www.ispartaya.

com
KURULUUNDAN BUGNE KADAR

Isparta Tarihi
YAZAN BCZADE SLEYMAN SAM

ISPARTA ESK MEBUSU

BUGNK DLE EVRP YAYIMLAYAN DR. SUAT SEREN (BCZADE)

ISPARTA ESK SENATR

SERENLER YAYINI STANBUL 1983

Bu kitaptaki bilgileri istiyen herkes kaynak gstererek alabilir, yaynlarda kullanabilir.

Yazan : BCZADE SLEYMAN SAMi Bugnk Dile evirip Yaymlayan : Bczade Torunu Dr. S. Suat SEREN Bask ve Cilt: eltt Matbaaclk Sanayi ve Ticaret A.. Tel.: 223454/286729

Fotoraflar: Bczade Eczac Hsn SEREN, Bczade Dr. S. Suat SEREN Kapak Kompozisyonu : Sait MADEN Genel Datm: Dr. Suat SEREN SERENLER YAYINI Ankara Cad. 123/204 Nurlu Merkezhan Sirkeci STANBUL Tel.: 376414 Posta eki: 73202 ELTT MATBAACILIK SANAY VE TCARET A.. Gazi Sinan Paa Sok. No. 12 Nuruosmaniye STANBUL

ISPARTA TARH ZERNE BRKA SZ

Yazan Dr. SUAT SEREN

Bu Tarih, kinci Merutiyet Mebuslarndan Dedem BCZADE SLEYMAN SAM tarafndan iki cilt olarak yazlm olup, Birinci Cildi Kuruluundan 1908 ylna kadar Isparta hakknda bili nen ve bulunabilen bilgileri, kinci Cildi de l909'dan Cumhuriyet iln na kadar geen olaylar iermektedir. Birinci Cildin asl nshas bizde, mellifin el yazsyla yazlm, bir kopyas da Isparta Halil Hamid Paa kitaplndadr. Kitaplktaki kopya ok kullanlmaktan yprand iin, Sleymaniye Kitapl Laboratuvarlarnda onarlm ve fotokopisi alnmtr. Halen Halil Hamid Paa Kitapl Yazma Eserler blmnde 5782 numarada kaytl bulunmaktadr. kinci Cilt ise, yine mellifin el yazsyla yazlm ki Nsha olup, ikisi de bizdedir. Bizdeki Birinci Cilt, eski harflerle, sk satr yaz ile 704 sayfa, kinci Cilt, ayni ekilde yazlm 204 Sayfa'dr. Eseri bugnk dile evirirken elimizdeki nshalar esas aldk. Fihrist ve Szlk ksmlarn, basm tekniine uyarak, biz dzenledik. Bu eseri, Isparta Valilii, bir ara, olduu gibi yeni harflere evirtip basmak istemi, Halil Hamid Paa Kitapl o zamanki Mdr Sayn Mahmut KIYICI araclyla bizden Telif Hakk'n talep etmitir. ki cildi toplam 1000 Sayfa'ya yaklaan bir eserin, yeni harf lere evrilerek yaynlanmasnn sadece aratrma yapacaklara yaraya ca, eski dili anlamyanlar iin bir fayda salamyaca inancnda olduumuz iin, bu teklifi uygun karlamadk. nk biz, eserin bugnk dile evrilmesini, herkesin kolayca okuyup, faydalanabilecei bir ekilde baslp yaynlanmasn istiyorduk.

Bczade'nin arz maksad' okunursa, onun da eserinin Herkes tarafndan okunur ve anlalr olmasn arzu ettii grlr. Biz bu arzuyu, yerine getirmeyi birinci ilke olarak benimsedik. Ve bu maksatla eseri bugnk dile evirip yaynlamaya karar verdik. Uzun sren bir almadan sonra, eseri, grdnz ekilde dzenliyerek bastrdk. Bu eviriyi yaparken, zellikle u hususlara dik kat ettik: 1. Eser ok uzun olduundan, mmkn olduunca ksaltma are lerini aradk. Hereyden nce, esere baka kitaplardan, dergilerden, ga zetelerden ibret olsun diye alnm baz yazlar, neye dair olduunu belirterek, kitaptan kardk. Ayni ekilde, mellifin, ahs kanaat ve dncelerini yanstan, ou Hatra eklindeki mtalalarn, ksmen zetliyerek veya ksaltp ieriini belirterek aldk. Bylece, metin,sadece Tarih olaylarla aratrma ve inceleme rn olan ve tarihe k tutacak deerde bulunan yazlardan ibaret kald. Kalan metni, bugnk dile evirirken, terkipleri sadeletirerek, Arapa ve Farsa kelimelerin Trkelerini koyarak, bazen bir sayfadan fazla tutan uzun cmleleri mnasip yerlerinden keserek Ksa Cmleler haline getirerek daha kolay okunur ve anlalr hale soktuk. Bunu yaparken cmleleri kelime kelime deil, tm olarak ele alp, anlamn bozmyacak ekilde, sadeletirdik. Bu usul biz, daha evvel, yine BCZADE'nin DEVRDE GR DKLERM adl, halk iin yazlm, ksa bir eserini, yeni dile evirir ken uygulam ve r Dergisi'nin Mart, Nisan, Mays. 1941 tarihli ns halarnda yaynlamtk. Bu usul, bugn birok Tarih Yazar tarafndan uygulanmaktadr. 2. zerinde dikkatle durduumuz ikinci husus da eserin bir ZEL TARH olma vasfn korumak oldu. Yazar, bu konuda, Birinci Cildin Sonunda yazd Sonsz mahiyetindeki bir zetlemede, bu tari hin zelliklerini yle aklyor: ... Tarih okuyanlarn malumlardrki, Tarih Yazarlar (= Mverrihler), Tarih'i Konu itibariyle KYE ayrmaktadrlar. Birincisine, Peygamberlerin hayatyla, evliyalarn menkbeleri ve bunlara kaynak olan Ktb Semaviye ( = Gkten inmi kitaplar) ve Peygamber Hadisleri'nden ve kutsal kurallardan bahsettii iin TARH' MUKADDES (= Kutsal Tarih), kincisine, ahvali idare ve emzicei akvam (= idari haller ve kavimlerin mizalar) ve ehirlerin kurulular ile, maarif, yeni icatlar, inklplar vs. gibi genel konular ieren TARH' AMM (= Genel Tarih) diyorlar ki, bizim yazdmz bu mecmua, her iki tre ait konular ie-

ren, fakat, Sadece Isparta Sancana mahsus ve mnhasr olduundan dolay bir nc tr tekil ediyor ki, biz buna TARH' HS (= zel Tarih) diyoruz. Bu aklamaya gre, B'czade'nin bu konuda gsterdii titizlie bizim de itina etmemiz gerekiyordu. Elimizden geldiince bu zellii korumaya altk. Tarihin yerel havasn bozmadk. Eserin, zmir'de Hizmet Gazetesi'nde ilk defa 1899'da yaynlan dn dnrsek, o gnden bu gne 80 yl'dan fazla zaman gemitir. Asl yazl tarihine gre ise Bir Asrlk (= Yzyllk) bir gemii var dr. Bu yz yl iinde, Isparta Tarihi hakknda pekok yaz yazlm, ye ni aratrmalar yaplarak yeni bilgiler ortaya kmtr. Mellifin zamannda bilinmeyen ve bulunmayan bu bilgilerden ok nemli ve gerekten yeni olanlarn yeri geldike Aklama ve Dipnottan ha linde, esere ilve etmeyi faydal bulduk. Kaynak gstererek aldmz bu bilgiler iin, yazarlarna burada teekkr etmeyi bor biliriz. An cak, yeniden bir tarih yazar gibi, btn bilgileri aktarmaktan dikkatle sakndk. stiyenler bu kaynaklar inceliyerek daha geni bilgi edine bilirler. Keza, eserin ilk yaymndan bu yana, bu esere benzer birka Isparta Tarihi yazlp yaynlanmtr. Ancak, bunlar tamamlamaya kimi yazarn mr, kimisinin paras yetmemitir. nk zel bir tarihin okuru ok azdr. Byle bir tarihi yazp basmak kolay i deildir. Hele, kt ve bask giderlerinin, astronomik rakamlara ulat bu dnemde, bizim gibilerin, byle bir eseri yaynlamaya girimesi byk bir risk'e girmek demektir. Ama, biz iki sebepten bu ie girdik: Birinci amacmz Dedemizin, salnda ok arzu ettii fakat nere imkn bulamad bir eserini gn na kararak vasiyetini yerine getirmek'tir. Bu duy gusal bir giriimdir. kincisi ve daha nemli olan bugne kadar yazlan ve baslan Isparta tarihleri ve Isparta tarihine ait yazlarn, bir klliyat halinde toplanamam olmasdr. Halbuki Bczade'nin eseri, 80 yl ge mi olmasna ramen hl gncelliini ve drt ba mamur, derli toplu bir eser olma zelliini korumaktadr. Bu nedenle bu zor ii kr ama cyla deil, bir memleket hizmeti olarak ele alm bulunuyoruz. Tarih Ispartal'larn bir eit eceresi (= Soyaac) gibidir. Her ne kadar bir tarih kitabn ahs isimleriyle doldurmak doru deilse de bu kitap bir zel tarihtir. Tarihi yapanlar da ou kez insanlardr. Bize gre bu eser, bir Isparta Tarihi olduu kadar, bizzat kendisi bir Tarih Vesika olmutur. Burada yer alan, rnein, gelip gemi yneticiler hakkndaki bilgileri bugn hi bir yerde derli toplu bulmak

mmkn deildir. Keza, Isparta'dan yetiip, Isparta'ya hizmet etmi yerli deerler hakkndaki bilgileri bugn sa olan ocuklar veya torunlar bile kolayca elde edemezler. Bu nedenlerle, biz, bu gibi ahslar hakknda, mellifin yazdklarn, kitaptan karmaya kyamadk. Bundan 130 yl nce (5 Aralk 1851)'de) doan ve Yarm Asr nce (30 Mays 1932'de) 84 yana girdiinde hayata gzlerini yuman Dedem BCZADE SLEYMAN SAM'yi Bize, byle bir hizmet yap ma imknn verdii iin kran ve Minnetle anarken, onun emelleri ni biraz olsun gerekletirebilmisek, kendimizi mutlu sayarz. Ru hu ad Olsun. Bu deerli eserin basmnda byk bir dikkat ve itina gsteren, bize her trl yardm, memleket sevgisi ve essiz dostluklaryla kat kat arttran, hemehrimiz ve kardeimiz Sayn Mmtaz Ttnc'ye ve deerli oullar Doan ve Arkan Ttnc kardelere, eltt Matbaas'nn saygl ve deerli personeline candan teekkrlerimi sunar, Ispartal oluumuzun btn gururunu paylaan deerli hemehrilerimize imdiden minnet ve kranlarm arzederim. (Moda, 30 Mays 1983) Bczade Torunu Dr. S. Suat SEREN)
--------- o -------

BCZADE SLEYMAN SAM

KURULUUNDAN BUGNE KADAR

Isparta Tarihi
BRNC CLT

SERENLER YAYINI STANBUL, 1983

Isparta TARH Ksm' Evvel

Hamidabad Sancann Sureti Tekiliyle Ahvali Maziye ve Hazra ve Corafyasndan Bahseder.

Mellifi Isparta Mebusu Sabk Sleyman Sami

Cild'i Evvel 1325

Eski harfli sayfann yeni harflere evirisi

ARZI MAKSAD (= NSZ) Isparta Tarihni Niin ve Nasl Yazdm

BCZADE SLEYMAN SAMi Isparta Eski Mebusu

Hicr 1310 (M/1893) Nisan aynn Yirmibeinci gn istanbul'a ilk gidiimde Mektebi Hukuk'u Osman (== Osmanl Hukuk Mektebi) derslerini dinlemeye izinli olduum bir gnde idi ki, retmenlerden Ali ahbaz Efendi nsan Haklar'n anlatrken, nsan'nn tariflerini Bilginlerin ve Filozoflarn tertipleri vehile birer birer syledikten sonra Bugn iin benim bulduum tarif : nsan, Mz'ye Mtehassir, Hl'den Mteneffir, stikbal'i Mtefekkir bir Cism'i zi akl' hayat'tr. demi ti. (*) Bu tarif bana pek ho ve her zaman iin geree uygun grnd. Zira, 1285 (M/1869) ylnda Rdiye Mektebinden kpta Isparta Tahrirat Kalemi'ne Mbeyyizi Sni (= kinci Ktip) olduum zamanda, daima, Gemi ilemler Kayt Defterlerini gzden geirdike Bizden evvel neler olmu, zamanmzda neler oluyor? diye gemie hasret duyar, gelecekte Daha kimbilir neler olacak? diye dnr, gemi zamann Isparta'daki Tarihi lemleri'ni ve zamanmzda grdklerimi bir deftere yazmaya ve gelecekte nelere ihtiyacmz olacan kendi kendime dnmeye baladm. Acaba, memleketim ahvaline dair bir eyler yazabilirmiyim? diyordum. Fakat kendimde bu ie yetecek kudreti gremediimden, cr'et edemiyor, vaz geiyordum. Vaktaki stanbulda birgn, bizim Konya Vilyeti Valiliinde, mkerreren (= tekrar tekrar) Isparta'ya terif edip, yaz ilerini bana yap tran, Eski Valimiz ngiliz Sait Paa'nn Tophanedeki konaklarna ziyarete vardmda Anadolu vilyet, liva, kaza ve nahiyelerinin Mehuliyeti Mutlaka (= Tm bilinmezlik) iinde brakldna, daima Ru meli yaplmak iin Anadolu yklmakta ve asla muhafaza ve iman cihe tine baklmamakta olduuna dair, orada bulunan ziyareti ve misafir ler arasnda sz edilmeye baland srada, ngiliz Sait Paa:
(*) Yukardaki szlerin bugnk dille anlam yledir: nsan, gemie hasret duyan, bugnden nefret eden, yarn dnen akll ve canl bir varlktr.

 Anadolu, Osmanl lkesinin en deerli ve bereketli yerlerinden olduu halde, hi gz atlmayp, hatta bizim Devlet ve Hkmet Byklerimiz bile hi bir yerini bilmezler, grmezler ve dnmezlerken, Ecnebiler oralar dolaarak bilgi alyorlar, dnyorlar, para harcyorlar. diyerek, Isparta yaknnda bulunan Alasun (= Sagalassus) Harabeleri'nin Isparta Mevlevihanesi Kaps'nn (=Saint Paul kilisesinden kalma bir kap'nn) ecnebi gezginler tarafndan ekilmi fotoraflarn, ngilizce bir kitaptan bulup, gsterdi. Sonra bana dnerek: ite bunlar taral okur-yazar ve memleketlerinin ahvalini iyi anlar ve ilerlemesini arar kimselerden olduklar halde, memleketlerinin iinde ve evresinde birok Eski Eserler ve nemli ihtiyalar varken bir kere yzlerini, gnllerini o cihete eviripte (Bunlar kimler yapm, kimler ykm, ne zaman yaplm, ne zaman yklm, ne zamandan beri harap kalm, ne suretle yklm, memleketleri evvelce ne imi, ne hallere girmi, daha neler olacak?) buralarn hi dnmezler, grmezler, yazmazlar'da, bunlar merak edenler, yabanclarn Seyahatnamelerinden, tablolarndan, resimlerinden bilgi almaya alrlar, bu tr davranlarndan asla zlmezler. buyurmalaryla, cizleri, orada pek mahcup ve aypl durumuna dtm. Kendi kendime naallah, memleketime dndmde, kaleme girdiimdenberi topladm ve yazp sakladm notlarm elden geirip, yeniden inceleme ve aratrmalar yapmak, memleketimin gemiteki ve bugnk durumu hakknda eskiden dndm gibi, anlayabildiklerimi, kudretim yettiince yazaym. diye Azm ve Niyet etmitim. stanbulda bir yl kadar kaldktan ve Hukuk Mektebinden diploma aldktan sonra, Isparta'ya geldiimde bu azim ve niyetimi gerekletirmeye zendim. Kaynak aradm. Nihayet, Isparta er'iye Mahkemesi arivlerinde, Hamideli Kt'as'nn Osmanl idaresine girdii tarihten Bir Asr sonraki olaylar ieren Eski Siciller'i buldum. Bunlarn Hicr 1000 ylndan sonrakilerini aldm. Vakit bulduka okumaya ve ie yarayacak eyleri zet olarak, zel defterime yazmaya devam ediyordum. Bu hengmda (== bu srada) Vilyet merkezince 1311 (M/1894) senesi Temmuzunda Isparta Belediye Bakanl bana verildi. Belediyenin eitli ileri arasnda yazacam mecmuay yazmya ve sicilleri okumaya pek de vakit bulamaz oldum. yl geip de, Belediye seimlerinin yaplaca drdnc ylda (1314/1898) de eski bakan tekrar seilemiyecei iin seimlere katlmadm ve akta kaldm. Tam frsattr, diyerek, 1295/1888 senesinde ve daha sonra not ettiklerimi yazmaya baladm. Bir mukaddeme-

cik kt. Lkin bu Balang Yazs'n her eyden nce herkesin gz nne koyaym da, ayet beni tashih ve tenvir edecek ( = dzeltip aydnlatacak) Bilgi ve Hamiyet sahipleri kar, bana, yeteri kadar bilgi yazarsa, fayda, daha geni ve esasl olacan dnerek, o sralarda yaz yazdm Hizmet gazetesi imtiyaz sahibinden, yazdklarm tefrika suretinde (= srekli olarak) basp yaynlamasn rica ettim. Kabul etti. Yazlar HZMET gazetesinin 16 Austos 1315 Rum (M/1899) tarihli 12. saylarndan itibaren yaynlanmaya balad. Badat'tan, Basra'dan, am'dan, Halep'ten, Hicaz'dan vesair vilyetlerden beni tanyan ve Ispartal olan kimselerden teekkr ve tebrik edici mektuplar aldm. Fakat, hi birinde bana yardm edecek tarih malumat yoktu. Belki sonunda yazarlar diye, yazdklarmn yaynlanp bitmesini bekliyordum. O zamanlar, zmir Valisi olan Kbrsl Kmil Paa veya mektupusu Ne gibi mahzur grmlerse bilemiyorum, yaynlamay yasakladlar. Yazlamaz oldu. Halbuki o zamann icaplarn gz nnde tutarak Arz Maksad olduka pohpohlayc (= Mdahenei muktazaya uygun), padiah okayc ve vc szlerle ssl bir ekilde yazmtm. O zamanki Arz Maksad'ta zetle yle diyordum : Tarihin faydalarndan ve iyiliklerinden sz etmeyi, geceye nisbetle gndz aydnlktr, demek kadar, herkese bilinen bir gerei, yeniden ispatlamaya kalkmak gibi, yersiz (= Abes) grrm. Fakat, yazp da yaynlanmasn istediim u mecmuann ne gibi bir maksad zerine meydana getirildiini aklayabilmek iin, Tarih'in iyilik ve faydalarndan sz etmeyi uygun buldum. nk, yaratltan, hereyin dorusunu ve medeniyetin adm adm gelimesini merak eden ve renmek istiyen insanlar, bugn olduu kadar, gemiteki olaylarn da sebeblerini, sonularn renmiye merakldrlar. nsanlar, bu bilgileri Tarih kitaplarndan, aratrma ve kazlardan, sz ve rivayetlerden renmiye alrlar. Bugnk gnde,'her yerde yaplan birok kazlar ve aratrmalarda, yeni yeni bilgiler elde edilmekte, eski kitaplarn verdii bilgilerin, rivayetlerin doruluk ve yanllk dereceleri saptanmaktadr. cizleri, de, 1285/1869 senesi Kalem'e girerek yaz yazmaya baladm zamandanberi Memleket'te gemi olaylar'n, gnmzde grlen eylerin ne suretle husule geldiklerini renerek, birok yeni fikirler ve dnceler edinerek, imdiki zaman hakknda bir Mecmua meydana getirmeyi tasarladm. Zira, imdiye kadar yazlan Umum Tarih'ler ounlukla Bakent'te geen olaylardan, Devletin mal ve asker gcnden, i ve d savalardan bahsetmekte Memaliki ahanenin bir paras olan Taralar'n ahvali dahiliye, muamelt criye ve dt

milliye'sinden mnasebet dtke pek az ve pek ksa ve bazan yanl bilgiler vermekte, birok nemli olaylar, halka bilinmesi faydal olan hususlar koyu bir Zan ve phe Perdesi altnda kapapl ve gerei bilinmez bir halde kalmaktadr. Halbuki, Ahdi celil'i Hazreti ehriyari (= Ulu Hakanmzn saltanat devri) umum Osmanllarn sonsuz mutluluklarnn balangc olan Clus'u Meyamini Me'nusu Cenab Zllllh'den (= Allahn yer yzndeki glgesi padiahmzn tahta klarndan) u gne gelinceye kadar pekok va saylamaz hrikalar grlmekte ve bunlar birok yerlerde yazlp yaynlanmakta ise de Anadolu halk bunlardan habersiz kalmakta, taralarda yaplan birok eyler de Bakente duyurulamamaktadr. Bu adalet devrinde, tara halknn bu gibi olaylardan ve ilerlemelerden habersiz kalmas bir eit adaletsizlik halini almaktadr. Bu nedenlerledir ki, yurttaki gelime ve ilerlemelerden btn vatandalarn haberdar olmas, gelecek nesillere doru bilgiler verilmesi amac ile Isparta Tarihi adyla bir eser yazmaya, Padiahmzn tahta klar yldnm olan Hicri 1316 (M/1898) ylnn 16. Cuma gn baladm. Tki, Tarih merakllar Isparta ve evresi ahvalinden azok bilgi edinmek istedikleri takdirde, bu niz eserden faydalansnlar ve gelecek kuaklara da Yce Padiahmz zamannda Ispartann nelerden ve nasl faydalandn anlasnlar. Birde, Vilyet merkeziyle ona bal yerlerde, himmet ve kalem erbab kiiler kp, ayni ekilde, memleketlerinin tarihlerini yazsnlar da, bunlarn cmlesi toplanp bir araya getirilince Konya Vilyeti'nin tam ve mkemmel bir Tarih'i husule gelmi olsun. Dier bir amacm da udur: Bilindii gibi, stanbul'dan ve dier ehirlerden gelenler, buralarda eskiden kalm birok eyler grdke Bunlar ne imi, ne zaman yaplm? garip garip detler ve haller grdklerinde Bunlar ne biim detlerdir, nereden km, daha bakalar var m? gibi soru soranlara, doru cevap verecek kimseler her yerde ve her zaman bulunmaz. O zaman herkes kendisine gre doru bildii veya inand, duyduu eyleri anlatr. Burann hi bir yazl Tarih'i yok mudur? diyenlere kar Hayr! demekten baka cevap bulamazlar. Bunun zerine Biz ne tembelleriz ki, Avrupadan, Amerikadan gezginler gelip memleketimiz hakknda yalan yanl bilgiler edinirler, bunlar yazarlar, biz de onlar gerek sanp vesika diye gsteririz. derler, bizi ayplarlar. Vak'a onlar bu szlerinde ilk bakta hakl gibi grnrlerse de, yakn zamana kadar Anadoluda okur-yazar bile az bulunur, R-

diyeyi bitirenler parmakla gsterilir halde olduundan, halk bilgisizlikle sulamak yersiz olurdu. Ama, imdilerde, okullarn oalmas, yenilerinin almas sayesinde Tahsillilerimiz de artmaktadr. u yazdklarmz takdir etmeseler bile, hor grmiyeceklerine inanrm. Belki bazlar bundan honut kalacak Himmet az olsa da fayda ok olur. eklindeki dnceme kuvvet ve bana evk vereceklerdir. Her ne kadar yeteneklerimin byle bir hizmeti hakkyla grecek derecede olmadn, benim gibi biraz Trke bilen okur-yazarlarn ortaya kmaktan ekineceklerim dnerek, ilk defa ben byle bir cesareti gsterdim. Bu giriimin ilgi grd takdirde, okuyanlarn eksik ve kusurlarm balayacaklarna, daha iyisini yapmaya alacaklarna gvenim artacaktr. te bu umut ve gvenledir ki, okurlarmn hatalarm ve eksiklerimi, hevesimin yceliine inanarak bailyacaklarn sanyorum. Byle bir zel Tarih, zamanmzn yeni eserlerinden olaca ve 20 yldan fazla bir dneme k tutaca iin, bu dneme rastlayan b tn kaytlara ve mazbut kaynaklara bavurarak derli toplu bir balang yapmaya altm. Fakat, yalnz bu dneme ait olaylarla yetinmiyerek, memleketin gemi tarihine, corafyasna, milli gelenek ve g reneklerine, tarihi eserlere, kuaktan kuaa sylene gelen rivayet ve anlara da yer vermek suretiyle bir Genel Tarih havas vermeye de gay ret ettim. Bu konularda, Eski Mahkeme sicillerinden, yerinde grp ince lediim Tarih Kalntlar'dan, grebildiim ve bulabildiim, kitap, der gi, bror, makale ve yazlardan da faydalanarak mmkn olduu ka dar etrafl okunur bir eser vcuda getirmeye altm. Ayrca, biroklarnca nemli saylmayan, ehrin evleri, sokaklar, umuma mahsus binalar, camileri, trbeleri, medreseleri gibi yerlere ve memlekette yetien rnlere, sanayi ve ticarete, halkn yaama, yeme ime, giyim kuam zelliklerine geni lde yer verdim, zellikle:
detlerin Trklk esasna dayal ve mill duygulan yaattnc olanlarnn velhasl Eski Trklmz, Yeni Trklmz bilinmek gerektii zerinde durdum. (**)

...szlerime son verirken... Tanrdan, yeryznn halifesi, Ha kanlar hakan, Mslmanlarn imam, en yksek rtbeli, padiahlar pa(**) ite yazarn, ne gibi mahzur grmlerse bilemem, yaynlan yasakladlar, dedii, mahzurlarn, Trklkten, Milliyetilikten sz eden satrlar olsa gerek. Abdlhamid devrinde bu szleri kullanmak, byk su saylyordu. Nitekim, bu yazlardan bir sre sonra, yazar, Jn Trklerle ilikili sanlarak izlenmitir. Halbuki bu satrlar saf bir Anadolu ocuunun iten gelen duygularn yanstyordu. (S.S.)

diah, lemlerin nimeti ve ulu'su Padiahmz Abdlhamid'i Sani Hazretlerinin, uzun mrl olmas'n dilerim. Isparta Maarif Komisyonu Reisi. Sleyman Sami. Bu kadar vc szlere ramen, gazete, yaynlanmakta olan yazlarn baz ksmlarn deitiriyor, baz satrlar bsbtn karyordu. Byle olduu halde yine yaynlama durduruldu. Bu durum karsnda, kitab tam olarak yazp bitirsem dahi, basmak ve yaynlamak mmkn olamyacan anladm. Mutlaka baslabilecek bir ey yazmak gerektii takdirde, hakikata, hayr ve selmete hizmet deil srf mdahene (= yaclk) ve Zamana Uyma gibi bir nevi enaat (= rezillik) irtikp etmi olacaktm. Bu nedenlerle Tarih Yazmak istek ve azmimden mecburen vaz getim.
Vaktaki, 10. Temmuz. 1324 (23. Temmuz. 1908) de Merutiyet ilnn grmek mutluluuna erdik, o zaman eski azim ve arzum yeniden canland. Fakat, vatandalarmn yksek tevecchleriyle, Isparta'dan Mebus seildiimden yeni devimi yapmak zere istanbul'a gittim. Kitab yeniden yazmak ve bastrmak imkn bulamadm. Byk bir nkilp dneminin eitli dalgalanmalar arasnda, bu ie ayracak vakit bulamyordum. Bu nedenle, arzu ve emelimin gereklemesini daha uygun bir zamana brakmak zorunda kaldm.

Allann yardmyla, senelik Terii Grev'im Mebuslar Meclisinin Erken Seime Gitme Karar vererek dalmasndan sonra, yeniden seimlere girmiyerek, Emekliliimi istedim. 120 Kuru maala emekli olarak Isparta'ya dndm. Isparta'da, hem zel ilerimi grmek, hem de, bildiklerimi, grdklerimi, dndklerimi Merutiyet'in verdii Hrriyet hudutlar iinde gerekleri belirterek, doruca ve serbeste yazmay yine arzu ettim ve yazmaya baladm. Lkin, Tarih'in yazaca, memleketin genel durumunu, bu aralkta merutiyete kadar gemi olan olaylar ve deimeleri'de bu kitap iine almam gerektiinden, Abdlhamid II. nin tahta k yerine, Sultan Reat'n tahta k tarihini setim. Bu nedenle, Birinci Cild, Kuruluundan 1908 ylna kadar olan olaylar ve tarih vesikalar ierecektir. Notlarm ve yazdklarm bu dnemi kapsayacak ekilde, yeniden gzden geirip, yemden yazmaya baladm. Tanr, baarl klsn, min. (25 Mart 1330/1914).
BCZADE SLEYMAN SAM Isparta Eski Mebusu

Isparta TAR H Bismillhirrahmanirrahim Rahman ve Rahm olan Allah'n Adyla

BCZADE SLEYMAN SAM (1851-1932) Foto: S. SEREN

MUKADDEME ( = SUNU)
Her kula farz olan Tanrya kr ve Peygamberine ve Sahabelerine Dua borcumuzu eda ettikten sonra, beyan ve tahrire (= Syleme ve yazmaya) cret olunur ki: Bu mecmuaya Mukaddeme olarak yazacam eyleri KISIM ve BR HATME (= Son Ksm) olarak tesbit ettim. Birinci Ksm'da Sancan, Kazalaryla beraber, sureti tekili (= Kuruluu) ile, ahvali maziye ve corafiyasna ve ahvali hzrasna (= gemiteki ve bugnk halleri ve corafiyasna) dair baz malmat ve mutalat. kinci Ksm'da Sancak iindeki hayr ve bayndrlk eserleriyle, devlete ait binalarn ve yerlerin ne zamanlarda, ne suretle, kimler tarafndan vcda getirilip ne gibi deiikliklere uradklarn ve Kutsal kiilerden (== Evliyalardan) nllerinin nerelerde gml olduklarn, saylarn ve kerametlerini, hayat hikyelerini.

nc Ksm'da ahalinin eskidenberi Milli olarak izledikleri ve koruduklan ve bazen deitirdikleri Gelenek ve grenekleriyle, sosyal hayatlaryla ilgili tren ve treleri. Hatime (= Son Ksm)da da 13 Nisan 1325 (= 1909) tarihine kadar, umum ve Husus nemli haller ve ilerle bildiimiz, grdmz, iittiimiz eyleri ve yneticilerin adlarn ve zamanlarnda yaptklar veya yapamadklar ileri yazacaz. Gerektiinde, her ksm Blmlere, Fkralar, bahislere, aklamalara ayrarak daha kolay bulunur ve okunur hale getireceiz. Bylece Isparta Tarihi'ni yazp bitireceiz. Yardm Allahtandr. min.
NYAZ (= DLEK)

Bilirim aczi kusurum, bilerek arz' ikrar ederim. Ey gren naks' kusurum, dilerim affn tekrar ederim.
Anlam

Yetersizliimi ve kusurumu bilirim, bunu bile bile sylerim. Ey, eksik ve kusurlarm gren kii beni balaman tekrar dilerim. Dua lhi ente Rahmani, recai mink'i gfrani, Vel te'huz bi isyani ve kemmel kll noksani.
Anlam

Ey Tanrm, dualarm kabul et, isyanlarm etme ve btn eksiklerimi tamamla.

Beyit

Eyle tevfikini Yrab bu fakire ihsan/Ltf ihsanna muhta heme lem her an. Yazar
Anlam

Ey Allahm bu fakire yardmn ihsan eyle/Btn dnya Senin ihsanlarna, her zaman muhtatr.

Bczade'nin eceresi

Krkaal Emir Abdullah olu Cezayir kads Trk Mehmet Efendi (D. 1650) olu Hseyin Day (D, 1684) olu Hac Hasan Baaa (D. 1738) olu Hac Bc Osman Aa (D. 1804) olu Mderris Hac Hasan Efendi (D. 1829) olu Bczade Sleyman Sami Efendi (D. 1851 lm: 1932)

nemli Not
Kitabn aslndaki tarihler HCR veya RUM tarih olarak yazlm olup, tarafmzdan bunlarn Mild karlklar ay ve gn farklar dikkate alnmadan Mild yl olarak yanlarna yazlmtr. Kusurlu eviriler olabilir. Balanmasn rica ederiz. S.S.

Kuruluundan 1908 Ylna Kadar

ISPARTA TARH
Bczade Sleyman Sami

I. CLT
BRNC KISIM Ispartann Tarihi ve Corafyas

STANBUL 1982

BRNC KISIM
Sancan Kurulu ekliyle Gemite ve Bugnk Durumu ve Corafyasna Dairdir

I. ISPARTA MERKEZ KAZASI

1. ISPARTA'NIN CORAF KONUMU

lk kuruluundanberi dillerde ve kaytlarda Isparta adyla anlan ve yazlan Hamdiabad Sanca Orta Anadolu'da bulunan Osmanl lkelerinden olup 37 derece 46 dakika Kuzey enleminde ve stanbul'a gre l derece 40 dakika Dou boylamnda, deniz yzeyinden 960 metre ykseklikte bir ehirdir ('). Bu ehir bina ve bahelerinin yz lm, arazinin imar durumu bakmndan, Batdan Douya doru dz denebilecek derecede hafif meyilli ve Kuzeye doru akntlar gsteren bir dzlem olup, Batdan Douya boyu 7,5, Kuzeyden Gneye eni 5 kilometre kadardr (2). Bu belde Douda, Toroslarn bir kolu olan Davras Da, Gneyde Kundaklebe, Sidre (1640 m), Karatepe (1650 m), Batda Hisar Tepesi (1580 m) ve Glck Tepeleri, Kuzeyde Kay ve nr Tepecikleri ile evrilmi ve Gneydeki tepe ve dalara daha yakn ve Gneyden Kuzeye doru hafif meyilli bir dzlk zerindedir. Bu mevki zaten fndklk, balk, bahelik olduu zamanlarda adeta bir dere ii iken, ilerde anlatacamz zere, glcn ta(1) Isparta'nn corafi yerinin enlemi yeni yaynlarda 37 20' 38" boylam da Greenwich'e gre 30 31' dou'da ehrin Rakm ise stasyonda 1020, Hisar etekle rinde 1080 Metre olarak gsterilmektedir. Bu kitapta Paris ve stanbul boylamlar esas alnmtr. (2) Bu rakamlar Isparta Yll -1967 adl kitapta Batdan douya 5, Gney den kuzeye 7,5 kilometre olarak gsterilmisede ehrin grnm kitapta verilen rakamlara daha uygun dmektedir.

masndan su basarak dolmu ve o zamann evleri tamamen su basmayan yerlere ve dalarn eteklerine nakledilmi, daha sonra imdiki yerlere getirilmitir (3). Isparta'y evreleyen dalarn en yksei halk arasnda Davraz denilen Davras Da'dr. Bat Toroslarn bir kolu olan bu da, Gller Blgesinin en yksek dalarndan biri olup, ykseklii 2635 metre'dir. Bazan, Ekim aynda veya daha nce tepelerine kar dmeye balar ve kar Temmuz ayna kadar kalr. Karl tepeleri Isparta, Antalya ve Denizli'den grnr (4). . Davras'n yarsndan yukar ksmnda bitki rts yoktur. ukurlar ve dereler arasnda devaml olarak kar bulunur. (Vaktiyle kyller bu karlardan keserek kl uvallar iinde Isparta'ya getirip yaz aylarnda satarlard.) Glck Tepeleri volkan kllerinden meydana gelmi olup ortasnda Glck ad verilen kk bir gl bulunur. Glck, Isparta'ya bir buuk saat (5 km) uzaklkta olup, evresi bir saatte dolalr. (Yaklak 1,5 km2 ) Derinlii tahminen 40-50 kulatr (30 m). Suyu gayet tatl ve gzeldir. Kaynann ve gidi yollarnn glcn dibinde olduu sylenir. Bilginlerin sylediine gre, Glck volkanik olup, etraf da volkanik araziden ibarettir (5). Glckte iki cins balk bulunursa da avlanmaz. Sar Balk denilen bir cins Sazan Bal yal ve lezzetlidir. Bu tepelerde ve Isparta'nn etrafndaki dier dalarda aldan baka am vesair aal orman yoktur. Lkin nceleri varm. Hisar civarnda, Sidre'de kutsal tannan baz yerlerde tek tuk am aalarna raslanmakta oluu buralarn eskiden aalk olduunu gstermektedir. Kutsal yerlerden aa kesmek haram sayldndan, buralardakiler kesimden kurtulmulardr.
(3) Su basan yerlerin gl haline geldii ve gl kenarnda bulunan bir kzn sulara batmasndan bu yere kzbatt denildii rivayet olunur. (4) 1874 yl Temmuz aynda Isparta Redif Taburu komutan Binba Cihangirli Mehmet beyle bir orman Mfettii 6,5 saatte Davrasn tepesine ktklarn, souun ve frtnann iddetinden dklerini ve ellerinden uurduklar bir hari tann bir hafta sonra, Uluborlunun Derekynde bulunarak kyller tarafndan kendilerine getirildiini sylemilerdir. (5) Glcn yzlm l km2 kadardr. ap 1,5 klm. dir. Patlama krateri zelliindedir. Gl evresinin ok yerinde gl yznden 150 m. kadar ykseklikte ki volkan klleri ve tfleri (tf - = kfke) halinde ylmtr. Gl yamur sular ve kaynaklarla beslenir. Gln suyu evredeki kumlar arasndan szar. Bir tnel den geirilen sularla Ispartann su ihtiyac salanr. (Prof. R. zbrak. Trkiye. Cilt. I S. 49)

Isparta'nn evresindeki dalarn ve tepelerin eteklerinde Laus, Deregm, Kay, nr, Aliky, Byk Haclar, Kk Haclar, Diyadin, Sav, Geyran, Kla, Darveren adlarnda on iki ky vardr (6). Bunlardan baka Evlenkene adyla, Isparta'nn Karaaa mahallesi semtinde bir ky, Minasun, Viranck veya rencik, Kadlar ve Dereboaz semtinde Savc, Akmescit, Kzlhisar, Sar smail, reil adlarnda dokuz ky daha varm, fakat bunlar dalm ve kaybolmutur. Bu dokuz kyn 1190 (1874) tarihine kadar mevcut ve mamur bulunduklar mahkeme sicillerinde ve vakflara ait defterlerde bulunan kaytlardan anlalmaktadr. Kadlar ky Geyran civarnda, rencik ona yakn bir mahalde olup yerleri hl bellidir. Aros (= Atabey) ve Gnen eskiden ile olduklar halde son zamanlarda nemleri azalarak ky halinde Isparta'ya balanmlardr (7 ). Hicri 1288 -1289 (M. 1872 -1873) yllarnda yaplan emlk ve nfus saymna gre Isparta Merkez Kazas, kyleriyle birlikte, 41 mahalle, 27 ky ve 6660 hane olup, nfusu: 14.151'i kadn, 13.905'i erkek toplam olarak 28.156 Mslman 2.163' 2.239'u 4.402 Rum (Ortod.) 206's 346's 552 Ermeni olmak zere cem'an 33.110 kiiden ibaretti (8). O tarihte Isparta'ya bal bir bucak olan Keiborlu'da 4 mahalle, 18 ky ve 1610 hane'de 4.500' erkek, 4.527'si kadn olmak zere cem'an 9.032 nfus bulunuyordu. Rum ve Ermeni yoktu. Isparta'da, eskidenberi Yahudi bulunmuyordu. Glba iftliinde pek az ingene vard. Bunlarn hangi dinden olduklar malm deilse de, Ermenilerle din bantlar olduu sanlmaktadr.
(6) Bu kylerin ounun adlan -nedense- deitirilmi olup srasyla Lgus = Yakaren, Diyadin = Yazst, Geyran = Direkli, Darveren = Darren, Fandas = Kotepe, B. Findos = B. Gkeli, K. Findos = K. Gkeli, Geresin = Gelin cik adlarn almtr. Bunlar arasnda baz tarihi olaylara ad karm yerler var dr. rnein Lgus civarnda baz harplerin yapld bilinmektedir. Halen Isparta merkez ileye bal 24 ky vardr. (7) Aros ismi Atabey'e evrildikten sonra bir sre Isparta'ya bal Bucakolaraik kalmtr. Halen iledir. Gnen ise, ky olarak, Ispartaya baldr. (8) Isparta'nn 1965 saymna gre Nfus durumu yledir: Isparta ehir Atabey ehir Keiborlu ehir 42.901 3.412 3.412
5.430
51.743

Kyleriyle

64.730 6.378
17.663
88.771

Toplam

2.

Isparta ADININ KKEN

Isparta'ya Isparta denilmesi, Yunanistan'daki Isparta ehrinin kt havas nedeniyle, sakinlerinin yazlan bu havaliyi yayla edinerek hayvanlarn burada gtmelerinden, buralarn havasnn ve suyunun gzelliini iyi bildikleri cihetle, memleketlerinin Milttan 400 ksur yl nce mthi bir depremle harab olmasndan ve bir asr sonra da sken der tarafndan zaptedilmesinden tr, ahalisi tedricen dalp, nceden bildikleri buralara gelerek yerlemek zere imdiki kasabay evrele yen dalara ve dere ilerine evler ve tapmaklar yapmak suretiyle yeni den ehir kurduklar zaman Isparta olarak adlandrm olmalarndan ileri geldii sylenmekte ise de bu rivayeti dorulayacak herhangi bir tarih kalnt veya yazl belge yoktur. Dier bir rivayete gre, Isparta adnn, eski Yunan dilinde ay rlm ve dank anlamna gelen Sporada (= Isporada) kelimesinden alnm bulunduu, yine bir rivayete gre, gya bu beldelerin dank ekilde despotlar idaresinde bulunarak Pisidia lkesi adyla hepsi - im di Isparta'ya 3,5 saat uzaklkta bulunan Alasun'daki Saglasyon (=Sagalassus) byk ehrine bal bulunduklar, bu byk ehri de kasaba laryla birlikte skender'in istil ederek yakt ve halklarn ldrtt Mslmanlar ve Hristiyanlar arasnda atadan evlda naklen sy lenip gelmektedir. Kamus'ul-Alm'da ise bu ehrin eski bir ehir olduu ve kadim adnn Baris olmakla Yunanca IS zarf edatyla birleerek ISBARTA olduundan bundan galat olarak Isparta denildii aklanyor ve deniz den ykseklii 980 metre, mevkii Paris enlemine gre 37 derece 45 dakika 20 saniye Kuzey enlemi ile 28 derece 4 dakika 17 saniye Dou boylamnda gsteriliyor (*).
AIKLAMA

(*) Bczade'nin, Isparta adnn kkeni hakkndaki aratrmalar burada bitmektedir. Ancak Isparta adnn kkeni hakknda, bu kitabn yazlndan ok sonralar eitli yaynlar yaplmtr. Biz bunlardan grebildiklerimiz kadarn ksaltarak aaya almakta fayda grdk. Okurlarn istifadesine sunuyoruz. 1 -- Meydan - Larousse Cilt 6, Sayfa 139'da Isparta adnn Baris kelimesinin bana Is taks getirilerek yapld, Baris kelimesinin Sanskritede Su anlamna gelen Vari kelimesi

ile balants bulunduunun sanlmakta olduu, znik, zmir, kelimelerinin de ayn ekilde tredii aklanmaktadr. Bczade'nin, eski er'iye kaytlarnda grd, fakat sonradan kaybolduklarn syledii Kl'la Senir kyleri arasndaki drt kyden birisinin adnn Fari olmas, Pari yaylas adnda bir yer bulunmas, yukardaki iddiay dorular niteliktedir. lerde Keiborlu yazlrken bu drt kyn adlan da yazlacak, Fari hakknda geni bilgi verilecektir. 2 Merhum Hocamz Sayn Hikmet Turhan Dalolu, bu son rivayet (Baris) zerinde bilhassa durmu ve birlikte alt Prof. Unger'e atfen Isparta adnn Barida kelimesinden trediini, bu kelimenin ise Yunanca deil, Etice, belki de Lidya dilinde yazlm bir kelime olduunu, ilk Yunan gmenleri Anadolu'ya ktklar zaman burann gzelliini iiterek Barida'ya anlamna sbarida dediklerini ve bu szcn zamanla Sparta - Isparta eklini alm olduunu belirtmitir. Buna benzer baka rnekler de bulunduuna iaret eden Dalolu, mesel Nikka kelimesinden snikka - znik adnn, Nikomedia kelimesinden snikomedia - st. Nik. mit -zmit adnn trediini ne srmtr. 3 Prof. Osman Turan'n Seluklular Zamannda Trkiye adl eserinin 266. sayfasnda: Isparta adnn Bizans devrinde ayn ehri gsteren Eis Barida'dan geldii ... Eis Nikea (znik), Eis Nikomedia (zmit) ve Eis Ten Polis (stanbul) ... kelimelerinde olduu gibi Eis Barida'da Trklerce Isparta eklinde telffuz olunmutur. Ramsay, Isparta'nn bu mevkiinde phe etmez. (S. 434, 453) demektedir. 4 Atabeyli Muallim Naci bir makalesinde: Baris (B) ile Isbarta ve (P) ile Isparta olarak telffuz olunur. Fakat (P) ile telffuzu deimez. Baris'in Kuzeydousunda Minassus olduu meskukt zerinde grlmtr. imdiki ad Minasun'dr. Minasun, Prof. Street tarafndan meydana karlmtr. Minasun ve Baris bir Piskoposluk dahilindedir. Ayn zamanda meskukt zerinde grlen Konan yani Gnen'le mnasebettar olduu anlalyor. Minassus birok noktalarda Konan (= Gnen) ile birlemi grlyor. (Isparta Tarihine Bir Nazar. Isparta Vilyet Gazetesi, Mart 1926) 5 slm Ansiklopedisi cilt 5/II, S. 681'de : Bugnk Isparta'da, ilk aa ait iskn izleri bulunmamakla beraber, burann Pisidia ehirlerinden Baris yerine kaim olduu kabul edil-

mektedir. Rouge'ye gre, Sanskrite su manasnda Vari kelimesi ile mnasebeti! olduu ispat edilen Baris'in ad baz ilka kaynaklarnda (Plinius, Hist. nat, V. 147, Ptolemaeus, V. 5/5) gemekte ise de, bu srada ehemmiyetli bir ehir vasfn haiz olmad tahmin edilir. znik konsili srasnda buradan Heraclius Barensis Pisidiae ad ile bahsedilir, daha sonra Bizansl Stephan ve Hierodes tarafndan zikrolunur. Bizans devrinde burada baz sikkeler de baslmtr. ehrin ad bni Batuta'da Sabarta ve Act. Ap. XXI, I'in Arapa tercmesinde Patara karl olarak Sabarta eklinde gsterilmektedir. 6 Bak. Nuri Katrcolu, Btn Isparta, 1958 :

Diyarbakrl Merhum Sait Paa'nn Mir'atl-ber adl Genel Tarih kitabnda Pisidia lkesi Kuzeyden Frikya (= Afyon Karahisar), Dou ve Kuzeydoudan Syria ve Cillicia (== am ve Silifke), Gneyden Pamphylia (= Antalya), Batdan ve Gneybatdan Licia (= Mentee) ile evrili olduu ve mehur beldelerinin Antalya, Sagalassus ve Silizi ehirleri olduu ve mehur Amasyal tarihi Strabon zamannda mahalli reislerin ynetiminde bulunduu yazlmaktadr (9). Bu konuda yazarn ayrcal notu yledir: Yukarda ad geen Saglasyon (= Sagalassus) dier ad .Bodrum) harabelerine 1299 Rumi (1883 Miladi) yl Ekim aynda gezmeye gelen Teke sanca mutasarrf Turhan, Konya mektupusu Mehmet Nazm paalar maiyetlerinde gittim. Her tarafn gezdiimde, ehrin binalarndan arta kalan byk bir Amfiteatr ile mezarlarn okluunu, byk bir ategede (= ate yaklan yer) meskenlerin harabelerinin, Isparta ve Alasun cihetlerine giden ose var gayet geni ve muntazam yollarn hl mevcut olduunu grerek, bu havali kasabalarnn Isporada kelimesinde rivayet edildii ekilde, bu byk ehre bal olmalar ihtimalinin kuvvetli olduu kansna vardm. (Resim 1)
(9) Bu konuda Meydan -Larousse'un lO-'cilt 157'inci sayfasndaki Pisidia kelimesinde yukardaki bilgileri dorulayan u satrlar yer almaktadr: Pisidia, Anadoluda (Bugnk Isparta, Burdur lleri) Blge. Kuzeyden Frigya, Galatia, doudan Isauria, Lykaonia blgeleriyle evrili idi... Strabon, btn Pisidiallarn yamaclk ve hrszlkla geindikleri bir srada bile eksiksiz idari tekilatlan ve mstebit birer hkmdarlar olduunu, bu blgelere ve zellikle gneydeki Pamphylia (=Antalya) ehirlerine youn saldrlar yaptklarn kaydeder.

(Resim : 1) Sagalassus (= Alasun) da Pisidia harabelerinden : Amfiteatr. [Milattan nce. 334)

Srp gelen rivayetlere gre, kasabann imdi bulunduu yer eski zamanlarda fndklk, balk, bahelik olup evlerin ou Gneybatdaki Hisar, Gneydeki Karatepe, Sidre ve Kundakl Ebe tepelerinden Mina-n (= Minassus) denilen yere kadar varan dalarn eteklerinde, bir ksm da elebi Yeri denilen Paa emeleri semtinde imi. Hisar tepesinin adn tepesinde bulunan kal'adan ald, burada harap bir kale ile byk sarnlarn bulunduu, Sidre dann kzbatt mevkiinde, Ayazmana ve Minasn semtlerinde ve elebi Yeri taraflarnda Eski Eserlerden nemsiz baz bina paralar ve yer altndan byk kpler, temeller ve tulalar ve eski mabetler kt grlmektedir. Bundan 45 sene nce (yaklak 1850'lerde) bir oban tarafndan, yine bu dalarn eteklerinde toprak iinden birka tanesi bulunup Hkmete haber alnarak, aratrma sonucu birka tanesi daha bulunarak vilyete (= Konya'ya) gnderilen kk, byk iki eit Gm Para'nn skender Paras olduu, hesapa 2100 yl kadar ncelere ait olduunun anlalmaas Sagalassus hakkndaki rivayetleri dorulamaktadr. Almanlarn aratrmalarna gre, Milttan nce buralar gezen Strabon'un Isparta'ya Saport adn verdii, Isparta adnn bu kelimeden tredii eklindedir.

 Arap kaynaklarndan bni-Batuta'nn Seyahatnamesi'nde Isparta'nn ad SABARTA olarak gemektedir (10).

3.

Isparta'NIN TARH NCES VE TARH NDEK YER

Buraya kadar akladmz delillere gre, B. skender'in, bundan 2100 yl nce (=r M.. 334) buralar istil ettii, bizce bilinmeyen sebepler yznden da eteklerinde ve ova cihetindeki meskenlerin yklp yok olduu, imdiki Isparta kasabasnn skender'in istil ve tahribinden sonra, bir aralk Makedonyallarla Selefkilerin, Yunanllar'n, daha sonra Romallar'in, Hristiyanln kna kadar, yerli halkla beraber buralar igal ederek yaadklar, Hristiyanln kndan sonra bir ka yzyl Hristiyanlk ahkmnn hkm srd anlalmaktadr (*). slmln ortaya kmasyla, buralarn slmlar tarafndan istil edilerek, Hicri Tarih'in balamasndan sonra, buralar da yeniden Bina ve na edilmitir. (Halen yani 1900'lerde Isparta'da 24' slama, 4' Rumlara, biri Ermenilere mahsus olmak zere 29 mahalle'de 3381 hane ve kadn-erkek 18.000 nfus bulunmaktadr.)
AIKLAMA

(*) Bczade'nin, fazla tafsilta girmeden, Isparta'nn tarih iindeki yerini ksaca aklam olmas, ilerde Isparta'nn evresi ileleri ve kyleri incelenirken skender, Yunan, Roma dnemlerine ait kalntlardan sz edeceinden, burada fazla tafsilta girmekten kandn sanyoruz. Ancak, kitabn yazld dnemde bilinmeyen ve yeni kazlar ve aratrmalarla ortaya kan baz bilgileri biz aada ksaca iaret edeceiz. 1 - - Meydan- Larousse'un Cilt 10, Sayfa 157 - 158'deki Pisidia balkl yazsnda, Isparta ve Burdur illerini iine alan Pisidia'nn Tarihte siyas bir nemi olmadndan, eski a tarihilerinin bu blgenin tarihiyle fazla uramadklar zikredildikten sonra u bilgiler verilmektedir: Pisidia'da ok eski zamanlardanberi yerleme vardr. Blgenin Neolitik ada (Cill Ta Devri) nemli bir kltr merkezi olduu Haclar Hyii'nn kazlmas sonucu anlald. Blgenin tarih devirlerinin balangc kesin olarak belli deildir. Boazky Tabletlerine g(10) Bak. bni Batuta Seyahatnamesinden Semeler. M. Eitim Bk. Yaynlar. 1000 Temel Eser, 1971. Say - 59, Sayfa - 10

re Milddan nce 3000 yllarnda Hititler, Gney Anadolu blgesinde oturanlara Luvi'ler adn verdiler. Goetze bu blge halkn Luvi topluluklar iinde sayar. Halkn dillerinin Luvi diliyle akraba olduunu ve yerlemelerinin Helenistik Devir'e kadar devam ettiini kabul eder. M.. 3000 yllarnda Pisidia'nn Hitit Devleti'yle mcadele eden Arzova Konfederasyonu'nun merkezi olduu sanlyor. Homeros, lyada'da Pisidia'da oturan eski kavmin Lykyallar'la komu bulunan Solym (= Solymoi) ler olduundan sz eder. Plinius ise Solymus'un Kk , Asya'da eski Anadolu kylarndan bir kabile reisinin ad olduunu yazar. Solymlerin bu blgede yaadklarn ileri srer. Pisidia Milttan nce VI. yzylda Lidya Kral Kreisos'un (Krezs'n) Anadoluyu Kzlrmaa kadar ele geirmesiyle bu devletin hakimiyeti altna girdi. Bu hakimiyetin yalnz vergiler ve orduya katlma zorunluuyla snrland sanlyor. Milttan nce 547 veya 546 yllarnda Lydya, Persler tarafndan ele geirildi. Byk skender bu blgeyi ele geirinceye kadar (M.. 334) Pers hakimiyeti altnda kald. Byk skender'in lmnden sonra (M. . 307) de blge skender'in generallerinden Antigonos'un ynetimine geti. Antigonos'un (M.. 301) de psos Sava'nda yenilmesiyle, Anadolunun nemli bir ksmyla birlikte, Pisidia'y da Selefkiler ald. M.. 188'de Antiokhos III. Pisidia'y Bergamallar'a brakan Apameia Bar Antlamas'n yapt. Roma mparatorluk devrinde Augustus, Pisidia'da da birok Roma Kolonisi kurdu. Bunlar aracnda Kremna (= Bucak'ta), Olbasa (= Isparta - Antalya, arasnda Belenli), Komana (== Gnen kynde) ve Antiokheia (=Yalva) en nemlileridir. (Bak. Krenma Resimleri) Roma mparatorluunun ikiye ayrlmasndan sonra Dou Roma mparatorluu'na balanan Pisidia, IV. yzyln balarnda daha ok Douya doru uzanan ve Lykaonia'mn Kuzeybatsn da iine alan bir blge idi. Trk Tarih Kurumu'nun inceleyip, yaymlad belgelere gre Isparta'nn geirdii tarih safhalar yledir: Isparta Milttan 4000 1530 800 600 546 334 332 190 ylnce Hititlerin (Etiler'in) -Frigyallarn yonlarn Lidyallarn Perslerin Makedonyallarn Selefkilerin Romallarn

idaresinde yaam, Roma mparatorluunun Dou - Bat olarak ikiye blnmesinden sonra (Mildi 395'den sonra) Dou Roma'nn yani Bizans'n eline gemitir. (Nuri Katrcolu -- Btn Isparta. S. 12). Isparta 1204'de Konya Seluklularnn, daha sonra (1358'de) Hamidoullarnn eline gemi ve 1426'da Osmanllara satlmtr.

4.

ISPARTA'NIN SLM - TRK EGEMENLNE GE

Isparta kasabas iinde rastlanan en eski tarih kalnt Slbey mahallesinde, ay kysna yakn, lyasoullar evi karsndaki Ylan Krkan adyla anlan Dolma eme'dir. Bu emenin n yzndeki iki kitabede yazl Arapa ve Farsa ibarelerden ve Mekk (= pheli) bir tarih rakamndan anlaldna gre eme (sa Fakih bin Mehmed bin sa) adnda bir hayr sahibi tarafndan Hicri 429 (M. 1038) veya Hicri 209 (M. 812) tarihinde yaptrlmtr (*). Buna gre, Isparta'nn bundan binyz bu kadar veya 896 yl nce de mevcut ve mamur bulunduu anlalmaktadr. Fakat taslarda grlen yazlarn Nesih yazs olmas ve bu yaznn bni Mukle tarafndan, Kf yazdan keleri yuvarlaklatrlarak icad edilmi bulunmas IV. Hicret Asr'nda olduuna gre emenin 429 Hicri ylnda yaplm olmas daha doru grlyor (**).
AIKLAMA

(*) Halen bu eme, Isparta'nn Slbey mahallesinde, ay kysna yakn ci Sokak'ta bulunmakta, Seluk tarznda yaplm gzel kemerinin yars km ve duvarlar har ab olmu durumdadr. Bunun restore edilmesi Kltr Bakanl ve Vakflar Genel Mdrlnden fotoraflar gnderilerek tarafmzdan rica edilmi fakat bir sonu alnamamtr. emenin n yznde halen kitabe vardr. En sadaki bir ara sklm, sonra baka yerlerden bulunarak buraya taklmtr. Bczade grdnde iki kitabe olduunu yazyor. Bu iki kitabeden soldaki uzun kitabe Arapa olup Elmaska imareti Mehmed ibni sa ve Gaferallah lehu ve livadiyye ve ahseni ileyhuma ibareleri okunmakta, bu yaznn sonunda en solda yanlamasna Arap rakamlaryla 429 okunmaktadr. Ancak bataki 4 rakam nnde bir izgi ile kapal ol-

Bfl^^B^

duundan bu rakamn O zamanlar kullanlan Erkam' Gubariye'den 5 rakam olduu aktr. Buna gre emenin yapl tarihi Hicri 529 (M/1138) olmas gerekir. Bu kitabe, emeyi yaptrann sa olu Mehmet olduunu gstermektedir. (Resim 2-3) (**) Sayn hocam merhum Hikmet Turhan Dalolu, n dergisinin Temmuz/1934 tarihli nshasnda 529 H. (M/1135) tarihini kabul etmekte, ancak kitabedeki yaznn Nesih deil, Sls olduunu, 429 eklinde grlen rakamn Hint Rakamlar ile yazlm 529 olduunu sylemektedir. Yaznn Nesih veya Sls olmas sz gtrr. O devirde kitabelerde Kufi krmas Nesih kullanlrm. Farsa yazl kitabede bulunan harfler daha ok Nesih'e benzemektedir. Kullanlan rakam Hint rakamlarndan deil, Erkam Gubariye denilen, yine o devirde slmlar arasnda kullanlan bir rakam eididir. Hint rakamlarnda 5 bakadr. (Bu konuda Ali eydi Beyin Resimli Kamus'u Osman, Cilt I, Sayfa 42'deki yaz ve resimlere Meydan Larus Cilt 4. S. 324 deki Erkam kelimesine baknz.) emenin ortasndaki Farsa kitabede u yaz vardr: Zi sakinan serayerdi senay dua nida rest ki tarih'i bina Bad Havz Cinan Bu kitabeden emenin yapl tarihinin Bad havz cinan kelimelerinin Ebced hesabyla deerlendirilmesiyle bulunaca anlalmakta olup, bu rakamlar toplandnda 925 tarihi kmaktadr. Ebced hesabyla yaplan tarihler Hicri olduuna gre bu rakamn da H. 925 (M/1519) olmas gerekir. eme yapsndaki talara benzemeyen bu Farsa kitabenin onarm srasnda konmu olabilecei, onarmn 925'te yaplm olmas dnlebilir. (Resim 4) Ancak, Isparta'nn Konya Seluklularnn eline H. 600 (M/1204) te getii. Sabit olduuna gre Seluk tarznda yaplm emenin H. 925 (M. 1519) da yaplm olmas veya onarm grmesi mmkndr. Sayn Tahir Erdem, n dergisinin Austos: 1934 tarihli saysnda bu konuda baka deliller ne srmekte, 925 rakamnn Ters Okunarak 529 olmas gerektiini sylemektedir. Sonradan ilve edildii sanlan en sadaki 3. Kitabe ise Farsa olarak yledir: Cenab sa Fakh. Sahibi hayr. Zi feyzi fazl huda. nki kerdi hayri reva. Bundan hayr sahibinin sa Fakih olduu anlalmaktadr. (Resim 5)

(Resim: 2) -- Ylan krkan Dolma emesinin bugnk durumu. kitabe bir arada. (Foto. S.S.)

fRfisim : 31 _ Ylan krkan Dolma emesinin - ararca kitabesi . en solda 525 tarihi yazl.

(Resim : 4) Ylan krkan Dolma emesinin, sa Fakih tarafndan yaptrldn gsteren Arapa kitabe. (Foto. S.S.)

(Resim : 5) Ylan krkan Dolma emesinin sonradan konan - sadaki Farsa kitabede

Bu iddialarn bizimki de dahil ne kadar doru olduu, daha esasl aratrmalara ihtiya gstermektedir. Ancak Bczade'nin srarla stnde durduu husus Isparta'nn bundan 800 ksur yl nce de mevcut ve mamur bir belde olduu gereidir ki, bu konudaki son aratrmalar bunu dorulamaktadr. (Bk. Seluklular zamannda Trkiye Prof. Osman Turan 1971) (Bana bu kitabelerin kopyalarn veren Sayn Ekrem Eretin'e teekkrler sunarm. Dr. S. Seren)

Bu konuda dier bir delil, adna mahalle kurulan Slbey'in IV. Hicret Asr'nn ortalarnda Konya yresinde Genel Vali (= Suba) bulunmasdr. Isparta'ya slmln girii bir rivayete gre Hicretin Yedinci ylndan balamaktadr. Bizans devrinde, Isparta ve evresi Mauni veya MAUNA denilen, ticaretle megul ve ok zalim olan Cenevizli bir toplumun idaresinde bulunuyordu. Bir efsaneye gre, bu zalim smrgecilerin zulmnden bizar olan halk, Hicretin yedinci ylnda Medine'ye bir hey'et gndererek kurtarlmalarn Resulullah'dan dilemeleri zerine, Peygamberimiz, Hz. Ali'yi baz sahabelerle birlikte Isparta'ya gndermi ve Araplar Isparta'y igal ederek slmn nurunu yaymaya balamlardr. Bu efsaneye delil olarak Isparta'nn Dere mahallesi civarnda Dldl aya denilen yerdeki bir karata zerinde at aya izine taenziyen bir iz gsterilmektedir. Ancak, Hz. Ali'nin Isparta'ya geldiine dair herhangi muteber bir vesika mevcut deildir. Dier bir rivayet ise, ilk defa Battal Gazi'nin Isparta civarna gelerek slmiyeti yayd yolundadr. Nakddtevarih'de Battal Gazi'nin Hicretin 113 (M. 732) ylnda Isparta yresine gelerek slmiyeti yayd yazlmaktadr. Ayrca Ktip elebi'nin Cihannma adl eserinde Felekbad denilen Eridir'deki kalenin Battal Gazi tarafndan zaptedildiinden sz edilmektedir. Battal Gazi'nin Hicri 120 (M. 740) tarihinde Rumlarla savarken ehit dt ve Eskiehir'in Seydigazi kasabasnda gml bulunduu Kamusul'lm'da yazlmaktadr ("). Tarih kaytlara uygun den bu rivayete gre slmln Isparta evresine yaylmasnn Hicretin kinci asrnn balarnda olduu anla(11) Battal Gazi VII. Yzylda Bizansa kar yapt gaza'larda n yapm bir Arap kahraman idi. Emevi ordularnn 717-740 yllarndaki Anadolu seferlerine katld. 740 ylnda Afyon civarnda Akroinon'da ehit oldu. Savalar masal konusu olmutur. Meydan - Larousse. cilt. 2. S. 208)

sumaktadr. Hicri 157 (M. 774) ylnda Isparta yaknlarnda Lus ky civarnda Bizans ordularyla Harunurreid ordularnn arpt ve Harunurresid'in yenilerek ekildii, Abbasilerin bir sre Antalya havalisinde kaldklar tarihlerde yazldr. Bu olay da Battal Gazi efsanesinin buralarda yaylmasnn nedenlerini aklamaktadr. Isparta'nn Konya Seluklular eline zzettin Klaslan III. zamannda yani Hicri 600 (M. 1204) tarihinde getii tarihen sabittir. Bununla birlikte Seluklulardan evvel de, bir ksm Trkmenler'in Bizans idaresinde bulunan Isparta ve havalisine gelip yerletikleri bilinmektedir. Kasaba iindeki eski yaplardan imdi mevcut olanlarn yap tarzna baklrsa, Seluklularn tarz mimarisi grlr. Kazlan kuyulardan mavimsi bir kum kmas, dere iinde bulunan eski ehirin glcn tamas ve zaman zaman Beldibi denilen Alasun Beli derelerinden akan sularn ve sellerin bu eski ehri doldurup ykselttii ve Seluklularn igalinden sonra ehrin yeniden imar ve ina edildii intiban vermektedir. Halk arasnda, gk grlemeleriyle glcn taaca korkusuyla zaman zaman glce gidilerek kurbanlar kesildii ve cierlerinin gle atld, etlerinin de defi bel iin fukaraya datld grlmtr. Bu gibi safsatalar puta taparlk devrinden kalma batl inanlar olduu halde, din adam ve bilgin kisvesi altndakilerin bile bu kurban trenlerine katlmalar bu trenlere din bir hviyet vermektedir ki teessf olunur. Isparta'nn Seluklu Devleti idaresine geii ve Seluklular devrindeki durumu hakknda zamannda ve daha sonra yazlm Dou ve Bat kaynaklarnda olduka geni bilgiler vardr. Seluklulardan kalma tarih eserler ilerde sz konusu edilecei iin burada fazla tafsilttan kanlmtr C2).
(12) Bu konuda, Prof. Dr. Osman Turan'n Seluklular zamannda Trkiye adl eserinin 265 - 267'inel sayfalarnda u bilgiler verilmektedir : Seluklu tarihinde III. zzeddin Kl/Aslan adyla tahta kan (1204-1205) hkmdarn saltanat ok ksa srmtr. Rkneddin Sleymanah'n Grcistan seferine karken ani lm zerine hizmetinde bulunan beyler tarafndan tahta karlmtr. Tahta ktnda henz- bul anda deildi. Saltanat bir yldan w srd halde bni Bibi onun zamannda Isparta kale ve vilyetinin fethedildiini ............... yazar. bni Bibi'nin Isparta (= S.P.B. Ta) kalesini Magrip denizi sahillerinde byk kalelerden biri.. olarak gstermesi hakl olarak bir tereddt uyandrm, bugnk Isparta'nn bahis mevzuu olmayp, sahilde bir kalenin kasd edildii sanlmtr. (Devam arkadaki dip nottadr.) * * *

5.

HAMDOULLARI DEVRNDE ISPARTA

Seluklu Devletinin kmeye balamas zerine bamszln iln eden mera arasnda, Isparta ve havalisi emiri Hamid Bey de bulunuyordu. Hamid Beyin Isparta'y saltanat merkezi yapmasndan tr onun adna izafeten Isparta'ya Hamideli ad verilmi ve Isparta o vakittenberi Hamid Sanca adyla anlrken 1307 (1891) tarihinden itibaren Hamidbad Sanca ad verilmi, 1920 ylnda tekrar Isparta adn almtr. Isparta'ya adn veren Hamid Bey'in ilk hkmet kuruu hakknda Isparta'ca bilgi, tarih vesika ve rivayetler mevcut deildir. Hamidoullar hakkndaki bilgilerin ou o devirde veya daha sonra yazlm eserlerden derlenmitir. Isparta'da ceza reislii yapm olan Ebu Talha Abdulkadir Sadreddin efendinin am'da yazd ifassadr adl Arapa Umum Tarih kitabnda Hamidoullar hakknda u bilgiler verilmektedir: Hamid Bey Hicri 699 (M. 1300) yllarnda Felekddin Hamid Bey adyla bu lkeye vali tayin olunmu, Seluklu Devleti'nin kmeye yz tuttuu Hicri 699 (M. 1300) tarihinde dier valiler gibi bamszln iln ederek hkm srmeye balamtr. Takriben Hicri 719 (M. 1319) ylnda lmyle yerine olu Dndar
Bu konuda P. VVittek'in Trke tercmesi bulunan eserinde, bugn mevcut olmayan bir Patara ehri bulunduu, adnn zamanla Saparta olabilecei, bu ehrin Dalaman ay ile Ulu-su (Een ay) arasnda bulunduu, Borgulu (=Ullu borlu) vilayeti yaknndaki Barida Trkler elinde bulunmakla burann bahis konusu olmayacan ileri srmtr.
Nitekim Bizans tarihisi Kinnamos imparator Manuel'in 1146 senesinde Menderes nehrinin kaynaklarna vard vakit Trklerin kararghna rasladn kaydeder, ki daha o zaman bu blge Rumlarn elinden kmt.

..... bni Bibi'nin Ispartay yalnz bir kale deil havas ve suyu ile de mehur bir vilayet olarak gstermesi dikkati eker. Trke Selukname'de de zzeddm Kl/Aslan III. den bahsolunurken ..... eyyamnda Isparta kalesi ve vilayeti-iki letafeti abuhavada sair Kula ve Buk'dan mnteha ve mstesnadr-fethettiler. denilmektedir. brahim Kafesolu'nun Seluklu Tarihi adl (M. E. Bk. Yayn) eserinin 95'inci sayfasnda: III. Kl/Aslan henz ocuk yanda iken Melik oldu. (1204). Bu srada Isparta ve havalisi Seluklularn eline geti. Ulardaki Trkmen beyte ri tarafndan Bizanstan davet olunan Gyaseddin Keyhsrev bizanstan dnerek ikinci defa sultan oldu. 1207 de Antalya'y zabtederek Sbalna (Vali-Kumandanlna) Mbarziddin Er-Toku'u tayin etti. denilmektedir. (Atabeydeki Medrese Ertoku adna yaplmtr. Atabey blmde fazla bilgi verilmitir. S.S.)

Bey gemi onun da Hicri 735 (M. 1335) de lmyle yerine olu Ishak, onun da takriben Hicri 750 (M. 1349) de lmyle yerine olu Hseyin Bey hkmet makamna gelmitir. C3) Isparta'nn Hamideli kt'as merkezi olarak Hamidoullar zamanndaki hudut ve mlhakat Douda Beyehri, Seydisehri, Yalva ve Karaaa kazalar, Kuzeyde Akehir ve Bamak havalisi, Gneyde Akdeniz kylarnda Teke (Antalya) ve Aliye (Alanya), Batda Hass Trkmen denilen Burdur, Tefenni, Glhisar, Irla ve Garbi Karaaa'tan ibaret olup eski Psidia'nn mhim ksmlarn iine almaktadr. Yalva kazasnn Genceli kynde bulunan Koyungz Baba zaviyesinin Hicri 702 (M. 1303) tarihli vakfiyesinde Hamid Bey iin (Sultanl Berreyn vel Bahreyn) ( = ki kara ve iki deniz'in sultan) yazlm olduuna gre, Vakfiyeyi yazann Eridir ve Beyehir gllerini iki deniz, Dou ve Bat sancaklarn da iki kara kabul etmekte ve Hamid Beyi de bu lkenin sultan saymakta olduu anlalmaktadr. Halbuki, ad geen Hamid Bey, Seluklu hkmeti zamannda bile idaresi altndaki yerleri ynetmekten aciz idi. Seluklu devletinin kmeye yz tutmas zerine bu da dier Emirler gibi bamszl iln etmiti. Ancak, ne Eridir'de, ne de Hamidoullar lkesinin dier yerlerinde Hamidoullarna ait mezar, trbe ve bizzat yaptrdklar herhangi bir messese mevcut deildir. Eridir'de bulunan Tamedrese'nin d kapsndaki kitabelerden, burasnn Seluklu Hkmdar Aleddin Keykubat'n olu Gyaseddin Keyhsrev II. zamannda (Hicri 635, M. 1237) tarihinde Seluklu Han olarak yaptrld, daha sonra Dndar Bey tarafndan (Hicri 701, Mildi 1302 tarihinde) medreseye evrildii ierdeki kitabeden anlalmaktadr. (Bu konuda ilerde Eridir bahsinde daha ok bilgi verilecektir.) (Resimlere Baknz!) Eridir'deki Hzr Bey Camii'nin de daha nce Seluklular tarafndan yaptrld, b'ahare Hzr Bey tarafndan geniletilerek tamir edildii bilinmektedir. (Bu konuda da ilerde fazla bilgi verilecektir.)
(13) M. Ylmaz ztuna'nn Trkiye Tarihi'nde (Cilt. 2. S. 205) Hamidoullan u ekilde sralanmtr: 1 Hamidolu lyas Bey (1280-1300? ) 2 Felekddin Dndar Bey (1300 -1324) 3 Hzr Bey (1327-1328) 4Necmeddin shak Bey (1328-1340) 5 Mustafa Bey (1340-1355) 6 Kemaleddin Hseyin Bey (13707-1391) Bu sralan ifassadr'da kinden biraz farkldr.

Hamidoullar Isparta ve havalisinde yz yla yakn saltanat srmler, H. 783 (M. 1382) de Sultan Murad Hdavendigr'n saltanat srasnda, Germiyanolu kznn Yldrm Bayazt'a nianlanp, dn trenlerine balandnda Kemaleddin Hseyin Bey'in, Hamidelinden Ktahyaya hem hudut ve yakn olan kazalarn Sultan Murad idaresine gemesinin kabuln Sultan Murad'dan rica etmesiyle Germiyanolu tarafndan satn alnan yerlerin anahtarlarnn kznn eyizi olarak Bayazt Han'a takdim edildii ve o tarihten sonra Isparta, Seydiehir, Beyehri, Yalva, Akehir kaza ve sancaklarnn Osmanl lkesine katld bilinmektedir. Bu konu, Hoca Sadeddin'in Tacttevarih adl tarih kitabnda: Salfzzikr velimei azimede mctemi olan elilere desturu mracaat erefsudur ettiinde ah ba huzur Hamideli hkimi Hseyin Bey elisine buyurdu ki: Biraderim Hseyin Beye bizden selm edp diyesin ki, beynimizde olan muhabbet ve vedad lfet ve ittihad muktezas zre bir iltimasmz vardr, kabul cevabna mitvar ve vrudu habere pr intizar bileler, Karamanolu Ali Bey memaliki mahrusemize ekseriya taaddi ve bu hanedana isali eziyyete tasaddi eder. Diyar Karaman civarnda Vilyeti Hamid'den bir nice kal'a ve Hisar muhafazai serhad ve defi fitne ve esrar iin gayette ve nihayet mhim olmutur. Tevakki' olunurki vehi er'i zre bey' edp bu canibe temlik ve silsilei vedad tahrik edeler. O zamanlarda Hseyin Bey dahi, Karamanolunun kurb ve civarndan ve dembedem zrar ve azarndan mteki olman bu manay, hahri ve Sultan Adil mcaveretini cyan oldu, ittifaken bu esnada Sultan Gazi Ktahya seyrine azimet buyurdular. Hseyin Bey kendi memleketi teshirine tevecch etmek zann ile hususu mezbure mbaderet edp izhar mutavaat eyledi ve irade buyurulan Kula' beyine rza gsterdi. Bu haberi meserret rehberi ah kiver derghna vurud ettikde Beyehri, Seydiehri, Yalva, Karaaa, Isparta karalarn itira iin tayin vekil edp mebalig'i azime irsal buyurdu. Hseyin Bey dahi halefi va'de ikdam edemeyp bizzarure bild mezbure bey'ini ihtiyar etti ve vekil'i Sultan ile icap ve kabul er'i, slubu mer'i zre, can olup kuzzat' islmiye imzalan ile vesaiki skuk alnd ve tarikai teslim bey'i ve kabz semen vechi hasen zre riayet olundu, ol memaliki cedide ve bild adide sayei ma'deleti sul'tan kiveristana mensup ve livay nusret iltivay ah ol diyara mensup olcak Bursa canibine nuhft buyurdular. denilmek suretiyle, Hseyin Beyin Karamanolu tecavzlerinden esasen bizar olduu, Sultan Murad'n, Ktahya civarna gel-

meinden kendi lkesini istil edecei korkusuyla evvelce S. Murad tarafndan teklif edilen sat ilemini alelacele yapmak zorunda kald anlalmaktadr.
AIKLAMA

Kitaptaki metne sadk kalarak aktarlan bu eski dille yazlm yaznn bugnk dile - mealen - evrisi yledir : - Kardeim Hseyin beye bizden selm edip diyesin ki: Aramzdaki dostluk, yaknlk, sevgi ve birlik gereince bir iltimasmz (= ricamz) vardr. Kabul cevabn hareretle beklediimizi bileler! Karamanolu Ali Bey, ou zaman lkemize saldrmaya ve bu Hanedan'a zorluklar kartmaya yeltenir. Bu nedenle Karaman yresinde bulunan Hamideline ait nice kaleler ve hisarlar, snrlar koruma, fitne ve ktlkleri giderme iin son derece nemli olmutur. Umulurki, bunlar eriat esaslar iinde satp bize maletmekle, kardelik ve dostluk katarm yrtrler. O zamanlar, Hseyin Bey de, Karaman oluna yakn olmaktan, onun zaman zaman rahatsz edip, zarar vermesinden ikyeti olduundan, adil bir hkmdara yakn olmay yeledi. Bu srada Sultan Muradn Ktahya gezisine km olmasn Hseyin bey kendi memleketini almaya geliyor sanarak, konuulanlar hemen yapmaya ve irade buyurulan kaleleri satmaya raz oldu. Bu sevinli haber Padiaha ulanca, Beyehri, Seydiehri, Yalva, Karaaa, Isparta kalelerini satn almak zere vekiller atayp pekok para gnderdi. Hseyin Bey de sznden dnemiyerek, kalelerin satn kabul etti. Sultann vekilleriyle seri esaslara gre kabul senetleri hazrlanp al veri en iyi ekilde sonulandrld. Padiah bundan sonra Bursaya gitti.
Hayrullah Efendi Tarihi'nde de :

Hdavendigr hazretlerinin ehzadeleri Yldrm Bayazt Han iin teklif eyledikleri dne Hamidolu Hseyin Bey tarafndan da sefir gelmiti. Ve Osmaniyann gnden gne evket ve saltanatlar ziyade olduunu grerek derebeyi gibi Isparta ve Karaaa ve Yalva ve Teke ehirlerinin hkmeti iin Msrllara dahi bir taraftan mdahene edp

bir ka pare ehri hfzeylemekten ise li Osmana satmak ile tahsili emniyet etmei daha mnasip mtala eylediinden bu maddelerin dahi erkn devlet ile mzakere olunarak hazreti Hdavendigra arz ve ifade klnmas hususu sefiri mumaileyhe sipari olunduundan dn esnasnda bunun dahi istid'asna karar verilip, Akehri ve Seydiehri ve Beyehrini ve Yalva ve Karaaa ve Ispartay Hazreti Hdavendigra sattn m'ir Hcceti er'i aldlar. Zikrolunan alt pare ehre memur irsal olunarak idarei dahiliyesine nizam verildi. Isparta, Hamid Sanca'nn krsi'i hkmeti olup ciheti arkisinde Eridir Gl ve garp tarafnda Yalva vardr. Karaaa dahi onbe saat mesafede Ispartann semti garbisindedir. diye yazldr. Bu ikinci yazda, Hseyin Beyin Msrllara mdaheneden kurtulmak ve adil bir hkmdarn himayesi altnda bulunmak zere kendi kendine sat iini teklif ettii seklinde bir fark vardr. Keza, Hoca Sadettin Efendi Tattevarih'te yalnz Beyehri, Seydiehri, Yalva, Karaaa ve Isparta dedii halde Hayrullah Efendi Akehir'i de katmaktadr. ifassadr'a gre Hseyin Bey H. 783 (M. 1382) tarihinde bu sat ilemini yaptktan sonra Alaiye Kalesi Hkmet merkezi olmak zere Teke, Eridir ve baz mahaller uhdesinde kalarak takriben H. 800 (M. 1398) tarihine kadar yaam bu tarihte lmesiyle yerine olu Ltif Bey gemi ise de Timurlenk Vak'as'nm zuhuruyla Hamideli havalisi Timur askeri tarafndan igal olunduundan Ltif Bey bir sre Timur'un himayesi altnda kalm ve bir aralk Timur ekildikten sonra lkesini Karamanolu istil etmi H. 837 (M. 1435) tarihinde Osmanllar Karamanolu'ndan geri alarak kendisine vermi ve H. 850 (M. 1447) tarihinde vefatyla yerine olu Klaslan gemi iken Alaiye kalesinin Osmanllarca alnmas zerine Klaslan Gmlcene Mutasarrflna (H. 876, M. 1472'de) gnderilmi ve Hamideli bylece tamamen Osmanl daresine gemi, Hamidoullar sona ermitir.
* * *

Tarihi Osmani Encmeni'nin yaymlad derginin l Austos 1328/ 1912 tarihli 15. saysnda Hamidoullar hakknda verilen Mehmet Arif imzal yazy da faydal grdmden aynen buraya alyorum: Hamidoullar: Rum Seluklu devletinin kmesinden sonra Anadoluda hkmet kuranlardan biri de Hamid Bey ailesi idi. Bu hanedan, kadim Pisidia kt'asnda zuhur edip, daha sonra Isauria (Konya'nn

Gneybats) ile Frikya kt'asnn bir parasn (imdiki Burdur sanca) dahi idareleri altna almlardr. Pisidia kt'as ahalisi, bilhassa onlarla karabeti olan sauriallar, memleketlerinin tabii engellerine ilveten yaratl itibariyle de ok cesur olmalarndan dolay eskidenberi Anadoluda kurulan hkmetlere bas ememiler ve Romallarla onlara halef olan Dou Roma mparatorluuna asrlarca mukavemet etmilerdi. Rum Seluklularnn ilk kurulu sralarnda maksatlar Dou Roma mparatorluunu yoketmek olduundan, Marmara kylarna ve stanbul Boazna inmee alm ve bu maksatla daima arzasz olan Prikya yollarn kullanm olduklarndan, Toros dalarnn yksek kollaryla kapl olan, derin uurumlar, yksek yaylalar, yaln vadileri bulunan Pisidia kt'as Seluklu saldrlarndan masun kalmt. Seluklularn bu fikrine, Hal Ordularnn saldrlar son vermi, bu saldrlar durunca Seluklular Anadolunun ortasnda esasl ekilde yerleerek, etrafta Rumlar elinde bulunan yerleri igale balamlardr. Isparta kalesiyle mlhekat Sultan Klaslan III. zamannda (H. 600 601, M. 1204 -1205) Seluklularn eline geti. Bu suretle Pisidia zabt ve istil edildi (14). Seluklular ellerine geirdikleri ehirlere ve beldelere idarelerinde bulunan dier ehirlerden topladklar nfusu ve kylere de Trkmen kabilelerini iskn etmek adetinde olduklarndan, Pisidia kt'asn da bu ekilde iskna tabi tutmulardr. Ahmet Bin Ahmet Hilmi Tarihi'nde Hamid evldnn Seluklularla Trkistan'dan kp, slm memleketlerine dalan Trkmenlerin Anadoluda Gebe suretiyle yaayanlarn soyundan olduunu beyan etmitir.
(14) Selukname ile dier tarihlerde Isparta'nn zapt kaytl deildir. Sultan Klaslan zamannda fetholunan mahallin Ars (= Atabey) olduu beyan olunuyor. Konya Vilyetinin 1317 yl Salnamesinde, Isparta'nn Dou Roma mparatorluuna bal Mauni denilen bir topluluun idaresi altnda iken, slmln zuhuru sralarnda, slm memleketleri arasna katld yazlmtr. Mauni yahut Mauna Orta ada Cenevizlerin Douda ticaret yapmak zere tekil ettikleri bir cemiyet idi. Merkezi nce Foa ehri olup daha sonra Sakz adasna nakledilmitir. Anadolunun Deniz ve Kara Ticareti ellerinde idi. Mamafih, Anadolunun i ehirlerinden biri olan Isparta'nn idaresini ele almalarnn sebebi anlalamyor. (Bczadenin Notu: Yukardaki sayfalarda yazdm Mauni veya Mauna cemiyetinin Ticaret maksadyla gelip smrge halinde zalimce kullandklar sz eskidenberi tevatren sylenmekte olduu cihetle, Konya Salnamesine geirilmesi bu rivayetlere dayanmakta olduu, Isparta topraklar yeteri kadar verimli olmadndan, eskiden buralarn Ticaret ve San'at memleketi olmas nedeniyle Maunilerin buralara kadar gelmeleri ve girmeleri mmkn grlmektedir.)

Hamid Bey ve cedleri bu Trkmen kabilelerinin ileri gelen reislerinden idiler. Babas Seluklu Sultanlar tarafndan Emirlik rtbesine ykseltilmiti (15). Hamid Beye de bu rtbe verilmi, o da Seluklu Sultanlarna hizmet etmiti (16). Hamid Bey, Seluklularn k devresinde, civarndakilere uyarak bamszln iln etti. Ancak, dier Emirler gibi Seluklulara kar isyan etmedi. Bulunduu kt'ann Dou tarafndan teferrd eden Erefolu'nun Seluklu memleketlerine taarruz eden Moollarla vukubulan arpmalarndan istifade ederek, kemali sknetle, dier Trkmen kabilelerini idaresinde toplamaya ve Erefolu'nun o cihetlerdeki nfuzunu krmaya muvaffak oldu. Eline geirdii mahaller Hamideli ve ahalisi de Hamid Trkmenleri adn ald (17). Hamid Beyin, bamszl VII. Hicret asrnn son yllarnda ise de kat'i olarak senesi tayin edilemez (18). Vefatnda evldndan (Felekd-din Dndar Bey) yerine geti. Bu esnada ran Moollar! (= lhanllar) Seluklu Sultann klliyen bertaraf ederek Anadoluyu dorudan doruya idareye balamlard. Bu tebeddl ve birinci vali olan Emir rencin'in (1305) zaaf ve
(15) Mneccimba, Hamid beyle olu Dndar beyi ayn zat sanarak Camiiddvel'de (Felekddin Dndar Hamid diye yazmtr. Takvimlbeldan Haiyesi'nde (Sultan Felekddin Dndar Min Ebnail'Hamid) diye yazldr. (16) XI. Yzyldanberi yazlan kitaplarda Hamid beyin Seluklular asrndan daha sonra adna nisbet edilen yerlerde vali olduu belirtilmektedir. (17) Hamideli ahalisi VIII. Hicret asrnn ilk yarsnda yazlan Arapa eser lerde Terakimini Ben'el Hamid) (=Hamidolu Trkmenleri) diye, Timurlenk olaylarn yazan ve H. IX. yzylda yazlan eserlerde (Kavmi Hamid (= Hamid kavmi) veya Ulus'u Hamid) diye geer. (18) Mneccimba Camiiddvel'de Hamidoullar hakknda iki rivayet beyan eder. Birincisi U Trkmenleri merasnn ekabirinden (Felekddin Dndar Ha mid). Seluklular zamannda istibdad ederek imdiki Eridir mevkiine nzul ve orada bir ehir bina edip (Felekabd) tesmiye ettiini, bedehu kuvvet ve kudreti tezayd ederek idaresine geirdii mahallerin namna izafetle itihar eylediini yazmtr. Bu rivayetin kaynan tesbit edemedik. Mellif Hamid beyle olu Dn dar beyi ayn ahs zannetmektedir. Hamid bey, Trkmen ekabirinden ve mersndan olup bulunduu lke hayli zaman nce (U) olmaktan km Seluklularn dorudan doruya idaresi altna girmi idi. Denizliden tesi u saylyordu. Bu nedenle kendisi u trkmenlerinden deildi. kincisi, am emirlerinden olan Hamid beyin bir sebebden memleketini terk ederek Rum'a geldii, zamann Seluklu Sultannn iltifatna mazhar olup yannda kald ve silhrlkte mahir olduundan hayli vakit bu fenni sultann evlad ve klelerine retmekle megul olduu, daha sonra namna yad olunan yere vali olarak gnderildii, burada istibdadla Eridir'i bina ettii yolundadr. Bu rivayetin Vali tayinine kadar olan ksm ikr'nin Karaman Tarihi'nden alnmadr. Ha-

kt idaresi sebepleriyle Anadoluda yer yer honutsuzluk eserleri grlmeye balamt. Dier beyler gibi Dndar Bey de bunu frsat bilerek idaresinde olan yerleri bir taraftan Akdeniz sahiline ve Antalya ehri kapsna, dier taraftan Denizli ve Germiyan eyaletleri hududuna kadar geniletti. Eridir ehrini bina ederek (Felekabd) adyla hkmet merkezi yapt. (Takvimlbeldan'dan) Antalya ehrine, Seluklu devletinin kmesinden sonra o belde ahalisinden bir kimse hkim olmutu. Bir yere gitmek zere bir gn bu ehirden uzaklaan bu ahs, civarnda olup Dndar Beye tabi olan, Trkmenler anszn kstrp yakaladlar, Antalya ehrini ele geirdiler. Bu suretle kadim Pamfilya kt'asnn teshiri dahi itmam edildi.
(Sultan Mehmet Hudbende) hann merasndan oban Bey Karamanolu tarafndan istil olunan Konya ehrinin istirdad ve onun te'dibi iin Anadolu'ya gelip Karanbk nam kla ordugh ittihaz etti. (Buras bugn Bolvadin'e bal Karamk Ky olmaldr.)

ran Mool Devletinin merasndan olan bu zatn byk bir kuvvetle Anadoluya geliinden korkan ve dehete kaplan Anadolu beylerinin ou ve Dndar Bey kymetli hediyelerle oban Beye giderek ballklarn bildirdiler. Dndar Bey de dier beyler gibi oban Beyden sevgi ve sayg grm ve onun msaadesiyle memleketine dnmt. (H. 714, M. 1314) senesinde Sultan Mehmet Hudbende Han namna Eridir'de para kesilip oban Beye takdim edildii anlalmaktadr. Tevhit Bey de mevcut bu sikkenin bir tarafnda Sultanulzam Mehmet Hudbende ad, br tarafnda (Medinei Felekabd) adlar vardr.) Parada aynen u yazlar vardr : n yznde El Sultanl zam Giyasddnya Veddin Hudbende Mehmed Haledullah mlke. Dier yznde Medinei Felekabd Hamiyeti Anilbeliyyevel Afat. H. 714'de (M. 1314) Sultan Mehmet Hudbende'nin lmyle yerimid bey hakknda bu tarihte daha ok malmat varsa da Mneccimba bukadarn almtr. Hamid bey hakknda ikr Tarihindeki dier bilgiler unlardr: Karamann fevkalade hretinden dolay,, Hamid bey, maiyetinde bin kii olduu halde Sultan Aleddini Seluki nezdinden ayrlp Sivas'ta Karamann yanna gelmekle pek ziyade taltife mazhar olduu, annla Ertene'ye silhorluk talim ettii, Karaman'n Silifkeyi istilsyla Hamid beye verdii, Karamann ve olu Mehmet Beyin yapt muharebelerde beraber bulunduu, Mehmet bey Konya'y alarak Seluklu memleketlerine hakim olduu zaman namna nisbetle itihar eden beldeleri Hamid'e verdii, Mehmet beyin ldrlmesi zerine mstakil olduu, kitabn asl olan Yarcani kitabndan naklen yazlmtr. Hamid beyin, Karaman olu Mehmet beyin lmnden ok sonra siyaset sahasna atld muhakkak olduundan, ikri'nin Yarcani'ye atfen verdii malmat yazlmamtr.

ne olu (Sultan Ebu said Bahadr Han)'n 12 yanda iken tahta k' mas, ran Mool devletinde karklklara sebep olmu, bundan istifade eden Anadolu beyleri gibi Dndar Bey de Sultan lkabn alm Saruhan ve Mentee Beyleri kendisinin saltanat ve tabiiyetini kabul ederek vergi vermeye raz olmulardr. (Selukname.) Ebu Said Bahadr Han'n 1317'de Anadolu Genel Valisi olarak gnderdii oban Beyin olu (Timurta Bey) Eref olu hanedann mahvettikten sonra Dndar Beyin memleketine tecavz etti. Dndar Bey Timurta'n byk kuvvetleri karsnda dayanamayacan anlayarak, hkmet merkezi olan Eridir! terk ederek Antalya'ya ekildi. Timurta takip edip kaleyi muhasara ve zabt ederek kendisini katletti. daresi altnda olan yerleri istil etti. Bu olay takriben Hicri 724 (M. 1324) yllarnda vukubulmutur. Timurta Bey, babas oban Beyle, Sultan Ebu Said Bahadr Han arasnda kan anlamazln savaa dndn haber alnca Msr'a kaarak iltica etti. Dndar Beyin katli esnasnda kaarak saklanan olu (Hzr Bey) meydana karak babasnn lkesinin Antalya'dan maadasn ele geirerek, hkmdar oldu. (H. 728, M. 1328) Hzr Bey Erefolu'nun idaresinde iken Timurta tarafndan zabtedilen ve Timurta'n Msr'a kamasyla sahipsiz kalan Beyehri, Ak ehri, Seydiehri v.s. gibi ehirleri ele geirerek memleketini geniletti. Hzr Bey de babas gibi Sultan lkabn almtr. Vefatnda yerine kardei (Necmeddin shak Bey) geti. (bni Batuta Seyahatnamesinde Ebu - shak diye bahsedilir. 1000 Temel Eser. bni Batuta Seyahatnamesi. S. 13) Bu zat, babas Dndar Bey zamannda bir sre Msr'da oturmu ve Hac farizasn yapmt. (bni Batuta S.) shak Bey de Sultan unvann almtr. Dindar ve iyi ahlk sahibi bir zat idi. Zamannda kardei Mehmet elebi Glhisar ehrinde hkmet etmitir. (bni Batuta Seyahatnamesi) shak Beyden sonra yerine (lyas Bey) geti. (Mehmet elebi'nin olu, Mustafa Beyin olu) Karamanllarla muhtelif savalar yapt. lmnde yerine olu (Kemaleddin Hseyin Bey) geti. Karamanoullarnn tecavzleri devam etmekte olduundan, Hseyin Bey Sultan Murad Han'la ilikiler kurdu. (H. 726, M. 1375) Sultan Murad Han, olu Sultan Bayazd'a Germiyan olunun kzn tezvi ettikte icra olunan dne Anadolu hkmdarlarn da davet etmiti. Dierleri gibi Hseyin Bey de hediyelerle eli gnderdi. Dn-

den sonra Hseyin Beyin elisi veda maksadyla huzura ktnda, Sultan Murat, asker koyarak Karamanolu'nun memleketine tecavzn nlemek kasdyla hudutta bulunan birka kalenin kendisine satlmasn Hseyin Beyden iltimas ettiini syledi. Hseyin Bey, Karamanllarn tecavzatndan bizar olduundan vaki iltimas hsn telkki etmi ve mamafih bu husus meskt kalm idi. Lkin bir mddet sonra Sultan Murat seyrtemaa iin, evlenme treni iin Ktahya'ya gelmi, Hseyin Bey bu hareketi kendi zerine zannederek geri kalan yerlerini kurtarmak iin eli yollayarak istenilen kalelerin satn teklif etti. Yaplan mzakereler sonunda Yalva, Karaaa, Beyehri, Seydiehri, Akehir beldelerini 80.000 Altn karl Osmanl Hkmetine satt. (H. 783, M. 1382). (Akpaazade, Hadidi, Neri Isparta'y dahi bu yerlere ilve etmilerdir.) Hseyin Bey lmne kadar elinde kalan yerlerde hkmet etti. lmnden sonra idaresi altnda olan yerlerin bir ksm Osmanl, bir ksm da Karamanllar tarafndan istil edildi. Hamidoullar hkmetine son verildi. (Camiiddvel.) Mamafih, Hseyin Beyin lm, Hamidoullarmm inkraz senesi belli deildir (19). Hamidoullar hakknda tarihlerde mevcut malmat yukarda tamamiyle aklanmtr. Seluklularn inkrazndan sonra Anadoluda kurulan Beyliklerin, bilhassa Hamid, Esrefoullar, Teke beylerinin tarih halleri belli deildir. Bunlarn hkmran olduklar mahallerdeki binalarn, vakfiyelerin vesair kitabelerin incelenerek aydnlatlmas gerekir. Bu incelemelerin yaplmas temenni olunur. (M. Arif) Acizleri ( = Bczade) bu babda yapabildiim aratrmalar srasnda Hicri 876 (M. 1472) senesinde Gnen'de hkm sren (lyas Bey
(19) Eridir sbass Kutlu Bey Sultan Murad'n Karamanoluyla yapt savata hazr bulunmutu. Satn alnan yerler Hamidolu lkesinin Kuzey ve dousunda olduuna gre ite kalanlarn ve bu meyanda Eridir'in de Hseyin bey idaresinde kald anlalyor. Osmanl merasndan Kutlu Bey'in Eridir Sbas olmas Hseyin beyin lm ve inkraz Karamanolu savann yapld 788 senesinden nce olduunu gsteriyor. Kosova savanda Hamid beyzadesinin de bulunduu tarihlerde yazldr. (Bczadenin Notu: Hseyin beyin idaresi altndaki yerlerden sattklarnn sat ve teslim tarihleri 783 (M. 1381) senesinde olmasna ve kendisi o tarihta sa bulunmasna ve 800 (M. 1398) tarihine kadar yaad ifaussadr'da yazlmasna gre lmnn ve hkmetinin son bulmasnn 788 (1386) den nce olmasna gerek nazarla baklamayaca tabiidir. Bir asr sonra H. 876 (M. 1472) tarihinde Hseyin bey ahfadndan lyas Bey'in Gnen'de hkmet srdne dair vesika vardr. Kutlu Bey'in Isparta'da yaptrd Camiin vakfiyesinde dahi 833 (M. 1430) tarihi grlmtr.)

Bin Hamid Bey = Hamid Bey olu lyas Bey) adnda bir zatn mevcut olduuna dair, Gnen Kads (sa Bin Hamza) tarafndan verilmi bir er'i vesikada ak bir kayt grdm ki bu da, bu havalinin ksmen Osmanl idaresine geiinden sonra dahi Hamidoullarnn ellerinde kalan yerlerde bir asr daha hkm srdklerini gstermektedir. ifassadr'n yazd gibi, Hseyin Beyin olu (Ltif Bey) Aliye ( = Alanya) cihetindeki yerlere ve dier olu (Hamid Bey) de Isparta cihetindeki yerlere tasarruf etmekte olup, Hamid Bey'in olu lyas Bey dahi Hicri 876 (M. 1472) sralarnda Gnen'de bulunmutur. Hl halk arasnda Gnen'in bir aralk saltanat merkezi olduu ve Isparta'nn oraya bal bulunduu ve saltanat sahibi beylerin Gnen'de oturduklar sylenmektedir. Bugn dahi, hkmet merkezi olan yere Saray veya Konak adlar verilmekte ve dank baz harabe kalntlarna rastlanmaktadr. lyas Beyin sonunun ne olduu, ocuklar ve torunlar bulunup bulunamad ve Hseyin Beyin satt yerlerden baka, elinde kalan yerlerin ne zaman ve ne suretle Osmanl daresi'ne getii hakknda bakaca bilgiye rastlamadm gibi, Aliye'deki (= Alanya'daki) Ltif Bey' in olu Kl Aslan Bey'in Gmlcene Mutasarrflna ne suretle gittii ve Aliye'nin Osmanllarca nasl alnd Tacttevarih'te ve baka tarihlerde yazl bulunduu ve Aliye'nin o zamandanberi kh sancak, kh kaza olarak bakaca idare edilmekte olduu ve orann konumuz dnda kalmas nedeniyle Aliye'den vazgeilmi ve simdi Hamidabad sanca, merkezi Isparta ehri olmak zere, buna bal Uluborlu, Yalva, Karaaa, Eridir Kazalar'ndan ibaret kalmtr. Hayrullah Efendi tarihinde, Yalva ve Karaaa'n Isparta'nn Batsnda olduu beyan olunuyorsa da her ikisi de Kuzeydousunda ve Eridir Kazasnn ilerisindedir. Eerce Hseyin Beyin satt Karaaa imdi Aydn Vilyeti dahilinde bulunan Denizli Sancana bal, o zamanlar As Karaaa denilen Garbi Karaaa ise dorudur. Deilse ki Yalva karinesiyle deil olduuna phe yoktur Hayrullah Efendinin beyan yanltr (*).

Hamideli kt'as Osmanl idaresine getikten sonra, vezirlik rtbesindeki valiler tarafndan idare edilmitir. Valiler yazn Isparta'da, kn Antalya'da otururlar, kendilerinin bulunmadklar yerleri Subalar, Muhassllar ve Msellimler marifetiyle idare ederlermi ki incelediim bir(*) Hamidoullarnn Antalya kolu hakknda. Bak. (slm Ansiklopedisi. Cilt. 5., Sayfa. 190 -191.)

ka yz senelik mahkeme sicillerinde grlen kaytlar da bunu dorulamaktadr (20). Hicri 1079 (M. 1669) sicillerindeki kaytlara gre Hamideli bu tarihte ve daha sonralar Glhisar, Siroz (= Tefenni), Kemer Hamid, Alasun, ncir pazar, Burdur, Irla, Eridir, Agros (= Atabey), Barla, Afar, Pavlu (= Stler), Yalva, Karaaa, Uluborlu, Isparta, Gnen, Keiborlu, Hoyran, Glhisar Karaac, Yavie kazalar olmak zere 21 kazadan ibaret kalm ve bir iki asr kh Aydn valiliine, kh Anadolu valilik merkezi olan Ktahya'ya bal kaymakamlar idaresine verilmitir. Tanzimattan sonra bu kazalarn kimi Bucak, kimi ky haline getirilmi ve bir ksm birletirilerek Burdur Sanca kurulmutur. Bu kurululardan sonra Isparta Sanca Douda Beyehri, Kuzeyde Akehir ve Karahisar' sahip, Batda Burdur, Gneyde Teke (= Antalya) sancaklaryla evrilmi olarak Konya Vilyetine balanmtr. Cumhuriyet devrinde Isparta mstakil vilyet olmutur.
6. ISPARTA NFUSUNUN ETNK YAPISI

Isparta'da (1872-1882) yllarnda yaplan arazi ve nfus saymlarna gre 6660 hanede Mslman ve Hristiyan olmak zere 33.110 nfus bulunduu daha nce yazlmt. Isparta'da mevcut 28 mahalleden Temel, Kemer, avu, Emre ve Zemyan mahalleleri Rumlarn, Acemler Mahallesi de Ermenilerin saylyordu. Isparta'da, slmiyetten evvel Hristiyanlarca yaplm herhangi bir kilise veya mabet kalnts yoktur. Ancak Mevlevi Tekkesi Kaps'nn kilise kalnts ve Sadiye Buk'as denilen medrese arsasnn da kilise yeri olduu baz kimseler tarafndan ne srlm ve baz Hristiyanlar da bu szlere dayanarak Isparta'nn eski yurtlar olduunu iddia etmilerse de bu iddialar tarih vesikalara dayanmamaktadr. Yukarda Hristiyanlara ait olduunu sylediimiz mahallelere gelince: Bunlardan avu Mahallesi'nin Emire mensup (Mahmut avu) adnda birisi tarafndan kurulduu iin bu ad ald ve H. 1063 (M. 1653) ylnda avu Mahallesine (Mahmut avu Mahallesi) denildii mahkeme sicillerinde grlmtr. Temel Mahallesinin kuruluunda da, o zaman cemaat reisi olan rahibin kendi evi iin bir temellik yer iste(20) Msellim ve Muhassl eskiden Bucak Mdr Kaymakam ve mutasarrf mertebesindeki idare adamlarna verilen unvand. Suba ise, bir eit Askeri vali anlamna gelirdi.

mesi zerine, kendisine bir arsa verildii ve bu sebeple rahibe Baba Temel ve burada sonradan kurulan mahalleye Temel Mahallesi denildii sylenmektedir. Isparta'da bu rahibin neslinden geldiini syleyen (Nikola Temelidi) adnda bir Rum vard. Kemer Mahallesinin de, eski Nakipzadelere mahsus byk bir konan Kemer Kap denilen kapsna izafetle bu ad ald sylenir. Temel ve Emre mahallelerinde Hristiyanlarla birlikte Mslmanlarn da oturduu sicillerde kaytldr. Bu kaytlara gre Rumlarn bir ksmnn Isparta'ya, Trklerden ok sonra, kylerden ve Eridir glndeki Nis adas'ndan, imdiki slmky ve Bayat'dan bir ksmnn daha uzak yerlerden gelip yerletikleri anlalmaktadr. Nitekim Isparta Rumlarnn ounun soyadlar Msrlolu, Payasl, Sivasl, zmirli, Adal, Morali, Giritli, Dal, Madenli, Krl, stanbullu, Kbrsl, Elmall, Aliyeli, Nisli, Karamanl eklinde idi. Ermenilerin Isparta'ya elik Mehmet Paa zamannda ran'dan geldikleri tarihen sabittir. ran'dan kaarak Osmanllara snan Ermenilerden bir grup Isparta'ya gelerek imdiki Ermeni mahallesinde bulunan Acem Han denen hana yerletirilmi, daha sonra bunlarn bulunduu mahalleye Acemler Mahallesi ad verilmitir. Hicri 1195 (M. 1781) tarihli bir kt'a Fermanda (Isparta'da oturan Acem Ermenileri taifesinden bir takm kimseler ticaret maksadyla Isparta'ya geldiklerinde mteveffa elik Mehmet Paa bir bab Acem han yaptrp Ermenileri yerletirmi iken, mezkr han sahibi Hasan Bey ve orta Ermenilerin verdikleri icar'a kanaat etmiyerek Avariz ve Nzul akesi talep ve iz'a ettikleri beyanyla kasaba derununda bulunan dkknlarda sakin olanlardan arazi ve emlka bilfiil sahip olmadka avarz ve nzul akesi alnamyaca, ne zaman arazi ve emlk alrlarsa o zaman alnmak icabedecei irade buyurulmus olduu gibi, kinci Sultan Mahmut tarafndan Teke sanca mutasarrf Mehmet Vahit Paa'ya gnderilen bir kt'a fermanda dahi ...Tekeliolu brahim nam ak'i maktuln mal msadere olunup Acem han 7500 kuru muaccele ile 16 nefer Ermeniye satld ve ellerine 29 evval 1231 (M. 1813) tarihinde mlknamei hmayun verildii ibaresi grlmtr. Bu hann bulunduu yer simdi 30 haneden mrekkep Ermeni mahallesi olup, civarnda bir miktar arazi daha satn alnarak Ermeni mahallesi 98 haneye karlm ve nfuslar da 552'ye varmtr. (1908' deki durum)
elik Mehmet Paann Teke ve Hamid Sanca mutasarrflnda berhayat ve berdevam bulunduu tarih, Hicri 1150 (M. 1738) olduu

er'iye Mahkemesi sicillerinde grlmektedir. Hicri 1032 (M. 1622) tarihinden H. 1122 (M. 1710) ye kadar gzden geirdiim 90 senelik sicillerde Ermenilere dair hi bir muamele kaydna rastlamadm. Yalnz 1132 (1721) tarihinde, Acem hannda oturan bir Ermeninin davasnn grld yazldr.

Bu vesikalara gre, Ermenilerin Isparta'ya gelileri Hicri 1120 (M. 1708) ylndan sonradr. Isparta'da yerli hkmne girmeleri de yukarda belirtilen fermandan anlaldna gre Hicri 1231 (M. 1813) tarihindedir. Isparta'nn kuruluundan beri Isparta ve evresine hibir Yahudi gelmemi ve bakaca kavimler iskn edilmemitir. Birka iftlikte bulunan ingeneler ise nfus ve ayin bakmndan Ermenilere baldr (21).

(21) Isparta'nn Seluklular zamannda Mslman Trklerin idaresine gemesinden sonra ehir ve kasabalar dier ehir ve kasabalardan topladklar nfusu ve kylere de Trkmen kabilelerini yerletirmeyi adet ettiklerini daha ne belirtmitik. Bu konuda Prof. Osman Turan'n Seluklular Tarihi adl eserinin 210211. sayfalarnda u bilgiler verilmektedir: Malazgirt zaferiyle Bizansn mukavemeti krlp artk Trkler karsnda bir ordu kalmaynca Anadolu'da sr'atle bir yaylma ve yerleme devri balar. Ger ekten tarihinde birok kavim ve medeniyetlere sahne olan Anadolu'nun etnik si mas, 1071 den sonra, yle sr'atli bir deiiklie urad, ki bu byk muhaceret ve iskn hareketi aratrlmad ve anlalamad iin trkleme hadisesi bir muamma halinde kalm ve yerli halklarn toptan ihtida veya imhasna atfolunmutur. htida ve karlkl nfus zayiat bahis mevzuu olmakla beraber byk muhacereti ve etnik deimeleri nazar itibare almayan bu tahmini grlere ar tk bir ehemmiyet verilemez. Kaynaklar Horasan'da Seluk devleti kurulduu za man Trkistandan slm lkelerine vukubulan muhacereti nasl sel gibi tasvir et milerse Malazgirt zaferini mteakip Anadoluya akan insan dalgalarn'da ayni e kilde aksettirirler......... Sryani tarihisi Mihael'e gre (Trklere yenilen Rumlar bir daha onlara kar duramadlar. mparator Mihael'i korku ald. Korkak ve kadnlam mavirlerinin szlerine bakarak sarayndan ayrlp Trklere kar kmad. Hristiyanlara acyarak adamlar gnderdi. Ve Pont'da kalm halkn bakiyelerim, eyalarn atlara ve arabalara ykleterek denizin tesine (Balkanlara) nakletti. Bylece ahalisiz kalan bu yerlerde Trklerin yerlemesine yardm etti, ve bu sebeble de herkesin tenkidine urad.) Ayn eserin 212'inci sayfasnda Ortodoks Bizansllar arktan ve Orta Anadolu'dan garbi Anadolu'ya ve Balkanlara doru ekilirken Ermeniler'de Trklerin nnden Toroslarn dalk blgeleri ve Kilikya istikametinde gmekte ve evvelce Bizansn buralara srd nfuslarn oaltmakta idiler. denilmektedir, ki Rumlarn ve Ermenilerin Trklerle yaamaya balamalarnn daha sonraki tarihlere raslanas bundandr.

7. ISPARTA HALKI VE SOSYAL YAAM 1 Isparta Halknn Fizik Yaps: Isparta halk genellikle beyaz, buday renkli ve krmz ehreli, gzleri, kalar ve salar siyah ve dzdr. Ela ve mavi gzller az deildir. Arap sal, ehl bakl ve esmer ehreli kimseler pek az bulunur. Boylar ne uzun, ne ksa olup orta boyludurlar. Kambur, cce, arpk ve melez insan yok gibidir. Ortalama yaama sresi 60 - 80 yl arasndadr. Nadiren 100 yana kadar yaayanlar ve hele kadnlarda sekseni gecik ihtiyarlar vardr. 2 Dil Birlii ve Konuma zellikleri: slm, Hristiyan btn halk Trke konuur, Trke okur yazarlar. Rumlarn ou Rumca bilmez ve Rumca konumazlar. Yalnz mektuplarn, defterlerini Rum harfleriyle fakat Trke yazarlar. Ermenilerin kendi aralarnda ve aileleri arasnda daima Ermenice konutuklar, mektuplarn, defterlerini Ermeni harfleriyle ve Ermenice yazdklar grlr. Bunlarn ou gebelikten kalma alkanlklarn unutamyarak mayasz ekmek yerler. Isparta halknn konumalarnda kabalk ve ayplanacak ekilde telffuz hatalar yoktur. Soru ekilleri deiiktir. Mesel, ( Gelmiyor musun?) yerine ( Gelmemiyon?) derler. Baz kelimeleri uzatarak ve ahenkli bir ekilde sylerler. ( Naha odun ocan snvemesin emiii..) gibi. (Viriii?! Elee?!) gibi taaccp nidalar kartrlar. 3 Isparta Halknn Giyim Kuamlar: (Eski) Giyim-kuam her snf halk iin deiiktir. Ulema ve eraf k gnlerinde krk ve uha akr giyerler. Ayaklarnda yerli yemeni veya ayakkab bulunur. Yazn yamurluk ve cbbe giyerler. Balarnda daima sark bulunur. Tanzimattan sonra pantalon, ceket, palto, potin, kalo, iskarpin giyilmeye balanm, sarklar karlarak fes giyilmeye balanmtr. Ancak, esnaftan bir delikanl evlenir veya meslekinde usta mertebesine karsa fesin zerine sark sarar ve sakal brakr. 4 Din ve Mezhep Ayrlklar: slmlar Hanefi mezhebinde, Rumlar Ortodoks ve stanbul Rum patrikliine, Ermeniler de stanbul Ermeni patrikliine bal idiler. Bakaca mezhep erbab yoktur. Isparta'ya yakn baz kylerle, Senirkent havalisinde Tariki Nazenin'e (= Bektailie) mensup kimseler vardr. Isparta'da Mevlevi, Nakibendi, Bektai tekkeleri bulunuyordu. 5 Isparta'da Evlerin Yaps: Isparta'nn evleri ilk kuruluundanberi zeri toprak damlarla rtl ahap dam evlerdi. Her evin n Kbleye (= Gneye) bakar ve ak olur, sokaa bakan yzlerine pencere konulmazd. Evler iki kattan fazla olmamak zere Doudan, Batya

doru dikdrtgen eklinde sralanr, alt katlarda kiler, mutfak, ahr, anbar gibi ksmlar, st katlarda oturma ve yatak odalar, salon ve hanaylar bulunurdu. Heller evden uzakta, derin kuyular zerine yaplrd. Her evin nnde veya arkasnda yarm dnmden az olmamak zere bahesi bulunurdu. Her odada, kap karsna gelecek ekilde bir ocak vard. Odalarn tavanlar, dam direklerinin st yzne aklr, direkler akta grlrd. Bu suretle ryen direkleri grp deitirmek mmknd. nleri Dou, Bat veya Kuzeye bakan evler pek azdr. Odalarn bykl drt ve tavan ykseklii 3 - 3,5 m. kadardr. Yaz ve k odalar bakadr. Odalarn kn gne grmesi, yazn serin olmas salanrd. Sokaa kar pencere konulmamas, sokak grltsnn duyulmamas ve evdekilerin dardan grnmemelerini salamak iindir. Damlara lespi denilen gk-sar renkli bir killi toprak konur ve yamurlu havalarda yuvak tayla yoularak sertletirilir ve akmas nlenir. Bakasnn ve komusunun evini gzetleyecek ekilde pencere amak adet deildir. Bu adet Rumlar'da da vardr. Odalarn pencereleri geni sofalara alr. Evler, temelden tavana kadar talarla yaplr, toprak har kullanld takdirde, depremlerde kolayca yklr. Tula ve kiremitli evler Hicri 1100 (M. 1690) ylndan sonra yaplmaya balanmtr. Yeni evler 2 - 3 katl, 3 - 4 odal, salon veya sofal yaplmaktadr. 6 Evlerin Eyas: Evlerin ve odalarn demeleri ul, kilim, kee, yn minder, pamuk ilte gibi yerli malzemeden, yemek takmlar yerli bakr, toprak testi, Ktahya ve anakkale inilerinden yaplm kaplard. Yemeklerde yerli tahta kaklar kullanlrd. Bunlarn dz, boyal ve ssl olanlar vardr. Bunlara Yazl kak ad verilir. 7 Isparta'nn me Sular: ehrin her yerinde ne kadar derin kuyu kazlm ise su kmadndan, Isparta'nn Batsnda 2 - 3 saatlik mesafede bulunan Beldibi mevkiinden kan kaynak sular ehre getirilmitir. ehrin kuruluundan beri ahali iecekleri su iin sarnlar, dolma emeler yapm, hayvanlar iin kk kk gletler hazrlamlardr. Balca ime sular getirten hayr sahiplerinin adlarna gre Pir Efendi, Kepeci, Dareci, Paa, Karakurt sular gibi isimler almtr. Ayrca Hamam, Bereket, Nbil sular da vardr. Sular toprak knklerle ehre getirilir ve her mahallede 8 -10 metre aralkl emeler'de halkn istifadesine sunulur. ayn te tarafnda, knklerle su geirilemediinden, aydan doldurulan Sarnlar, Dolma emeler yaplmtr. Bu sulardan, Pir Efendi'den maadas, ehrin Batsndaki glck ci-

varndan kar. Pir Efendi suyu Sardere az denilen yerden kar. (Isparta suyu, halen glckten tnelle ve byk borularla alnmakta ve ehre bol miktarda verilmektedir. Eski knkler ve emeler iptal edilmitir.) Kaynak sularnda Demir Tuzlar bulunduundan dileri sarartr, Fluor ok olduundan diler sert ve salam olur. me sularnn Baa (= Guatr) denilen bir hastala sebep olduklar tesbit edilmitir. Yazn ime sular ve erbetler, Davras'tan getirilen karla soutularak iilir. Ancak, knklerle gelen sularn hepsi de yaz k souk olur. 8 Isparta'nn klimi: Isparta'nn havas yazn en scak gnlerde bile +33 dereceyi gemez. K gnlerinde 12 dereceye kadar der. Faydal rzgrlar Batdan ve Kuzeydoudan eser. Bunlara nbat ve Evin denir. Lodos, Gndou rzgrlar yazn biraz scak gelirse de, sam yeli gibi kavurucu deildir. Memlekette sivrisinek ve stma pek az bulunur. Evlerde akrep, ylan, yan gibi zararllar yoktur. Baz evlerde fare ve tahtakurusu, pire bulunur. Evcil hayvanlardan tavuk, horoz, hindi, rdek, kaz, koyun, kei, inek, manda, at, katr, eek evlerde beslenir. Halkn ounlukla yedii et Erke eti (= Erkek davar eti) dir. Koyun eti daha az yenir. Sr ve dana etleri sucuklara katlr. Klk iin kavurma ve kurutulmu halde et saklanr. Stlerden ya, yourt, peynir, kelek yaplr. Peynirin kaar cinsi yaplmaz. Beyaz peynir ve tulum peyniri yaplr. Yalar tuzsuz tereya, tuzlanm salamura yalar, eritilmi i yalardr. Eridir'in, Barla'nn, Pavlu'nun (= Stlerin) yalar ve peynirleri mehurdur. Yourtlar mlek, anak ve szlm olarak torba yourdu olmak zere trldr. Bitkisel yalardan haha ya, susam ya, zeytin ya kullanlr. Zeytin yalar, Aydn, Nazilli ve Antalya'dan gelir. Dierleri Isparta'dan elde edilir. Av kularndan keklik, alaca keklik, yaban gvercini, sarasma, bldrcn, yaban rdei ve yaban kaz bulunur. Av hayvanlarndan tavan, tilki, sansar, kurt, geyik gibileri derileri iin avlanr. Ayya az rastlanr. Aslan, kaplan yoktur. Halkn yedii ekmek, gndzleri ar frnlarnda kan pide, somun ve francala'dr. Evlerde yufka, bazlama ve byk boy ev ekmei yaplr. Ev ekmekleri kaln kabuklu ve bir, iki hafta dayanan mayal ekmektir. Un fabrikalar kurulmadan, un deirmenlerde tlrd.
9 Isparta'da Hayvan ve Bitki Trleri; Yiyecek ve ecekler:

Deirmenlerin hepsi su ile dner, tek veya ikisi bir arada bulunur. Deirmen unlar evlerde eleklerden geirilerek, cinsine gre, brek, baklava, makarna, erite ve ekmek yaplacak ekilde ayrlr ve her biri ayr kplere veya tahta anbarlara konarak saklanr. Isparta'da yeteri kadar tarm arazisi varsa da, toprak ou yerde kumlu killi olup pek verimli deildir. Kumlu arazide ounlukla brlce ve bostan ( = kavun, karpuz) yetitirilir. Tahllardan arpa, buday, melez, dar, avdar, yulaf, msr ekilir. Ortalama verim (Bire 5-6) dr. Baklagillerden fasulye, brlce, nohut, mercimek, bakla ok ekilir. Sebzelerden her trls yetiir. Ancak, karnbahar, kereviz, enginar yetitiren yoktur. Meyvalardan elma, armut, kiraz, vine, kays, zerdali, erik ok yetiir. Bunlarn eitli trleri vardr. Her birine ayr ayr adlar verilmitir: demir elma, ak elma, gelin elma, algam elma, Afar elmas gibi. zmlerin eitleri dimlit, marzvana, tergnek, kadnparma, belece, sanemin, gkemin, ekirdeksiz, razaki, bzgl, gemri, kubbrei, ackara gibi isimler almaktadr. Kuru meyvalardan badem, ceviz, fndk, kestane olduka iyi rn vermektedir. ieklerden meneke, papatya, hlamur iei, mrver iei, ayvadana (= hodan) il olarak kullanlr. Sariek, dniei boyaclkta kullanlr. Defne ve kekik'ten ya kartlr. Dadramba denilen oulotu'ndan melisea ruhu kartlr. Isparta'da ieklerin en nemlisi gl'dr. Glden, glya ve glsuyu kartlmaktadr. Glyann Isparta ekonomisinde nemli bir yeri vardr. Isparta'ya glclk, takriben 1890 yllarnda gelmitir. Kzanlk muhacirlerinden Muhasebe Baktibi smail Efendi'nin nclyle balamtr. Yerli inbiklerle ekilen glya'nn, Kzanlkta kartlandan daha iyi olduu anlalnca, 8-10 sene iinde Isparta'da birka bin dnm gl dikilmitir (22). 10 - Isparta'da Madenler: Isparta'da eitli maden filizlerine rastlanm ise de halen iletilen Keiborlu'daki kkrt madenidir. Kofke ta ve odta ve kesmeta denilen baz talar da yap ilerinde kullanlmak zere kartlmaktadr. Lgus kynn Batsnda bulunan Kkrt Deresi denilen yerde yaz gnleri kkrt kokusu alnmaktadr.
(22) 1967 ylnda Isparta ilinde 2,6 Milyon kilo gl yapra toplanm 445 kilo Fabrika tipi, 161 kilo Kyl tipi sv, 1061 kilo Kat Glya elde edilmitir. Sat deeri 7 Milyon Tl. sidir. (Meydan - Larousse. Cilt. 6 S. 140)

H. MERKEZE BALI KYLER VE BUCAKLAR

A. MERKEZE BALI KYLER

Isparta'nn kuruluundan beri mevcut ve merkeze bal 12 kyden drd Gneyde, drd Kuzeyde, drd Batda olup bunlarn hepsi de Isparta'ya birka saatlik mesafededir. Gneydeki da kyleri Geyran, Kla, Darveren ve Sav adlarn tamaktadr. Bunlardan ilk hayvanclk ve odunculukla geinirler. Evleri am merteklerinden yaplm atma evlerdir. Sav ky, Davras'n eteklerinde olup bol suyu vardr. Sebzecilik, meyvaclk ve kerestecilikle geinirler. Eskiden donluk ve kefenlik bezler dokunur ve Antalya'ya kadar gnderilirdi. Bu kyn evleri dierlerinden daha dzgn ve dzenlidir. Kyde hamam vardr. Darveren'de genellikle akdar ve kumdar ekilir. Dier ihtiyalarn Isparta'dan tedarik ederler.
1

Bu drt kyn insanlar uzun boylu, iri yapl, dayankl ve ok gayretli kimselerdir. Geyran kynde, dadan kan byk bir suya Mansur Suyu denir. Bu su Minasn suyuyla birleerek Doudaki kylere kadar gider. Eskiden bu suyun ad Kral Suyu imi. Bir rivayete gre, Minassus Kral kzn (Bayat'ta bulunan) Selef ki Kralnn oluna vermi. Kz ocuk dourduunda babas ok kymetli bir beik gndermi. Kz da ( Babam beik yollayacana, Kral Suyundan yollasayd, biz burada kokmu sarn suyu imekten kurtulurduk.) diye haber gndermi. Bunun zerine Minassus Kral, kznn bulunduu Bayat kyne kadar kanallar deterek bu suyu Bayat'a ulatrm. Halen suyun getii kanallarn kalntlarna rastlanmaktadr (23). Isparta'nn Dousundaki kyler Diyadin, Aliky, Byk ve Kk
(23) Mehur ingiliz Arkeologu S. W. Ramsay, Minasn (= Minassus) ile Bayat arasndaki bu kanallar ve kemerleri dikkate ayan bulmaktadr.

Haclar'dr. Bu kylerin suyu da Minasun'dan gelir. Sarnlarda ve depolarda toplanarak kullanlr. Halk, iftilik, kiraclk ve hayvanclkla geinir. Sular olmadndan sebze ve meyva yetitiremezler. Baz yerlerinde baclk ve glclk yaplmaktadr. Yazn ktklar Koz Yaylas'nda su bulunmaktadr. Haclar'da devecilik gelimi olup, develerle nakliyecilik yapmaktadrlar (24). Bu kyler halk, yaylada yaptklar ya, peynir ve yourtlar haftada birka gn Isparta'ya gelerek satarlar. Yufka ekmei ve etli yemekler yerler. Az ktndan sebze yemezler. Halk iri yapl ve shhatlidir. Isparta'nn Kuzeyinde Laus (= Yakaren), Deregm, Kay ve nr kyleri bulunur. Laus kynn Gneybatsndaki glck kysnda bulunan Milos mevkiinde alan bir tnelle, glck suyu Milos'a aktlmtr. Fakat zamanla tnel kapandndan, glckten szan sular kye gtrlmektedir. Milos deresinde, eskiden deirmenler, bir kyle bir de han bulunduu sylenmekte ise de bunlarn sicillerde kaytlarna rastlanamad. Kyller arasnda Grhan adyla anlan bir hann kalntlar mevcuttur. Laus kynn Yayla semtinde Kale yk denilen yerle Derbent civarndaki Hisarlk mevkiinde kale harabeleri vardr. Bu kalelerin Battal Gazi tarafndan zabtedildii rivayet edilmektedir (25). Kay ky'nn Ouzlardan, Osmanllarn ceddi olan Kay Han'a nisbetle kurulduu, Deregm'nn eski Trk dilinde cemiyet, oymak anlamna gelen kme kelimesinden, kyn iinde bulunduu dere'ye nisbetle Derekme ve zamanla Deregm dedikleri rivayet olunur. nr Trkede allk anlamna olup, bu kyn yaknndaki tepelerde ok al bulunmasndan bu adn verildii sanlmaktadr. Isparta frnlarna bu kyden ok al getirilir. Son zamanlarda Laus ve Deregm'de glclk, meyvaclk ve sebzecilik de yaplmaktadr. Isparta'nn Kuzeyindeki kylerin en by vaktiyle ile iken sonra bucak ve daha sonra ky haline getirilen Gnen ky'dr. Sicillerde Gnan' Hamid yani Hamidilindeki Gnen olarak geer. Buras, daha nce de belirtildii gibi, bir aralk Hamidoullar'ndan Hamid ve lyas beylerin saltanat srdkleri yerdir.
(24) Bu kylerin adlar srasyla Direkli, Klaky, Darren, Savky, olarak deitirilmitir. Diyadin=Yazst olmutur. (25) Mildi 774 ylnda Abbasi hatiflerinden Harun-urreid'in ordular ile Bizans ordular arasnda Lgus civarnda geen savata Harun'urreid, stn Bizans kuvvetlerine dayanmayarak ekilmitir.

Gnen, vaktiyle 16 ky ve 6 mahalleden ibaret idi. Gnen'e bal kyler Alaman, Kzlky, Etre, Gs, Hrka, Baladz, Akmezgit, Senirce, Knk, Avran, Kumack, Fandas (= Kotepe), Klack, Demirci, Yreil, Yuvaa adlarn tayordu. Vakit vakit kan veba ve taun illetleriyle, ktlk ve Celli ekyas tahribatndan Alaman, Kzlky, Etre, Gs, Hrka, Akmezgit, Avran, Klack, Kumack, Demirci, Yreil, Yuvaa kyleri ahalisi mahvolmu ve kyler yok olmutur. Bunlarn mezarlklar ve ky yerleri bellidir. Yeniden kurulan decik, Baladz, Fandas (= Kotepe) kyleriyle Senirce ve Knk kyleri halen mevcuttur. Kzlky mevkiine Karakeili airetinden 20 - 30 aile iskn edilmitir. Bu kyn Hicri 1000 (M. 1592) tarihine kadar devam ettii eski er'iye sicillerinde grlmtr. decik ky'nn kuruluu Hicri 12. yzyln sonuna kadar bu havalide valilik yapan elik Mehmet Paa'nn dairesine mensup, Badad'daki Murad Suyu kenarnda adr hayat yasayan Lek airetinden (26) Resul Paazade Zlfikr Bey'in Hicri 1150 (M. 1737) tarihinde, kardeleri Hac Osman Aa ve Sleyman Aa ile birlikte, yerlemek zere bu havaliye gelmesi ve elik Mehmet Paaya ait iftliklerden olan decik ky arazisinin kendilerine tahsis edilmesi ve yerletirilmesi suretiyledir. Keza bu havalide bulunan Baladz iftlii de elik Mehmet Pasa iftliklerinden ayrlarak Ispartal beylere satlmak suretiyle kurulmu daha sonra ky halini almtr. (Cevdet tarihinde, eitli savalarda bulunmasndan dolay elik Mehmet Paa'nm ad Polat Mehmet Pasa olarak gemektedir.) Yuvaa yaylasnda olan eski Yuvaa ky de 5 - 6 asr nce yok olmutur. (Bu ad Ouz boylarnn 23. s Yiva'dan gelmektedir.) Gnen kynn iinde eskiden kalma bir hanla bir hamam vardr. Eski eserlerden saylacak eylerden yalnz mezarlklarda ve baz evlerin duvarlarnda resimli ve Yunanca yazl talar ve mermerler grlmekte ise de bu yazlar ve resimler uzmanlarca incelenmemitir. Ayrca yaylaya giden yol zerinde ve dere stnde harabe halinde kale kalntlar grlmektedir. Gnen arazisi geni ve verimli olduu halde halk ehirlilikten kylle gemi olduklarndan yeteri kadar almaz ve rn alamazlar. Baladz, Fandas ve Knk kylerinin zamanla iftlik haline gelmesi gibi,
(26) Lek aireti, ran'daki Krt kabilelerinin en gneyde olan, adlar Farsa (Lek = Yzbin) kelimesinden gelmektedir. Leklerin balangta saylar yzbin idi. (slm Ansk. Cilt. 7. S. 30)

Gnen'in de birok arazisi Isparta zengin ve tccarlarnn eline gemektedir. Not: Gnen ad Romallar'dan Augustus tarafndan Isparta blgesinde kurulan drt ehirden Komana veya Konana adn tayan ehirdir. (Bak. Meydan Larus Cilt. 10. S. 157 -158) Kaybolan kylerden Alaman'n suyu ve arazisi deciklilere gemitir. decie yakn bir yer Alaman diye anlmaktadr. Hrka, Yreil, Demirci, Klack kyleri ovada; Gs, Akmezgit, Etre, Avdan, Kumack kyleri de Gneydouda imi. Kmecik kelimesinden bozma Kumack kynn hlen yayla olarak hudutlar belli ise de dier kylerin arazisi Gnen ve civarndaki kylerin tasarrufuna gemitir. Gnen ve civarndaki kylerde genellikle buday ve arpa ekilir. Afyon, bostan ekenler de vardr. Son yllarda gl ekimi ve glyaclk da yaplmaktadr. decik'te bol miktarda bulunan ahlat armutlar krk yldan beri alanarak iyi rn alnmaktadr. Balarnda her eit zm yetiir. Fakat darya satacak kadar ok deildir. Aydn - Eridir demiryolu bu kylerin nnden geer. Baladz'da bir istasyon binas vardr (27). Gnen'de ve dier kylerde ime sular vardr. Kuyu suyuna ihtiya duyulmaz.
B. ATABEY (= AROS) BUCAI VE KYLERi

Isparta'nn Kuzeyinde bulunan eski Agros (= Aras) (imdiki Atabey ilesi) kasabas da Gnen gibi, ile ve bucakl kaldrlarak ky halinde Isparta'ya balanmtr. Agros, Kuzeyinde bulunan Gelincik Da'na bitiik Karatepe ve Yaka adlarnda iki kk tepenin eteklerine yaylm bir kasabadr. lk kuruluunda olduka gzel ve mnasebetli yaplm bir ehir olduu, balk, bahelik, mmur, ars ve pazar mevcut, bilginleri ve esnaf ok bir kasaba olduu halde ky haline getirilmi, Merutiyetten sonra tekrar bucak yaplmtr. Bucak merkezinin evresinde Ona ve slmky mahalleleriyle
(27) Baladz civarnda yaplan kazlarda Cilal Ta devrine ait akmak tandan yaplm baltalar ve aletlerle baz anak mlek bulunmutur. Bu deliller buralarn tarihten nceki devirlerde de meskn olduunu gstermektedir. (Bak. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi. Cilt. 11. No. 111)

Keligan, Penbeli, Gndrle, Byk Findos, Kk Findos, obanisa, Kulen, Bozann ve Bayat kyleri vardr.

Kasabann suyu, Agros'tan iki saat uzaklktaki Suba veya dier adyla Eekalan denen yerden kar. Kasabaya akta gelir. Bu suya Kurunlu suyu denen bir su daha katr. Bu kasabann eski adnn Milttan nce Morada bulunan Agros veya Argus adndaki ehre izafetle verildii, ad geen ehirden buraya g edenlerin memlekete bu ad verdikleri rivayet olunur (28). Agros'un ilk kuruluunda ok byk, mmur ve muntazam bir ehir olduu, fakat zamanla yklp haraplat anlalmaktadr. Evlerin ve dier binalarn duvarlarnda Rumca yazl talar, insan, ku, kalkan ve baz hayvan kabartmalar ile ssl mermerler bulunmaktadr. Agros'ta (== Atabey'de) Seluklular devrine ait, ak kubbeli ok gzel bir medrese vardr. Medresenin d kapsndaki kitabeden bu binann Hicri 621 (M. 1224) ylnda Seluklu Sultan Aleddin Keykubat zamannda Atabe Ertoku tarafndan yaptrld yazldr. (Bu medrese hakknda, Isparta'daki tarih eserler yazlrken geni bilgi verilecektir.)
Atabey'de, eskidenberi, Cami, Alaca, Skmen, Zeynettin, eme, Yunushalife, Pazar, Ona, Sinan, omak, Akkoca, Sehrap ve Zemyan adlarnda (13 mahalle) bulunduu, Atabey vakfiyesinden Hicri 669 (M. 1290) tarihinde dzenlenen defterde kaytldr. Daha sonra bunlara akc, Ebcem, Kezirler, Haraplar, Defterdarlar, Paa, Emeti, Koyaklar namlarnda (8 mahalle) daha eklenmitir. Ancak, Hicri 11 ve 12. yzyllarda zuhur eden ktlk, veba ve Celli ekiyasnn tahribatndan ahalisi dalp, ad geen mahalleler harap olmu ve bugn Pazar, Mft, eme, Skmen, Altunba mahalleleriyle, Rumlarn Isparta'ya g etmesiyle boalan Zemyan mahallesile, Ona ve slmky'ne de slm ahali iskn edilerek bu mahalleler ky haline getirilmitir. Gnen'in Etre kynden geldikleri sylenen Kezirler mahallesi, Mft mahallesine katlmtr.

Atabey'e bal Penbeli ve Kalagan (= Kapcak) Kyleri kasabann Kuzey cihetindeki karatepe ve yaka adlarndaki tepelerin iki tarafnda olup, ahalisi odunculuk ve ksmen davarclk ve tarmla geinirler.
(28) . Hakk Uzunarl, Anadolu kitabeleri adl eserinin ikinci cildinde (Eski ismi Agros olup Agrea veya Agra'dan bozma Agros ismi B.M.M. kararyla 1340 (M. 1921) tarihinde Atabey'e tebdil edilmitir.) demektedir.

Gndrle ky ahalisi iyi buday yetitiren alkan kimselerdir. Burann buday ve afyonu mehurdur. slmky, buday ve afyon yetitirir. Bura afyonunun morfin derecesi yksek (% 14) olduundan, afyon st, zmir piyasasnda dier yerlere stn tutulur. slm ve Ona kylerinin suyu Agros'tan gelir. Suyun fazlas ba ve bahe sulamada kullanlr. Byk ve Kk Findos kyleri, kasabann Gney cihetindedir. Adlar Yunanca Pindus kelimesinden alnmtr. (Bu kylerin adlar deitirilerek Byk ve Kk Gkeli adlar verilmitir.) Bu kylerin eteinde bulunduklar dalar, Davras'n uzantsdr. Bu tepelerin arkasnda obanisa ky vardr. Bu kyler halk sebzecilik ve meyvaclk yaparlar. Her eit sebze ve meyva yetiir. Sular kaynak suyu olup, ba ve bahe sulamaya yeter. Bu Findoslarn Seluklular zamannda olduka byk kyler olduklar, Hicri 9 uncu yzyln balarnda Aksak Timur haaratnn tahribatna uradklar anlalmaktadr. Halen Seluklu mimarisinde yaplm minareleri ve camileri, birka eme ve hamam kalntlar vardr. Eridir demiryolu ve karayolu bu iki ky arazisinden geer. Karayolu zerinde Krk Minare denilen bir Seluklu minaresi vardr. (Bunun hakknda da ilerde bilgi verilecektir.) (Resimlere Baknz) Kulen, Bozann, Bayat kyleri ovada olup, halk tarmla geinir. Bu kyler, Gnen'in Senirce, Knk ve Kumack kyleriyle hemhuduttur. Bu kylerin kaynak sulan yoktur. Kuyulardan kardklar sular kullanrlar. Bayat, Selefki Hkmetinin merkezi olarak tarihe gemitir. Kyn Kuzey cihetinde bulunan ve Agros'a hkim olan bir tepe zerinde eski kale harabeleri vardr. slmky ve Findos arazisinden geen baz su kemerlerinin bulunuu, mezkr kaleye Findoslar cihetinden su getirildiini gstermektedir. Daha nce sz edilen ve halk arasnda Kral Suyu diye anlan suyun Minasn'dan getirilmi olduu malmdur. Kale mmur iken, kalenin iine kabilmek iin yaplm tnelin bir ksm el'an mevcuttur. Bu kalntlarn eski bir Anfiteatr'a benziyen ksmna kyller Devehan adn vermilerdir. Halk arasnda bu kale civarndaki araziye Selef Timan ve iki tepe arasna Selef aras diyorlar.

Bu kalede bulunan bakr paralarn Selefkus sikkesi olduu anlamtr (29). Kale civarndaki eski mezarlktan karlan talarda kabartma insan ve iek resimleri vardr. Bu talardan birka tanesi Isparta Hkmet Kona bahesindedir. (Bu talarn nerede olduunu imdi bilmiyoruz. S.S.)
Bulunabilen paralar tas mezarlarn iinden kyor. Mermer mezarlarn ve stunlarn bir ksm da kapaklaryla birlikte olduu gibi Aros'a gtrlp su aklarna ta tekne olarak konulmakta, baz binalarda ss yerine kullanlmaktadr.

Mir'atliber adl tarih kitabnda Pisidia ahalisinin eski zamanlarda ran ve Suriye hkmdarlarna boyun emiyerek uzun sre uratklar, sonra bir ksmnn Selefki hkmetine baland, Selefkilerin kmesiyle buralarn Romallar'a getii yazlmaktadr. bnihaldun Tarihi'nin Trke tercmesinde, Selefki hkmetlerinin bu blgedeki hakimiyetlerinin takriben Milttan 312 yl veya daha nce olduu, burasnn sanld gibi Selefki Kralnn Hkmet Merkezi olmad, belki bu kralla bal kk bir idare merkezi olduu yazldr. Kamusullam'da Selefki hkmetlerinin drt yerde bulunduu, bunlardan birisinin de Toros (= Boa) dalar eteklerinde, imdiki yeri Silifke olan yer olduu, burada gz kamatrc eserler, mermer stunlar ve mabetler, tiyatrolar, sarn ve havuzlar ve mezarlar bulunduu yazlmaktadr. Baz merakllarla iki defa gittiim Bayat harabelerinde Silifke'deki eserlere benzer stunlar ve mezarlar, havuzlar ve sarnlar grdm. Burada yaptm baz aratrmalarda ak mavi, koyu sar, koyu yeil renklerde pek saf ve effaf olmayan cam krklar, tula, kiremit ve gayet ince mlek ve testi paralarndan baka birey kalmadm grdm. Camn Milttan yzyl kadar nce Anadoluda yaylm olmasna
(29) Bugn Bayat iftlii'nin yannda Selef Harabeleri denilen mahalde Selokia Sidera ehrinin ad paralar zerinde Klodio Selekia olarak grlm ve Prof. J. Hirschfeld tarafndan tannmtr. Selokia ile birlikte mil kuzeyindeki Agrea (=Agros) selokia ile birlemi bir piskoposluktu. Bu da Prof. Hirschfeld tarafndan tannmtr. Selokia siderann birinci piskoposu Artemon isminde birisi olup Havvariyundan Saint Paul bunun ehrine gelerek mnasebette bulunmutur. (Isparta Tarihine bir nazar. Muallim Naci Atabeyli. Isparta gazetesi.)

gre, Milttan nce mevcut olan bu kalenin Milttan sonra da bir asr kadar mevcut ve mmur kald kansna vardm. Bayat ky camiinin duvarndaki talarda yazl yazlardan bu blgede uzun sre Hristiyanlarn oturduklarn anladm. Kulen arazisindeki su kemerleri kalntlarndan, bunlarn su terazisinin kefinden nce yapldklar anlalmaktadr. Selefki kalesinin nndeki kye Bayat, buna bitiik olan kye de Knk ad verilmesi buralarn Ouz Trkleri tarafndan kurulduunu gstermektedir. Divan-Lgat-it-Trk'te yazldna gre Bayat ve Knk kelimeleri 24 Ouz Boyundan (= Oymaklarndan) ikisinin adlardr (30). Amasya Tarihi mellifi, Ouzhan'n ocuklarn ve torunlarn yazd zaman bunlardan birisinin Trk dilinde zengin anlamna gelen Bayat dierinin cesur ve eci anlamna gelen Knk veya Knk olduunu yazar. Bu deliller, buralarn daha nce pek ok eski Trklerin yurtlar ve aramgh olduunu gstermektedir ki bu da bizlerin hesapl nesepli Trk olu Trk olduumuzu ispatlamaktadr. Kulen ky, bir rivayete gre, burada bulunan bir kaleden dolay Kalen kelimesinden, baka bir rivayete gre de, glcn tamas ve baz yllar yeralt sularnn yze kmas nedeniyle buralarn bataklk ve gl haline gelmesinde Gln denildii ve bundan Kulen sznn tredii sanlmaktadr. Bozann ad ise, burada, Senirce dann Tavuk Burunu mevkiinde bulunan ve Bozin ad verilen bir in'e izafetle (Boz-in-n) kelimesinden tremitir. Bu kyler civarnda, Aliky'ne yakn bir yerde Arapky adnda bir ky daha bulunduu ve Hicri 1100 (M. 1690) ylna kadar ve daha sonralar da mevcut olduu mahkeme sicillerinde grlmtr. Ancak bu ky yz yldanberi yoktur. Ky yerinde kuyular ve sarn kalntlarna rastlanmaktadr. Bu kyn yaknnda bulunan ve Arapda (1175 m.) denilen tepeden gzel deirmen talar karlmaktadr. Bu ky halknn slmiyetin ilk yllarnda Medine'den gelen bedevilerden olduu rivayet edilirse de bunlara ait herhangi bir iz ve iaret yoktur.
(30) Divan-Lgat-it-Trk Dizini. TDK. S. 835 de Bayat, S. 844 deki Knk kelimelerine baknz. Seluklularn, Knk Boyundan geldii tarihen sabittir. (Bkz. Prof. Osman Turan Seluklular Tarihi ve Trk ve slm, Medeniyeti. S. 31)

Buraya kadar yazlan ky ve kasabalarda Hristiyan ahali yoktur. Ama 2 - 3 yzyl nce Isparta'nn Sav, Lgus, Minasun kyleriyle Agros'ta ve slmky'nde Rumlarn mevcut olduu ve bunlarn vakit vakit Isparta'ya g ettikleri rivayet olunur. Eski mahkeme sicillerinden birisinde grlen Hicri 1085 (M. 1674) tarihli bir fermanda ...Rahip Kirilos'un Isparta, Burdur, Antalya ve Agros havalisinin Metropolidi olduu yazldna gre, Hicri 1100 (M. 1689) tarihine kadar ve belki biraz daha sonralara kadar Agros'ta gayrimslimlerin bulunduu anlalmaktadr.

slmky'nde iki mevkiie Kilise yeri denilmesi ve kiliseden bozma bir camiin bulunmas, Lgus'ta tarlalardan kan mezarlarda tun ve bakrdan halarn bulunmas, Isparta Rumlarnn Temmuz ve Austos aylarnda Aya Kirilos ziyareti adyla Lgus'a giderek orada bir ayazmay ziyaret etmeleri yukardaki bilgileri dorulamaktadr.
C. KEBORLU BUCAI VE KYLERi

Keiborlu Buca (imdiki Keiborlu lesi), Isparta'nn Kuzey Batsndadr. Afyon'un Dazkr ve Trkmen kyleriyle hemhudut olup, denizden ykseklii 910 m.'dir. Bol akar sular, ayrca knkler iinde gelen ime sular vardr. ehir balk, baheliktir. ehrin Kuzeyindeki derede acmtrak bir Maden Suyu kar. Bu su baz hastalklara iyi geldii iin halk tarafndan iilir. Bu suya yakn bir yerden kan kkrtl su, uyuz ve benzeri deri hastalklarnn tedavisinde kullanlr. Merkez nahiyede bol miktarda kkrt ve biraz da al vardr. kisi de iletilmektedir. Hamidoullarndan lyas Bey zamannda bu kasabann Gnen'e bal olduu, Gnen kads (sa Bin Hamza) tarafndan Hicri 876 (M. 1472) tarihinde Keirbolu'da bulunan eyh ikem Zaviyesi'ne, Agros mderrisinin tasdikiyle verilmi bir vakfiyeden anlalmaktadr.
Keiborlu'nun kyleri, Kozluca, Eber, Aydomu, Ovack, Yaka, Yassren, r, Beltarla, lyas, Hamallar (= Ardl) Senir, Hamidiye, Kuyucak, Kl, Glba, Geresin olmak zere 17 para'dr.

Eskiden Burunky, Fari, Yabasan, Daniment adlarnda Kl ve Senir kyleri civarnda drt ky daha varmsa da bunlar kaybolmutur. Burunky yerine Hamidiye adyla bir ky kurulmu ve Hicri 1190 (M. 1882) ylnda Kuu Aireti buraya iskn olunmutur. Dier kyn arazileri Kl ve Senir kylerine katlmtr. Hicri 1293 (M. 1876) savanda Plevne muhasarasndan sonra hi-

ret eden Rumeli gmenlerinden Ruscuklu, Hezargradl, Pazarckl olanlarn bir ksm Isparta'ya gelerek Stda'nda baz yaylalar beenmi olduklarndan Senir yaylasnda Cedit, r yaylasnda Bamak, Eber cihetinde Kavakalam, mraniye, Kl ky yaknnda Hezargrad adlaryla yeniden be ky daha kurulmutur. Mildn ilk asrnda buralar gezen mehur Yunanl tarihi Strabon' un yazdna gre: Fari ky mevkiinde Varus yani Baris namyla bir memleket ve hkmet olup, burada bulunan baz taslar zerindeki eski Yunan yazlarndan istidlal ile de o mevkide Varinom namnda kk bir hkmet bulunduu ve bu adla para bastrd anlalmtr. Bu delile gre Fari adnn Varinon'dan alndna phe yoktur. (31) Ormanlk olan Stda semtinde bulunan kylerin halk tarmla, ksmen kerestecilik ve hayvanclkla geinirler. Evleri, dier orman kylerinde olduu gibi, atma denilen ahap evlerdir. Bazlarnn evleri drt duvarl ve stleri toprak damdr. Bu kylerden Aydomus ve Eber kyleri ilk zamanlar da banda ve kayalar arasnda iken, Aydomu ky 50 yl nce ovaya inerek olduka dzgn evler ve binalar yapmlardr. Eberliler de balarnn bulunduu yerlere inerek yerlemilerdir. Aydomu kynn adnn, ramazan ve bayram gnlerinin balangcn bildiren ay domasnn ilk defa bu kyden grlmesinden dolay verildii sylenir. Ancak bu civarda Danimend, Yabasan gibi eski Trklere ve Trkmenlere ait ky isimleri bulunduuna gre, Aydomu kelimesinin de Trk beylerinden birinin adna izafetle verildii akla daha yakn gelmektedir. Filhakika yok olan Danimend ve Yabasan kylerinin bu havalide Hicri 464 (M. 1072), Hicri 562 (M. 1167) tarihine kadar hkm sren Gazi Muhammed Bin Danismend ve olu (Yabasan Nizameddin) zamannda kurulduu veya daha sonra bunlarn adna nisbet edilerek bu isimlerin verildii, Aydomu'a da bu sralarda Aydomu isminin verildii kuvvetli bir ihtimaldir. (Yabasan veya yabasan kelimesindeki ya dman anlamna gelmektedir. Bak. Divan-Lgat-it-Trk Dizini: S. 723) Keza, Yabasan ky harabelerinde nemli mermer talar ve s(31) Bu konuda, daha nce, Meydan - Larousse'un 6. Cilt 139. sayfasndan naklen verdiimiz bilgi ile, mellifin bundan yarn asr nce tesfoit ettii bilgilerin birbirine uygunluu dikkate ayandr.

tunlar grlmesi, Aydomus ve Eber'de Seluklular ve Osmanllar devirlerine ait tarih eserlerin ve kaytlarn bulunmas buralarnn vaktiyle nemli birer ehir veya kasaba olduklarn gstermektedir. Kl Ky, harap olan Yabasan ky yaknnda olup, buray Seluklular adna fetheden komutan tarafndan Klaslan III. adna (H. 600-M. 1204) tarihinde kurulmutur. ki asr kadar buralar Hamidoullan elinde kalm ve baka yerlerde bulunan Klaslan kasabalaryla kartrlmamas iin aslan kelimesi kaldrlarak sadece Kl ad kullanlmtr. Geresin ky, Keiborlu'nun Dousunda ve Uluborlu ilesiyle hemhudut olup, halk tarm, hayvanclk ve kerestecilikle geinir. Bu kyn dalarnda zengin ormanlar vardr. Suyu boldur. Ba ve bahelerinde her trl meyva ve sebze yetiir. Vaktiyle dalarnda yaban kiraz ok olduundan Rumca da kiraz anlamna gelen Kirasi'den Geresin adnn kt sylenir. Bu kyde davar klndan ve kark ynlerden ok gzel kilimler, ul, uval ve heybeler yaplr.

III. ISPARTA SANCAININ KAZALARI ULUBORLU KAZASI

Uluborlu ilesi, Isparta'nn Kuzeyinde, Isparta'ya 40 klm. uzaklkta, Batda Keiborlu'ya, Douda Yalvac'a tabi Hoyran'a ve Eridir ilesine bal Barla nahiyesine, Kuzeyde Dinar kazasnn Trkmen kylerine, Gneyde Gnen'e bitiik ve hemhudut olup, denizden ykseklii (1025 m.) olan bir tepe zerindedir. Biri Rumlara ait olmak zere 19 mahallesi ve 11 ky vardr. Nfusu, 3084 hanede 7995'i kadn, 7675'i erkek olmak zere 15.666 Mslman, 468'i kadn, 464' erkek olmak zere 932 Rum'dan ibaret toplam olarak 16.598 kiidir (32).
(32) Uluborlu ilesinin 1908 deki bu durumu, Rumlarn tehcirinden ve 1952 ylnda Senirkend'in ayrlarak ile olmasndan sonra deimitir. Halen ehir nfsu 8.275, kyleriyle birlikte nfsu 13.196 dr. Isparta'ya, Keiborlu zerinden uzakl 67 klm., Senirkende uzakl 11 klm. dir. Deniz seviyesinden ykseklii 1.160 m. dir. lenin yzlm 322 klm2, olup merkez ilesine bal drt ky vardr. Isparta'nn kuzeyinde, kapdann eteindedir. le topraklarnn ortasn Genceli Ovas kaplar. Ova eitli ykseklikteki dalarla kuatlmtr. Bunlar arasnda en nemlisi (2446 m.) ykseklikteki Kapda'dr. (Cumhuriyet Ansiklopedisi. Cilt. 11. S. 3219)

Uluborlu'nun ok eski bir kasaba olduu ve eski adnn Apollonia olduu Kamusl'lm'da yazlmtr. Konya vilyetinin Hicri 1317 (M. 1899) tarihli yllnda, Uluborlu'nun, Frigya kt'as ehirlerinden olup, kt'anm Gneydousunda bulunan Apollonia ehrinin yerine kurulduu ve daha nceleri adnn Marjium olduu kaydedilmitir. Ancak, Ahmet Refik Beyin Umum Tarih kitabna ekli haritada Apollonia, Misya kt'asnda ve Marmara denizi kylarnda gsterilmekte olduuna gre, buraya Apollonia ad oradan gelerek burada yeniden ehir kuran Apolloniallar tarafndan verilmi olmas muhtemeldir (33). Kasabay tekil eden evlerin bir ksm Gneyde bulunan Kapda (2446 m.) eteklerinde, dier ksmlar da, hamamlar ve ar ile beraber, Kapda'nn Kuzeyine gelen srtn dere iine ve balara bakan ksmndadr. Kasabann balar ve baheleri Kuzeydedir. Balarda herkesin orta halli bir yazlk evi vardr. Uluborlu'da eski eserden Dou cihetinde harabe halinde bir kale bulunmakta olup, kalenin iinde Hristiyanlarn evleri, okul ve kiliseleri vardr. Kale ii kuruluundanberi Hristiyan mahallesidir. Fakat, lzum grldke kale yklp talar alna alma kaps, burlar ve duvarlar kalmamtr. Bu kalenin ne zaman ve kimler tarafndan yapld malm deilse de, Cenevizler (Bizansllar) zamanndan kalma olduu ve Seluklular tarafndan zaptndan sonra tamir ve tevsi edildii rivayet edilmektedir. Halk arasnda, bu kalenin Seyid Battal Gazi tarafndan zaptolunduu, daha evvel Hz. Ali'nin sahabelerle birlikte buraya gelip slml yaymaya alt sylenir. Hatta Byk Kabaca kynden Tatarl'ya giden yol zerinde, Hz. Ali'nin iki elinin izleri bulunduu iddia edilen bir tas vardr. Gya, Hz. Ali, yollar nnde bulunan bu ta alarak yolun yanna atm ve ellerinin izi tasta kalmtr. Keza, Kapda'ndaki (Dipsiz Obruk) denilen kuyuya Battal Gazi'nin hapsedildii de rivayet olunur. Uluborlu'daki tarih eserlerin ou Seluklulara aittir. Seluklu(33) Mellifin bu grn sonraki yaynlar dorulamaktadr. Meydan -Larousse'a gre Anadoluda 8 muhtelif yerde Apollonia ehri bulunmaktadr. Bunlardan birisi de Uluborlunun bulunduu ehirde idi. Meydan - Larousse cilt. 1. S. 598 de aynen yle yazlmaktadr: 6 Frigya blgesinde Apameia (= bugnk Dinar) ile Antiokhia (= bugnk Yalva) arasnda bir ehir. II ve IV. Yzylda ehre bal kyler bamszlm iln edince topraklarnn ounu kaybetti. Hristiyanlk zamannda Sozopolis adn ald. Bugnk Uluborluda Augustus yaztna ait paralarn bulunmas, Ankaradaki Augustus yaztnn okunmas bakmndan faydal olmutur.

larn buray igali hakknda eitli rivayetler vardr. Mesel, Hicri 610 (M. 1214) tarihinden itibaren Konya'da hkmet sren I. Aladdin Keykubad Bin Keyhsrev zamannda Seluklu askerlerinin Senirkend cihetinden gelerek, ehri istil etmek istedikleri, fakat dalk olduundan baaramadklar bir srada, bir komutann, kaybolan ahinini aramak maksadyla dolarken (Arap Hatice Pnar) semtinde Halkal'ya doru aydan giden bir yol grmesiyle, askerler o yoldan hareketle Hristiyan mahallesine (= Kale iine) bakan (Hdrlk) mevkiini bulmu, buray karargh yaparak, buradan hcumla ehri zaptetmilerdir. Ad geen yere halen (Topyata) denilmektedir (34). Uluborlu'daki dier tarih eserler, ilerde ayr bir blmde verileceinden burada yazlmamtr. Bu blmde, Uluborlu'nun genel durumu ele alnarak gerekli bilgiler verilmektedir. Kasabann bulunduu yerde ba ve bahe yoktur. Kale iindekiler ime sularm sarnlarda biriktirdikleri yamur sularndan ve ksmen kale dndaki emelerden temin ederler. Son gnlerde Kapda eteklerindeki bir kaynaktan yeteri kadar su salanarak demir borularla ehre datlmtr. Kapda, ta sert bir dadr. Bu dada iki derin kuyu vardr. Birisine Dipsiz Obruk, dierine Peynirci Obruu denir. (Obruk, huni eklinde ukur yer, kuyu anlamna gelir.) Dipsiz obruk pek derin olduundan kullanlmaz. Dieri srcler ve halk tarafndan peynir saklamada kullanlr. Kasabann evleri genellikle toprak damdr. Lodos rzgr ok sert olduundan tahta kaplama evlerin bir, iki seneden fazla dayanmad grlm, evlerin demir salarla kaplanmas yoluna gidilmitir. Uluborlu halk mtenasip vcutlu, kanl canl, beyaz dili, zarif ve
(34) Isparta'nn Seluklularn eline gemesi, III. Kl Aslan zamannda (H. 601-M. 1204) ylnda olduu halde, Uluborlu'nun daha evvel Seluklularn elinde bulunduu tarihen sabittir. Prof. Dr. Osman Turan'n (Seluklular zamannda Trkiye) adl kitabnn 266. Sayfasnda: Gyasettin Keyhsrev'in Uluborlu'da Melik (= Hkmdar) olarak bulunmas, 1196 da Menderes vadilerine kadar ilerlemesi ve Sleyman ah zamannda (11921204) Bizansn Seluklular aleyhinde bir harekete geemiyecek bir durumda olmas Isparta'nn Rumlar eline nasl geebileceini dndrmektedir. Bu mnasebetle Ispartann III. Hal seferi veya kardeler aras dahili mcadeleler esnasnda Trklerin elinden ktn dnmek mmkndr. denilmekte olduuna gre, Ispartann'da Kl Aslan III. den nce Trklerin elinde bulunduu sonucu karlmaktadr. Bu kaytlara gre Uluborlu'nun yukarda bahsedilen istilsnn H. 611 (M/1214) den nce olmas gerekir. Gyasettin Keyhsrev'in 1192-1196 ve 1205-1211 yllar arasnda iki defa tahta kt, arada dokuz yln gurbette (Bizans'ta) geirdii malmdur.

terbiyeli kiilerdir. Kasabann arazisi yeterli olmadndan baclk, bahecilik, san'at ve ticaret gelimitir. Halkn ihtiyalarna yetecek kadar buday, arpa, burak, nohut, mercimek, msr, kumdan, afyon ve haha elde edilir. Her trl sebze ve meyva yetitirilmektedir. zm, armudu, elmas, kayss mehurdur. Uluborlu'nun Kyleri: Batda leida, Kuzeyde Dere, nhisar, Kk Kabaca, Bisse, Douda legp, Senirkend, Byk Kabaca, Yassviran, Greme, Garip, Abdulcebbar olmak zere 12 tane'dir. Garip ve Abdulcebbar kyleri Hoyran'n Genali kyyle hemhudut olup, gle yakn bulunduundan sazlk ve bataklk oktur. Bu yzden havas ar ve stmas boldur. Byk Kabaca bu kylere yakndr. Bisse ky, Dinar hudutlar iinde bulunan Donbay Ovas Trkmen kylerini Uluborlu'dan ayran Koruda eteklerinde olup bu ky civarnda eski eserlerden baz kabartma resimli taslar ve mezarlar bulunmutur. Burada tesadfen bulunan gm ve altn paralardan Bisse'nin Selefkiler zamannda bir hkmet merkezi veya krallk ehri olduu istidlal edilmektedir. skender'in Milttan 333 yl nce istil ettii Pisidia Kt'as'nn buralara kadar uzand ve bu kyn de Pisidia kt'as hudutlar iinde bulunduu zan ve tahmin ediliyor. (Tacttevarih'den) Gerekten, Pisidia'nn bulunduu saha evvelce de yazld gibi Isparta ve Burdur cihetlerinden Teke'nin Kuzeydousuna kadar yaylmakta olup, Douda sauria (Hadim, Bozkr, Ermenek) ve Kilikya (Adana), Gneyde Pamphylia (Antalya ve Alanya), Batda Likya (Mentee), Kuzeyde Frygia (Ktahya ve Afyonkarahisar) ile snrlandrlm bulunmakta idi. Bisse'nin bu hudutlar iinde bulunmas, burann eski bir ehir veya krallk olmas ihtimalini kuvvetlendirmektedir (35).
(35) Uluborlu'nun tarihte eitli istillara urad malmdur. Prof. Dr. Osman Turan'n (Seluklular zamannda Trkiye) adl eserinde u bilgiler vardr: (S. 160-161) Sultan Mes'udun (1116-1155) tahta kndan bir mddet sonra, mparator Alexis'in lm ve yerine olu Yuannis (1118-1143) in gemesi zerine iki taraf arasnda (Seluklu-Bizans) tekrar savalar balad. Trkler, Bizansllar tarafn dan igal edilen yerleri istirdada balayarak Denizli (Laodikaia) yi aldlar. Fakat, imparator stanbulda ileri yoluna koyduktan sonra, babasnn Trklere kar gi ritii seferleri tekrarlayarak, 1119 da bu havaliye hareket etti ........ .Denizliyi zap tettikten sonra stanbul'a dnd. Trkmenlerin Garbi Anadolu'da ve Antakya'da aknlar devam ettiinden mparator ertesi yl 1120 veya 1121 de tekrar sefere kt. Uluborlu (Sozopolis) kalesini almann zorluunu dnen imparatorun kaleye kar gnderdii kk bir kuvvet sahte bir ricat geri ekilmekle ehirde bulunan Trk garnizonu, durumu kavramadan, dman takip hatasna dt ve byk Bizans ordusuyla karlasa^ rak zayiata urad ve bu suretle Uluborlu Bizansllarn eline geti. Bizans ordusu Uluborludan Beyehir gl civarna, ve oradan da Antalya havalisine giderek Trklerden birok yerleri ald.

Senirkent, Yassviran, legp ve Byk Kabaca kyleri Uluborlu'nun en byk ve en mehur kylerinden olup, bunlardan yalnz Senirkent, Hoyran kazasna bal bulunduu halde Hicri 1296 (M. 1879) ylnda Garip, Abdulcebbar, Greme, legp ile birlikte Senirkent, merkeze bal mstakil nahiye haline getirilmi, fakat birka yl sonra tekrar Uluborlu'ya balanmtr. Bu yeni bucakta (yani Senirkent'de) 1537 hanede 4.523' kadn, 4.262'si erkek olmak zere toplam olarak 8.785 nfus bulunmaktadr (36). Senirkent ovas btnyle zm ba ve badem aalaryla kapldr. Senirkent, Kabacalar ve legp balarnn zmleri kurutulur. Bir ksmndan da pekmez ve arap imal edilir. Kasabada kadnlar alaca ve bez dokurlar. Hal ve kilim dokuyanlar da oktur. Senirkent ve legp'te bir, iki tekkeye mensup Tariki Nazenin (= Bektailik) erbab da vardr.
**

Uluborlu ilesinin eti, st ve bal mehurdur. Davarlar dalarda kekik otu ve am dallar yediklerinden etleri lezzetli olur. Banak dedikleri bir nevi et yemei, Hmerim denilen peynir tatllar mehurdur. Banak, eti gzelce piirip suyuyla birlikte yufka ekmei zerine dkmek suretiyle yaplr. Halk genellikle yufka ekmei yerse de arda pide ve ekmek karan frnlar da vardr. Son zamanlarda halclk bilhassa Hristiyanlar arasnda gelimitir. On yldanberi gl ekilip, glya kartlmaktadr. Merkez ilede arda 150 kadar dkkn ve maaza vardr. Ayrca Perembe gnleri pazar kurulur. Asker evlerin balar cihetine yaplmasndan sonra halk da yava yava tepelerden inerek balarn Musluk denilen mevkiinde, yaz-k oturulacak ekilde evler yapmaya balamlardr (37).
(36) Halen Senirkent ile olup 1952 ylnda Uluborludan ayrlmtr. Senirkende bal kyler ise legp (=Ulubey), Yassviran (=Yassren), Byk Kabaca, Baky, Eski Gen ali, Yeni Gen ali, Akkeeli, Ortayaz olmak zere 8 tane dir. Halen kasaba nfsu 7.706, kyleriyle birlikte 17.239 dur. (37) Yeni Uluborlu'da evlerin hepsi, ar ve dkkanlar, hkmet ve dier Devlet binalar balarn olduu yerlere yaplm ve halk tamamiyle bu ksma ta nmtr. Dadaki binalarn ou yklm veya terk edilmitir.

YALVA KAZASI
Yalva Kazas (= lesi) Isparta'nn 80 klm. Kuzeydousunda, Karaaa ve Uluborlu kazalaryla, Konya'nn Akehir kazasna civar ve hemhudut olup, 36 mahalle ve 37 kyde 5.161 hanede 12.347 kadn, 11.981 erkek olmak zere cem'an 24.328 nfus ve 260.000'i ekili, 40.000'i bo olmak zere 300.000 dnm araziyi havi, basit bir ova zerinde bulunan, denizden 900 m. ykseklikte, suyu ve havas ltif ve faydal bir kasabadr (38). Kasabann evleri baheler arasnda dank halde, zerleri toprak dam ve duvarlar kerpiten olup, kavak tahtalarndan yaplm ahap evlerdir. Her evin nnde veya arkasnda geni baheleri vardr. ehre uzaktan bakld zaman onbe bin haneli byk bir kasaba gibi grnr. Akar sular boldur. Bu sular ehrin Kuzeydousundaki 1.150 m. yksekliindeki Akehir Beli eteklerinden karak Yalva'n Hisarard kyne ve oradan ehre gelir. Yalva kazasnn sureti tekiline dair bizim mracaat edebildiimiz kitaplarda tarih malmat gremedik. Halk arasnda (Kolnia), (Kazaria) namyla Manisa Prensleri tarafndan kurulmu olduu, Orta Hal Seferleri sebebiyle Pisidia Antakyas ve daha sonra Kk Antakya namyla mehur olduu rivayet edilmekte ise de Hisarard kyyle, kasaba arasnda kalntlar hl mevcut olan kemerlerle harabe kale yerlerine ve kale iinden arya kadar gidilip gelinmi olduu rivayet edilen bir tnelin paralarna ve ykntlarna baklrsa bu kasabann, su terazisinin icadndan evvel kemerler zerinde ehre su getirildii, su terazisinin icad Milttan 200 sene sonra olduuna gre, Milttan evvel bu ehrin mevcut ve mmur olduu anlalmaktadr. Konya valisi ngiliz Sait Paa, Yalva kazasn terifleri srasnda, eraftan Yusuf Beyin evi duvarnda grd bir tastaki yazlardan Yalva'n bundan 2.700 sene evvel Romallar tarafndan kurulduunun anlaldn hikye etmitir. Binalarn duvarlarnda ve mezarlklarda Rumca yazl ve kabartma resimli talar hl grlmektedir. Rumca yazlar Mildi birinci yzylda yazlm olsa dahi, su terazisinin icadndan evvel yaplm olduu anlalan su kemerleri nedeniyle burasnn Milttan nce mevcut ve mmur bir belde olduunu gstermekte ve en az 20 asrlk bir gemie sahip olduu anlalmaktadr.
(38) imdiki Yalva'n kylerile birlikte nfsu 49.906, ile merkezinin nfsu 10.912 dir. Yz lm 1415 Klm. karedir.

Romallar zamannda Pisidia lkesinin iptida Pamphylia ile beraber olup daha sonra ayrca bir eyalet itibar edildiinde (Antiochea ad Pisidiam) denilen Akehir'in merkez ittihaz edildii baz eserlerde grlmesine ve kazann Akehir'e civar ve hemhudut olusuna gre bu kayt Yalvac'a halk arasnda (Pisidia Antakyas) veyahut (Kk Antakya) denildii hakkndaki rivayetin esasn tekil ediyor demektir (*).
AIKLAMA

(*) Meydan - Larousse'un 1. cildinin 575 inci sayfasnda bu konuda u bilgiler verilmektedir: Antiochea ad Pisidiam nceleri Frigya, sonradan ise Pisidia blgesinde nemli bir ehir. Bugn Yalvac'n Kuzeyinde yer alan kalntlar, bu ehrin yaplar iin kullanld. Tahminlere gre ehir, Selefkos soyundan Kral Antiokhos I'in (M.. 281-261) emriyle Maiandros (B. Menderes) kenarndaki Magnesia (Manisa) ehrinden gelen gmenler tarafndan kuruldu. Ve Batdan Douya doru giden yolu Galatlar'a kar koyan bir merkez oldu. ehirde daha nceden de tapnlan Men Askaios veya Askaenos klt devam etti. Tapnan geni topraklar ve kleleri vard. ehir, Antiokhos III. ile Roma arasnda yaplan bartan sonra serbest brakld (M.. 188). Sonradan dier Gney Frigya ehirleriyle birlikte Galat kral Amyntas idaresine girdi (M.. 36). Bundan byle Toroslarda airetlerin Gney Frigya'ya saldrlarn nledi. Fakat Amyntas, Homonodallar kavmiyle savarken lnce (M.. 25) buras ve btn Galatia ile birlikte Roma idaresine geti ve Colonia Caesarea Antiochea adn alarak asker bir koloni oldu. Yaztlardan rendiimize gre Men Tapna'nn topraklar koloniye verildi. Kalntlar arasnda takl ss kaps ve ona ait merdiven temelleri kayda deer. Kap zerinde ei Augustus (Ogst) Tapna'nda bulunan bir yazt vardr ve sz geen tapman eksiklerim tamamlar. Augusa Platea ile Tiberia Platea denilen iki meydan balayan bu kapya ait paralar Ramsay buldu (1914 -1924). Bunlar Ramsay ile Anton Von Premerstein tarafndan incelendi. leriki yzyllarda ehri Araplar alarak tahrip ettiler (713). Hallar da Dorylaeum ( = Eskiehir) savandan sonra buraya geldiler.

imdiki halde mevcut slm eserlerinden en eski saylan camilerin, vesair binalarn mimar tarzlar Seluklulara ait olduklarn gstermektedir. Hatta kazaya Yalva adnn Seluklu soyundan birinin adna izafetle verildii rivayet olunur (39). Yalva 14. yzylda Hamidoullar'nn, 15. yzylda Osmanllarn eline gemitir ki bu konuda Isparta ile merkezi tarihinde gerekli bilgiler verilmitir. Kazann ahalisi, kadn - erkek gayet iri yapl ve gl kuvvetli kimseler olup, geimleri tarm, ticaret ve san'atladr. zellikle dericilik sanayii mehur ve tabakhaneleri en iyi gn ve ksele karmakla maruftur. Kylerinde, dalarnda palamut aalar oktur. Bu aalarn palamutlarndan, odun ve kerestesinden istifade ederler. Fakat son yllarda dericilik ve tabaklk metruk ve muattal hale gelmitir. Bahelerinin kylarnda ounlukla kavak, ay kylarnda st aalan bulunur. Btn keresteyi bunlardan yaparlar. am ve katran keresteleri daha az bulunur. Her trl meyvalar, zellikle Sofular Erii adyla mruf gzel bir erik tr bulunur ki, kurusunun hoaf ve yemesi ok lezzetli olur. Yemi iin darya muhta olmazlarsa da zm ve pekmez,iin Kuyucak, Genceli ve Senirkent zmclerine bavururlar. Krk yl kadar nce Kbrsl kaymakam Tevfik Bey, halka zorla birka bin dnm ba diktirmi ve halk zm derdinden kurtarmtr. Sebzelerin her trls yetiirse de bamyas, biberi, patlcan pek iyi ve lezzetli olur. Yedikleri et her yerde olduu gibi erke etidir. Ekmekleri mayal frn ekmeidir. lede her trl kmes hayvanlar, inek, kz, manda, at ve eek bulunur. Cins at ve ksrak beslediklerinden cirit oyunlarna, manda ve deve grelerine merakldrlar. Tavuk, hindi, rdek ve kaz yemeklerinin her trls yaplr. ok gzel olan balyla taze peynirden yaptklar bir eit baklava, kaymakl baklavadan daha lezizdir.
(39) Yalva kelimesi Uygurca da Yalava eklinde olup Eli, Peygamber anlamna gelmektedir. (Divan-Lgat-it-Trk Dizini. S. 733) Malazgirt zaferinden sonra Anadoluya gelen Ouzlardan zmir Fatihi avundur Boyundan aka Bey'in Bizansa esir dmeden evvel kardei Galaba (= Yalva)' Midilliye tayin ettiini Bizans kaynaklar yazmaktadr. (Bakz. Prof. Dr. Osman Turan - Seluklular Zamannda Trkiye. S. 88)

Yazn serin rzgrlar eser. K olduka yumuaktr. ehirde sivrisinek ve dier haarat bulunmaz. ** Kazaya bal kyler: Manarga, Gelegermi, rkenez, etince, Akaar, Altkap, Kuyucak, Gemen, Hykl, Terziler, Elbengi, lei, Eirler, Sork, Sb, Scll, Kstk, Yarkkaya, Agab, Sarlar, Grgler, Ayval olmak zere 21 tanedir. Hisarard mahallesi, ky halinde ise de, kasaba sularnn kaynana yakn bulunduundan ehrin mahallesi gibidir. Hykl kynden bir rmak geerek oray sular. Ky halk ren-ber, kirac, davarc, bac ve bahecidir. rnlerini satarak geinirler, Kylerde de at merakls olanlar, cirit oyunlar ve manda greleri yapan ve yaptranlar oktur. Kasabann Gneyinde bulunan Ayplar, Kurusar, Akaar, Tokmack, Gazyeri,Trtar, Genal, aa ve yukar Kakara'lar, Kumdanl, Gkeli, Krkba, Msrl, Celebda kyleri Hoyran nahiyesine bal olup, nahiye merkezi Kumdanl kydr (40). Kumdanl kynde ar ve resm binalar bulunmadndan nahiye mdr, naip vekili gezici olarak grev yaparlarken 20 yl kadar evvel Kumdanl'ya bir hkmet binas yaplm ise de bu nahiye halk gezginci airet halinde yasamay sevmektedirler. Bu kyler halk, Kuzeyde bulunan Dinar'n Trkmen kyleri halkna benzemekte olup, onlar gibi Trkmen aslldrlar. Kadnlar gzel kilimler dokurlar. Dokuduklar kilimler sancak dahilinde mehur, dayankl ve olduka kymetlidir. Genceli (= Genali) kyyle Gazyeri, Eridir glnn bir paras olan Hoyran gl kysnda bulunduklarndan yazn havas iyi deildir. Stmal ve hastalkl insanlar oktur. Kumdanl ve Kakaralar'n havalar o kadar iyi deilse de ahalisi yazn yaylalara ve ormanlara g ettiklerinden halk arasnda shhatli, cesur, iri yapl, pehlivan ve iyi ata binici olanlar oktur. Cenali ky de, gl sularnn ok defa ky iine kadar yaylmasndan tr civar bataklk ve sazlktr; Bu yzden halk stmal ve ksa mrldr. Bu yaknlarda ky daha yksek bir yere tamak istemilerse de baaramamlardr. Kyler halk, ata ve silha merakl olup, kadnlarnn dokuduklar yn ve kaba kumalardan ve Senirkent alacasndan yaplm elbiseler giyerler. Ayaklarnda postal, srtlarnda zbn ve cepken, balarnda fes
(40) 1176 ylnda II. Kl Aslan ile Bizans ordular komutan Manuel arasnda - ozamanki ad Myriokephalon olan Kumdanl'da arpm ve Manuel malup olmutur. (Bkz. Seluklular Zamannda Trkiye. Prof. Dr. Osman Turan. S. 65)

vardr. Kadnlar ehirliler gibi rtnmezler. Erkekleri gibi ata binip inmekte ve ilerini grmekte yarm erkek saylrlar. Ekmekleri her gn yaptklar (Mayasz yufka) dr. Koyunlar, mandalar, samal inekleri oktur, nemli miktar yn, yapa, peynir, ya, yourt karrlar. Civar kazalardaki pazarlara giderek satarlar. Yaaylar ok sadedir. Nahiyenin Bat taraf Senirkent, Kuzey taraf Bolvadin kazasna bal Dombay ovaas'ndaki Akharm, Arzl, Geneli vadisidir. Dalarnda en ok palamut meesi, az olmak zere am ve katran aalan bulunur. Nahiyenin akarsular bulunmadndan, kylerin ounda kuyu suyu kullanlr. Baz kylerin emeleri vardr. Topraklar pek verimli olmamakla birlikte buday, arpa, yulaf, avdar, kumdan ve msr yetitirilir. Av kularndan yaban kaz ve rdei, toy, keklik bulunur. Kekliin st beyaz renkli bir tr vardr ki, bu kylerden ve Senirkent dalarndan baka yerde rastlanmaz.
**

Yalva kazasnn hibir yerinde yerli veya sonradan iskn edilmi Hristiyan yoktur. Hoyran'n Trtar ky halk her ne kadar yerli iseler de adrlarda yasarlar. Akehir beli kn zor aldndan aylarca Akehir'e gidip gelemezler. Karaaa'n, Afar cihetinden ve oradan da araba ile Isparta'ya gidilebilen bir ose yolu vardr. Yalva'tan Karaaa yoluyla Konya'ya Uluborlu zerinden Isparta'ya giden araba yolu ise ose deildir. Merkez kazasnda 250 kadar ahap dkkn bulunan bir ar vardr. Pazartesi gnleri ayrca pazar kurulur. Kasabada demirci, kundurac, terzi, keeci gibi san'at erbab da ihtiyaca yetecek kadar vardr. Halkn mill kyafetleri ve kadnlarn giyimleri eskidenberi pek deimemitir. Esnaf ve ahali abani sark sarnr. Acem al kuak kuanr, Halep ve am kumalarndan (= itarilerden) uzun entari ve cbbe, k gnlerinde uha alvar giyerler. Son zamanlarda hkmete intisap edenler bazen palto, pantalon giymilerdir ("').
(41) Giyim-Kuam vs. hakknda verilen bilgilerin bundan enaz 70-80 yl ncesine ait olduu unutulmamaldr. O gnlerden bugne kadar geen sre iindeki sosyal ve ekonomik gelimeleri kyaslamak bakmndan nemli grdmz iin, Mellifin zamannda tesbit ettii bu bilgileri kitaptan karmay doru bulmadk. Ayni gr dier konular iin de uygulanmtr. Bundan sonrakiler iin de uygulanacaktr, (S.S)

ARKKARAAA KAZASI
arkikaraaa ilesi, tedenberi Yalva Karaaac demekle mruf, Isparta'nn Dousunda, Isparta'ya 23, vilyet merkezi olan Konya'ya 27 saat uzaklkta bulunan, 7 mahalle ve Afar nahiyesi dahil 46 kyden ve 4.316 hanede 9.449'u kadn, 10.234' erkek olmak zere cem'an 19.643 nfuslu bir iledir. Deniz seviyesinden ykseklii 950 m.'dir (42). ehrin kuruluuna ve eski haline dellet edebilecek eserlerden yalnz Camiikebir (= Uucami) ittihaz edilen (Fatih Sultan Mehmet Camii) nin duvarndaki tata kazl yazdan bunun da Seluklular zamannda H. 680 (M. 1282) ylnda Gyasettin Keyhsrev III. namna yapld anlalmaktadr. (Rknettin Kl Aslan IV'n olu olan bu Seluklu sultan 1266 -1284 yllar arasnda saltanat srmtr.) Bir harap mescitte dahi (Emiri Kebir Yusuf) tarafndan yapld, Hicri 759 Receb aynn banda (M. 1358) inaatn sona erdii yazlmaktadr. Hamam kapsnn stnde de Hicri 766 (M. 1365) senesi vardr. Daha sonralar tutulan adli sicillerde ve baz fermanlarla beratlarda kh (Karaaa Karyesi), kh (Karaaa Nahiyesi) cmleleri olduuna gre, Karaaa'n ilk kuruluunda ky veya nahiye olduu, sonradan kaza yapld veyahut Seluklulardan nce mmur ve byk bir mahal olduu halde sonradan harap olduu, Seluklular zamannda yeniden ky halinde kurulduu dnlebilir (43). arkikaraaa kazas ahalisinin asl Sakaral Aireti'nin Tller mahallesi halkndan olup, bir zamanlar gezginci ve yazlar Karaaa civarnda adrlarda oturmakta iken gitgide yerlemeye balam ve bu suretle kasabann yava yava geliip bir yerleme merkezi halini alm olduu halk arasnda sylenmektedir. Kasaba halknn bir ksmnn da civar kylerden gelerek buraya yerletikleri renilmitir. Kasaba dz bir ovann ortasnda, havas gayet gzel olduu halde,
(42) Beyehir glnn kuzeyinde, Sultan dalarnn bat etekleri nnde ku rulmu olan arkikaraaac'n bugnk nfsu 28.968 dir. le merkezinin nfsu 4.585'dir. Kazann yzlm 1.233 Klm2, dir. Merkez ve Yeniarbademli bucaklar iinde 30 ky vardr. arkikaraaala Beyehir Gl arasnda Kzlda (1908. M) ve Karada (1.849 m.) ykselir. lenin denizden ykseklii 1.181 m. dir. (Cumhu riyet Ansiklopedisi. Cilt. 10 S. 3031) (43) Mellifin bu tahmini tarihi gereklere uymaktadr. Filhakika Bizans kay naklarnda ehrin ad Neapolis olarak gemekte ve nemi belirtilmektedir. (Bkz. S.W. Ramsay'in Anadolunun Tarihi Corafyas. M. Pekta tercmesi. M. E. Bk. yayn)

akarsuyu bulunmadndan kasaba iinde ba, bahe ve meyval aa yoktur. Halkn ve hayvanlarn ime sular kuyulardan karlr. Yerine, gre birka metre derinlikten su kar. Bir aralk Yahya elebi adnda bir zat knklerle ehre su getirmi, ar ve mahallelere 7 - 8 eme, ar iine bir adrvan yaptrm ise de, bu su halkn ihtiyacna yetmediinden, halk eskisi gibi kuyu sular imekte ve kullanmakta devam etmitir. Kasabann Kuzeydousundaki arksaray kyndeki aydan ilkbahar ve k gnlerinde bir miktar su getirilmekte ise de bu da ba ve bahe sulamaya yetmediinden ve esasen halk hayvancla ve renberlie hevesli olduklarndan, hayvanlarn kolayca tahrip edebileceklerini dnerek meyvaclk ve sebzecilik yapmadklar sylenir. Bununla birlikte, baz merakl kimselerin ba, bahe ve meyval aa yetitirdikleri grlmektedir. Kasabann Gneyinde ehre 3 klm. uzaklkta bulunan Kzlda'da gzel bir su kmaktadr. Halk yazn gezinti maksadyla buraya gider, suyundan ve havasndan faydalanrlar. Bu suyu kasabaya getirmek iin yaplan birka teebbs sonu vermemitir. Halk burada yetien aalar kutsal sayarak kesmezler, kestirmezler. Ancak kpr, cami, mescit yapmnda kullanlmak zere bazen aa kesilebilir. (Bunun iin mftden fetva alnd grlmtr.) Halkn bu kutsallk anlay bir ksm aalarn kurtulmasn salam ve ormanlarn tahribim ksmen nlemitir. Kasabann evleri, kerpi duvarl ve zerleri toprak damldr. Genellikle evler iki katl ve er odaldr. Mahallelerin dal ve sokaklar olduka dzenlidir. Kale mahallesi denilen bir yerde baz resimli ve yazl talar bulunmas ve Hicri 1250 (M. 1834) tarihine kadar kale kaplarnn mevcut olduunu grenlerin ifadelerine gre burada evvelce bir kalenin mevcut olduu anlalmakta ise de halen bu kaleye ait herhangi bir kalnt yoktur. Buna gre, Hamidolu Hseyin Beyin, Sultan Murad I.'e satt yerler arasnda bulunan bu ehrin kalesi olduunda phe yoktur.
**

Kasabann drtbir yannda hepsi de birer, ikier saat uzaklkta olan Zengibar, Suvar, arksaray, Ura, Aslandomu, Kpr, Vakfdi-nek, Alevidinek, alt, Beyky, Urak, Nudra, Viranky, avundur, Yakaemir, rdeki, Donarsa, Selendi, Salur, Fakihler, elenk, Armutlu, Belceez, Ayas, Srtme, Karayaka, kyleri bulunmaktadr. Bu kylerin bazlarnda akarsu, ba ve bahe vardr.

Hicri 1150 (M. 1738) sralarnda Gshy, Katyayla, Bedirbey adlarnda ky daha bulunduu adliye sicillerinde grlmse de bunlar halen mevcut deildir. Karaa'n da kyleri adn alan Yeniar, Bademli, Krtler, Muma kyleri dalk ve orman iinde olup, bunlar zaten Korucaova ve Hoyran kyleriyle birlikte Yeniar kazas adyla, Tanzimattan nce Beyehir sancana bal iken Hicri 1284 (M. 1867) tekiltnda nahiye dahi kaldrlarak Karaaa'a balanm, Korucaova ve Koyran kyleri Beyehri'ne bal olarak kalmtr. (Not: Bu kylerden bazlarnn adlar deitirilmitir. Ura = Badeirmen, Zengibar = Muratba, Nudra == Gkst, Viranky = renky, Muma = Gkkonak, Donarsa = iekpnar, Vakfdinek = Aadinek, Alevidinek = Yukardinek yaplmtr.) Kasabann kereste ve yakacak ihtiyac bu kylerden kesilerek, Beyehir glnden veya karadan ehre nakledilir. Beyehir glnn Bat hududu Armutlu, Belceez, Ayas kylerine yaklar. Bu kyler halk glden balk avlarlar. Gl ayann sulad yerlerdeki ayr ve otlaklarda hayvan otlatlr. Bu kylerde mandaclk oktur. Bir dii manda 20 - 30 kilo ya ve o nisbette peynir karl kiraya veya yarcla verilir. Kazann toprak rnleri buday, arpa, melez, dar, kumdan, avdar, yulaf, nohut, mercimek ve bol miktarda haha ve afyondur.
Afar nahiyesi, Eridir glnn Hoyran golyle birletii nokta hizasnda Gelendos, Yenice, Yaka, Balc, Bagll, Ktrnek, alt, Akda, Kke, Rumdm, araphane, Haclar, Karkn, Saridris, Mahmadlar, Mihail kylerinden ibarettir (44).

Nahiyede kyleriyle birlikte 1.518 hane, 3.571'i erkek, 3.603' kadn olmak zere cem'an 7.174 nfus bulunmaktadr. Nahiyenin akarsular bol, ba ve baheleri oktur. Byk kylerden Gelendos'un, Muharrem, Orta, Aa olmak zere mahallede 144 hane ve 1.441 nfusu vardr. Yenice'de iki mahalle, 144 hane, 5550 nfus, Ktrnek'te 113 hane, 597 nfus bulunmaktadr. Afar'da ve kylerinde eski eserlerden herhangi bir kalnt yoktur.
(44) Bu kylerle afar nahiyesi bugn birletirilerek Gelendost ilesi ad altnda toplanmtr. le merkezi Gelendost olup, nfusu, kyleriyle birlikte 13.233 tr. (1965 saym)

Yalnz araphane iftlii ve Haclar ky civarnda Aladdin Han veya halk arasnda Dadil Han denilen bir han mevcut olup, kapsnn stndeki tata Hicri 640 (M. 1242) ylnda yapld yazldr. Afar kylerinde her trl sebze, kendir ve yonca yetitirilir. Yoncann tohumu alnarak Isparta'da satlr. Ketenlik Yaylas'nda yetien ketenler, krklarda erilerek, kaba dokumalar yaplr. Gmlek ve elbise yaplp giyilmezse de yatak araf ve benzeri ihtiyalar iin kullanlr. Bunlar ok dayankl olup senelerce lmez. Ketenden elde edilen ktk ayrca satlr. Okkas 2 - 3 kuru eder. Afar nahiyesindeki halkn giydikleri, k gnlerinde uha alvar, cbbe, mintan, krk; yaz gnlerinde yerli Halep ve am kumalarndan uzun entarilerdir. Kadnlarn elbisesi mill kyafettir. Kadnlar, giydikleri fesin zerine altn veya gmten, bulamazlarsa tenekeden kaplama bycek bir tepelik dikerler. Kasabada ihtiyac karlayacak sayda demirci, ilingir, semerci, kundurac, muytap, ekmeki, helvac, tccar, bakkal, aktar, dkkn ve maazalar vardr. Haftada bir defa aramba gnleri pazar kurulur. Helvac, zahire ve afyon tccar dier esnaftan oktur. Helvaclarn bir ksm stanbul'a ve dier ehirlere giderler. Airetler, yazn kasabaya ok miktarda ya ve peynir getirirler. Beyehir glne yakn kylerde balk avlanr. Hayvanclk da gelimitir. Fakat, kyller ya ve peyniri satar, kendileri haha ya yerler. erbethane, Hamidoullar zamannda arabdar lyas Bey'in iftlii adyla kaytl iken arabn haram olmas nedeniyle, bundan 30 yl kadar nce padiah iradesiyle ad erbethane'ye evrilmitir. Bu nahiye iinde Eskiehir lle tana benzer bir maden mevcut olup, 50 yl kadar nce, Konya'dan ve Isparta'dan baz tccarlar iletme imtiyazn almlarsa da iletemediklerinden olduu gibi kalmtr. Afar'n Eridir ve Hoyran gl kysndaki Karut mevkiinde iek Bal denilen bir cins balk avlanr ki, uskumru ve mercan balklar lezzetindedir. Bunun salamuras baka memleketlere gnderilir. Isparta'da Kurma balk adyla mehurdur. Mihail ky, Hamideli'nin Osmanllara gemesinden sonra Eridir valiliine tayin edilen Gazi Mihal soyuna mensup bir zat tarafndan kurulduu iin bu ad almtr. Saridris, Mahmatlar kyleriyle birlikte her birka yzyl Eridir'e bal kalm, Hicri 1284 (M. 1867) tekiltnda Eridir'den ayrlarak Afar nahiyesine balanmtr.

Afar nahiyesinin arazisi arkikaraaa'tan daha verimlidir. Afyon ve hububat ok iyi yetiir. Afyonlan zmir'de, slmky afyonu ile eit tutulur. Ktrnek buday en iyi buday cinsidir. Bu nahiyede senede 15 - 20 ton kadar da pamuk yetiir. Dalar kamilen palamut meesi ile kapldr.

ERDR KAZASI
Eridir ilesi, Isparta'nn Dousunda, Isparta'ya 6 saat (34 kim.) uzaklkta, Pavlu ( = imdiki Stler ilesi) ve Barla buca ile birlikte 25 mahalle, 63 kyden ibarettir. le iinde 3.594 hanede 7.987'si kadn, 8.007'si erkek 16.894 Mslman; 539'u kadn, 577'si erkek 1.116 Hristiyan olmak zere cem'an 18.010 nfus vardr. ehrin deniz seviyesinden ykseklii 900 m.'dir (45). Kasabann Dousunda evresi 18 saatte dolalabilen Eridir gl vardr. Gln uzunluu 35, genilii 7 - 1 0 kilometre arasnda, evresi 90 kim. kadardr. Gln suyu tatldr. Gl iinde Nis ve Canadas adlarnda iki ada vardr. Byk olan Ni adasnda 95 hanede 397'si Mslman, 460' Rum - Hristiyan olmak zere 857 nfus vardr. Canadas meskn deildir. Gln derinlii 12 -14 kula, baz yerlerde daha fazladr. Gln sular yaz gnlerinde biraz ekilir, (1/2-1 m. kadar), kn ykselir. Gl sularnn muhtelif ddenlerle yeraltna getii sylenir. Gln aknts Hoyran cihetinden Eridir'e doru olup, Eridir'in Pnarpazar mevkiinden, Tepeli kyne doru akmaktadr. Gl ayandan akan ve batan sular Gydere ky civarndaki Kovada glne dklr (<6).
(45) imdiki Eridirin 1840 klm2, arazisi, Merkez, Aksu, Barla bucaklarna bal 43 ky ve toplam olarak 37.300 nfsu vardr. Hristiyan yoktur. 34 klm. lik asfalt bir yolla Isparta'ya baldr. Denizden ykseklii 916 m. dir (Meydan-Larousse. Cilt. 4. S. 108) (Eridir hakknda geni bilgiler Sleyman Skuti Yiitba'n Eridir Tarih - 1972 adl kitabn okuyunuz). (46) Eridir gl, Trkiyenin 4. nc byk gl olup yz lm 486 Klm2., uzunluu takriben 50 Klm. genilii 10 Klm. civarndadr. Keltepe - Akal boa znda gln genilii 2 Klm. ye kadar der. Gln gneyinde genilik artarak 16 Klm. yi bulur. Gln darald yerin kuzeyindeki kesimine Hoyran Gl ad veri lir. Gln derinlii 6-7 metre civarnda olup kasabann kuzeyinde 16.5 metreyi bu lur. (Meydan Larousse. C. 4. S. 108) Gln fazla sular gney ucundan kan bir ayak ile 10 klm. gneydeki Kovada gl'ne dklr. Bu ayak 1-2 klm. enindeki Boazova hendeinden geerek Kovadaya ular. Eridir gl Tektonik gllerden olup, kalker ve Jips gibi suda eriyebilen talarn kaln tabakalar halinde bulunduu yerlerde yer kabuunun kntlere uramasyla olumu anak iinde su toplanmasndan meyda-

Eridir glnde ve ayaklarnda 8 eit balk bulunmaktadr. Bunlara mahalli tabirlerle (sazan, siroz, apak, erez, tahta, mirinne, ylan b. ve iek bal) adlar verilir. iek bal Afar nahiyesi civarnda Hoyran glnde dierleri her iki glde de bulunur. Mirinne, hamsiye benzer. Kk bir balktr. Tahta bal da ttn balna benzer. Dier byk balklar l - 2 kilodan 8 kiloya kadar olup, Mays sonuna kadar oka avlanr. Eridir glnn s yerlerinde bir eit tatl su midyesi, yenge ve tatlsu tekesi (= bir eit karides) yaamakta ve avlanmaktadr (47). Eridir kasabas, Sivrida denilen tepenin gle doru uzanan ksm zerinde kurulmu olup, gle uzanan burunun sonunda eski bir kale vardr. Bu mahalleye de Kale mahallesi denir. Kalenin varolar ve kaplar harap olmutur. Kale mahallesinin sonundaki burundan Canadas'na doru vaktiyle su iindeki ayaklara oturan bir yol bulunduu ve Canadas'nn evvelce mmur ve muntazam, bahelik bir yer olduu ve halk arasnda Glistan ad verildii, son 50 - 60 yl iinde baklmad iin harap olduu sylenir. (Not: Halen Eridir'e balanmtr). Hicri 1237 (M. 1822) tarihinde, daysyla bradya gitmekte olan Isparta Naibi Minkarizade eyh Mehmet Tevfik Efendi, kendilerine Eridir msellimi (= kaymakam) Ylanlolu eyh Aliaa tarafndan Canadas'nda bir ziyafet verildiini, adaya kaykla gittiklerini, o vakit adada kk, bahe ve hamam bulunduunu hikye ederdi. Ktip elebi, Cihannma adl eserinde, Eridir ve Eridir gl hakknda baz bilgiler vermekte ve kalenin Kleyb namnda birisi tarafndan yapldn ve Seyit Battal Gazi'nin fethederek slm lkesine kattn sylemektedir. Ktip elebi, eserinde, Sivrida'n arkasnda, Eirdirce Dipdavras denilen psafros namnda bir da daha bulunduunu ve bu dan tepesinde bir tatl sulu gl daha mevcut olduunu, dada yazn bile 10-15 metre kalnlkta kar bulunduunu yazmaktadr. Bu yazlara gre, Eridir kasabasnn ve kalesinin Seyit Battal Gazi'nin yaad ikinci hicret asrnda mevcut ve mmur olduu anlalmaktadr. Hicri 804 (M. 1402) ylnda Timur'un (= Timurlenk'in) bu kaleyi almak iin Akehir'den bu havaliye hareketle, Pnarpazar ve Kervansaray cihetlerine gelerek, d kaleyi fethettii halde, i kaleden ieri giremiyerek Cemiliyayla cihetinden dolap Yazla'y karargh yap(47) imdi gllerdeki bu 8 eit balk trnden hi birisi yoktur. Sun'i olarak ekilen, et yiyici, Tatlsu Levrei (= Dili balk) olduka bol miktarda yetimekte ve avlanarak ksmen darya sraile ihra edilmektedir. Yenge ve karidesler de avlanarak kamyonlarla stanbula sevk edilmektedir. Levreklerin dier balklarn yavrularn yedii veya 'kartt sylenmektedir.

t ve karadan yazlaya giden yolu, Sivrida eteklerini yararak at ve kaleyi kuatarak almaya muvaffak olduu rivayet edilmektedir. Eridir'in Hamidoullar tarafndan hkmet merkezi yaplmasndan, Osmanllara satna kadar geen olaylar, Isparta ile merkezi anlatlrken yazlm olduundan burada tekrarndan saknlmtr. Eridir'deki tarih eserler ise ayrca anlatlacaktr (48). Eridir evlerinin cmlesi, Sivritaz denilen sivri dan eteklerinde yaplm olup, n taraflar gle bakmakta, arkalan daa yaslanmaktadr. Evlerin ou kiremitli olup, stste konmu gibidir. Arkadaki dan talar evlerin zerine decekmi gibi grnr. Arazi dar olduundan evlerde bahe bulunmaz. ecek sularn glden alrlar. Fakat suyun yukardaki evlere tanmas zordur. Bu nedenle
(48) Eridir, eski seyahatnamelerde ve corafya kitaplarnda Eridz, Eirdn, Eirdl, Felekbad, Felekbr gibi adlarla gemekte ve birok eski gezginler Eridir hakknda geliigzel mtalalar beyan etmektedirler. Hatta bir ksm kasabay grmeden yazmlardr. Mesel Subhul'aa (Bu ehir surla muhat deildir, fakat dan tepesinde gayet byk bir kalesi vardr. Bu ehrin mescit, ar, pazar ve hamamlar varsa da bostanlar azdr. Byk bir bur vardr.) dedikten sonra yine ayn eser dier ismi Felekbr olan Eridir'i baka bir kasaba zannederek (Bu ehri Beni Hamid memlkundan bir melik ina etmitir. Dalar arasnda kin bir dz ova zerinde messestir. Konya ve liye yolunun tam ortasnda ve Konya'nn 5 gnlk garbnda ve Antalya'nn 5 gnlk arkndadr. O dalar arasnda bugn bundan byk ehir yoktur. Ve nahiyeler de Mlk Trkmaniyeden bulunan Beni Hamid'in merkezidir.) demektedir ki bu tarif Isparta'ya uymaktadr. TakvimFbIdan, Felekbar'n byk bir ehir olup, Hanidoullarnn merkezi olduunu beyan eder. Nzhetl'kulp'ta da Eirdir'in bir kasaba olup divana verdii parann 4.000 Dinar olduu yazlmtr. Bundan maksat lhanllar'a Anadolu kasabalarndan verilmekte olan vergilerdir. bni Batuata Seyahatnamesinde de Eridir'in nfusu ok, sokaklar gzel, ecar ve bostanlar ok, byk bir belde olduu zikr ile suyu tatl bir gl olup, bu gl tarikiyle gemilerin iki gnde Akehir'e ve Beyehir'e vesair beldelere gittiini yazar. (Seyahatname cilt I, S. 315) Eridir'i Timurlenk fethetmitir. Eridir kalesinin fethi gayri kabil olduu Timrlenk'e sylenmi ve o da zmir fethinden avdetinde (H. 805) senesi abannda (M. 1402) gidip fethetmitir. Tact'tevarih Eridir'in fethini yle yazar: ...Ol nevahi ehli, emval ve ayalini ve esvap ve nukudunu ol kal'ay maniaya nakledip... anda karar kldklar Timur'un mesmu'u olunca zmir kalasn frenk elinden aldktan sonra ol canibe azim oldu. Ve sene 805 abannn 17nci gn yevmi ahad'de ol buhayreye ki Eridir gl demekle itihar bulmutur vasl oldu. Ve sipahi mu mar - Timuriden baz mera ol hisar stvar'n gha muttasl canibinden musallat olup bakiyyei sipah etrafn ihata edp ehri teshir et tiler. (Anadolu Kitabeleri cilt II, S. 214 ve devam. smail Hakk Uzunarl)

bir zamanlar Ylankrkan adndaki suyu ehre getirmilerse de zamanla su yollar harap olmutur. Hicri 1226 (M. 1811) ylnda, aslen Eridir'in Ylanl ky ahalisinden olan (Ylanolu eyh Aliaa) birtmuk saat uzaklkta bulunan Groluk nam mahaldeki suyu, yeni borular deterek, Akpnar mevkiine kadar getirtmi, orada Kocapnar suyuyla birletirerek, yine yeni borularla Ylankrkan Suyu'na balam, bu suretle elde edilen, olduka yeterli kaynak suyunun topland yere bir vakf deirmen yaparak, Eridir'in deirmen ihtiyacn da karladktan sonra, bu suyu yeni borularla Kirazhdere ve oradan Kervansaray mevkiine doru giden Yumruta ve Boazova kaps zerinden geirerek kasabaya getirip her mahalleye bir eme yapmak ve eski emeleri onarmak suretiyle ehrin su ihtiyacn karlamtr. Kasaba halknn ou san'at ve ticaretle megul olup, Yazla mevkiine doru olduka muntazam bir Tabakhane'si vardr. Burada sar ve siyah Sahtiyan yaplr. Keza Eridir Alacas denilen bir eit kaba alaca dokuyan tezghlar ve demirci esnaf da oktur. Alaca tezghlar Ni adasnda daha oktur. Son zamanlarda halclk yapmaya da balamlardr. Adann erkeklerinden Mslmanlar kayk, Hristiyanlar dlger ve duvarc olurlar. Adada byk ba hayvan beslenmez. Baz evlerde koyun besleyenler vardr. Bunlar da ka doru koyunlar keserek kavurma yaparlar. Ksn kt havalarda ehre gelmek mmkn olmadndan adadaki yiyeceklerle ihtiyalarn karlarlar. Adada iki pazar kay vardr. Adada oturanlar her gn bu kayklarla ehre gidip gelirler. Eskiden ada sakinlerinin hepsi Hristiyan olup, adada 18 kilise varken zamanla Hristiyanlar baka yerlere g ettiklerinden azalmlar, evlerini satn alan Mslmanlar adada yerlemeye balamlardr. Adada kan bir yangn sonunda 40 - 50 Hristiyan evi yanm halk da Isparta'ya g ederek yerlemilerdir. Kasabann arsnda 250 kadar ahap ve kagir dkkn vardr. Bir buday han ve karsnda un pazar bulunmaktadr. Haftann Pazar gnleri ayrca pazar kurulur, civar kylerden ve her taraftan pazarclar gelerek al-veri yaparlar. Kyller genellikle ya, peynir, davar derisi ve av derileri satarlar. Adann ve kasabann Mslman ve Hristiyan halk birbiriyle gayet iyi anlam ve mterek yasamaya almlardr. Sadece ibadet srasnda Rumlar kiliselerine, Mslmanlar camilerine giderler. Kasabann ahalisi yaratltan gayretli, dindar, tasarrufa riayetkar, sefahatten holanmayan, mill kyafet ve geleneklerine bal insanlardr.

Ba ve bahelerin bir ksm Pnarpazar semtinde, bir ksm da Yazla mevkiindedir. Asl balar gln Dou tarafnda Karabalar tabir edilen sahildedir. Bu sebeple ba bozumundan evvel Eyll sonunda herkes balara gidip 2 - 3 hafta kalarak klk azklarn hazrlarlar. Bu haftalar iinde Pnarpazar mevkiinde pazar kurulur. Bu mevkiie Pnarpazar denmesinin sebebi de budur. Kasabada ifti ve ziraati azdr. nk etrafta arazi yoktur. Yazla ve Kervansaray cihetinde ve Pnarpazar balarnda son zamanlarda gl yetitirenler ve glya karanlar grlmektedir. Kasabada odun, kereste, ya, peynir, yourt dier kazalara nisbetle daha ucuzdur. Ahalinin sebze ve meyva ihtiyalar genellikle kylerden Kk ve Byk Findoslardan gelir. Gln aknt taraflarnda, Pnarpazar sahillerinde pek gzel kavun, karpuz ve bostan yetiir. Gl kenarlarnda bataklk bulunmadndan stma yoktur. Balk avlama kpr civarnda yaplr. Hayvanlardan at, eek, katr ok, koyun, inek, manda az bulunur. Deve ise hi yoktur.
**

Kazann merkeze bal kyleri: Emirhasanlar, Tahtac, Akpnar, Cire, Tepeli, Al, Sorkuncak, Ylgnck, Banus, Yaka, Karaa, Terziler, Yakaafar, Karacahisar, Pazar, Ktip, Ksre, Bal, Baklan, Yenice, Bucak, Mirahur, Ylanl, Baviran, Akdoan, Sipahiler, Tesbili, Aa ve Yukar Gdereler, ukur, Srlk, Direkene, Akaar, Selimler kyleridir. Senibey, Boyal, Radamos, Karasuba adlarnda birka da iftlik vardr.

PAVLU BUCAI
BAVLU NAHYES (= MDK STLER LES)

Eridir kazasna bal Pavlu (= Bavlu) nahiyesi, Davraz tarikinden dorudan doruya Isparta'ya 14 saatlik, Eridir zerinden 24 saatlik mesafededir. Eridir'e uzakl ise 18 saattir (49). Pavlu nahiyesi, 4 mahalle ve 23 kyden ibaret olup, 961 hanede 2.582'si kadn, 2.858'i erkek olmak zere cem'an 5.440 nfusludur. Bu nahiye evvelce Isparta'ya bal bir ile iken Hicri 1284 (M. 1867) te(49) imdiki tekiltta Stler adn alan Pavlu veya Pavli ve halk arasnda Bavlu denilen bu kasabann, Eridir'e bal olduu zamana ait bilgilere yer veril mi, yani kuruluundan 1910 ylna kadar olan devredeki durumu incelenmitir. Bu kaza hakknda ansiklopedilerde ve kitaplarda yeteri kadar yeni bilgiler vardr. (S.S.)

kiltnda, evelce nahiye olan Kesme ve Kartoz ky yaplm ve Pavlu'da nahiye yaplarak Eridir'e balanmtr. imdiki merkez nahiye (= le merkezi), havuz eklinde olup, etraf dalarla evrilidir. Evler, dalarn eteklerinden orta ukurlua doru epevre sralanmtr. Binalar tatan yaplm olup, zerleri toprak damdr. Kylerinin evleri ise, dalarda, ormanlar iinde dank halde bulunur. Bu evler ular yontularak birbiri zerine bindirilmi am merteklerinden ve zerleri yine am mertekleri ve tahtalar denerek stne toprak ylmak suretiyle yaplm dam evlerden ibarettir. Evlerde, bir kap, bir ocak ve bir bacadan baka k girecek yer yoktur. Ev, ocaa konulan ktn aleviyle stlr ve aydnlatlr. Yorgan, dek ve yastk adeti yoktur. Yatacaklar zaman balarn ukurca oyulmu direklere kor ve ayaklarn ocakta yanan kte doru uzatarak yerdeki kee veya kilim zerinde yatarlar. Gece atein snmemesi ve k vermesi iin ocaa sk sk ra konur. Halk arasnda: Bavluya kad olmak iyidir ama, ocaa ra atmak olmas!.. diye bir atasz sylenir.
Nahiyenin drt bir tarafnda, Mezzinler, Badap, obanisa, Hacaliler, Hacahmetler, Karadiken, Haymana, Kasmlar, Beydilli, biler, Selke, Kuzca, andr, Melekler, eyh adlarnda 15 ky bulunmaktadr.

andr ve Melekler cihetinde biraz dz ova ve otlak varsa da halk genellikle hayvanclkla uramakta ve geimini bu yolla salamaktadr. Bunlar, yazn dalarda ve yaylalarda kl adrlar iinde yaarlar. andr ovasnda ve andr kprs civarndaki eyh kynde Alan Pazar denilen bir pazar kurulur. Bu pazar, panayr gibi, 5-10 hafta devam eder. Pazara her yerden alclar, satclar gelir, al - veri ederler. Buradaki kpr, Gksu Nehri'nin zerinde olup, Seluklu eserlerine benzeyen, byk ve yksek bir kprdr. Nehirde birka trl balk bulunur. Civardaki harabelerden burada vaktiyle byk binalar bulunduu anlalmaktadr. Bakaca eski eser yoktur. Ancak merkez nahiyesinin Zengi ad verilen yerinde Kuzca kyne yakn Karapavli denilen byk bir ehir harabesi vardr, ki talarnn hi kire ve har kullanmadan biribirine geirilmek suretiyle kemer evrilmi olduu grlmektedir. ehir muntazam olup, geni caddeler ve iki tarafnda parke talarndan yaplm yaya yollan bulunmaktadr. ehirde bir tiyatro binas ve sair binalar mevcuttur. Yaplarn yzlerinde kornili ve ilemeli talar, baz stunlarda yazlar, resimler ve naklar grlmektedir. Bu ehrin sauriallar'n hkmet merkezi olduu ve yllarca sauriallar'n burada oturduklar, aratrclarn elde ettikleri bakr paralardan anlalmaktadr.

Bu paralara ve aratrmalara gre, bu ehrin bundan 3000 sene evvel kurulmu ve uzun mddet meskn ve mmur bulunmu olduu ve hkmdarnn Pavlius adnda birisi olduu ve bundan dolay nahiyeye Pavli (= Pavlu, Bavlu) ad verildii sanlmaktadr. Ancak gerein ne olduu hakknda tarih malmat bulamadm (50). ok derin yarlar arasnda Gneye doru akan Gksu Nehri, yksekten gk renkli grndnden bu ad almtr. (Silifke'deki Gksu deil) Nahiye evresinde, Gksu'dan baka bir de Aksu Nehri vardr. Bu iki nehir birleerek Antalya krfezine akmaktadr. Bu blgede bulunan Tahtaclar ( ormanclk ve kerestecilik yapan Trkler) hazrladklar keresteleri bu nehirler yoluyla Antalya'ya sevketmekte ve oradan gemilerle Suriye ve Msr'a gnderilmektedir. Nahiyenin Ayval kynde Tota Suyu denilen Mshil bir maden suyu bulunmaktadr. Fakat kaynanda ok az su ktndan, ifa bulmak iin buraya gelenler, birka gn su biriktirmek zorunda kalmaktadrlar. O civarda gaz gibi yanan baka bir suyun bulunduu da sylenmektedir. Nahiye halknn ou stanbul'a giderek stlk, yourtuluk yaparlar. Her yl veya iki, ylda bir memleketlerine gelerek sla yaparlar. (Pavlu nahiyesine Stler adnn verilmesi bundandr.) Halk mill kyafetlerini deitirmemitir. Nahiye merkezinde ve kylerinde her trl sebze ve meyva yetiirse de kendileri yemezler. andr'da pazar varsa orada, yoksa nahiyede Cuma gnleri kurulan pazarda satarlar. Yedikleri ekmek, genellikle kumdardan yaplm ekmeklerdir. Bazen arpa unundan yufka yaparlar. Frn ekmei yoktur. Tarmlar, nehir kylarnda ve ormandan atklar tarlalarda yetitirdikleri kumdan ve arpadan'ibarettir. Bir zamanlar Tlttn dedikleri bir cins ttn dikmilerse de kendileri imediinden, reji idaresi de yasakladndan gelimemitir. Dut, innap, tatl ve eksi nar ok olur. Dut
(50) Hiyarofilis'in beyanlarndan Karabavlu adnn ADADA olduu anlalmaktadr. Pavlus adnn Saint Paul olmas muhtemeldir. (M. Naci Atabeyli: Isparta Tarihine Bir Nazar Adl makalesinden) Bizans, Anadolu'yu thema denilen eyaletlere blm ve her eyaletin bana asker-sivil idareyi elinde tutan geni yetkili generaller getirmiti. VI. yy. ortalarnda Byk Justinianus zamannda Anadolu'daki Bizans eyaletlerinden birisi de sauria idi. Konya'nn Gneyinde, Karaman'n Batsnda, imdiki Silifke'ye yakn, Anamur, Gazipaa ve havalisini iine alan bir yerdi. Pisidia'nn Gney Batsnda bulunan bu eyaletle, Pisidia eyaleti (o zamanlar) hemhuduttu. Kamus'ul' lmda, Karaman'n garp cihetinde kk bir htta olarak gsterilmitir. Kara Pavlu'daki harabelerin incelenmesinden sonra daha doru bilgiler edinilmesi mmkn olacaktr. (S.S.)

kurusu ve pekmezi mehurdur. Kuru zm gibi innapla birlikte dut kurusu yerler ve pazarlarda satarlar. Bu nahiyede Hristiyan yoktur.

BARLA BUCAI .
Eridir glnn Kuzeybatsnda, iki da arasnda bulunan Barla nahiyesi, 9 mahalle ve 2 kyden ibaret olup, 638 hanede 2.200 Mslman, 763 Hristiyan (== Rum) olmak zere cem'an 2.960 nfuslu bir kasabadr. Bu nahiye halk tedenberi stanbul'da yalklk san'at ve ticaretiyle urar ve arada srada slaya gelirler. Erkekleri ve kadnlar terbiyeli, evleri ve mobilyalar muntazamdr. Kasabann havas, suyu, ba ve baheleri gzeldir. Arazisi verimli olmakla beraber, dar olduundan, ancak kendilerine yetecek kadar rn alabilirler. Bazen dardan buday aldklar da olur. zm, nar ve bademleri boldur. ecek, ba ve bahelerini sulayacak sular, orman ve odunlar yeterlidir. Davarclk ederler. Peynirleri, Mudurnu peynirinden daha nefis, pekmezden yaptklar sucuk ve kfteleri mehurdur. Kadnlar bez ve hal dokurlar. Hemen her evde bir tezgh bulunur. Erkekleri duvarclk ve dlgerlik iin civar kylere ve kasabalara ie giderler. Nahiyenin baz yerlerinde iyi ttn yetiir, leme kylleri ttnclk, davarclk ve sebzecilikle geinirler. Bedre ky halk, gl kysnda bulunduklarndan, balklk da yaparlar. zm balar gzeldir. Merkez nahiyede her hafta Cuma gnleri pazar kurulur. Ayrca dkkn yoktur. Yemekleri ehir yemekleri gibidir, Halk shhatli ve gayretlidir. Eridir ilesinin, btn kyleriyle birlikte, toprak rnleri buday, arpa, ok miktarda kumdan, nohut, mercimek ve msrdan ibarettir. Pek az afyon ve haha elde edilir. Merkeze bal kylerle Pavlu nahiyesinde biraz pamuk ve susam da yetiir. Eridir, tepeli ve cire kylerinde iyi cins patlcan yetiir. Civar kylere ve kasabalara satarlar.
* * *

Pavlu'nun Kesme ve Kartoz cihetinde, bir taraf Karaaa'n Yeniar kyne yanaan bir kk gln etraf imenlik ve ieklerle kapldr. Bu kk gle Yeil Gl veya Dip Davras Gl denir. Ktip elebi'nin kitabnda psafros diye ad geen gln bu glck olmas muhtemeldir.

Merkez kazadan nahiye ve kylere muntazam yollar yoktur. Btn yollar hayvanla bile zor geilir. Totabeli'nin ge ba eken am aalar yolsuzluktan tanp kereste yaplamadndan yerlerinde yklp rmektedir. Baz kyller bu amlar yakp am sakz ve katran elde etmektedirler (51). Kylerin hi birinde hamam yoktur. Doan ocuklar, souk suya atlr. Analar da souk su ile ykanr. Hastalk ve lm olmaz. Hasta yata ve ebe yoktur. Kadnlar kyl ihtiyar kadnlar dourturlar (52).

IV. ISPARTA YRESNDEK ARETLER

Isparta sanca dahilinde gezgin aritlerden Melli, Sarkeili, Sakaral, Karahacl, Horzumlu, Tngl, Eskiyrk, Honaml, Karakoyunlu, Fettahl namlarnda birtakm cemaatler, yaz aylarnda gelip konarlar, kn Antalya sahillerine gerler. Bunlarn bir ksm Dalaman, Bekaza, Finike, Tarsus, Konya Erelisine yerleip kalmlardr. Bunlardan Gnen civarna gelen Sarkeili aireti krk yldanberi klaklara gitmemekte ve Kzlky mevkiinde kalmaktadrlar. Nfus saymndan nce Gnen nfusuna yazlm olup 41. Evde 214 kiidir. 1. Melli aireti, Antalya nfusuna dahil olup, yazlar Isparta'nn Glck tepelerine gelip, hasrdan yaptklar muvakkat adrlarda Aus tos sonuna kadar kalrlar. 2. Sakaral aireti ise, Eridir nfusuna kaytl 1.650 nfuslu,
(51) imdi btn kylere yol gitmekte, ormanlar fenni ekilde iletilmektedir. (52) Barla'nn eteinde bulunduu Barla Da'nn Gelincikana tepesi 2. 734 m., Ayyataba tepesi 2.860 m.'dir. Birok kaynaklar bu tepelerden kar. Ormanlk ve yaylalktr. Bedre kynden alan 5,5 kilometrelik bir tnelle, Eridir glnn suyunu motor gcyle 84 m. ykselterek, slmky ovasn sulama projesi uygu lanmaktadr. (S.S)

byk bir airet olup, klar Antalya'ya giderek, Maysta gelir, bir ksm Eridir'le, Karaaa kazalar arasndaki Anamas yaylasnda, bir ksm da Uluborlu kazas dahilindeki Koruda adndaki blgeye yerleirler. Geimleri, hayvanclk, yaclk ve peynircilikledir. Kadnlar da, erkekleri gibi, her ii grrler. Avclk, atclk ve ata binmede mahir kadnlardr. Nebati boyalarla boyanm ipliklerle hal ve kilim yaparlar. Hrszlk, zina ve uursuzluk gibi sular aralarnda cezalandrrlar. 3. Antalya'nn Serik nahiyesinden gelen Getaiz aireti, Eridir ci varnda Serpi adndaki yaylaya gelirler. Son yllarda bunlar da nahi yelerinde yerleip gelmez olmulardr. 4. Eridir kazasnn, Hoyran nahiyesinde Trtar ve Karaaa'n Afar nahiyesinde Karaakal ve Ktkl airetleri bulunur. Bu airet ler halknn hepsi de Mslman ve Hanefi mezhebindendirler. Hocalar, imamlar ve ktipleri vardr. 5. Eridir'in Barla korusuna, Pavlu'nun dalarna ve ormanlarna, Keiborlu'nun Stda'na Teke Sancandan (= Antalya'dan) gelen baz Tahtac airetleri yalnz kereste yapmak ve satmakla urarlar. Bunlarn Alevi olduklar sylenirse de, gerek mezhepleri ve dinleri belli deildir. Kendi hocalar olmadka nikh, dn ve boanma i lerini yapmazlar. arap imekten holanrlar. Lkin gayretli, cefake ve vefal kimselerdir. Yalnz Muharrem aynda on gn oru tutarlar. Cuma gnleri almaz, aure gnleri aure piirip datrlar. Bu airetleri yer yer iskn etmek mmkn olmamtr. Zorla iskn edilenlerde kylerini yakarak yine gezginci hale gelmilerdir. Tahtaclarn bu havaliye nereden geldikleri bilinmemektedir. Ancak Seriye Mahkemesi sicillerinde grdm Hicri 1152 (M. 1739) tarihli bir fermanda bu airetlerin Kbrs adasndan Antalya'ya geldikleri ve oradan Isparta ve Beyehir sancaklarna daldklar, yol kesmek ve mal almak gibi sular isledikleri grlerek tekrar Kbrs'a iadeleri iin o tarihte Rakka valisi ve Anadolu mfettii bulunan vezir Mehmet Paa'ya emrolunduu ve kendisinin bu ie memur edildii anlalmaktadr. Fakat, bunlarn bu tarihten nce buralara gelip daldklar ve gezgin hale geldikleri, yerli halkn da bunlardan faydalanmak iin kendilerine ho muamele ettikleri sanlmaktadr.
**

Buraya kadar Isparta sancann (= imdiki vilyetin) merkez kazasyla, Uluborlu, Yalva, Karaaa, Eridir kazalar hakknda yeteri kadar bilgi verilmitir. Isparta sanca (bu eserin yazld tarihte) 5 kaza ile, 202 ky,

150 mahallede 24.974 hanede 56.300' kadn, 57.549'u erkek olmak zere 113.759 Mslman, 3.170'i kadn, 3.280'i erkek olmak zere 6.450 Hristiyan (= Rum), 206's kadn, 346's erkek olmak zere 552 Ermeni ve 1.650 airet mensubu olmak zere toplam olarak 122.411 nfus barndryordu. Sancak, mlk, idar, mal ve adl ynlerden Konya vilyetine bal olup, yllk geliri (8.000.000 kuru) ve yllk gideri (1.600.000 kuru) tur. Sancan umum maarif, evkaf ve belediye bteleri ikier, er yz bin kurutan fazla deildir. Toprak rnleri ( = Zahire = Hububat) ylda (2 milyon kile) kadar olup, bunun yans yemeklik ve tohumluk iin harcanr, yars ihra olunur, (l kile 176 kg.dr.) Aydn demiryolunun Eridir'e kadar uzatlmasndan sonra ihracat, demiryoluyla, zmir'e yaplmakta ve evvelce Antalya'dan gelen turfanda sebze ve meyvalar Aydn, Nazilli ve zmir havalisinden gelmektedir.

KNC KISIM Toplum Hayatyla lgili Tarihi Binalarla Ispartada Gml Kutsal Kiiler

KNC KISIM
Isparta ilinde bulunan din, tarih ve halk yararna yaplm binalarla, bunlarn ne zaman ve kimler tarafndan yaptrld, Isparta'da tekke ve trbesi bulunan kutsal kiilerle bunlarn kerametleri, Isparta'dan yetimi baz bilim ve devlet adamlar hakknda bilgiler.

KNC KISIM / BRNC BLM

I .
ISPARTA KAZA MERKEZNDEK TARH CAMLER. MEDRESELER. KLSELER. VE OKULLAR
Isparta le merkezinde 15 Cami, 44 Mescit, l Mevlevihane, 5 Tekke, l Yetimhane, 10 Medrese, 500 Cilt deerli eser bulunan bir Kitaplk, 10 Kilise, 41 Okul, 6 Hamam, 9 Han, 3 adrvan, l Bedesten, 370 eme, 600 Dkkn, l Tabakhane, 6 Kiremithane, 40 dan ok Glya karan mbikhane, 5 Halhane, 40 kadar Kahvehane, l Hastahane, l Eczane, Biri Rum 3 Hekim, l Eczac bulunmaktadr. (1908 deki Durum)
A. ISPARTA'DAK CAMLER

1 Kutlubey Camii: Isparta'daki Camilerin en eskisi ve tarihi deeri olan Kutlubey Camii veya Ulucami'dir. Bu cami dier camilerden byk olup, 896 m.2, zeri toprak damla rtl, yeri gayet ukur ve iki erefeli tuladan bir minaresi olup yapcs Kutlubey, ehir tepelerin eteklerinde ve buralar balk bahelik iken, ilerde ehrin buraya geleceini hesaplyarak, Sidre'den kestirdii Sedir aalan ile bu camii yaptrd, Sidre adnn, oradaki Sedir aac ormanlarndan geldii, kendi mezarnn Afyon.da bulunduu Halk arasnda rivayet edilir. Tarihi kaynaklara gre, Kutlubey Osmanl merasndan (= Komu-

tanlarndan) olup, Mir'at Kinat, Nianc ve Solakzade Tarihleri'nde Birinci Sultan Murad zamannda Eridir Valilii yapt yazldr. Sultan Murad Hicri 792 (M1390) tarihinde ehit edildiine gre, bu camiin 783 (M/1382) yllarnda Isparta'nn Osmanlya satlmasndan sonra, yapld sanlmaktadr. Mtevelli (=vakf yneticisi) elinde grdm bir vakfiye suretinde Emirlmeradan Kutlu Bey Bin Abdssettar Bin Hasan ad ve Hicri 833 (M/1429) tarihi yazlmaktadr. Vakfiyenin ad geen zatn salnda yazld, ahitlerden birisinin Abdi mtek ( = Azad olmu Klesi) Abdullah olu Abdrrahman olarak vakfiye altna adnn yazlm olmasndan anlalmaktadr. (1 ) Fakat bu camiin minaresinin temelindeki kfke tanda, kark ve acemice yazlm H. 478 (M/1086) tarihi bulunmakta olduuna gre, bu camiin yerinde daha nce baka bir camiin bulunduu ve Kutlubey tarafndan, ikinci kez tamir ve ina edildii tahmin edilmektedir. (2) Kerestelerinin Sidre dandan kesilmesi konusundaki rivayet ve' hikyeler dahi bu camiin eskiliini kantlamaktadr. Zira o devirlerde Sidre dann, ormanlk olmas muhakkak gibidir. Zira camiin bulunduu mahalleye, ilk kuruluunda Cami atik (= Eski Cami) mahallesi denildii, Sidre dann eteinden Dere mahallesine kadar uzanan alanda hl birka am (= sedir aac) bulunduu, bu alanda tarla aanlarn yerden am ktkleri, ral aa kalntlar kardklar grlmektedir. Bu eskiliine gre, bu cami, halk arasnda pek kutsal ve uurlu saylr, kocakarlarla, safdil yal erkekler, her yl Kadir Gecesinde vesair kutsal gnlerde Camiin Hicaza gidip, sabah dndne inanrlar. Bazlar, camideki byk Vav (= V harfi) altnda Yediler, Krklar ve byk evliyalarn toplandklarn, camiyle birlikte Hicaza gittiklerini sanarak,
(1) .H. Uzunarl, Anadolu Kitabeleri adl eserinin II cildinin 214 ve m teakip sayfalarnda Kutlubey hakknda u bilgileri vermektedir: Kutlubey, Osmanl merasndan olup, Murad Hdavendigr ricalinden idi. Murad Hdavendigr Kosova muharebesine giderken, Anadolu asayiini temin iin baz merasn Anadolu'daki memleketlerinin muhtelif vilyetlerine gnderdii sarada, Hamidoullarndan ald Isparta'ya da, o devirde Suba olan Kutlubey'i tayin etmiti. (Hammer, cilt I, S. 242) Yukarda ad geen ve Kutlubey mtevellisi elinde bulunan vakfiye Mceddet Anadolu Defteri S. 65, stanbul Evkaf Mdrl arivindedir. (2) Mellifin bu tahmini yeni aratrmalarla dorulanmtr. Prof. Dr. Osman Turan'n, Seluklular zamannda Trkiye adl eserinin 267. sayfasnda Isparta'nn en eski Seluklu eseri Ulucami, H. 699/M. 1299 tarihini tamaktadr. denildiine gre, Kutlubey camiinin yerinde Seluklular tarafndan yaptrlm bir cami bu lunduu anlalmaktadr. (S.S.)

sabaha kadar V. harfi altnda oturur, dua eder, hicaza gitmi saylacaklarna inanrlard. Hatta, bu camii biraz ykseltmek ve onarmak istiyenlere kar kar, dokundurmazlard. 1317 (M/1899) ylnda, mihrap tarafndaki birka rk direin yenilenmesi iin dam aldnda, direklerden ounun rm olduu grlerek, o srada Isparta Mutasarrf bulunan zmit'li Hseyin Hsn Bey, doruluk ve almalar ile halkn gvenini ve sevgisini kazanm bir kii olarak, hurafelere inananlar aydnlatmak ve ikna' etmek suretile, camii temamen yktrp, Padiah II. Abdlhamid'in Tahta knn 25. Yl ansna, Ayasofya'ya benzer krgir ve ok kubbeli olarak, yeniden yaplmasna karar vermi, halk, esnaf ve eraftan yzden fazla kiiyi toplayarak, ilk hamlede 500 ksur lira toplayarak, adnn Hamidiye Camii olmas iin izin alm ve hemen yktrarak yenisinin yapmna balamt. Yerli, doal olarak kan ve Otta denilen tatan stunlar, kfke tandan beden duvarlar ile iki ylda cami yaplm, bu yapmda, o eski hurafelere inananlar bile arabalarla, srtlarnda ta ve toprak tayarak, biroklar para yardm yaparak, Barutuzade hanmHace Vesile Hanm, 3 - 4 Yz liralk emlk ve arazisini, birok kadnlar altn ve zmetlerini hediye etmek suretile yardmda bulunmulardr. Bylece l - 2 Bin liralk malzeme giderleri salanm ve cami 1320 (M/1904) ylnda bitirilerek Ramazan banda ibadete almtr. lk Cuma namaz klnd gn, byk bata bulunan Hace Vesile Hanm'n Cenaze Namaz klnmtr. Sultan adna yaplan camilerin ifte minareli olmas gerektiinden, padiaha ba yaplp ikinci minare ina edilinceye kadar, cami adnn Ulucami olarak anlmas, ilerde de, ilk kurucu Kutlubey'in adn yaatmak iin cami adnn Kutlu-Hamid olmas kararlatrlmtr. Bu yapmda emei geen Bayndrlk Mdr Mhendis Kalfa olu Yanko efendiye 25 lira deerinde bir saat, bir kat elbise, dier usta ve kalfalara da birer kat elbise hediye edilmitir. Mihrap ve minberin kenarlarna ve balarna dini yazlar yazarak mermere ileyen afakzade, Bektai Hac Hafz Mustafa Tevfik efendinin olu nl hattat Hafz Mehmet Hilmi efendiye de para ve armaanlar verilmitir. Cami iindeki yzlerce hal, 200 lira deerinde kristal avizeler, eraf ve ileri gelenler tarafndan camiye hediye edilmitir. Velhasl, kk byk herkes, gc yettiince camiye yardm ve hibelerde bulunmular, bu camide cenaze namaz klnanlarn hal balar da cami ba defterine yazlmtr. Caminin Mimar Mhendis

Yanko efendi ldnde, Mslmanlar da balar yaparak cenazesini stanbul'a gndermilerdir. Bu camiin yapmnda, yap kurulu olarak alanlar, Mutasarrf Hsn bey Bakanlnda Mft akir zade akir efendi, Belediye Bakan Ben Bczade Seylman sami, Evkaf mdr Atabeyli Kaputtu Zade Mehmet Nuri, dare meclisi yelerinden Callzade Mustafa Necip, Handanzade Hac Hasan, memleket erafndan Dere mahallesi imam Hac. Ali ve Hac Emin, Kakn zade Hac Ahmet, Cierzade Hac Mustafa aa ve ktiplik yapan Evkaf ktibi Kavukuzade Hseyin Atf efendilerden ibaretti. Al treninde, manzum olarak yazp okuduum nutuk, her satr Aminnn.. sesleriyle karlanarak, byk bir cemaat tarafndan dinlenmitir. Bu manzum nutkun baz ksmlarn rnek olarak verelim : (Tamamn almadk) Hak taal, hazreti Sultam Mansur eyliye Mlknn her birini abad' prnur eyliye. Var idi bu yerde bir cami mukaddem khne bam (= Dam) Yapm imi Kutlubey merhum, mafur eyliye. Asr Samin (=8. Yzyl) ire yapm an ol kutlu vezir, Ravzai cennette (= cennet bahesinde) ruhun munisi hur (== huri) eyliye. Byle minber, Mahfil' mihrap, li kubbeler Yaptran zat hemie ad'u mesrur eyliye.. Yani Sanca' Hamid Mutasarrf olan Hazreti Hsn beyin say'ini mekr eyliye. Nice camilerle mektepler, emakin (= yerler), oseler Hep zamannda yapld, daha meksur (= ok) eyliye. Bu nutuk, mutasarrf tarafndan, bir levha yaptrlarak, cami iine aslmtr. Bu konudaki gayretlerinden tr Mutasarrf Hsn beye III. Osmani ve II. Mecidi nianlar verildi. Muharriri fakire (= Bczade) IV. Osmani, Mft akir efendiye, handan zade ve all zadelere Salise, dierlerine IV. Mecidi, kereste banda bulunan Arapzadelere Salise nisan ve rtbeleri verildi. Camideki Din grevlilerine Kutlubey Aar vakf'ndan bol denek verilmektedir. (3)
(3) Bu cami'de 1330/1914 depreminde yklm, Cumhuriyet'ten sonra imdiki ekliyle yeniden yaptrlmtr.

2 Hac Abdi Camii Veya plik Pazar Camii: ar civarnda, tek kubbeli ve zeri kurun kapl, krgir camiin ad, ilk yaptrann adn almtr. Camii ilk yaptran Hac Abdi merhum, gayet zengin, fakat ok cimri olduundan tr herkes kendini ayplarm. Halkn dilinden usanan Haci Abdi, birgn zamann valisi Mirimiran Firdevs paa'ya bavurarak, bir cami yaptrmak istediini sylediinde Paa Hac Baba, seni gayet cimri ve paray ok sever derler. Nasl oldu da paralar kyp cami yaptracaksn?... dediinde Belli Paam, paralarm gayet deerli ve kendim cimriyim. Byle deerli bir paray Dnya'da brakmaya gnlm raz olmad. Ahrete gtrmek iin are aradm, bunu buldum. Himmet ve yardmnz rica ederim. diyerek binann yapmna balam ve Hicri 970 (M/1569) ylnda bitirerek, ibadete am olduu halk arasnda sylenir. Bu ilk binann st kurun kaplanmayp, tahta ile rtldnden, ksa srede onarma muhta hale geldiinden, 1137 (M. 1725) tarihinde, olduu eklile onarlmtr. Hicri 1197 (M1782) ylnda Sadrazam olan Halil Hamit Paa, bu cami yaknnda bir evde doduundan (Anas Isparta'l Zeynep Hanm, Babas elik Mehmet Paa kitaps ranl kle Mustafa'dr.) Isparta'ya bir cemile olmak zere, bu camiin dou ve bat yanlarna birer kanat ekleterek, dou yanna kfkeden bir minare ve bir kitaplk yaptrm, avlusuna da bir adrvan ve ahaptan iki katl bir Son Cemaat Yeri ve bir Muvakkithane (= saat ayar merkezi) ve krgir helalar, Cami avlusunun kaps stne bir rak okulu yaptrm, cami ve kitapl grdes hallaryla detmitir. (4) Hac Abdi hakkndaki sylenti, camiin vakfnamesi ve eski fermanlarla sabittir. Keza, camiin ilk binasnn H. 970 (M/1569), Birinci onarmnn H. 1137 (M/1725) ve Halil Hamit Paa eklerinin H. 1197 (M/1782) yllarnda yapld, Minberin st tarafndaki duvara yazlm Kitabeler'den (= yaztlardan) anlalmaktadr. Daha sonra bu camiin bulunduu yere plik Pazar ve camiye de plik Pazar camii veya Orta Cami adlan da verilmitir. Camiyi ilk yaptran Hac Abdi, camiin son cemaat yerinde ve minarenin dibinde gmldr. Hac Kemal avu adnda birisi de bu camiye vakf binalar brakmtr. Bu camiin kubbesinde Depremden ve Yldrm dmesinden meydana gelen yark ve atlaklar tehlike yarattndan, onarmna lzum hasl
(4) Halil Hamit Paa hakknda ilerde bilgi verilecektir.

olmu, fakat Halil Hamit Paa torunlarndan, mtevelli olan, Haremi erif Mdr Cemal Paa'ya ve Evkaf daresine bavurulduu halde, 15-20 yl ne paadan, nede Evkaftan bir yant alnamadndan, 1308 (M/1890) tarihinde, halkn ba ve yardmlaryla, gzetimimiz altnda (= Bczade) atlaklar onartlm, harabolan kurunlar yeniden eritilerek plkalar haline getirilip kubbeye denmi, ii gayet gzel svanp, altn yazlarla donatlarak ibadete almtr. 3 Firdevs Bey veya Mimar Sinan Camii : Isparta'daki nc Tarihi cami, Tuzpazar yresinde bulunan Firdevs Bey camiidir. Bu cami, Kanuni Sultan Sleyman dneminde, Isparta Mtesellimi (= Valisi) bulunan Firdevs Paa tarafndan yaptrlmtr. Bir dervi yaplrken (Hep zulm) deyivermi, ebced hesabyla bu szck H. 977 (M/1569) tarihini gsterdiinden, yapl tarihi bylece herkesin aklnda kalmtr. Hac Abdi camiinden 7 yl sonra yaplan bu cami, tek kubbeli krgir ve zeri kurun kapl, kfke tandan yaplm olup, bat cihetinde bir minaresi vardr. (M/1488-89 yllarnda, Kayseri'nin Arnas kynde doan ve Yz yl kadar yaadktan sonra 1588 de len Mimar Sinan'n, yaptrd binalar adlarn ve yerlerini gsteren Tezkeratel Ebniya adl listede bu cami 78. ci olarak gsterilmektedir. slm Ansiklopedisi. Cilt. 10. S. 58) Camiin vakfiyesi Hicri 973 (M/1565) tarihinde dzenlenmitir. (Mceddet Anadolu 3. Defter. S. 64. stanbul Evkaf Mdrl) Sylentiye gre, Hac Abdi merhum, bir cami yaptrmak zere Paaya o szleri syledikten sonra, paaya bir Cami yaptrma hevesi gelmi. O da bir cami yaptrmaya balam. Ayrca camiye vakf olarak gelir salayacak bir Bedesten yaptnp, onun zerini de kurunla kaplatm. Bir sre sonra camiin kurunlar bozulduunda, onarm iin plk halinde kurun bulunamadndan, Bedestenin kurunlar sklerek, camiye aktarlm, bedestenin zerine Kiremit denmitir. 1018 (M/1610). Camiin vakfiyesinde Aselin kyyesi (= Baln okkas) be akeye ksada beher sene, peygamberimizin doum gn onuruna camide mevlit okutulmas ve cemaate Bal erbeti datlmas kafiyen (= kesin olarak) terk olunmayarak behemehal (= mutlaka) yaplmas art koulmu'tur. Bu vakfiyenin yazld sralarda baln okkas 5 akeden aa imi ki en ok Be ake dnlm. Halbuki, 1062 (M1654) tarihli bir sicilde bakkallara Bal iin 12 ake narh konulmu olduu yazlmaktadr.

Camiin vakfiyesini bulamadmsa da 1002 ve 1048 Hicri tarihlerinde yazlan sicillerde, birka ilm kayd grlmtr ki bundan vakfiyenin bu tarihlerden evvel mevcut olduu anlalmaktadr. (Not: Bu vakfiye yukarda ki notta, gsterilmi olup H. 973/M. 1565 tarihlidir. SS.) Cami yaptran Firdevs Paa'nn hal tercmesi Ispartaca bilinmemektedir. (Not: Prof. . H. Uzunarl, cami vakfiyesinde geen Firdevs Paa ibni skender Paa ibni shak Paa adyla belirtilen zatn, hal tercmesine ait bir kayda rastlamadn, vakfiyesine baklrsa, Kanuni Sultan Sleyman Devri ricalinden olduunu sylemektedir. SS.) 4 Abdi Pasa veya Peygamber Camii: Halk arasnda Kavakl Cami adyla da anlan (arnn kaymak kaps denen yere yakn, imdiki Belediye binas karsndaki) bu camiin H. 1196-97 (M/1782:1783) tarihlerinde yapld, mihrap zerindeki mermer tataki 1196, kapdaki kitabede yazl 1197 tarihlerinden anlalmaktadr. Camiin drt duvar krgir olup, duvarlarn i yz ve mihrap koyumavi yeil, iekler resimlerini gsterir ve stanbul'daki Valide camiinin sslemelerini andrr san'atkrane yaplm inilerle ssldr. Bu nedenle inili Cami dahi denilir. Camiinin ats dam, son cemaat yeri ahap, kiremitlidir. Isparta'da ilk kiremitli yerin buras olduu sylenirse de, 1018 (M/1610) tarihinde, Bedestenin zerine konulacak onbin kiremitin, mtevelliye teslimine dair, kiremit yapclarn yaptklar er'i bir szleme, er'iye Mahkemesi Sicillerinde grlmtr. Bu camiye Abdi Pasa camii denilmesinin sebebi, o tarihte, Isparta'nn Askeri bakmdan bal olduu Ktahya'da Vali ve Serasker bulunan Abdi Paa'nn o zamanki kanuna gre askeri giderler iin, her yln Mays ve Kasm aylarnda ahaliden toplad Vergileri, Isparta ileri gelenleri halktan toplayp, Ktahya'da bulunan Paa'ya sunduklarnda, halka vergi salndktan sonra, kendilerinin maa ve giderlerinin, padiah emrile, hazinece verilecei bildirilip, gerekli denekler gnderildiinden, getirilen parann, halka geri verilmesini, kendisinin bu paray alarayacan bildirmesi zerine, paray gtrenler, halka geri vermenin ok zor olduunu, bununla halk iin hayrl bir yatrm yaplmasna izin verilmesini istediklerinde, Paa bu istei kabul etmi, onlar da bugnk camiin yerinde bulunan Kad Mescidi denilen, harap mescidin yklp genileterek yeni bir cami yaplmasn teklif ederek Olur! cevabn aldktan sonra, mescit evresindeki evler kamulatrlarak inaata balanm, camiin bitirilmesi iin gereken fazla paralar da paa, kendi kesesinden demek suretile yardmda bulunmu, bir kere de kendisi gelerek

yapm ilerini grmtr. Cami bitirildikten sonra, kuzeydeki giri kaps stndeki Tarih Ta'na kendi elile ve Talik hattyla Hayr ve iyilik sahipleri, tanr rzas iin, bu camii yeniden yaparak, peygamber efendimize hediye etmilerdir. anlamna gelen Kitabe'yi yazdrp Bu camiin ad Peygamber camdir diyerek kendi adn koydurtmamtr. Cami bittiinde, kendisi Rumeli vali ve seraskerliine atanarak Edirne'ye gitmi, Isparta eraf, camiin anahtarn gtrp kendisine sunduklar zaman, her birine Hil'atler (= ssl elbiseler) ve Hediyeler vermi, camie konmak zere evvelce Uak'a sipari ettii hallar ve cami giderlerini karlamak zere pekok vakf paray vererek Isparta'ya gndermitir. Asrlk Uak hallar hl camide'dir. Abdi Paa'nm Hal tercmesi, Cevdet Paa Tarihinde : Hotin'de gml Koca Abdi Pasa'nn olu olan ve I. Sultan Mahmut devrinde Belgrad seferlerinde arhacba (= ordu ncs) ve Diyarbekir'de gml bulunan Sarho Ali Paa'nm olu olup, babas ldnde Enderunu hmayun'a (= saray okuluna) sonra Has Oda'ya girmi gitgide silh biliminde yegne (= tek kii) ve kitabet'de (= Yazclkta) vahidi zeman (= zamann birincisi) olduu cihetle, ykselerek, nihayet birtakm deimelerden sonra Belgrad Nizamna (= asayiine) memur edilmi, Belgrad serkelerini (= asilerini) izale ettiinden (= yok ettiinden) hizmeti mekr olup (= teekkre lyk grlp) Vezirlik Rtbesi verilmi ve birok Eyaletlerle Han'lar (= Hkmdarlar) maiyetlerinde Seraskerlik hizmetinde bulunmu ve Belgrad vak'asmn sonunda Silistire Muhafz (= Komutan) tayin olunmu iken, end mah (= birka ay) mrriyle ( = getiinde) lmtr. diye anlatlmakta, Vasf ve Enveri tarihlerine atfen baz kt hal ve baarszlklarndan da sz etmektedir. Abdi Paa, gerekten, hattatlkta Vahidi zaman (= zamannn tek stad) imi ki, kendi elile yazd ve hl camide asl duran birka levhada, Sls, Nesih ve Talik olarak yazd yazlar imdiki hattatlarn ok zor taklit edebilecekleri, erbabnca bilinmekte ve takdir edilmektedir. Halk arasnda bu camie devam edenlerin daima mutlu ve skntsz bir hayat geireceklerine inanlr. Camiin, 1247 (M/1832) da ryen bir direi deitirilmi, 1295 (M/1879) da muhariri aciz delaletiyle, onarm yaplm, sva ve boyalar yeniden yaptrlmtr. Bat yndeki Kfkeden yaplm minaresi inerle ssldr. 1304 (M/1888) deki depremde, erefeden yukars harabolduundan yeniden onarlmtr.

5 Ferahiye (= Dervi Pasa) Camii: ar iinde olup, Anadolu valisi eski sadrazamlardan Dervi Paa tarafndan yaptrlmtr. Bu cami Ahap olarak, yksekte yaplm olup merdivenlerle klr. Altnda bir adrvan vardr. Ufak bir camidir. 1231 (M/1816) tarihindeki ar yangnndan sonra Vali Dervi Paa tarafndan yaptrlm, imaml Kavuku Hoca denen bir zata verilmitir. Bu bilgiler 1240 (M/1825) tarihli bir Berat'ta grlmtr. 1266 (M/1851) tarihinde arnn ikinci kez yanmasyla, bu camide yanm halkn yardmlaryla bugnk cami yaplmtr. (Not. Halen bu cami yoktur.) kinci yaplnda Isparta kads Arif efendi'nin n ayak olduu sylenir. Dervi paa'nn, Yayalazade mahallesindeki Voyvoda Mescidini onartp ihya ettii sylenir. Bu mescit, yol iin kesildikten sonra 1298 (M/ 1882) de delletimizle, halk tarafndan yeniden yaplmtr. Dervi Paa, 1235 (M/1810) tarihinde Sadrazamlktan uzaklatrlarak Gelibolu'da oturmaya zorlanan ve sonradan Hac Emiri olan zattr. 6 Hzrbey Camii: Isparta'nn Keeci Mahallesinde bulunan bu cami, Hamidoular devletinin kurucusu Felekddin Dndar Bey'in lmnden sonra yerine geen olu Hzrbey adna yaplmtr. Hzrbey'in tahta geii Hicri 728 (M. 1325) veya (1327-1328) yllarnda olduuna gre, bu camiin, Isparta'da yaps en eski olan cami olmas gerekir. Bu cami kk olup, drt duvar tatan, ii ahap, ats toprak dam'dr. Minaresi kfkeden yaplmtr. Hicri 1298 (M/1881) tarihinde, zerindeki dam yklarak, duvarlar biraz daha ykseltilmi ve ats kiremitle rtlmtr. 1304 (M/1887) depreminde minaresi harabolmu, 1327 (M/1911) de tekrar onarlarak, daha geni ve ferah bir hale getirilmitir. Camiyi yapan, ayni yerde bir hamam, birde medrese yapm ise de Hamam ahs mlkiyetine gemi, medrese de harabolmutur. Camiyi yaptran Hzrbey'in hayat hikyesi, Eridir'de Ulucami yazlrken anlatlacaktr. 7 Meydanlk Camii: Yaylazade mahallesinde, meydanlk denilen yerde, eskiden mevcut Karabela Mescidi'nin mahalle halk tarafndan geniletip onarlmas suretile, 1315 (M/1899) ylnda, Mutasarrf Hsn bey zamannda, bizim delletimizle, duvarlar krgir, ats ahap olarak yaptrlm, cami hatiplii iin 1325 )M/1909) ylnda er'iye'den izin alnarak akm Hoca adyla tannan Hac Hafz Ali efendi hatiplie getirilmitir.

Malzemesi hazr olduu halde, minaresi uzun mddet yaplamam, daha sonra ahap bir minare yaptrlmtr. 8 Dier Camiler: Isparta'da bulunan 15 camiden yukarda saylanlar dndakilerin ou sonradan yaplm olup Tarihi deerleri yoktur. Bu camiler, Tabakhane camii, Hisar mahallesinde Kinci zade, Hocazade mahallesinde Hisar efendi, Doanc mahallesinde Aladdin Efendi, camileriyle, Yenice ve Dere Mahalleleri camileridir. Hisar efendi camii, eski beylerin konaklar civarnda olduundan sonradan Bey Camii ad verilmitir. Son onarm Vanl Pasa torunlarndan merhum Hac Ahmet Bey tarafndan 1300 (M/1884) ylnda yaplmtr. Hac Ahmet Bey, atalarndan miras kalan emlk ve akardan, payna den eyleri iyi kullanan, emsali arasnda zengin saylan, be vakit namaznda, iki kumar bilmez, rvet ve tefecilik'ten ekinir, israf ve sefahatten holanmaz, kendi iinden baka eye karmaz bir adam olduu halde soyu ve hasislii, nedenile kk gren baz sefihlerden daha iyi yaam, onu kmseyenler hi bir eser brakmadklar halde, bu zat camii ve iini kimsenin yardm olmakszn, kendi parasyla onartp, yeniden yaplm hale getirmi adn hayrla andrmtr. Hac yakup camii, kk bir mescit iken, yerine, 80 yl nce yeniden bir cami yaplm, hatibi tayin edilemediinden, ceddimiz Hac Hasan Baaa torunlarndan Hafz Abdlkadir efendi uzun sre imamln yapmtr. Hac Yakup ibadete dkn, gr sesli dindar bir ahs olup, gr sesile ezan okur ve btn cemaati toplard. Yusuf aa camii, ilerde yazlacak Kethda Yusuf Aa tarafndan, hamamdan ayrlarak yaplmtr. Aladdin Efendi camii eskiden mescitken camie evrilmi, Isparta'da Giilcl kuran Muhasebe Baktibi smail Efendi tarafndan 1293 (M/1877) ylnda yaptrlmtr. Mescitlerden, eyh mahallesindeki Muhyiddin Mescidi zeri toprak ve minaresi kfkeden yaplm ksa bir minare olduundan Ktk Minare adn almtr. Bu mescit, Firdevs bey camiinden nce yaplm, minber konarak cami yaplmas dnlrken, Firdevs Paa camii yaplmaya balaynca, cami haline getirilmesine er'i izin verilmemi, olduu gibi kalm derler. Bu mescidin bulunduu yer ve civar hal Ktk Minare Semti olarak sylenir. 1325 (M/1909) ylnda Kavuku Zade Mahmut efendi tarafndan, komularn da yardmyla, zeri kiremitli hale getirilmi, onarlarak minber konulmu ise de Hatiplik berat ve Cenaze namaz klnma izni verilmemitir. Cedit Mahallesindeki islm evlerinin sonradan hristiyanlara ge-

mesi nedenile Aya Kostaki Kilisesi karsnda bulunan Mescit terkedilmi ve khne iken, Halla Zade Hac Hafz ismail efendi, kendi evlerini yksek bedelle almak istiyen hristiyanlara satmadktan baka, bu metruk ve kullanlmaz mescidi, 1286 (M/1870) ylnda, bizim de yardmlarmzla, yeniden yaptrarak ibadete amtr. Daha sonra, yoksullua den hristiyanlarn evlerini de kendisi ve kardeleri adna alarak, yeniden be ev am, bylece slm mahallesinin hristiyanlara tamamen gemesini nlemitir. ehir kenarnda imdiki glya fabrikasnn olduu yerde byk bir Namazgah vard. Bunun Firdevs bey camii evkafnn kurulduu sralarda ihdas edildii anlalmaktadr. Burada namaz klnd zaman Ulucami'de hatip olan zatn imamlk etmesi, eski bir Berat'ta yer almtr. Yaz gnlerine rastlayan Bayram Namazlar burada klnr, byk apta dini toplantlar ida burada yaplrd. Bu civarda bulunan Buday Pazarnn Yonca alt denilen kapal yerin icar ve gelirleri bu namazgh'a vakf olarak verilmitir. Hayvan pazarnda, esnaf eyhinin stne kp dua ettii krmz bir ta'a Dua Ta veya Hzr Ta derler. ehrin girii olan bu yerde evvelce Metris Kaps denen bir de kap vard. ehre girecek kacaklar, geceleri bu Kapdan gemek zorunda idi. Ayni ekilde ehir iinde birde Kaymak Kaps vard. Bunlar ehrin gvenlii bakmndan yaplm eylerdi. Sonralar kaldrlmtr.
B. ISPARTA'DAK ESK KLSELER

Rumlara ait 10 adet kiliseden en eski olan Temel mahallesindeki (Ayanikola) kilisesi olup bu kilise daha nceden ha eklinde yaplm ve yer altnda kalm olduu halde hicri 1061 (M. 1650) sralarnda kefedilip temelleri meydana karlm ve zerine yar krgir bir kilise yaplmtr. avu mahallesindeki (Hzrilyas) veya (Ayayorgi) kilisesi de hicri 1209 (M. 1794) ylnda bir kemer zerine krgir olarak yaplm olup halen kullanlmaktadr. (Tarihin yazld gnlerde mevcut olan bu kilise halen yklmtr.) Sultan nc Selim zamannda, gayri mslim mabetlerinin de yaptrlmasna ruhsat verilmesine ve bu konudaki evrakn stanbul'a gnderilmesine dair ferman zerine Emre ve Kemer mahalleleri kiliseleri de eski temeller zerine, tevsi'an yaplmaya balanm ve 1794 tarihinde inaat bitirilerek alm, bunlardan Emre mahallesindeki za-

manla harabolmu olduundan imdiki binas 1868 de balanarak 1875 senesinde bitirilerek hizmete almtr. Bu kiliselerin her ikisine de Meryemana Kilisesi denir. Bunlarn inalarna ait Selim III. tarafndan verilen fermann kilisede sakland renilmitir. Temel mahallesinde bulunan (Azdolu kilisesi) denilen (Cebrail veya Mikil Kilisesi) dahi H. 1220 (M. 1805) tarihinde yeni ve krgir olarak ina edilmitir. Daha sonra avlusuna bir okul ilve edilmitir. Yine avu mahallesindeki (Yokubas) mevkiindeki yeni kilise Hicri 1273 (M. 1856) tarihinde yaplmaya balanm 1865 tarihinde bitirilmi ve Meryemana kilisesi adyla hizmete almtr. Isparta'da bulunan Ermeniler, ilk zamanlar h. 1191 (M. 1777) tarihli bir fermanla, papas evinin bir ksmn kilise olarak kullanmlar, daha sonra 1845/1848 de Acemhane denilen binann yannda bir kilise ve okul yaptrmlardr. Bunlarn yapm giderlerini zmir de oturan (Ispartal olu Agop) adnda bir Ermeni ile, Ermeni cemaat salamtr. Daha sonra yaptrlan ankulesi'ne Rusya'dan bir an hediye edildii renilmitir. (Emre mahallesi civarndaki kzbatt nam mahaldeki iki ak kiliseden birisi mildi 1850 tarihinde yaplarak stavroz Kilisesi ad verilmi, dierinin zaten batm ve unutulmu bir kilise olduu, 1870 tarihinde yaplan su yollar kazsnda ortaya km ve etraf duvarla evrilerek (Aya todoros kilisesi) ad verilmi ve civarnda bir de Rum Mezarl yaplmtr. Bu kilisenin Isparta rumlar tarafndan yaplmad tarihen sabittir. nk 1067 (M. 1658) tarihli bir Cizye Ferman'nda, Isparta Rumlarnn 377 haneden ibaret olduu yazlmaktadr. Byle bir kiliseden haberdar olsalard, kilisenin mamur olmas gerekirdi. Bu eski kilisenin Isparta' glcnn tamas sonucu, sular altnda kalarak batt sanlmaktadr. Isparta'da en eski kilisenin Mevlevihane'nin bulunduu yerde olduu anlalmaktadr. O zamandan kalma, gayet san'atkrane ilenmi, yekpare oyma talardan yaplm olan kaps bugne kadar kalm ve birok yabanc turistler tarafndan resimleri ekilmitir. Kapnn st tandaki Rumca yazlarn tercmesi yledir : pikidi'nin olu Pavli'nin ans ve istirahat ruhu iin serdar Cebrail, Mikil kilisesi'ni mildi 300 senesinde yaptrd. Bu ibareye gre, bu yerde Milttan 300 yl sonra slmiyetten 322 sene nce bir kilise bulunduu, slmiyetten sonra bu eserin tahrip edilmiyerek, yine bir ibadethane kaps olarak kullanld anlalmaktadr.

Keza, eski bir kilise yeri de Sadiye Buk'as denilen ve zerinde Sadiye Medresesi bulunan arsa olduu rivayet edilmektedir. (Bu medrese hakknda aada izahat verilecektir.)
C. ISPARTA'DAK TARH MEDRESELER

1 Sa'diye Medresesi: Isparta'daki medreselerin en eskisi elebiler mahallesindeki Sadiye Buk'as'dr. Bu medresenin Hicri 678 (M. 1280) ylnda (Sleyman olu Seyit Sleyman) tarafndan krgir olarak bina ve ina edildii, halen duvarlarnda bulunan iki tasta kazlm yazlardan anlalmaktadr. Arapa yazlan bu kitabelerden birinde Bu mbarek medresenin Feramuz'un olu Sultan Aleddin Keykubat III. zamannda, Sleyman olu Sleyman tarafndan yaptrld dier kitabede 678 yl ramazannda yapld yazlmaktadr. (Saltanat: 12771302= 25? sene) Isparta'nn, Seluklular tarafndan alnmasyla buradan hrstiyanlann g ettii, ad geen medresenin yerinde bulunan Ayasofya adndaki kilisenin depremden yklmasyla, bu talardan ve yerden faydalanlarak mezkr Buk'ann ina edildiini hrstiyanlar syler ve senede bir gn bu medrese yerini ziyaret ederler. Sadiye Tarikati, adn, kurucusu Sa'dettin El ibvi'den alan bir tarikat olup, kurucusunun Hicri 700 veya 736 (M. 1300/1301-1335/ 1336) tarihinde vefat ettii, bu medreseyi ina eden zatn da ayni tarihlerde ld, bu tarikata mensup olduundan, medresesine Sa'diye Buk'as adn verdii anlalmaktadr. Bu medresede eh Sadi'nin eserleri okutulmakta imi. Medrese kurucusunun, Isparta ve havalisinde buraya vakfettii tahsisat hicri XI. yzyla- kadar alnd ve bu tarihe kadar evld ve ahfadndan ve zamann yetimi bilginlerinden ounun burada hocalk ettikleri bilinmekte ise de kimler olduu tesbit edilememitir. Son mderris, Seyyit Aliefendi'nin 1170 (1757) de lmle yerine olu Hasan efendi, onun da 1202 (1788) de lmesile olu Hseyin efendi onun da 1227 (1812) de lmesile olu Hac Hasan efendi gemitir. Bu zat Farisice bilimleri iyi okuturmus. Edebiyat, ziraat ve ticaretle de megul olurmu. Edip ve zarif bir zat olduundan meclislerinde deerli insanlar bulunurmu. Bu zatn da 1273 (1857) de vefatyla mderrislik oullar Ali, smail ve Saban efendilere kalmsa da Ali ef. kadlk'ta, dierleri ticaretle megul olduklarndan medrese uzun sre kapal kalm smail efendinin olu Hac Hsn Efendi (Cumhuriyet'in kurulusundan lmne kadar Isparta Meb'usu idi.) mderris olmu, beon yl talebe yetitirmitir.

Medresenin kurucusu Sleyman efendi'nin mezar medrese iindedir. (Mellifin notu : Fermuz ou Aladdin Keykubad'n ilk tahta k H' 682 (M, 1284) olduu Nianc Mehmet Paa Tarihi'nde yazl olup, Mir't - Kinatda da Erturul gzi'nin lm H. 680 ve Aladdin Keykubat zamannda olduundan bahisle, ad geenin tahta k 687 veya 697 yllardr, diyenlerin yanldklar yazlmaktadr. Yukarda belirttiimiz gibi, medrese kitabelerinden anlaldna gre Aladdin Keykubat'n 678'de saltanatta olduu anlalmakta ve Mir'at Kinat mellifi hakl kmaktadr. Keza, . Karaaataki camiin duvarndaki kitabede de, camiin, Aladdin Keykubat zamannda yapld ve ina tarihinin 680 olduu yazlmakta olduuna gre Buk'ann' (Aladdin Keykubad'm ikinci saltanat zamannda yaplm olduu anlalyor). Isparta'daki dier medreseler akirzade, irfan, Eski mft, Harabi zade veya ubuku, Mftzade Hasan efendi ve Veli efendi medreseleridir. 2 akirzade Medresesi: Bunlardan akirzade medresesi'ni sadrazam Halil Hamid Paa'nn annesi Zeynep hanmn hicri 1207 (M. 1793) tarihinde yaptrd ve kendi arsasndan ayrarak birde Kz Mektebi yaptrd ve evini bu okulun retmenine tahsis ettii bilinmektedir. Kapsndaki kitabede medresenin 1207 tarihinde yapld ve adnn (Ma* deri Halil Hamit Medresesi) olduu yazldr. Binann nc defa ihyasnda, Ayntapl Hoca denilen zat mderris olmu, birka sene ders verdikten sonra hilaf eriat ve diyanet tutumundan dolay tutulmadndan Uak'a gitmitir. Bundan sonra birka hoca ders vermi en son akirzade Mustafa efendi imtihanla buraya mderris olmu, onun 1287 (1869) da lmyle yerine kardei kr efendi, onun da 1301 (1883) de lmesile byk olu Mehmet akir efendi mderris olmu ve bu sebeble medreseye akir efendi Medresesi ad verilmitir. 3 Harabizade Medresesi: Harabizade (veya ubuku Zade) medresesi, Abdipaa camii yannda olup, 1197 (M/1783) ylnda cami ile birlikte yaplmtr. lk yaps ahap ve toprak daml iken zamanla harab olduundan 1227 (1812) de onarlm ve arda 11 dkkn yaplarak buraya vakfedilmitir. Bu tarihide mderris bulunan Harabizade'nin lmnden sonra ubuknzade Mustafa efendi mderris olmu ve medrese onun adyla anlmtr. 1246 (1835) de bu zatn lmle mderrislik byk olu Abdlhamid efendi'ye onun da vefatyla kk olu brahim Edhem Kuddusi efendi'ye gemitir.

Bir zamanlar Abdipaa camii Askeri Hastahane, medrese de elbise ve erzak anbar olmu, Alay gittikten sonra baz ufak onarmlar yaplmsa da 1293 (1876) tarihinde . Edhem efendinin mderrislii srasnda halkn yardmyla, zeri kiremitli, 12 odas birinci, 3 odal dershane ksm ikinci katta olmak zere yeniden yaplmtr. 1303 (1886) ylnda dershane ksm yanm tekrar onarlarak, Ethem efendinin lmne kadar retim yapmtr. brahim Ethem Efendi, 1266 (1850) ylnda Isparta'ya gelen Karaaal Topal kr efendiden gizlice Farisi dersi, alm, mft Abdurrahman efendiden Arabca renmi, bir sre de stanbul'da Papazolu Medresi'nde okumu, iire, edebiyata merakl, edip ve air bir zat idi. (s) brahim Ethem efendi, medreseden baka, ilk rtiye mektebinde de retmenlik yapm, farisi ve edebiyat dallarnda pekok renci yetitirmitir. mrnn te ikisini retmenlikle geiren . Edhem efendi 1311 (1894) senesinde vefat etmi ve ehir dndaki Pirefendi mezarlna gmlmtr. Pekok iiri ve atasz halini alm msra'lan vardr. Vefatnda 75 yan gemiti. lmnden sonra, hocann erkek evlad bulunmadndan mderrislie, rencilerinden Isparta'l Bakizade Abdullah efendi getirilmitir. Bu medrese Isparta da Farisi retimi yapan ve en iyi hattatlar yetitiren bir messese idi. 4 Hasan Efendi Medresesi: Hicri 1150 (1738) yllarnda Hamid ve Teke Sancaklar mutasarrf olan elik Mehmet Paa tarafndan kurulmutur. Birinci katta 8 hcre, ikinci katta bir dershane vard. Medreseye adn veren mderris Hasan efendi, Fkh ve Tefsir ilimlerinde stad idi. Dier medreselerden, icazet almak iin, renciler buraya gelirlerdi. Hasan efendi 80 yl yaam ve baz eserler yazmsa da basl ve yazl hi bir eseri bulunamamtr. Oullarndan Necip efendinin Trke Malmat Muhtasara adl bir eseri, dier olu Nuri efendinin iirleri vardr.
(5) Ad geen brahim Ethem Kuddsi efendi, benim dip Dedem (= Babaannemin Babas) olup kendi elile yazd ve tezhiplerini kendi yapt Sadi'nin Boston tercmesi halen elimizdedir. Bu eserin 1281 (1865) tarihinde yazld sonunda belirtilmitir. Bu tercmesinden baka HadikatFdeba, erhi NasihatlTkema adl eserleri vardr. iirleri arasnda hatrmda kalan u drtlk, hem duygu, hem; de iir teknii bakmdan nemlidir. Drtlk udur: Mrgi meylim gleni yre ilet yarab derim, - Mrdeler ihya eden yn vefakr isterim,, - Merhem olmaz yreme yrim deyu ben Alarm - Mermere Te'sir eder ahim velkin neylerim?. Anlam: Ey Tanrm, gnl kuumu yrn gl bahesine ilet derim, - lleri dirilten vefal yr isterim. - Yrim yarama merhem olmaz diye alarm - Gzyalarna (= Ahm) mermere tesir eder, ama ben neylerim!. iirin zellii her satrn M ile balayp M ile bitmesidir. (S.S.)

5 Mft Efendi Medresesi: Isparta'nn skender Mahallesindeki Mft efendi veya eyh Abdulkerim Medresesi, Isparta'daki medreselerin en eskilerinden biridir. Gnen nahiyesinde bulunan harap Kzlky aarnn Hicri 1159 (M. 1746) tarihindenberi bu medreseye tahsis edildii Sicillerde yer aldna gre, medresenin, Sa'diye Buk'smdan sonra herhalde (1150/M. 1689) dan ok nce yapld ve Isparta'da yaplan en eski medrese olduu anlalmaktadr. Bu medresenin zemin katnda 15 oda, st katnda bir dershane ve dershanenin altnda bir mescit bulunuyordu. Bu eserin yazld tarihte mevcut ve mamur idi. 6 Mehdiolu veya Mfti Medresesi: Isparta'nn Keeci mahallesinde Hzrbey camii yannda yaplan bu medresenin Hicri 1100 (M. 1689) tarihine kadar mevcut olduu, daha sonra harabolarak ykld kaytardan anlalmaktadr. Bu medreseye Meruta olarak verilen Gml Deirmen ve Sabunhane'de harabolmustur. Bu medreseye ilk tayin edilen mderrisin Sankad lakabyla maruf Seyyid Sleyman Efendi olduu, Isparta'nn Osmanllara geiinden sonra atanan mftnn bu zat olduu rivayet edilir. H. 783 M. 1345'den sonra, lmtr. Mezar Kumyoldaki Ferahiye karakolu yanndadr. Bu zatn soyundan geldii rivayet edilen Efendi oullarmda grdm Hicri 1111 (M. 1700) tarihli bir vesikada bu mderrisin bahelerini medreseye vakfettii, vakf araziden r alnmad halde, mtevellilerden r istenmesi nedenile, vaki ikyetten anlalmaktadr. Vesikada, eskisi gibi r alnmamas emrolunmaktadr. Bu vesika'da Medresenin 1111 tarihinden evvel mevcut olduunu gstermektedir.
D. ISPARTA'DAK ESK OKULLAR

1 - Isparta'da bulunan (dadi Mektebi) ilk defa Rdiye olarak hicri 1276 (M. 1860) tarihinde imdiki orduevinin bulunduu yerde ahap ve st kiremitli olarak yaplmtr. O zamanki okul biri yazlk, biri klk, 2 byk dershane, l byk salon ve 7 oda'dan ibaretti. 1292 (1875) ylnda bu okulun yazlk dershane ksm ayrlarak Sadiye Metkebi adyla ilkokul yaplm, bu ilkokul daha sonra, hkmet kona civarnda yaptrlan Ravzai rfan okuluna tanmtr. Daha sonra Rdiyenin yerine Askerlik Dairesi yaplmas kararlatrldndan, eski Rsdiye binas yktrlarak, karsndaki arsaya imdiki Lise binasnn bulunduu yerde katl, krgir bir dadi

binas yaptrlmtr. Yatl olmas dnlen bu bina iin Maarif nezaretince evvel 1500 altn tahsis edilmi, daha sonra ikinci Merutiyette meb'us seilmemizle vaki isteimiz zerine 500 altn lira daha ilve edilerk, halkn da yardmyla, 1324 (1908) ylnda ikmal edilerek hizmete almtr. Daha sonra Depremde hasar gren st kat yklarak, iki katl hale getirilmitir. (1330. M/1914) 2 Isparta'da ilk defa 1291 (1874) ylnda tek katl bir nas Rdiyesi (= Kz Ortaokulu) yaplm ve retime almtr. Daha sonra 1323 (1907) de bu okula bir kat daha ilve edilerek alt kat kk, st kat byk kzlara tahsis olunmak suretile retime devam edilmitir. (Not: Trk'iyede ilk defa 1869'da stanbul'da kz Rdiyesi ald. S.S.) 3 Okullar iin retmen sknts ekildiinden, Firdevs bey camii yannda bulunan eski (Celli veya Yunusolu mektebi) denilen okulun yerinde yeniden yaptrlan binada 1319 (1905), ylnda bir retmen Okulu almtr. Nahiye ve kylerde tedricen okullarn almasna devam edilmitir. Bu tarihlerde Isparta'da Rumlara mahsus, biri Rdiye olmak zere drt, Ermenillre mahsus bir okul vard.
E. ISPARTA'DAK ESK ADIRVANLAR

1 - Isparta'da tane eski adrvan vardr. Bunlardan Birincisi Hac Abdi veya Halil Hamid Paa Camii avlusunda, plik Pazar denilen yerde, kincisi, ar iinde, Lhna pazar denilen yerdeki Ferahiye Camii altnda, ncs, Ulucami veya Kutlubey Camii nndedir. 2 plik Pazar adrvan, Halil Hamid Paa Vakflar yaplrken 1197 (M/1768) ylnda yaplm, suyu sonradan satn alnmtr. (Veya Hibe edilmitir.) Halen bu adrvan yoktur. Mellif, bu blmde, vakflar yaptran Halil Hamid Paann Biyografisi vermekte ise de, biz nemine binaen, Isparta'dan yetien Devlet Adamlar blmne aktardk. S.S.) 3 -- Ulucami nndeki adrvan, Mutasarrf Tahsin Paa zamannda, Hkmet kona yaplrken, malzemesi hazrlanm, konak bittikten sonra Halk'n yardmlaryla yaplmtr. Bu adrvan yerinde, eskiden vakfa ait emeler ve dkknlar vard. Bunlar baka yere aktarlarak yerinde bu adrvan mermerden Kubbeli olarak 1294 (M/ 1877) tarihinde yaptrlmtr. (Yeni hkmet binas yaplrken bu adrvan'da yklarak, yerine, ulucamiin sol kesinde mermer bir eme yaptrlmtr. S.S.)

F. ISPARTA'DAK EMELER

4 - Karpuz emesi denilen ve drt ynde musluklar bulunan, byk eme Isparta'ya su getiren Kepeci Hac Mustafa Aa tarafndan, Halil Hamid Paa adna yaptrlm, masraflar paadan, suyu Mustafa aadan salanmtr. Bu emenin hikyesi yledir : Keeci Hac Mustafa Aa, bir ii iin 1193 '(M/1768) ylnda stanbul'a gittiinde, hemehrilik mnasebetiyle, o srada Reislkttap (= Hariciye Vekili) bulunan Halil Hamid Paa'y ziyaretle, Isparta'ya su getirdiini anlatm, Paa da Isparta'da Karpuz emesi denilen yerde, drt ynde drt musluklu bir eme yaptrmtr. emenin kitabesinde, emenin Reislkttap Halil Hamid Paa tarafndan 1194 (M/ 1767) tarihinde yaptrld, manzum olarak yazlmtr. Tarih drlen dize yledir : (Bu emei mbareke (== bu kutlu eme) heran ola revan. (= her an aksn), ilk dize de (Yapt Hamid efendi Reislkttap) denilerek, yapann ad yazldr. Bu emenin, ve iplik camiindeki adrvann sularnn Kepeci Hac Mustafa tarafndan paaya satld veya vakf yapmak zere hibe edildii sylenir. Ulucami nndeki adrvann suyu, Dalboyun Olu Hamamndan, Ferahiyenin suyu Bereket suyundan gelmektedir. Bereket Suyunun Sahipleri, Bereket Zade Seyyid Hac Ahmet, Memi, Sleyman, Mustafa aalar'dr. Bu zatlar Isparta eraf ve ayanndan olup, 1100 (M/1689) yllarnda Andk Deresinden, borular, knkler iinde, adlaryla anlan suyu ehir iine getirmiler, birok hayrat emeler yaptrmlardr. Odun Pazar denilen yerde yaplan emenin kitabesin de 1107 (M/1696) tarihi ve isimleri vardr. 1160 tarihi sralarnda Seyyid Sleyman Aa'nn olu erif Hseyin Aa suyun kaynan genileterek ehre gelen suyu arttrm 48 emeye datmtr. Bu emeleri ve sular 1167 1186 tarihlerinde vakf haline getirmi ve kinci Kurucu olarak Vakflar siciline ad yazlmtr. 1176'da ldnde, Ulucami Mezarlna gmlmtr. Seyyid Sleyman Aann, atalarndan kalma Konaklar, imdi Rumlara mahsus Kemer Mahallesi'nde olup, konaklarnn kapsna nisbetle bu mahalleye Kemer ad verilmitir. Hayrat emelerin ou bu mahallededir. 1179 senesinde, dehetli bir selden sonra, bu suyun yollar bozulmu, onarm iin 17.000 ksur kuru gerektii, su sahiplerinin ve mtevellilerin bu masraf demeleri mmkn olmadndan, eski mft Mehmet

Tahsin efendi, Miski zade mer ve Hseyin aalar n ayak olarak yeniden keif yaptrm, 17.000 deil, 1700 ksur kurula onarlabilecei anlalm, ceddimiz Hac Bc Osman Aa, ii stlenerek, on yl garantili olmak zere onarmlar yapm, biraz da para tasarruf edilerek, ulucami emelerinin yollar da onarlmtr. Buna dair er'i lm elimizdedir. Kepeci Hac Mustafa Aa da Karaaa mahalleli Kepeci Hac Mehmed'in olu olup 1189 (M/1764) ylnda Bereket Zadelerin kaynaklarndan baka bir yerde yeterli su bulup bir ksmn satm, bu para ile Karaaa mahallesine su getirmitir. Zamanla su yollar bozulmu olduundan 1258 (M/1842) ylnda, ceddim hac Osman aann days Yunus Zade Hac Ahmet aa bu suyun kaynan geniletip, bulduu 46 Masura suyu Kepeci hac Mustafa aann kanallarna katarak, birinci datm yerine kadar getirmi bir ksmn (masurasn 500-1250 kurua kadar satarak) parasyla mahallelere yeni emeler yaptrmtr. (1260/M. 1850) Kepeci Hac Mustafa aann torunlarndan, Halil ve Yzba Hasan efendiler Gebze ve Denizli malmdrlklerinde bulunmular ve vakf artlarn yerine getirmilerdir. Kk kardelerinden Demirci Mustafa ve Ali Rza paa sadr. Yunus zade Hac Ahmet aa'nn oullar Fevzi, brahim, Nuri ve Burhan efendiler de babalarnn vakfn, sa kaldklar srece, yaatmlardr. Hepsinin mezarlar Isparta'dadr.

II.
ATABEY (= AGROS) DAK TARH MEDRESELER VE CAMLER
A. MEDRESELER

1 Atabey Medresesi ve klliyesi: Atabey'de tarihi deeri olan yaplardan en eskisi ve en nemlisi bu medresedir. Krgir olarak yaplm olan bu medresenin Seluklu hkmdarlarndan Aladdin Keykubat. I zamannda Antalya askeri valisi ( = Sbas) bulunan Mbarizeddin Ertoku tarafndan yaptrld ve inasnn Hicri 621 (1224) yl Ramazannda bittii d kaps zerindeki kitabeden anlalmaktadr.

Medrese, bir d avlu, bir dehliz, bir i avlu ile trbe ve medrese odalarndan ibarettir. Medresenin hcreleri zemin katta olup zerleri kubbelidir. avluda bir havuz ve stnde ortas ak bir kubbe vardr. Bu kubbe yarm kemerlerle drt mermer diree dayanmaktadr. Doudaki kapdan girilince, bat tarafnda mihrapl bir mescidin sama gelen giriten Gazi Atabey'in trbesine girilir. Mescit ksm evvelce medresenin dershanesi imi. Mescit ksm, i avludan 70 - 80 cm. bir ykseklikle ayrlr. kap ile girilen trbede sandukal bir kabir vardr. Sandukann kaide ksm mavi ini ile ssl olup, inilerin bir ksm kaybolmutur. Sanduka tatan yaplmtr. Trbe ksm da kubeli olup zemini byk paral tulalarla delidir. Trbenin kaplarndaki korniler ssldr, i avluda 10 ve dehlizde 2 oda vardr. Medresenin d kaps epevre geometrik ekillerle Trk zevkine gre sslenmitir. Kapnn st ksmnda sls hatla kazlm be satrlk bir kitabe vardr. Bu kitabede, Medresenin, Sultan Aladdin Keykubat zamannda, Abdullah olu Ertoku tarafndan, 621 yl ramazannda ina ettirildii yazlmaktadr (). Mtevelli elinde bulunan khne bir tapu kayd suretinde, Ertoku beyin Aladdin'in byk vezirlerinden olup 669 hicri ylnda, ikinci bani Armaan ah'n ocuklarna, bu medreseye vakfettii gelirlerden bete bir ininin verilmesi ve (Mbarizeddin Ertoku bin Abdullah) isim ve knyesi ile (Atabey) hreti yazlmaktadr (7). Medresenin arkasndaki mezarlkta bulunan ve (Vezir Kabri) ad verilen bir mezarn islemeli kapak tanda, kabir sahibinin (Halil bin Ahmet) namnda birisi olup H. 699 (M. 1299) ylnda vefat ettii, bu zatn, Ertoku beyin salnda maiyetinde bulunduu ve lmnden sonra ona halef olduu anlalmaktadr. (Bu ta sanduka, Isparta'ya getirilerek, park'a konmu idi. zerinde sls yaz ile Ayetelkrsi yazldr. Ta(6) .H. Uzunarl'nn (Bczade'den aldn belirterek) yazd Atabey Medresesi yazsnda (Bkz. Kitabeler. Cilt II, S. 214 ve devam) kitabesinin tam metni vardr. Bu metin Arapa olduundan sadece merakllar ilgilendirir. Bu ne denle buraya alnmad, (S.S.) (7) .H. Uzunarl'nn Kitabeler adl eserinin ikinci cildinde Ertoku hakkmda su bilgiler vardr: Mbarizeddin Ertoku, birinci Gyaseddin Keyhsrev'in klesi ve en mutemed adamdr. Bu zat klelerden olup efendisi Gyaseddin'in en felaketli zamanlarnda ona sadakatten ayrlmamtr. Gyaseddin'in 601 H. 1204 M. senesinde vaki ikinci clusunda, Antalya fethedildiinden, Mbarizeddin Ertoku Antalya muhafzlna tayin edilmitir.

sn yan ksmnda: Allah Halil bin Ahmet Rahmetullah. yazs, ayak tanda arapa 699 yl yazlmaktadr, . H. Uzunarl. Kitabeler. Cilt. II.) Mezarlkta Atabey'in ailesinden (emsinr) adnda bir hanma ait bir trbenin bulunduu, zamanla ykld halde, yine de yerinin belli olduu grlmektedir. Bu delillere gre Atabey Mbarizeddin Ertoku'un hicri 670 (1272) tarihinden sonra vefat etmi olmas muhtemeldir (8).
(8) Gyaseddin Keyhsrev, 5/Mart/1207 (H. 3/aban/603) gn rumlarn da yardmyla, iddetli bir sava sonunda Antalyay fethederek Franklar esir ald. Kendisini ikinci defa tahta karmakta byk hizmeti gemi olan Mbarizeddin Ertoku'u Antalya valiliine ve Sbalna (Komutanlna) .getirdi. (Prof. Dr. Osman Turan. Seluklular zamannda Trkiye. S. 284) Gyaseddin Keyhsrev'in Bizansllarla Akehirde yapt savata ehit dmesi (H. 608/M. 1211) sonunda Antalya tekrar Rumlarn eline gemiti. Izzeddin Keykvs, H. 612/M. 1216 ylnda burasn tekrar fethederek, Antalya Sbaln tekrar Mbarizeddin Ertoku'a verdi. (Ayni eser. S. 309) Aladdin Keykubat, Aliyeyi (= Alanya'y) muhasara ettii zaman Antalya emiri olan Mbarizeddin Ertoku ehrin zapt iin tavassut ettiinden Aliye o suretle ele geirilebildi. Mbarizeddin Ertoku, bundan sonra Antalya etrafndaki yirmi kaleyi ve ezcmle mhim olan Mafa(= Manavgat), Aydos, ebah (Manavgatta bir ky) Kenkene (ihtimal Selendi), Anamor gibi kaleleri fethetti. Kalelerde oturan Ermeni ve Rumlar ekilip Ermenistana ve adalara gittiler. Mbarizeddin Ertoku, baarsn hkmdar Aladdin'e bildirerek adalara gemeye msaade istediyse de, izin verilmedi. Aladdin Keykubat, Erzincan zabtedince olu Gyaseddin Keyhsrev'e verip onun atabeyliine de Emir Mbarizeddin Ertoku'u tayin etti. Emir Ertoku, burada faalieyete geerek Kegonya denilen arki Karahisar', Meng ailesinden olan Melik Muzaffer'den ald. Mbarizeddin Ertoku'un hangi tarihte vefat ettiini bilmiyoruz. Birinci Gyaseddin zamanndan itibaren bila fasla 40 seneye yakn, nemli hizmetlerde bulunmutur. Vakfiyesinde Armaan ah evladm mtevelli yapna baklrsa, kendisinin evlad olmad sanlr. Atabey olan M. Ertoku'dan dolay Agros'a Atabey ad verilmitir. (. H. Uzunarl. Kitabeler. Cilt. II) Ertoku'un, medrese gelirlerinden bete birini ocuklarna brakt Armaan ah'da Seluk komutanlarndandr. Gyaseddin Keyhsrev, kendisine kar cihad iln eden Baba shak veya Baba Resul'un toplad Babailer'e kar savamak zere Armaan ah Amasya Sbalma tayin etmi, Armaan ah, asilerden nce Amasya'ya vararak, ehre hakim olan Baba'y zaviyesinden kartp kale burcuna asm veya bodurmu, bunu duyan Babailer, Babann gkten melekleri yardma getirmek zere, ge utuunu yaymlar ye Armaan ah askerlerine hcum etmiler, Armaan ah bu savata ehit dmtr. (M. 1240). (Prof. Osman Turan'n ad geen eseri. S. 423) ((Bu izahata gre, Armaan ah'n, M. Ertoku'tan nce ld, Ertokuun onun yetim kalan ocuklarna, medrese vakfndan gelir brakt tahmin edilmektedir.) (S.S)

Atabey arazisinin tamam, o sralarda, medreseye vakfedildii iin bugn 200.000 Kuru'a yaklaan Aar' 14 kadar mderris ve saireye bete biri de Armaan ah soyundan olanlara verilmektedir. Bir iki asrdanberi bu medreseden kymetli kimse yetimemitir. nceleri yetienler arasnda deerli ve mehur bilginler vardr. akayk Numaniye adl kitapta 850/1446 senesinde yaam bilginlerden Ayasulug kads olu Molla Mehmed'in burada Mderrislik ettii, 902/903 (1497/1498) tarihlerinde vefat eden (Hocazade) ile (Molla Aya)'m bu zattan ders aldklar, Kanuni Sultan Sleyman devri alimlerinden (Bace Halife) dedikleri (Yakub'ul Hamidi)'nin de (Medinei Agros) medresesinde hocalk ettikleri yazlmaktadr. Keza eitli fermanlarda ve er'i ilmlarda (Aros medresesinin tasdikile) kaydnn bulunmas, bu medresenin muhitinin Klliyesi ( = niversitesi) halinde bulunduunu ispatlamaktadr. Yksek renim yapmak istiyenlerin buraya geldii ve burada ilmi aratrmalar yaptklar ve kitaplar yazdklar, bu gibiler iin medrese evresinde ahap binalar yapld, lzumlu alet ve malzemenin ve laboratuvarlarn bulunduu, fakat zamanla bunlarn harabolup ykld anlalmaktadr.
B. CAMLER

1 Defterdar Burhanettin Paa Camii: Atabey nahiyesinde, tarihi deeri olan camilerden biridir. Tek kubbe zerine, ve kubbesi kurun kapl olarak ina edilmi olan bu cami, Isparta'daki Firdevs Bey Camii'nin ayndr. Yontma tatan yaplm, olan cami'in Mimar Sinan'n plnna gre yapld anlalmaktadr. Fakat, bu camiin minaresi, basamak merdiveni, orta direk ve d beden duvar bir arada olmak zere yontulmu, talarn st ste gelmesile yaplm olup, bu ekilde bir san' at zellii dier camilerin hi birisinde yoktur. Cami'de bulunan iki yazma Kur'andan birisinde Bu mus'hafn Mir. ah olu Burhan Paa tarafndan 1007 (1598) tarihinde yazdrld dierinin son sayfasnda da ayni ekilde bir tarih bulunmaktadr. Bu kaytlara gre camiin de Hicri 1000 (M. 1591) yllarnda yapld anlalmaktadr. Mimar Sinan 996 (1588) de vefat ettiine gre, camiin onun plnna gre daha sonra yaplm olmas gerekir. (Mimar Sinann eserlerini gsteren binalar tezkeresi adl eserde bu camiin ismi yoktur.) Byle bir camiin, Atabey nahiyesinde yaptrlm olmas, o tarihlerde Atabey nfusunun ok ve kasabann nemli bir yer olduunu d-

ndrmektedir. Hatta, camii yaptran Defterdar Burhanettin'in, Isparta'daki Firdevs Bey camii vakfna benzer, vakf bir bedesten yapmaya teebbs ettii, bu suretle camiin idamesini, ticaret ve san'at erbabnn oalmasn arzulad, fakat ar iine temellerini att halde bitiremedii anlalmaktadr. Hl buralar kazldka bu temellere rastlanmaktadr. Defterdar Burhanettin Efendi'nin (Paann) ne maksatla buraya cami yaptrd, hayat, lm ve mezarnn nerede olduu hakknda herhangi bir bilgi mevcut deildir (9). Yazl mushaf'da (Mirah Olu Burhaneddin) denildiine, Atabey Ertoku medrese vakf gelirlerinin bete birini Armaan ah evlatlarna braktna gre, bu zatn da Armaan sah soyundan Mirah adnda bir zatn olu olduu karine ile karlabilir. 2 Feyzullah Paa Camii: Atabey medresi karssnda bulunan bu cami, Feyzulah Paa tarafndan yaptrlm olup zeri toprak daml, tula minareli bir camidir. Bu camiin Hicri 900 (M. 1495) yllarnda yapld anlalmaktadr. 3 Kilise Cami: Atabeye bal slmky'nde, rumlarn g etmesinden bo kalan kiliseden cami'e evrilmi ve ad kilise camii olarak halk diline gemitir. Bu kilisenin vezirlerden Rstem Paa tarafndan cami'e evrildii bilinmektedir. 4 Krk Minare : Isparta'nn Pindos ky yaknnda, Isparta Eridir karayolu zerinde bulunan bu eser, Seluklulardan kalma bir cami kalnts olup, camiin ve minaresinin Timur istilasnda tahrip edildii, fakat minarenin tamamnn yklmayarak brakld sylenir. Minarenin kalan ksm renkli tulalardan yaplm olup, senelerin tahribatna ramen hl gzelliini korumaktadr. 1321/1903 ylnda, Mutasarrf Hsn Bey zamannda st taraf yaptrlmtr.
(9) Bu konuda . H. Uzunarl Anadolu Kitabeleri adl eserinin II. cildinde S, 214 ve devam'nda u bilgiyi vermektedir: Burhaneddin paa, maliyeden yetimi ve Tuna Yallar Defterdar iken H. 992 (M. 1585) senesi abannda Hsrev beyin yerine Ba defterdar oldu. Kendisine irtia (=rvet alma) atfedilen Burhaneddin Paa 994/1587 de azledildi isede hesabn temiz verdiinden yakasn kurtard. Mumaileyh, 995 H. (1586 M.) ylnda tekrar Tuna Defterdar olup ayni sene Zil'kadesinde Ba defterdarla getirildi. 1004/1595 de tekrar paalkla defterdar olarak H. 1008 (1599) da vefat etti. Sicil'li Osmani tamah ve hrs cah olduunu yazyor. Olu Mehmet elebi'de devlet ricalinden idi.

III. ULUBORLU'DAK TRH CAMLER. MEDRESELER. KLSELER VE OKULLAR

Uluborlu ilesi dahilinde 11 cami, 10 mescit, 8 ilk okul ve bir Rtiye mektebi, l -kitaplk, 2 kilise, 9 medrese, 15 eme, ikisi harap 4 hamam, 2 han, 9 deirmen, l adrvan vardr. Camilerden hi birisi kubbeli deildir. Duvarlar krgir, zerleri damdr.
A. CAMLER

1 Aleddin Camii: ehrin ortasnda ve yksek bir yerde bulunan bu cami, Ulucami olarak kullanlmakta olup, kuzey, dou ve batya alan kaps ve tuladan yaplm bir minaresi vardr. Binann zeri damdr. Kuzeye alan kap arya ve adrvana bakar. Dier iki kap iki taraftaki medreselere kar. Camiin byk kapsndaki kitabede, camiin Sultan Aleddin Keykubat zamannda hicri 629 (m. 1231) tarihinde, kinci Kl Aslan'n torunu ve Turul ah'n kz tarafndan yaptrld batya bakan kapdaki kitabede ise Hicri 680/1281 ylnda Bedrettin mer Bin Emirlha tarafndan Giyaseddin Mes'ud II. nin saltanat zamannda tamir ve baz eksiklerinin ikmal edildii yazlmaktadr (10). 2 Ahi Bahaeddin Camii: Uluborlu'da tarihi deeri olan ikinci cami'dir. Bu camiin Eridir'de gml olan Mehmet elebi'nin kz Cihanbaht'n evlatlarndan olan Ahiler tarafndan yapld, elebinin menakbinde kaytldr. Mehmed elebi Hicri 900/(1495) tarihinden son(10) Giyaseddin Mes'ud II, 16. Seluk Sultan olup, babas Giyaseddin Keyhsrev I'II.'n yerine 1281 de, Hl'nun olu Ergun Han tarafndan tahta geirilmitir. 1297 de yerine, amcas olu Alaaddin Keykubat III. gemitir. Aladdin Keykuibat III. 1297 den 1302 tarihine kadar 5 yl hkmdarlk etti. III. Keykubad Melik Ferarnuz'un olu, II. Mes'udun yeeni idi. 1301 balarnda I. Mes'ud Uluborlu'da Melik idi. 6 ay kadar yeeni III. Keykubad'a naiplik etmi olmas muhtemeldir. III. Keykubat, maiyetinden birisi tarafndan yaralanp ldrldkten sonra, 1302 de II. Mes'ud tekrar tahta gemi 1308 tarihine kadar 6 yl daha hkmdarlk etmi bu tarihte Kayseri'de lmtr. Seluklularn bu sonuncu hkmdarndan sonra Seluklu devleti sona ermitir. (Trkiye Tarihi. Ylmaz ztuna. Cilt. 2. S. 161) Prof. Dr. Osman Turan'n Seluklular zamannda Trkiye adl eserinin 266 mc sayfasnda Uluborlu'da Hicri 629 (M. 1229) tarihinde MugiseddinTurulah'n kz tarafndan yaptrlm bir cami bulunduu yazlmaktadr.

ra yaadna gre bu camiin de hicri 1000/(1592) ylnda veya daha nceleri yapld tahmin olunmaktadr.
B. MEDRESELER

1 Aleddin Camii Medreseleri: Uluborlu'da bulunan dokuz medreseden ikisi Aleddin Camiinin yanndadr. Bunlarn yapl tarihleri, camiin yapl tarihi olan Hicri 629 (M. 1229) dan sonradr. Her iki medresede de birer kitaplk mevcuttu. Medreselerden birinde 14, dierinde 10 hcre bulunmakta idi. 2 Kl Aslan Medresesi: Tarihi deeri olan en eski medreselerden birisidir. 11 hcre ve bir dershanesi vardr. Bu medresenin 1256/ 1257 de ilk defa, 1261/1262 de ikinci defa hkmdar olan Rkneddin Kl Aslan IV. namna adlandrlm olmas, yapl tarihinin de bu yllarda olduunu gstermektedir. Buna gre medresenin 5 - 6 asrlk bir gemii var demektir.
C. OKULLAR

Kazadaki Rtiye Mektebi 1292 (1875) tarihinde halkn yardmyla yaplmtr. Tek salondan ibaretti. Bu okuldan pekok renci yetimi, askeri ve yksek okullara gitmitir. Uluborlu'daki ilk okullar Sbyan Mektebi durumunda idi.
D. KLSELER

ehirde, kale iinde, bir harap kilise yeri, bir okul, bir de tamamiyle yklmam ve tamire muhta kilise vardr. Binalarn beden duvarlarnda ve i stunlarnda grlen birtakm resimli taslara gre gerek kilisenin gerekse okulun alt asrdan ok nce yapld anlalmaktadr. Kale iindeki eme ve sarnlarn cephelerindeki aslan, kaplan, kl ve kalkan resimlerine baklrsa, bunlarn da Seluklular zamannda yapld ve hatta sonradan yaplan emelere konulan talarn eski yaplardan alnd aikrdr. ehrin ilk kuruluunda 18 slm, l Rum mahallesi bulunduuna gre, kiliselerin fetihten nce de mevcut olduu, Mild'dan sonra yapld ve takriben Bin yllk bir tarihi bulunduu tahmin olunmaktadr.

Uluborlu kalesinin, Seluklular zamannda mevcut ve mamur olduu da tarihi vesikalarda grlmektedir (").

IV.
YALVA'TAK TARH CAMLER. MEDRESELER. OKULLAR
Yalva ilesinde, drd minareli 9 cami, 27 mescit, 2 tekke, l Rdiye, 14 medrese, 133 eme, 411 dkkn ve Maaza bulunan bir ar, l tabakhane, 25 frn, 3 hamam, 29 deirmen vardr.
A. CAMLER

l1 - - Camilerin hepsi de ahap ve zerleri toprak damdr. En by, Ulucami denilen ve ar iinde bulunan Devlethan Camii'dir. Seluklularda bu isimde bir emir veya komutan bulunmadna gre, bu camiin H. 805/M. 1404 sralarnda burasn istil eden Timur'un emirlerinden Devlethan isminde birisinin adna yapld sanlmaktadr. Kamus'ul-lm'da byle bir isimden bahsolunur (12). Mtevelli elinde grdm H. 1170/M. 1757 tarihli tapu kaydna gre, camiin baz hamamlardan, dkkn ve bahelerden vakf geliri olduu anlalmaktadr. Bu cami, H. 970/M. 1562 tarihinde yaplan vakflarn yazm srasnda mevcut olduuna gre 970'den evvel yaplm olmas gerekir. Tuladan yaplm ve Seluklular zamannda baka yerlerde yaplm minarelere benzeyen bir minaresi vardr. Hicri 1291/M. 1874 tarihinde Isparta mutasarrflarndan birisi, kazay teftie geldiinde, bu camiin duvarndaki resimli bir tan arkasn(11) Giyaseddin Keyhsrev II. (Saltanata: 1237/1246), velihad zzeddin Kl Aslan'n bir gn saltanat elinden almasndan korktuu iin, zzeddin Kl Aslan'la dier ehzade Rkneddin'i Borgulu ( Uluborlu) kalesine bizzat gtrp hapse koydu. (Prof. Dr. Osman Turan. Seluklular zamannda Trkiye. S. 410) (12) Seluklulardan 4. Hkmdar Mes'ut I'in olundan ortancasnn ad Dolat (. Devlet) tr. Camiin minaresi Seluk eserlerine benzediine gre ve Mes'udun saltanat srd M. 1107/1155 tarihleri arasnda Mesud'un olu devlet adna yaptrm olmas muhtemeldir. Sultan Mes'ud, lmnden biraz nce, tahtn Kl Aslan Il'ye brakm, kk olu ahinah'a Ankara ve ankr melikliini vermi, ortanca olu devlete ne verdiini aklamamtr. (Prof. Dr. Osman Turan, Seluk lular Zamannda Trkiye adl eserine baknz.)

da define bulunduunu syleyen klksz bir derviin szne inanarak, bu ta paralatt, tan arkasnda birey kmaynca adam hapsettirdii ve tan yerini onartt grenler tarafndan hikye edilmitir. Bu da tarihi eserlerin, mutasarrflar tarafndan bile, ne ekilde tahrip edildiini gsteren hazin bir rnektir. 2 -- Devlethan adn tayan ayni ekilde tula minareli bir ikinci cami Gemen kynde, bir dieri Akaar kynde bulunmaktadr. Yalvataki camii yaptran kim ise, ayni zamanda, ayni ekilde cami yaptrm demektir. 3 -- Fatih Sultan Mehmed'in H. 855/M. 1451 tarihinde Konyay teriflerinde (I. Karaman Seferi srasnda), Yalvac'a bal rkenez ky halk da dier havali halk gibi kylerinde bir cami yaplmasna ve adna Sultan Mehmet Camii denilmesine msaadelerini alm ve yaptklar camie bu ad vermilerdir. Cami halen mevcut ve mamurdur. Yalva'taki dier camilerin kimler tarafndan yapld ve hangi tarihlerde ina edildiklerine dair tarihi vesikalar mevcut deildir.
B. MEDRESELER

lede mevcut 14 medreseden en eskisi ar civarndaki naralt denilen yerde gml Emir Ahmet adndaki zatn trbesi yaknndaki Eski Medrese'dir. Zemin katta 20 hcresi, st katta l dershane ve 11 hcresi vardr. Dier medreseler, kurucularnn adlaryla anlmakta olup, tarihi deerleri yoktur. Medreselerin ou, II. Abdulhamid devrinde, askerden, yol vergisinden, kazan vergilerinden kaanlarn sna halini aldndan kylere varncaya kadar medreseler alm ve binlerce talebe medreselere kaydolmutur. Balkan savanda bu muaflklar kalknca, medreseler boalm ve hemen hepsi retim yapmaz hale gelmilerdir.
C. OKULLAR

Yalva'taki Rdiye Mektebi, 1289/1872 tarihinde, halkn yardmyla yaplmtr. Isparta Rdiyesinden sonra birinci derecede okullar arasnda yer almtr. 1290/1873 ylndan sonra, kazadaki Sbyan Mektepleri, yeni sistem ilkokullar haline getirilmi ve bu okullara 774 erkek, 153 kz renci alnmtr. 17 mahalle mektebi de Anaokulu haline getirilmitir.

Yalval Ali Rza Efendi adnda bir zat, 1303/1886 tarihinde Ulucami yannda bir kitaplk yaptrarak 400 cilt yazma ve basma kitap hediye etmitir. Sonradan hediye edilenlerle kitaplk mevcudu 50 yazma, 435 basma olmak zere 435'e kmtr. Ulucami'de 600 yl kadar nce Krm'da yazlm, 61 yazmas, tezhipli gayet gzel bir Kur'an Kerim bulunmaktadr.

V.
ARKKARAAA'TAK TARH CAMLER VE MEDRESELER
le merkezinde, minareli 9 cami, 6 medrese, l ktphane, 8 eme, l hamam, 186 dkkanl bir ar, 13 kahvehane, 21 deirmen, 8 dokuma tezgh, l Rdiye mektebi, 26 sbyan mektebi vardr.
A. CAMLER

1 - Tarihi deeri olan camilerden en by Fatih Sultan Mehmed Camii'dir. Duvarndaki yazl talardan ve mahallindeki eski kaytlardan anlaldna gre, ilk defa hicri 680/M. 1282 tarihinde, Seluklu Sultanlarndan (Feramz olu Aleddin Keykubat III.) tarafndan bina ve ina edildii, daha sonra zamanla haraplatmdan Hicri 860/M. 1456 tarihinde, Fatih Sultan Mehmed tarafndan, yeniden yaplrcasma tamir ve ihya edilmesiyle Fatih Sultan Mehmet Camii adn almtr. Krgir bir minaresi vardr. Duvarlar krgir, zeri ahap damdr. Bu cami, Hicri 1200/M. 1786 tarihinde tekrar tamir edilmi ve bu tamire ait kitabe de camiin mihrap tarafna konulmutur. 2 - - Dier camilerin kimler tarafndan ve hangi tarihlerde yapld malum deildir. Kaza merkezine bal kylerden Tutarsa, Irak, ve Kpr kylerinde de Fatih Sultan Mehmed adn tayan birer cami mevcuttur. Dikek kynde de, Isparta'daki Ulucamii yaptran Kutlubey'in yaptrd, Isparta'dakinin ayni, bir cami vardr. Bunun da Isparta'daki gibi Hicri 9. Yzylda yaplm olduu anlalmaktadr.
B. MEDRESELER

1 - - Medreselerden, Ahmet Rt Efendi medresesinin mteaddid hcreleri bir dershanesi ve bir de mescidi bulunmakta idi.

Rt efendi, nc Selim'in padiahl zamannda yaam ve stanbul'dan Karaaaca gelerek medresesini kurmu ve birka eser yazarak H. 1222 (M. 1873) tarihinde yaynlamtr. Ayrca Veba'da Karantina'nm vacip olduunu ispatlayan bir de (Karantina Risalesi) yazarak yaynlamtr. Hseyin Avni Paa'nn hocas (Karaaach Hal Efendi) Rt efendinin rencilerindendir. Rt efendinin lmnden sonra rencileri Sleyman ve Hoca smail efendiler yerine gemitir. 1290/1873 ylna kadar, bunlar, medresede hocalk etmilerdir. 2 - Dier medreselerde bilgili hocalar varsa da bunlarn eserleri ve almalar hakknda yeteri kadar bilgi edinilemedi. 3 - Karaaa kazasna bal Afar Nahiyesi'nde Sultan Aleddin namna yaplm bir cami, Ktrnek kynde minaresiz bir cami, Kaka kynde Balibey namna yaplm byk bir cami vardr.

VI. ERDR'DEK! TRH CAMLER. KLSELER. MEDRESELER

Eridir ile merkezile, Pavlu (= Stler ilesi) ve Barla bucanda, minareli minaresiz, byk kk 32 cami, 17 mescit, 3 kilise, 11 ilkokul, l rtiye, 4 medrese, 218 cilt kitab olan bir Ktphane, ile merkezinde 37 eme, 3 hamam, 3 han ve kylerde 19 deirmen, 5 frn, 237 dkkanlk bir ar vardr. arnn Ulucami cihetine gelen yakasnda ikiyzyl evvel yaplm bir Muvakkithane bulunmaktadr.
A. CAMLER VE KLSELER

1 Hzrbey camii veya Ulucami : Eridir'deki camilerin en by olup, duvarlar krgir ve st toprak dam olarak ilk defa Hzrbey tarafndan yaptrlmtr. (Biraz sonra aklanacana gre bu cami ilk defa Seluklular tarafndan yaptrlm, Hzrbey tarafndan tamir ve tevsi edilmitir.) Bu cami, 3000 kii alacak byklkte olup, kn damna biriken karlar atmak mmkn olmadndan, damn ortas ak yaplm ve camiin iinde bir Kar kuyusu braklmtr.

Camiin cadde zerinde bulunan kaps, karsndaki Dndarbey Medresesi'nin kapsna bakmakta olup, iki kap arasndaki caddenin genilii 16 m. dir. Bu caddeden douya doru, kemerli bir kapdan geilerek kale kapsna kadar uzanan yol ise 12 m. geniliindedir. Kemer kapnn stnde, cami ile medreseyi birletiren duvarn zerine yaplm bir krgir minare bulunmaktadr. Camiin, medresenin ve geni caddenin ortasnda bu kemerli geit ok kk gibi grnrse de vastalarn gemesine msaade edecek derecede geni ve yksektir. Halk arasnda bu camiin, Felekddin Dndar beyin olu Hzrbey tarafndan, karsndaki medreseye bir nazire olmak zere yaptrld sylenmektedir. Hzrbey, 728 (M. 1327/1328) yllarnda Emirlik yaptna gre, camiin de bu tarihlerde yaplm olmas gerekmektedir (13). Ancak camiin duvarlarnda ve cephe kapsnda ve resmi kaytlarda camiin hangi tarihte yapldna dair bir kitabe veya kayt yoktur. Karsndaki medresenin kitabesinde, bu binann han olarak, H. 635/ M. 1237 tarihinde Seluklu Sultan (kinci Giyaseddin Keyhsrev) tarafndan yaptrld, yazldna gre camiin de o zamanlar yaplm olmas muhtemeldir. Hzr beyin, yeniden veya genileterek yapmas ise bu tarihten 90 yl kadar sonradr. Eridir, Seluklu sultan zzeddin Kl Aslan III. tarafndan, H. 601/M. 1205 tarihinde zaptedildii, Seluklu devletinin sona erdii, H. 699/M. 1298 tarihine kadar Seluklularn elinde kald, Dndar beyin H. 702/M. 1300 tarihinde istikllini iln ettii, Hzr beyin, Timurtan basks zerine Antalya'ya kaan ve orada yakalanarak idam edilen babas Dndar beyden sonra, H. 728/M. 1328 tarihinde Emir olduu tarihen sabit olduuna gre, hzr beyin bu camii daha nceleri yapm olmas dnlemez. Ancak, bir yl kadar sren saltanat zamannda, tamir ve tevsi suretile eski Seluklu camiini ihya ettii sylenebilir. Dndar beyin, Antalya'da katledilmi olmas nedenile, Eridir'de mezar yoktur. Hzr beyin ise nerede ve ne zaman vefat ettii belli deildir. Eridir Ktphanesinde bulunan (imdi Isparta Halil Hamid paa kitaplnda olan) ve Eridir Msellimi (= Kaymakam, derebeyi) Ylanl olu eyh Ali Aa tarafndan, Isparta'l nl hattat Yunusolu Halil (14) efendi'ye H. 1255/M. 1839 tarihinde yazdrlan (Yazlada gm(13) .H. Uzunarl, Kitabeler adl eserinin II. cildinde, Eridir hakknda bilgi verirken (Medresenin karsndaki Hzr Bey camii, Seluk binas olup, son radan Hamidolu Hzr Bey tarafndan tamir ve tevsi edilmitir.) demektedir. (14) Yunusolu Halil Efendi, Bczade'nin days olup, Isparta'daki Firdevs Bey camii kubbesindeki Ayetel'krsi yazs onundur ve hl yerinde durmaktadr.

l ulu kiiler) hakkndaki Menakip'de H. 765/1364 senesinde Hzr beyin hicaza gittii, orada (eyhl'islm Elberda') hazretlerine rastlayarak grt, Semerkand'n Berda vilayetinden gelmi olan eyhi Eridir'e davet ettii ve getirttii yazlmakta ise de, Hzr beyin bu tarihlerde iktidarda bulunmad malum olduuna gre, bu yazl doru deildir. Eer Hzr bey Eridir'de vefat etmi olsayd, ad geen eyhin Eridirdeki trbesi yannda, Hzr beyin trbesinin de bulunmas icab ederdi (15). Hzrtaey camii ve kale iindeki evler H. 1230/M. 1814 tarihinde kan bir yangnda temamile yanm ve halk birka yl camisiz kalmtr. Camiin vakf gelirleriyle ve halktan toplanan paralarla yaplmas mmkn olamam, Burdur'lu bir hayrsever, tamir iin gerekli malzemeyi hazrlad halde, serveti kfi gelmediinden cami yaplamamtr. Nihayet, Eridir Msellimi (Ylanl olu eyh Ali Aa) baa geerek, Yazladaki Babasultan Trbesine bal korudan katran aalar kesilmesine dair mftden bir fetva alm, buradan yeteri kadar aa kestirerek, halkn da yardmyla, camii eski eklile yeniden ina ettirerek H. 1235/M. 1820 tarihinde ibadete amtr. (Camiin 1295/1878 tarihinde yaplan bir onarmnda ok san'atkrane yaplm olan mezzin mahfili, cahil bir kaymakam tarafndan tahrip edilmitir.) Cami, H. 1301/M. 1884 tarihinde tekrar onarlm ve zeri kiremitli at haline sokulmutur. (Bu tamire, Burhanolu Hac Murat aa nclk etmitir.) 2 Aa Camii: Aa mahallesinde bulunan tadan minareli Aa camii, H. 815/M. 1413 ylnda mescit olarak yaplm, H. 1124/M. 1712 ylnda cami'e evrilmi, H. 119 l/M. 1777 tarihinde de minaresi yaplmtr. Sonradan dam alarak, kiremitli cami haline sokulmutur.
* * *

3 - - Eridir'de bulunan dier camilerden, Yazla'da eyhl'islm Elberdai trbesi yannda, Ylanl Olu tarafndan 1221 (M. 1806) tarihinde yaptrlan ta minareli cami harabolmu, iine konan 100 den fazla deerli yazma kitap kaybolmutur.
(15) Mellifin, cami ile medresenin yapl tarihleri arasnda 90 yl gemi olmas nedeniyle, bu camiin Hzr Bey tarafndan yaptrlamayaca hakkndaki tereddd yerindedir. Filhakika, medresenin, H. 635/M. 1237 ylnda Giyaseddin Keyhsrev II. tarafndan han olarak yaptrld, daha sonra Dndar Beyin bunu medre seye evirttii (H. 701/M. 1301) medresedeki kitabelerden anlalmaktadr. Hzr Beyin, H. 728/M. 1328'd bir yllk saltanat zamannda, bu camii yeniden veya tamir ve tevsi suretiyle yaptrm olduu anlalmaktadr.

4 Kale mahallesinde, mescitten evirme (Kale Camii), Kubbeli mahallesinde kasabann ilk teekklne yapld sanlan Kubbeli Mesciften evrilen Kubbeli Camii vardr. 5 - - Nis adasnda, kiliseden bozma, toprak daml ve ta minareli bir cami bulunmaktadr. Bunun yeri hristiyanlar tarafndan, mslmanlara verilmitir. yleki, Timur'un Eridir kalesini almak iin (H. 804/ M. 1402) Akehir'den hareketinde, Eridir halk Nis adasna snm, adann igali srasnda mslmanlar ve hristiyanlar kam, Timur adadaki kiliseleri tahrip etmitir. Timur'un gidiinden sonra Nis'e dnen mslman ve hrstiyanlar, orada kalan mslmanlarla birlikte oturmakta mahzur grmemiler, tahrip edilen kiliselerden Kz kilisesi'ni mslmanlarm onararak cami yapmalarna msaade etmilerdir. Fakat zamann hkmeti buna izin vermediinden, kendi kendilerine bu kiliseyi mescit yapmlardr. Fakat cuma ve bayramlarda, mslman halk kayklarla Eridir'e gelip gitmeye devam etmi.daha sonralar, k aylarnda adadan gelemeyen mslmanlarla, hi gelemiyen ihtiyarlarn ve hastalarn ikyeti olmalaryla, o zamanlar burann dini ilerini tefti ve kontrol eden Atabey medresesi mderrisine ba vuran halka Atabey (= Agros) medresesi mderrisi olan eyh Mehmet Efendi'nin Gayri muslini ahaliye zarar vermemek kaydyla bir kilisenin camie evrilmesine cevaz vermesi zerine, halk tarafndan kilisenin cami'e evrildii ve Hicri 1027 (M. 1618) ylnda, kinci Sultan Osman tarafndan msaade ve ferman verilmekle ibadete ald bilinmektedir. Bu konuda Eridir kadsyla, Atabey medresesi mderrisinin padiaha gnderdikleri mracaat mektubu zerine, Sultan kinci Osman tarafndan, ad geenlere gnderilen, ve asl Nis'teki camiin duvarnda asl bulunan ferman dikkate ayandr. Bu fermanda yukarda zikredilen kilisenin cami'e tahvili hususundaki mracaat yazldktan sonra syle denilmektedir: Siddei saadetime mektuplar gnderip, Eridir kasabas ceziresinde (= Nis adasnda) 18 bab kinisa olup, kenais mezkreden (= ad geen kiliselerden) Kzkinisesi demekle maruf kinisa cami olmak mnasip olmakla, kendi mallaryla, haraba merref olan yerlerin tamir edp, camiierif olmasn rica ettiklerin bildrp izni hmayunu erzan klnmtr. Byrdm ki gresin, zikrolunan kinisa mstamel olmayp, harap ve muattal ise, kendi mallaryla tamir ettirp ikameti salt' cuma ve iydeyn ( = cuma ve iki bayram namaz klnmas) ettiresin. yle bilesin, almeti erifeme itimad klasn. (Hicri 1027/M. 1618) Nis de mevcut 18 harap kiliseden birisi, yukarda anlatld ekil-

de cami olmu, birisi hristiyanlar tarafndan onarlarak 1805 mildi tarihinde ibadete almtr. Bu kilisede, Milttan 360 yl sonra, deri zerine, yazlm eski bir incil bulunduu, bir ecnebinin bu incili 1500 franga satn almak istedii halde, cemaat meclisinin satmad istihbar edilmitir. Dier kiliselerin hepsi de harap kalm, ve ounun yerleri kaybolmutur (14).
B. MEDRESELER

1 Tamedrese : Eridir'deki medreselerin en by ve en eskisi budur. Bu bina, Hicri 635 (M. 1237) tarihinde, Seluklu Sultan (Gyaseddin Keyhsrev II. (Saltanat 1237-1246) zamannda han olarak yaptrlm, daha sonra Hicri 701 (M. 1301) tarihinde Hamidolu Dndar bey tarafndan medreseye evrilmitir. Medrese iki katl olup 30 hcresi, l dershanesi ve l mescidi vardr. Bu bina renkli mermerlerden yaplm olup, cmle kapsyla, her hcrenin kap ve pencerelerinde ilemeli ve yazl talar bulunduu halde, zamanla yangn ve depremlerle harabolduu grlmekte ise de, kalanlar binann mimari ve estetik gzellii hakknda bilgi vermeye yeter. Halk arasnda burasnn Dndar bey tarafndan yaptrld ve adnn da Dndar bey medresesi olduu sylenmekte ise de, yukarda Hzr bey camii hakknda sylediimiz vehile, bu medresenin d kapsndaki kitabelerde, H. 635 (M. 1237) tarihinde Gyaseddin Keyhsrev II. tarafndan yaptrld aka yazldna gre, ve Hamidolu Dndar beyin istikll ilan etmesi 701 (M. 1301) tarihinden sonra olmas nedenile,
(16) slm Ansiklopedisi'nin cilt 4, 200. sayfasndaki Eridir yazsnda bu konuda u bilgi verilmektedir : Orta ada bu adann Hristiyan halknn Bizansllarla aralar iyi olmadn, Konya Trkleri ile daha iyi geindiklerini J. Comnenos'un bunlar srmek iste diini ve adallarn da ona kar direndiklerini Honazl Niketas yazar. Trklerin adaya, himaye isteyen Rumlarn daveti ile geldikleri, hatta halkn bir kiliseyi ken dilerine verdikleri rivayet olunur .............. Sarre'nin ziyareti srasnda (1895) bura da yaayan 1000 kadar nfusun ou Rum olmakla beraber, bunlar kamilen Trke konuuyorlard ve adada her ikisi de Ayastafanos adyla yad edilen, biri muhte melen XI-XII. asrdan kalma harap ve tekisi daha yeni iki kilise vard. ...Eridir'in orta ada piskoposluk merkezi ve adnn Prostanna olduu S.W. Ramsay tarafndan ileri srlmtr.

onun tarafndan yaptrlmad, Dndar bey tarafndan tamir edilerek, handan medreseye evrildii anlalmaktadr (17).
* **

Ta medresenin, birinci katnda bulunan bir dershanesile, birka hcresi bir asrdanberi mftlerin fetvahanesi ve dershanesi olarak kullnlmaktadr. Medrese de mftlk makamnn yerlemesi Koca Mft denilen Rafi Efendi zamannda olmutur. O devri yaayanlarn ve grenlerin anlattklarna gre : Rafi efendi, esbak maliye nazr Eridirli Nafiz Paa'y yetitirenlerden ve onun akrabasndan olduundan, Nafiz paann Evkaf Nazrl zamannda, medrese mderrisliini ele geirmi ve baz onarmlarla Klliye (= niversite) haline getirmitir.'Kendisi bilgili, alim fazl ve air bir zat olmakla beraber hret hrs ve ihtiama dknl, etrafn kk grme gibi kt huylar yznden, medresedeki eski mderrisleri kstrm ve bunlarn herbiri bir yere dalmtr. Rafi efendinin iki olundan k Sadullah cami'den, by Lut(17) .H. Uzunarl, Anadolu Kitabeleri adl eserinin ikinci cildinde bu medrese hakknda u bilgileri vermektedir: Bu medreseye Dndar Bey medresesi ad verilir. Medresenin d kaps ile etraf fevkalde ssldr. Byk kapdan ieri girilince, ksa bir dehlizden sonra ikinci kapdan geilerek avluya girilir. Avlu kareye yakn, dikdrtgen eklindedir. Medrese altl stl iki ksm olup, st ksm yklm ve, sonradan yaplmtr. kinci kata kmak iin 12 basamakl bir merdiven vardr. Medresenin 11 odas mermer stunlu Revak altna tesadf eder. Odalarn 6's avlunun sanda, 5'i solundadr. Byk kapnn karsndaki kemerli divanhane veya dershanenin altnda da odalar vardr. Bu kemerli ksmn stnde Hamidolu Dndar Beyin tamir kitabesi grlr. ptida Seluklular zamannda han olarak yaplan ve Dndar Bey tarafndan medreseye evrilen bu binann kitabesi iri Seluklu sls ile byk kapnn etrafna kazlmtr. Kapnn sa tarafndaki kitabe (han olarak yaplan bu imaretin, byk sultan, ulu ehinah, Arap, Acem, iki deniz ve iki karaya hkim, ikinci skender, sultanlar sultan) kapnn stndeki devamnda (kfirleri ve mrikleri kahreden, zndklar ve haricileri skp atan ve bgileri yok eden, halkn mutemedi ve halifenin yardmcs) kapnn sol ksmnda (tanrnn halifesi, Rum, Ermeni beldeleriyle, am, Diyarbakr ve Efren sultan, Seluk hanedannn tac, dnya ve dinin medetkr, Kl Aslan olu, Mes'ut olu, Kl Aslan olu ve Keykubat olu Keyhsrev tarafndan 635 ylnda yaptrld) yazlmaktadr. erdeki kitabede, bu hann H. 701 (M. 1301) tarihinde Harnid olu (Dndar Bin lyas) tarafndan medreseye tahvil edildii yazldr. Bu bina bir aralk hapishane olarak kullanlm, bni Batuta Eridir'i ziyaret ettiinde bu medresede misafir kalmtr. O tarihte bu medresenin mderrisi am'da tahsil grm Muslihiddin isminde biri imi.

fullaf meyhaneden kmazm. Kendisine bir dostu (nasihat buyursanz aabeyi de Sadullah gibi cami'e devam etse.) dediinde, Koca mftnn glerek ( Sadullah daha ocuk, byyp akh erdiinde belki o da cami'e gitmez?) dedii halk arasnda sylenirmi. Rafi efendi uzun yaam ve ldkten sonra medreseye hoca ve mft bulunamam ve bu yzden medrese kapanmsa da sonra yine almtr. 2)0 Ylanlolu Medresesi: Eridir Msellimi (= kaymakam, derebeyi) Ylanlolu eyh Ali tarafndan 1217 (M. 1803) tarihinde, kale meydannda yaptrlan bu medresenin zemin katnda 20 hcre ve bir mescit, st katnda bir dershane vard. Yaps ahap ve zeri toprak daml idi. Ylanlolu, medresenin yannda mderrislere mahsus bir ev ve bir de bahe yaptrarak medreseye vakfetmitir. Ayrca, yazn Eridir halknn balara gt mevsimde, rencilerin okumaktan geri kalmamalar iin, Pnarba mevkiinde 15 hcreli ve bir dershaneli, ahap bir medrese daha yaptrmtr. Hicri 1223 (M. 1809) ylnda, kale meydanndaki medresenin ortasna, kubbeli bir ktphane yaptrarak yazma ve basma 218 cilt kitap koymu ve bunlarn hepsi iin ayr ayr vakfiyeler tanzim ettirmitir. Ylanlolu, kendi ky olan Ylanl Ky'ne de bir cami ile bir medrese yaptrmtr. Bu medreseler uzun mddet tedris hayatna devam etmitir. Halihazrda bu medrese de (Kucuzade Mustafa Efendi) ve yetifirdii rencilerden (Tlolu Hseyin Efendi) retim yapmaktadr. (1908de)
(YILANLIOLU EYH AL AA'NIN) BYOGRAFS

Ylanlolu eyh Ali Aa, Eridirin Ylanl Ky'nden, Hasan Olu Musa'nn oludur. Yaratl sakin, okumaya hevesli ve dindar bir kimsedir. Cevdet Paa tarihinin 2. cilt 1198 (M/1821) yl olaylar arasnda yer ald zere kardelerinden Kr Hasan ve Deli smail'in ekyalk, Katil ve rza geme gibi sular ilemeleri nedenile, Karaman Valisi Mikdat pasa ile Ktahya ve Hamid mtesellimleri taraflarndan vcutlarnn ortadan kaldrlmas padiah tarafndan emr-ferman buyurulmasyla icab yapld cihetle Bu olaydan bir kat daha ibret ve intibahla, aileleri zerinden bu lekeyi kaldrmak iin, Bektailik tarikatna girmi ve bu tarikatte eyhlik mertebesine km, o srada Antalya'da isyan ederek ekiyala balayan Tekeliolu brahim Aa zerine sevkedilen sipahilerle bu da giderek yararlk gstermi olduundan kendisine Eridir Muhassillii ( = Kaymakaml), daha sonra Dergh li Kapucu-

bal verilmitir. Zaman zaman Isparta ve sair livalarda Mtesellimlik (=Kaymakamlk) ve Eridir Muhafzl grevleri de verilmi ve yukarda belirtilen cami ve medreselerden baka ehir iinde ve dnda emeler yaptrarak su getirtmi, birka cami ve mescidle, yollarn ve kprlerin onarlmasnda gayret sarfetmi ve bunlar iin vakfiyesinde yazl (Esedi Kuru) itibarndan 100.000 Kuruluk kadar emlk, bina ve akar tahsis etmi ve nihayet 1248 (. 1833) tarihinde 60 yan gemi olduu halde vefat etmi ve Yazla'daki mezarla gmlmtr. ki olundan birisi ocuksuz lm, Hseyin aa adndaki dier olu ise kz evlt brakarak lmtr. Kz tarafndan olan torunlar Yalva ve Eridir de bulunmaktadr. Evkafnn mtevellisi Yalvataki torunlarndan Yusuf bey'dr. Ali aann, 50 den fazla ocuk ve torundan ibaret kalabalk ailesi ve kapsnda alan birka yz kii ile vezir gibi hayat srd ve bu yzden Babli'nin kendisinden kukulanarak mfettiler gnderdii, mfettilerin gizlice yaptklar aratrmada aann, bilginleri ve fukaray himaye ettiini ho sohbet ve irfan sahibi bir kimse olduunu grerek, geri gittikleri sylenir.
C. OKULLAR

Eridir merkezinde bulunan Rdiye Mektebi 1290 (M. 1873) ylnda ehrin ileri gelenlerinin ncl ve halktan toplanan paralarla, oda ve bir dershaneden ibaret olmak zere, iki katl olarak, yaplm 1318 (1901) ylna kadar 28 sene kullanlmtr. 1318 ylnda bu bina yklarak, yine o civarda, kars tarafta daha byk ve iki katl bir bina yaplm, alt kat ilkokul'a st kat Rdiye'ye tahsis edilmitir. Bu okullarn giderleri ksmen halk tarafndan salanmaktadr. Rumlara ait iki okul Nis adasnda olup, birisi ilk, dieri Rdiyedir. Bunlarn giderleri de cemat'e salanr.

VII.
PAVLU'DAK (= STLER'DEK) TARH CAMLER VE KLSELER
Kitabn yazld tarihlerde, Eridire bal bir nahiye merkezi olan Pavlu (= Stler) ilesinde, Mimar Sinan plnna gre yaplm, kubbesi kurunlu, tula minareli krgir bir cami vardr. Bu cami (Hac Se-

fer Aa) adnda bir hayrsever tarafndan Hicri 1000 (M. 1592) tarihinde yaptrlmtr. Camii yaptran Hac Sefer Aann mezar cami civarndaki mezarlkta olup halk tarafndan ziyaret edilmektedir. Uzun mddet nahiyede naiplik yapan (Hasan Ali Efendi) isminde bir zatn nclyle, camiin karsnda 5 - 6 hcreli bir medrese yaptrlm ve iine (Veli Efendi) adnda - Pavlulu - bir mderris konarak, yeteri kadar da kitap vakfedilmi ise de, mderrisin lmnden sonra, yeni mderris bulunamadndan -her yerde olduu gibi- buras da kapanmtr. 1324 (1908) ylnda bu nahiyenin mdr olan kardeim Bczade Osman efendi, medresenin hcrelerinden pazar yerine bakanlarn dkkn haline sokarak camie ve medreseye gelir salam, kalan birka oda ile dershaneyi de onartarak medreseyi ihya etmi ve mderris Hasan Ali efendi evladndan Yakup efendi'yi ve kardei Osman efendiyi mderrisliklere getirmek suretile medresenin devamn salamtr. Pavlu'ya bal Beydilli kynde, kyllerin Ceneviz Kilisesi dedikleri eski ve byk bir mabed'in kalntlar vardr. Bunun Pavlius adnda bir hkmdar zamannda yapld ve Pavlu isminin buradan geldii daha nce yazlmt.

VIII. BRLA'DAK TARH CAMLER

Eridire bal Barla nahiyesinde anigir Sinan Paa Camii adyla maruf, minaresi rengarenk tulalardan yaplm, etraf duvarlar krgir zeri ahap ve toprak daml, nahiyeye nisbetle olduka byk bir cami mevcut olup kapsnn stndeki kitabede Hicri 777 (M. 1376) tarihinde yapld yazlmaktadr. Buna gre camiin, Isparta ve havalisinin Osmanlya gemesinden 6 yl nce yapld anlalmaktadr. Kapnn ierisinde, sol tarafta gml bulunan bir zatn mezar tanda (Hafz Tut'i Karamam) ibaresi ve 794 (1392) tarihi grlmektedir. Hicri 1216 (M. 1802) tarihinde bir kere tamir edilmi, 30 sene nce de ats ahap - kiremitli hale sokulmutur. Bu eski bina halen Barla'da vardr, mamur durumdadr. Hristiyan mahallesinde 1805 ylnda yaplm bir kilise ve civarnda kk bir hrstiyan okulu vardr. Mslmanlara ait okul da yenilenmitir.

KNC KISIM / KNC BLM

Isparta Sancandaki Devlet daireleri ve genel hizmetlere ait binalar.

I .
Isparta MERKEZ LESNDEK DEVLET BNALARI
A. ISPARTA'DAK RESM DARELER

l - - Isparta'nn ilk Hkmet Kona, Cami atik mahallesinde, Askeri klann karsnda bulunan, bodrum kat ahr ve odunluk olarak kullanlan ve iki katta 28 odas ve l Mescidi ihtiva eden ahap bir bina idi. Bu hkmet binas civarnda Askeri kla, Telgrafhane, ve ehir dnda bir Askeri depo vard. Ayrca hkmet konana bitiik, katl ve 12 odal bir Harem Dairesi (= Mutasarrf lojman) bulunuyordu. Kla civarnda 400 kiilik harap bir Hapishane vard. ehir dnda biri Ruen Boaz'nda, biri Ebced Beli'nde, biri Keiborlu'ya yakn Daniment'de, biri de Tl Boaz'nda olmak zere, birer oda ve ahrdan ibaret 4 Karakol binas mevcuttu. lk hkmet konann harabolup kullanlamaz hale gelmesi nedenile, Teke ve Isparta genel valisi elik Mehmet Paa'nn eski selmlk dairesi olan - imdiki hkmet konann bulunduu yerdeki - bir bina 1242 (1827) ylnda, Paann varislerinden Nasuhzade Sleyman Aa'dan istimlk suretile satn alnarak Hkmet Kona olarak kullanlmaya balanm, eski hkmet konann bir ksm Hapishane, bir ksm da memur lojman yaplmtr. elik Mehmet Paa veresesinden satn alnan bina zamanla harabolduundan 1290 (1873) ylnda yktrlarak yerine, 1293 (1880) ylnda Mutasarrf Tahsin Paa'nn gayretile yeni bir Hkmet Kona yaplmtr. Rusya - Krm Seferi - nedenile skk bir durum olmasna ra-

men, stn bir gayret gstererek Hkmet Kona'n bitirmeye alan Tahsin Paa, lzumsuz harcamalara ve alp rpmalara meydan vermeden, binay (136.000) kurua mal etmi, Belediyeden salanan (20.000 ksur) kurula da Harem Dairesi'ni yaptrmtr. Mutasarrf Tahsin Pasa, Ktahyal olup, kklnde Zaptiye Nazr Pepe Mehmet Pasa dairesine intisapla talim ve terbiye grm ve Mehmet Paa'ya damat olmutur. 1291 (1874) ylnda, skee mutasarrflndan Isparta Mutasarrflna gelmi, 1295 (1881) ylnda Hudeyde Mutasarrflna gnderilmi ve orada lmtr. 2 -- Askeri Depo (= Debboy) binas ise, 1248 (1833) ylnda kan Veba Salgnlar'nda Karantina Binas olarak kullanlmak zere yaplm, salgn geince Askeri Depo haline getirilmitir. Yanna Erat Kouu ve Subay Daireleri yaptrlmtr. (1290/1873) 3 -- Daha sonralar Hkmet Kona civarnda bir hapishane, bir telgrafhane, bir Rdiye Mektebi, bir Askerlik Dairesi, Jandarma Komutanl ve Dairesi, zel idare binas, Belediye eczanesi, Reji dairesi gibi binalar yaplmtr. (18)
B. ISPARTADAK ESK HAMAMLAR

Isparta'da halk yararna yaplm binalardan halen mevcut olan 6 Hamam'dan en by ve en nemlisi, Hacabdi veya Halil Hamid Paa Camii karsnda bulunan Erkek Hamam ve Yeni Hamam adlar verilen ifte hamamdr ki, bunun klhan ve kazanlar bir olduu halde, biri daima erkeklere, dieri daima kadnlara mahsus olmak zere iki blmdr. kisinin de kaplar ayrdr. Her ikisinde de ikier musluklu 8'er kurna, ikier soukluk, birer adrvan, birer gbekta vardr. Gbek talar zerinde ok pencereli birer kubbe vardr. Musluklarn birinden scak, dierinden souk su akar. Ykananlardan 20 paradan fazla alnmamas vakf artlar arasna konulmutur. Bu hamam, Sav kyl (Dalboyun Olu Hac Ahmet Aa) yaptrmtr. Ad geen Ahmet Aa adna dzenlenen Hicri 1100 (1697) tarihli vakfiye suretinde Ispartaya bal Sav ky ahalisinden Msr'da yerleen ve drt sene evvel vefat eden Yenieri oca ihtiyarlarndan Dalboyun Olu Hac Ahmet aann, salnda, hamamn yaplmas iin vekil ta(18) Burada sz edilen binalarn hemen hepsi zamanla harap olarak yklm, hkmet kona evresinde olan bu yerlerde yeni binalar ve parklar yaplmtr. Eskilerden hapishane ve askerlik dairesi restore edilmi olup, hl ayakta durmaktadr. (S.S.)

yin ettii Ispartal Kethda Yusuf Aa, Hac Ahmet Aann Msrdan ceste ceste gnderdii 14.918 Kuru'la yaptrmakta iken, inaatn bitiminden evvel vefat etnesile, Yusuf aa kendi kesesinden pekok para harcayarak, noksan kalan su, kazan ve cameknlarn ikmal ederek, getirttii suyun 6 masurasn hamama vermi, hamam gelirinin 2/3 sinin Ahmet Aa, 3'te birinin Yusuf aa vakf olmak zere Savdaki cami'e ve okula ve Isparta'nn Karaaa mahallesinde Yusuf aann yaptrd cami ve okula tahsis edildii grlmtr. Sav kyndeki camide bulunan kaytlardan anlaldna gre Hac Ahmet aa namna 1124 (1712) tarihinde dzenlenen bir vakfiyede, hamamn suyundan hayr iin yaplan emelerden, elebiler mahallesindeki (Akareme) ile Yusuf aann evi civarnda yaplan emeye su verilmesi uygun grlmtr. Bu emelerin kitabelerinde, birincinin 1131 (1719), ikincinin 1137 (1725) yllarnda yapld yazldna gre, hamamn 1100 (1689) tarihinde yapmna balanm 1104 (1693) ylnda Ahmet aann Msr'da lmyle, Yusuf aa tarafndan ikmal edilmi olduu anlalmaktadr. Kaytlarda, Hac Ahmet ve Yusuf Aalara dair inanlr delillere rastlamadm. Ancak, Ahmet aann Sav kynden olduu, Yusuf aann da Isparta'nn Feyzullah mahallesinde oturduklar, her iiksinin de ticaretle uratklar, O zamanlar stanbul'a ve Msr'a gidip gelerek Donluk denilen pamuklu kumalardan sattklar anlalmaktadr. nk, o vakitlerde Sav kynde ve Karaaa mahallesinde pekok tezgh bu bezlerden ve boyal kumalardan imal etmekte ve bunlar stanbul'a ve dier mahallere gnderilmekte idi. Bu san'atn ne zaman ld ilerde anlatlacaktr. Bu bilgilerden anlaldna gre, Hac Ahmet ve Yusuf Aalarn 1100 (1689) tarihin takip eden yllarda, herbiri oturduklar yerlerde birer cami, birer okul, bir ifte hamam yaptrm ve bunlara gereken suyu kaynandan getirterek adlarm ebediletirmilerdir Yusuf aann evi, Feyzullah mahallesinde, ebiolu konann yanndaki, kmaz sokak iinde olup, yaptrd iki katl mescidin alt katnda bulunan emeyi 1137 (1726) da yaptrd anlalmaktadr Hamamlardan ikincisi, hkmet kona civarnda bulunan Beyhamam'dr. Bunun Erkek Hamam'ndan ok evvel beylerden biri tarafndan yaptrld sanlmakta olup, yaptrann ad ve yapl tarihi malm deildir. Bunun ilk yaplnda suyunun ay suyundan ayrlarak bir dolma eme'de topland ve bu emeden alnd, daha sonra Amine Hatun adnda bir hanmn Andk Deresi'nden getirttii sudan bir ks-

minin, hamamdan nceki su kanallarna hamam sahiplerinin bakmas ve onarmas artyla, bu hamama verildii ve anlamann 1140 (1728) tarihinde er'i senede baland tesbit edilmitir. Bu hamam da, biri scak biri souk su aktan ikier musluklu 8 kurna, iki soukluk ve camekan, ve bir adrvan bulunmaktadr. Kubbe Erkek Hamam kubbesinden daha alak ve bask olup, genilii de erkek hamam kadar byk deildir. Geceden balayp kuluk vaktine kadar erkeklere alr. Halen mlkiyetle idare edilmektedir. Hamamlardan ncs, Karaaa mahallesi hamam'dr. Yaps Bey Hamam gibi ise de yeri gayet ukurdur. Binasn mahalle halk yapm ve imdiki suyunu Amine Hanm vermitir. Yapl tarihi bilinmemekte ise de erkek ve bey hamamlarndan nce yapld sanlmaktadr. nk ok ukur ve yer altnda olduu gibi, Isparta'nn ilk kurulu-, unda Karaaa mahallesi, ve Evlenkene ky, Tirendaz (== Ok atc) larn yaylarn yapan byk Kirihane ve elebi yeri denilen Kzlhisar Ky o civarda bulunmakta idi. Halen kirishanenin bulunduu yere Kirane ve nr kyne raslayan kuzey semtine de elebi yeri denir.
Dier hamamlar, Slbey, Sarkad, Yenice mahalle hamamlar olup hepsi kk hamamlardr. Bunlardan Sankad hamam Hzrbey camiine vakf olduu halde mlkiyetle idare edilmektedir. Bu hamamn yapcs Sarkad, Isparta'nn Osmanllara gemesinden sonra atanan ilk mftdr. Mezar Kumyol mevkiinde - Hac aban Bahesi yannda - idi.

Sarkad'nn ad Sleyman Efendi'dir. Sarkad hamamnn senelik gelirinden 12 kuruun, elebiler mahallesindeki demirli mescit mumuna vakfedildii, mescit yklp yeri mezarlk olunca bu vakfn Hzrbey camiine teahsis edildii, mescidin 1160 (1748) tarihine kadar mamur olduu evkaf kaytlarnda grlmtr. Demirli mescidin mezarlk olan ksmna simdi Kad Mezarl denir. Isparta iinde Dere mahallesinde bir, elebiler mahallesinde iki hamam daha yapld, dere mahallesindekinin yerine okul, elebiler mahallesindekilerden birinin yerine medrese, ncsnn yerine ev yaplmtr. nc hamamn Kutlubey zamannda ve Sadiye Buk'as bitiiinde yapld ve gelirinin yarsnn ulucamide imam ve hatiplik edenlere, dier yarsnn bu cami hademelerine tahsis olunduu 1160 (1748) tarihli sicil kaytlarnda grlmtr. Bu hamam, 1230 (1815) tarihine kadar ilemekte olduu halde, bu tarihte hamama yakn bir yerde oturan Isparta Mteselliminin kzn,

mtesellimin kethdas, kendi ei zerine kuma olarak almak istemi, kethdann kars bir bahane ile kz evine ararak, gece misafirliinde bomu ve cesedini hamam klhanna attrm olduu anlalnca, mtesellim hamam Mel'un Hamam diyerek kapattrm, uzun sre kapal kalan ve harap olan hamamla yeri 1270 (1855) tarihinde Day Olu Hac Ethem Aa'ya Evkaf idaresince satlm, aa da hamamn yerine ev yaptrmtr.
C. ISPARTADAK ESK HANLAR

Bu tarihin yazld gnlerde Isparta'da dokuz han vard. Bunlar, Kerimpaa, Antalyalolu, Hatipolu, Alaybeyolu, Pamukhan, Vakfhan, Kerestehan, Nalbanthan adlarn tayordu. l - - Kerimpaa ve Nalbantolu hanlar Kayma,kkap civarnda (imdiki Isparta otelinin yerinde) Antalyalolu han samanpazarnda, Hatipolu ve Pamuk hanlar tuzpazar'nda, Alaybeyolu han Ulucami karsnda, Kerestehan hkmet civarnda, vakf hanlar ise buday pazannda idi. 2 - - ar iinde Pekmez han ve bazan Marpuu han denen bir han, odun pazar civarnda Mubayaaclar han adyla bir baka han daha evvelce varken bunlar 1231 (1816) yangnnda yanm, yerlerine sahiplerince dkknlar yaplmtr. 3 - - Hatipolu han, Pirdevsbey camiine bitiik olan Hatipolu Medresesine vakf olarak yaplmtr. 4 - - Buday pazarndaki iki vakf handan birisi Defterdar Abdurrahman efendi, dieri Kamaa tarafndan yaptrlm olup bunlar kn gelen devecilerin ve katrclarn oturmalarna elverili yksek odalar, ortasnda deve ve katrlara mahsus ahrlar bulunmakta idi. Hanlarn evresindeki dkkanlarn gelirleri hanlarn onarmna harcanyordu. Bu hann 1190 (1766) tarihlerinde yapld vakfiyelerden anlalmaktadr. 5 - - Kamaa han, vakf sahipleri tarafndan iletilmekte iken zamann Mtesellimi ( = mutasarrf )'ne mensup aalardan Nideli Mehmet efendi adnda birisi, bu aileden bir kz alarak hana el koymu, etrafna dkknlar yaptrm, halkn mani olmas karsnda mtesellime mracaat ederek kendi namna berat aldrm, ahrlar kaldrarak kendisine irat getiren dkknlar yaptrmtr. (Bu hann 1252/1836 tarihinde Padiah fermanyla ahs mal haline sokulduunu tesbit ettim.)

KNC KISIM /NC BLM

Isparta'da Tekke ve Trbeleri bulunan Kutsal Kiilerle (= Evliyalarla) bunlarn kerametleri ve Isparta'dan yetimi Bilim ve Siyaset adamlarnn Hal Tercmelerine Dairdir

I . Isparta KAZA MERKEZNDEK KUTSAL KLERN TRBELER

(= Isparta Evliyalar)
1. PREFEND SULTAN (= PR MEHMET HALFE)

Isparta'nn Namazgah yresinde (imdiki Glya Fabrikas karsnda) bulunan mezarlkta, kendine zel bir trbede, gml olan Pirefendi Sultan'n asl ad (Hamidi Piri Mehmet Halife) dir. Kendisi (Seyid Ahmet Buhar) halifelerinden olup vatan olan Isparta'da uzun sre oturmu, Hicri 961 (M/1554) tarihinde ecelile lmtr. akayik'i Numaniye'de, ad geen bu zatn H. 962 (M/1555) ylnda ld yazlmakta isede Trbenin stndeki kitabeden H. 960/61 tarihlerinde ld anlalmaktadr. (19) Yine ekayiki Numaniye'ye gre, kendisi Seyid Buhari'den cazet ve Hilfet (= Diploma ve Halifelik) alm ve halk'la ilikisini keserek, hcresinde badet ve Tat (= Namaz, dua ve ile) ile vakit geirmitir. Halk arasnda kendisinin pekok Kerametleri ve Olaanst Gleri bulunduuna inanlr, trbesi ziyaret edilirdi. Pirefendi'nin evi Karaaa mahallesinde, Tekkesi Camii atik mahal(19) Sz konusu kitabe hakknda .H. Uzunarl u bilgiyi vermektedir: Trbenin kaps zerindeki iki satrlk sls yaz ile (Bu binann sahibi Piri Mehmet, Emiri Buhari'nin halifesi olup, binann yapmna H. 960 (M/1552) tarihinde baland.) ibaresi Arapa olarak yazldr. Emiri Buhari, Yldrm Bayazd'a damat olan ve Bursa'da trbesi bulunan Seyid Ahmet Buhari'dir.

leinde idi. Tekkesinde bulunan bir Yeil Direi kucaklayan Delilerin aklland sylenirdi. Bunun iin deli trbeye gtrlr. nce Pirefendi Nefes eder (= Okur fler), sonra orada hazrlanm illarla bir mshil (= Srgn ilc) iirilir. Daha sonra boynuna bir zincir taklarak, yeil direk kucaklatlr di. Bu tedaviden biroklarnn aklland grlrd. (20)
imdi buraya halk arasnda Bimarhane (= Akl Hastanesi) veya Darifa (= ifa yurdu) denilir.

Pirefendinin lmnden sonra, bu tekkeye birka oda daha eklenmi, eskisi gibi deliler gtrldke yeil direk kucaklatlr, Tekkede bulunanlarn hazrladklar illar ve erbetler iirilir. Tekkenin iki caddeye alan iki kaps bulunduundan, bazlar delileri gtrp bir kapdan sokup, dierinden kararak iyiletirmeye alrlar, bazlar da daha akll olmak iin bu ii kendileri yaparlar. Pirefendi salnda, Gkay denilen yerdeki Sardere'de, dan eteinde abdest alacak su bulamadndan asasn bir vurmu ve oradan su fkrmtr. Bu suyu Keeci Mahallesi dervilerinin ricas zerine, halkn da yardmyla, Keeci Mahallesine getirtmi, tane de hayrat eme yaptrmtr. (Pirefendi suyu diye hal ad sylenir.) Pirefendi'ye ait baka bir keramet'de udur : Hicri 951 ylnda Sadrazam olan Rstem Paa, Antalya Mirilivalnda (= valiliinde) bulunduu srada, Padiah Kanuni'nin gazabna uram, Isparta'ya gelerek Pirefendiye snm, ondan akl istemi, Pirefendi Padiah senin iin iyi eyler dnyor, fakat, sizin iin kurtulu yolunu Eridirdeki eyh Burhanettin Hazretleri gsterebilir. Ben onun yannda bir damlaym. diyerek gndermi. Gerekten Rstem Paa, bir sre sonra Sadrazam olmu. Fakat, Pirefendi ve Burhanettin'e olan vefa borlarn unutmu, dokuz yl sonra makamdan ayrldnda bunlar hatrlam, ama o zaman da Piri halife lm bulunduundan, mezar zerine yar krgir, st ahap bir Kabir yaptrm olduu sylenir. Pirefendinin salnda, Manisa, Konya, Ktahya valiliklerinde bulunan ve bir ara Ispartaya gelen Sultan kinci Selim (= Sar Selim) Pirefendiyi ziyaret ettiinde Byk ehzade Sultan Mustafaya taht nasip
(20) Burada delilere uygulanan tedavi ekli, bugnk, psikiyatrik metodlara ok benzemektedir. Eski Trklerde din adamlarna Kam denirdi. Bunlar ayn zamanda doktordu. Pirefendi'nin de bir kam olmas muhtemeldir. (S.S.) (Bu konuda Bak. Eski Trk Din Tarihi. A. nan. 1976. Kltr Eserleri.)

olmayacan, Kanuniden sonra kendisinin Padiah olacan) sylemi, H. 974 te Padiah olunca imdiki Kubbeli, Krgir Trbeyi yaptrd sylenir. Pirefendi Sultan, Karaaa mahallesinde, evine yakn bir yerde bir Dolma eme ile, bir Mescit, birde Okul yaptrmtr. Pirefendi'nin Trbesi, her Murad ( = Dilek) iin gidilen, Hzr' bulmak iin her aramba sabah namazndan sonra ziyaret edilen bir makamdr.
2. HALFE SULTAN

ehrin dnda, Halfasultan denilen yerde trbesi olan (Halife Sultan) Feraiz Sarihi (= Miras paylar aklaycs) olarak n yapm (eydi Halife) dir. Bu zatn Feraiz'den (= Kur'ana gre Miras hukuku) (Ruh'al uruh) (= erhlerin Ruhu) adl eserin yazar olduu ve salnda nice kerametler ve harikalar gsterdii sylenmekte ise de, ad geen eserin nsz'nde ve baka yerlerinde adna ve yaad zamana dair hi bir bilgiye rastlanmamtr. Eserin Ispartada bulunan yazma nshalarndan birinde ve ba tarafta Bu eserin Beyehir kazasnn Kuakl (veya Kakl) bucandan ve Erdebili Tarikat halifelerinden eyh Aladdin Efendi'ye ait olduu yazldktan sonra, nazm halindeki ibarelerden eserin Hicri 930 (M/ 1524) ylnda sona erdii ve Aladdin Efendinin Isparta'da ld yazlmaktadr. Halk dilinde, eydi Halife'nin eyh Aladdin efendinin Ispartaca eyhi ve Feraizde Hocas ve stad olduu, eydi halifenin lmnden sonra, feraizde phe ve tereddde dt hallerde, Halife Sultann trbesine giderek, ona tevecchle (= nnde eilerek) zorluklarn giderdii rivayet olunur. u halde ad geen eserin, Halife Sultan tarafndan, Aladdin efendiye brakld anlalyor. Bundan da eydi Halifenin, eyh Aladdinden nce geldii, eserin Aladdin efendinin lmnden sonra yazld sonucuna varlmaktadr. nk Tarikat sahibi eyh Safiyeddin Erdebili'nin lm 735 (1335) Hicri ylnda olup, onun halifelerinden, bu taraflarda tarikat yayan, Amasya da oturan Abdurrahman Erzincani (= Erzincanl) H. 805 (1400) de len Yldrm Bayazd zamannda yaam nl eyhlerdendir. Hatta Timurlenk'in Hamideli yresine geldiinde, bu tarikata zel bir sevgisi bulunduu cihetle, eyh Aladdin'in bu tarikata mensup olmasndan tr, sair yerlerde yapt ktlkleri Ispartallara yapmad, rivayet edilir.

Bylece, gerek eydi Halifenin, gerekse Aladdin efendinin yaam srelerinin 880/900 hicri yllar arasnda olduu anlalmakta olup, doum ve lm tarihleri Ispartaca kesin olarak bilinmemektedir. Kamus'ul-Alm'da Kara Seydi adnda Hamidli (= Ispartah) bir zat daha yazlmakta isede bunun Bayazt Han vakflarna memur olduktan sonra stanbul kads olduunu ve Fenari ailesine intisabettiini aklamasna gre, bu zatn buralara gelmedii ve adnn bile duyulmad malmdur. 3. EYH ALADDN EFEND (= ALDAN EFEND) Ispartann Hac vaz ( = Hac ayvaz) mahallesinde, hergele meydann dousundaki Binti Emir1 Kabristan iinde bulunan ve halk arasnda Aldan Efendi Trbesi denilen mezarda yatan eyh Aladdin Efendi, Erdebili Tarikat'ndan olup, yukardaki aklamalara gre eydi Halife'nin Halifesi (= eyhin vekili, eyhten el alan) olduu anlalmaktadr. Gerek Halife Sultann, gerekse Aldan efendinin trbeleri zor durumda kalanlarn uradr.
4. HCE' SULTAN/ABDLKADR GEYLN

Isparta'nn Hisarefendi mahallesinde, delikli ta yannda Uyuolu Tekkesi adyla bilinen yerde yatan Abdlkadir Efendi aslen Ispartah olup Murad Hdavendiar (= I. Murad) zaman bilginlerinden Mevlna Ali Ts'ye hizmet ederek baz rtbe ve mansplar (= Memurluklar) alm daha sonra Fatih Sultan Mehmed'e hocalk etmitir. H. 857 (M/ 1453) den 872 (M/1467) tarihine kadar Babakanlkta bulunan Byk Vezir Mahmut Paa'n karalamasyla Azl'edilerek Isparta'da oturmaya memur edilmi ve nihayet tutulduu hastalktan kurtulamayarak Ispartada lmtr. Ad geen zat nl Abdlkadir Geyln'nin kurduu Kaadiri Tarikat'na girdiinden ve ad da Abdlkadir olduundan ondan ayrt edilmek iin ad Hacei Sultan/Abdlkadir Geylni olarak n almtr. Abdlkadir Geylni, sakaln kna ile boyadndan, Knal Abdlkadir Efendi de derler. Ahlk' Ali sahibi mehur Knal Zade Ali Efendi bu zatn oludur. (21)
(21) Isparta Tarih yazanlarn hepsi de Knalzade Ali Efendi'yi buradaki bilgilere dayanarak Abdlkadir Geylni'nin olu olarak gstermektedirler. Ancak, slm Ansiklopedisinin Cilt 6, 709. sayfasnda (Adnan Advar'n yazd Knalzade Ali Efendi yazsnda) Knalzade'nin babasnn 1559'da len Kad Emrullah Efendi olduu yazlmaktadr. Biline!.

Gemiteki byk adamlarn hal tercmelerinin yazl bulunduu Hazine'i Fnn adl derginin I. Yl. No. 7 sayl nshasnda (Kendisinin 916 (M/1510) ylnda Ispartada doduu, H. 938 tarihine kadar akrabasndan bulunan Sadrazamlardan Kadri efendi'nin retim ve eitimi altnda bulunduu gsterilmesine gre, Abdlkadir efendinin 916 da veya daha sonra ld anlalyor Bu hesapa, 70 - 80 yan gemi oluyor. (22) Abdlkadir efendi'nin yazl hi bir eseri yoksa da olu (!) Ali elebi'nin Ahlk' Ali (= Yce Ahlk) adl nefis eserinden baka Tecrit ve Mevakf Haiyeleri'le Durar ve Grar Haiyeleri, vakfa ait birka bror vardr. dil zerine '(= Arapa, Farsa, Trke) iirleri vardr.
Eeri Hanei pr naktr binay' cihan Veli kitabeleri Kll Men Aleyha Fan... kta's onundur. (Anlam: Geri, dnya evi ok ssldr, Lkin kitabeleri Btn insanlar fani'dir yazar.

Ali elebi, 979 (M/1572) de Edirneye giderken Nikris (= Gut), (Damla) hastalndan lmtr. (= Romatizma'ya bal kalp hastal olmas mmkn) ls Edirnekap surlar dnda, stanbul yolu zerindeki Nazr Mezarl denilen yerdedir. Knalzade Ali elebinin olu Hasan elebi'de (1564-1607) babas gibi mehur ve bilgili bir zat idi. Hasan elebi Tezkeresi adl nl kitabn yazdktan sonra, tutulduu hastalktan iyi olabilmek iin gittii Msr'n Reit kasabasnda kad iken H. 1013 (M/1607) de lmtr.
Gerek sengi siyah olsun, gerekse atlas' diba Garaz bir balis'i rahat bulunmaktr ba altnda beyti de onundur. (= Anlam:

(ster karata, isterse atlas kumatan olsun garaz,, ba altnda rahat bir yastk bulunmasdr.) Yine Hazine'i Fnun'da yazldna gre Hasan elebinin kk kardei Abdrrahim Efendi de, babas ve kardei gibi, medrese tahsilinden sonra zamann bilginlerinden Ebussuut Efendi, Abdlkerim zade, Bostan efendi gibi hocalardan ders alm, 995'de Rumeli kazalarnda kadla balam, Beyehir de kad iken H. 1000 tarihinde lmtr.
(22) Knalzade Ali Efendi'nin, Abdlkadir'in olu olduuna gre, Abdlkadir Efendi'nin onun doum, tarihine kadar 70 - 80 yl yaad hakkndaki Bc-zade'nin tahmini, yukarda akland zere, Knalzade'nin babas olmad, dedesi olduu ortaya ktndan, bu tahmin yerinde deildir. Abdlkadir'in lm tarihinin aratrlmas gerekir.

Kerami takma adyla yazlm iirleri vardr. arh'a dayanma nekadar stvar ise Yerin, efendi alt da var st var ise. beyitleri onundur. Anlam: (= Dnyaya dayanma nekadar salam olursa olsun, Efendi, yerin st varsa alt da vardr.

Abdlkadir Efendi'nin Trbesi karsndaki Delikli Ta'dan sska ve hasta olan st ocuklarn, haftann Cumartesi ve Perembe gnleri gn domadan, sabah namaz vaktinde, iki kadn kar karya gelerek birbirine Al r ver sa! diye seslenir, ocuu veya yedi kere delikten geirerek birbirine verdikten sonra arkalarna bakmadan, dnp gidreler. Tanrnn iznile ocuk iyi olur ve sskalktan kurtulur, derler. Bunu, Abdlkadir efendinin kerameti ve bir eit Irvasa sayarlar. Delikli tasla, efendinin trbesi ve yresindeki birka odal Tekkesi hala durmaktadr. Ayrca eyhi ve mritleri yoktur. Ayin yaplmaz. Kamus'ul-Alm'da H. 955 (M/1548) tarihinde Bursada len ve Musa Baba Trbesi civarnda gml eyhlislm Abdlkadir Hamidi'yi Ispartadaki Abdlkadir Geylni sanarak, Geylninin Bursada ld yazlmakta isede yanltr. O baskasdr. Hem de Abdlkadir efendinin babas Hamidi Mehmet efendi olduu halde, hangi soydan ve aileden olduu, sllesinden kimse bulunup bulunmad Ispartaca malum deildir. zellikle, Bursal Tahir Beyin Osmanl Mellifleri eserinde Tekke sahibi Hacei Sani Abdlkadir efendi'nin eyhlislm olmayp Rumeli Kazaskerliine kadar ykseldii aklanmakta, Bursadaki eyhlislm Abdlkadir efendinin Fkh'tan eserleri ve iirleri olduu yazlmaktadr. Bir iirinde :
Zer gibi sz' gdaz icre safadan raksa gir, Pr keder olma buluttan nem kapp ahen gibi.

Anlam: Atete eriyen altn gibi sevinten raksa gir, Buluttan nem kapan demir gibi kederlenme. dediine gre, kendisinin Mevlevi tarikatna mensup veya mevlevilii seven bir zat olduu anlalmaktadr. 5. GKVEL SULTAN (= EYH RECEP) Harabizade veya ubukcuzade Medresesi diye anlan, Abdipaa ( = Kavakl) camii bitiiindeki medrese iinde gml olan Gkveli Sultan veya eyh Recep Efendi, slmln Ispartaya yaylmaya balamas sralarnda Horasan'dan gelmitir. imdiki gml olduu yer o za-

manlar balk, bahelik ve ehir d olduundan Zaviye ve Tekkesini burada kurmu, birok vakflar elde ederek, gelen gidenleri misafir etmeye balamtr Kendisinin birok keramteleri olduu sylenirse de, en nemlisi, 3-4 yana geldii halde yrmeyen ocuklarn bu trbe evresinde defa yrtmek suretile yrr olmalardr. Bunun iin Cumartesi ve aramba gnleri ocuklar bu trbeye gtrlr. Bu nedenle Recep eyh'e Ayak Dedesi denilmitir. Gkveli Sultan'n ne zaman yaad ve ld bilinmiyor Ancak, Trbedarlar elindeki bir tapu kaydnda, H. 970 (M/1563) Kanuni Sultan Sleyman dneminde yaplan vakflar saymnda bu trbe ve arazisinin deftere geirildii yazldr. O tarihte ad geen zaviyenin Isparta Medresesi mderrisi Mevlna emsettin Efendi'nin tasarrufunda ( = Mlkiyetinde) bulunduu ve onun adna deftere yazld, vakfnamesine gre tekkeye bitiik evlerde eyhlerin oturduu, avlu ve bahesinin bu lunduu 1140 (M/1728) tarihinde yeniden vakf defterine geirilmitir. Ancak imdiki durumda, bahe ve evlerin bulunmad, etrafnda birka yz yllk mezarlar, yeniden yaplm birka oda vardr Bu odalarda gelen gidenler arlandklar gibi, haftann belirli gnlerinde dini trenler yaplr.
6. SITMA DEDES

Yukarda ad geen Piri Mehmet Halife (= Pirefendi Sultan) nn Darifas civarnda sokak iinde Trbesi bulunan bu zatn kimlii bilinmiyorsa da ad geenin Piri Mehmet efendi zamannda ve daha sonra yaad sanlmaktadr.

Bu zatn, Stma tutanlar, stlm St yapraklar zerine yatrarak terlettii, sonra St aac yapraklarn ve Kabuklarn kaynatarak hastalara iirdii bylece stmay iyiletirdii sylenir. imdilerde bile bu kaynam sular iip, mezarnn stne yatan hastalarn iyiletii grlr. (23) (Baz evrelerde, bu zatn Karasofu veya Karakad adyla Piri Men(23) ok eskidenberi stma tedavisinde st yapra ve kabuklarnn kullanld, bunlardan kinine benzer bir madde elde edildii bilinmekte ve uygulanmaktadr. Bu arada, okunup flenmesi, eyhe kerametler atf, tedavide yardmc olmakta, eski Trklerdeki DN ADAMI ve HEKM durumunda olan Kam'larn, usullerinin, Trkistan'dan buralara kadar gelerek, uyguland sanlmaktadr. (S.S.)

met Halife'nin derviliini yapt 965/970 yllarnda ldnde, imdiki yerde bulunan evinin bahesine gmld, buraya bitiik olan bir eve halen Sofu evi denildii sylenmektedir.) (Yazar Bczade, hekimin yazd reeteyi ezerek ieri bir hastann iyi olmasn latife yollu yazmaktadr.)
7. HIZIRABDAL SULTAN

Tekke Mahallesinde kendi adyla anlan trbede gmldr. Eldeki vakfiyelere gre Hicri 880 (M/1476) tarihinde Nakibendi Halifesi olarak Ispartaya yerlemi, mritlerince yetitirilen rnlerle tekke gelirini salamtr. Kendisi hi bir namazn karmaz, mritlerini Kuluk, ve Gece namazlar da klacak, ve her hal iin Sabr ve Doruluk'-tan ayrlmayacak kimselerden seermi. Hzrabdal, H. 937 (M/1531) ylnda lmtr. Canna ola Rahmet! sz - Ebced hesabyla - lmne Tarih drlmtr. Bu zat aslnda Nakibendi iken, buraya snan Bektailer'in etkisile, Tekkesi zamanla Bektai Tekkesi halini almtr. Burada kurulan Tekke Mahallesi sakinlerine de Bektai gzyle baklmtr. Bektasiler, bu trbeyi ziyaret etmek iin uzaklardan gelirler. Bektai olmayanlarn da Adak'ta bulunduklar grlmtr. Kendisi halka iyi davranr, herkese iyilik etmeye alrm. Glck boaznda iyi bir ime suyu bulan Hiristos adndaki bir Rum, bu suyun bir ksmn Mslman mahallelerine vermek isteyince kilisesince Afaroz edilmi, Hzrabdal, kendi tekkesi arazisinden geirtmek zere, suyun kendi mahallesine kadar getirilmesini salam, Trbesi yanndaki Akoluk veya. Taoluk denilen hayrat emenin halka almasn salamtr. Suyu balayan hayr sahibi Hiristos ldnde, hrstiyanlar dini ayin yaptrmamlar, kendisi salnda mslman olmadndan ne ekilde gmlecei Hzrabdal'a sorulduunda Yaptrd emelerden birinin stne gmlmesini sylemi ve yle yaplmtr, derler. lmnden sonra gelen halifeleri zamannda, tekke yava yava arazi kaybetmi, Trbe ile civarndaki birka evden ibaret kalmtr Halen Trbesi yerindedir. Akoluk emesinin arkasndaki kk bir yerde keramet gsterdikleri sanlan birka kiinin mezarlar da vardr. Bunlara Hzraa zadeler denir.

8.

TEBERDAR MEHMET DEDE

Yukarda ad geen Mevlevihane de gml bulunan Teberdar Mehmet Dede (Sefinei Mevleviye) adl kitabn 2. Cilt. 66. sayfasnda yazl hal tercmesine gre, aslen Ispartal olup, Saray Teberdarl (= Baltal asker) ve Enderun (.= Saray okulu) na girmi iken maln mlkn terk ederek Mevlevi olmu ve Konya'da Mevlna Dergh eyhi Bostan elebi'den Sikke (=Klh) ve Hrka alarak Mevlevi eyhi olmutur. Orulu ve yaya olarak birka defa Hicaz'a gitmi ve dnte am'a urayarak - aslen Karamanl olan - Kartal Dede'den (Halifelik) alm, Ispartaya gelerek yerlemi ve Mevlevihane'de ayin yaptrarak Mesnevi okutmutur. Bazen ayin yapmak zere Minasn ve Sidre'ye giderlermis. Hatta, Sidrede bulunduu bir gn Hzr'la karlat, Minasn'daki bir trende Din byklerinin - ekillenmi - ruhlaryla karlat rivayet edilir. Doum ve lmne dair bir kant yoktur. Ancak, Bostan elebi ve Kartal dede'den el ald Sefinei Mevleviyede yazl olduuna gre, Bostan elebinin yaad I. Sultan Ahmet ve Kartal dede'nin yaad 4. Murad dnemlerinde sa olduuna gre H. 1012/1032 yllar arasnda yaam olmas gerekmektedir. Buna gre adna kurulan dergh 300 Senelik'tir. Bu zatn Farsa iirleri vardr. Teberdar Mehmet Dedenin, salnda Sarlk Hastaln tedavi ettii, Sarlkl hastalarn dili altn ustura ile keserek biraz kan aktt sylenir. Trbedar olanlar hl bu tedaviyi uygularlar. Teberdarn sk sk gittii Minasn ve Ahipnar gibi mesire yerleri yaz aylarnda, Perembe erkekler, Cuma kadnlar olmak zere btn bir mevsim, halk tarafndan ziyaret edilir Dualar ve mnacatlar okunur. Sonralar bu dini trenler, bozularak buralar mesire ve elence yerleri halini almtr.
9. YAVRUZADE (= KILICI) HACI HSEYN EFEND

Isparta'nn Tabakhane mahallesinde bulunan Yavruzade Tekkesi'nin kurucusu olan Hac Hseyin Efendi, Sav Ky erafndan ye Yenieri zmresinden Abdullah Emin Aa'nn olu olup H. 1180 (M/1767) ylnda domu, babas 1182 (M/1769) Krm Savanda ldnde, annesi Yadigar Yavru diye ardndan, Sav kynde ad Yavru kalm. O zamanlar Sav kynde hafzlar ok olduundan okuma yazma ve dini bilgiler renmi, daa odun kesmeye gittii zamanlar gecelerini Darviran kynde Mahmut Baba Tekkesinde yatarak geirmi orada Tarikat ayinlerini renmi ve baz hocalardan dersler almtr.

Yenieri ocuu Kulolu olmas nedenile, babas gibi yenierilie girmi, Arabistanda bir sre askerlik yapp Hac olduktan sonra Ispartaya gelmi, o srada yenierilerin evlenmelerine Padiah zni ktndan, Ispartal Siildr Zade smail efendinin, (Gm Hoca) dan bir oulla dul kalm, kz mmhani hanmla evlenmi, oullar smail ve Emin bu hanmdan domutur kinci Mahmut zamannda Yenieriliin kaldrlarak Nizam Cedit'in kurulmasyla, stanbula kaarak adn deitirip baz tekkelerde kald srada, birgn Ayasofyada namaz klarken, Yahya Efendi Dergh eyhi Mehmet Nuri emsettin efendi'yi dnm, hi grmedii bu zatn tekkesine gittiinde, kendisini eski bir tandk gibi kabul etmesinden, kerametine inanm ve ondan Elalm, eyh kendisine Kl eklinde bir ta giydirmi bu nedenle ad (Klc = Kl gibi tal) olmutur. Ispartaya geldiinde, Kla Kynn aarndan bir ksm kendi tekkesine verildiinden, Isparta da tekkesini kurmutur. H. 1275 (M1858) de Ispartada lm, tekkesine gmlmtr. Yahya Efendi tekkesinde yetitirdii olu Mehmet Emin Efendi yerine gemitir (Yavruzade Klc Hseyin efendinin ei mmhani Hanm Annemin halas olup, doduunda ona st vermitir. Klc, Hac Hseyin efendi Dedemin evine geldiinde sk sk grdm iin eklini ve kyafetini iyi tarif edebilirim. Kendisi iri yapl ve iri kemikli, uzunca boylu, ar bal ve heybetli bir zat idi. Banda klca benzer bir ta, srtnda vine rengi softan yaplm bol bir Bini (== Cbbe), akr ( = dar alvar) ve tacnda yeil bir Destar (= Sark) vard. Sesi biraz kalnca, sz vekarl ve hakimane (= Filozofa) idi. Dedeme beni sorduunda Kzm Havva'nn oludur.! dedi, Dua edip srtm okad.) Yerine geen olu eyh Mehmet Emin, 1235 (M/1820) ylnda Ispartada domu, bir sre days Sldr zade-ceddim - mer efendi'nin gzetimi altnda okuyup yazmay rendikten sonra babas gibi stanbuldaki Yahya Efendi dergahna girerek emsettin efendi'den 30 yl mritlik etmi, ondan Ta ve Hrka alarak eyh olmutur. Arapa ve farsa bilir, biraz da Siyasetle urard. Tarih'e ve evliyalarn yaaylarna dair eserleri okur, bu esereri kitaplnda toplar, dergha gelen bilginlerle bu konularda sohbet ederdi. Siyasetle uramas yznden, bir ara kovuturmaya uram, bir aralk hapisten kaarak, zmir'e ve Adalara gitmi oralarda vaaz'lar vermi, ecnebilere bile kendisini kabul ettirmitir. zmirde vaazlarn dinleyen bir ecnebinin kendisini kutlayarak 20 ngiliz liras hibe ettiini sylerdi.

1299 (M/1883) de Ispartaya gelen Konya valisi ngiliz Sait Paa ile memleket ilerini grrken Bir ban bekisi hrsz ve hrszlara yatak olursa, o badan zm beklemek saflk olacandan,-Saltanat merkezi asalaklar, sizin gibi iyileri bertaraf ederek, bir zamanlar Rumeli'ye hcum ettiler, oray bitirdiler, elden kardlar. Bir zamanlar Yemen ve Arabistana yklendiler, araplar soyarak canlarndan bktrp isyan ettirdiler. Savurganlklarnn ve sefahetlerinin karln kaybedince, imdi de Anadoluya sardlar, yayldlar. Anadolu halk bilgisiz ve fakir olduundan, az zamanda bu usta hrszlar'n tuzana derek, eski meslek ve san'atlarn unutacaklar, perian olacaklardr. Dardan gelen mallarn Anadoluya yaylmas iin zmir - Aydn demiryoluna imtiyaz veriliyor da Ispartanm mallarn yollayaca Antalya'ya bir yol ve Liman yaplmyor. eklinde konumu, paa bu szleri onaylamtr. (Not : Kafas bylesine isleyen memleketsever bir kimsenin kavuturmaya uramas doaldr.) eyh Mehmet Emin Efendi, salam yapl, iyi dnr, ak fikirli dini ve milli gayret'i Tam olduu halde, hi bir hastal olmadan ve yataa dmeden 1308 (M/1892) de lm ve babasnn yanna gmlmtr. Byk olu, kardeile birlikte, evlerinin yannda bulunan Tekkeye bakyorlar. Eskisi kadar dervileri vardr. Gelen gidenleri misafir ederler. Ramazanda ve dini gnlerde tekkede ayinler yaplr. (Tabii 19001u yllarda)
10. TAVGANALI EYH HACI MEHMET NUR EFEND

Ispartal olup, genlii stanbulda Dinsel ve Bilimsel renimle gemi, iyice yetitikten sonra Krehirdeki Hac Bekta Veli derghna Pstnisn ve eyh olarak gnderilmi, orada evlenerek, H. 1276 (M/1872) ylnda vatan olan Ispartaya gelerek skender 'Mahallesinde, Hac Yunus Evi denilen evi satn alarak birka oda ekleyerek Tekke haline getirmitir. Esasen Nakibendi olduundan, tekkede, bu tarikata ait ayinler dzenlemeye balamtr. Bir aralk Mftlk ve Mderrislik'te yapmtr. 1288 (M. 1872) de lm, evinin alt katna gmlmtr. Ar ve sz giderici dualar, byk mhr eklinde baslm Muskalar ile n yapmtr. lmnden sonra olu Tevfik Efendi babas gibi olamadndan Tekkeyi damad Mft akir Efendi bir sre ynetmitir. Tekkenin mal ve geliri yoktur.
11. BEKAZALI OSMAN ZHT EFEND

Bu zat, 1210 (M/1795) ylnda Fethiye'nin altlar kynde domu,

1290 (M/1875) de Ispartada lmtr. Ispartann Yenice Mahallesi civarndaki mahalle mezarlna gmlmtr. 80 yana kadar, Yaylazade mahallesindeki evinin altndaki Hcre'de renci yetitirmitir. Babas, mer Aa Cezayir savasnda ehit dt iin, daysnn yannda renim yapm, 20 yana kadar kynde iftilik yapmtr. Daha sonra Elmal kazasnda 6 yl medresede okumu, o srada kazaya gelen demili Hac Hasan Efendi ile Konyann Hadm kazasna gitmi, Hadimli Ahmet Efendiden dersler alarak yetimi, Ahmet efendinin ldrlmesi zerine Konya'da bulunan, ve onu Hadime getiren Nakibendi eyhi Hac Hasan efendi'nin yanma gitmitir. On yl da onun yannda kalarak el aldktan sonra, hocas tarafndan 1250 (M/1835) de Isparta'ya gnderilmitir. Ispartada evlenmi, 6 ocuu kkken lm, 1261'de olu Emin, 1267'de ikinci olu Ahmet, 1273'de nc olu Mustafa domutur. Gndzleri inili cami (= Kavakl Cami) de Ruhul-beyan Tefsiri okutmu, geceleri Abdi Paa medresesindeki hcresinde ibadet ve Taatla megul olmutur. Sav'dan gelen ve Isparta'dan katlan mritleri pekok olduundan, o zamanki Hkmete gze batm, bu nedenle Memleketi olan Fethiye'ye srlmesine karar verilmi, srmek isteyen Arap Kaymakam ( = Cezayirli Ahmet Nazif) o srada baka yere atanm, yerine gelen erkes Ali Necip bey srme iine giritiinde Hkmetin Harem dairesi yanm, bunu Osman efendinin ksknlne yorumlayarak kendisini ululam, hatta ona mrit olmutur. Ali necip bey, 1284 ylnda ikinci defa Paa olarak Isparta mutasarrflna gelmi, Ispartadan Konya Merkez mutasarrflna gitmi, Gz mstakil mutasarrflkta olan paa, Saraya mensup bir hrstiyan araclyla - para yedirerek - mevki almak istemi, bunu duyan eyhi Osman efendi bir mektup yazarak Hak kapsn brakp bir nabekr'a m yalvaryorsun, bu kt fikirden dnmezsen ve tvbe etmezsen mutlaka yok olursun! seklinde ki bu mektup zerine Pasa giriiminden vaz gemi, bir sre sonra Beylerbeyi rtbesile Manisa mstakil mutasarrflna atanm, ve Osman efendiye 100 Altn hediye yollamtr. eyhin teekkr mektubunu ben yazdm. (= Bczade). Kendisinden mritlik istedim. Bana Mrit olursan Devlet ilerini hakkyla gremezsin.. altn yerde halka daha faydal olabilirsin.. Bu i senin yapacan ibadetten yetmi kat daha fazladr. diyerek dileimi kabul etmedi. Bekazal'nn yerine geen Naili Zade Hac Abidin ve Fakih Hseyin efendiler 1303 (M/1887) ye kadar hizmetlerini srdrm, bir yl ara ile lmler, her ikisi de Isparta'daki Byk Mezarla gmlmlerdir.

12. ATEZADE EYH HACI MEHMET EFEND

Isparta Sipahilerinden Hac Ate Aa'nm olu olup babas Krm savanda Silistre'de ehit olmu, sipahilik ve ehitlik maa kz kardeile kendisine verilmi, kk kardei Feyzullah avu babasnn yannda 18 yanda olduu halde, babasn ehit eden kazaklardan 8-10 kadarn tepeleyip intikam alm, cesareti orduca takdir edilerek Padiah iradesile Harbokuluna girmi. Subay ktnda, orduda yararlklar gstererek Paa olmu. 1293 (M/1877) Rus harbinde Srbiye'de Silistre savanda yaralanarak, bir aya kesilmi, hastanede ehit olarak lmtr. zel SLSTRE TARH'nde kendisi hakknda geni bilgi vardr. Bu olay konumuz dnda olmakla beraber, eyh Mehmet Efendinin nasl bir aileden olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. eyh Mehmet efendi, 1314 (M/1898) de elebiler mahallesinde evi yannda bir Tekke yapmaya balam, 1315 (M/1899) da lmesile olu eyh Bekir Efendi tarafndan yapm bitirilerek Meihat emrile, ibadete almtr. eyh Bekir efendi, stanbuldan dini kitaplar getirterek satar, halk aydnlatmaya alrd. 75 yanda ld.
13. YED EHTLER

Ispartann yedi semtinde, yedi ayr mezarda gml olan bu kimselerden en nls Kesik Ba Gazi olup, Tabakhane camii altnda trbesi vardr. Bunlarn, Ispartanm ilk fetih gnlerinde, gavurlarla savatklar, her birinin bir blgeyi koruduu, ehit olmalaryla olduklar yerlere gmldkleri sylenir. Bunlardan biri eremed dede adyla Germiyan mahallesinde, bir dieri Hu dede adyla doanc mahallesinde, dierleri, neci, Yenice, mahallelerindedir. Adlar belli deildir. Bu yedi ehit hakknda hibir tarihi bilgi yoktur. Halk arasnda eremed dede denilen zat, aceleci olduundan, acele ii olanlar ona adaklar yaparlar.
\ 14. DER YATIRLAR

elebiler mahallesinde yatan Bostan elebi, Yaylazade mahallesinde Hac beir dede, Tekke mahallesinde Leblebici dede, Lgus kynde eyh smail, Kavak dede, Aslan Baba, nr kynde Yakup Dede, Niyazi ve Kerim Babalar, Alikynde eyh Mehmet Kad ve ems' Kamer, Haclar kynde eyh Ali Dede, Sav kynde lyas dede, Destab ve Sinan Babalar bulunmaktadr.

Bunlardan Bostan elebi Hicri 12. Yzylda yetien bilginlerdendir. Tasavvufta, Yaz, rakam ve yldzlara bakarak gelecei anlamakta mehur olduu bilinir. M. 1252 (M/1837) de lmtr. Leblebici baba Hzr abdal zamannda yaam, ok yamur yad ve zarar verdii zamanlarda bir uval leblebi alarak minareye kar, aada toplanan ocuklara leblebileri saar, ocuklar bararak kaprken yamur dinermi. Bundan tr ad Leblebici Baba olmu. Savdaki Destab Baba'nn bulunduu yerden Kkrtl bir su kar. Uyuzlar, Stmallar, kuduz dalamlar burada ykanrsa iyi olurlar diye inanlr. Bu suyun kt yere Sinab denir Sav kynde, oral olan ncili avu'a ait olduu sylenen, ii bo bir trbe vardr. ncili avuun stanbulda Aksaray'da mezar vardr. Haclar ve Alikydeki yatarlarn, Arap - slm ordularnn, Ispartada savatklar srada gelmi olduklar sylenir. Sav kyyle Kla ky arasndaki - eskiden bulunan - imdi yok olmu kadlar kynde bulunan bir mezara Saak ad verilir. Hastalkl ve sska olanlarla ocuu yaamayan kadnlar buraya gelerek ziyaret ettiklerinde salna kavuurlarms. Oraya gidenler, eski elbiseler, ekmek ve rek gtrp ilk Tasladklarna verir, trbeye apt balayarak ayrlrlar. Diyedin kyle - Eski evlenkene - karaaa mahallesi arasnda kalm Hsamettin Trbesi'ne ayni ekilde adaklar yaplr. apt balanr. Ispartann Sidre tepesinde Muharrem Dede adnda bir Mevlevi'nin mezar vardr. Yaz aylan oraya gidip mevlt okur, elenirler. Senirkent'in legp kynde bulunan Veli Baba alevi olup Horasan'dan gelmi, Aslan Baba Trbesi yannda tekke kurarak oturmu, lmnde ailesile birlikte oraya gmlmtr. Trbesinde Tahtadan yaplm bir Kl, Ok, Yay ve demirden bir Kalkan vardr. Sava ktnda bunlar alp savaa gittiine inanrlar. er'i sicillerde grdme gre, bu baba Hicri 10. Yzylda yaam, yleki, klesi Arap Sleymann 1078'de Isparta er'iye mahkemesine at bir davada : Aslan babann olu Bektas dedenin kendisini Azad ettii yazldr Ayni, sicilde, aslan babann Lgus'ta Tekkesinin olduu, H. 900 (M/1495) tarihlerinde ld ve Aslan babann bir olu Bekta Dede'nin H. 1075 (M/1665) tarihinde ld belirtilmektedir. Trbelerinin Vezir Mehmet paa tarafndan yapld, Bektas dedenin lmyle yerine kk kardei Ali Halife'nin getii anlalmaktadr.

Gnen kynde bulunan Seyyid Bali'nin Hicri 8. yzyl sonunda, H. 9 Yzyl banda yaad khne tapu kaytlarnda, trbesi yaknlarnda bir ksm arazi vakfnda pay olduu, yazlmaktadr. Bu zatn trbesi civarnda oturanlarn Bektai Tarikatndan olduklar bilinir. Bu zatn kerameti ocuu olmayanlarn, adak ve nezirle ocuk sahibi olmalardr. Trbesi evresinden aa kesmek tehlikeli ve uursuz sayldndan, trbeleri amlklar arasndadr. Kzldere civarndaki Elvan Dede stmallarn adak yaptklar bir yerdir. Ky iindeki Slkl Dede'nin de Sarlk Hastal olanlarn, sanclanan hayvanlarn iyilemesine yardmc olduuna inanlr. Ayni ekilde adaklar yaplan, Baradz'da Sinan Baba, Mehmet dede, Hasan ve Hseyin Dedeler vardr. Bunlarn kim olduklar belli deildir. Atabey'de, Gazi Atabey trbesinden baka, H. 699 (M/1300) da ld, evvelce belirtilen Halil Bin Ahmet adndaki zatn, mezarndaki geni bir boluktan - Ispartadaki Abdulkadir Tekkesinde olduu gibi - hasta ve sska ocuklar (Al r ver sa'!) diye geirirler. slm kyne giden yol zerinde Hdrlk denilen tepecikte, Hzr Dede ve Pazar Mahallesinde etraf tasla evrilmi Osman Efendi, eme mahallesinde Tal Dede, Kerizlerde Veli Efendi, Altunba mahallesinde Mehmet Dede, slam kyn alca mevkiinde adlar bilinmeyen iki kabir adak ve ziyaret yerleridir. Keiborlu'nun iinde, kuzey doudaki bir tepede bulunan eyh ikem (= ikem Karn demek), 9. Hicret asrnda yaam olup, karn ars olanlar yryerek trbesine gidip gelince arlar geermi. H. 876 tarihli vakfiyesinde ad eyh ikem olarak gemekte bakaca aklama yaplmamaktadr.
15. ISPARTADAK MEZARLIKLAR

Isparta ehri iinde ve dnda ki balca mezarlklar : ar civarnda Byk Mezarlk (=imdi kaldrlmtr), Kk mezarlklar ( = Kad, afak, Ulucam, Meydanlk, Hzrabdal tekke mezarlklar) dr. ehir kysnda Namazgah, Pirefendi Sultan, debboy civarnda Emir Ahmetler, Kum yolda Kerim Hoca, Kel Ali Ba, Sar Kad, Hergele meydannda Binti Emir, ay kysnda Garipler mezarlklar vardr. Namazgah yaknnda bir Ermeni maatl varsa da kaldrlmtr. Rumlarn lleri kiliselerine gmlmektedir.

II. ULUBORLU'DAK KUTSAL KLER

1 - - Uluborlu ilesinde, Ahi Bahaeddin Camii iinde, cami yaptrann evlt ve ahfadndan olduklar sylenen drt zatn adlar ve ne zaman yaadklar malm deildir. Ancak bunlarn, Eridir'de gml olan Ahilerden Mehmet elebi'nin kz Cihanbaht Hatun'un ocuklar olduu, Mehmet elebinin menakibinde yazldr. 2 Uluborluda Efendi Sultan ve adlar bilinmeyen be zatn trbeleri vardr. Bunlardan birinin Eridirdeki eyh Mehmet elebi'nin zamannda yasayan (Hac Halife), dierinin (Hsameddin Efendi) olduklar ve hicri 1000 (M. 1612) tarihinden sonra vefat ettikleri Mehmet elebi'nin menakibindeki baz kaytlardan anlalmaktadr. 3 - - Senirkent Nahiyesi (= imdi ile) legp Ky'nde bulunan Veli Baba'nm hicri 895 (M. 1490) yllarnda yaad anlalmaktadr, lan vardr. Derghta ahap bir cami, mutfak, imaret ve misafirlere mahsus mteaddid hcreler bulunmaktadr Son postniin Mehmet Takiyddin efendinin gsterdii vakfiye ve silsilename'deki tafsilta gre Veli Baba'nm hicri 895 (M. 1490) yllarnda yaad anlalmaktadr. Tekkesi Bektailerin toplant yeridir. Naima Tarihi'nin drdnc cildinde 1057 (M. 1647) olaylar yazlrken 233. sayfada Haydarolu adndaki ekiyann bu tekkeyi bast ve oturanlarn hepsini ldrd yazldna gre bu tarihlerde Tekke'nin mevcut olduu anlalmaktadr.

III. YALVA'DAK KUTSAL KLER

1 Yalva Kazas'nda, Emir Sultan, Doan Baba, Mehmet Celalettin, Ak Sultan adlarnda drt trbe ve tekke mevcuttur. Hykl kyndeki Ikl dede trbesi, hertrl hastalk ve arlarn getiine inanlan 3 - 4 yz yllk bir tekkedir. Buraya gelen halk, trbenin topran biraz su ile kartrp aryan yerlerine srdklerinde ifa bulurlar. 2 Genceli Ky'ndeki (Koyungz Baba), Hamidoullar zamannda, Hamid beyden 702 (M. 1303) tarihinde 4000 ksur Florine satn ald - vakfiyesinde snrlan gsterilen - araziyi tekkesine vakfetmi ve gelen geen bu tekkede kalarak yiyip imilerdir. Daha sonra bu tekkenin gelirleri stanbulda baz eyhlerin eline gemi ve tekke zamanla harabolarak kapanmtr.

IV. ARKKARAAA'DAK KUTSAL KLER

Kasaba iindeki byk mezarlkta (eyh Mente) ve (Erzade) ad larnda iki zat gmldr. eyh Mente'in krgir kubbeli bir trbesi ve evkafta kaytl zaviyesi vardr. Bu iki zatn hayat hikyeleri hakknda bilgi yoktur Ancak eyh Mente'in trbesi pek eski ve Seluklular devri ne ait olduu grlmekte ve soyundan pekok bilgin yetitii sylenmek tedir, j

V. ERDR'DEK KUTSAL KLER

Yazla mevkiinde, bir knbet iinde (Baba Sultan) (Baba) (Palaz Baba) adndaki zatlarla, ayr ayr trbeler iinde (eyh Murad) (eyhlislm Elberda') ve damad (Pir Mehmet Hy) ve torunlarndan (Mehmet elebi) ve (eyh Burhaneddin) efendiler yatmaktadr. 1 -- Bunlardan (eyhlislm Elberda) Trkistanda, Semerkand lkesindeki Berda vilyeti ahalisinden olup hicri 765 (M. 1364) ylnda hicaza gider. Hamidoullarmdan Hzrbey tarafndan, hicazda rastlanarak davet edilmesi zerine, Eridire gelmi olduu sylenir. Bu husus H. 1225 (M. 1810) ylnda Ylanlolu eyh Ali tarafndan, Ispartal hattat Yunus zade Hac Halil efendiye yazdrlan ve aann Eridirde yaptrd medresenin ktphanesine hediye edilen (imdi Isparta Halil Hamid Paa kitaplnda bulunan) Menakip kitabnda yazldr. eyhlislm'n, Hicazdan memleketine giderek 16 olu ve bir kz ve drt hanm ile 30 kadar derviini alarak Eridire geldii bu kitapta yazlmaktadr. Pir Mehmet Hyi ise, Trkistandaki Hoy kasabasndan olup eyhlislm Elberda'ye intisap etmi ve damad olmutur. eyhlislm'n 16 olunun bir gnde ld menakibinde yazlmaktadr. eyhlislmn lmnde yerine damad Pir Mehmed gemi ve Halife unvann almtr. Pir Mehmet Halifenin, eyhlislmn kz Zeynep hanm'dan doma olu (eyh Mehmet elebi) kimyaya merak etmi ve sonra dier bilimlerde tahsilini ikmal etmitir. eyh Mehmet elebi'den sonra tekke bir sre eyhler tarafndan ynetilmi, nihayet Mehmet elebinin torunu Burhanettin kk yata bu tekkenin eyhliine getirilmitir.

Burhanettin efendi'nin hangi tarihte ld malm deilse de, ad Sadrzam Rstem Paa zamanndaki olaylara kartna gre H. 960 967 (M. 1553 -1570) tarihlerinde yaad sanlmaktadr. Ad geen Burhanettin Efendinin H. 970 (M. ,1573) tarihinde vefat ettii ekayik Zeyli'nin 78. sayfasnda yazldr. Burhanettin efendinin trbesi halen Eridirde olup, evlenememi kzlar iki kadn tarafndan trbeye gtrlp bana bir al duvak konduktan sonra, birinin elinde kilit dier kadnn elinde anahtar olduu halde, elinde kilit bulunan anahtar bulunana (Ne aacaksn?) dediinde dieri (u baht balanm kzn bahtn aacam!) diyerek kilidi kzn ba stnde aarlar ve kz evlendii zaman trbenin stne yeil bir bez ve kymetli bir rt rter ve kurban keserler. Ayni ekilde ocuklar yaramaz olanlar, kocalar sarho ve ahlksz olanlar da bu trbeye gelerek adakta bulunurlar. (Yazarn Notu : Bu gibi adaklara ve inanlara dinen cevaz bulunmad baz hadislerle dorulanmakta olduu halde yaplagelmekte olmas, batl inanlarn sonucudur. air Erefin u msr'alar bu konuda dikkate ayandr : eriat men ederken rveti bilmem meded cyan Ne cr'etle keserler tekkelerde nezredip kurban, ller nezr ile is'af edince byle mes'ul, Kyas et parasz i mi grr artk diri insan.) eyhl'islm Elberda'nin, tekkede grdm Silsilenamesinde soyunun Hz .Peygambere kadar ulat yazlmaktadr. Ktip elebi, Cihannma adl eserinde, eyhlislmn H. 600 (1204) tarihinde Eridire geldiini yazmakta ise de, ilk gelilerinde Ankara'ya urayp Hac Bayram' Vel ile konutuklar Menakibinde yazldna ve Hac Bayram'n H. 833 (M. 1430) da vefat ettii malm olduuna ve damad Piri Halifenin hayat da H. 850 (M. 1443) tarihlerine rastladna gre Ktip elebi'nin verdii bilgi doru deildir. 2 - - Baba Sultan denilen zatn Eridir kalesinin ilk fethinde kale bekisi olan gazilerin bas ve babas olduu ve lmnn 900 yl kadar nce olduunu syleyenler varsa da bu konuda resmi bir kayt ve vesika bulamadm. Eridirdeki trbesinin kitabesinde trbenin H. 759 (M. 1358) de Muzafferiddin Mustafa beyin olu Hsamettin lyas bey adna yaplm olduu yazldr. (.H. Uzunarl slam Ansk. Cilt. 5/1. S. 190) Fakat trbesi iinde gml bulunan Sori Baba veya Zorti Baba denilen zatn h. 805 (M. 1403) tarihinde Timur'un Eridir kalesini fethettii srada Nis'e kaan halk Timur'un ldrmesini nledii sylenir. Rivayete gre, Timur Eridire gelip halk iz'a ve tazyike balaynca, ad geen zat Timur'a giderek halka eziyet etmemesi ricasnda bu/

lunmu,. Timur bu ricay kabul etmeyince Senin gib Emir'e zort! demi, oda fkelenip boynuna ta balatarak gle attrm, fakat glde batmayan ve askerlere ta atan eyh glden km ve her rastlad yerde Timur'a Zorttt... demeye devam etmi bu nedenle ad Zorti Baba kalmtr. Bu sylentiye ramen bu zatn hayat ve hal tercmesi hakknda herhangi bir kayt ve vesikaya rastlamadm. Ancak, Timur'la karlat ve Eridir halkn ve kalesini kurtard Giileni Maarifte yazldr. Hkmetede tekkesine baz Aar gelirleri tahsis edilmitir. Bunlarn yannda gml olan Palaz Baba'nn bu trbede Trbedarlk edenlerden birisi olduu ve lmnden sonra buraya gmld sylenmektedir. Bu tekkenin iinde bulunan mermer kplere gl suyu doldurulur. Kplerde souyan sulardan, trbeyi ziyaret edenler ifaldr! diyerek ierler. Eridirde trbesi ve tekkesi bulunan eyhlerden (eyh Murad) veya (Tez Murad) denilen zatn, eyhlislm Elberda zamannda yaad ve btn varln tekkesine balad, ticaretle urat, lmnden sonra buraya gmld sylenir. lmnn H. 880 (M. 1470) tarihinden nce olduu (Pir Mehmet Hoy) nin damad Tosyal Muhiddin efendi'nin bir beytinden anlalmaktadr. Fakat, Trbesinin ina tarz Atabeydeki ve Konyadaki Seluklu eserlerine benzemekte, r tahsis edilen arazinin Atabey Medresesi vakflaryla hemhudut olduu Evkaf kaytlarndan anlalm olmas nedenile, kendisinin Seluklu devri devlet adamlarndan birisi olduunu dndrmektedir. Yahut, trbenin daha evvel Seluklu Emirlerinden sa bey tarafndan yaptrld, onun evltlarndan eyh Murad'a intikal ettii akla yakn gelmektedir. Bu trbenin etrafnda da eyhlere ve trbedarlara mahsus evler ve misafir hcreleri ve mutfak bulunmaktadr. Bu tekkenin yeri Yazla'nn en st basnda - ve imdiki tren istasyonun ve askeri klann civarndadr. Etrafnda tekkeye bal, ba ve bahe harabesi, eme ve kaynak suyu vardr. Bu trbeler civarndaki mezarlardan birinde (Burcu bey) namnda bir zat yatmakta olup Evkaf idaresince kaytl vakf gelirleri varsa da hal tercmesi malm deildir. 3 Gl iindeki Nis Adas'nda gml (eyh Muslihiddin), Pavlu'daki ( = Stler ilesindeki) (Hoca lyas), Barla nahiyesindeki (Karaca Ahmet), (Mehter), (Seyyid), Peyk) ve (rak) Gaziler ve Bedre iftliindeki (St Dedesi) adlarndaki zatlarn hal tercmeleri bilinmemektedir.

Bunlardan yalnz Nis adasndaki (eyh Muslihiddin) in azizlerden olduu Ktip elebi'nin Cihannma'snda kaytldr. Nis adasnda slamlarn yerlemeleri H. 805 (M. 1403) deki Timur istilsndan sonra olduuna gre, eyh Muslihiddin'in IX. veya X. Hicret asrnda yaad tahmin olunabilir. Bu zatn trbesinde (Hi dikisiz bir gmlek) bulunduunu ve bunun Konya maarif mdr Azmi Bey tarafndan mzeye gnderildiini rendim. Bedre kyndeki St Dedesi'nin ad ve tarikat malm olmayp ancak civarndaki dada bulunan bir maarann tavannda memeye benzeyen iki tatan st gibi bir su damlar ve st kesilen veya gelmeyen emzikli kadnlar bu sudan ierlerse stleri geleceine inanrlar. Bu meme biimi talara Hristiyanlar (Meryem Ana memesi) derler. Bu inan Hristiyanlarda da vardr. Yalnz Hristiyanlar bu maaray Pazar gnleri ziyaret eder, mum vesair adaklar yaparlar. (Not: Maara'da kireli bir suyun sarktlardan damlad anlalmaktadr. Alanya'daki Damlata maaras gibi. Bu maarann incelenmesi faydal olur. S.S.) Barla nahiyesinde bulunan Karaca Ahmet'in stanbul'daki Karacaahmet mezarlna ad verilen zat olmad, Kamus'ullm'da XI. Hicri yzyl bilginlerinden olup, Hamideli'nde domu ve stanbul'a gelerek medreselerde hocalk etmi ve 1024 (M. 1615) tarihinde Kuds'te vefat etmi olduu yazlmaktadr. Bursal Tahir Beyin eserlerinde ise, Naima'ya atfen (Hamidli Karaca Ahmet) in 1024 (1615) de vefat ettii ve pek ok eseri olduu yazlmaktadr. Barla'daki Karaca Ahmet'in babasnn veya dedesinin 1024'de ld bildirilen Karaca Ahmet olmas ve cedlerinin adn alm bulunmas muhtemeldir.
**

Isparta ile merkezi ve kazalarnda ad ve yeri belli olan 360 kadar, belli olmayan bin kadar evliya veya kutsal kii veya byk adan vardr. Bunlarn hepsini ve yerlerini ve hal tercmelerini bulmak ve bilmek mmkn deildir. Biz burada ancak ok bilinen ve ziyaretgh olanlarn yazdk. Daha fazlasn merakllarn aratrmalarna braktk.

KNC KISIM / DRDNC BLM

I. ISPARTA'DAN YETM DEVLET ADAMLARI

l HALL HAMD PAA (Sadrazam) Doumu : 1736 (Burdur) lm : 1785 (Bozcaada)

Abdlhamit I'in padiahl srasnda Sadaret (= Babakanlk) mevkiine kadar ykselmi olan ve Isparta'da kendi adyla anlan bir cami, bir kitaplk, bir okul ve adrvan yaptran Halil Hamit Paa'nn Ispartaca bilinen hal tercmesi yledir: Halil Hamid Paann annesi Ispartal Zeynep Hanm, elik Mehmet Paa dairesine mnesup bir zat ile, elik Mehmet Paann Isparta, Teke sancaklar mutasarrfl srasnda evlenmi ve o zaman Isparta'ya bal olan Burdur'da (1736) tarihinde dnyaya gelmitir. ocukluk ve genlik dnemlerini Burdur'da geiren ve tahsilini yapan Halil Hamid, elik Mehmet Paann Isparta'dan ayrlmasyla, annesiyle birlikte Burdur'dan Isparta'da Hac Abdi Camii yaknndaki dedeleri hanesine gelmi ve bir sre oturmu ve hayli sknt ekmi, ad geen camide imamlk etmi olduundan, babasn ve Mehmet Paay bulmak zere stanbul'a gittiinde, Yenicami civarnda arzuhalcilik ile geinmeye balamtr. Bir gn kendisine bavuranlardan birisinin, vakf veya zeamete dair aprak bir ii iin sadarete eitli dilekeler verdii halde bir sonu alamadn sylemesi zerine, Halil Hamid, mes'eleyi anladktan sonra Bana bin kuru yaz creti verirsen sana bir dileke yazarm, dilein yerine gelirse bin kuru benim olur, gelmezse paran geri veririm diyerek, istenilen dilekeyi yazm ve dileke sahibi 1170

(1757) de Sadrazam olan Koca Ragp Paa'ya verdiinde Paa, dileke sahibini artarak, bu dilekeyi kime yazdrdn sormu, adam Halil Hamid'le aralarndaki szlemeyi Paaya hikye ettiinde, Paa: Hadi git. in oldu demi ve Halil Hamid'i yanma artarak Olum Hamid Efendi, kemalinden memnun oldum. Meslekinde bulunursan bu kemalinle ok gemeden benim yerime Sadrazam olursun. Fakat bu tamahnla ok zaman gemeden katledilirsin. Tamahdan vazge, haydi kaleme devam et!. demesiyle, o tarihte Babli'ye girmi ve devamla, adm adm ilerleyerek, nihayet Sadrazamla kadar ykselmi, Sadrazamlktan azledilerek Bozcaada'ya srlm ve orada boynu vurularak kesik ba stanbul'a getirilerek Karacaahmet Mezarlna gmlm, bylece Koca Ragp Paann kerameti de ortaya km. Cevdet Paa merhumun tarihinde ise, Halil Hamid Paann hal tercmesi yle anlatlmaktadr: Marnileyh, Burdur'da tevelld edip, pederi, elik Mehmet Paa kitaps (= kethdas) ranl Mustafa Efendi, hengm sabavetinde (== ocukluunda) Asitane'ye (= stanbul'a) gtrmekle, Divan Hmayun kalemine devam ve tahsili maarife kyam etmi ise de, zarureti hali hasebiyle Eflk Kap Kethdas stavraki Olu'nun kitabet hizmetini ihtiyar ve ann vefatndan sonra yine kaleme devama baladnda, Raif smail Paa'nn himmetine mazhar olarak medi odasna nakl ile itibar kazanp, liyakat ve isti'dad gnden gne artm ve Amedcilik ile bermurad olmu ve eski sadrazam Silhdar Mehmet Paa'nn dellet ve tevecchyle, medcilikten, byk tezkerecilie ve ok gemeden Reisl'kttap yani Hariciye Nazr ve 7 - 8 ay sonra da Kethuday Sadr li tayin edilip bir aralk ayrlm ve daha sonra Tersane Eminlii ile itigal etmi ve ikinci kethudalnda Yeen Mehmet Paa'nn yerine Sadrazam nasp ve 1199 (1785) senesi sadrazamlktan azledilerek Cidde Valilii'ne gitmesi emrolunmu ise de, gitmeksizin mal msadere ve kendisi Bozcaada'da katledilmitir. Kesik ba, stanbul'da Karacaahmet Trbesi civarnda gmldr. Torunlarndan, stanbul'da Cerrahpaa'daki Kadiri Dergh Postniini Halil Sami Paa'nm olu Hayri Bey'den, muharriri fakir sorduumda, bu zat da ceddinin hal tercmesini Cevdet Paann yazd gibi anlatm, yalnz Hekimolu Ali Paa'ya intisap ve shriyet hasl ederek o yzden terakki ettiini sylemitir. Buna gre Ispartaca anlatlan hayat hikyesinin bakalarnca bilinmedii anlalmaktadr. 1255 (1838) tarihinde Byk Reit Paa tarafndan iln edilen Tan-

zimat Hayriye'nin esas lyihasnn Halil Hamid Paa tarafndan hazrland da Isparta'da rivayet edilir. (24)
2 HSEYN AVN PAA

Doumu: 1820 (Isparta-Gelendost) lm: 1876 (stanbul) Abdlaziz zamannda drt defa Serasker ve bir defa Sadrzam olmutur ve o devrin dikkate deer ahsiyetlerinden biridir. Ispartal olup, 1820 ylnda Gelendost'da domutur. Babas bir vergi mltezimidir. 16 yasnda iken, medresede okumak zere, stanbul'a geldi, fakat hemen Harbiye'ye girdi. Ve sonra burada Tabiye Hocas olarak hizmet etti. Krm savann ksnda (1853), yarbay rtbesiyle, seferber orduya katld, bilhassa Kalafat ve etate savalarnda temayz etti; harbin sonunda, Serdr Ekrem mer Pasa'nn kurmay bakan olarak, Mingrelia seferinde bulundu. Harp bittikden sonra Harbiye Mektebi Nazr oldu; Karada savas srasnda (1862), mer Paann emri altnda, bir kt'aya komuta etti. Bu srada 2,5 yl (1863 Austosunda, 1866 basna kadar) Seraskerlii vekleten idare ettikten sonra, 1867 - 1868'de Girit isyann bastrmaya memur edildi. Ve bu vazifeyi yaptktan sonra, Mirlie (= Marealla) terfi etti. 1869 ubat bandan 1871 Eyllne kadar li Paa kabinesinde Serasker oldu; li Paann lmnden
(24) M. Larousse'un Cilt 5, 552/553. sayfasnda Halil Hamid Paa hakknda u bilgiler verilmektedir: Halil Hamid Paa (Osmanl Sadrazam. Burdur 1736/Bozcaada 1785). Ktip. lik, Divanhmayun hocal, byk tezkerecilik, Sadaret Kethudal, tersane eminlii gibi grevler yapt. Abdlhamid I. zamannda Sadrazamla getirildi (1782). ki yldan fazla bu grevde kald. Sadrazaml srasnda bamszl kabul edlen krm Rusya'nn ilhak etmek istemesi, Avusturya'nn Bosna vilyetini elde etmeye almas gibi nemli mes'elelerle karlat. Ayrca Yenieri ocann bozulmas, devletin mali durumunun son derece fena olmas da Halil Hamid Paann grevini gletiriyordu. Hlil Hamid Paa, asker dzensizlii ve mal isleri bir dereceye kadar dzeltmeye, yeni bir sava mmkn olduu kadar nlemeye urat. Hatta, bir harp ihtimaline kar ordunun silh, levazm ve cephane ihtiyalarn salamak iin alt. Bununla birlikte birtakm nfuzlu kimseleri gcendirdi ve devletin mal durumunu dzeltmek iin Yenierilere ait tahsisattan tasarruf etmeye kalkt. Onun bu cr'etli hareketinin bir ihtill douracandan korkan Abdlhamid I. Paay azletti. Gelibolu'ya srd. Dmanlar onun rvet aldn, ehzade Selim III' tahta geirmek niyetinde olduunu Abdlhamid I.'e duyurdular. Halil Hamid Paa bu sebeple Bozcaada'da idam edildi.

sonra (6 Eyll 1871), onun halefi Mahmut Nedim Paa tarafndan azledildi ve Isparta'ya srld. 1872 Austos'unda srgnden geri arld ve ayn yln Kasm aynda Aydn Valisi olarak zmir'e gnderildi. Sadrazam Mtercim Mehmet Paa 25/Ocak/1873'de kendisine Bahriye Nazrl vazifesini verdi. Fakat, birka hafta sonra, 15 ubatta, Es'at Paa Sadrzam olunca, Bahriye Nazrlndan Seraskerlie nakledildi. Bir yl sonra, 14/ubat/1874'de Es'at Paann halefi irvani zade Mehmet Rt Paa'nn yerine, Sadrzam oldu; fakat Seraskerlii de brakmad. 25/Nisan/1875'te her iki mevkiinden de uzaklatrld ve birka gn sonra ikinci defa vali olarak zmir'e gnderildi. Ayni senenin Austosunda nc defa olarak Seraskerlie atand. Bundan birka gn sonra hasm Mahmut Nedim Paa ikinci defa sadrzam olunca onu, 2/Ekim /1875'te azletti. Birka hafta sonra Vali olarak Bursa'ya gnderdi. Mahmud Nedim Paann dmesinden sonra (13/Nisan/1876), tekrar serasker olarak stanbul'a arld. Bu mevkide iken Midhat Paa ile birleerek ve mtercim Mehmet Rt Paa ile eyhlislm Hasan Hayrullah Efendi tarafndan desteklenerek, Sultan Abdlziz'in hal'ini hazrlad (30/Mays/1876). 4/Haziran/1876'da tahtndan indirilen padiah intihar ederek ld. Padiaha sadk bir erkez subay olan Hasan Bey, ondan intikam almaya karar verdi ve Hseyin Avni Paa'y 15/16 Haziran/1876'da, Midhat Paann dier nazrlarla birlikte bir mavere iin toplanm bulunduklar konanda vurdu. (slm Ansiklopedisi, Cilt 5/1. S. 645)
**

Hseyin Avni Paann Isparta'ya srgn gelii ve Isparta'daki yaay hakknda Bczade, o devri yaam ve Paay grm, tanm zel mektuplarn yazm bir kii olarak u bilgileri vermektedir: 1288 Senei maliyesine msadif 1289 (1871) senesi Ramazannda, stanbul'ca Isparta'da ikamete memur edilen Serasker Hseyin Avni Paann, Isparta'ya mteveccihen Sandkl'ya geldii, o kaza kaymakamlndan ve Isparta'ca muhafazasna itina ve takayyt olunmas dahi Babli'den telgrafla, bildirilmesi zerine, Mutasarrf (Rdvan Paa) yeteri kadar svari jandarma ve tabur aasn karlamaya gnderip, kendileri de bizim sancak hududundan karlamaya gidip gitmemek hususunu asker ve mlki erkna sorduunda, herkes (mademki Mirlik rtbesi alnmamtr, Devletin bu rtbesi saygya ve karlamaya lyktr!) demeleriyle, btn asker ve sivil mera ve memurlar alp Keiborlu nahiyesine gitmi ve yalnz birinci tabur binbas Ahmet Efendi, maiyetindeki birka subayla birlikte, (Devletin ltfettiine ltfle, kahrettiine kahrla muamele etmek sadakat borcumuzdur) diyerek gitmemi idi.

H. AVN PAA'NIN SYAS GRLER

Hseyin Avni Paa, mutasarrf Hersekli Rdvan Paay sk sk ziyaret eder, ciddi ve siyas konumalar yapard. Bir gn, Pasa, telgrafhane bahesindeki havuz bana oturmaya geldiinde, mutasarrf Paaya haber yollayarak sohbete armt. Meclisi idarenin toplants srasnda gelen bu haber zerine, mhim bir konu konuulmakta idi. Paa, konumalardan sonra varlacak sonucun, meclis ktibi olarak, benim tarafmdan kendisine bildirilmesini emretmiti. Bu maksatla telgrafhane bahesine gittiimde, iki paa karlkl oturmu konuuyorlard. Rdvan Paa bana iaretle, arkasndaki sraya oturmam syledi, oturdum ve konumalarn dinlemeye baladm. Konumalar o srada Dalmaya eyaletine gelen Avusturya mparatoruna Bosna - Hersek'ten giden elli kadar terifatya, mparatorun gsterdii hsnkabul ve hrmetle, irad ettii nutuk ve Hersek Hristiyanlarnn Osmanllar aleyhindeki baz szlerinden ve hallerinden bahseden bir mektupla ilgili idi. Rdvan Pasa, bu mektuptan ok endielenmiti. H. Avni Paa kendisine hak verdi. (Avusturya'nn tedenberi Bosna - Hersek zerinde gz olduunu, Napolyon'un basksyla Avusturya ve Rusya'nn, buradaki Hristiyanlar yeteri kadar Osmanl aleyhine tevik edemediklerini, Napolyon'un Almanya sava sonunda sukutuyla, Rusya'nn slv -Hristiyan ittihadn meydana getirmek ve Avrupa'dan bizi karmak projesini uygulamaya baladn, li Paa'nn Fransa'nn malup olmasndan tela dmesinin sebebinin bu olduunu) anlatt. Avusturya ve Rusya'nn emellerine engel olunmas iin bu yerlerdeki asker ve sivil idarelerin birletirilerek bir elden idaresini dnm olduunu, fakat yeteri kadar okullu subay bulamadn, Bosna valiliinin komutanlkla birletirilerek Dervi Paa'ya verilmesinden de iyi sonu alnamadn beyanla (Sizin memleketiniz vali paa o tarafl idi Rumeli'nin kilidi gibidir. Oras elden giderse btn Rumeli tehlikeye der.) dedi. (Bu bakmdan endielerinizde ok haklsnz. Yalnz oras deil, btn Osmanl Avrupasnn, Osmanl devleti elinde kalabilmesi iin yegne mit ve areyi adl ve mlki reformlar yaplmas ve kuvvetli bir asker idare kurulmasnda ve slamlarn birlik ve beraberlik iinde olmalarnda grrm. naallah bunlar yaplr da endieleriniz de kalkar. Yoksa, imdiki Devlet idaresinin bu suretle devam, devletlerce birinci derecede ele alnan kuvvet dengesi ve ekonomik denge hilafnda, bilhassa Saray Hmayun'un israf ve borlanma ile idarei maslahat alkanl, alnan borlarn verimsiz yerlere harcanmas baki kaldka birey yaplamaz ve hatta maalar bile verile-

mez, gide gide o gzelim yerler de elimizde kalmaz, belki Anadolu bile tecavze urar. Yunanllarn hrsl maksatlarn bilirim. Rusya ile ngiltere daima bu kk hkmeti byterek ve kendi nfuzlar altnda bulundurmak isterler. Her ne zaman bir vesile bulurlarsa, onlar tevik ve maksatlar iin kullanmaktan ekinmezler. Bosna - Hersek'i, Srbiye ve Karada' da bu hkmete kar, kuvvetli ve mstakil, birer hkmet haline getirmek fikrindedirler, Allah o gnleri gstermesin) diyerek, fikirlerini aklad. Mutasarrf pasa, bu konudaki dncelerini ayrca savundu. (25)
* **

O sralarda, Sadrzam Mahmut Nedim Paann enitesi olan ve stanbul muhacirin komisyonu bakanlndan Konya Valiliine atanan, Vezir Osman Paa, tefti maksadyla Isparta'ya gelmiti. Hseyin Avni Paa ne kendilerini ziyarete gitmi, ne de Osman Paa onun ziyaretine gelmiti. Buna dikkat eden baz kimseler ve Hseyin Avni Paann yaknlar, Mahmut Nedim Paann adamlar hep byle ise iin nereye varacan sorduklarnda, H. Avni Paa'nn Tara ileri gelenlerinin bu nezaket ve mutlak itaatleri baki kaldka, daha nice harikalar grleceini beyan ettii duyulmutur. Konya valisinin bu tutumu karsnda, Isparta'dan ayrlnda kimse uurlamaya gitmedi.
***

stanbul'da tebeddl vkel vukuuyla Osman Pasa Konya Valiliinden ayrlm, Hseyin Avni Paa affedilerek nce Konya valiliine, kabul etmeyince zmir (= Aydn) valiliine atanmtr. Isparta'daki ikameti dokuz ay geer gemez, doum yeri olan Gelendost kyn ziyaretle oradan stanbul'a hareketi tasarlayarak 1289 (1872) Hazirannda Isparta'dan ayrld. Hseyin Avni Paann Isparta'da yaptrd herhangi bir eser veya vakf bulunmamaktadr.
(25) Bu konu mutasarrf Rdvan Paann hayat anlatlrken tekrar ele alnacaktr. H. Avni Paa'nn (Isparta'ya kumar' soktuu) yolunda Ylmaz ztuna'nn Hayat Dergisinde yazd ekilde bir sulama Bczade'nin Isparta Tarihinde yoktur. S.S.)

3 ISPARTALI SEYYD AL PAA

(Sadrazam) Doumu: 1756 (IspartaUluborlu) lm: 1826 (stanbul-Maltepe) II. Mahmud devri sadrazamlarndan olup, An'asl Uluborlu'ludur. mmi (= Okuma yazmas olmayan) bir zat olduu halde zek ve gayret ve erbab ilm' marifete hrmet (= zeki, gayretli ve bilim adamlarna saygl) ve onlarn iradlarna riayet (= uyarmalarna uymak) sayesinde, Kapudan Derya (= Deniz Kuvvetleri Komutan) ve Sadaret (= Babakanlk) payelerini ihraz etmi (= kazanm) ve Mora Seraskerliinde - Mhrdarlkla (= zel kalem mdr olarak) gtrd kaynbiraderi Mustafa Reit gibi bir genci yetitirerek, kendisine Hayliilhalef ( = Hayrl halef) brakmtr. Yine Ispartal Halil Hamid Paann hazrlayp I. Abdlhamid'e sunduu ve uygulanmasn istedii Tanzimat', Seyyid Ali Paann yetitirdii bir dhi Byk Mustafa Reit Paa, sadrazam olunca gerekletirmitir. (Bczade) II. Mahmud devri sadrazamlarndan olup, Kapcba grevinde iken vezirlikle Mora Valilii (1816), Hdavendigr ve Kocaeli mutasarrflklarnda (1819) bulundu. 1819'da Sadrazamla getirildi. Karadeniz Seraskerlii ve Karaburun Muhafzlna, buradan Mora Seraskerliine tayin edildi. Az sonra azledildi (1822). Ksa bir sre Ankara ve ankr Sancaklarnda vazife grd. Vezirlii alnarak Filibe'de ikamete memur edildi. Bir sre Konya valiliinde bulunduktan sonra, yine azledilerek, Maltepe'ye (= stanbul) ekildi. 1826'da burada ld. (Meydan-Larousse Cilt l, S. 322) slm Ansiklopedisinin Mustafa Reit Paa yazsnda ...Babasnn 1810'da lmyle 10 yanda yetim kalan Mustafa Reit, enitesi Ispartal Seyyid Ali Paa'nn himayesinde byd. Mora'daki Rum isyann bastrmak greviyle Mora Seraskeri atanan Seyyid Ali Paa'nn mhrdar olarak 1821'de sefere katld. Osmanl ordusunun perianln bizzat kararghta grd. Seyyid Ali Paann seraskerlikten azlinden sonra, stanbul'a dnd. Davutpaa'daki evinde skntl bir hayat srmeye balad. Birka yl sonra, Sadaret ktiplik kalemine girdi. (slm Ansiklopedisi, Cilt 9 S. 701) (26)
(26) Uluborlu'lu Trk veziri Nait Paa, (lm. 1887. am) Eridirli Maliye Nazr Abdurrahman Nafiz Paa (lm. 1852) Eridirli Koca Mft Rafi efendi gibi nl kiilerle dier Bilim ve San'at adamlar hakknda onlarla ilgili olaylar iinde bilgi verilmektedir. (S.S.)

BiRiNCi VE KNC KISIMLARI TAMAMLAYICI BR AIKLAMA

Yazan : BCZADE

Burada Isparta Tarihinin Birinci ve kinci ksmlarn bitirmi oluyorum. imdiye kadar yazdklarm okuyanlarn bir ksm bugnk yenilik ve inklplarla ve 20. yzyln artlaryla badamyacak baz hususlarla fazlaca megul olduumu, bugn bize gln ve inanlmas g grnen baz hurafe ve inanlara niin yer verdiimi tenkit etmektedirler. Ben herkesin dnce ve grlerine nasl sayg gstermisem, onlarn da benim gr ve dncelerime saygl olacaklarn ummaktaym. Esasen, kitaba baslarken eksik ve kusurlarmn balanmasn okurlarmdan rica etmitim. Bu Aklama'da, gr ve dnlerimi biraz daha akla kavuturmay faydal gryorum.
**

Bizde herey, baka kavimlerde olduu gibi, Dirayet'ten deil, Diyanet'ten ve diyanetin dourduu Dirayet'ten hasl olmutur. Diyanet ise (badet, Muamelt ve Ukbat) olmak zere ksm olduu halde bizdeki Bilginler ve Ulular Diyanetin sadece badet (= Kulluk), ksmyla megul olmu uygulamaya giren Muamelt (= lemler) den ve Ukbat'tan ( = Sonulardan) ibret alma ksmlarn ihmal etmilerdir. Naima Tarihi'nin nsznde akland zere: Her Devletin, her toplumun ayakta durma ve devam etmesine esas olan art Siyaset'tir. Siyaset de Hkmler'den ibarettir. Hkmler (= Ahkm) dahi ya Akl (= Rationnel) veya er'i'dir. er'i hkmler Allann Emirleri'dir. Kur'an'da ve Peygamberimizin Hadisleri'nde yer alan hkmlerdir. Bunlar Aynen (= olduu gibi) uygulayan ve izleyenler baar kazanmlardr. Aksine, bu kurallara uymayarak Nefsine ve ahs isteklerine gre siyaset gdenler baarya ulaamamlardr. Bugn, Avrupallardan aldmz Akl Siyaset ise, Devlet ilerinin dzenli ve disiplinli ilemesi, memleket ve millet iin gerekli ve zamann artlarna ve ekonomik (= iktisadi) gidiine uygun birtakm H' kmler ve Dsturlar'dan ibarettir.

Bunlarn bir ksm bizim er'i hkmlerimiz arasnda esasen vardr. Bu konularda Akl siyaset'e muhta olmasak da tatbikatta bu hkmlerin Uygulama ve Sonular'ndan Ders alma iini nemsemediimizden, iler hep Eksik ve Ters gitmitir. Halbuki, gerek er'i, gerek akl siyasette savsaklamaya asla yer yoktur. Eer zerre kadar savsaklama olursa, derecesine gre, millet ve memleket dzeni zedelenir. Bu sebepten herhangi bir davran er' ve Akl hkmlere aykr olursa dare i bozulur. Ve toplum varl son bulur. denilmektedir.
Bizim son zamanlardaki durumumuz, er' Hkmlerin bir takm bilekrlar, efsaneciler ve din bezirganlar tarafndan fsad edilmesinden (= bozulmasndan) ileri gelmitir.

Eskiden her Kavim ve Toplum kendi ihtiyalarn kendisi salar, badet, Muamelt ve Ukbat'm bilerek ona gre hareket ederdi. Okuyanlar ve okutanlar, toplum kendilerine ne veriyorsa onunla yetinir, millet ve memlekete hizmet ederlerdi. Herkes kendine yetecek kadar, ev, eya, yiyecek ve giyecek sahibi olur. sraf ve sefahatten (= har vurup harman savurmaktan) kanr, bakasnn haklarna saldrmazd. Btn Mslmanlr, biribirlerini Din kardei, biribirlerine yardm etmeyi ve biribirlerini sevmeyi bir dev bilirlerdi. Devlet ve millet ilerini yrtenler Hak ve Adalet dairesinde herkese Eit Muamele eder ve halk da onlara gerekli Sayg'y gsterirdi. Vaktaki, sonradan ortaya kan eitli mezhepler ve tarikatlara mensup hilekrlar ve sahtekrlar tarafndan kandrlan halk yava yava er' ve akl siyasetten uzaklamaya balam, okutanlar ve okuyanlar hakkiyle almak yerine, ay banda maa almak ve tahsil sonunda diploma almak peine dmlerdir. Ticaret ve san'at erbab, meslek ve ticaretlerinde iyi eyleri izliyecek ve uygulayacak yerde, hile, hud'a ve yalanclkla biribirini aldatmaya balamlardr. Eski din salaml ve Allah korkusu kalmam, herkes gnn ho geirme tutkusuna kaplmtr. slmln emrettii utanma ve insaf ve ahrette urayacaklar cezalan yreklerinden silip atm olanlar, eski Dini Hkmlerin (= er'i Siyaset'in) ilerlemeye engel olduunu ileri srerek daha akll ve bilgili olduklarn evreye yaymak istemilerdir. Amirlerimiz, memurlarmz, zabitlerimiz (= subaylarmz) ve benzerleri aydnlarmz, Halk Hakir ve Hor Grmek'te, adeta Esir muame-

lesi yapmakta, kudretlerini diledikleri ekilde ve halk Kahretmekte kullanmada saknca grmemilerdir. Ne siyaseti eriye'ye, ne de siyaseti akliye'ye uymayan bu gidiler Gerileme ve kmemizi inta etmitir. te, eskiden olan eyleri en ince ayrntlarna kadar yazmamzn sebebi budur. Usuller ve kanunlar, gereince uygulanmad zamanlar, milletlerin nasl ktn, yok olduunu gsterebilmek iindir. Berlin kongresinden sonra eski Rumeli'deki, eski Arnavutluk'taki, slm Varl kld. Yemen, Havran kt'alar Anadolunun mezar oldu. Hicaz, Msr, Lbnan ayr ayr ba ekmek, Suriye kt'as imtiyaz almak, emellerine dtler. Asrlardanberi baklmayan, herseyden yoksun kalan Anadolu, gaileler ve ard arkas kesilmeyen Vergiler yznden Bitap dt. Rumeli'de kk bir dman bas kaldrsa hepsi ayaklanacak yokolmamza alacaklardr. (27) Bu tehlikelere kar, imdiye kadar baklmayan ve ak braklan Anadolu sahillerine krk yl nce ezeli dmanmz Rusya gz dikti. Kendi kylarnda limanlar yapt. Biz, hl uzaktan onlara bakyoruz. Acizleri (= yazar), bundan sz ederek Antalya'ya yol ve liman yaplmas iin Meclisi Mebusaa geen yl (= 1908'de) teklif yaptm. Nazar itibara alnmad (= nemsenmedi.) Grlyor ki, ne er', ne de akl siyaset yoluna gitmiyoruz. Yaknda bir gn gelecek ki, ne Devlet kasasnda, ne millet kesesinde tek mangr ( = Bakr para) kalmayacak, Avrupal da parasz top, tfek, cephane, yiyecek ve giyecek vermeyince rlplak kalacaz. Eskilerin din, diyanet, doruluk, sadakat sayesinde nasl ileri gittiklerini, sonra yobazlarn dini nasl bozduklarn ve ne hale dtmz gstermeye altm. Bundan sonra akl ve er' siyasetin takipisi olarak, kendi islerimizi kendimiz grmek suretiyle, bamsz ve balantsz (= Hr ve mstakil) yaamamz artlarm ve olanaklarn hazrlamamz gerekmektedir. Tann hepimizin yardmcs ve koruyucusu olacaktr.
(27) Bu satrlar Balkan Savandan nce yazlm, korkulan ve endie duyulan eylerin hepsi, zamanla ortaya km, Rumeli ve Arabistan elimizden gitmi, dmanlarmz Balkan, Birinci Cihan Sava, Kurtulu Sava gibi ardarda gelen harplerde Trkiye'yi bugnk hudutlar iine kadar ekilmeye mecbur etmilerdir. (S.S.)

NC KISIM Gelenek ve Greneklerle, Toplum Hayatyla ilgili Treler ve Trenler

NC KISIM/BRNC BLM
Isparta'daki Gelenek ve Greneklerle, Toplum Hayatyla lgili detler, Trenler ve Treler Hakkndadr.

BRNC BLM
Isparta'da halk arasnda eskidenberi yaplan ve bazlar imdi uygulanmayan birtakm, Trenler vardr. Bunlarn birksm herkese ak Genel Trenler, bir ksm da gerektiinde daha dar topluluklar arasnda yaplan zel Trenler'dir. Genel trenler, Snnet, Evlenme, Hafzlk, Yazclk, Mderrislik imtihanlar gibileridir. zel Trenler, Mevlit okutulmas, Kalfalara Ustalk Destur'u verilmesi Yolsuz karma, Gezekler, Herfene elenceleri, Doumlarda yaplan Tuz A, lmlerde yaplan Gece toplantlardr. Isparta gelenek ve greneklerini yanstan ve eski Trelerden kaynaklanan pekok rnekler tayan bu trenleri ksaltarak verelim:
A. GENEL TRENLER 1. SNNET DNLER

On yasna kadar olan erkek ocuklar ata binecek hale geldiklerinde Snnet ettirilirler. Snnet dnleri genellikle sebze ve meyvann bol olduu gz aylarnda (= Son bahar'da) yaplr. ocuu snnet olacak aile, eini dostunu mektupla veya Okuyucu denilen zel davetilerle, belirli bir gnde ocuk Ykama ve Snnet Yemei'ne davet eder. Davetliler arlan gnde gne domadan arlan eve gelirler. Kahveler iilir, sazlar alnr. Bu srada Snnet edilecek ocua - varsa dier ocuklara ' yeni elbiseler giydirilir, balarna altn, inci ve elmaslarla ssl balklar konur. Gne douncaya kadar, saz, davul,

zurna eliinde ocuklar elenirler. Bu srada atlar gelir. Her ocuk bir ata bindirilir. algclar nde, ocuklar arkasnda atlarla, davetliler yryerek uzun bir kafile tekil ederler. Allah Allah, Maallah sesleri arasnda hamama gidilir. Hamamclar kafileyi kapdan karlayarak, misafirleri peykelere oturtur, ay, kahve, sigara ikram ederler. Snnet olacak ocuklarn herbirini bir Dellak alarak ykar, bohalar iinde gelen temiz amarlar giydirirler. Giydirme srasnda hoca dualar eder. Giydirilen ocuklar geldikleri gibi atlara bindirilerek, davul zurna esliinde ehrin sokaklarnda gezdirilir. Bu arada havai fiekler atlr. algclara, snnet olacak ocuklara hediyeler verilir. Ayrca dn sahibinin evine, davetliler tarafndan Kesilmi bir gvde, Pirin, eker, Kylerdeki dostlarndan kesilmi Davar, Koyun, Dana, Odun, Kmr, zahire gibi armaanlar gnderilir. Eve gelen hediyeler Kilerci tarafndan teslim alnr. Kimden ne geldii bir deftere yazlr. Dn sahibi bunlar bir eit Bor sayar. Hediye gnderenler dn yaptklarnda ayni eyleri veya ayni deerdeki hediyeleri o da onlara gnderir. O gn leden sonra sofralar kurulur. Yemekler yenir. Gece Samah denen algl elence yaplr. Ertesi gn sabahtan, Ulema snf gelir. Kazanlar dualarla alr. Hocalar ve ulem onar kiilik sofralarda oturtularak arlanr. Arkasndan eraf ve memurlara yemek verilir. leye kadar erkeklerin ii biter. leden sonra Okuyucu'nun ard kadnlar gelir. Onlara da ayni ekilde yemek yedirilir. Aileden kadnlar ocuklarn yataklarn hazrlar, baz kadnlar ocuklara hediye verir, taklar takarlar. Hediye gnderip de davete gelemiyenlerin evlerine tepsi iinde yemekler gnderilir. Hristiyan dostlar varsa, hamursuz bayramlar nedenile gelememilerse onlara Tuzsuz perhiz yemekleri gnderilir. Artan yemekler, Hapishanelere, dknler evine yollanr. Bazlar zel olarak buralar iin yemek hazrlatrlar. kindiye doru snneti gelir. Snnet ocuklarna snnet srasnda, tarla, bahe, at, bakr kaplar vs. gibi balar yaplr. Snnet yaplrken ocuun azna eker verilmesi adettir. Snetten sonra ailenin en yaknlar iin bir iki sofralk yemek verilir. Yemekler, genellikle Kavurma veya Kzartma denilen et, Bamya, Patlcan gibi mevsim sebzelerinden yemekler, bulgur veya pirin pilav ve Zerde'den ibarettir. Bazen akam yemeklerinde orba eklenir. Snnet ocuklar hamama gtrlrken okunan ilhilerin anlam yledir:

Herkim Peygamberin Snnetile ocuunu snnet ettirirse, yeri cennet bahesi olur. Her kim ki Peygamber snnetini yaatrsa, cennetin anahtar elinde olur. Tanrm, bu aileye ve ocuklarna uzun mr ver.. Dnya durduka dursunlar. Tanrm, onlarn dnyadaki evleri rahat ve huzur yeri, ahretteki yerleri cennet olsun.
2. HAFIZLIK VE YAZICILIK CAZET ALMAK

lkokulda okuyan veya okulu bitiren ocuklar Hafz olmaya merak ederlerse zel bir eitime tabi tutulurlar. Kz evlatlarn da hafzla yneltenler vardr. Fakat genellikle kadnlarn Hac Kars, Hafz Anas olmalar temenni edilir. Hafzla balama yntemi yledir : a) Ynleri kbleye (= Gneye) bakan 7 emeden, Cuma ile Sala aras 7 tas su alnr. b) Bu suyun bir ksmyla yourduklar hamurdan kurabiye ve yuf ka yaparak zerine tereya srdkten sonra ocua yedirir. Kalan su yu da iirirler. c) ocuk ilk cuma gn balamak zere, Kur'andaki Otuz Cz'den gnde bir sayfa ezberlemek zere bir ayda 30 Sayfa ezberler. ti i suyun ve yedii tereyann derslerini Su gibi duru, ya gibi yumuak yaptna inanrlar. d) Bu suretle ezberlemeye balayan ocuk 24 - 30 ayda btn Kur'an ezberden okuyacak hale gelir. Sra Hafzlk cazeti (=Diplomas) alma'ya gelince, Snnet dnnde olduu gibi davetler yaplr. Davet gn sabah namazndan sonra, camiden kan ulema, hocalar ve okul retmenleri Tren evine gelirler. Hafzn okuyaca odada Buhur ve daac yaklr. Yere srmal bir Seccade serilir. Hafz aday, misafirlerin ellerini ptkten sonra, bu seccadeye oturur. Esra suresinin 77. Ayetinden balayp 83'e kadar olan Yedi ayeti okur. Bu suretle hafzlnn Yedi Yne yaylacana inanrlar. Mft efendinin duasndan sonra Yedi Ayetli Fatiha Suresi okunur. Bir ka cz de dier yerlerden okuttuktan sonra trene son verilir. Biraz dinlendikten sonra, retmenler nnde birka ayet daha okutulur. ocuun Sls ve Nesih'den yazd Ayetlreden oluan altn yaldzlarla sslenmi ve ciltlenmi, bir eseri Hattatlar (= Yaz ustalar) tarafndan incelenir. Her hattat kendine ayrlan bo yere birka satr yazar, hocalarnn adlar, babasnn ad ve snav gn de bu vesikaya yazlr.

retmeni bu yazl diplomay (Bu yazy yazmak ve bakalarna retmekte muhtar ve yetkili olduunu syleyerek) ocua verir. ocuk teekkrle, hazr bulunanlarn ellerini per, hareme giderek Annesinin ve byklerinin ellerini de per. Bu tren bittikten sonra hafz yetitiren hocaya bir Bini veya Cbbe giydirilir. ocua rehberlik eden ders avuuna da uygun hediyeler verilir. Bu daveti izleyen ilk cuma gn Hafz Duas'nn hangi camide yaplaca kararlatrlarak, trene son verilir. Camideki tren iin n saflarda deerli hallar serilir. Kadnlar camiin arka ksmndaki yerlere, hocalar camideki n saflara otururlar. ocuk Cuma namazndan nce Gusl Abdesti alr, temiz elbiseer giyer, gzel kokular srnr. Byk bir topluluk eliinde camiye gidilir. Camide yol gsteren din grevlileri bulunur. daac yakarak, buhurdanlarla gelenleri karlarlar. Camide, Kur'andan deiik ayetler okunur, dualar edilir. Trene bakanlk eden hoca dini uyarlarda bulunur. ..Hergn bir cz veya birka ayet okunmasn, byklerim ata, akranlarn karde, kklerini evld saymasn, namazlarna muntazaman devam etmesini, haram yememesini, yalan sylememesini, meslek ve sanatnda drst, alkan, memlekete ve millete hayrl hizmetler yapan bir kii olmasn, kimseye ktlk yapmamasn.. tler. Daha sonra hafz krsden kaldrp, byklerinin ellerini .ptrr. Toplu halde hafz evine gtrrler. Orada tekrar dua edilerek Bal ve Pekmez erbetleri datlr. Hafza aile bykleri mnasip hediyeler verirler. Hafz birka gn sonra yaz yazmaya balar. Bazlar bir medreseye girerek yaz yazmaya ve okumaya devam eder, bir ksm da meslek ve san'atlarma dnerek kendi ilerinde alrlar.
3. MDERRSLK MTHANI VE CAZET TREN

Bu'tren 8 -10 ylda bir yaplr. Bir Mderris (= Profesr) yannda yetimi bir rencisinin bilgi ve yeteneklerini yeterli bulursa onu Mderris yapmak ister. Yada rencilerden kendisini yetimi grenlerin bavurusu zerine bu gibilere cazet (== Diploma) vermek zere zel bir snav treni yaplr. Aday, hangi Medresede ise, dier medreselerin rencileri sra ile her akam bir grup gelerek, o medrese avlusunda, fenerler yakar, bayraklar eker, kl kalkan oyunlar oynarlar. Nutuklar syleyip, dualar ederler. rencilere erbetler sunulur. Ertesi gece baka bir medrese-

nin rencileri ayni ekilde toplanrlar. Bu toplantlar bittikten sonra, mtihan (= Snav) gn saptanr. O gnn sabahnda, medresede hocalara ve rencilere yemek verilir. Daha sonra renciler Binilerini giyerek hep birlikte camiye giderler. Namaz ve dualardan sonra cazetnameler alenen okunarak sahiplerine verilir. Diploma alanlar, hocalarnn ve byklerinin ellerini perek medreselerde kendilerine ayrlan odalara ekilir, kutlamaya gelenlere eker, erbet ikram ederler. Hocas yeni mderrisin odasn Derslik haline sokar. Yeni mderris ders vermeye balar. Mez'un bu tarihten itibaren Ulema snfna girmi olur. Mft efendi bu yeni mderrisleri, yalarna gre sraya koyarak protokoldaki yerlerini belirler. Ayni trenler Ispartann ilelerinde de yaplr. 4. EVLENME TRENLER VE TRELER (= DNLER)

EHR DNLER
Evlenme ana gelmi delikanllarn ana - babalan kendileriyle anlaabilecekleri ailenin yetikin kzlarndan, birkan sorup soruturarak aday seerler. Bunlar oullarna uygun grdkleri biimde duyurur ve dncelerini sorarlar. Olan bu adaylardan birini seer veya Annem babam daha iyi bilirler. derse, onlarn setiini alacan aklam olur. Bunlardan hi birini beenmez veya bir gz koyduu varsa Benim evlenme zamanm gelmedi, biraz daha bekliyeceim. diyerek teklifi geri evirir. Bu takdirde kendisinin beendii birisi bulunup bulunmad sorulur. Varsa kzn evine gizlice bir eli yollanarak Kzn az kokuyor mu? Uykusu arm? Horlama, sayklama, yatana karma gibi kusurlar var m? btn bunlar aratrlr. Gelen bilgiler iyi ise, kzn anasna - babasna, yoksa velisine gizlice bir kadn gnderilerek azlan aranr. Aile kzlar verecek gibi davranrsa hsm akraba toplanarak kz istemeye giderler. Kz, haberli olduundan, Grcler karsna temiz elbise, taranm salar, derli toplu bir klkla kar. Misafirlerin ellerini per, kahve getirir. Bu srada grcler kz Alc gzyle iyice inceler, gnl alc szler sylerler. Daha sonra kz anasna Maallah kznz bym, gelinlik ev kadn olmu, artk elinizden almal.. gibi ltife yollu szler syler kz istiyeceklerini ima ederler. Kz hi birey sylemeden nne bakar. Annesi nallah, duanzla iyi olur. Daha bu yl serpilip arafa girdi. Ev idaresinde renecei ok ey var. Gelin olacak zaman gelmedi. diye Naz eder. Hadi kzm misafirlere kahve piir de gel. di-

yerek kz odadan uzaklatrr. Misafirler szn an, kz anasna sylerler. Anne ayni mazeretleri tekrarlar. Grcler Biz de sabah dn yapacak deiliz ya! Bir kere sz bitsin de, dne kadar abuk byr. diyerek isteklerinde direnirler. Kz anas Bakalm Babasna, amcasna, akrabalara aalm.. Onlar pekl derlerse, nasipse, dalar perde olamaz. karln verir. Kz kahveyi getirir, ierler, kalkp giderler. Kzn anas, gerekenlere durumu anlatr, onlar da olur! derlerse delikanlnn ailesine duyurulur. kinci kez, daha byk bir Grc kafilesi kz istemeye gider. Bu arada uygun bir vesile yaratlarak, delikanlnn kz grmesi salanr. Olan da beenmise, olann babas ve bykleri kz babasndan istemeye giderler. Baba Nasip ise olur.. Bizde anasn elden aldk.. Kz evlad ne vakit olsa darya gidecektir. Allann emri, Peygamberin kavli byledir. der. Birka gn sonra bir erbet me Treni dzenlenir. Bu trene katlan hocalardan birisi, kz babasndan muvafakat ister. Baba, ban eip, siz bilirsiniz.. der gibi bir tavr alnca, bir hafz Nur suresinin 32 - 33. ayetlerini okur. Dualar edilir. erbetler iilir. ki tarafa da Mbarek olsun! diyerek kahve imeden dalrlar. Bundan sonra olann anas ve yaknlar kzn evine giderek hem mbarek olsun derler hem de nian hediyelerini brakrlar. Yzk, kpe, bilezik, inci, elmas gibi Taklar takarlar. Baz misafirler de Beibirlik, altn gibi hediyeler verirler. Dn gn saptanr. Bu trene Nian Takma veya Yavukluluk Treni denir. Baz yerlerde bu treni dn sayarak ayrca dn yapmazlar. Dn pek yaknsa, hediyelerin bir ksm dnde verilir. Taklar da dnde taklr. Dn uzayacaksa. Regaib Gecesi'nden bir gn nce olan evinden kz evine, kz evinden olan evine hediyeler ve tatllar gnderilir. Buna da Sini Gndermek denir. Dnden evvel Kurban Bayram gelmise kz evine telli pullu, kurdeleli bir ko kurbanlk gnderilir. Dn gn iin, ferraceli, yamakl Okuyucu Kadnlar evlere gnderilerek, dostlar ve misafirler arlr. Okuyucu kadn ilk olarak camiye gider ve camiyi dne arr. Gtrd mumlar din grevlisine rekleri de camiden dnerken ilk raslad kimseye vererek yoluna devam eder. Zifaf gecesi'ni uurlu saylan Cuma'ya rastlatmak iin, Pazar gn olan evinde kadnlar toplanarak, kz evine gidecek, 2 takm YatakYorgan yastk, kilim ve iki sandkla, gelin elbisesi vesair hediyeleri yani Mihri Muaccel denilen eyleri hazrlarlar. Hediyeler gle oynaya sandklara konur. Pazartesi gn, sslenmi deveye yklenerek, davul, zurna ve ilhilerle, olan evinin erkeklerinden kurulmu bir kafi-

le ile kz evine gnderilir. Kz evinde byk bir topluluk gelenleri karlar. Develerin ykleri yklarak eve tanr. Buna Yk Ykmak denir. Zengin ailelerde bu katarla, kzn babasna bir at veya tay gndermekte adettir. Gelen sandklar alarak, eyalar bir odaya konur. Gelin, gveyi elbiseleri, geline gelen hediyeler ve taklar da bu odada sergilenir. Bu trenden sonra olann yengesi ve mnasip birka kadn araba ile gelip gelin olacak kz, engilerle birlikte, hamama gtrrler. ki tarafn hamama davet ettikleri kadnlar, hamamda toplanrlar. Bu arada anneler, oullarna alacaklar kzlar seme olana bulduklarndan, bu tren bir eit Borsa durumundadr. Bu trene Gelin Hamam denir. Ayni gnn akam, gveyinin evinde davul zurna, ince saz eliinde oyunlar oynanr, elenceler yaplr. Birka fasldan sonra gveyi bir sandalyeye oturtularak - avucunun iine kna yaklr. Akraba ve dostlar Para basar'lar. Buna da Samah veya Para Basma gecesi denir. Ertesi Perembe gn sabah, kz evinden gelen gveyi elbisesi bohas birka arkada tarafndan alnarak gveyi hamama gtrlr. Ykanr, giydirilir. Gelin giydirmeye de ba bozulmam ve dul kalmam kadnlardan birka grevlendirilir. Gelin giydiriciler geldiinde, kzn anas, teyzesi ve halalar, bu kadnlarn huzurunda, ebe hanma Kzlk Muayenesi yaptrtrlar. Bekreti sabit olunca giydirmeye balarlar. pheli durumlarda dn bozulur. Olan taraf hemen bakasn bulup dn yaparlar. Bozuk kan kz birdaha evlenemez. Dn bozma bazen, Mihri Muaccel ve Mihri Meccel denilen nceden ve sonradan verilecek balk ve hediyelerin verilmemesi hallerinde de olur. le vatinde, olan evinden bir kafile gelin alma'ya gelir. O srada gelinin ve gveyinin vekilleri tarafndan camide Nikh kylr. (Mihri Muaccel: Zengin ailelerde birer ift elmas iek kpe, Yzk, ve altn, 15-20 mskal nci, birka tane ilemeli fistan ve bir kadife palto, altn veya gm kemer, bir ar araf (== Sokak kyafeti), bir duvak, bir lapn-Kalo (= imdiki izmeler gibi ayakkab)'dan ibarettir. Mihri Meccel (= Sonra verilecekler) kuru belirtmeden 30-60 Bin eski ake'den ibarettir. ake bir para saylr. (Orta halli ailelerde bunlarn yars veya daha az konulabilir.) Gelini gtrecek topluluk geldii zaman, evvelce olan evinden gn-

derilen yatak takmlar, kzn hazrlad ve gelen sandklara yerletirilen eyizler, kz babasnn verdii Bakr yemek takmlar, leen-ibrik, amdanlar, gaz lmbalar, fenerler velhasl btn bir ev eyas, bir ksm atlara, bir ksm arabalara yklenir. Bazlar da elde ocuklar tarafndan gtrlr. Aile zenginse olan tarafnn gnderdii At veya Tay'a karlk bir Manda yavrusu gnderilir. Eskiden araba olmadndan gelin ata bindirilir. zerine drt taraftan srklara balanm bir cibinlik, drt kii tarafndan tutularak gtrlr. Birisi de at bandan ekerdi. (in Trkistanndaki Trklerde, gen kz, mmkn olduu kadar grkemli bir alay halinde, Atl olarak, gveyi evine gtrlr. Trk Medeniyeti Tarihi. Ziya Gkalp .S. 311) Eraf ve zengin kzlar drt kiinin tad Mahfe'de gtrlrd. Eya tayan arabalara, atlara kumalar, havlular taklr. Elde eya tayanlara mendil vs. hediyeler verilir. Gelin Davul - Zurna eliinde ve havai fiekler atlarak gtrlr. Gelin alclar kz evine geldiklerinde, olann babas veya ailenin en yal erkei, ieri girip giydirilmi gelinin duvan rter. arafn giydirip babasndan teslim alr. Koltuuna girerek arabaya veya ata gtrrken etrafa bozuk para saar. Herkes uurlu sayarak bu paralar kapr. Arabada gelinin yannda birka ba bozulmam yani bpanmam kadn bulunur. Gelin gveyinin evine vardnda arabadan indirilir. Baba veya yal aile by gelini yine koltuuna takarak evden ieri sokar. Merdiven banda Sad denilen hanma teslim eder. Bu yenge hanmn olan ocuklarndan birisi de damadn Sadc olur. Gelin, gelin odasna kadar Postlar zerinde yrtlr. Oda kaps nnde bir elinde Bal bir elinde Ya Taba olan bir kadn beklemektedir. Gelin parman yaa ve bala batrarak kapnn st sesine ve alt eiine srer. O srada gelinin koltuuna bir ekmek sktrp ieri sokarlar. Odada Gveyi Gelini beklemektedir. Yenge damada : te ein! Yayla, balyla, koltuunda ksmetiyle evine geldi. Allah Mbarek etsin. Bile yaayn, Bile Kocayn.. ocuklarnz ocanz yaksn. diyerek gelini damada teslim eder. Damat, gelinin duvan aar.. Gelin efendisinin elerini per. Gveyi odadan kp, para saarak merdivenlerden iner ve evden ayrlr. Gelin, nde Kaynana, iki yannda sadlar olmak zere salona karlr. Bir sandalyeye oturtulur. Sa tarafna kaynana, sol tarafna yengelerden birisi oturur. Gelinin kucana 2 - 3 yanda bir Olan ocuu oturtulur. Bu ilemlerden maksad : Gelin huysuz ve titiz ise, koyun pos-

tu zerinde yrtmekle huyu koyun gibi olsun.. Kucana olan vermekle ilk ocuu gzel ve talihli bir olan olsun.. Kaynanann gelinin sana oturmas, gelin daima kaynanasna itaatli ve saygl olsun. demektir. Gelin, salonda otururken herkes gelip kutlar.. O da ayaa kalkarak - byk kk demeden her kutlayann elini per. Bu trenler bitince gelin odasna ekilir. Sandklar alarak eyizler serilir. Geline yemek yedirilir. Duva rtlerek, ilerinden yalnz bir kadn kalr, dierleri giderler. Kalan kadn geline Evlilik adab'n retir. Damada da evli erkeklerden bir arkada ayni ekilde tler verir. Akam olup damat odaya gelince, nce gelinin duvan aar. Birlikte iki Rek'at namaz klarlar. Sonra yengenin getirdii yemekleri yerler. Damat elini ykad suyun bir ksmn odann her kesine serper. Bundan eve Bereket geleceine inanlr. Zifaf Gecesi, evde mahalle imamlar, yakn komular ve akrabalar toplanarak yemek yerler. Yemekten sonra Yats Namaz klnr. Ve herkes nnde yeniden Nikh kylr. Bu srada, yengeler gelin yatan hazrlarlar. ine bir olan ocuu yuvarlarlar. Buda ilk ocuun olan olmas dileini aklamak iindir. Gveyi, hocann duasndan sonra, arkadalar tarafndan srt yumruklanarak gelin odasna sokulur. Yumruklarn damadn heyecann yattrdna inanlr. Bundan sonra topluluk dalr. Odaya giren gveyi, iki rek'at namaz klar. Getirilen hafif yemeklerden biraz yer. Kayn valdenin gelinle gnderdii bir bardak bal erbetini ier. Sonra damat gelini soyar.. Gelinde para varsa onlar alr. Yataa yatrr sonra kendisi soyunarak yatar. Damat hereyin yolunda gittiini haber verince kz evine haber uurulur. Ertesi sabah, damat, yastn altna bir miktar para brakarak evden ayrlr. Arkadalar damad Boy abdesti almak zere hamama gtrrler. Yastn altna konan paray, yata toplayanlar alr. Gelini giydirirler. Damat, hamamdan knca, leblebi, zm, fndk, fstk gibi erezlerle, Sakz'dan ibaret bir paket gnderir. Kendisi arkadalaryla darda yemek yer. Bazen eve gelerek dn yemeklerinden ayrlanlar yer. Eve gelen erezler, oluk ocua datlr. Dnn yedinci gn Gveyin ailesi ve akrabalar kz evine yemee giderler. Buna Yedi Daveti veya Kz ard daveti denir. Bu davette gveyi harem ksmna gtrlerek kaynana ve akrabalarn elleri ptrlr. Bunlar kl, tabaka gibi armaanlar verirler. Kaynpeder damada bir takm elbise kaynana da bir takm i amar hediye eder.

Ertesi gn, kz taraf ayni ekilde damadn evine gider. Yedi davetlerinde alg bulunmaz. Fakat bu davetlerden sonra kadnlar arasnda yaplan Yedi Hamam'nda elenceler yaplr. Knalar yaklr. Kebab, pide gibi hazr yemekler yenir. Btn giderleri kzn babas karlar. (Kylerde bu trenler deiik ve daha sadedir, rnein sz kesiminden sonra camide mevlit okutulur. eker datlr. Buna eker Paralma denir. Dn davetlerinde, okuyucu, gveyi olacak genci yannda gezdirir. Birlikte davet ederler. Gveyi hamamda ykandktan sonra, ky meydanna serilen bir hasr zerinde rl plak soyulur, yeni elbiselerini ky imam giydirir. Kap kaak gibi hediyeler yannda, koyun, davar, tosun, inek gibi canl hediyeler de verilir. Dn yemekleri daha sade olup, Et, Fasulye veya Nohut, Pilav, Zerde veya Pekmez helvas'ndan ibarettir. Uzak kylerden gelenler yemeklerini kendi kaplarna koyarak kylerine gtrrler.
KY DNLER

Ky dnlerinde ehirden arlanlara eker veya Bal ile bir Mum gnderilir. Buna Oku denir. ehirden kye gnderilecek hediyelere de Sa veya Benek denir. (Benek, Divan Lgatit - trk'te Bakr para demek, Sa gelinin bandan salacak para demek.) Ky dnlerinde gveyi (Kollu mintan, uha alvar, giyer, Acem al veya Trablus Kua kuanr. Askerlik yapmsa sakal brakabilir. Kylerde evlenecek olann Ya otuz, kesesi dokuz gelin olacak kzn Ya 18 olmadka evlenmelerine rza gsterilmez. Aksi halde Doacak ocuklarn grbz ve salkl olamyacaklarma bu nedenle ifte ubua yaramyacana inanlr. Ky dnlerinin algs Davul - Zurna'dr. Pek az yerde Def ve Saz alarlar. Delikanllar Davul - Zurna eliinde Zeybek oynarlar. Kuru sk silah atarlar. Atllar Denek veya p denilen bir eit Cirit oynarlar. Atllara Seyman veya Seymen denir. (Bu kelimenin Sekban'dan gelmesi dnlebilir.) Gelini giydirdiklerinde bana Duvak yerine Al kuma rtlr, yi binici ky kzlar, ata binerek saa sola at koarlar. Bu hal kzlar iin stnlk saylr. Bu kz, krk atl iinden kendini kurtarr. diye verler. Gelin eve gelip, kapya bal ya srdkten sonra, koltuundaki ekmei gveyinin banda paralayarak etrafa saar. Uurludur! diyerek kaprlar. Zifaftan sonra kzl yerinde ise silh atlr. Kz taraf sevin gsterileri yapar. Silh atlmazsa, gama yasa derler. Bazan kza dokunan olan kzn kardeleri bulup ldrrler.)*

YRK DNLER

Yrk Airetlerinde, adetler biraz daha deiiktir. Airetlerde kzlar rtl deildir. Kz olan biribirini bulur, grr, beenir ve evlenmeye karar verirler. Durumu Ana - Babalarna duyururlar. Kz, adrdaki eyalarn toplar, bir kilim veya keeye sararak hazr eder. Olan, birka silahl arkadayla gelerek, kz eyasyla birlikte Kaldrr, kendi adrna gtrr. Olann babas ve bykleri, kzn adrna giderek durumu tebih yollu anlatrlar. Ve yle konuurlar : Bizim boa, sizin deyi hergele de grm ..nne katp, arkasna taklp bizim al'a gelmiler.. imdi bunlarn ikisi de bir Dam'a kapanmak istiyorlar.. Yularlarn balarna takalm da her ikisi beraber bulunsunlar, dl yetitirsinler!.. derler. Kzn babas uygun grrse ayni ekilde, tebih yollu : Ne yapalm?.. Hergelede Dvemiz sevdii boay arkasna takm gtrm.. Boada tabiatyla taklp gitmi.. anlarna lyik boncuklu yularlar yaplsn.. Balarna taklsn.. Bir alda bulunsunlar.. Dl D yetitirsinler!.. diye karlk verir. Tre gereince Ka koyun, ka davar, ka sr Mihri Meccel, ne gibi Mihr Muaccel verilecei kararlatrlr. En yakn Kad efendi'den zinname alnr. Nikh kylr. Grenee gre airete bir dn yaplr ve evlendirilirler. Aileler bu karmadan honut olmazlarsa, mes'ele mahkemeye der. Airet kzlar 20 yandan evvel byle hareketler yapmadklarndan, mahkeme genellikle kzn lehinde karar verir. oluk ocua kartktan sonra, aileler de barrlar, dost olurlar. Airet kzlar, kendi rzalar olmadka, erkeine teslim olmazlar. Zor durumda kaldklarnda aralarnda dn yapar, evlenirler.. Aileleri de bu evlenmeye karmazlar. lerde bu gibi olaylarla karlamamak iin aileler kzlarn 15 yasnda iken beendikleri bir genle nianlarlar. Nianl bir kza Kem Gzle baklmaz. Bakan olursa hem ailesi, hem nianls kz korumaya alrlar. Nianlsn koruyamayan gence kzlarn vermezler. Kzlarda byle korkak ve sersem genlere varmazlar. Bu durumda : Kendini kurttan koruyamayan aygrn, reine giren ksran karnn kurtlar deer. denir. Yrk kzlarnn ou ata binmekte, silah kullanmakta, nianclkta erkeklerden geri kalmazlar. *
*#

Hristiyanlarn Evlenmeleri, genellikle kilisede yaplmakta ise de onlarda slm adetlerine gre algl dnler yaparlar. Yemekler yenir hediyeler gnderilir.

Hristiyan kzlarn, mslman genlerle evlenmeleri er'an caiz ise de, Isparta'da bu ekilde evlenme asla olmamtr. Kzn Mslman olmasndan sonra evlenen birka delikanl grlmtr.
* **

lelerde evlenmeler aa yukar Isparta'daki gibidir. Eridir, uluborlu, Keiborlu'da ve Atabey'de Isparta'daki gibidir. Yalvata, evlenecek kz hergn bir arkada davet eder.. Yemekler yenir, elenceler yaplr. (= Kzla veda trenleri) Gelini, kz arkadalar toplu olarak Gelin Hamamna gtrrler. arki Karaaada da, gelin olacak kz hergn bir yere gtrerek gezdirirler.
**

(Isparta'da zel bir evlendirme Treni daha vardr :

Havalarn ok souduu ve ortal buz kaplad k aylarnda Poyrazn oluyla Lodosun kzn evlendirmek suretile havalarn yumuayacama inanlr. Bunun iin esnaf aralarnda para toplayarak, vakf hanlarda kazanlarla yemek yaparlar. Ne kadar fakir fukara ve okul ocuu varsa hepsini toplayp byk bir topluluk halinde, esnaftan birisi bata olmak zere er'iye Hakimi'ne giderek bir zinname (= Evlenme kd) kartrlar. Bunu uzunca bir sopann ucuna takarak, ardaki byk aalardan birinin stne asarlar. Zifaf Duas yapldktan sonra sofralar kurulup, yemekler yenir. Buna Tebdil Hava (= Hava deimesi) Dn veya Mahya denir. Byle bir tren iin Isparta Naibi (= Kads) tarafndan verilen bir zinname ilgintir. Isparta Naibi Einli Ebubekir Hilmi Efendi'nin 1308 (M/1892) de verdii izinname yledir :
Sevkulhava imam Bahtiyar efendi, inha olunur ki, Lodos hararet me'nusun kerimesi Vefiyye'yi, poyraz Brdet perdazn olu Zail'e tesmiyei mihr ile akdi nikh ve olvehile beyinlerim slah eyleyesiz. Vesselam. Naib'i Isparta)

Bunun, yaklak anlam yledir: Hava ynetim imam Bahtiyar efendi, Resmen duyurulur ki: Ilml Lodosun kz Vefiyye'yi, sert poyrazn olu Zail'e baln belirterek nikahladm, ylece aralarn dzeltesiniz. te bu kadar. Isparta Kads.
5. HACCA NYET ETMEK VE HCAZ'A GTMEK

Hangi meslekten olursa olsun, hi kimseye borcu olmayan, evinin ve ailesinin bir yllk yiyecek ve giyecek giderlerini karlam olan, ken-

diini Hicaz'a gtrp getirecek kadar paras bulunan her mslman iin Hacca Gitmek Farz'dr. Hac olmaya niyet eden kimse, hacdan drt ay nce snnet dnnde olduu gibi bir toplant dzenler. Yemekler yenir, dualar edilir, camiye getirilir. Bu trene Hac A Toplants denir. Bu trenlerde bazen ocuklarn snnet edildii de olur. Hac olmaya niyet edenler, drt ay iinde btn hazrlklarm yaparlar. Her yerden hacca gidecekler biribirleriyle haberleerek belirli bir gnde hareket noktasnda buluurlar. Isparta ve evresinden hacca gidecekler Isparta'da toplanr. Herkes evine veda ederek namazgah alanndaki kafileye katlr. Evinden alana kadar gidecek hac aday, ssl bir ata biner. Boynuna deerli bir Acem al dolar. alvarnn cebindeki bozuk paralar etrafna saa saa alana gelir. Bu trende beste ile okunan ilhinin baz blmleri yledir.
(Tanrya krler olsun.. Sana Kbeye gitmek nasiboldu. Ey gz tok Mslman; sen de haclar kafilesine katldn. imdi farz olan hacc yerine getirmeye zen gster.. Tanrya krler olsun ki sana Kbeye gitmek nasiboldu. Tanr, Beytlharama (= Kbeye) gitmeni, salkla hacc yerine getirmeni, dostlarn arasna tekrar dnmeni kolaylatrsn. Tanrya krler olsun ki sana Kbeye gitmek nasiboldu.)

Alanda toplanan hac adaylar, ilhi ve dualarla arabalara bindirilir ve yola karlr. Hac adaylann birka saatlik yere kadar uurlayanlar da olur. Hicaza gidecekler orada harcyacaklar paralar, en zor meslek sahibi saylan, tabakhane ustalarndan, deitirmek suretile, alrlar. Altn ve gm olarak bellerindeki kemerlere balarlar. Tren yokken Isparta hac adaylar Konya'da toplanr. Oradan Karaman Haclar adyla Mekke ve Medine'ye giderlerdi. Hac adaylar adrlarn, yiyecek ve ieceklerim, yakacaklarn yanlarna alr, kafiledeki Tayclarla birlikte gtrrlerdi. Mekke ve Medineden mektuplarn getirecek Ulaklar da yanlarna alrlard. Tanzimattan sonra Kara Yolculuu deimi, hac adaylar Liman ehirlerinde toplanarak gemilerle gitmeye balamlardr. Haclarn dnleri mektup ve telgraflarla bildirilir. Buna gre Karlama Trenleri dzenlenir. Haclar bir iki konak yerden karlanr. Haclar karlayclar, sark ve Malahlarla donatr, ehirdeki toplant yerine birlikte gelirler. Burada dualar yapldktan sonra herkes evi-

ne gider. Hacy evinde ziyaret edenlere Zemzem ikram edilir. Misk srlr. Kokulu Kakve iirilir. Birka gn sonra, hacya giderken hediye yollayanlarn evine Zemzem, Hurma, Kahve, Tebih, Sank, Yamak gibi hediyeler gnderilir. Hediyeyi alanlar getirenlere bahi verirler. Hac olan kimse kendisini hertrl gnahtan arnm sayar. Birdaha bilerek veya bilmiyerek gnah ilemekten saknr. Haclar birbirlerini sk sk ararlar.
B. ZEL TRENLER 1.

MEVLD OKUNMASI

Peygamber efendimizin doum gn olan (Rebilevvelin 12. gn) gecesinde byk ve kk camilerde Mevlid okunur. Bir gn nceden Mft efendi, cami imam ve grevlilerini toplayarak hangi camide mevlid okunacan bildirir. Buna gre hazrlk yaplmasn ister. Isparta'daki Firdevs Paa camimde, Peygamberimizin doum gnnde mutlaka mevlid okunmas, vakfnamesinde yazlmtr. Baln okkas Be akeye ksa bile, bal erbeti datlmas art koulmutur. Isparta'da mevlid birka hafz tarafndan, toplu halde okunur. Ba mevlidci, dierlerine nclk eder. Mevlitlerde, Sleyman elebi'nin Mevlidi okunmadan nce baz ilhiler, ve naat'lar (= Peygamberi vc ilhiler) okunur. Bir tanesi yledir: Ey hudadan, ltf ihsan istiyen Cennet-- Hur'i ve Glman istiyen Naat'i pakin can' dilden dinliyen Olduunca, dnyada sa ve esen Mevlidi ah' Resulllaha gel! Mevlidi ah' Resulllaha gel! Mahz rahmettir ol zat' Hasen, Mevlidi ah Resulluha gel!..

Bu ekilde devam eden Naat'i erif, u szlerle biter: Meclisi Mevlid'drr Vali mdam Ol Resule kl selt ile selm Bulmak istersen eer li makam Mevlidi ah Resulllaha gel! Bu satrlardan bu Naat'm Vali adnda birisi tarafndan yazld anlalmaktadr. (Bu zatn Silsilei uara'da grlen Yenipazarl Vali'mi yoksa slalesi hl Aros'ta yaayan Atabeyli Vali'mi olduu bilinmiyor.)

Bu naatn sonunda Salavat getirilir. Son yllarda bu naat terkedilmi bir bakas okunmaya balanmtr. O da yledir : Bilin Rahmeti Rahmandr, bu mevld Reslllh Gene derdine dermandr, bu mevld Reslllh.. Resule her kim mmettir, i ta'zim ve hrmettir, Sevisi'ne almettir, Bu mevld Reslllh. Sakn hret, sevab olmaz, Hak'n rzasn bulmaz Riya ile kabul olmaz, Bu mevld Reslllh. Muhibbi sonu hayr olsun, diyen iman ile lsn, Yarn ana efi' olsun, bu mevld Reslllh. (Buradaki Muhibbi'nin Kanuni Sultan Sleyman olmad bellidir. nk bu naat yalnz Isparta'da okunur.) Okuyucular Muhibbi ruhuna bir Fatiha okuduktan sonra Sleyman elebinin (Allah adn zikredelim evvela) diye balayan nl Mevlidi okunur.
(Ger dilersiz, bulasz li makam Akile deyin Assalt Vesselam...)

ksm okunduktan sonra cemaatla salvat getirilir. Bunu izleyen (Ey azizler ite balarz sze) diye balayan Vasiyet ksm okunur ve elebi ruhuna Fatiha ihsan edilir.
2. DESTUR ALMAK VE YOLSUZ IKARMAK TRENLER VE TRELER

Isparta Esnaf 32 Snfa ayrlm ve her snf kendi bana Bamsz alarak bir dierinin iine karmamtr. Ustalar rak olarak aldklarn yetitirip Kalfa yaparlar. Meslekinde tam yetien ve ilerleyen Kalfalara Ustalk cazeti (= Diplomas) verilirdi. (Bu konuda yaplan trenler Ahilik Tre ve Trenlerinden alnm, uygulanmtr.) Bir Kalfann, Ustalk Petemal Kuanmas ve kendi ustasndan Destur (= Ruhsat) almas iin zel Tren yaplrd. Bir usta, ustalk yapacak duruma gelmi bir kalfasn Usta yapmak isterse, durumu kendi snfnn Ustabas'na, Ahibaba ve Erkn ustalarna ve Esnaf eyhi'ne bildirir. Onlar hangi gn ve yeri seerlerse o gn bir kr yemei dzenlenir. Her snfn Ustabalar, kendi snfnn ileri gelen ustalar,

destur alacak kalfann yaknlar Erkn avuu araclyla bu toplantya arlr. Davetliler toplandnda topluca ikindi namaz klnr. Duadan sonra Ustaba ve Erkn Ustalar, kalfann ustas ve uygun grlen ustalar yere diz kerek otururlar. Ortada Esnaf eyhi, sanda Ustaba, solunda kalfann ustas bulunur. Tren avuu destur alacak kalfay yeni elbise ve cbbesini giymi olarak sa yanna alr ve dardan geliyormu gibi, oturanlara doru yrmeye balar. Bir iki adm attktan sonra Esselm aleykm ya ehli eriat; diye barr. Bir adm daha atarak Esselm aleykm ya ehli Tarikat! der. nc admda Esselam aleykm ya ehli Marifet! diyerek, toplumun ortasna gelir. Yksek sesle u yiit san'atnda maharet kazanm olup, ustasndan ve hepinizden, bamsz usta olmaya cazet ve Dua ister. diyerek durumu aklar.
Esnaf eyhi, kalfay ortaya oturtur. Din baz sorular sorar. nk 20 yana basmam ve dinini bilmeyen delikanlnn ii ve al - veri yapmas da geerli saylmaz. Bu nedenle, eyh gerekli cevaplar alr ve yeterli bulursa ustasna ve dier ustalara : Ne dersiniz?. Yan ban bulmu, dinine, manna ve slmla vakf olup san'atta maharet kazanm olduundan zin ve Dua istiyor. dediinde, ustas ve dier ustalar, meslek ve san'ata dair baz sorular sorarlar. Yapt rnein eksii gedii olup olmadn inceliyerek Olur. derlerse, Esnaf eyhi hafzlardan birine bir Ar (= On Ayet) okutarak, duaya balar. Bu uzun duaya hrekes Amin! dedikten sonra, ustas kalfasna zin verdim! der. Esnaf eyhi, te imdi Erkn'a girdin. nce snnet'i erife olan sakaln bundan sonra salvereceksin.. Be vakit namazn cemaatle klacaksn.. Abdestsiz, Besmelesiz ie balamayacaksn!. kinci olarak, hafta dualarnda bulunacak, sanatnda asla hileli ve rk i yapmaktan saknp doru ve slan i yapacaksn .ncs, hi bir ey iin yalan sylemeyeceksin.. Haran yemeyeceksin.. kkleri, raklar Evld, akrann Karde, byklerini Ata bileceksin.. Drdncs, fakirlere, malllere, malca ve bedence yardm edeceksin.. Snfndaki ihtiyarlara Sayg gstereceksin. Beincisi, hi bir gna gnah ilemiyecek, kimsenin rzna, namusuna, malna, canna saldrmayacaksn. Defterini ve kaytlarn salam ve dzgn tutarak alacan vaktinde alp borcunu vadesinde deyeceksin.. nkr, yalan ve iftira ile kimseyi incitmeyeceksin.. ine gn domadan balayacak, gn batnca brakacaksn.. Bota, havay heveste gezmeyip vazifen olmayan ilere karmayacaksn. Haydi Allah yardmcn olsun!.. diyerek, dua ile Petemal kuatr.

Bu yeni usta eyhin, Ustabann, Ustasnn ellerini ptkten son-

ra orda bulunan yal ustalarn da ellerini per ve ustalar srasnn en sonuna oturur. Herkes gelip kutlar. Yemekler yenir. Uygun hediyeler verilir. Yeni usta, ustaba ve erknn idaresinde bulunan Orta Kesesi'ne,. mali gcne gre bir miktar para brakr. Bu para kasa defterine yazlr. Yeni ustann ad, ya, boyu bou Ustalar Sicili'ne yazlr. Hangi tarihte Destur ald'da knyesinin st tarafna iaret edilir. Zira ylda bir, nfs idarelerinden verilen Esnaf Tezkeresi'ne girecek bilgiler, bu defterden alnr.
YOLSUZLUK BAHSNE GELNCE

Herhangi bir usta, destur aldnda yaplan uyarmalara ramen rk i yapmak, hileye sapmak, bakalarnn hakkn inkr etmek, yalan dolanla bakalarn kandrmak gibi yollara saparsa nce Ustaba'ya bavurulur. Ustaba durumu gizlice aratrr. Yaplan ikyetlerin doru olduunu anlarsa, ilk olarak ustay uyarr. Usta bu uyarya ramen yine yolsuzluk yaparsa, dkkn ve tezgh birka gn iin kapatlr. Doru yolda gideceine sz verirse atrlr. Bu durum knyesine ilenerek Orta Kesesi'ne belirli bir ceza demeye mecbur edilir. Bu cezaya ramen yolsuzluk yapmaya devam ederse, cezalara bir de Ziyafet eklenir. Buna Yolsuzluk Ziyafeti denir. Bu ziyafeti vermedike dkkan atrlmaz. Ziyafetten sonra da yine doru yola girmezse, esnaf defterinden ad silinir ve ardan kovulur. Gitmezse kendisine Boykot uygulanr. Hi kimse ondan mal alp, ona mal vermez. Kredisi sfra iner. Bu duruma den esnafa Sofradan dar tabak.. Bostandan dar kabak. denir. Bu ynetim ekli, Esnaf eyhi'nin idaresi altnda, her snfn Ustaba, Erkn Mahfilleri ve avular araclyla uygulanr. Esnaf eyhi, 32 sanat snf'nn, meslekte en bydr. Bu makam padiah beratyla da tannmtr. Her eit esnaf ilerinde nce kendisine bavurulur. Esnaf eyhi haftann aramba gnleri pazar kurulmadan nce her arasta da ayr ayr dua eder. Ancak bu duadan sonra al - veri'e balanr. Esnaf eyhinin elinde Ftvvetname denilen Ahilie ait bir kitap vardr. Her konuda bu kitaba gre hareket edilir. (Ftvvet, yiit bir delikanlda bulunan vmeye deer vasflarn tm, zellikle cmertlik, anlamna gelir.) Bu kitabn iinda, din, nsan ve Toplumsal birok nashatlar ve Kurallar yazldr. Bir eit kanunu, alma ynetmelii gibidir. Her snfn Ustabalar ve Erkn Ustalar, Esnaf eyhi bakanl-

nda, camide yaplan bir toplantda, desturlu ustalar tarafndan seilirler. Ynetim kurulu bakan Esnaf eyhi olup, Ahi baba reisi ikinci bakan, esnaf saysna gre seilmi en ok (8 Erkn Ustas) ye olmak zere On kii'den ibarettir. Ynetim kuruluna Mahfil Erkn veya Lonca Erkn denir. Esnafn btn ileri bu Loncalar'dan sorulur. Gerektiinde, yal ve bilgili ustalarn grleri de alnr. Bu loncalarn denetiminde, her snfn, bir Orta Kesesi bulunur. Orta kesesi, kk apta bir Banka gibi i grr. Esnafn bala d paralar, cezalar ve trenlerden elde edilen gelirlerin hepsi bu kesede toplanr. Bu paralardan kk bir faizle esnafa Kredi veya Bor verilir, birka yerde iletilirdi. Faiz oran % 15'ten fazla olmazd. Bu suretle elde edilen gelirlerden, dkn ve fakir, hasta veya kimsesiz kalm ustalara, yiyecek, iecek, giyecek yardmlar yaplr, onlarn Dilenci haline dmesi nlenirdi. Ayrca arnn, su yollarnn, bozulan eme ve hayratlarn onarm giderleri, dardan gelen misafir ustalarn arlanmas iin yaplan masraflar da bu keseden denirdi. Meslek dnda yaplan alacak-bor ikyetleri de Ustabana yaplabilirdi. Ustaba kendisinden ikyet edilen esnaf ararak durumu anlatr. ikyeti hakl kar ve pein para demek gerekirse, para orta kesesinden verilerek, ilgili usta keseye borlandrlrd. Ustabann bu ekildeki davranlarna genellikle kar kan olmazd. Ustabay dinlemeyen olursa, ikyetiye, Mahkemeye ba vurmas sylenir. Ve hakknda ikyet edilen usta Mimli saylr. Usta, mahkemece sulu grlrse esnafa Boykot edilir. Bylece alacaklnn hakk korunurdu. Bu nedenle esnafn davalar ve ar ileri genellikle mahkemeye dmez, hkmetli uratrmaz, taraflar da gel - git yznden aylarca ilerinden kalmaz, mahkeme kaplarnda dolamaktan kurtulurdu. Vakta ki, 1284 (M/1868) de Mlki Tekilt ve on yl sonra da Adli Tekilt kuruldu.. eyhin, Ustabalarm, Loncalarn Hkm ve nemi kalmad. Ondan sonra arnn dzeni'de bozuldu. Eski temiz islere, eski drst al verilere yalan ve hile karmaya balad. Kyller, iiler, fukara halk takm nsafsz Esnaf = Esnaf Bi- insaf! denilen kimselerin, byk sermaye sahiplerinin basks altna girdi. Tam bu sralarda, Avrupadan gelen Fabrika Mallar hem daha iyi, hem de daha ucuz olduundan, aresiz kalan halk bunlara kotu.. Esnaf mallarna rabet etmez oldu. Bylece eski san'atlar da snp gitmeye balad. Esnafn ilerini grmesi gereken Belediyeler ve Adliye, bilgisiz adamlarn ynetiminde, esnaf ve sanatkrlarn ilerine Loncalar zamanndaki gibi bakamad. rk ark i yapanlar, dolandrc ve

hilekrlar oaldka oald. Szn ksas, Merutiyetin ilnnda durum hi de iyi deildi. Btn umudumuz, Merutiyet ve Hrriyet dneminde, bundan byle islerin daha iyi, daha dzgn gitmesindedir. Tanr hepimizi baarl klsn.
3. YAZ VE KI SOHBETLER (= ORTAKLAA YAPILAN LENLER) (GEZERLER)

Eraf ve Esnaf, kendi akran ve snflarndan onar - yirmier kiilik gruplar halinde birleerek birer Oymak kurarlar. Yazn Perembe ve Pazar gnleri, kn aramba geceleri nbetle len yaparlar. Bu lenlere Gezmek masdarmdan Gezek denir. Her oyman bir Oymak Ba veya Erba' vardr. Oymak onun adyla sylenir. Ali bey oyma, Hasan usta oyma gibi. Yaz Gezekleri, Kiraz zaman gelmeden genellikle Hdrellez'de K gezekleri Kasm'da balar. Hdrellez'de balayan gezekler, genellikle, bahelerde yaplr. Bunun iin herhangi bir bahede 1-2 sofralk bir yemek (= len) hazrlanr. Oymak ba veya erba oymakta bulunanlar teker teker davet eder. Davetliler Hdrellez gn, leden sonra baheye gelirler. Hal hatr sorulup kahveler iildikten sonra, topluca ikindi namaz klnr. Namazdan sonra yere serilmi hal ve kilimler zerinde kurulmu sofralara oturulur. Yemekler, genellikle, Isparta'da n yapm Toyga orbas (= Yourtlu dn orbas), Bozba denilen bol soanl Et yemei, Gaziler Helvas denilen rmik Helvas, ve Kabuni ad verilen didilmi etli Pirin veya Bulgur Pilavndan ibarettir. Zenginler et yemei olarak Kuzu Dolmas yaparlar. Yemekler yenip kahveler iildikten sonra, len giderleri ne kadar tutmussa, davetliler arasnda eit olarak paylatrlr. Buna Herfene derler. (Not: Bu kelime, Sanat anlamna gelen Hirfeften bozma Harifane veya Arifane'den dilimize uydurulmu bir deyimdir. Anlam, Franszlarn Herkes kendi iin deyimine benzer.) Toplant sonunda, ertesi haftann ilk Perembe gn nerede toplanlaca kararlatrlr. Erba, leni kimin stleneceini sorar, isteyen olmazsa kendisi birisini seer. Toplant yeri, oymakta olmayan birisinin bahesi ise bahe sahibi de yemee arlr. Erba, oymak ye-

lerini, toplantdan nce yine davet eder. O lene ait btn ilemler Erba tarafndan yaplr. Herkes onun dediklerine uymak zorundadr. Yemekler, yukarda saylan Drt esit'ten fazla olmaz. Fakat, yaz gelmi meyveler kmsa orba yerine kiraz, karpuz, kavun, zm, et yerine Bamya, Patlcan gibi Sebze yemekleri, kabuni yerine etsiz pilav konulabilir. Oymakta, Erba'nn emir ve tertiplerine kars kan olursa o kii Yolsuz karlr. Kar koymann nemine gre Yolsuz Daveti yapmas istenir. Buna bir eit ceza havas verilir. Yolsuzluk sulan, belirli yemeklerden fazla yemek eidi yapmak, toplantya davetsiz misafir getirmek, davete zrsz olarak gelmemek vs. gibi davranlardr. Bu sular hafif grlrse Helva - Pilav ziyafeti verir. Ar grlrse et ve orba da eklenir. Davet eden kimse, tertibden eksik yemek yaptrm ise, bu durum Mali kudreti bu kadarm! diyerek balanr. Fakat, tertipten fazla yemek yaptrmak sraf, savurganlk, ve dierlerini kk drme saylarak Yolsuzluk cezas verilir. Bu cezalara kar koyan veya leni yapmayan olursa, o kimse oymaktan karlr. Bylelerini baka oymaklar da ilerine almazlar.
* * *

(Not: Yazar, bu blmde Isparta'nn nl gezek yerleri ve Elenceleri hakknda geni bilgiler vermekte, Ayazmana, Minasn, Sidre, Halfa Sultan, iki kavack, Ahi Pnar, Bezirgan pnar, Vakf bahe, Mft bahesi, Sav ky baheleri, sinap suyu gibi gezi yerlerinin adlarn sayarak, buralarda yaplan lenlerin zelliklerini anlatmakta isede, temelde bunlarn hepsi de aa yukan anlatlan lenlere benzediinden, bu ksmlar aktarmadk. S.S.)
4. YAMUR DUASI VE LEN

Nisan, Mays aylarnda yamur uzun sre yamazsa, bu dua ve yemek trenleri yaplr. Bunun iin, nce, Tabakhane (= dericilik) de alan usta, kalfa ve raklar, yakn olan aydan, nohut byklnde temiz talar toplar, bunlar On biner olmak zere 7 kl torba iine korlar. 7 torba, abdestli 7 gen tarafndan, 7 hoca'nn ilhi okuduu 7 okul'un ocuklarndan oluan bir kafile Ulucamiye veya Namazgaha gtrlr; Burada hazr bulunan Ulema, Eraf, Esnaf bu torbalar alarak 7 ayr yere

korlar, topluluk 7 mangaya ayrlr. Her mangada bir hoca kur'an okur ve dua eder. Her ta teker teker okunarak torbaya tekrar konur. Torbalarn az dikilerek, her torba 7 okul rencileri eliinde, 7 gen tarafndan tanarak Yenice mahallesindeki Kaya eme namazlna gtrlr. Dualar okunarak, torbalar Hseyin Baaa deirmeni poyrasna (= Su borular basna) konur. Torbalarn bana beki braklarak dalnr. 7 gn sonra, deirmen evresindeki bahelerde byk bir len tertiplenir. 7 okul'un rencileri ve halk, eski elbiseler giyerek, lene gelirler. Kaya eme namazgahnda dua balar. Amin, diyenler, ellerini, avular yere bakacak ekilde aarlar. (Yamurun yere inmesini dilemek..) Duadan sonra deirmenin oluklar altndan geerler, bazlarm suya atarlar bazlar alar. ou zaman yemekler yenirken veya dualar srasnda yamur yamaya balar. (Not: Bu lenler, Altay Trklerinden gemi olsa gerek. Altay samanlna ait vesikalarda: Tufan olacan ilk olarak demir boynuzlu gk bir teke haber verdi. 7 gn yer yzn dolat. 7 gn deprem oldu.. 7 gn dalar ate pskrd. 7 gn yamur yad.. 7 gn frtna oldu, dolu yad.. 7 gn kar yad. Bundan sonra mthi souk oldu. 7 aziz karde vard. Bunlar tufan olacan bildiler. ... 7 arkada gemi yaptlar, her cins hayvandan bu gemiye aldlar. Grlyorki bu inanlarda hep 7 geiyor.) Bu konuda bak: Eski Trklerin Dini Tarihi. Prof. A. nan. 1976 S. 89-90) Bu trenlerde okunan ilhilerin baz paralar yledir : Ey koruyucu tanr.. Dirilip kapna geldik. Sen cmertsin, acycsn.. Senden yardm olmazsa asi kullarn ne yapsn? Her bitki ve tahl tanesi azn am, rahmet etmezsen alayacaklar.. Senden baka kimsemiz yok. Ey Tanr.. eytan herkesin iine girdi.. Suumuza bakma, rahmetini indir.. Muhtekirlerin ( = Karaborsaclarn) hepsi karalar giysin!.
**

NC KISIM / KNC BLM

Isparta'daki detler, Gelenekler ve Grenekler.

1. YILIN ONK DN AYINDA YAPILAN TRENLER

Mslmanlarn Ylba olan Muharrem ay'nn ilk gn herkes birbirini kutlar, bykler kklere altn ve gm paralar verir, bu paralar Uur olarak saklanr. Bu ayn onuna kadar, halktan oru tutanlar bulunur. Herkes, haline gre, ekerden, baldan, pekmezden Aure yaparak konu komusuna datr. Rebilevvel ve Rebilahir aylarnda Mevlid'ler okunur. Cemazi'el evvel ve hir aylarnda bir ey yaplmaz. Halk bu aylara n Namaz, Son namaz adn vermitir. Bu aylarda bazlar Nafile Namaz klar. Recep ay'nn ilk Cuma gecesi Regaip Kandili'dir. Perembe'den balayarak herkes Pii denilen bir eit pide yapar. Mayasz hamurdan yaplan pideler, zeytin veya haha yanda kzartlr. Aileler biribirlerine yollarlar. Halk arasnda bu gne Pii Bayram denir. Gen kzlar ssl ve temiz elbiselerini giyerler.. ocuklar, cami ve mescitleri bayraklarla, Trtl denilen renkli katlarla donatrlar. Akam evde mutlaka et yemei ve helva yenir. Gece camilerde Mevlit okunur. Pii bayram daha ok ocuklarn ve kadnlarn bayram saylr. Ertesi Cuma gn Kandil Tebriki yaplr. Herkes biribirine, kkler byklerine giderek kutlamada bulunurlar. Camilere, mescitlere Mumlar hediye edilir. Bu mumlarn bakalarnca alnp yaklmas haramdr. Byk gnah saylr. (Not: Bu mum balama adeti, hristiyanlardakine benzemez. Tekke ve Trbelere mum adamak ve mum dikmek, kabirler zreinde mum yakmak'tan da farkldr. Bu mumlar camileri ve mescitleri aydnlatmada kullanlr. ocuklar, evleri dolaarak, mumdan paradan., sesleriyle, mum toplarlar. llere Mum yakma adeti, hristiyanlardan gemitir. Bak. Eski Trk Dini tarihi. A. nan. 1976 sayfa. 205-206)

Recep ay'nn 27. Gn gecesi (Mira Gecesi) dir. Bu gece Bezirme denilen yufka yaplarak fakirlere datlr. aban aynn 15. Gecesi (Berat Kandili) dir. Bu gece herkesin sevabnn, gnahnn mrlerinin, rzklarnn (= yiyecek ieceklerinin) Allah tarafndan verileceine inanlr. Borcu olanlar borlarn der, ksler barr. Namaz ve oru borlan varsa bunlar da denir. Velhasl bu gece bir eit Borlardan Kurtulma Gecesi'dir. Ramazan ay'nn hazrlklar bir iki ay nceden balar. Ramazanda allmaz. Onbir ay kazan, Bir ay ye! Onbir ay al, bir ay dinlen! derler. Ramazanda, byk kk herkes Oru tutar. Sahur'da alnan Davul ile Sahur Yemei'ne kalklr. Oru saatinin balad msak zaman top at ile duyurulur. Orulular camilere, mescitlere giderek, dinsel konumalar ( = Vaaz'lar) dinler. Akam ftar (=Oru Bozma) dan sonra Teravih Namaz klnr. Bu namazdan sonra erkekler kahvelerde, hamamlarda toplanarak bir iki saat elenirler. Tombala oynar, karagz seyreder, meddah dinlerler. ftara davetsiz gelmek adet deildir. Yalnz yolcu, fakir fukara gelirse bunlara yemek verilir. ftar yemekleri deiik ve ok eitli olur. ki ve keyf verici eyler bulunmaz. Bunlar kullanmak haramdr. Ayn son on gnnde Zektlar (= Mal varlnn krkta biri) herkesin gz nnde datlr. Bayrama birka gn kala evlerde, kadnlar, Susamat (=: Susaml rek), Baklava, Brek, Nokul denilen tahmil ve cevizli bir eit rek yaparlar. Bunlardan dostlara, akrabalara, baz yabanclara da gnderilmesi adettir. Erkekler de Zekt ve Fitre'leri verirler. Fitre, oru tutsun tutmasn, kadn erkek, ocuk, byk herkes iin mutlaka verilmesi zorunlu bir batr. Aile yaknlarndan fakir olanlara verilmesi makbuldr. evval'de Hill'n grlmesile Bayram balar. Hillin grld Mftlke saptanr ve Bayram gn 7 Top at ile iln edilir. Bayram namazna erkekler gider. Namazdan klnca ata mezarlarna ziyarete gidilir. Devlet dairelerinde Bayramlama Trenleri yaplr. Oda sahipleri, evlerinde misafir kabul eder, Bayram bitmeden, gelenlerin evine giderek, karlkl ziyaret'te bulunurlar. Bayramda davullar, zurnalar alnr. Fiekler atlr.. ocuklar ve bykler yeni elbiseler, yeni pabular giyerler. Biribirlerinin bayramlarn kutlarlar. (Atabeyde, davul almak uur saylmadndan, ramazan geceleri halk uyandrmak iin Teneke alnr.)

Ramazandan sonra gelen Zilkade aynda birey yaplmaz. Zilhacce (= Hac ay) gelince Kurban Bayram hazrlklar baslar. Arifeden birka gn nce kylerden kurbanlklar gelir. Herkes gcne gre bir koyun veya davar satn alr. Bazlar 2 - 3 tane alr. Bunlar, iaret konularak, mahalle obanna teslim edilir. oban bunlar besler, korur. Kaybeder veya lmesine sebeb olursa oban demeye mecburdur. Kurban paralar pein verilmez. Bayramdan sonra denir. Bu det ok nemlidir. nk, kurban iin verilen parann hell para olmas arttr. Kurbandan evvel verilen para da birisinin hakk veya alaca bulunabilir. Yahut yanl alnm bir para, bor veya emanet para olabilir. Bu takdirde kurban kabul olunmaz. Halbuki kurban kesildikten sonra, verilecek para pheli dahi olsa, kurban kesilmi olduundan haram olmaz, diye inanlr. oban kurbanlar arife gn getirip sahiplerine teslim eder. Srlerin gelii davul zurna ile karlanr. Herkes kendi kurbanln, koyduu iaret sayesinde, tanyarak alr. obana hakkn verir. Kurbanla evde su ve yiyecek verilir. Sayg ve sevgi gsterilir. Bayram namazndan sonra, mezarlk ziyaretinden dnenler, evlerinde ya kendileri veya getirdikleri kasap elile kurbanlarn keserler. Kurban etinden ev iin Kavurma, Kuba, Pirzola yaplr. Kalan etler, paralara ayrlarak bir ksm komulara, bir ksm da fukaraya datlr. Kurban bayramnda bykler ve kkler temiz veya yeni elbiseler ayakkablar giyerler. Birbirlerine Kurban Kutlamas'na giderler. Kurban bayramnn ilk gn ev ziyaretleri yaplmaz. Kurban sonunda, kurban paralar, satcya hemen denir. Bunda gecikme, zorluk karma asla balanmaz. Hem ayp, hem de imanszlk saylr. Kurban derileri, ky veya mahalle muhtarlklarnca toplanarak tuzlanr, satndan elde edilen paralar camilerin, mescitlerin, yollarn, kprlerin bakm ve onarmnda kullanlr. Hayr kurumlarna verilmesi de uygundur. Isparta'da arabi aylarn zel isimleri vardr : Muharrem ayna Aure ay denir. Dier aylar sr asla Safer (= ikinci ay), lk mevlid, Son mevlid, lk namaz, Son namaz, Pii, Berat, Oru, Bayram, aralk, Kurban adlarn alr. Kadnlarn hemen hepsi arapalarn anlamadklar iin bu adlar kullanrlar.

2. DOUM VE OKULA BALAMA DETLER A. DOUM'DA

Isparta'da, bir evde ocuk doduu zaman erkekse evin damna biri yeil, biri krmz iki bayrak ekilir. Kz ise yalnzca bir albayrak aslr. Doumdan sonra ocuk, aile ktne yazdrlr. ocua stana tutulacaksa, onun da soyu sopu, salkl olup olmad aratrlr. Nfus ktne st anann ad da yazlr. Doumu yaptran ebe, hastann yanndan gn ayrlmaz. Anann st gelinceye kadar hem anay hem ocuu besler. Souktan scaktan korur. ocuu Tuzdan karmak yani ilk banyosunu yaptrmak ebenin devidir. Bu ykama treninde ailenin bykleri leene para atarlar. Bunlar ebeye kalr. ocuk ykanp giydirildikten sonra nazarlk ve altn taklr. Bu trene Tuza denir. Banyodan karlp giydirilen ocuk, babasnn veya aileden en byk erkein kucana verilir. ocuu alan kbleye doru dnerek ocuun kulana yksek sesle ezan okur. ocuk erkekse peygamberin veya ashaptan birinin ad, kzsa, peygamber ailesindeki kadnlardan birinin ad Gbek ad olarak konur. ocuk ebe hanma verilir. Ebe hanm ocua meme aldrdktan sonra kzsa kulana kpe delii delerek, beiine yatrr. Bylece ebenin devi biter. Lohusa 40 gn evden dar kartlmaz. Baka bir lohusa varsa onunla temas ettirilmez. Krk karr, ocuk bir Igm'a urar, derler. ocuun gbei dtkten sonra, den ksm sandkta saklanr. ayet atlrsa ocuun havai ve Gezginci olacana inanlr. Doumun krknc gn Krk hamam yaplr. ocuk ve anas bir hamama gtrlerek ykanr. Bundan sonra konulan kstlayc kaytlar kalkar. Beikte veya salncakta her anne ocuuna, kendine zg, bir Ninni syler. Ninnilerin ou Milli Maniler'den alnmtr. Baz rnekler verelim :
Ay kardan doup gelir Gl budan eip gelir. Yavrucuum babas, Yavrusunu p gelir.. Ninni. Uzun uzun am illeri irad babann yollan Eer yakna gelirse atar atnn nallar.. Ninni Ay kardan parlyor Gm sular alyor Yavrucuum babam diye Hi durmadan alyor.. Ninni. Evlerinin n ukur, uhasna gaytan dokur. Benim olumun babas Yetmi ikibin kitap okur. Ninni.

Kuzum severim seni, oku! Okuyamazsan bez doku.. sizlerin eni sonu Olur yokluklarn yok'u. Zengin arabasn dadan arr Zrt dz ovada yolunu arr, Zengin helvasn baldan piirir Zrt il iin pekmez bulamaz. Ninni.

Olann haylaz hoca gezer, kzn onmaz koca gezer Byle evlad anay zer, Sonunda perian eder. Ninni. Ninniler derim, kuzum'a Uykular gelsin gzne, mrl olsun yavrucam Bastraym barma, zme. Ninni.

Bu rnekler gsteriyorki analar beikte iken, ocuklarnn kulan ata binmeyi, Okumay, san'at renmeyi, zenginlii, haylazln zararlarn, kzn vard kocadan onmamasnn (= mutlu olmamasnn) ktln dile getiren szlerle kulan doldurmaktadr.
D IKARMA TREN

ocuk bir yana baspta di karmaya balaynca, ilk kard dii aileden kim grmse ocua bir gmlek yapar. Sonra, anas-babas, buday, nohut, kuru fasulye gibi, eit (bazen 7 eit) kuru yiyecei tencerede halar Buna Dirgit denir. (= Tam pimemi, diri kalm anlamna olsa gerek.) Mahallenin kadn ve ocuklar, ocuun yaknlar toplanarak, ocuu bir sofra rts zerine oturturlar. Sofrann evresine, makas, eki, kitap, kalem, defter, baz ev eyalar, kumalar vs. konur. Piirilen dirgiti, ebe hanm veya hoca hanm ocuun bas stnden dker, dalan taneleri etraftan kaparak yerler. Bu tanelerden 7'si bir ipe dizilerek, ocuun basna balanr. Onlar kuruyup dklnceye kadar ocuun kalan dilerinin de kacana inanrlar. Bundan sonra ocuu sofra evresinde dndrrler. ocuk konulan eyadan birini veya birkan alr. ocuk eyadan hangilerini almsa, ilerde onunla ilgili bir meslee girecei yorumlanr. rnein ivi veya eki almsa marangoz, kalem kitap almsa okur-yazar, bilgin, kuma amar almsa terzi olaca yolunda bir eit fala baklm olur.
B. OKULA BALATMA TREN

ocuun ya 4 yl, 4 ay, 10 gn olunca okula verilir. Okula gitme gn ve okulu nceden saptanr. Evde helva, brek ve erez hazrlanr. ocua yeni elbiseler giydirilir. Bal altn ve incilerle sslenir. Gide-

cei okulun rencilerinden oluan bir kafile ile, konu komu, akraba ve ailenin erkek ve kadnlar bu kafileye katlr. ocuu aileden herkes 7'er adm gtrmek zere srayla kucana alr. Bu ekilde okula kadar giderler. Okula varldnda hazrlanan helva ve brekler Hocaya verilir. ocuk hocann krss nne oturtularak ilk dersi alr. Hoca Besmele'den sonra Rabbiyessir ayetini okur. (= Allahm kolaylatr. Anlamnda bir ayet) Dua ederek, alfabeyi ezberletmeye balar. Bir sre sonra tekrar dua edilerek, getirilen erezler okul ocuklarna datlr. Ana baba hocaya Eti senin, kemii bizim. diyerek ocuu teslim eder. Okula giren ocuu hocas bir Kalfa'nn gzetimine brakr. Kalfa hem ders retir, hem de ocuu evine gtrp getirir. Bu hizmetler iin hocaya haftada 40 para, kalfaya da 10-20 para verilir. Bayramlarda ufak hediyeler alnr. Her kalfa, yetitirdii ocuu hocaya dinletir. Hoca beenirse ver, beenmezse dver. Derslere Alfabe (= Elif be) ile balanr. Bu bitince Amme cz'nden balamak zere Kur'an dersleri verilir. Birka sre ezberletildikten sonra, ocuun bir Kur'an tamasna izin verilir. Cumadan baka hergn ocuklar le yemeinden sonra topluca baheye karak 1-2 saat gnelenir, koar, top oynarlar. Daha sonra topluca abdest aldrlarak, le namaz kldrlr. kindi namazndan sonra hoca ocuklar etrafna toplayarak, pratik din dersleri verir. Abdest almay, namaz klmay, dua etmeyi retir. rendiklerini kontrol eder, yanllar varsa dzeltir. Bundan sonra ocuklar azad edilir. ocuk, kur'an okuyarak bitirmi ise, aile, evlerinde bir Hatim Duas dzenler. Hocaya ve kalfaya hediyeler verilir. Evleri msait olmayanlara Camide hatim duas yaplr. Okulu bitiren ocuk Hafz olmak isterse o yolda alr. Medreseye girecekse, tannm bir medresenin son snf rencilerinden birisine mez verilir. Kzlar iin okuldan sonra, evde retim ve eitim yaplr. 1290 (M/1874) ylnda, Isparta Rdiye Mektebi yannda yeni sistem harekesiz harflerle retim yapan drt snfl Sadiye Mektebi alm, bir yl sonra 1291 (M/1875) de elebiler mahallesinde Kz Rdiyesi kurulmu Yesari Zade Ali efendi retmen, hadm Hac smail aa Kapc olarak atanmtr. Bylece kz ve erkek okullar ayrlmtr.
3. LM VE CENAZE TRENLER

Bir hasta, hekimce yaplan btn tedavilere, hoca ve eyhlerin okumalarna, nefes ve nuskalara ramen iyileemez, lme doru gittii g-

rlrse kendisinden Vasiyet'i sorulur. Banda Yasin okunur. Dualar yaplp, kelimei ehadet ve tekbir okunur. lmden sonra, elbisesinin kollar karlr. Srt st yatrlp enesi ve ayaklar balanr. Gndz veya gece vakit uygun deilse, cenazenin zerine bir araf rtlerek, odasnda braklr. Sabahleyin l ykayclar gelir. Cenaze Ulema veya Eraftan biri ise Mftlk iznile minarelerden Sala verilir. Salada lnn ad sylenir. Buna Cenaze ve Su Salas denir. Baz ilelerde, her l iin sala verilmesi adettir. lnn vasiyeti varsa o ekilde, yoksa aile byklerinin gsterecei ekilde l ykamas, Kefenlemesi, Tabutlamas yaplr. Tabut, eller zerinde evden karlr. Hazr bulunanlara ly nasl tanrsnz? diye sorulur. Genellikle herkes yi tanrz! yant verir. Hakknz hell edin! denir. Topluluk bir azdan Hell olsun! der. Cenaze gittikten sonra, evde kalan kadnlar, Scak yufka hazrlar ve datrlar. Buna lnn Sca denir. l Musalla'ya getirildii zaman, imam, ly nasl tandklarn sorar. yi tanrz karl alnca namaza balar. Cenaze arabas adet olmadndan tabut mezarla kadar omuzlarda tanr. Baz kylerde, mezarlk uzakta olduundan tabut kan ile tanr. Mezarlk nceden hazrlanmtr. Cenaze konduktan sonra herkes, 3, 5 veya 7 krek toprak atar. Bazlar ok sevab kazanmak iin elleriyle toprak atarlar. Gmme ii bittikten sonra, dualar yaplr. mam yalnz kalarak Talkn (= Telkin) verir. Topluluk dalrken l sahipleri mezarlk kapsnda durarak gidenlerin Basal dileklerini kabul ederler. Eraftan, ulemadan olanlarn evlerine Ba sal iin gidilir. Bu kabullerde kahve, cigara ikram edilmesi gnahtr. l evine en az 7 komudan birer sofra gnderilir. lmden bir hafta sonra 4-5 sofralk bir yemek daveti yaplr. Ulema ve hocalar 70.000 Tevhit eker veya mevlit okurlar. Bu trene Gece denir. Helva piirilmesi adet olduunda Helva gecesi veya l Helvas adlar da verilir. lmn 40. gnnde Pii yaplp datlr. Bazlar Lokma datr. Mezar talarnda vc yazlar bulunmaz. Bazlarnda hi yaz yoktur. Fakat herkes kendi aile mezarln bilir. Yabanclar kendi yerlerine gmdrmezler.
***

NC KISIM / NC BLM
Isparta'deki Sosyal ve Ekonomik Dzen Hakkndadr.

1. YEME, ME VE EV DZEN

Isparta'da toprak pek verimli olmadndan ve k aylar uzun srdnden halk daha ok san'at ve ticaretle ve iilik yaparak geinir. Klk erzak genellikle yazdan hazrlanr. Bu erzak, Buday, Un, Niasta, Tarhana, rmik, Bulgur, Nohut, Mercimek, Kuru fasulye, Brlce, Ya, Peynir (= Salamura ve Tulum), kyma, pastrma, sucuk, Sirke, Pekmez, Bulama, Kays, Erik, Kabak, Vine, Kiraz reelleri ( = genellikle pekmezle yaplm reeller), her trl kuru sebze ve meyveler (= Kuru zm, Fndk, Kestane, Kuru kays, Badem) gibi eylerdir. Ayrca klk odun, kmr, al, rp, gibi yakacaklar da yazdan alnr, depo edilir. Bunlarn ou iin para verilmez. nk herkesin birka dnmlk ba, bahesi, biriki kestane aac, bazlarnn kylerde birka dnmlk tarlas vardr. Bu tarlalar yarc'ya verilir. Klk budaylar kyden gelir. Eylln sonunda Ba Bozumu trenlerle alr. Herkes kendi bana giderek zmn toplar. zmler, Hevenklik (= Kn taze yemek iin), Kurutmalk, Pekmezlik olarak ayrlr. Pekmezlik zmler, kfelerle, hayvan srtnda evlere tanr. Suluk denilen byk sandklara konur. Ayakla inenerek suyu alnr. Bu suya Ham ra denir. Ham ra kaynatlarak Pekmez yaplr. Kalan Cibre (= Posa) den Sirke alnr. Sirke, Isparta'da bedava datlr. Btn Turular tuzlu suyla deil Sirke ile yaplr. Pekmezin koyulatrlm ekli, elle dvlerek Dvme Pekmez hali* ne getirilir. Bunun iine ven konulduundan rengi ak san olur. Kurutmalk zmler, hasrlara serilerek kurutulur. Hevenk denilen Asmalk zmler, balardan zel olarak toplanr. Bunlar, beyaz veya kara fakat ka dayankl sert zmlerdir. Bunlar salkmlar halinde, atall deneklere taklarak, evin bodrumunda, serin yerlerin tavanlarna aslr. Btn k buradan taze zm yenir.

Bahelerin btn sebze ve meyveleri, zamannda kurutulur. Bunlalara Kak denir. Elma, Armut, Kays kaklar ok yaplr. zm ve yas meyve saklanan kilerlere zm veya Elma Dam denir. Kn souklarda buralara mangalla ate konur. Elma, armut, erik gibi meyveler yannda Patates, soan Kestane, salamura peynirler, turular, sirke, pekmezler, reeller de bu kilerlerde saklanr. Son baharda kesilen Koyun, Dana, ve davar etlerinden Kavurma, Sucuk, pastrma, Kuru et, kuru kyma yaplr. Bunlar da kilerlerde saklanr. Peynir, ya, ve turular yere gml kplerde, pastrma, sucuk gibi etler kilere asl olarak bulunur. Bunlar sk sk kontrol edilerek bozulmalar nlenir. Turp, algam, Havu, Lahana, Prasa gibi sebzeler, hasrlara sarlarak yerdeki ukurlara gmlr. Kn, ukurun bir kys alarak, lzumu kadar kartlr. Sonra yine kapatlr. Turu olarak, Biber, Domates, Patlcan, Hiyar, Dngel ( = Mumula) Kelek, zm, Karpuz turular yaplr. Un ve unlu besinlerle, kuru bakliyat, erzak odalarnda saklanr. Buday yazdan tlerek, unlar, Breklik, Yufkalk, Ekmeklik, Bazlama ve reklik olarak ayrlr ve ayr kplere veya sandklara konur. rmik, Niasta, Erite, Makarna gibi yiyeceklerin hepsi evlerde hazrlanr. Bunlar dardan almak ayptr. Portakal, Mandaln, Muz, gibi meyveler Antalya'dan, Kuru ve taze incir, zeytin, zeytin ya Aydn'dan gelir. ardan evlere sadece Tereya, Tuz, Biber, Baharat, eker sabun, kna, zeytin ya, gaz ya (= petrol), fitil, lmba, mum, cam eya, ay barda, su barda, teneke eya, tahta sandklar ve sepetler alnr. ay, kahve, sigara, ikiler bazlarnca alnr. Tahin helvas hemen herkes tarafndan alnan ve sevilen bir tatldr. Leblebi, leblebi ekeri, badem ekeri, lokum, akide ekeri ardan alnr. Giyeceklerin, d elbisesi hari, hepsi kuma halinde alnr. Evde diktirilir. Erkekler, elbiselerini terzilere diktirirler. Kadnlar kendileri dikerler. Ayakkablarn her eidi, kundurac esnanf tarafndan yaplr ve satlr. Saraciye ( = at ve eek semerleri, eerler, kay ve kolanlar) saralarca, semercilerce yaplr. Evdeki yemek takmlarnn hemen hepsi Bakr'dandr. Bunlar yln belli aylarnda Kalayclara gnderilerek kalaylatlr. Her ailenin bakr takmlarnda kendi markas bulunur. Dn dernek olduunda, komu-

lardan takm almak mmkndr. Kullanlan kaplar temiz olarak, zerindeki markalara gre sahiplerine geri yollanr. Kayp olursa denir. Bulgur kazam, Kuzu tenceresi, meydan sinisi, Pekmez tavas gibi byk bakrlar, herkeste bulunmaz. htiya duyanlar, komularndan kimde varsa ondan alrlar. 2. TCARET VE SANAT DZEN Ticaret Hayat, ok dzenlidir. Her esnaf sabah erkenden iine gider, le yemeini dkkannda yer. Kahvelerini, ubuklarn itikten sonra, abdest tazeliyerek camilere giderler. Namazdan sonra akama kadar ileriyle urarlar. Dkkanndan ayrlan esnaf, kapsna bir iskemle koyar veya bir ip gerer. Bunu grenlerden hi biri dkkan ak olduu halde ieri girmez. Kimsenin mal alnmaz. Her esnafn bir ars vardr. Bunlara arasta denir. Kunduraclar ve dericiler bir yerde, manavlar bakkallar bir yerde, bakrc kalayclar bir yerde bulunur. Kunduraclar, Bakrclar, Marangozlar, Terziler, Kumalar arastalar vardr. Yabanc bir esnaf gelip, kendi iile ilgisi olmayan bir arastada dkkan aamaz. Tavukunun yannda nalband, zmcnn yannda semerci bulunmaz. Esnaf tekilat, Ahilik dneminden kalma kurallarla ynetilir. Her snf esnafn kendi Loncas vardr. Kendi ustabas, lonca erkn bulunur. Her arastann bekileri, sokak sprcleri, tellallar, yazclar, avular vardr. 3 TARIM VE TOPRAK DZEN . iftilik ve Renberlik (= Tarm ileri) kylerde yaplr. Da kylerindekiler Odunculuk, Kerestecilik, Kmrclk, Tamaclk yaparlar. St mamulleri, ya, peynir, yourt, gibi yiyecekler, hayvan besleyen kyllerce ve Yriiklerce yaplr. Tamaclk, at, deve, eek, katr besleyen kyllerin iidir. Isparta'nn Haclar ky halk, Develerle tama yapar. Sav kyller, Klallar odun, kmr, ktk ve her trl yakaca getirirler. Pazarda satarlar. Odun, Kmr Ykle satlr. Okka ve kantarla satlmaz. Aacn gencini kesmek, kzn yalsn bir iki saatten fazla altrmak gnah saylr. Bylelerine yolsuzluk cezalar verilir. Baz kyler ehirdeki beylerin ve aalarn maldr. Bunlarn hem

ehirde hem de kyde evleri, misafirhaneleri, develeri, devecileri, ahrlar, atlar, arabalar vardr. Arazisini kendi iftleriyle ynetenler, uak ve ii kullanrlar. Kendisi iletmeyenler Yarcar'a verirler. Halkn hkmetle ilikilerinde bu beyler, aalar ve ehirdeki ortaklar araclk ederler. Jandarma, Tahsildar, aar memuru gibi hkmetle ilgili kimseler, kylerdeki beylerin, aalarn selamlna misafir olurlar. Isparta'da Toprak rnleri'nin ortalama yans halk tarafndan tketilir. Kalan yars Antalya iskelesinden d lkelere hra edilirdi. Buday, Arpa, avdar, yulaf, Deri, Afyon, Yn, kl, gibi rnler hra mallar arasnda idi. Bu mallar develerle Antalya'ya gtrlr. Orada Tccarlara satlr. Deveciler, dnte, eker, Kahve, Pirin, zeytin, zeytinya, pamuk, narenciye gibi Isparta'ya dardan gelen eyleri getirirlerdi. Kyller, hertrl yiyecek ve ieceklerini, giyecek ve kullanacaklar eyleri kylerinde salarlar. Kapal bir ekonomik dzen kylerde egemendir. Elbiselik ve alvarlk kumalarn bir ksm Aydn ve Bozkr Abalarndan seilir. Erkeklerin ou kldan yaplm Menevrek denilen alvar giyer. Ayaklarna i gnlerinde ark, bayram ve tatil gnlerinde Yemeni giyerler. amarlarn kendi dokuduklar kaput bezi'nden, gmlek ve araflarm, yatak rtlerini Yerli Alaca'lardan yaparlar. Bayramlk ve dnlk elbiseler, gelinlerin yatak ve yorgan yzleri am ve Kbrstan gelen kumalardan yaplr. pekli kumalar ise Bursa maldr.
4. GYM, KUAM VE KIYAFET DZEN

Isparta'da giyim, kuam, ehir ve kylerde deiiktir. ehirde ve kasabalarda yayan erkeklerin yazlk ve klk iki kat, dn ve bayram iin Bir kat olmak zere enok kat elbisesi bulunur. Kadnlarn elbise ve kumalar daha fazla olur. Ayrca ynden rdkleri hrkalar ve kazaklar da giyerler. ehir erkekleri, yaz gnleri, am, Halep, Bursa ve skdar dokumalarndan ve Engri Sofu (= Ankara ipeklisi) denilen ham ipekten yaplm entariler ve cbbeler giyerler. K gnleri, alvar, krk, Acem alndan kuak kullanr, balarna Fes giyer ve Hint abanisinden sark sararlard. ehir kadnlar, yaz gnleri etek entari, ksa bir Hrka, bzme paal Don (= alvar) giyer, balarna Fes koyarlard. Ks gnleri Uzun Hrka, veya Ksa krk, ferrace ve yamak veya araf giyerlerdi.

kinci Sultan Mahmut Devri'ne kadar bu, byle devam etti. Bu dnemde ecnebi kumalarnn memlekete bol miktarda gelmesile, halkn bu adet ve ananeleri deiti. Halk kendi Yerli mallar yerine gelen bu ecnebi mallar nceleri boykot etti. Kendi mallaryla rekabet eden bu mallar kabul etmek istemedi. Sultan Mecit Devri'nde ise, baz memur ve askerlerin Setre - Pantalon elbise, Sarksz Fes giymelerine zenenler kt. Ulema ve htiyarlar buna kar km, dar elbiselerin sala zararl olaca, erkeklerin cinsel glerini zedeliyecei, scak ve souktan vcudu koruyamyaca, hele kadnlar iin ok zararl olaca dncesile Bu elbiseleri giymek, Snneti erife'yi ihll etmek olaca yolunda itirazlarda bulunmular ayrca her snf iin bir elbise ekli uygulamlard. Tanzimattan sonra, memurlar ve subaylar oaldka, onlarn elbiselerini taklid edenler de oalm, Hatta Isparta'da bu klkta dolaanlara Mecidiyeliler ad taklmtr. Isparta'ya, 1275 (M/1860) ylna kadar Sigara gelmemitir. Sadece ubuk iilirdi. Dier ecnebi mallaryla birlikte, Sigara da memlekete girdi. Ttn ienler birde Sigara kd bulmak zorunda kaldlar.
5. DZENLERN BOZULMASI

Bu blmde akladmz Sosyal ve Ekonomik Dzen Kendi kendine yeterli ve kapal bir iktisad sistemdi. Avrupadaki Endstri patlamas sonucu, tm Osmanl lkesi bir Frenk Mallar stils'na urad. Isparta da bu istildan kurtulamad. Her trl Ecnebi mallarn ve mamullerini kullanmak, Avrupa Medeniyetine giriimizin bir lemeti (= Simgesi) saylyordu. 1275 (M/ 1860) ylna kadar Ispartaya Sigara girmemiti. Dier ecnebi mallaryla birlikte Sigara da girdi. Bu yln eker Bayramnda, dedemi ziyarete gelen, zmir yolculuu arkadalarndan, Tccar Codanolu, khya oullarndan Yani ve stati ve erefdan olu Ligor ve erafim adlarndaki Rum vatandalara, ubuk ve Kahve ikram ederken zerimde Frenk Sevaisi (= peklisi)'nden yaplm bir entari olduunu gren yal Codanolu dedeme hitaben : ( Hac aa, siz Frenk meta' (= mal) sevmez, eve koymaz idiniz. Nasl oldu da bu ocua, bu frenk sevaisinden entari yaptrdnz?..) dediinde, Dedem Hac Bc. (Sz edilen Seva parasnn, gelin urbas yaplmak zere, zmir'den Numune gnderildiini, her ne kadar sipari verilmemise de, bu numunenin geri yollanmas uygun dmediinden, bize entari yaplverdiini, bu kumalarn Msr'da skenderiyye'de, zmir'de oaldn, yaknda buralara da geleceini) syledi.

Misafirler ( Bu tokadn acsn Osmanl duyacaktr. Ama Krk yl sonra.. Bizim zamanmzda o gnler grlmezse de u ocuklar o gnlere yetitiklerinde, o vakitlerde yerli mamult ve mensucat gremiyecekler ve bulamyacaklar. Olanca paralarn Ecnebi Mallarna verip, sonunda mflis ve plak kalacaklar.. imdiden aklmz bamza alsak'ta, eldeki paralar tkenmeden Fabrikalara, makinelere versek, Avrupaya adamlar gndersek, yeni sanayii rensek iyi olur. Ne are ki buna ne Halkmz, ne de Hkmetimiz nem vermiyor. Aksine Ecnebi mallarnn srmne yardm ve gayret Idiyor.) demilerdi. te biz imdi bu Devri Merutiyette o dedikleri gnlere gelmi bulunuyoruz. Artk, neden iplie kadar her ihtiyacmz Avrupadan tedarik eder hale geldik. Yarn bir sava ktnda askerimizi, halkmz ne ile besliyecek, ne ile giydirip kuatacaz?.. imdiden thaltmz, hractmz gemi durumda.. Bundan elli yl evvel, herkesin elinde, evinde, Be Bin Kuru yedek paras bulunur, boynu altn dizili hanmlar grlrd. Bu gnlerde Yedek para yle dursun, oumuz Borlu yayoruz. nk, o zamanlarda nsanlar htiyalarna gre masraf yapar, alarak para ve servetlerini artrmaya gayret sarf ederlerdi. imdi, Tenbellik ve Savurganlk iine dp, ihtiya mallar yerine Ss eyas almak, ellimizde para varsa bunlara harcamak, yoksa borlanmak suretile, gnmz gn etmek hevesine dtk. Yukarda yaay tarzlarn yazdmz Atalarmz, her eyi vaktinde ve yerli kaynaklardan tedarik eder, yl boyunca kullanaca azn sraf edilmesine frsat vermezlerdi. Yetmi yana kadar hi kimse bo durmaz, yana uygun bir i yapard. Hi kimse, kibir ve gurura kaplmaz, gsteri ve amataya nem vermezdi. Vatandalar, salklarn, din ve diyanetlerini, vatan ve memleket sevgisini, insan duygular daima n plnda tutar, din kitaplarnn yasaklad eyleri yapmaz emrettiklerini yapard. Ne zaman ki, bu yollar braktk.. Avrupa Medeniyeti'nin zararl ksmlarn ve mallarn pahal pahal aldk.. Varlmz, haysiyetimizi - bir bakma onlarn varlna, keiflerine, yaptklar mallara rehin etmi olduk. Bu hal byle srp giderse, yakn zamanda onlarn Ekonomik Basklar altnda ezilip yok olacaz. Bu konular iliyen Namk Kemal'in alma adl makalesiyle, Amerikal Franklin'in Refah Yolu adl bir yazsn buraya aldm. (*)
(*) ok uzun olan bu yazlar kitaba almadm. Namk Kemal'in yazsnda, Tenbellik yeriliyor, her eyin almakla yaratlaca aklanyor. Yazar Bczade, bu yazya ekledii bir notta: Zaruret gayreti, gayret serveti, servet medeniyeti, medeniyet sefaheti, sefahet zarureti inta eder. diyen bir Filozofun szlerini aktaryor. kinci makale, herkesin bir i tutmasn, tlyor.. Her iki yaz da da

DRDNC KISIM VEYA BRNC CLDN SONU

Hamidoullar Dneminden Bugne Kadar Isparta'da Gelip Gemi dareciler'le Uygulanan Ynetim ekilleri, Yaplan ve Yaplmayan iler

DRDNC KISIM VEYA BRNC CLDN SON KIIMI

Hamidoullar Dneminden Bugne Kadar Gelip Gemi darecilerle Uygulanan Ynetim ekilleri, Yaplan ve Yaplamayan slere Dair Duyduklarm, Grdklerim ve Bildiklerim Hakkndadr.

Bundan nceki ksmlarda Isparta ve Kazalarnn Corafya ve Tarih'lerini, Isparta iindeki tarihi eserleri ve bunlarn kimler tarafndan yapldklarn ve nasl ykldklarn, adlar Evliya mertebesine km fakat ou Trk ve Trkmen Bilginleri olan Kutsal kiilerin hayatlarm ve eserlerini gzden geirdik. Bu ksmda, Anadolunun slmlamasndan sonra kurulmu Hamidoullar Beylii dneminden balyarak Osmanl Dnemine ve Kurtulu Savas'na kadar, Isparta'nn ne ekilde ynetildiini, Isparta'da grev yapm Asker ve Sivil yneticileri, zaman zaman ortaya km e-kiya ve derebeyleri, halkn deien gelenek ve greneklerini, savalarn, tabii afetlerin etkilerini, Batya al sanclarn, dtan gelen ekonomik basklarn Trk Milli Ekonomisini ve Ata yadigr El san'atlarmz ve yerli rnlerimizi nasl yozlatrp, gerilettiini anlatmaya alacaz. Ancak bu konularda vesikalar, kitaplar, anlar, istatistikler ok yetersiz olduundan, biz, bulabildiklerimizle yetinip, eski dnemlere ait, kuaktan kuaa geen bilgilerden, anlardan, doruluklarna gvendiklerimizle, atalarmzdan bizzat iittiimiz gerek olaylara dayanan bilgileri vermekle yetineceiz.
I. SELUKLULAR VE HAMDOULLARI DNEMNDE Isparta

Isparta'ya adn vermi olan Hamidabad Sanca emiri Hamid Bey, Seluklu Devletinin kmesile, bamszln iln etmi, kendisi Trk ve Trkmen airetleri Babularndan olmas hasebile, btn Trkmenleri idaresi altnda toplam, komu bulunduu Eref Olu hkmetinin lkesini de kendi lkesine balayarak Sultan unvann almtr. (1280/M)

lmnde yerine gelen olu Felekddin Dndar Bey'de Babasnn izinde yryerek idaresi altndaki yerleri bir taraftan Akdeniz Kylarna ve Antalya ehri kapsna, bir yandan da Denizli ve Germiyan emaretleri snrna ulatrarak Eridir'i Felekabad adyla hkmet merkezi yapm ve orada, lhanl Devleti Hkmdar Sultan Mehmed Hudabende adna Hicri 714 (M/1314) ylnda Para bastrm, Saruhan ve Mentee beyliklerine de sultanln ve himayesini kabul ettirerek Hicri 724 (M/1324) tarihine kadar hkm srmtr. (1300-1324) Bu tarihte Rumeli Valisi bulunan Timurtas Bey (= Mool genel valisi) Anadolu beylikleri zerine yrm, Dndar Bey'de Antalya'ya kamtr. Fakat, Timurta, Dndar beyi izliyerek Antalya kalesini kuatm ve Dndar beyi ldrtmtr. (1324) Bu srada Dndar Beyin kk yata olan olu Hzr Bey kaarak saklanmtr. Daha sonra, Timurta Beyin Babas oban Bey'le Sultan Mehmed Hudabende'nin yerine geen olu Sultan Ebusaid Bahadr Han'n aralar alm, Timurta Msr'a kaarak Memlk Sultan'na snm, bu srada saklanm bulunan Hzr bey meydana karak, (1327-28) Antalya hari, Babasnn btn topraklarn geri alarak hkmdarln iln etmi ve Sultan unvann almtr. Bu arada sahipsiz kalan Akehir, Beyehir, ve Seydiehir sancaklarn da lkesine katarak halknn refah ve saadetine almtr. Hatta Anadoluda Byk bir Trk Devleti kurmak amacyla Trkistanda hret sahibi bulunan eyhl'islam Elberda' hazretlerini ailesi ve yaknlaryla birlikte Eridir'e getirterek Trk Irknn Birletirilmesi yolunda almsa da bu emeline ulaamadan lmesile yerine kk kardei Necmeddin shak Bey (1328 /M) gemitir. Isparta ve havalisi onun idaresinde kalmtr. Yaklak H. 750 (M/1348) tarihine kadar hkmdarlk eden Necmeddin Ishak Bey'in lmyle yerine lyas Bey gemitir. lyas bey, douda hemhudut (= snrda) bulunduu Karamanolu Devleti'nin saldrlarndan kurtulamyarak, lmnde yerine geen Kemaleddin Hseyin Bey (1370-1391) zamannda, yine karamanoullar'nn saldrlarndan ve Msr hkmetinin basksndan bizar olarak (= usanarak), o srada Osmanl Devleti'nin padiah bulunan I. Sultan Murad'n, olu Yldrm Bayazd' Germiyan olunun kzyla evlendirmesi srasnda, Hseyin beyden, Osmanl lkesine snrda olan baz yerleri ve kaleleri Satn almak istemesi'ni frsat bilmi ve Hicri 783 (M/1382) tarihinde Karamanolu ile hemhudut olan Beyehir, Seydiehir, Karaaa, Yalva, ve Akehir arazisini Sultan Murad'a Satm'tr.

Satlan yerlere, Osmanl Devletince memurlar konulduktan sonra,

Yz Yla Yakn, bir sre daha Hamideli kt'as'nn bat ve gney ksmlar Hamidoullan idaresinde ve elinde kalmtr ki, Hicri 876 (M/1472) tarihinde Isparta'nn Gnen kynde kinci lyas Bey'in hkm srdp Gnen Kads sa Bin Hamza tarafndan verilen er'i vesikadan anlalmaktadr. Eblfaruk Tarihi'nin I. Cildinde Murat bey, Bu sat ve ilhakn dahi bir sre kt zerinde kalp, Tarihlerimizin bu mes'eleyi doru yazmadklarn sylemekte ise de Hicri 805 (M/1403) tarihinde Sancan Timur (= Timurlenk) tarafndan istilsndan sonra elebi Sultan Mehmet devrinde, 13 yandaki ehzade Mustafa'nn Sancak Beyi atand ve yanma arabdar lyas Bey'in Lala ve Mavir olarak verildii, lyas beyin Karamanoluyla birleerek, gen ehzadeyi Isyan'a ve stikll ilnna sevkettikleri, ehzadenin znik'te dam edildii'ni, ve Hicri 830 (M/1427) de, Karamanoullarnn, Teke Emiri Osman bey'le ittifak ederek bu havaliyi istil edip Osmanllardan geri aldklarn ve tekrar lyas Bey'in idaresine verdiklerini yine Tarihi Eblfaruk yazar Murat bey ve dier tarihiler yazmaktadrlar.
**

Bu blgenin, kuruluundanberi, deniz yoluyla Antalya zerinden Msr ve am Hkmetlerinin, karadan da Karamanoullarnn saldrlarna urad hatta hicri 291 (M/904) tarihi sralarnda bir aralk Abbasilerden Mktefibillah Ali'nin saltanat srasnda, Bizansla yaplan sava srasnda Antalya limanndan giren Abbasilerin, bu havaliyi igal ettikleri, ve halk Araplatrma yolunda aba harcadklar genel tarih kitaplarnda yazlmaktadr. Bu aklamalara gre, Hamideli'nin Hicri 900 (M/1495) tarihine kadar, vakit vakit, Osmanl ve Hamidoullan arasnda el deitirdii anlalmaktadr. er'i Siciller'de btn Sancak adna ve Osmanl idaresi hesabna Hicri 935-940 (M/1529-1534) tarihlerine ait olaylarn ancak Hicri 1000 (M/1592) tarihinden sonra yazlmaya balandna gre, Hamideli'nin tam olarak Osmanl idaresine geiinin Hicri 900 (M/1495) tarihinden epiyce sonra olduu anlalmaktadr.
II. OSMANLI DARESNE GETEN TANZMAT'A KADAR Isparta

(1495-1839) Yukardaki aklamalara gre, bu blgenin bir sre Arabistandan gelen halkn, bir sre Abbasilerin elinde bulunduu, daha sonra Seluk-

lu ve Hamidoullar zamannda buralara Trk ve Trkmenlerin yerletikleri anlalmaktadr. (Not: Bu konuda bak. Trklerin Tarihi. Doan Avcolu. Cilt. I. Sayfa. 134) Trk ve Trkmenlerle Araplarn bir arada bulunmas bu blge halknn daima am ve Msr ile iliki kurmalarna yol am, keza hudut komular olan Saruhan ve Germiyan oullaryla da yakn ilikileri olmutur. Bu nedenlerle stanbuldaki Osmanl idaresile pek iliki kuramayan Blge Halk, o srada ah smail'i Safevi'nin ceddi eyh Safiyddin Erdebil halifelerinin bu blgede ii Tarikati'ni yaymaya almalar, Timur'un da bu tarikat mensuplarna hrmet ve riayet gstermesi dolaysyla, Safevilerin gsterdikleri dini zgrlklere kaplanlar ok olmutur. (Not: eyh Safiyddin Erdebil hakknda Meydan Lrus'un Cilt. 10. S. 822 de, Safevilik hakknda slm Ansiklopedisi. Cilt. 10 S. 53 de bilgi vardr.) Yavuz Sultan Selim'in ii ve Bektaileri takip etmesi karsnda, bu tarikat mensuplar, Snn tekkelerine snrlar. Byk bir Topluluk, daha nce snnilerden ayrlan ah Kulu veya baz tarihilerin eytan Kulu dedikleri Karabykolu'nun (= Baba Tekeli) bana toplanmlar, hatta Antalya Beyi Sultan Korkut ordularn Isparta'ya 8-10 saat uzaklktaki (Kzlkaya ve Bucak) kazalar semtinde yenerek datmlardr. (') Buralara, Osmanl Devletinin gnderdii arabdar lyas ve Alaybeyi Hseyin beyler, Rstem ve Mesih Paalar gibi halkn duyularna kar kan idareciler de halk Osmanl daresinden soutmulardr. Nihayet, Hicri 915 (M/1510) da meydana gelen iddetli deprem'de bu idarecilerin uursuzluuna yorumlanm ve halk bunlardan iyice soumu, ve Hkmet Otoritesi bir trl kurulamamtr. Halk, Birhuuk Yzyldanberi Osmanoullarmm bu lkede ne yaptklarn soruyor ve kendilerini Rumeli'deki bitmez tkenmez savalarla uratrmaktan baka bir fayda grmediklerini aka sylyorlard. Yavuz Sultan Selim'in aldran Seferi'nde ah smail'i yenerek Msr hkmetini idaresi altna almas, Mekke ve Medine'yi alarak Hicaz Yolu'nu mslmanlara amas ve kendisini Mslmanlarn Halifesi iln etmesi zerine, halk'ta Osmanl Hkmetine kar, Ciddi ve Samimi bir Sevgi domutur.
(1) Byk Vezir Hadm Ali Paa, yenierilerle Rumeliden gelerek, bunlar Sivas'a kadar kovalar. Sivas yaknlarnda Gedikhan'da, Trkmenler oklarla, yenieriler tfekle savarlar. Hadm Ali Paa okla, ahkulu tfekle ldrlr. Sava kazanan Trkmenler ran'a doru ekilirler. Doan Avcolu Trklerin Tarihi Cilt. l S. 194'e ve Meydan Larus. Cilt. 10 Sayfa 703.

 Bu tarihten sonra gelen Subalardan Kutlu Bey Isparta'da Ulucami'yi yapm (H. 792/M. 1390), Firdevs Bey kendi adyla anlan Firdevs Bey (= sonra paa) veya (Mimar Sinan Camii) (H. 977-M. 1569) denilen, ve hl ayakta duran Tek kubbeli kargir camiyi yaptrarak, Isparta, Burdur, Teke sancaklar genel valisi elik Mehmet Paa iyi bir idareci olarak, halkn sevgisini kazanmlardr. Daha sonralar, kinci Selim (= San Selim) (1789-1807) tarafndan Piri Halife (= Pirefendi Sultan) Trbesinin imar ve ihya edilmesi, Ktahya ve Isparta blgesi valisi Abdi Paa'nn Peygamber Camii ( = Kavakl Cami) denilen camiyi yaptrmas, Anas Isparta'h olan Halil Hamid Paa'nn Cami, Medrese, Kitaplk, adrvan, Okul gibi hayrl tesisler kurmas, Mustafa ve Dervi Pasalar'n iyi icraat, Hamideli ahalisinin Hilfet'i slmiye ve Saltanat Osmaniye'ye ciddi olarak balanmasn salamtr. Eer Isparta ve Havalisi, Osmanl daresine getii I. Murad zamanndan balyarak, iyi idare edilseydi, Halkn refah ve kalknmas iin gerekli nlemler vaktinde alnsayd, memleketin ilerlemesi bir iki asr (= 100-200 yl) duraklamazd. Ne yazk ki byle olmad, olamad. Belli bal hibir eser meydana getirilmeden, sadece memleketin varlndan ve gelirlerinden faydalanmak yoluna gidildi. Bylece kiyz Yl bouna ve kemeke iinde gemi oldu. Halbuki, ilk ftuhat yapan Seluklular'n her gittikleri yerde camiler, tekkeler, imaretler, vakf hanlar, hamamlar, kervansaraylar yaptrarak memleketi imar ettikleri bilinmekte idi. Isparta gibi kede kalm bir lkede bile, onlarn eserleri vard. ou bakmszlktan harab olmu durumda, fakat hal ayakta durmaktadr. (Isparta, Eridir, Atabey'de bunlarn kalntlar hal duruyor.) Seluklularda son hkmdarlarn kendi havay heveslerine derek, memleketi ihmal etmeleri, Seluklu Devletinin kmesine neden oldu. Yerine gelen Osmanl Devleti'nin kuruluunda rol alan Erturul Gazi, eyh Edebali (l. 1325), Dursun Fakh (l. 1325), andarl Halil, Ahi emsettin ve Olu, Molla Taceddin, Davud'u Kayseri, Kara Aladdin gibi ahsiyetlerin ve daha sonra gelen Osman ve Orhan Gaziler'in gayretleri himmetleri, slm dininin Yobazlktan uzak gerek emirlerinin uygulanmas sayesinde Osmanl Devleti sr'atle gelimi ve yaylmtr. Sultan II. Bayazt zamannda sarayda balayan sefahet ve kt grenekler, Bizansn kokmu ahlk kurallar, yava yava saraydan taraya ve halka yaylmaya balad. Taraya gnderilen darecilerin Zulm ve stibdatlar da halk Osmanl hkmetinden gittike soutmakta idi.

Orhan Gazi zamannda yaplan Be Maddelik Anayasa'da u hkmler vard:

OSMANLIDA LK ANAYASA

1) Osmanl Devleti, daresi altna ald her yerde camiler yapa cak, imamlar ve hatipler tayin edecek ve bunlar Kazaskerler denetle yecek; Atama ve iten karma ilemleri kazaskerlerce yaplacak; 2) Islahat ve noksanlar giderme suretile, Sancak Beyleri, Padi ah adna er'i erif (= din kurallar) iinde hareketle gelirleri toplayacak ve gerekli yerlere harcayacak; 3) Yenieri adyla piyade, Sipahi namyla svari yerli asker bulu nacak ve bunlar iin Bol aylk, Gzel ve parlak Elbise, geni Mesken ve Bol yemek salanacak; 4) Padiahtan balyarak herkese Resmi Kyafet, ve Milli Davran (= Trke yakr hareket) tayin edilecek, asla eriat d hareket ve sefahet yaptrlmayacak;
5) Divan Hmayun (= Padiah huzurunda kurulan bir meclis) tekilile, Devlet islerinin mzakeresinde Sancak beyleri bulunacak ve teb'adan her ferdin, hukukuna tecavz edenler haklarnda, ikyet Kaps dai ma ack bulundurulacak, her hak korunacak ve herkese Eit muamele edilecek.

Her ne kadar bu kurallara ilk zamanlarda uyulmusa da, sonralar nem verilmez oldu. Yaplacak eyler her yerde yaplamad. Yaplanlarnda da bir takm entrikalar, Sarayn istibdad ve mdaheleleri, mahall (= yerli) derebeylerin tahakkmleri grld. mera (= amirler) ve derebeyler yapmadk mezalim brakmamaya baladlar. Haklar yerine hakszlklar kondu. Halkn hkmete kar soukluu yava yava artmaya balad.
VAL, PAALAR, EKIYALAR, DEREBEYLER

Memleketin birok yerlerinde Celli Eskiyalar tredi. Sadrazam Kuyucu Murat Paa hicri XI. Yzylda Anadoluya kp Cellleri yok ederek, memleketi bu beldan kurtard. Isparta'da hl slaleleri bulunan Vanl Paa ve (1743 -1765) elik Mehmet Paa (lm. 1765 Konya) gibi yksek idareciler, Hicri XIXII. inci yzyllarda (1743-1765), idare merkezleri Isparta olmak ze-

re Hamideli (= Isparta) valiliinde bulundular. Bunlarn zamannda Kel Ali, Deli Maden ve Abaza paa kafilesine mensup Haydarolu adlarndaki ekiyalar memleketi tedirgin etmilerse de, hkmet bunlar arabuk ortadan kaldrmay baarmtr. Vali elik Mehmet Paa, gah Burdur'da, Gah Antalya ve Isparta'da oturup, mlhekata (= bal yerlere) ehliyetli Subalar ve bilgili Kaymakamlar gndererek, bir asra yakn zaman eyaleti kendi ve sllesi idaresinde tutmu, millet ve memlekete hizmet etmitir. Nitekim kendisinden sonra Hicri 1194 (M/1780) ylnda vali ola rak evlatlarndan Mirimiran Sait Paa gelmitir. Zamannda, glck bo azndan gelen selin eski yatana smayarak tamas ve mahallelerde byk ykntlar yapmas karsnda, valinin annesi ki Tal Hanm derlermi Dere mahallesi hizasndan Billolu semtine kadar, balar arasndan, hl adna Kadn Yar denilen, bir kanal atrp, ehri, ar y ve evleri sel basknndan kurtarm ve bu nedenle vali halkn sevgi sini kazanm ise de Burdur'a atad Kaymakam Mes'ut Bey evresine toplad bir sr dalkavuk'un, halkn malna, canna, rzna saldrma larna gz yummu, bunlardan, bizar (= rahatsz, kskn, ikayeti) olan Burdur halkndan bir grubun baslarnda Ulema ve eyhleri oldu u halde, Isparta'ya gelip valiye bavurmalar sonucu, sulularn ceza landrlm olmas, Isparta halknda honutluk yaratmtr. Ancak, bu slle mensuplarnn Isparta ve Burdur yresindeki birok kyleri iftlik haline sokup Yerli Derebeyi haline girmi olmalar nedenile, gerek Burdurdaki elik Mehmet Paa konaklar, gerekse Ispartadaki akrabalar Nasuhzadeler'in ihtiaml daireleri ,bir eit Sivrilme ve Bakaldrma (= stikll) sevdas, eklinde grldnden Hicri 1194 (M/1780) tarihinde, Reislkttap (=Dileri bakan) olan, Anas Ispartal, Babas elik Mehmet Paa'nn kitaps olan ranl Mustafa efendinin olu, Halil Hamit Paa delaletiyle, o slalenin memurluklar baka yerlere aktarlarak, Burdur'dan uzaklamalar salanmtr. elik Mehmet Paa'nn olu Sait Paa'nn ayrlmasndan sonra, Hamideli Eyaleti Ktahya'da bulunan Anadolu Genel Valilii ve Seras kerlii makamna balanm ve 1195 (M/1781) tarihinde Vali ve Seras ker olan Ahdi Paa Isparta'ya gelerek, memleketin emniyet ve asayii ni dzene koyduktan sonra Zlfikar Bey adnda gayet dindar ve tedbirli bir zat Sancak Beyi tayin etmitir. Abdi Paa, bir yl sonra Isparta'daki Peygamber Camii (= Kavakl cami) nin yaplmasna yardm etmi, Halil Hamid Paa'da 1194 (M/ 1780) tarihinde Isparta'daki Karpuz emesi'ni (imdi yklm, kald-

rlm) yaptrm, Sadrazam olunca da Eski Hac Abdi camimi genileterek yeniden yaptrm, ayrca bir Kitaplk, bir okul ve Burdur'da bir Kitaplk kurmak suretile her iki memlekete de sevgisini ve hamiyetini gstermitir. Zlfikar Bey'in sancak beylii zamannda, evvelce Eridir'in Ylanl kynde tremi olan Kr Musa adndaki aki'nin vcudundan memleket temizlenmi ve asayi gerei gibi salanm ise de, 1198 (M/ 1784) ylnda, Kr Musann oullar Kr Hasan ve Deli smail babalarnn cn almak zere yeniden (adam ldrmeye, rza ve mala tecavze balam olduklarndan, bunlarn da yok edilmesi) Karaman Valisi Mktad Paa'ya havale edilmitir. Paa bu akileri katklar Manavgat'a kadar kovalayarak yakalam, kesik balarn stanbula gndermitir. Bu olay Cevdet Paa Tarihinin ikinci cildinin 227. sayfasnda yazldr.
elik Mehmet Paa torunlarndan Isparta'da, kz tarafndan, Adile hanm'n olu Sipahi zade Mustafa beyin olu Halil bey, Nasuhzadelerden Hakk ve Tahir beyler kalmtr.

Vanl Paa soyundan, Hac Ahmet beyin Isparta'da oullar ve torunlar vardr. Hac Ahmet beyin salnda onartarak yeniletirdii Bey Camii vardr. Burdur'da Baki beyzadeler tasarrufundaki elik Mehmet Paa kona, Tefennideki Mes'ut Bey daireleri malm ve mehurdur. Ylanlolu Kr Hasan'n Ahfadndan olup, Afardaki Bozbeyler ailesi yannda yetien, daha sonra Isparta'ya gelip yerleen Hasan Bey'in oullar, Abdullah ve Tahir Paalar uzun sre, Isparta idare meclisi azalklarnda bulunmular ve Hanedanlklar sayesinde rtbe ve nianlara sahip olmulardr. Abdullah ve Tahir Paalarn oullar Mehmet, Hsn, Salih, Sleyman ve Hafz brahim beyler'de Isparta'da yerlemi eraf ve hanedan arasnda bulunmaktadr. Bunlarn sahib olduklar iftliklerden Fandas, Baradz, Glba, decik, Senirce, Alaman daha sonra deiik ellere gemi, Baradz iftlii Mehmet beyde, Glba Afife ve Zarife hanmlarda, Fandasn bir ksm Hakk ve Tahir beylerin mlkiyetinde kalmtr. (Cumhuriyet dneminde bunlarn hepsi kyllerin mlkiyetine gemitir.) Burdur'daki iftliklerden bazlar elik Mehmet Paa slalesine sonradan akraba olanlarn tasarrufunda bulunmaktadr. Sair Kaza ve

Bucaklarda olanlar da byledir. Yalnz Burdur'daki iftlikler elik Paa slalesine sonradan girenlerin elindedir. Hamideli kylerinin ou iftlik halinde bulunduu zamanlarda, asl topra iliyen ve buralarda oturanlarn hi bir haklar olmam bunlar mutasarrflarn, Beylerin ve mensuplarnn esiri ve eciri haline gelmi, Beylerin, Mutasarrflarn ve Amirlerin yollu yolsuz her trl emir ve isteklerine boyun emek zorunda kalmlardr. Bu ezikliin, gide gide, bir gelenek ve grenek halini almas, halkn aresizlik ve uyuukluk iinde, hereyi Tanrdan bekler hale gelmesi (= Tevekkl) sonucunu dourmutur. Hocalarn ve Din adam geinenlerin, zulmlere tahammlde byk sevab olduu, hereyi Allahtan bilip dnya ilerini bir yana brakarak, ahret yolunda almalarn telkin etmeleri de, halkn, uyanmasn nlemitir.
SMRLEN TEK SINIF : SADE VATANDA

Medreseye gidenler hoca oluyor. Dnya ileriyle uramay aalk ilerden sayarak i yapmaya tenezzl etmiyordu. Tekkeye girenler, gece gndz ibadetle Tanrya ulamaya alyorlard. Bektai Tarikatna girenler, Bektailiin 6 Kural olan Kllet'i Taam (= Az yeme) Klleti Kelm ( = Az konuma), Kille ti Menam (= Az uyuma), Uzleti Enam (= nsanlardan uzak durma), Tevekkl' tam (= Tam tevekkl, inan) kaidelerine gerek anlamlarn bilmeden uyarlar, halkla temas etmezlerdi. Hocalarn geimi Medrese Fodlasndan (= ekmeinden), ve Cer'den (= hocalarn ky ky dolap, vaaz vererek para ve erzak toplamas), dervilerin geimi sadaka (= ba) ve Adaklar'dan salanrd. Sonralar bir de Maal Grevler almak tutkusu ve gelenei balad. slmiyetin gayesi bunlar m idi?.. Haa! slamlkta eli kolu tutan adamn dilenmesi haramdr. Tarmda, Ticarette, Sanayide alp para kazanmak Dinin Emirleri arasndadr. Ama, bu gerici ve karc gruplar, III. Selim'in bir Devrim ve Yenileme devri ama giriimini din perdesi altnda baltalamaya ve sonusuz brakmaya muvaffak olmulardr. Yer yer grlen baz uyanklk hareketleri ise memleket ve millet hayatnda etkili olacak apta deildi. (O zamanlar, Ktahya'da Genel Valilik Divan ktipliinde bulunan Annemin Dedesi Sldrzade smail Hakk efendi, sla yapmak ve

evlenmek iin Isparta'ya geldiinde, Ktahya'da yaplan ini Tabaklar, Vazo ve bardaklar, fincan ve anaklar, sofra takmlarn getirmi ve bunlarn ecnebi mallarndan daha stn olduunu herkese gstermitir.) Bundan ilham alan Isparta Mtesellimi Mustafa Necip Aa hicri 1212 (M/1798) ylnda Isparta esnafn toplayarak ehirde ve kylerde Dokuma tezghlar kurulmasn, eskiden, dokunduktan sonra boyanan kumalar yerine daha nceden iplerinin nebat (= Bitkisel) boyalarla boyanarak kullanlmas suretile renkli kumalar yaplmasn tevik et mi, bir dereceye kadar baar elde edilmitir. Keza, Isparta, Eridir, Burdur ve Yalva Tabakhanelerinde Renkli sahtiyanlar ve ksele yapmna balanm ve epiyce ilerleme grld halde, makineler getirtip fabrikalar kurmak suretile daha ok ve iyi mal karmaya giriilmemitir. karlacak mallarn ancak Avrupa'dan mal gelmedii zamanlarda kullanmaya yetecek kadar olmasyla yetinilmitir. Bunlarn dnda kalan Kelm Kadim (= Kur'an) ve Kitap Yazcl ve Mcellitlik, Tezhipilik ileri gitmi, Abdi Paann Kavakl camideki kendi el yazmas nefis yazlar rnek alarak yaz yazmaya, pek Bcei Tutarak ipekli kuma dokumaya heves edenler olmutur. Fakat, Osmanl Devletince her ne zaman Yenileme giriimleri olmusa, ya bir kaza ve afet grlm veyahut harpler ve i kargaalklar kmtr. Isparta'da da bu giriimlerin olduu srada byk bir Veba Sal gn olmu, ayrca Tekeli olu brahim'in ekiyal ve isyan bu havali deki alabilir insanlarn, ekya zerine gnderilmesi nedenile, yap lan giriimler geri kalmtr. Ad geen akinin yakalanp ldrlmesinde emei geen Hayat hikayesini daha nce yazdmz Ylanl Olu eyh Ali Aa Hicri 1215 (M/1801) de Isparta Mtesellimi olmu, Antalya ve Burdur Mtesellimlikleri ayrlmtr.
II. SULTAN MAHMUT DNEM (1807-1839)

II. Sultan Mahmud'un tahta kmasyla (M. 1807), tarada bulu nan Bayraktarlar, Derebeyleri tekrar meydana km, bu arada Ulu borlu'da Siiciolu, Karaaata Ranazanolu, Afarda Bozbeyolu, Glhisar yresinde eyh Hseyin ve Maden oullar gibi eskiden halk ze rinde hkmran (= egemen) olanlarn hareketlerinden ikyet edilme si zerine, Isparta Sanca Valilii eski usule uyularak Vezir Mus tafa Paa'ya verilmitir. (1226 (M/1813)

Bu zat, Siiciolu'nun vcudunu ortadan kaldrarak, el konulan mallarndan bir hayli buday'n pazar yerinde halka satlmasn dnm, fakat halk, Siiciolu'nun akrabalarnn intikam alacandan korkarak, budaylar satn almamtr. Isparta'ya getirilen Budaylar iin hocalarn Zulm ile alnan budaylar yemek, kullukla badaamaz. demeleri yznden Isparta'da da sat yaplamam, budaylar her eve Nfus orannda, beher kilesi Yz Paradan datlm ve paras toplanmtr. ' Karaaal Ramazanolu Salih'de. H. 1226 (M/1871) de yakalanarak Isparta'da idam edilmitir. eyh Hseyinolu'nun hizmetleri takdir edilmi, Madenoullar'yla Bozbeyolu srlmlerdir. Hicri 1229 (M/1814) de, stanbul Hkmetince Tekeliolu isma il'in mallarna el koymak iin gelen Mehmet Vahit Efendi, bu ile ura rken ki Sancak Tekrar birletirilerek, ad geen Mehmet Vahit Efen di, Vezirlik rtbesile, Teke ve Hamit Sancaklar Valiliine atanmtr. Bu zat, Avrupa grm ve Napolyon Bonpart nezdinde Sefarette bulunmu ve 1230 (M/1815) tarihinden epiyce sonra, Ma Teke Isparta Eyaleti (== Antalya ile birlikte Isparta Eyaleti) Valiliinde bulunduu srada, bu havalinin en nemli iskelesi (= Liman) ve am'la ktisadi ve Ticari Balar salayan bir yer olmas nedenile, Isparta'dan Antalya'ya Yol yaplmasn ve Avrupa'da grd makinelerin su ile kolayca altrlabileceini dnerek, bir takm giriimlerde bulunmu, hatta, Isparta'nn Dere Mahallesinden Alasun Beli'ne doru bir saat sren boaza Kprler yaptrmtr. Halen bu kprlerin kalntlar grlmektedir. Ancak kendisinin grevi Girid Vilyetinin Hanya Muhafzlna tahvil edilmesile yapt ve yapaca ilerin yzst kald, halk arasnda, hl sylenmektedir. 1238 (M/1823) tarihine kadar Antalya, Eridir, ve Isparta Muhass'likleri (= Kaymakamlklar) bazen ayrlarak baka baka kimse lere verilmi ksa bir sre Rauf Paa idaresinde birletirilerek idare edil mitir. Bu sralarda Mora vak'as ve Yunanistan syanlar askeri hareketlere sebeb olmu, Msrl brahim Paa'nn syan ve saldrlar srasnda, Ispartadan ve yresinden Antalya yoluyla asker, yiyecek ve malzeme gnderilmitir. Mehmet Vahit Pasa Isparta'da bir Yeni eserler Kitapl yapmaya teebbs etmisede muvaffak olamam, bu amala Isparta'l mehur hattat Yunuszade Halil Efendi'ye yazdrd, kendi eseri olan, Napolyon Bonpart Sefaretnamesi'nin yazma nshasn brakm ve bu nsha ba-

na kadar gelmitir. Ben de bu nadide yazma kitab Isparta dadisi kitaplna hediye ettim. Bu eserden ad geen zatn, sefirlii zamannda, Napolyon ve Avrupa diplomatlarnn Osmanl Devleti hakknda besledii fikirlere muttali olduu ve Trkiyeye dnnde ngiltere'nin Boazlar Mukavelesini olumlu bir sonuca balad anlalmaktadr. Kendilinin hal tercmesi Ltfi Tarihi'nin II. Cildinde 154-155. sayfalarda yazldr. Buna gre ad geen zat Kilis kazasnda domu, ocukluunda annesile birlikte stanbula gelmi, tahsilini bitirdikten sonra Maliye kalemine devam etmi, Fransada bulunmu, mteaddid kereler Valiliklere gnderilmi, azledilmi, srlm, birka defa Boazlar Muhafzlna atanm, en son Bosna valiliine atand srada gidemiyerek 1244 (M/1829) ylnda stanbul'da vefat etmitir. Ktahya'da bir Ktphane yaptrmtr. Vahit Paa zamannda Isparta ars (1231/M. 1814) de tamamile yanm sadece Bedesten kurtulmutur. 1246 (M/1831) tarihinde Isparta'ya gelen bir Nizam Cedit Alay, hanlara, camilere yerletirilmi 1249 (M/1834) tarihine kadar kaldktan sonra, Konya'ya gelen Sadrazam Reit Paa emrine gnderilmitir. Konya'da Sadrazam, Msrl brahim Paa'nn askerlerine esir dm ve bu yre Msr Ordusunun igali altna girmitir. Vahit Paa'dan sonra Burdur Isparta'dan tekrar ayrlarak Hamid, Burdur, Teke (= Antalya) ehirleri ayr ayr Mtesellimler'e (= Kay makamlara) verilmitir. 1244 (M/1829) tarihinde Isparta'ya Vezir brahim Paa gelmi, bunun Haleb'e gitmesile yerine Mirimiran'dan Ali Paa, bunun da Edir ne'ye gnderilmesile Mirimirandan Ali efik Paa, bunun da ayrlmasy la Tahir Paa mstakillen Hamid Valisi olarak gelmilerse de taunlarn zamanlarnda ne gibi eyler yapld, neler grld belli deildir. Ancak Aydn'da treyen Kelolanla, Isparta'da treyen Kel Ali adl ekiyalar tenkil iin Halep Valisi brahim Paa, ikinci kez, Isparta'ya atanarak gelmi, fakat Paa Kellerin hakkndan gelememi, bunlarn 7-8 Bine varan avenelerine, o zaman kyda bucakta saklanan Yenieriler'in de katlmasyla genileyen ekiya zerine, muntazam askeri birlikler gnderilerek, asiler bastrlm Kellerin kesik balar stanbul'a gnderilmitir. brahim Paa'nn rtbesi alnarak, kendisi Afyon'a srlm ve sancaklar tekrar ayrlarak herbiri bir Msellim emrine verilmitir. Ltfi Tarihi'nin II. Cildinde Kelolan'n Kele Mehmet adyla O zamanki Hkmetin zulm ve taaddisine (= tecavzlerine) kar kt

ve Kele Mehmet: Memuru min indallah (= Tanr tarafndan Memur edilmi: Kele Mehmet) adyla mhr kazdrd, ve Benim maksadm, fukara takmn zalimlerden korumaktr. diyerek halk bana toplad ve sonunda yakalanarak boynu vurulduu yazlmaktadr. Kel Alinin cedit mahallesindeki tahrip edilmi evi ve mezarla evrilen ba bugn de mevcuttur. Halk arasnda, ortalk harap ve perian hale geldii zaman Kel alinin bana dnd.. sz deyim olarak hl kullanlr.
\

GENEL NFUS SAYIMI

1247 (M/1832) tarihinde, yeni kurulacak orduya asker salamak amacyla Genel Nfus Saym yaplmasna Devlete karar verilmi olduundan Hidayet Aa adnda birisi Teke Sancana, Sait Efendi Isparta, ve Mustafa bey adnda birisi de Trkmeni has denilen Burdur saymna memur edildiklerinden Isparta'ya gelmiler ve gerekli bilgileri aldktan sonra saym yerlerine gitmilerdir. Bu suretle Teke (= Antalya) ve Burdur tekrar Isparta'dan ayrlmlardr.
VEBA SALGINI

1245 (M/1830) da kan Veba Salgn ilk gnlerde Isparta ve evresinde gnde 200 - 300 kiinin lmne neden olmu ve 1252 (M/1837) tarihine kadar aralkl olarak devam ettiinden, bu sre iinde halkn baka ilerle uramaya vakti ve takati kalmamtr. Esasen yenilik fikirleri ve hareketleri Anadoluya hakkyla giremediinden, halkn hayatnda bir deiiklik olmam, devaml harplerden, veba salgnlar ve yangnlardan bizar olan halk, umutsuzlua kaplm ve (Eski hamam, Eski Tas!) deyimi devam ederek, btn umutlar Gelecek'teki iyi gnlere balanmtr.

(1250-1258) ARASINDAK DARECLER NCE MSLM MEHMET AA - EBOLU AHMET AA - HACI ETHEMOLU HACI AL AA'LAR ZAMANI (1250 - 1258)=(1834 -1841)

Msr Hidivi M. Ali Paa'nn olu brahim Paa Ktahya'ya kadar (1833'te) geldiinde Isparta msellimi olan nce Mslim Mehmet Aa, brahim Paa Isparta'ya da gelir korkusuyla, baz yaknlaryla nce Konya'ya oradan stanbul'a kamlar, memlekette kalanlardan ebiolu Ahmet Aa Ayanla getirilmi yeni gelen Msr idare adamlaryla ileri yrtmtr. Daha sonra Msrl brahim Paa memurlarnn Ayan yaptrdklar ebiolu Ahmet Aa zamannda keye ekilen Eski Ayan Hac Numan Bey, fukara sever, Devlet ve Millet'e yararl bir zat olmasndan tr, 1252 (M/1837) ylnda tekrar Ayanla getirilmise de, bir yl sonra bu zatn lmyle yerine Hac Ethem olu Hac Ali aa ( = Hatemolu denir) getirilmi o da Hac Numan Beyin tuttuu yolda yrmeye gayret etmitir. stanbul'a kaan nce Mslim Mehmet Aa, sonra Mirimiran rtbesiyle (Mehmet Hilmi Paa) adyla Msr ve Hicaz taraflarna nemli grevlerle yollanmtr.
III, TANZMATTAN SONRA ISPARTA'DA YNETM VE YNETCLER

A ABDLMECT DNEM (1839 -1861)

1255 (M/1839) de Abdlmecid'in tahta kndan sonra, Glhane Hatt Hmayunu ile iln edilen Tanzimat Hayriye Ferman, Can, Mal, Irz ve Namus gvenlii, Millet ve Memleketin Refah ve kalknmas iin gerekli artlarn gelmesiyle Hamideli ve evresinde de gerek Yenilik devrine girilmitir. Bu ferman zerine, halk, gvenle yeni giriimlere atlm, merkez, ve kazalarda Tarm, Ticaret, ve San'at erbab eskisi gibi Loncalarn kurup, yeni hkmlere gre ynetime balamlardr. Kavuk yerine Fes, Aba ve Yamurluk yerine Cbbe (= Din adamlarnn giydii dmesiz, bol manto) ve Salta (iliksiz, kollar bolca bir eit ksa ceket), Aba potur (= Paalar dar, gvde ksm geni ve kvrml pantalon) yerine uha alvar ve akr (= Bir eit erkek alvar) ve Emre astar yerine Amerikan Bezi kullanmak ve dier ihtiyalar da memleket iinden salamak suretiyle hem ecnebi mallarna hem de yerli mallara rabet etmek yoluna girmi, bu suretle yerli sanayii ldrmekten ekinmilerdir.

YENER AASI CELL AA VEYA CELLETTN PAA ZAMANI (1258-1261) = (1841-1844)

1258 (M/1841) ylnda Isparta Mutasarrflna gelen Cellettin Paa ki Yenieriliin kaldrlmas srasnda son yenieri aas Cell aa olduu sylenir Isparta'ya geldiinde, Hatt Hmayun gereince, Eraf ve Ahaliden teekkl eden bir (Memleket Meclisi) kurmu ve kazalara yerlilerden Mdrler atayarak, Kazalardaki Derebey, Eraf ve sair ileri gelenlerin Bask ve Tahakkmne son vermi ise de bu icraat uzun srmemi, etrafna toplanan Dalkavuklarn ve karclarn (Halkn, Erafn ve iftinin Tanzimattan birey anlamadklarn telkin etmeleri ve kendisine Aa muamelesi yapmalar sonucu, Yenieri aal zamannda yaplan zorbalklara yeniden balamak) arzusuna kaplmtr. Bu istek ve bu hrsla, o zaman kurulan, ilk Memleket Meclisinde bulunan ve muhakemeleri (= yarglanmalar) devam etmekte olan Keiborlu ve Alasun Kazalar aalarn idam ve mallarm msadere ettirmek istemise de zamann Kads (= er'iye Hakimi) haklarnda fetva olmadka (idam hkm) veremiyeceini, zamann mfts Hac Abdurrahman Efendi ise buna er'i cevaz bulunmad ve Padiahn Rzas olmadn ekinmeden ve aka beyan etmesi ve halkn da mft ve hakimi tutmalar nedenile, dam ve Msadere i'ni yapamam, o srada Konya Valisi bulunan mer Paa'ya ba vurmutur. mer Paa Isparta'ya geldiinde, mahkemenin serbeste cereyan iin sanklar Mahfuzen Antalya'ya gndermi, orada yaplan muhakemede Beraat eden sanklarn, gadra uradklarndan bahisle Babali'ye bavurmalar zerine, Vali ve Mutasarrf islerinden uzaklatrlmlardr. Bu olay halkn zerinde iyi etki brakm, herkes Tanzimat'n getirdii Gven ve Adalet devrine yrekten inanmtr. (Bu olaylara zamannda ahit olan ceddim Hac Osman Aa ve days Hac Yunus efendiler yle hikye ediyorlard) : Tanzimat ferman Isparta'ya gelip okunduunda, bundan byle herkesin emlkine ve mali gcne gre vergi verecei, askerlik sresinin 4 - 5 yla inecei ve kur'a usuliyle asker alnaca, sulu sanlanlarn alenen yarglanacaklar, mahkeme karar olmadan hi kimsenin hapis, srgn ve idam edilemiyecei, kimsenin malna, canna, rzna tecavz edilemiyecei ve tecavz edenler hakknda iddetli ceza uygulanaca anlalm, herkese bir gvence gelmitir.

Artk bundan sonra Valilerin, Derebeylerin, valinin kap halk denilen delilerin, delibalarn, zorbalarn ehirlerde, kylerde yaptklar zulm ve yama grlmiyecek, sanat erbabndan baar gsterenler dllendirilecek, askere alnmyacakt. Tanzimat ilnndan Krm Savalarna kadar geen 8-10 yllk sre iinde okullar, medreseler rencilerle doldu. Isparta ve 12 kynde 56 ilkokul ald. Eski medreseler onarlp, dzene sokuldu. Evlenmeler oald. Nfus artmaya balad. 1269 (M/1854) de Krm Seferi'ne bir ka alay asker gnderildii halde memlekette hibir sknt grlmedi. Velhasl, memlekete yeniden Refah ve Huzur geldi. Krm Harbi srasnda memlekette Osmanl, ngiliz ve Fransz altnlarnn ve Gm Mecidiyelerin okluunu, her trl sava malzemesinin memleket iinden salandn, son zamanlarnda biz de grdk. Memleket iine, zellikle Anadolunun Isparta gibi ierlek yerlerine, dardan, sadece Fes, Pskl, uha ve pek az Amerikan bezi geliyordu. Fes ounlukla Tunus'tan, Pskl Bursa'dan, uha ve Amerikan bezi yabanc lkelerden gelirdi. Geri kalan ihtiyalarn hepsi memleket iinden salanr ve hatta fazlas ihra olunurdu. Bu nedenle halkn siz ve Tketici ksm binde birden fazla deildi. Vaktaki Sava sonunda Paris Antlamas yaplp Islahat Fermam karld; vapurlar, trenler ve iskelelere (= limanlara) doru yollar yaplmaya baland. Kapitlasyonlar'da ecnebi mallarnn ucuz satlmasna ve srmne ok yardm ediyordu. Yerli yaplanlar kaba ve Pahal grlyordu. Bu yzden yerli sanayiimiz gnden gne gerilemeye ve ortadan kaybolmaya yz tuttu. Tketici snf oald. reticilik sadece kyl ve iftilere kald. Bunlar ise tedenberi meramz, ulemamz, byklerimiz ve ehirlilerimiz gznde hakir (= Hor) grlr, aalanrd. Mslmanlar arasnda Ttn, Afyon, Buday ticaretinin, setrepantalon ve kundura dikip satmann haram olduu sylenirdi. Bunun sonucu olarak, Ticaret ve Sanatn byk bir ksm Hristiyanlarn eline geti. Kunduraclk ve terzilik yapmaya baladlar. ehirde satamadklar eyleri kylere gtrp paras harman sonu denmek zere Veresiye pahal pahal satmaya baladlar. Bu suretle kyller iki yllk rnleriyle bir yl geinemez oldular. Dn, dernek iin yapacaklar masraflar, askerlik srasnda harcayacaklar paralar iin borlan-

maya baladlar. Bu suretle Tanzimat Fermannn ilk verdii nee ve sevin kayboldu. Tanzimat Fermannn ilk okunuunda itirazda bulunduklarndan Taraya srlenlerden, Isparta'ya gelen Bor ve Sandkl Mftleri, halka Tanzimatn iyiliklerini anlatacaklar yerde Tanzimat Hilafeti slamiye'ye ve hkmeti er'iyeye muhaliftir! yollu telkinlerde bulunmasalard, belki halk, Tanzimatn getirdii nimetlerden faydalanma yoluna girerdi. Ama, alimlerimiz, ve Hocalarmz bunu bilmediklerinden, bilenlerde yapmadklarndan, Avrupa, Tanzimatn kendi karlarna olan ksmlarndan faydalanm, gayri muslini tebann (= Trk uyruklu hristiyanlarn) karlarnn korunmas ve ticaret alanlarnn genilemesi salanmtr. Bu nedenle Tanzimat, kyllerden daha ok Hristiyanlarn ve ehirlerdeki paral zenginlerin isine yarad. Kylleri, sadece Mtegallibe (= Zorba) olan eski Beylerin ve Aalarn basksndan kurtard.) Bu yln yaznda 1264 (M/1848) Deli smet adyla n yapm olan smet Paa'nn Svari Frkasyla Kerim Paa'nn Topu Frkas Isparta'ya gelerekNfus saymna gre askere alnacaklar Kur'a ile semeye balamlar, Birinci Kur'a Erlerini bu frkalara yazarak yeni usulde asker elbiseleri giydirmi ve dzenli birlikler halinde halka gs termilerdir. 1247 (M/1832) ylndaki Veba Salgn'nda Karantina Binas olarak yaplan bina onarlarak Kla haline getirilmi ve askeri birliklere verilmitir. Askeri idarenin merkezi Isparta olduundan, Burdur Mlki daresi tekrar Isparta'ya balanmtr. O zamanlar Kaymakam olan zzet Bey adndaki bir zat, dare merkezini Eridir'e tamaya almsa da, Isparta Alay'na yetecek apta bina bulunamamas ve yenilerinin yaplmas mmkn grlemediinden bu tasardan vaz geilmitir. Daha sonra Krm Seferi nedeniyle bu birlikler Erzurum ve Kars yresine gtrlmtr. 1264 (M/1848) ylnda Isparta ayna gelen byk bir sel Tabak hane mevkiinden tamasyla. Tabakhane, Fazlullah, ve skender mahallelerindeki birok ev su altnda kalm ve harabolmu, geni ykntlara yol amtr. ki yl sonra 1266 (M/1850) ylnda Karpuz emesi yresinden balayan bir yangn sonunda arda Bedestene kadar birka yz dkkan, iindeki mallarla birlikte, yanmtr.
Halk arasnda bu iki olayn Tanzimatn getirdii Kyafet Deimelerinden ileri geldii sylenmitir. Ulema ve eyhler de halktaki bu inan devaml surette krklemilerdir.

ARNAVUT KAYMAKAM - CHANOLU VE EBOLU ZAMANLARI (1261 -1272) = (1844 -1857)

* Devlete Msr Mes'elesinin zmlenmesinden sonra Isparta'dan yine ayrlan Burdur kaymakaml hari kalmak zre, bamsz olarak Isparta kaymakamlna atanan Arnavut Kaymakam ve Cihanolu gibi sarho kimseler Msrl brahim Paa devrinde Msr memuralrna yoldalk edenlerden Ayan ebiolu Ahmet Aa'y ikencelerle sktrarak, yardaklaryla birlikte, bir takm kimselerin paralarn ve mallarn gasp etmeye kalkm olmalar, ve alenen sefahat ( = uarlk) yapmakta saknca grmemeleri yznden Halk, ve Ulema tarafndan stanbula haberciler gnderilerek, bunlarn iten uzaklatrlmalar salanmtr.
YORGANLI KAYMAKAM HASAN RT EFEND ZAMANI (1272-1275) = (1857-1860)

stanbula gnderilenler Hasan Rt Efendi adnda, gayet dindar ve adalet sever bir ihtiyar, 1272 (M/1857) ylnda Isparta Kaymakam tayin ettirerek birlikte getirmilredir. Kendisi Mevlevi Tarikatna mensup olduundan, hereyden nce Mevlevi ayinleri yaptrmakla ie balam, her hafta Cuma gnleri bir camide Selmlk dzenliyerek btn memurlar ve subaylar ile birlikte, askerleri camiye getirtir, kendisi Cuma namazndan nce camiye giderek yerini alr, namazdan sonra mam, Hatip, Mezzin ve dier din grevlilerine bahiler ve hediyeler datrd. Kaymakam, be vakitte tellallar bartarak ar, esnafn camilere sevkeder, Hkmet mescidinde hazr bulunanlara cemaatle namaz kldrr ve Hilaf eriat iki ienlerle, namaz terkedenleri ve yasaklanan eyleri yapanlar iddetle dverek hapsettirir ve herkese rnek olarak gsterirdi. Bu icraat srasnda bir efaati (= af dileyici) gelir, suluyu kurtarmak ister dncesiyle, uzun sren bir namaza balar, yahut ihtiyarl nedeniyle daima dizinin stnde bulundurduu, yorgan hasna ekerek uykuya yatard. Bu nedenle halk arasnda ad Yorganh Kaymakam diye anlrd. Bu zat Isparta'ya geliinin ikinci ylnda, Islahat Ferman uyarnca,' baz icraat yapmak istemisede, ihtiyarl sebebile birey yapamadan -yaklak 75 yanda iken 1275 (M/1860) ylnda Isparta'da lm, ve Pirefendi Sultan Trbesi yaknlarna gmlmtr.

Bu zatn lmnden sonra, hkmet dairesi mescidi ile Harem dairesi arasnda yaptrd zel bir oda alp bakldnda Tasavvufa ait birok kitap, bir post, bir hrka ve Mevlevi Sikkesi (= Klah) ve 500'l bir Tesbihle Misvak ve buhurdan grlmesi zerine, her gece burada hrkasn ve klahn giyerek sabaha kadar ibadetle megul olduu, hanm tarafndan aklanmtr. Yorganl Kaymakam zamannda, Ulucaminin yklan minaresi ift erefeli olarak yaplm, minarenin klahna le ve ikindi vakitlerinde Krmz Bayrak aslarak ovada ve balarda, bahelerde bulunanlara namaz vakti bildirilmeye allm, oralarda da namaz klmayan veya oru yiyenler bulunup bulunmad Svari Askerler vastasyla kontrol ettirilmitir. slam dininde Zorlama ve krah'n caiz olmadn syleyenlere aldr etmemitir. Keza bu zatn zamannda Isparta'da bulunan ve Zrhl Svari Alay denilen Mazhar Paa Frkas'nn barndrlmasna karar verilen, bir ksm talan ekilmi, suyu getirilmi, bina yapmna hazr halde bulunan Askeri Kla'nn, halktan salanan 600.000 Kuru Yardmla yaplmasna balanm ve 1274 (M/1859) ylnda bitirilerek askerler iine yerletirilmitir. 1269 (M/1854) de balayan Krm sava seferberliinde Hkmete yaplan birka senelik kur'a ilemlerinde, Kanun d ilemler yapmak ve kar salamak iddiasyla haklarnda soruturma alan kiileri yarglamak zere Isparta ve Burdur'a gelen Moral Mehmet Paa'nn kurduu harp divannmda Burdur'un Askerlik ilemlerine adlar karan Hac Ethem olu Hac Ali Aa, Mderris rfan Efendi, Ylanl olu Hasan ve olu Abdullah beyler, Alay emini M. Hilmi efendi, doktor gmolu Hac -lya, zaptiye snfndan hazineci Kr Mustafa Rados ve stanky adalarnda oturmak zere Srgn Cezasna arptrlmlardr. eyh Ali olu Emin efendi'de srgn olarak Burdur'un Sorkun iftliine gnderilmi, srgnlerden Hasan efendi gitmeden lm, dierleri adalara srlmlerdir. Mderris rfan Efendinin evi srgne gnderildii gnn akam ok souk ve karl bir gecede yanm, birok yazma ve altn ilemeli kitaplar da yanmtr. Ad geen Mehmet Paa'nn, muhakemeler srasnda halktan ve zenginlerden bazlarna bask ve ikence yapt Babli'ye ikyet edilmesi zerine Sadrazam Mustafa Reit Pasa mensuplarndan Zaptiye Nazn Yardmcs Uluborlu'lu Mehmet Bey araclyla yaptrlan kavuturma sonunda Paa'nn gaddarl ve zulmkr ve srlenlerin susuzluu ortaya km olduundan, Paa, stanbul Harp Divannca Askerlik-

ten kovulmu, ok gemeden gzleri kr olarak, dilenecek halde ve yokluk iinde lmtr. Srgnler, iki yllk bir ayrlktan sonra toplu halde Isparta'ya gelmilerdir.
O ZAMANIN NLLER VE MECDYELLER

O zamann Ispartasnda ileri gelen ahslardan, drstlk, haysiyet ve sadakatlar herkese bilinen kimselerden Miskizade Pazaraas Hac Mustafa, Krt Hasan oullar hac Ali ve Hac Emin, Damgac zade Mehmet ve Hseyin, Alybey zade brahim, alk Hac Ali aalarn arka arkaya lmleri, srgnden gelenlerin hkmet ilerine girmekten ekinmeleri nedenile Mecidiyeliler denilen memleket ileri gelenlerinde yukarda ad geen kimselerin oullar Miskizade mer, ve Hseyin aalar'la, Hac Ethem zade damad, Alaybeyizade Hac Ali bey, Bucakl Memi aa zade denilen Danaba olu Hac Ahmet, Hamamc zade brahim, orbac olu Sleyman aalardan ve Hac Ethem olu mescidi imam Handan zade hafz Mehmet zzet, all zade Mehmet Sdk, eyh Ali zade Osman efendiler memlekette sivrilerek n plna gemilerdir. Sultan Mahmud devrinin Isparta Erafndan Silleli Hac Ali Aa, helvac Hac Ktip Yunus ve avu, Emir Hac Ali Oullar ve emsali kimseler, Kavuk ve Hrvati (= Bir eit klah) giydikleri gibi, Abdlmecid Devri adamlar da ilk senelerde Fes, Cbbe, ve Krk giyer ve zellikle Abani Sark sararak meclisteki grevlerine geldikleri halde, Danaba zade,ve Handan zadeler ve arkadalar sarklar atmlar ve bol pntalon, Osmanl Setresi ve Ceket giymeye balamlard. Bunlara yardmclk eden Hac Memi Olu Sleyman ve Mehmet aalarla, alk zade Mehmet ve Osman efendiler ve baz yaknlar da sarklar karp Fes zerine birer yazma yemeni balamlard. Halkn hacs hocas hep fesli ve sarkl iken yalnz bunlarn fesli ve yazma yemenili grlmesi kendilerine Mecidiyeliler adnn taklmasna neden olmutur.
EMNYET TEKLATI

O zamann Emniyet Tekilt ( = rgt) da hep yerlilerden kurulmu olup Kocabyk Abdullah Aann Tfeki Bal altnda, Tom-ruk ktibi (= Hapishane mdr) Doanc mahalleli Ali Hafz Olu Ali Fevzi efendi, imdiki Jandarma devini gren Tfeki veya Tfekli denilen atl ve yaya Zaptiye avular Bostan elebiolu Mahmut, ve

Mercanolu Halil aalarla, briim ve Kasaboullar Mustafa, Sleyman, Kara Emin, Sleyman ve Veli adlarndaki Kavaslar'n ynetiminde 50 - 60 kadar Atl ve yaya ve bir o kadar da yardmc erlerden oluan bir topluluk memleketin dzen ve gvenini salamaya alrd. Halkn birbiri arasndaki kavga ve anlamazlklar genellikle ar ve ifti Esnaf Loncalarnda ve Ky Muhtarlklarnda zmlenirdi. Loncalarda ve htiyar heyetlerinde zmlenemeyen konular Tfekiba'ya ifahen (== szle) duyurulur, Tfekiba san derhal getirterek davac ile yzlestirir, suu stlenirse, cezas derhal verilir, inkr ederse er'iye Mahkemesi'ne yollanrd. Hkim veya Vekili olan Baktip ahitleri dinliyerek yarglar, dvlya yemin ettirerek, dvay Hkme balar ve yazl bir Karar'la dvly tekrar Kapalt'na (= Tfekiba odas'na) gnderir. Hkm derhal ve o anda yerine getirilirdi. Bu nedenle, Hkmetin ve Memleket Meclisi'nin dier ilere bakmak iin bol bol vakitleri kalrd. Haftada bir iki gn her snfn kendine gre Gezme ve Elence lemleri vard. Buralardaki gvenlik nlemleri bu kurulua alnrd. Resmi grevli Tfekiba ve yardmclarnn ve Zabtiye erlerinin elbiseleri Srmal Tozluk, Camadan (= Elbise), Cepken (= kollar yrtmal ceket), yaz gnlerinde Beyaz Dizlik, k gnlerinde uhadan, gaytanl ve bazen srmal Potur, ve ayaklarnda yerli yaps izmeler ve balarnda Mavi pskll Fes bulunurdu. Silahlar bellerindeki srmal silhla sokulmu birer ift Gml Tabanca'dan ibaretti. ehir iinde ve evrede takibe kacaklar zaman birer de uzun ve keskin Yataan Ba ( = Ucu eri keskin bak) alrlard. Atllar Filinta ve ihane denilen ksa tfekler tarlard. avular, uzun akr, ksa, srmal Aa Mintanlar zerine Gaytanl Kl ve Pala takarlard. Yaz gnlerinde bu Zaptiyelerden baka, geici, mevsimlik Kr Serdar olarak atanan Atllar, bir babuun ynetiminde kol kol gezerek kyleri, krlar, tepeleri, dalar kontrol ederlerdi. 1274 (M/1859) tarihinde bir Kr Serdar Babuuna verilen Divan yazl bir emirde; syle sze giriliyordu : Souktan saklanm ylan gibi gizlenen ekiyalar, yaz scaklarnn balamasyla ortaya kacaklarndan dalarda, ovalarda ve btn yollarda i - gleriyle uraacak vatandalarn korunmasna dair emirdir : ... Aann, Kr Serdar tayin ve ihra olunduu (= atanp ise karld) ve bunlar herhangi bir kye, ve nahiyeye bavurduklarnda, paralaryla yem ve yiyecek verilip, ahalinin zahire ve erzakna kat'iyen el srdrlmemesi ve ayet rzalar dnda bir giriimde bulunurlarsa,

alacaklar eyin ki Misli kendilerinden ve kefillerinden tahsil ve haklarnda ceza kanununun iddetli hkmleri uygulanaca Umumi Meclis kararndan olmakla, zarar grenlerin korkmadan ve ekinmeden hemen Hkmete bavurmalar... diye son buluyordu.

SANCAIN YNETM EKL

Bu dosya iinde grdm tutanaklara ve kaytlara gre, Mustafa Reit Paa'nn bir genelgesine uyularak, her yln ilkbaharnda, her ileden arlan bilgili, grgl ikier kii ile, merkez ilesinden.seilen kimselerden kurulacak bir Genel Meclisin Krk Gn kadar alarak su ileri yapmas isteniyordu: 1 Sancak iinde asayi ve disiplini salayan Zabtiyelerin, ge mi hizmetlerine gre nakil ve atamalarn yapmak, bazlarn iden karmak bazlarn ie almak, Kr Serdarlarn atamak; 2 Tarmla uraanlarn ift hayvan ve aralarn kontrol edip eksiklerini tamamlatmak, Orman ve Otlaklara saldrlar nlemek, or mandan tarla almasna engel olmak, aa kesimini ve ky yollarnn bozulup bozulmadn kontrol etmek; 3 - - Sanayi dallarndan hangilerinin ileri gittiinin ve ne gibi eyle re ihtiya duyulduunun saptanmas; 4 nsan ve Hayvan hastalklarnda alnacak salk ve karantina tedbirleri, su yataklarnn, rmak ve gl mecralarnn temizlenmesi; 5 - - Okullarn ve Medreselerin bakm, kontrol, rencilerin ya ay ekilleri ve artlar; 6 Evkafa ait yerlerin, mtevellilerinin grevlerini yapp yapma dklarnn kontrol; 7 - - Geen yllarda yaplmasna' karar verilen islerin yaplp yapl madklarnn aratrlmas; 8 Yiyecek, iecek, giyeceklerde iyileme veya ktleme olup ol madnn aratrlmas; 9 - - Sancan toplu ihtiyalar, ithalat ve ihracata ait ilerin tedkiki, yeni ylda ne gibi eylerin ihra edilecei, bunun iin ne gibi kolaylklar salanmas gerektii, vergi ve resimlerin azaltlmas veya arttrlmas; Bu konularda alnan kararlar Takip ve cra edilmek zere hkmete verilir. Daha sonra Meclis dalrd.

Bu sebeble, herhangi bir Kr Serdar, dzensiz ve yolsuz grd ileri mirlerine bildirir ve o i hangi Esnaf Loncasna veya ihtiyar Hey'etine aitse gereinin yaplmas istenirdi.
MAL LER VE VERGLER

Bu konudaki giderler her snfn Orta ve Lonca Keseleri'inden veya Avarz Akeleri Faizlerinden denirdi. Avariz Akesi, mahalle ve kylerin ihtiyar hey'etlerince her yl hesabedilerek makbuz ve senetleri, tayin edilen bir Mtevelli'ye teslim edilir, onun tarafndan harcanrd. Bu mtevelliye, tahsil masraf olarak, ylda Bin - kibin Kuru Maa verilirdi. Avarz Vergisinden, Mderris, Muallim, mam ve Hatiplerle Fakirler istisna edilerek, geri kalan ykmller, Baev, Orta Ev, Son Ev adyla gruba ayrlr. O yl iin Ba Ev'e mesel 100, Orta ev'e 75, Son ev'e 50 kuru vergi kesilirdi. Vergi defterleri Hkmete onaylandktan sonra, vergiyi tahsil edeceklere, kefil gstermek artyla, teslim edilir, ve her kuru iin ( 1 - 2 para) Tahsil creti ilve edilirdi. Yl iinde harcanmayan avariz akesi kalrsa, bu kalan parann yars, o yl alnacak verginin ne kadarn karlyorsa, vergi toplamndan bu miktar kesilerek, vergiler daha az miktarda tahsil olunurdu. Birka yllk vergiyi toptan verenlerle, vergi karl mal balayanlardan bu vergi alnmazd. Bazen birikmi paralar fazla olursa, o yl vergi alnmazd. Vergiler Mart'tan Ocak ayna kadar 10 Taksit'te alnrd. lk ve son taksitler esnaftan, orta taksitler ifti ve baecilerden, al - verileri yolunda olduu ve rnleri ele geldii zamanda alnr, hibir komu, kudreti ve zaman dnda asla bask grmezdi. Vergilerden toplanan paralar Hkmette Sarraf denilen kefilli bir memur alarak Yevmiye (= Gndelik) Defteri'ne geirir. Bu kaytlar Mal Memuru'na gtrlr, oda kendi defterine yazar ve yazl sayfalar mhrlerdi. Bu iler iin Hkmette bir Sarraf, bir Mal Ktibi, bir Tahrirat ktibi (= Sekreter) le, Evkaf ve Nfus Ktipleri'den oluan bir Komisyon vard. er'i iler (= Din ileri) iin eriye Baktibi .de bu komisyona katlrd. er'ye Mahkemesi ( = Dini mahkeme) kaleminde (= brosunda) yalnz Sicil Kayd iin bir Memur bulunurdu.

Kapalt lemlerin'den, dva mahkemeye gitmemise, Kuruta Bir Para, mahkemeye gitmise, kuru bana Bir Para daha (yani 2 para) Tahsil creti alnrd. Toplanan paralarn hesabn Tomruku Ba ( = Hapishane mdr) her ay banda Tfekiba'ya verir ve ne kadar Tahsil creti alnmsa bunun yars veya 2/3 si Zabtiye Dairesi Giderlerine karlk alkonur, st taraf Hkim Efendiye ( = Kadya) verilirdi. Tahsil edilmi paralardan hakkn almak isteyenler olursa, beklemeye gerek kalmadan, Kapalt gelirinden denir, tahsil edildii zaman tekrar yerine konurdu.
SULAR VE CEZALAR

Tfekiba'nn tertibiyle, her gece yatsdan sonra, bir Zabtiye avuu idaresinde, takm takm Devriye Kollar kartlr. Bunlar sabaha kadar ehrin ke bucan dolaarak sarholar, hrszlan, kumarbazlar, zamparalar, zerinde kendine ait olmayan eya bulunanlar, hrszlan, hrszla yeltenenleri yakalayarak Hapishane'ye gtrrler, Fahieleri mamevi denilen kadn hapishanesine koyarlard. Ertesi gn bunlara ait jurnallar, kaymakama, mutasarrfa veya valiye verilirdi. Sarholarla kumarbazlar, zanparalar dayanklna gre 15-20 Denek Vurularak, cezalandrlr. Fenersiz gezenlerden 50 -100 Kuru para cezas alnr, hrszlar yarglanmak zere bahsedilirlerdi. Denek Cezas'na arplanlar, Kapalt dairesi nne getirilip yere hasr serilerek, zerine yatrlr. Trampete almaya balar. Sesi duyanlar seyretmek iin oraya toplanrlar. Dairenin emesindeki havuzda slanm Kzlck Deneklerile, dvlecek kimseler tabanndan veya kaba etlerinden vurularak dvldkten sonra salverilirdi. Seyirciler arasnda dvlenin anas, babas, akrabas olanlar da bulunur. Bazlar Biz sana yaramazlk etme demedik mi? te cezan buldun! diyerek akrabalarn alp gtrrlerdi. Dvlecekler Medrese rencisi veya Tekke mensuplarndan iseler, bu gibiler hocalarna veya eyhlerine gtrlp, dvme ii Medrese veya Tekkede btn renci ve dervilerin nnde yaplrd. ayet Hoca veya eyh o kimseyi kabul etmez kovarsa, zerinden renci veya Dervi elbisesi kartlr dvme ii yine Hkmet nnde yaplrd.. Bu ekilde dvlen renci veya derviin adn Nfus Ktibi alr, Askere alnmada, renci ve Dervilere tannan haklardan yoksun braklrd. Kilise mensuplar da Metrpilithaneye gnderilir ve cezalar orada verilirdi. Fahielerden Mslmanlar mamevinde, Hristiyanlar Metropolithanede hapsedilirdi.

Genel Hapishanede biri Cinayet (= Adam ldrme), biri Kk Sular, dieri Borlular iin ayr blm vard. Cinayet iliyenlere Zincir ve Pranga, bir yerden bir yere gtrlrken boyunlarna Lle taklrd. Bunlar sabah aksam birer defa dar karlr, gnn geri kalan saatlerinde kilit altnda ve karanlka bir kouta bir arada tutulurlard. Kk su iliyenler nisbeten daha aydnlk ve pencereli odalarda hapsedilirdi. Borlu odalarnda kalanlarn odalar kilitsiz olmakla birlikte, hapishane dna kmalarna izin verilmezdi. Bunlar kendilerini yoklamaya gelenlerle konuabilirlerdi. (1276 (M/1860) ylnda Abdi Paa Medresesinde kumar oynayan iki renci yakalanp, Medreseye gtrldnde, Mderris Hamid Efendi bu iki renciyi okuldan kovmak istemi, rencilerin ve ailesinin ricalar zerine, renci elbiselerini soyup, ayaklarna falaka taklarak Medrese avlusunda otuzar denek vurdurmu olduunu grdm.) 1297 (M/1880) ylnda Konya Valisi ngiliz Sait Paa, bu ekilde yakalanan bir dervii elebi efendiye vermiyerek, Dervi giysilerini kartp, hazr bulunan Mevlevi eyhine verdikten sonra, dier sulular gibi meydanda dvdrm, durum stanbula ikyet edildiinde Evet, bu siyasal bir dvmedir, dvme hakk bana aittir. diye karlk verdiini gazetelerde okumutum. Daha nceleri bu iler ehir Ayan tarafndan yaplr ve alnan para cezalar Muhassl'la, Msellimler'le Ayan arasnda paylalrm. Kzlck sopalarnn slatlmas iin hapishane ve Tfekibann odas nnde ve ayandan Hac Numan aann eski konanda, bycek birer havuz bulunduunu ben de grdm, bilirim. Elhasl, o zamanlar, hkmet mensuplar halka hizmet eder ve halk'ta onlara itaat eder, sayg gsterirdi. Sultan Mecit Devrinde, slm, Hristiyan herkes, Malndan, canndan, rz ve namusunun korunacandan emin olarak, dosta yayorlard. Hl Ispartada, ev sahipleri topluca bir yere gittiklerinde kaplarn bir bez veya sicimle balayarak evde bulunmadklarn belli ettikleri halde, ev sahibinden bakas bu ipi zerek eve giremez. Dkkn sahipleri de, bir yere gittiklerinde kaplarna bir ip gerer ve bir iskemle koyarak, dkkan ak brakp giderler. Oraya kimse girmez.

ARAP KAYMAKAM AHMET NAZF EFEND ZAMANI (1275-1276) = (1860-1861)

Yorganl Kaymakam Hasan Rt Efendinin lmnden sonra 1275 (M/1859) de yerine Arap Kaymakam denilen Ahmet Nazif Efendi geldiinde, bu idare eklini hi bozmadan srdrm, Tfekibala byk olu Hasan Mazhar Bey'i koymu, ve gvenlik nlemlerini ken di isteine gre daha dzenli ve gl hale getirmiti. Bu kaymakam bilgin ve siyaset ilmine vkf, iyi arapa konuan bir zat idi. Bu nedenle kendisine Arap Kaymakam ad taklmtr. Kaymakam gece gndz ehrin bilginlerini, hocalarn toplar onlarla Felsefi konumalar yapard. Fakat kaymakamn, Isparta'da mridi ok bulunan Bekazal eyh Osman efendiyi srgn etmeye almas, evvelce elik Mehmet Pasa torunlarndan olan Burdur Beylerinin zulmnden bizar olarak, Burdurun Isparta'ya balanmasn salayan fakir Burdur halknn, Ispartaya bal kalmak yolundaki isteklerini iftlik sahipleri beylerin telkinleriyle geri evirmesi, atalarnn Burdurlu olduunu syliyerek, hkmet konana bitiik Harem Dairesini terk edip, Burdurlu eyh Ali zade Emin Efendinin evine tanmas, ikinci olu Mahmut Beyin Isparta'da lmn bahane ederek, liva merkezininin ve memuriyetinin Bur-dura nakledilmesini istemi zerine, hakknda ikyetler yaplm, kendisi de Isparta havasnn yaramadn Burdur'a veya Sahil bir yere naklini istemesi zerine Aliye ( = Alanya) kazas kaymakanlna gnderilmitir. Ad geen Ahmet Nazif Efendi gerekten Burdur ulemasndan Osman Hoca'nn olu olup, Osman Hoca Cezayire gittiinde orada evlenmi, Nazif efendi ve kardei Hamdullah efendi orada domutur. Cezayir'in Franszlara geiinden evvel ve sonra hayrl hizmetleri grldnden, bir sre muvakkithane musahhihliinde bulunmu, Medine ve Mekke'de Tercmanlk yapm, Bosna defterdarlnda ve Travnik sancanda grevler yaptktan sonra Isparta'ya atanmtr. Binbir Gece ve baz kitaplar Trkeye evirmitir.
ERKEZ AL NECP BEY ZAMANI (1276-1279) = (1861-1863)

Arap Kaymakamdan sonra yerine mehur Serasker Rza Paa'nm kayn biraderi erke Ali Necip Bey Isparta Kaymakamlna gel mitir. Necip beyin geliinden bir gece sonr'a askeri klaya yakn Ha-

rem Dairesinde Yangn km ve bina tamamiyle yanm fakat yangn baka yerlere sramamtr. Necip Bey, halkn tuttuu Bekazal eyh Osman Efendinin tarikatna girmi ve ilk i olarak Mevlevihanenin onarmna ve Isparta Rdiyesi'nin yapmna balamtr. Tfekibala Afarl Bozbeyolu smail Aa'y getirmi ve Zabtiye tekiltnda Arnavut ve erkeslerden kurulu bir snf, mintanl ve Arnavut elbiseli erler kullanmak suretile asayi ve gvenlii bir kat daha kuvvetlendirmitir. Kaza Mdrlklerine, yerli eraf ve hanedandan mdrler atam bu arada Pavlu (= Stler) mdrlne nce Mdr Sleyman, Alasun ve Glhisar'a Uluborlulu Yakup, Garbi Karaaaca Hac aban, Aros'a (= Atabey'e) Yac zade Salih, Afar'a Muslu, Eridir'e Burhanzade Hac brahim, Barlaya Ethem aalar atayarak idareyi yerli ellere vermitir. Burdur Beyleri, ok istedikleri, Burduru Isparta'dan ayrma iini takibederek, Burdur'a eltiki iftlii sahiplerinden olup son yllarda atalca Mutasarrf olan Eza paann kardei Halil Bey'i Bamsz Burdur Kaymakam olarak tayin ettirmiler Irla, Glhisar, Garbi Karaaa, Tefenni kazalarn Isparta'dan yine ayrarak Burdur'a balatmlardr. Ali Necip Bey, denekle dvme cezasn kaldrtm, sanayide kullanlan Cehri (= Kk Boya Bitkisi )nin yetitirilmesini tevik etmi, Keiborlu'daki Kkrt, Afardaki Lle Ta madenlerinin mteahhitlerce iletilmesine alm, ileler arasndaki yollar yaptrm, yolcularn gvenliini salamak amacyla sancan sekiz yerinde Karakollar kurmutur.
B. SULTAN AZZ DNEM (1861-1876)

e 1277 (M/1861) ylnda Sultan Aziz'i'n tahta kmasyla, gn gece enlikler yaplm ve Abdlmecid'in ruhuna mevlitler okutulmutur. Bir sre sonra Afar mdrlnn boalmasyla, Tfekiba bulunan Afarl Bozbeyolu smail Aa mdr atanm ve Tfekibala atlad Mehmet aa adnda yabanc birisi getirilmitir. Bu aa gayretli, cesur ve doruluuyla mehur olup, zamannda ldrme, yaralama, yangn gibi olaylar grlmemitir. Bu yln k aylarnda yaan karlar sokaklarda bir metreye kadar birikmi sokaklardan hayvanla gidip gelmek mmkn olmam, yayalar da kar iinde tneller kazarak evlerinden dar girip kabilmiler-

dir. K nedenile yiyecek ve yakacak gelmediinden, sknt ba gstermi olduundan, haftada iki gn Ayazmana balar yolundaki ay iinde pazar kurulmu, herey orada alnp satlmtr. Demirci, Nalbant, ark, Semerci, Tuzcu gibi baz esnaf burada geici olarak dkkanlar amlardr. Rdiye Mektebi'nin yapm iin gerekli malzeme toplandktan sonra yapm balam, sancaka 130.000 ksur Kuru yardm toplanm, yapmna 1277 (M/1861) de balanarak ayni yl iinde bitirilmi, Konya Vilyet merkezinden ve dier ilelerden nce Isparta Rdiye Mektebi almtr. O zamanlar, halkn her eyi Maneviyat'tan beklemesi ve bu eit ileri hareketlere gnh nazaryla bakmas, sabit bir fikir halinde idi. Baz hafif aklllar Bu okul alnca Medreseler kapanacak, bu okula girenler askere ve memurluklara alnacak, din dersleri okutulmayacak, okuyanlar dinden imandan kacak yollu propagandalar yapmlar, Rdiye mektebine renci gnderilmesini nlemek istemilerdir. Okulun ilk rencileri, birka eraf ve memur ocuundan ve baz hristiyan ocuklarndan ibaretti. nk, yz yldan beri ilerleyen Yazclk (= Hattatlk), Gzel yaz yazma (= Hsn hat) medreselerde retilen ve ok para getiren bir san'at halinde idi. Kur'an Kerim yazmak, cilt ve Tezhip (= altn yaldzla bezeme) suretile ayda 300-400 Kuru kazanmak mmknd. Ayrca Medresede okuyanlar Askere alnmyordu. ki ocuu olann yalnz bir ocuu kur'a ile askere alndndan, birini medreseye verince, ikincisi de askerlikten kurtuluyordu. Bylece, bir ocuklarn yanlarnda altrmak imknn buluyorlard. te bu karlar yznden, hi kimse evladn Rdiye Mektebine vermek istemiyordu. Hkmet ise, bu kanun d hareket nedenile velileri cezalandrmaya cesaret edemiyordu. Askere gidenler 5 yl gelmiyordu. Bu yzden genler, askere gitmeden evlenemiyor, i g sahibi olamyorlard. Halbuki Hristiyanlarla, Medreseliler askere gitmediklerinden vaktinde evleniyor, oluk ocuk sahibi oluyor, i tutabiliyorlard. Bu tarihlerde (1844'te) bir ara, padiahn (= Abdlmecit'in) eseri cedit vapuruyla Ege ve Anadolu gezisine kp Isparta'ya da gelecei duyulmu, her tarafta hazrlklar yaplmt. Padiahn Bursay ziyaretten sonra stanbul'a dnmesi umutlar krd. Daha sonra Sadrazam Ahmet Vefik Paa'nn gelecei rivayet edildi. Halk, ecnebi mallaryla rekabet-edebilmek iin Fabrikalar Kurulmas, Antalya Limanna varacak bir Karayolu yaplmas, fakir halk'a ykletilen ar vergilerin hafifletilmesi iin dilekeler hazrlamt.

Paann, derebeyi ve beylerin halka ykledii vergileri halkn srtndan alp, zenginlere, emlk ve servet sahiplerine ykleyecei yolunda kan sylentiler ise iftlik, Emlk, Akar sahipleriyle tefecileri bir hayli dndrm, yreklerini hoplatmt. Hatta merkez ve kazalardan baz zenginler, merkezde toplanarak, Mft Abdurrahman efendiyi de alp Hicaza gittiler. Fakat Paa da gelmedi, yetkili bir adamn da gndermedi, umutlar suya dt.Bununla birlikte, Ticaret Fikri islmlarda da gelimeye balamt. Bu sralarda Aydn Demiryolu yapm Ayasulu'a kadar ecnebi bir irkete verilmi ve yapmna balanmt. Bu yolun Isparta ve Eridir'e kadar uzanaca syleniyordu. Memleketin dhalt ve hract tedenberi Antalya Limanndan yaplmakta, zmirden sadece Demir ve Kalay getirtilmekte idi. Demiryolunun Isparta'ya kadar gelecei sylentileri zerine Ticaret erbab, gzn zmir'e evirdi. Kumpanyadan Hisse Senedi alanlar bile oldu. Antalya Karayolu bir daha aza alnmad. nk Isparta esnafnn kulland Gnler (= lenmi deriler), Kseleler, Krmz sahtiyanlar, pamuk, kuru zm ve incir, Manisa ve Kadky alacalar, Zeytinya ve Zeytin, Manisa ttn Aydn ve Uak'tan geliyor, Hamderi ve kavaf mallar Afyon ve Cehri (= Kk Boya), Balmumu ve Ketire (= zamk) gibi eyler hep Aydn yoluyla zmire yollanyordu. Bu zaruret Isparta halkn ve Tccarn birdenbire zmir'e evirdi. Bu durum her ne kadar Ticareti gelitirdiyse de, zmirden Ticaret Mallar'nn bu taraflara akn etmesi, Yerli Sanayiin gnden gne gerilemesine yol at. Hkmet de buna kar bir nlem dnmedi, dnemedi, ii oluruna brakt. Ttn ve Afyon ekimi artt. ler oaldndan, evvelce bir Mal Ktibi ile yrtlen ileri, bamsz bir Malmdr ve birka Yardmcs grmeye balad. Tahrirat ktibine bir yardmc, arazi, Evkaf ve Nfus ilerine de zel birer memur atand.
ISPARTA'DA PTT TEKLATI KURULUU

Tanzimat Hayriye'nin ilk iln ve uygulanmasnda, valilere mahsus zel Tatarlar (= Posatclar) kaldrlp, Isparta merkezinde bir Genel Posta idaresi kurulmu Kadri efendi adnda bir kii Posta Mdr olmutu. Antalya, Burdur, Denizli ve Aydn yrelerinden Srclerle getirtilen mektuplar Bursa yoluyla stanbul'a Tatarlarla gnderiliyordu. Ticaretin genilemesi zerine, Isparta Posta daresi, zmir Mdrlne balanarak, mektuplar zmirden stanbul'a Vapurla gnderil-

meye baland. Isparta ve evresi iin Konya ve Adana yoluyla am'a ve Arabistana da bir posta isletmesi ve zmir cihetinden ayrca Tatar karlmas kararlasp, Isparta Posta Mdrlne Ahmet Bey adnda birisi gnderildi. Kerim Paa Hannda bir Postahane ald. Haftada iki gn mektup gelip gitmeye balad. Bu tarihte Ispartada Ttn ve ki iin bir Rsumat Mdrl kuruldu. Mdrn yanna Ktipler ve Kolcular atand gibi, kazalarn mal ktipleri de bu ilerle grevlendirildi. Resmi Memurlar oald. Bu memurlarn resmi kyafetleri herkesi taklidcilie heveslendirdi. Herkeste memur olmaya kar bir eilim balad. Islahat Ferman da Milli Kyafeti zorunlu klmadndan yerli mallar gittike itibardan dt. Yukarda sylenen Mecidiyeliler'e, Aziziyeliler'de katlmaya balad. KARADA SAVAINDAN GELENLER 1279 (M/1863) ylnda kan Karada Sava'na katlan birtakm askerlerin Burun ve Kulaklar Kesilmi olarak geri gelmeleri herkesi dehete drd. Herkes askerden kama yollar aramaya balad. Med reseler Bilim ve San'at oca olmaktan karak Asker Kaa Yata ha line geldi. Bu srada bir ksm Karadallar esir olarak Isparta'ya getirildi. Kerim Paa hannda hapsedildiler, Bunlar Isparta halkndan Pekok yardm ve Gler yz grdler. Baz sanatkrlar bunlardan im ir ve boynuzdan kak yapmay rendiler. Bu tarihte Denekle Dvlme cezas temamile kaldrlm, okullardaki falaka ve prangalar toplatlm, ocuklarn dvlmesi ve ayaklarndan tavana aslmas yasaklanm isede ara sra hocalar yine rencileri dverdi.
HSEYN NESB EFEND ZAMANI (1279-1282) = (18611866)

Ali Necip Beyin yl geen kaymakanl zamannda gsterdi i almalar takdir edilerek, kendisi vilyet merkezine nakledilmi, yerine elebi Damad Karaman Mfts olu Hseyin Nesib Efendi Kaymakam olarak gnderilmitir. Bu zat zevku safaya dkn olduundan 1282 (M/1866) ylna kadar sren grevi srasnda, Mevlevihanenin mescit ve hcrelerini imar etmekten ve ayazmana mesiresine bir Kk yaptrmak'tan baka birey yapmam, zamann ho geirmeye almtr.

BRADILI SADIK BEY ZAMANI (1282)-1284) = (1866-1868)

Yerine gelen bradl Sadk Bey, Rdiye Mektebine rabeti ar trmak iin, Abdi Paa Medresesi Mderrisi, Hocamz, brahim Ethem Efendi'yi, Rdiye Mektebi retmenliine atam ve rencileriyle bir likte hoca Rdiye Mektebine gemi ve bu tarihten sonra, okul geli meye ve rabet grmeye balamtr. (Bu zat Baba annemin Babas dr. Edib ve air, Arapa ve Farsaya ok iyi bilen, ve bu dillerden ter cmeler yapm bir zat imi. Yazma eserleri bendedir. Dr. Suat Seren) Bu tarihlerde, Uluborluda Mahmut olu Hac Ali efendi ile Siiciolu ve softazadelerle, Yalvata Mehmet aa ilingir zadelerle, Karaaata Hac aban aa Ramazan zadelerle, Eridirde Burhan Olu Hac brahim aa hac sadk aa ile, Keiborluda Hac Ali efendi Ktip Ahmet efendi ile, Isparta'da Hasan bey slalesi Handan ve all Zadelerle rekabet halinde bulunuyor ve herbiri bir suretle memurlara ve idareye yanaarak gaile kartyorlard. Bu nedenle Kaymakamn kazalarda yapt icraat eitli ikyetlere yol am ve sonunda Kaymakam Isparta'dan ayrlmak zorunda kalmtr. Sadk Beyin yerine gelen Ahmet Bey, Sidre tepesinden gelen sel lerin Emre ve Slbey mahallelerini basmasn nlmek amacyla kzbatt'dan balyarak Gkay'da sona eren bir Kanal atrm, ve Karatepedeki Gll pnar suyu'nu bu mahallelere getirtmitir. Zamannda, Hkmet Kona altnda bulunan Hapishaneyi, Svari Klas ahrlarnn bir ksmna tatmtr. Elencesine ve zevkine dkn bir zat olduundan yerlilerle, resmi i dnda, dostluk kurmam, debboy bahesine bir Kk ve Havuz yaptrarak orada vakit geirmitir.
ABDLAZZ DNEMNDE VLAYETLERN KURULU USUL

(1861-1876) (Isparta'nn Hamideli Sanca Merkezi Oluu) Mithat Paann, Tuna Vilyetinde uygulad ynetim ekline uygun olarak 1284 (M/1868) ylnda Tekili Vilyet (= Vilayetlerin Kuruluu) usul uygulanmaya balam olduundan, Vilyetin her yerinden arlan delegeler, eskidenberi Isparta .Sancana bal olan Yalva ve Karaaa kazalarn Konya Merkez Mutasarrflna, Burdur, Garbi Karaaa, Tefenni kazalarn eskisi gibi Isparta'ya balamlar, Gnen, Keiborlu, Alasun, Barla, Pavlu, Aros, Afar, Kemer, Glhisar ve

Irla kazalarn Bucakla evirmi, bunlardan Hoyran Yalvaca, Afar Karaaaca, Kemer ve Alasun, birinci snf kaza yaplan Burdur'a, Glhisar Tefenni'ye, Irla Garbi Karaaaca, Keiborlu ve Gnen Uluborluya, Aros, Barla ve Pavlu Eridir'e, balanmak suretile Isparta yeniden (Be Kaza ve Dokuz Bucakl), Hamideli Sanca Merkezi olmu, Isparta'dan delege olarak Konya'ya (= Vilayete) gidenlerden Danaba zade Hac Ahmet Aa'ya - yana ve kdemine baklarak Kapcibalk Rtbesi, delege Yanako Efendiye'de Drdnc Rtbe Nian verilmitir. Bu kurulu dzenlemesi sonunda ilk mutasarrfla Eski Sadrazam Fuat Paa'nn khyas ve Birinci dereceden Rtbe ve Nian sahibi ricalden evket Bey gnderilmi, Kaymakam Ahmet bey de terfian Gmhane Mutasarrflna gnderilmitir.
MUTASARRIF EVKET BEY ZAMANI

(1283-1284) = (1867-1868) evket Bey, umur grm, dindar ve tecrbeli bir zat olduundan gerek merkezde, gerekse kazalarda sayg ve sevgi ile karlanmtr. Bu zat taraf tutmakszn Eski Meclis yelerinden, iyi hizmetleri grlen baz kimseleri, Kaza kaymakamlklarna ve ikinci derecede bulunanlar Bucak Mdrlklerine gndermitir. * Liva merkezinde ( = Isparta'da) kurulacak idare Meclisi'ne, Temyiz ve Cinayet Mahkemeleri, Belediye ve Ticaret Odas yeliklerine altardan 12, kazalarda alacak dare ve Daavi (= Ynetim ve Davalar) Meclislerine Drderden 8 ye olmak zere yars slm, yars Hristiyan (Nfuslarna gre l Ermeni, 2 Rum) olmak zere yeler setirmitir. Handan Zade Hafz Mehmet zzet Efendi, Merkez Zabta amirliine, rfan Efendi Belediye, allzade Hac Mehmet Efendi Ticaret Reisliklerine, Hac Ahmet Aa, Ylanl zade Abdullah Bey, Alaybeyi zade Hac Ali efendi Meclisi dareye, Hamamc zade brahim, Miski zade Hseyin aalarla, hac Piri zade Hac Salih Efendi Temyiz ve Cinayet Mahkemeleri yeliklerine, Miski zade mer Aa, eyh Ali Zade Hac Osman Aa, Hac Emin Zade Ahmet efendiler Belediye Meclisi yeliklerine Vanlzade Hac Ahmet bey, Yunus zade Fevzi ve Tccardan Bakkal Zade Hac brahim efendiler Ticaret Meclisine, Hamamc zade smail Efendi Nfus Nezaretine ve Rumlardan 4, Ermenilerden 2 ye Meclisi dare ve Temyiz'e, ikier Rumla bir Ermeni de Belediye ve Ticaret'e seilmilerdir.

Hkmet Konann alt katndaki Hapishaneden boalan odalara Belediye Meclisi, Ticaret ve Nfus Nezareti yerlemilerdi. Sancan bu suretle yeniden tekili ansna, hkmet civarnda bir ant dikilmi, Bayram ve Cuma gnleri bu antn ba tarafna bayrak ekilerek, evresinde bir karakol kurulmu ve nbetiler dikilmitir. Sancak ekildii gnler, antn bana, birde subay dikilir, gelen geen sanca selmlard. Konya ile stanbul arasnda yaplan Telgraf hattnn Akehir merkezinden Yalvaca, Yalvatan da Isparta'ya uztlmas gerektiinden, Tccarlarca Ba toplanarak, yanan eski Harem Dairesinin yerine 6 odal ve evresi baheli bir Telgrafhane yaptrlarak, muhaberata balanmt. Bu tarihte Isparta'da bir Osmanl Bankas ubesi alm, Hristiyan mahallesinde kan bir yangnda yz kadar ev yanm, yerlerine daha iyileri yaplmtr. Mutasarrf evket Bey, tekilata ait dier ileri tamamlayamadan hastalanarak birka gn iinde lm, Ulucami bitiiindeki mezarla gmlmtr.
ARAP MEHMET NURETTN PAA ZAMANI (1284-1867)

evket Beyin lmyle boalan Mutasarrfla Bursa Merkez Mutasarrf, Rumeli Beylerbeyi rtbeli ve payelilerinden Arap Mehmet Nurettin Paa gelmitir. Bu zat ilk i olarak Jandarma Taburu Tekilatn yapm, atl ve yaya Zabtiyeleri ve Subaylar Nizamiye Askeri ekline sokmu, Kaza kaymakamlklarna ve Bucak mdrlklerine stanbuldan ve Vilyetten denenmi kimseleri tayin ettirmitir.
SEDR M? SANDALYA MI?

Yeni Tekilta gre, Muhasebe, Tahrirat (= yaz ileri), Evkaf ve Arazi Mdrlkleri kurulmu, bunlarla birlikte btn memurlarn odalarna lk defa Masa, Sandalya ve Koltuk gibi Mobilyalar konulmutur. Halk arasnda Bu frenk usul bir idaredir. Sandalyada oturanlarn verecekleri emirler ve kararlar doru ve meru olur mu? Olmaz m? yollu sylentiler kmas zerine Meclisi idare ve Temyiz odalarna birer Yan Sediri ve Minder yaptrlm, Kad, Mft ve Ulemadan olanlar bu sedire oturtulmak suretile halkn gveni salanmtr. Bu deiiklikler nedenile Memur ve Hizmetli says epiyce artm olduundan Hkmet Dairesi ihtiyaca gre deitirilerek onarlm, yeniden boyattrlmtr.

Hapishanede, cinayet, Ar ve hafif sular, borlular ve sanklar iin ayr ayr odalar yaplm, biribirleriyle konumalar dzene konulmutu. 1276 (M/1861) de yaplan 8 Derbent (= Karakol)'e Atl ve yaya Jandarmalar verildi. Kr Serdar kullanlmaktan vaz geildi. Yeni tekilata gre: Btn Mlki ve dari iler Meclisi dareye, Cinayet ve Kk, byk sular davalar Temyiz ve Cinayet Meclisi'ne, Ticaret ileri Ticaret Meclisine, ar ve esnaf ileri Belediye Meclisine, Din ve er' isler de er'iye Mahkemesine havale edilmek zere Mutasarrfla bir Dileke ile arz ediliyordu. Vakitli vakitsiz dileke getirenlerle Mutasarrfn mtemadiyen uramasn nlemek amacyla, hkmet dairesi salonuna bir Dileke Sand konuldu. Herkes dilekesini bu sanda atar, her sabah mutasarrfta bulunan anahtarla sandk alr ve dilekeler alnarak mutasarrfa getirilir, teker teker okunur ve ilgili dairelere havale edilirdi. Dairelerce yaplan ilemlere ve alnan kararlara ait yazlar her dairenin kendisine zel ve mhrl torbasna konarak, her akam mutasarrfa getirilir, bunlardan kesin sonuca balanm olanlar, Mutasarrfa onaylandktan sonra yrrle girer, Cinayet, Temyiz ve Vilyet karar alnmas gerekenler, Mutasarrfn mtalas eklenerek vilyete gnderilirdi. Bylece Savclk devi de Mutasarrflarca grlr, Mutasarrfn tiraz ettii Hkmler, ya Vilyet Temyiz dairesinde veya stanbul'daki Ahkm Adliye ve Devlet uras'nda incelenerek, gereine gre deiiklik ve dzeltmeler yaplr veya onaylanrd. Ticaret Meclisi ilerinde, iki tarafn Tccar olup olmad kaytlardan ve defterlerden aratrlrd. Bu defterlere, 18 yandan yukar, Sermayeleri, servet ve Kredileri belirli olan Tccarlar yazlrd. Ticaretle uraan Mslmanlar ve Hristiyanlar birleerek bir Lonca kurmulard. Tccarlar her sene Hac aban Kahvesinde toplanarak 6 ye ve bir Tccar Ba seerlerdi. Bu loncann tand ve onaylad adamlar Tccar saylr, deftere girmeyenler tccar saylmazd. Bu deftere yazlmak isteyenler Tccar Bana bavurarak, durumunu ispat etmek suretile kaytlarn yaptrrlard. Lonca'ya kaytl olanlar, Ticaret Meclisince de kredili ve gvenilir kimseler olurdu. Kiraclarla, havaleci ve simsarlarn, poliecilerin ufak tefek anlamazlklar bu Loncalarda zmlenir, Meclise gitmezdi. lerin bu ekilde dzenlenmesi her ne kadar iyi olmusa da, halk daireden daireye gide gele ilerin uzamasndan (= Krtasiyecilik'ten)

yaknr olmaya balamt. Btn ilerin Mutasarrftan gemesi karsnda halk, hkmete mir ve Kalir (= Emredici ve Kahredici) gzyle bakyor, ve Adalet yerine Zulm geti diyerek hayflanyorlard. Mutasarrfn Hiddet ve iddeti'de (= sertlii ve kzmasda) bu yanl gr hakl karyordu. O tarihte Sancan bal bulunduu Konya Valiliinde bulunan Mir Ahmet Tevfik Paa'nn doutan Burdur'lu olmas, khyasnn ve divan ktibinin Burdur'lu oluu nedenile Valiye yaranmak amacyla m, yoksa baka bir sebeble mi ne ise, Liva merkezinin Isparta'dan Burdur'a nakli, Isparta Osmanl Bankasnn Burdur'a gtrlmesi, bir Ticaret Meclisi kurulup, Isparta'y Kaza Yapmak istemesi zerine halk, Tccar ve esnaf arasnda Honutsuzluk balam, mutasarrfn bu konuda yaplan uyar ve ikyetleri iddet ve Hiddetle karlamas, sarholuu ve Mahbubperestlii (= Homoseksellii), halkn hi sevmedii Naip (= Kad) Melekpaa zade Rait Bey'i koluna takp gezmesi, Isparta Mutasarrfna kar halkn fke ve nefretini arttrmt. Kendisine Rak gtren Rum Delikanllarna sataan Naipten, hristiyanlarda honut deildi. Eskidenberi Has' Trkmen adyla Isparta'ya bal olan Burdur'a, bu kez Isparta'nn balanmas da genel protestolara yol amt. Bu olaylardan sz edilerek stanbul'a yaplan ikyetler zerine, deerli ve tecrbeli bir zat olan Konya Valisi Tevfik Paa yaknmalar hakl bulmu, liva Merkezinin Burdur'a naklini doru bulmam, ad geen naibi Azlederek (= iine son vererek) Hapsettirmi, ve mutasarrf da Antalya mutasarrflna naklettirmitir.
ERKE AL NECP PAANIN MUTASARRIFLIK ZAMANI (1284-1285) = (1867-1868)

Isparta Mutasarrf Arap Nurettin Paa'nn ayrlmasyla yerine, evvelce Isparta'da kaymakamlk yapan ve iyi n brakan erke Ali Necip Pasa Isparta mutasarrflna atanmtr. Ali Necip Paa, Burdur kaymakam Konyal Serdarzade Abdullah Aay azlederek, yerine Isparta kaymakanl etmi bulunan elebi Damad Hseyin Nesip Efendi'yi atamtr. Naip efendi, iki ay kadar Rsdiye mektebinde hapsedildikten sonra, baz memurlarn yardmyla, stanbul'a gnderilmi yerine Zerde Sakal Kad denilen sar sakall Tevfik Efendi adnda bir zat gelmiti. yi acemce (= Farsa) bildiinden kendisine Acem Kad dahi derlerdi. Bu kad uzun sre Isparta'da ' kalmam, terfien baka bir yere gnderilmi, yerine Ebubekir Niyaz Efendi adnda bir kad gelmitir.

Mutasarrf erke Ali Necip Paa, halkn sevgi ve saygsn kazanm, Rdiye mektebini onartm, Okulda bir Kitaplk krmay, yeni ders aralar getirtmeyi tasarlam bu konularda giriimlerde bulunmu ise de, ok gemeden Konya Merkez Mutasarrf lna atanarak gitmitir.
HERSEKL RIDVAN PAA ZAMANI

(1285-1289) = (1868-1872) Ali Necip Paadan boalan Mutasarrfla, evvelce Antalya muta sarrflndan azledilmi, fakat sonradan susuzluu anlalm olan Rumeli Beyler bey Payeli Hafz Rdvan Paa atanmtr. Ali Necip Paa, Isparta'dan Eridir yoluyla, Yalva, Karaaa ve oradan Akehir zerinden Konya'ya gitmitir. O zaman Konya'ya balanm olan Yalva'ta bir Kla, bir Rdiye. Mektebi, bir Hkmet Kona, yaplmasn kararlatrp gerekli hazrlklar yapm, kanallar, sedler ve yollar yapmna balam, ayni ekilde Karaaata bir hkmet kona yaplmasn, eski ve kullanlmaz bir halde bulunan bir hamamn onarm ilerini dzenliyerek Konya'ya varmtr. Isparta Mutasarrflna atanan Rdvan Paa 1285 (M/1868) y l Maysnda, Burdur Yoluyla, Isparta'ya gelerek grevine balam tr. Kendisi Arapa ve Farsa bilir, bilgin ve deneyimli bir zatt. Isparta'ya geliinden sonra yapaca ileri saptamak amacyla, memleketin ileri gelenlerinden ve ulemadan ibaret bir Komisyon kurmu, herkesin fikrini sormu, yaplacak iler hakknda her birinden bir rapor iste miti. Toplantda uzun bir konuma yapan Rdvan Paa, (Adaletin Mlkn Temeli) olduunu, (Dnyann Kfr ile deil Zulm ile harab olacan anlatm, insanlarda bulunmas gereken deerlerin, Dirayet, Zek, Namuskrlk, gven, kardelie riayet, onurluluk ve saygnlk, Doruluk, Adalet ve nsaf, dknlere yardm gibi eyler olduunu, Hrs ve Tamah, Cehalet ve Zulm, ihanet, gaflet ve hafifmereplik, kibir ve azamet, ahmaklk, tenbellik, vatandalara kin ve garaz balamak gibi kt eylerin bulunmamas gerektiini syliyerek (Dostluk ve kardelik havas iinde herkesin kendi iini yapmas) n tavsiye etmiti. Daha sonra verilen raporlar okutarak, bunlardan yaplabilecek olanlarn ilgili dairelere verileceini, halkla memurlarn ibirlii sayesinde her zorluun yenilebileceini, sylemiti. Rdvan Paa, 15 maysta askere alnan Redif Taburu erlerine verilen yemekleri sabah akam kontrol ederek yolsuzluk yapanlar cezalan-

drr, yaplan talimleri izlerdi. Kladan Talim yerine kadar olan 3 Klm. lik yolu kendi parasyla yaptrm, talim sonunda yaplan atlar nedenile, askerlere kendi kesesinden ziyafetler vermitir. Rdvan Pasa zamannda Devlet ve Hkmet ileri daha dzgn bir hale gelmi, halktan gelen istek ve yaknmalar izlenerek sonulandrlmasna zen gsterilmitir. Memurlara Halk Hkmetin varln ve gcn grmeli, ikyeti deil, teekkr edici olmal! derdi. Bir yrn ikyeti zerine Dileke Sandn kendi odasnn kapsna koydurmu, istiyenlerin dorudan doruya kendisine ba vurabileceklerini herkese duyurmutur. Ramazan gnleri oru tutan memurlarn, doru drst i gremiyeceklerini syliyerek, hkmet dairelerini gndz tatil etmi, geceleri ak tutarak memurlar altrmtr. Paa, memleketin Milli Eitim ilerini yneltmek zere bir Maarif Komisyonu kurmu, beni de komisyon ktipliine atamt. Rdiye den kanlar arasnda, yetenekli grdklerini stanbul'daki yksek okullara gndermi, bazlarn da hkmet dairelerine memur atamt.
TRKEC MUTASARRIF

Devlet Memurluklarna alnmadklarndan ikyet eden Rumlara, nce Trke okuma yazma renmelerini, sonra i istemelerini sylemi, bunun zerine, o zamana kadar Trke okuma yazmay bilmiyen Rumlar ve Ermeniler okuma yazma renmeye balam, Rum ve Ermeni okullarnda Din dersleri dndaki btn derslerin Trke okunmas'na balanmtr. Akam yemeklerini, Harem dairesinin Selmlnda yer, ehrin ileri gelenlerini, bilginleri, sofrasna davet ederek onlarla memleketin sosyal, siyasal ve gnlk sorunlarn konuurdu. Kendisine hertrl Trke gazete ile birka ecnebi gazetesi gelirdi. stanbul'da kan her yeni kitab getirtir kitaplna koyard. Zengin bir kitapl vard. Rdvan Paann, verdii emirlere ve yazlarna bast Mhr ok dikkate deer bir nitelik tayordu. Oval biimde byk boy mhrn evresinde farsa drt msra, ortasnda Hafz Rdvan ad vard. Farsa msralar yle idi: Ey bari huda bihakk hesti lm', Amel', ferah desti e iz mera meded feresti man' Aman v tendrsti (Anlam, meaen yledir: Ey Tanrm Bana alt ey vermeni dilerim. Bunlar, lim, Amel (= badet), Elakl (= Cmertlik), man, Gvenlik ve Drstlk'tr.)

Bunu okuyan herkes kendisinin adalet ve keramet rnei olduuna inanr ve her emrine, tereddt etmeden uyard. Rdvan paa, ok harap olan hkmet konan satarak, parasyla ve halkn yardmlaryla yeni bir bina yaptrmak istiyordu. Eski binay 500 Liraya satt. Fakat, 1287 (M/1871) de gelen, Emlak Yazm Hey'etinin Halktan para toplamaya, padiah iradesi olmadan, kimse yetkili olamyacan duyurmas zerine hazrlklar durdu. Para Belediye sndna yatrlarak iletilmeye brakld. Vilyetten gelecek denein beklenmesine karar verildi. 1288 (M/1871) ylnda Gnen ve Keiborlu bucaklar, halkn ikyetleri zerine Uluborludan alnarak Isparta Merkezine baland. Ayni yl iinde, Burdur'a bal Tefenni ve Garbi Karaaa kazalarnda treyen Madenolu Sleyman aa ile Karabekir ve Abdurrahman adlarndaki akilerin Tefenni ile Glhisar arasndaki Gyban Yaylasnda airetlerin iskn iin yaptrlan kylerden birini yakanlar da ilerine alarak ekyalk yapmalar zerine, Paann buralara giderek asayii salamas vilyete emredilmi olmas nedenile, paa, yeteri kadar Jandarma alarak, ad geen yerlere gitmi, Sleyman aa ile akilerden birkan Isparta'ya getirmiti. Airetler iin kendi arazilerinde de kyler kurulacandan, yollar yaplacandan kukulanan iftlik aalaryla, halktan fazla r alan Mltezim tccarlar, Rdvan pa zamannda arazi saym ve deerlendirilmesi yaplrsa birok yerlerin ellerinden gideceini ve ok vergi deyeceklerini dnerek, Burdur Mutasarrflk olursa, ekiyanm kovalan-' mas daha kolay ve abuk olaca tezini ortaya srerek, Burdur'un Isparta'dan Tekrar ayrlmas yolunda mracaatlar yapmlar ada, stanbulca, yeni bir mutasarrflk kurulmasna kanun imkn olmad, ve denek de bulunmad belirtilerek istekleri geri evrilmitir. Ancak, Rdvan Paann, bu konuda verdii rapora dayanlarak, Tefecilerden para alan fakir halka ve iftiye daha ok kredi vermek zere Menafi Sanddar Sermayesinin arttrlmas, Burdur'da bir Ticaret Meclisi almas Ekiyanm sratle takibi, soruturmalarn abuk yaplmas iin Liva merkezinde bamsz bir Sorgu Yargl kurulmas kararlatrlm ve Sorgu yarglna Hac Piri Zade Hac Salih Efendi atanmtr. Menafi Sandkar sermayesinin arttrlmas iin Birleik Kefillik usul uygulanmaya baland. Her kyde ve mahallede mal alnan ve zarara urayanlarn zararlarn, ora sakinlerine bltrmek suretile denmesi yoluna gidildi. Fakat ksa zamanda, mterek kefalet yznden hapishaneler sulularla dolmaya balad. Bu sistem skmedi.

HSEYN AVN PAANIN ISPARTA'DAK SRGN HAYATI (Siyasi Srgn Resmi Trenle Karlanr m?) 1288 (M/1871) yl ramazan aynda Isparta'da oturmaya memur edilen Hseyin Avni Paa'nn Sandkl kasabasna geldii kaymakamca Ispartaya haber verildi. stanbul'dan gelen bir telgrafta da, Paann gz altnda tutulmasna've korunmasna nem verilmesi isteniyordu. Rdvan Paa, yeteri kadar atl jandarma ile Tabur Aasn karlamaya gnderip, kendileri de bizim sancak snrnda karlamaya gidilip gidilmemesi konusunu asker ve sivil idarecilerden kurulu bir kurulda ortaya koydu. ounluk Mademki Paann Mareallik rtbesi alnmamtr. Devletin bu rtbesi, sayg gstermeyi ve karlama yaplmasn gerektirir. kararn verdiinden, Rdvan paa, btn mlk ve asker memur ve subaylar alarak, Keiborlu Bucana gitti. Sadece I. Tabur Binbas Ahmet efendi, maiyetindeki birka subayla birlikte Devletin ltfettiine ltufla, kahrettiine kahrla muamele etmek, sadakat borcudur. diyerek gitmediler. O gece Mutasarrfn ve hkmet byklerinin, ehirde bulunmadklarn renen 400 den fazla Mahbus, gezintiye ktklar saatte, nbeti jandarmalarn zerine saldrarak silhlarn alm, gardiyan arnavut Ali'yi bomular kaarak dar kmlar; eski avulardan Mercan olu Halil aa ile Jurnal emini mer efendi hapishanenin d kapsn kilitleyerek, mahbuslarn darya kamasn nlemiler, civardan silhl adamlar getirerek hapishaneyi abluka altna almlar, mer efendi paaya haber vermeye gitmi, o srada, Hseyin Avni Paa ve mutasarrf Rdvan paa, heyetle birlikte Hkmet dairesi nne gelmiler idi. Misafir Hseyin Avni Paay kalaca eve gtrmler, ikindiden sonra,Mutasarrf Paa, hapishaneye giderek, ellerinde silahlarla, nbeti ve gezinti yerlerinde dolaan mahbuslara teslim olmalarn sylemisede, mahbuslar silahla karlk verince Pasa, Karada Tabancasn pencereden skp kurunlarn boalttktan sonra, dam delerek kamak ve hapishaneyi yakmak isteyenlerin, jandarmalarca ldrlmesi zerine teslim olmulardr. Mahbuslar, teker teker, hkmet kona altndaki odalara gtrlm, 15 kadar l ve yaral halka gsterilmitir. Gece yarsna doru hapishanenin krlan demirleri onarlp, salamlatrlm ve mahbuslara pranga vurularak, hapishaneye gtrlm eski yerlerine konulmutur. lenlerden 13 kii, ertesi gn gmlmtr. atma srasnda haclar kynden bir ocuk kaza kurunu ile lm, kamay baaran 5-10 mahbus da civardaki balarda yakalanarak getirilmilerdir. Hseyin Avni Paann Isparta'ya girdii gn byle bir faciann ol-

mas halki zmse de Mutasarrf Paann cesaret ve baars herkese takdir edilmitir. Be on gn sonra Konya'dan gelen Alaybeyi Salih Bey bakanlndaki bir soruturma kurulu, grevlileri kusursuz bulmu, Paay takdir etmitir. Bu olaya kadar, askeri debboyda 20 kii nbet tutarken, bu say 40'a karlmtr. Hseyin Avni Paa, Mutasarrf paaya sevgi ve sayg gsterir, gece gndz birbirlerine giderek, cidd ve siyas konumalar yapar, sohbet ederlerdi. (***)
PAALAR SAVAI

Sadrazam li Paa'nn lmyle yerine geen Mahmut Nedim Paa'nn sadrazaml srasnda valiler sk sk yer deitirir, bazlar atand yere varmadan grevden alnrd, drt yldr valilik yapan Burdur'lu Ahmet Tevfik Paa'nn ne kendi nede, kendinden evvelkiler vilyete bal yerleri gidip grmemi iken, bu kere yeni atanan Vezir Osman Paa, 'sadrazam Mahmut Nedim'in enitesi olduundan, mevkiinden (= yerinden) emin olduu iin, yannda Konya Vilyeti dare Meclisi yesi Mecidiye Hac Mehmet Aa ile birlikte, Tefti iin Isparta'ya gelmiti. Bir konak uzaklktaki nrden karlanan vali, akama doru geldiinden, ehir dndaki Debboy Bahesindeki Kk'te kalmak istemi, kk deli olmadndan, adrn baheye kurarak orada gecelemiti. Yorgunluktan uyuyakalm olmas nedenile, hazrlanan konaa gtrlememi, sadece, yannda gelen Mecidiye Hac Mehmet Aay, Ylanl olu Abdulldah bey misafir etmitir. Ertesi gn hkmet konana gelen vali, hapishane ayaklanmasn sormu, Rdiye Mektebile, Askerlik dairesini ziyaret ederek, Mehmet aann Konya'ya dnmesine izin vermi, kendisi de Burdur'a gitmitir. Isparta'da bulunan Hseyin Avni Paa valinin ziyaretine gitmemi oda iadei ziyarette bulunmamtr. H. Avni paaya, Mahmut Nedim Paann, idarecileri hep bylemidir diye sorulduunda Paann Taradaki ileri gelenlerin bu nezaket ve mutlak itaatlar srdke buna benzer olaylarn grlebileceini syledii duyuldu. Valinin bu hareketleri nedenile, Isparta'dan ayrlrken hi kimse uurlamaya gitmemi, Mecidiye hac mehmet aa da valinin kendisini takdir iin deil tahkir iin getirdiini, Konya'ya zabta gzetiminde gnderileceini sylemitir.
(***) BU sohbetlerden biri Hseyin Avni Paann Biyorofosinde verildi. (S.S.)

HSEYN AVN PAA SADARET YOLUNDA

stanbulda, Mahmut Nedim Paann, byk lgnlklar ve ktlklerle geen sadareti 31. Temmuz. 1289'da sona ermi Konya valisi Osman Paa grevden ayrlm yerine, affa urayan Hseyin Avni Paa Konya Valiliine atanmsa da Paa bu grevi kabul etmediinden, zmir Valiliine atanmtr. Paa, Memleketi olan Gelendost kyn ziyaret ettikten sonra 1289 (M/1872) hazirannda Isparta'dan ayrlarak stanbul'a gitti. Konya valiliine, eski sadrazamlardan Sakzl gen Sait Paa getirildi. Halk valinin ihtiyarn grdk, gen olan nasl olurmu grelim... Diyerek valinin icraatn bekliyorlard. Uzun zaman gemeden, yeni vali Isparta'ya geldi. Hkmet konanda toplanan memur ve eraf Vali paaya birer birer takdim eden Mutasarrf Rdvan Pasa, Efendim, 3 - 4 yldr bu memlekette hizmet vermekteyim. Grevimde kusur etmemeye altmsa da, insan hali baz hatalar ilemi olabilirim. Bunlar size duyurmak ve memlekete ait baz dileklerde bulunmak istiyecekler olacaktr. zin verirseniz ben odama ekileyim, onlar da serbeste konusunlar.. diyerek valinin huzurundan kt. Oradakilerin hepsi de Mutasarrf Paadan honut olduklarn, memleket ihtiyalarn Mutasarrf paann, kendilerinden daha iyi bileceini, o ne derse, bizim isteklerimiz de odur., diyerek huzurundan ktlar. Vali paa, mutasarrftan ihtiyalar sorduunda, Hereyden nce retimin yeni usule gre yaplmasn, ikinci olarak Antalya ve Aydn'a balanan karayollaryla Antalya'ya bir Liman yaplmasn diledi. Ayrca Menafi sandklarnn slah ve oaltlmas, evvelce alp sonra kapanan Osmanl Bankas ubesinin yeniden almasn, tarmda yeni usullerin uygulanmas, Ticaret ve Sanayiin gelitirilmesi konularndaki dilekleri ieren bir raporu Vali Paaya sundu. Vali paa, zmit Tren hatt iin faizli ve sreli Tahvil karlacan bunun gibi, Isparta - Antalya Demiryolu ve Liman iin de tahvil karlmas mmkn olabileceini, bu konular Antalyay grdkten sonra, tekrar ele alacan syledi. Yeni usule gre retim iin, bir komisyon kurarak zel kalem mdr Halit Beyi grevlendirdi. Yaplan toplantda iki trl Alfabe ve Okuma Kitaplar seildi. Yeni okullarn yaplp almasna karar verildi.

Yeni karlacak Esham ve Tahviller iin 5000 kurutan aa olmamak zere 200.000 Kuruluk taahht alnarak, paralar stanbul'a gnderildi. Birka gn kaldktan sonra, Vali paa, Burdur yoluyla Antalya'ya gitti. Eski valinin Sarholuu ve Halka saygszl, Ispartallar ok zm olduundan Yeni valinin davranlar ok iyi karland. Kendisinin Uzun sre tahsil ve memurlukla Paris'te bulunduu, iki imedii de renilmiti. Hseyiin Avni Paa'nn stanbul'a varmasyla, yine Serasker ol masndan sonra, Isparta'da, dostluk ettii, Meclisi idare azas Abdullah Beye Istabl' Amire Rtbesi (= Saniye ile salise arasnda bir rtbe, zel nian, elbisesi ve klc vard) verdirmi, Yanako efendiye, terfian ve Yalva erafndan Yusuf Beye Re'sen Salise, muhasebeci Esat beye Sa niye rtbeleri tevcih ettirmitir. Esat beyi, Konya Deftardarlna tayin ettirdii gibi, Mutasarrf Rdvan Paaya da kinci Mecidi ve Osmanl Nianlan verdirerek Terfien Travnik Sanca mutasarrflna tayin ettirmitir. Ayni yl 1289 M/1872) de, Isparta Mutasarrflna atanan Top hane Ketebesinden ve Rtbeiul Snf sanisi ricalinden Eyuplu Ali Rza Efendi geldi. Rdvan Paa, o zamanlarda Mutasarrflar Mal ilerde sarf miri olmalar nedenile-devir hesaplar yaplncaya kadar, Evkaf Muhasebecisi Rifat efendinin konana ekilip, o srada 1290 Kurban Bayram geldiinden, kendisini tebrike gittiimizde, maiyeti subayla ryla gelen Redif Tli Taburu Binbas Karamanl brahim aay, bem beyaz sakall grnce Maallah ak sakalnz ne kadar yakm?.. demesine karlk, Hoca efendiler, kurbandan sonra kesmek sn nettir.. dediler, bizde kurban sonu tras olacaz. demesi zerine, Sakal brakmakta snnettir.. Padiahmz sizin gibi yasl subaylar ak sakall grmekten honut kalrlar. demiti. Bu konuda Rus ar na ait bir de olaydan sz etmiti. Bu olayda Bilgi ve Tecrbenin nemi ne iaret ediliyordu. Rdvan paa aann sakal brakmasna izin verdi. Eski Mutasarrf Rdvan Paa, bayramn beinci gn, devir ev rakn alarak stanbul'a hareket etti. ehrin ileri gelenleri ve halk, Pirefendi sultan trbesi nnde paay uurlamak, iin toplanmt. Paa, halka hitaben bir nutuk syledi. Herkesi alatt. Bazlar, nre kadar uurladlar. Paa yapamadklarn yeni mutasarrfn yapmasn dileye rek ayrld.

MUTASARRIF EYPLU AL RIZA EFEND ZAMANI (1289-1291) s= (1872-1875)

Yeni Mutasarrf Ali Rza bey, yukarda yazdmz isleri konumak zere bir meclis toplad. nce, lkokul retiminin yeni usullerle yaplmas, bir Kz Okulu yaplmas, ve bu konularda yaplacak masraflarn karlanmas iin gerekli tertiplerin alnmas ve hemen ie balanmas kararlatrld. Eski Mutasarrf Rdvan paann, yeni grevine gidiinden bir yl sonra, Hseyin Avni Pasa ile Telgrafhane bahesinde konutuklar Bosna-Hersek'te ihtill balad. Paalarn korktuklar ey olmutu. Rdvan paann, o tarafa gnderilen Isparta Redif alay taburlarn buldurarak, onlara ziyafetler verdiini Avusturyallarn Bosna - Herseki igal etmelerinden sonra dayanamyarak ldn, oradan dnp gelen askerler anlatmlard. Arkadalarmzdan Amasya Meb'usu Muallim Cudi beyin : Yadnda m doduun zamanlar Sen alar idin, glerdi lem.. yle bir hayat geir kim olsun Mevtin sana Hande halka Matem.

dedii gibi, gerekten lm halka matem olmutu.

ISPARTA'DA LK KIZ RDYES (1872)

Yeni Mutasarrf, Ali Rza bey, halkn, giden mutasarrfa kar gsterdii alka ve hasret duygular karssnda, birkat daha gayrete geldi, nce, eyh Mahallesindeki Ktk Minare karsnda bulunan khne ve terk edilmi bulunan Abdurrahman Hoca Okulunu, yeniden iki katl ve yeni retime elverili ekilde yaptrmaya, daha sonra elebiler mahallesinde, Bostan elebi mezarna bitiik arsay satn alarak nas Rdiyesi (= Kz orta okulu) yapmna balad. Bunlar bitirildi. Kz okulu karsndaki irfan efendi evini satn alarak, buraya dokuma tezgahlar koydurttu. Manisa'dan ustalar getirterek Dokumaclk renimi balatt. Birde kk irket kurdu. Abdurrahman Hoca okuluna afak Zade Abidin efendiyi, Kz okuluna Yesarizade Ali efendiyi retmen atad. Abdi Paa Medresesi Yaz retmeni Kara Mehmet Zadeyi ayl 150 kurula, Rdiye Yaz retmenliine getirdi, ve Yeni retim seklini renmek zere maarif deneklerinden yolluk vererek Konya'ya gnderdi. Kara Mehmet, gelip derslere baladnda, okul, yeni usul ve drt snfa yetmediinden, Sdiye Mektebi adyla yeni bir okul at.

Bu okul, hem yeni usulle ders veren bir okul, hem de evredeki okullar iin retmen yetitiren bir retmen Okulu oldu. (1282/M. 1866) Bu okuldan kanlar, Isparta iinde alan yeni drt okulda, ve evredeki kyler ve ilelerde alan okullarda yeni usul retimin ncleri oldular. Sdiye Mektebinin al gn, Rdiye okuluna sokulacak Corafya, Aritmetik, Geometri, ve Cebir gibi dersleri okutacak yeteri kadar retmen bulunamadndan, yeni retmen getirtmek iin denek de bulunmadndan, Mukaddem Taburu Binbas Kurmay Cihangirli Mehmet Bey gnll olarak bu grevi stlenmi, okulda alan bir yardm defterine birka bin kuruluk yardm toplayarak lzmgelen Kitaplar, Haritalar, Kreler vesair gerekli ders aralar stanbul'a sipari edilerek, getirtilmi ve geldiinde derslere balanmt. (Bu Mehmet bey, en son Ankara'da Ferik olan olak Mehmet Paadr.) Bu zat, Mutasarrfla fikir birlii iinde olan, maarif sever, dindar, her trl imar hareketlerinde gnll nclk yapan deerli bir kimse idi. Ulu cami yannda imdiki Belediye Binas olan yeri icar kar^ l, mal sahibine yaptrtarak Askerlik ubesi yapm, Kla kapsnn st ksmna 7 - 8 odal ahap bir Askerlik Dairesi yaptrm, yannda birer bakkal ve arzuhalci dkkan atrm, Debboya 40 kiilik bir ihtiyat efrad kouu ekletmi, krir bir cephanelik ve Mahzen binalar yaptrmtr. Yeni yaplacak okullarn plnlarn hazrlamakta, inalarna yardmc olmakta, akla gelen her trl fahri hizmeti yapmakta idi. Cephanelie ilk defa Paratoner koyan bu zattr. Paratoner ilk defa onun elile Ispartaya girmitir. Kurmay Binba Cihangirli Mehmet Beyin, Rdiye Mektebinde at Matematik derslerine, evvelce bu okuldan mezun olanlar da dahil olmak zere hepimiz devama baladk. O sralarda Dnyann Yuvarlak olduunu sylemek Isparta'da Kfr (= Kfirlik) saylyordu. Ders srasnda Medrese Mollalar (Kb'ulahbar) dan rivayet edilen bir Hadisi-erif'e gre, dnyann Dz ve Sabit gne ve ayn hareketli olduu, gnein her sabah bir sandalla, melekler tarafndan gk yznn en yksek noktasna getirildiini, hangi lkenin halk dindar ve mslman ise onlara k sat(I), dindar olmayanlar Husuf ve Ksf'la cezalandrd, karanlkta brakt, dnyann sar kzn boynuzunda, kzn bir balk stnde, baln da yer altnda bir denizin zerinde olduuna inanlyordu. Herhangi bir memleket halk din kurallar dna, karsa, o memleketin yer damarlarndan, sar kzn kuyruuna bal bir damar, meleklerce ekilince, Deprem olaca ileri srlyordu.

Mehmet bey, bunlarn safsata olduunu, hadisin doru olmadn, cahil bir arabn Peygambere, dnya ve gk yzn sorduunda, o srada Dnyann Sevir Burcunda olmas nedenile (Ales'sevr) dediini, bu kelime arapa da kz anlamna geldiinden, bu ekilde yanl anlald, 12 burcu ve seyirlerini anlatarak aklamt. Yine bir soru srasnda Dnya Balk Burcu'nda olduundan, Balk anlamna (Alel'hut) dediklerini, husuf ve ksf (= Gne ve ay tutulmalarnn) nasl olduunu ekillerle anlatarak, bu gibi olaylarn, oluundan ok nce bilindiini aklamt. Mollalar, (Bu ders insan gavur edecek!) diyerek derse gelmemeye baladlar. Biz devam ettik. Fakat, 1293 (M/1874) Rus Seferi balaynca Redif Taburu Karada'a gnderildiinden Binba da birlikte gitti ve bu dersler yarda kald. Daha sonra gelen retmen okulu mezunu, retmenler bu dersleri okutmaya baladlar. Bylece Mehmet Beyin giriimleri sahipsiz kalmad. Bu dnemde, Isparta Tahrirat mdr Nideli Hasan efendi Antalya'ya gitti. Nide Mdr Ali Mnir efendi de Isparta'ya geldi. Arazi memuru Refik bey gidip yerine, Konya'dan Ali Hayati efendi, Konya defterdarlna giden Esat beyin yerine Maliye nezaretinden Hayri efendi, kad brahim Rt efendi sresini doldurduundan yerine stanbullu Ahmet Nazif bey, Ticaret meclisi yeliinden istifa eden allzade'nin yerine stanbul'dan Nikolaki gelmilerdi. Aradan ok zaman gemeden Burdur Ticaret Meclisi kaldrlp ileri Isparta'ya balanarak, reislie zmir Ticaret Reisi Necib efendi geldi. Redif alay komutanlna Albay Sleyman Cavit bey gelmi, Belediye bakan rfan Efendinin lmyle yerine, Isparta da izinli bulunan Ilgn kaymakam Isparta'l Kundak Zade Muzaffer Efendi atanmtr. Bylece Liva erkn uyumlu kiilerden oluan bir kabine haline gelmi Merkezde ve ilelerde imar almalarna balanmtr. Bu dnemde Uluborlu'ya Bir hkmet kona ile bir Rdiye mektebi, Eridire bir telgrafhane ile bir Rdiye, Yalvala Karaaaca da birer Rdiye mektebi, Isparta Hkmet Konann, ihtiyaca yetecek ekilde yeniden yaplmasna karar verildi. Mutasarrf bey, ilelere kendisi gitti, her birinde, bina yapmlarn balatt. Isparta Hkmet Konann pln yeterli grlmediinden yeniden yaptrlmas Maliye Bakanlndan istenmi olduundan Binba Mehmet beye yaptrlan plnlar gnderildi. haleye talip kmadndan, Emanet usulyle yaplmak zere 300 ksur bin Kuruluk bir ihale dosyas vilayete gnderildi. lelerden dnen Mutasarrf, Rza efendi zamannda Paa emesine bal iki eme daha yaptrlarak semtin ad Pasa emeleri oldu.

Okullarn yapm, bakm ve ynetimi iin bir Maarif Komisyonu kuruldu. Komisyon, Byk kr efendinin bakanlnda, Rdiye retmeni Ethem efendi, akirzade Kk kr, dere mahallesi imam Hac mer, ve Rdiye retmeni Hafz Mehmet efendiler ve ktip olarak benden (= Bczade) ibaretti. Bu komisyon zamannda Ethem efendi medresesi, Karaaa ve Slbey mahalleleri mescitleri, Dere ve Yenice mahalle camileri, ve baz kprler onarld.
.. ,'l -

1290 (M/1874) ylnda ok kar yap doksan gn erimedi. Havalar don ve kurak geti. Ekin ekilemedi. Ktlk belirtileri grlmesi zerine, bu felketin ki ien ve namaz bolayan memurlardan ve Ali ky, Lagus ve Baradz'da arap ierek ayinler dzenleyen Rafiziler'den ileri geldiine inanan halk sylenmneye balam, bunlarn bir ksm yakalanarak ayin yapmalar yasaklanm ise de, iki imiyenleri ham sofu ve ahmak saylmak modas yaygnlam olduunndan Mutasarrf bey de kendini ham sofu olarak sulamalarndan ekindii iin Cuma namazlarna gelmez olmu baz memur ve subaylarla Cuma gnlerini TAVLA oynamakla geirmeye balamt. Bu nedenle Ulema, Eraf ve Esnaf Cuma gnleri mutasarrf ziyaret etmekten vaz gemilerdi. Mutasarrf, halkn kalbini kazanmak iin, Konya'ya gidip Vilyete Kbrs'tan gnderilmesi kararlatrlan budaydan 40.000 stanbul kilesi kadarnn Isparta emrine verilmesi iin izin alm ve rneini dahi getirmiti. Fakat, Kbrstan budaylarn Antalya'ya, oradan da Isparta'ya getirilmesi ok zor, bedelinin pein para ile denmesi ve fiyatnn yksek olmas nedenleriyle, ihtiyacn memleket iindeki mltezimlerin stoklarndan salanmas dnlm, ky ky dolalarak btn stoklar saptandnda, Isparta halkna yetecek kadar Budayn bulunduu sonucuna varlmt. Durum Vilyete yazlm, buday ihracnn yasaklanmas istenmi, vilyet de bu istei kabul etmiti. Fakat, arki ve Garbi Karaaa'ta bulunan Isparta'l mltezim mallarnn 45 - 50 Bin kilesinin, mltezimlerin Konya'daki ortaklar tarafndan satn alnp gtrlmesi, Isparta'y zor durumda brakmt.
DEVECLERN BASKINI

Bu srada Mahmut Nedim Paann tekrar Sadrazam olmas zerine, eskiden beri tasarlad pln uygulamaya koyarak, Konya vilyetini ikiye ayrp Antalya, Burdur sancaklarn Isparta'ya balyarak, Isparta Vilyet yaplm valiliine de, Edirne valisi Emin Muhlis Paa atanm ve birka hafta stnabul'dan Vilyet adna Posta gelmiti.

Bu durumda, buday iin Konya vilyetine bavurmaktan vaz geilmi, Mutasarrf da kendisini azledilmi saydndan isler karmt. Ancak, vali gelmeden, vilyet karar geri alnm, Konya vilyeti de Isparta'ya buday tahsis etmediinden, Isparta'da bir Zahire Komisyonu kurularak, 750.000 kuruu halktan, 250.000 kurusu Belediye ve menafi sandklarndan olmak zere Bir Milyon Kuru Bor Para alnm, Antalya'nn Kas, Elmal ilelerine alclar gnderilerek 50.000 kile buday ve arpa satn alnarak depo edilmiti. Budaylarn develerle Isparta'ya tanaca srada, Karaaatan satn alnan budaylarn Konya ve An-karaya tanmas iin gerekli vastalarn Isparta ve Burdurdan salanmas, ilgililerce Isparta mutasarrfndan istenmi, o da Komisyona sormadan, Isparta merkezine ve ilelerine buday, tayan develeri, Konya ve Ankara'ya gndermek zere 600 kadar deveyi kla ahrlarna hapsetmi.. Deveciler, ar halkna giderek, bu develer Ankara'ya gidinceye kadar yollarda alktan, susuzluktan lr. Hem buras hem de oralar a kalr., diye yakndklarnda, halktan seilen bir hey'et, Mutasarrfa gnderilmi.. Mutasarrfn Telgrafhane bahesindeki havuz banda, baz memur ve subaylarla Rak itiini gren ricaclar, birey sylemeden geri dnmler.. Ertesi Cuma gn leden evvel tekrar giden hey'et, mutasarrf Meclisi idare yesi Ohanes'le Tavla oynarken grp dileklerini sunmak istediklerinde, ok sert bir ekilde, Beni tatil gnmde bile rahatsz ediyorsunuz, gidin komisyon yelerinizi gnderin.. diyerek geri evirmi.. Onlarda Meclis yesi Abdullah beyle, temyiz azas all zade ve kardeini, Nasuhzade Sleyman beyi alarak birlikte tekrar mutasarrfn yanna varmlar. Bunlar dertlerini anlatrken, devecilerden, haclar ky kadn ve erkeklerinden byk bir topluluk, hkmet kona nnde birikmi, bunlardan bir ksm da ieri girip dert yanmak zere merdivenlerden kmaya balaynca, Mutasarrfn Khyas, halkn hkmeti bast haberini mutasarrfa ulatrm.. Mutasarrf ve all zade Harem dairesine kamlar, oradan da postaneye snmlar. Darda toplanan halk camlan talamaya balaynca, Mutasarrf Postaneden Rdiye mektebine karmlr. Ortada kalan Abdullah ve Sleyman beylerle, o srada gelen Naip (= Kad) Nazif efendi, Miralay Sleyman Cavit ve ticaret reisi Necip beyler mahbus develeri salverip halk datmlar.. Zabta ve deppoy efradn toplayarak, hapishane ve ary gvence altna almlar.. in ne ekilde olutuunu bir zabtla tesbit etmek zere, Naiple Miralay bakanlnda bir komisyon kurarak soruturmaya balamlard. Bu komisyon tarafndan tutulan zabt varakas gereince Vilyete verilen telgrafta, bir ka yz cam telefinden baka birey olmad eklindeki ibare deki Cam kelimesi, memurlarn hatas yznden Bir-

ka yz Can diye yazldndan Vilyet tela kaplarak, zmir'den iki tabur Nizamiye'nin Isparta'ya gnderilmesine, Vilyet jandarma komutannn (= Alaybeyinin) yeteri kadar kuvvetle evkine karar verilmi iken, yaplan yanllk anlalm ve alnmasna karar verilen nlemler durdurulmu, sadece Isparta Redif Taburu silah altna alnarak soruturmann srdrlmesi emrolunmustu. Halk byle sarho ve sz anlamaz bir Mutasarrfn basks altnda alacak bir Soruturma Komisyonunun kararlarna raz olmayacaklarn, hereyden nce Mutasarrfn kaldrlmas gerektiini Vilyete duyurmu, mutasarrf bu tertiplerin banda kendisini karan all zade Hac Mehmet ile, Hamamc zade brahim aa'nn bulunduunu ileri srerek her ikisini de Mahfuzen Konya'ya gndermi, baz phelendikleri saklandklarndan onlar bulamamt. Vilyete Mektupu Nezih, Nide sorgu yargc Galip beylerle, Merkez Tabur aas ve defterdar Esat bey, ok miktarda Jandarma ile gelmi, Mutasarrfn vilyete gnderdii allzade ile Hamamc zadeleri de birlikte getirmilerdi. Bu yeni komisyonca yaplan soruturmada 480 den fazla sank tutuklanm, krk gn sren muhakemeleri sonunda bunlardan 48 kiiyi 3 ay'dan Birbuuk yla kadar eitli cezalara arptrmlard. Mutasarrfn, ilk bavurmada hain davranmas, bir uan szne inanarak makamn terk ederek kamas nedenile Azledilmesine davaya dare Meclisinin bakmas Yolsuz grlerek verilen kararn bozulmasna evrakn Temyiz Mahkemesine gnderilmesine Devlet urasnca karar verilmitir.
MUTASARRIF HASAN TAHSN PAA ZAMANI (1291-1294) = (1875-1878)

Bu kararlar zerine Isparta Mutasarrflna slimiye Sanca eski mutasarrf Rumeli Beylerbeyi payeli Hasan Tahsin Paa atanarak 1291 (M/1875) tarihinde Isparta'ya gelmitir. Mutasarrfn ilk isi mahkmlar salvermek, evrak Temyize gndermek oldu. Eski Mutasarrf, Isparta'da kald iki yl iinde sancan Maarif ve sanayiine ve ksmen imarna gayret sarfetmi, buday ktlnda sratli nlemler almaya almsa da ki ve Kumar dknl, halka kars kt davranlarda bulunmas, Rdvan paann ortadan kaldrd iki

ve kumarn memlekette yaylmasna gz yummas hatta hareketleriyle tevik etmesi, halk gznde itibarn yitirmesine neden olmu, son olaylar da ty dikmiti. Bu nedenlerle, Isparta'dan ayrlrken kendisi hi kimse uurlamam, stanbul da varndan ay sonra lm haberi gelmitir. Yeni Mutasarrf Hasan Tahsin Paa yaratl itibariyle asabi, fkeli ve sert olmasna ramen gayet Drst, Doru, grevinde dikkatli, adalet ve haklla saygl, tecrbeli bir zat idi. Her ne kadar, kanun d istibdat idaresi'le ie balamsa da, birka ay iinde memleketteki ihtilf ve suistimalleri kaldrmay baarm, Rvet ve yolsuzluk kaplarn kapamaya, her grevlinin grevine devamla ciddi altn halka gstermeye muvaffak olmutur. Halefi zamannda, sancaka, Konyal mltezimlere ihale edilen Afyon Aar'nn, evvelce tahmin ve tesbit edilen miktarlardan Mltezimlere hale edildii, mltezimlerin yanl tahmin yapld iin ziyan edeceklerini beyan ederek yeniden l ve tahmin yaptrmak iin Vilyetten izin aldklar ve halktan iki misli r almak zere harekete getikleri grlnce, Mutasarrf Pasa, l iin Vilyetten gelen memurlara l yaptrmam, Mltezimlerin bu i iin 400 - 500 lira harcadklarn bildirerek Protesto etmeleri zerine, Vilyetin mltezimleri kayrdn anlayarak, ihalenin her ile iin ayr ayr yaplmas gerekirken Toptan yaplmasnn kanuna aykr olduunu ortaya koyarak btn szlemeleri feshetmi ve Defterdar muhakeme altna aldrmt. Mltezimlerin 400 ksur liralk masraflarnn denerek, Aarn Emaneten Alnmas yolunda Vilyetten karar almtr. Eski tahminlere gre toplanan aar'dan hem mltezimlere verilen para km, hem de hazineye tahminden daha ok gelir salanmtr. Paann, halk lehine yapt bu icraattan, herkes memnun olmu, iine devam etmeyen, iki ien, halka zulmeden memurlar atarak yerlerine daha iyilerini almak suretile yapt deiiklikler, halkn kendisine kar sevgisini daha arttrmtr. Bu sralarda Bosna-Hersek ihtillinin, Karada, Srbistan ve oradan Bulgaristan'a yaylmas, devlete Seferberlik yaplmasn zorunlu klm, evvelce sevk olunan erlerin kalanlar zamannda toplanarak gnderilmitir. Basknda camlar krlan Hkmet Konann onarm iin vilyetten istenen 300.000 Kura'la khne binann onarmndan bir fayda salanamyaca anlaldndan, yklarak, yerine yenisinin yaplmas Vi-

lyetten istenmise de, Vilyet Sava Hali nedenile, hazinece yardm yaplamyacam bildirerek Meclise salanan 100.000 Kurula balanarak, binann yeniden yaplmasna izin verilmi olduundan Tahsin Paa 1292 (M/1875) tarihinde eski hkmet konam yktrarak, yerine yenisini yaptrmaya balamtr. Bu maksatla kendi bakanlnda bir komisyon kurarak, yapm ilerini bu komisyon elile yrtmeye balamtr. Hkmet dairesi, geici olarak askeri klaya tanarak orada almalar srdrlmtr. Bu komisyonda Belediye bakan II. Reis, Karga zade Osman Efendi 250 kuru maala Sorumlu ktip, ben de haftalk hesaplar, alm satm evrakn kontrole memur bulunuyorduk.
C. II. ABDLHAMT DNEM (1876-1908)

Bu srada, 1292 (M. 1876. 30 Mays) tarihinde Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilerek yerine V. Sultan Murad'n tahta karldna dair telgraflar geldi. Durum btn sancakta iln edilerek, gn gece enlik yapld. te iki sresini doldurmu 40 - 50 kadar mahbus salverildi. Halkta sonsuz bir sevin ve gelecee umutla bak grlmeye balad. Ancak, ay sonra (31. Austos. 1876) da II. Abdlhamid'in tahta kmas, Rumeli ayaklanmasnn geniliyerek sava halini almas, harp malzeme ve ihtiyalarnn tedarikine balanmas, halk yeniden skntlara ve umutsuzluklara srkledi. Halk, Abdlhamid adnn uursuz olduunu, I. Abdlhamid zamannda Krm'n elden kmasn, en kt artlarla Bar yaplmasn rnek gstererek, II. Abdlhamid dneminde de Rumeli'nin elden gidecei yolunda yorumlar yapmaya balad. Sava nedenile yeniden asker alnmaya balandndan, klann boaltlmas gerekmi ve hkmet daireleri Rdiye Mektebine, Rdiye mektebi de Hatibolu Medresesine kaldrld. Bu srada Isparta ayna gelen mthi bir sel, Tabakhane cihetinden taarak Tabakhane, Feyzullah, skender ve Germiyan mahallelerini bast. Birok insan ve hayvan boularak ld. Klaya yerletirilmi askerler ve jandarmalar yardma komasayd, l says daha ok olacakt. Bereket versin sel gndz olduundan, atllar su iinde kalanlarn ounu kurtarmay baardlar. Bu erlere halk, elbise ve harlk bedeli olarak her er iin 4000, her atl iin 5000 kuru olmak zere bata bulundular.

YEN KONAK

Yaplmakta olan Hkmet Kona, Bodrum katndan baka, Birinci katta 12 oda bir salon bir mescit, bir kahve oca, st katta 16 Oda olmak zere tamamlanm, ayrca bir harem dairesi ile, evrak mahzeni yaplm, mkemmelen dendikten sonra 1293/M. 1876 tarihinde hizmete almtr.

(Resim: 7] Yeni konak, binas (1876) (Mutasarrf Hasan Tahsin Paa zaman)

Byk giri kapsna kan ta merdivenin iki tarafna yaplan emelerden birinin cephesine mermer zerine oyulmu iki beyitlik bir Tarih Ta konulmutur. Binann yapmna 130.000 Kuru gitmi, buna ait evrak ve tutanaklar bir demir sandk iinde evrak mahzenine konulmutur. Komisyon yelerine, kalfa Uluborlulu Mehmet Usta'ya, genel ktip Osman efendiye birer kat elbise ve birer saat hediye edildii gibi, komisyon hesap nazr olarak beni de ikinci ktiplikten, Birinci Ktiplie terfi ettirdiler, Naip Nazif efendinin, sresini doldurarak stanbula gitmesi zerine, yerine gelen anakkaleli Sar Kmil Efendi, Mardin'den getirdii birka Arap ksrandan birisini Mutasarrf Paaya hediye gnderdiinde paa Ben bu ksraa binipte kady milletin srtna bindiremem! diyerek geri evirmi, memurlar ve hkmet erknn toplayarak Byk kk her kim az veya ok irtikpta bulunursa ve halka zulmederse, bykleri srerim, kkleri de hapsile terbiye ederim. diyerek, Beyolu Mutasarrflnda yapt icraattan rnekler vermiti.

Paa, ilelerden gelen ikyetleri inceler, sulular cezalandrmaktan ekinmezdi. Beenmedii ve yolsuzluklarn grd Kaymakamlar, Mdrleri kovar, gvendiklerini korurdu. Meclis yelerinden Yanako efendinin ve emsalinin Mltezim olarak aldklar Afyon ve Zahire asarnda halka zarar verdiklerini renince, idare meclisi odasnda, sandalyay Yanako efendinin bana geirerek, alenen, dvmeye kalktndan, Yanako efendi ve benzerleri zmire ve stanbula katlar. Ayni ekilde, askerden kaarak gelenleri, hatta Albay Sleyman Cavit Beyi tehdit ve zorlama ile tekrar vazifelerine gnderdi. Kendi yannda Bir alay ktibi ile iki avu alkoyup, geri kalan subaylarn hepsini savaa yollad. 1293 -1294 kur'alarnn ikisini birden ektirerek Bakaya (= Kalnt) brakmadan hepsini sevk etti. Hristiyanlar zerinde grlen Bedel paralarn tahsil etti. Sancaka 70 ykl deve, 120 Mekkare (= Yk hayvan) ve Binek at ba yoluyla salanarak savaa gnderildi. Aros (= Atabey) nahiyesinin hediye ettii 30.000.000 Okka Ttn' klada kydrp, paketlere koydurttuktan sonra, yiyecek ve giyecek paketleriyle birlikte, Isparta Alay'nn bulunduu cepheye yollad. Mutasarrf Paa, Asker ailelerinin mektuplarnn paket edilerek kendisine gnderilmesini ilelerden istemi ve kendisine gelen asker mektuplarn da kaymakamlara gndererek ailelere datlmasn salamt. Bylece asker mektuplar doruca birliklerine gidiyor, birliklerden gelenler de ailelere datlyordu. Asker ailelerinin al veri ettikleri Kadnlar Pazarnda gvenlik nlemleri aldrd. Kaymak kapsndan Bedestene kadar olan yolu geniletmek iin baz dkkanlar yktrd. Ulucami nndeki khne dkkanlar ve emeleri yktrp bir adrvan yaptrd. Hasan Tahsin Paann, muhtelif olaylar nedenile fkelenip syledii szler, Bakanlklara ektii telgraflar yznden hakknda soruturma alm, eski mutasarrflardan Tevfik Bey, yannda Kbrsl Hakk bey olduu halde Isparta'ya gelmiti. Pasa, Hkmetin arz odasnda, memurlar ve ehrin ileri gelenleri nnde Tevfik beye : Tevfik Bey, Fizan mutasarrflnda bulunduum zaman da bu gibi bir tahkike gelmi, en sonunda benim yerime Mutasarrf olmutunuz. O zaman Kaynbabanz Vali idi. imdi ise Vali, Dahiliye nazr, ve Sadrazam kayn pederiniz deildir. Tahkikatnzda, ne biliyorlarsa burada hazr olanlar dorusunu sylesinler.. Bir ey demem.. Fakat zerre kadar garaz ve tarfllk hissedersem Tanr bilir, seni ve arkadan u

meydanda beygire bindirerek, dve dve Babliye gtrrm. Orada Hey'eti Vkelaya (= Bakanlar kurulu yelerine) birka sz syledikten sonra intihar ederim. deyip harem dairesine ekildi. Tahkikat sonunda, Mutasarrf paann sorumluluunu gerektirecek birey kmad. Babliden gelen bir yazda, Paa dava ederse, iftiraclar hakknda ceza takibi yaplaca bildirilmiti. Bu olaydan sonra Paa, yine ordu ihtiyalar iin gerekli yiyecek ve giyecekleri gndermeye devam etti. Savan kzmas zerine Eli silah tutan herkesin askere alnmas hakknda emir gelmi, her eve ayda 15 Kuru Maa verilmek sretile, erkeklerin askere gnderilmeleri emrolunmutu. Ancak kalabalk ailelerin reisleri askere gitmekten muaf tutulacakt. Telgrafta Kesreti Aile lsnn ne olduu belirtilmediinden, o srada Konya'da Vali bulunan air Ziya Paa'ya mutasarrf durumu sormu, 5 Nfustan Fazlasnn Kesreti aile saylaca eklinde cevap alndndan, birok aile reisi oluk ocuunun basnda kalm, hi bir ev kapanmamt. (Not: Demek hepsi 5 den ok ocuklu imi!.) Paann, retmen maalarnn, vergilere eklenerek tahsil edilmesi yolundaki teklifi Vilyete kabul edilerek, bu ekilde toplanmaya balandndan retmenler maalarn muntazaman almaya baladlar. Bu dnemde, Isparta Vakflar mdrlne atanan Mehmet Ali Bey adnda bir zat, Antalya ve Burdur evkaf da Isparta'ya bal olduundan, 6 ay yaz Isparta'da, 4 ay k Antalya'da, ki aylk mddeti de Burdur'da geirirdi. Av merakls olan bu zat, Mutasarrf ve dier memurlarla birlikte bir Avclar Kulb kurmutu. Bunu gren hepimiz birer tfek edinerek avcla baladk, Mutasarrf paa, bu vesile ile yapt gezilerde, plak dalar ve ovalar grdke aalandrmak ister, baz yerlere Fndk, Ceviz ve Palamut meesi diktirirdi. Bir Fidanlk ve Hayvan Islah stasyonu Kurmak amacyla Hac Ethem olu bahesi denilen yeri, bir Rum irketinden 400 liraya satn alarak imar ettirmi, iine bir havuz, bir kk, ve Ahrlar yaptrarak, Damzlk iki arap at, Boa ve nekler getirtmiti. eitli fidanlar yetitirterek, bahecilere datmaya, kurduu mandrada kaar'e benzer bir eit Peynir yaptrmaya balamt. Fakat, bu srada kendisini anszn el Mutasarrflna Becayii emri geldi. Koruyucusu Mithat Paa Fizan'a srld iin aresiz Isparta'dan ayrlmak zorunda kald. Nide Sanca Mutasarrf Hasan Mazhar Paa Nide'nin havas ve suyu kendisine yaramadndan sz ederek, ii az, havas suyu gzel bir yere naklini istemi, Vilyete Hasan Tahsin Paann terfii kararla-

trlm olduundan, ayrca, Nevehirli brahim Paa vakflarndan, Mutasarrflara ek gelir salandndan, paann buraya nakliyle memnun olaca dnlerek, kendisine sormadan Becayileri Babliye yazlm ..Sadrazam Mithat Pasa Badat'ta beraber bulunduu Hasan Mazhar Paann, Isparta'ya gitmesini onaylad iin, becayi ileri hemen yaplm.. Vilyete haber verilmeden durum Mazhar Paaya yazlm, oda Nide Mutasarrfl vekilliini muhasebeciye devrederek Isparta'ya gelmi bulunuyordu. Hasan Tahsin Paa bu olup bitti karssnda Becayii kabul etmiyerek, Nide'den istifa ile, doruca stanbul'a hareket etti. Oradan 12.000 Kuru maala ve ok fazla bir Yolluk alarak Hudeyde Mutasarrf l'na gitmi. Ve orada vefat etmitir. Halk arasnda, sert davranlarndan tr Deli Tahsin Paa lkab taklmt. Kendisi Valilerle uramay seven, titiz, drst, cesur ve marur bir zatt. slimiye de mutasarrf iken Saadet Giray Paann, bir vergi borcunu affettirmek veya geri braktrmak iin kendisine Bin altn Rvet verdiini, Bin lira rveti Meclisi dare salonunda ortaya koyarak gsterince paann inkr ettiini, Tahsin paann bu paray belediye sandna yatrarak, Giray paay hapsettirdiini sylerlerdi. Saadet giray, hapisten karp kendisine gndermesini rica eden Edirne Valisi Hurit Paaya, Ben senin gibi Klelikten, irtikp sayesinde, paa olmu deilim.. Cedbeced halis ve sadk Trk olu Trk Paaym.. Bu makamda bulunduka, Rvetiyi, borcunu demeden, hapisten kartmam, size de gndermem.. cevabn vermi ve hemen o anda, geen ilemleri kapsayan bir Mazbata (= Tutana) alarak Babliye gitmi olduunu ve orada Hurit Paay da azlettirip, her ikisinin Devlet urasnda yaplan muhakemeleri sonunda, ura bakan Akif Paann her ikisini de bartrarak, kendisinin Isparta'ya Hurit aann da zmir valiliine gnderildiini anlatr ve buna dair kararlarn rneklerini gsterirdi. Hasan Tahsin paa, Avusturya, talya ve Yunan devletlerinden Nianlar alm bir devlet adam olmakla birlikte, muntazam bir tahsil yapmam, hayat okulundan yetimi, dnd gibi syler, syledii gibi yazar, iman ve itikad drst bir Okur - Yazar idi. Yaz kurallarn biraz bilenler dahi yazdklarna glerler ve deliliine hkmederlerdi. Gerek severler, onun hareketlerini takdir ederlerdi. Isparta'dan ayrlp, Keiborludan geerken, oradakilere baz emirler verdii sonradan renildi. Nm Isparta ve evresinde Hl Deli Tahsin Paa olarak anlr. 8-10 yalarnda Memduh Bey adnda bir olu vard. lkokul renimi srasnda ok zeki ve gayretli grnyordu. Sa olupta, nemli bir

yer igal etmise, inaallah babasnn metanet ve ciddiyetine de sahip olmutur. (Not: Tahsin paann bir kurmay albayla evli bulunan Torunu bir hanmla Adana'da tanmtk. Dedesi hakkndaki bilgileri verdim. S.S.)
MUTASARRIF HASAN MAZHAR PAA ZAMANI (1294-1295) = (1875-1876)

Hasan Tahsin Paann yerine gelen Mutasarrf Hasan Mazhar Pa a'nn Babas Ahmet Nazif Efendi'nin 1276 (M/1860) ylndan nce Isparta Kaymakaml yaptn bilenler, kendisinden ok eyler umuyor lard. Mutasarrfn ie balamasndan sonra, lelerdeki Emlki yazmakla grevlendirilmi grup memur, Salih Mithat Efendi bakanlnda almak zere, Isparta'ya geldi. Yazm isinin 5 - 6 ayda biteceini syliyen bakan, her tarafa ekipler gndererek, almaya balad. Bu srada baz vergiler kaldrlarak Maktu Vergi haline getirildi. ki yl nce selden yklan ay Duvarlarnn onarmna baland. Belediye Bakan Timur Bey'in istifas zerine Reislie Karabacak Zade Osman Efendi, onun da istifasyla Miski Zade Salih Aa getirildi.
KAIT PARAYA BOYKOT

Bu srada Kullanlmakta olan Kat Parann deeri ok dtnden, Aydn ve Antalya gibi yerlerde Kat para tedavln kabul etmiyerek ehre sokmayan halka uyularak, Isparta'da da, kt para boykot edildi. Bu durum 'karssnda tela den Mutasarrf Pasa, halk zorlamadan kt para tedavln serbest brakt. stiyen istedii paray kullanmaya balad. O srada (1 Gm Mecidiye 180 - 200 kurua, Bir Osmanl altn 1500 kurua ykseldi. Bir okka et 50 kurua kt. Dier yiyecek maddeleri de 8-10 misli artt.) fakat, paray serbest brakma nlemi halk tela dmekten kurtard. Halka Huzur ve skn geldi.
BOZDOANLI LM PAA ZAMANI (1295-1296) = (1877-1878) OKUR - YAZAMAZ PAA

Mazhar Paann yerine Bozdoanl lim Paa Isparta mutasarrf olarak geldi. Kanunu esasiye kars kmaktan Isparta'ya srgn edilmi bulunan Tanturi zade Hasan Efendi de affedilerek stanbula gitmiti.

Yeni Mutasarrf Karaosmanolu Yakup Paa dairesinden yetimi, birok kazalarda ve en son Denizli Kaymakamlnda bulunmu ve Istabl' Amire payesi alm bir Aa idi. Yalnz ak yazlm Trkeyi okur fakat yazamazd. Buna ramen Mirimiran rtbesile iel mutasarrflna gnderilmi, oradan Isparta'ya aktarlmt. Paann yaz ilerini, stanbul'da tahsil yapm, Babli kalemlerinde gzel yaz yazmay renmi olan olu Rifat Bey idare ederdi. Gerek paa, gerekse olu ikiye ve algya dkn idiler. Paann Mutasarrfl srasnda (1295/M. 1879) ylnda, kt paralarn tedavlden kaldrlmas ve tek para sisteminin uygulanmas hakknda emir geldiinden, muhasebeci bakanlnda kurulan bir komisyona, herkes elindeki kt paray ane eklinde hkmete teslim etmi ve 15.000 Liralk'tan fazla kt para iptal edilerek piyasadan kaldrlmt. Bu ilemde Tccar ve Esnaf zarar grmlerse de, Kt Para Bels da ortadan kalkmt. Savan bitmesile, Bar yaplacann duyulmas da ayrca sevin yaratmt. Mutasarrf paann el ve Silifke Mutasarrfl icraatndan dolay hakknda dava almas nedenile, muhakeme edilmek zere Adana'ya arlmas zerine, Mutasarrf vekilliine Konya Jandarma Komutam Albay Mehmet Bey geldi. Bu albay aslen Trablusgarpli olup Burunsuz, Enfiye tiryakisi, falcla ve Cin toplamaya merakl idi. Kendisinin Isparta'ya mutasarrf olacam cinlerin haber verdiini sylerdi. evresine bir sr fal merakls toplanmt. Abdullah beyin kendisine gsterdii konukseverlie karlk olmak zere, Abdullah Bey zimmetinde kalan eski Aar borcunun taksitlerini, tedavlden kaldrlan eski banknotlarla kapatvermesi karsnda, Muhasebecinin raz olmamas zerine, soruturma alm ve bu srada Mutasarrf lim Paa beraat ederek Isparta'ya gelmi ve Jandarma albay Mehmet efendi de Konya'ya dnmtr. Aar ilerinin karkl nedenile Senirkent Halknn Uluborludan ikyeti zerine Senirkent, kyleriyle birlikte Uluborludan alnarak Isparta'ya balanm, Eridire bal Aros (= Atabey) buca da lvedilerek, Ky halinde Senirkende verilmesi uygun grlmtr. 1297 (1870) Martnda balamak zere Aros'un Bucak mdr ve memurlarnn Senirkende gnderilmesine karar verilmitir. Mazhar Paa azmannda balayan Araz yazm bu yl sona erdiinden, Aarn Mltezimlere verilmesi usul kaldrlm, Eski Maliye Nazrlarndan Eridirli Nafiz Paa torunlarndan olduunu syleyen Talt bey adnda birisi Isparta Sanca aar mdrlne atanarak, yeteri kadar ktip ve anbar memuru grevlendirilerek aarn devlete alnmas'na balanmtr. Bylece ltizam kavgalar ve yolsuzluk iddialar sona ermitir.

1296 (M/1878) yl sonuna doru Mutasarrf Alim Paa anszn Azledilerek yerine Bergama kazas eski kaymakam Ahmet Cevdet Bey tayin edilmitir. Yeni Mutasarrfn gelmesile, eski mutasarrf Alim Paa, memleketi olan Bozdoan'a gitmek zere Isparta'dan ayrld. Zamannda Banknot Parann kaldrlmas, Aar idareleri kurulmas, Araz yazmnn bitirilmesi, Senirkendin mstakil Bucak haline getirilmesi, Aros'un Eridirden ayrlarak ky halinde Senirkende balanmas gibi olaylar gemitir. Senirkende gittiinde Halkn bir Rdiye okulu ve Hkmet kona yapmasn taahht ettirmi'dir. Olunun yetitirdii kimselerden kurulan bir Saz Takm sayesinde genlerde Musiki Hevesi artmtr.
MUTASARRIF AHMET CEVDET BEY (= PAA) ZAMANI (1296-1301) = (1878-1883)

Yeni Mutasarrf Ahmet Cevdet Bey bir ay kadar memleketin gemi ahvalini ve halkn psikolojisini incelemekle vakit geirdikten sonra, ilk i olarak Hkmet kona mescidini deyip, imam ve mezzininin maalarn arttrm, memurlar arasnda iki ienlerle, namaz klmayanlar bu huylarndan caydrarak, mescide devamlarn salamtr. O yl Denizli cihetinden gelen ekirge afetini nlemek zere, hkmet konann drt kesinde, ulemadan drt zata birer oda tahsis ederek, kendilerine 250'er kuru aylk vermek suretile Buhar'i erif okutmaya ve yazdrmaya ve yazdklarn Isparta haclarna vererek Haremi erif'e gndermeye balamt. Kendisi Ermeni Asll ve Mabeyni - Hmayun fenerdarhyla saraya girmi ve Mslman olmu bir kimse olduu halde, halkn gznde Veli ve Mrit gibi tannd. Her Cuma gn, Ulema, eyhler ve esnafn ileri gelenleri mutasarrfn ziyaretine gider, bunu Hilafet Makamnn Ziyareti sayarlard.
EKRGELER YAKILAMAZ

1297 (M/1870) de ekirge afeti olaca tahmin edildiinden, ekirge tohumlarnn (= yumurtalarnn) ktan toplattrlp yok edilmesi iin, ekirgenin konduu yerleri saptayacak ekipler kurmak zere Vilyetten denek istenmiti. Vilyetten ngiliz Ali Bey adnda bir uzman gnderilmi, giderlerin Menafi Sandklar Sermayesinden denmesine izin verilmiti.

Memleket ileri gelenlerile, Ulema ve Askeri erkndan kurulan bir komisyon, ilelerde mlki ve askeri memurlardan kurulacak ekiplerin ekirge Mcadelesi yapmak zere grevlendirilmesine karar verildi. Bu toplantda, ngiliz Ali Beyin, gerektiinde Ukun haldeki ekirgeleri ldrmek zere Tophaneden birka yz kilo Barut alnmasn nermesi zerine kyamet koptu. Ulemadan biri ekirgelerin iki kanadnda, Sryani harfleriyle yazlm bir ayet bulunduunu, bu ayetin ekirge srlerinin, Tanr tarafndan, memlekette fesat ve zulm grld zaman, ehirleri ve kasabalar tahrip etmek zere, kullarna musallat ettii anlamnda olduunu bir kitapta okuduunu sylemesi zerine Mft Tahsin Efendi (bu yaratklara atele ceza vermek Tanrya mahsustur!.) seklinde bir iddia ortaya atm, Yavruzade eyh Mehmet Efendi'de (Hkmetin ald nlemlere bizim karmamz gerekmez. ekirgelerin ne ekilde yok edilmesi gerekiyorsa, hkmet gereini yapar. Bize dua etmekten baka bir ey dmez. Biz simdi yerlerimize gidip duaya balayalm. Papas efendiler de ayni ekilde kiliselerinde dua edip ayin yapsnlar.) eklinde konuunca, ngiliz Ali Bey (eyh efendi, bu hurafeleri ve Yahudi Masallarn brakalm da, dndmz ve karar verdiimiz tedbirleri uygulayalm.) der demez, ulema ve eyhler ayaa kalkarak Biz ayeti celile ve doru rivayetler okuyoruz.. Ayeti celileye sizin Yahudi Masal demeniz kfr'dr. Biz imdi gider, durumu Hilfet Makamna arzederiz. Fakat Mutasarrf Beyin, geldii gndenberi, yapt icraat grerek man Kmil sahibi olduuna inandmz iin bu ikyeti kendilerinin yazmalarn mit ve taleb ederiz.) demeleri zerine, Mutasarrf Ali beye hitapla Bey efendi, bu dakikada zr dilemez ve dncelerinizi deitirmezseniz, durumu yksek makamlara arzetmeye mecbur kalacam. deyince Ali Bey ayaa kalkarak, Mft ve eyh efendilerin ellerini pm ve okunan ayetin farknda olmadn beyan ederek zr dilemiti (*). O srada, Kulen kynden Deli Hafz adnda birisi, 95 yanda olan Isparta naibi Tevfik Efendiye ba vurarak, tarlasndaki budaylarn, ekirgeler tarafndan yok edilmesini nlemek zere, ekirgelere hitaben bir ilm yazmasn istemi. Naip efendi er'iye mahkemesi bakatibine, abdest aldrtarak, ekirgelere hitaben tane ilm yazdrm. Bunlar tarlasnda ekirgelerin gelecei yerlere asmasn sylemi. Deli hafz bunlar gtrp tarlasna asm ..O civardaki baz kyllerin sylediklerine gre ekirge saldrmam.(!). Naip Isparta'da lmtr.
(*) ekirgelerin kanatlarnda yazl olduu sylenen ayetin arapas yleymi Nahn' cendi minel ecnad Salletna Allah, alelibad Litahrib'en nevahi vel bild nde zuhurlcevr vel fesd. Kuranda okuduu ayet'te yledir: Ve erselna aleyhim, eltufan, velcerad vel kml.)

BATI GRL VAL : NGLZ SAT PAA

1297 (M/1870) ylnda Konya valiliine Akif Paa'nn yerine eski Mabeyin Miri ngiliz Sait Paa getirilmiti. Paa Tefti maksadyla Isparta'ya geldi. Meclisi dare azasndan Abdullah Beyin konana misafir edildi. Ertesi gn Genel Mecliste, Sancan ne gibi ihtiyalar bulunduunu sordu. lk i olarak Rdiye Okulunun Islahn, Btn ilk okullarn daha nce yeni usulle retim yapmaya balam be ilk okul gibi yeni usul okullar haline getirilmesini istedi. Sancan hi bir yerinde ose olmamasndan sz ederek, hereyden nce Limanlara, Tren istasyonlarna uzanan oseler yaplmas'n, baz sanayi dallarnda Makine kullanlmasn, baz tarm aletleri getirterek Makinal Tanm yaplmasn, ve gelecek makinelerin onarm iin Tamirhaneler kurulmas'n nerdi. Hak ve adaletin, Gvenliin salanmas iin, bunlar salyacak kiilerin Hukuk ve Kanun Bilgisi edinmeleri'ni salamak zere Isparta'da bir Hukuk Mektebi almas'n, vilyette gittike artan Frengi hastalyla sava iin, merkez durumda olan Isparta'da bir Muayene ve Tedavi Evi kurulmasn tavsiye etti. Menafi Sandklarnn, iftilere Kredi vermek zere alm olduunu sermayesinin yetersizlii yznden yardm edemedii ifti ve kylnn Tefecilere bavurmak zorunda kaldklarn, tccar ve esnafn da bor alacak yerleri olmadn grerek Osmanl Bankas ubesi'nin yeniden Isparta'da almasn uygun buldu. Maarif komisyonlarnn, Naibin Bakanlnda bulunmas, naibin ise, er'i ve hukuki ilere bakmakla megul olmas nedenile, yelerin yeteri kadar ilgilenemedikleri gz nne alnarak, "bu komisyonlara birer kinci Bakan ve yerlilerden yeler seilmesi'ni emrederek beni ikinci bakanla atadlar. Vali Paann Isparta'dan sonra Burdur ve Antalya sancaklarn da tefti ederek, dnte Burdur'un erin Kynde yapt toplantya, Belediye Bakan Hac Mustafa bey'le birlikte katldk. Bu toplantda Vali, Konya'dan Antalya'ya kadar, Vilyet iinde. Dahil ve mill bir Demiryolu yaplmasn, Konya'nn da Nide zerinden Karayoluyla Mersine balanmasn elzem grdn, yannda getirdii Mhendis zidor Efendiye, Konya'ya kadar Gzerghlar gsteren bir Kroki yaptrdn syliyerek, krokinin bu mecliste konuulacan bildirdi.

Antalya delegeleri, Burdur'a kadar yaplacak yol hakknda bir ey sylemediler. Burdur delegesi Mft Hac Necip Efendi, bu osenin Burdur Gl sonundaki, Isparta'ya bal Glba iftliinden geirilerek, Keiborlu nahiyesinden, Trkmen kylerini geerek Akehire balanmasn tavsiye etti. Ben sz alarak, amacn, vilyetin sancaklarla balantsn salamak olduunu, hatta Tren yolunun da bu maksatla yaplmas gerektiini beyanla, ilk kuruluta Vilyetin haritasn yapan Bamhendis Macar Tevfik Bey'in de bu gzergh, bulunduumuz kyn adn tayan erin Belinden geerek, Isparta'ya varan, oradan Eridire ve Eridirden Eerim Beli'ni geerek Yalvaca bir kol vermek suretile arkikaraaac'a ve oradan, Konya civarndaki Barsak Dersinden geerek, Konya'ya balamak eklinde nerdiini, hatta Konya'dan Barsak deresine doru inaata balandn syledim. Ayrca, Isparta'nn Doal iskelesi olan Antalya'ya bir Liman yaplmasn teklif ettim. (*) Vali Paa bu teklifimi beenerek, bizi Isparta'ya yollad, kendisi Keiborluya gitti. Dier delegeler de Antalya ve Burdur'a gittiler. zidor Efendi erin belinin ve Ruen Boaznn, Eridir ve Eerim yollarnn Krokilerini yaparak vilyete gtrp, Vali paaya sundu. Bu srada, Mutasarrf beye, ekirge savanda gsterilen baardan tr Mirimiranlk payesi ve nian verildi. Mutasarrf bey, Darssade aas Hafz Behram Aaya mensup olduundan, evvelce Dervi Paa tarafndan Alaiye'ye srgn edilen, daha sonra Isparta'ya nakledilen Prezrin Mfts Nazif efendiyi affettirerek, Uak Kazas naipliine tayin ettirdi. Bu srada evvelce sellerin ykt Dere Mahallesi Kprs giriimlerimiz zerine, mahalleli'nin de yardmyla yaptrld. lkokullarn yeni usule dndrlmesi yolundaki almalarmz sonucu merkez ve ilelerdeki yeni okul says oald. Rsdiye Mektebine Malatyal mer Efendi adnda bir Matematik retmeni getirtildi. Vali Paa, Konya'ya varndan sonra, Konya'dan Antalya'ya kadar yaplmas dnlen Dahili Demiryolu'nun keiflerini yaptrm, Demiryolu yapmnda Mkellef siler altrmak kaydyla, ray vesair malzeme iin 750.000 lira gidecei anlalarak bu parann karlacak Hisse Senetleriyle salanmas ve Antalya'ya bir Liman Yaplmas kararlatrlarak, teklifler Sancaklara gonderilmisede, halk Maliye Bakanl(*) Bczade bu tekliflerini Isparta mebusu olduu zaman'da Meclisi Osmanide savunmu, bu konuda iki beyanname yaynlamtr. Bu beyannameler, Isparta Tarihinin, 2. cildinde yer alacaktr. S.S.

nn garantisi olmadan hisse senetlerini almayacaklarn syliyerek talip olmad. Bu i de ylece kald.
MAKNEL SANAYE GEME ABALARI

Bu tarihlerde Isparta'ya gelen Reji Mdr Fransz M. Mil adnda bir zatn delletile, Isparta'da tedenberi dokunan ve kz okulunda kurulan tezghlarda olduka gelitirilen Alaca ve Bez Dokumacln dahada gelitirmek zere Muhasebe Baktibi Mftzade smail efendi tarafndan birtakm tezghlar alm, Antalya'da bir subayn yapt Masur Saracak Makineler getirtilerek hertrl dokuma, sofra ve hamam takmlar yaplmaya balanmt. Hristiyan mahallesindeki tezghlarda Kazmir ve frenk kumalar ayarnda, fakat onlardan daha salam ceketlik ve pantalonluk kumalar dokumaya baladlar. Fakat bu kumalarn iplikleri Avrupa'dan geldiinden yeteri kadar bulunamyordu. Bu nedenle Konya Valisine yazlarak bu iplikleri yapabilecek makinelerin getirtilmesine alld. Fakat, getirilecek makineleri Isparta'da kullanacak i ve teknisyen bulunmadndan, evvel bunlarn yetitirilmesi gerektii, bu maksatla Avrupa'daki fabrikalara 5 -10 isi gnderilmesi istenmi isede kimse gitmeye talip olmadndan bu i de Tren yolu gibi, sonulanmadan kald.
TARIM VE HAYVANCILIK ABALARI

Valinin tevikleriyle, dare meclisi zasndan Abdullah Bey, sahibi bulunduu Glba iftliinde ba diktirip, at yetitirmeye balam bunu gren halk Eblhlar ve Paa emeleri semtlerinde yzlerce dnm ba dikmi ve cins ksraklar bularak, Glban daki rege katmak suretile at yetitirmeye balamlard. Bu rnek Yalvaca da sirayet etmi, kaymakam Tevfik bey, halka Zorla Birka bin dnm Ba diktirmiti. Pavlu ve Barla dalarnda da rekler (= At haralar) kuruldu. Eridirin Yazla ve Kpr yresindeki bo yerlerde de balar yapld.
VAL NGLZ SAT PAANIN KNC GEL

Vali ngiliz Sait Paa ikinci geliinde bu gelimeleri grerek, nayak olan Abdullah Beyin Istabl' Amire Rtebesinin Paala ykseltilmesini salam, Abdullah bey Abdullah Paa olmutu. Geen yldan krokileri hazrlanan Konya - Antalya osesinin yapmna gelecek yl balanmak zere, gerekli personel ve deneklerin gn-

derilmesini Nafia Nezareti (= Bayndrlk Bakanl )'nden istenmek zere Mazbatas (== istem belgesi) yaptrld. Frengi tedavisi konusunda izin km olduundan, halkn yardmyla bir bina salanmasn emretti. Msy Mil tarafndan gelitirilen Kuma Dokuma lerinin, ilerletilmesi iin bir irket Kurulmasn syledikten sonra Burdur ve Antalya yresine teftie gitti. ki ay kadar sren teftiten sonra Isparta'ya uramadan Keiborlu zerinden Konya'ya dnd. ayak irketi adyla kurduumuz irket, Dere Mahallesindeki Badeirmenin st tarafnda bir arsa alarak, bir ayak malthanesi kurmu, Aba eklinde dayankl kumalar kartmaya balamsa da daha ileri gtrlemedi. ok gemeden kapand. nk Rumelide ve Karamrsel'de fabrikalarda yaplan ayaklar hem dzgn hem de ucuz olduundan, tccarlarca Isparta'ya getirilip satlyordu.
VAL NGLZ SAT PAANIN NC GEL

1299 (M/1882) ylnda, Mutasarrf Ahmet Cevdet Paa ay izin le stanbul'a gitmi, Tahrirat Mdr Emin efendiyi Vekil brakmt, Bu srada Vali ngiliz Sait Paa nc kez Isparta'ya geldi. Antalya Mu tasarrf Turhan Paa, Burdur Mutasarrf Akif Paa ve damad Emin Bey, Isparta'ya kadar gelerek Valiyi karladlar. Vali okullarn iki yl iinde gsterdikleri gelimeyi grerek, Maarif Komisyonu kinci Ba kan olarak, benim de l Rtbesile taltif edilmemi uygun grm, rtbe ve nian 1303 (M/1886) da gelerek bana verildi. Bu yl Isparta Kz Rdiyesi, retmen bulunamadndan kapand. Yine bu yl iinde, aylarca maa ve tayin bedellerini almayan Yalva l esi Redif Taburu Subaylar, Hkmetin Isparta'ya gndermekte oldu u 6000 Ksur kuru Jandarma Elbise Paras'n Svari Jandarmann elinden alm, ayrca Malmdr ve Sandk Eminini dverek, sandk odasna hcumla, sand am ve sandkta ne buldularsa hepsini aldk tan sonra, bir aylk maalar orannda, aralarnda blm ve senetle rini Kaymakam Tevfik Beyin suratna atarak, hkmetten ayrlmlar, Kaymakam ne yapacan arm, .Vilyetten sormu, Vali'de durumu stanbul'a yazmt. Seraskerlik makamndan gelen bir emirle, Afyon Karahisar Frkas Komutam Mirliva Seyfi Paa ile Sandkl ilesi Alay Ktibi Tahsin efendi soruturma iin Yalvaca gnderilmiti. Seyfi paa soruturmada birde sivil memurun bulunmasn Isparta Mutasarrflndan istediinden Mutasarrfn emrile, bu heyete Ben'de katldm.

Subaylarn aylk alacaklar saptandktan sonra, ilk alt aylk maalar gnderildii halde, Merkezdeki Yksek Rtbeli Subaylarn, bu paralar, ileyecek maalarna mahsuben aldklar tesbit edildi. Bu yksek Rtbeli Subaylarn fazladan aldklar maalarn, ilk gelecek havaleden kesilmesi, alaca bulunan subaylara hazineden maalarnn verilmesi suretile sorun bir sonuca baland. Daha sonra gelen Asker Mahkeme Yksek rtbeli subaylarn terfi ettirilmemelerine, sulu grlen dier subaylarn Yemen ve Trablusgarbe gnderilmelerine karar vermi, le Kaymakam Tevfik Beye, ilede birka bin dnm ba diktirmesinden tr Salise Nian verilmitir.
MUTASARRIF MEHMET AZZ PAA ZAMANI (1301 s= 1883)

zinli bulunan Mutasarrf Ahmet Cevdet Pasa, izninin bitiminde Mara sancana atandndan yerine Rumeli Beylerbeyi Payeli, Eski Vidin Mutasarrf Mehmet Aziz Paa geldi. Kendisi Birinci snnf muta sarrflklarda bulunmu yasl bir zat olduundan, Isparta'ya atanmas n Etbe Tenzili (= R. ndirilmesi) saym, hi bireye bakmadan, ks kn bir halde vakit geirmeyi yelemiti. Enfiyeden baka bir ey kul lanmaz, Zurafdan olan Naip Abdurrahim Efendi ve tuhaf szleriyle herkesi elendiren Tapu memuru Kedi Stk efendi ile sohbet ederdi. Mehmet Aziz Paann 1301 (M/1884) ylnda Mardin Sancana atanmasla yerine Bolu Sanca Mutasarrf Azmi Bey zade Ali Rza Bey geldi.
MUTASARRIF AZM BEYZADE AL RIZA BEY ZAMANI (1301-1303) 3= (1883-1885)

Yeni mutasarrf, bilgili ve dervi tabiatl bir adamd. Ailesi Harem dairesine smadndan, kendi parasyla, harem dairesine iki oda daha ekletmiti. Bu yln sonbaharnda, Isparta - Antalya osesinin Ruen Boaz bandan toprak dzenlemesine baland. Ve ilk baltay Mutasarrf Ali Rza bey vurdu. Karaaata yaptrlacak Hamam Onarm, Rdiye okulunun geniletilmesi, bir iki okul yaplmas ileri ele alnd. Havalarn kurak gitmesi nedenile, bu yl budayn az olaca, dnlerek vaktinde nlemler alnmas hususunda, Vali ngiliz Sait Paa

tarafndan stanbul'a yaplan bavuru is'af edilmediinden, Vali ngiliz Sait Paa stifa ederek stanbul'a gitmi ve yerine Devlet uras yelerinden Memduh Bey tayin edilmiti. stanbul'da, Padiahn huzurunda toplanan bir komisyonca, Konya, Ankara ve Adana Vilyetlerinin ihtiyalarnn saptanmas iin askeri meradan mfettiler gnderilmi, bu arada Konya'ya evvelce ad geen Osman Seyfi Paa ile yannda almak zere Edirneli Yarbay Faik Bey'in grevlendirildikleri renilmiti. Seyfi Paa Isparta'ya gelerek, asker ve sivil karm bir komisyon kurmu, Buday fiyatlarnn birdenbire ykselmesi karsnda, mltezimler elinde bulunan Budaylarn Fiyatlarn ndirmek Suretile satlmas ve okkas 3 Kurua kadar ykselen Ekmein 70 paraya satmas, salanmtr. Isparta'dan Konya'ya giderken, uranlan ilelerde ayni ekilde komisyonlar kurmu, halkn bir iki aylk yiyecei salanarak Konya'ya varlmt. Konya'da, ilk taksitte Osmanl Bankasndan alnacak 50.000 Lira, Fransa'dan satn alnan Unlar iin verilmi, unlar geldiinde yolda nemlenerek biraz acd grlm, halka parasz olarak datlmtr. Tccar ve Mltezimlerden de, ellerinde fazla buday bulunanlar, halka buday datmlardr. Bu gibi hayr sahiplerine Rtbe ve Nianlar vevilmitir. Ayrca Antalya Limanndan hracna izin verilmeyen 114.000 KLE Buday'n da, Isparta'ya nakli salanm ve komisyon elile muhta olanlara datlmtr. Bu nlemler sayesinde, Isparta ve evresinde Ktlk grlmemitir. Yalnz Yalva ve Karaaa ilelerinde, ihtiyalar, k nedenile, vaktinde gnderilemediinden biraz sknt ekilmi, daha sonra Akehirden ve Isparta'dan salanan budaylarla 36 gnde halkn ihtiyac tamamen salanmtr. Bu ilerle bilfiil (= aktif olarak) altm iin Salise Rtbem, Saniye Rtbesine evrilmitir. Mutasarf Ali Rza Bey'in, stanbul Hapishanelerinden kaan Mehmet Pehlivan adndaki bir aki yerine, Isparta ve Afyon'da yllardan beri oturduunu syliyen bir adam tutuklayarak stanbul'a gndermesi, ahsn aranan aki olmad anlalmasyla, Padiahn kendisine Bin Kuru Maa tahsis ettii, Mutasarrfn Azlile Rtbe ve Nianlarnn geri alnmasn emrettii bildirilmiti. Azledilen Mutasarrf Ali Rza Beyin yerine Mirimiran Rtbesinde Ahmet Ferit Paa atanarak Isparta'ya gelmiti. Eski Mutasarrfn

stanbul'a gittikten ay sonra hastalanarak ld duyuldu. Kendisi namuslu ve drst bir zat idi. Fakat Pehlivan Mehmet olaynda basiretsiz hareket etmi, damad Akif Beyin telkinile yanl hareket etmiti. Bu nedenle halk arasnda ad (Pehlivanc Mutasarrf) olarak kald.
MUTASARRIF AHMET FERT PAA ZAMANI (1303-1304) = (1885-1886)

Yeni Mutasarrf Ferit Paa muhacirlerden olup, sadece Okur - yazar ve Basit Dnceli bir kimse idi. Isparta'ya geliinin Drdnc aynda len kardeinin yetimlerinin haklarna gaddarane tecavz ettii, dier kardei, Zabtiye Meclisi azasndan Albay Dervi bey tarafndan Adliyeye ikyet edilmekle hakknda sahtekrlk davas alm olduundan Dahiliye Nezaretince mutasarrflktan Azledilerek, stanbul'a arld. Zamannda Menafi Sandklar, Ziraat Bankas adn ald. Birinci defa ube memurluuna Hseyin Hamit ve ktipliine Alarca zade Mustafa Hakk efendiler atandlar. (Not: Alarca zade, air, edip, trke ve trkeci olarak n yapm, Isparta eski mebuslarndandr. S.S.) Azledilen Ferit Paann yerine, Abdlaziz nazrlarndan Ferit Paann 2. Olu Saadettin Bey geldi. Eski mutasarrf Ferit pasa satamad arabasn ve ailesi fertlerinden bir ksmn Isparta'da brakarak, zaruret iinde, stanbul'a gitti. Kendisine niin bu kadar ihtiyatsz hareket ettiini sorduumda, Kars'ta bulunan emlk ve arazilerine, az vergi vermek iin, dk deer bitirdiini, Karsn Ruslar tarafndan igaliyle hicret ettiklerinde, ellerindeki vesikalara gre, kendilerine tazminat verildiini, bu parann ise emlk ve araz deerinin ondabiri bile olmadn, bu parann da hicret srasnda harcandn, bu suretle devlete az vergi vermek iin yaplan bir ilemin, kendilerini byk zarara soktuunu, zlerek, anlatt.
MUTASARRIF SADETTN BEY ZAMANI (1304-1307) = (1886-1889)

Yeni gelen mutasarrf Sadettin Bey, iki defa Topta Tmarhanesinde uzun sre kalm kak bir kimse idi. ocuk gibi oyuncaklarla oynar, iki ve sefahale vakit geirirdi. Zamannda hi bir eye bakmad. 4: Aralk 1304 (M/7. Aralk/1887) tarihinde Isparta'da geceleyin mthi bir Deprem olmu, Mutasarrf bundan ok korkarak den-

gesini iyice yitirmiti. Depremde yklan Hac Elfi eyh Mahalleleri halkna gerekli yardmlar yaplm, evleri mmkn olduu kadar onarlmt.
MUTASARRIF HAREMDEN IKAMIYORDU

Yine bu yl iinde, Eridir ilesi kyleri halk, Pavlu ve Barla bucaklar gibi, arazi yazmnda ok yksek ve gaddarane vergi yazldndan ikyeti olduklarndan, Isparta Merkez Vergi memuru Salih Mithat Efendi, vilyet emrile, tahkikata ve gerekli dzeltmeleri yapmaya memur edilmisede, Eridirin ileri gelen Tccar ve Eraf, Emlk ve Akar sahipleri, vergi dzeltmelerini karlarna uygun grmediklerinden, (Kylnn vergisi azalnca kendilerininkinin attrlacan dnerek), Mithat efendiyi tehditle, kyl lehine yaplacak dzeltmeleri nlemeyi baarmlardr. Ad geen zat, kaarak Isparta'ya gelmi ve durumu bildirmi olduundan, tadilatn (= dzeltmelerin) Isparta dare Meclisince yaplmasna karar verilmi, vilyet de bunu onaylamt. Bunu haber alan kyl, oluk, gen ihtiyar, kadn erkek yzlerce kii rlplak Isparta'ya dklp gelmeleri zerine, tela den Eridir aalar, savc yardmcs dier Mithat Beye, bavurarak, ilk kararda durulmasn istediklerinde, Mithat bey Bu gibi sorunlarn yerinde zmlenmesi gerektiini, bu zmlemeyi beenmiyenler olursa, bunlarn stinaf Mahkemesine bavurabilecekleri yolunda bir karar vermi, Liva'ca Tadil lemleri'nin yaplamyacan Resmen bildirmi, Mutasarrf silhla tehdit ederek meclisi idare kararna ve vilyet emrine uymamasn salam, mutasarrf, harem dairesinden, Resmi Grevine kamaz olmutu. Savc yardmcs Mithat Beyin o sene Ramazannda alenen iki itii ve oru yedii, bir iki Mslmana da zorla oru yedirdii, minarede ezan okumaya kan mezzin iin Trklerin eei yine anrmaya balad. dedii sabit olduundan Adliye Nezaretince Meslekten tard edilmi ve stanbula gitmi olmas nedenile, Mutasarrf Harem dairesinden karak iine gelmeye balamt. Fakat Mutasarrfn da ikiye dkn oluu, bilhassa Rum Mahallelerinde, iki alemleri yapmas, halk rahatsz ediyordu. Ceza mahkemesi reisi Seydiehirli kadlardan Rait Efendi dahi iret dkn ve mutasarrfa hemhal olmas da dedikodulara yol amt. Nihayet Eridir kyllerinin ikyetleri zerine, Burdur Eski Savc yardmcs Tahir Efendi Isparta'ya gelerek tahkikat yapm, o srada Isparta'ya gelen Konya Valisi Srri Paa'da ie el koyarak, halka kanunsuz olarak ykletilen Fahi Vergiler indirilerek, kasaba eraf ve emlk sahiplerinin vergileri arttrld.

Vali Srri Paa'nn, tedavi iin zmire gitmesi ve orada lmesi zerine yerine gelen yksek rtbe sahiplerinden Hac Hasan Bey Vilyet dare Meclisi azasndan Konyal Tahir Paa ile tefti iin Isparta'ya geldiinde, Mahkeme azasndan Handan Zade Hac Hasan Efendiye misafir olmu ve mutasarrf hakknda yaplan ikyetleri dinlemitir, Fakat Vali Paa, Mutasarrf babas Ferit Paa dairesinden yetimi olduundan, mutasarrfn Isparta'da kalmasn uygun grmtr. Vali Hac Hasan Bey, Isparta'dan Konya'ya gittiinde, evvelce Adliye nezaretince meslekten uzaklatrlan Hac Hasan Efendiyi, Kumdakzade Mustafa efendiden boalan Isparta Belediye Bakanlna atam, ve kendisine Isparta'da geici olarak bulunan Birka Yz Hane erke Muhaciri'nin Konya'ya gnderilmeleri, gnderilinceye kadar kendilerine Gndelik verilmesi hususunda emir vermiti.
ERKE MUHACRLERN SYANI

Belediye bakan, paraszlk yznden, yevmiyeleri veremeyince, k ortasnda muhacirlerin Konya'ya gnderilmelerini emretmiti. Muhacirler k ortasnda gnderilmelerinin geri braklmasn rica etmek zere toplu halde Hkmet konana gelmekte iken, Mutasarrf sorup soruturmadan, kendisini vurmaya geldiklerini sanarak, barp armaya balam, gvenlik memurlar muhacirleri merdivenlerden geri evirmek iin silhla mdahele edince, dil bilmeyen erkesler, jandarmalara hcum ederek silahlarn ellerinden almlar ve kendilerini yaralamlar. Naip Tahmas Remzi Efendi muhacirlerin imamlarna Arapa hitabederek, sz anlatmaya alm, savc yardmcs Sadk ehabettin Bey ve ceza reisi pencereden atlayarak Telgrafhaneye snmlar, bir yandan Posta datcs Hurit Aann erke tercmanlyla, muhacirleri teskine almlar, bir yandan da Vali'yi ve Burdur Mutasarrfn makine basna artarak yardm istemilerdi. Valinin, hariten bor para alnarak, muhacir yevmiyelerinin denmesini emretmesi zerine, ardan hemen 7500 Kuru getirtilmi, muhacirlere datlm ve Burdur'dan yetien Zabtiyelerle resmi daireler muhafaza ve gven altna alnmtr. Bylece, kapanan dkkanlar alm, halktaki heyecan gemi, muhacirlerde yerlerine gitmilerdi. t Bu olaylarn kmas zerine, esmanin kendi zerine srayacan hisseden Vali, evvelce arka kt ve koruduu mutasarrfn derhal Isparta'dan alnmas'n Babliye yazm olduundan, bir sre sonra Kozan Mutasarrf, Rumeli Beylerbeyi Payenlerinden, Baban Zade Mustafa Zihni Paa ile Becayii yaplmtr.

Babanzade, denizden Antalya'ya gelmi ve oradan da gnde Isparta'ya gelerek grevine balam bulunuyordu. Eski Mutasarrf Sadettin Beyi hi kimse uurlamam, kendi kendine Isparta'dan karak, stanbula gitmiti. Sadettin Bey, kyafet bakmndan ipil Mahmut denilen bir berbere ok benzediinden kendisine halk arasnda ipil Mahmut derlerdi. Zamannda olan depremden sz edilirken ipil Mahmut zamanndaki Deprem denmezse kimse bir ey anlamaz. Zamannda, Yalva lesinde treyen rkenezli Osman Efe, Eri dir ve Karaaa ilelerinde bir iki yl Ekiyalk yapm ve Vali Srri Paa tarafndan Aksehirde yakalanarak Konya hapishanesine getirilmisede bir arpma srasnda mlstr. Fakat, ad geenin urad yerlerde kendisine yem ve yiyecek verenlerdene birok Biare, Cinayet Mahkemesine sevk edielrek er beser yl hapse hkm yemilerdir, erke gmenleri, Yalvacn Hykl kyne yerletirmek istiyen Kaymakam erke Rifat Beyi dverek ve tahkir ederek, yerletirme iine engel olmak istiyen kyller de ayni ekilde er beer yl Hapis cezasna arptrlmlard. Cezalarn stinaf Yoluyla incelenmesini istiyen kyllerden 40 - 50 kii Isparta'ya getirilmiti. Kaymakam Rifat Beyin Mabeyin Miri Gazi Osman Paann kayn biraderi olmas, ve Osman efe iinde; kyllerin susuzluunun aikar bulunmas nedenile, gerek bunlardan gerekse ilk rastlad erke isyanndan kukulanan Muavin Sadk bey izinle stanbula gitti. Ben, 1307 ylnda stinaf Mahkemesi azas olduumdan, muavinlik vekleti de bende bulunuyordu. Bu grev nedenile Mutasarrf Baban zade Zihni Paay karlamaya gidecek Belediye Hey'eti arasnda ben de vardm,
MUTASARRIF BABANZADE ZHN PAA ZAMANI (1307-1308) = (1890-1891)

Antalya'ya yakn Hafz Mehmet Bey iftliine kadar gittik. Orada, eskiden tantmz, Antalya erafndan Cemal bey'le dertleirken, Ce mal bey : Anadolu byle Topta Tmarhanesinden km mutasar rflardan, amirlerden ne vakit kurtulacak?.. Payitaht saltanat (= Ba kent) Anadolunun slahat ve terakkisine ne zaman bakacak? Zavall Anadolumuz, hem hertrl skc mkellefiyetler (= Ykmllkler) altnda ezilir, nemde ar cezalarla hapishanelerde rtlr. Acaba bu stanbul Erbab istibdad ve sefihlerinin Rumeli'yi, Arabistan', Kr-

distan' bitirip de, Anadoluya bu derece saldrmalar ne vakit, son bulacak?.. Bari bu gelecek Mutasarrf paa adamakll bir kimse olsayd da, halkmz biraz teselli bulsayd diyordu. Biz henz sylememizi bitirmeden, akam ezan sonunda Mutasarrf Paa geliverdi. Ho geldiniz dedik. Baz n grmeler yapld. Kendisinin alim ve arif, zeki ve tecrbeli bir siyaset adam olduu, ailesinin tarihen tannm, eski Badat erafnn torunlarndan olduunu rendik. Yukarda konutuumuz eylerin yaknda iyilie dnecei umuduna kapldk, Ertesi gn iftlikten hareketle, ine iftliine geldik. Geceyi orada geirdikten sonra ertesi gn Isparta'ya geldik. Yeni Mutasarrf Isparta'da slm Birlii konusunda nemli bir konferans verdi. Bilgisi ve iyi konumas sayesinde oturduu sandalyay dolduruyordu. Genlere, ilerici grnmek hevesile iki imemelerini tenbihledikten sonra, erkes muhacirleri iin her harmandan birer inik buday verilmek, zenginlerden para yardm toplamak suretile sala nan paralan, vererek, onlar Konya, Ilgn ve Akehir yrelerine gnder di. Osman efe sulularndan ou beraat ederek kylerine gittiler. Mutasarrf Paa afii Mezhebinden olmakla beraber, Hanefi mez hebinden olanlarn sorunlaryla da ilgileniyordu. Kendisi Nargile ve ay'dan baka bir ey imez ve Satran oynard. Ceza reisi Rait efen dinin yerine gelen ankrl Sadrettin Efendi, iyi Satran bildiinden, Vali paa sk sk onunla satran oynard, Seyredenler de bu sayede Sat ran rendiler. Zihni Paa Zamannda, halktan salanan 30.000 Kuru kadar yardmla Halil Hamit Paa Camii onarld. Ulucami yannda yeni bir Belediye Binas yaptrld. Zihni Paa, o srada yeni balayan Halclk' tevik iin bir irket kurdurdu. Kendisi de nemli miktarda Hisse Senedi satn ald. Ve kendi Harem dairesine Hal Tezghlar Kurdurarak ailesinden bazlarn hal dokumaya altrd. Kz Rdiyesi tekrar alarak derslere baland. Bir Rum kadn rencilere Halclk retmek zere retmen olarak tayin edildi. Kadnlar arasnda Halcla heves edenler oald.
MUTASARRIF GRC YAHYA DEDE PAA (1308-1311) ,= (1891-1902)

Zihni Pasa, bir sre sonra Antalya Mutasarrf, ile Becayi ederek Antalya'ya gitti. Yerine Antalya mutasarrf, Rumeli Beylerbeyi payelilerinden Grc Yahya Dede Paa Isparta'ya geldi. (1308/M. 1891)

Bu yl Isparta arsnda byk bir Yangn oldu. Belediye Bakanlna Meclisi dareden istifa eden Danaba zade Hac Mustafa Bey getirildi. dare Meclis azalna Abdullah Paann lm zerine Afardan gelerek Isparta'ya yerleen kardei Tahir Bey atand. Kardeinin kzlarn oullarna alan Tahir Beye, Hanedanlk nedenile, kardei Abdullah Pasa gibi Mirilmeralk Payesi verildi. Bylece Tahir bey de Tahir Paa oldu. Kardeinin konaklarna yerleti. 1309 (M/1892) ylnda nc kez Isparta'ya gelen Vali Hac Hasan Bey Liva merkezine bal Senirkent bucann, bir saat uzaklktaki Ulu borlu kazasna balanmas normal iken On saatlik Isparta'ya balanm olmasn uygun grmiyerek, Senirkendin eskisi gibi Uluborluya balan masn emretti. Burdur ve Antalya'y tefti etmek zere Isparta'dan ay rld. Vali Antalya'da bulunduu srada, acele Saraya arlmas nedenile ayrld. Yerine, stanbul Mlki Memurlar Komisyonu Bakan Rumeli payelilerinden Dervi Ali Kemali Pasa Konya valiliine atand.
Isparta'DA HALICILIK NASIL BALADI?

Zihni Paa zamannda alan Hal irketi epiyce byk hallar karmaya ve bu sanat kylerde ve kazalarda gelimeye balamken do rudan doruya Avrupa ile i yapmak sevdasyla, 7 - 8 Yz Liralk bir parti'nn parasn dolandrdklarndan, stanbul'da alan davay da izletemediklerinden, ortaklara kr datmak yle dursun, sermayelerini dahi kurtarmak imkn kalmad.. irket feshedildi. Hissedarlar zarara ura dlar. Buna ramen Dr. Bodosaki ile Etreli zade Mehmet Efendi zel tezghlar, resim- ve boyahaneler kurarak bu sanat yrtmeye alt lar. Etreli zade, sonradan. zarar ederek ii brakm, Bodosaki ve kar deleri, zmir'de bulduklar yeni alclar sayesinde, ii ilerleterek, zengin olmulard.
Halcln gelimesinde, Isparta'da srgn bulunan Ermeni Haik Usta n ayak olmu, yeni bir Makas icad ederek beratn almt. Bu Haik Usta, zmirde oturan Ispartal Agopolu ve mahdumlaryla iliki kurarak, onlarn yardmyla Isparta'da ark Hal Kumpanyas'n kurmu, kendisi de Direktr olmutu. Bu irket sayesinde, halclk kylere kadar yaylmtr. Halen almakta olan ark Hal Kumpanyas bu ciddi giriimin rndr. .

Isparta Mutasarrf Grc Yahya Dede Paa Batum ileri gelenle rinden olup yal ve tecrbeli bir zat isede ok yal olmas nedenile i leri olu Enis Bey'e brakm, Enis bey her i de tek bavuru yeri haline gelmiti.

Mutasarrf beyin, Isparta'dan karlmas yasaklanan Ermenilerden birine zmire gitmek zere vesika vermesi, Isparta'da treyen baz Bum Tedhiilerin (= Terristlerin), zengin Rumlardan er beer yz lira Fidye'i Necat (= Kurtulmalk) istemeleri karsnda hi bir is yapmamas, Mabeyni Hmayun'a (= Saraya) duyurulduundan Paa Derhal Azledilmi ve yerine Amasya mutasarrflndan ayrlm, Rumeli Beylerbeyi Payeli Arnavut Mehmet Ali Paa gelmiti. (Bu paa, eski, Konya valisi ve eski sadrazam Ferit Paann Enitesi idi.)
MUTASARRIF ARNAVUT MEHMET AL PAA ZAMANI

(1311-1312) = 1894-1895) Arnavut Mehmet Ali Paa, liyakat ve doruluu ile mehur, kendi iine kendisi bakan bir Devlet Adam idi. Dede Paann Isparta'dan ayrlndan sonra yapt ilk toplantda, meslek ve programn aklam ve ie balamt. Mutasarrf paa ilk defa Belediye, Maarif ve Evkaf ilerini ele alarak Maarif Komisyonu ikinci bakanl zerimde kalmakla birlikte, Vakf ilerinin dzeltilmesi iin 1. Mart. 1311 tarihinden balayarak, Beni Sancak Evkaf Mdrlne atamt. ou, ahslarn elinde kalm, vakf mallar derleyip toplamaya baladk. lkokullarn yapm konusunda Ulema ve halka vaaz ve nashatta bulunan Naip Ebubekir Hilmi ve Ceza reisi ankrl Sadrettin efendilerin szleri tesirli olmaya balad. Sadrettin efendinin kendi yazp bastrd eser, sancan her yanna datld, ve ulema bu eser den ok eyler rendi. Bylece Medreselerden yobazl kaldrmay baardlar. Bu sayede ilkokullar iin de bir hayli Ba topland. Bunlarla yeni okullar ald. eitli olaylar nedenile, Mutasarrf Paa aleyhinede Vilyete yaplan ikyetlerin ou sabit grlmemi, ancak Belediye Bakanlna Hac Mustafa beyin Seilmeden atanmas yolsuz grlerek, seim evraknda en ok oy alan ye Ben olduumdan Bakanla Benim getirilmem tensip edilmiti. 14. Temmuz. 1311 (M. 1894) tarihinde Isparta Belediye Bakanlna baladm.
BCZADENN BELEDYE BAKANLII VE YAPTIKLARI

Mutasarrf Paa, kendi ocuklar ve memurlardan istiyenlere ve Rdiye rencilerine Franszca retmek zere, kendi kesesinden maa vererek bir Franszca retmeni getirtmiti. Ziraat Bankasnn baz memurlar Franszca renmeye balamt.

Mutasarrf paa, Belediye Hesaplarnn ve ilemlerinin slahn emrettii iin, Belediye hesaplar Ziraat Bankas usulne gre tutulmaya baland. Bir Belediye Eczanesi almasna karar verildi. Yerlilerden, yal Yarasmos Efendi'den baka diplomal eczac bulunmadndan, yerli doktor ve eczac yetistirilmesi'nin zaruret halini ald grld. (Not: Dedem Bczade Sami efendi, mebus olunca damad babam Hsn'y eczac, akrabadan Ziya beyi Doktor yetitirmi, ikisi de Isparta'nn ilk Trk eczac ve hekimi olarak Isparta'da grev yapmlardr. S.S.) iek as'nn yeni usule gre yaplmasna baland. (Not: O zamana kadar iekli hastalardan, cerahat alnarak, ocuklar alanyordu. S.S.) Eczac Yarasmos efendinin eski illar satn alnarak mha edildi. Yeni ve taze illar getirtilerek alan Belediye Eczanesinde halka satlmaya baland. Fransa'dan 450 Para Cerrahi Alet, Doum malzemesi, ile bir Mikroskop getirtildi. ngiliz Sait Pasa zamannda yaplmasna karar verilen Hastane'nin yapm hazrlklarna baland. Burdur'dan Isparta'ya naklini isteyen iek as yapmaya yetkili Muhsin efendi tarafndan Sancaktaki btn ocuklara iek As yaptrlmaya baland. zmir'de Dr. Operatr Mustafa beyle anlama yaplarak, mesaneden ta kartma ameliyatlar daha ucuz ve kolay olarak zmir'de yaptrlmaya baland. O zamana kadar Taak Oullar ocanda, canavarca usullerle mesane ta karanlarn almalar yasakland. Mezbaha (= Kanarada) da kesilen etler veteriner kontrolnden geirilerek damgalanmaya baland. Berberlerin kr usturalarla, kel salarn kazyarak ocuklara kellik alamalarn nlemek zere, sa kesmeye yarayan yeni Tra Makineleri getirtildi. Usturalarn her tratan evvel Alkol veya lizol'da temizlenmesi usul mecbur edildi. Kasaplarn salhanede, dellaklarn ve natrlarn hamamda, alarn lokanta ve aevlerinde alabilmeleri iin slk muayenesinden gemeleri zorunlu klnd. Belediye zabtas bulunmas gereken 6 yerde Karakol inasna baland. Ve ilk olarak ay ve Ferahiye karakollar yaptrld ve buralara yeteri kadar jandarma ve zabta memuru konuldu. ehrin asayii dzene girdi. (Not: Yukardanberi saylan, bugn iin gayet normal grlen tedbirlerin o zamanki Isparta'da, ilk kez alndn belirtmek isteriz. O tarihe kadar byle uygulamalar yoktu. Bczade lk belediye bakanlnda bu nlemlerin alnmasn salayan ilk msbet grl adam olmutur. S.S.)

MUTASARRIF HSEYN HSN BEY ZAMANI (1312-1322) = (1895-1904)

1. Aralk. 1312 (M/14. Aralk. 1895) tarihinde Isparta Mutasarrflna stanbul'daki Ermeni olaylarna ad karan Beyolu Polis Mdr zmitli Hseyin Hsn Bey aktan atanarak geldi. Hi bir eyden haberi olmayan Eski Mutasarrf Mehmet Ali Paa, yeni mutasarrfn anzsn kp gelivermesi karsnda ararak stanbula gitti. Mutasarrf Hsn Bey, daha nce Polislik ve zabta idaresinden baka bir iste ve mutasarrflk meslekinde bulunmadndan, ilk gnler ilerin gidiini incelemekle ve izlemekle vakit geirdi. 1312/M. 1895 ylnda Isparta'ya gelen Konya Valisi Ali Kemali Paa Isparta - Burdur osesinin ikmali ve 1313 lkbaharna kadar Isparta Dinar osesinin de bitirilmesi iin emir verdi. Fakat, kendisi yollarn bitmesini gremeden Konya'da ld. Yerine, Devlet uras yelerinden Avlonyal Mustafa Paa zade Ferit Bey tayin edildi. 1314/M. 1896 yl Austosunda ilk olarak Isparta'ya gelen yeni vali Avlonyal Ferit Bey, ilelere gitmi bulunan Mutasarrf Hsn Bey'in Grmek ve Grmek zere gelmeyi istemesine ramen Vali kendisini grmek istememi, Mutasarrflk vekilliini yapan Naip Adil Molla ve Isparta Askeri Mirlivalnda .(= Liva Kumandanlnda) bulunan, brodan yetime Mirliva (= Askerlikte lk paalk Rtbesi) olan brahim Paa ile tefti gezisini tamamlam ve Isparta'dan Burdur ve Antalya sancaklarna gitmek zere ayrlmt. Konya valisi, Ferit Bey, gitmeden nce, Isparta Ziraat Bankas Memuru Hseyin Hmit Efendi'nin baka bir yere gnderilmesi, Savc yardmcs Halil efendi'nin azledilmesi, benden boalan Belediye bakanlna Miski zade Mehmet Aa'y Bakan atamas, Maarif komisyonu bakanlna brahim Paa'y getirmek gibi birtakm icraat yapmtr. Valinin, Keiborlu'dan Konya'ya dnerken Isparta - Dinar yolunun bitirilmesi hususunda iddetli emirler vermesi zerine, mutasarrf bu ii de Yol Komisyonu Bakan olan brahim Paa'ya vermiti. Isparta'nn en yksek rtbeli askeri komutan olan brahim Paa yaplacak birok iler dururken, evvelce yaplm ve bir ay iinde yaplmas imknsz okullara birer ad takarak yeniden al trenleri yaptrm, hatta kepeci mahallesindeki khne ve harap bir ilkokula, kz okulu farzederek Feridiye adn vermiti.

Paann bu baarlar (!) Valilike takdir edilerek nc Osmanl Nian ile dllendirildi. 1315/M. 1898 ylnda, Mutasarrf Hsn Bey, ileleri teftie ktnda, Mutasarrf vekletini yine brahim Paaya vermiti. Bu srada len Isparta Mfts Mehmet Tahsin Efendi'nin yerine Eraf tarafndan seilen akir zade Mft Mehmet akir Efendiye halk ve esnaf itirazda bulunmular, brahim Paa bunlara, hain muamele ederek, susturmutu. brahim Paann, Harp Divan Toplantsna katlmak zere Konya'da bulunduu bir srada, Isparta'ya gelen Vali Ferit Bey, Paann, maarif iindeki icraat ve maruzatyla, ose iinde ve ahaliye yapt muamelede, gerek d ve Haksz davranlarda bulunduu, enitesi eski mutasarrf Mehmet Ali Paa aleyhinde bulunan Ylanlolu Tahir Paa ile birleerek, Mehmet Ali Paa zamannda atmz Belediye eczanesini kapattrd, a memuru Muhsin efendiyi, kanun ve emirler dnda, bir kararla iten uzaklatrd, halkn ve bir ksm subaylarn kendisinden ikyeti olmalar nedenile, ad geen brahim Paa'nn Terfian Rumeli cihetine naklini salam, yerine Mirliva (= Liva Komutan) Arnavut Tahsin Paa gelmiti.

(Resim; 8) Isparta Askerlik Dairesinin 1904'deki i l k ekli. (Halen mevcut)

Tahsin Paa, askeri grevinden baka ilere karmayan, tecrbeli bir zat olduundan, ksa srede, Sivil Asker arasndaki anlamazlklar gidererek kendisini halka sevdirmiti. Halkn da yardmyla, Askerlik dairesinin eksik gediini tamamlatmt.

Bu yl iinde, Afar aarn alan ve ileri yerinde grmek zere Afara giden Ylanlolu Tahir Paa, Eridire dnerken kaykta Fel olmu, Isparta'da yaplan birka aylk tedaviden sonra lmtr. Bu zat, byk kardei Abdullah Paann lmyle, kzlarn oullarna alarak Isparta'ya yerlemi, Isparta'da bulunduu 12 yl iinde hayr kurumlarnda ve dare Meclisi yeliinde hizmeti gemi Hanedan'dan idi. (Tanr Rahmet Eyliye.) Mutasarrf Hsn Bey, 1322/M. 1904 ylna kadar sren 10 yllk memuriyeti srasnda sancan merkez ve ilelerinde pekok iler yapmtr. Liva Komutan brahim Paa'nn da, Yunan harbinde ve Havran isyannda Isparta Askerlik Dairesi'nin yapmnda gsterdii gayret vlmeye deer. Bu sralarda, Naip Adil Molla, sresini doldurarak gitti, yerine Abdlhamidin, tahttan indirilii srasnda eyhlislam olan Ziyaeddin El'endi'nin kardei Servet Efendi naip olarak geldi. Ceza reisi Sadullah bey terfian baka yere gitti, yerine Ibradl Asaf, savc yardmclna Mesut ve Hulki efendiler, Tahrirat Mdrlne Antalya'da srgn bulunan stanbullu Cemal bey geldiler. (1315/M. 1907) Cemal beyin hanm, slm Kynden bir Miralayn kz olmasyla, hanmn olan kardei Eczac Mehmet Ali Bey ve kocas Cemal bey, Isparta'da yerlemek ve atalarnn ocan enlendirmek istemiler ve yeni usul tarm yapmak zere kyden arazi edinmek ve Isparta'ya yakn llsaz ve Yumruta yresindeki Yabani Zeytin aalarn alayarak zeytincilik yapmak hevesine kaplmlarsa da, Cemal beyin Teke Sancan-daki hizmeti srasnda yapt baz yanl iler nedenile azledilerek, Konya'da oturmas emredildiinden, mecburen Konya'ya gitmesi zerine, yerine Tahrirat Mdr olarak yine Antalya'da bulunan Srgn Jn Trklerden Dersim Mebusu Ltfi Fikri Bey geldi. Bu da ok durmadan, yine srgnlerden Nide'de oturmaya mecbur Tahrirat Mdr Bahriyeli Fuat Bey ile becayi ettiler. Memleket idaresi bu ekilde yryp giderken, Isparta kadlna Balkesir Mebusu olan efik Bey, Ceza mahkemesi Bakanlna Sedat, Savc yardmclna Refik beyler ve Sorgu yarglna da Parmaksz Ali Efendi geldiler. Bunlar, Mutasarrfn baz giriimlerini kanuna aykr bularak engel olmak istemiler aralar alm biribirlerini ikyete balamlard. 1318/M. 1900 ylnda nc kez Isparta'ya gelip giden, Konya Valisi Ferit Bey, vilyet ve mlhekatnda birka yl iinde grlen ilerlemeler sebebile, Vezirlik Rtbesine ykseltilerek Ferit Paa unvann

almtr. Bu ykselite, en ok i gren Isparta mutasarrf Hsn Bey in rolnn byk olduunu takdir eden Vali, Mutasarrf koruyucu kanatlar altna almtr. Bu gezisinde Aciz yazar'da Isparta Belediye Bakanlna getirmi olduundan, Isparta'da mar ve na ilerine devam olunuyordu. Vali Paann korumasyla, Mutasarrf hakkndaki ikyetler etkili olmamsa da, Mutasarrfn ikyetiler hakkndaki tahkikat istei zerine Adalet Bakanlndan Mfetti Bedirhan zade Emin bey gelmi, yaplan soruturmalarda sorumluluklarn gerektirecek sebebler bulunamamt. Ferit Paann, sadrazamla atanmasyla boalan Konya Valiliini gelen Tevfik Bey, Isparta'ya geldiinde, Mutasarrf Hsn Beyin Isparta - Eridir osesi yapmnda altrlan Mkellef Amelelere kanunun emrettiinden fazla i yaptrd ve bu maksatla Cebir ve iddet Kulland yolunda ikyetler yaplmt. Yeni Vali Findos kylerine kadar bizimle tahkikata gitti. Kyde yaplan yeni cami ve okulu grd. Yolu kazdrarak inceledi. Hereyin mkemmel ve ucuz yapldn grd. Yolu gren ve halk dinleyen vali Bunu grnce gerekten halka zlmettiiniz anlalyor. dedi, biz de cevaben : Efendim, biz zulmn tarifini, hereyde hak ve Hakikat'a saygl olmamaktan ibaret biliriz. Bir iin doru ve ucuz yaplmas temsil ettiimiz milletin hakk'dr. Bu hakkn korunmasna dikkat edilmezse halka Zulm yaplm olur. alp rpmak, stnkr ve kt is yapmak ise milletin hakkn almaktr. Biz herkesin millet ileri iin drt gn, kusursuz almas gerektiine inanyoruz. Bunun iin muntazam barakalar kurarak i grenleri, sabahtan akama kadar muntazam altrdk. Drt gnde yapacaklar ii iki gnde yapp kylerine gittiler. Bu disiplinli almay grenler, beenmemi bizi ikyet etmiler. dedik. Vali, Allah almalarnz mekr etsin. Keke her memur sizin gibi zulmetse de, byle baar gsterse, bu memleket ksa srede rnek bir lke olur. dedi. Vali Tevfik bey Konya'ya dnnde Bursa Valilii grevine atan dm renerek, Bursa'ya gitmi yerine Ayandan Faik Bey gelmiti. Faik bey, bir yl sonra, yannda mektupusu Adem Vahiy Bey olduu halde, dolamak zere, Isparta'ya geldi. O srada Adliye Mfettii Emin Bey'de Isparta'da oturmaya memur edildiinden ailesini getirmiti. Vali Bey, Mutasarrfla Adliyeciler arasndaki ekimeyi renerek, iki taraf da bartrmak iin ok alt fakat baaramad. Bu defa, Burdur Mutasarrf Mahmut Nazm Paa ile Aydn vilyeti Adliye Mfettii Nideli Galip Bey'i tahkikata memur etti. Bu zatlar da Isparta'ya gelerek soruturma yaptlar. Fakat Mutasarrfn bu gne kadar gelip gi-

den mutasarrflardan daha ok ve daha iyi iler yaptn anlayarak lehinde bulundular. Bu durum karssnda Naip efik bey istifa etti. Sedat ve Refik beylerle, mstantk Mehmet Ali bey baka yerlere nakillerini istediler. Isparta Mutasarrf H. Hsn Bey de, Antalya mutasarrf Bedirhanl Kenan Paa'nn azledilmesile boalan Antalya Mutasarrflna naklen tayini iin Sadrazam olan, eski Konya valisi Ferit Paa'ya bir mektup yazarak dilekte bulundu. Ve Isparta'ya geliinden 10 Yl Sonra Antalya Mutasarrflna atanarak ayrld.
MUTASARRIF MAHMUT NAZIM PAA ZAMANI (1322-1324) = (1906-1908)

1322/M. 1906 ylnda, Mutasarrf Hsn beyin yerine Burdur Mutasarrf Mahrtut Nazm Paa geldi. Bu arada Liva Tahsin Paa'nn lm zerine yerine slak Paa, Miralay Sadk beyin Afyon'a naklile yerine Ahmet Bey, Muhasebeci Vehbi beyin Burdura gitmesile yerine Arnavut Ali Rza bey, Tahrirat mdrlne Seydiehirli Sabit, ceza reisliine Haini, Savc yardmclklarna Necip ve Ali Ulvi beyler, Naiplie Abdlhalim efendi gelmilerdi. Bylece Sancan yksek memurlarnn hepsi deimi, yeni ahslar gelmiti. Mutasarrf Hsn Bey zamannda 1315/M. 1897 ylnda iddetli bir sel gelmi, Tabakhanenin stndeki nar aac yanndan duvarlar ykarak Hisar efendi ve Tabakhane mahallelerini su basm, daha aalar Mutasarrfn evvelce yaptrd duvarlar sayesinde, baskndan kurtulmutu. Mutasarrf Hsn bey zamannda, Ulucami, birok kprler, oseler, ilkokullar, dadi Okulu, Hastahane, gllkler, dutluklar ve buna benzer pekok bayndrlk eserleri yaplm olduundan, halk, byk kk, kadn - erkek, renciler, ulema ve hocalar hepsi ehir dna kadar karak, ou Burdura kadar Mutasarrf Hsn Beyi uurladlar. Sevgi ve kranlarm bu ekilde gsterdiler. (Aklama: Yukarda ad geen Byk nar, Isparta iinde yzyllarca yaam, nar aalarnn kincisi olup, birincisi Hergele Meydannda Aladdin Camii avlusunda, olup iki defa tepesi yanm, 8-10 arn apndadr. kincisi, 6 - 7 arn apnda, ii bo olup 8 -10 kii alacak bir oda gibidir. ncs Ayazmana'daki nardr. zerinde, 1000 ylnda yazlm bir tarih vardr. Durumuna gre 300 - 400 yllk olduu anlalyor. Tabakhane yaknndaki narn boluunda, ler - Yedilerin gece-

(Resim : 9) Mutasarrf Hsn Bey zamannda yaplan idadi Mektebi. Yapl srasnda.

(Resim : 10) 1914 Isparta depreminden sonra st kat yklan idadi Mektebi. Bu ekli ald,

leri toplandna inanrlar. Bu nedenle, iinde bazlarnn Mum yaktlar grlr. Dier iki nar hakknda byle bir inan yoktur.) 0 Isparta'ya atanan Burdur Mutasarrf Nazm Paa, ayrlan Hsn beyi Burdura kadar uurlamaya gelenleri grnce, Isparta'ya gelir gelmez, khnelemi Harem Dairesini onartp genileterek, Adliyeye teslim etmek istemi, kendisi Tabur ktibi Aziz Efendinin evini kiralayarak orada oturmutur. Evvelce yapm kararlatrlan tnas Rdiyesini iki katl olarak yapmaya balayp dier inaat iin para bulmaya alrken, 1324/M. 1908 10 Temmuz (23. Temmuz) gn Merutiyet ilm zerine, daha nce yapt baz ho olmayan hareketleri yznden, halkn ikyetlerini zerine ektiinden bir gece iinde Isparta'dan ayrlarak, istanbul'a hareket etmitir.
ISPARTA'DA MERUTYET NEDEN BR GN SONRA LN EDLD? MUTASARRIF ANSIZIN NEDEN AYRILDI?

yle ki: Mutasarrf Nazm Paa, drst ve olduka bilgili bir ihtiyar olduu halde, zamannda stanbuldan getirttii Naip rpanl Zade Hoca kr efendi, Tahrirat mdr Tokatl Hac Rif'at Efendi, Tapu memurluuna Burdurdan getirttii Hac brahim Efendi, Muhasebeci Nurullah ve telgraf mdr Faik efendilerle, sk fk olup, ho vakit geirmeye balamt. htiyarl nedenile, idare ilerini Tahrirat Mdrnn eline brakmt. Konya valisi Faik Bey'in zmire naklile yerine gelen Vali Cevat Bey, tefti maksadyla Isparta'ya geldiinde, kimsenin bilmedii bir nedenle, Keiborlu'nun Isparta'dan ayrlarak Burdur'a balanmasn istemi, bu da Ispartallan kzdrmt. htiyarl sebebile, idare ilerini Tahrirat Mdrnn eline brakm olduundan, Hrriyet lnn bildiren telgraflar, geceden gelmi iken bunu saklayarak, Isparta'da merutiyet ilnn birgn sonraya braktrm olmas, o srada Dahiliye Nazr bulunan Hakk Paann, Merutiyete kar olanlarla, halk nazarnda yolsuz hareketi grlenlerden deitirilmesi gerekenler'in isimlerinin acele bildirilmesi gizli ifre ile kendisinden sorulduunda, yukarda adlarn saydmz yaknlarndan gayri btn mlkiye, maliye ve adliye memur ve grevlilerin deitirilmesi gerekecei yolunda hazrlad bir ifreli telgraf, telgraf memurlarnca pheli grlerek, btn memur ve mstahdemlere, duyurulmu, byk bir kalabalk kendisine hcumla, yazd ifreyi zorla zdrp gerek anlalnca hep bir azdan : Behey Allahtan kork-

maz, Peygamberden haya etmez, mau ve matuh (= Bozuk ve bunak), Merutiyet idaresinden holanmayan birinci kii o sensin.. Gelen telgraf 24 saat sakladn. Biz Merutiyet severlerin Belediyece dzenlediimiz trenlere ve enliklere katlmadn.. Selnikte, hanmna ait Gazi Evranus bey evkafndan ylda bin altndan fazla para aldnz, kendiniz de irat sahibi olduunuz ve ocuklarnz bulunmad halde, bizim gibi oluk ocuk sahibi, az gelirli memurlar, kendi ktlklerinize kurban etmeyi nasl uygun buluyorsunuz? demeleri ve ahaliden bazlarnn telgrafla valiye bavurarak, memurlarn da ayni ekilde ikyet etmeleri zerine, hemen o gece gerek kendisi gerekse Tahrirat mdr azledilip Isparta'dan karlm ve veklet Miliva shak Paa'ya verilmiti. Birka gn getikten sonra btn eraf ve esnaf, belediye dairesinde toplanp, muarzlar kalkm olduundan bahisle Isparta Mutasarrfln kabul ve istida etmesini Antalya'da bulunan Eski Mutasarrf Hsn beye telgrafla yazmlar ve rica etmilerse de, bu telgraf kendisinin izinli olarak stanbula gitmek zere Vapura bindiinde eline varm, ok memnun olduunu ve mazur grmelerini bildiren bir telgrafla cevaplamt. Memleket bir mddet shak Paa'nn vekilii ile ynetilmi, naip ve muhasebeci gibi akll yneticiler de kendisine yardmc olmulardr. Bu srada, stanbul'da Meclisi Mebusana gnderilecek Mebuslarn Seimi yaplarak Isparta Sancandan Muharriri aciz (= Bczade) ile Eridir erafndan Burhan Zade Hac Eref Aa mebus seilmemizle, Belediye Bakanlna eski seimde ok oy alanlardan Arapzade Mehmet evki efendi tayin olunmu, yeni seimlerin yaplmasyla da ad geen ounluk kazanp Belediye Bakan olmutu. Isparta Mutasarrflna Dahiliye Vekili Hakk Paann okul arkadalarndan, birinci snf ile kaymakamlnda altrlan Rt Bey adnda bir zat tayin olunup geldiinde, Merutiyet daresi uygulanmaya balanarak Sancan iki Mebusu, Kasm Ay balarnda stanbula, grkemli bir trenle uurland.
4. Aralk. 1324 (M/1908) tarihinde Meclisi Mebusan ald. 31. Mart. 1325 (M/13. Nisan. 1909) Facias'n douran karklk sonunda 14. Nisan. 1325 (27. Nisan. 1909) da Sultan Mehmet Reat (= V. Mehmet) tahta kt. Merutiyet daresinin bu ilk padiah onuruna trenler, enlikler yapld. Herkes bir zgrlk havas iine girdi. Taraf taraf dernekler, kulpler almaya, hal ve istikbal iin herkesi tevik edecek uyarc mitingler yaplmaya baland.

Bylece, Merutiyet lnna kadar geen olaylar, mmkn olduu kadar ksa izgileriyle, anlatmaya altm. Bu suretle, nszde verdiim plna uygun olarak bu cildi burada sona erdirdim. Bu cildi Sonsz ve Muhtasar Tercmei Hlim'le bitireceim.
Bczade Sleyman Sami

Isparta Eski Mebusu

Hlsa'i Hitam' Kelm Ve Zbdei Mlhaza'i Encam

(Son szlerimin zeti ve dncelerimin sonu)

(Sonsz)
Tarih okuyanlarn bildikleri zere, Mverrihler, Tarih'i konusu bakmndan ikiye ayryorlar: Birincisine, Peygamberlerin hayat hik yelerinden ve semav kitaplardan bahsettii iin Mukaddes Tarih, ikin cisine milletlerin hayatndan, gelenek ve greneklerinden, kltr ve medeniyetlerinden sz ettii iin Genel Tarih diyorlar. Bizim yazd mz, her ikisinin konularn da ieren, fakat, sadece Isparta'ya mn hasr bir zel Tarih'tir. Bunu yazmaktan maksadm, nszde de belirttiim gibi, bugn k olaylar gemitekilerle kyaslyarak, gelecek kuaklara ibret alna cak rnekler vermek ve gelecekteki ihtiyalarmzn neler olabileceini belirtmektir. t Trk Toplumu, slm Dini, Kur'an ve Peygamber buyruklar (= Hadis'ler) esaslar zerine kurulmu bir cemiyettir. Bu esaslarda Halkla Hkmetler bir olduklar srece, memleket gelime ve ykselme gstermi, bu esaslardan sapldka gerileme ve kme belirtileri ortaya kmtr. Hicri 11. (M/17.) Yzyla kadar, devlet ve millet tam bir uyum iinde ftuhattan ftuhata komu, savalarda alnan ganimet ve ser vetlerle birok eserler ve abideler meydana getirmitir. Halk idareyi drst ve din kurallara bal grdke, devletine ve padiahna sevgi ve sayg gstermi, hilfet ve saltanat kutsal bir makam olarak tan mtr.

 Vaktaki, idare ve hkmet memurlar, halk zerindeki hkm ranl, genellikle kendi karlar iin kullanmaya balamlar, halk, byle ynetici ve memurlardan yz evirmeye balamtr. Gaddarca yaplan zulm ve basklardan korkarak, dtan itaatli grnmektelerse de, iten ie isyan ve ihtill yollar aramakta, zaman zaman daa kanlar, ekiyalk edenler, mala mlke tecavzde bulunanlar grlmek tedir. dareciler, din kurallarna uyarak, hak ve adalet tandklar srece baar salanm, bu yoldan sapldka sefaletler, felketler, gerilemeler, insnlk d haller grlmtr. nceleri Din ve Tanr uruna yaplan gaza ve cihad'lar sonralan komutanlara ve batakilere byk servetler ve karlar salayan birer ara haline gelmitir. Bu yolla servete kavuanlar, gurur ve azamet taslamaya balam, dinin yasaklad israf ve safahata ynelmilerdir. Padiahlar savalara gitmiyerek komutanlarn gndermeyi, kendileri kafes arkasnda ve haremde yaamay tercih etmilerdir. Sava ganimetleriyle zenginleen erkn ve mera'da, asl retici olan halk Taral, Renber, Reaaya gibi kltc adlarla hor grmeye ve bu toplumlara hayvan muamelesi yapmaya girimilerdir. Yavuz Sultan Selim'in, Veliahdi Kanun Sultan Sleyman'a, mrnn son gnlerinde syledii u szler dikkate ayandr: Osmanl Teb'as, Arap, Acem ve Trk'ten ibaret snftr. Arap paray ok sever, onlara bol ihsanda bulunmal, ...Acem, iltifattan holanr, onlara iltifat etmeli, ...Trk, sopadan baka birey anlamaz, onlara da hereyi zor ve iddetle yaptrmal. Bakent dnda oturan Ulema ve mera ise, batakileri taklid ederek, ayni sefahat ve israflar yapyor, yukarya kar yaltaklanma ve yaclk suretiyle karlarn koruma yollarna bavuruyor, halka kar gaddarca hareketle, halk soyup sovana eviriyorlard. Bu halleri grp nliyecek Devlet Adamlar, saraylarndan, kklerinden, yallarndan, konaklarndan kmyor, halkla temas etmiyorlard. Halkla temas olanlar tapu ve vergi ktipleri ile, kk rtbeli subaylar, jandarma ve tahsildar gibi kimselerdi. Bunlar da baar gstermek ve iyi yaamak iin, halktan bir yerine, be alarak, halk smryorlard. Buna kar halk ne yapacan armt. lgililere bavurduklarnda hakaret ve tehditle kovuluyor, ou kez sulu karlyorlard.

Kimseye boyun emeden, HAK yolunda altklar sanlan Ulema'ya bavurduklarnda onlar da (mir ve memurlara itaat vaciptir. Bu itaatla, zulm ve cebre sabr ve tahamml gsterenlere Allah, Ahrette mkfat, zulm yapanlara da ceza verecektir. Dnya Mnkir'e Cennet, M'min'e zindandr.) diyorlard. Keramet sahibi sandklar eyhlere bavurduklarnda onlar da (insann dnyaya gelii, Hak'ka ibadet iindir. Dervilie girmeli, bir hrka, bir lokma ile yetinmeli, daima ibadet ederek dnya meyil ve hevesini gnlden silmeli, eyhin eteine yaparak ondan feyz almal, dnya hayatn misafir gibi geirmeli.) diyorlard. Bu nasihatlar karsnda taral ve cahil kiiler, dnyada grlen ilerleme ve gelimeleri umursamyor, bulduklaryla kt kanaat geinerek, sonsuz bir tevekkl iinde, mrn tamamlayp, bir an nce ahrete gitmek, Tanrnn nimetlerine kavumak istiyorlard. Bu kt ve miskinlik alayan telkinler karsnda, halk uyaracak mevkide olan, Avrupa grm, yksek tahsillilerimiz ise (Halkn gittii bu yolun, akl ve tabiat kurallarna aykr olduunu, din kurallarnn ve maneviyat'n sonradan km bulunduunu) syliyerek, her iki grubu da cehalet ve gericilikle suluyorlard. Bylece, memlekette bir SenBen Kavgas yaratlyordu. Namk Kemal'in (Memleket bitti, fakat bitmedi hl Sen-Ben) (Yetiir terk edelim gayri havay': hevesi) gibi szlerini dinliyen kmyordu. * Bu gidi Merutiyete kadar srd. Saltanat idaresinin icaplar sandmz eyler, bugn de Maalesef cereyan etmektedir. Mebusan Meclisindeki frkalarmzla karma kark maksatlar ve ihtiraslar iinde yuvarlanyor, Devleti ve milleti bu halimizle, zamann icaplarna uyduracamz, slh ve ihya edeceimizi sanyoruz. Esas grmek ve yolda yrmek cihetine asla girmiyoruz veya giremiyoruz. u gen Merutiyet Dneminde, gerileme ve kmze sebep olan hallerden ibret alacamz yerde, kimilerimiz Hilafetilik, kimilerimiz Arnavut ve Krt milliyetilii, kimilerimiz Trklk veya Turanclk yollarn izliyor, topraklarmzn ou elimizden kt halde kalanm da biz paralamaya alyoruz. t lerlememizde engel olmakla suladmz slm Dini, yobazlklar dnda, her trl terakkiye cevaz veren bir kutsal inan'tr. Bunu Kur'an'daki birok ayetler ve Peygamberimizin Hadisleriyle ispatlamak mmkndr... Dinin musikiyi yasakladm iddia edenler, yzyllardan beri, Mevlevi ayinlerinin, musiki ile yapldn bilmiyorlar m?. Dinin

resim, heykel ve sanat eserlerini yasaklamadn, eski resimlerin, heykellerin, minyatrlerin bugn bize ait olan eski eserlerde hl durmakta olduunu grmyorlar m? Peygamberimiz, bir hadislerinde (sizden evvel geen milletlerin k sebepleri, byklerin isledikleri sularn cezasz kalmas, kanunun yalnz kimsesizlere uygulanmas idi. Siz bundan saknnz!) buyuruyor. (ki kii birden, ikiden, drt ten hayrldr... Birlik ve beraberlik iinde yaamanz tavsiye ederim... Biribirinize zulm etmeyiniz... Kendinizde bulunmasn istediiniz eylerin bakalarnda da bulunmasn isteyiniz... Yalan syliyen, sznden dnen, emanete hiyanet eden, bir Mslman aldatan, bakasna zarar veren, hile eden bizden deildir. ...Zina etmeyiniz, nikahlanp, ocuk yetitiriniz, ocuklarnz drmeyiniz, ben mmetimin ok olmasn severim. ...Vicdannz inciten eyleri yapmaynz. ...Byklerle oturunuz. ...Bilginlerle sohbet ediniz. ...Hakim olanlarla konuunuz.) gibi szlerin ve nasihatlarn hepsi de Kur'an'da vardr. Bunlar kt eyler midir?.. slm dininde abdest almak, be vakit namaz klmak, cuma gnleri ve lzumunda Gsl etmek (= tam ykanmak) gibi din kurallarnn, temizlik ve jimnastik ad altnda Hristiyanlarca da uygulandn gryoruz. Oru tutma'nn perhiz (= rejim), zekt vermenin vergi ve sosyal yardm, Hicaz'a gitmenin yeni yerler ve insanlar grme, her milletten insanlarla tanma ve grme gibi faydalar salad, bu emirlerin ibadet olduu kadar, toplumlar kaynatran birer ara olduunu unutmamak gerekir. ret, rvet, haram yeme, hilekrlk, mnafklk, nikhsz yaama, tembellik, sefahat gibi kt eyler, dinde olduu kadar, insan toplumlarnda da beenilmeyen kt eyler deil midir?. Eskiden feyiz ve irfan oca olan medreselerimiz asker kaa yata, tekke ve zaviyeler tembelhane haline geldi. Mderrislik eskiden imtihanla kazanlan bir ilm paye iken, zamanmzda, babadan oula geen bir miras gibi, rastgele insanlara verilmektedir. Bugn, eline bir diploma geiren, hi tatbikat grmeden i bana getiriliyor. Bunlar, i iinde faydal olacaklarna, zararl oluyorlar. Ayrca, yetersizliklerini rtmek iin kendilerinden bakalarn cahil ve gafil gstermeye alyorlar. Mevkilerini korumak iin Tabasbus ve Riya'yi (= Yaclk ve yaltaklanma'y) kar yol biliyorlar. Bu yzden dsrt, dindar ve bilgili olanlar da, aresiz kalarak, birinin koltuu altna girmek, onun tutkularna ayak uydurmak zorunda kalyorlar.

 Kapitlasyonlarn kaldrlmas, mill bir ekonomi yaratlmas, meslek ve sanat okullar almas, bilim ve fen adamlar yetitirilmesi, adam yetitirme, sanayileme, deniz ve kara ulamn kendi aralarmzla kendimiz yapma, demiryollar yapm ve isletmesi, bankalarn retim maksadyla kredi vermesi, tarm ve toprak reformu, kyly ve iftiyi toprak sahibi etme, sularmzdan elektrik retimi, sulama yaplmas, taknlarn nlenmesi gibi eitli konular oka syleniyor, fakat birey yaplamyor. Balanp da bitirilememi iler pek oktu. Valinin birisi geliyor, ilk i okul yapmak ve halk okutmaktr diyerek okul yapmna giriiyor, o gidince iler olduu yerde kalyor, dier bir vali yol yapmna, bir bakas ehirlerin imar, park ve baheler yaplmas, sinema ve elence yerleri kurulmas gerektiini sylyor, o da ileri yarm brakarak gidiyor. Memlekette bitirilmemi okullar ve hastaneler, yar kalm yollar ve baheler, bir keye atlm traktr ve harman makineleri, ilemez elektrik tesisleri yrekler acs bir manzara gsteriyor. Hali'te yatan harp gemileri, fes bile karamayan Feshane, askere ayak yetitiremiyen ayak fabrikas, saraya porselen takmlar yapan, fakat memlekete lzumlu gaz lmbas ve lmba iesi yapamayan fabrikalar vardr. Hereyimiz Avrupadan salanyor. Rusya'dan ve Romanya'dan un gelmezse, stanbul a kalyor. eker, pirin, makarna, ay, kahve, her trl elbiselik kumalar, her eit makine dardan geliyor. Belediye Reisliim zamannda, Aydn - Eridir demiryolu yaplrken, kumpanya yerli ii kullanmad. talya'dan ii getirtti. Bizim iileri, demircileri kumpanyaya beendiremedim. oselerin yapmnda, yerli mal eki, kazma, krek, varyoz, makkap kullandrdm iin beni sulayanlar oldu. Ecnebi mallar daha ucuz ve iyi olduu halde niin yerli malzeme kullandrdm diyerek kar kanlar oldu. Bereket versin anlayl iki vali benim gibi dndklerinden, onlar sayesinde sorumluluktan kurtuldum, Isparta hal ve kilimlerini, el dokumas kumalarn Bursa Sergisinde sergilettim. Hereke Fabrikasnda yaplan jakar kumalarn nasl yapldn renmeleri iin, 6 kiilik bir ekip yetitirme vaadi aldm. Koca Isparta'da akl kt bir Trk'le, bir Rum'dan bakasn bulup gnderemedim. (Biraz Rdiye ve dadi tahsili grp, bir diploma alalm, Devlet memuru olarak, maala, efendi gibi geinelim.) diye dnenler ounlukta idi. Kunduraclk, demircilik, marangozluk, duvarclk, boyaclk, terzilik Trkler tarafndan yaplmayan ve hor grlen mesleklerdi.

Isparta'daki 7 hekim ve 5 eczacnn sadece ikisi, benim yetirdiim, damadm eczac (== Hsn Seren), akrabadan bir gen doktor (= Ziya) Trk't. Okul mezunu Trk mhendis ve avukat yoktu. Mhendisler kalfa, avukatlar dava vekili idi. Ulucami'yi bir Rum ustas yapmt. Okuma - yazma bilenler ok azd. Halil Hamit Paa kitaplndan baka bir kitaplk yoktu. Rdiye, idadiye dnrken, mdr Tevfik Beyle grp anlaarak okulda bir kitaplk kurmaya giritik. 300 cilt eser hediye ettim. Biraz da onlar topladlar. Bir kitaplk atk. Fakat, kitaplar okulun dolabnda kald. Trbeleri bizim vilyette olan Mevln Cellettin Rum ve Sadrettin Konevi'yi bilen ve eserlerini tanyan yoktu. Mesnevinin Trke tercmesinden maarif mfettiliim srasnda 20 cilt getirterek kazalara ve gvendiim mderrislere dattm. Hi biri okumad ve okutmad. Ebzziya Tevfik Beyin dergilerinden ve kitap larndan getirterek, erafa ve okur-yazar bildiklerime dattm. lgi grmedi. Damadma yeni eserler satan bir Kitabevi atrdm. Rabet grmedi. Japonlarn, Almanlarn nasl kalkndklarn gryor ve biliyo ruz. Dinin terakkiye mani olduunu syliyenler, iret ve rveti meru hale getirenler, bu milletlerin dinsel inanlarnn terakkilerine mani ol madn grmyorlard. Her okulun yannda bir kilise, her kyde bir papaz bulunmasna ramen, birok Balkan lkeleri hrriyet ve istikll lerine kavuarak, Avrupa Medeniyet Camiasna girdikleri halde, bizim hl bocalamamzn sebebinin din kurallara ballkla izah etmek mm kn deildi. Kt olan din deil, onu bozan, ihtiraslarna ve karlarna alet eden yobazlar'd. Bunlar 31.Mart vakasnda grdk. Acsn hl ekiyoruz. Ulemamz, Trke kitaplar medreselere girerse Arapalarn karrlar, bize i kalmaz diyerek, Trke eserleri medreselere sokmuyorlard. Byklerimiz, kalem erbabmz roman deildir diye ilim kitaplarn ellerine almyorlard. Avrupa grmlerimiz ise Trke kitaplara deer vermez, kmserlerdi. O zaman nasl okuyup, nasl reneceiz?. Avrupa medeniyet camiasna nasl gireceiz?. te yllarca zemediimiz dm budur!.. kinci Ciltte bu konulara tekrar temas edeceim ve rnekler vereceim iin szlerimi burada kesiyorum. Tanr yardmcmz olsun. 23. Nisan.1331/1915 Isparta. Bczade Sleyman Sami

MUHTASAR TERCME' HAL'M VE BiRAZ DA SERGZE'T AHVALM

Ksa hal tercmem ve bamdan geenler (YERM, YURDUM VE SOYUM, SOPUM) Bu ciz'i mm ve m'i( = Bu ciz ve cahil halk ocuu) Sleyman Sami 25. Rebiissani 1268 tari hine rastlyan 5.Aralk.l267/1851 Cumartesi gn, Isparta'da, Yaylazade mahallesinde dedem hanesinde domuum.

Annem Isparta erafndan Sldrzade Hafz mer Efendi'nin olu smail Hakk Efendi'nin kz Havva Hanm, babam, o zamanlar Hac Hasan Baaa soyadyla anlan Bczade Hac Hasan Efendi'dir. Drt yama geldiimde, ehir detlerine uyarak, Kavakl cami yannda bulunan afak Hoca mahalle mektebine, daha sonra, Mutasar rf Hsn Bey zamannda ilkretmen okulu yaplan, Mimar Sinan Cami'i bitiiindeki Celli Hac Mehmet Efendi ilkokuluna devam et tim. Bu okulda, okuma - yazma ve Kur'n' ezberden okumay ren dim. (HAFIZ VE HATTAT OLUUM) Babam zamann en iyi hattatlarndan olduundan iyi yaz yazma (= Hsn Hat) derslerini, bizzat kendisi verdi. 1281/M. 1862 ylnda imtihan vererek hafzlk ve hattatlk diplomas (= icazeti) aldm. O zamanlarda hafzlk ilmin yars, hattatlk erzakn anahtar saylrd. On yamdan sonra, babamn bulunduu medresede Kur'n- Kerm yazmaya baladm. O srada yeni alan Rdiye Mektebi'ne de vamla drt ylda, rdiye tahsilini bitirdim. Aradan geen bu drt yl iinde 23 Kur'n- Kerm yazdm.
(RDYE TAHSLM)

27.aban.1286/1867 tarihinde pekiyi derece ile Birinci olarak rdiye diplomas aldm. Son imtihanlarmzda hazr bulunan Mutasarrf Hersekli Rdvan Paa, zel olarak bir soru soracan, bilirsem 100 kuru (= bir altn) mkfat verecei'ni syledi ve Arapa tmtnne kelimesinin anlam ve gramerini sordu. Rumeli ivesiyle konutuundan sorusunu hemen anlyamadm. Hocalarmn istei zerine kelimeyi bir kda yazarak elime tututurdu. Ve jandarma avuuyla beni bir

odaya kapatarak, dnp cevabn yazmama frsat tand. Yarm saat kadar dndkten sonra cevab bir kda yazp gtrdm. Okudu: Aferin, 100 kuruu hakettin. dedi. Hocalarm merakla kd grmek istediklerinde: Ben onu 100 kurusa aldm. Bir ziyafet verirseniz, size de gsteririm. diyerek akalatlar. Hocalarm da grerek cevabn doru olduunu onayladlar. Ve beni tebrik ederek odadan kardlar.
(MDERRS OLACAKTIM, MEMUR OLDUM)

Okul tatile girdi. 3 - 4 gn sonra diplomalarmz verildi. Ama bizim mkfat verilmedi. Ben de babamn alt medrese'de okuyup, mderris olmaya karar verdim. Mderrisler askere alnmaz ve vergi vermezlerdi. O srada babam medreseden ayrlm ve babasnn ticaret ilerini yrtmeye balamt. Bo zamanlarnda da Kur'n- Kerm yazyordu. Ben de Zabunzade Hafz smail Efendi'nin mezi olarak ayni medresede okumaya ve 23. Kur'n- Kerm'imi yazmaya devam ediyordum. Bir yandan da Mutasarrf Paa'nn vaadettii 100 kuru ne zaman gelecek diye dnyordum. O yl Ramazan'n 15. gnnde, hcreme, Mutasarrf Paann jandarma baavuu gelerek, beni hkmet konana gtrd. Mutasarrfn huzuruna ktmda, Paa, okuldaki yaz retmenim olan Baktip Karabacak Zade Osman Efendi'yi artarak, her ikimiz ayakta olduumuz halde, bana hitapla: Sleyman Hafz, ite sana vaadettiim 100 kuru maal kinci Mbeyyizlik ikinci ktiplik grevine atandna dair emir Vali Paann onayndan geerek geldi. 15.Kasm.l285/M. 1867 tarihinden itibaren Devlet memuru oldun. Hocan, kalemdeki yerini ve grevini gstersin. naallah, yakn zamanda yetiir ve ykselirsin. diyerek beni Osman Efendiye teslim etti. Birlikte yaz ileri odas'na gittik. Bana bir sandalye verdiler, oturdum. Babam ve dedem, benim Jandarma baavuuyla hkmete gtrldm duymular, acaba bir su mu iledi? diyerek, akrabadan bir zat hkmete gndermiler. O da hkmete gelip beni sandalyede oturur grnce, durumu anlayp, babama ve dedeme mjde vermek zere koup gitti. Akam eve vardmda, dedem Hac Osman Aa, pek dindar ve ahkm er'iyeye riayetkar olduundan:

 Hkmet paras hell deildir. Ben byle bir parann ekmeini ailem kursana koyup da dnya ve ahrette sorumlu kalmalarna raz olamam. Hem ocuumuz ayda bir Kur'n- Kerm yazarak, sahaflara gtrdnde 300 - 400 kuru kalem creti alyor. Yksek para getiren ve ayrca manev deeri olan bu ii brakp hem pheli, hem de emeinin drtte biri olan byle bir maala almas akl ve hikmetle badaamaz. diyerek hemen istifa etmemi istedi. Ertesi gn gidip, istifa ettiimi Paa'ya bildirince, Paa: Rdiyeden kanlarn Devlet hizmetine alnmalar hakknda kafi emir var. stifan kabul etmem, grevine devam edeceksin. dedi. Bylece yarm yzyl srecek olan Devlet memurluu'na ilk adm atm oldum. Dedem, Devlet parasnn hell olacana dair mftden fetva almasna ramen, benim aldm maalar, lmne kadar, eve sokmad. Ben de aldm paralar bir tccara vererek biriktirmeye ve gelirinden faydalanmaya baladm. Mutasarrf Paa, bir sre sonra, aldm maan azlna bakarak, bana zel yazlarn yazdrmaya ve maamdan baka ayda 100 kuru da kendisi vermeye balad. Ylda bir kat da elbise yaptryordu. Dedem 1287/1869 ylnda 72 yanda ld. Ayn yl Meclisi idare ikinci ktibi ve rdiye mektebi yaz retmeni oldum. Bir yandan da Fahr olarak maarif ilerinde alyordum. Konya Valisi ngiliz Sait Paa, maarifteki hizmetlerimi takdir ederek salise derecesinde bir rtbe ile taltif edilmemi teklif ettiklerinden, 1303/M. 1891 tarihinde salise rt be beratn aldm. Daha sonra Konya ihtiya komisyonu baktibi olarak almalarm yznden saniye rtbesi verildi. 1307/1890 ylnda Meclisi dare baktipliinden Bidayet Mah kemesi yelii'ne seildim. 1309/18.92 Mart aynda srem doldu. Yap lan seimde ounluk kazandmsa da, o zamanki Vali Hac Hasan Bey, ikinci derecede oy alan allzade'yi yelie seti. Ben de, 1309/1892 yl Nisan'nda stanbul'a gittim.
(MDR OLMAK, PAA OLMAKTAN ZORDU)

Niyetim, kanunen yaz ileri mdrl (= tahrirat mdrl) imtihanna girerek bir liva'ya tahrirat mdr olmakt. Ksa srede mdr olmann, saraya yanap paa olmaktan zor olduunu rendim. Daha sonra Konya Valisi olan Ali Kemali Paa'nn bakanlndaki (Memur Seme ve Atama) komisyonuna bavurarak imtihana girme

msaadesi aldm. Fakat, mdrlk bekliyenlerin says 10'dan aa dmedike, imtihana girmemiz mmkn olamyaca sylendiinden, imtihana giremedim. Elime bir kt verip, arasra komisyona urayarak durumu renmemi tavsiye ettiler. Adaylar, dokuza inerse biz size haber veririz, diyerek adresimi de aldlar. Mdrlerin, kaymakamlarn Hasr Odas dedikleri, Koska'daki, engelolu Tahir Paa Kona'nn salonunda sra ve haber bekliyen birok a ve sefil biareler ierisine biz de girdikse de, bu tahammlfersa (= dayanlmaz) manzaraya dayanmak her yiidin kr olamyacandan, yine o dairede oturan, eski Konya mektupusu Nazm Paa bizi alp, kendi odasna gtrd. Arasra uruyor, sra gelip gelmediini soruyordum. Bu gidip, gelmeler srasnda memurin mdr Nail Bey'e, adaylarn kaa indiini de soruyordum. Bir gn, dokuza inmek yle dursun, Padiah emriyle tayin edilenler yznden akta kalanlarn da gelmesiyle adaylar 14'e km. Bize ne zaman sra geleceini sorduumda: Gnn birinde, elbette size de sra gelir. dedi. Zavall adaylar: lme eeim lme, ayr bitsin de yedireyim. hikyesinde olduu gibi, lmeden beklemeye alacaklard. Bu nedenle, bir daha oraya uramadm. Bir mnasebetle tantm Divan Muhasebat (= Saytay) ikinci bakanyla bu durumu grrken, zmit Sanca Baktibinin Kandra Kaymakamlna atandm gazetelerde okuduumu syledim. Komisyondan gemeden nasl atandm sordum. O da: Padiah; mlknde diledii kimseyi, diledii yerde grevlendirir. O bizim komisyona gelmez ve bizim listeye girmez. dedi. O halde, kanun, nizam, komisyon szlerini de kaldrnz. Halk oyalamaynz. dedim. Gld ve cevap vermedi. (STANBUL'UN YZN GRDM) uray Devlet (= Dantay) ikinci bakan Nuri Bey bir gn beni, Boazii'ndeki yalsna davet etti. Akama doru, uray Devlet azasndan Ali Bey'le Kanlcal Suphi Paazade Sami Beyler de yalya geldiler. Yemekten sonra, Anadolu ve Rumeli ahvali'nden sz edilmeye balaynca, ben: Anadolu'muzun ve hele memleketim olan Isparta'-' mzn, sosyal durumu her trl gelime ve ilerlemeye msait olduu halde bakmszlk ve zaruret iinde, eski mutlu gnlerinden bile yoksun kalmtr. dedim. Hazr bulunanlar: Tanzimat Hayriyye ciddiyetle uygulanmadka ve Merutiyet idaresi kurulmadka, milletin gelecei tehlikelerden masun deildir. dediler. Ben de: Devletin bugnk idare ekline gre Anadolu payitahtn rgad, stanbul ve Rumeli israf ve berbad' olduka hibir suretle refah'a ulamamza imkn yoktur.

stanbul bakent olal, Osmanllarn altklar sefahat ve zevk' safa yznden Anadolu ve Rumeli'de hibir ilerleme grlmedii gibi, aksine varlklarndan ok ey kaybettiklerini syledim. Bu zatlar, Sarayn bugnk istibdad ve israf, Rumeli'nin ve Arabistan'n karkl, sylediklerimin doruluunu kantladn sylediler. Bir, iki gece bu zatlarn yallarnda misafir kalarak, Boazii mesirelerini, Beykoz deri fabrikasyla, Osmanbey kt fabrikasn gezdim. im yand. Daha sonra Eyp'teki akrabamn evine dndm.
(FABRKALAR NN KURULMU?)

Bu gezilerimi, Murat Bhari Dergh eyhi Abdlkadir Efendi'ye anlatarak bu messeselerin niin iyi almadklarn sordum. eyh: Bakrky'deki feshane de byledir. Bu messeseler cidd i yapmak iin deil, adam kayrmak ve geindirmek iin, gz boyama amacyla kurulmutur. Dnyada fes giyen tek lke biz olduumuz halde, giyilen feslerin hepsi Avrupa'dan geliyor. Yaptklar fesler, ordu ihtiyacna dahi yetmiyor. Avrupallar ii bilen ve drst alan iiler kullanyorlar, biz ise kimleri kayracamz, nasl alp, rpacamz hesaplyarak adam getiriyoruz. dedi. Bir gn eyh Efendiyle, feshane fabrikasna gittiimizde, mdr brahim Bey, eyhin dediklerini tasdik etti: Feshanede alanlarn tm, Bahriye Nazr Hasan Paann adamlardr. Bunlar hibir zaman drst almaz, sadece gndeliklerini alrlar. diye ilve etti.
(HAL'TE YATAN SAVA GEMLER)

Bir gn de Hali tersanesi'ne gittim. Avnullah gemisi komutan yarbay Hac Sabri Bey, bizi gemisine davet etti. Tamir edilmekte olan Fethiblend zrhlsn gezdirdi. Onarm senelerden beri devam ediyor mu. Sebebini sorduumda: biterse Trablusgarb'a gidecekler. talyanlarn donanmas bizden gl. Bizimki onlarn karsnda tutunamyacandan, bir sr masraf edip, gitmekte bir fayda olamyacan aka sylediler. Msr Hidivini karlamaya giden zrhlmz, o gemiler kadar sratli olmadndan geri kaldklarn ve rezil olduklar'm ilve ettiler.
(HUKUK MTHANINA GRMEK N ZORLUKLA VESKA ALDIM)

stanbul'daki izlenimlerim, beni umutsuzlua drd. Hukuk mektebine devam izni alarak, okula gitmeye baladm. Sene sonunda,

imtihanlara girmek iin Adliye Nezareti'nden izin almak gerekiyordu. Evrakm alarak, Bakanla gittim. Bizim vilyet masasnn memuru henz gelmemiti. Kastamonu masasnda oturan hemehrimiz brahim Efendi'nin, yanndaki bir iskemleye ilitim. Memuru bekliyordum. O srada, sska bir adam ieri girdi. Beni grnce, brahim Bey'e: Size ka defa syledim. Buras kahvehane deildir. diye kt. Tepem atmt: Efendi, Efendi, dedim. Benim, sizin yanz kadar Devlet memurluum var. Biz, memleketimizde hem aldmz maala geinir, hem vergi verir, hem de askere gideriz. Daireme gelen hibir vatandaa kt muamele yapmadm. Yapsaydm gnahm ekiyorum derdim. Siz stanbul'da oturur, vergi vermez, askere gitmezsiniz. Bizim verdiimiz vergilerle geinir, maa alrsnz. Biz, bakent memurlarn kibar, nazik, iltifatkr insanlar sanrdk. Biroklarnn da bu meziyetlerini grdm. Sizin gibisine ilk kez rastlyorum. Halka, i sahiplerine iyi muamele etmeniz gerekir. Bunu yapamyorsanz, istifa edersiniz. stifanz siz kabul ettiremezseniz, yazp bana verin Nazr Paa, bizim Isparta'da n brakm smet Paa'nn oludur. Ben rica edersem istifanz kabul ederler. dedim. Mmeyyiz olduunu sonradan rendiim bu herif ap kesildi. fkesinden titremeye balad: Ne yapalm, vilyetiniz masasnn memuru gelmemi. Biraz sonra gelir, iinizi yaptrrz dedi. Ben: Doruyu sylemek gerekirse bu da sizin hatanz. Gelmiyen memuru cezalandrmak, mazereti varsa, yerine birisini vekil etmek sizin devinizdir. Siz, skdar'dan, ben Eyp' ten kalkp geldiimize gre, memurunuzun gelmemesi, ilerin aksamasna veya durmasna sebep gsterilemez. dedim ve ktm. Vaktiyle Isparta'da savc yardmcl yapan ve halen Bakanlkta Ceza sleri Mdr olan Osman Halim Bey'in odasna gittim. Durumu anlatmaya frsat dmeden, sska herif, elinde bir mabeyin tezkeresi ile gelerek, mdre verdi ve defteri imzalatt. Beni orada grnce aalad. akn ve rkek tavrlarla dar kt. Ben, Bakanlk camisinde le namaz klmak zere, Halim Beyin odasndan ktmda herifi koridorda beni bekler grdm. Yanma gelerek: Aman Nazr Paaya kmayn. Tezkerenizi imdi yazp, getiririm. diye yalvar yakar oldu. Ben namazdan sonra, tekrar Osman Halim Beyin odasna gittiimde tezkereyi getirip verdi. Durumu anlattm mdr, kendisine: Bu zatn memleketinde sizin gibi yzlerce talebesi vardr. Senin yandan ok Devlet hizmeti yapmtr. Bir daha byle mnasebetsizlikleri, kimseye yapmaynz. diyerek nasihat etti.

(YARGILIK DPLOMASI ALDIM, FAKAT GDECEK YER BULAMADIM)

Byle zorluklarla aldm tezkereyi, snavlar yapacak kurulun bakan Mucib Bey'e gtrdm. mtihan gnn rendim. mtihana 18 kii girdik. szl, yazl olmak zere dersten dokuzar soru ektik. Yazl sorularn cevaplarn yazp, verdikten, sonra szl sorulara geildi. Onlar da cevaplyarak 5.Nisan.l310/1894 tarihinde pekiyi derece ile sorgu yargl diplomas aldm, stanbul'da iken 1250 kuru maal Yozgat Sorgu Yargl teklif edildi. Kabul etmiyerek, Isparta'ya dndm. zm Pazar'nda bir maaza kiralyarak avukatla baladm. Bir yandan da kardeim Mehmet'le birlikte ticaret yapyorduk.
(ISPARTA BELEDYE BAKANI OLDUM)

Bu srada Isparta'ya gelen Konya Valisi 1500 kuru aylkla, beni Maarif Mfettiliine atad. Fakat kadrosu ve denei olmadndan, maa alamadm. Bu ii fahriyen yapmak zere, Isparta Evkaf Mdrlne Mart/1311'de tayin edildim. ay sonra, stanbul'dan bir mdr gnderdiler, bu i de suya dt. Maarif Komisyonu Bakanln fahr olarak yapmaya devam ederken, 14.Temmuz.l311/1895'de Isparta Belediye Bakanl'na seildim. Srem dolunca, aradan iki yl gemeden yeni seimlere, eski bakanlarn girmesi yasaklandndan, yine akta kaldm. Bu sre iinde avukatlk, noterlik, icra memurluu yaptm. ki sene sonunda tekrar belediye bakanlna seilerek 8 yl daha belediye bakanl yaptm. Bu hengmda, fahr olarak yaptm, maarif komisyonundaki hizmetlerim nedeniyle 1322/1906 ylnda drdnc Osmanl nian ve berat verildi.
(KNC MERUTYETN LANIYLA ISPARTA MEBUSU SELDM)

10.Temmuz.l324/1908'de Hrriyet ( = Merutiyet) ilanyla, mutasarrf Nazm Paa'nn, Merutiyet idaresiyle badamyacak tutumlar yznden, belediye bakanlndan istifa ederek, bir tahkikat iin, Tefenni kazasna gitmitim. O gnlerde yaplan Milletvekili Seimleri'nde, Isparta Mebusluuna seildiim Tefenni'ye bildirildi. Hemen Isparta'ya dnerek, hazrlklarm yaptm. Ve arkadam Eridirli Eref Aa ile birlikte 6.Ekim.l324/1908 tarihinde stanbul'da, Mebusan Meclisi'ne katldm. 31.Mart.1334 faciasnda, gen merutiyet ve hrriyetseverler katklarndan, 114 ihtiyar mebus, isyanclarla kar karya kaldk.

Facialar getikten sonra Meclis normal almalarna balad. yllk bir mebusluk dneminden sonra Meclisin erken seim karar almasyla mebusluumuz sona erdi. Yeni seimlere katlmyarak,. emekliliimi istedim ve 125 kuru maala emekli oldum. Isparta'daki keme ekilerek, politika ve idare hayatndan uzaklatm.
KNC MERUTYETTE LK ISPARTA MEBUSLARI

(Resim : 11) Bczade Sleyman Sami. (Isparta Mebusu 1908) (Meclis Albmnden alnmtr.)

(Resim : 12) Eridirli Hac Eref Aa (Isparta Mebusu-1908) (Meclis Albmnden alnmtr.)

(EMEKL OLUP, KEME EKLDM)

Yarn yzyla yaklaan idar ve siyas hayatm esnasnda baz garaz sahipleri aleyhimde tertipler yapm, hatta ldrmeyi tasarlamlarsa da, Tanr, bize sataanlar zelil ve makhur, bizi de mazhar' srrna mahsur etmitir. (= Tanr onlar kk drm ve kahretmi, bizi de hudutsuz sevince eritirmitir.) Hayatmda ne adi, ne de siyas bir sula, hakim karsna kmadm. Yzmn akyla 65 yam doldurarak keme ekildim. Millet ve memleketime selmet ve saadet duasyla birlikte Isparta Tarihi'ni temize ekmekle megul oldum. Ve bir ylda bu eseri tamamlyarak vatandalarmn istifadesine sunmaya muvaffak oldum. Tanrya krler olsun. 25.Nisan.1331/1915. Isparta.

BENM GZMLE DEDEM BCZADE SLEYMAN SAM (*)

Yazan Dr. Suat SEREN
ahsiyeti:

Bugn ahsiyet ve fikirlerini tantmak istediimiz Bczade Sleyman SAM, bize, yakn tarihimizin canl vesikalarn veren kymetli ve mtevaz bir tara ocuudur. Abdlhamid'in btn dehetiyle kafalar ezdii bir zamanda kafasn nurlandrmak imknn bulan bu memleket ocuu, btn hayatn hakszla, irtikap ve zulme kar mcadele ile geirmitir. Taasup derecesine varan memleket ve Anadolu sevgisiyle arpan kalbi en tehlikeli zamanlarda bile O'nu pervasz hareketler yapmaya, korkusuz szler sarfetmeye sevk etmitir. Hkmet kapsna girdii gn, halkla hkmet arasndaki uurumu grm ve halk iin almay bir vazife bilmitir. Devirde Grdklerim adl eserinin mukaddimesinde bu lky su satrlarla anlatyor: ... 1287 (1871) de Meclisi tdarei Liva ktibi saniliine nakil ve terfi olunduumda,o zamanlarda meclisi mezkr muamelt, nsn (== halkn) mercii (== bavuru yeri) olmak dolaysyla, halkn hkmetle cereyan eden hertrl ilerinde, halkn anlay baka ve hkmetin revii (= gidii) baka yani halk, hkmet ayr ayr yekdiere rakip bir ikilik iindeiki messese gibi olduunu grp, bizim, mektepte okuduumuz
(*) Bu yaz Bczadenin devirde grdklerim adl kitabnn yaynland r Mecmuasnn 1. Mart. 1941 gn ve 100 sayl nshasndan aynen alnmtr. (S.S.)

kitaplarda ise Koyunlar oban iin deildir, belki oban koyunlar iindir. beytile, Beni dem azay yekdigerend cmlesinin mans vehile, insanlar biribirinin zas, yani vcuttaki el, ayak, gz, kulak nasl biribirinden ayrlmaz eczay mrekkebe (= bileik paralar) ise bir limin, bir millet ve bir memleket halknn da biribirine ve hkmetin halka, halkn hkmete ihtiya ve ball dahi yle olmak lzmgeleceini dnerek, grlen bakal aradan kaldrmak mmkn olmaz m? diye dnrdm. Hayatta gidecei yolun istikametim (= ynn) bu suretle izdikten sonra hi bir kuvvet, onu bu yoldan evirememitir. Bu lk yznden mutasarrflk, valilik v.s. gibi birok teklifleri red etmi ve yine bu yzden arasra Kin ve ftiralara maruz kalmtr. Fakat, ak aln ve temiz yaay ile btn bu dedikodularn stnde, dimdik Seksen Senelik bir mr geirmitir. Kendisi elli senelik Devlet hizmetinde, bir defa bile hkim huzuruna kmam olmakla hakl olarak iftihar ederdi.
Hayat:

Bczade'nin hayat hakknda be, on satr yazdktan sonra sz yine kendisine, kendi eserlerine brakmak en doru hareket olur. Esasen eserleri, hayatnn jurnali (== gnl) gibidir. Hayatnn her safhas, memleket, dertleriyle mezcolmu ( = iice) ve ahsyla memleket birikirinden ayrlmaz bir Kl (= Birlik) tekil etmitir. Bczade Sleyman Sami, 5.Aralk.l267/M.1851 tarihinde Isparta'da doru. lkokulu iki ayr okulda okuyarak bitirdi. 13 yanda Hafzlk ve Hsnhat icazeti (= diplomas) ald. Drt sene de Rdiye tahsilini yaparak, 100 kuru maala tahrirat kalemi Mbeyyizi Sniliine tayin edildi. ki sene sonra, Meclisi dare ikinci ktiplii ve ilveten Rdiye yaz muallimliine tayin olundu. 1293 (1877) de Meclisi dare Baktipliine terfi ederek 1307 (1891) tarihine kadar bu vazifede kald. Bu tarihte Bidayet Mahkemesi azalna seildi. 1309 (1893) de bu grevden ayrlarak istanbul'a gitti. stanbulda Hukuk Derslerine devamla Sorgu Yargl diplomas aldktan sonra tekrar memleketine dnd. 1311 (1895) de Evkaf Mdrlne, ve ay sonra Isparta Belediye Reislii'ne tayin olundu. ki sene fasla ile, 1324 (1908) Merutiyet ilnna kadar bu vazifede kald. Merutiyette Isparta Mebusu seilerek stanbul'a gitti. 1327 (1911) de Meclisin Feshile Emekliliini istiyerek Isparta'ya dnd. Ve 18 yandanberj vesikalarn toplamakta ve yazmakta olduu Isparta Tarihi adl eserini, yeniden, yazmaya balad.

Son gnlerini okumak, yazmak ve ibadet etmekle geirerek 30. Mays. 1932'de Isparta'da vefat etti. lmnden drt saat evvel kendi el yazsyla yazd son szleri:
Bu titrek satrlar Dedem Bczadenin lmnden. Drt Saat nce kendi el yazsyla yazp bize armaan ettii son szleridir. Yeni harflerle okunuu yledir: Ailem efrad ve genlerine 84'nc sal'i hayatnn tamamn yaam bir adamn kuvve! mfekkiresinde eser'i drst kalmam ve parmaklarnda da kuvvei kalemiye mahv ve mnderis olduundan 25/27 Mays/ 1932, 30 Mays/1932 tarihlerinden itibaren efrad ailem ve bakalar benden birey sormasn ve sorsalar da alaca cevapla amel etmesin vesselam. Bczade Sleyman Sami

(Resim: 13] Bczade, ortada ei Aye hanm ve evresinde iki kz, iki damad ve torunlaryla birlikte. (1930 Foto Suat Seren) Dr. S. Seren ayakta papyon kravatl

Eserleri:

1) - - Isparta Tarihi: Kuruluundan bu gnlere kadar Isparta'nn geirdii tarihi, siyasi ve itima deimeler. Bin sayfadan fazla. 2 cilt. 2) Hatralar: Douundan son gnlerine kadar grd, duy duu ve bandan geen olaylar. 2 cilt. Baslmamtr. 3) Isparta dadi Mektebinde Konferans. Isparta'da bilim ve kl tr hayatnn ksa bir tarihesi, Ispartann yetitirdii bilim ve kltr adamlar hakknda ksa bilgiler, okula verdii kitaplarn listesi vardr. 52. Sayfa. Baslmamtr. 4) - - devirde Grdklerim : Saltanat, Merutiyet ve Cumhuri yet devirlerinde grd olaylardan bahseder. Halk iin sade dille yazl m olup, 1941 ylnda tarafmzdan zetlenerek r Mecmuas'nda yaynlanmtr. 5) Muhtelif Yazlar: izmir'de kan eski Ahenk ve Hiz met Gazeteleri'nde yazd makaleler (1897 -1908 aras) ve Isparta Vil yet Gazetesinde her hafta kmak zere 7 yl yaynlanm ehir Mek tuplar. 6) - - Isparta Halkna Beyanname : Mebusluu dneminde, Isparta iin Mecliste yapt giriimleri aklayan el kitab. Baslmtr. Isparta Tarihi, cilt 2 de yer alacaktr.

BiRiNCi CLDN SONU

BCZADE SLEYMAN SAM

KURULUUNDAN BUGNE KADAR

Isparta Tarihi
KNC CLT

SERENLER YAYINI STANBUL, 1983

ISPARTA TARH Cildi Sni

Hamidabad Sancann 1325 tarihinden 1337 tarihi malisine kadar on senelik vukuat cariyesinden bahistir.

Mellifi Isparta

Mebusu Esbak Sleyman Sami

Tarihi Te'lifi 1337 Mali/1340 Hicri 1921/Mild

mza : Sami

Eski harfli sayfann yeni harflere evrisi

Isparta Tarihinin ikinci Cildine Balarken NSZ

Yazan: BCZADE SLEYMAN SAM Isparta Eski Mebusu
A. MERUTYETE NE HALDE GRDK!.

Kuruluundan 1908 ylna kadar sparta'nn tarihi, corafyas, gelenek ve grenekleri ve ynetimi hakkndaki bilgileri, bu tarihe kadar grlen ilerleme ve gerilemeleri Birinci Cilt'te, icabna gre, ksa veya uzun aklamalar halinde, vermitik. kinci Merutiyetin iln ve Sultan Reat'n tahta kyla (1325/ 1909) balyan ve 1337 (M/1919) ylna kadar devam eden sre iindeki 13 yllk olaylar da, bu kinci Cilt'te yazmaya karar vererek 19. Haziran.1337 (M/l.Temmuz.1919) tarihine rastlayan Cumartesi gn yazmaya baladm. Geri, eski tarih yazarlar, olaylarn tarihe girebilmesi iin zerinden enaz otuz yl. gemesi gerektiini sylemilerse de, bu dnce ve gr, olaylarn iinde olan ve bu olaylar yaratan kiilerin, ounun, hayatta olmalar nedeniyle, yazarn, yazmas gereken baz konulan aka yazmaktan ekinecei, hatta cesaret edemiyecei veya tereddde decei varsaymna dayanmaktadr ki, bizce bu varsaym, yersiz bir kuruntu'dan baka birey deildir. Yce Tanrnn, Size sataanlarn satamalarndan korkmaynz! eklindeki buyruklarna uyarak, gerekleri korkmadan yazacam. nk, geleceimiz, bundan sonra, eskilerin mdahene (= yaclk) dedikleri oyunbazlklarla deil, gereklerle, gerek hareketlerle salanabilecektir.

Ancak, henz girdiimiz ve tamamiyle girmek istediimiz Yeni Merutiyet Dnemi'ne, ne halde girdiimizi, evvelden ne halde olup, sonralar ne gibi sebeplerle, ne hale geldiimizi de, bu cildin nsz olarak yazmay uygun ve zorunlu grdmden, aada bu konular aklayacam. Zira, inhitatmzn (= gerilememizin) balca sebeplerinden en nemlisi, Gemie bakmayarak, gelecei dnmiyerek, hal'in (= bugn'n) gereklerine gre, vaktimizi ho geirmek mes'elesi olmutur. Halbuki, ihtisas erbab (= uzmanlar), Bir milletin mill varln srdrebilmesi mutlaka, gemiine olan vukuf (= bilin) ve balln kesilmemi olmasyla mmkndr. Ne vakit, ki bu vukuf (= bilin) ve ballk kesilirse, zamana gre, madd glerin etkisiyle, kiisel ve duygusal karlar ortaya kar, manev ve vicdan kontrol ortadan kalkar, birlik ve beraberlik bozulur, halk arasnda gemisini kurtaran kaptan! inanc yaylr. Bunun sonucunda, knt belirtileri grlmeye balar. diyorlar. Bu uzmanlar ok doru ve mantkl sylyorlar. Bugnk, bizim mahedelerimiz (= gzlemlerimiz) de bunu ispatlyor. Nitekim, aada vereceimiz rnekler de ayni gerei gsterecektir. Bu durum karsnda, madd kuvvetlerimizden ziyade, manev kuvvetlerimize nem vermeliyiz. Zira madd kuvvetlerin, manev kuvvetlerden kaynaklandn ve g aldn biliyoruz. Eer vaktiyle gemiimizi iyi bilseydik, manev glerimizi taassuba (= banazla, yobazla) dntrmiyerek, olduu gibi korumaya muvaffak olsaydk, bugnk kme ve zlme olaylarn grmiyecektik ve grmezdik (1). Mamafih, mkemmel yaplm varlklarn bile bir gn yok olacan dnrsek, bugn tamamiyle yok olmadmza gre, gemiteki deerlerimize ve manev varlklarmza dayanarak, .cidd ve youn bir alma ile ilerleme ve ykselmemiz mmkn olacaktr. Bunu gerekletirmek elimizdedir. Onun iindir ki gemiimizi ksaca yazarak, orada
(1) Burada belirtilen sebeplerden bir ksm 3 Kasm 1839'da okunan Tanzimat Perman'nda u cmlelerle ifade edilmitir: Yce Devletimizin kuruluundanberi Kur'an hkmlerine ve dinsel kurallara olgun bir ekilde uyulduundan lkemiz Allah tarafndan korunmu iken 150 yldan bu yana eitli bozucu fikirlere dayanarak ve dinsel kurallara stn kanunlara uyulmas nedeniyle Devletimizin eski gl ve mamur durumu bozularak fakirlie dnlmtr. Bczade, bu gerekeyi aynen kabul etmekte, fakat o zamanki Padiah Abdlmecid'in zerinde durmaya cesaret edemedii Sarayn israf ve sefahati, saray mensuplar arasnda iret ve rvetin artmas, halkla idarecilerin arasnda uurumlar almas gibi olaylar da gerileme ve k sebepleri arasna katmaktadr. Ayrca bu dncelerini Abdlhamid gibi mstebit bir padiah zamannda stanbul'da paalara sylemesi ve eserlerinde aka yazmas dikkate ayandr. S.S.

yatan madd ve manev deerlerimizi bir kere daha ortaya koymak istedim.
B. MERUTYETTEN NCEK TRKYE

Okur-yazar herkesin bildiine ve bizim de Birinci Cilt'te ak ladmza gre, Kk Asya'da (= Anadolu'da) bulunan yerli kavim ler, slmdan nce, kk kk kt'alar dahilinde (Pisidia, Likya, Pamphilia vs. gibi) ayr ayr, fakat sosyal ve meden bir dzen iinde ya yorlard. Bunlardan biri de Hamideli Kt'as (= Pisidia) idi. Bu kt'a halk da zamanna gre Yunan ve ran medeniyetleri'nin, inan ve kurallarna bal olarak yayorlard. slmiyetin zuhuruyla (= ortaya kmasyla), kinci Hicret Asr'nn balarnda, Seyyid Battal Gazi ve onu izliyenlerin, ilk fetihleri yaptklar srada, Arap ve Trk Mcahitleri'nin uyarmalaryla, slmla arlan yerli sakinler, eski inan ve trelerini slmln yasaklamadm, aksine daha gelitirilmi olarak, ortaya koyduunu grerek, hemen Mslman olmular, Mslman olmak istemiyenlerden, Hicret etmek istiyenlere, engel olmak yle dursun, gitmelerine yardmc olduklarn grmlerdir. Bylece Anadolu halk tamamiyle Mslman Trkler'den ibaret bir toplum halini almtr. (Bak. Birinci Cilt, S. 31. Dipnotu) nk, Kur'an- Kerm, Yahudilerin bozduu Tevrat', Hristiyanlarn kutsal kitab ncil'i yalanlamyor, aksine hurafelerden arndrarak akla kavuturuyordu. Her iki kitapta da Allah'n varl, birlii ve Allah'tan baka tapacak bulunmad yazlyordu. Yani halkn esas inanlar bozulmam, sadece ibadet ekli deimiti. nsanlarn biribirlerini sevmeleri, birbirine yardm etmeleri, biribirinin haklarna tecavz etmemeleri, iki, kumar, zina, kt gzle bakma, iftira ve dedikodu gibi birok ahlk kurallar, slm dininde, teki dinlerden daha ak ve inandrc bir ekilde, yer almt. Ynetim'de ise, eski ran'dan geme usuller uygulanmakta idi. ran hkmdarlarnn Nevruz ve Mihrign Gnleri'nde, halkla yaptk lar toplantlarda, halkn yneticilerden ve idare'den ikyetlerini din lemeye ve ona gre sulular adalete verme, yolsuzluklar dzeltme, hak szlk yapan idarecileri cezalandrmra usulleri slm'da da vard. Bu sebeplerden tr, bir ksm Hristiyanlar, hicret etmiyerek, Eridir'in Nis adasnda ve Isparta'nn baz kylerinde kalmlar, slmln kurallarna sayg gstererek, ok az bir cizye (= vergi) demek suretiyle, yaamlarn srdrmlerdir. Buralardaki Mslman Trkler ise, slmln btn artlarm ye- rine getirmekle birlikte, yaamlarn tamamiyle kendi trelerine, gele-

nek ve greneklerine uygun ekilde srdrmeye devam etmiler, sadece Badat'taki Halife'ye balanarak, hilfeti en yksek makam olarak tanmlardr. Bizans'n idaresi altnda bulunan bir ksm Tekfurlar'n (= Hristiyan valilerin) saldrlarna kars koymak zere, devaml bir asker g bulundurmak zorunluu duyan Mslmanlar, hilfet usullerine uygun olarak, gaziler ve mcahitler ynetiminde her zaman savaabilecek askerler hazrlanm, bu maksatla mevcut arazi mcahitler arasnda taksim edilerek, buralarn aar ve vergileri, bu askerlere harcanmak zere, mcahitler emrine verilmitir. Abbasi Halifelerinin en parlak dneminde, bilhassa Harun'r Reit zamannda Anadolu'ya gnderilen ilim, san'at ve marifet erbab nclyle, halkn ekonomik ve kltrel gelimesi yolunda nlemler alnm, halkn yeme, ime, giyim, kuam vesair malzeme ihtiyalar, bu nclerin rehberliiyle, yine halk tarafndan salanmtr. Bu ncler daha sonra her meslein piri olarak n yapm ve kurduklar messeseler uzun sre yaamtr. Bunlar arasnda kal'hane (= demir dkm), demirhane, sabunhane, kirihane, yayhane, yahane, mumhane, dkmhane, dikimhane, tabakhane, boyahane, pamuk ve iplik pazarlar gibi yerlerin hl mevcut olduu grlmektedir. Abbasler, resm dilleri Arapa olduundan, ilk zamanlarda, Arapay Anadolu'da yayma ve Trkleri Araplatrma, giriimlerinde bulunmularsa da, Trklerin gerek san'at, gerekse kltr bakmndan, Araplardan stn oluu karsnda, bu giriimlerinde baar kazanamamlardr. Trkler, Arapay sadece din dili olarak kabul etmi, anlamn bilmeden Kur'an- ve din kitaplar ezberlemekle yetinmilerdir. (= hafzlk'n douu). Bunun dnda Trkler, dillerini, san'at ve edebiyatlarn, meslek ve san'atlarn, gelenek ve greneklerini korumu, hilfet merkezi olan Badad'a gidip, gelmeye balam, gen ve salam ocuklarn, Orta Asya'daki treleri ve alkanlklar uyarnca, cengver ve silhor yetitirmeye devam etmilerdir. Bunlar sabah - akam eitim grr, kl - kalkan oyunlar oynar, cirit atma ve ata binmeyi en iyi ekilde renirlerdi. idarelerini kendi trelerine gre, demokratik parlamenter bir sistem iinde, kendileri yrtrlerdi. Bylece, bir sre sonra hilfet merkezlerinde balayan iret, sefahat ve mezhep kavgalarndan masun kalmlardr. Ancak, bunlar arasnda da, zamanla sivrilerek ynetimi ele geiren asker - derebeyler'in tremesi, bir eit feodal idare'nin domasna neden olmu, bu hal sanayi ve tarm'da ilerlemeyi .engellemitir.

C. SELUKLU DNEMNDE ANADOLU

5. Hicret ylnda (M/1070) Rum Seluklularnn (= Anadolu Seluklu Devleti'nin) Doudan balyarak, Anadolu'yu istil etmeleri ve Konya'y bakent yapmalar sonucu bu yreler de, dzenli olarak, Seluklularn idaresi altna girmi, derebeyler yerine birtakm u beyleri tremiti. Hepsi de Trkmen asll olan bu beyler, ilk zamanlarda, Seluklular adna hanlar, hamamlar, camiler, medreseler, tekkeler, zaviyeler, imaretler yaparak, Anadolu'yu imar'a balam, mensup olduklar Ouz Boylar'nn isimlerim bu blgede kurduklar kylere, kasabalara vermilerdir. 24 Ouz Boyu'ndan Kay, Bayat, Der, Afar, Bedilli, Karkn, avundur, Salur, Bdz, Knk adlarn tayan kyler halen Isparta yresinde mevcut olup, bazlar zamanla harap olmu veya kaybolmulardr ki bunlar hakknda Birinci Cilt'te geni bilgi verilmitir. Sancak iinde grlen eski eserler'in ou bu dneme aittir. Seluklu hkmdarlarnn da slm dinine ve kurallarna saygl, mill gelenek ve greneklerine bal olmalar nedeniyle, ellerine geirdikleri veya yeniden kurduklar ehir ve kasabalara valiler, kadlar, mftler atadklar ve eski ynetimi pek bozmadan, halka kar iyi davrandklar grlmektedir. slm Halifelerinden ilk defa, Emevilerden mer Bin Abdl'aziz (Bk. Meydan Larousse Cilt 9, S. 754) eski ran hkmdarlarnn uygulad Ynetimi altndaki yerleri gezip, grmek ve halkla dorudan doruya konuarak, dertlerini dinlemek sistemini uygulam, yaknlar ve emirleriyle birlikte vardklar her yerde, Perembe ve Pazartesi gnleri, sabah asker birlikleri kontrol etmek, leden sonralar Halkla konumak ve ikyetleri dinlemek suretiyle, Trk trelerine uygun ekilde sorunlar yerinde zmlemek yolunu tercih etmitir. Konumalarnda, hakszla urayanlarn Mslman, Hristiyan, kim olursa olsun dorudan doruya, korkmadan, kadya bavurmalarn syler, en yksek rtbeli emirler hakkndaki ikyetleri dahi dinliyerek, gerekli ilemleri hemen yapmaktan ekinmezdi. Mal alnann zararn Hazineden detir, hrsz yakalannca, hem alman geri alr, hem de cezalandrrd. Ayrca Hilfet merkezinde kurduu on kiilik bir Yksek Konsey'de, memlekette bir yl iinde olup bitenleri inceletir, ona gre nlemler alrd. Bu sayede herkes haklarndan emin ve gven altnda yaar, komu lkeler halk, bu lkelere gpta ile bakard. Seluklu idaresinin balangc olan H. 470 (M/1075) tarihinden I. Aladdin Keykubd zamanna rastlayan H. 634 (M/1237) tarihine kadar Seluklu lkesinin topraklar Antalya'dan, Antakya'ya, btn Arabis-

tan, Irak, Yemen ve Ermeniye kt'alarna kadar genilemi ve Aladdin Keykubd adna hutbeler okunmu, paralar baslmtr. Her tarafta ulema, deba ve mera (= bilginler, edibler, Devlet adamlar) bir tek noktada Halkn mutluu, sanayi ve ticaretin geliip oalmas, refah ve huzur prensibi zerinde birleerek, halkla birlikte ve halkla beraberlik iinde yrmekte idiler.
D. BAIMSIZ BEYLKLERN DOUU

11. Hkmdar olan II. Gyaseddin Keyhsrev tahta ktnda (Mild/1237-1246) Devlet ileri gelenlerinin iki ve sefahat dknlkleri, dalga dalga btn yurda yaylmaya balam, eski refah ve huzur dolu gnler yerine, i kargaalar, huzursuzluklar ve knt belirtileri grlmeye balamt. Bunu frsat bilen Bizans ve Mool istilclar, halk bunlardan kurtarmak iddiasyla, lkeye saldrmaya, zaten tedirgin olan halk iyice hrpalyarak, zulm ve ikencelerle yok etmeye alyorlard. Hkmet, halkn ikyetlerine kulak vermiyor, zalim ve gaddar yneticiler elinde, halk, inim inim inliyordu. Refah ve saadet yerine zulm ve sefahat hkm sryor, Sultan'n idareyi terkederek Sis'e (= imdiki Kozan'a) ekilmesi sonucu, idaresi altndaki topraklar, olu tarafndan bazan teker teker, bazan da birlikte ynetiliyordu. (Not: Sultann ,olu Rkneddin Klaslan IV, zzeddin Keykvus II., Aladdin Keykubd II. adlarn tar.) te bu dnemde, Hamideli Kt'as yerli Trkmen reislerinden Hamid Bey'in yar bamsz ynetimi altna girdi. Birinci Cilt'te uzun uzadya anlatld zere, kendisi ve evltlar, Seluklu Devleti'nin kne kadar, bir eit imtiyaz ve bamszlk iinde hkm srdler. H. 783 (M/1382) ylnda Hamideli'nin Osmanllara satlmasna kadar sren bu ynetim zamannda blgede byk bir gelime ve ilerleme grlmemise de, mevcudun korunmas ve elden kmamas da bir baar saylmaldr. Tamamen Mslman ve Hanefi mezhebinde olan blge halk, kendine gerekli hereyi, kendi imknlaryla yapm, baka lkelerin mallarna ve asker glerine muhta olmadan, kendi yayla kavrulmasn bilmitir.
E. OSMANLI DNEMiNDE ANADOLU

Kanun Sultan Sleyman zamannda, Osmanl Devleti ycelmi ve hudutlar geniliyerek bir mparatorluk olmu, bu an ve saltanat, hkmet byklerine bir gurur ve sefahat duygusu getirerek, bir airi-

mizin kbale zeval erse de ardnca kemal var/Her kanda kemal olsa vcrasnda zeval var. dedii gibi, sefahat ve yolsuzluklar yznden, gelen padiahlarn ou ve Devlet Ricali (= Bykleri) kuru bir gsteri ve yanl bir medeniyet (!) tutkusu na kaplarak, Nevehirli brahim Paa'nn sadrazaml zamannda, Lle Devri'ni yaam sdbatlar, ernlar, yksek saraylar, Boazii yallar ve kklerinde srdrlen Elence lemleri, gnlk yaam haline gelmiti. lk nce saray ve resm daireler, ilm, mlk ve asker rical (= bykler) din ve eriatin akla uygun kurallarn hie sayarak, keyiflerince yasamaya balamlar, bu hal yava yava byk illere yaylmsa da, Anadolunun yolsuz ve geit vermez kelerine kadar uzanamamt. nc Sultan Mustafa, enitesi Koca Ragb Paa gibi yetenekli, bilgili ve tedbirli bir vezire rastlyarak, onun bilgi ve dirayeti sayesinde slm kurallarna uygun olmayan her trl sefahati ve ihtiam kaldrmaya, Devlet memurlarnn ve halkn giyim kuam, yeme ime detlerini, tekrar dinin emrettii kurallara uygun ekle sokmaya almtr. Tanzimat'a kadar, Fransa'ya gnderilen ve merkezde kullanlan btn genler (= yeni Osmanllar) kendi din ve milliyetlerine gre, yeni bilgileri renmi birer bilgin ve retmen olacaklar yerde, su katlmam birer Frenk kopyas olarak yetimilerdi. Halbuki, bizim dinen bal olduumuz, eski Arap bilginleri, felsefeyi Yunanllardan, edebiyat ranllardan aldklar halde Kavmiyet ve milliyeti asliyelerini korumu yani kendi millet ve milliyetlerine, baka bir dil ve det kartrmamak ve Arap kalmak zere, yabanc eserlerin ancak kendi mill gelenek ve greneklerine uygun olan ksmlarn tercme etmi ve asla Yunanl ve ranl ekline girmemilerdi. Anadolulular bu esas ve gelenei biliyorlar ve gryorlard. Hatta, Avusturya Babakan Meternich bile yazlarnda, Ecnebilere ait kanunlarn Hristiyanlk retilerine gre hazrlandn, Trklerin de kendi gelenek ve greneklerine ve dinsel inanlarna uygun kanun ve nizamlar hazrlamalar gerektiini belirtiyordu. Halbuki biz, bu yabanclarn uyarlarna bile aldr etmeden, taklitilik rndan geerek birdenbire Avrupa medeniyeti camiasna girivereceimizi sandk. Din emberinden kurtulalm derken, Avrupann kltrel ve ekonomik emberi iine dtk. nceleri fthat'la ve fetihlerin getirdii ganimetler (= paralar ve mallarla) le sonsuza kadar geineceimizi sandk. Dinimizce, gemie esef etmek, gelecee umut balamak, yaadmz gnle gururlanmak

yasak edilmi olduu halde, gnmz gn edip, tembellik ve uyuukluk iinde kendimizi oyaladk. Bugn, her trl ihtiyalarmz, d lkelerden salyoruz. Biz de onlar gibi, vaktiyle alp, ayni eyleri yapabilirdik. Din kurallar buna engel deildi. neden iplie, undan petrole kadar hereyimizi dardan almaya altk. ifti ve hayvanc bir memleket olduumuz halde, yiyecek ekmeimizi ve etimizi, yamz zor salar duruma dtk. Bakent istanbul ve byk ehirlerimiz, Romanya'dan un, buday, eker gelmezse a kalr. Rusya petrol gndermezse, yakacak bulamayz. yz yldanberi, ftuhat kaplar kapanmtr. Kayplarmz saya saya tketemiyoruz. lkel ve bedevi dediimiz, Anadolu kylsnn, dinine, diyanetine, grg ve bilgisine, akl ve iz'anna dayanarak baardklarn, biz, teorik bilgi ve istidadmza ramen basaramyoruz. Merutiyete girerken, sfra sfr, elde var sfr durumunda bulunuyoruz. lk insanlar, meden insanlara neler lzm olduunu bilmeden, rlplak hayat sava'na atlmlard. Biz ise, meden bir insann nelere muhta olduunu bilerek, bunlar salamann yollarn ve aralarn renmi olarak hayat sava'na giriyorduk. Hi bilenle, bilmiyen bir olur mu? yce yetine uyarak, biz, eskiler kadar yorulmadan, zorlanmadan hereyi yapabilirdik. Din, bilenlere deer veriyor, ilerlemeye engel olmuyordu. Ancak, bu bilgi ve gayretlerimizi, israf ve sefahat mallan yerine, ihtiya mallar yapma ve yaratma yolunda kullanmal idik. Bu takdirde birok eyler baaracamza phem yoktu. Herkesi ve kendimizi kandrmaya devam edersek, varlmz tamamiyle yitirebiliriz, Bu yolda kaldmz srece, insanlk camias bizi zararl bir varlk gibi grecek ve dnyadan temizlemeye alacaktr. Avrupa devletleri'nin yzyllar nce, Hristiyanlk amblemi ha zerinde el ve gnl birlii ettikleri, hill ile simgeledikleri slml yok etmeye altklar bir gerektir. (Not: Yunanllarn bugn bile, Kbrs iin hal seferi amaktan sz etmeleri dikkate deer. S.S.)
F. DN TERAKK'YE ENGEL MDR?

. slmln gelime ve ilerlemeye engel olmadn bilmiyenlerimiz veya bilip de kabul etmek istemiyenlerimiz, slm dinini ilerlemeye engel sayarak, genlerimize Fransz htilli'ni rnek gstermekte idiler. Halbuki, Hristiyanlktan ayrlmakszn, hrriyet ve istikll fikirleri'ni benimsiyen Yunanllar, Srplar, Bulgarlar dindalarnn da yardmy-

la bamsz birer Devlet haline geldikleri halde, biz, dindalarmz olan Arabistan halkn dahi elimizde tutamadk. Gya, Avrupallar, insanlk duygularyla ( = hmanizm), bizim gelimemizi ve ilerlememizi istiyorlar. Fakat, slm dininin kstlayc kurallar nedeniyle bunda baarl olamyorlarm. Gerek byle mi idi?.. Eer bizim varlmz ve gelimemizi gerekten istiyorlarsa, bizi sefahat ve enaat yollarna gitmeye tevik deil, ilim, fen, bayndrlk ve refah yollarna girmemizi kolaylatracak ekilde davranmalar gerekirdi. rnein, mill sanayiimizin kurulmas, kendi gelirlerimizin kendi ihtiyacmz olan mallar retecek fabrikalar kurmamza yardmc olurlar, mallarmz tayacak vapurlar, trenleri, savunmamz salyacak silh, cephane ve malzemeyi yapacak teknik elemanlar yetitirmemize imkn ve frsat tanrlard. Halbuki, lkemizde bir demiryolu yapmaya kalksak, ellerindeki imtiyazlara dayanarak, buna engel oluyorlar. (Not: Yazarn ilerde aklanacak Isparta demiryolu hakkndaki giriimleri bu konuda somut bir rnektir. S.S.). Badat demiryolu yapmak istiyoruz. Almanya ben yapacam!., diyor, ngiltere hi yaptrmak istemiyor. Trablusgarp'ta baz eyler yapmak isteyince talyanlar Olmaz! diyorlar. Rumeli ve Tuna'daki hareketlerimize, oralardaki kk devletlerle birlikte, hepsi birden kar kyor. Szn ksas bizim her isteimize ve giriimlerimize Hayr! denirken, kk, byk Hristiyan devletlerin her giriimine bizim aleyhimize de olsa kolaylk gsteriyor, hatta yardmc oluyorlar. Bu dpedz bir salip - hill sava, deil de nedir?.. Kendi sularmzda, kendi donanmamz ve ticaret gemilerimizi iletemiyoruz (= kabotaj hakk yok). Avrupadan aldmz borlar, hibir faydal yatrma gitmiyor. Tketim mallarna ve bte aklarn kapatmaya harcanyor. te, bizim, Merutiyet dneminde tutacamz yol ve meslek, btn bu engelleri kaldrp, mill ve din inanlara sahip (= slmlamak), milliyeti - Trk (= Trklemek) bir Devlet olma yoludur (2). Bu da, tekrar tekrar sylediimiz gibi, slm dinin ilerlemeye engel olduu fikrinden vazgeerek, bizim iin her trl ilerleme ve gelime hamlelerine girimek (= muasrlamak), amir memur, kyl kentli hepimiz birlik ve beraberlik iinde bu hedefe doru ilerlemek olmaldr. Bu konuda Japonya'nn izledii yolun bize rnek olacana inanyoruz.
(2) Yazarn bu fikirleri, Ziya Gkalp'in Trklemek, slmlamak, Muasrlamak teziyle ayni paralelde grlyor. (S.S.)

G.

TUTULACAK YOL NE OLMALI?

Bizde, nc Selim'in vaktiyle tuttuu yol byle idi. Fakat onun balatt hamleleri yrtmesi gerekenler, Fransa modelini aynen kabul ederek, kopya etmek hevesine kapldlar. Bu yolu en faydal ve en kestirim yol olarak grdler. Kendi dininde ve geleneklerinde bulunmayan bu ynetim eklini, halk da iyi birey sanyordu. Tanzimat ferman, bu taklitilie meru bir ekil verdi. nl yazarlarmzdan Yusuf Akura Bey bir yazsnda yle diyor: Hkmet ve Osmanl ricali, borlanmakla yaamak yoluna girdikten sonra, Avrupa medeniyetinin fikr ve meden zevklerine alarak, Avrupa dncesi, Avrupa detleri, Avrupa elbiseleri, Avrupa okullar, Avrupa kanunlar, Avrupavr saraylar, kaneler, sahilhneler, mobilyalar, Avrupavr tiyatrolar, kafeantanlar bu masum ve asl milletin k ve ykl sebepleri arasnda yer almtr. te, Merutiyete girerken, lkemizin durumuna konan tehis budur. naallah bir gn kendimize dnerek, kendi gelenek ve greneklerimize bal bir kalknma pln uygulamaya muvaffak olursak, mes'ut ve mreffeh bir Trkiye'nin doacana inanyoruz. Tanrdan, baarlarmza yardmc olmasn dileyerek, kinci Cilt'e balyoruz. (19.Haziran.1337/1919. Isparta)

KNC CLT/BRNC KISIM

iKiNCi MERUTiYET DNEM OLAYLARI VE YNETiCiLERi HAKKINDADIR

I. Sultan V. Mehmet Reat Devrinde Isparta (1909-1918)

Birinci Cild'in Biti Blmnde aklandna gre, 1324/M. 1908 Temmuz aynda kinci Merutiyet lnndan hemen sonra, Sancak Mu tasarrflna atanarak gnderilen Rt Bey, kaza kaymakamlndan ilk defa mutasarrfla gelmi, mutasarrflk idresinde deneyime muh ta, hastalkl bir zat idi. Isparta'ya geldiinde, henz deneme aamasn da olduundan hibir ie bakmakszn, hastal artarak, izinle istan bul'a gitmi ve orada lmtr.
MUTASARRIF NAZM BEY ZAMANI (1325-1326) = (1909-1910)

Yerine gnderilen Nazmi Bey, Bursa Valisi Cellettin Paa mai yetinde alm ve deneyim grm, mlkiye mektebi kl bir zat idi. Denenmek zere 2/3 maala vekil memur olarak Isparta'ya gn derilmiti. Bu zat, 1325/1909 Haziran'nda Isparta'ya geldi. Kendisi iki imez, kumar oynamaz, dinsel kurallara saygl, doru, drst, hamiyetli, alkan, gen ve muktedir bir kimse idi. Merutiyet idaresini ve halk egemenliini takdir edenlerden olmas nedeniyle, ilk ii memleketin ileri gelenlerini toplyarak fikirlerini almak ve bir fikir etrafnda toplanmalarn salamak, halk ve esnafla yatandan iliki kurarak, memleket mes'elelerini aka tartarak kararlar almak oldu. Merutiyet idaresinde Herkes ne isterse onu yapmakta zgrdr. Btn kaytlar ve engeller kalkmtr. dncesiyle hareket eden halk ve esnaf, merkezde ve ilelerde birtakm siyas ve sosyal cemiyetler ve

kulpler am, Hkmet adna yaplan hereye mdahale etmek, unu isteriz, bunu istemeyiz!.. diye, kimin aklna ne gelirse onu yapmak lgnl yaygn hale gelmi olduundan, kylerde, kasabalarda, ehirlerde alenen iki imek ve her trl ktl yapmak tabi (= normal) grlr olmutu. Bu zat, bu gibi davranlara kar ...nsan haklarnn snrsz olmadn, kanunlarn ve dinsel kurallarn caiz grd haklar dnda, er'an ve kanunen yasak olan eylere herkesin uymasnn Merutiyetin Temel Yasas olduunu, kulpler ve cemiyetlerin uraacaklar konularn politika deil, memleketin imdiki ve gelecekteki meden, sosyal ve ekonomik problemleri olduunu mnasip bir dille anlatm, ortaya koymutu. Yaplan toplantlarda, bugn memleketin en nemli sorununun Ticaret, sanayi ve tarmda ilerleme ve yeni kurululara olanak salama olduu saptanarak, bu konuda byk bir rol oynayacak olan Aydn demiryolunun Isparta'ya urayarak Eridir'e geme problemi ortaya konmutu.
AYDIN DEMRYOLU ISPARTA'NIN NDEN NYE GEMED?

Aydn demiryolunun Isparta'nn iinden niin gemedii, uzun yllar tartlm, bilen, bilmiyen herkes, bu konuda duyduu veya dnd ekilde bir yorum yapmtr. Bu konu, benim mebusluk dnemime rastlad iin, Osmanl Mebusan Meclisine katldm ilk gnlerde balca uram olmutur. yllk mebusluk dnemi bittiinde Isparta halkna hitaben bastrp, yaynladm Beyanname'de bu yoldaki almalarm, ayrntl bir ekilde, akladm. 19.Ocak.1327/1911 tarihli Beyanname yle balyordu: Muhterem vatandalarm; aradan unutulacak kadar zaman ge mediinden, cmlenizin hatrnda olmak gerekir ki, 10.Temmuz.1324/ 1908 tarihinde Merutiyet'in ln zerine, Isparta'ya ayrlan iki mebus luktan birine, devaml srarlarnz zerine, adaylm koymu ve seil mitim. ........... Isparta'dan seilen dier arkadam Eridirli Burhanzade Hac Eref Aa ile birlikte 6.Kasm.l324'te istanbul'a giderek 4. Aralk.l324'te alan Mebusan Meclisi'ne katlmtm. Acemilik devirleri ve (31,Mart) Facias getikten sonra balayan Terii Dnem'de, Memleket ve millet adna hayrl grdm ve vicdan kanaatma uygun her teklifi hangi parti veya ahstan gelirse gelsin onaylamaktan ekin-

medim. Ayrca seim blgemle ilgili ve blgemin her trl ihtiyalarn karlayacak tedbirler iin gerekli giriimleri yapmaktan ve izlemekten geri kalmadm. lk iim, hepinizin istedii, benim de srarla zerinde durduum Demiryolunun, Isparta ehrine urayarak, Eridir'e gitmesi konusunu ele almak oldu. Bu konuyu bir nerge ile Meclise getirmek isteimi, arkadam, Hac Eref Aa'ya atm ve nergeyi birlikte vermemizi teklif ettim. Bu zat, Kendisinin ttihad ve Terakki Frkasna mensup olduunu, frkaca bir karar verilmeden byle bir teklifte bulunamyacan ne srerek, isteimi geri evirdi. Daha sonra Trenin Isparta'ya uramamas, Eridir'in son durak olmas sayesinde deerinin artaca, mutasarrflk merkezinin Eridir'e aktarlmas imknnn doaca dncesiyle, bu nergeye katlmadn rendim (3). Sayn meslektamdan umudu kesince, nergeyi tek bama verdim. Bu nergeme, Nafa Nezareti (= Bayndrlk Bakanl) Meclis Bakanl aracl ile verdii cevapta: Isparta Mebusu Sleyman Sami Efendinin 14.Haziran.1325/1909 gn ve 145 sayl yazyla gnderilen nergesi, Demiryollar idaresine gnderilerek, incelenmi alman cevapta (Bu istein yerine getirilmesi halinde, demiryolunun 20 kilometre kadar uzayaca, bunun da Eridir ve Senirce ile baz yerlerin rnlerini tamak iin, fazla nakliye demelerine yol aaca, imtiyazn bitiminde bu yol Devlete satn alnacandan fazla para denmesi gerekecei, gei yolunun deitirilmesi ve hattn uzatlmas yerine ilerde Isparta'ya bir ube yaplmas, bunu gvence vermeden yapacak bir istekli bulunmazsa, kumpanya ile anlalabilecei bildirilmitir.) deniliyordu. Ksacas Devlet irkete sz geiremiyor, eskiden yaplm szlemeyi tadil edemiyor, kumpanyann isteklerine boyun eiyordu. te Kapitlasyon bels bu idi. Bu cevap beni tatmin etmedi, ikinci bir nerge hazrladm. Bunu Konya mebuslar da imzalamt. Bu nergeyi de Sadarat makamna (= Babakanla) verdim. Nafa Nezaretinden, Sadarete gnderilen cevapta: (Aydn Demiryolunun, Dinar'dan, Eridir'e kadar uzatlmas imtiyaz verilmi olmas nedeniyle, demiryolu Eridir'e kadar uzatlmakta(3) Beyannamenin nerinden sonra tekrar Mebus seilen Hac Eref Aa, yazarn bu iddiasn yalanlamak veya te'vil etmek yoluna gitmemitir. Bu hareketiyle, Isparta'dan ok, Eridir'e yaranmak istediini gstermi olmaktadr. (S.S.)

dr. Isparta kasabas imdiye kadar tama aralarndan yoksun iken, imdi demiryolu saat uzaklkta bulunacandan, bundan pekok faydalanaca ortadadr. Buna binaen, bu halin Isparta'nn mran ve terakkisine mani olaca yolunda nergedeki iddia doru deildir. Demiryolu bittikten sonra, kat'i lzum grlrse, bir ube ile Isparta'ya balanabileceinden, imdilik imtiyaz hkmlerinin bozulmas, bunca masraf edilerek yaplm ileri brakarak, hattn Isparta'dan gemesini salamak mmkn olamayaca...) bildiriliyordu.
Yukardaki duyurulardan ve Bakanlkla yaptmz zel konumalardan rendiimize gre imtiyazn hi tadil ve garanti hakk istenmeden verildiini, hkmetin kumpanyay hibir suretle zorlayamyaca sonucuna vardk. Bu cevap zerine, Bakanla yeni bir nerge ile gitmeyi dndm. 17.Sufoat.1326/1910 tarih ve 9 numaral nergemde, zetle:

Aydn demiryolunun Dinar'dan, Eridir'e kadar olan 91 kilometrelik ksmnn aslnda Isparta'nn iinden gemesinin planlandn, kumpanyann bu gzergh deitirdiini, halkmzn bundan mteessir olduunu, bir ube hattnn yaplaca yolundaki vaad'in, biraz olsun yreklere su serptiini, imdilik demiryolunun faydalarndan bsbtn mahrum kalmamak iin Dinar'dan balyarak 64. kilometrede yaplacak istasyonun 70. kilometreye aktarlarak Isparta'dan daha uzaklatrlmasnn doru olmadn, bunun dzeltilerek, istasyonun 59. kilometrede yaplmasn, oradan Titreyenbeli yarlarak nr'e 6 kilometrelik bir ose yaplmasn, Isparta - nr arasnda esasen ose bulunduundan, bylece tren hattna 20 kilometrelik Kulen yerine, 8 -10 kilometrelik daha ksa bir yolla trene ulamak mmkn olacan belirttim, bu yol iin denek istedim. Nafa Nezareti, yeni istasyonun 59. kilometreye yaplmasn Demiryollar idaresine bildirdiini haber verdi. Ayrca, Dinar - Isparta, Eridir - rkenez, Eridir - Karaaa karayollarnn yapm iin Konya Valiliine, lzum grlen ilere harcanmak zere, toplam 169.518 kuru denek verildiini, bana bildirdi. Demiryolundan umulan sonu alnamaynca, vaktiyle Ma Teke Isparta Sanca Valisi Vahid Paa ve Konya Valisi ngiliz Sait Paa taraflarndan dnlen ve etdleri yaptrlm olan Isparta-Antalya arasnda Dereboaz karayolu ve demiryolu yaptrlmas hususundaki dnceleri gerekletirmek iin yeni bir hamle yaptk. Isparta - Antalya karayolu iin balang noktas olacak Gkolan sokanda, ay zerinde bir demir kpr yaplmak zere 96.000 kuru

denek saland. Bu kpr, hayrsever Kakn Zade Hac Ahmet Efendi tarafndan, ihale yoluyla, ksa srede yaplarak hizmete ald. Kprden balyarak 5. kilometrelik bir karayolu da yaptrld. Antalya - Isparta demiryolunun zel bir irket tarafndan, halkn itirakiyle yaplmas konusunda, Antalya halknn dileklerini Konya Vilyeti uygun bulduu halde Nafa Nezareti olmaz dedi. Bakanln bu konudaki yazsnda: (14.Ocak.1325/1909 gn ve 229 sayl yazs): ...Aydn demiryolu kumpanyasyla, Hkmet arasnda yaplan szlemeye gre bu hattn yaplmasnn mmkn olmadnn bilinmesi... deniliyor: ...Bununla birlikte, kumpanyann talyanlarla yapt anlama erevesinde, bu demiryolunu talyanlarn yapabilecei bir ltuf gibi ne srlyordu (4). Ayrca, Antalya'nn ekonomik ve asker ( = stratejik) durumu, talyanlarn yakn adalarda slendikleri, bir sava ktnda urayacamz zorluklan belirten uzun bir nergeyi de Antalya Mebusu Hamdi Bey'le birlikte vererek, Antalya'ya bir liman yaplmas'n istedik. Fakat, bu nerimiz de tasvip grmedi. Nihayet bizim mebusluk sremiz doldu. Antalya - Isparta (= Dereboaz) yolu Gkolan sokandaki bir demir kpr ile, 5. kilometrelik bir yoldan ibaret kald. Demiryolu ube hatt gereklemedi. Birinci Dnya Savana giriimiz, ileri bsbtn aksatt. Demiryolunun Isparta'ya neden uramadnn ac hikyesi de bylece unutulup gitti.

DEMRYOLLARININ FAYDALARI VE ZARARLARI Eyvah'ki bu bazie de bizler yine yandk Zira'ki ziyan ortada bilmem ne kazandk?. Demiryollarnn Isparta'nn iinden gemesi bize birok ey kazandrabilirdi. Fakat, irketlerin maksad, insanlarmza rahat ve ksa yolculuk imknlar salamak deil, yerli rnlerimizi ucuz alp, kendi sanayi mamullerini pahal satmak, Trkiye'de endstri kurulmasn nlemek amacna ynelik olduu ksa srede anlald.
(4) Nitekim Kurtulu Sava srasnda talyanlarn Antalya - Burdur - Isparta Konya demir yolunu yapmaya giritikleri grlmtr. in temelinin ne kadar ncelerden atld anlalyor. (Bu konuda Bak.: Milli Mcadele Balarken., M. Tayyib Gkbilgin Birinci Kitap, S. 136, Bankas yayn 1959). S.S.

 Isparta'da retilen mallarn ve yiyecek maddelerinin ihtiyatan artan ksm yine Ispartal tccarlar ve tayclarla Antalya iskelesine gtrlr, orda satlarak karlnda, Isparta'da bulunmayan eker, kahve, ay, pirin, sabun, am ve Kbrs kumalar, narenciye satn alnarak Isparta'ya getirilirdi. Bylece % 90' retici olan halkn geri kalan da bu yolla geinir, kimse issiz kalmazd. Tanzimattan sonra, Avrupa mallar, en byk ithalt ve ihracat liman olan zmir'den gelmiye balad. Aydn demiryolunun yaplmas, Anadolunun ilerine kadar uzanacak yeni Anadolu - Badat demiryollar iin karlksz imtiyazlar verilmesi sonucunda, ithalt ve ihracat ilerimiz Antalya yerine, zmir ve istanbul'dan yaplmaya baland. Yalva ve Karaaa blgeleri Akehir zerinden stanbul'a, Isparta'nn dier kazalar ve kyleri de Isparta zerinden zmir'e baland. Bu rnler iin demiryollarnn aldklar tama cretleri Avrupa sermayedarlarnn keselerine gitmeye balad. Vaka Antalya'da bir liraya satlan mal, stanbul ve zmir'de 1,5-2 liraya satlyordu ama, bunun yardan ou tama creti olarak ecnebi irketlere gidiyor, halkn mal eskisinden ucuza satlm oluyordu. Keza, zmir'den ve istanbul'dan ucuz gmrkle veya gmrksz giren ecnebi mallar, Trk mallarndan daha gzel ve daha ucuz olduundan, yerli sanayi yava yava yok oluyordu. Bylece, zengin daha zengin oluyor, fakir daha ok fakirleiyordu. Sattmz eskisinden ucuz, aldmz eskisinden pahal idi. Halk arasnda isizlik gittike artyordu. Lks mallarn gelmesiyle, israf ve sefahat artm, yeni yeni alkanlklar tremiti. hracat gittike dyor, ithalt gibi artyordu. Bir rnek vermek gerekirse, 1337/M. 1920 ylnda, Avrupa devletlerine ihracatmz 7 - 8 milyon, ithaltmz 130 milyon idi. Yani, aldmzn % 6,5 kadarn karlayabiliyor, geri kalann borlanyorduk. te yandan, Hkmet memurluklar gittike oalyor. retici tabakann btn yetkileri ellerinden alnyor, halk sadece vergi veren bir kaynak haline geliyordu.
HALICILII VE GLYACILII ENGELLEME GRMLER

Isparta Mebusluum srasnda, Fransa'nn Isparta hallarndan yksek gmrk alacan renerek, zmir Mebusu Aristidi Paa (= Rum milletvekili) ile mterek bir nerge vererek, Paris Sefaretimizce

gerekli nlemlerin alnmas hususunda Hariciye Nezaretinin giriimlerde bulunmasn istedik. Hkmetin harekete gemesiyle, Fransz Parlmentosunda bulunan, Gmrk Arttrma Kanunu reddedilerek, kilo bana 200 frank gmrk resmi alnmas kararlatrld. Keza, Isparta glyalarmn alcs bulunan Fransa'daki iki kumpanyann adamlar, bizim yalarn 16-20 dereceye kadar olanlarnn beher derecesini 50 paradan fazlaya almadklar cihetle, Isparta'da bulunan Glya Komisyonu tarafndan Bulgaristan'a gnderilip, Kzanlk yalarnn alclaryla iliki kuran vekil Hasan Efendi, Kzanlk'ta derecesi 90 paraya alc bulmu, fakat Bulgaristan bizim yalarn beher kilosuna 200 frank gmrk resmi istediinden satamamt. Halbuki Osmanl lkesine getirilen Bulgar glyalarndan hi gmrk alnmyordu. Bulgar Hkmetiyle yaplmakta olan ticaret anlamasnda bu konunun ele alnarak zmlenmesini 19.Arahk.1326/1910 tarihli bir nerge ile Ticaret Nezaretinden istedim. Bu yl iinde Isparta ve Burdur yresinde yaklak 90 bin mskal (= 400 klg.) glya retilmiti. Bu nergem zerine Maliye Nezaretinin 22.Arahk....1326/1910 tarihli yazsyla ...Bundan byle Osmanl gmrklerinde, Bulgaristan glyalarndan % 10 gmrk resmi alnaca, Osmanl glyalarmn da, Bulgaristan'da buna uygun bir gmrk resmine tbi tutulaca, gya kartmak iin, Ziraat ve Orman Nezaretince yeni imbikler yaptrlarak, gelecek yl, gnderilecei bildirildi.
MUTASARRIF NAZM BEY ZAMANINDA ISPARTA'DA GEEN DER OLAYLAR

Mutasarrf Nazmi Bey, Aydn demiryolu, Antalya - Isparta karayolu ve demiryolu yapm gibi byk ilerden bir sonu alnamadm grnce, memleket iin hayrl olacan umduu kk isler peine dt. 1326/1910 ylnda yaplacak belediye seimleri iin Ticaret Odas Bakan Arapzade'yi Belediye Reisliine, her snf esnaftan bir kiiyi de Meclis yeliklerine setirdi. Bir ziraat okulu ve numune bahesi kurulmasn, idadi mektebi inaatnn tamamlanarak bir sanayi mektebi haline getirilmesini takibe balad. (Vilyet, mutasarrfn bu almalarn takdirle, vekil memurluunu asl memurlua evirdi.)

Mutasarrf, Isparta ve evresinde rak imbikleriyle kartlan glyann bir mskalnn (= 4,5 gr.) 10-12 okka gl yaprandan elde edildiini grerek, fenni imbiklerle 7 - 8 okkadan kabileceini renerek, Ziraat Nezaretinden fenni bir imbikle bunun kullanlmasn retecek bir uzman gnderilmesini istedi. Rumelili Kifat Bey adnda bir uzman gelerek ie balad. Bir yandan da kendisinin Trabzon Vilyetinde grd deerli bir ihra rn olan fndk'n Isparta ikliminde de iyi yetieceim dnerek, Isparta'nn uygun yerlerine fndk baleleri kurulmas'n tevik, ayrca dalarda ve balardaki badem, ceviz, kestane aalar'nn oaltlmasn i edindi. Mutasarrf Nazmi Bey, memlekette asayii salamak ve korumak iin gerekli nlemleri alm, okullarn slh maksadyla Kad rpanl Zade Hoca kr Efendi bakanlnda bir ilim cemiyeti tekil ederek, evkaf ilerini de bu kurula vermiti. Ticaret ve sanayiin gelimesi iin irketler kurulmas'm, bunlar ynetecek idareciler yetitirilmesini salamaya alt. Hkimlerin, mahkemelerde davalar uzatmasn ve uzun aralklarla geri brakmasn nlemeye alt. Mahkemelerin bamszln ne srmek istiyen hkimlere Bamszlk, verilecek kanun ve er' hkmler iindir. Devlet memuru olmanz nedeniyle, mutasarrflk denetimi altnda bulunmanz gereklidir. diyerek, btn idar ve adl memurlarn mutasarrf denetimi altnda olduunu ve buna gre hareket edilmesi gerektiini bildirdi. Merutiyet idaresinin ortaya kard yeni atamalar ve idar deiiklikler nedeniyle, Rumeli ve Arabistan'dan kovulup da aa ka rlan birtakm memurlar ve mirler, herbiri bir mebusa dayanarak, vil yetlerde, sancaklarda grev almaya baladlar. Aziller, becayiler, yer deitirmeler oald. Isparta da bundan nasibini almt. yi mutasarrf Nazmi Bey halkn btn isteklerine ve ricalarna ramen Isparta'da braklmad. Yeni grevine gitti. Balad iler de yarm kald.
MUTASARRIF BEHET BEY ZAMANI (1326 -1328) = (1910 -1912)

1326/1910 ylnda Isparta Mutasarrflna, Trablusgarp ve Bingazi'de nfus memurluklarnda bulunmu, bir aralk Humus Sanca

Mutasarrf Vekillii yapm, Behet Bey adnda birisi atanmt. Eski mutasarrf Nazmi Bey gidince, yenisi gelerek ie balad. Bir sre sonra, Bingazi Belediye Bakanndan, Isparta Belediye Bakan Arapzade'ye gelen zel bir mektupta, ad geen Behet Bey'in Trablusgarp ve Bingazi'de yapt mnasebetsizlikler'den sz edilerek, ehliyetli ve bilgili memurlarn gitmedii Irak, Yemen, Trablusgarp gibi yerlerde bu tr ehliyetsiz ve bilgisiz memurlar ekilmekte ise de, Anadolunun gbeinde, asrlarca meden bir hayat yaam, nzik ve bilgili insanlar arasnda, bu gibilerin nasl baar gstereceklerine hayret ediliyordu. Bu mektubu okuyanlar, memleketin bahtszlndan, Merutiyet idaresinde daha adaletli ve iyi bir ynetimin i bana geleceini umarken saltanat devirlerinde bile grlmiyen bu eit hallerin grlmesinden krgnlk ve zgnlk duymaya ve yeni mutasarrfn yapaca ileri zenle izlemiye balamlard. Mutasarrfn ilk ii hereyi hazrlanm olan idadi mektebi inaatnn, kalan ksmlarn tamamlatmak, mutasarrf Hsn Bey za mannda yaplm olan hastane'nin suyunu getirtmek ve bahesini d zelttirmek oldu. (Kendisi Kafkasyal Hanedan bir aileden olup, asil, necip, iki, kumar ve rvetten saknan bir zat olduu halde okuyup yazmas kt't. Yazd yazlarda pekok iml yanl yapan, etrafna toplanan dalkavuklarla ziyaretler tertiplemeye dkn bir kimse idi. Her tarafa beraber gtrd ve Isparta'ya da getirdii maymunlaryla oynamaktan vakit bulup memleket ilerine bakacak ve kendinden nce gelenlerin braktklar isleri ele alarak yrtecek, hatta ileri admlar atacak yerde, sefihane bir hayat srmeye balamt. Maymunlarla oynatndan halk arasnda ad Maymuncu Mutasarrf diye syleniyordu.) Mutasarrfn bu hallerinden, kendisini ziyarete gelen aabeyi Hseyin Paa bile zlmekte, ulema ve memleket erafyla konuarak, kardeini bu huylarndan vazgeirmelerini rica etmekte idi. Bir Devlet adamnn, halkn inan, sevgi ve sayg duygularn hie sayarak, may munlarla ve dalkavuklaryla vakit geirmesini o da doru bulmuyordu. Bir gn, ulemadan hoca erif Efendi'yi yanna alarak, kardeine din kurallar hakknda nasihat etmesi ricasnda bulunmu, birlikte yanna vardklarnda hocann bu konudaki szlerine karlk: Din kurallarna ve vicdan emirlere uymak ahslarn zel ileri'dir. Dier ilere ise, daireler bakyor. Benim ve halk'n bu ilere karmas caiz deildir. eklinde cevap vermi, erif Hoca da: Mademki siz bu fikir ve inantasnz, o halde Devlet grevinizde, memleketten, halktan ve

bizden yardm beklemeyiniz. diyerek ayrlm ve bir daha kimse mutasarrfn yanna gitmemitir. Kardei de bir sre sonra ayrlarak gitmi, mutasarrf maymunlar ve dalkavuklaryla babaa kalmtr (5). Bu yl iinde Uluborlu'da byk bir yangn oldu. K mev simi ok souk ve karl geiyordu. Yakacak bulamayan halk, mezarlklardaki aalar kesip, odun yaptklar halde, yine de souktan lenler oldu. Herkes, memlekete bir uursuzluk kt inancnda idi. Muta sarrf, bu dertli insanlar gidip grmek, skntlarna are aramak gibi hem insancl, hem de grevi icab yapmas gereken bir devi dahi yap mad. Kendisi ileye gitmedii gibi, herhangi bir yardmda da bulun mad. 1322/1911 ylnda, Trablusgarp'n talyanlar tarafndan igali haberi gelmi, Balkan Savas belirtileri de grlmiye balamt. Dev let, silh altna alnan ve cephelere gnderilen askerlerimizin baars ve memleketin her trl bel ve fetlerden masun kalmas iin slmiyete sarlmak gerektiine inanarak, btn camilerde namazlar klnp, dualar edilmesine dair eyhlislm tarafndan emirler verilmiti. Bu suretle orduya manev bir destek salanacakt. Mutasarrf, bu emri, usulen ve zarur' olarak ulema ve esnaf eyhlerine duyurmu, kendisi ibadetlere ve dualara katlmamt. Halk, mbarek bir gecede, Ulucamide toplanarak namaz klmakta ve ordunun zaferi iin dualar etmekte iken, camiye ok yakn bulunan evinde, birtakm fahieleri ve gen ocuklar ve Hristiyan sazendeleri toplayarak alenen irtikb fisk' enaat eden jandarma subay'na mahallenin imam ve muhtar: Byle eyler subaya yakmaz. Ltfen bu toplanty datn dediklerinde, subay, sarho bir halde kfrederek: Zamanmz hrriyet zamandr, herkes kendi evinde hereyi yapabilir. szleriyle gelenleri kovmu, ihtiyar heyeti, camideki cemaate durumu bildirince, hazr olanlardan birka geceleyin mutasarrfn evine giderek, olay anlatmlar ve mutasarrfn bu irkin olay durdurmasn ve ilgilileri cezalandrmasn rica ettiklerinde, mutasarrf da, subayn verdii cevaba benzer bir karlk vererek: Siz iinize gidi(5) Yazar, bundan sonraki birka sayfada, slmln esaslar, slmi kurallara uymann Farz olduu, mir ve memurlarn, halkn dinsel inanlarna, yaaylarna saygl olmalar gerektiini, Ebussuut Efendi'nin Kanunye yazd risaleden rnekler vererek, belirtmekte, Kur'an'dan ayetler gstererek, din emirlerine uymann ahslarn zel ii olmadn, dinde birok sosyal kurallarn da yer aldn, idarecilerin zel hayat olamyacan, grevlerini yapmann hibir suretle ihmal edilemiyeceini vurgulamaktadr. Yazarn bu dncelerini bir nasihat kabul ederek metinden kardk. S.S.

niz, halk byle eylere karamaz, ben icabna bakarm. diyerek, gelenleri geri evirmi... Galeyana gelen halktan bir ksm telgrafhaneye giderek, valiyi telgraf bana artm, durumu anlatmlar, bir ksm da Jandarma Tabur Komutan Sreyya Bey'e giderek, toplanty dattrm ve subay hapse attrm. Valinin, mutasarrf, telgrafla azarlayp, sorgruya ekmesi zerine, korku ve fkeye kaplan mutasarrf, ertesi Cuma gn, ulema ve eraf belediye binasnda toplayarak, ii soruturmak ve sonuca balamak isterken, hapisteki subay belediye binasna getirilirken, o civarda toplanan yzlerce kiinin tecavz ve hakaretine uram, buna engel olmak istiyen Jandarma Tabur Komutan Sreyya Bey, halk korkutarak datmak isterken, karlkl atma km... Btn gece telgraf basnda cevap bekliyen vali'ye durum duyurulunca, vali, ilgili subayla, Tabur Komutan Sreyya Bey'in, mahfuzen, zmir Harp Divanna gnderilmesini, atanlarn tutuklanmasn emretmi, Akehir Kaymakam Rifat Beyi tahkikat iin gndererek, Mutasarrf Behet Beyin Nide'ye becayi suretiyle gnderilmesini, Nide mutasarrf evket Beyin birinci snf maayla Isparta Mutasarrflna atandn bildirmi, yeni mutasarrf gelinceye kadar, mutasarrf vekilliini tahkike gelen Rifat Beye vermiti. Ad geen Behet Bey, Nide'ye gitmek zere, Konya cihetine hareketle, Isparta'dan ayrldktan sonra, zmir Harp Divanna sevkedilen Sreyya Beyle, ilgili subay sulu grlerek cezalandrlm, Sreyya Bey kederinden zmir'de lmtr. Isparta'da tutuklananlar, baka bir yer mahkemesine gnderilmelerini talep ettiklerinden Adliye Nezaretince, davalarnn Afyon'da grlmesine karar verilmi... Halk, davalar takip etmek zere, Afyon'a gidip geldike, buna sebep olanlara (beddua) ediyor, byle idaresiz idarecilerle memleketin nasl ileri gideceini birbirine soruyorlar: Merutiyet bu mudur? diyorlard (6). Mutasarrf Behet Bey zamannda, Senirkent nahiyesinde, halkn yardmlaryla, Konya'daki Aziziye Camiine benzer, tek kubbeli ve kagir minareli bir cami yaplmtr. Yalvac'n, Hisarard ky setleri, Eridir gl ayann temizlen(6) Behet Bey, Isparta halknn bana atna inand bu iler yznden Ispartallara garaz balam, Kurtulu Sava srasnda tesadfen Burdur' Mutasarrfl yapmakta iken Ispartallarn, Nadir Efendi araclyla, talyanlar Isparta'ya davet ettikleri yolunda bir iftira dzenliyerek, Hakk Behi'le ibirlii yapmak suretiyle, baz kimselerin Harbiye Bakanl Mahkemesine evkini salar m, sanklarn beraatleri zerine, kendisi Burdur Mutasarrflndan azledilmi, Hakk Behi de 20 gn sren Dahiliye Vekilliinden istifa etmek zorunda kalmtr. Bu konu ilerde daha geni olarak, yazar tarafndan ele alnmakta ve aklanmaktadr. S.S.

mesi, Keiborlu ve Kulen tren istasyonlarnn al trenleri yaplm, tren hatt Eridir'e kadar uzatlmtr. Uluborlu yangnnda 100'den fazla evle, Sultan Alattin ve Ahi Bahattin camileri, bir mescit, iki medrese, 186 dkkn yanmtr. Zarar-ziyan milyon kuru'u buldu. Akta kalan halk, balardaki, bahelerdeki kulbe ve ardaklara rlplak snmak zorunda kald. Halka Gemi olsun! demek, hallerini, hatrlarn sormak, yiyecek, iecek, giyecek, barnacak yer ihtiyalarn karlamak zere, mutasarrfn ileye gitmesi gerektii sylendii halde mutasarrf Behet Bey gitmemi ve herhangi bir yardmda bulunmamtr.
DOLANDIRICI HACI LORD VE BEHET BEYN SONU

Aksine, o srada, Manisa'dan, Isparta'ya gelen kanun kaa Hac Lord adndaki bir dolandrc'ya, hastaneye 50 lira bata bulunmas nedeniyle, sayg ve itibar gstermi, maiyetiyle birlikte birka defa, Kerimpaa Hanna giderek, Hac Lord'u ziyaret etmi, stelik Isparta'dan bir de kz alvermek suretiyle, onu Isparta'ya balayacan sanm, mutasarrfn davranlarna kanan baz safdillerden, Hac Lord'un 4 - 5 bin lira dolandrmasna let olmutur. (yle ki, Hac Lord adn tayan Mehmet ilk geldii gn, Kerimpaa Hanna misafir olup, elinde gsterdii birka yz lira ile zengin olduunu kantlayarak, Kerimpaa Hannda geni bir oda kiralam, oday detip, dayatmtr. Bankalarda 5 - 6 yzbin lira paras olduunu syliyerek, Isparta'ya sanayi ve ticareti gelitirme'ye geldiini sylemi ve hastanenin eksiklerini karlamak zere 50 altn verince basit fikirli Behet Bey ad geen sahtekr arkalam, bu sayede haclardan, hocalardan, halktan, esnaftan, tccardan avans paralar alarak, Haclar kyne su getirteceini, bir irket kurarak Kulen'ne otobs veya tramvay ileteceini, Isparta'da muntazam oteller, hanlar yapacan, emlk ve arazi satn alarak herkesi zengin edeceini, herkese kabul ettirmiti. O srada Isparta'ya gelen, Denizli Sanca Mutasarrf Muhiddin Paa, ad geenin sahtecilik ve dolandrclktan Manisa Vilyetince arandn sylemise de, Behet Bey aldr etmemi, eski mft Hasan Tahsin Efendi'nin torunlarndan bir kzla evlendirerek, kendisini Isparta'da emlk ve akar sahibi bir hanedan haline getirmek emelim gtmt. Ad geenin bu davranlarna ve mutasarrfn arkalamasna gvenen bazlar evlerini ykp, han ve otel yapmaya, yeni yeni hanlar kur-

maya balamlar, Kerimpaa han sahip ve kiraclar da burasn muntazam bir otel haline sokmulard. Bu srada Kulen'ndeki Nadir Efendi Han yaktrlm, Kulen'nden Eridir'e kadar yaplm demiryollarn, tarla sahiplerine sktrerek, halkn istimlk bedeli almak yle dursun, % 40 fazlasyla tazminat demeleri'ne sebep olmutur. Bu srada Isparta'ya gelen Demiryollar Mdr Muhtar Bey, maiyetindeki fen heyetiyle, Isparta'ya yaplacak ube hatt daha sonra dnlmek zere, Keiborlu ve Kulen istasyonlarn hizmete a mtr. Denizli mutasarrf Muhiddin Paa'nn, haber vermesi zerine, Hac Lord, Manisa'dan istenmi ve mutasarrf bu kadar iltifat ettii adam mahfuzen Manisa'ya gndermek zorunda kalm, bylece Hac Lord'un iplii pazara km, mutasarrfn hamakat' (= safl) ve hatas da anlalmt. Ancak, bu arada zavall Hoca Mehmet Efendi ve birtakm tccarlar, nikahlad kz madur duruma dmlerdi. Bu nunla birlikte, bu sayede Isparta'da bir, iki han yaplm ve eskiler, ye nilenmi oldu.) Isparta'dan Nide'ye giden ve Isparta'daki davranlar pekok kimsenin zarara uramasna sebep olan Mutasarrf Behet Bey, Nide' de diki tutturamam, ok gemeden aa karlmtr. Ermeni srgn srasnda, stanbul'daki koruyucusu araclyla bir ara emvali metruke (= terk edilmi mallar) takip memurluuna geici olarak atanm ve Isparta'ya gelmise de, yzne bakan olmam'tr. En son Burdur mutasarrflna gelmi olduu halde, orada dahi ilerde aklayacamz olayara kararak baarl olamam, azledilerek, memuriyetten atlmtr. 10.Temmuz.1324 (M/23/Tem./1908) de Merutiyet'in ilnndan sonra kurulan Meclisi Meb'usan (= Millet Meclisi) drdnc yln dol durmadan fesh'edilerek yeni seimler yaplm, Isparta mebusluklarna -Mutasarrf Behet Beyin gayret ve etkisiyle yine Eridirli Hac Eref Aa ile, stanbul Emniyet Sand rehin memurluunda bulunan, Ispartal, Alarca Zade Mustafa Hakk Efendi seilerek 5.Nisan.l328 (M/18.Nisan.l912).tarihinde alan Meclisi Meb'usan'a katlmlardr. Fakat aradan ok zaman gemeden Kmil Paa Kabinesi zamannda bu Meclis de kapatlarak 1330/M. 1914'te yeni seimlere gidilmi, nc defa yaplan seimlerde, ttihat ve Terakki Frkasna mensup Alarca Zade Mustafa Hakk Efendi ile Belediye Bakan Arapzade Mehmet evki Efendi seilmilerdir. p . on

Boalan Belediye Bakanlna da, Belediye Meclisi yelerinden Mevlevi eyhi Ali Dede getirilmitir.
MUTASARRIF EVKET BEY ZAMANI (1328-1329). = (1912-1913)

Isparta'ya yeni atanan Mutasarrf evket Bey Afyon'dan gelerek ie balad srada lk retim Kanunu ktndan, Sancak iindeki ilk ve ortaokullarn alt senelik retim'e imkn verecek ekilde geniletilmesi ve onarlmas ilerine balam, Nazmi Bey zamannda kurulan Glyaclk Komisyonu'nn, Behet Bey zamannda, hi. altrlmad grlerek bu kurulu bir sendika haline getirilmi, hapishane srasndaki hazine arsasna yeni bir belediye binas yaplmas iin projeler hazrlanmtr. Mutasarrf evket Bey, mlkiye mezunu olup, bir sre zmir'de retmenlik yapm, daha sonra Milas Kaymakaml ve Nide Mutasarrflklarnda bulunmutur. Kendisi ibilir, doru, drst, arbal bir Devlet adam idi. evresine dalkavuklar yanatrmam, tarafsz ve cidd i grmeyi meslek edinmi idi. Kendisi gibi doru ve muktedir naip' Ali Kemal Efendi ile ibirlii yaparak, memleketin muhta olduu asayi ve huzur'u salamaya muvaffak olmu, projesi hazrlanan belediye binas'nn yapmna balanmt. Belediye karsnda, alt, muvakkithane (= saat ayar yeri) olacak ekilde bir saat kulesi yapmay tasarlam, belediye binasnn alt katnda da bir lokanta, bir kraathane ve bir de matbaa kurulmasn ve sancak adna bir gazete kartlmasn plnlamt. dadi mektebinin yanndaki bahenin prtasnda (6) derslikli, retmen ve idare odalar bulunan bir ilkokul yapmay dnyor, bunlar iin denekler bulmaya alyordu. Hkmet kona, asker binalarla, okullarn evresindeki khne binalar yktrp, bahe haline getirmek ve evre yollarn genileterek, ehre gzel bir grnm kazandrmak istiyordu." Bu srada asker komutan mirliva (= tmgeneral) shak Paa stanbul'a giderek, yerine Hulusi Paa gelmiti. Bu zat da dindar ve geometri biliminde bilgili olup, mutasarrfa her hususta yardmc oluyor, askerlik dairesinden Deppoya doru alacak geni bir cadde iin asker idareden denek salamaya alyordu.

Bugnlerde Konya Valisi Hsn ey de incelemeler yapmak zere Isparta'ya gelmiti. Vali de ehircilik ve mimari'den anlayan bir zat olduundan, yaplacak eyleri takdir ve tasvip'le karlad. ou mutasarrf. Nazmi Bey zamannda dnlen bu giriimler'den baka hayvan neslinin slh amacyla, ziraat okulu karsnda, damzlk hayvanlar iin, bir ahr ve mandra yaplmasna baland gibi, Isparta glyalarnn kalitesini beenen bir Fransz alc, Isparta'ya gelerek, saf ve katksz glya karld takdirde her yl 6.000 klg. glya satn alabileceklerini bildirmesi zerine, Isparta'nn Atabey nahiyesinde (Hidroelektrikle isleyen, bir glya ve ie fabrikas kurulmas) konusunda, Franszlarla bir anlama yaplmas kararlatrlm ve n aratrmalar yaplmt. te yandan, evvelce belediye tarafndan alm olup, sonradan kapatlan eczane'nin yeniden almasn ve bir Trk doktor getirterek Mslman hastalar, Rum doktorlara muhta olmaktan kurtarmt. Bunlardan baka, dokumas Trk kadnlar tarafndan yaplan, fakat ticaretinden Rumlarn faydaland halclk ticareti'ni Trkler'in ele almasn dnerek, vaktiyle Etreli Zade'ye atrlan bir hal ticarethanesinin Drbeyolu adndaki bir Rum'un rekabeti yznden kapandn renerek, bunu yeniden atrmak, ayrca Hseyin Ba Aa deirmeni stnde yaptrlan ayak fabrikas'nn dericilik san'atna daha elverili olduunu renerek, Franszlarla ibirlii yaparak kurulacak bir irket marifetiyle, Fransz usul deri, ksele, vidala, oskar karmak imknlarn aratrm ve sermayesi esnaf tarafndan salanacak byk bir irket kurularak, bu projenin gereklemesine gayret gstermitir. Keza mebus Arapzade'nin yardm ve taahhtleriyle kurulan Berber Hasan Zadeler irketi'ne de ayni mallar yaptrmaya himmet gstermiti. Her ne kadar, Etreli Hah Ticarethanesi alamad ise de, mamzade Tahir Efendi baka bir ticarethan'e aarak halcla balamtr. Tabakhaneler isi de halclktan ileri gtrld. Ve rettikleri mallar, memleket ihtiyacn karlamaya balad. Sadece parlak rugan yaplamyordu. Bu kadar gayret ve himmet gsteren mutasarrf evket Bey aslen Filibeli ve Bulgarca'ya vakf olduundan, Krklareli Sanca"na ( = Krk kilise'ye) atanm, kendisi balad isleri brakp gitmemek istedii ve halk da kendisini brakmak istemedii halde, Babli, btn ricalara ramen, emri geri almam ve yerine Sleyman Srr Bey adnda bir mutasarrf atayarak gndermiti.

Halk bu atamadan ok zlm, ...Nazmi Bey gibi, alkan bir mutasarrf aldlar, yerine bir maymuncu Behet Bey verdiler, evket Bey gibi deerli bir idareciyi bize brakn dedik, olmaz!., dediler. Bakalm bu Srr Bey'in srr ne olacak?.. diye sylenmeye balad. Bu srada naip (= kad) Ali Kemal Efendi ayrlm, asker komutan Hulusi Paa Denizli'ye gitmi, vali Hsn Bey Konya Valiliinden ayrlm ve bylece birok giriimler de yarda kalmt.
MUTASARRIF SIRRI BEY ZAMANI (1329-1330) = (1913-1914)

Srr Bey ailesini getirmeden bekr yaamaya balam, Rum genlerinden tuttuu a ve hizmetilerin delletleriyle, Hristiyan sefihlerinden, bana toplad bir gruh (!) ile kumar, iki ve sefahat lemlerine balamt. Bu elencelerden vakit ayrp, resm ilere bakamyordu. Akamlar, ecnebi ark Hal Kumpanyas lojmannda, dost edindii kimselerle, vakit geiriyordu. Kad ahin Efendi giderek, yerine Rizeli smail Hakk Efendi gelmiti. Birinci Dnya Savann belirtileri grnmeye balamt. zmir'in Cuma Ovas semtinde yeniden kurulan ve-ynak yapan ordu'ya, blgemizden asker gnderilmesi istenmi, birinci snfn silh altna alnmasna karar verilmiti. Halk, bir yandan askere gidecekleri hazrlamaya alyor, bir yandan da memlekette kalmak istiyenler bedel vermeye kouyorlard. Kontrolsz ve hkmet basksndan uzak kalan esnaf ve karclar ilerine gelen hereyi yapyor, her dairede ve asker idarede, herkes kendi karn salamaya alyordu. slmdan, Hristiyandan, kanunlu - kanunsuz o kadar ok bedel veren oldu ki, tabur'un mevcudu ancak 1/3 orannda ve fakir kimseler'den ibaret kalmt. Bununla birlikte, Cuma Ovas'rda kurulan Anadolu Ordusu iin Isparta frka merkezi (= tmen) olmas gerektiinden, devaml surette, bir alay piyade ve svari bulundurulmas ve frkaya alnacak askerlerin bu alaya kaydolunmas kararlatrlarak, tmen komutan, alay ve tabur komutanlar ve subaylar btn arlklaryla Isparta'ya gelmi, yzlerce halk, eraf ve esnaf tarafndan Kulen'nden karlanarak, Karaaa mahallesinin aasndaki arazide kurulan adrlara yerletirilmiti. Bunlarn yiyecek ve iecekleri, mteahhitler tarafndan salanyor, askerler sabah - akam talim yapyorlard.

Isparta'da devaml olarak kalaca anlalan askerlerin barndrlmas iin, Isparta'nn Paa emeleri (= imdiki asker klalar) yresinde, asker ve mlk idarelerce klalar ve ahrlar yaptnlmas'na zaruret hasl olmutu. Bu tesisler iin, halktan bin altn kadar yardm toplanm, pek ok da ayni yardm yaplmt. Bu yardmlarla inaat balad. Ana duvarlar, pencere hizasna kadar kagir yaplp ortaya ktnda, alaylar ve subaylar ordugh'a (= zmir'e) arldklar iin, inaat yarda brakld. Bu sebeple, Isparta'dan Kulen'ne kadar olan 18. kim. lik yolun harabolan ksmlar, mteahhitlerce, onarlmaya balandnda, erkek iiler yannda, kadn iilerin de altrld grlerek, Isparta'da ilk kez vaki olan bu durumu tasvip etmiyen dindar kimseler ayaklandlar. Birtakm dul kadnlar, geinebilmek iin, istasyon ve hat boyunca, ticaret yapmaya baladlar. Belli bal aileler, erkekleri olmadndan, Nazilli'ye, Aydn'a, zmir'e gidip gelmeye ve oradan baz mallar alarak Isparta'da satmaya koyuldular. Halk bu davranlar genel ahlk bozucu bularak tasvip etmiyor, kadnlarn birtakm lks mallar getirerek satmalarnn israf ve sefahat'i arttracana inanyor, yerli kumalarn ve dokumalarn kullanlmasn istiyordu. Mutasarrf Srr Bey, halkn bu szlanmalarna Zamanmz hrri- yet zamandr. Kimseye mdahale edilemez. diyerek nem vermiyordu. O srada Isparta'ya gelen Konya Valisi Azmi Bey'e, ayni konularda i- kyetler yaplm, vali Burdur'u grdkten sonra, dnte, bu konular konuabileceini syliyerek, dinlememiti.
ISPARTA'DA BYK DEPREM

Ne gariptir ki valinin Burdur'a gittii 20.Eylul.1330 (4.Ekim. 1914) Pazar gecesi saat 18.30 sralarnda, Batdan, Douya doru, 3 - 4 yz yldr bu yrede grlmemi "iddette ve emsali grlmemi derecede dehetli bir deprem oldu. Eski - yeni, salam ve dayankl binalar, camiler, hamamlar, maazalarn ou bir anda yerle bir oldu. Kadn erkek 500'e yakn insan ykntlar altnda can verdi. Mevsim gerei, erkeklerin ou harmanlarda, hayvanlar da krlarda olduklarndan, ehirlinin erkekleriyle, hayvanlar arasnda lm ok olmad. lenlerin ounun ocuklu analar, yal kadnlar ve ocuklardan ibaret olduu anlald. Depremden sonra, Firdevs Paa Camii karsndaki Pamuk Han denilen Kundakolu Han'ndan yangn kt. Hanla birlikte evresin-

deki evlerin, dkknlarn, frnlarn ayakta kalanlar da yand. Herkes, ykntlar altnda kalan oluk ocuunu ve eyasn kurtararak selmet yerlere gtrmek gayreti ve tel iinde idi. Belediyenin yangn sndrme aralar ve itfaiye erleri dank yerlerde olduklarndan, yangnlar sndrmeye bakan olmad. Mftlkten karlan bir fetvaya dayanlarak, ller ve paralar ykanmadan ve tren yaplmadan, ou elbiseleriyle, birka birarada topluca mezarlara gmldler. Deprem iddetinden kaybetmekle birlikte, 2 - 3 dakikada bir sabaha kadar devam etti. Bu srada evvelce hasar grm binalar da yklyordu. Herkes, evlerinin bahesine uldan uvaldan adrlar kurmaya balad. Deprem, derece derece, kylerden Eridir'e kadar etkisini gstermise de, oralarda pek byk tahribat yapmad. Atabey ve Eridir halk, Isparta halkna bol miktarda ekmek ve yiyecek getirerek dattlar. Ertesi gn akamna kadar, deprem ksa aralklarla 467 kez tekrarlad. Bu hal 3'gn srd.

(Resim : 14) Depremden sonra askerlik dairesi nnde kurulan adrlar ve barakalar. 1908 Foto. Hsn SEREN

Burdur'da bulunan vali Azmi Bey, orada da Isparta kadar etkili olan deprem'in, toprak dam evlerin tamamnn yklmasna ve 1000'e yakn insann lmne neden oldu'nu grerek, orann halini dzene koyduktan sonra 3, Sal gn Isparta'ya geldi.

Denizli'den ve zmir'den adrlar, yiyecekler ve ilelerden un getirtmek, kapanan su yollarn atrarak su salamak gibi konularla urat. ehrin yerinde frn atrd. Asker garnizonda bulunan adrlar, askerlik dairesi nne kurdurttu. O akam yani aramba gecesi btn ulema, eraf ve memurlarn ileri gelenlerini toplayarak memleket ihtiyalar'n saptamaya alt. Bu toplantda yaplan konumalarda Genel bir yardm kampanyas almas, silh altndaki Ispartal ve Burdurlu askerlerin terhis edilmeleri, felkete urayanlarn 5 yl sre ile vergiden muaf tutulmas, derhal geici barakalar yaplp, akta kalanlarn barndrlmas, memleketin harita ve plnnn yeniden yaptrlarak, hangi binalarn onarlacann, hangilerinin yklacann, ehirde ne gibi dzeltmeler yaplacann tesbiti kararlatrld. Vali, bunlar her ne kadar Babli'ye yazdysa da, valinin dncesi baka idi. Ona gre, ehrin bulunduu yer, volkanik arazi olduundan, yklan binalar terk edilerek enkaznn kaldrlmas, ehrin Kulen istasyonuna yakn yelerde yeniden kurulmas, bunun iin birka milyon lira karlk bulunmas idi. Halkn dncesi ise ehrin nceleri sz edilen yerlerde kurulduu, daha sonra sellerden ve hastalklardan kurtulamayan insanlarn, yava yava, sularn kt dalarn eteklerine doru ekilerek yerletikleri bilindiinden, byle tehlikeli bir yere tekrar gelip yerlemenin doru olmayaca noktasnda toplanyordu. nk Isparta'nn havas, suyu ve iklim gzellii ehrin imdiki yerinin seilmi olmasndan ileri geliyordu. Valinin Isparta'da bulunmasndan yararlanan ehir ileri gelenlerinin, mutasarrfn deprem gecesi ark Hal Kumpanyas lojmannda iki ve kumar lemi yapmakta olduunu, halkn ileriyle ve dertleriyle ilgilenmediini sylemeleri zerine, vali, mutasarrfn azlini Istanbul'dan istemiti. ; Bu srada gerek stanbul, gerekse yakn vilyetlerden yaplacak yardmlarn hzlandrlmas kararlatrlm, padiah ve ehzadelerle, ehremaneti, Evkaf ve Maliye Nezaretlerinden gnderilen birka bin lira havale ile zmir'e kereste vesair inaat malzemesi sipari edilmi, Isparta'da bulunan maliye ve adliye mfettileri Muhtar ve Tevfik Beyler bakanlklarnda, her dairenin byk - kk, btn memurlar barakalar yapmaya sevk edilmilerdi. En nemlisi, istanbul'dan, arabuk gnderilen Hilliahmer (:= Kzlay) hey'etinin hasta ve yarallar tedavi etmeleri, a ve muhtalara

yiyecek yardmlar yapmas, plaklar giydirmesi olmu, bu durum halk tarafndan kranla karlanmt. Silh altndaki Ispartal erler akn akn gelmeye, gelenler ailelerinin klk erzakn ve ihtiyalarn salamaya balamlard ki, 30 .Ekim. 1330 (13.Kasm.1914) tarihinde, Birinci Dnya Sava'na katlmamz nedeniyle, seferberlik iln edilmi, izinli gelen askerlerin acele kt'alarna dnmeleri emrolunmutu. Camiler ykldndan namazgahta klnan namazlarda hocalar, cihad iln edildiini, vatan ve milletin tehlikede olduunu halka duyurmakta, askerler koa koa hudutlara gitmekte idiler. Bu nedenle barakalarn yapm, askere gitmiyenlerle, ihtiyarlara kalmt. Yamurlarn balamas, barakalarn yetecek kadar yaplamamas yznden baz aileler, yklan evleri yannda, erden pten kulbeler yaparak barnmaya alyorlard. Kad smail Efendi bakanlnda kurulan bir inaat komisyonu, mahalle mahalle gezerek, baz yerlerde halkn ihtiyacna uygun 100 kadar baraka yaptrtm, bu barakalara snan halk sknt ve dertlerinden kurtulmutu. Barakalarda barnamayan veya baraka bulamayanlarn bir ksm yakn il ve ilelerdeki akrabalar yanna gitmi, Isparta Hristiyanlarmdan bazlar da zmir vesair yerlerdeki dost ve yaknlar yannda k geirmek zere, Isparta'dan ayrlmlard. Valinin ald cil tedbirler arasnda bulunan, 1329 yl aarnn, mltezimler elinde kalan ve asker ihtiyalar iin saklanan zahire ve paralarn felketzedelere verilmesi hususundaki emrini yerine getirmekten ekinen muhasebeci Muhiddin Bey becayile ayrlarak yerine 27. Ekim.1330 tarihinde Arnavut Ltf Bey gelmiti. * Memleketin bu karmakark durumunda mutasarrf Srr Bey Amasya Sancana gnderilmi, yerine Burdur'da bulunan mlkiye m fettilerinden Hakk Behi Bey'in atand renilmiti.
MUTASARRIF HAKKI BEH BEY ZAMANI (1330-1332) = (1914-1916)

Depremin ykamadklarn ykan mutasarrf!.. Hakk Behi'in iyi renim grm, dirayetli ve drst bir kim se olduu rivayet edildiinden halk, bir an evvel gelmesini sabrszlkla bekliyordu. Birka gn geer gemez geldiinde, eski mutasarrf Srr Bey, yeni atand yere gitmek zere Isparta'dan ayrld. Byle bece riksiz ve uursuz bir mutasarrfn ayrlmasndan memnun olan halk, Hakk Behi Beyden ok ey bekliyordu.

Filhakika, Hakk Behi'in, imrenilecek derecede parlak bir zekya ve kalem gcne malik, alkan ve doruluk sever bir kimse olduunu fakat slmiyet kurallarna, dine, diyanete riayetkar olmadn grenler bundan da bir hayr kmayacan dnerek gelecekteki durumun ne olacan merakla bekliyorlard. stanbul sefihlerinden, tapu memuru gibi, her eye midesiyle bal, memleket ilerinden habersiz, dalkavuk takmndan birka kii sineklerin bal tabana tkleri gibi yeni mutasarrfn bana toplanarak, kendisini iret ve rvet'e altrmak istemilerse de, mutasarrfn vicdann ele geirememilerdi. Ancak sureti haktan grnerek, dedik lerini itirazsz yapmak suretiyle, mutasarrfn gzne girmeyi baarmlard. Hakk Behi Bey, keskin zek ve geni bilgisi ile, byk bir ksm harabolmu bir kentin, mehur Avrupa ehirlerine benzer bir ekilde muntazam ve mkemmel bir ehir olarak yeniden kurulmasn kafasna koymu, valinin dedii gibi ehri Kulen istasyonu ynnde yeniden yaptrmak arzusuna kaplmt. Bu maksatla, komu illerden ve stanbul'dan birka milyon lira yardm geleceini sanarak, hereyden nce valinin dediini gerekletirmek yoluna girmesinin, Birinci Dnya Sava'na girdiimiz u gnlerde imknsz olduunu dnenler, kendisini zorla, ikna ederek bu sevdadan vazgeirmeye almlar, o srada Isparta'ya gelen Dahiliye Nezareti Mstear Ali Mnif Bey'in de yardmyla, yeni bir ehir kurmak fikrinden caydrmlard. Ancak, mutasarrf bey bu sefer de, yklan ehrin, meden lkelerdeki gibi, geni caddeler, parklar, bahelerle ssl modern (!) bir ehir haline getirilmesi iin kadastro ve plnlarnn yaptrlarak, imar edilmesi sevdasna dm, kafasnda tasarlad projeleri yaptrtmak iin, stanbul'dan evvelce tand mhendislerden kurulu bir fen hey'eti getirterek, bu hey'etin yapaca projelerin bitimine kadar hibir binann ykm ve onarmna izin vermemiti. Halk ok zor bir k geirmi, bu hey'etin 7 ayda yapt krokiler, 1331/1915 yl Mays aynda, vali Azmi Bey'in, ikinci kez, Isparta'ya geliinde, ilk defa konuulmutu. Bu projeye gre, Hkmet kona merkeze alnarak, oradan drt ayr yne gidecek caddelerin 20'er metre genilikte olmas, 2 nci ve 3 nc derecedeki yollarn da 12 -15 metre genilikte olmas gerekiyordu. Bu yollardan, memleketin Dou, Kuzey ve Gney ynlerine gidenler, Devlete ve halka ait olan btn arsa ve binalar yararak geecek,

milyonlarca lira kamulatrma bedeli denmesini gerektirecek, belki yz ylda gerekleebilecekti. Hele Bat ynne gidecek caddenin ary Firdevs Pasa camii vakf olan Mimar Sinan yaps tarih bedesteni ve birok kagir binay ve maazalar ykarak, yararak, Kaymak kapsndan Kumyol'a kan ana caddeyi brakarak, Byk Mezarlk iinden, akm mektebine ve oradan da Abdi Paa camii (= Kavakl) ni, Halil Hamid Paa kitapl ve Dervi Paa camiini, ar hamamnn byk bir ksmyla 50 kadar vakf dkkn ve binay ykarak geirilecei renilince mlk sahipleri ve ilgililer, durumu daha esasl bir ekilde incelenmesi ve bir rapor halinde vilyete bildirilmesi maksadyla ikinci bir toplant yaplmasn ve durum akla kavuuncaya kadar ykmlarn durdurulmasn istemilerdi. Vilyete verilen izin zerine, memleketin ileri gelenlerinden 30 kadar' bir lyiha (= nerge) hazrlayarak 21.Mayis.1331 tarihinde, Mft akir Efendi fetvahanesinde toplanarak mzakere etmi ve hazr bulunanlarca onaylanarak, ilgililer tarafndan imzalanmak zere bir nshas Belediye Bakan Ali Dede'ye mft akir Efendi tarafndan verilmiti. Ali Dede, mutasarrfa yaranmak iin, yaplan teklif taslan, mutasarrfa gstermi, kendisinin ve Belediye Meclisi yelerinin imza edip etmemeleri konusunda fikrini sormu, mutasarrf bu nergeyi dncelerine aykr bulduundan, imzasz kopyay valiye arz etmi. Vali de ertesi gn toplantda bulunanlar toplayarak, Kamulatrma ve inaat iin gerekli birka milyon liray kendisinin stlendiini, bu nedenle projenin aynen kabuln, Byk Mezarln kaldrlmasnn Amme karlar asndan eriata uygun olduunu birtakm deliller ne srerek, kabul ettirmeye almt. Bu aklamalara ben (= mellif) ve Mft akir Efendi gereken cevaplan vermekte iken, mutasarrf Hakk Behi Bey'in yandalar, Mademki kamulatrma bedelleri pein denmedike hibir ey yaplmayacaktr. O halde projenin aynen kabulnde mahzur yoktur. mtalasnda bulunduklarndan, i bitmi ve proje kabul edilmi sayld. tirazlarmza ierliyen vali Azmi ve mutasarrf Hakk Behi, bana bir ey diyemedilerse de, mft akir Efendi'nin azledilmesi'ni meihat'a yazmlar. 7.Haziran. 1331 tarihinde mesihatten gelen bir telgrafta, mftnn azledildii bildirilmi ve iki gn sonra da vali Konya'ya gitmiti.

Mutasarrf Hakk Behi Bey askere gidenlerin harmanlarn kaldrmak zere toplanan Hristiyan isi taburlar erlerini, orak ve harman ilerine gnderecek yerde, iptida mftnn yklmamasn istedii camilerle, evkaf binalarn ve byk mezarl yktrm, depremin ykamad sapasalam binalar hibir kamulatrma bedeli demeden istimlk kanunlarm ve er'i hkmleri iniyerek yerle bir etmiti. Bylece, mutasarrf Isparta'da ikinci bir deprem yaratmt. Byk mezarl ykarken, depremden sonra gmlm taze lleri de kartm, ehrin a kpeklerine brakmt. Bunu gren halk, Mslmanlar, hatta Hristiyanlar bile, feryad ve fign etmiler'di. Bu arada, projede bulunmayan, Ktahya Valisi Abdi Paa tarafndan yaptrlm, kymetli yazlar ve inilerle ssl Peygamber Camii (= Kavakl Camiyi) de yktrlmt. Halbuki bu caminin birka yz lira ile onarlmasnn fennen mmkn olduunu, byle nefis bir eser'in hoyrata yktrlmasndan, her insann vicdanen mteessir olacan, evkaf ba mimar Bekir Bey resmen mutasarrfa bildirmi ve evkaf memuru Azmi Efendi'ye bir rapor vererek ykm nlemesini istemisse de, mutasarrf, evkaf memurunu muhakeme altna almak ve azletmek'le tehdit ederek, camiyi yktrm tr. Isparta'ya gelen yabanc turistlerin ve sanatseverlerin grp, hayran olduklar, bir ini parasna bir altn vermeye hazr olduklarn syledikleri deerli tarih iniler paralanarak atlm, ou kaybolmutur. O srada, memleketin yetitirdii deerli airlerden, stanbul med-reselerinden mezun Senirkentli Kmil Efendi, bu feci hal karsnda pek zlerek
Oca kr kalas Hakk Behi, Eyledin zulm eni'i tervi, Yokmu iman gibi iz'ann da, Bunu kfir bile yapmaz!. Abe hi!..

matla'1 bir destan yazp, mutasarrf Hakk Behi'i Tanrya havale et-

miti.
Hakk Behi, kendisine hami (:= koruyucu) bildii ittihat Vali Azmi Bey'e dayanarak erkek ve kadnlardan zorla iane toplamakla ie balam, byk mezarl tamamiyle kaldrarak park yapmak, hkmet civarndaki hanlar, dkknlar .mutasarrf Hsn Bey zamannda halkn da binlerce lira yardmyla yaptrlan Maarifi Umumiye akarlar'n, Mimar Sinan camii vakf, ilk retmen okulunu, hatta Firdevs Paa Camii'ni de kaldrmak zere harekete gemi, ilk anda maarif

akarlar'yla, hkmetin harem dairesi'ni ve evrak mahzenlerini, Khya-olu Lzaros yetimlerinin mal olan han yktrmt. Depremde evleri yklanlara mesken yaplmak zere gnderilen ba paralar ile belediyenin gazya deposu yerine hal yaptrd. Hristiyanlarn millet kahvesine sinema makinesi getirterek ve tiyatro sahnesi yaptrtarak burasn bir temaagh (= elence merkezi) haline getirdi. Depremin ikinci ylna girildii halde, evsiz yersiz kalan halkn, asker ailelerinin kendi paralaryla yaptrmak istedikleri evlere, hatta kmeslere bile izin vermeyip, halkn gzn yldrmak iin her birine bir su isnad ederek erkekleri dvdrmeye, kadnlarn salarn tra ettirmeye balam, Hristiyan ileri gelenlerinden 30 kadar kimseyi bilinmeyen sebeplerle Isparta'dan srerek, Konya'ya sevketmis, Isparta Ermenilerini aileleriyle birlikte Afyon ve Konya'ya srdrmt.
Hakk Behi iin ne dediler?...
Halide Edip Advar:

Snf, Servet, Din gibi eylerin aleyhinde idi. Biraz da kafasnda anormallik vard.
Samet Aaolu :

Zaman zaman tekrar eden ruhi bir hastal vard. izah mkl bir erke Milliyetilii gze arpyordu. Hakk Behi'in kendi yazs. Ben dndm, Komnistlii tercih ettim. Siz de dnn. Fikirlerimi doru bulacaksnz. (H. Behi'in komutanlara yazd mektuptan)
Sabahattin Selek:

20 gn sren iileri Bakanlnda hakknda 8 Soru 4 Gensoru nergesi verildi.

K. ATATRK (Nutuk'ta) :

Zararl hale gelen Komnist Yeilordu Cemiyetinin lagvini Genel Sekreter Hakk Behi'ten istedim. Bir vaz' mahsus ile gayri kabili is'af olduunu syledi... Olaylar gsterdi ki Yeilordu Cemiyetinin faaliyetlerini yasaklamaya muvaffak olamadk.

(Resim : 15)
(1914'te Isparta Mutasarrf olan Hakk Behi) (1886 -1943)

 Bu ileri yaparken hmisi (= dayana) vali Azmi Bey, stanbul'ca Beyrut valiliine gnderilmiti. Halk, mutasarrf hakkndaki ikyetlerini, toplanan yardm paralarnn ve eyalarn suiistimal edildi. i'ni stanbul'a duyurmu, mlkiye ve maliye mfettileri tahkikat'a geldiklerinde, ikyet konularnn ounun doru olduu, mutasarrfn kendi itiraflaryla da sabit olduu grlerek, kendisine iten el ektirilmi, mutasarrf vekillii muhasebeciye verilmiti. Vilyet valiliine Cell Bey'den sonra gelen amili Rifat Bey'in bu meseleyi (= ykma-yapma ilerini) nemle ele almas zerine, evvelce mutasarrf ve valiye hulskrlk gstermek iin projeyi onaylayan Ali Dede bakanlndaki Belediye Meclisi ve dare Hey'etleri, halkn ikyetlerini, muhasebecinin mutasarrf vekillii srasnda, dorulamak zorunda kaldklarndan, daha nce ittifakla onayladklar mahut projenin mahalli ihtiyalara gre deitirilmesi valilike emredilmi ise de, i iten gemi, camiler, hamamlar, hanlar, mahzenler, vakf dkknlar, maarif akarlar yklm, ortalk Kel Ali'nin bana dnmt. Khyaolu yetimlerinin hanlarn be kuru istimlk bedeli demeden yktran Hakk Behi hakknda, yetimlerin vasisi Rum ec zac Yeremiye 3.000 lira tazminat davas aacana dair protesto duyu rusunu resmen adliye kanalyla mutasarrfa tebli ettirmi, etkisini gremeyince, kendisi, mutasarrfla eski zel ilikilerine gvenerek yap t grmede: Beyefendi, yetim haklarna bu ekilde yaplan teca vze Allah ve eriat raz olmaz! dediinde Hakk Behi: Allah de diin nedir? eriat nedir? Her memleketin bir Allah', bir eriat vardr. Bu memleketin Allah' benim... eriat! dahi benim dndklerimdir!.. Ben razym yapyorum. cevabn verdiini, Yeremiye Efendi sylemi ti (7). Muharriri ciz (= ben Bczade), halkn en muhta olduu ar Hamam denilen Dalboyunolu, vakf, ifte Hamam'n hibir
(7) Hakk Beii'in, Allah, din, eriat hakkndaki grlerinin nereden kay. naklandn, ilerde ksa bir biyografisini verirken, onu yakndan tanyanlarn eserlerinden rnekler vererek aklyacaz. Prof. Rasim Adasal, Ruh Hastalklar adl eserinde (Paranoyaklar Peygamber, Mehdi veya Allahtrlar. S. 278) diyor. Hakk Behi acaba byle bir hastala mptel m idi? bilmiyoruz. Fakat, Hakk Behi'tekl bu anormallikleri ilk kefeden Bczade olmutur. Ve onun bu samalklarna elinden geldiince kar koymutur. Ancak bu sava burada bitmemi, Hakk Behi kaderin evkiyle geldii 20 gnlk Dahiliye Vekillii srasnda ilk i olarak Bczade'den ve o zaman kendisine muhalefet edenlerden intikam almak hevesine kaplm, bu savata da yenik dmtr. Bu sava ilerde, Bczade, kendi kalemiyle anlatacaktr. S.S.

tehlikesi olmadn, ufak onarmlarla, erkekler ve kadnlar iin kullanlabileceini sylediimde, Hristiyan Millet Hamam da iftedir. Doktorun tensip ve tavsiyesine gre, onun onarm iin emir verdim. Onunla ihtiyalarm giderirler. Proje gereince, ar Hamamnn yars yola gidiyor. (Yani yklacak). Onu onarmak bounadr. demesine karlk: Vak'a Hristiyan hamam da, gelirleri Rum okullarna verilen vakf mallardan ise de, ar Hamamnn gelirleri de slm okullarna ve medreselere verilmektedir. Bunu tercih etmek daha iyi olmaz m?.. cevabm vermitim (8). Hakk Behi'in yaratt bu konulara, vilyete bir zm yolu bulunmasn salamak zere o tarihlerde Konya'ya gitmitim. Konya'da bulunduum srada, halk'n Babli'ye yapt ikyetler ve bavurularda hi imzam yoktu. Konya'dan dnmde, mlkiye mfettii Reit Bey zel olarak beni ard. Geni bilgi vermemi rica etti. Son ikyetlerden haberim olmadn sylediysem de, duyduum, bildiim, grdm eyleri renmekte srar etti. Ben de vatan ve millet adna, kendimi, cevaplamaya zorunlu hissederek unlar syledim: Benim, her memur iin, tedenberi art saydm (din'e ve diyanete saygl ve idare ilerinde bilgili olma) meziyetlerinin Hakk Behi'te hi bulunmadn, gzel konumak, parlak yaz yazmak iktidarnda olduu meydanda ise de, birdenbire yksek ynetim kademesine getirildiinden, kendisinden bakalarn cahil ve gafil grp, kafasnda tasarlad hayal projeleri kendi basna ve zor kullanarak yapabileceine inanm ve bu cesaretle ve hemen yenilik faaliyetlerine giriivermek emeliyle, bir yandan halk kadn - erkek demeden yardm ve bata bulunmaya zorlam, kars araclyla eraf ailelerini zorlyarak, iane vermelerini salam ve epeyce para toplamt. Bir yandan da camileri ve grevli imamlar bulunan mescitleri ykmak, byk mezarl kazdrtarak deprem sonu gmlen taze cesetleri kartarak kpeklere yedirtmek suretiyle llere hakaret ettii'ni ve halkn dinsel inanlarn ve insanlk duygularn hie sayarak diledii gibi hareket ettiini anlattm. st katnda Ziraat Bankas, Dyunu Umumiye, reji ve evkaf dairelerini barndran, alt katnda belediye eczanesi ve avukat yazhaneleri bulunan maarif akar'n yktrarak, okullar yllk 120 altn gelir'den
(8) Hakk Behi'in idar mr bu hamam ykmaya yetmemi, ar hamam daha sonra onarlarak halkn hizmetine almtr. Hl kullanlmaktadr. (S.S.)

yoksun braktn, evket Bey zamannda yaptrlan belediye dairesini odalara blerek, sz edilen daireleri buraya yerletirdiini, bylece belediye hizmetlerini aksattn, idadi okulunun st katn birka yz lira ile onarm mmkn iken yktrarak iki katl bina haline getirdiini, glyacln tevik ve gelitirme amacyla kurulmu ziraat mektebi'ni kaldrmaya giritiini... anlattm. Depremde yklan hastane'nin, eski yerinde ve eski temeller zerinde yeniden yaplmas iin zel idare btesinden salanan 400 ksur liray, vilyet emrini dinlemiyerek, baka bir yerde hastane yaplmak zere, eski hastanenin enkazn oraya buraya dattn, amele taburlarnn kaldraca harmanlar kaldrtmak zere 5000 lira kadar para harcyarak, kullanlmaz halde ve hurda birka harman makinesi getirttiini, bunlarn bir kerecik olsun kullanlmadn, velhasl, memleketin imar ve ihyasna en ok ihtiya duyulduu bir zamanda hibir ey yaptrmad gibi, kendisinden ncekilerin yaptrdklarn da ykmak suretiyle memlekete kar sava iln etmi gibi bir yol tuttuunu syledim. Halbuki, bu gibi ilerin yava yava tabi gelime (= tedrici tekml) iinde zamanla yaplabileceini idrak edecek kadar tahsili, bilgisi ve iktidar vard. Rvet ve iretten saknan bir kimsenin dinsiz de olsa, memlekete byk faydalan olabilirdi. Etrafna en birtakm pohpohularn ve karclarn kt telkinleri yznden hem memleketi, hem de millet hazinesini eitli zararlara sokmu, felkete urayan halk bir kat daha perian etmi'tir. diyerek szlerime son verdim. Hakk Behi hakknda, idaresi srasnda uygulanan Ermeni srgn ilerinde yolsuzluklar yapt, deprem felketzedeleri iin gnderilen 8 - 10 bin altn lira tutarndaki yardmn ve eya balarnn irtikp ve suiistimal ile arur edildiini ileri sren baz kimseler ve Maliye Hazinesi adna muhasebeci ve Dyunu Umumiye memurlar hukuk ve tazminat davalar am ve gyaben yaplan yarglamada Hakk Be-f hic'i mahkm ettirmisler'di. Fakat, mfettilerin tahkikat sonucu alnmadan, kendisi Erturul (= Bilecik) sanca mutasarrf ile becayi ederek hemen gittiinden, yerine 3.Nisan.l332/1916 tarihinde Cemal Bey gelmiti (9).
(9) Yazarn Isparta Depremi ve Mutasarrf Hakk Behi hakknda bu kadar geni bilgi vermesi baz okurlarca yadrganabilir. Ancak, bu kiinin kimlii ve Kurtulu Sava balarndaki faaliyetleri Bczade'nin ok ncelerden koyduu tehisi (= belki de bir akl hastas olmas ihtimali) birok yazar tarafndan onaylanm, baz giriimleri Atatrk'n Nutku'nda sz konusu edilmitir. Bunlardan baz rnekleri ksaca veriyoruz: Eldeki vesikalara gre Hakk Behi, Akk Mutasarrflndan sonra akta

kalm, Denizli Delegesi olarak Sivas Kongresine katlm, ilk seilen 16 Hey'etl Temsiliye yeliine 15. olarak girmitir. Ankara'ya geliinde, Komnist Amal Yeilordu tekiltnn kurucular arasnda yer alm, bu tekiltn Genel Sekreteri olmutur. (Bak. Doan Avcolu Mil. l Kurtulu Tarihi, Cilt 2, Sayfa 555 ve devam.) Sabahattin Selek'in Anadolu htilli adl eserinin 2. Cilt, 252. sayfasnda u notlar vardr: Hakk Behi ittihatdr. Akk mutasarrf idi. Sivas Kongresine katlm ve Hey'eti Temsiliye'ye seilmitir. Byk Millet Meclisi aldktan sonra Meclise seilen ilk hkmette Maliye Vekili oldu (25.Nisan.1920). Dahiliye Vekili Cami Beyin istifas zerine 17.Temmuz.l920'de Dahiliye Vekilliine seildi. Fakat 7.Austos.!920'de istifa etti. (20 gnlk iktidar). nk bu ksa sre iinde hakknda 8 Szl Soru, 4 Gensoru nergesi verilmiti. Bir daha hkmete girmedi. 1943'te Ankara'da ld. Kuvay Milliye Ruhu adl eserinde Samet Aaolu yle diyor: ...Hakk Behi kafasndan ziyade hisleriyle hareket eden bir idealist olarak gzkmektedir. Bir nevi slm Komnizm taraftar idi. Fakat garip ve izah mkl bir ekilde erke Milliyetilii de gze arpmaktadr. Trkiye Komnist Partisi genel sekreteri idi. Bu sfatla Komnizm'in memleketimizde ilk izahn yapanlardan biri oldu. Yeni Gn gazetesinde bu maksatla yazd seri makaleleri olduka kuvvetli saylabilir. Zaman zaman tekrar eden ruh bir hastal kendisini birdenbire sahneden uzaklatrmasayd, Hakk Behi ismi Meclisten sonraki devirde de iitilecekti. (Kuvay Milliye Ruhu: Birinci Bask 1944, Sayfa 251-252). Halide Edip Advar, Trk'n Atele mtihan adl eserinde Hakk Behi hakknda unlar yazyor: ...ark mefkuresinin muhtelif safhalarndan birisi de Komnizm'di. Bunun en mhim taraftar, belki Hakk Behi'ti. Bu adam, ttihat ve Terakki'nin idealist azalarndan ve ayni zamanda Maliye ile megul simalarndand. Ruhen ok samim bir insand. Trkle ok bal olmakla beraber, snf, servet ve din gibi eylerin aleyhinde idi. Biraz da kafasnda anormallik vard. (Trk'n Atele imtihan: 1962 stanbul, Sayfa 148-149). Ali Fuat Cebesoy, anlarnda, Hakk Behi iin unlar yazar: ...Sivas Kongresine katlanlar arasnda Hakk Behi gibi bazlar, Rus nklb biraz deiikliklerle Mslman lemine yayld takdirde, btn Mslmanlarla Trkiye'nin kurtulabilecei midine dmlerdi. (Bak. Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, Cilt 2, S. 555). Atatrk'n Byk Nutkunda: (Bak. Cilt II, S. 471, M. Eitim Bakanl Yayn) > Her yerde yeilordu tekiltn benim namma yapyorlard. ahsen tandn zevattan biri, Erzurumlu Nazm Beyin memur bulunduu Malatya'dan gnderdii bir mektupta (Yeilordu tekiltnn mucibi memnuniyetim olabilecek bir tarzda geniletilmesine alld) bildiriliyordu... Bu cemiyetin zararl bir ekil ve mahiyet aldna kani oldum. Hemen kapatlmasn dndm. Tandm arkadalar

MUTASARRIF CEMAL BEY ZAMANI (1332-1333) = (1916-1917)

2.Nisan.l332/1916 tarihinde Erturul (= Bilecik) mutasarrf Cemal Bey, Isparta'ya geldi. Hakk Behi'in basksyla, mme davalarn amak ve yrtmekten ekinen savc Arnavut Refik Bey, mutasarrf gittikten sonra da ayni ekilde hareket ettiinden, halkn ikyetleri zerine, adliye mfettilerince iten el ektirilmi, sonra da azledilerek yerine Mstecabi Zade smet Bey 6.Ocak.l332/1916'da Isparta'ya gelmiti. Ayni ekilde Hakk Behi'in Eridir kaymakamlna getirttii Arnavut Rasim Efendi de, Eridir'deki yolsuz hareketlerinden tr mlkiye mfettii Reit Bey
uyardm. Grm syledim, icabn yaptlar. Fakat, Genel Sekreter Hakk Behi Bey (Cemiyetin lav hakkndaki teklifimin gayri kabili is'af (= yaplamaz) olduunu ve nk durumun tahminimden daha byk ve daha kavi (= salam) olduunu ve bu_cemiyeti kuranlarn, nihayete kadar maksadlarndan uzaklamyacaklarna dair, yedierine sz vermi olduklarn bir vaz' mahsus ile ifade etti. Olaylar gsterdi ki, biz Yeilordu Cemiyetinin faaliyetini yasaklamaya muvaffak olamadk. Daha sonra, Yeilordu Tekiltnn kapatlmas zerine kurulan Trkiye Komnist Partisi genel sekreterliine de yine Hakk Behi getirilmi, cephelerdeki paalara Sevgili Yolda diye hitabeden mektuplar yazm ...Ben dndm, ko mnistlii tercih ettim. Siz de dnn fikirlerimi doru bulacaksnz. gibi tavsi yelerde bulunmutur. Bu mnasebetle, Yeilordu hakknda Afyon Mebusu kr Beyin stikll Mahkemesinde syledikleri ilgintir. kr Bey: ...Komnist frkasnn iine erke Ethem'le, kardei Reit de girmiti. Ethem, Eskiehir'deki Yeni Dnya gazetesini Ankara'ya naklederek, burada Hakk Behi'in sorumluluu altnda mahut Yeni Dnya gazetesini nere balamlard. Bu gazete Ethem'i Kahraman ve Kolordu Komutan diye vmekte idi. Yeilordu Nizamnamesinin hemen btn maddeleri komnizm esaslarndandr. Ve tekilt Moskova'ya baldr. rnein: Madde 15'te Yeilordu, Kzl nkilp Ordularnn samimi bir kardelik ile bals ve mttefikidir. Madde 21'de Yeilordu Trkiye'de gizli bir merkez'le idare olunur. Umum merkez, btn Yeilordu tekiltna malik memleketlerle bal olduu gibi, Moskova ve Kzlordu merkeziyle de mnasebettedir. Madde 26'da -- Yeilordu tekiltna mensup olup da, emperyalizm halinde gayemize hiyanet eden derhal idam olunur. (te Hakk Behi'in genel sekreteri bulunduu Yeilordu Tekiltnn iyz de budur. S.S.)

tarafndan sorguya ekilip, azli istenmise de, Babli'ce birey yaplmamasndan halk mteessir olmutu. Isparta mutasarrflna gelen Cemal Bey aslen Ktahyal olup, babas bilgin ve iyi bir hattat ( = yaz yazma sanats) olduundan, olunun ilk tahsilini Ktahya'daki medreselerde yaptrm, daha sonra Cemal Bey stanbul'daki yksek okullarda tahsil etmiti. Kendisi kinci Merutiyet'te Ktahya mebusu olduundan, Meclisi Meb'usan'da birlikte bulunmu ve tanmtk. ehrin ileri gelenleriyle karlamaya gittiimizde beni ve baz arkadalar derhal tand. Halka hitaben: Memleketinizden ykc bir mutasarrf gittiyse, yapc ve bildiiniz bir hemehriniz geldi. Cmlenizin himmet ve yardmlaryla, Allah'n inayetiyle, biz yklanlar elbirlii ile yapmaya muvaffak oluruz. Sizi zen btn aclar unutursunuz. dedi. Hazr bulunanlardan eski mutasarrfn hulskrlar da dahil, herkes, kendisine teekkr ederek baar dileklerinde bulundular.

(Resim: 16) _ 1916-1917 yllarnda Isparta Mutasarrf olan Ktahyal Cemal Bey, II. Merutiyet Mebuslarndand. Hakk Behi'ten sonra gelmesi, gayretli ve bilgili bir zat oluu Isparta halk iin, umut ve sevin kayna olmutu. Az zamanda iyi iler yapt. Ne yazk ki Isparta'da uzun sre brakmadlar. Baz olaylar da onun ayrlmasnda neden oldu. (Bu resim Osmanl Meclisi Mebusan albmnden alnd).

Yeni mutasarrfn ilk ii, halk perian eden deprem felketi ile, Hakk Behi'in yapt tahribat zerinde durmak oldu. Bu maksatla, geldiinin beinci gnnde, belediye dairesinde, inaatn abuk ve salim bir ekilde yrtlmesine bakmak zere, kendi bakanl altnda bir komisyon kurdurdu. Beni ikinci bakanla, memlekette bulunan eski

Mntefek sanca mutasarrf Hac Ktip Zade (= Darbaz) brahim Vasfi Beyle, eraftan Hamamc Zade Ethem, dava vekili Sldrzade Mehmet Ndir Beyleri, esnaf ve tccar balar Cierzade Hac Mustafa Aa ve Kaknzade Hac Ahmet Efendileri de ye seti.

Komisyon, hal'den balamak zere, namazgahtan Firdevs Bey Camiine giden ar yoluna paralel olarak ikinci bir yol almasna karar verdi. Ktk minare mescidi kapsndan balayp, byk mezar la doru giden ikinci bir yol almas, byk mezarln arkasndan 8 metre genilikte bir yol daha alarak, Harir okulu nnden Burdur yoluna balanmas tensip edildi. ar iindeki demirci, bakrc, nalband, semerci gibi, zanaatkarlar bir yerde toplanarak, ar grlt ve kalabalktan kurtarld. Baz kk camilerle, mescitler onarlarak hizmete ald. Halka cemaatle namaz klacak yerler saland. Bu srada, eski mutasarrf Srr Bey'in Amasya'da byk bir yangn felketine urad, Hakk Behi Bey'in Bilecik'ten kaldrlarak, tahakkuk eden sulan nedeniyle Eskiehir'de tutukland ve ruhsal bu nalm geirdii haber alnd. Halk, Isparta'ya ve Ispartallara ktlk edenlerin ve hor bakanlarn dnya ve ahrette horlanmaktan kurtulama yaca yolundaki inanlarnn bu kadar abuk tecelli etmesinden deta teselli buldu. Yazarn zel notu: Hakk Behi Beyin yapt tahribat ve zulm, geri birok zarar ve ziyan vermise de, Hkmet Konan drt bir taraftan saran evrak mahzenleri, harem dairesi, mutfak ve hamam, Lzaros yetimlerine ait hann, esasen yaplmasna muarz olduum fakat mutasarrf Hsn Bey'in yapmakta direndii, ahap dkknlarn yklmasn, ben de uygun buluyordum. Bu suretle, konan evresi ald, aalar dikildi, parklar yapld, ehre gzellik veren bir ekil ald. Hastanenin ehir dnda, Kumyol'da yeniden yaptrlmasn da uygun buluyordum. Yaplp bitirildii takdirde, iyi bir bakm ve tedavi merkezi olacana inanyordum. Baz musibetlerin fayda verecei yolundaki bir atasznn, yersiz olmadn bu vesile ile anladk. HKMET, BELEDYE BAKANI SEME HAKKIMIZI ALDI O tarihlerde stanbul Hkmeti, akta kalm veya azledilmi baz memurlara i bulmak maksadyla, tara belediye bakanlklarnn, dorudan doruya hkmet tarafndan tayin ve azledileceklerine dair bir karar kard. Bu karara uyularak Isparta Belediye Bakanlna,

yksek maala, eski Burdur mutasarrflarndan Nahit Beyin olu Fuat Bey adnda bir zat atanarak gnderildi. Bylece, memleketin gemi ve gelecek ahvalini bilmesi gereken yerli belediye bakan yerine, bunlardan habersiz bir kimse i basna getirilmi oldu. Halk, Merutiyet idaresinin mill hkimiyeti her yerde yerletireceini ve genileteceini mit ederken, stibdad zamannda bile grlmeyen byle bir davran karsnda szlanmaya balad. Bu durum karsnda inaat komisyonumuz da: Ne isterlerse yapsnlar, biz karmayalm... Hkmet talalar da ehiremaneti haline getirmek istiyor... diyerek greve devam etmekten vazgeti.
KITLIK VE EKRGE N NLEMLER ALINDI

Mutasarrf Cemal Bey, Isparta'ya geliinden birka ay sonra, Denizli yresinden gelen, ukun ekirgeler'den rnleri korumak ve kurtarmak amacyla yaplan almalar, bizzat kontrol etmi, Isparta merkezi'nin buday, arpa, yemlik ve tohumluk ihtiyalarnn, Eridir, Karaaa ve Yalva ilelerinden satn alnmas iin bir i borlanma dzenliyerek, esnaf, tccar ve zenginlerden bir miktar para toplam, Karaaa kazasna kadar giderek, oralarda ihtiyatan fazla olan zahire leri satn alarak merkeze sevketmi, ayrca Burdur'a memur gndere rek oradan da bir hayli zahire getirtmiti. ekirgeden zarar gren Keiborlu ve Aros ( = Atabey) bucaklarna da Akehir Miri ambarlarndan 15 bin kile buday ve arpa verilmesi konusundaki emir ve denekleri Konya'dan getirtmiti. Karaaa'a giderken urad Eridir kazasnda, nakliyatn sratle yaplmasn salamak zere, mavnalar ekecek bir motorbot alnmasn ayrca savata elimize esir den ecnebilerin barndrlmas iin, Can adas'nda birtakm barakalar ve odalar yaplmasn emretmi ve Afar nahiyesinin Hyk iskelesi'ne de ambarlar ve idare odalar yaptrtmt (*).
KOMSYON ALIMALARI

Komisyonda, memleketin ileri gelenlerinin de itirakiyle, fen hey'etinin verdii rapor ve vilyetin tadil emri ele alnd. Bu arada, 1284/1866'daki Rum mahallesi yangn zerine, binba Macar Tevfik Bey'in, 1294/1876'daki ikinci yangndan sonra vilyet mhendisi brahim Bey'in, imdiye kadar uygulanm projeleri ile, belediye ba kan Handan Zade Hac Hasan Efendi zamannda kan ar yangn sonu yaplan haritalar da incelendi.
(*) Bu motorbot ve Hyk iskelesi Kurtulu Savanda Isparta'dan, Akehir'e asker ve malzeme naklinde ok ie yarad. (S.S)

Bunlarda hem memleketin dzeni, hem de emlk sahiplerinin ve vakflarn varlklar olduka iyi korunmu olduu grlerek, bu haritalar zerinde yaplmas mmkn olan dzeltmeleri yapmak ve memleketi bir an nce huzur'a kavuturmak hususunda fikir birlii'ne varld. (Hakk Behi projesinde bulunan 20 metre genilikteki caddelerin 15'e, dierlerinin de srasyla 12, 10 ve 8'e indirilmesi, eski caddelerin buna gre geniletilmesi, caddeler zerine gelecek birka arsa ve binann kamulatrlmas) kararlatrld. Baz karclarla, eski mutasarrf zamannda hulskrlk yaparak baz memurluklara atanm olanlar, bu sefer, kraldan ok kralc grnerek, yollar iin saptanan geniliklerin ok fazla olduunu ne srdler. Onlara: Mutasarrf Hakk Behi ve vali Azmi Bey meclislerinde baka trl sylyordunuz. Hakk Behi camileri, mescitleri, hayr messeselerini, evleri, hanlar ykarken, hareketlerini takdir ve kendisini cesaretlendiriyordunuz. imdi bu srarnz da ar ve mahallelerin dzgn bir ekilde yaplmasna engel olacaktr. Hangi vatanseverliiniz, hangi sznz dorudur?., nce bunu tayin ediniz. diye sorulduunda: O zaman bamzn stnde karaku ve kurun vard, yle demek gerekiyordu. Bu szmz dorudur. dediklerinde, yeni mutasarrfn gznde kendilerinin mahiyetleri anlald. Bununla birlikte kararlar onlarn da katlmasyla, ounlukla alnd. Komisyonun zerinde durduu ikinci problem ktlk konusu oldu. Hakk Behi'in asker ihtiyalar iin sat yasa koyduu, bir yl evvelki zahire'nin, byk bir ksm, birka kuru iane yardm yapan akgzlere Hakk Behi tarafndan verilen vesikalarla zmir'e ve civar illere satlm, memlekette cidd bir ktlk tehlikesi belirmiti. Eski mutasarrfn bu davran, k ortasnda halkn yiyeceksiz kalmasna ve tahl fiyatlarnn ok ykselmesine sebep olmu, arda gnlerce ekmek karlamadndan, tahkikatta bulunan mlkiye mfettileri bile a kalmlard. Yeni rnlerin ise, Denizli yresinden gelen ekirge istils'na maruz kalmas, verimin ok dk olacan gsteriyordu. Onun iin bu konu, ncelikle, ele alnarak baz nlemler alnd. nc mesele, Devletin yeni banknotlar karmas zerine, es kiden az yanm halkn altn ve gme hcum etmeleri sonucu, altn ve gm fiyatlarnn ar derecede ykselmesi idi. Halk, zahire ve altn saklamaya balamt.

 Btn bu olaylar, yeni gelen mutasarrf kara kara dndr yordu. Ortaya kan bu konular grmek zere belediye'de toplanla rak, nce inaat komisyonunun yapaca inaat iin bir ynetmelik ya pld, ie ar Hamam'nn onarmndan baland. Hamamn onarm ileri Kaknzade Ahmet Efendiye verildi. Onarn giderleri, hamamn gelirlerinden ilerde denmek zere, vakflarn yardm ile saland. Ellibin ksur kuru harcanarak hamam onarld ve halkn hizmetine ald. Bylece, Hakk Behi'in ykmak istedii ve bizim engel olduu muz tarih bir eser de kurtulmu oldu. Keza, Hakk Behi'in, belediye gaz deposunu yktrarak, yerine yaptrd hal binas da belediyeye devredilerek, biraz deiiklikle, buday pazar haline getirildi. ehir dnda bulunan bu bina aramba gnlerinden maadaki gnlerde bo kaldndan, zmir ve civarndan mal getirerek sokaklarda, evlerde dolaarak satan kadnlarn, topluca ve bir yerde sat yapmalar iin kadnlar pazar olarak kullanlmaya baland. Merkeze geldiinde muhta memurlar ve retmenler iin bir iae komisyonu kurdurmu, mevcut sermayeden bir ksmn ya, tuz, sabun, eker, kahve, pirin, ay, kibrit, petrol gibi zarur ihtiya mad deleri satn alnarak, nakliye masraflarn ilve etmek suretiyle, darda satlann yar fiyatna sata balatmt. ekirge sava iin, ktan tertibat alarak, yumurta braklan yerlerin temizlenmesi, ekirge yavrularnn umadan yok edilmesi iin mcadele illar getirtmi ve sava memurlar tayin etmiti. Akehir'den tahsis edilen zahirenin getirtilmesi uzun sreceinden, Isparta'da asker birliklere gnderilmek zere, aardan ayrlan zahirenin halka tohumluk olarak datlmas, yerine Akehir'deki zahirenin askeriyeye verilmesi kararlatrlm ve zahirenin bir ksm alnp datlm ise de sonradan asker idarenin engel olmas nedeniyle tamam alnp datlamamt. zmir'de yaplmaya balayan yeni tip sabanlardan yeteri kadar getirtilerek iftiye datlmt. Fakat, Hakk Behi zamannda getirtilen traktrler gibi, bunlarn onarmn yapacak ustalar ve atlyeler bulunmadndan, bir sre sonra bu sabanlar da ilemez hale gelmi, halk yine eski karasapan'a muhta olmutu.
YARIM KALAN GRMLER

Mutasarrf Cemal Bey, halcln gelimesi iin Isparta'da bir iplik fabrikas kurulmas, memleketin harap evlerinin onarlmas ve ye-

ni evlerin yaplmas maksadyla, bu ileri yapacak bir inaat irketi'nin Isparta'ya getirtilmesi, ehrin elektrikle aydnlatlmas ve modern bir glya fabrikas kurulmas konularnda eitli giriimlerde bulundu. Tannm uzmanlar getirterek, belediye adna szlemeler yaptrd. Fakat, sava'n gittike kzmas, asker sevkyatnn artmas, ekirge afeti, ihtiyalarn gittike artmasna yol ayor, asker kaaklarnn oalmas, normal idareyi zor durumlara sokuyordu.
MERUTYET (= DEMOKRAS) BU MU?..

Bu srada Isparta mebusu Arapzade Mehmet evki Efendi l m, yerine defterhakani nazr Seydiehirli Mahmut Esat Efendi tayin olunmutu. Halk, stanbul Hkmetinin Halkn seme ve seilme hak km tanmamas karsnda, bir kere daha, umutsuzlua kapld. Antalya'ya nakledilen jandarma komutan Zihni Beyin yerine erke Binba Rt Bey'in subaylar hep kendi adamlarndan ve ya nnda getirdii cesaretli kimselerden seip, yerli subay ve jandarmalar ihra etmesi de halkn honutsuzluuna yol amt. Artk belediye bakanndan, jandarma subayna, mutasarrftan, mebusa kadar hepsinin Babli'nin atamasyla yaplaca anlalmt. Ve bu idarenin ad da Merutiyet idi. Asker kaaklaryla baz uygunsuz kimselerin, memleketin asa yiini bozmalar zerine, mutasarrf, jandarma komutan Rt Bey'i, taraf taraf mfrezeler evkiyle asayiin salanmasna memur ettiyse de, Suriye ve Krdistan'dan sava nedeniyle g eden muhacirlere yer bulmak, yiyecek ve iecek tedariki gibi sorunlar yznden ortalk dzelecek yerde, iyice karmt. Srgne gnderilen Ermenilerin, braktklar mallan tesbite gelen, eski Bitlis valisi Mazhar Mfit Bey, kylere dalan Krtleri merkeze getirterek bo kalan Ermeni evlerine yerlestirtti. Suriye'den gelen Sait ve Mehmet Paalar Isparta'da kiralanan evlere yerletirildiler. Krtlerden tarma ve harman ilerine yarayacaklar toplanarak, kylere, almaya gnderildi. Dier taraftan kyllerin asker kaaklarna yardm etmemeleri, muhacirleri korumalar hakknda vaaz ve nasihatlarda bulunmak zere kylere hocalar gnderildi. 1332 (M/1916) Eyll'nde ben, Aros'ta bulunuyordum. Nahiyenin tarm ileri ve Mdafaa Milliye Nizamnamesi gereince Kylleri uyar-

ma ve uyandrma ileri de bana verildi. Asker kaaklar yakalandka kt'alarna gnderiliyor, ekavet (= ekyalk) suretiyle kylere tecavz edenler men ediliyordu. Halkn ekili arazisi rnleri imece usulyle harman yaptrld. Asker idarece kylnn malna dorudan doruya el konulmas usul kaldrld. Her i bir dereceye kadar dzen'e girdi.
VAGON TCARET

Fakat, trenlerle asker erzak ve zahire sevkedilirken baz akgzler'in stanbul'a ve byk ehirlere sivil halk iin erzak ve za hire gndermeleri, birok byk adamlarn ve mebuslarn bile vagon ticareti denilen bu yolla milyonlar vurmalar duyulmakta, Eridir ka zasnda, Pavlu nahiyesinde halktan okkas 40 - 50 kurua toplanan tereyalarnn 200-300 kurua satn alnd grlyor ve halk bundan ikyet ediyordu. Bu arada baz Alman turistleri kasabalar, kyleri dolaarak halka telkinler'de bulunuyorlard. Bunlardan Aros'a gelenleri mutasarrfa haber verdim, mutasarrf faaliyetlerini nledi. Belediye bakanlarnn tekrar halk tarafndan seilmesine izin verilince, ok oy alm yelerden Bodur Zade Hac Hasan Efendi ba kanla getirildi. Asker erzak ve levazmn belediyelerce toplanp, sevkedilmesine baland. Bu hal birok karclarn isine gelmiyordu. Bun larn ounun, jandarma dairesi subay ve grevlileri tarafndan kar karl himaye edildikleri 'syleniyordu.
TELGRAF MDRN KM LDRD?..

Bu yolsuzluklar bir telgrafla Mabeyni Hmayun'a duyuran pos ta mdr Uluborlulu Faik Bey'in vcudunu ortadan kaldrmak iin, jandarma komutan Rt Bey'in, baz gvendii kimseleri grevlen dirdii syleniyordu. 11.Austos.1333/1917 tarihinde mdr, yannda Bursal olu Hasan Efendi adnda bir genle grev gerei Burdur'a gidip geri gelirken, Isparta-Burdur osesi zerinde, Isparta'ya 1,5 saat uzaklkta, Kan Deresi denilen yerde, taraftaki tepelere pusu kurmu silhl erler'in att kurunlarla, atlardan biri lm, dieri ve arabac Kavukuolu Nuri yaralanm, arabadaki gen ve mdr yaralanarak lmlerdi. Arabay soymak veya mdrn lp, lmediini anlamak iin gelenlerden birkan Arabac Nuri seslerinden tanm, o srada Ke-

iborlu cihetinden gelen birka kadn yolcu ve kyller de olay zerine rastlam olduklarndan mutasarrf tahkikat iin jandarma komutan Rt Bey'i gndermi, Rt Bey ie nem vermeden civardaki Fandas, decik ve Senirce kylerinde fail aramaya balam, olay grenlerin ifadelerine gre, pusu kuranlarn jandarma komutam Rt Bey'in adanlan olduklar'n sylemeleri zerine, Burdur'dan gelen bir askeri tahkik kurulu tarafndan yaplan tahkikat sonucu Rt Bey'in ve adamlarnn savclka tutuklanmalarna karar verilmi ve mutasarrfn da ii gevek tuttuu tahkikat heyetince bildirildiinden mutasarrfa da padiah iradesiyle iten el ektirilmi'ti. Isparta'dan ayrlan mutasarrf Cemal Bey'in yerine mlkiye m fettilerinden Haydar Bey; jandarma komutanlna da binba Tahsin Bey adnda erke asll ve Ankaral bir zat atanarak 1333 (M/ 1917) yl Eyll ay iinde Isparta'ya gelmilerdi. Tutuklanan Rt Bey'in olaydan evvel, avukat M. Nadir Efen diye ve memleketteki baz kimselere yazd mektuplar aklanm, sav c Vedat Bey'e tevkifhaneden yazd ve susuz karld takdirde kendisine bir defada bin altn verecei'ni bildiren mektubunun resm ileme konulmas zerine, sulularn Bursa Cinayet Mahkemesi'ne gn derilmeleri emredilmiti. Orada bazlarnn ld ve bazlarnn da Rt Beyle birlikte hapishaneden kaarak kaybolduklar duyuldu. Zavall mdrn ve telgraf memurunun ldrlmeleri cezasz kald.
KIT PARALARIN ( = BANKNOTLARIN) DEER DYOR, KITLIK BALIYOR!..

Bu srada cephelerden malubiyet haberleri gelmiye baladn dan Osmanl banknotlarnn deeri dmeye ve bir altn lira 5 6 yz kuru'a, bir gm Mecidiye 80 100 kuru'a kadar ykseldi. Ecnebi mallarndan basma, uha, amerikan bezi, kahve, ay, eker, pirin, kalay, petrol ve kibrit eski fiyatlarnn 40 50 katna ykseldi. Ve bulunmaz oldu.
YERLi RNLERE HCUM

Yurt iinde kan hububat vesaire besin maddeleri de bu oranda pahalland. Geim ok gleti. Halk, evvelce terkettikleri zm balarn yeniden onarmaya, zm, pekmez, bal elde etmeye balad. Kibrit yerine kav akmak, petrol lmbas yerine ra, mum ve zeytin-

ya kandilleri geti. Kahve yerine kavrulmu arpa, nohut, kalagan denilen devedikeni ieklerini kavurup, imeye baladlar. Kk, byk herkeste uyuz hastal grlmeye balad. eker fiyatlar 400 kuru'a kadar ykseldi. Keiborlu fabrikasnda kkrt karlmasyla hem uyuzlara, hem de balara il saland. Ancak, elde edilen kkrtlerin ou, barut yaplmak zere, Alman fabrikalarna gnderiliyordu. .Evvelce uha alvarlar beenmiyenler, kldan yaplm menevrek denilen poturlar giymeye baladlar. Yerli kseleden mestler ve yemeni'ler tekrar aranr oldu. Kylere kadar adam gndererek bamya, patlcan, kabak, fasulye kurularn toplatmaya baladlar. Kei etleri kavurma yaplarak evlerde yeniyor ve askere tenekeler dolusu gnderiliyordu. Pekmezin okkas 60 70, baln okkas 100 -150, bulgurun ve brlcenin okkas 30-40 kuru'a ykseldi. Eski mutasarrflardan Hsn Bey, stanbul'dan gelerek, bu erzaklardan alp, gtrd. Birok Devlet memurlar, dairelerinin memurlar iin, kylerden bulgur, tarhana, kavurma, bal, pekmez, brlce toplamaya ktlar. Yerli kumalardan elbiselik, yatak ve yorgan takmlar yaptrp, gtrdler.
LK ELEKTRiK (1917'DE) ISPARTA'YA GELD

Eski mutasarrf Cemal Bey'in, elektrik elde etmek zere, getirt tii trbin ve dinamo Uncu Vasili'nin un fabrikasna kurulmu ve ile meye balamt. Bu makinelerin her eve ve camilere elektrik verecek gte olmad anlaldndan, sadece istiyen evlere tel ekmek sure tiyle, elektrikle aydnlatma'ya geildi.
MUTASARRIF HAYDAR BEY ZAMANI (1333-1334) = (1917-1918)

Yeni mutasarrf Haydar Bey 3.Ekim.l333 (= 1917) de gelerek greve baladnda, kendisinin eski mutasarrftan daha bilgili ve tec rbeli olduu grld. Belediye bakanlnda bulunan Bodur Zade Ha san Efendi'nin yal ve malmat az bir zat olmas nedeniyle, belediye ilerinde, bilhassa elektrik iinde, gerei kadar faydal olamayacan grm ve evvelce yaplan seimde daha ok oy alm bulunan Sldr Zade Nadir Efendi'yi belediye bakanl'na getirerek, Hasan Efendi'yi yelie naklettirmiti.

Seim evraknn incelenmesinde, Hasan Efendi'nin, daha az oy almasna ramen, eski mutasarrf tarafndan reis seilmi olmasnn, elektrik idaresine kar varlkl bir zat'n kefil gsterilmesi zorunluundan ileri geldii anlalmtr. Mutasarrf, Nadir Efendi'yi tayin ettikten sonra, l.Mart.1334/1918' de bir de elektrik idaresi kurdu. Nadir Efendi, Isparta Rdiyesini bitirdikten sonra, eitli vazifelerde bulunmu, en son avukatlk mesleinde, doruluk ve ciddiyetiyle tannm bir zat idi. Memleketin ahvalini, halk'n psikolojisini iyi biliyordu. lk i olarak elektrik ii'ni, alacak yollarn plan ve projelerini ele alm, kamulatrmalar iin gerekli denekleri hazrlamaya balamt. Sokaklarn ve evlerin elektrikle aydnlatlmasna karar verilerek, sokaklardaki 450 kadar petrol lmbas kaldrlm, fakat elektriin gc yeterli olmadndan sokaklara lmba taklamamst. Hakk Behi zamannda Kumyol civarnda yaplmaya balanp da, temelleri ykselen hastane'nin, kamulatrma bedelleri tamamen verilemediinden ve zel idarece denek salanamadndan ikmaline muvaffak olunamamt. Belediye bakanlmz zamannda (= Bczade) belediyece satn alman Barutcuolu hanesi satlarak elde edilen ve belediyeden tasarruf edilebilen paralarla, hastane, kafes haline getirildi ise de, bitirilemedi. nk, askerlik ve harp gailesi sebebiyle kimseden para alnamyordu. Eraftan Ttnczade Mehmet Ali Efendi ile allzade Mustafa Necip, Hamamczade Ethem ve belediye bakan Nadir Efendiler, vatan ve memleketseverlik duygularyla bu ii bitirmeye alyorlard.
TEPEDEN NME MEB'USLAR VE HALK

Bu srada Isparta Mebusu Mahmut Esat Efendi'nin lmyle alan Isparta mebusluuna, bu zatlardan birinin seilmesi beklenirken, ttihat ve Terakki Prkas'nca, ilk mecliste Amasya mebusu olan ve Selanik Cemiyeti Erknndan bulunan Muallim Cdi Efendi'nin seilmesi tensip ve tavsiye edildiinden, bu yolda seim (!..) yapld. Halk, bir kere daha meyus ve mteessir oldu. Ethem ve Nadir Efendiler belediye ilerine devam edip, Mehmet Ali Efendi Vilyet Umum Meclis yeliine, Mustafa Necip Efendi de Muhacirin (= Gmenler) Komisyonuna seildiler. Hastanenin ikmali de bylece oluruna brakld.

Krt muhacirlerinde grlen tifs hastal epeyce tahribat yaptndan, halk'a hastanenin deeri anlalmt. allzade Mustafa Necip Efendi'nin de tifs'e yakalanarak lmesi znty arttrd. Merhum, yaradl itibariyle vazifeye ak ve ykselme azminde olan bir kimse idi. Rdiye tahsilinden sonra medrese tahsili de yapm, eitli grevlerde bulunduktan sonra mahkeme azalnda 9 yl kalm, sonra Meclisi dare Azas olmutu. Bu grevde iken gayret ve hizmetlerine mkfat olarak, mutasarrf Hsn Bey'in teklifiyle, nc rtbe nian almt. Evi misafirlere daima akt. Yeni mutasarrf 1334 (1918) ylnda, yeni mahsuln bol olmasn salamak zere, bir yl nce datlan tohumluklardan geri alnarak depo edilen hububat, tekrar kylye datm, iftlik sahiplerine de bedeli mukabilinde tohumluk verdirmiti. 24.Temmuz.1334 (1918) tarihinde memuriyeti Bolu Sanca Mutasarrf l'na tahvil edildiinden, ayrlarak Bolu'ya gitti.

KNC CLT/KNC KISIM II Sultan VI. Mehmet Vahidettin Devrinde Isparta (1918-1920) Saltanat kerken Kurtulu Sava Balyor
MUTASARRIF TALT BEY ZAMANI (1334-1336) = (1918-1920)

Yerine 9.Eyll.l334 (1918) de Ankaral Talt Bey geldi. Talt Bey gelinceye kadar Muhasebeci Enver Bey mutasarrflk vekleti yapt. Talt Bey de, Cemal Bey gibi, birinci devre'de Ankara mebusu olarak bulunmutu. Kendisinin ulema ocuu olduu renilmiti. lk i olarak, sokaklarn ke balarna 50 kadar elektrik lmbas koydurttu. Memleketin inzibat ve asayii iin, Hsn Bey idaresinde bulunan 400 kadar mevcutlu tabur'u, kaaklarn ve ekyann takibine memur etti. 1334 Eyll ay sonunda zer'iyat mntakalar (== ekim blgeleri) lvedilerek, ona ait grevlerin, Ziraat bankalarnda alacak bir memura verilmesi emri gelmiti. Eski Hariciye Nazrlarndan (= D leri Bakanlarndan) Rait Paa'nn torunu olan ve ekirge mcadelesi iin Isparta'ya gnderilen Rait Bey adnda bir zat, ekirge sava sona erdiinden, Isparta Sanca Ziraat Memurluu'na atand. Kendisi Almanya'da tahsil etmi, anas Avusturyal olduundan, hi Trke renmemi ve hatta snnet dahi olmamt. Isparta'da atpat Trke renmi, kendisini ve ailesini tanyan Yalva Kaymakam'nn kzyla evlenmek istedii zaman, slm detlerine gre snnet treni yapldktan ve slm dinine ait baz esaslar retildikten sonra evlendirilmiti. Kendisini ikiye verdiinden, sarholuk zamannda hibir ey beceremez, ayk iken iini ciddiyetle yapard. Bilgisine ramen Trke bilmemesi ve sarholuu nedeniyle mesleinde ve hizmetinde memlekete faydal olamad.

MTTEFKMZ BULGARSTAN SAVAA PES EDYOR VE MTTEFKLER ZLYOR

Bu sralarda, mttefikimiz Bulgaristan, tilf Devletlerine dayanamyarak yenilgiyi kabul etmi, Malinof Kabinesi tilf Devletlerine bavurarak mtareke istemiti. (26.Eylul.1918) Bizim de mttefiklerimiz Almanya ve Avusturya gibi, mtareke talep ettiimizi, Sadrazam Talt, Harbiye Nazr Enver ve Bahriye Nazr Cemal Paalar'n ve yaknlarnn Almanya ve Avusturya'ya katklar'n ajanslardan ve gazetelerden rendik. Halk, drt ylda ektiimiz skntlarn ve yaptmz fedakrlklarn sonu bu mu olacakt?., diye zlmeye balad.
YEN FIRKALAR (= PARTLER) KURULUYOR

Isparta'da ilk defa Eridir'de, baz genler tarafndan, Hrriyet ve tilf Frkas kurularak stanbul'a balanmasna teebbs edilmi, stanbul'dan gelen cevapta: ...Isparta merkez ubesine balanmalar gerektii bildirilmi olduundan, talebeden Eridirli Hac Menus Aaza-de Mustafa Efendi Isparta'ya gelerek, o zamanda mftlkten ayrlm bulunan ttihat ve Terakki'ce azledilmi akir Efendi, Mderris Hakk Efendi, eraftan Hamamczade Ethem Efendilerle, Tahir Paazade Hsn, Salih ve Sleyman Beyler, Abdullah Paazade Mehmet Bey ve daha bakalaryla Isparta merkezi'ni kurarak 4.Nisan.l335 (1919) tarihinde amlar ve reislie beni, ikinci reislie de akir Efendi'yi getirmilerdi. Bu srada Ispartal genler de Genler Ykselme Dernei adyla bir dernek kurdular. Aradan 15 gn gemeden, akir Efendi tekrar mftle atandndan, frka ikinci reisliine azadan Hocazade Hakk Efendi seildi ve dershanesi merkez yapld. Konya Valisi Cemal Bey bradl olduundan, idar grevlere yerlileri tayin etmek istiyordu. Bu arada Isparta'da bulunan ve Mntefek Kaymakamlndan ayrlm olan Ispartal Hac Ktipzade ( = Darbaz) brahim Vasfi Efendi'yi Burdur Mutasarrfl'na tayin etti. (Not: Antalya ve Burdur'un talyanlar tarafndan 28.Mart.1919 gn igalinden sonra)
HALK'A NASHAT ETMEK ZERE EHZADE ABDURRAHM EFEND ISPARTA'YA GELYOR

Mays balarnda, maiyetlerinde Ferik Ali Rza, Ferik Mahmut Hayret, Sleyman efik ve Mirliva Ali Fevzi Paalarla, eski mebuslar-

dan Bursa Mfts Ali Fevzi, Rumeli Pazarc mfts Halil Fehim ve Dahiliye Nezareti memurin mdr Ohannes Ferit, Afyon Karahisar eski mebusu Yanko ve zel kalem mdr Arif Efendiler bulunduu halde, kinci Abdlhamid'in oullarndan Abdurrahim Efendi'nin, zmir, Konya, Adana ve Ankara'y dolamak zere, Isparta havalisine (= yresine) gelmekte olduu, Aydn Vilyetinden mutasarrfla ve askerlik dairesine telgrafla haber verilmesi zerine, mevcut mera ve zabtanla (= amirler ve subaylarla) memleket ileri gelenleri (= eraf) hep birlikte Baladz istasyonuna karlamaya gidildi. Burdur mutasarrf Ispartal Vasfi Bey ( = Darbaz) ile Burdur erkn ve eraf da bu istasyona gelmilerdi. ehzade Abdurrahim Efendi trenden knca, daha nce Burdur ve Antalya'ya gideceini ve dnte Isparta'ya urayacan syledi. Karlayclar Isparta'ya dndmzde, mutasarrf Talt Bey, ehzadenin geliine kadar gerekli hazrlklarn yaplmasna giriti. ehzade iin Tahir Paazade Salih Bey'in kona, maiyeti iin Ttnczade Mehmet Ali Bey'in evi hazrland. ehrin giriinde, namazgah mevkiine bir tak-zafer yapld. dadi mektebi ve ilkokul rencilerine yeni elbiseler giydirildi. ehrin giriinde gze ho grnmiyecek harap ve ykk yerler temizlendi. Mutasarrf ve baz subaylar, ehzadenin Antalya'dan hareketini haber alnca, Burdur'dan karlamaya gittiler. 8.Mays.l335 (1919) Perembe gn, gndzn Isparta'ya gelen ehzade, ehir dnda ulema, eraf ve binlerce ahali ve esnaf ve ellerinde bayraklarla yolun iki yakasna dizilmi kz ve erkek renciler tarafndan karland. ehzade, kalabal grnce, arabasndan inerek, kalabalkla birlikte yryerek hkmet konana kadar geldiler. Kabul salonunda mera ve zabtan, ulema ve eraf ve Rum ruhani reisleriyle, retmenler ve cemiyet mensuplar ile tanp grtler.
PADAH VAHDETTN'lN SELM VE NASHATLARI NELERD?..

ehzade Abdurrahim Efendi, hkmet meydannda toplanan binlerce ehirliyi, hkmet balkonundan, selmladktan sonra, Mirliva Ali Fevzi Paa tarafndan, ahaliye hitaben, ehzadenin beyannamesi okundu. Bu beyanname'de: Harbin dourduu skntlar ve aclar ve memleketin bugn iinde bulunduu yoksulluk ve harablk anlatlyor, ehzade Abdurrahim

Efendi bakanlndaki bu heyetin ...Halkn dertlerine are bulmak maksadyla geziye ktklar, ...Padiah Vahidettin Efendi'nin, halkn refahna yarayacak tedbirlerin hemen alnmas iin yksek bir encmen kurulmasn ve bunlara geni yetkiler verilmesini ferman buyurduklar, hereyden nce asayi ve huzur'un salanmas gerektii, bu konuda halkn, hkmete yardmc olmalar lzm geldii ifade ediliyordu. Bu beyanname'ye, mutasarrf Talt Bey, mnasip szlerle cevap verdi. Ahali adna da ben ( = Bczade) ehzadeye ho geldiniz!, dedikten sonra ksa bir konuma yaptm. Konumalardan ve rencilerin, ehzadeye iek sunmalarndan sonra, ehzade Salih Bey'in evine, maiyeti de Mehmet Ali Bey'in evine mihmandarlaryla birlikte gittiler. Yollardaki evler, yapraklan yeil dallar ve ieklerle donatlmt. Akama tertip edilen 24 kiilik yemekte bir de ngiliz subay vard. Ziraat memuru Rait Bey ve yardmclar tarafndan alafranga bir sofra hazrlanmt. Yemek srasnda, rencilerin fener alay, kap nne gelerek okul mzkas eliinde marlar sylemeye baladlar. ehzade bunlar kapda karlayarak hepsine ayr ayr teekkr etti. Tarafmzdan bir Isparta Tarihi yazld ehzadeye sylendiinde, iltifat ederek baarlar dilediler. Ziyafet iin harcanan 15.000 kuru masraf belediye deyecekti. Fakat, Hafz brahim Bey (= Demiralay): Biz memleket namna borcumuzu eda ettik... diyerek masraf lan zerine ald. Ertesi Cuma gn, hkmet dairesinde verilen ziyafetin paralarn da Hafz brahim Beyin aabeyisi, meclisi idare azasndan Hsn Bey'le, Hrriyet ve tilf Frkas azasndan Sleyman Bey dediler. Yemekten sonra, Cuma namazn Bey Camiinde klan ehzade, leden sonra Eridir'e hareket etti. ehzadenin gidiinden sonra, mutasarrf Hakk Behi Bey'in yktrd Dervi Paa Camii yerine Ferahiye Camii adyla yeni bir cami yaptrlmasna, Abdi Paa Camii (= Kavakl Cami veya inili Cami) nin onarmna karar verildi. Hemen ie balanarak 20 gn iinde Ferahiye Camii ikmal edilerek, Ramazann banda halka ald. ehzade Abdrrahim Efendi, Eridir'de de merasimle karlanm,

eski mebus Burhanzade Hac Eref Aa konanda misafir edildikten sonra, kayklarla Afar Nahiyesi'ne geerek Konya'ya gitmiti ( 10 ).
ZMR'N YUNANLILAR TARAFINDAN GAL ISPARTA'DA NASIL TEPKLER UYANDIRDI?.. REDD LHAK MTNG NASIL YAPILDI?..

15.Mayis.1335 (1919) da zmir Yunanllar tarafndan igal edildi. zmir'deki yerli Hristiyanlarn, Yunan askerleriyle birleerek, birka bin Mslman ldrdkleri, kzlarn, kadnlarn rzna getikleri, akl almaz enaatler'in (= alaka saldrlarn) yapld duyulmu, Yunanllarn zmir - Eridir demiryoluyla, Isparta'ya kadar gelerek ehri igal edecekleri sylenmeye balanmt. O srada, oktanberi zmir'de oturan, Isparta Mahkemesi eski yelerinden Kara Yorgi adyla anlan Keliman olu Yorgaki ile bir aralk ad geen mahkemede savc yardmcl yapan, daha sonra terfian zmir'e giden, memurluktan ayrlarak avukatlk yapmaya balayan Ali Ulvi adndaki ahslarn, ...Yunan lehine propaganda yapmak zere Isparta'ya gelmekte olduklar Aydn Mdafaa-i Hukuku Milliye ve Reddi lhak Cemiyetince haber alnarak, telgrafla mutasarrfa bilgi verilmesi zerine, mutasarrf Talt Bey, gerekli inceleme ve aratrmay yaparak, verilen bilginin doru olduunu anladndan, kendilerini yolda yakalatarak Isparta'dan kartm ve Konya'ya srmt.
(10) Mart.1919 ay iinde Damat Ferit bakanlndaki Vkel Hey'eti Muh telif unsurlar arasnda meydana gelen kin ve nifakn giderilmesi maksadyla Anadoluya iki hey'et gnderilmesine karar verdi. Memleketin en temiz ve herkesin sevgisini ve saygsn kazanm ahsiyetlerinden oluacak bu hey'etler, ilk tasav vura gre (10 Nisan) ehzade Abdlhalim Efendi ile, ehzade Abdrrahim Efen diler bakanlnda olacakt .............. Sonradan deiiklik yapld. 17 Nisan 1919'da Anadoluya hareket eden Hey'eti Nsha ehzade Abdrrahim Efendi bakanlnda idi. Bu hey'ete Ali Rza ve Sleyman efik Paalardan baka Bursa Mfts mer Fevzi, Pazarck Mfts Halil Fehim Efendiler eski Karahisar Mebusu Yanko Gvenidis, Dahiliye Nezareti memurin kalemi mdr Ohannes Ferit Beyler da hildi. Alemdar vapuruyla Mudanya'ya doru hareket ettiler. Evvel Bursa, sonra izmir'e gideceklerdi. Ahaliye milyon lira datacaklar hakknda bir haber kt ise de derhal yalanland. Bu hey'et 20.Nisan'da Mudanya ve Bursa'da Vali Gmlcineli smail Hakk Bey'in bulunduu kalabalk bir halk topluluu tarafndan kar land. Kendilerine Padiah'n selm tebli olundu. 22 Nisan'da bu hey'et bir beyanname neretti, zmir de bu hey'eti karlamak zere hazrlanyordu. ehza denin ikametine Uakizade Sadk Beyin kona tahsis ve Kolordu Komutan Ali Nadir Paa karlamaya memur edilmiti ......... ehzade Abdrrahim Efendi Nasi hat Hey'eti Antalya, Burdur, Eridir, Isparta, Akehir taraflarn dolamakta idi. (M. Tayyib Gkbilgin Mill Mcadele Balarken adl eser, Birinci Cilt, S. 65-66)

Bu sylenti ve olaylardan galeyana gelen (= heyecanlanan) memleket ahalisi (= halk) bir miting yaplmasn, Yunanllar gelecek olursa, Antalya'y igal etmi olan talyanlarn daha nce buralar igal edecekleri, iki tarafn atmasndan, iki ate arasnda kalacak halkn ve memleketin perian olaca kaygsna kaplm olduundan, hereyden nce memleketin savunulmas iin silhl asker yazlmas yolunda teebbslere gemiti. Adlar geen iki kiinin memleketten karldklar gn, hkmet kona nnde 15.000 kadar ahali toplanmt. lk defa bana sz verildi. Ben, u konumay yaptm : Muhterem vatandalar, kardeler; Bir Acem airinin Yara alan elbette figan eder! dedii gibi, vcudumuzun herhangi bir yerine bir bak sokulsa, at yarann acsyla feryat ve figan etmemiz tabiidir (= normaldir). nk, ruh sahibi her canl varlk, ald yarann acsndan feryat eder. Biz ise, u gnlerde; yle eline, koluna, baldrna, bacana i sokulmu yarallar gibi deil, cierghna (:=yreine) hanerler saplanm, lmne kastolunmu masum insanlardan bulunuyoruz da, kan dkmeden zevk ve tad duyan vah kavimler gibi, varlmza ve hayatmza kastedenler'in atklar yaralara tuz ekercesine, zulm ve ikence yapmalarna dayanmak istediimiz ve Tanr'nn bizi kurtulu'a ve iyi gnlere kavuturacana inandmz halde, artk sabrmz tkeniyor, elimizde olmadan feryat ve figan ediyoruz. Bu feryat ve ikyetlerimizi Byk devletlerin temsilcilerine duyuruncaya kadar srdrmemiz zorunlu bir hal alyor. - be tredi'nin, birka yzyldanberi, Bat uygarl ve endstrisinin sadk birer ua haline getirdikleri masum Trk Milleti'ni soktuklar Cihan Sava'nn sonunda, sokanlar ve sokturanlar memleketi brakarak kamlar, milleti kendi geleceini kendi dnmek, kendi yaralarn kendisi sarmak zorunda brakmlardr. nsanlk koruyucusu ve adalet datcs olarak ortaya kan Wilson Cenaplar (= O zamanki Amerika Cumhurbakan) nn koyduu prensipler'e uymay kabule hazr olduumuzu iln etmemize ve ne srlen 12 nci madde'nin uygulanmasn istememize ramen, olanlar dehet vericidir. O 12. madde ki: ...Bugnk Osmanl mparatorluunun Trk aksamna zgrlk ve egemenlik haklar verilmesini, halen himayemiz altnda bulunan aznlklara serbest gelime ve ilerleme olanaklar salanmasn, anakkale Boaz'nn milletleraras bir statye balanarak,

btn devletlerin ticaret gemilerine ak tutulmasn mir bulunmaktadr. Biz bu esaslara uyacamz bildirdiimiz halde ...Nfusunun % 80'den fazlas Trk ve Mslman olan Aydn Vilyetinin ve gzel zmir'imizin 15.Mayis.1335 (1919) da Yunan asker igali altna alnmak istendii, buna kar halkn kahramanca direnii sonucu fec olaylar'n cereyan ettii herkese grlmekte, bilinmektedir. tilf devletlerine yaplan ikyetler ve bavurular sonunda, Yunan igali, geici bir murakabe ekline sokulmu ve baz mir ve memurlarmzn tekrar grevlerine dnmeleri salanm ise de, Balkan Savanda ne kadar kan dkc olduklarm grdmz bu haris ve kindar kavmin (= Yunanllarn) zmir ve Aydnla yetinmiyerek, Isparta ve Burdur'a kadar saldrarak buralar da ele geirmek, igal etmek niyetinde olduklar, buralara da propagandac gndermelerinden anlalmakta, zmir'de alan yaralara tuz ekmek kabilinden, tekrar feryat ve figan etmemize neden olmaktadrlar. Evet!. zmir'imizin, Gney Anadolunun ruhu ve hayat olduunu Avrupa politikaclar dahi bilmektedirler. Sava sonunda yenilerek gcn ve siyasal hayatn yitirmi olan milletlere tekrar zgrlk ve egemenlik haklarnn verilmesini savunan Wilson ve Bar Konferans erkn, Trk Milletinin zgrlk, egemenlik ve insanlk haklarndan yoksun braklamyacan bilmezler mi?.. Elbette bilecek ve takdir edeceklerdir. Zira, bugn istil ve igalleri meru gsterecek hibir hakl sebep yoktur. Buradaki Rumlar, yerli halkn % l0'unu bile bulmaz... Yllaca vatandamz olarak yaayan Rumlar gya esaretten kurtarmak bahanesiyle Yunanllarn Anadoluyu istilya kalkmalar, haksz, yersiz ve gln'tr. Bu vatandalarmzn, asrlardanberi her trl dinsel, kltrel ve ekonomik zgrlklere sahip olduklar herkese bilinmektedir. Bunu kimse inkr edemez!.. urada, Eridir'in Nis adasndaki Hristiyanlarla, Barla ve Keiborlu'daki Rumlarn, Trk-slm istilsndan bugne kadar refah ve huzur iinde yaam olmalar bunun en inandrc bir delili deil midir?.. Buna karlk Rumeli'de, Adalarda, son yllarda Girit Adasnda, Srbistan'da, Bulgaristan'da, Yunanistan'da braktmz Mslman - Trklerin ne durumda olduklarna baknz!.. Bunlar ne ilerlemi, ne oalm, ne de refah ve huzura kavumulardr. Aksine, saylar gittike azalm, yerlerini yurtlarn brakarak Anadoluya g etmilerdir. Memleketimiz er'i sicillerinde grld zere, iki asr evvel Isparta Rumlarnn Isparta'da 377 (yz yetmi yedi) evleri varken, bugn 1000 (bin) haneyi gemektedirler. Hamidoullar zamannda, yine slamlarn yardmyla kurulmu

drt Rum mahallesi varken, askere alnmayan ve ticaretle zenginleerek durmadan oalan Rumlarn, bugn 4 mahalleye smayarak, Doanc, Keeci, Cedit, Slbey, Hac Ayvaz ve elebiler mahallelerini de igal ettikleri bir gerek'tir. Bunlar, biz Trkler'in medeniyet ve vatan kar. delii'ne hizmet ettiimizi gstermez mi?.. Eski Yunanlln, Bizans'n, memleketimizde ayakta duran hangi eseri vardr?.. On asrlk bir sre iinde, Rumlar hereye sahip olmu, Trkler tarm, imalt ve askerlikle, Rumlar ticaret ve zanaatla uraarak, biribirine bal ve biribirini tamamlayan iki unsur halinde fakat kaynam bir kitle olarak yaamlardr. Bylesine bir lkeyi, Yunanllarn istil etmesi, bizim kadar Rumlar da mahv perian edecektir. Avrupa mallarnn ve hammaddelerinin Trkiye'yi istil etmesi, yerli rnlerin ihra edilemez hale gelmesi Trkler kadar, Rumlar' da perian edecektir. Binaenaleyh, bu kadar ak hakszlklar, ne Wilson Cenaplar'nn, ne de Bar Konferans'nn uygun greceine inanmyoruz. Trkiye'nin, eskisi gibi, Trklerin egemenlii altnda hr ve bamsz bir devlet olarak yaayacana inanyoruz. Bu arada, Amerika, ngiltere, Fransa ve talya Devletlerinin maarif, sanayi ve sermayesinden, Anadolunun da karlkl olarak faydalanmasn tabi grrz. yle ki, taundan sonra milletlerarasndaki savalarn kaldrlmas, her milletin kendi i dzenini salayacak kadar asker bulundurmas sayesinde, her yerde refah ve huzur artacak, nfus oalacak, dnya rahat ve huzura kavuacaktr. Bunlar salayabildikleri takdirde, Wilson Cenaplarnn ve onu izleyen politikaclarn itibarlar artacak, adlar tarihe geerek sonsuza kadar yaayacak ve unutulmayacaklardr. Bu nedenlerle zmir'in igali ve Yunanistan'a terki asla tasvip grmeyecek ve grmemelidir. Venizelos ve hempalarnn izledikleri yol, insanlk iin bir felket yoludur. zmir ve evresini gya eski Yunanistan sayan ve dindalar olan Rumlar kendi vatanda imi gibi gstererek, onlarn Osmanl idaresi'nde hak ve zgrlklere sahip olmadklarm iddia (!..) eden Venizelos, bugnk zmir'in, bugnk Aydn'n, bugnk Denizli ve Isparta'nn Trklerin, Bizansllardan aldklar memleketlerin ayni olmadklarn bilmeleri gerekir. nk bu memleketlerin hepsi de Trkler tarafndan yeniden kurulmutur. Bin yldr atalarmz bu topraklar altnda yatyor... Gnmz ve ecelimiz geldiinde biz de bu topraklar altna gireceiz. ocuklarmz, torunlarmz bu topraklar zerinde gezecek, ekip dikecek, yiyip iecek velhasl kyamete kadar bu hal byle devam edecektir.

Be yl nce, depremin ykt evlerimizden, topramzdan, evlerimizin enkaz bandan ayrlamayp, barakalar iinde yaadk... Bir zalimin ecdadmz mezarlarna tecavz etmesinden feryat ettik. Cenab- Hak ona lyk olduu cezay verdi. Ve bizim hakkmz korudu (11).
Hakkn ve vatan topraklarnn korunmasnn en kutsal devimiz olduunu hepiniz bilirsiniz... Bu devi yapmayanlar yaamak hakkna sahip olamazlar!.. Mademki.vatan olmaynca, yaamak da olmayacaktr, miskinler gibi esir ve zelil (== aalk) bir hayat yaamaktansa dinli, anl, imanl, unvanl lmek elbette hayrldr. stilya urayan memleketlerin ahalisini ve hallerini grenler ibret almlardr. Grmeyenler de, dman istilsndan kap, buralara kadar gelen gmen kardelerimiz'in ektikleri mihnet ve meakkatleri grm veya duymulardr. Onlar, buralar (selmettir!..) diyerek gelmiler, fakat yine sefilne bir hayat sryorlar... Biz hicret edecek olursak nereye gideceiz?.. Bunu iyice dnmek ve grmek her vatandan grevi ve borcudur. Bor, vermekle denir... denmezse ahrette cezas grlr. Haccac Zalim kim lmeyecekse cenazeme gelmesin... demi. Binlerce adam toplanm cenazesinde... nk herkes lecektir, lmeyecek yoktur. Hani anl, unvanl babalarmz, dedelerimiz? Onlar bu toprak altnda yatmyorlar m?.. Kendilerini, biz evltlar bu topraklar zerinde ziyaret etmiyor muyuz?.. Vatanna, milletine sadakat gstermiyenleri, hiyanet edenleri lanetle anmyor muyuz?.. Biz, vatanmz korumayp da miskince ve zelilne lrsek acaba bizleri kimler ziyaret eder?.. Kimler bizi hayrla anar?.. Belki bizi ayaklan altnda ezerek gezen dmanlarmz bile ayplar... Allah dorularn, vatan sevgisi olanlarn yardmcsdr. Doruya niyet ve doruda sebat edelim ki Tanr yardmcmz olsun!..

imdiye kadar doru yola gitmekle, vatanmza, din, mezhep ve cins ayrmadan btn vatandalarmza sevgi gstererek yaamz. Yine de yaayacamzda phe yoktur. Memleketimiz Rumlarnn din ve ayin serbestlikleri 500 senedir, eksilmemi, artmtr. Hrriyet ve zgrlklerden her devirde faydalanmlardr. lk Millet Meclisinde (= Meclisi Mebusan'da) zmir mebusu Aristidi Paa ve dier Rum mebuslar, Rumlarn, slm-Trk hukukunun korumas altnda yaamaktan baka birey istemediklerini sylemilerdir. Hepimiz Trk - Mslman halkmzn, dier unsurlarla ahenk iinde yaamalarn istemekteyiz. Aksi takdirde, her zaman ve her yerde protestolarmzn ve fiil direnileri(11) Mutasarrf Hakk Behi'in Byk Mezarl, yeni gmlm llerin baka bir yere nakline dahi frsat vermeden, bir gecede ykp kaldrmas olayndan sz ediliyor ki bu durum Ispartallar ok zm, dilhn etmitir. S.S.

mizin srp gideceini herkesin iyi bilmesi gerekir. Tanr hepimizi korusun. Amin. Isparta Eski Mebusu Sleyman Sami Benden sonra Genler Ykselme Dernei adna, dernek yelerinden yeenim Akkazade Sleyman Turgut (= Turgut Akka) krsye karak halk alatan ve heyecana getiren vatanperverne szlerle dolu bir nutuk verdi. Bunu, okullar adna Derelizade Hafz Hakk tarafndan okunan uzun bir nutuk izledi. En sonra da Cemiyeti Mderrisin adna Hafz brahim Bey din ve uzun bir nutuk verdi (12). Konumalarn sonunda mutasarrf Talt Bey hkmet balkonundan ksa bir nutuk syliyerek, halk memnun ve mesrur etti. Bu nutuklar harfiyen, tilf Devletleri mmessillerine, Bar Konferansna telgrafla bildirildi.
DAMAT FERiT PAA HKMETNN KURULUU VE YEN SEMLER

Bu srada stanbul'daki Meclisi Mebusan feshedildi. ttihad ve Terakki Cemiyeti kapatld ( = lavedildi). Damat Ferit Paa Kabinesi kuruldu (4.Mart.l919). lk gnlerde bu kabinenin Hrriyet ve tilf Frkas'na mensup olduu sanld. Frkadan gelen yazda, bu kabinenin Hrriyet ve tilf Frkasnn kabinesi olmad ve yaplacak seimlere girilmemesi, btn ubelere bildirildi. Hrriyet ve tilf Frkas'nn katlmad seimlerde Isparta mebusluklarna, babas Ispartal alkzade Osman Efendi olan Mersinli (= Kk) Cemal Paa ile Konya Polis Mdr Ispartal akirzade Seyfullah Efendi seilerek stanbul'a sevkolundular.
GALLER BALIYOR

stanbul'un ngilizler (13.Kasim.1918), Mersin ve Adana'nn Franszlar (Aralk.1918), Trakya ve Trabzon'un Yunanllar (Ocak.1919) tarafndan igal olunmas ve Yunanllarn Aydn'a doru yrmesi zeri(12) 9-10 yalarnda bir ocuk olarak benim de dinlediim ve heyecan duy. dm bu nutuklarn metinleri ve mitingin tarihi bu kitapta yoktur. Ben tahminen Mays sonlarnda sanyorum. lerde grlecei zere Mutasarrf Talt Bey, Bczade ile konuurken (Sizin 4 ay evvel halka sylediiniz gibi) diyor. (Bak. S. 350) Bu mitinglere, tarih vesikalarda ok nem verilmektedir. Bu mitinge ait vesikalarn bulunup yaynlanmas ok faydal olacaktr. S.S.

ne Aydn cihetlerinde ve Nazilli'de Mdafaayi Vataniye ve Reddi lhak cemiyetleri peyda olup, mill silhl efrad toplama ve Yunanllarn savala kovulmalar giriimlerine baland cihetle, bir taraftan bunlar yardm isteinde bulunmakta, dier taraftan stanbul'da kurulan ngiliz Dostlar Cemiyeti 16.Haziran.1335/1919 tarihinde tara tekilt kurulmasn belediyelere yazmakta idiler, stanbul'da Hrriyet ve tilf Frkasnn bu halleri protesto etmek zere Babli'ye mufassal muhtralar vermesi'yle Babli dahi tilf Devletlerine tebligat ve temennilerde bulunmu ise de ...Bu igallerin mtarekenamenin 7. maddesi uyarnca, geici olarak, asayii koruma maksadyla konferans tarafndan karar verilmesi sonucu yapld cevaben tebli ve iln olunmutu. ngiliz Dostlar Cemiyeti'nin ube merkezi amasna hkmet msaade etmemi, fakat, Aydn Mdafaayi Vataniye ve Reddi lhak Cemiyeti'ne yardmda bulunulmasna karar verilerek, belediye reisi Sldrzade Mehmet Nadir Efendi bakanlnda esnaf baslar Hac Mustafa Aa ile Hac Ahmet ve birka mnasip yeden oluan bir komisyon kurulmutu. Bu komisyonca toplanan 3 - 4 bin liralk ila, erzak vesair eya, komisyon yelerinden Bezirgnzade Hac Hafz brahim Efendi vedaetiyle (= vastasyla) Denizli'ye gnderildi.
YUNAN MEZALM ISPARTA'DA NASIL DUYULDU?..

Denizli'ye giden Bezirgnzade dnnde, Aydn ve Nazilli'den gelen muhacirlerin, Yunanllarn Aydn'a girdiklerinde 8 -10 gn uslu kaldklarn, fakat sonra Rumlarn Yunan igal kuvvetlerine katlmasyla ii aztarak, Mslman halkn ileri gelenlerini yoketmeye, kadnlarn, kzlarn rzlarna saldrmaya, Mslmanlarn camilerine ve ibadetlerine tecavz etmeye baladklar cihetle, halkn kendi haklarn kendilerinin korumaya kyam ettiklerini, igal'in buralara kadar gelebileceini anlatmt. Bu durumda, Cemiyeti lmiye merkez ubesi reisi Hafz brahim Bey (= Demiralay), buralarca iln mcahede farz ayn olduundan bahisle, Ramazan erifin 15. gn gnll mcahit yazmna ve taraf taraf kylere adamlar yollayarak, silhl adamlar ve cephane tedarikine balamt (13).
(13) Hafz brahim Beyin, bu maksatla yazp kylere kadar gnderdii bildiri Bczade'nin tarihinde yoktur. Cell Bayar'n kitabndan naklen alyorum: Ey Mslmanlar; Sefil ve plak Yunanllarn kirli ayaklar altnda ezilen aziz topraklarmzn, yaam ve namuslar perian edilen zavall dindalarmzn imdadna komak ve

Ancak, askere kaydolunanlarn iinde Krdistan muhacirlerinden, Ermenilerin, Rumlarn, Mslmanlara ettiklerini bilenler, Aydn'da, zmir'de Yunanllara iltihak eden Rumlar da mademki asrlarca beraber yaadklar slm vatandalarnn mallarna, rzlarna, canlarna ve ibadethanelerine ve ibadetlerine saldrmay mubah gryorlar, biz de, misilleme yapmak zere (Elimize silh ve cephaneyi aldmz gn evvel Isparta ve mlhekatndaki yerli Rumlar temizleriz de sonra Yunanllarla grrz) demeye baladklarndan, btn Hristiyan ileri gelenleri titremeye balad ve bizlere snmaya kalktlar.
ISPARTA'YA UZANAN TALYAN TEHLKES VE ISPARTALILARIN TUTUMU?..

Bu srada Antalya'ya igal kuvvetleri karan talyanlarn (13. Haziran.1335/1919) bir ksm subaylar, maiyetlerinde baz askerler olduu halde, Burdur, Isparta ve Eridir'e kadar gz altna almak istedikleri'ni Burdur mutasarrf Ispartal Hac Vasfi Bey (= Darbaz) anlayarak Burdur'da gerekli nlemleri alm ve durumu Isparta mutasarrf Talt Beye bildirmiti. Bu haber zerine Isparta'ca alnacak nlemlerin hkmete alnmas ve gnll kaydndan vazgeilmesi, mutasarrf Talt Bey, blge komutan Hsn, jandarma komutan Tahsin ve askerlik ubesi bakan Nurullah, belediye bakan M. Nadir ve polis komiseri Sahan Bey ve Efendilerle, ehrin ileri gelenlerinden bazlar tarafndan karar altna
gelecein her bir olaslna kar kendi Isparta'mz korumak ve savunmak zere Allah'n, Peygamber'ini, dinini, vatann hakkyla seven Mslmanlara cann, servetini Allah adna feda etmek farz olmutur. Ecdadmz hayatlarn hie sayarak parlak kllaryla Dnyaya boyun edirmislerdir. Biz onlarn evld deil miyiz?. Eski Yunan savanda Dmeke Kalesi'ni alt gnde snglerine ba ediren Isparta Gazileri deil midir? anakkale'lerde, Anafarta'larda aslanlar gibi arparak dmann cehennem gibi atelerine gs geren ve milletin saygdeer gsnde adn erefle yazdran Otuzbeinci Alay erleri kimlerdir?.. Evet, Isparta kahramanlar'dr. Ve bugn de Isparta adna Cami avlusunda ve ktphane nnde Cihad sanca altnda toplanacak olan mcahitlerimizin byk bir zveriyle vatanmzn namusunu savunacaklarndan kuku duymam. Zaten vatann uruna hayatm fedaya hazr olduumu huzurunuzda yemin ile belirttim. Siz de kabul ettiniz. Banzda olduum halde Cenab-Hakka olan yeminimi ve din ve vatana kar devimi yrek temizlii ile yerine getirmek istiyorum. Buradaki ailenizin geimi, harlnz ve silhnz hazrlanmtr. Memleketimizin eraf, itibarl kiileri, her bakmdan fedakrlkta bulunuyorlar. Artk, eli silh tutanlan Vatan devine aryorum. (Cell Bayar, Ben De Yazdm, Cilt VII, S. 2126).

alnm, herhangi bir mdahaleye meydan vermemek zere, Hafz brahim Bey'in gnll yazma ilemi'ni durdurmulardr (14). Hristiyan ileri gelenleri, bu tedbirler karsnda, hkmete gvence vererek, hkmetin ve erafn her emir ve tertibine uyacaklarn ve istenecek her trl yardm ve balar yapmaya hazr olduklarn bildirmilerdir.

(Resim: 17) Isparta Mutasarrf Anka>ral Talt Bey (Meclisi Mebusan albmnden).

(Resim : 18) Talt Bey zamannda Isparta'ya gelen talyan mfrezesinden, bir er. Foto. Hsn Seren

talyan subaylar, bu suretle asayiin salanacana kanaat getirmi ihtiyaten Isparta'da bir mntakai mfreze (= Ayrlm bir blge) kurma teklifleri de halkn ve erafn kar kmalaryla red edilmi ve bylece talyan subay ve askerleri Isparta'dan ayrlarak Antalya'ya gitmilerdi (Resim 17-18).
(14) Antalya'nn igali zerine II. Ordu Mfettii Cemal Paa (= Mersinli) 19 ve 20 Haziran 1919'da Harbiye Nezaretine yazd iki yazda: talyanlarn nfuz mntkalarna sahip kmaya baladklar anlalyor. Her tarafmz kfi kuvvetle sardktan sonra mlk ve asker hkmete her gn el koyarak fiiliyata geecekleri phesizdir diyor. Bu igalin yakn zamanda Burdur ve Isparta'ya genileyeceinin kuvvetle umulduunu, amali millyenin buna raz olmadn fiilen ispat etmek zere Milis tekiltna ve ehirli, kyl halkn ikaz edilmesine asker makamlarca gayret sarf edildiini, fakat mahall hkmetlerin ......bunu akim b rakmakta olduklarn duyurmutu. ...Harbiye nazr Milisler kurarak fiil muka vemette bulunmay yasaklad. (M. Tayyip zblgin, Mill Mcadele Balarken, Bi-

 Bugnlerde stanbul Mebusan Meclisi bir memlekette biri sorumlu, biri sorumsuz iki hkmet ve iki kuvvet bulunmasnn asla caiz olmyaca yolunda bir karar vermi, Babli ve vilyetten ( = Konya Valiliinden) Sorumsuz kuvvetlerin ortadan kaldrlmas iddetle emrolunmutu. dar ve asker makamlar bu emri gerekenlere tebli ettii halde bir sonu alamamlard. Aksine, Nazilli Kuvayi Milliyye Cemiyeti kongresine Isparta'dan murahhas (= delege) istenmi, merkezden mlga ( = kapanm) ttihat ve Terakki Cemiyetinin eski bakan ve eski mft Hac Hsn (= zdamar) ile Eridir ve Uluborlu kazalarndan da yine cemiyete mensup baz kimseler yanlarnda tfekli 8-10 gnll efrad ve bir efe olduu halde Nazilli'ye gitmilerdi. Oraya vardklarnda, Isparta Merkez Kuvayi Milliye ubesi'ni amak zere bir hey'et seilmi, bu hey'ete, Isparta lim Cemiyeti (= Cemiyeti lmiye) bakan Hafz brahim (= Demiralay) ile ulemadan Senirkentli Hac Emin Efendi de katlarak ellerine (kazalarda Kuvayi Milliye ubeleri amaya yetkili olduklarna dair) birer vesika verilerek Isparta'ya geri gndermilerdi (*). Isparta'ya gelen bu hey'et mensuplar Keiborlu nahiyesiyle, Uluborlu'da vesair yerlerde, hapishanelerden, mahpus ve mahkmlar kartarak gnll kaydetmeye ve halktan mal ve para yardm toplamaya balamlard. Kanun ve emirler dnda davranlar nedeniyle adliye kendilerini tutuklad. Ama bu hareketleri nlemeye muvaffak olamad (15). nk halkn stanbul Hkmetinden, Anadolu hakknda, bir iyilik ve muhafaza midi yoktu. Halk, kendi haklarn kendisi korumak ve savunmak zorunluunda olduunu anlamt. Halk syle diyordu: Bir, iki asrdanberi abesle uraan stanbul sefihleri hangi ite ne dmlerse, hepsinde de baar gsterememi, hep slmln ve Anadolunun zararna imza koymular, kklerde, yallarda zevklerine ve keyiflerine bakmaktan baka bir i grmemilerdir. Bu nedenlerledir ki, Nazilli'de teekkl eden ve gelien Kuvayi Milliyye'nin komutanln ele alan Demirci Mehmet Efe ile haberleme balam, asker ve sivil memurlar, gnlk ilerde, Efeden emir alr
(*) Bu Hac Emin Efendi, Senirkent nahiyesi ulemasndan Tarikat Aliyye'ye (= Bektai Tarikatna) mensup cezbedar bir asla lednniyat (= lhi srlara delice ak) Hac Kadri Efendi merhumun oludur. Mill gayreti, yaratltan, dier bilginlerden fazla olduu iin bu ie, bu nedenle sevk ve terik edilmitir. Ad geen bu zat, Bilfiil (= aktif olarak) Mdafaai Milliyye hizmetinde bulunmutur. (Bczade'nin notu). (15) Bu tutuklamalar iin emir verenlerin ve emirleri yerine getirenlerin daha sonra emri veren Mutasarrf dahil nasl Kuvayi Milliye taraftar olduklar ilerde anlatlacak olaylarda grlecektir. (S.S.)

hale gelmilerdi. Gerek asker, gerek sivil her memur, her ilem iin efeye bavuruyor, ondan emir alyordu.
ISPARTA'DA KUVAY MLLYYE ALIMALARI

Kuvayi Milliyye Isparta Temsil Hey'eti asker, mlk ve belediyeye mensup kimselerden kurulmu resm bir idare eklini almt. Kanunen askerlik ykmll bulunanlar Nazilli cephesine gnderilmek zere askere arlyor ve bunlara yaplacak masraflar iin Okturva resm adyla, nakliyecilerden (= eya tayanlardan) rsum (= vergi), askere gidemiyeceklerden ikier yz lira bedeli nakdi (= bedel) alnyordu. Gn getike bu tekilt asker, idar ve belediyeye ait ilere de mdahale ve kumanda etmeye balad. Tekilt adna, Isparta'dan Akkazade Sleyman Turgut yedek subay olarak Demirci Efenin yaz ilerinde almak zere, Nazilli'ye gnderildi (*). (Resim 19).

(Resim: 19) Isparta Kuvayi Milliyesinin eleman, Demircinin maviri all Tevfik Beyle; Bu resim Isparta Kuvayi Milliyesinde grev alanlardan drt kiiyi gsteriyor. Solbata Kalpakl Turgut Akka, Nazilli'de Demirci efe yannda zel sekreterdi. Yandaki Kalpakl all ibrahim Bey, Demirci efenin en yakn maviri idi. Fesli, gzlkl Babam Eczac Hsn Seren, Denizli ve Isparta Kzlay hastanelerinde gnll eczac idi. Yandaki fesli gen sonralar uzun sre Isparta Milletvekillii yapan Kemal Turan olup cephede bilfiil, Demirci yannda grev almt. Hepsi de rahmetlik oldu. Turgut Akka ve Kemal Turan Bczadenin yeenleri, Eczac Hsn Seren, kk kardei Bczade Osman Nuri efendinin olu ve Bczade Sleyman Sami'nin damad idi. (S.S.)

(*) Turgut Akka'n bu dneme ait defter dolusu anlar vardr. Bunlar

ESK TTHATILAR HARP DVANLARINA VERLYORDU

tilf Devletleri, bar iin esas kabul ettikleri mtarekename'de, Trkleri savaa sokan ttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenlerinin, irtikp, zulm, ikence ve yolsuzluklara ad karan particilerin harp divanlarna verilerek yarglanmalar iin hkmler koymulard. Bana dayanarak, stanbul'da taraf taraf harp divanlar kuruldu. Harp mes'ulleri ( = sorumlular) aranmaya, tutuklanmaya baland. Harp kaaklar ve eski ittihatlardan Arap, Krt, Arnavut, Selnikli, Rumelili nice muhtelif kimseler, Anadolu'ya yaylarak, kimi ete, kimi gnll, kimi subay, kimi er olarak Kuvayi Milliyye tekiltna girmeye baladlar. Ellerine geirdikleri krk dkk silh, kl ve tfeklerle, kylere kadar dalarak zmir'i Yunanllardan kurtaracaz!.. Ecnebileri payitahttan karacaz!.. yle asacaz, yle keseceiz!.. teraneleriyle, esasen, stanbul idaresinden honut olmayan halk, kendi evrelerinde toplama, efeler ve eteler arasna girerek, birer vatan kurtaran aslan olma hevesine dtler. air Erefin Hayalt tasavvurla, hakikatler husul bulmaz/Topa kar kubur skmakla mmidi zafer olmaz dediini, syleyenlere kulak asmadlar (16).
SVAS KONGRESN TOPLAYAN MUSTAFA KEMAL PAA ELDE DZENL BR ORDU OLMADIINDAN

ETELER DESTEKLYORDU Sava srasnda Enver Paa'nn yolsuz hareketlerine itiraz edenlerden Mustafa Kemal Paa ve hemfikirleri Sivas'ta toplanarak 4.Eyll. 1335 (= 1919) de bir kongre yapm ve aada yazl kararlar gereince Her trl frkaclk akmlarndan ve ahs ihtiraslardan uzak ve arnm bulunmak zere Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adyla mkemmel ve mill bir cemiyet kurarak vilyetlerde tekilta baladlar. Fakat, elde dayanlabilecek silhl tek kuvvet Demirci Mehmet Efe ve benzerlerinden bakas olmadndan, onlar da aresiz bu kuvvetlere gleryz gstermek zorunda kaldklarndan, bu dzensiz kuvvetlerin faaliyetleri daha kuvvetlenmi, bu arada Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin tekiltlanmas'na nem verilmitir. Bu derme atma ve dzensiz kuvvetler, her yerin jandarma ve askerlik ubeleri subay ve erleriyle birleerek Konya Vilyetinde, nce
(16) Milli amalarla kurulan ilk Kuvayi Milliye'ye bu ekilde bir ksm maceraclarn karmas bir kemeke yaratmt. Daha sonralar Atatrk'n dzenli ordu kurma giriimleri bu kemekei nliyecektir. (S.S.)

Beyehri tarafndan hibir engele rastlamadan Karaaa ve Yalva kazalar zerine yryp, yerli Hristiyan bulunmayan bu iki kazay ellerine geirdikten sonra, Afar nahiyesine geldiklerinde, orada bulunan, Isparta Cemiyeti mderrisin ubesi reisi ve gnll ete taraftan Tahir Paazade Hafz brahim Bey'i yanlarna alp, birer miktar kuvvetle 22.Eylul.1335 (1919) tarihinde gece Eridir'e geldiler. Gelir gelmez memurlardan ve eraftan ttihatlara muhalif grdkleri, bildikleri kimseleri hemen .tutuklayarak, Devlet dairelerini igal ve idareyi ele aldlar. Hkmet ve civar bayraklarla donatld. Emirlere uymayanlarn idam edileceklerine dair beyannameler ve ilnlarla halk emellerine davet ve itaata mecbur ettiler. O zamana kadar, mlga ttihadi Terakki Cemiyeti mensuplarna yaknlk gstermek ve onlarla iliki kurmak su ve cinayet gibi grlmekte iken, birdenbire halk ttihatlar yine Tanrnn ltfuna uradlar, yaasn ttihat ve Terakki! diye barmaya ve trl nmayiler'e koyuldu. Gelenler, kazada kaymakam vekillii yapan kad'y azil edip, tutukladlar. Yerine mal mdr Hurit Efendi'yi vekil tayin ettiler. Dier memurlar da kendilerine baladlar (17). Padiahlk makamna hitaben Ferit Paa Kabinesi'ni ve Hkmetini tanmyoruz... Ora ile ilikilerimizi kestik... anlamnda bir telgraf yazdrdlar. Baz yerlere, silhl muhafzlar koyarak, o gece komutanlar Hasan Bey ve mumaileyh Hafz brahim Bey, maiyetlerinde elli kadar silhl olduu halde Isparta zerine yrdler. Isparta Hey'eti Milliyesi ve resm memurlar dahi hsnkabul ve mmaat gstermeleriyle, Burdur'a gidip, orada biraz tereddt ve muhalefet gsteren mutasarrf brahim Vasfi Beyi (= Darbaz) makamndan indirip, mahfuzen Isparta'ya, oradan da Demirci Efe'nin bulunduu cephe'ye gnderilmek zere, damadyla birlikte, yine mahfuzen, Dinar istasyonuna sevk ve izam etmilerdi. Bu srada muharriri ciz sabk Eridir kaymakam Nedim Bey hakkndaki bir yolsuzluk tahkikat yapmak zere, mutasarrf emriyle Eridir'de bulunuyordum. Birka gn getikten sonra, bir sabah, beni de mahall zabta'ya ardlar. Size ve ihtiyarlnza ve Devlet ve millet hakknda muhakkak bildiimiz hayrhahlnza zel saygmz olduundan, bu dakikada tahkikat brakp, Isparta'ya hareket edeceksi(17) Bu olaylar hakknda ilerde Demirci Efenin hayat yazlrken bilgi verilecektir. (S.S.)

niz dediler. Zaten kazada ve Liva merkezinde (= Isparta'da) meru hkmet kalmamas nedeniyle Pekl!,dedim, elimdeki evrak hkmete teslim ve Isparta'ya dnmeyi tercih ettim.
ISPARTA'DAK SYAS DURUM VE MUTASARRIF TALT BEYN TUTUMU DEMT

Isparta'ya varmn ertesi gn, mutasarrf Talt Bey'i grp, ii anlattmda: Pek isabet etmisiniz. aresiz hep bu yolu takip edeceiz. Cmlemiz o zmreye girmeye mecburuz. Gz gre gre koca zmir Yunan gibi bir hasma (= dman'a) verilmez ya?., stanbul birey yapmyor, yahut yapamyor... Drt ay evvelki miting'de cmle niz bu mdafaa'ya (= savunmaya) ahdi misak (= yemin) etmediniz mi?.. Burdur mutasarrf Vasfi Bey'i (= Darbaz), damadyla birlikte, cepheye gnderdiler. Kendilerini hakl grmesem ben de mevkiimi mu hafaza etmek isterdim. Pek kilane (= akllca) hareket ettiniz... dedi.
KONYA OLAYLARI VE BOZKIR HALKININ MLL HAREKETE LK KEZ KARI KOYMASI

Isparta ve ilelerinde geen bu olaylardan sonra, Konya cihe tine giden bir igal kuvveti vali Cemal Bey'i terki mevki'e (= yerini brakmaya) mecbur ederek, valilik makamna eski Konya mebusu Hadim Mehmet Vehbi Efendi'yi yerli halkn oylaryla seerek vali vekili olarak tayin etmilerdir. Vilyet dahilinde bu giriime yalnz Bozkr kazas ahalisi kar gelmilerse de atmada 50 -100 Mslmann lm ve kaybndan baka birey grlmemi ve vilyete bal livalar ve ileler de mill vali vekili idaresinde ilemler yapmaya balamlar dr (18). stanbul'la olan ilemler ve yazmalar tamamiyle kesilmi, gidip gelmeler sansre ve hey'eti milliye vesikas'na tbi tutulduundan, stanbul ve sair yerlere gidip, gelme ve muhabere (= haberleme) dahi yasak hale gelmiti.
(18) ( Konya Valisi Cemal Bey Anadoludaki, Hkmet ( = Babli) taraftar valilerin en azls idi. Konya'y kasp kavuruyor ve Milliyetilere nefes aldrtmyordu. Cemal Bey'in bertaraf edilmesi bir hkmeti drmek kadar nemli saylabilirdi. Konyal Milliyetiler de bu hususta frsat kollamakta idiler. Bu ii baarmak iin, Sivas'tan Albay Refet Bey (= Bele) Konya'ya gnderildi. Fakat daha kendisi Konya'ya gelmeden, Hey'eti Temsiliyenin bir komutan gnderdii duyulunca, hamiyetli Konyallar aktif hle getiler. Vali Cemal Bey, durumu kendisi iin tehlikeli grerek stanbul'a kat. (Anadolu htilli: Sabahattin Selek, Cilt I, Sayfa 248, 1963 Basm). (Bak Nutuk - Atatrk. Cilt I. S. 170-191).

te, Isparta Tarihi'nin Birinci Cildinde, mutasarrf Rdvan Paa'nn Isparta'ya ilk geldii gn yapt konumada yer alan: ...Gaddarca ve zalimce hareket eden bir idare ve hkmet, dmanlarndan daha ok, kendi teb'asmdan korkmaldr. Her idarede gerek kuvvet ve kudret, memleket halknn hkmete kar sayg ve sevgisi ile doar ve devam eder. seklindeki szlerinin doruluu, elli yl sonra bir kere daha, ortaya kyordu.
SVAS KONGRESi 4.EYLL.1918'DE TOPLANMI VE NEML KARARLAR ALMITI

Bu sralarda Sivas Kongresi toplanm ve memleket iin nemli kararlar alm, bu kararlar btn illere ve ilelere gnderilmiti. Alnan karar metni yle idi:
KONGRE KARARLARI SURET Mukaddeme

Btn millete malm olan d ve i tehlikeler'in yaratt mill uyam'tan doan Kongremiz aadaki hususlar karar altna almtr:Madde 1) Osmanl Devleti ile tilf Devletleri arasnda aktedilen Mtarekename (= Mondros Mtarekesi) nin imza olunduu 30. Ekim.1334 (1918) tarihinde snrmz iinde kalan ve her noktas ezici slm ounluu ile meskn olan Memaliki Osmaniye Aksam birbirinden ve Osmanl toplumundan blnmez ve ayrlmaz bir kl (= birlik) tekil eder. Mezkr memleketlerde yaayan bilcmle (= tm) anasn slmiye (= slm unsurlar) birbirlerine kar sayg ve karlkl fedakrlk hisleriyle dolu, biribirlerinin hukuk, rk ve itima (= sosyal) yaaylarna tamamiyle riayetkar (= saygl), z kardetirler (").
(19) Mondros Mtarekesi Rauf Orbay bakanlndaki bir hey'et ile ngiliz Amirali Calthorpe arasnda Mondros'ta Agamemnun zrhlsnda imza edilmitir. Bu mtarekenin 1. maddesi, Boazlarn ve buradaki istihkmlarn mttefikler tarafndan igalini, dier maddeleri, btn Osmanl topraklar elden gittikten sonra, Anadolunun, Gneyde Mara'a, Douda Sivas'a kadar igalini, btn silhlarmza, mttefiklerin el koymasn zorunlu klmaktadr. (Bak. Sabahattin Selek, Mill Mcadele, 1982 basm, Cilt I, Sayfa 67). Yazarn, Sivas Kongresi kararlarn aynen kitabna almas, ayni fikirleri, Isparta Reddi lhak mitingindek! konumasnda daha nce aklam olmasndan ileri gelmi olabilir. Yazar bu konumasnda Wilson Prensipleri'nin 12. maddesi hkmlerine gre, Trklerin ezici ounluu bulunan yerlerin kaytsz, artsz Trklere braklmas tezini savunmutu. Bu nutuk, daha nceki sayfalarda aynen verilmitir. (Bak. S. 338-342). (S.S.)

Madde 2) -- Osmanl toplumunun btnl ve mill istikllimizin salanmas, yksek hilfet ve saltanat makamnn dokunulmazl iin mill kurallar etkin ve mill idareyi hkim klmak kesin esas'tr. Madde 3) - - Osmanl lkesinin herhangi bir parasna kar vaki olacak savunma ve igal'e ve bilhassa vatanmz dahilinde mstakil birer Rumluk ve Ermenilik kurulmasn amalyan her trl giriimlere kar, Aydn, Manisa, Balkesir cihetlerindeki mill mcahede'lerde olduu gibi, mttehiden (= tam birlik ve beraberlik iinde) savunma ve direnme meru temeli kabul edilmitir. Madde 4) - - tedenberi ayni vatan iinde birlikte yaadmz bilcmle gayri mslim (= Mslman olmayan) anasrn ( = unsurlarn), her trl, tebalk (= uyrukluk) haklar korunmu olduundan, bu unsurlara siyasal egemenlik ve sosyal bnyemizin dengesini bozacak imtiyazlar kabul edilmiyecektir. Madde 5) Osmanl hkmeti, bir d bask karsnda, yurdun herhangi bir parasn terk ve ihmal etmek zorunda bulunduu takdirde, hilfet ve saltanat makamyla, vatan ve milletin btnln ve dokunulmazln gven altna alacak her trl tedabir (= tedbirler) alnmtr. Madde 6) tilf Devletlerinde mtarekenin imzaland 30.Ekim. 1334 (= 1918) tarihindeki hudutlarmz iinde kalan ve slm ounluu barndran, meden ve kltrel stnl Trklere ait bulunan vahdeti mlkiyemizin (= toprak btnlmzn) taksimi nazariyesinden tamamiyle vazgeilerek, bu topraklar stndeki tarih haklarmza, rk, din ve coraf btnlmze riayet edilmesine, buna mugayir (= uymayan) teebbslerin (= giriimlerin) iptaline ve bu suretle hak ve adalet'e dayal bir karar alnmasna intizar ederiz. Madde 7) - - Milletimiz, insan, asr (= modern) gayeleri tebcil ve fenn, sna, iktisad hal ve ihtiyacmz takdir eder. Binaenaleyh Devlet ve milletimizin i ve d istiklli ve vatanmzn btnl sakl kalmak artyla 6. madde'de aklanan hudutlar iinde, milliyet esaslarna riayetkar ve memleketimize kars istil emelleri beslemiyen herhangi fenn, sna, iktisad yardm memnunlukla karlarz. Ve bu dil ve insan artlar ieren bir bar'n da acilen (= abucak) kararlatrlmas, insanln selmeti ve cihann skn'u adna nde gelen mill emellerimizdendir. Madde 8) - - Milletlerin kendi mukadderatn bizzat tayin ettii bu tarih devirde, hkmetimizin iradei milliyyeye tabi olmas zarurdir. nk mill iradeye dayanmayan bir hkmet hey'eti'nin ind ve ah-

s kararlan, millete muta' (= uyulur) olmadktan baka, haricen de muteber (= geerli) olmad ve olamyaca imdiye kadar geen olaylar ve alnan sonularla sabit olmutur. Binaenaleyh, milletin iinde bulunduu skntl ve endieli halden kurtulmak arelerine bizzat hacet kalmadan, merkez hkmetimizin Mill Meclisi hemen ve vakit geirmeden toplamas ve bu suretle memleket ve milletin mukadderat hakknda alaca btn kararlan, Mill Meclis'in murakabesine arzetmesi (= denetimine sunmas) zorunludur. Madde 9) Vatan ve milletimizi mruz olduu mezalim ve lm (= elemler) ile tamamen ayni gaye ve maksatla millet vicdanndan doan vatan ve mill cemiyetlerin birlemesinden meydana gelen Ktlei Umumiye (= Genel Kurul) bu kere Anadolu ve Rumeli Mdafaay Hukuk Cemiyeti unvanyla adlandrlmtr. Bu cemiyet her trl frkaclk akmlarndan ve ahs ihtiraslardan arnm ve tenzih edilmi'tir. Btn vatandalarmz bu cemiyetin tabi azasndandrlar. Madde 10) Anadolu ve Rumeli Mdafaay Hukuk Cemiyeti'nin 4.Eyll.l335 (1919) tarihinde Sivas ehrinde toplanan genel kongresi tarafndan, kutsal gayemizi takip ve genel tekiltlanmay idare iin, bir Hey'eti Temsiliye seilmi, kylerden, vilyet merkezlerine kadar bilcmle Mill Tekilt takviye ve tevhid edilmitir (20). (Genel Kongre Hey'eti). (Mhr).
DEMRC MEHMET EFENN ISPARTA'YA LK GEL VE GRKEML BR KARILAMA (5.ARALIK.1919)

etelerin kylerde ve nahiyelerde birtakm yolsuz hareketler yaptklar yolundaki ikyetleri dinlemek ve incelemek zere Demirci Mehmet Efe'nin, Isparta'ya geleceini Hey'eti Temsiliye Isparta ubesi'ne ve mutasarrfa yazmasyla Isparta'da karlama hazrlklar balad. 5.Aralk.l335 (1919) tarihine rastlyan Cuma gn Kulen istasyonuna zel treniyle gelen Demirci Efe, daha nce gelip giden, ehzade Abdrrahim Efendi'ye yaplan karlama trenlerine benzer grkemli bir trenle karland. Maiyetinde (= beraberinde) 130 kadar silhl kzan ve erler vard. Efe, okul rencileri ve kalabalk bir halk topluluu tarafndan alkland. ly vl ile askerlik ubesi nne kadar getirildi.
(20) Sivas Kongresi ve Hey'eti Temsiliye hakknda geni bilgi almak iin (Sabahattin Selek, Mill Mcadele, 1982 Basm, Cilt I, Sayfa 472-499'a) baknz. S.S.

Kendisinin, kzd kimseleri, kim olursa olsun, sorgusuz ve mahkeme karar olmadan idam ettii, yolundaki haberleri duyan ve bilen herkes titremekte ve yanna girerken, padiah huzuruna girer gibi, terifat usul ve kaidelerine riayet etmekte idi. Muharriri ciz (= Bczade) ertesi gn (Ho geldiniz!) demeye vardmda, kendisinin doru drst okuma - yazmas yoksa da, maiyetinde bulunan Aydn ili eraf ve ileri gelenlerinden bazlaryla meveret ederek (= konuup, grerek) insafl ve hogrl muamele yapt grlerek, bu hal bir dereceye kadar, herkese gven ve gvence veriyordu (21).
STANBUL'UN NGLZLER TARAFINDAN GAL (16.MART.1920) VE MECLS MEBUSANIN BASILARAK KAPATILMASI, BAZI MEBUSLARLA LER GELENLERN TUTUKLANARAK MALTA'YA SRLMES VE ANKARA'CA YEN SEMLER YAPTIRILMASI

stanbul'un ngilizler tarafndan tamamen igali ve eski, yeni birok mebuslarn, bakanlarn ve baz ileri gelenlerin 70 kadarnn
Demirci Mehmet Efe (Nazilli'de Firibey Ky. 1885 -1955) : Babas gibi demirci idi. Birinci Dnya Savanda bir Ermeni subaynn onur krc hareketlerine kzarak askerden kat. Daa kt. 200 kiilik kuvvetiyle eskiyala balad. 15/Mays/1919'da zmir'e giren Yunanllara kar Mill Mcadele'ye katld. Kuvvetleriyle 10.Temmuz.l919'da Umurlu'daki cephe komutan smail Hak k Bey'in emrine girdi. Skeli Ali Efe'nin, ordu ihtiyalarn karlamak zere gittii Denizli'de ldrlmesine kzarak Denizli'yi bast, 100 kiiyi kuruna dizdi. 10.000 kii ile Aydn cephesinde dman durdurdu. 5.Ekim.l919'da Aydn Cephesi Umum Kuvayi Milliye Komutan oldu. Nazilli'de kararghn kurdu. 12.Haziran.l920'de Yunanllarn Mill Kuvvetlere saldrmas zerine Eridir ve Isparta dolaylarndaki dalara ekildi. 10.Kasm.l920'de Refet Bey'in Afyon-Adana arasndaki Gney Cephesine tayini, Kuvayi Milliye ile Kuvayi Nizamiye (= Dzenli Ordu) arasnda ekime yaratt. Bu olayda etecilii savunan Galip Hoca (= Cell Bayar) ile erke Ethem, Demirci Efe'yi kendileriyle birlemeye, Refet Bey de kendi yanna, Konya'ya ardlar. Refet Bey Kolordu Komutanl'n da vdetti. Fakat o her iki ary da reddetti. erke Ethem'in davetini duyan Refet Bey'in baskn zerine, Demirci Efe, kuatma kuvvetlerini yararak daa kat ise de, kuvvetleri teslim oldu. Sonra Ankara Hkmeti, Mill Mcadeledeki baanlarndan dolay kendisini affetti. (Meydan Larus, Cilt 3, Sayfa 506). Demirci Efe, ekiyal srasnda 5 bin lira karl Dervi Aann olunu daa karr. 334 altn ve 35 beibiryerde gnderilir. Efe bu kadar paraya ocuu vermez. 1948 altn daha gnderilir, ocuk kurtarlr. Efe, Bozdoan'da Ziraat Bankas'n da soyar. (Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, Cilt 2, Sayfa 576). Demirci Efe'nin yaptklar hakknda geni bilgi almak iin Bak. (Sabahat tin Selek, Mill Mcadele, 1982 Yayn, 2 Ct).
(21) Demirci Mehmiet Efenin Biyografisi

tutuklanarak Malta'ya gtrldkleri, bu arada Isparta mebusu Kk Cemal Paa (= Mersinli) nin de Malta'ya gtrld haberleri geldi, stanbul'la haberleme tamamiyle kesildi. Sivas'tan Ankara'ya gelen Hey'eti Temsiliye Reisi Mustafa Ke mal Paa'nn tertibiyle, Ankara'da milli bir hkmet kurulmas kararlam, bu hkmetin meru olacana dair, mftlerden fetvalar aln m ve her sancaktan beer mebus (= milletvekili) seilerek Ankara'ya gnderilmesi emrolunmutu. Yaplan seimlerde Isparta merkezinden, belediye bakan M. Ndir Sldrzade, eski mft Hac Hsn (= zdamar) ve Hey'eti Temsiliye Isparta ubesi reisi Hafz brahim (= Demiralay), Yalva' tan Remzi, Uluborlu'dan Tahir Beyler seildiler.
KAVAKLI CAMi (= ABD PAA VEYA PEYGAMBER CAM) YENDEN YAPILIYOR

Eski mft Hac Hsn Bey'in meb'us seilmesinden sonra, mftle yeniden akir Efendi seildi. Hakk Behi'in, haksz yere azlettirdii bu deerli zatn, yeniden mft seilmesi herkesi honut etmiti. (Besim 20).

(Resim: 20) Kavakl camii temel atma treni. Sada Mevlevi Ali Dede, nnde, Tahrirat Md. Nuri bey, nnde Abani sarkl Cierzade Hac Mustafa, sanda Hocazade Hakk nde dua eden Mft akir Efendiler, solda eraf ve subaylar. (Foto. Hsn Seren)

ehzade Abdrrahim'in gelii erefine, yeniden yaptrlan Ferahiye Camii ihtiyaca yetmediinden Hakk Behi'in, yktrd, Abdi Paa (=

Kavakl veya Peygamber) camii'nin yeniden yaplmas iin bir komisyon kuruldu. Halktan yardm toplamak ve inaat yaptrmak zere kurulan bu hey'ette Hayrlar Babas denen Cierzade Hac Mustafa Aa ile Kaknzade Hac Ahmet Efendi, bulunuyordu. Evkaf Nezareti ba mimar tarafndan hazrlanan plna gre cami'nin eski temelleri zerinde, eskisinden iki metre daha yksek, ahap tavanl, geni ve ok aydnlk bir cami yapld. Hl ayakta duran bu cami'in kagir ilerim Filipolu Sarandi Usta, ahap ksmlarm da eyh mahallesinden Abdlkadir Usta yaptlar. Eblhayr Hac Mustafa Aa, 500 lira vasiyetinin 400 lirasn Ferahiye, 100 lirasn da bu camiye sarf etti. Hac Ahmet Efendi'nin bu oranda ba ve fedakrl oldu. Cami, 14.Ocakl336 (1920) de mevltlerle, halkn ibdetine ald. Bu camilerin yapmnda, ciz yazarn, belediye bakanlm srasnda, debboy kenarna diktirdiim 1500 kadar kavak aac bym olduundan kesilerek kullanlm, yerine Hac Ahmet Efendi tarafndan yenileri dikilmitir. Harp dolaysyla tertiplenen btn toplantlar, dualar ve ibadetler bu camide yaplyordu. afak Hoca ve Abdurrahman Efendiler zamannda bu camiden birok hafz ve hattat yetimiti. afak Hocann ortanca olu Hafz Tevfk Efendi 30 - 40 yl babasnn yerini doldurdu. Yaz san'atnda hocas Kara Mehmetolu'na stn bir dereceye ykselmiti. Hicaza giderken, yazd bir Kur'an- Kerm'i padiah Sultan Read'a gndermi, kendisine ilmiye tertibinden maa balanmt.
DEMRC MEHMET EFENN KNC DEFA ISPARTA'YA GEL VE BAZI TERTBATTA BULUNMASI

16.Ocak.1336 (1920) tarihinde, yine bir Cuma gn, Efe Hazretleri (!.) anszn 70 kadar kzanyla, Isparta'ya geldiinde, bu defa nceki kadar tantanal karlamaya vakit bulunmad ve tren yaplamad ise de, kendisi de daha lml ve hogrl davranarak idarei maslahat etti. Mutasarrf (= Talt Bey) ve meclisi idare ve belediye erkn muvacehesinde istiare ederek, hey'eti temsiliye'yi yenilemeye karar verdi. Ayrca, cephe iin Isparta'dan 30.000 lira verilmesi'ni istedi. Yeni hey'eti temsiliye 20.000 lira verilmesini stlendi. Bu para tccar, esnaf ve bz ileri gelenlerden topland. Efe, daha sonra, yaplm ve yaplacak camileri, yarm kalan hastaneyi, idad mektebinin eksiklerini grerek, toplanan parann bir ksmn alarak cepheye gitti.

KiNCi CLT/NC KISIM KURTULU SAVAININ LK GNLERNDE ISPARTADAK OLAYLAR

(1920-1923)
Ankara'da Mill Hkmet'in kurulup, ilemesi iin, Meclisin al mas gerekiyordu. Sancaklarca seilen 5'er kiilik meb'us gruplar, An kara'ya arld. 23.Nisan.1338 (1920) Cuma gn Trkiye Byk Mil let Meclisi ald. Yunanllarn Balkesir, Bursa, anakkale, Manisa, Uak cihet lerini igal ile Ankara'ya ve buralara (= Isparta blgesine) doru y rmek emel ve giriiminde olduklar anlalmakla, Ankara'ca, Isparta mebuslarndan Hafz ibrahim Bey'in idaresi altnda bir (DEMRALAY) kurulmasna karar verilip, bu srada Isparta'da tel ve endie arttn dan, askerlik dairesi nnde btn halkn katld bir akhava toplants yapld (22).
(22) Yunan taarruzlar hakknda, Sabahattin Selek'in Mill Mcadele adl kitabnda u satrlar vardr: tilf Devletleri Trkiye ile yapacaklar bar'n artlarn hazrlamlard. Osmanl Padiahna, bar konferansna delege gndermesini bildirdiler. (22.Nisan. 1920). Padiah, eski sadrazamlardan Tevfik Paay 23.Nisan.l920'de bu ile grev lendirdi, tilf Devletleri Ankara'da Mill bir Meclisin toplanmakta olduunu bil dikleri iin stanbul Hkmeti ile bir an nce bar andlamasn imza etmek is tiyorlard. Fakat hazrladklar bar artlarn Trk milleti kabul etmezse ne ola cakt? O zaman zor kullanacaklard. Bunun iin ellerinde Yunan ordusu vard. ti lf Devletleri Sanremo'da yaptklar (19-26.Nisan.1920) konferansta bunu gr tler ........ Sava iin 27 tmen gerektiini, bunun 14 tmenini Yunanistan'n ve rebileceini, Venizelos temin etti. ...Yunan ordusunun, bu haliyle 14 turnenle Kemalist ordularn yoketmeye ve andlama artlarn zorla kabul ettirmeye ye terli olduunu syledi. ...Yunan ordusunun taarruzu 22 Haziranda balad. 8.Temmuzda Bursa'y ele geirerek hedefine vard. 6.Temmuz'da Alaehir Dousunda Eme'ye kadar, vard. 3.Temmuz'da Nazilli'yi igal ederek bu blgede yerletiler. (Sabahattin Selek, Mill Mcadele, 1982 Basm, Cilt 2, Sayfa 811-821).

ISPARTA KEND GCYLE VE MKNLARIYLA KENDSN KORUMAYA KARAR VERD

Toplantda bulunan halktan bazlar talyan himayesine sn may bazlar da genel seferberlik ilanyla memleketin savunulmasn ne srdler. Bu ikinci fikir benimsendi. Neticede, Jandarmalarla birlikte hareket etmek zere, erbab namus ve itimattan (= namusuna gvenilir kimselerden) asker yazilmas'na, bunlara verilecek silh ve cephanelerin Antalya'dan satn alnarak Isparta'ya getirilmesine, bu maksatla ilk azda onbin lira tahsis edilerek, satn alma ilemine giriilmesine karar verildi.
BELEDYE BAKANI VE ISPARTA MEBUSU SLDRZADE NDR BEY BU LE GREVLENDRLD

O srada me'zunen (= izinli olarak) Isparta'da bulunan, Isparta mebusu ve belediye bakan Sldrzade Mehmet Ndir Bey bu ile grevlendirildi. Yanna bir de refik (= arkada) verilerek, top lanan parann bir ksmyla birlikte Antalya'ya gnderildi. M. Ndir Bey, Antalya'da, yannda iki Trk subay olduu hal de, talyan konsolosu ile grp Rodos'tan getirtilecek Osmanl t fekleriyle yeteri kadar cephane ve malzemenin verilebilecei taahh dn alm... Dnte bu olay Demirci Efe'ye yanl aksettirilmi, Efe nin, kendi gcyle iin men'i vuku'u ve Ndir Efendinin ref'i vcudu (= iin nlenmesi ve Ndir Efendinin ldrlmesi) tasavvurunu kurmu ( = tasarlam) olduu haber alnmas zerine Isparta mutasarrfl zamanndan gayz ve husumet (= kin ve dmanlk) beslemekte olan Burdur mutasarrf Behet Bey, Burdur mntka komutanyla birlee rek Ndir Efendi'nin Antalya'da talyan konsolosuyla Isparta'nn tal yan igali askerisi altna alnmasn kararlatrd tarznda bir tezvir (= iftira) dnlp, Ankara Dahiliye Vekili Hakk Behi Bey'in Isparta mutasarrfl zamannda ahlk ve etvar' mzeviranesinden (= ispiyonculuundan) honut kalmasndan dolay Ankara Evkaf Ve kleti idaresinde mhim bir mdrlk mevkiine getirttii Burdur evkaf memuru Zeki Efendi'nin bilmuhabere (= haberleerek) kararlatrd Fahrettin imzay mstearm havi (= takma adn tayan) varaka'i mzevirre'i ihbariye (= mzevirlik ihbar mektubu) ile keyfiyeti (= durumu) Ankara'da Harbiye Vekletine (= Mill Savunma Bakanl na) ihbar etmiler. Ndir Efendinin maznuniyetini (= zanl olduunu) phelendirecek ve muharriri cizle (= benimle), zaten husumeti resmen musaddak

bulunan Burdur eski mutasarrf Hac Vasfi (= Darbaz) ve mft akir ve Hocazade mderris Hakk Efendilerin dahi medhaldar (= 'ilgili) olduumuzu andracak cmleleri havi (= szleri ieren) teyidatta (= dorulamalarda) bulunmular imi... (Not: Tabi'i bunlar soruturmalar sonunda ortaya kan gerekler. S.S.) 20.Temmuz.1336 (1920) tarihinde, Dahiliye Vekili Hakk Behi Beyin Burdur'da bulunan Ndir Efendi'yi mahfuzen (= jandarma gzetiminde) gndermekliine dair Burdur ve bizim de kezalik mahfuzen Ankara'ya gndermekliimizi mutazammin (= ieren) Isparta mutasarrflklarna keide eyledii (= ektii) telgraflar zerine, Ndir Efendi, Burdur'dan gnderildii gibi, bizim de sevk ve izammz ( = gnderilmemiz) polis ve jandarma dairelerine tevdi olunmu (= verilmi) olduundan 26.Temmuz.1336 (1920) tarihine rastlyan Pazartesi gn Ankara'ya mteveccihen ve mahfuzen biz dahi drdmz Isparta'dan karldk. kinci Sal gn, Dinar kazasna vardmzda muharriri cizle ( benimle) mft ve Hakk Efendiler biraz hastalanm olduumuzdan etbbay mlkiye ve askeriyenin (= sivil ve asker hekimlerin) muayenelerinde, cizlerinin ileri harekete tahamml cizanem olmad anlaldndan Benim on gn iin Dinar'da taht tedavi ve mahede'de alkonmaklm (= hekim gzetimi ve tedavisi altnda kalmam) ba rapor (= raporla) beyan olunmakla dier refikimiz Ankara'ya gnderildiler. Gidenlerin Ankara'ya varlarnda Hakikati hal Byk Millet Meclisinde tezahr ederek) (== iin dorusu Byk Millet Meclisinde aa karak), Hakk Behi Bey iten ekilmi, bize isnad edilmek istenilen hiyaneti vataniye crm Ankara'da Hakk Behi zerinde kanaatbah' vicdan umum olup (= zerinde toplanp) kendisi taht nezarete (= gzaltna) alnd gibi Zeki dahi yatt mcazat ilhiye deinden kalkmakszn Allah yaptklarnn cezasn versin!. duasna muhta bir halde Terki dadaay hayat etmi (== lm) ve Behet Bey'le mutasarrf Talt Bey badelisticvap (= soruturma sonunda) infisal eylemiler (= azledilmiler) dir. Kur'an- Kerm'de Fatr Sresi'nin 42. yetindeki (...Kt dzen ancak onu kuranlar sarp, balarna ker.) eklindeki mucizev anlam, kendi zerlerinde eser gstermitir. (Allah onlar slh etsin!.) (23).
(23) Bu olaylarda ad geenlerden Hakla Behi Bey 1330/1912 Isparta depreminden hemen sonra Isparta mutasarrf olmu, depremin ykamadklarn ykarak halk akta brakm, yeni bir ehir plan yaptrmak bahanesiyle evlerin onarmna ve yeni bina yaplmasna izin vermemi, baraka yapm ve yardm maksadyla

MUTASARRIF TALT BEYN TRAFLARI

Mutasarrf Talt Bey, bizim Isparta'dan karldmzn yedin ci gn 1.Austos.1336 (1920) de, Ankara'ya celp ve davetiyle orada icra klnan (= yaplan) isticvabat (= sorguya ekilmeleri) sonucu Tek rar Isparta'ya iadesi caiz olamyacandan dolay azliyle yerine Dr. Ref et Bey namnda bir zat tayin ve izam olunmu (= atanp, gnderilmi), daha sonra, ailesini gtrmek zere, mir'i mumaneyh (= yani Talt Bey) Isparta'ya geldiinde, fakire (= bana) veda ederken: Hocam, birtakm garazkrlar, ihtiyarlnzda sizi minen ve meaka (= mihnetlere ve meakkatlere) duar etmek istemilerse de, benim vicdan pakm (= temiz vicdanm) in sevkettii doruluk ve hakinaslk icabnca, sorgu srasnda doru sylemekliim beni infisal ettirmi (= iimden ayrtm) ve sizi tezvirata hedef olmaktan kurtarm ve Ankara Byk Millet Meclisi'nin adaleti, adaleti ilhiyenin zuhuruna vesile olmutur. Affmz, duanz temenni ederim demesine karlk: Memuriyet zamannz, memleketimiz tekmlt slhiyesine ve diniyesine hizmet etmekle beraber, ahir mrmzde bizi de haksz yere malca ve bedence zarara sokmussa da, infisaliniz (:= buradan uzaklatrlmanz) da hakkmzn ve hakikatin ortaya kmasna yardmc olduundan, inaallah, sizin de yakn zamanda iyi niyet ve dognderilen paralar baka yerlere harcam, bir idarecidir. Yapmak istediklerine Bczade ve dier ad geenler o zaman engel olmulardr. Hakk Behi'in hayat hikayesi daha nce S. 320 - 321'de yazlmtr. Nadir Efendiye yaplan isnadlar ve adlar geen drt kiinin sulanmalar da Hakk Behi'in 20 gnlk Dahiliye Vekillii zamanna rastlamaktadr. Cami Bey'in istifasyla 17.Temmuz.1336 (1920) de Dahiliye Vekili olmu, 20.Temmuz.1336 (1920) de bu sulama ortaya konmutur. Bu garip rastlant, Hakk Behi Beyin yine bir ruhsal bunalm geirmekte olduuna iaret saylabilir. Esasen bu olay sonunda, hakknda verilen 8 soru, 4 gensoruya cevap veremeden 7.Austos.1920'de bakanlk tan ayrlmak zorunda kalmtr. Bu tertipte ad geenlerden Demirci Efe'nin Kendi gcyle iin men'i vuku'unu tasarlam olmas da talyanlardan silh satn alma iinin kendisi dnda kim seler tarafndan yaplmasna taraftar olmadn gstermektedir. Nitekim (10 Ocak. 1920 tarihinde Burdur'a gelen ve Padiah gibi karlanan Demirci Efenin, ngiliz yzbas Hadkinson'a syledikleri ayan dikkattir: talyanlardan ikyetimiz yok. Bize ok iyi davranyorlar ve her yardm yapyorlar. Fakat Trkiye'yi bir devletin kontrol gerekirse, bunun da byk ve daha aydnlanm bir devlet (= n giltere) olmasn tercih ederim. (Bak. Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi adl eserinin 1022-1023. sayfalan, Cilt 3).

tuluunuzun mkfatn greceinize phe yoktur. Allah selmet versin. dedim (24). Isparta'dan ayrlnn ertesi gn, gelen telgraftan anlaldna gre kendisinin mlkiye mfettilii snfna nakil ve tayin edildii anlaldndan, iyi niyet ve hayrl hizmetlerinin mkfatsz kalmad, tesliyet bahsi kulb enam (= herkesin yreine teselli) oldu.
MUTASARRIF DR. REFET BEY ZAMANI (14.Austos.1336/1920) (13.Mayis.1337/1921)

Yeni mutasarrf Refet Bey (= Dr.), Talt Bey zamannda balayan jandarma komutanl ve kouu binasn tamamlatmaya alt. Jandarmaya yardmc olarak alnacak askerlerin ve jandarmann hapishane yanndaki koua smyacaklar anlaldndan, Talt Bey zamannda, idad mektebi bahesinden bir ksm arsa ayrlarak, komutan Tahsin Beyin gayretiyle, yeni bir jandarma komutanlk binas ve koular yaplmasna balanmt. Evvelce, Paa emesi semtinde balanan ve yarm kalan, asker pavyonun malzemesi, buraya tanarak, yeni bina ahap karkas halinde yaplmt. Refet Bey de, biraz gayret sarfetti. Keza, Kumyolda, Feridiye karakolu civarnda, yaplmaya balanan yeni hastane binasn da yaptrmaya teebbs etti. Yeni mutasarrf, ulema ve eraf toplyarak: Mill kuvvetlerimizin (= ordunun) zafere ulamas iin her gn binbir Fetih Sresi okunmasn ve Yedi Hatim indirilmesini salad. Byk cemaatin topland Abdi Paa Camiinin (= Kavakl Camiin) eksik kalan svalarn ve ini ilerini Nazilli'den gelen ustalarn yanlarna yerli raklar vererek ta(24) Bu konuda ad geenlerden Burdur. Mutasarrf Behet Bey, Kuvayi Milliye tarafndan azledilerek tutuklanan Hac Vasfi (= Darbaz) Beyin yerine gelmi olup, onun Isparta mutasarrfl zamannda yapt idaresizlikler yznden uzaklatrlmasnda ad geen 5 kiinin n planda messir olduklarna dair bir saplants (= Bczade'nin deyimiyle resmen musaddak bulunan husumeti) vardr. Mutasarrf Talt Bey ise, baz garazkrlarn tahrikiyle yapldn itiraf ettii konumasnda Bu dzene alet olmaktan zgn grnmektedir. Doan Avcolu Mill Kurtulu Tarihi cilt 3, -sayfa 1048'de Damar Arkolu'nun anlarna dayaranak Sldrzade M. Nadir Efendi'nin sulu grld fakat Meclis-e baland yolunda bir ifadesi yer almaktadr. Eer onun yazd gibi bir Meclis aff veya rtbas etme olsayd, iki mutasarrfn azledilmesine, dier sanklarn iadesine, Dahiliye Vekilinin istifasna sebep kalmazd. Nadir Efendi mebus olduundan Meclise bir karar alnm olabilir. Ancak ayni sua ortak gibi gsterilenler, harp divannca sulu grlmemilerdir. Bu tek tarafl ifadenin, Meclis zabtlarna veya geerli vesikalara dayandrlmas gerekir. Avcolu bunu yapmaldr. S.S.

marnlatt. Yerlilerden, idad mektebi muallimi ve Kavald Cami hatibi Hafz Nuri Efendi sva ve boya ilerini iyice renerek, retmenlikten istifa edip, svacla balad.
NAZLL'DE YANGIN IKMASI ZERNE DEMRC MEHMET EFE VE ETELERNN ALELERYLE BRLKTE ISPARTA'YA GELP YERLEMELER

Bu sene (= 1336) Ramazan erifi iinde, Yunanllarn kuv vetlerini arttrp, Nazilli'ye hcum edecekleri anlalarak, memleke tin boaltlmasyla, ahalinin etraftaki kylere ve buralara (= Isparta' ya) hicret etmeye baladklar srada Nazilli'de byk bir yangn k m, bu srada Demirci Mehmet Efe ve yaknlarnn aileleri de Isparta'ya gelmilerdi. Bunlar Burdur eski mutasarrf Hac Vasfi Bey'in (= Darbaz) eviyle civarndaki baz evleri boalttrarak, buralara yerletirildi. Ve Isparta'nn merkez olaca yaylmaya baland (25). Demirci Efenin ei Hanm Efe'nin yannda bulunan yaknlar ve kzanlarla hayvanlar iin Gnen Ky'nn Yuvaa yaylas durak ya plp decik kynde de Eraftan Hafz Aa merhum olu Sleyman Efendi'nin kona efe ve eine tahsis edildi. Bu aile ve teferruatnn mas raflar dahi Hey'eti Temsiliye'ce toplanan paralardan deniyordu.
DEMRALAY VE MAHMUT EFE ETELERNN ATIMASI

Demirci Efe ve frkasnn ftuhat ve baarlarn beklerken, Ha fz brahim (= Demiralay) idaresine verilen birka yz Krt ve Trk efrad, Ankara'dan gelerek, Hafz brahim Beyin asla tasvip etmiyecei ekilde yerli halka ve kadnlara tecavz ve taarruz da bulunmaya baladklarndan, evvelce resmi zabta kuvvetlerine ba l olarak yazlan yerli askerler (= Mdafiler), Isparta'l Mahmut Efe ( = Kel Mahmut diye anlrd) komutasnda tecavzleri men etme ve nleme giriimlerine balamlar, mtearrzlardan (= saldranlardan) biri ldrlm, bir ksm da yaralanm ve tutuklanm olmasyla 8. Austos. 1336 (1920) tarihine rastlyan pazar gn cereyan eden (= ge(25) Hac Vasfi Bey, Demirci Efe tarafndan evinin igal edilmesini, Kuvayj Milliyeciler tarafndan kendisine yaplan hakszlklar bir dileke ile stanbul'da Sadrazam Ali Rza Paaya ikyet etmitir. Bu ikyetin tam metni Prof. Tayyib Gkbgin'in Mill Mcadele Balarken adl eserinin 2. cild 331-333. sayfalarnda yer almaktadr. Bu metni merak edenler ad geen eserden okuyabilirler.

(Resim: 21) Mahmut Efenin Isparta'l Mdafiler etesinden yerli muharip (1920). (Foto. Hsn Seren)

en) bu olayn korkusuyla herkes (= halk) evlerine snm ve birka gn sokaa kamam, dkknlar ve maazalar kapal kalmtr (26). Bu olaylar nedeniyle, gelen askerler (== Demiralay), derhal Nazilli cephesine gnderilmi ve korunmak iin, Demirci Mehmet Efe Isparta'ya davet edilmi, epiyce bir kuvvetle gelerek, karargh olan Yuvae yaylasna ve Gnen kylerine yerlemiti.
(26) Sabahattin Selek, Anadolu ihtilli adl eserinin I. cilt, 98. sayfasnda Kuvayi Milliyenin Bnyesi'ni yle anlatmaktadr: ...Kuvayi Milliye mfrezeleri genel olarak u ahslardan teekkl etmiti, a) Dada gezen ekya ve zeybekler, b) Asker kaaklar, c) Herhangi bir vukuat ileyip, adaletten kaanlar, d) Hapishanelerden karlan mahkmlar ve zanllar, e) Soyguna, vurguna hevesli maceraperestler, f) Kar ihtill hareketlerine karm olup, bu hareketler bastrldktan sonra affa uramak iin iltica edenler, g) Bir nevi asker alma eklinde kylerden, kasabalardan toplanan kimseler (bunlara mkellefler de diyebiliriz), h) Gerekten mill ve vatan duygularla, baka maksat gzetmeksizin mcadeleye atlan gnlller... Baza Kuvay Milliye merkezlerinde her eit insan bulunduu gibi, bazlar daha az kark veya bir tip insandan ibaret idi. Bunlarn dnda, sularn affettirmek iin bir veya birka ahs tarafndan hazrlanp, tehiz edilerek cepheye gnderilen Milis Kuvvetleri'ne rastlamaktayz. Bunlar da Kuvayi Milliyenin ayr bir kolunu temsil etmektedir. Kuvayi Milliye birliklerini belli etmek iin eitli isimler kullanlmtr. Kuvayi Milliye, ete, Mfreze, Mill Mfreze, Mcahidin, Milis genel olarak kullanlan tabirlerdir.

SEVR (= SEVRES) ANDLAMASI STANBUL HKMET TARAFINDAN MZALANIYOR (10.Austos.l920)

Bu srada, Istanbuldan, eski sadrazamlardan Tevfik Paa'nn bakanlnda, Dahiliye Nazr Reit Bey, Maarif Nazr Fahrettin Bey, Nafa Nazn Cemil Paadan ibaret bir hey'etin Paris'e gnderilerek, Pa ris banliylerinden Sevr'de Sevres antlamas adyla bir muahede im zaladklar- iitilmiti. Bu andlamaya gre : Trakya'nn tamamm alan Yunanistan, atalca hattyla Trkiye' den ayrlacak, Boazlar, Amerika, ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Rusya, Romanya, Yunanistan, Bulgaristan delegelerinden oluacak Milletlerara s bir bamsz idare'ye verilecek, Akdeniz ve Karadeniz kylan da bu idare denetiminde olacak; stanbul, Trklerin Bakenti ve Hilfet Merkezi olarak kalacak sa da, Irak, Arabistan, Suriye, Msr, Hicaz mstakil (= bamsz) ola cak; Filistin'de, Milletleraras bir idare himayesinde bir srail Devle ti, dou illerimizde bamsz bir Ermenistan kurulacak; Adalar imdiden, zmir'le bz mlhekat (= zmir'e bal yer ler) be yl sonra plebisit yaplmak suretiyle, Yunanistan idaresine bra klacak; Kbrs ngiltere'ye, Marake ve Tunus Fransa'ya, Trablus tal ya'ya kat'i olarak ilhak edilecek; Donanmamz ve harp malzemelerimiz, askerimiz olmayacak, yal nz 15.000 kiilik bir askeri varlmz olacak, bunun da % 20 orannda olacak subaylarnn % 15'i ecnebi'den atanacak ve Osmanl idaresi al tnda kalacak yerlerde dahi ecnebi murakabeleri (= Kontrolleri) de vam edecek; Yukarda zet olarak yazlan bu artlar gazetelerde iln edilince, Umum halk stanbul hkmetinden yz evirmi, byle bir idam kararna herhangi kabine olursa olsun rza ve muvafakat gstermektense, her fedakrl stlenerek, mevcut Kuvay Milliye'nin cidd, hakik ve dindarane almalarna katlmak ve yardmc olmak n grlmt. Halk, igaller ve saldrlar karsnda miskinane ve mtezellilne (= Miskin ve aalk) yaamaktansa, boua boua, ehidane lmeyi tercih ediyor, kesin olarak savunma'ya karar vermi bulunuyordu.

Trkler, Anadolusunu, kutsal yerlerini Trk ve slm idaresinde tutmaktan asla geri kalmyacak, ihmal etmiyeceklerdi. Her Trk ve Mslman bu ana niyet ve akide (= nan) ye, yrekten inanm ve ahdi misak eylemiti. (Ya/ar, bu konuda srail'in ikibin senelik direniini rnek vermektedir.)
HALK MLL MCADELEYE NANMI VE KESN OLARAK ANKARA'YA BALANMITI

Yukarda, Anadolu ve Rumeli Mdafa'i Hukuk Cemiyeti'nin kararlarn harfiyen vermitik. Bu kararlar ve programlar Isparta Sanca halk tarafndan, tereddtsz kabul edilerek, Mdafa'i Hukuk iin mttehiden (= Tam birlik iinde) savamak ve bu yoldaki almalara fiilen aktif olarak katlmak kararn alm ve katlmtr. Ahkm Kur'aniye ve Gaye'i slmiye de budur. Bu emeli sndrmek'de pek kolay ve az zamanda baarlacak i deildir.
...... Bu direniten gayemiz, Mslmanl dnyadan kaldrmak istiyen batllar gibi, bir meydan okuma deildir. Byle delice bir fikre asla taraftar olmayz. Nitekim, Osmanlln kndan beri, en kuvvetli zamanlarnda bile, Trkler, hristiyanl yok etme yoluna asla gitmemiler, aksine onlar korumulardr. Timur'un istilas srasnda Isparta Sanca Hristiyanlar katklar halde, IX. Hicret asrnda, tekrar geri gelmi, Anadolu Trklerine snmlardr. Hicri XI. yzylda Isparta'da 377 hane Rum varken, XIV. yzylda bin hane'yi gemilerdir. Hele Ermenilerin asllar, Isparta'da 16 hane iken, iki asrda 90 hane, 500 ksur nfus'a ulamlardr. Bunlarn hepsi de Isparta'da servet'i saman sahibi (= Zengin), emlk ve ev sahibi olmulardr. Bylesine msamaha ve yaknlk gsterdiimiz bu hristiyanlarn, bu Harbi Umu-m'de (== I.'Cihan harbinde) Trk ve slm vatandalarna yaptklar mezalim ve ktlkler gz nne getirilecek olursa, bunlar hakknda ne demek gerektiini insaf sahibi herkesin aklamasn bekleriz.

ISPARTA'NIN MSTAKL (= KONYA'YA BALI OLMIYAN) SANCAK HALNE GELMES

Yeni Mutasarrf Dr. Refet Beyin 14.Agustos.1336 (1920) tarihinde Isparta'ya geliinden biraz nce, Eski Mutasarrf Talt Beyin bz icraat ve ilemlerini tahkik etmek zere gelen Talt Asaf bey adndaki mfetti, incelemelerini bitirerek Ankara'ya gitmiti.

10.Temmuz.1324 (1908) deki ilk merutiyet ilnndan sonra kurulan Meclisi Mebusan'da, Isparta'nn Mstakil (= Bamsz) bir Sancak olmasn teklif etmi denek bulunduu takdirde yaplmas kararn almtk. denek salandktan sonra, sadece Antalya ve Nide sancaklarnn Mstakil olmas kabul edilmi, Isparta geri braklmt. Dahiliye Nazr Hazm Bey zamannda, Isparta'nn da mstakil sancak olmas karara balanmken, Ankara hkmetinin kurulmasyla stanbul'la balant kesilmi, Ankara'da Trkiye Byk Millet Meclisi'nce tekrar ele alnarak Isparta ve Burdur Sancaklar da Mstakil Sancak haline getirilmitir. 1336 (1920) yl iin ilk Genel Meclis yeliklerine Merkezden Hamamc Zade Ethem ve Ttnc Zade Mehmet Ali efendiler, Eridir'den eski mebus Hac Eref Aa, Uluborlu'dan Alemah Zade Nuri, Yalva'tan Ethem, arkikaraaa'tan atr Zade Sadk efendiler seilerek Ekim ay iinde, mzakerelere balamak zere Isparta'da toplanmlard. Bu esnada, Aydn ve Nazilli cihetlerindeki Mehmet Efe, Yrk Ali ve Hasan Efeler gibi etelerin erlerini askeri nizam ve dzen altnda toplamak ve bir Savunma gc meydana getirmek iin, Ankara'dan baz meray Marufe'nin (= Tannm Komutanlarn) giriimlere getiklerini haber alan Yunan igal kuvvetlerinin Uak ve Nazilli taraflarndan Isparta ve Konya havalisine doru yryecekleri duyulmutu. Mevcut ete Kuvvetleri'nin imdiki durumda bile savunma iin yeterli olmadklar bilindiinden, Afyon Karahisar Frka Komutan Fahri Bey, Konya'dan 50 - 60 kadar erafla mebuslar Afyon'a getirtmi, oradan da Dinar'a yollam, Isparta'dan da bir Mavere Hey'eti istemiti. Bunun zerine, Isparta'dan Mft akir Efendi, Meclisi dare azasndan Tahir Paa Zade Hsn, Meclisi Umumi yesi Ttnc Zade Mehmet Ali ve Hey'eti Temsiliyeden, Telgraf Mdr Mehmet Bey gnderilmiti. Mzakereler sonunda, her trl silh ve malzeme hazr olduu halde, Efrad'n (= Erlerin) gvenilir ve yeterli sayda olmad grlerek, Her kaza ve Livaca namuslarna gvenilir tannm ve tecrbeli kimselerden Yeni Erat Yazmas'na ve dman kovacak gcn bu suretle kuvvetlendirilmesine karar verilmiti. Bu amala, 3.Ekim.l336 (1920) tarihinde Askerlik Dairesinde, Memleket ileri gelenleri, eraf, esnaf ve kazalar Hey'eti Temsiliyesi yeleriyle yaplan toplantda Blge blge ve kollar tekil ederek, atanacak memurlar vastasyla, asker toplanmas uygun grlerek bu ekilde icraata geildi.

KONYA'DA DELBA SYANI IKTI.. VE DEMRC EFE NC DEFA ISPARTA'YA GELD

Konya'nn Bozkr kazas cihetinden Deliba Mehmet adnda bir ete reisi'nin Kuvay Dafiay Milliye aleyhinde, bir iki bin silhl kii ile Konya hkmetini zabt, btn memur ve grevlileri a/1 ve ifna ettii Telgraf hatlarn keserek ve kopararak Haberlemeyi nledii Afyon Karahisarndan bildirilmi, hatt bunlarn Yalva ve Karaaa' igal ederek Eridir'de Karabalar'a kadar geldikleri haber verildi.

Ankara'ca, evvelce Nazilli cihetine giden, Demirci Mehmet Efe, bu Deliba ve avenesinin yakalanmasna memur edilmi olduundan, Efe, maiyetiyle birlikte 10.Ekim.1336 (1920) de Isparta'ya nc defa gelmi, ve Hafz brahim Beyle maiyetindeki Demiralay erlerinden bir ksmn da beraber Isparta'ya getirmiti.
DEMRC EFENN ERDR VE ARKKARAAA'TA YAPTIKLARI?.. SORGUSUZ VE HKMSZ DAMLAR... Demiralay efradnn evvelce yaptklar tecavzlerden korkmu olan halk, bir taraftan bu saldrganlarn saldrlarna ve dier taraftan Yunan ve talyan igal kuvvetlerinin heran gelmeleri ihtimali karsnda merak ve endie ile durumun aydnlanmasn beklerken, Efe Hazret leri (!), maiyetindeki kuvvetlerin nclerini Eridir'e, Demiralay men suplarn da tekrar Nazilli Cephesine sevk ve izam edip (= Gnderip) kendileri de 12.Ekim.1336 (1920) Sal gn, Meclisi Umum azasndan, Eridirli, Hac Eref Aa'y yanna alarak Eridir'e gitti.

Akama Eridir'e vardnda, Eref Aann kk kardei Hac smail Aa nceden konaklarn ve yemeklerini hazrlattrm ve kendilerini saygyla karlayarak misafir etmi ve Efe'de honut kald halde geceden ileri gidecek efrada katlacak yeni Eridirli erlerin nerede olduunu sormu, kazann Hey'eti Temsiliyesinde bulunan kimseler Pedermande (= Babadan kalma) bir husmet (= dmanlk) saikasyla (= nedeniyle) nceleri Eridir'de Hrriyet ve tilf Frkas ubesini kurmu olan Hac smail Aa, Mderris Ku Hoca, Seriye Baktibi Sabri Efendiler'le, tccardan, Hey'eti Temsiliye'ye kar olan Hac Abdullah ve adamlarnn engel olduklarn sylemeleriyle, Efe Hazretleri (!) bunlarn cmlesini (= hepsini) gecedentevkifhaneye verip aramba gn sabaha kars Hac smail Aay ve Ku Hoca Mustafa ve Sabri ve Hac Abdullah efendileri, birer birer, Hkmet Kona yanndaki nar aacna asarak idam ettirir ve Hac Eref Aa ile enitele-

rinin olu Rifat ve Hac Memi Aalarn evket namndaki iki genci, Isparta'da aslmak zere, mahfuzen, sevk ve izam eder. (== Gnderir.)
Hac Eref Aann kona ve aslanlarn evleri aranarak yamalanr.

Ve oradan arki Karaaa'a gidilir.

Demirci Efe, Karaaata'da, tccar ve ahaliden Konya'dan gelen Deliba'a ve adamlarna mmaat etmisiniz (= Ho karlamsnz) diyerek dokuz kiiyi astrr (27).
(27) Sabahattin Selek, son kard Mill Mcadele adl kitabnn Cilt 2, 885. sayfasnda Demirci Efenin Bozkr syan'n bastrmak zere gidii srasnda yaptklarn Konya syan ve Demirci Efe paragrafnda geni lde anlatmaktadr. Biz oradan baz pasajlar almakla yetineceiz: 2.Ekim.l920'de balyan ve sr'atle yaylarak bir kolu Eridir ve Isparta'y, dier bir kolu Antalya'y tehdit eden Deliba syan, Konya'dan, Akdeniz'e kadar btn ilelerdeki Byk Millet Meclisi hkmetine bal idarecileri tasfiye etmi ve yerine (Hak Halife) ve (Hey'eti slahiye) adlar altnda bir takm yeni idareler kurmutu. ...Bu isyan bastrmak zere grevlendirilen iileri Bakan Refet Bey (= Pa a), Demirci Efe'den faydalanmak istemiti. ...Demirci'nin adamlar, Isparta'da toplanyordu. 13 Ekim'de buradan hareket edildi. Toplanan kuvvetler 552 kii idi. ...Bu mfrezeye, Isparta'dan Ispartal Mahmut Efe (= Kel Mahmut) Mfrezesi de katlmt ........ syanclar henz .Eridir'e girememilerdi. Fakat Eridir'in Dou sundaki kyleri hazrlamlard. Eridir'de yaplan ksa bir tahkikattan sonra is yanclarla irtibatta olduklar anlalan hac - hoca takmndan baz kimselerin, eski bir hkimin ve mahkeme ktibinin yakalanmasna giriildi. Demirci Efe sabah namaz vakti bunlar asmaya balad. Henz iki kii aslmt ki oradan Kuu Hoca'nn getii grld. Bu da arananlardan birisi idi. Demirci Efe yanna a rarak dedi ki: Hocam, benim azmdan bu gece ku utu, ne dersin? Senin azndan dinin, imann umu. Sen koca Padiah ve Osmanl Devletini tanmayan bir dinsiz adamsn. Aln, aradmz soysuz budur. Asm. Hemen Kuu Hoca da asld. Eridir'de soygun ve apul faaliyeti kendisini gstermeye balamt. Albay efik Bey, Demirci Efe'yi bu konuda ikaz etti. ...Eridir'den Gelendost yolu ile arkikaraaac'a geen Demirci Efe burada da Harmandar adnda bir ekiyann evreyi kasp kavurduunu rendi ve Harmandar' maiyetiyle birlikte yakalatarak astrd. ...Beyehir istikametinde harekete ge. en Efe, yol boyunca kyleri taratyor, as ve asker kaa aratyordu. Yeniden 118 asker kaa yakaland, bunlardan yedisinin evleri yakld. ......... Demirci Efe, Manavgat'tan Taahr'a geldii zaman, bura halk Geygel aireti'nden ikyet ettiler. 4 - 5 yz kiilik bu Yrk Aireti, kyllerin sylediine gre, Osmanl Hkmetine imdiye kadar bir tek asker vermemiti. ...Geygel airetinden 400 kadar deve, bir hayli koyun, kei ve sr ele geirmiti. Bunlar Isparta'ya gnderildi. Demirci Efe'nin kardei Ahmet Efe,<<Konya isyan srasnda harp masraf olarak toplanan paralar askerlik ubesinde mlk ve asker memurlar huzurunda sayld. 300.000 Altn Lira, (120.000 liras ngiliz) 400.000 kt lira, 200 ksur okka gm para tesbit edildi. Bu paralar Ankara'da Mustafa Kemal'e gnderildi. diyor. ...Yazar bu rakamlar mbalal buluyor.

ARK KARAAATA STKLL MAHKEMES GELYOR

Bu srada, Ankara'da anakkale Mebusu olarak bulunan, babas Isparta'l vergi memurlarndan, merhum, Salih Mithat Efendi'nin olu Hamid Bey (== sonradan Karaosmanolu soy adn alm) bakanln da bir stikll Mahkemesi Karaaaca davet olunarak, bir takm kimse leri bu mahkemeye veren Mehmet Efe, Beyehir ve Bozkr taraflarna gider. Eref aa ve arkadalar, bir sre merkezde tutuklu ve ihtilftan memnu (= kimseyle konuamaz) halde kalarak, sonunda stikll Mahkemesine gnderilmi, yaplan ak yarglama sonucunda Eridir'e avdeti mutasarrfn oy ve takdirine braklmak zere, beraatine ve arkadalarnn belirli bir sre hapsine karar verilmitir. Ayni mahkeme (= Hamid bey bakanlnda), Pavlu nahiyesinin Bedilli kynden Mevlt adnda birinin ve airetten Kuat adndaki kiinin aslarak idamna da karar vermi, ve bunlar Isparta'da aslmlardr. Demirci Efenin baz icraatna mdahale etmek istiyen Isparta Mutasarrf Dr. Rafet Bey ve Ceza Reisi Ferit Bey efenin tehditlerine maruz kalmlarsa da Efe, stikll Mahkemesine kar ileri gidemeyip, Bozkr, Akseki ve Aliye (= Alanya) taraflarnda da birok kimseleri idam ve mallarn Msadere etmi, 7 - 8 bin koyun'la dier hayvanlar Isparta'ya gndermi ve oralardan kendisine katlanlarla birlikte 2000 kadar maiyetiyle, Antalya'y dolaarak, Burdur yoluyla Isparta'ya gele ceini ve buna gre hazrlk yaplmasn telgrafla yazd halde, Pavlu (= Stler) zerinden, Eridir yoluyla, 1200 etesiyle gelip, karsnn evvelce yerletii, Hac Vasfi Bey hanesini bin sar altna satn alarak yanna birde Selmlk ilve etmi, karsyla olu adna Tapu Senedi kartmtr. Daha sonra, beraberinde getirdii srlerini Yuvae yaylasna (== Bubee yaylas denir) yollayarak, kendisi, decik Ky'ne gitmi ve Gnen taraflarnda bir iftlik tedarikine girimiti. Bu hengmda, evvelce Aydn, Nazilli ve Denizli taraflarndan Eridir'in Nis adas'na getirilerek gz altnda tutulan Rumlarn, Isparta'ya nakl olunmasna balanm olmasndan, Yunanllarn ivril ve Dinar cihetlerini igal ederek Eridir'e doru gitmek giriiminde bulundukla r, Isparta'ya geldikleri takdirde yerli Rumlarla birleerek, dier yerler de yaptklar gibi, mslmanlar ldrme, tevkif ve ikence etme, ev leri yama ve kadnlara, kzlara tecavz edecekleri ayi olmasndan, yi-

ne Yunanllarn ve talyanlarn saldrlaryla memleketin hercmer haline gelecei ve kan dklecei endiesi herkesi kara kara dndryor ve gece gndz huzursuz ediyordu (28).
DEMRC EFE HALKI VE RUMLARI YATITIRMAYA ALIIYORDU...

Cmlenin Halaskar (= Kurtarc) bildii Efe Hazretleri, Denizli'den Isparta'ya geldiinde, huzurunda yaplan bir toplantda, Isparta Hristiyanlar (=Rumlar) kendilerinin bir gna kabahatlar olmadn, asrlardan beri mslmanlarla kardee yaadklarm, biribirlerine bal, her trl al-verilerinde serbest olup bu sayede zengin ve mal mlk sahibi olduklarn, Yunanllar gelirse bu rahat ve huzuru gremiyeceklerini, imdiki hkmet ne emrederse aynen ve tamamen kabul edeceklerini sylemilerdi.
(28) Nis adasnda bulunan Rumlar, Aydn, Nazilli, Denizli taraflarndan Demirci'nin emriyle getirtilmiti. Bu Rumlar, Demirci'nin Denizli Katliam'na ve ehrin yaklmasna neden olmulard. Olay, Sabahattin Selek'in yeni kan Mill M-cadele adl kitabnn Cilt 2, 842 - 864. sayfalarnda geni lde anlatlmaktadr. Olayn zeti udur: Aydn'n ve Nazilli'nin igali zerine, birok Rum, Denizli'ye getirilmiti. Buraya Mslman muhacirler de gelmiti. Denizli kalabalk bir ehir olmutu. Mft Hulusi Efendi, buradaki muhacir Rumlarn, Eridir'e gtrlmesini Demirci'den rica etmi, o da kabul etmiti. Denizli halk, 30-40 kilometre yakna gelmi, Yunanllarn, Denizli'yi her an igal edebileceklerini, Rumlar srlrse, Yunanllarn intikam almak isteyeceklerim dnerek, Rumlarn srlmesini istemiyordu. Demirci bu i iin Skeli Ali Efe'yi Denizli'ye gndermiti. Pusu kurarak onu ldrt-tler. Demirci Efe, Skeli'nin intikamn almak iin Denizli'ye geldi. ehri yakmak ve herkesi kurunlamak istiyordu. Rastgele toplatlan 200 kadar insan, hemen ldrld. Efe'nin yeminini yerine getirmek iin, ehir iindeki mezarl atee ver-diler. Bylece ehri yakm, yemini yerine gelmi olacakt. Demirci'nin mavirliini yapan Albay efik Bey, Demirci'yi caydrmak iin ok gayret sarf etti. Fakat yine de Albay Tevfik Beyle birka subayn ve 200'den fazla kiinin ldrlmesine engel olamad. ehir yama'dan kurtulamad, 10.Temmuz'da Denizli'den ayrlarak Isparta'ya gittiler. 15.Temmuz gn Demirci kendisine yaplan telkinleri kabul ederek 9 kii hari genel af iln etti. Bunu yapmaya da mecburdu. nk Denizli'den mhim bir g balamt. Efe hem bundan rahatsz oluyor, hem de Mustafa Kemal Fasa'nn Denizli olayndan dolay ne dndn kestirmeye alarak korkuyordu. Bu olaylar anlattktan sonra, yazar, 866. sayfada aynen unlar sylemektedir: Kuvayi Milliye mfrezelerinin gittike mardklar, faydadan ok, zararl hale geldikleri ve stelik Yunan taarruzunda, muharebede de ie yaramadklar iyiden iyiye anlalmaya balamt. Bunlar i ayaklanmalarn bastrlmasnda ie yaryor ve byle vazifelere severek kouyorlard. Bunun sebebi de basitti: Kuvayi Milliye mfrezelerinin ou ekiya ve apulcu olan erat, isyanlarn bastrlmas srasnda bol bol soygun yapyorlard.

Efe'de Yunan kralnn lmyle, bu badirelere sebeb olan Venizelos'un Atina'dan katn ve iktidar mevkiinden dtn, igal kuvvetlerinin buralara gelmesi yle dursun, halen bulunduu yerlerden de ekileceini, kendisinin de Isparta'ya yerleip, Isparta vatandalaryla birlikte, memleketi mdafaa ve muhafaza edeceini beyan etmi, hayr kurumlarna onbin lira bata bulunmu, Eridir'den getirtilen hristiyanlarm tekrar geri yollanmasn emrederek, hristiyanlara gvence vermiti.
KUVAY MLLYENN TASFYES : DEMRC EFE KAIYOR VE KUVVETLER DAITILIYOR!...

Demirci Efenin Teke (= Antalya) sancanda yaptklarndan vukua gelen nemli ikyetler zerine, Ankara Byk Millet Meclisi'nce maiyetiyle birlikte kendisinin Nizamiye (= Resmi ordu) saflarna geerek etelie son vermesine karar verilmi ve bu karar birka defa Tebli edilmi, hatta birka yerde mevki komutanl verilmesi teklif edilmise de Efe bunlarn hi birini dinlememi olduundan As ve Bg (= Serke) kabul edilmitir (29). Bu nedenle 15.Arahk.1336 (1920) tarihine rastlyan aramba gecesi efenin bulunduu decik Ky, Yuvae yaylas yreleri, Dahiliye Vekili Miralay Refet Bey (= General Refet Bele) komutasndaki Piyade, S(29) Denizli olayndan sonra Demirci Mehmet Efe'nin cezalandrlmas ve hatt tasfiye edilmesi ciddi olarak dnlm ve baz hazrlklara giriilmiti. ...lk tedbir olarak 57. Tmen Komutan Albay efik Bey (= Demirci'nin asker maviri ve orduca kontrolr) baka bir greve atanarak, yerine 56. tmen komutan yarbay Nazmi Bey tmen komutanlna getirilmiti. 12. kolordu komutan Albay Fahrettin Bey (= Fahrettin Altay) bu iin safhasn yle anlatmaktadr: ...Nazmi Bey gelmiti. Kendisine olan ilerden bilgi ve gizlice Demirci Efe'nin cezalandrlmas yolunda talimat verdim. Cephe komutan Ali Fuat Paann da bu fikirde olduunu syledim.. 26.Temmuz'da otomobille Uak'a gittim. ...30 Eyll gecesi Eskiehir'den, komutan Ali Fuat Paann emir subay stemen Ali Rza Afyon'a gelerek beni buldu ve komutann u gizli emrini azdan tebli etti: ( Denizli'deki Demirci Mehmet Efe'yi artk oradan alarak, komutay tamaraiyle 57. tmen komutanna vermek lzmdr. Efe ve maiyetindeki zeybek elebalarn ne suretle tevkifleri mmknse tedkikiyle teklif yaplacak. Bu i iin yaz yazlmyarak emir subaylar gnderilmek suretiyle azdan bildirilecektir. Ali Fuat Paann emir subayna, bu ii zaten tmen komutan Nazmi Beyle grtmz, bir pln hazrlamakta olduumuzu syliyerek gnderdim. Ne garip tesadftr ki, iki gn sonra Konya'da Deliba isyan patlak verince, bu isyan bastrmaya memur edilen Refet Bey, Demirci Efe'yi maiyetiyle beraber isyan bastrp, tebligatta bulunmak zere armt. (Sabahattin Selek Mill Mcadele, Cilt 2, Sayfa 885).

vari ve Topu 8000 mevcutlu bir Askeri Frka (= Tmen) tarafndan kuatlm, Efe kam, maiyeti dalm ve ellerindeki silhlar toplanmtr. Refet Bey, bir ksm kuvvetle, aramba gn Isparta'ya geldiinde, korku ve halecan iindeki herkesin yreine su serpilmi ve halk gelecee umutla bakmaya balamtr. Refet Bey, Hkmet ve Belediye memurlar huzuruyla, Efenin Konanda aratrma yaptrm burada bulunan 100.000 Osmanl altn ile 200.000 liralk kadar Banknot (= Kt lira) ve daha baz eyleri alp Ankara'ya gndermitir. (Resim 22).

(Resim : 22) Demirci Efe'yi decik'te bastrp karttktan sonra, ordusuyla Isparta'ya gelen Albay Refet Bey ( = Refet Paa) Askerlik Dairesi nnde maiyetiyle birlikte. (16.AraIik.1920) (Foto. Hsn Seren)

Refet Paa'nn basknndan kurtularak kaan Demirci Mehmet Efe'nin Tavas ve Bozdoan'da yakalanarak gz altna alnd ve orada ikamete (= oturmaya) mecbur tutulduu sonradan renilmitir (30).
(30) Demirci Efe'nin tasfiyesinde Bczade, o zaman bilinen ve duyulan eyleri, iyi bir gzlemci olarak tesbit etmitir. rnein Demirci'nin karlmas, evinde kan paralar v.s. hakknda bilgi vermektedir. Yeni yaynlarda bu konularda daha etrafl bilgiler verilmektedir. Bunlardan bazlarn aktaryoruz: Sabahattin Selek'in Mill Mcadele adl eserinin 2. Cilt, 892 ve mteakip sayfalarnda (Demirci Efe'nin Tasfiyesi) adl blmden baz pasajlar grelim: 21.Kasm'da Ali Fuat Paa Ankara'ya gelmi ve Moskova Byk Eliliine tayin edilmiti. Ayni gn Albay smet Bey (= nn) Bat Cephesi Komutanlna,

MAHKEMELERN HANGS DAHA GL D? STKLL MAHKEMES M, ADLYE MAHKEMES M?...

Demirci Efe'nin yapt haksz ilemler konusunda alacak da valarn Adliye Mahkemelerinde mi, yoksa o srada faaliyette bulunan stikll Mahkemesinde mi grlecei hususunda iki mahkeme arasnda uyumazlk km, fakat Ceza Reisi Ferit Bey doru, cesur ve kanuni inceliklere vakf, liyakat ve ciddiyet erbabndan olduu gibi, makamnn daha stn ve rchanl oluu nedeniyle stikll Mahkemesi yelerini i ten el ektirmek ve sorumlu tutmak esbabna tevessl ettii (= giri tii) cihetle, kendisi, Adliye Vekletince Mula sanca mahkemesine nakil ve tayin edilmi, yerine Sandkl kazas adliye reislerinden Sadk Bey atanarak gnderilmitir. Sadk Bey 24.Mart.1337 (1921) de Isparta'ya gelmi, Ferit Bey'de ayni gn Mula'ya gitmitir.
MUTASARRIF Dr. REFET BEY NN GREVDEN ALINDI?

Mutasarrf Refet Bey, birok yerde Resmi Tababet (= Hk met Hekimlii) yapm, kaza kaymakamlklarnda bulunmu, zmir ga zetelerinde yazlar yazm ve sorumlu mdrlk yapm dirayetli ve iyi
Albay Refet Bey de Gney Cephesi Komutanlna getirilmilerdi. Yine ayni gn Mustafa Kemal Paa'nn yeni Cephe Komutanlna verdii direktife gre Milis Kuvvetleri tasfiye edilecekti. Ankara'da bu nemli deiikliklerin getii gnn ertesi yni 22.Kasm'da Demirci Efe de, Albay efik Beyle beraber Isparta'ya gelmi bulunuyordu. 22 - 23 Kasm gn gecesi, ileri Bakan ve Gney Cephesi Komutan Refet Bey'den, Albay efik Bey aracl ile Demirci Efe'ye ifreli bir telgraf geldi. Bu telgrafta yle deniliyordu: Artk Milis tekiltnn imdiye kadar olduu gibi devamna sebep ve mahal kalmamtr. ...Kuvayi Milliye Tekilt lavedilmitir. Demirci Efe bundan sonra asker bir sfat ve nizam altnda, Atl Takip Kuvvetleri Komutan olarak, benim refakatimde vazife grecektir. Artk Demirci Mehmet Efe yerine Mehmet Beyefendi tabiri kullanlacaktr. ...Efe artk Isparta'da oturmay tehlikeli bulmu, decik kyne yerlemitir. ...Baz kkrtclar Demirci Efe'yi erke Ethem'le birlemeye ikna etmiye alyorlard. ...Bu konularda Refet Paa'nn sonradan verdii bilgiler de yledir: Demirci Efe, Ethemgibi deildi. Hrsz, ekiya idi. Zavallnn biri idi. Evvel Demirci'nin zerine yrdm. Bir sabah baskn yaptm. Kald kye iki top savurdum, hemen kat. Kasasn ve kymetli silhlarn ele geirdim. Tam yz bin liras vard. Sonra onu 10 kiilik maiyetiyle bir yerde ikamete memur ettim. ( = Bczade, Tavas veya Bozdoan diyor). Yanna 10 kii brakmasa idim, dmanlar ldrrlerdi. Ayrca geimi iin tahsisat baladm,. Tabi kendi parasndan veriyordum. Sonra ocuklarna da baktm, yine kendi parasn harcadm,. (Mill Mcadele, S. Selek, 2. Cilt, S. 901 -902). Bu kitabn tamamn okumak ok yerinde ve faydaldr. Tavsiye olunur. S.S.

bir yazar olduu halde, ilk geldii gnlerdeki durumunu deitirerek, mbtel olduu iki ve kumar dknl'n gizlemeye muvaffak olamam, memuriyeti srasnda, Isparta Rumlarnn bazlaryla dp kalkm ve Rum mahallesindeki evini iret ve kumar yeri haline getirmi, Askerlik yapabilecek Rumlarn Konya'ya srlmesi emrolunduu halde bu emirleri savsaklam, mukabilinde pek yakni bulunan baz Rumlar araclyla biriki yzbin banknot ve oka hal aldna dair sylentiler ve szler yaygnlam olduu gibi, Demirci Efe'nin Antalya'dan srp gnderdii develer, koyunlar vesair hayvanlarn satnda Sui istimaller (= yolsuzluklar) yaptn iiten ve bilen mebuslar, durumu Byk Millet Meclisinde soruturma konusu yapp mevkii tedkike aldrtmlar ve sonucunda bu olaylarn nfisalini (= ayrlmasn) gerektirecek mahiyette olmasndan 13.Mayis.1337 (1921) tarihinde Grevden alnarak yerine, yine bir kaza kaymakamlndan terfien atanan Faik Bey gelerek greve balamtr.
MUTASARRIF Dr. REFET BEY ZAMANINDA NELER YAPILMITI?.. NELER OLMUTU?

Mutasarrf Refet Bey zamannda tamamlanmasna kalklan Jandarma dairesi ve erat koular, ve Hastahane bitirilecek hale gel mi, Abdi Paa camiinin ( = Kavakl Cami'in) noksan inileri ve svala r, hayr sahiplerinden Cierzade Hac Mustafa Aa, ve Kaknzade Hac Ahmet efendi marifetleriyle, mkemmel surette yaptrlarak (14.Aralk. 1337/1921) tarihine rastlayan Cuma gn, byk bir cemaatle ye niden ve tam olarak halkn ibadetine sunulmutur. Bu byk cemaat iinde btn memurlar ve subaylarla, yarm tabur kadar asker bulunarak slm ordularnn zafere ulamas iin dualar yaplm, Orduva kran ve ballk duygulan tekrar edilmitir. (I. nn zaferi 10.1.1921) Cuma gecesi de, ordudan gelen iyi haberleri kutlamak zere renciler ve halk tarafndan byk fener alaylar yaplmtr. Bu gzel haber nedeniyle, Tanrya kr ve mafiret dileiylehergn halk, leden sonralar, kavakl camide toplanarak, hafzlarca okunan Yedi Hatmi erif (= Kurann tmn okuma duas) ve Bin Fe tih Suresi huu iinde dinlenmekte ve halk tarafndan Yetmibin kere Allah ad zikredilerek dualar edilmekte, ayrca Yedi Hafz Kur'an oku makta idi. Hayrlar Babas Cierzade Hac Mustafa Aa 2.ubat.l337 (1921) tarihinde hafif bir nezle (= Grip) sonucu vefat etti.

Bu zat yetim olarak vey babas yannda yetimi, san'at ve ticaretle zengin olmu, uzun yllar Dikici esnafnn Ustabal'n yapm, Belediye Meclisi yeliinde bulunmu, be vakitte cemaatle namaz klmay ihmal etmemi, hertrl hayr ilerine bedence ve paraca yardm etmeyi dev bilmi bir muhterem zt idi. (5) erkek (1) Kz ocuu vard. Gayret ve hizmetleriyle herkesi kendisine balamt. (Tanr Rahmet Eylesin.) Dr. Refet Beyin Mutasarrfl zamannda Liva dare Meclisi ilk defa alm, Maarif Salk ve Orman Mdrlkleri kurularak btede bunlar iin para ayrlmt. Ankara Hkmetince, Maarif Mdrlne, Konya retmen Okulu Mdr Osman, Salk Mdrlne Ali Fahrettin beyler atanarak gelmilerdi. Orman mdrlne de, Ba Mfetti Silifke'li dier Osman Bey getirildi. Maarif Mdr Osman Bey, Resm okullarda Program uyarnca okutulan btn derslere vkf, gayet gzel konuan, emsalinden stn bir zat idi. Memlekette Milli Eitim'in gelimesi iin ilk defa bir retmenler Dernei kurmu ve alnda, Okul reniminden, Medreselerden ve Bilimsel kurululardan, retmen derneklerinden byk faydalar salandna dair bir Konferans vermi, bu toplantya herkesi armt. Bir saatten fazla sren gzel bir konumadan sonra, halkn okullar hakkndaki yanl dnceleri ve n yarglarm dzeltmi ve herkesi pek duygulandrmt. Bu zat gerekten, teorik olarak, birok Hakayik ve Delil (= gerekler ve deliller) ortaya koymu ve halkn alklarn toplamt. Hazr bulunanlar dalrken yanma yaklaan ve benim Isparta Tarihi yazdm bilen bir zat, elime bir pusla tututurdu. Bunu da Tarihin mnasip bir yerine koymaklm rica etti. Okuduum puslada air Fazl Ahmet (= Ayka) Bey'in gzel bir Talamas vard. Bu talamada szleriyle, yaptklar biribirini tutmayan kimseler talanyordu. Tasviri Efkr gazetesinde (24.Agustos.1335) kan bu iir yle idi: u mirler, filan kim imdi b hadd tenahidir, Bize hakka'ki bahayis'i sun'u ilhidir. Eeri hepsi de bir hayli me'luf'u menahidir, Btn millet fakat onlarla mes'udu mubahidir. Ne hikmettir bu ey Rabbim, kimin crm gnahdr, Ne tasmim etseler yanl, ne sylerlerse vahidir.

Aceb hercayi'dirler amma ok cay'i bilmezler, evahikten bakarlar daima sahray bilmezler, Semadan bahsederken sahai gubray bilmezler Hakikat hepsi mnidir fakat deryay bilmezler.. Sorarsan cmlesi her ey'i ekmel alim' dah, Ne fikr eyler, ne sylerlerse lkin mutlaka vh. Bu iirin anlam aa yukar yledir: imdi pek oalm olan u mirler, bize sanki tanrnn hediyesidir. Geri hepsi de yasak eyleri yaparlar ama, halk onlarla mutludur. Ne hikmettir ki Tanrm, kimin gnahdr ki ne dnseler yanl, ne syleseler botur. Gariptir, hepsi de Hercai'dirler (= ayni zamanda ok yn bilenler demek) amma ok yn bilmezler. Gerekten hepsi de derya gibidir, fakat deryay bilmezler. Sorarsan hepsi de en mkemmel alim ve dhidirler ...Fakat ne dnr, ne sylerlerse mutlaka botur. nk, maarif mdr konferansnda, okullarn ilim medreselerine, medreselerin de slm dinine ve diyanetine ve hepsinin vatan sevgisi ve duygusuna hizmet ettiklerini sylemi, bu duygularn varlmz yaatacana inandn ifade etmitir. Lkin birka gn sonra, yeni yaplan Abdi Paa Camiinde btn halk ve memurlar ordumuzun zaferlere ulamas iin namaz klp dua ederken Maarif mdr cami dnda min! demekle yetinmiti. Birok dini toplantlara ve hafzlk ve hatim dualarna davet edildii halde gelmemiti. Yazmakta olduum Isparta Tarihi Ankara'da Maarif Vekletince haber alnarak, bir kopyasnn Ankara'ya gnderilmesi Bakanlktan istenildii iin, Mdr birka gn sonra beni ziyarete geldi. Ve eserin kopya edilmesine izin istedi. Son blme (= Hatimeye) kadar olan 500 sayfalk ksm verdim. Maarif ktibi Konyal Kemal Bey, aynen kopya ederek yazd ve bu nsha Bakanla gnderildi (31). Bu kitap kopya edildii srada henz son ksm (= Hatime) temize ekilmemiti. Bu konuyu grmek zere, Maarif Mdr zel olarak bizi davet ettiinde, bu konu ile birlikte birok Maarif ve Kltr konularn da konutuk.
(31) Mill Eitim Bakanlna gnderilen bu nshann Bakanlk yandnda yanm olmas muhtemeldir. Halen biri bizde, birisi de Halil Hamid Paa kitaplnda, mellifin el yazmas olan iki nshas vardr. Halil Hamid Paa kitaplnda olan nsha ok okunduundan ypranm ve Sleymaniye Kitapl laboratuvarnda onarlarak, fotokopisi ekildikten sonra, Isparta'ya iade edilmitir. Bu bask bizdeki nshadan, yeni dile ve yeni harflere evrilerek hazrlanmtr. Bizdeki ciltte fihrist ksm yoktur. Mellif bunu ikinci kopyaya ilve etmitir. Kitabn ikinci cildi, iki nsha olarak bizdedir. Bu baskya, bu cilt de eklenmitir. (S.S.)

Kendisine, dad Okulu'nun ilk kuruluunda, ilk okul mdr Tevfik Bey'le birlikte, mektebde vcudunu arzu ettiimiz Kitapln eldeki mevcudunu biraz olsun arttrmak zere 250 Cilt iinde uygun grdm 300 kadar kitap ve dergiyi, isimleri yazl bir defterle birlikte 3.Nisan.l336 (1920) tarihinde hediye ettiimi ve bu vesile ile retmen ve rencilere hitaben yaptm konumay ve slm Tarihi retmeni olarak ilk verdiim slm Tarihi dersini ieren defteri grp grmediini sordum. Okuduunu syledi. Ancak, verilen kitaplarn ounun Arapa ve Farsa eserler ve baz din eserlerin tercmeleri olduunu, yazlan Tarih'in de yenilik ve ilericilik'ten daha ok muhafazakrlk meslekini iltizam ettiini syledi. Kendisine, kitaplklara verilen kitaplarn ki trl eser olduunu bir ksmnn kaynak kitaplar ve yazmalar olup saklanmak ve gerektiinde aratrma iin kullanlmak amacyla, bir ksmnn da okunmak zere toplandn syledim. Defteri tekrar okur, verilen kitaplarn zelliklerini dikkatle incelerseniz, maksadm daha kolay anlyacanz umarm., dedim (32). (Yazar, burada tartmann ana hatlarn, Trk san'at ve kltrnn kaynaklarn, batdan kltrn kopya edilemiyeceini, batdan aldmz baz eylerin bizim gelenek ve greneklerimize uymadn, din ve ahlk anlaymzn batdan farkl olduunu aklayan uzun bir konuma yapmaktadr. Bu ksmlar, bu gn de bildiimiz ve tarttmz iin, yeni dile evirmeye lzum grmedik. S.S.) 30.Aralk.1336 (1920) tarihine rastlayan Perembe gn, Osmanl Devletinin Kurulusunu temsil eden canl bir gsteri yapld. Millete ve genlere, Trk Tarihinin bir safhas gsterildi. Osman Gazi'yi temsil eden Bursal Hseyin Efendi (= dad Trke retmeni ve Abdi Paa camii hatibi) gzel hitabeleriyle tarihimizi yaatt. Bu srada, uzun zamandanberi dad Mektebi mdrl yapan Salih Efendi Bilecik Maarif mdrlne atanarak gitti. Yerine Mehmet Cellettin Efendi mdr geldi. Maarif Mdr Osman bey'de Sivas'a terfian gnderildi. Yerine 8.Tem.l337 (1921) de Afyon Karahisar'da akta kalan Giritli Ali Haydar Bey (= Beyaz Zambaklar Memleketinde. Kitabm eviren) geldi.
(32) Bu kitaplarn okuldan nereye gittii ve ne olduu bizce malm deil. Halil Hamid Paa kitaplnda olabilir. Bunlar iinde, 400 sene evvel yazlm talik yazl bir Hafz Divan, Napolyon zamannda Fransa bykelilii yapm Vahit Efendinin (Isparta mutasarrfl zamannda yazdrp) hediye ettii tek nsha bir seyahatname, yazarn babasnn yazd tezhipli bir Kur'n- Kerm (1277'de yazlm), Marifetnamenin Roma basks, Ahteriyi Kebr (= Byk Kamus) gibi deerli eserler vardr. S.S.

Kendisinden nceki mdr Osman beyin yasaklad Kur'an Okulu'n yeniden atrd. Salk Mdrnden, erikinlerde hafzln, zihin yorucu birey olmadna dair bir de rapor almt. dier din limleri tarafndan her gn, yeni yaplan inili (= Abdi Paa) cami'de, Ordumuzun zafere ulamasna Tanrnn yardmc olmas amacyla leden evvel, aksamdan sonra Yedier Hatmi erif ve Yetmier Bin salavat vesaire cemaatle okunuyordu.
HALKA VERR TALKINI?.. Mft akir, Hoca erif, ve Hadimi Hac Mehmet efendiler ve

O gnlerde, bu hususlar iin Ankara'dan, bu havali halkn bir kat daha tevik ve irad etmek maksadyla air Mehmet Emin (= Yur dakul) ve Konya Eski Valisi Samih Rifat Beyler 3.Austos.l337 (1921) tarihinde Isparta'ya geldiler. (Resim 23).

(Resim : 23) Halk irad etmek zere Isparta'ya gelen air Mehmet Emin ( = Yurdakul) ve eski valilerden Samih Rifat Beyler,: Emin beyin solunda Ttnzzade Mehmet Ali bey. Ayaktakilerden soldan ikinci Eczac Hsn Seren. Dierleri subay ve memurlar. (Foto. Hsn Seren. 1921)

Geldiklerinin ertesi gn Kavakl camide (= Abdi Paa camii) btn halk, Askerleri ve memurlar davet ederek, ikindi namazndan sonra, mihraptan uzun hitabelerde bulundular. Emin Bey, Hissiyat vataniyyeyi tahrik edecek Manzum Szleri pek vkfane ve airane irad ettiyse de, hazr bulunan byk cemaat

(= Topluluk) kendilerini namazdan evvel bekledikleri halde, bu zatlar, namaza gelmeyip, Namazdan sonra vrud ettikleri (= geldikleri) cihetle, Samih Rifat Beyin hitabesinde, srf ayetler ve hadislere dayanan slmn Farzlarndan sz edilerek uradmz felketlerin kffesi (= hepsi) dinin emirlerine ve yasaklarna uymamaktan ileri geldii ok zamandanberi bunlara uymadmz, yasaklanan eyleri yaptmz syliyerek Meclisten retin ve Kumarn iddetle yasaklanmas hakknda bir kanun karldn ve bu kanunun iddetle uygulanacan anlatmas zerine, cemaatten bazlar Bu szlere diyecek yok ama, dinin emirlerini evvela sizler yerine getirmiyorsunuz, yasakladklarn da korkmadan yapyorsunuz. Halk camiye siz davet ettiniz, kendiniz niin namaza gelmediniz? Sizin bu dedikleriniz Bakara Sresinin 43. Ayetinde Allann Hayr ilemeyi halka ( = nas'a) emredip Nefsinizi unuturmusunuz?, SAFF sresinin 2. ve 3. ayetlerinde: Ey mminler, ilemiyeceiniz eyi niin sylersiniz, sizin bu szleriniz Allah indinde, ilh gazap ve hma sebeb oldu. manalarnn ayni oluyor, hi sylemeseniz daha iyi olur. diye hayflandlar. (Not: nk, ilerin en faziletlisi olan Cihad'm Fazileti bile namazdan sonradr. Savata bile namaz terke cevaz verilmemitir. Yazarn notu.) Ad geen zatlar ertesi gn Burdur ve Antalya'ya gitmek zere Isparta'dan ayrldlar. (Halk nelere dikkat ediyor. Yazarn Fazl Ahmet'in iirinden rnek vermesi de bunu doruluyor, S.S.)
MUTASARRIF FAK BEY ZAMANI (13.Mayis.1337 (1921) 2.Ekim.l337 (1921)

Mutasarrf Faik Bey Isparta'ya geliinin ertesinde, evvelce verilmi emir gereince, Isparta Rumlar'nn 16 yandan yukar, 65 yandan aa yalarda olan ve askerlik hizmetlerinde alabilecek olanlarnn tamam Konya'ya Tehcir (= Srgn) edilmi ve Isparta Rumlarnn evlerinde sadece ocuklarla ok yal ihtiyarlar, hasta ve sakatlar kalmt. Rumlarn giderken sattklar eyalarn hemen hepsini mslmanlar, deerinden daha yksek fiyatlarla, satn almlard. Bu suretle eski dostluklarna vefa gsteren mslmanlara, Rumlar, mteekkir ve minnetdar kalmlardr. Baz Rumlar da eyalarm Mslman dostlarna brakarak gitmilerdir. Bunlar hl gittikleri yerlerden, Isparta'daki mslman dostlaryla mektuplamakta para vesair ihtiyalan yine mslman dostlar tarafndan salanmaktadr. Mutasarrf Faik Bey, mutasarrf Dr. Refet Bey zamannda srgnden kap gelen ve rvet vererek evlerde saklanan Rum-

lar, tekrar yakalatarak Konya'ya srm ve halkn gvenini salamt. (Halk, Yunan gelirse, bunlarla ibirlii yapacandan korkuyordu. Aydn ve Nazilli'de emsali grlmt). ehir iin yapt ilk i, Mimar Sinan yaps Firdevs Bey Camii'nin onarmna balamak oldu. Evkaf idaresiyle ibirlii ederek alan Hayrlar babas Kakn zade Hac Ahmet, Evkaf memuru Edirneli Hseyin Salih ve Mft akir efendilerin himmetleriyle, Evkaftan alman ve halktan toplanan paralarla camiin harap ksmlar onarld. Kurunlan deitirildi. i yeniden svanarak, ibadete hazr hale getirildi. Keza Ulucami iin de Bde'ye 2000 Lira denek konuldu. Bdenin Ankara'ca kabul zerine hazrlklara baland. (Resim 24-25).

(Resim : 24) Mimar Sinan camisi onarmdan sonra tekrar ibadete ald. (Foto. S. Seren)

(Resim : 25) Ulucamii; drdnc kez yeniden yaplarak, ad ebediletirilmitir. Soldaki mermer eme, eskiden cami karsnda bulunan adrvan yklarak, yerine yaplmtr

ISPARTA'DA MATBAA KURMAK VE GAZETE IKARMAK GRMLER

Mutasarrf Faik Bey, uzun sredenberi Isparta'da yaynlanmasn arzu ettiimiz fakat mstakil liva olmadmzdan izin verilmeyen Isparta Gazetesi iin bir Matbaa kurulmas ve yeteri kadar Hurufat ( = Kurun Harfler) ve malzeme getirtilmesi iin, giriimlerde bulundu. Zira birok Mstakil livalarda, hatta ilelerde bile Matbaa bulunmakta ve birer - ikier gazete yaymlanmakta idi. Uzun sre Mstakil kalm olan Hamideli kt'asnn Liva merkezinde (= Isparta'da) bir gazete olmamasn memleketi adeta dilsiz ve gzsz yaatmak kabilinden bir Eksiklik olarak gryorduk. Bu eksiklii gidermek iin Bdeye 2000 Lira denek konuldu. Mutasarrf diyordu ki: Bir memlekette olup biten herey ancak o memleketin basnyla herkesin malmu olur. Memleket idaresinin en iyi ekilde yaplabilmesi, dncelerin yaylmas ve kamu'nun murakabesi (= kontrol) sayesinde, mmkn olur. Bunda asla ek ve phe yoktur. Mesel, imdi birtakm Vatan ve Mill teebbsler iinde bulunuyoruz ki, gemiteki rnekleri, imdiki hali ve gelecekteki ihtiyalar kimsece bilinmediinden, halkn (kimisi nal'na, kimisi Mh'na vurur.) (Kimi gz, dorusunu, kimisi de aksini grr.) fetvasnca, memleket sakinlerinin avam ve esnaf ksm ( = Halk'), devlet idarecilerinin dnce ve maksatlarn bilmediklerinden eitli yorumlarda ve pheler iinde bulunurlar. Hkmet erkn'da halkn ne dndn bilmediklerinden, deiik yorumlarda bulunabilirler. Vak'a, Bir Asr evvel (= Yzyl nce) gazete filan yokken, imdiki ayrlk - gayrlk ve yanl anlaylar yoktu. Fakat, halkta yneticilere kar safa bir gven vard. Yneticiler de, halkn gelenek ve greneklerine aykr davranlarda pek bulunmazlard. O zamanlar, okur yazar'da pek azd. Halbuki, imdilerde, okur yazar oald. Sancak dahilindekilerin 2/3 si okur - yazar oldu. Herkes, sadece kendi sancaklarnda deil, komu iller ve ilelerdeki olaylar ve memleketin siyasal ve ekonomik ahvalini bilmek, renmek ve kontrol etmek istiyor. Bu hal yalnz Hamideli kt'asnda deil, btn Anadolu halknn, islmln kndanberi izledikleri bir yol, bir gelenektir. Bu halk, eskidenberi, yneticilerin ne yaptklarm, neler yapmak istediklerinin, ha-

reketlerinden istidlal etmeye (= kartmaya, anlamaya) alrd. te bu nedenlerledir ki, Isparta'da bir gazetenin karlmasna iddetle ihtiya vardr. Bakalm bu istek Mutasarrf Faik Bey zamannda m, yoksa ondan sonra gelecekler zamannda m gerekleecek?.. Zira, Hakk Behi zamannda temeli atlan Hastane 7 - 8 senedir hl bitirilemedi. Mutasarrf Cemal Beyin balatt Elektrik ii ileri gtrlemedi. Halbuki, depremde yklan eski hastane, Mutasarrf Hsn Bey zamannda 2 ylda yaplm ve almt. O zaman yaplan isler Yokluk iinde varlk.. demekti. Onlar yine bu halk, bu eraf, bu hayr sahipleri vcuda getirmilerdi. imdiki Yokluk ise Varlk iinde yokluk.. demek oluyor. Bu da mutlaka idare bandakilerin tutumundan ileri gelmektedir. Bin ii, bir ba!. atasz bunun ak delilidir. Her memlekette, hereyi ortama gre yapacak Gayretli insanlar vardr. Ancak gidilecek yolu iyi bilir, doru ve gayretli yrr, Yol gstericiler bulunmaldr. Bu gerek dnden bu gne bir ok olaylarla anlalm bir keyfiyettir. Salk Mdr Ali Fahrettin Bey'in Afyonkarahisar'na atanma syla yerine Antalya Salk Mdr Besim Zht Bey geldi. Bu da hereyden nce Sulann slah ve Hastanenin ikmali ilerine giriti. Mutasarrf Faik bey de bu islerde kendisine yardmc oluyordu. Ancak, Mutasarrf, daha nce, yar kalm Jandarma Komutanl ve Erat Koularnn bitirilmesine gayret sarf ediyordu. Jandarma Komutanlnn bu yeni binaya naklinden sonra Hastaneyi ve dier nemli ileri takip ettiriyordu. Bu srada, Dr. Refet Bey zamanndanberi mnakaa konusu olan birtakm konular, rnein Demirci efenin Koyun vesair Hayvanat Msaderesi (= Zoralm) ilerinin tahkikatnda, Gerekleri ortaya karmaya her nedense gc yetmeyen mutasarrfn tutumu Ankara'da Byk Millet Meclisince Dikkat ekici bulunduundan, Reat Bey adnda bir zat gnderilerek, neticede Faik Bey'in iine son verilmi 2.Ekim. 1337 (1921) tarihinde, Isparta'dan ayrlm yerine Ktahya Mutasarrf ve eski zmit Mebusu Ahmet Mfid Bey atanarak, gelip iine balamt.
MUTASARRIF FAK BEY DRT AYDA NEDEN TEN AYIRDILAR?..

Mutasarrf Faik Bey, her ne kadar kaza kaymakamlndan ilk defa Sancak Mutasarrflna tayin edilmise de, olduka muktedir, i-

ret ve rvetten uzak, dinine - diyanetine sadk, lml ve grevine dkn bir Devlet Adam idi. Memuriyetinin drdnc aynda, anszn, ayrlmasnn sebebini kendisi dahi anlyamamt. in i yzn bilenlerin anlattklarna gre : Hakk Behi'in bana en karclar bunun da bana m, iret ve rvete altrmak istemilerken buna muvaffak olamaynca, sureti haktan grnerek, henz halk ve halkn eilimlerini tanma frsat bulamyan, mutasarrfn, gya baarsna yardm etmek zemininden hareketle, devlet idaresinin iplerini ele geirmeye muvaffak olmular, o srada Belediye Meclisi Seimleri gelmi olduundan, mutasarrfn Halklk Hkmeti (= Demokrasi) meslekine ( = taraftarlna) uygun harekette bulunmu olmak zere, yeni yeliklere Tccar ve Esnaftan baz heveslileri ve yeni yetienleri setirmeye ve bu arada eskiden birka defa hkmet kuvvetiyle Belediye riyasetine girmi ve karlm olan Mevlevi Ali Dede'yi dahi, listelerine alp, bir ksm oy sahiplerini kstrp, oylarn kullanmaktan vaz geirmek suretiyle seilerek Belediye Meclisine girmi ve ounluu salamlard. Bu ounluk, Reislikte bulunan Bodur zade Hac Hasan Efendi'nin ihtiyar ve i gremez oduunu ileri srerek deitirilmesini ve Ali Dedenin Bakanln temin etmiti. Ayrca Demirci Efe'nin Antalya'dan srp getirdii Yrk hayvanlar konusunda mutasarrfn yanl ilemler yapt, soruturma konusu yaplm, sulu sanlanlar koruduu gerekesiyle iten uzaklatrlmas yoluna gidilmitir. Keza, bir takm karclar, askeri erknla, mutasarrfn arasn am, iki idare arasnda ztlamalara neden olmulardr. Bu arada, yeni seilen Belediye'nin almad, halk yararna olan esnaf kontrollerini yapmad, birok ehir ilerinin ihmal edildiini, mutasarrfn bunlara da gz yumduunu syliyenler oluyordu. Vaktaki, 9.Ekim.l337 (1921) pazar gecesi, arnn Semerci Olu Arastasnda bir kundurac dkknndan ate kt.. Devriye kollan, subaylar ve erler tarafndan, birka kova su, bir iki kanca ve balta olsa hemen sndrlebilecek bu yangn sndrmek iin halk ve memurlar, yangn yerine yz metre uzaklkta bulunan Belediye Dairesine, bunlar almak iin kotuklarnda, Belediyede ne bir nbeti, ne de lzumlu yangn sndrme aralar'n bulamaynca, mdahale edememiler, ve yangn byyerek btn ary sarm eski yani 160 kadar dkkn yanm, alevlerin Hkmet Konam tehdit ettiini gren, Asker, Jandar-

ma ve Halkn yardmlaryla, Hkmet Kona korunarak, birok deerli evrak, eya ve parann yanmas nlenmitir. Bu olay karsnda Galeyana gelen halk ve Subaylarn mdahalesiyle Belediye Bakanna ten el ektirilmi ve Bakanla yelerden Eblhayr Kakn zade Hac Ahmet efendi vekil olarak tayin edilmitir. Bylece Mutasarrfla birlikte Belediye Bakan da gitmitir.
MLHAZA' MUHARRR (= YAZARIN DNCES)

Herhangi bir memur ve vatanda hakknda kt dnmek, fikir ve meslekim dahilinde olmad halde, yukarda yazdm sylenenleri, halktan duyarak yazm, Halklk yapacam diye, halka zarar verecek eylerin yaplmasna frsat verenlerin, lsz hareketlerine engel olmak iindir. Montesguieu Her millet lyk olduu hkmetle idare olunur. diyor. Bu sz bu gibiler iin verilecek en iyi cevaptr. nk seme hakk yannda, seilenleri kontrol etme hakk da vardr. Bunu iyi kullanmazsak, sonunda bu eit dedikodularn hi bir yarar olmaz. Halife Hazreti mer birgn camide halka hitap ederken Eer yanl bir i yaptmsa beni uyarnz. dediinde, ashaptan birisi, harmanisi altndaki klca yaparak Eer zerre kadar eriat ve adalet hilfna gittiini grseydik, bununla seni, Hak ve Adalet dairesine sokardk. demitir. Seerken, kendi karmz dnerek veya (adam sende!.) diyerek hareket edersek, sonucuna katlanmak zorundayz. Ali Dedeyi ve yeni seilenleri ikaz etmemiz veya -seerken dnmemiz gerekirdi. Ali Dedenin Babas zamannda Mevlevi Derghnda her cuma ibadet ve ayin yaplrd. Babas Mehmet Dedenin lmnden sonra, olunun bu posta oturmasn ve dergh yaatmasn arzu ederdik. Bu yolda, Konya Mevlevi eyhi Halim elebi hazretlerine, bizzat ben rica ve tavassutta bulundum. Fakat, bir intibah gremedim. Ali Dedeyi, Belediye azalma tevik edenlerden birisi de bendim. naallah, bu olaydan sonra Mevlevi postuna dner de dnya ve ahret ukubatndan kurtulur.) (ntiha = Son)

MUTASARRIF AHMET MFD BEY ZAMANI (1921-1923)

Belediye Bakanlna Vekil olarak getirilen Hac Ahmet Efendi grevi ald gn krk, dkk, herbiri bir tarafa atlm tfaiye malzemesi'ni keden, bucaktan toplayp tamir ve noksanlarn ikmal ettik ten sonra, arnn mnasip yerlerine, kullanlmaya hazr ekilde, yer letirdi. Elektrik yapld zaman kaldrlan, elektrik verilemedii iin karanlkta kalan sokaklara, eski gaz lmbalarndan yeteri kadar koydurtarak, yeniden sokaklar aydnlatmaya alt. Biribirlerini engelsiz grebilecek ekilde aslan fenerler sayesinde, arda gece gezenleri, hrszlar bekilerin izlemelerini kolaylatrd. Eski Mutasarrf Faik Bey zamannda, ark Karaaata, halkn ye* gne ime ve kullanma suyu olan Yahya elebi emeleri, kaza belediye bakan ve Sancak Meclisi Unum'si toplantsndan dnte - onarlarak, halkn susuzluktan kurtarld haber alnd. Ad geen zat ( = atrzade) doma - byme Karaaal, hayrsever ve namuskr bir ailenin evlad olmas nedeniyle, bu hayrl baarsndan dolay takdirle karland. Belediye Bakanlar iinde byleler! de varm (!) diyerek rnek gsterildi.
ISPARTA'DA BR DMAN UAI GRLD.. VE EHR BOMBALADI

18.Ekim.1337 (1921) sah gn, Burdur cihetinden gelen bir Dman ua, Isparta'ya 15 - 20 bomba atmsa da, bombalar mezarlk lara ve bo yerlere dtnden nfus ve binaca bir kayp olmad. Bu ay iinde Isparta Muhasebecisi Ali Rt Bey Aydn Sancana atanarak gitmi, Mula (= Mentee) sanca muhasebecisi Mustafa Bey Isparta muhasebeciliine atanarak gelmitir. Yine bu ay iinde, Isparta'da Mnferid Hkimlik ve Burdur'la mlhak kazalara kar bir de stinaf Mahkemesi kurulmu ve Adliyeciler arasnda geni lde atamalar yaplmtr. (Not: Bunlarn ayr ayr adlar yazlmsa da biz aktarmadk. S.S.)
AL HSAN PAA ISPARTA'DAN GET

Eyll sonlarnda, ngiliz Esaretinden kurtularak Kuadas yoluyla Ankara'ya gitmek zere Kulen stasyonuna gelecei haber aln-

mas zerine, kendisini Isparta'ya davet etmek iin zel bir karlama hey'eti gnderilmise de, kendileri Ekim ay banda Ankara'da bulunmak ve Anadolumuza haksz yere saldran ve yakp ykan Yunanllar z vatanmzdan kardktan sonra sancaklar ziyaret etmek niyetinde olduunu, makam itizar da (= zr diliyerek) serd ettikten (= syledikten) sonra, yollarna devamla, trenle Eridir'e gemi, Eridir'ce gereken karlamann yapld anlalmtr (33).
AL HSAN PAANIN VRL MINTAKASI KOMUTANLIINA TAYNYLE ISPARTA'DA KIZILAY HASTANELERNN KURULMASI VE AILMASI

Ali hsan Paann, Aydn ve Uak cephelerine komutan ve memur edilmesi zerine, Dinar, ivril mntakas 5. Frka (= Tmen) Karargh yaplm ve Tedafi ve Taarruz Musademattan (= Savunma ve Saldr arpmalarndan) bir takm yaral ve hasta dm olanlar iin Isparta'da 2000 yataklk bir Hastane kurulmas kararlatrlm olmasyla, Hkmete, ehir hanelerinin depremden yklmayan ay boyundaki mevcut evlerden ekserisi (= ou) Hastahane ittihaz olunmu (= yaplm) ve bu sebeblerden dolay, evvelce ieri taraflara sevkolunan 16 yandan aa ve 65 yandan yukar olan, Isparta hristiyanlarnn geride kalanlarndan, harbe darbe yarayabilecek yapdakilerin dahi sevkedilmelerine lzum hasl olduundan dolay bunlar da kafile kafile sevkolunduundan, Isparta'da kalan Rum kadnlarla 10 -12 yalarndaki ocuklar ve amelmanda (= i gremez) ihtiyarlar, mnasip hanelerde birletirilip, hanelerin birer ksmna yeni gelen mera ve zabtan askeriye ve shhiye (= komutan, ve subaylarn) aileleri yerletirilmi ve Akehir Mntakasnda bulunan Hilli Ahmer (= Kzlay) Hey'eti'nin bir ksm da, Isparta'ya gelip, 500 yataklk bir hastane yeri de bunlar tarafndan talep edilmiti. (= stenmiti). Buna imkn g olunca, zorunlu olarak, Hkmet Kona ve Askerlik Dairesi ve civarndaki msait mslman evleri de boalttrlarak, Hkmetin Mlkiye, Maliye ve Zabta ksmlar, hristiyan mahallesinde, yeniden boaltlan evlere, Adliye ksm da, Ziraat Bankas ve Evkaf idaresi memurlarnn igal edegeldikleri Yeni Belediye Dairesi'ne nakledilerek, bunlarn igal ettikleri yerler de Kzlay'a verildi. (Resim: 26).
(33) Ali hsan Paa, 12.ubat.l919'da Nusaybin'den hareket edip, 2.Mart'ta stanbul'a gelmi ve trenden inerken tutuklanmtr. ...Bir yl sonra, Anadoluya geemiyerek 1920'de ngilizler tarafndan yakalanarak Malta'ya srlmtr. (Sabahattin Selek, Anadolu htilli, Cilt I, S. 146).

(Resim: 26) Kzlay Hastanesi yaplan Hkmet Kona (1921]

(Foto. Hsn Seren)

TEKLF HARBYE HEM DN HEM DE MLL BR BORTUR.. KALDIRILAMAZ!

Bu hastaneler ve Ordu erat ihtiyalar iin % 20 den enok % 40'a kadar btn ticaret mallarndan, kunduraclardan, hertrl hay van ve nakliye aralarndan, yiyecek ve ieceklerden alna gelen Mill Teklifi Harbiye (= Harp vergisi) nin yazlp toplanmasnda Eitlik ve dzen'e pek de uyulmadna, geliinin ertesinde vakf olan Yeni Mutasarrf Ahmet Mfid Bey, Tccar, Esnaf ve Eraftan ptida ve Tli Komisyonlar kurarak, bizzat kendileri de Nazaret edip, bu muamelei mecburiye (= Zorunlu i) yoluna girdi. Bunlar iin Isparta'da alan byk depoya memurlar atanm, korunmas iin zel yerler hazrlanmt. Bu nedenle, Antalya ve Burdur'dan toplanan eya ve erzak'ta bu depolara gelmeye balad. Hristiyanlarn, memlekette kalan ihtiyar ve amelmanda'lar, ie ri taraflara sevk olunanlar iin ... Biz esasen Anadolu Topra stnde Trk yaratlm ve asrlardanberi, rkdalarmzla (!..) kardee yaa yp, ('yaammzda hibir ayrlk - gayrlk iine dmemi olduumuz halde, Yunanistann emellerine alet olan ve hizmet eden birtakm Yunan rk mensuplarnn ve stanbul Patrikhanesinin efkr siyasetperestanesine (= siyasal dncelerine) ortak ve bal saylmamz, eriat ve Adalete uygun deildir. diyorlard.

Ancak, Teklifi Harbiyenin devamndan ve uzamasndan, Hristiyanlarla, birtakm karclar ve kt grller ikyet ve dedikodu ediyorlard. ikyetilerin bata gelenleri yerli Rumlard. Rumlar, gemi zamandakiler yle dursun, son zamanlarda, bilhassa harbin balayp gelimesiyle, dman igaline maruz kalan yerlerde, igalci ve mtecavizlerle ibirlii ederek, silhsz, savunmasz olan namuslu Mslman ihtiyar ve kadnlarna tecavze yeltendiklerini, her trl zlm ve fecayi'i icraya nayak olduklarn unutuyorlard. Btn Avrupa milletlerinin de bildikleri, grdkleri, tasdik ve itiraf ettikleri bu mezalim karsnda, Mukabele Bilmisil (= Aynile mukabele) art olduu halde, dinimizce (== er'an) zarara kar zarar vermek yasakland cihetle halk bir giriimde bulunmamakta ise de, sabrn da bir hududu olaca tabiidir. Teklifi Harbiye'den yaknan karclara gelince akl sahibi herkes bilir ki, memleketin geleceini gvence altna alabilmek iin gerektiinde en iddetli tedbirleri dahi almak, arttr. Yenieriler ve Celli ekyalar, Sultan IV. Murat ve Deli brahim zamanlarndaki feci olaylara bakldnda, bugnk muamelenin ne kadar ehven ve insancl olduu anlalr. Bunda, Hkmeti ve mevcut idareyi sulamak ve hatal bulmak ne er'an (= dince), ne de aklca cevaz verilecek hallerden deildir. Eer, er'i erif ahkm'na riayet edemeyipte hristiyanlara Mukabele Bilmisil (= aynile karlk verme) yaplmak istenseydi, memleketteki Rumlarn ve Ermenilerin tmnn srlmesi gerekirdi. Halbuki, erkekleri, memleket iinde, baka yerlere gnderilenlerin kadnlar, ocuklar, ihtiyar ve hastalan, rzlarndan, mallarndan, canlarndan emin olarak Trk vatandalar arasnda yayorlar, hi bir satama ve taaruz grmyorlar ve grmiyeceklerdir. Ancak, her zaman ve her yerde olduu gibi, gveni ktye kullananlar, arkadan kuyu kazanlar elbette ceza greceklerdir. Bu da Ankara'da bulunan Yeni Meclisimizce daima dikkat ve itina ile gz nnde tutulmaktadr. u halde, mes'ele dnp dolap bizim Ahlk, Terbiye ve Harekt Ciddiye (= ciddi davranlar) mizde toplanyor. Hkmetimiz, Hkmeti Milliye (= Milli Hkmet), Hakimiyetimiz (= Egemenliimiz) Hakimiyeti Milliye ve slmiye'dir diyoruz da, vatan ve din dmanlarmz karsnda, Milli Hkmetimize, birlik ve beraberlik iinde, btn gcmzle, malen, bedenen yardmc olmamz Dince farz klnm olmasna ramen, baz beyinsizlerimiz kaamak yollarn ve Teklifi Harbiye iin birey vermeme arelerini aramaya kalkyorlar.

Yce slm dinin muktezas (== gerei), ahkm (= hkmleri) byle midir? Elbette deil... yle ise hereyden nce kendimiz doru yola girmeliyiz. Allah'n izniyle, hepimiz, hi deilse Trk ve Mslman olan ekseriyetimiz (= ounluumuz) bu yola girdiimizde, btn aclar unutur, hi bir eyden ikyeti olmayz. Nitekim, Ali hsan Paa'nn gelip de iin bana gemesiyle, Milli Ordu'muzun hertrl ihtiyacn salamak hususunda, her memurun ve vatandamzn cansiperane ve vatanseverlikle almasnn madd ve manev eserleri her gn ve herkes tarafndan grlmektedir.
GARP CEPHES KOMUTANI SMET PAANIN HAZIRLIKLARI NCELEME GEZS

Ordunun Sakarya Komutam smet Paa'nn 25. Kasm. 1337 (1921) tarihinde Eridir yoluyla gelerek, V. Frka (= Tmen) cephelerini ve alnan tertibat grmek ve tahkim ettirmek zere, Dinar kazasna geecei haber alnarak Kulen istasyonuna yine bir karlama hey'eti gnderilmiti. smet Paa da Ali hsan Paann serd ettii mazeretin aynini serd edip ( = ne srp) Isparta'ya ziyaretini, Zaferden sonra'ya ertelemi ve memleket halkna selm ve sevgilerini yollamtr.
LVA MECLSNN KNC YIL TOPLANTISI VE ISPARTA'DA BR MATBAA KURULMASINA KARAR VERLMES VE DER OLAYLAR

1.Arahk.1337 (1921) tarihinde Perembe gn Sancak Genel Meclisi, ikinci yl toplantsn yeni mutasarrf Ahmet Mfid Bey ba kanlnda yapt. Btn Ulema ve Eraf ve Esnaf davet edilmiti. Muta sarrf yapt konumada, geen yldan bu yla devreden ilerle, bu yl yaplacak isler hakknda geni izahat verdi. Szleri arasnda Isparta' da bir matbaa kurularak, memleket adna Resmi bir Gazete karlma s lzumundan sz edilmedii iin, Memleket namna, bu konu tara fmdan arz ve teklif olunduunda, memnunen kabul ve Taahht buyur mulardr. Genel Meclis'in Yalva yesi Edhem Efendi, kendi ilesinde, de vaml olarak Maarif Memurluunda bulunduundan, yelikten karla rak, yerine, mahallince Yusuf Efendi adnda bir zat seilerek gnderil mi ve toplantlara bu zat katlmtr.

(Resim : 27) 3 Ekim 1921 tarihinde Isparta Mutasarrflna atanarak gelen eski zmit Mebusu Ahmet Mfid Bey, drst, alkan, Memleketsever, gerek bir idare adam idi. Kurtulu savann kritik gnlerinde, canla bala ordumuzun baars iin alm, sava hatlarndaki ordumuza hertrl erzak ve malzemenin gnderilmesinde byk gayret ve hizmet gstermiti. Zamannda, Isparta, hasta ve yarallara kucak aan Kzlay ve ordu hastanelerini sinesinde barndrm Isparta halk da her trl fedakrl yapmaktan geri kalmamtr. Drst, namuslu, yurtsever idareciler emrinde, halkn gayret ve hamiyeti btn zorluklan yenmeye kfi gelmitir. (S.S.)

SLMKY MUHTARLIK OLDU

Aros (== Atabey) nahiyesinin, ky eklinde idare edilmekte olan slm Mahalles'nin, bykl nedeniyle idaresi bir htiyar Hey'eti tarafndan, kyn Mderrisleri ve Aalar gzetimi altnda yrtlrken, Atadan ataya kyn eraf ve hanedanndan bulunan Hac Abdil Aa Zadelerden Mderris Mustafa ve biraderi Ahmet efendilerin, evvelce birbiri ardndan ve dier Mderris Yahya Zade Ahmet Efendi'nin evvelki sene lmeleri zerine, geride kalan zzet Aa'nn dahi geen sene Isparta'da lmesiyle, kyn camileri ve mescitleri imamlar, biribirlerini kmsemeye baladklarndan, bu mesele ky halkn birbirine drm, konu geen seneki Genel Meclis'te tartlm, her cami ve mescit civar bir Hey'et ve mam idaresinde bulunmak zere slm ky mahalleye ayrlm, Byk cami civarna Rstem Paa, Yeni cami blgesine Hzrbey ve nc blgeye de Yunus Paa adlar verilerek 1337 ylndan itibaren ayr ayr Hey'eti htiyariye mhrleri kazdrlarak, her mahalle kendi mam ve Muhtar ve htiyar Hey'eti eliyle ynetilmeye balanmtr.

 slmky'nn nllerinden zzet Aa, Birinci Ciltte hayat ya zlan Hac Abdil Aann nc olu olup, Isparta'dan evlenmi ve Ispa rta'da ev yaptrarak nakli hane etmi; aralk aralk Meclisi dare ve Bidayet Mahkemesi yeliklerinde bulunarak, ok zaman kyde bulunamadndan, aabeyinin oullar kyde eski, hanedanlklarn srdryorlarsa da onlar da Harbi Umum ve Mill Ordu muharebelerinde ehit dtkleri cihetle, yalnz bir iki ocuk kalm, misafirhaneleri kapanmt, Yahya Zade Mderris Ahmet Efendinin dahi, halef olabilecek (= yerini tutacak) yetimi olu ve torunu kalmam olduundan, bunun medresesi de metruk ve muattal kalmtr. zzet Aa misafirperverlikte, Ahmet Efendi de Nesri ulm ve Salh ve Takva'ca vukufu kfi ve saffet erbabndan idi. (= Temiz yrekli, iyi din bilgisi olan, itibarl, bir zat idi.) (Allah'n rahmeti hepsinin zerine olsun..)
TARIM SEFERBERL : AMMA NE LE, KM LE?..

Srp giden savalarn, gerek ifti, gerek tohum, gerekse hay van bakmndan ortaya kard Noksanlklar ikmal etmek, (= eksik leri tamamlamak) zere, evvelce kartlan Tarm Mkellefiyeti Kanunu'nun uygulanmasna dair Ynetmelik (= Nizamname) Byk Millet Meclisi Hkmetince kartlm, buna gre, Bir ift hayvan olan ift inin, yazlk ve klk olmak zere en az 40 Dnm ekim yapmas zorunlu klnmt. Ancak, kylerde bunu yapacak nsan, Tohum ve Hayvan, gemi yllara nazaran ok eksik olduu cihetle, Ekim ayna kadar ekilmesi mutad olan lk gzlk ekilemediinden dolay Meclisi Umum'de, gelecek senenin ihtiyac umumisi (= tm gereksinmeleri) dikkate alnarak, Nzamname'nin tyin ettii Baz kolaylklarn ve Mua fiyetlerin geniletilmesi'ni mzakere ve takibe (= konuarak izlemeye) mecbur olmulardr ki, Allah korusun, ilkbahar'da ekilecek yazlklar ekilemezse, gelecek yl zorluk ve skntlarn kmas tabii grlyor. naallah, yakn zamanda Amali Milliyeye (= Mill Emellere) uygun, kat' bir Sulh (= Bar) takarrr eder de, btn dnyann, yekdierine da yal ve bal refah ve beslenme sorunlar da yoluna girer.
BARI'A DORU UMUTLU ADIMLAR : TRK - FRANSIZ ANLAMASI VE TLF DEVLETLER ARASINDA BAGSTEREN ZLMELER

Yeni bir Bar ihtiyacn, mttefiklerinden nce gren Fransa, Milletin kabul etmedii Sevr Muahedesi'nin kendilerine ayrd Kilikya Smrgesi Hakk'ndan vaz geerek ve Trkiye Byk Millet Meclisi'ni

tanyarak, bir Andlama yapmay ve Adana'y boaltmay kabul etmi, talya'da ayni yolu izliyerek Antalya'dan daha evvel ekilmi bulunduundan, tilf Devletleri iinde sadece ngiltere kalmaktadr. Alnan haberlere gre, onun da mttefiklerinden ayr olamayacan ve Mttefiklerinin ayr ayr andlama yapmalarnn esas ittifaklarn bozmad grnde olduu renilmitir. Londra'da bulunan Yunan Babakan Gonaris'le, Dileri Bakan Baltacis'in, Lloyd George ve Lord Curzon'la yaptklar konumalarda, ngiliz Devlet adamlarnn, hereyden nce zmir ve Anadolu gali'ni terk ederek, Anadoluyu tamamiyle tahliye ettikten sonra Esasl bir bar'a karar verilebileceini ne srdkleri anlalmaktadr. Yeniim gazetesinin 8.Aralk.l337 (1921) tarihli saysnda, Lord Curzon'un, mttefiklerine kar, Trklerle Yunanllar arasndaki Gvensizlik giderildii takdirde, yakn douda her ikisi iin de yeteri kadar yer bulunduuna bunlar ikna etmek mmkndr. dedii yazlmaktadr. Buna gre, ngiltere'nin Yunanllarn haksz isteklerini desteklemekten bsbtn vaz getikleri ve dier mttefikleriyle birlikte hak ve hakikat yolunu izlemeyi pek dnmedii anlalyor. Anadolu ve Rumeli Mdafai Milliyesinin Misk' Mill si ise Harbi Umum Mtarekesinin esas olan Wilson Prensipleri vehile Mill emellere uygun bir Merut (= demokratik) idarenin getirilmesini saUyacak ebedi bir Bar ve Mill varln dokunulmazln ve ilerlemeyi temin edemiyecek herhangi bir antlamann, slm lemini ve Osmanl'y tatmin edemiyecei, bunlarn stikll'ini ipotek altna alacak kayt ve artlarn, Anadolu ve Rumeli'deki Mslman - Trkleri ikna edemiyecei, ilerde Meden gelimeleri hakkiye takibe (= izlemeye) meydan vermiyeceini dnenler, ilerisi iin endieli idiler. Btn bu konularn, 28.Ocak.1337 (1921) tarihinde Paris'te toplanacak Konferans'ta zmleneceini gazeteler yazmakta idiler.
**

30.Arahk.1337 (1921) tarihine rastlayan Cuma gn, geen yllarda yaplanlara kyasla daha parlak bir stikll'i Osman (= Osmanl'nn bamsz devlet kuruu) Trenleri yapld. Bu trene btn retmenler ve renciler, Ordu subay ve erleri, Kzlay temsilcileri katld. Binlerce Isparta halk Kadn - Erkek, sylenen nutuklar dinledi. Marlara ve Trklere katldlar.

STANBUL, ANADOLU HALKINA YEN BR TUZAK KURUYORDU

Bu gnlerde, Sevr Muahedesi'ni kabul etmiyen Anadolu halk, birde Sadrazam Ferit Paa'nn ngilizler'le akdettii (= yapt) bir Gizli Anlamann Yenign Gazetesi'nde yaynlandnn duyulmas ve grlmesi, stanbul Hkmeti'nin ne derecelere kadar Umutsuzlua ve zavallla dt'n ortaya koyuyor ve halkn bir kat daha zntsne ve teessflerine yol ayordu,. Yazldna gre Gizli Anlama'da u hkmler yer alyordu : 1) ngiltere Hkmeti kendi mandas altnda Trkiyenin stikll ve btnl'n Taahht eder. 2) stanbul Hilfet ve mparatorluun Merkezi olarak kalacak tr, Boazlar ngiltere'nin kontroluna tbi klnacaktr. 3) Buna karlk Trkiye de ngiltere'nin Irak ve Suriye'de yer lemesi iin Madd yardmda bulunmay, dier slm lkelerinde de yardm ve manev nfuz'unu kullanmay taahht edecektir. 4) Trkiye'de kurulacak Yar Merut bir hkmete muhale fet edecek (= kar kacak) btn Mill Kuvvetlerle Mcadele etmek zere ngiltere Silhl bir Dahil Kuvvet tekil edebilecektir. 5) Trkiye, Msr ve Kbrs zerindeki btn haklarndan Fe ragat edecek (= vaz geecek) tir. 6) Bu anlama Yar Resm ve Gizli olduu iin, ngiltere Hk meti, Trk Murahhaslarnn (= delegelerinin) taleplerini (== istekleri ni) Konferans nezdinde savunarak bunlarn kabuln salyacaktr. 7) Bar artlarnn kararlatrlmasnda.n sonra, Zat' Hazreti Padiah 3. Madde .hkmlerine vs'at vermek iin (= geniletmek iin) ngiltere ile bir Muahede (= Antlama) imza edecektir. Bu Muahede Kafiyen Gizli ve zel olacaktr. deniliyordu. Halbuki, bu eit andlamalar Anayasamzn (= Kanun'u Esasi'nin) 7. maddesine gre, Millet Meclisi'nin onay olmadan yrrle giremiyeceinden, byle bir andlamann Muteber olamyaca aikrdr. Byle bir anlamann stanbul Hkmetini Metb deil Tbi (:= Baml) hale getirecei, saylmaz hkmnde brakaca tabiidir. Bu hallerden de anlalyor ki, ngiltere Devleti, Osmanl Merutiyet daresini ortadan kaldrmaya, Anadolu'da, Yan Merut, emperyalist bir Hkmet Kurulmasna almakta, bu konuda stanbul Hkmetine kar koyacak Mill Kuvvetler'e, kendi kuvvetleriyle deil, yine Trklerden kurulacak Dahil Bir Kuvvet'le kars koymay nermektedir ki, bu da bir Sava' tahrikten baka birey deildir.

Gerekten, ngilizler, ilk hamlede bunu denediler. (= Anzavur kuvvetleri ve i isyanlar'la). Fakat, maksatlarna eriemediler. Herkes Hey'eti Milliye (= Mill Kuvvetler) etrafnda topland. Anzavur ve avenesi gibi vatansz be, on serseriden baka, emellerine muvafk hareket edecek, dahil kuvvetler bulamadlar. Aksine, nn ve Sakarya yenilgileri gibi hi hatrlarna gelmiyen sonular grdler. Elbette, Mill istekleri kabul ve tasdik ederek, Daim bir Bar iinde, yaama amac gden Amerika teklifleri erevesinde Kendi hukuk ve mukadderatna sahip bir devlet olma hakkmza riayet etmekten baka kar yol olmad phe gtrmez bir gerektir.
FIRTINADAN NCEKi SESSZLK: 30 AUSTOS'A DORU

Bir aydanberi, cephelerde, ufak tefek atmalardan gayri, herhangi saldr ve savunma hareketi grlmediinden, Isparta'ya yaral ve hasta asker gelmesi de durdu. Bu maksatla ayrlan binalar ve yataklar bo duruyordu. yileen hasta ve yarallarn bir ksm da Hava deiimi iin memleketlerine gnderiliyordu. Teklifi Harbiye (= Sava vergileri) nin kaldrlp, kk-Byk, lim-Cahil, Mslman - Hristiyan herkes - yakn bir - Bar'n gelmesini drt gzle bekliyorlard. Fakat, Mlk ve Asker Mill dare erkn ve zimamdarlar (= darecileri) Hzr ol Cenge eer ister isen Sulhu Selh!. szne uyarak, Tedabiri Harbiye'i Mhimme (= nemli sava tedbirleri) alma ve gece gndz, Noksanlar ikmal etme abas iinde idiler. Bir yandan da askeri eitim ve tlimlere ve genel tatbikata devam edilmekte idi Askerler iin, depremde yklm olan, eski Deppoy binas yeniden onarlarak, erlerin barnma ve istirahatleri saland. Keza, evvelce yaptrlan Yalva Hastanesi askeri ihtiyalar iin, Asker Hastane haline getirildi. Isparta Hastanesinin de ikmal edilerek, orduya tahsisi dnlmse de, k aylarnda sva ve badanalarn kurumamas ve binay stma zorluu nedeniyle bundan imdilik vaz geildi. l.Aralk.1337 (1921) tarihinde, Liva Meclisi Umumisinin alnda okunan raporda, Yalva, Karaaa, Uluborlu, Keiborlu zel yollarnn (= oselerin) eksikleri tamamlanarak Askeri ikmal ve nakliyat'a elverili hale getirilmesi kararlatrld belirtiliyordu. Bu yollarn abucak onarmna geildi. Mutasarrf Ahmet Mfid Bey'in bu konulardaki konumas, genel bir tasviple karland.

Bu rapora gre, bata salk messeselerinin ikmali ve onarm, yollarn askeri ihtiyalara uygun hale getirilmesi, Hafz okulunun devam, bir Kz retmen Okulu alarak, imdilik Kz Rdiyesinde tedrisata balamas, Isparta'da bir Ticar Borsa kurulmas ve Evkafa bz bayndrlk ileri yaplmas karara balanyordu.
ISPARTA'DA KIZILAY HASTANES AILMASI VE AILITA HALDE EDP (= ADIVAR) HANIMIN KONUMASI

Evvelce kararlatrlan ve yerleri hazrlanan 2000 yatakl asker hastanesi'nden baka 500 yatakl bir Kzlay (= Hill'i Ahmer) hastanesi de evvelce boaltlarak, Kzlay'a teslim edilen Hkmet Kona binasnda, btn malzemesi salanarak ala hazr hale getirilmi olduundan l.Ocak.1922 tarihine rastlayan Pazar gn leden sonra almak zere btn halk davet edilmiti. O srada, Ankara'dan Antalya'ya gelmi olan nl edip Halide Edip (= Advar) hanmefendi'de, Isparta'ya gelmilerdi. Ala zel olarak davet edilen, Haide Edip, o gn sabahleyin, ay boyunda benim Belediye bakanlm srasnda yaptrdm Aydnlar ve Subaylar Mahfeli'nde, memleket hanmlarna bir konferans verdi. leden sonra, saat ikide, al treni, Batabib Mim. Kemal Bey'in ok gzel bir konumasyla balad. Mim. Kemal szlerinin sonunda, Al'n, deerli misafirimiz, Halide Edip hanmefendi tarafndan yaplmasn rica etmesi zerine, hanmefendi Bir Tavr Edibne ve Nazikne ile ayaa kalkarak, aada, zetle tesbt edebildiim Konuma'y yapt. (Resim: 28-29). Konumann zeti yle idi: Tanrnn insanlara balad efkat ve yardm duygular, meden bir toplum tekil eden, btn dnya insanlarnn ilk bakta ele aldklar iki konu, Defi Mazarrat ve Celbi Menfaat (= zararl eyleri kovma, faydallar getirme) dir. Hastalklar Tedavi ( = mazarratlar kovma) ve yaam srdrme abalar, Trk - slm toplumlarnda ok ncelerde balam, yer yer Darifa'lar'la hastalar iyiletirme, marethanelerle hasta ve muhtalar besleme messeseleri kurulmu, okullara Dart'tedris veya Dart'tlim, imalthanelere Darssnaa (=evi) diyerek byk byk binalar yapmlardr. Onlar bu hizmetlerin deerini ve nemini takdir ediyorlard.

(Resim: 28] Isparta'da Kzlay hastanelerinin aln yapan Halide Edip [ Advar) Sanda Isparta Mutasarrf Ahmet Mfid, Arkasnda Dr. Adnan Advar, Ortada yalnz sakal grnen Bczade (Foto. Hsn Seren)

(Resim : 29) Ayni trende Halide Edip hemirelerle. (Kendisi de hemire kyafetli.)

Hristiyanlar da daha sonralar kurduklar bu tip yardm messeselerine Salibi Ahmer (= Kzlha) demilerdir. Bizde, son yllarda kurduumuz, bu tip hayr ocaklarna 600 yldanberi bizi temsil eden Hill'n adn vererek Hilli Ahmer (= Kzlay) diyoruz. te, istisnasz btn insanlara hatta hayvanlara bile Snak olan byle bir Darlhayr'n (= Hayr Kurumunun) Isparta'da bir ube amas dolaysyla cemiyet erknna ve hamiyetli vatandalarma, bu baarlarndan tr tebrik ve teekkrlerimi sunmay vazife bilirim. Bu yce ala katlma bahtiyarlna kavumam bile bugnk sene ba'nm, felketlerimizin sonu, saadetlerimizin ba olmas dileiyle ve Allann yardm temennisiyle, Bu hayr ocan hizmete ayorum. dedi. Srekli alklar arasnda, Halide Edip hanmefendi; rtnn altnda bulunan bir Kzlay Rozeti'ni Mutasarrf Mfid Beyin gsne takt. Bundan sonra, Muarriri aciz (= Bczade), derhal ayaa kalkarak, Bundan sekiz - dokuz sene nce, bu memleket halknn urad, mthi deprem felketi srasnda, 1500 den fazla kadn - erkek, kk byk insan cenazelerini kaldracak ve o nisbetteki yar canl yarallar tedavi edecek kuvvet ve kudrete sahip olmayan Isparta halkna, stanbul'dan gnderilen Kzlay (= Hilli Ahmer) ekiplerinin drt gnde yetierek, Hzr gibi, halkn dertlerine deva olduklarn Ispartal asla unutmamtr ve ilelebed (= sonsuza kadar) unutmyacaklardr. Binaenaleyh, bu ikinci defa gsterilen hayrhahln (= hayr severliin) Isparta'da tecelli etmesinden ok mutlu olduumuzu, memleket adna ar-zederim. dedim. Daha sonra, Mutasarrf Mfid Bey pek vkf ane ve hakimane szlerle duyduu sevinci aklad. Bu trende bulunanlar, Merkez ve Mlhakat Kuvayi Milliye ve Hey'eti shhiyyeleri, mera ve zabtanla (= Subaylarla), kad, mft, mlk, mal ve adl erkn ve Meclisi Umum azalar, maarif ve Belediye mensuplaryla, Kzlay cemiyetini tekil eden Eraf ve Erkn ve Hamiyetli birka zat, Rum Ruhan Meclisi temsilcisi, baz tccar ve esnaf olmak zere 60 kadar zevattan ibaretti. ay ziyafetinden sonra, misafirlere, Hastanenin her taraf gezdirildi. Hazrlklar fevkal'ade ise de Tanrnn bizleri bunlara muhta etmemesi, temennisinde bulunuldu. Fotoraflar ekilerek, toplantya son verildi. (Resim : 30-31).

(Resim: 30) Isparta Kzlay Hastanesinde cephelerden gelen yarallar (1921).

(Resim: 31) Isparta Kzlay Hastanesinde bir yaral kouu. Yarallar ve onlara bakan efkatli grevliler. (Sadaki gzlkl Eczac Hsn Seren).

HALDE EDP HANIM KADINLARA NELER SYLEMT?..

Halide Edip Hanm'n, Isparta'l hanmlara neler sylediini sonradan, ailelerimizden rendik. Halide Edip Hanmn, konferansta ok yumuak ve gereki bir konuma yaptn, bizim imdiki halimizle, Bulgarlarn imdiki hallerini kyaslyarak, Bulgarlar gibi almaya gayret etmeliyiz.. dediini ve szlerinin dinliyenleri ok etkilediini yaknlarmz anlattlar, benden, Bulgarlarn nasl altklar hakknda bilgi istediler. Ben cevabmda: Bulgarlar zaten pek cahil ve stanbul Patrikhanesinin onlar aldatmak ve soymak zere haklarnda uyguladklar Dinsel kurallardan, son asrda Avrupada Eitim ve retim grenleri, Patrikhaneden kiliselerini ayrtmak ve atklar okullarda Esas' dikkat nazarna alp, bunun Birincisi Din, dieri Milliyet ve ncs de Tarihlerini renme olduundan, ocuklarna Din ve Milliyetlerini iyice retip, Tarihlerini de okumaya ve okutmaya almlar ve baar kazanmlardr. Siz de Mslmanlnz, Trklnz, eski an ve erefinizi ( = Tarihinizi) ocuklarnza retip Salam Mslman, Salam Trk, Salam tarih ( = an ve eref) sahibi olunuz!.. dedim. Halide Edip (= Advar) hanm, ertesi Pazartesi gn Eridir zerinden Ankara'ya gitti. nsz'de sylediim gibi, Hicr 1340/Rebiisani ve Mal 1337 (1921) senesi Aralk Ay sonuna kadar olan 13-14 senelik olaylar burada sona erdi. Ancak bu tarihten sonra geen bir iki nemli olay da buraya eklemekte fayda gryorum.
AL HSAN PAANIN ISPARTA'YI ZYARET

Evvelce, zel bir heyet gndererek yaptmz davet iin zr dileyen Ali hsan Paa'nn 5.ubat.l338 tarihinde, Pazar gn tefti maksadyla Isparta'ya gelecei haber alnmasyla, Mutasarrf, Kad ve Mft efendilerle sair erkn ve ileri gelen kimseler, paay, Kulen stasyonundan karlamak zere gittiler. Gndz saat ondan itibaren, halk, renciler, mera ve zabtan (= memurlar ve subaylar) ehir dnda, Namazgah civarnda muntazam sralar halinde dizildi. Paa, halk selmladktan sonra, yryerek Hilli Ahmer (= Kzlay) merkezine geldi. Hastaneleri teftiten sonra, Belediye dairesinde verilen ay ziyafetine katld. Akam yemeini, Kzlay Merkezinde yedikten sonra, gece, otomobille Eridir'e gitti. (Resim: 32-33).

(Resim: 32) Isparta Kzlay Hastanesi Salk Ekibi (1921). Resmin sa bandaki Bahekim M. Kemal, yanndaki, Mazlum Paa ( = Boysan), ortadaki kalpakl Menzil salk mfettii Mukbil Bey, arka sradakiler Doktorlar ve Hemireler.

(Resim : 33) Isparta Kzlay Hastanesi Salk Ekibi (1921).

STKLL MAHKEMES ISPARTA'YA GELD

Konya'da almakta iken Isparta'nn Ordu Merkezi yaplmas zerine, Konya'da vazife grmekte olan stikll Mahkemesi Isparta'ya nakledildi. Mahkeme, Bursa Mebusu Muhiddin Baha (= Pars) bakanlnda, mebuslardan Hacim Muhiddin (= arkl) ve Yusuf Beyler'den kurulmutu. 25.0cak.1938 (1922) tarihinde Isparta'ya gelen hey'et, Yoku Banda, Rumlardan Gkbaolu'nun byk evini Mahkeme Salonu haline getirerek yarglamalara balad. lk olarak, 13.Subat.1338 (1922) de, bedestende mahbus tutulan 500 kadar Asker Kaa'nn muhakemeleri yapld. Bunlardan 100 kadar beraat edip cephelere yolland. Mkerrer kama, soygun ve adam ldrme'den sulu olanlardan Isparta'l, Biri Atabeyli, dieri Burdur'lu Be nefer'in aslarak idamlarna karar verildiinden 15/ubat/ 1338 gn Isparta arsnn Kaymakkap, Tuz ve Odun Pazar mevkilerinde aslarak, bret olsun diye halka Tehir edildiler. Ad geen Mahkemenin kinci Oturumunda, kisi Isparta'dan, biri Eridir'den olmak zere kii'nin daha idamlarna karar verilmi, bunlardan birisi delilik belirtileri gsterdiinden Hekimler Kurulu'na sevkedilrai, dier ikisi 22/ubat/1338 gn aslmlardr.
FAHRETTN PAANIN ISPARTA'YA GEL

25/ubat/1338 (1922) Cumartesi gecesi, Frka ve Cephe komutanlarndan Fahrettin Paa (= Altay) Dinar cihetinden Isparta'ya gelip, o srada Hkmet Kona olarak kullanlan binada, halkn ve ileri gelenlerin tebriklerini kabul etti. Fahrettin Paa da, Ali hsan Paa gibi, bilgili, iyi konuan ve drst bir zat olduundan halka sevgi ve kranla karland. Yapt konumada Ispartallarn Vatan Mdafaas ve Misak Mill and konularnda kendilerine den her trl fedakrl yapmaktan kanmadklarn belirterek, Kzlay Hastanelerinin kuruluunda esiz yardmlar nedeniyle halka ve Kzlay hastanelerinde grev alanlara teekkrlerini sundu. (ekil: 34-35). Btn cephelerde, erlerin yiyecek, giyecek ve malzeme ihtiyalarnn en iyi ekilde saland mjdesini verdi. Kendilerine candan Teekkr edildi.

(Kesim : 34) - - Isparta Kzlay Hastanesi Batabibi Mim. Kemal ve Gz Mtehasss smet Bey (= nl futbolcu).

(Resim: 35) -- Isparta Kzlay Hastanesinin iki Eczacs Salk Mfettii Mukol beyle, Mukbil Beyin sanda Eczac Ramiz Bey, solunda Babam - Eczac Hsn Seren.

 Kt'alardan vesair yerlerden stikll Mahkemesine gnderilen erlerde Tifs Hastal grldnden, bunlarn Isparta'daki erlerle ve halkla temaslarn nlemek zere, stikll Mahkemesinin Burdur'a nak ledilmesini emrederek, 9.Mart.l338 (922) gn Isparta'dan ayrldlar. Isparta'da, askerler ve halk arasnda grlen baz mevsimlik has talklarn tedavisi, Kzlay hastenelerinde Parasz yaplmaya baland. Bu kitapta evvelce de bahsettiimiz gibi, Kzlayn, Isparta depremindeki yardmlarn unutmayan Ispartallar, bu seferki hizmetlerinden de kranla sz etmeyi bir dev sayyorlard. Kzlay, kendisine yaplan ufak yardmlar kat kat fazlasyla dyordu. 10.Mart.1338 (1922). Isparta Tarihi'nin kinci Cildi, burada sona erdi. Fakat Birinci Cildi Muhtasar Tercemei halim - Biraz da Sergzeti ahvalim den bah sederek bitirdiim iin, bu ciltte de, yazlarm bir Tekmile (= lve) ile zetlemek ve bunun sonuna da Anlarmda yer alan, fakat herkes iin faydal olabileceini dndm Dedemin dedikleri adl bir blm eklemek istedim. (Not,: Biz bu tekmile'den baz zetlemeler yapacak, Dedemin dedikleri'ni ilerde Anlarda geeceinden onlar yaynladmz zamana brakacaz).
TEKMLE (= LVE)

... Birinci Ciltte belirttiimiz gibi, Isparta, corafi durumu itiba riyle, bir Tarm memleketi olmaktan daha ok bir Sanat ve Ticaret Memleketi'dir. darecileri, iyi ynettikleri zaman daima ilerlemi, k t yneticiler elinde de gerilemitir. Tanzimat Hayriye'den nce ve sonra 1284 (1868) tekiltna kadar, esnaf arasnda 32 Snf Erbab dediimiz, esnafn, yaptklar eyler kaba saba da olsa memleket ihtiyacn karlyor, memleket ekonomisine katkda bulunuyordu. rnein, 32 Sanatn, birincisi olan Ziraat (= Tarm) tek kz, bir eek, 2 - 3 saban demiri ve bunlarn aac, boyunduruk, zevle ve balama kay, vendire, heybe, torba, uval, kalbur, dven tahtalar, iki kan ve bunlarn malzemesi hep yerli imaltt. kinci san'at olan izmecilik ve Yemenicilik, nc olan mestilik, drdncs papuuluk (= kunduraclk), besincisi Tabaklk, altncs demircilik ve ilingirlik, yedincisi kalayclk ve cezvecilik, sekizincisi Duvarclk, dokuzuncusu Dlgerlik ve marangozluk, onuncusu Dokumaclk ve boyaclk, onbirincisi terzilik ve krklk, onikincisi ulculuk, kilimcilik, onncs semercilik, ondrdncs Keecilik, on-

beincisi saralk, onaltncs kaltaklk (= eer iskeleti yapma) onyedincisi kerestecilik ve kireilik, onsekizincisi kuyumculuk, ondokuzuncusu Bakrclk, yirmincisi Nalbantlk ve nalaclk, yirmibirincisi kasaplk, yirmiikincisi ekmekilik, yirmincs helvaclk, yirmidrdncs Kebabclk, yirmibeincisi mumculuk, yaclk ve bakkallk, yirmialtncs Yazclk ve mcellitlik, yirmiyedincisi berberlik, yirmisekizincisi ubukuluk ve tenekecilik, yirmidokuzuncusu lle, testi, ibrik, anak mlek, tula ve kiremit yapclk (= Krhanecilik), otuzuncusu Bahivanlk, otuzbirincisi deirmencilik, otuzikincisi attarlk denilen baharat satcl idi. Eczac ve Hekimler de bu snfa girerdi. Bunlarn kullandklar ne, Demir, Kalay ve Niadr gibi eyler dardan gelir, geri kalan malzemenin hepsi de yerli olarak salanrd. Bu zanaatkarlarn elde ettiklerinin bir ksm ierde sarfolunur, artan da ihra edilirdi. Bylece, alnanlar, dar satlanlardan az olur, bunlarn ticaretini yapan Tccarlar, Simsarlar, ve Kavaflar bu iten para kazanrlard. Bunlar da Ticaret Snf saylrd. Vaktaki, Tanzimat Hayriyyenin bahettii Kolaylk ve Ticaret Serbestlii, Avrupa ile al veri yapmamza imkn salad, insanlarn medeni ihtiyalar. Yiyecekleri, giyecekleri deimeye, yeni yeni alkanlklar ortaya kmaya balad. Gitgide, eski eyler fena, yenileri gzel grnr oldu. Bylece, btn yerli sanatlar ihmal ve iptal edilerek, Avrupann nefis mamlleri'ne kucak ald. Bu dknln sebebi, konfor'dan ziyade, Taklidcilik (= Moda) ve nemliyi nemsizi ayramamak, gsterie kapdmak't. kanca vs. malzeme ile yapan yerli zanaatkarlarmz da, ilere hile kartrp, ssl ve yakkl yapp dayankllna nem vermediklerinden yaplan mallar kullananlar, bir sre sonra delinip yrtldklarn grnce Trk Mal deil mi? te byle olur.. deyip, varsa yoksa ecnebi mallarnn fahr reklamclar haline geldiler. Ayni malzeme ile daha iyi (= kaliteli) mal yapmay tevik etmek kimsenin aklna gelmez oldu. te bu da ikinci bir eksiimizdir. busanda, stanbul'da toplanan yze yakn mebus, her sancak ve kazann tabii ve zaruri ihtiyalarn gz nnde tutup, muntazam bir Program (= Plan) dahilinde, elbirlii ile giderilmesi ve salanmas areleri........... 1324'de Merutiyet iln edilip, katldmz ilk Meclisi Me........... Ayni eyleri, Avrupadan gelen astar, kuma, deri, iplik,

ni arayacamz yerde, byklerimiz kk iler, kklerimiz byk fikirler peinde, frka frka olarak, bu frkalarda gayede birlik gsteremiyerek, doru yola girememi, Bulgarlar istikll iln etmi, talya Trablus'u istil etmi, Balkan harbine Birinci Dnya sava eklenmitir. Bylece, yeni girdiimiz Devri Merutiyet'de birey kazanmadktan baka iki milyondan fazla insanmz harbe gndermi, sava giderleri iin Milletin nesi var nesi yoksa, para ve eyasna, mallarna, harcyaca her eyine el koymuuz, daha sonra deyeceimiz sava tazminat'n da bundan sonra dneceiz ki, bundan Isparta Sanca'na decek ey, gerileme ve kmz, ilerleme ve ykselmeye evirme gayretinden baka birey olrmyacaktr. Bu nedenle, okullarmzdan kan genler, memurluk peinde koacaklarna San'at ve Tarm alanlarnda almaya ve ticaret adam olmaya ynelmelidirler. Halclk, Glyaclk, dokuma sanayii, eker pancar yetitirme ve eker sanayii gelitirilmelidir.
......... Bunlarn yaplmasnda ve ticaretinde, hereyi Hkmetten beklemekten vaz geilerek, her trl giriimleri yapmak ve gerektiinde hkmetin desteklemesini istemek yoluna gitmeliyiz. Zira hereyi Hkmetten beklemek, tekilat ve kadro istiyen, klfetler getiren bir rgtlenmeyi gerektirir. Bu da millete ve memlekete byk klfetler yklemek demektir. Tanr hepimizi bu yolda baarya ulatrsn. Amin.

SON SZ
Yazld bitti bu ciltte nihayet buldu akvalim, Denildi, anlald hep nedir maksud'u amalim. Muradm Milletim Mmtaz ve mes'ut, daim olmaktr, Devama hizmet etsinler btn ihvan ve ensalim . Bin yz krk senesinde hitama erdi bu tahrir, Okuyan Gdek'i nevsal ede takdir bu icmalim. Kerem klsn daha lsn yazsn himemkran, oalsn Ntk ve Mantuk, ycelsin kadri emsalim. Deil ayan nigh' rabete bir ahsn ahvali, Demitir arifi hikmet, Hda slah ede halim. lhi, mafiret eyle, Kulun Niz Sleyman' Nice bin, bin gnahlardan mrekkep cmle ef'ali. Anlam Bu ciltte btn syleyeceklerim bitti. Maksad ve emelimin ne olduu anlald. Muradm, Milletimin Mmtaz, Mutlu ve Daim olmasdr. Bu emelimin devamna, btn arkadalarm ve slalem himmet etsinler. Bu tarih Hicr 1340 senesinde sona erdi. Okuyan kk byk bu zetlememi deerlendirsinler. Himmet sahipleri, ltfedip, daha lsn yazsnlar. Bylece syliyen ve dinliyenler oalsn, bizim gibilerin deeri artsn. Bir ahsn bandan geenlere bakmak yeterli deildir. Hikmet sahibi arifler, Tanr slah etsin demilerdir. Ey Tanrm, ciz kulun Sleyman'a yardmc ol, nk btn ileri, nice nice bin, bin gnahlardan ibarettir. 3.Cemaziyelhir/1340 31/Ocak/1338 (1922).
SON