You are on page 1of 50

6.

BLM Yeni an Alametleri

Kresel ahlak aray, sanayi sonras toplum yapsnn olutuu gnmzde, insanlarn birbirleriyle ilikilerini belirten etik kurallarnn oluumuna ilikin bir araytr. Bu aray u sorular yantlamaya alr: Deien kurallar, artlar, sosyolojik yap, insan ilikileri asndan ahlak reten ey nedir? Yeni ahlak nasl oluuyor? Sanayi dnemi ahlak kerken sanayi sonras dnemin ahlak hangi temeller zerine geliecek? Yeni dnemde iktisadn, toplumun, anlayn ve zihniyetin yaps deitiine gre ahlak ne oluturacak?

Anti-Protestanlk a
Protestan ahlak, esas itibariyle zaman kullanma biimi zerinden anlalabilir. Ortaada zaman hep gemie ynelik tketilir ve ekillenirdi. nsanlar genel anlamda gemii yd ederek yaarlard. Modern ada ise, Protestanln zaman algs ileriye yneliktir ve bu nedenle tasarruf etme ne kar. Tasarruf burada sadece sermaye birikimi anlamna gelmez; zaman algsn ve zamandaki yaam biimini de gelecee ynlendirir. Bu bakmdan, isteklerin tatmini annda gereklemez. Protestanlk bir kontrat zerinde temellenir. Kapitalizmin, sanayilemenin ileyii ve devamll, insanlarn birbirleriyle yaptklar bir kontrata dayanr. Kontratn her zaman yazl olmasna da gerek yoktur.

113

Mehmet Altan

Bir yerden bir mal alrken, onun nitelikli olmasn beklemek ve bu beklentiyi karlamak da bir kontrattr. Protestan ahlakn nerdii her davran eklinde bir tasarruf kontrat vardr. Her eyi ileriye brakma, erteleme Protestan ahlakn davran modelini oluturur. Bugn gelinen antiProtestanlk anda ise, ileriye ynelik bir bekleme, emeklilik, erteleme, tasarruf, kontrat gibi bir ahlak yoktur. Daha ziyade genlerde grld zere, kontratn uzun vadeli bir birliktelik, anlama ve hedefe gitme zellikleri sz konusu deildir. Bu yeni yap, Protestan ahlakn olutuu sanayi toplumundaki anlayn temel kriterlerini eritiyor. Bugn insanlar farkllamaya, yerkre stnde hareket etmeye ve hayat ekillendirmeye eskisinden ok daha yakn. Beyinsel bulular byk bir zenginlik oluturduu iin artk kimse bir mr almak istemiyor. Dne kadar toprak, fabrikalar, sanayi, ulus-devlet ne karken, bugn insan nemli hale geliyor. Beyinsel bulu en byk zenginlii oluturduu iin insann bu kadar nemli hale gelmesi, toplumsal yaplarn insan odakl bir ekilde yeniden kurulmasn salyor. Gerekten de an deimesi, zaman ve mekn kullanmnn deimesidir. Bugn artk toprak, snrlar, bayrak ve rk gibi kavramlar zenginlik yaratmyor ve toplumun ilerlemesini salamyor. lerlemeyi salayan ey, insann yaratcl olduu iin, daha nce rk ve toprak stnden rgtlenen yeryz, insan odakl olarak rgtlenmeye balyor. Elbette an anda tketen,

114

Kresel Vicdan

Protestanlk gibi, istekleri ertelemeyen anti-protestanlk ann tahrip edici olduunu iddia edenler var. nsanlar deiimden korkar. Kitleler her zaman yeni gelenden kuku duyup mevcudu savunur ve gelmekte olan gemiin kavramlaryla deerlendirirler. Buradaki tahrip algs da tam da dnk artlanmalara, sanayi dnemindeki alglara gre olumu durumda. Hlbuki amzdaki deiim dinamiine dikkat etmemiz gerek. Teknolojideki ve iletiimdeki deiimler gibi nirengi noktas olmayan kiiler, bu deiimleri alglayamaz ve gelimeleri yozlama olarak grrler. te yandan, gelmekte olan an kendini o kadar hzl ifade edemediini belirtmek gerekir. Eski dzen artk ilemiyor, ama yeni sistem de henz tam manasyla yerlemi deil. Bu cepheden bakldnda, bugnk dnmlerin bir kriz halini artrd bile sylenebilir. Esasen bu kitabn amac da yeniyi okumaya almak ve yeni aa ilikin ngrlerde bulunmak.

Yeni an Uyum Sorunu


1929da byk bir ekonomik kriz patlak verdiinde iiler, rettiklerini satn alamaz hale gelmilerdi. Sermayenin ald payla emein ald pay arasnda yle bir uurum olumutu ki, gelir dalmnda grlmemi bir eitsizlik olutu. Bu durumun oluturduu muazzam ime de ekonomiyi krize soktu. Bu krizden kmamz salayan kii Keynestir. Keynes, o gne kadar meseleye sadece retim penceresinden bakan anlaytan, talebe dnk bir anlaya ynelmi ve arz ynl bir iktisattan talep ynl bir ikti-

115

Mehmet Altan

sada geii salamtr. retimde bir sorun olmamasna ramen, talep olmad iin ken yapnn yeniden yola koyulmasnn, talebin kkrtlmasyla salanabileceini ileri srm ve bu yaklam baarl olmutur. Talebin kkrtlmas ise, sosyal devletin doumuna sebep olmutur. nsanlarn, biriken mallar satn alp retimi yeniden hayata geirebilmesi iin cretler ykselmi ve bu yolla, alanlarn alm gleri arttrlmtr. Bunun yan sra, izin haklar salanm, emeklilik sistemi gelitirilmi ve yaam standartlar, talebi gelitirmek iin, daha yukarya ekilmitir. Bugn ise sosyal devlet yklyor, nk artk emek n planda deil. Artk zenginlii tanmlayan ey, meslekler deil, meslekleri de aan bir yenilik ve yaratclk. Bugn herhangi bir meslek sahibi olmak, toplumun tmne yaratcln salayacandan ok daha az bir katk salyor. Bir bilgisayar iletim sistemi, yeryzn ekonomik ve sosyal olarak yle byk bir deiime uratyor ki hibir meslek bunu salayamaz. Yahut Facebookun getirdii sosyal deiimin sonular, baka hibir meslek tarafndan baarlamaz. te yandan, hibir meslek sahibi de bu rnlerin yaratclar kadar ok gelir elde edemiyor. Demek ki bugn ne kan, beyinsel dinamizmin esas olduu bir retim biimi. Yeni ada insanlarn gemi kariyerlerinin de bir anlam kalmyor ve mr boyu eitim kavram ne kyor. Drt yllk bir niversite eitimi, bilgi ok hzl bir ekilde artt iin, artk yetersiz hale geliyor. Potansiyel deiimi kinetik hale

116

Kresel Vicdan

getirmek iin srekli olarak kendimizi yenilememiz gerek. Bunun sebeplerinden biri de, Keynesyen modelin artk geerliliini yitirmesi ve sosyal devletin yrrlkten kalkmas. Bugn artk ii snfnn alm gcne bir ihtiya yok. Rekabette, maliyeti drme esas alnyor ve bunu yapmak iin de, ii snfnn haklarn kstlayan bir mekanizma ne kyor. atmadan ziyade bir zm peinde olan dnya, imdi bunun nasl alacan aratryor.

Pazarn Genileme htiyac


Dnyann geri kalm corafyalar kalknmadka, ne o blgelerle iliki kurmak ne de onlar sisteme entegre etmek mmkndr. Afrika kalknmazsa, sanayi sonras devrim de rayna oturamaz demektir. nk yeni a tam bir kreselleme a olmak yolunda ilerlemektedir ve an en byk derdi, aa uyum aamasnda olmayan kitleleri kalkndrmaktr. Nitekim sistem topyekn bir kalknmay salamadan ayakta kalamaz. rnein Hindistan, in ve Brezilya gibi lkeler kalknmadan dnya kalknamaz. nk bu lkelerin nfusu o kadar fazladr ki dnyann yaam standard, zenginlii onlar kalknmadan bir st dzeye tanamaz. Bu kadar geni hacimli lkelerin yoksulluu, dnyann da dengesini ve istikrarn bozar. Bu nedenle kresellemenin en byk hedeflerinden biri, bata bu yksek nfuslu lkeler olmak zere, dnyann her blgesini kalkndrmaktr.

117

Mehmet Altan

Bu noktada Hindistan, in ve Brezilyann hzla kalkndn gryoruz. Bu blgelerin orta snflar geliiyor ve bu sayede sanayi sonras devrim yerlemeye balyor. Dnyadaki tketim dengeleri de bu nedenle deiiyor ve bu durum, gda krizi gibi skntlarn ortaya kmasna sebep oluyor. Bu bakmdan gda krizi dnyann gelimesiyle balantl bir sorundur. Yine de bu tr yeni pazarlarn yaratlmas ve gelitirilmesi kanlmazdr. Trkiye de bu yeni pazarlara dhil lkelerden biridir. Trkiye yeni dnyann nimetlerinden yararlanmak istiyorsa, d politikasnda demokrasiyle, insan haklaryla, piyasa ekonomisiyle bire bir zdelik kurmak zorundadr. nk ekonomik kalknmann gerei ayn zamanda kalknma ideolojisine ve felsefesine yakn hareket etmektir. Ne var ki Trkiye toplumu olarak sanayileme dnemini tam manasyla yaayamadmz iin, bu tr dnmlerin ne anlama geldiini kavrayamyoruz. Batnn bu gei srecinde hangi aamalardan getiini ne yazk ki ngremiyor ve yeni an dnmlerini de bu dorultuda okuyamyoruz. ttihat ve Terakki dneminden bu yana, Trkiyede siyaset bir tr bbrlenme ve kendini byk grme propagandasyla ayakta kalmaya alyor. Sanki uluslararas sistemin etkileri olmakszn bir geliim salanabilirmi gibi bir anlay ortaya kyor. Hlbuki uluslararas toplam mal ve hizmet retimi 57 trilyonken, Trkiye 600-700 milyarlk, yani %1lik bir retim yapyor. Yzde 1lik bir gcn, btn dnyay ynetiyor-

118

Kresel Vicdan

mu gibi davranmas tam bir ironidir. Bu, bir alg eksikliinden ve a okuma zafiyetinden kaynaklanyor.

Teknolojik Yenilik a
Sovyetlerin 1917de kurulmasndan nce, kapitalist sistem teknolojiyi zendirmiyor, bu yzden de teknolojik geliim ok ar ilerliyordu. Sovyetler Birlii ve ABD sonradan muazzam bir dnya egemenlii kavgasna girdiler ve bu kavgann bir boyutu da silahlard. Kapitalizm iin uzay aratrmalarnn bir kr olmamasna ramen, silah konusundaki rekabet bir sre sonra uzay fethetme kavgasna dnt. Bu uzay silahlanmas, sonunda Sovyet sisteminin kmesine sebep oldu, ama dnya kapitalizmini de deitirdi. Kapitalizm daha nce pazar sonuna kadar smrmeden, yeni bir buluu ticariletirmiyordu. Fakat Sovyetler Birliiyle srdrlen rekabet ve uzay savalar, bu bulular ihra etme ve hzlandrma sonucunu getirdi. Sovyetlerin kmesinden sonraki dnemde de bu durum devam etti ve kapitalizm yeni bulular nlemek bir yana, nn amak ve annda piyasaya srmek gibi bir yol izledi. Bugn her yeni bulu, bir ncekinin lmne sebep oluyor. stelik bu durum bir hayat tarzna dnt. Teknolojinin bu kadar hzl gelitii ve her yeni buluun bir ncekini hkmsz kld, en byk krn yeni bulularla elde edildii bu yeni dnemde dnyann ticari alan da byk bir deiim gsterdi. Yeni an en byk zelliklerinden biri de, teknoloji gelimedii vakit sistemin kmesi. Bugn para kazanmann

119

Mehmet Altan

temel arac, yeni bir bulu yaratmak. Bu yzden de yaratclkta mthi bir hzlanma sz konusu. Aratrma-gelitirme (AR-GE) harcamalarnn ykseklii, buluun ancak btn dnyaya yaylnca krl hale gelmesi gibi durum yaratt. AR-GE harcamalarnn finansman, ulus-devletlerin snrlarnn almasn ve rnn btn yerkrede piyasaya srlmesini gerektirmeye balad. Sanayi sonras toplumun pazarnn, kresel bir pazar olmak mecburiyetinde olmasnn nedeni budur. Bu durum, her maln her yerde ayn ekilde yaamas iin bir standartlama ihtiyac dourdu. Bu standartlama, kresellemenin olmazsa olmaz koulu haline geldi. Dier taraftan, yaratcl kkrtmak iin insanlarn farkllamas da kanlmazd. Sanayi devriminin ne kard benzeme kavram, yaratcln neminin byk lde artmasyla birlikte farkllamay da elzem kld. Sanayi dneminde, insanlarn devasa bir makinenin paras olarak, benzemeleri gerekiyordu. Sz gelimi, eitim de bu benzeme kriteri zerinden tasarlanmt. Oysa bugnk retim biimi ayrma zerine kurulu.

Snfsal Dnm: Ezilenler ne kyor


Yeni an en nemli vasflarndan biri de insann zgrlemesi, yaam snrlarnn ve davran biimlerinin genileyerek deimesidir. nsann zgrlemesi tam da daha nce yeterince zgr olamayan, ezilmi ve horlanm snflarn yukar doru kmasn salar.

120

Kresel Vicdan

Yaklamakta olan bu an sosyolojik analizlerinde ne kan nokta, alt snf mensuplarnn basamaklar trmanarak daha yukar noktalara doru ykselmesidir. Gerekten de insann zgrlemesi, ezilenlerin ne kmasn gerektirir. nk ileri teknoloji ancak toplumlarn zenginlemesiyle geni kitlelere ulatrlabilir. Bu da herkesin iyi eitim almasn, zenginlemesini ve kaliteli bir talebin retilmesini gerektirir. Bu durum, ulus-devletin bittii bir ada hl ulusdevlet bile olamam, yoksulluun hl mevcut olduu, insanlarnn zgrlklerinin gelimesine izin vermeyen, totaliter bir diktatrlkte gerekleemez. Kreselleme savunucularnn insan haklarna, piyasa ekonomisine ve demokrasiye bu kadar nem vermesinin sebebi de budur. nsan haklar olmadan demokrasi, demokrasi olmadan da toplumsal gelime olmaz. te yandan, uluslararas ilikilerde demokratik kanallar kullanlmazsa, silahl atmalar ortaya kar.

Avlanmayan Avc: Zamann Ruhu


Kresel arenada kendilerine yer bulamayan ve hem av hem de avc olan lkelerin ve anlaylarn aksine, zamann ruhu ve tarihin temposu yegne avlanmayan avcdr. Zamann ruhu yle nemlidir ki Roma mparatorluu da dhil olmak zere, pek ok byk devlet tam da zamann ruhunu alglayamad iin avlanm ve sonu olarak yklmtr. Zamann ruhunun deimesine Yz Yl Savalar rnek verilebilir. Bu sava, grnen yzyle, Fransa ve ngiltere arasndaki taht sava olarak kabul edilirken,

121

Mehmet Altan

sosyolojik olarak aslnda ulus-devletlerin kurulmasn iaret eder. Bu bakmdan, tarihte ve gnmzde olup bitenlere tarihsel bir perspektifle bakmak kanlmazdr. Yeryznn nereye gittiini grmek istiyorsak, deiime bakmamz gerekir. u halde denilebilir ki uluslararas kamuoyu kendi halknn gelimesini, bireysellemesini ve dolaysyla dnyann retim biiminin gelimesini engelleyen lkeleri diskalifiye edecektir. Dnn ulusal egemenlik kavram bile bugn gcn yitirmektedir. Devletin yekparelii ve mutlak bamszl sona ermekte ve dnyadaki tm unsurlar baml hale gelmektedir. Bugn artk kutsal olan insandr; nk ulus-devletlerin i ve d egemenlikleri iflas etmi, beyinsel kabiliyetin ne kmas dolaysyla gelien insan odakl yaklam hkimiyetini ilan etmitir. Bizde ise hl birey olma, dnyann bir ferdi olma, kresel vatanda olma algs gelimedi. Oysa Said Nursi nsan bytseniz kinat, kinat kltseniz insan olur, der.

Tketerek Var Olmak


Trkiyedeki insanlar da dhil olmak zere, dnya toplumlarnn retimden byk oranda koptuklar sylenebilir. Sanayi sonras topluma doru bir deiimin gerekletii srete gelinen noktada, gen kuaklar byk oranda zamann ruhundan etkilenmektedir. Trkiye bu byk dnmn iinde tam manasyla yer almamasna ramen, toplum dnyann bu yneliminden kanlmaz olarak etkilenmitir. Dier taraftan, Trkiyede 25 yan stndeki insanlarn ortalama

122

Kresel Vicdan

eitim sresi 6,5 yl ise, bu lkede ciddi bir retim yaplmas imkn yok demektir. Bu dnemdeki baz sorunlar retimden kopmaktan kaynaklanmaktadr. Beyinsel bulu yapabilecek seviyenin ok altnda olmamz, zellikle gen kitleler asndan hayat ok zorlatryor. Asgari cret alamayacak durumdaki bir gen bile, byle bir dnyada olaanst lks bir yaam arzulayabilir. Bu durum, su rgtlerinin iinde yer almak, gcn negatif olandan retmek, negatif olarak var olmak ve bu ekilde iyi bir yaam srmek gibi muazzam bir sapma ortaya kartr. Oysa bugn dnyada var olmann koulu, yeni bir bulu yapmaktr. Bu yeni buluu yapamayan bir kii, sanayi dnemindeki kol gc nemini kaybettii iin, arzulad kazanc salayamaz ve imrendii yaamla mevcut hayat arasnda somut bir uurum oluur. Hem eski sanayi dneminin retim biimini inkr edip hem de yeni dzene ayak uyduramamak, hak etmeden elde etme, almadan pay alma hedefini ne karr. Sanayi dneminden kopup sanayi sonras dneme geememi, Trkiye gibi nitelik sknts eken, donanm zayf gen nfusun en byk sorunu budur: retmeden ok iyi yaama hayali. Bu da ancak ahlak tanmayan bir yaklamla mmkn olabilir.

Kresel Vicdana Doru


Kresel vicdan, Trkiye gibi, sanayi toplumuyla sanayi sonras toplum arasnda kalan bir toplumda tam manasyla anlalamyor. Bu kitab nemli klan eyin tam da bu olduunu dnyorum. nk kreselle-

123

Mehmet Altan

me sreci dnyada ok eyi deitirdi, deitiriyor ve deitirecek. Bu deiimleri iyi anlamak ve karar alma srelerinde bu deiime uygun hareket etmek durumundayz. Aksi takdirde, bize yolumuzu gsterecek baka aktrlerle muhatap olmak durumunda kalabiliriz. Nitekim eskiden ulusal kamu deeri bir devletin vatandalarna zarar verdiinde, uluslararas kamuoyu devreye girer, dzenlemeler yapar, nlemler alr, hatta caydrc cezalar verirdi. Ksmen gnmzde, ama byk lde yarn, kresel kamu deerleri zarar grdnde kresel otoriteler devreye girecek. Bu yeni kresel srecin etkin ve adaletli ilemesi iin kresel mdahale kararlarn alan ve uygulayan kurumlarn, kurulularn kendi meruiyetleri de ok nemli. Bugn iin bu meruiyet meselesi tartmal olabilir, ama sre bu dorultuda, kresel mdahalelerin etkinliinin ve meruiyetinin artmas ynnde iliyor. Uluslararas Ceza Mahkemesi, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, yeni NATO konsepti gibi kavramlar ve kurumlar bu yeni kresel vicdann somut icra unsurlar olarak da okunabilir. nsan hayatnn ve insani deerlerin korunmasnn en byk kresel kamu hizmeti haline geldii gnmzde, kresel vicdan tm dnyada bireyin mutlak bir ekilde en kutsal canl saylmas zerine ina edilen bir kavram olarak boy atyor. nsan hayat byk bir hzla kresel bir kamu deeri haline geliyor. Trkiye de bu kresel deiime ayak uydurmak zorunda.

124

7. BLM Bilgi Toplumu ve Bilgi Ekonomisi

Bugn, artk bir bakasn smrmenin krl olmaktan kt bir dneme giriyoruz. Byk Batl lkelerin dier lkeleri smrd ynndeki tez artk gvenilirliini kaybediyor. Bu tr okumalar sanayi dneminde ve ulus-devlet dneminde geerli olabilirdi, ama bugn yeni bulular yapmak ok daha krl ve byk lkeler de bu yolu tercih ediyor. Maliyet ve retim asndan, sanayi dneminin mantyla hayata bakmann zenginlik yaratmad bir adayz. Bu ada kr elde etme, bakasn smrmekten deil, icat yapmaktan geiyor. Baz Marksistlerin kol gcnn smrlmesinden bahsederken, bunu snfsal iliki erevesinden karp, basit bir smr anlayna indirgemeleri, Marksistleri dahi milliyeti bir noktaya srklyor. Dnyadaki bu byk gelimeler olurken, deiime ve ekonominin kendi mantna Dou-Bat, din-rkmezhep atmas algs ile bakmak ya da milliyeti bir anlayla yaklamak, ou zaman bir zihin tutulmasna neden olabiliyor.

127

Mehmet Altan

Kimi zaman da smr kavramyla, insanln ortak ilerleyii birbirine karabiliyor. rnein, elektrii bulan mucit ya da telefonu icat eden kii bizi smryor mu? nsanln gidiatndaki ortak avantajlar da dlayan bir karanla dmemek gerek. Bu bakmdan, insanlk kavramndan kopmadan gnmze bakmak ok nemli. Para kazanma biimi ve kapitalist sisteme ynelik eletiriler, insanlk medeniyetine dmanlk haline gelmemeli.

retim Biiminin Siyasete Etkisi


Sanayi dneminde altyapnn gelimesi ii snfnn ekillenmesi, makineleme, yatrm ve sermaye gibi unsurlarn bir arada bulunmas gerekiyordu. Bu vasflar, yerli bir sosyal kltrn eseri olarak gelimemi ise, toplum da ilerleme kaydedemiyordu. Fakat bilgi anda ne kan, fiziki hammadde deil hizmet retmek. Bilgisayar satmak, kurun atmaktan krl hale gelince, dnya bar arar bir hale geldi. te yandan, silah lobilerinin kazancnn topluma maliyeti o kadar yksek ki bu durum yeni an teknolojilerini reten insanlarn aleyhine bir hal almaya balad. Bu nedenle silah gidecek ve onun yerine biliim teknolojileri gelecek. Nitekim uluslararas sistem ekonomik olarak kazancn kaybettii anda, kendisine zarar veren unsuru terk ediyor. Kresellemeyle birlikte, toplumlarn tarihsel geri kalmlklar da zaman iinde son bulmaya yz tutmak mecburiyetinde. Sosyolojik olarak, altta kalmlarn ne doru yrmeye baladklar bir aa girdik.

128

Kresel Vicdan

nk telefon ve elektriiniz olduu srece, kresel aa uygun bir retim yapabilme kabiliyetiniz var demektir. Bu bakmdan Hindistan ok ilgin bir rnek oluturuyor. Byk bir sefalete ve rktc bir yoksullua ramen, Kalkta blgesi dnyada bilgisayar programclndaki en ileri yerlerden biri. Hindistan rneinde grld zere, toplumun genel gelimilik dzeyiyle, sanayi sonras retim biimine katk arasnda bir irtibat yok. Elektrik ve telefonun, yani bilgisayar altyapsnn olduu bir yerde, retimciler kendi lkelerinin snrlarn ok rahat bir ekilde aabiliyor. Elbette bu muazzam bir kresel deiimi de beraberinde getiriyor. Kreselleme ekonomik olarak dar bir blgeden kp, geni bir alan etkiler hale geliyor. Bunun altyapsn da iletiim oluturuyor; iletiim kresellemeyi kolaylatryor ve hzlandryor.

Bilgi Toplumu ve Bilgi Ekonomisi


Eski ekonomi, yeni ve bilgi odakl bir ekonomiye dnrken, retim srecinde yapsal deiimler yaanyor. Bu gelimeler, yukarda da belirtildii gibi, ekonomik bymeyi kkl ekilde etkiliyor. Bu bakmdan, bilgi toplumu olmak ile bilgi ekonomisine dnmek arasnda yakndan bir iliki sz konusu. Bilgi toplumundan bilgi ekonomisine gei, ksaca endstriyel, saysal ve altyapsal bir dnm ifade ediyor. Bu anlamda, bilgi ekonomisi kavramnn parametreleri bilgi ve entelektel sermaye birikimi, bilgi iletiim teknolojilerinde gelimeler ve yatrmlar, bil-

129

Mehmet Altan

gi-youn inovasyonel rn ve hizmetler, insan kayna birikimi, yeni meslekler, a rgs, da aklk ve a toplumuna gei, yeni inovasyonlarn yaratt kritik younluk, kilitlenme etkisi, yaylma etkisi ve network dsallklar olarak sralanabilir. Bugn bilgi sermayesi ve entelektel sermaye birikiminin ekonomik bymedeki rol, bilgiden bilgi retme, bilgiyi ileme ve bytme gibi temel kavramlar bilgi iletiim aralarna yaplan yatrmlar ve insan kaynaklar birikimine vurgu gittike artyor. Eitimin ekonomik bymeye katks, retim ve verimlilik art ilikileri her gn daha fazla aratrlp tartlyor. Trkiyenin topyekn grmezden geldii nsani Kalknma Endeksi (HDI) eski ekonominin temel parametresi olan gayrisafi yurtii hsla artnn yerini ald. Yeni ekonomide refah artnn ve kalc bymenin doru llebilmesi iin, Paul Romerin ortaya koyduu isel (endojen) byme modeli literatrde ciddi bir nem kazand. Bu modele gre, sabit ve baml deiken olarak eski ekonominin temel byme parametresi olan fiziksel sermaye, igc girdisi miktar ve verimlilik artna odakl Gayrisafi Yurtii Hsla (GSYH) lmleri, yerini yeni ekonomiye daha uygun UNDPnin insan odakl nsani Kalknma Endeksi Parametresine brakmas neriliyor. Katlmc demokrasinin, temsili demokrasinin yerini almas da, bilgi ekonomisi ile paralel yryen sosyal dnmn tanm olan bilgi toplumunun gstergesi olarak kabul edilebilir. Ayrca, alan nfus iinde ynetici snf ve bilgi iisi says ve toplumun eitim se-

130

Kresel Vicdan

viyesi, bilgi toplumu ve yeni ekonominin gstergeleri arasndadr. Sanayi sonras toplumun bilgi toplumuna dnm ile ilgili olarak, Durkheimn toplum tanmnn nemli olduunu syleyebiliriz. Durkheima gre, mekanik dayanmaya dayal toplumlarda insanlar aras farklar azken, organik dayanmaya dayal bilgi toplumunda iblm, uzlama, birbirini tamamlama, birbirine bal, bileik bir yap, olgun i ve meslek ahlakna dayal organizasyon n plana kar. Max Weber ise sanayi sonras toplum ile ilgili brokratik aklc toplumdan sz eder ve ona gre, yeni sistem tamamen rasyoneldir. Daniel Bell sosyal snflarn gcnn bilgi sahibi olma seviyesine gre belirlendiini ifade eder. Ayrca, Belle gre, bilgi retiminin organize edilmesi nemlidir ve bu organizasyon teorik bilgi erevesinde yaplr. Yani teori deneyden stndr. Bell, buna gre bir toplumsal deiim emas ortaya koyar. Japon bilgi devriminin mimarlarndan Yoneji Masuda bilgi toplumunda yenileyici teknolojinin neminden sz eder ve temel retim arac olarak bilgisayar iaret eder. Raymond Aron ise bilgi toplumu ncesinde, rasyonalizme dayal bir sanayi uygarl evresinden bahseder ve bu evrenin yerini Bilim ve teknoloji nclnde geliecek olan yeni bir dzen alacaktr, der.

Bilgi Ekonomisi
Son yirmi senedir bilgi ekonomisi ya da yeni ekonomi ad verilen bir kavramdan bahsediliyor. Fakat

131

Mehmet Altan

bu kavram net bir ekilde tanmlayamyoruz. Tanmlarmzda, bilgi ekonomisinin ya da yeni ekonominin karsna, eski ekonomi diye adlandrlan baka bir kavram koyuyor, ama aradaki fark belirgin hale getirmeyi baaramyoruz. Bu da yeni ekonominin neden daha ok zenginlik ve refah reteceini anlamamz gletiriyor. Eski ekonomi diye adlandrdmz ekonomi, arabalar, makineler, imento, demir-elik, tekstil gibi rnlerin dolamna ve bu rnlerin retimine dayal bir ekonomiydi. Bu ekonominin, daha dorusu bu rnlerin ortak ve temel zellii ise, retimlerinde eski ekonominin temel direi azalan getirinin egemen olmasyd. Azalan getiri kuralna gre, bu rnlerin retimi iin daha ok kaynak, girdi kullanldka retim artacak, ama art gittike azalacakt. Ne var ki yeni ekonominin temel rnleri biliim ve iletiim teknolojisi rnleri, internet, bilgi-ilem, telekomnikasyon aralar olarak ortaya kyor. Bu yeni rnlerin ve yeni ekonominin eski ekonomiden ayrlan en temel nitelii, bu rnlerde ve girdi kullanmnda artan getiri kuralnn egemen olmas. Bu rnlerin retiminde ya da bu rnlerin girdi olarak kullanmnda, girdileri artrdka retim artyor, ama art azalmyor. Bu, dnyann son yirmi senede yakalad en byk dnm. Eski ekonomi, azalan getiri kural altnda insanl belirli bir zenginlik seviyesine tad; ama bundan sonra artan getiri kural egemen olduka refah ve zenginlik katlanarak artacak. 21. yzylda eski ekonominin rnlerini retenler, eski ekonominin girdilerini

132

Kresel Vicdan

kullananlar nispi olarak geride kalrken, yeni ekonomiye geii daha sratli gerekletiren lkelerde refah katlanarak artacak. 21. yzylda biliim teknolojilerine yatrm yapan, bu alanda ne geen lkeler, artan getiriler nedeniyle daha fazla refah retebilecek, yani daha gl, daha belirleyici olacaklar. Nitekim bilgi teknolojileri alannda dnyann borsa deeri asndan en byk on firmasnn dokuzu ABD firmas: Microsoft (ABD), Apple (ABD), China Mobile (in), IBM (ABD), AT&T (ABD), Cisco Systems (ABD), Google (ABD), Oracle (ABD), Hewlett Packard (ABD) ve Intel (ABD). nternet alannda en yksek ciro yapan be firmadan drd de yine ABD firmas: Google (ABD), Amazon (ABD), Tencent Holding (in), Ebay (ABD), Yahoo(ABD). Bilgisayar alannda da dnyann ilk be firmasndan drd yine ABD firmas; Microsoft (ABD), Oracle Corporation (ABD), SAP AG (Almanya), Symantec (ABD), CA Technologies (ABD). Telekomnikasyon dalnda da ilk be dnya firmasndan ikisi ABD firmas, ama birinci yine ABDden: AT&T (ABD), NTT (Japon), Verizon Communication (ABD), Deutche Telekom (Almanya), Telefonica (spanya). Bilgisayar makinelerinde de en bata ABD firmas geliyor: Hewlett Packard (ABD), IBM (ABD), Dell (ABD), Fujitsu (Japonya), NEC (Japonya). Grld gibi, 21. yzyln refah retecek sektrlerinde ABDnin imdilik byk bir egemenlii var. Bu egemenliin arkasnda da baka byk bir egemenlik

133

Mehmet Altan

yatyor; o da ABD niversitelerinin ve doktora programlarnn mukayese edilmez stnl. Hangi yntemle sralarsanz sralayn, birinci daima Harvard olmak zere, ilk onda daima sekiz tane ABD niversitesi bulunuyor.

nsani Kalknma
nsan kalknma paradigmas milli gelirin artmas veya azalmasndan fazla bir ey olup, insanlarn tam potansiyelini aa kartabilecekleri ve onlara kendi ilgi alanlarna ve ihtiyalarna gre, verimli ve yaratc hayatlar srebilecekleri evre koullarnn yaratlmas ile ilgilidir. nk insanlar milletlerin gerek servetidir. Kalknma insanlara deer verdikleri bir hayat yaayabilecekleri seenekleri geniletir ve bu, ekonomik bymeden fazla bir eydir. Ekonomik byme sadece bir ara olup, insanlarn seeneklerini arttrmak adna nemlidir. Ancak bu seeneklerin arttrlmasnn temelinde, insan hayat iin daha fazla olanak salama dncesi yatmaktadr. nsani kalknmann salad en temel olanaklar ise uzun, salkl bir yaam, eitim-retime ve toplumsal hayata entegrasyon iin gerekli kaynaklara eriim ile ilgilidir. Doal olarak, insana sunulabilecek seenekler snrsz ve zamana gre deikendir. Milli gelir ve byme rakamlar bilgiye daha fazla eriim, daha iyi beslenme ve salk hizmetleri, daha gvenli geinme, sua ve fiziksel iddete kar gvenlik, bo zaman ve dinlenme zamanlarnn tatmin edilebilmesi, politik ve

134

Kresel Vicdan

kltrel zgrlkler, sivil toplum rgt aktivitelerine katlabilmek iin aralardr. Yani kalknmann hedefi, insanlara uzun salkl ve yaratc bir hayat yaayabilecekleri evre koullar yaratmaktr. nsani kalknma yaklam, 1980lerin nde gelen kalknma yaklamlarna ynelik eletiriler neticesinde ve milli ekonomik byme ile insanlarn bireysel seeneklerinin artmas arasndaki iliki varsaym ile birlikte ortaya kmtr. Pakistanl ekonomist Dr. Mahbub-ul Haq, insani kalknma paradigmasnn formle edilmesinde ve yeni bir kalknma modeli alternatifinin retilmesi ihtiyacnn fark edilmesinde anahtar rol oynamtr. nsani kalknma asndan en merkezi olan ve gncel olarak ilenen temalardan bazlar unlardr: Sosyal geliim, bilgiye daha fazla eriim imkn, daha iyi beslenme olana ve salk hizmeti. Ekonomik byme, eitsizlii azaltma ve insani kalknma seviyesini gelitirme asndan nemlidir. Verimlilik, insani kalknma asndan byme, fakirlerin, kadnlarn ve dier marjinalize edilmi gruplarn faydalanmas asndan, byme iin kaynak kullanm ve bu kaynaklarn bulunabilirlii asndan nemlidir. Eitlik, ekonomik byme ve dier insani kalknma parametreleri asndan nemlidir. Katlm ve zgrlk, demokratik ynetime kiiye zel yetki ile katlabilme, cinsiyet eitlii, sivil ve politik haklarn varl, kltrel zgrlkler, zellikle marjinal gruplarn haklar, kyl/kentli, erkek/kadn, ya grubu, din ve mezhep, etnik kken gibi fiziksel ve zihinsel parametrelere bal olmakszn katlm zgrlk imkan nemlidir. Sr-

135

Mehmet Altan

drlebilirlik, gelecek nesiller iin ekolojik, ekonomik ve sosyal koullar asndan nemlidir. Ayrca kadnn ekonomik hayata katlm da nemlidir. novasyon ve insan sermayesi ilikisini inceleyen modellere gre, genel insan sermayesi tecrbe derinlii, genilii ve resmi eitim ile ilgilidir. zel insan sermayesi ise, genel insan sermayesi konfigrasyonuna ilaveten, giriimcinin teknolojik gemi bilgisi, piyasa bilgisi, mteri bilgisi, yeni teknolojiler hakkndaki bilgisi, frsat farkndal ile ilgilidir. Bamsz giriimcilik hl nemlidir; nk bu konudaki aratrmalara gre, kk iletmeler radikal inovasyon retmede daha baarldrlar. Harcamalar byk firmalar yapyor olsa da, cesaret, risk alma ve giriim kabiliyeti esneklikleri zayftr. Yine aratrmalar son 200 yldaki inovasyonlarn arkasnda hep bamsz giriimciler olduunu gstermektedir. nsan sermayesi nitelii, bulu sezgisi iin nemli bir unsurdur. Ayrca i tecrbesi derinlii, farkl piyasalar-aras tecrbe, fonksiyonel tecrbe, endstriyel tecrbe, giriimsel strateji ve frsatlar deerlendirme asndan nemli insan sermayesi nitelikleridir. Tecrbe genilii, giriimcilii etkiler ve daha fazlas daha iyidir. Derin ve geni mesleki tecrbe, yksek kurumsal eitim, radikal inovasyonlar asndan daha nemli zel insan sermayesi nitelikleridir. Teknoloji ve piyasa bilgisi farkl fikirleri bir araya getirme imkn salar ve yeni teknoloji bilgisi, gemi teknoloji bilgisi, mteri ihtiyalar bilgisi, piyasaya ait gemi bilgisi ve en ok da teknoloji n bilgisi yeni inovasyonlar iin ok nemli zel insan sermayesi me-

136

Kresel Vicdan

ziyetleridir. Aratrmalar ayrca igc piyasas tecrbesi, ynetsel tecrbe ve nceki giriim tecrbelerinin, yeni giriimlerde bulunma ve olumlu sonular elde etme ile anlaml bir ekilde ilintide olduunu gstermektedir.

Kapitalizm Sonras Toplum ve Vicdan


Profesr Peter Drucker, Kapitalizm Sonras Toplum adl kitabnn Ulus-devletten Mega-devlete balkl blmnde, Trkiyenin bugnk durumuna da k tutan u anlatm yapyor: Politik yap ve politikada da yeni bir post dneme, egemen devletin sonrasna geiyoruz. Bugnn yeni kuvvetlerini biliyoruz. Bunlar son drt yz yl boyunca politik yapya ve politikaya hkmetmi olan kuvvetlerden olduka farkl kresel gler. Yeni talepleri de biliyoruz ve bunlarn bir ksmn, hatta belki ounu formle edebiliriz. Fakat yantlar, zmleri ve yeni btnlemeleri henz bilmiyoruz. Sahnedeki aktrler, politikaclar, diplomatlar, brokratlar, siyaset bilimciler ve yazarlar, hl dnn terimleriyle konuuyor ve yazyorlar. Genel bir tavr almak zorunda olduklar iin, dnn gereklerinden yola karak ve dnn varsaymlarna dayanarak davranyorlar. Peter Drucker, ulus devletin nitelik deitirme zorunluluunu iki temel nedene balar. Bunlardan birincisi, ulus devletin artk paray kontrol edememesidir. Para hem elektronikleti hem de ulus-tesi bir nitelik kazand. Para aknn kontrol ulus-devletlerin boyunu oktan at. kinci temel neden ise, ulus-devletin

137

Mehmet Altan

artk enformasyonu da saptramamas, kontrolden geirerek istedii gibi ynlendirememesi. Ulusa sylenen yalanlarn dorusunu, annda yabanc bir kaynaktan renebiliyoruz. Para gibi enformasyon da yeni bir dneme geti ve bu yzden de a deiiyor. Toplumun yapsyla insann yapsnn zde olduu bir dneme, insan odakl bir aa giriyoruz. nsan yeniden yceliyor ve btn sistemlerin nne geiyor. Yukarda da belirtildii zere, bunun sebebi eski ekonominin retim faktrlerinin yerini inovasyonun almas. Bulular, yani insan beyninin bulduu yeni yaratmlar yeryzne yaylyor ve her yeni bulu eskisini bir kenara iterek btn pazarlar ele geiriyor. te yandan, byle bir bulu kabiliyeti olan kimse rahatlkla sermaye bulabiliyor. nk artk sermaye sahibi olmann nemi kalmad. Bunun yerini yaratc bir fikir ve bir bulu sahibi olmak ald. Artk insanolunun en nemli vasf olan beyin yeni bir retim faktr olarak karmza kyor. Zenginlik retebilen, btn hayat beyinsel bir yaratclkla, inovasyonla ve bulularla ekillendiren insan her eyin nne geiyor. nsan kutsallarn kutsal olarak her eyin nne geiyor. Dnya insan her eyden saknr, gzetir hale geliyor. Artk insan toplumun ve yaamn en gzide yerine koyuyoruz. Beyinsel faaliyetleriyle yenilik yaratan insan sosyal yapy yeniden kuruyor. nsann ortak deerleri, temel hak ve zgrlkler ve bireysellik ne kyor. Oysa ulusdevlet dneminde insan, sermaye snf kadar nemli deildi. Bugnse, sosyo-ekonomik sistemin zn

138

Kresel Vicdan

insan oluturuyor. Bu yzden de insann zeliklerini ieren, nemseyen bir kresel yaplanmaya doru gidiyoruz. Bu yeni oluuma da insan odakllk diyoruz. Artk rk ve toprak nemli deil. nsanlarn farkl corafyalarda, farkl kltrlerde yayor olmas yaratclk asndan byk bir avantaj haline geliyor. Bu yeni aa uyamayan, eksik ritimle dans eden, deiimi alglayamayp bu gelimelere dman olanlarn, yeni dneme ayak uydurmas mmkn deil.

139

8. BLM Kresel Vicdan ve Panhmanizm

Kresellemenin ahlaki sorunlarnn, ancak yeni bir kresel ahlakla zlebilecei dncesi, birok almann konusu oldu. Bu abalar kresel etik, dnya etii, evrensel etik gibi kavramlarla ifade ediliyor. Bu kavram da Trkeye genellikle kresel ahlk olarak evriliyor. Kresel etik, kresellemeyle ilikisi sebebiyle, zellikle kresel problemlere younlam ahlk almas olarak temayz etmekte ve insann saygnlnn ve biyolojik varlnn korunmas amacn tamaktadr. Kresel etik btn insanln iyilii gzetilerek formle edilmi bir ahlk sistemi olarak tanmlanr. nsanl bir ideal olarak ne karan ve hmanist bir karaktere sahip olan kresel etik, ekolojik problemleri, insan hayatn korumak zere sava kartln, bitki ve hayvanlar korumaya ynelik ekolojik bilinci, yerlilerin ve gmenlerin haklarn, ekonomi ve teknolojiyle ilgili ahlaki problemleri de kapsyor. Bununla birlikte, kresel etik literatr genel olarak temel meseleye deiniyor: nsan haklar, evre haklar ve

143

Mehmet Altan

kadn haklar. Kresel etik, btn insanl kapsayan evrensel deer ve normlar aramakla birlikte, kresel sorumluluk fikrine de vurgu yapyor. Bugn, sanayi dneminden sanayi sonras dneme geiin yaratt zorlu sorunlara zm olabilecek Protestanlk gibi bir tutkal yok. Kapitalizm ayn dine, ayn kltre ve ayn estetik deerlere sahip, Avrupa gibi dar bir corafyada olutu. Kreselleme ise, ok ayr dinlerden, kltrlerden, estetik deerlerden oluan ve insanln ortak corafyas olan btn yeryznde ayn anda ekilleniyor. Dnn kavramlar, deerleri, lleri yok olmu, ilevsiz kalm durumda. Bu deiimler karsnda, herkeste belli bir aknlk var. Bu aknl bir an nce atlatp, bu yeni dnemin imknlarn ve zorluklarn ele almamz gerek. Kresel ahlak ne retecek? Kresel vicdan ne yaratacak? nsanolunun yaratc beyinselliini besleyecek ve gvenceye alacak evrensel yap nasl kurulacak? Sanayi dneminde insanlar ahlakl, retken, alkan ve dzenli klan Protestanlk deerleri yzyllar iinde tepkisel bir ortam yaratt. Artk Batda birok insan almaktan, tasarruftan, sistemli bir hayattan ve bugnden vazgeme anlayndan holanmyor. Fakat buna alternatif olarak gelimeye balayan yaam tarznn henz bir ahengi yok. retilen alternatifler imdilik tepkisel bir tavr olarak kalyor. Kitleler, sanayi dneminin retim anlayndan, retim yapsndan ve retim ahlakndan uzaklayor. Topran retimdeki etkisi kayboldu, emein kutsanmas ald ve sermaye nemsizleti. Ancak, sanayi

144

Kresel Vicdan

sonras dnemin retim yaps ve retim ahlak da belirgin deil. Bilgisayarlama ister istemez bir saydamlk getiriyor ve yalan syleme ihtimalini ortadan kaldryor, ama Protestanlk gibi btncl bir yap da kurulmu deil. Daha nce de sk sk belirttiimiz gibi, beyinsel yaratclk ve birey odakl bir hayata doru ilerliyoruz. Ayn, tarmdan sanayiye gei gibi bugnden yarna geite de, Protestanln yerini dolduracak, insan beyninin yaratclk enerjisini ve potansiyelini yeni bir sosyal ereveye oturtacak, btncl bir retiye ihtiya var. Kapitalizm srasnda bu reti Protestanlkt; peki sanayi sonras dnemde bu retinin yerini ne alacak?

Kresel Vicdana Dair Birtakm pular


Sanayi sonras dnemde akln ve beynin n plana kmasna karn, szgelimi insan haklarnn gereklemesinde vicdann da nemli bir rol olduunu vurgulamak gerekir. Esasen vicdan evrensel hukuk kurallar tarafndan ifade edilir. Nitekim vicdann arzu ettii ey adalettir. Hukuk bilimi de temelde vicdan zerine bina edilmi bir l mekanizmasdr. Bugn itibariyle kresel vicdann henz olumamasnn sebebi de, kresellemenin yeni bir hukukunun olumamasdr. Belirtmek gerekir ki bugn yeni dnemin getirdii deiimlerle ilgili karmaa almad ve dengeler henz yerine oturmad. te yandan, hukuka gre, insan baz temel haklarla dnyaya gelir ve bunlar ahsa ait, devredilmez, vazgeilmez haklardr. Buna ramen, insan haklar fikrinin

145

Mehmet Altan

ou kez mevcut inanlar, hukuk dzenleri ve siyasi gle attn gryoruz. Bunun almas iin, ncelikle insanolunun insan olmaktan dolay elde ettii haklar savunmaya balamas gerekir. nsan haklarnn yerleebilmesinin ilk koulu budur. Kendisine kar zenli olmayan, kendisini kutsal kabul etmeyen, kendi yaratclnn ve reticiliinin farknda olmayan, bu anlamda kendisine sayg gstermeyen ynlarn olduu lkelerde insan haklar hayata gemiyor. Dolaysyla, bu durumu sadece ynetimler asndan deil, ynetilenler asndan da dnmemiz gerekir. nsanlar bu haklar talep etmedikleri, bu haklara doal olarak sahip olduklarna inanmadklar zaman, insan haklar hayata geemez. Bu durum bir lde toplumlarn gelimiliiyle, bireyin toplum iinde ne kmas, bireyin kendi haklarna sahip kmasyla ve insanolunun kendisine z saygs ve zgveni olmasyla balantl.

nsan En Yce Deerdir


Daha nceki blmlerde defaten tekrarladmz gibi, kreselleme ve insan haklarnn geliimi sanayi sonrasndaki ekonomik srelerle yakndan balantldr. Bu nedenle, eski retim biimleriyle alan kiilerin insan haklarnn dinamizmini yakalayamamalar olaandr. Bu dinamizmi yakalayanlar ise kol gcyle yahut makinelerin bir paras olarak deil, beyinsel yaratclyla alan kimselerdir. nk beyin gc insana sonsuz hareket kabiliyeti verir. Beyinsel yaratclk dnyann en byk zenginlik kayna olma aa-

146

Kresel Vicdan

masna geldiinde, insan haklar da ok daha farkl bir boyut ve nem kazanmaya balyor. Hayat, baka hibir canlda olmayan insan beyninin faaliyetleri belirlediinde, insan yeniden tanmlanm olur. nsan beyninin mkemmellii her eyin nne geer ve insann kutsallarn en kutsal olduu kefedilir. nsan haklarnn ne kmasn ve insan odak alarak yeni bir rgtlenmeye gidilmesini salayan da budur. te yandan, insanlarn insan haklarndan yeterince faydalanmadklar durumda, bireysel gelimenin salanmas da mmkn deildir. Kendisini deerli grmeyen, klmayan bir kimsenin insan haklarna sahip kmas sz konusu deildir. Dolaysyla, bu sre insanlarn kendi bireysel varlklarna daha fazla nem vermeleri, kendileriyle bark bir iliki iinde olmalaryla balantldr. Bu yzden, insan kendini deerli addetmezse, yeni aa yryemez. Yeni an znde, hem insan beyninin srekli yeni bulular yapmas hem de o yeni bulular yapan insann adalarnn, kendini deerli addetmesi vardr. Bu dnem, insanolunun eskiden gizli olan erdemlerinin ortaya kt, insandan daha nemli hibir kavram ve tabunun olmad bir sretir.

Irklarn Sonu: Panhmanizm


Bundan nceki blmlerde ifade edildii gibi, burjuva devrimi, ulusal bir pazara ihtiya duydu ki bunun yaratlmasnn yolu, rka dayal bir millet anlaynn inasyd. Bu sebeple, XIX. yzylda ayn rk bir btn

147

Mehmet Altan

olarak toparlama dncesi kkrtld. Dier rklarda olduu gibi, Osmanlda da Pantrkist akmlara rastlanyordu. Osmanlda dine dayal bak ise, kurtuluu ayn din etrafnda bulumakta gryordu. Panislamist hareketler, rka dayal bir birlii hem kavimci hem de dar olmakla eletiriyordu. Ne var ki burjuvazinin ekonomik stnl, ulus-devlet anlayn daha etkin ve ilevsel hale getirdi. Sermayenin deil, beyinsel yaratcln zenginliin kayna olmaya balad yeni dnyada, toplumsal rgtlenme de dnce de deimeye balad. Sanayi sonras yeni dnem, rka dayal ulus-devleti aarak, insanlarn rgtlenme biimi olarak ayn deerleri temel aldklar bir kresellemenin dinamiklerini pekitiriyor. Bu dnemin yeni ideolojisi de, insan odakl bir rgtlenme ve ynetim zihniyetini ieren Panhmanizm olacak. Yunancadan gelen pan kelimesi, btn anlamn tayor. Hmanizm kelimesi ise Latince insan doas anlamna gelen humanitastan tremi. Hmanizm genel olarak insana ve insan deerlerine en byk arl veren dnsel yaklam olarak tanmlanyor. Hmanizma Rnesansn da temel dnce akm olduundan, Panhmanizmin kavram olarak yeni olduunu syleyemeyiz. Kavram ilk olarak, Fransz edebiyatnn nemli isimlerinden Romain Rolland kullanm. 1866da doup, 1944te len Rollandn yaam da, deyi yerindeyse bir Panhmanizm ant. Trkiyede ise Panhmanizm kavramn Romain Rolland kaynak gstererek ilk anan kii Cemil Meri olmu. Ralph Borsodi ise

148

Kresel Vicdan

1963te Komnist Manifestoya nazire olarak Panhmanist Manifestoyu yaymlad. Panhmanizm kavramnn, 2000de yeniden hatrlanmasnn sebebi de manifestonun yeniden yaymlanmas oldu. Ne var ki kavram imdilik sadece felsefeciler, diplomatlar ve eitmenlerce tartlyor ve hayatn iinde yerleecei somut zemin henz tam netlemi deil. Panhmanizm konusunu tartanlar, bugn daha ziyade hmanizm kavram ile insan doas arasndaki ilikileri, yeryzn kapsayacak evrensel bir hmanist eitimi ve hangi lkenin bu kavram hayata daha hzl tayabileceini aratryor. Panhmanizm, dnyaya artk ulus-devletler zerinden deil, kresel bir perspektifle bakmamz gerektiriyor. Kresel vicdana tam da bunun iin ihtiya duyuyoruz. Btn dnyay deitiren ve yekpare olarak alglayan bir ynelim sz konusu olduu iin, ancak mevcut dinamikleri takip edebilen ve deiimlere ayak uydurabilen lkeler kresel bir vicdanla Panhmanizmi gerekletirebilirler. Bunun nkoulu da kresel meselelere artk ulus-devlet mantndan vazgeerek bakmak. Panhmanizmi daha yakndan tanyabilmek iin, Panhmanistlerin yaymlad manifestonun giri blmnden yle bir alnt yapmak istiyorum: Hmanistler, bu dnemin ve yzyln kadnlar ve erkekleridir. Hmanistler daha nceki tarihi hmanizmi tanrlar ve sadece gnmzde merkez tekil eden kltrlerden deil, deiik kltrlerin katklarndan da ilham alrlar. Dahas, bu yzyl ve binyl geride brakm, yeni bir dnyada yaamaya balamlar-

149

Mehmet Altan

dr. Hmanistler, gemilerinin ok uzun olduunu ve geleceklerinin daha da uzun olacan hissederler. Geleceklerinde bugnn genel sorunlarnn zlmesi iin abalamay dnrler. Hmanistler iyimserdirler, zgrlk ve sosyal ilerlemeye inanrlar. Hmanistler, uluslararascdrlar ve evrensel bir insan devletini arzu ederler. Dnyay global olarak yaayabildikleri ve hareket edebilecekleri bir yer olarak kavrarlar, tek biimli bir dnya deil iinde eitlilikler barndran bir dnya isterler. eitlilik ile kastedilen; eitli etniklikler, diller ve grenekler, eitli fikirler ve zlemler, eitli inanlar, din tanmazlk veya dinler ve almak ve yaratclkla ilgili eitliliklerdir. Hmanistler; efendiler istemezler, ne patron ne lider ne de kendilerini bakasnn patronu veya efendisi olarak grmek isterler. Hmanistler ne bir merkeziletirilmi devlet ne de onun yerini tutacak baka bir yap isterler. Hmanistler ne polis ne ordu ne de silahl eteler grmek isterler. Bununla beraber, hmanistlerin zlemleriyle bugnn dnya gerekleri arasnda bir duvar ykselmektedir. Artk bu duvar ykmann zaman gelmitir. Bunun iin dnyadaki tm hmanistlerin birlemesi zaruridir.

Saydamlk
Panhmanizm, vicdan insana ok deer veren bir anlayn etrafnda ekillendiriyor. Bu yeni anlayn oturmas iin somut bir zemin gerekiyor. Bu zeminin de, sanayilemenin snrl corafya anlayndan ve Avrupada Protestan ahlak etrafnda oluan ahlaki

150

Kresel Vicdan

deerlerden farkl bir perspektife sahip olmas kanlmaz. Ben bu perspektifin nemli bir ayann saydamlk olduunu dnyorum. Panhmanizm, insan odakl bir anlaytr ve vicdana dayanr. Kresel vicdann en net ifadesinin ise saydamlk olduu sylenebilir. Yeni ada, her yerde etkin, yaygn, ilevsel bir kresel vicdann varl da saydamla baldr. Vicdann her yerde etkin ve egemen olmasn salayacak olan ey saydamlktr. Artk hibir ey karanlkta ve gizli kapakl yaanamaz. Bir anlamda, herkesin rlplak, olduu gibi yaad ve birbiri tarafndan grld bir dnyada yayoruz. Ama bu dnya Big Brothern korkun dnyas da deil. Gelien teknoloji sayesinde gzetleniyoruz, denebilir. Peki sistemin odanda zaten insanln kutsall varsa kim, kimi, neden gzetlesin? nsan realitesinin saydamlk zerine kurulduu ve o saydamln yeryz vicdanyla denetlendii yeni bir a bu. Buna saydamlk dememin sebebi, yalann ortadan kalkmas. Kimle konutuumuz, nerede bulunduumuz, hangi bankadan para ektiimiz artk biliniyor. Wikileaks rnei, devletlerin saydam olmayan ynlerini amas bakmndan ok nemli bir rnek. Dolaysyla, belki de artk Big Brothera yeni bir yorum getirmemiz gerek. nk artk hayatn yeni koulu ve vicdann yeni ifadesi, Big Brotherdan korkmayacak kadar saydam olmak. Saydamlk, insanl vicdanszlk yapamayacak bir hale getiriyor, nk vicdanszlk ancak karanlkta yaplabilecek bir ey. Yeni teknolojiler ve iletiim, in-

151

Mehmet Altan

sanlarn karanlkta kalan gizli yanlarn gzler nne seriyor. Bu minvalde, insan odakl bir rgtlenmeyle yeniden yorulacak bir aa doru gidiyoruz. Bugn sregelen adaletsizliklerin ortadan kalkmas iin nmzde uzun bir yol var. Hl elektrik kullanamayacak derecede yoksul insanlar ve toplumda byk bir eitsizlik var. te yandan, bu adaletsizlii ortadan kaldrabilecek bir dinamik de hzla yol alyor. in gibi dne kadar ok ciddi skntlar yaayan bir lkenin orta snf hzla geliiyor. Hindistan kalknyor. Bunun gibi rnekler, bize dnyann u anki btn hastalklarnn ve strap verici halinin hzla dntn gsteriyor. nsanlarn kendi potansiyellerini ileri dzeyde hayata geirebildikleri, enerji kaynaklarnn kimsenin kimseyi smrmesine imkn brakmayacak hale geldii ve esas ilevin yeni bir eyler bulmaya ynelik beyinsel faaliyet olduu, insann bireyselliini zgrce yaayp arzularn hayata geirdii bir yapy arzuluyoruz. Bu yapnn oluumunda kresel vicdann ok nemli bir yeri var. Kresel vicdann ortaya kmas ve glenmesi iin ise, saydamla ihtiyacmz var. Kapitalist sanayileme srecinin dinamikleri ald iin, insanlarn yaam erteleyemeyecei, an annda yaadklar, almann deil, beyinsel yaratmann esas olduu bir dnemdeyiz. Tasarrufun deil, iyi yaamann ne kt, bir makineleme srecinin deil, insanileme boyutlarnn esas alnd bir dnem bu. Anlk tercihlerin bireyin kendi isteine gre deiebilecei, arayn uzun vadeli kontrata deil, gnlk temponun ihtiyacna gre yenilendii bir dnem. Sanayilemede Protestanlk varsa, bugnk yeni dnemde anti-Pro-

152

Kresel Vicdan

testanlk var. Dnn deneyim odakllnn yerini bugn saydamlk ald. Dn toplum ncelikliyken, bugn insan n planda. Temel paradigmann ok hzl deitii bir dnemi yayoruz. Protestanlk sadece Hristiyanln kendi iindeki sermayeyi kuatan modern bir kesimi kapsarken, bugn hmanizma btn insanl kapsyor. Protestanlk yerelken, hmanizma evrensel bir hale geliyor. Protestanlk, sermaye birikimine ynelik bir kltr ierirken, hmanizma insanln ykselmesini esas alan bir yap olarak karmza kyor. Saydamlkla birlikte devletlerin bilgiyi kendilerine saklayamadklar bu aamada, artk uluslararas kurulular araclyla devletler birbirlerini denetliyor. Artk vatandalar bilgi edinme hakkna sahip. Teknoloji de bu tr gelimelerin olmasna imkn veriyor. Yalandan beslenenler bu durumdan honutsuz olabilirler. rnein, Wikileaksin nasl bir rahatszlk yarattn biliyoruz. te yandan, Panhmanizm bir dnya dinamii olarak corafyann, kltrlerin ve inanlarn stnde yer alan bir gereklik olarak hayat buluyor. Buna gre, ister Mslman, ister Hristiyan, isterse de Protestan olsun, kresel bireyin gayriahlaki davranmas kabul edilemez. nsann kutsalln yadsyan bir dzen anlay, grup, cemaat ya da toplum iindeki kstlamalardan syrlmay gerektiriyor. te yandan, vurgulamak gerekir ki hmanizmayla dinler kesinlikle elimiyor. Yalan serbest brakan bir din olabilir mi?

153

SONSZ

Vicdan ounlukla bireysel bir ey olarak algland halde, kavramn tanm bu algyla eliir. Vicdann, kiinin doru ya da iyi olan yapma dorultusunda gelimi bir zorunluluk duygusu erevesinde, kendi davranlarn, amalarn ve karakterini ahlaki adan deerlendirmesini salayan psiko-kltrel yap olarak tanmlamtk. Demek ki psiko-kltrel ortam, vicdan algsn da belirliyor. Zaten tersi olsa, insanln maceras, insan artan garipliklerle seyretmezdi. Hmanizma gibi, insan en yksek deer kabul eden bir anlaytan rk stnlne dayal dnya savalarna srklenmezdik. Bu savalar ve ulus-devletlerin hastalklar insanla byk bir zarar vermekle kalmad, ayn zamanda vicdan da dumura uratt. Bugn teknolojik gelimeler sonucunda insana odaklanmak mecburiyetinde olan kreselleme andayz. Sosyo-ekonomik ve psiko-kltrel yap, yerkre apnda deime srecinde. Bu srete ister istemez vicdan da kreselleecek.

155

Mehmet Altan

Kitabn hemen balangcnda da sylediimiz gibi, kreselleme teknolojik olarak kendi altyapsn oluturdu, ama kendi kresel bireyini ve kresel bilincini ve dolaysyla kresel vicdann henz yaratamad. nsanlar hl snrlar iindeki gelimelere daha fazla nem veriyorlar. Bu tepkilerini de ulus-devlet anlay ve vicdan belirliyor. Kreselleme henz kreselleen bir duyarll yaratamad ve insana odaklanan, her eyin zerinde ona deer veren bir noktada deil. Eski dnemin hipnozlar tam manasyla ortadan kalkmad. Yeni dnya, kendi artlarn ve vicdann yava yava oluturuyor. Tam da bu noktada, kreselleme btn dnyay kendi ilgi ve duyarllk alan olarak gren kresel bireye ve onun kresel vicdana ihtiya duyuyor. te yandan, retim tarznn, retim ilikilerinin ve glerinin deiimini kabul etmekte zorlanan ve dnyann ktye gittiine inanan bir anlay da gcn koruyor. Neoliberal bir dnyann ahlaksz ve vicdansz olduunu ve bu bakmdan kresel vicdan kavramnn sadece bir hayal olduunu iddia eden bir kesim var. O halde u soruyu sormamz gerekir: Topran, sermayenin ve emein toplumdaki rolnn etkisizletii, beyinsel bulularn zenginliin kayna olduu bir dnyada insan glenir mi, etkisizleir mi? Sermayenin deil, beyinsel yaratcln zenginliin kayna olmaya balad yeni dnyada toplumsal rgtlenme de, dnce de deimeye balad. Sanayi sonras yeni dnem, rka dayal ulus-devleti aarak, insanlarn rgtlenme biimi olarak ayn deerleri temel aldklar bir kresellemenin dinamiklerini pekitiriyor.

156

Kresel Vicdan

Teknolojik gelime ayn zamanda yalan ortadan kaldryor ve yaam saydamlatryor. Tm dnyada insan ne ktka, ister istemez, sadece insann iyiliine endeksli bir kresel vicdan da ortaya kacak. Bu dnemin yeni ideolojisi de insan odakl bir rgtlenme ve ynetim zihniyetini ieren Panhmanizm olacak. Ulus-devlet mant ve sanayi dnemi ideolojisiyle, yeni ve bilmediimiz bir a anlamaya ve yarglamaya alyoruz. Yani yeni olan, eskinin deerleriyle anlamaya alyoruz. Tm bunlarn ayrdnda olduum iin, kresel vicdan konusunda akllarda baz sorular oluacan tahmin edebiliyorum: Kresel vicdanla kresel karlar atmyor mu? benzeri sorular bunlar. Gerekten de dnyann nereye gittiine bakmayp, sadece bugn, stelik de sanayi dnemi anlayyla deerlendiriyorsanz, yani trendleri okumuyorsanz, bugnk tablo elbette sizi ktmserlie itecektir. Eski anlayn kar kavgalar ve glnn hukuku da insanlar mitsizlie sevk edebilir. Fakat bu almada vurgulamaya altmz gibi, teknolojik ve sosyolojik yap ile birlikte, karlar ve kurumlar da deiiyor. nsanlar ve lkeleri smrerek zenginlik elde etme dnemi bitiyor, petroln taht sallanyor, silah ticareti zerinden dnyay kana bomak bilgisayarlamann nimetleri karsnda anlamszlayor. Bu koullarda emperyalizmin, kapitalizmin eski saltanat srebilir mi? Kresel vicdann sekler bir ahlak anlayn m ne kartt ynnde sorularn da ne kacan tahmin ediyorum. yle yantlamaya alaym: Kapitalizm corafi olarak snrl bir blgede ortaya kt ve ahlak-

157

Mehmet Altan

n Protestanlk zerinden oluturdu. Oysa kresel vicdann dinamikleri ok daha farkl. Kapitalizmin ahlak yerel ve snrl iken, kresel vicdan, ahlak kodlarn tek bir mezhep ya da dinden alamayacak kadar geni ve yaygn bir sre. te yandan, Newton fiziinin dnyay blerek okuduunu ve insan ruh ve beden olarak ikiye ayrdn belirtmek gerek. Toplumsal yaam alanlarn da bu okuma zerinden deerlendiren Newton fiziinin artk geride kaldn ve iinde bulunduumuz kuantum ann insan ve dnyay blerek deil, bir btn olarak algladn hatrlamalyz. Dolaysyla bugn ahlak da, vicdan da insan blnmez bir btn alarak alglayarak oluturmak yolunda ilerlememiz kanlmaz. Daha nce de vurguladmz gibi, hem kreselleme hem de domakta olan kresel vicdan srecinde, hem byk engeller hem de gidilmesi gereken uzun bir yol var. Tketim toplumu ile kresel vicdan kavram arasnda bir eliki yok mu? sorusu bunu iaret eden sorulardan biri. Henz insani bir yaamn tm yerkrede egemen olamad ak bir gerek. Bir yanda garip bir tketim lgnl, dier yanda insann kann donduran bir sefalet hkm sryor dnyada. Post-kapitalizm dnemine geinceye kadar da, bu utanlacak manzara srecek gibi grnyor. Fakat kreselleme insann insan smrmesinin krl olduu dnemi bitiriyor. Ar kapitalizm dnemi, insan smrerek kan ve gzya zerinden servet kazandryor ve adaletsizlii srdryordu. Oysa artk reticiler, Msrda gnlk 2

158

Kresel Vicdan

dolar ile geinen aresiz bir insana lks tketim rnlerini satamayacaklarn biliyorlar. Artk ak ki postsanayi dnemi, insann srekli gelimedii bir ortamda iflas eder. Bu realite karsnda yle bir soru tabii ki ok anlaml: Kuzey ile Gney, Dou ile Bat arasndaki ekonomik ve sosyal eitsizlikler kresellemenin dnyann sadece baz yerlerine nfuz edebildiini gstermiyor mu? Gerekten de bu yeni an en byk sorunu, yeryzn eit ve gelimi bir ky haline getrime mecburiyeti karsnda ektii skntlardr. Deien an temel problemi budur. Ne var ki bu tabloyu deerlendirirken, 1750 dnyasn, sanayileme srecindeki insan bezdiren ileleri de gz nnde bulundurmak gerekir Kreselleme kart hareketlerin dinamiinde de, bir yandan gelene kar olan kuku, dier yandan gelen karsnda tutunamamak kaygs var. Mevcut eitsizliklerin yakcl da cabas. Ama unutmayalm: Kresel vicdan bu srecin hzla almas, toplumsal ve kresel eitliin mutlak tesisi ile varln glendirecek ve kresel vicdan, oluumunu mutlaka ekilde tamamlayacak. Bu konudaki umutlarmz korumak ve abalarmz artrmak durumundayz. Sadece ve sadece insana ayarl, sadece ve sadece insana endeksli, sadece ve sadece insan duyan kresel bir vicdana ihtiyacmz var. O halde kresel vicdan da hepimizin vicdanna nihai olarak yerlemek zorunda.

159

You might also like