PROGRAMLANABİLİR KONTROL SİSTEMLERİ

BÖLÜM 3 Topak

3.KONVANSİYONEL KONTROL SİSTEMLERİ (KLASİK

SİSTEM)
Diğer bir isimle röleli sistem olarak bilinen bu sistemin daha iyi anlaşılmasını
sağlamak için özel amaçlı yapılan elemanların sık kullanılanlarının tanıtımı ile
başlayarak daha sonra da açıklamaları yapılan elemanlarla otomatik kumanda
devreleri oluşturulacaktır.

3.1 BUTON
Kumanda devrelerinde çok kullanılan bir elemandır. Bu tür anahtarlar sistemin
durdurma veya başlatma durumlarında kullanılır. Bunlar tek olarak üretimi yapıldığı
gibi her ikisinin de bir arada olarak da imal edilirler. Başlatma butonları basıldığında
akım akışını sağlayan basılmadığı takdirde akım akışı olmayan yani normalde açık
bir kontağı ifade eder. Durdurma butonu ise basılmadığı taktirde akım akışına
müsaade eden basıldığında ise akım akışını kesen yani normalde kapalı bir kontağı
ifade eden elektrik elemanlarıdır. Şekil3.1 de başlatma ve durdurma butonunun
kontak ve kontak şekli görülmektedir.

START
STOP

Şekil3.1 Başlatma (Start)ve durdurma (Stop) butonu ve kontak şekilleri

3.2 RÖLELER
Röleler, elektromıknatıs, palet ve kontaklardan oluşan küçük güçlü
elektromanyetik anahtarlardır. Röle bobini doğru akımla çalışacaksa demir nüve bir
parçadan, alternatif akımla çalışacaksa saç plaketten yapılır. Demir nüve üzerinde
bulunan bobin bir veya birkaç sargıdan yapılarak birkaç farklı gerilimle çalışması
sağlanır.

Röleler sistem içerisinde ayrı bir yer tutar. Rölenin normalde kapalı ve
normalde açık iki çeşit kontağı vardır. Bobin enerjilendiğinde normalde kapalı kontağı
açılır, açık olan kontak ise kapanır. Şekil3.2 de bir rölenin genel yapısı ve şekil3.3 de
sembolü görülmektedir.

101
 PROGRAMLANABİLİR KONTROL SİSTEMLERİ Topak

Sabit Kontaklar
Hareketli Kontak Armatür

Yay

Enerji verilmemiş Bobin Enerji verilmiş Bobin

Şekil3.2 Rölenin genel yapısı

Rölenin bobini Normalde açık Normalde kapalı

Şekil3.3 Röle sembolü ve kontak şekli

3.3 KONTAKTÖR

Rölelerin aksine bu eleman daha yüksek gerilimlerle çalışan, yüksek güçlü

elektromanyetik anahtarlara kontaktör denir. Kontaktörler ana üç kısımdan oluşur.
Bunlar; bobinin oluşturduğu elektromıknatıs, palet, kontaklardır. Kontaktörler yüksek
akımlara dayanıklı kontaklı imal edilirler. Normalde kapalı ve normalde açık çok sayılı
kontakları mevcuttur. Besleme gerilimleri doğru akım ve alternatif akımlı olarak
çalışanları, kullanım yerlerine göre seçilebilir. Şekil3.4 de kontaktörün genel yapısı
ve kontaktörün sembolü görülmektedir.

102
 PROGRAMLANABİLİR KONTROL SİSTEMLERİ Topak

Demir Nüve Bobin

Demir
Açik ve kapali nüve
kontaklar

1 2 5 6

3 4 7 8
Palet

1 3 5 7

2 4 6 8
Kontaktörün bobini Kontaktörün kontaklari

Şekil3.4 Kontaktörün genel yapısı ve sembolü

3.4 AŞIRI AKIM RÖLESİ

Elektrik devrelerinde sigorta ile korumaya gidilir. Devrede herhangi bir

nedenle oluşan aşırı akımı kesmeye yarayan bir eleman olduğunu biliyoruz. Bu
röleler de devreyi kesmeye yarayan bir eleman olarak da görülebilir. Aşırı akım
rölelerinin kumanda sisteminde kullanılabilmesi için normalde açık bir kontağı
mevcuttur. Aşırı akım rölesi elektrik motorların aşırı akıma karşı koruyan
elemanlardır. Aşırı akım röleleri üretim olarak manyetik aşırı akım rölesi, termik aşırı
akım rölesi ve manyetik aşırı akım rölesi olarak üretilmektedir. Bu aşırı akım röleleri
ile çeşitli motorlar korumaya alınır. Aşırı akım rölesinin kontağı normalde kapalı olur.

Bu kapalı kontak röleli sistemde kumanda devresinde sistemi ayarlanan akım değerin
üzerine çıktığımda kesecek (durduracak) yere bağlamak gerekir. Şekil3.5 de aşırı
akım rölesinin genel yapısı Şekil3.6 da sembolü ve kontak şekli görülmektedir.

103
 PROGRAMLANABİLİR KONTROL SİSTEMLERİ Topak

Kontaktör

Bimetal

Asiri akim
kontagi AA

Asiri akim
bobini

Asiri akimdan
korunacak
motor

Şekil3.5 Aşırı akım rölesi genel yapısı

Asiri akim
bobini AA

Şekil3.6 Aşırı akım rölesi sembolü ve normalde kapalı kontağı

3.5 ZAMAN RÖLESİ

Kumanda devrelerinin vazgeçilmez elemanlarından birisidir. Kumanda
devrelerinde zamanla çalışması veya belirli bir zaman sonra durması gereken
yerlerde bu röleler kullanılır. Zaman röleleri üretilirken iki çeşit üretilmiştir. Bunlar ters
zaman rölesi ve düz zaman rölesidir.

Düz zaman rölesinin çalışma mantığı röle bobinine enerji verildikten sonra
ayarlanan zamana gelene kadar kontakları konum değiştirmez. Yani açık olan kontak
kapanmaz kapalı olan kontak açılmaz. Ayarlanan değere geldiğinde açık olan kontak
kapanır kapalı olan kontak açılacaktır. Herhangi bir durumda zaman rölesinin enerjisi
kesildiğinde kontaklar ilk konumunu alacaktır. Zaman rölelerinin kontaktörlerde
olduğu gibi istenildiği kadar normalde açık ve kapalı kontakları yoktur. Zaman
rölelerinin bir tane normalde açık be bir tanede normalde kapalı kontağı mevcuttur.

104
 PROGRAMLANABİLİR KONTROL SİSTEMLERİ Topak

Ters zaman rölesi ise düz zaman rölesinin aksine röle bobininin enerjisi
kesildikten sonra gecikme yapar. Yani ters zaman rölesinin çalışma mantığı bobinin
enerjisi kesildiğinde ayarlanan süreye geldiğinde açık olan kontağını kapatır, kapalı
olan kontağını açar. Ters zaman rölesinin bobini enerjilenir enerjilenmez kontakları
hemen konum değiştirir. Yani açık olanı kapatır. Kapalı olanı açar. Şekil3.7 de düz
zaman rölesi ve ters zaman rölesi sembolü görülmektedir.

GK GA GA GK
1 3 5 7 1 3 5 7

2 4 6 8 2 4 6 8

Şekil3.7 Düz zaman rölesi ve ters zaman rölesi sembolü

3.6 SELENOİD VALF

Selenoid valfler elektriksel kumanda ile çalışan elektromanyetik vanalara,

elektromanyetik musluklara selenoid valfler denir. Bu valfler bobinine enerji
verildiğinde bobin mıknatıslanarak konum değiştirerek havanın veya sıvının
geçmesine müsaade edecektir. Selenoid valfler çift bobinli veya tek bobinli yay geri
dönüşümlü olarak imal edilmektedir. Eğer çift bobinli ise buna hafızalı valfler
denilmektedir. Enerjilenen bobinin enerjisi kesilse dahi valf konum değiştirmeyecektir.
Ne zamana kadar, diğer bobine enerji verilene kadar konumunu koruyacaktır. Yay
geri dönüşlü tek bobinli selenoid valflerde ise bobinin enerjisi kesildiğinde yayın itme
kuvveti ile tekrar valf eski konumuna gelecektir. Pnömatik (Enerjisi hava olan sistem),
hidrolik (enerjisi yağ olan sistem) sistemlerin vaz geçilmez elemanlarından birisidir.
Şekil3.8 de selenoid valfın sembolü görülmektedir.

Şekil3.8 Selenoid valf sembolü

KUMANDA DEVRELERİNİ OLUŞTURULMASI

PLC’lerin maliyet açısından fazla olduğu küçük işletmelerde hala kumanda

sistemi kullanılmaktadır. Kumanda sistemine yönelik üretilen, elektrikle çalışan güç
devrelerinin (motor, zaman rölesi, selenoid valf v.b) kontrol ve kumanda edilmesine
elektrikli kumanda denir.

105
 PROGRAMLANABİLİR KONTROL SİSTEMLERİ Topak

Kumanda sistemi ileriki konumuz olan LADDER diyagramla programlamanın

alt yapısını oluşturmaktadır. Bundan dolayıdır ki elektrikli kumanda sisteminin iyi ve
doğru bir şekilde anlaşılması gerekir. Bilindiği gibi kumanda sisteminde kontakların
normalde kapalı, normalde açık ve kontaktör veya yardımcı röle bobinlerinden oluşur.
Aynı zamanda zamanlayıcı, sayıcı röle ve kontaklarının bulunduğu bir
kombinasyondan oluşmaktadır.

Yukarıdaki açıklamalar doğrultusunda bir elektrik kumanda devresi üzerinde

elemanların durumunu ve bu elemanların enerji verildiği durumdaki davranışlarını,
kontakların konumlarını tek tek inceleyelim.

STOP 1 START 1 K

K1

STOP 2 START 2
N

N1

Şekil3.9 Kumanda devresi

Şekil3.9 daki devrede kullanılan kumanda elemanlarını tanıtıp bu elemanların kontak

durumları normalde açık mı? yoksa kapalımı olduğu durumu inceleyerek başlayalım.

STOP 1

Stop1 Butonu normalde kapalı bir kontak ( )

START 1

Start1 Butonu normalde açık kontak ( )

K1 kontağı K kontaktörünün normalde(bobinde enerji yokken) açık

kontağı

K kontaktörünün bobini

STOP 2

Stop2 butonu normalde kapalı bir kontak ( )

106
 PROGRAMLANABİLİR KONTROL SİSTEMLERİ Topak

START 2

Start 2 butonu normalde açık kontak ( )

N1 kontağı N kontaktörünün normalde(bobinde enerji yokken) açık

kontağı

N kontaktörünün bobini

Kontaktörlerin bobini enerjisizken imal edilişinde normalde kapalı ve normalde

açık kontakları mevcuttur. Kumanda kısmında hangi kontak kullanılacaksa o
seçilmesi gerekir. Bu örneğimizde her iki kontaktöründe kapalı kontağına ihtiyaç
duyulmamış olduğundan gösterilmemiştir. Fakat ilerleyen örneklerimizde
kontaktörlerin kapalı ve açık kontaklarının kullanıldığı kumanda devreleri karşınıza
gelecektir. Kontaktörlerde bobini enerjilenmeden önce kapalı kontağı enerjilendikten
sonra açılır. Açık olan kontakları ise kapanır.

Kumanda şekli verilen devrede akım, sol baştan sağa doğru bir yol izler.
Akımın yol boyunca geçtiği elemanlar uyarılıp açık olan kontaklar kapanır. Kapalı
olanlar ise açılır. Akımın sol baştan sağa doğru hareketi PLC Ladder diyagramla
programlamada da aynıdır.

Kumanda devresi verilen şekilde stop1 butonu normalde kapalı bir kontak
olduğunu yukarıda açıklamıştık. Kapalı olduğu için bu elemanın iki ucunda da gerilim
vardır. Start1 butonu normalde açık bir kontak olduğunu biliyoruz. Akımın akabilmesi
için bu butona basılması gerekir. Start1’e basıldığında K kontaktörünün bobini
enerjilenecektir. Bobini enerjilenirken bu anda K kontaktörünün açık olan kontakları
kapanacak (K1) kapalı olan kontakları ise açılacaktır. Bu devrede K1 kontağı
kapandığından start1’e basılması kesilse K kontaktörünün bobinin enerjisi
kesilmeyecek K1 kontağı üzerinden devam edecektir. Yani K kontaktörü kendi
kontağı üzerinden beslenmeye devam edecektir. Bu duruma kumanda tekniğinde
mühürleme veya kilitleme denir. Bu durum stop1’e basılana kadar K kontaktörünün
enerjisi kesilmez bobinin enerjisinin kesilebilmesi için stop1’e basılması gerekir.

İkinci basamağa bakıldığında çalışma sistemi birinci basamağın aynısıdır.

Buraya kadar anlattığımız elektrikli kumanda sisteminde sadece kumanda kısmıdır.
Bu sistemin birde güç devresi vardır. Bu kontaktörlerin normalde açık kontakları
kullanılarak istediğiniz çıkış aletini kumanda edebilirsiniz.

Şekil3.9daki devreyi inceledikten sonra daha önce öğrenilen elemanlarla basit

bir kumanda devresinin nasıl tasarlandığı anlatılacaktır. Gerçekleştirilecek olan devre
kumanda devresi ve güç devresi olmak üzere iki kısımdan oluştuğunu ifade etmiştik.
Kumanda devresi güç devresinden ayrı ve çalışma akım ve gerilimleri bağımsızdır.
Şekil3.10a da kumanda şekil3.10b de güç devresi görülmektedir.

107
 PROGRAMLANABİLİR KONTROL SİSTEMLERİ Topak

R
S
T

K2 K3 K4
STOP 1 STOP 2 START 1 K

K1

M
3

Şekil3.10a Kumanda devresi Şekil3.10b Güç devresi

Start butonuna basılınca K kontaktör bobini enerjilenir. K kontaktörünün bobini

enerjilenince kendisine bağlı olan K kontakları kapanarak üç fazlı motor yol almaya
başlar. Start butonuna basılma bırakılsa bile motor çalışmaya devam eder. Çünkü K
kontaktörü kendine bağlı olan K1 kontağından beslenmeye devam eder. Motorun
çalışması birbirlerine seri bağlı olan stop1 veya stop2 butonlarının herhangi birsine
basılana kadar devam eder.

Çeşitli Kumanda Devreleri

Şekil3.11 de 3 fazlı motorun kesik ve sürekli çalışma şemasının kumanda ve güç

devresi görülmektedir. Motorlar bazen sürekli bazen de kesik çalıştırılması gereken
yerler vardır. Bunu sağlamak için normalde kapalı basıldığında ilk konumu açılan
diğer konumu kapatan butonlarla yapılmaktadır.

R
S
T

K2 K3 K4
STOP
Kesik
START 1 K
çalıştırma

K1

M
3

Şekil3.11 Kesik çalıştırma kumanda ve güç devresi

108
 PROGRAMLANABİLİR KONTROL SİSTEMLERİ Topak

Start butonuna basılması ile K kontaktörünün bobini enerjilenerek kendisine

bağlı olan normalde açık olan K kontaklarını kapatır. Motorun güç kısmındaki
bağlantılar doğrultusunda 3 fazlı motor çalışmaya başlar. Bu çalışma modu stop
butonu veya kesik çalıştırma butonuna basılana kadar devam eder. Nedeni ise K
kontaktörünün enerjisi kesildiğinden K kontaklarının konumu eski hallerine
döndüğündendir. Motor kesik kesik çalıştırılmak istenirse kesik çalıştırma butonuna
basılması gerekir. Bu çalışma butona basılması sürdüğü sürece motor çalışır.
Butondan el çekildiğinde motor duracaktır.

Otomatik kontrol sistemlerinin vazgeçilmez olan asenkron motora bir kademeli

dirençle yol verme şemasının kontrol ve kumanda şekli aşağıdaki gibidir. Asenkron
motorlar güçlü motorlar olduğundan ilk kalkınma anında aşırı akım çekmemesi için
dirençle yol verilmesi gerekir. Belli bir süre yada motor %75 devrine ulaştığında bu
dirençler devre dışı kalması gerekir bu şekilde bir asenkron motora yol verilebilir.

Start butonuna basılması ile K kontaktörü bobini enerjilenerek kendisine bağlı

normalde açık olan dört adet (K) kontağını kapatacaktır. 3 fazlı asenkron motor
direnç üzerinden geçen akımla çalışmaya başlayacaktır. Kumanda kısmında M
kontaktörü enerjilendiği anda zaman rölesi de M kontaktörünün kapalı kontağı
üzerinden zaman rölesinin bobini de enerjilendiğinden ayarlanan süre saymaya
başlayacaktır.

R
S
STOP START K
T

K1 K2 K3 K4

ZR
M5
M2 M3 M4
R R R
M
ZR

M
M1 3

Şekil3.12 Asenkron motora dirençle yol verme kumanda ve güç devresi

Ayarlanan süreye gelindiği anda zaman rölesi (ZR) kontağını kapatacak M

kontaktörü bobinine enerji verilecektir. Bu durumda da M kontaktörü bu devre için
kullanılan dört adet açık kontağını kapatacak bir adet kapalı kontağını açacaktır. Güç
devresindeki dirence paralel olan M kontakları kapandığından motora giden akım

109
 PROGRAMLANABİLİR KONTROL SİSTEMLERİ Topak

direnç üzerinden değil M kontakları üzerinden akmaya başlayacaktır. Direnç devre

dışı kalacaktır. Bu çalışma stop butonuna basılması ile sona erecektir.

Şekil3.13 deki kumada ve güç devresi verilen sistemde bir üç fazlı motorun
devir yönün değiştirilmesi görülmektedir. Üç fazlı motorun devir yönünün
değiştirilmesi iki fazın yer değiştirilmesi ile yapılır. Bu güç devresinde bağlantı şekline
gösterilmiştir. İstenildiğinde motor saat ibresi yönünde istenildiğinde saat ibresi tersi
yönünde çalıştırılabilir.

Start1 butonuna basılması ile M kontaktörünün M kontağı üzerinden geçerek K

kontaktörü enerjilenecek buna bağlı olan bu devre için dört açık kontak kapanacak bir
adet kapalı kontağını açacaktır. Güç devresi bağlantısı yapılan motor ileri yönde
hareket edecektir. Bu ileri çalışma stop butonuna basılana kadar devam eder.

Stop butonuna basılmadan Start2 butonuna basılsa dahi motor devir yönü
değişmez. Nedeni ise M kontaktörüne enerji gidemez çünkü kumada devresinde M
kontaktörünün önüne K kontaktörünün kapalı kontağı konmuştur.

STOP START 1 K
M
K2 K3 K4 M2 M3 M4
K1

START 2 M
K

M1 M
3

Şekil3.13 Motorun devir yönünü değiştirme kumanda ve güç devresi

K kontaktörü de enerjili olduğundan açık duruma gelmiştir. Bundan dolayıdır

ki motorun devir yönü değiştirilmesi için mutlaka stop butonuna basılması gerekir.
Stop butonuna basıldığında motor durur. Çünkü K kontaktörünün enerjisi kesilmiş
kontakları ilk duruma gelmiştir. Şimdi istendiği taktirde start2 butonuna basıldığında K
kapalı kontağından M kontaktörü enerjilenir. Kendisine bağlı olan dört adet açık
kontağını kapatıp bir kapalı kontağını açarak motorun geri yönde yol almasını
sağlayacaktır.

110