Art Soutucular:

Bilhassa souk blgelerin artlarna gre dizayn edilmi olan vidal kompresrlerin art soutucular yetersiz olduunda ilave art soutucular tesis edilmektedir. Bunun dnda baz kompresr dizaynlarnda art soutucular ayr olarak verilmektedir. Kompresr soutulmasna paralel olarak, basnl hava art soutucular da hava veya su soutmal alabilirler. (Resim 13-14) Soutma sonucu youan su, basnl hava iinde bulunabilecek aerosol buhar durumundaki yan bir ksmn da birlikte srkleyerek , su ayrcda havadan ayrlr. (Ek 3'teki abak) Bu su, ayrcdan amandral veya selenoit vanal otomatik tahliye tertibat yardmyla tahliye edilir. Hava soutmal art soutucular, en uygun ekilde kompresr dairesi duvarndaki bir pencereye yerletirilirse burann havalandrlmasna bir katkda bulunabilirler. Su soutmal art soutuculardan basnl havann k scakl, su giri scaklnn yaklak 5C zerindedir. Hava soutmal art soutucularda ise, bu deer soutma havas scaklnn 10 - 20C zerindedir. baknz: 63 baknz: 64 Basnl Hava Kurutucular: Basnl hava scaklnn dt blmlerde youan su, tesisatta paslanmadan tr arzalara neden olabilir. Bu bakmdan genellikle elikten olan boru ebekesine verilmeden nce, basnl hava iindeki nem, tesisatn ileri blmlerinde ayrmayacak mertebede havadan ayrlmaldr. Havann kurutulmas suni olarak soutulup neminin ayrtrlmas veya nem ekici (higroskopik) bir madde iinden geirilmesi ile yaplr. Buna gre prensip olarak iki eit basnl hava kurutucu mevcuttur: Soutmal ve apsorpsiyonlu tipler. Bunlardan soutmal olanlar havann ilenme scakln en az + 2C'ye apsorpsiyonlu olanlar ise 70C'ye kadar drlebilirler. (Resim 15- 16) baknz: 65 baknz: 66 Basnl Hava (Ya) Filtreleri:

Yalanan tipteki hava kompresrlerinden gelen hava iinde kompresrn tip ve durumuna gre 3-50 ppm mertebelerinde ya mevcuttur. Boya, pnmatik kontrol aletleri gibi birok kullanclarda ya ve dire kat partikller byk kalite ve iletme problemleri yaratrlar. Bu bakmdan basnl havann filtrelenmesi gerekir. Son dnemlerde yaplan btn tesisatlarda basnl hava filtreleri ngrlmektedir. Yan nemli olmad durumlarda 20 -30 m'den byk partiklleri filtreleyen sinter - metal elemanl filtreler kullanlr. Basnl hava iindeki ya ile 0,1 m'ye kadar irilikteki partiklleri filtreleyen basnl hava filtreleri n ve hassas olmak zere iki kademeye ayrlmaktadrlar. n filtreler ya genellikle 1 mg/m3 'e kadar, hassas filtreler ise 0,01 mg/m3'e kadar filtreleyebilmektedir. (Resim 17) n ve hassas filtrelerden geirilerek yaszlatrlm basnl hava, daha sonra bir aktif kmr ve toz fi litresinden geirilerek CO, koku ve tm kat partikllerden arndrldktan sonra, solunum havas olarak da kullanlabilir. ekil 2'de yukarda bahsedilen eitli basnl hava tesisat elemanlarnn
tesisattaki yerleri ilevsel adan belirtilmitir. baknz: 67

baknz: 68

1.4 BASINLI HAVANIN LETM VE DAITIMI Bant Borular Ve Vanalar:

10 bar'a kadar basnl hava ebekelerinde 1 apa kadar galvanizli borudan pasolu ve rakorlu bantlar tercih edilirken bunun tesinde flanl balantlar gemektedir. Kurutucu bulunan sistemlerde 16 bar'a kadar ebekelerde kaynakl dikili elik borular rahatlkla kullanlabilir. 2"e kadar ap ve 10 bar'a kadar basnlarda kresel vanalar, dier tesisat vanalar yannda kullanlabilir. Daha byk aplarda kelebek vanalar basn kayb bakmndan avantajldrlar. letim ve Datm: Basnl hava kurutucu kullanlmayan ebekelerde boru iine akan havann scakl dtke hava iindeki su buhar youur ve hava ile birlikte srklenir. Tesisatn kritik noktalarna koyulacak su tuzaklar yardmyla alt noktalardan su tahliyesi yaplabilir. Branmanlarda alnmas tavsiye edilen dier bir nlem branman knn stten yaplmasdr. Boru datm ebekeleri atal, balk kl ve halka eklinde yaplabilir. U noktalarn yaknnda ani yksek debi kullanan kullanclar varsa buraya u basnl hava depolan tesis edilebilir. Bylece borulardaki hz ve basn dalgalanmalar azaltlabilir. (ekil 3) U Kullanclarn Balanmas: Hzl balant kaplinleri ve hortumlar: Kullancnn ufak yer deitirmelerini karlamak iin branman ucuyla kullanc arasnda hortum balants tercih edilir. zel hzl balant kaplinleri kullanc gerecin sklp balanmasnda srat temin eder. (ekil 4-5)

1.5 BASINLI HAVANIN ARTLANDIRILMASI

Baz basnl hava son kullanclar ebeke havasndan farkl nitelikte havaya gereksinim gsterirler. Bunlar 4 kategoride toplanabilir. 1. Havann Nem erii Bakmndan: Bilhassa basnl hava kurutucusu olmayan sistemlerde kullancdan hemen nce bir su tutucu veya basnl hava kurutucu koyularak, bu kullancnn istedii zel kuruluktaki basnl hava elde edilir. Baz ebekelerde kompresr dairesinde soutmal tipte basnl hava kurutucu varken, kullancda daha kuru bir havaya gereksinim olabilir. Bu durumda, bu branmann bana apsorbsiyonlu basnl hava kurutucu koyulabilir. Bu kurutucunun kapasitesi branmandaki gereksinimi karlayacak kadardr. 2. Havann Partikl erii Bakmndan : Daha nceki filtrelerden farkl nitelik gsteren zel basnl hava filtreleri kullanlabilir. 3. Havann Ya erii Bakmndan : Basnl hava silindirleri, basnl hava motorlar gibi hava kullanan sistemler ve el aletlerinin yalanmas, basnl hava boru hatt yalayclarnda havaya dozlanan ya ile temin edilir. 4. Havann Rutubetlendirilmesi : Ameliyathane solunum havas uygulamalarnda kuru hava iine nem veren rutubetlendiriciler kullanlr. Bunlar genellikle nargile prensibine gre alrlar. Yal Kondens Suyu Tesisat Yal kompresrn ara soutucu, art soutucu su ayrclarndan, basnl hava tank, filtre ve basnl hava kurutucuda havadan ayrlan yal kondensatn dorudan kanalizasyona veya zemine atlmas evreye byk kirletici yk getirmektedir. Buna mani olmak iin ya su separatrleri kullanlmaktadr. En kolay yol statikyerekimi-tabakalama prensibine gre alan ayrclarn kullanlmasdr. Kondens suyundan ayrlan yalar ayr bir kapta biriktirilerek yeniden deerlendirilmek zere toplama noktalarna teslim edilmektedir.

2. BASINLI HAVA TESSATININ BOYUTLANDIRILMASI

2.1 KOMPRESR KAPASTESNN TAYN Basnl hava kullanclarnn bir listesi yapldktan sonra bunlardan her birinin sarfiyatlar ve iletme periyotlar saptanr. Gnmzde matbaaclktan tekstil sanayine, ambalaj makinalarndan zel montaj istasyonlarna, plastik makinalarndan boyahanelere kadar basnl havann kullanld ok eitli alanlar mevcuttur. zel makinalarn kataloglarnda istenilen hava zelikleri ve serbest hava cinsinden sarfiyat belirtilmitir. Bunun belirtilmedii (eski) makinalarda basit bir iletme deneyi ile sarfiyat bulunabilir. Makinalar alrken, bunlarn e

zamanllk durumlar da iletme uzmanndan renilmelidir. eitli amal ve ok sayda kullancnn bulunduu basnl hava tesislerinde kullanlacak basnl hava debisinin hesab bir takm tahminlere dayandrlmak zorundadr. Burada mmknse retim prosedr ve rakamlarndan hareketle (her bir haval el aleti veya hava kullanan makinann gnlk / saatlik fiili alma sresi x ortalama hava sarfiyat deeri) bir vardiyadaki toplam basnl hava tketimi hesaplanabilir. Tablo 3'de haval el aletlerinin hava sarfiyat verilmitir (9). Tablo 4'de rnek olarak bir iletmenin hava kullanma hesap tablosu verilmitir (7). Basnl havann 1. derecede retim amac ile kullanld iletmelerde kompresr kapasitesinde yeterli emniyet ngrlmelidir. Aadaki tabloda tm sarfiyat karlayan kompresrlerin saysna gre olmas gereken minimum rezerve yzdesi verilmitir. Bunun tesinde bilhassa hava soutmal, atlye tipi pistonlu kompresrlerin 24 saat devaml altrlmalar tavsiye edilmez. Bakm ve ya soutma iin bu kompresrlerin kapasiteleri %25 -%50 civarnda toleransl seilmelidir. Devam 30. Sayda