YAYIN NO: DPT: 2689

DNYADA VE TRKYE'DE ENERJ VERMLL VE TRK SANAYNDE ENERJ VERMLLNN NCELENMES

Kubilay KAVAK Uzmanlk Tezi

KTSAD SEKTRLER VE KOORDNASYON GENEL MDRL EYLL 2005

ISBN 975 19 3782-5 (basl nsha)

Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.

Bu yayn 500 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir

NSZ Son yllarda dnya enerji gndeminde arlkl bir yer igal eden belli bal konular olarak enerji piyasalarnn serbestletirilmesi, alternatif yakt seeneklerinin uygulanabilirlii, yenilenebilir enerji kaynaklar, enerji kullanmnn yol at evre sorunlar iin aranan ve retilen zmler, fosil kaynaklarn enerji piyasalarna ulatrlmas stratejileri saylabilir. Btn bu konularla ilgili olarak Trkiyede de ok eitli aratrmalar yaplm, ok sayda kitap ve makale yaymlanmtr. Yukarda saylan btn konularla az ya da ok ilgili ve en az onlar kadar nemli olan bir dier konu ise, enerji verimlilii program ve uygulamalardr. Hem srdrlebilir kalknma, hem alternatif yaktlar, hem yenilenebilir kaynaklar, hem de evre duyarll ile dorudan ilgili olan bu kavramn, enerjinin verimli tketimi erevesinde piyasa serbestletirmeleriyle ve enerji tamaclyla da dolayl bir ba bulunmaktadr. Dnyada zellikle son yirmi yldr son derece popler olan ve zerinde pek ok aratrma yaplm bylesine nemli bir konunun Trkiyede yeterince iyi anlaldn sylemek pek mmkn deildir. yle ki, Trkiyede enerji verimliliinin eitli ynleriyle ilgili spesifik ve dar kapsaml baz almalar bulunmakla birlikte, konunun btn boyutlaryla ele alnd mstakil telif eserler yok denecek kadar azdr. Bunda enerji verimliliinin nihai karar alclar tarafndan nemsenmemesinin nemli bir rol vardr. En az bunun kadar nemli olan bir baka husus ise, eitli alanlarda alnacak tedbirler ve verimli enerji kullanmlaryla her yl milyar dolarlarla ifade edilebilecek tasarruflar yaplabileceinin ve birincil enerji kaynaklar asndan byk bir d bamll bulunan Trkiyede arz gvenliine nemli bir katk salanabileceinin bilinmiyor oluudur. Dier yandan, Trk sanayiinin d pazarlarda rekabet gcn artrmak iin gerekli olan maliyet azalmalarnn, sadece verimli enerji kullanmyla bile belli oranlara kadar mmkn olaca da halen yeterince iyi anlalabilmi deildir. zellikle enerjinin ok temel bir girdi olduu baz sanayi kollarnda, enerjinin verimli kullanmyla salanabilecek faydalar artc lde fazladr. Bu almada, enerji verimliliinin bir btn olduu ve pek ok sektr kestii dncesinden hareketle, enerjinin verimli kullanlabilecei belli bal tm alanlar incelenmi, dnyadaki rnekler deerlendirilmi, Trkiyenin bu alandaki fotoraf ekilmi ve bylece yaplabilecekler konusunda genel bir perspektif sunulmutur. Dier yandan, iktisadi hayatn en aktif unsurlarndan olan sanayi kesimi zel olarak tahlil edilmi, imalat sanayii sektrlerinin enerji kullanmlar, enerji verimlilikleri ve enerji younluklar ayr bir balk halinde aratrmaya tabi tutulmutur. Politika yapcsndan sanayicisine, sivil toplum kurulularndan vatandana kadar geni kesimli bir katlm ve sistemli bir yaklamla hayata geirilecek bir enerji verimlilii seferberliinin, Trkiyenin enerji sorunlarnn en azndan bir ksmna kalc zmler getirecei aktr. Bu tezin, sz konusu geni apl enerji verimlilii seferberliine bir zemin hazrlamasn mit ederim. Ankara / 2004 Kubilay Kavak

TEEKKR DPTde greve baladm gnden bu tarafa ortaya koyduu bilgilendirici, eitici, ynlendirici ve yetitirici yaklam, sabrl ve paylamc tutumu, gven alayc tavryla bu tezin olumasnda byk rol ve katks bulunan DPT Mstearl Uzman Sayn Dr. Vedat AHNe, Enerji verimlilii konusundaki byk birikimini benimle paylaan, farkl kaynaklara ulamamda yol gsterici olan, zellikle sanayiye ait istatistiklerin yorumlanmasnda deerli katklarn esirgemeyen EE Genel Mdrl Uzman Sayn Tlin Keskine, Eksik kalan eitli istatistiklerin derlenmesi ve veriler arasndaki farkllklarn aklanmas konusunda katk salayan DE Enerji statistikleri Birimi alanlarna, Tez almas boyunca anlayl ve yapc bir yneticilik rnei sergileyen DPT Mstearl Altyap Hizmetler Dairesi Bakan Sayn Hlya TOKGZe, Bir tezin ieriinin nasl olmas gerektii hakkndaki dncelerini benimle paylaan ve tez yazm konusunda beni yreklendiren DPT Mstearl ktisadi Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdr Sayn Cneyd Dzyola, en kalbi ve iten teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

ZET Planlama Uzmanl Tezi DNYADA VE TRKYE'DE ENERJ VERMLL VE TRK SANAYNDE ENERJ VERMLLNN NCELENMES Kubilay KAVAK Halihazrda dnya enerji ihtiyacnn nemli bir blmn karlamakta olan fosil yaktlarn rezervleri hzla tkenmektedir. Bu yzyln ikinci yarsnda petrol ve doalgaz gibi baz fosil yaktlarn rezervlerinin sonuna gelinecei tahmin edildiinden, btn enerji kaynaklarnn verimli bir ekilde kullanlmas byk nem tamaktadr. Enerji ihtiyacnn srekli artt ama kaynaklarn gittike azald dnyada, enerjinin verimli kullanlmasn salamak iin ok eitli programlar uygulanmaktadr. Trkiyede son yirmi yldr baz almalar yaplmakla birlikte, konunun nemi henz anlalabilmi deildir. Trkiyenin genel enerji politikas hl arz gvenliine ve talebin enerji verimlilii yoluyla azaltlmas yerine byyen talebin karlanmas iin yollar bulunmasna odaklanmaktadr. Bu almada, enerji verimlilii ile Trkiyenin elde edecei frsatlar ve faydalara dikkat ekilmektedir. Dnyada ve Trkiye'de enerji verimlilii hakknda yaplan almalar incelenmektedir. Sanayi, santraller, binalar, ulatrma gibi sektrlerde alnabilecek tedbirlere ve bunlarn enerji ekonomisi asndan salayaca faydalara iaret edilmektedir. eitli lkelerin enerji verimlilii almalarndaki baarl uygulamalar, verimlilik uygulamalarna nclk eden baz lkelerin durumlar, kii bana enerji tketimi ve enerji younluu gibi temel gstergeler nda Trkiyenin enerji durumu, Trkiyenin eitli sektrlerinde enerji verimlilii alannda yaplan almalar ve yaplmas gereken almalar da bu tezde ele alnmaktadr. Trk sanayiinin enerji tketimleri ise, enerji verimlilii, enerji younluu ve enerji kaynaklar dikkate alnarak ayr bir balk halinde incelenmektedir. 1995 ve 2002 yllar arasnda temel imalat sanayii sektrlerindeki genel enerji tketimi ve enerji younluu eilimleri aratrlmakta ve kaynak kullanm oranlar incelenmektedir. Bu ksm, Trkiyedeki imalat sanayii iin ne tr enerji verimlilii tedbirlerinin uygun olduunun ortaya karlmasn salamaktadr. ncelemenin sonular kullanlarak, Trkiyenin imalat sanayiindeki enerji tasarruf potansiyeli finansal adan deerlendirilmektedir. Sonu blmnde, btn inceleme ve analizlerin bir sonucu olarak, Trkiyede enerji verimlilii iin alnmas gereken tedbirler farkl sektrler iin sralanmaktadr. Anahtar kelimeler: Enerji, enerji tasarrufu, enerji verimlilii, enerji younluu.

iii

ABSTRACT Thesis for Planning Expertise ENERGY EFFICIENCY IN THE WORLD AND TURKEY AND INVESTIGATION OF ENERGY EFFICIENCY IN TURKISH INDUSTRY Kubilay KAVAK The reserves of fossil fuels which currently respond to the major part of world energy requirements are being running out very fast. Because it is forecasted that reserves of some fossil fuels like oil and natural gas will come to an end in the second half of this century, exploiting all energy resources in an efficient manner has great importance. Throughout the world where the energy demand grows continuously but the resources decrease gradually, many types of programs are implemented to provide efficient energy use. In Turkey, although there have been some efforts in last two decades, the importance of the issue could not be understood yet. Turkeys general energy policy still focuses on supply security and finding ways to meet the growing demand, rather than decreasing the demand by energy efficiency. In this study, the possible opportunities and benefits that Turkey would gain by energy efficiency is pointed out. The studies about energy efficiency which have been conducted in the world and Turkey are examined. The measures that can be taken in the sectors such as industry, power plants, buildings, transportation and the utilities of these measures for energy economy are indicated. The succesful practices of energy efficiency studies in various countries, the state of some countries which pioneer efficiency implementations, Turkeys situation in energy in the light of basic indicators such as energy consumption per capita and energy intensity, the energy efficiency studies that have been done and should be done in various sectors of Turkey are also discussed in this thesis. Turkish industrys energy consumption is analyzed as a seperate chapter by taking into consideration energy efficiency, energy intensity and energy resources. The general energy consumption and energy intensity tendencies of main manufacturing industries between 1995 and 2002 are explored and resource utilization ratios are investigated. This chapter provides to find out what kind of energy efficiency measures are available for different manufacuring industries in Turkey. By using the results of this investigation, the energy saving potential in Turkeys manufacturing industry is financially evaluated. In the final part, as a result of all investigations and analyses, the measures that should be taken for energy efficiency in Turkey are listed for different sectors. Key words: Energy, energy saving, energy efficiency, energy intensity. iv

NDEKLER TEEKKR............................................................................................................... i NSZ...................................................................................................................... ii ZET..........................................................................................................................iii ABSTRACT............................................................................................................... iv NDEKLER.......................................................................................................... v ZELGELER............................................................................................................ vii EKLLER................................................................................................................. viii KISALTMALAR....................................................................................................... ix GR......................................................................................................................... 1 1. Enerji Verimlilii .................................................................................................. 5 1.1. Enerjide Genel Ynelimler............................................................................ 5 1.2. Enerji Verimlilii Nedir?.............................................................................. 7 1.3. Enerji Younluu Nedir?............................................................................... 10 2. Enerji Verimliliini Artrmaya Ynelik almalar...............................................18 2.1. Binalarda Enerji Verimlilii........................................................................... 18 2.2. Santrallerde Enerji Verimlilii....................................................................... 26 2.3. Ulatrmada Enerji Verimlilii....................................................................... 32 2.4. Sanayide Enerji Verimlilii............................................................................40 3. Dnyadaki Enerji Verimlilii Uygulamalar.......................................................... 45 3.1. eitli Alanlarda Enerji Verimlilii Uygulamalar........................................ 46 3.1.1. Binalarda Enerji Verimlilii Uygulamalar............................................ 46 3.1.2. Ev Aletlerinde Enerji Verimlilii Uygulamalar.................................... 49 3.1.3. Sanayide Enerji Verimlilii Uygulamalar.............................................51 3.1.4. Ulatrmada Enerji Verimlilii Uygulamalar........................................ 54 3.2. Talep Taraf Ynetimi ve Btnleik Kaynak Planlamas............................. 55 3.3. Gelimi Baz lkelerde Enerji Verimlilii Uygulamalar.............................59 3.3.1. ABD........................................................................................................59 3.3.2. Almanya................................................................................................. 61 3.3.3. ngiltere...................................................................................................63 3.3.4. Fransa..................................................................................................... 66 3.3.5. Japonya................................................................................................... 68 4. Trkiye'de Enerji Verimliliiyle lgili Gelimeler..................................................72 4.1. Sanayide Enerji Verimlilii Uygulamalar.....................................................73 4.2. Binalarda Enerji Verimlilii Uygulamalar.................................................... 76 4.3. Ulatrmada Enerji Verimlilii Uygulamalar................................................ 80 4.4. Elektrik letim ve Datm Alannda Enerji Verimlilii Uygulamalar..........83 4.5. Elektrik retim Tesislerinde Enerji Verimlilii Uygulamalar......................89 4.6. AB'nin Verimlilik Mevzuat erevesinde Uyumlatrma almalar......... 94 v

5. Trk Sanayiinde Enerji Verimlilii........................................................................99 5.1. Gda Sanayii................................................................................................... 100 5.2. Tekstil Sanayii................................................................................................ 103 5.3. Orman rnleri Sanayii................................................................................. 106 5.4. Kt Sanayii.................................................................................................. 109 5.5. Kimya Sanayii................................................................................................ 111 5.6. Ta ve Topraa Dayal Sanayi....................................................................... 114 5.7. Demir-elik Metal Ana Sanayii.....................................................................117 5.8. Demir-elik D Metal Ana Sanayii............................................................. 119 5.9. Metal Eya ve Makine-Tehizat Sanayii........................................................121 5.10. Genel Deerlendirme................................................................................... 124 5.11. malat Sanayiinde Enerji Tasarrufu Potansiyeli...........................................130 6. Tasarruf ve Verimlilik Art in neriler............................................................ 133 6.1. Kurumsal, dari, Hukuki ve Mali Tedbirler................................................... 133 6.1.1. Kurumsal ve dari Tedbirler................................................................... 134 6.1.2. Hukuki Tedbirler.................................................................................... 135 6.1.3. Mali Tedbirler........................................................................................ 135 6.2. eitli Alanlarda Alnabilecek Enerji Verimlilii Tedbirleri.........................136 6.2.1. Sanayi..................................................................................................... 136 6.2.2. Binalar.................................................................................................... 139 6.2.3. Ulatrma ............................................................................................... 141 6.2.4. Elektrik retim Tesisleri........................................................................ 143 6.2.5. Elektrik letim ve Datm Tesisleri....................................................... 144 SONU...................................................................................................................... 146 EKLER....................................................................................................................... 149 EK-1. Trkiyede Sanayi Sektrnn Yllar tibariyle Enerji Tketimi (TEP).... 150 EK-2. Trkiyede Sanayi Alt Sektrlerinin Enerji Tketimlerinin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde)... 155 EK-3. Trkiyede Sanayi Sektrnn Yllar tibariyle Enerji Harcamalar (Milyon TL - 1995 Yl Fiyatlaryla). 161 EK-4. Trkiyede Sanayi Sektrnn Yllar tibariyle Enerji Harcamalar (Bin Dolar - 1995 Yl Fiyatlaryla)... 166 EK-5. Sanayi Sat statistiklerinde Yer Alan Alt Sanayi Kollar 171 EK-6. Trkiyede Sanayi Sektrnn Yllar tibariyle Sattan Elde Ettii Gelirler (Milyar TL - 1995 Yl Fiyatlaryla). 174 EK-7. Trkiyede Sanayi Sektrnn Yllar tibariyle Sattan Elde Ettii Gelirler (Milyon Dolar - 1995 Yl Fiyatlaryla).... 178 KAYNAKLAR.......................................................................................................... 182 DZN......................................................................................................................... 189

vi

ZELGELER izelge Sayfa

izelge 1.1. Baz Blgeler ve Baz lkeler tibariyle Dnyadaki Enerji Tketimi (MTEP).......................................................... 7 izelge 1.2. Dnyann eitli Blgelerindeki Kii Bana Enerji Tketimleri..... 13 izelge 1.3. Baz lkelerdeki Kii Bana Enerji Tketimleri (KEP)...........................14 izelge 1.4. Dnyann eitli Blgelerindeki Enerji Younluklar (TEP/Bin $)..14 izelge 1.5. Baz lkelerdeki Enerji Younluklar (TEP/Bin $)...................................... 15 izelge 1.6. Baz lkelerin Enerji Younluklarndaki Gelimeler (TEP/Milyon $).16 izelge 2.1. Elektrik retiminde Kullanlan Yaktlarn 2000 Yl Fiyatlar. 30 izelge 2.2. Santrallerin Asgari Birim Yatrm Maliyetleri.. 30 izelge 2.3. Sektrler tibariyle Tanan Yolcu Bana Enerji Tketimleri...... 40 izelge 2.4. Sektrler tibariyle Tanan Yk Bana Enerji Tketimleri................. 40 izelge 3.1. Avrupadaki Konutlarda Nihai Enerji Kullanmnn Dalm.............. 47 izelge 3.2. ngilterede eitli Tiplerdeki Enerji Verimli Soutucu Ev Aralarnn Salayaca Tasarruf Miktar.................................................................... 65 izelge 4.1. Trkiyenin Komu lkelerle Olan Elektrik Balants.................... 88 izelge 4.2. Trkiyedeki nemli Linyit Yataklarnn Rezerv ve Isl Deerleri...... 91 izelge 4.3. Trkiyedeki Kombine evrim Santralleri 93 izelge 5.1. Gda Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi.. 102 izelge 5.2. Tekstil Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi... 104 izelge 5.3. Orman rnleri Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi.... 107 izelge 5.4. Kt Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi..... 110 izelge 5.5. Kimya Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi... 112 izelge 5.6. Ta ve Topraa Dayal Sanayide Enerji Younluunun Geliimi.....115 izelge 5.7. Demir-elik Metal Ana Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi 119 izelge 5.8. Demir-elik D Metal Ana Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi 120 izelge 5.9. Metal Eya ve Mak.-Teh. Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi... 123 izelge 5.10. Trkiye-IEA 1998 Yl Sanayi Enerji Younluu Karlatrmas..126 izelge 5.11. lkeler tibariyle 1998 Yl Sanayi Toplam Enerji Younluklar .. 127 izelge 5.12. ERDEMRin Baz Yllardaki elik retimi ve Enerji Tketimi... 128 izelge 5.13. Sektrlere Gre 1 TEP Enerjinin Maliyeti ..... 130 izelge 5.14. Sanayi Sektrnde Mmkn Olan Yllk Tasarruf Miktar. 131 vii

EKLLER ekil Sayfa

ekil 2.1. Doalgaz Kombine evrim Santralindeki Enerji evrimi. 28 ekil 2.2. eitli Blgeler tibariyle Ulatrma Enerji Younluunda Gelimeler.....35 ekil 3.1. Baz Avrupa lkelerinde Yeni Binalarn Enerji Tketim Geliimleri... 47 ekil 3.2. 11 Avrupa lkesinde Etiket Tiplerine Gre Buzdolab Satlar............... 50 ekil 3.3. Avrupa lkelerinde 1995 Sanayi Enerji Younluu Deerleri. 52 ekil 3.4. Baz AB lkelerinde Yeni Arabalarn Birim Tketimlerindeki yilemeler.................................................................. 55 ekil 5.1. Trkiyenin Gda Sanayiinde Gelimeler... 101 ekil 5.2. Trkiyenin Tekstil Sanayiinde Gelimeler.... 104 ekil 5.3. Trkiyenin Orman rnleri Sanayiinde Gelimeler..... 106 ekil 5.4. Trkiyenin Kt Sanayiinde Gelimeler.. 109 ekil 5.5. Trkiyenin Kimya Sanayiinde Gelimeler 112 ekil 5.6. Trkiyenin Ta ve Topraa Dayal Sanayiinde Gelimeler...... 115 ekil 5.7. Trkiyenin Demir-elik Metal Ana Sanayiinde Gelimeler.118 ekil 5.8. Trkiyenin Demir-elik D Metal Ana Sanayiinde Gelimeler. 120 ekil 5.9. Trkiyenin Metal Eya ve Mak.-Teh. Sanayiinde Gelimeler 122 ekil 5.10. Trk malat Sanayii Enerji Younluundaki Gelimeler. 125 ekil 5.11. Trk ve Japon Demir-elik Sanayiilerinin Karlatrmas (2001).. 129

viii

KISALTMALAR ACEEE ADEME AG a.g.e. Bkz. BRE BTEP C. CBEE DC Der. DE DM DMS DOE DSM ECEEE Ed. EDMC EEBPp EEO EIA EE EPDK ETKB ETSU : American Council for an Energy-Efficient Economy (Enerji Verimli Ekonomi in Amerika Konseyi) : l'Agence de l'Environnement et de la Maitrise de l'Energie (Enerji Ynetimi ve evre Ajans). : Alt gerilim : Ad geen eser : Baknz : Building Research Establishment (Bina Aratrma Kuruluu) : Bin ton petrol edeeri : Cilt : California Board for Energy Efficiency (California Enerji Verimlilii Kurulu) : Direct current (doru akm) : Derleyen : Devlet statistik Enstits : Datm merkezi : Distribution management system (datm ynetimi sistemi) : Department of Energy (ABD ve ngilterede Enerji Bakanl) : Demand side management (talep taraf ynetimi) : European Council for an Energy-Efficient Economy (Enerji Verimli Ekonomi in Avrupa Konseyi) : Editr : Energy Data and Modelling Center (Enerji Veri ve Modelleme Merkezi) : Energy Efficiency Best Practice Program (Enerji Verimlilii En yi Uygulama Program) : Energy Efficiency Office (Enerji Verimlilii Birimi) : Energy Information Administration (Enerji Bilgi daresi) : Elektrik leri Etd daresi : Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl : Energy Technologies Supporting Unit (Enerji Teknolojileri Destekleme Birimi) ix

EA GIS GJ GSMH GSYH GWh HEES IEA IRP JICA Kcal KEP KJ koe kV kW kWh LNG LPG MAGLEV Mcal MTEP MVA MW NOVEM OECD OG TV p.

: Elektrik retim A.. : Geographical information system (corafi bilgi sistemi) : Giga (milyar) joule : Gayri safi milli hasla : Gayri safi yurtii hasla : Giga (milyar) watt-saat : Home Energy Efficiency Scheme (Konutlarda Enerji Verimlilii Program) : International Energy Agency (Uluslararas Enerji Ajans) : Integrated resource planning (btnleik kaynak planlamas) : Japanese International Cooperation Agency (Japon Uluslararas birlii Tekilat) : Kilokalori : Kilogram petrol edeeri : Kilojoule : Kilogram oil equivalent (kilogram petrol edeeri) : Kilovolt : Kilowatt : Kilowatt-saat : Liquified natural gas (svlatrlm doal gaz) : Liquified petroleum gas (svlatrlm petrol gaz) : Manyetik kaldrmal : Mega (milyon) kalori : Milyon ton petrol edeeri : Mega (milyon) volt-amper : Mega (milyon) watt : Netherlands Agency for Energy and the Environment (Hollanda evre ve Enerji Ajans) : Organisation for Economic Cooperation and Development (Ekonomik birlii ve Kalknma rgt) : Orta gerilim : zel tketim vergisi : Page (sayfa)

PEM PJ s. SAVE SCADA ss. TCDD tce TEDA TEA TEP TM toe TBTAK TWh UCTE UETM UNIDO vb. vs. Y YD

: Proton alverili membran : Peta (katrilyon) joule : Sayfa : Specific Action on Vigorous Energy Efficiency (Etkin Enerji Verimlilii in Spesifik Faaliyet) : Supervisory Control And Data Acquisition (Datm ebekelerinde Denetimli Kontrol ve Veri Toplama Sistemi) : Sayfadan sayfaya : Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar : Ton coal equivalent (ton kmr edeeri) : Trkiye Elektrik Datm A.. : Trkiye Elektrik letim A.. : Ton petrol edeeri : Trafo merkezi : Ton oil equivalent (ton petrol edeeri) : Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu : Tera (trilyon) watt-saat : Union for the Coordination of Transmission of Electricity (Elektrik letim Koordinasyon Birlii) : Ulusal Enerji Tasarruf Merkezi : United Nations Industrial Development Organization (Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt) : Ve benzeri : Ve saire : Yap-ilet : Yap-ilet-devret

xi

GR Enerjinin ekonomik ve sosyal kalknmann nemli bileenlerinden biri olduu, yaam standartlarnn ykseltilmesinde hayati bir rol oynad bilinmektedir. Srdrlebilir bir kalknmann srekli ve kaliteli bir enerji arzyla mmkn olaca da ok bilinen bir dier husustur. Srdrlebilir kalknmann enerjiyle olan balants, ok uzun bir sre boyunca enerjinin tketicilere gvenli biimde sunulmas ekseninde ele alnm, enerji-kalknma ilikisi bu ereve iinde deerlendirilmitir. Ancak, halihazrda en nemli enerji kayna olan fosil yaktlarn (kmr, petrol, doalgaz) gittike ve sratle azalmakta oluu, dier yandan bu kaynaklarn yaratt evresel problemler, hem bu kaynaklarn rasyonel ve ekonomik biimde kullanm olgusunu, hem de enerji verimlilii kavramn gndeme getirmi, srdrlebilir kalknmayla ilgili almalara bu konularn dahil edilmesi sonucunu dourmutur. Bugn itibariyle dnya enerji ihtiyacnn nemli bir blmn karlamakta olan fosil yakt rezervlerinin kullanm hz srekli artmaktadr. zellikle kalknmakta olan lkelerin fosil yakt taleplerinde kesintisiz bir art sz konusudur. Buna karlk fosil yakt rezervlerinde paralel bir art meydana gelmemektedir. Mevcut kullanm dzeylerinin sabit kalmas durumunda bile zellikle petrol rezervlerinin uzun olmayan bir sre ierisinde tkenecei tahmin edilmektedir. Biraz daha fazla mr biilen doalgaz kaynaklar iin de benzer bir durumun sz konusu olduunu sylemek mmkndr. Hzla tkenen fosil yaktlarn yerine bir yandan alternatif enerji kaynaklar aranrken, dier yandan mevcut kaynaklarn etkin biimde deerlendirilmesi gndeme gelmekte ve enerji tketiminin konforu etkilemeden drlmesi ynnde eilimler olumaktadr. Bu eilimler genel olarak enerji verimlilii bal altnda deerlendirilmektedir. Enerji verimlilii hem enerjinin retimi ve iletimi, hem de tketimi alannda genel etkinlik almalarnn tmn kapsamaktadr. Bir tarafta daha az maliyet ve daha az birincil kaynak kullanmyla daha ok enerji retimi ynnde almalar srerken, dier tarafta ayn miktar enerjiyle daha ok i yaplmas veya ayn miktar

iin daha az enerji tketilerek yaplmas konusunda eitli almalar yrtlmekte, tedbirler gelitirilmekte, politika ve stratejiler retilmektedir. Is, gaz, buhar, basnl hava, elektrik gibi ok deiik formlarda olabilen enerji kayplar ile her eit atn deerlendirilmesi veya geri kazanlmas veya yeni teknoloji kullanma yoluyla retimi drmeden, sosyal refah engellemeden enerji tketiminin azaltlmas olarak tarif edilebilecek enerji verimlilii almalar; bina mimarisi, d yap elemanlar, cam ve stma/aydnlatma sistemleri ekseninde yrtlen s yaltm almalarndan akll bina uygulamalarna, belli limitlerin altnda yakt tketen aralarn retimi iin getirilen zorunluluklardan gelimi toplu tama sistemlerine, buzdolab, amar makinesi, televizyon, frn gibi ev aletlerinde uygulanan etiketleme yaklamlarndan yksek verimli sanayi sre dnmlerine, talep taraf ynetimi nda puant ykn tasarruf yoluyla yataylatrlmasndan yeni tip santral teknolojilerine, elektrik retim, iletim ve datm srelerindeki kayplarn azaltlp performans standartlarnn ykseltilmesinden btnleik enerji arz ve talep ynetimlerine kadar bir dizi uygulamay iermektedir. Dnyada, zellikle de gelimi lkelerde enerjinin verimli kullanlmas iin ok eitli almalar yaplmakta, enerji verimli teknolojilerin gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas iin byk bteli programlar uygulanmaktadr. Bu almalarn bir ksm kamu eliyle yrtlen eitli uygulamalar, eitim ve bilgilendirme faaliyetleri, bir ksm yaptrmlar getiren yasal dzenlemeler, bir ksm sivil kurulular tarafndan yrtlen kampanyalar ve gnll faaliyetler, bir ksm da byk endstriyel irketler ile niversiteler tarafndan yrtlen ve bazlarn hkmetlerin de destekledii teknoloji gelitirme programlardr. Trkiyede son yllarda enerji verimliliine ynelik baz almalar yrtlmeye balanm, ancak konunun nemi enerjide etkin rol oynayan evrelerde dahi henz yeterince anlalamamtr. Enerjinin verimli kullanmyla ilgili gstergelere gre Trkiyenin dnya ortalamasndan bile geride olduu ve bir birim katma deer retebilmek iin pek ok lkeye gre olduka yksek dzeyde enerji harcad grlmektedir. zellikle uluslararas pazarlarda rekabet etme durumu iinde olan Trkiye'deki sanayi kesiminin enerjiyi verimli kullanamad da istatistiki verilerden anlalmaktadr

Bugne kadar Trkiyede binalar ve ev aletlerindeki enerji verimliliinde baz dzenlemeler yaplm, AB mktesebatna uyum kapsamnda baz ynetmelikler karlmtr. Ancak bunlarn uygulama sonular henz ortaya kmamtr. Bu ynetmeliklerin ksa srede olumlu sonular dourmas pek mmkn gzkmemektedir ve bu yzden baka dzenlemelerin gndeme gelmesi sz konusu olabilecektir. Dier yandan, sanayiye ynelik olarak baz eitim ve bilgilendirme almalar devlet eliyle yrtlmektedir. Baz sanayi kurulular da konunun nemini anlamaya ve enerji verimliliine ynelik tedbirler almaya balamtr. Son yllarda, yeni ina edilen elektrik retim tesislerinde verimlilik kavram ve verimli yakt teknolojileri dikkate alnmaya balamtr. Buna karlk elektrik iletiminde, zellikle de datmnda ok byk bir verimsizlik sz konusudur. Bu konuda katedilmesi gereken byk bir mesafe, alnmas gereken ok sayda tedbir vardr. Ulatrma sektrnde enerji verimliliinin nem ve ifade ettii anlam yeterince anlalamamtr. yle ki, sektrde verimli enerji kullanm henz bir deerlendirme lt olarak politikalara dahil edilmi deildir. Genel bir deerlendirme yaplarak sylenecek olursa, konunun Trkiyenin gndemine girmesinden tatmin edici bir seviyeye ulaamamtr. Enerji verimliliiyle ilgili olarak, konuyu btn ynleriyle ele alan ve makro deerlendirmeler yaparak Trkiyenin durumunu ett eden almalarn says yok denecek kadar azdr. Bu almada; genel hatlaryla enerji verimliliinin ne olduu, hangi alanlarda ne tr uygulamalar yaplabildii, bu alanlarda dnyann eitli yerlerinde yaplm baarl uygulama rneklerinin neler olduu, enerji verimliliinde nc almalar bulunan baz lkelerin durumlar, kii bana enerji tketimi ve enerji younluu gibi gstergeler ekseninde Trkiyenin genel durumu ve dnya genelindeki konumu, Trkiyenin sektrler itibariyle enerji verimlilii asndan durumu, Trkiyede enerji verimlilii alannda yaplan ve yaplmas gereken almalar anlatlacaktr. Bahsi geen incelemeler srasnda, meselenin anahatlaryla ortaya konulmasna dikkat edilecektir; nk her bir sektrde ok sayda verimlilik alan bulunmakta, her biriyle ilgili ok sayda teknolojik aratrma yaplmakta, pek ok farkl program gelitirilmektedir. Bunlar olabildiince btncl bir perspektifle ve gruplandrlarak sunulmaya allacaktr.

Dnyada enerji verimliliiyle ilgili konularda birbirinden farkl pek ok uygulama rnei bulunduundan, dnyadaki rnekler incelenirken, Trkiyedeki ortama k tutabilecek ve model alnabilecek uygulamalara ncelik tannacaktr. Ayrca dnyada enerji verimlilii alannda gelimi ve uygulamaya konulmu eitli teknolojik yenilikler (yeni santral teknolojileri, stma sistemleri, akll binalar, vb.) ile zerinde almalarn srd ve henz ticarileememi teknolojik uygulamalara (yakt pilli ev stma sistemleri, elektrikli ulam aralar, hidrojen enerjili arabalar, vb.) da dikkat ekilecektir. lke rneklemesi yaplrken, hem milli gelir hem de enerji tketimi asndan ileri seviyelerde olan ve enerji verimliliinde byk aamalar kaydetmi bulunan ABD, Almanya, ngiltere, Fransa ve Japonyann bu alandaki baz almalarna yer verilecektir. Enerjinin nemli bir blmnn tketildii Trk sanayi sektr, ayr bir balk halinde deerlendirilecektir. Trk sanayiinin enerji tketimleri, genelde enerji verimlilii, zelde ise enerji younluu ile enerji kaynaklar asndan incelenecektir. Bunun iin resmi yaz ile DEden elde edilen, imalat sanayii dallar itibariyle enerji kaynaklarna gre datlm enerji tketim oranlarna ynelik istatistikler analitik bir yaklamla ele alnacaktr. ok sayda enerji kaynana gre hazrlanm veriler ana enerji kaynaklarna gre dzenlenecek, bunlar ekler ksmnda tablolar halinde sunulacaktr. Ayrca, alt sanayi dallarnn retimden elde ettikleri gelirlere ynelik veriler esas alnarak enerji younluu deerleri hesaplanacak ve bu deerler karlatrmal olarak irdelenecektir. 1995 ylndan itibaren temel imalat sanayii sektrleri baznda enerji younluundaki eilimlerin ortaya karlaca ve enerji kaynaklarnn kullanm oranndaki deiimlerin izlenecei bu ksmda, hangi sanayi dallarnda ne tr yakt verimlilii tedbirleri gelitirilmesi gerektiine dair genel ipular da elde edilecektir. malat sanayii enerji tketimleriyle ilgili veri setinin en son 2001 yl verilerini iermesinden dolay, enerji younluu karlatrmalar 19952001 yllar arasnda yaplacaktr. almann devam kapsamnda, Trk sanayiindeki enerji tasarrufu potansiyeli hakknda genel bir deerlendirme yaplacaktr. almann son ksmnda, almadan elde edilen veriler nda Trkiyede enerji verimlilii iin alnmas gereken tedbirler sralanacaktr.

1. ENERJ VERMLL 1.1. Enerjide Genel Ynelimler Enerji, zellikle geride braktmz yzyln balarndan itibaren lkelerin rekabet stnl salamada istifade ettikleri en nemli unsurlardan biri olmutur. ine girdiimiz yeni ada ise, dnyadaki teknolojik yenilikler, uluslararas snrlarn geirgenliinin artmas, sermaye hareketleri iin snrlarn hemen hemen kalkm bulunmas ve iletiim alanndaki devasa gelimeler hem dnyadaki enerji kullanmnn miktar ve hzn artrm, hem de enerjiyi zerinde durulmas gereken en nemli sorunlardan birisi haline getirmitir. Bir yandan enerjiyle ilgili olarak ortaya kan ozon tabakasndaki incelme, sera gaz emisyonlarnn insan yaamn tehdit eder boyutlara ulamas gibi sorunlar, dier yandan dnyadaki doal enerji kaynaklarnn (zellikle fosil yaktlarn) hzla tkenmesi gibi riskler hem birer mstakil varlk olarak devletleri, hem de insanlk adna dnme sorumluluunda olan bilim adamlarn ve aydnlar enerji konusuna daha ok younlamaya ve bu alan zerinde daha ok aratrma yapmaya sevk etmektedir. Btn dnyada lkelerin enerji konusuyla ilgili birimleri, karar vericileri ve st yneticileri gvenli, evre standartlarn dikkate alan ve riski en aza indirgenmi enerji politikalar retmek iin almaktadrlar. Enerji arz sisteminin srekli deimesi, yeni yeni teknolojilerin

gelitirilmekte oluu, enerji materyallerinin fiyatlarnn ksa periyotlar iinde dramatik deiiklikler sergilemesi, zellikle dnyadaki stratejik dengeleri zaman zaman yerinden oynatan petroln fiyat istikrarnn bulunmay, btn bunlara karn enerjinin gndelik hayatmzdaki kullanm orannn ve vazgeilmezliinin son yllarda fevkalde artm olmas; enerji ve elektrik enerjisi sistemlerinde tasarruf uygulamalarn ve verimlilik yaklamlarn zorunlu hale getirmektedir. Uluslararas Enerji Ajans tarafndan hazrlanan World Energy Outlook isimli kitapta, dnyada enerji alannda 2030 ylna kadar yaplmas gerekli enerji yatrmlar incelenmitir. Kitapta ne kan baz bulgular unlardr1:

IEA (International Energy Agency), 2003b.

 2001-2030 yllar arasnda dnyadaki enerji arz altyaps iin gerekli toplam yatrm miktar 16 trilyon ABD dolardr. Bu miktar, enerji arz kapasitesini artrmak ve nmzdeki dnemde tkenecek olan veya kullanlmaz duruma gelecek mevcut veya mstakbel arz tesislerinin yerine yenilerini yapmak iin gereklidir. Enerji sektrnde zorunlu yatrmlarn yaklak yarsnn, retimin ve talebin ok hzl artt gelimekte olan lkelere yaplmas gerekecektir. ngrlen yatrmlarn nemli bir blm, mevcut arz seviyesinin muhafaza edilebilmesi iin gereklidir. 2030 ylna kadar yaplacak yatrmlarn %51inin, mevcut veya mstakbel kapasitenin korunmas iin harcanaca tahmin edilmektedir. Enerji kaynaklar iin gereken mali kaynaklarn gemite olduundan daha fazla oranda zel ve yabanc kaynaklardan temin edilmesi gerekmektedir. Gelimekte olan lkelerin ihtiya duyduklar yatrmlar iin gereken finansmann temin edilmesi, en byk zorluu oluturmaktadr. Gelimekte olan lkelerde, zel sektrn piyasalara daha youn bir ekilde mdahil olmas gereklidir. te yandan, zel yatrmlarn 1997 ylndan beri gerilemekte bulunduu dikkate alnrsa, bu lkelerin zel sermayeyi ne lde baarl bir ekilde cezbedecekleri gelecekteki elektrik yatrmlarnn en byk bilinmeyenlerinden birisidir. Her ne kadar enerjinin kullanm, enerji alannda yaplacak yatrmlar ve bu alandaki yatrmlar iin harcanacak miktarlar btn dnya lkelerini ilgilendirse de, kendi z kaynaklaryla yatrmlarn finanse etmekte zorlanan gelimekte olan lkeler asndan bu veriler daha byk bir nem tamaktadr. Enerji tketimlerinin, zellikle gelimekte olan lkelerde hzla artaca tahmin edilmektedir. ABDdeki Enerji Bakanlna (U.S. Department of Energy) bal olarak alan EIA (Energy Information Administration)inn dnyadaki enerji tketimleri hakkndaki gncel tahminleri aadaki tabloda yer almaktadr2:

EIA (Energy Information Administration), 2002.

izelge 1.1. Baz Blgeler ve Baz lkeler tibariyle Dnyadaki Toplam Enerji Tketimi (MTEP)
Yllar lke ABD* Kanada ngiltere Almanya Fransa talya in Hindistan Japonya Gney Kore Avustral-asya Eski SSCB lke. Dou Avrupa Afrika Brezilya Trkiye Dnya Toplam Gemi Veriler 1990 1998 1999 2121 2383 2446 275 305 316 234 251 250 373 357 352 222 256 258 176 201 203 681 890 803 196 293 307 452 541 547 92 73 185 122 153 157 1529 975 988 399 299 283 235 292 297 142 208 215 50 76 74 8724 9568 9623 2005 2712 346 269 387 282 223 1080 384 578 243 171 1112 321 352 237 85 11053 Projeksiyonlar 2010 2015 2913 3116 374 398 282 295 400 412 296 309 237 249 1388 1734 459 549 609 640 270 302 184 196 1210 1337 348 382 395 455 289 353 99 113 12413 13902 2020 3297 422 308 428 328 262 2127 639 671 327 209 1439 411 510 424 127 15410

* 50 eyalet ve Columbia blgesini iermektedir. Dier yerler Avustral-asya ksmnda gsterilmitir.

1.2. Enerji Verimlilii Nedir? 1970lerin ortasndan itibaren sanayilemi Bat lkelerinin enerji

tketimindeki bymede gl bir azal meydana gelmitir, ancak yine de eer mevcut ynelimler devam ederse, dnya enerji tketiminin 2030 ylndan nce bugnknn yaklak iki kat olmas beklenen bir gelimedir. Kaynaklara rahata eriimin yokluunun veya kaynaklarn belli corafi blgelerde younlam olmasnn, enerji rnlerinin maliyetlerindeki artn ve enerjinin daha tehlikeli formlarnn kullanmnn krizleri ve ekolojik felketleri tetiklemesi muhtemeldir. Enerji yatrmlarnn yksek bedeller gerektirmesi kadar, birincil enerji kaynaklarnda, zellikle de petrolde son yllarda grlen artlar da, dikkate alnmas gereken nemli hususlardan biridir. Btn bu gelimeler karsnda enerji kullanmna ilikin yeni stratejiler oluturmak kanlmaz hale gelmitir:

Bugn, hem srdrlebilir kalknmann gereklerini yerine getiren, hem de evresel tehlikelerle enerji retim ve tketiminden kaynaklanan ekonomik ve sosyal maliyetleri en aza indirgeyen bir strateji oluturmak iin, evresel kstlar, ekonomik ve siyasi kstlarla birlikte dnlmektedir. Burada bahsedilen strateji de enerji verimlilii stratejisidir. Byle bir strateji, en nce enerji ihtiyac kavramnn dramatik biimde yeniden ele alnmasna dayanmaktadr. Ayn hizmet bugnknden daha az enerji kullanarak ve toplamda bugnknden daha az bir maliyetle yerine getirilebilir. Bu durum, en ileri teknolojileri kullanan ve belirgin biimde etkin 3 ekonomilere sahip olan lkeler iin de geerlidir.

Enerji verimliliiyle ilgili stratejinin en nemli basamaklarndan birisi hi phesiz enerji tasarrufudur. Her ne kadar enerji tasarrufu, genelde basit ksnt tedbirleri uygulamak olarak alglanyor ise de, aslnda ok daha geni bir tedbirler dizisini iermektedir.
Halk arasnda genellikle enerjinin az kullanlmas, iki ampulden birinin sndrlmesi eklinde alglanmakta olan enerji tasarrufu, aslnda enerji atklarnn deerlendirilmesi ve mevcut enerji kayplarnn nlenmesi yoluyla tketilen enerji miktarnn ekonomik kalknmay ve sosyal refah engellemeden, kalite ve 4 performans drmeden enerji ihtiyacnn en aza indirilmesidir.

Enerji tasarrufu kalemleri genellikle ikiye ayrlmaktadr. Bunlardan birincisi dorudan enerji tasarrufu uygulamalar olup, maliyet-etkin yaklamlar (daha enerjiverimli ara, ev ve arabalar kullanmak, alkanlk ve gnlk davranlar nihai kullanm teknolojilerini daha dikkatli kullanmaya gre ayarlamak, eitli nihai kullanm teknoloji stoklarn snrlandrmak) ve somut tedbirleri iermektedir. kincisi ise, bunlarn dnda kalan genel tedbirler olup dolayl enerji tasarrufu olarak nitelendirilmektedir: nsanlar her trl eyann uzun sre kullanmna tevik ederek yenilerinin retim hzn drmek, yerleim yerlerini enerji sarfiyatn minimize edecek ekilde semek, ekonomide materyal tketiminin olmad faaliyetlere gei yapmak, vb.5 Bu almada sklkla kullanlacak olan enerji verimlilii, enerji tasarrufunu da kapsayan daha geni bir kavramdr. Basite ifade edilecek olursa enerji verimlilii, enerji kaynaklarnn retimden tketime kadar tm safhalarda en yksek etkinlikte deerlendirilmesini ifade eden bir kavramdr. Enerji tasarrufu ise, enerji ve enerji kaynaklarnn verimli olarak deerlendirilmesi amacyla kullanclar tarafndan

3 4

Laponche at al, 1997:17-18. alkolu, 2004:59. 5 Norgard, 2001:271.

alnan tedbirler sonucunda belirli miktardaki retimi ve hizmeti gerekletirmek iin her aamada harcanan enerji miktarnda salanan azalmay anlatmaktadr. Bir baka deyile enerji verimlilii; s, gaz, buhar, basnl hava, elektrik gibi ok deiik formlarda olabilen enerji kayplar ile her eit atn deerlendirilmesi veya geri kazanlmas veya yeni teknoloji kullanma yoluyla retimi drmeden, sosyal refah engellemeden enerji tketiminin azaltlmasdr. Enerji verimliliine ynelik almalar hem tketim alanndaki tasarruflar, hem de arz tarafna ynelik nleyici yaklamlar kapsamaktadr.
Enerji verimlilii frsatlar neredeyse btn enerji nihai kullanmlarnda, sektrlerinde ve hizmetlerinde bulunabilir ve bu alanda byk bir potansiyel henz deerlendirilmemektedir. Nihai kullanm enerji verimlilii stma, iklimlendirme, aydnlatma gibi hizmetleri salayan ekipmanlarn gelitirilmesine odaklanr. Arz taraf enerji verimlilii ise, tam tersine, daha verimli enerji retimi, gelimi endstriyel sreler, kojenerasyon ve enerji geri kazanmlar gibi sonular olan 6 performans temelli iyiletirmelere younlar.

Bugn dnyada enerji verimlilii gelitirme konusunda pek ok alma bulunmaktadr; ancak enerji verimliliinin yaygnlatrlmas iin gereken yatrmlar, sz konusu almalarn en nemli kstlarndan birisi durumundadr. Dnyadaki yaygn eilim, enerji verimlilii iin yatrmlar yaparak olabilecek enerji arz yatrmlarn azaltmak yerine, dorudan enerji arzna ynelik yatrmlara arlk vermek eklinde tezahr etmektedir. Enerji piyasalarnn ve enerji tketim ekipmanlarnn btnlemesi, enerji alanndaki eitli aktrler tarafndan enerji verimlilii sorununa are olarak grlmektedir. Sz konusu aktrler, eer at almalar doru bir ekilde yaplrsa, bu btnlemenin z enerji hizmetlerinin (alan stmas gibi) yerine getirilmesinde ok daha iyi bir enerji verimlilii salayaca dncesindedirler. Burada sz edilen z enerji hizmetleri; yemek piirme, aydnlatma, termal konfor, yiyecek soutma, ulatrma ve rn imalat gibi alanlarda enerji kullanan ekipmanlar tarafndan salanan fiziksel rahatla iaret etmektedir. z enerji hizmetlerinin karlanmas genellikle enerji kullanan ekipmanlar, enerji ve enerjiyle ilgili hizmetlerin baarl bir

The WEHAB Working Group, 2002:12.

kombinasyonunu gerektirmektedir.7 Enerji verimliliinin gelitirilmesi asndan stratejik bir yaklamn gerekli olduu, enerjiyle ilgili salt bir alana odaklanmann istenilen sonuca ulalmasna yetmeyecei de genel kabul gren bir dier husustur:
Enerji verimliliini tevik edecek gl bir politika farkl tedbirlerin bir kombinasyonuna sahip olmak zorundadr. nk tek bana tketimde yeterli azalmay salayan hibir tedbir yoktur. Bu alanda ekonomik aralar ile normatif aralar (rnein minimum enerji standartlar) genellikle en etkili ve en maliyet-etkin tedbirler olmaktadr. Yine bu aralar, uzun vadeli bir enerji tasarruf politikasnn 8 blmleri olarak ekillendirilmelidirler.

Gl enerji verimlilii stratejileri, ekonomik denge asndan gelimekte olan lkelerde Batl sanayilemi lkelere gre daha nemlidir:
Enerji verimlilii stratejilerinin gelimekte olan lkelerde daha nemli olmas, biraz temel altyap ve ekipman kullanmnn bymesinden kaynaklanan yksek enerji verimlilii potansiyeliyle ilgilidir, biraz da temel enerji ihtiyalarn karlamaya ynelik sermaye ve d ticaret harcamalarnn toplam gelirin nemli bir 9 blmne karlk gelmesiyle ilgilidir.

Gelimekte olan lkelerde enerji yatrmlar iin ayrlabilen kaynaklarn snrl olmas, ama bir yandan da enerji talebinin hzla bymesi, enerji verimlilii stratejilerinin nemini bu lkelerde bir kat daha artrmaktadr. Enerji verimlilii programlarnn bir dier nemli zellii de, srdrlebilir kalknmann vazgeilmez bileenlerinden olan evresel ncelikleri dikkate alan modeller nermeleridir. Bu programlarn evresel faydalar son derece aktr, nk en az kirlilik yaratan enerji hi retilmemi enerjidir. Herhangi bir ihtiya iin enerji tketiminin azaltlmas (evleri yaltarak, motor verimliliini artrarak, vb.), otomatik ve oransal olarak kirletici emisyonlarn da azaltmaktadr. Enerji verimlilii tedbirleri, maliyet-etkin olduklar ve evre korumaya ynelik ekstra maliyet gerektirmedikleri iin evreyi korumann en ucuz yoludur. 1.3. Enerji Younluu Nedir? Enerji verimliliinin nemli gstergelerinden birisi enerji younluudur. Enerji younluu, GSYH (Gayri Safi Yurtii Hasla) bana tketilen birincil enerji miktarn temsil eden ve tm dnyada kullanlan bir gstergedir. Genellikle 1000

7 8

Adnot at al, 2001:348-349. Bach, 2001:84. 9 Laponche at al, 1997:55.

10

$lk hasla iin tketilen TEP (ton petrol edeeri) miktar, uluslararas yaynlarda enerji younluu gstergesi olarak tercih edilmektedir. Burada TEP; eitli enerji kaynaklarnn miktarlarn tanmlamak iin kullanlan kg, m3, ton, kWh gibi farkl birimleri ayn dzlemde ifade etmeye yarayan bir tanmdr. 1 TEP, 1 ton petroln yaklmasyla elde edilecek enerjiye tekabl etmektedir ki, bu da yaklak 107 Kcal (kilokalori)ye, 41,8x109 joulee ve 11,6x103 kWha karlk gelmektedir. Bu durumda, bir lkenin enerji younluu ne kadar dkse, o lkede birim hasla retmek iin harcanan enerji de o kadar dk demektir ki, bu da enerjinin verimli kullanldna iaret etmektedir. Enerji younluu gstergesi iinde ekonomik kt, enerji verimliliindeki art veya azalma, yakt ikamesindeki deiimler birlikte ifade edilmektedir ve deiimlerin tek tek bu gsterge iinde ayrt edilmesi mmkn deildir. Bununla birlikte enerji younluu, dnyada enerji verimliliin takip ve karlatrlmasnda yaygn olarak kullanlan bir aratr.
Farkl lkelerdeki enerji durumlarnn ekonomik durumlaryla balantl olarak karlatrlmas iin iki temel indikatr kullanlmaktadr: birim hasla bana enerji (birincil ya da nihai) tketimi ve toplam enerji (birincil ya da nihai) tketiminin GSYHya oranyla bulunan enerji younluu. Enerji younluu seviyeleri ise iki temel faktre baldr: ekonomik faaliyetin yaps ve farkl enerji kullanmlar iin enerji verimlilii seviyesi.
10

Genellikle enerji younluu yaklamlarnda, bir lkenin art ya da eksi parasal dei tokuunu gsteren GSYH esas alnmaktadr. Bu indikatrn kullanlmas baz sorunlara yol aabilmektedir, zellikle enerji asndan GSYHnn seviyesinden ziyade bileenlerinin nemli olduu dnldnde muhtemel zorluklar daha iyi anlalabilir; ama yine de evrensel lekli en nemli karlatrma ltnn halen enerji younluu olduunu sylemek mmkndr. Enerji younluuyla ilgili kresel lekli veriler incelendiinde, lkeler arasnda ciddi farkllklar olduu, bu farkllklarn da gelimilik dzeylerinden kaynakland grlmektedir. EIAin 2002 yl deerlendirmelerinde, Enerji Younluu bal altnda u hususlara yer verilmektedir:
10

Laponche at al, 1997:45.

11

Sanayilemi lkelerde enerji younluunun 1999 ile 2020 yllar arasnda, hemen hemen 1970 ile 1999 yllar arasndakine benzer bir iyilemeyle yllk %1,3lk bir gelime (azalma) gsterecei beklenmektedir. Gelimekte olan lkelerde, umulan ekonomik genilemenin hayat standardn ykseltmesinin bir sonucu olarak, lkelerin ekonomilerinin gelimi lke ekonomilerine daha fazla benzeyecei ve enerji younluunun yllk %1,2 civarnda gelime gsterecei tahmin edilmektedir. Yaklak otuz yldr eski Sovyet cumhuriyetleri ile Dou Avrupa lkelerinde, gelimi ve gelimekte olan lkelerin ok zerinde bir enerji younluu olumaktadr. Tahmin ufku ierisinde, bu lkelerde 1990larda yaanan ekonomik ve sosyal gerilemenin dzelmesiyle birlikte, enerji younluunun da gelime gstermesi beklenmektedir; bununla birlikte, enerji younluunun 2020 ylnda hl gelimekte olan lkelerin iki kat ve gelimi lkelerin be kat dzeyinde olaca dnlmektedir.11

Ayn almann Enerji Younluunda Ynelimler bal altnda ise, enerji younluunu dorudan etkileyen enerji talebi ile byme arasndaki ilikinin (talep esnekliinin) gelimi ve gelimekte olan lkeler baznda farkllk gstermesinin sebebi, u ifadelerle anlatlmaktadr:
Ekonomik byme ve enerji talebi birbiriyle balantldr, ama bu balantnn gc blgelere ve ekonomik gelimilik dzeyine gre deimektedir. Bugne kadarki durum gstermektedir ki, sanayilemi lkelerde enerji talebi ekonomik bymenin gerisinde kaldndan bu ba grece zayftr. Gelimekte olan lkelerde ise, enerji talep bymesinin ekonomik genileme orann takip etme eiliminden dolay, gemite talep ve ekonomik byme arasnda yakn bir iliki olmutur. () Belirli bir blgede ekonomik gelimenin dzeyi ve insanlarn yaam standartlar, ekonomik byme ve enerji talebi arasndaki ilikiyi dorudan etkilemektedir. Yksek hayat standartlarnn olduu gelimi ekonomilerde birim hasla bana enerji kullanm grece yksektir, fakat bu ekonomilerde birim hasla bana enerji kullanm sabit kalma veya ok yava deime eilimindedir; enerji kullanmndaki art da 12 istihdam ve nfus artyla balantl olma eilimindedir.

Bir lkenin gelimilik dzeyi, enerji asndan iki temel gstergeyle izlenebilir. Bunlardan biri kii bana enerji tketimidir, dieri ise enerji younluudur. Kii bana enerji tketiminin yksek olmas, hem lkedeki ekonomik faaliyetlerin canlln, hem de (ulam aralarnn okluundan elektrikli aletlerin yaygnlna ve yksek konforlu barnma imknlarna kadar geni bir alanda) refah dzeyinin yksekliini gsterir. Enerji younluunun dkl ise, ayn miktar enerjiyle daha ok katma deer retilmesini simgeler. Bu durumda bir lkede enerji asndan gelimiliin ideal art, kii ba enerji tketiminin yksek ve enerji younluunun dk olmasdr.

11 12

EIA (Energy Information Administration), 2002:6. EIA (Energy Information Administration), 2002:15-16.

12

Kii bana enerji tketimleri incelendiinde, Trkiyenin kii bana enerji tketiminin dnya ortalamasnn altnda olduu grlmektedir. OECD lkelerinin toplam kii bana enerji tketimleri ortalamas ise, Trkiyedeki deerin (1.056 KEP) drt katndan fazladr. Dnyann eitli blgeleri itibariyle kii bana enerji tketimleri 2001 yl itibariyle aadaki izelgede gsterilmektedir13: izelge 1.2. Dnyann eitli Blgelerindeki Kii Bana Enerji Tketimleri
Nfus (Milyon) Tketilen (MTEP) Enerji Kii Ba Enerji Tketimi (KEP)

Dnya OECD Ortadou Eski Sovyet lkeleri OECD-D Avrupa in Asya Ltin Amerika Afrika

6.102,6 1.138,5 168,9 289,1 57,9 1.278,6 1.935,2 421,9 812,5

10.029,1 5.332,8 389,7 935,3 99,2 1.155,7 1.152,3 449,9 514,3

1.643 4.684 2.308 3.235 1.713 904 595 1.066 633

Trkiyenin kii bana enerji tketimlerinin sadece Afrika ve Asya lkeleri ile nfusu 1,3 milyara yaklaan inden yksek olmas, bir gelimemilik gstergesi olarak ortaya kmaktadr. Nitekim dnyann gelimi eitli lkelerinin kii bana enerji tketimleri incelendiinde, Trkiyenin bu lkelerin ok gerisinde bir enerji tketimine sahip olduu grlmektedir. 2001 ylnda Trkiyede kii bana enerji tketimi 1.056 KEP (kilogram petrol edeeri) olurken, bu deer ABDde 7.979 KEP, Kanadada 7.985 KEP, Almanyada 4.264 KEP, Fransada 4.360 KEP ve Japonyada 4.093 KEP olarak gereklemitir. Ekonomik, corafi ve nfus byklkleri dikkate alnarak seilmi baz lkelerdeki kii bana enerji tketim deerleri, sz konusu lkelerin toplam enerji tketimleri ve nfuslarna ilikin deerler de verilerek aadaki izelgede sunulmaktadr14:

13 14

IEA (International Energy Agency), 2003a. IEA (International Energy Agency), 2003a

13

izelge 1.3. Baz lkelerdeki Kii Bana Enerji Tketimleri (KEP)

Tketilen (M TEP) Enerji Kii Ba Enerji Tketimi (KEP)

lkeler

Nfus (M ilyon)

ABD Almanya Arjantin Avustralya Birleik Krallk Brezilya Fransa Hindistan srail sve talya Japonya Kanada Meksika Rusya Yunanistan Trkiye

285,9 82,3 37,5 19,5 58,8 172,4 60,9 1032,4 6,4 8,9 57,9 127,2 31,1 99,1 144,8 11,0 68,6

2281,4 351,1 57,6 115,6 235,2 185,1 265,6 531,5 21,2 51,1 172,0 520,7 248,2 152,3 621,4 28,7 72,5

7.979 4.264 1.536 5.939 4.000 1.074 4.360 515 3.332 5.736 2.969 4.093 7.985 1.536 4.293 2.619 1.056

Kii bana enerji tketimi asndan yeterli gelimilik seviyesine ulaamayan lkemizde, enerji younluu ile ilgili rakamlarn da gelimi lkelerin gerisinde olduu gzlenmektedir. Aadaki izelgede dnyann eitli blgelerindeki enerji younluu deerleri gsterilmektedir15: izelge 1.4. Dnyann eitli Blgelerindeki Enerji Younluklar (TEP/Bin $)
Tketilen (MTEP) Enerji GSYH 95 $) (Milyar Enerji Younl. (TEP/Bin $)

Dnya OECD Ortadou Eski Sovyet lkeleri OECD-D Avrupa in Asya Ltin Amerika Afrika

10.029,1 5.332,8 389,7 935,3 99,2 1.155,7 1.152,3 449,9 514,3

34.399,8 27.880,9 588,2 527,0 138,6 1.282,0 1.765,5 1.605,2 612,3

0,29 0,19 0,66 1,77 0,72 0,90 0,65 0,28 0,84

15

IEA (International Energy Agency), 2003a.

14

Enerji younluunda dnya ortalamas 2001 ylnda 0,29 TEP/Bin $ olarak gereklemitir. Trkiyedeki enerji younluu ise ayn yl 0,38 TEP/Bin $ olmutur. Enerji younluk deeri Trkiyeden yksek olan in ve Hindistandaki durum nfusun ar fazla oluuyla, Rusyadaki durum ise teknolojinin geriliiyle izah edilmektedir. Bunlarn dnda kalan byk lkelerin hibirisinde (Meksika hari), enerji younluu Trkiyenin enerji younluk deerinden yksek deildir. Dnyann enerji younluu asndan en gelimi lkesinin de Japonya olduu grlmektedir. Aadaki izelgede, seilmi baz lkelerdeki enerji younluk deerleri sunulmaktadr16:
izelge 1.5. Baz lkelerdeki Enerji Younluklar (TEP/Bin $)
lkeler Nfus (Milyon) GSYH 95 $) (Milyar Enerji Younl. (TEP/Bin $)

ABD Almanya Arjantin Avustralya Birleik Krallk Brezilya Fransa Hindistan srail sve talya Japonya Kanada Meksika Rusya Yunanistan Trkiye

285,9 82,3 37,5 19,5 58,8 172,4 60,9 1.032,4 6,4 8,9 57,9 127,2 31,1 99,1 144,8 11,0 68,6

8.977,8 2.703,3 280,0 468,0 1.334,8 798,8 1.804,9 492,5 105,5 294,0 1.225,3 5.647,7 717,4 371,9 377,6 144,8 190,3

0,25 0,13 0,21 0,25 0,18 0,23 0,15 1,08 0,20 0,17 0,14 0,09 0,35 0,41 1,65 0,20 0,38

Gelimi lkelerin pek ounda, enerji younluunu drmek iin eitli tedbirler gelitirilmi ve muhtelif enerji verimlilii programlar hayata geirilmitir. 1980li yllarn bandan itibaren sz konusu lkelerin pek ounda enerji younluu dmeye balamtr. Hem ABde, hem OECDde, hem de dnya genelinde enerji younluunun, 1980den 1999a kadar olan srete istikrarl bir biimde dt

16

IEA (International Energy Agency), 2003a.

15

grlmektedir. Aadaki izelgede enerji younluunun eitli lkeler itibariyle geliim seyri sunulmaktadr17:
izelge 1.6. Baz lkelerin Enerji Younluklarndaki Gelimeler (TEP/M $)
(TEP/Milyon US$, 1995 Fiyatlaryla)

Yllar lke ABD Kanada ngiltere Almanya Fransa talya in Japonya Tayvan Gney Kore Malezya Hindistan Avustralya Yeni Zelanda OECD Ortalama AB Ortalama Dnya Ortalama
1980 380 479 252 197 163 168 2508 107 320 287 334 588 300 212 254 191 332 1985 320 418 230 184 158 151 1883 96 275 252 347 630 271 227 227 180 315 1990 295 393 205 157 153 147 1696 92 259 269 360 646 275 271 208 165 298 1995 284 400 199 138 154 146 1234 97 248 305 404 686 251 266 206 160 285 1999 265 365 184 130 150 145 908 96 244 320 391 609 242 277 198 153 270

lkemizin enerji younluunun OECD ortalamasnn zerinde olduu ve yakn gemite art eilimi gsterdii, buna karlk kii bana enerji tketiminin OECD ortalamasnn yaklak drtte biri olduu grlmektedir. Kii bana enerji tketimindeki art oran kalknma iin olumlu bir gsterge olmakla birlikte, enerji younluundaki art eilimi, lkemizdeki mevcut ekonomik faaliyetler ve yaam standard iin harcanan enerjinin azaltlmas gereini ortaya koymaktadr. Enerji younluunda ksa ve orta vadede bir dn salanmas, ancak enerjinin verimli kullanm ile mmkn olabilecektir.

17

EDMC (The Energy Data and Modelling Center), 2002.

16

Trkiyenin enerji younluunun yksek olduu, hem binalardaki ve hem de sanayideki enerji kullanm oranlarndan grlebilmektedir. Pilot olarak seilen binalarda yaplan lmler s kayplarnn bykln ortaya koyarken, eitli sanayi alt dallarnda yaplan ettler de enerjinin verimsiz kullanmn gzler nne sermektedir.
Trkiyedeki binalarda 200-250 kWh/m2 olan s kayb, benzer iklim artlarndaki Almanya iin 75-100 kWh/m2dir. Entegre demir-elik tesislerimizin enerji younluu 26-28 GJ/ton ham elik iken, bu deer Japonyada 18 GJ/ton ham eliktir. Yine seramik fabrikalarmzda toplam enerji tketimi 8,5 GJ/ton iken, 18 Avrupa lkelerinde 6,5-7 GJ/ton civarndadr.

Enerjinin

lkemizde

yeterince

verimli

kullanlamad

hem

makro

rakamlardan hem de spesifik saha aratrmalarndan anlalmaktadr. Buna ramen lkemizde enerji verimliliini artrmaya ynelik almalar bugne kadar ok snrl bir gelime gstermitir. Son yllardaki mevzii birtakm almalar hari tutulduunda Trkiyenin enerji verimliliinde yllardr ciddi bir gelime gsterememi olmas, bu alandaki bilin eksikliinden ve gerekli yatrmlarn yeterince yaplamam olmasndan kaynaklanmaktadr.
Bugne kadar lkemizdeki enerji arz politikalar yeni tesis yatrmlarnn plnlanmasna ynelik olarak gelitirilmitir. 1,5 MWlk rzgr santraline bile enerji arzna olacak katks nedeniyle byk nem verilirken, rnein yurt apnda konut ve iyerlerinde ampul deitirme kampanyas ile kolayca, devlet yatrm olmakszn ve pik saatlerde salanabilecek minimum 500 MW kurulu g tasarrufu gzard edilmektedir. nmzdeki pln dneminde yeni tesis yatrmlarnn yansra enerji verimliliini artracak yatrmlarn (nihai sektr yatrmlar dahil) plnlara dahil edilmesi gerekli grlmektedir.
19

Enerji verimliliin binalardan sanayiye, elektrik retim tesislerinden iletim ve datm hatlarna, ulatrma sektrnden ev aletlerinin kullanm standartlarna kadar pek ok alanda farkl uygulamalar bulunmaktadr. lkemizde enerji verimliliinin gelitirilmesinin balang artlarndan birisi, hangi sektrlerde ne tr yaklamlar olduunun bilinmesidir. zleyen blmde enerji verimliliinin sektrler itibariyle incelemesi yaplacak, hangi alanlarda ne tr verimlilik yntemlerinin kullanldna deinilecektir.
18 19

Keskin, 2000:2. DPT, 2001a: 8-1.

17

2. ENERJ VERMLLN ARTIRMAYA YNELK ALIMALAR

Enerji verimlilii iin pek ok alanda deiik programlar uygulamak, farkl tedbirler gelitirmek mmkndr. Bu blmde etkisi genel enerji dengesi iinde nemli yere sahip btn alanlar iin, enerji verimliliine katks olan uygulamalardan ve bu uygulamalarn salayaca muhtemel faydalardan bahsedilecektir.
2.1. Binalarda Enerji Verimlilii

Dnya genelinde binalarda tketilen enerji, toplam enerji tketiminde daima nemli bir yere sahip olagelmitir.
IEA yesi lkelerin toplam nihai enerji tketimlerinin yaklak te biri konutlar ve ticari binalarda gereklemektedir. Konutlar ve ticari binalar, petrol talebinde sadece %11lik bir paya sahiptirler ve ulatrma ve sanayi sektrlerinden daha az petrol tketmektedirler. Ne var ki elektrik talebindeki paylar IEA genelinde %60, AB genelinde en az %40 civarndadr. Pek ok IEA yesi lkedeki konutlarda alan stma nihai enerji kullanmnda en yksek paya sahiptir; benzer ekilde su stma da 20 enerji tketiminde rol oynayan nemli kalemlerden biridir.

Binalarda uygulanacak eitli teknikler ve alnacak eitli tedbirlerle byk miktarlarda enerji tasarrufu yaplabilecei, dolaysyla enerji verimliliinin iyiletirilebilecei bugne kadarki uygulamalarda grlmtr. Binalarn proje aamasnda baca ve tesisat borularnn d duvardan korunmas, demelerden geen dikey tesisat deliklerinin belirlenmesi, kesintisiz d kabuk yaltm, baca gazlarnn soumasnn ve bacalarn kurum tutmasnn nlenmesine ynelik tasarm, tesisat borularnn donmasnn nlenmesine ynelik tasarm, enerji tasarrufuna ynelik doal temiz hava temini, malzeme sevkyat amal stma merkezi ve makine dairelerinin tasarm gibi hususlara nem verilmesi, kazan kapasitelerinin doru seimi, s geri kazanm nitelerinin (plakal, tanburlu veya serpantinli) kullanlmas bu alanda ele alnabilecek balca tasarruf kalemleridir. Binalardaki enerji verimliliinin en nemli ayaklarndan biri olan bina d kabuunun (duvarlar, at, zemin ve ereveler) enerji etkinliinin iyiletirilmesi, yap elemanlarnn s geirme katsaylarnn drlerek sl direncin ykseltilmesi ile ilgili bir konudur.

20

Koch, 2001:234.

18

Gerekli s yaltmna sahip olmayan binalarda stma ve soutma iin tketilen enerjiyi azaltmak, s kprlerini engellemek, youmay engellemek, i konfor artlarn salamak gibi hedeflere ulamak iin d kabuun yeni malzeme ve 21 bileenlerle yenilenmesi (retrofitting) nem kazanmtr.

Birok lkede konutlarn yap kabuundan kaybettii sy snrlandrmak iin duvar ve atlara ait en yksek s geirme katsaylar standart hale getirilmitir. Bu alanda srdrlen en nemli almalardan bir dieri ise, yksek verimli kpk yaltm (foam insulation) yaklamdr Is yaltmnda ama, kn bina ssnn da kan azaltarak stma enerjisi tketimini drmek ve i meknn btnnde dengelenmi bir scaklk ortamnn devamn salamaktr. Binalarda bunun iin kullanlan aralardan biri de ift cam niteleridir. Trkiyede 1970lerden beri kullanlan bu teknikte, iki cam arasna hapsedilen kuru ve durgun hava sayesinde bina ssnn da kas yar yarya azaltlabilmektedir.
Is yaltmn etkileyen ana faktrden biri ara boluk geniliidir. Genellikle 616 mm. arasnda olan bu boluk ne kadar fazla olursa, yaltm deeri de o kadar artmaktadr. Dier bir faktr ise ara boluk gaz dolgusudur. Yine genellikle gaz dolgusu olarak kuru hava kullanlmaktadr; argon gibi ar gazlarn kullanlmas da yaltm artrmaktadr. nc faktr ise, camn (kaplamann) yaynm (emissivity) deeridir. Yaynm, bir cisim zerinden elektromanyetik enerji transferinin lsdr. Mutlak siyah cisimlerin yaynm deeri 1dir, yksek yaltma sahip cisimleri yaynm deeri ise 0a yakndr. Camn yaynm deerinin azaltlmas ve dolaysyla da s transferinin yavalatlmas, cam zerine yaplan low-E kaplamalar ile salanr. Low-E s kontrol kaplamal ift cam nitelerinde oda ssn grnmez bir ayna gibi tekrar ie yanstarak bina scaklnn da kan ikinci kez yarya yakn bir dzeye indirebilmektedir. Bu da tek cama gre yaklak 3-4 kat iyiletirme demektir. Oda scakl ift caml sistemlerden %70 orannda nmla, %30 orannda iletimle dar kamaktadr. Low-E kaplamalar s kann bu %70lik blmn denetleyebildii iin, s kontrolnde bu derece etkili 22 olabilmektedirler.

eriden darya scaklk kann ls, s geirgenlik katsays (U) ile belirlenmekte olup, birimi W/m2Kdir. U katsays, scak ieriden souk darya sabit artlardaki s akmn ifade etmektedir. Yksek U katsays s yaltmnn kt olduu anlamna gelmektedir. Binalarda Is Yaltm Ynetmeliinde Trkiyedeki blgelere gre Upencere deerleri yle belirlenmitir:

21
22

zkan ve ark., 1997:94.

Greren, 2004:87-88.

19

1. Is Blgesi

: U-pencere = 2,8 W/m2K

2. ve 3. Is Blgeleri : U-pencere = 2,6 W/m2K 4. Is Blgesi : U-pencere = 2,4 W/m2K

Is yaltm, en genel anlam ile scak ortamlarda s kaybn, souk ortamlarda s kazancn nleyen diren olarak tanmlanabilir. Dnya literatrnde 0,065 W/m2Knin altnda olan malzemeler s yaltm malzemesi, s iletkenlik katsays bu 23 deer zerinde kalan malzemeler ise yap malzemesi olarak kabul edilmektedir.

Istma ve serinletme sistemlerini ihtiyalara gre ayarlayan ileri konrol sistemleri ile elektronik cam ve sper s yaltkanlardan oluan duvar sistemleri de, bugn dnyada zerinde aratrmalarn ve uygulamalarn srd nemli enerji tasarruf kalemleri arasnda yer almaktadr. Btn bunlar kadar nemli olan bir dier husus ise, binada doal konforun salanmasna ynelik enerji verimli mimari tasarmlardr.
Yaplarda enerji verimlilii asndan mimari tasarm olanaklar arasnda cam/duvar oran, binann ynlendirilmesi, byk ve yksek yaplarda merdiven, asansr ve tesisat kovalarnn binann d ynlerinde yer almas, pasif tasarmlar ve kullanlan bina d elemanlarnn renk seimi (rnein bina d atsnda ak renk kiremit kullanlmas) gznne alnmaldr. Pasif yntemlerle blgelere gre stma veya soutma ihtiyalarnda nemli dlerin salanabildii bilinmektedir. Hatta dnyada bu yntem kullanlarak pilot tesis aamasnda 0 enerji ihtiyal binalar gelitirilmektedir. Pasif yntemlere sahip binalarn tasarlanmasnda mimarlarn bilgili ve ilgili olmas binann daha ilk aamasnda enerji tasarrufu ile domasna yol 24 aacaktr.

Mimari tasarmlarda enerji verimlilii asndan dikkat edilmesi gereken en nemli nokta, d yzey alanlar ve bunlarn eklidir. nk bina dyla temas halindeki yzey ne kadar ok ve bykse, enerji verimlilii almalar da o kadar zorlamaktadr.
D ortamla ilikide bulunan yzey alan, dolaysyla yzey says azaldka, toplam s akm azalmaktadr. rnei tek katl zemine oturan, atsz (izolasyonsuz) 4 cepheli yaplarda d ortamla mnasebet eden yzey says 5 iken, bu yaplara at ilave edilmesi yzey saysn 4e, bitiik nizam uygulamas ise 3e, hatta 2ye indirebilecektir. Dolaysyla toplam s kayp ve kazancnda, yzey alannn azalmasna paralel olarak ortalama %20 ile %50 orannda azalma meydana gelebilecektir. Benzer ekilde d yzey uzunluunun fazla tutulmas, d yzey alann artracandan, s kayp ve kazanlarnn artmasna neden olacaktr. Ayn

23 24

Turan, 2004:93. DPT, 2001b:.82.

20

oturumlu farkl d kenar uzunluuna, dolaysyla d yzey alanna sahip binalar 25 yapmak mmkndr.

Binalarn stma dzeneklerinin gelimi sistemlerle donatlmas ve mimari tasarmlarn s tama tertibatlarndaki kayplar minimize edecek ekilde yaplmas da nem tamaktadr. Binadaki snn korunmas kadar, bu snn oluturulmas ve iletilmesi srelerinde de daha verimli uygulamalar mmkndr.
20. yzylda tercih edilen 90/70 Co scak su sistemleri gnmzde orta kapasiteli blgesel stma dahil yaplarda dk scaklk iletme sistemlerine dnm, s tanmnda zonlamalar, basnlandrma, debi kontroll pompaj sistemleri nem kazanmtr. Termostatik vanalarn kullanm yaygnlamtr. zellikle s kayp ve kazan hesaplarnda daha gelimi ve bilgisayar programlarna dayanan hassas yntemler kullanlmaya balanmtr. Btn bu nlemlerle kurulan glerin enerji tketimini %30-35 azaltabilecei, iletme giderlerinin ise %45-50 debilecei 26 grlmtr.

Binalarda enerji verimliliine ynelik elektrik tesisat ile ilgili genel tedbirler ise yle zetlenebilir: Elektrik enerji giriine kompanzasyon tesisat yaplmas, standartlara uygun malzemelerin kullanlmas, akkor flamanl ampullerden oluan armatr yerine floresan armatrl ampullerin tercih edilmesi, uygun nitelikli binalarda hareket sensrlerinin kullanlmas, saha aydnlatmalarnda gn na ayarl fotosellerin kullanlmas, ok zellik arz eden binalarda enerji tasarrufu salanmasna ynelik bilgisayar kontroll otomasyon sistemlerinin kurulmas. Hidrojen ve oksijenin souk yanmasyla yakt pillerinden (fuel cell) elektrik retilmesi ve bunun da evlerde kullanlmas dncesi, son yllarda zerinde durulan bir dier nemli gelimedir. nk yakt pillerindeki elektro-kimyasal reaksiyonlarda teorik olarak daha yksek verim ve daha iyi yk performans elde edilecei dnlmektedir. stelik sre sonunda atk olarak sadece su buhar kmas ve srecin titreimsiz ve grltsz olmas, evresel endieler de dikkate alndnda bu teknolojiyi daha cazip hale getirmektedir.
Yakt pili, sreen DC gc salayan bir pile benzeyen ve elekto-kimyasal enerjiyi dntrmeye yarayan bir cihazdr ki, temel ilevi bir yakttan elde edilen kimyasal enerjiyi elektrik ve sya dntrmektir. Yakt pili dorudan hidrojen zerinden altrldnda, enerjiyi temiz sudan elde eder. Yakt pili, normal bir bataryann

25 26

Oulata, 2001:132-133.) Keskin, 2000:11.

21

snrl kapasitesine karlk, kendisine yakt saland mddete g retme 27 yeteneine sahiptir.

Bilindii zere, klasik evrim teknolojisinde nce yaktta kimyasal biimde depolanan enerji s enerjisine dntrlmekte, bu enerji daha sonra mekanik enerjiye evrilmekte, mekanik enerji ise jeneratr vastasyla elektrik enerjisine dntrlmektedir. Btn bu dnmler yaplrken birtakm kayplar olumakta, dolaysyla verim dmekte; dier yandan da kalabalk bir makine topluluu devreye girmekte ve evre kirlilii ortaya kmaktadr. Oysa yakt pili, hareketli paras olmayan yapsyla hem ideal bir tasarm ortaya karmakta, hem de dorudan evrim yapt iin az kaypla yksek enerji verimlilii salamaktadr. Yakt pili, yaps itibariyle klasik bataryalardan farkl bir nitelik arz etmektedir.
Batarya bir tr enerji depolama aygt olup kendisinde depolanm kimyasal enerjinin miktar ile belirlenen maksimum enerjiyi depolamaktadr. Bu nedenle batarya, depolanm kimyasal enerji bitene kadar (dearj olana kadar) elektrik enerjisi retmeye devam edecektir. Yakt pili ise, elektrotlar beslenmeye devam edildii sre boyunca elektrik enerjisi retme yeteneine teorik olarak sahip olan bir 28 enerji dnm aygtdr.

Yakt pillerinin -en verimli olmas sebebiyle- birincil yakt kayna hidrojen olmakla birlikte, yaktn yeniden ekillendirilmesi ilemi, doalgaz ve propan veya hidrojen ieren herhangi bir yakttan (metanol, etanol, LPG, vb.) salanacak hidrojenin kullanlmasn da mmkn klmaktadr. Bu yzden ok eitli tiplerde ve farkl scaklk aralklarnda alan yakt pilleri bulunmaktadr.
Elektrolite bal olarak yakt pillerinin tipleri ve alma scaklklar farkllklar gsterir. Elektroliti fosforik asit olan yakt pilleri 190 Code, elektroliti ergimi karbonat olan yakt pilleri 650 Code, elektroliti seramik olan kat oksitli yakt pilleri 1000 Code ve elektroliti polimerik kat olan geirgen zarl (proton exchange 29 membrane) yakt pilleri 80 Code almaktadr.

Yakt pillerinin kmr dahil her trl yakt yakabilme imknna sahip olmalar, birinci derecede hidrokarbon yaktlarnn yakt pilleriyle kullanmn mmkn klmakta ve yakt pili teknolojisini iten yanmal motorlara gre daha avantajl bir konuma sokmaktadr.

27 28 29

Plug Power, 2004. TBTAK, 2002:79-80. ltanr, 1998:193.

22

Kullanlr miktarda elektrik enerjisi retmek iin, bir yakt pili kmesi oluturulmas gerekmektedir. Bu kmede her biri 1 volt civarnda gerilime sahip olan yakt pilleri, ihtiya duyulan elektrik akm ve gerilimini salayacak ekilde monte edilmektedir. retilen doru akm, alann bykl ve kmede kullanlan 30 yakt pili saysna gre deiiklik gstermektedir.

Yakt pillerinin kombine yaklamla yaygnlatrlmas iin almalar srmektedir.

Gaz yaktl stma sistemleri konusunda Avrupann lider firmalarndan olan Vaillant, yakt pili imalats Amerikan firmas Plug Power ile ibirlii yaparak, gaz yaktl stc ve kazanlar ikame etmesi planlanan bir yakt pili stma sistemi gelitirdi. Sz konusu sistem; doalgaz saf hidrojene dntren bir ilemci, doru akm eklinde elektrik ve 90 Co scaklkta s reten bir PEM (polimer-elektrolitmembrane) tipi yakt pili kmesi, retilen doru akm alternatif akma dntren bir g ayarlayc, k aylarndaki puant zamanlarda oluan talebi karlamak iin ekstra bir brlr (yakc) iermektedir. Sistemin doalgaz-hidrojen dnmnde hl teknik sorunlar olmakla birlikte, elektrik retiminde %35-40 civarnda ve 31 toplam performansta %80 civarnda bir verimlilikle alaca beklenmektedir.

Yakt pili stma sistemlerinin, ebeke kayb sorunu bulunmad iin en azndan mevcut elektrik sisteminin verimliliinde almay garanti ediyor olmas, bu sistemlerinin nmzdeki srete yaygnlamas ihtimalini ortaya karmaktadr. Dier yandan, baz saatlerde hem s hem de elektrik ihtiyacn tek bana karlamaya gc yeten, ama puant saatlerde elektrie verdii arlk sebebiyle s retiminde yetersiz kalan bu sistemlerin konvansiyonel bir brlrle desteklenmesi de mmkn olabilmekte, bu ise sistemin cazibesini ve gvenilirliini artrmaktadr. Pazarn bu teknolojiye olan talebinin artmas durumunda, yakt pillerinin maliyetlerinin decei ve hizmet sunumundaki kalitenin hzla artaca dnlmektedir. Dk scaklkl yakt pillerindeki 3.500 $/kW olan kurulu sistem maliyetinin, pazarn ilgisiyle birlikte ksa srede 1.000-1.500 $/kWa decei ngrlmektedir. Yksek scaklkl yakt pilleri iin 2010 ylndaki kurulu sistem maliyetinin de 1.200-1.500 $/kW olaca tahmin edilmektedir.32 ABD bata olmak zere eitli lkelerde 1980li yllardan gnmze kadar yakt pili aratrmalar iin yllk neredeyse milyar dolar mertebelerinde bteler ayrlm olmas, bu teknolojinin gelecekte etkin olacana dair bir iaret saylabilir.

30
31 32

Plug Power, 2004.

Barthel et al, 2001:18. TBTAK, 2002:82.

23

ABD,

Kanada,

Avustralya,

Japonya

ve

Almanyadaki

ileri

teknoloji

laboratuvarlarnn yan sra eitli kamu kurulularnn, byk zel sektr firmalarnn ve niversitelerin de konuya ilgisi byktr. Gelimi lkelerde uygulamaya ynelik olarak atlan baz admlar da, sz konusu teknolojinin yaygnlamasnn ok uzun zaman almayacan gstermektedir.
Is ve elektrik retimini birletirmeye ynelik yakt pili giriimlerinin elektrik piyasasnn karakterini nemli lde etkilemesi beklenmektedir. Bu konudaki ilk iaretlerden birisi, Almanyadaki byk elektrik irketlerinin sektrdeki arlkl rollerini korumak iin yakt pilli stma imalatlaryla stratejik ortaklklar gelitirmeleri, saha testlerini organize etmeleri ve yakt pili kontrol stratejileri 33 gelitirmeleridir.

Her adan enerji verimliliinin esas alnd yeni tip bina sistemleri uygulamalar da, eitli lkelerde yaygnlamaya balamtr. ok sayda ailenin barnabilecei byklkte apartmanlar yapan sveli SBC firmasnn gelitirdii Kobben bloklar bu konudaki iyi rneklerden birisidir. Konforun aydnlatma, bilgi teknolojileri ve bina yap elemanlaryla ortak bir erevede dnld bu akll binalarda, her trl tasarm enerjinin verimli kullanmna ynelik olarak yaplmtr.34 Artan refahn ve gelien teknolojinin salad konforla birlikte enerji tketen aralarn konutlarda ve dier binalarda daha ok kullanlmas beklenen bir gelimedir. Ykselen gelir dzeyiyle birlikte, lkse olan eilimin artmas ve bunun da enerji tketiminde arta yol amas kuvvetle muhtemeldir; zira enerji tasarrufunun konfor, salk ve/veya zamann etkin kullanlmas gibi kavramlara gre daha ncelikli olmad toplum davranlarndan gzlenebilmektedir. Bu dezavantaj en aza indirebilmenin makul yollarndan birisi, bilgi ve iletiim teknolojilerinin de yardmyla elektrikli ev aletlerinde verimlilik standartlarnn ykseltilmesidir.
Bilgi ve iletiim teknolojileri enerji tasarrufunun ok az rol oynad alanlarda hzl bir ekilde gelimektedir. Lks, konfor ve kolaylk trendinin gelecek yllarda enerji talebini artraca grlmektedir. Bu art, zellikle eitli cihazlarn saysndaki bymede, konfor talebinin (kn daha yksek scaklk ve yazn daha lk bir hava

33 34

Barthel et al, 2001:24. Kjellgren and Persson, 2001:48-50.

24

ihtiyac) artnda ve muhtemelen kiisel bilgisayar trnden aralardaki 35 dayanklln (ve stand-by modunun) oalmasnda kendini gsterecektir.

Bilgi ve iletiim teknolojilerinin ok eitli kullanm alanlar bulunmaktadr. Istma, havalandrma ve aydnlatma sistemlerinde, herhangi bir yerde insanlarn varln farkeden sensrler (alglayclar) vastasyla ihtiya fazlas tketimin en aza indirilmesi, bu uygulamalarn imdilik en yaygnlam rneklerinden birisidir. Ayn sistemlerin evin iindeki odalara bile uygulanabildii ve bylece stma ya da havalandrmann sensrn alglamasna gre gerekletirildii tasarmlar, konfordan taviz vermeyen ama ayn zamanda enerji verimlilii salayan seenekler olarak modern mimarinin ilgi alanna girmi bulunmaktadr. Binalarda enerji verimlilii almalarnn bir dier nemli aya da, enerji etiketlemeleridir. Hem mevcut binalar hem de yeni binalar iin uygulanabilen etiketleme yntemi, binalarn enerji performanslarn gstermesi ve konut sahiplerini enerji verimliliine ynelik almalara tevik etmesi bakmndan byk nem tamaktadr. Etiketleme sistemleri oluturulmasnn temel gerekelerini aadaki gibi zetlemek mmkndr: 1. Enerji etiketi bir rnn (binann) performans hakknda tketiciye (binay alacak ya da kiralayacak kiiye) bilgi salar. 2. rnn mterileri (oturan-kullananlar, alclar ya da kiraclar) kararlarn rasyonel biimde verirler; bu bilgiyi iletme giderleri ve rnn kalitesi ile birlikte karar alma srecinde kullanrlar.
3. Bunun bir sonucu olarak, her bir aktr tercihlerini yeniden deerlendirir. Oturankullananlar yatrmlarn kr esasna gre ya da evdeki konforun gl biimde gelitirilip gelitirilemeyeceine gre yaparlar. Mstakbel alc ya da kiraclar, enerji iin harcayacaklar gideri dnerek enerji verimli binalar tercih ederler. Satclar ise, binalar enerji verimli hale getirmek iin yatrm yaparlar ve bu yatrm belli bir srede amorti etmek iin kira/sat bedeline belli bir miktar ilve yaparlar. Bu evrimin sonunda yaplan yatrmlar, doal olarak binann deerini ykseltir.36

Enerji etiketlemelerindeki en byk zorluklardan birisi, sbvanse edilmeyen, zorunluluk getirmeyen ya da finansal yaptrm bulunmayan uygulamalarn ev sahipleri ve/veya kiraclar asndan ok ekici bulunmamasdr. Bina/ev alm ve

35
36

Trines and van Geet, 2001:160.

Henderson at al, 2001:97.

25

kiralanmasnda dikkate alnan ok sayda kriterin (yerleim yeri, komuluk, hizmetlere yaknlk, vb.) karar alma srelerinde byk etkisi olmas, buna karlk iletme maliyetlerinin (ki enerji maliyeti bunun ancak bir ksmn oluturmaktadr) grece daha az dikkate alnmas da, enerji etiketlemesi uygulamalarnn yaygnlamasnn nndeki engellerin banda gelmektedir. Binalarda enerji etiketlemesi srecinde farkl toplumsal aktrlerin farkl tepkileri olmaktadr. Mteahhitlerin bir ksm etiket standartlarn ekstra bir maliyet kalemi olarak grrken, bir ksm ise standartlarn evlerin yksek kalitesinin sergilenmesinde iyi bir vasta olduunu dnmektedir. Enerji teminiyle uraan firmalar, kendi kullandklar yaktn avantajlarn ve yerine getirmek zorunda olduklar ykmllkleri etiketler araclyla tketicilere gsterebilmektedirler. Yaltm malzemelerini evlere kuran firmalarla bunlarn imalats olan firmalar, pazarn bymesinden dolay enerji etiketlemesi iine doal olarak scak bakmaktadrlar. Tketici organizasyonlar da tketim kalitesi asndan srece destek vermektedirler. Srece en gl itiraz, mevcut bir binada yeni yatrmlara yol aabilecek mecburiyetlerle kar karya kalan kirac ya da ev sahiplerinden gelmektedir.
2.2. Santrallerde Enerji Verimlilii

Santrallerin i tketimi, santralin bizzat retim yapmak iin kendisinin kulland enerjidir. Termik santrallerin kl/kmr sistemleri, su soutma ve besleme sistemleri, atk ve ham su artma tesisleri, baca gaz artma tesisleri i tketimi en ok artran sistemlerdir. Bunlarn iinde en yksek paya sahip olan kalem baca gaz artma tesisleridir ki, bunlar bir santralin rettii toplam enerjinin ortalama %6-7sini tketmektedirler. Hidrolik santrallerde ise i tketim olduka kktr. Elektrik retim santrallerinde enerji verimliliini salamak iin birtakm rehabilitasyonlar ve modernizasyonlar gerekmektedir. Termik santrallerde kazan verimini artrmaya ynelik teknolojiler, kazan tasarmna uygun yakt tedarikinin temini, pompa ve fanlarda frekans kontrol ve egdm ile atk snn geri kazanlmas bu alanda zikredilebilecek belli bal tasarruf rnekleridir.

26

Dnyada verimli santral teknolojilerinde devasa gelimeler gzlenmektedir. rnein kojenerasyon, syla elektrii birbiri peisra salayan bir seenek olarak imdilerde yaygn bir geerlilie sahiptir.
Kojenerasyon uygulamalar, gelien ie yarar teknolojileri ve herhangi bir yakt trn kullanarak toplam verimlilii %90lara kadar karabilmektedirler. Daha kk g retim birimlerine doru olan ynelim dikkate alndnda, gelimekte 37 olan dnyada kojenerasyon, zellikle yeni santraller iin olduka uygundur.

Hem s hem de elektrik retimini ayn evrim iinde yapan kojenerasyon uygulamalar dnyada ve lkemizde yaygnlamakta, zellikle sanayide kendisine eitli kullanm alanlar bulabilmektedir. Kojenerasyon sistemleri, tketiciye yalnzca elektrik ve/veya s verilmesine imkn salayan sistemler olmalarndan tr esnek sistemler olarak kabul edilmektedirler. Dorudan elektrik reten santrallerde ise, bir dizi yeni teknoloji son on ylda byk yaygnlk gstermitir.
Klasik santrallerde bir dizi verimli kmr yakma teknolojisi piyasaya inmi durumdadr ve dier yakma teknolojileri de ticari yaayabilirlie yakn gzkmektedir. Halen btn dnyada yaygn biimde kullanlmakta olan doalgaz yaktl teknolojiler ile doalgaz kombine evrim teknolojilerinin daha byk verimlilik ilerlemelerine imkn verecei umulabilir. Kombine evrim gaz trbinleri santral verimliliini %55e kadar karabilmektedir; gelecekte dizayn ve materyal kullanmndaki iyilemeler ekstra verimlilik artlarna yol aabilecek ve daha 38 yksek iletme scaklna izin verebilecektir.

Son yllarda btn dnyada hzla yaygnlaan en nemli teknolojilerden biri, kombine evrim santralleri olmutur. Bu santrallerin alma prensipleri iki ana eksene dayanmaktadr. Birinci eksende tamamen gaz trbinleri vardr. Bu aamada, bir kompresrde sktrlarak basnc ve scakl ykseltilmi hava ile yanma odalarnda doalgaz (duruma gre fuel-oil, dier petrol trevleri veya biomas yaktlar) yaklmakta, yanma sonucu oluan ve ok yksek scaklklara ulaan gazlar (genellikle >1000 Co) bir gaz trbininden geirilerek trbinin dnmesi salanmakta, bu dnme hareketi sonucunda trbin ile ayn aft zerinde bulunan jeneratrde elektrik retilmektedir.

37 38

Koch, 2001:232. Koch, 2001:232.

27

kinci aamada ise, yanma at gazlar buhar retmek zere s eanjrlerinden geirilmekte, kzgn buharn buhar trbinlerinden geerken genlemesiyle sl enerji dnme hareketine evrilmekte, bu dnme hareketiyle yine benzer ekilde elektrik retilmektedir. Aadaki ekilde, bir doalgaz kombine evrim santralindeki enerji evrimi basite gsterilmektedir.
ekil 2.1. Doalgaz Kombine evrim Santralindeki Enerji evrimi

ELEKTRK ENERJS

ELEKTRK ENERJS Jeneratr

evrimleri

KNETK ENERJ

Gaz Trbini
ISIL ENERJ

Buhar Trbini

E n e r ji

KMYASAL ENERJ

Atk Is Kazan Doalgaz

Doalgaz, motorin ve fuel-oil yaktl kombine evrim santrallerindeki bu yaklam, biraz deiik bir anlayla kmrl santrallerde de kullanlabilmektedir ki, buna entegre gazlatrma evrim teknolojisi (Integrated Gasification Combined Cycle-IGCC) denmektedir. Kmrn direkt olarak kombine evrime sokulamamasnn sebebi, yanma sonucu oluan kllerin gaz trbini kanatlarna yapmas ve kanatlar ksa srede kullanlamaz hale getirmesidir. Entegre gazlatrma evrim teknolojisinde ise, nce temel yakt olan kmr gazlatrlmaktadr.

28

Kmr gazlatrma ilemi drt ayr ekilde (sabit yatakta, akkan yatakta, srklenmeli yatakta ve erimi yatakta) yaplabilmektedir. Sabit yatakl gazlatrmada s asndan yksek verim alnmas ve yksek basnta gaz retilmesi mmkndr. Srklenmeli yatak ve akkan yatakta gazlatrma yaklamlar her trl kmrn kullanlmasna imkn verirken, erimi yatakta gazlatrma kmr boyutu snrlamamas ile avantaj salamaktadr.39 Kmr gazlatrma aamasndan sonra elde edilen sentez gaz (CO-H2) temizlenmekte, temizlenen gaz kombine evrimdekine benzer ekilde yaklmakta ve atk s kazanndan gelen kzgn buharn basncnn drlerek buhar trbininde deerlendirilmesiyle kombine evrim salanm olmaktadr. Bu tip santrallerde NOx ve SOx bileenlerinin daha az retilmesi ve kmr gaznn evre artlarna uygun hale getirildii gaz temizleme nitelerinden geirilmesi (kkrtn gaz temizleme aamasnda eitli deslfrizasyon yntemleriyle %95 orannda temizlenebilmesi, kmr gaznn gaz trbinine girmeden nce seyreltilerek azot oksit oluumunun minimize edilmesi ve az miktardaki azot oksit bileiklerinin ise elementsel azota dntrlmesi), bu santrallerin evre yatrmlar ihtiyacn azaltmaktadr.
Kmr-gaz yaktl kombine evrim santralleri yksek verim, makul enerji retim maliyeti ve evreye olan uyumlar nedeniyle her geen gn daha popler hale gelmektedir. 6.000 MW ve zerindeki glerde yapldnda, klasik kmrl santrallere gre olduka nemli stnlkleri olabilmektedir. Klasik santrallerle kyaslandnda, santral alannda %12, su kullanmnda %20 ve verimdeki arta bal olarak da kmr tketiminde %7lik bir tasarruf salanabilmektedir. Alnan nlemlerle bacagaz emisyonlarn nemli lde azaltmak mmkn olabilmektedir. Yatrm maliyetleri kmrl santrallere gre daha dktr. Birim enerji maliyeti, bacagaz artma tesisi bulunan santrallere gre de daha 40 dktr.

Entegre gazlatrma teknolojisinin yatrm maliyeti doalgaz kombine evrim teknolojisine gre daha fazla olmaktadr, nk bu teknolojide fazladan bir kmr gazlatrma nitesine ihtiya duyulmaktadr; ancak yakt olarak kmrn maliyetinin doalgazdan belirgin biimde dk olduu lkelerde, aradaki yatrm maliyeti farknn kapatlmas ksa srede mmkn olabilmektedir.

39 40

Bekdemir ve Akgn, 2001:70-71. Bekdemir ve Akgn, 2001:76.

29

Aadaki izelgelerden ilkinde41 baz lkeler itibariyle eitli yaktlarn birim maliyetleri verilmekte, ikincisinde42 ise bu yaktlar kullanan santrallerin asgari birim yatrm maliyetleri sunulmaktadr.
izelge 2.1. Elektrik retiminde Kullanlan Yaktlarn 2000 Yl Fiyatlar
(US$/ tce)

lke Yakt Cinsi Trkiye ngiltere Almanya Japonya Kmr 49,96 51,35 54,47 71,11 Ar fuel-oil 147,17 123,47 138,57 152,00 Doalgaz 128,06 75,54 116,10** 164,66 (tce; ton coal equivalent=ton kmr edeeri // 1 tce=7000 Kcal/kg) * 1999; ** 1998

Slovakya 61,36* 62,67 79,16

izelge 2.2. Santrallerin Asgari Birim Yatrm Maliyetleri

retim Teknolojisi Kurulu G Toplam Yatrm Tutar (US$/kW) (MW) < 150 150 - 300 > 300 < 150 150 - 300 > 300 < 50 ? 50 < 50 50 - 250 > 250 < 50 50 - 250 > 250 1.100 1.000 900 1.000 1.100 1.200 350 400 650 600 550 800 700 600

Yakt Tr

Konvansiyonel Km r Akkan Yatak Basit evrim Doa lgaz Komb ine evrim

Fuel-oil

Kmrle ilgili gelimi teknolojilerden bir dieri de akkan yatakta yakma teknolojisidir.

41 42

zden ve Yrkolu, 2003:8. EPDK, 2004.

30

Akkan yatak terimi, bir hazne ierisinde beklenmi kat paracklarn, bir datc plaka araclyla homojen bir ekilde alttan verilen bir gazla hazne iinde hareketlendirilmi haline verilen addr. Bu durumdaki kat paracklar, bir akkann 43 gsterdii fiziksel davran gsterirler.

Btn paracklarn havada asl kald yatak akkan zellikleri gsterdii iin, bu teknolojiye akkan yatak ismi verilmektedir. Yanmada akkanlatrmaya bavurulmasnn sebebi ise, oksijenin yeterli lde salanmas ve yanmann yksek verimle gerekletirilmesidir.
Akkan yatak ierisindeki yakt miktar ok dk olup, yakt ve yatak malzemesi (genellikle yaktn kendi kl) arasndaki oran ounlukla %5tir. Bu zellikten tr, ok dk kaliteli yaktlar bile akkan yatakta yksek yanma verimi ile yaklabilmektedir. Burada turba, linyit, takmr, kmr madencilii atklar, kent 44 pleri, ar yalar, biomas kat yaktlar kullanlabilir.

Akkan yatakta yakmann salad dier avantajlarn banda, kmr taneciklerinin kazann iine homojen dalmasyla elde edilen yksek yanma verimi gelmektedir. 800-900 Co aralnda gerekleen yanma sonucunda kan SO2nin ek bir baca gaz artma tesisine ihtiya duyulmadan yanma odasna beslenen kireta ile tutulmas ve evresel etkilerin azaltlmas da, bu tekniin bir baka avantajl yandr.
Akkan yatakl kazanlarda nce kmre kireta katlmaktadr. Sonra tlerek mikron mertebesine indirilmi kmr ve kire partiklleri, zgara altndan verilen basnl hava ile bir hava yast zerinde asl biimde kazandan geerken yanma gereklemektedir. leme katlan kire, kmrdeki kkrtten kacak kkrt oksit gazlarn tutarak deslfrizasyon ilemini kazan iinde gerekletirmektedir. Akkan yatakl santralin yanma scakl 850 0C gibi, tekilere gre daha dk 45 scaklkta kaldndan, oluacak azot oksitler minimuma indirgenmektedir.

Akkan yatak teknolojisinde yatak iinde s transfer katsaysnn yksek oluu (konvansiyonel kazanlara gre 3-5 kat daha fazla), kazan boyutlarnn konvansiyonel kazanlara gre daha kk olmasn salamaktadr. Yanma scaklnn grece dk olmas ise, s transfer yzeylerine kl yapmasn engellemekte ve kazann emre amadelii %98lere kadar ulamaktadr. Yanma ncesi kmr iyiletirme teknolojileri de, santral verimlilii asndan ele alnmas gereken bir dier nemli husustur. Kmrn yararl hale getirilmesi (zenginletirilmesi) yoluyla mineral miktar, nem, kkrt ve kl miktarnn

43 44 45

TBTAK, 2002:30. ltanr, 1998:183. ltanr, 2004:6.

31

azaltlmas termal tketim verimliliini artrmaktadr. Dk kaliteli (sl deerleri dk) kmrlerin yanma ncesinde iyiletirilmesi, kkrt gibi kirleticilerin ve bazen- kln kmrden ayklanmas demek olup genellikle fiziksel yntemlerle gerekletirilmektedir.
Ykama, flotasyon, santrifjleme, elektrostatik temizleme, manyetik temizleme gibi fiziksel yntemler, kmrn iermekte olduu kkrdn uzaklatrlabildii yntemler olup, uygulanan ynteme ve kmrn zelliine bal olarak SO2 46 emsiyonlarnn %10-40 arasnda azaltlmas mmkn olabilmektedir.

Yanma ncesinde kmrn bileenlerinin arlk farkndan yararlanlarak ayrtrlmasna fiziksel temizleme denilmektedir. Konvansiyonel olarak nitelenen fiziksel temizleme yntemleriyle kmrn iine dalm olan organik kkrdn yeterince iyi ayrtrlamad, tam anlamyla bir temizleme iin kimyasal ve/veya biyolojik yntemler gerektii zikredilmesi gereken nemli bir husustur. Kkrdn giderilmesi iin uygulanan kimyasal ve biyolojik yntemlere ise, ileri temizleme teknolojileri denilmektedir. Ancak ileri kmr temizleme tekniklerinden hibiri henz ticari uygulamaya geebilmi deildir.
2.3. Ulatrmada Enerji Verimlilii

Ulatrma sektrnde ekonomik bymeyi, evresel gelimeyi ve enerji gvenliini birlikte salamaya ynelik abalar pek ok hkmet tarafndan temel ama olarak benimsenmektedir. Srdrlebilir bir ulam salamak ve bu temel amac gerekletirmek zere dnyadaki pek ok kurulu eitli almalar yapmaktadr. Hkmetler ve kamu kurulular da, bu almalara paralel biimde ulatrma sektr politikalar gelitirmektedir. Ulatrmada enerji verimliliini etkileyen ana faktrden bahsetmek mmkndr. Bunlardan birincisi ihtiyacn niteliidir. Tanacak olan eyin mal veya yolcu olmasna gre ortaya pek ok yan faktr kmaktadr: ehirlerdeki yerleim planlar, i alanlaryla oturma alanlar arasndaki yollarn zellikleri, yklerin tam zamannda ulatrlma zorunluluklar, datm ynetimi (en ksa yol uygulamalar, vb.) bu yan faktrlere rnek olarak gsterilebilir. kinci ana faktr, tama modudur. Yolcu veya ykn hangi arala tand enerji verimliliinde belirleyici bir etkendir.

46

TBTAK, 2002:34.

32

nc ana faktr ise, aracn karakteristii ile srcnn kullanma biimidir. Aracn karakteristiini belirleyen balca unsurlar arabann modeli, enerji tketim ve tasarruf kapasitesi, motor gc, motor performans ve bakm durumudur. Ulatrmada enerji verimliliiyle ilgili strateji oluturma srecinde, btn bu unsurlarn dikkate alnmas gerekmektedir. Bugnk tahminler, nmzdeki yllarda ulatrmada enerji tketiminin artacana yneliktir. Bu yzden enerji verimlilii iin oluturulan politikalarn banda, sektrde artmas beklenen enerji tketimine kar enerji younluunun drlmesi gelmektedir.
Ekonomik genileme ve daha yksek gelir dzeyinin, rn ve bireylerin daha fazla mobilizasyona ihtiya duymalarn beraberinde getirmesinden dolay, nmzdeki srete ulatrmada enerji kullanmnn artmas beklenmektedir. Ulatrma enerji younluunun -buradaki anlamyla bir birim yurtii hasla iin ulatrma sektrnde tketilen enerji miktar-, 20 yllk periyot ierisinde ulatrmadaki potansiyel enerji kullanm iyiletirmelerine paralel olarak btn blgelerde decei tahmin 47 edilmektedir.

Ulatrma sektrnde enerji verimliliini zorunlu hale getiren en nemli gelime, dnya zerindeki petrol rezervlerinin hzla azalmasdr. Her ne kadar petrol rezervleri bugnk deer itibariyle 1970 ve 1980lerdeki tahminlere gre artm ise de; petrol tketim hzndaki art, kullanma sunulacak ispatlanm rezervlerin hzla tkendiine iaret etmektedir. BPnin verilerine gre, dnyadaki toplam petrol rezervleri 2003 yl sonu itibariyle 1.147.800 milyon varildir. Dnyadaki gnlk petrol tketimi ise gnlk 78,11 milyon varildir48, ki bu rakam yllk petrol tketiminin 28.510,88 milyon varil olduu anlamna gelmektedir. Bu verilerden, mevcut kullanm dzeyinde art olmamas durumunda bile, dnyadaki ispatlanm petrol rezervlerinin 40 yllk mrnn kald sonucu kmaktadr. Henz ispatlanmam ama mmkn kategorisinde deerlendirilen petrol rezervlerin devreye girmesinin byk yatrmlar gerektirdii, bunlarn bir ksmnn ekonomik olmayabilecei, ekonomik hale gelerek devreye girenlerin ise ancak

47 48

EIA (Energy Information Administration), 2002:145. BP, 2004.

33

tketimdeki

art

hzn

dengeleyebilecei

de

eitli

kaynaklarda

dile

getirilmektedir.49 Petrol kaynann hzla tkenmesine karlk, lkelerin ulatrma

sektrndeki petrol bamllnda ciddi bir azalma beklenmemektedir. Bunda alternatif kaynaklarn henz ticari adan ekonomik hale gelmemi olmasnn pay byktr. rnek olarak, ulatrma sektrnn toplam petrol tketiminde nemli bir paya sahip olduu OECD lkelerinde, petrol kullanmnda ulatrma sektrnn paynn gittike bymesi beklenmektedir:
1971 ylndaki %35lik pay 1997 ylnda %54e kmtr ve bu orann 2020de %62ye ulaaca tahmin edilmektedir. OECD lkelerindeki ulatrma petrol talebinin yarsndan yolcu aralar ile yurtii tamaclnda kullanlan kamyon ve kamyonetler sorumludur, bununla birlikte havayolu yakt talebi ise en hzl artan 50 kalemdir.

Ulatrma sektrnn petrol bamllnn artacana dair tahminlerin dayand en nemli gerekelerden birisi, kii bana ara sahiplii miktarnda artma olaca ngrsdr:
1999 ylnda bin adam bana 122 olan ara sahipliinin, 2020 ylnda bin adam bana 144 rakamna ulaaca tahmin edilmektedir. Ara sahipliindeki bymenin sanayilemi lkelerde doygunluk seviyesine yaklalm olmas hasebiyle daha az olaca dnlmektedir. Gelimekte olan lkelerin pek ounda ise, bu oran hzl bir ekilde devam edecektir. Yksek byme oranlar ve yksek enerji younluklaryla gelimekte olan lkelerin ulatrma amal enerji taleplerinin dnya toplamndaki paynn artmas ve 2020 ylnda, 1999daki %29 seviyesinden %38 51 seviyesine kmas beklenmektedir.

Petrol kullanmndaki ulatrma paynn bir mddet daha artmaya devam edecei, konuyla ilgili hemen btn tahminlerin ortak noktasdr. Fakat zaman iinde gelien yeni teknolojiler ile ulatrma sektr petrol talebinde bir duraklama ve hatta gerileme yaanaca da yaplan tahminler arasndadr. Dier yandan, mevcut tedbirler ve iyiletirme almalarnn sektrdeki enerji younluunu uzun vadede drebilecei iddia edilmektedir. Energy Information

49 50

EIA (Energy Information Administration), 2002:25. IEA (International Energy Agency), 2003b.

51

EIA (Energy Information Administration), 2002:146.

34

Administration (EIA)nn eitli blgeler itibariyle ulatrma enerji younluu hakkndaki tahminleri, aadaki ekilde grafik biiminde sunulmaktadr52:
ekil 2.2. eitli Blgeler tibariyle Ulatrma Enerji Younluunda Gelimeler
1 0,8
Varil/1000$ GSYH Dou Avrupa + Eski SSCB lkeleri Kalknmakta Olan lkeler Sanayilemilkeler

0,6 0,4 0,2 0 1990 1999 Yllar 2010 2020

Dnya Ortalamas

Ulatrma sektrnn enerji younluunda dme olaca tahmininin dayand varsaymlardan biri, yeni yakt ve ara teknolojilerinin pazara giri yapaca yolundaki ngrdr. Hem mevcut teknolojilerin verimlerinde, zellikle motorlarn yakma verimliliinde ciddi artlar salayacak gelimelerin yaanmakta oluu, hem de yeni yakt teknolojilerinde kaydedilen ilerlemeler, bu ngry gl biimde desteklemektedir.
ten yanmal motorlarn verimliliini artrmak iin tasarlanan ok sayda teknoloji yava yava piyasaya girmektedir ki; bu teknolojiler arasnda, srekli deiken iletim tekonolojisi ile sr artlarna gre silindirleri ama-kapama ilevi gren istee gre kaydrm (deplasman) teknolojisi saylabilir. Gazdan svya (GTL) teknolojisi ise, yakt datm altyapsnda byk deiiklikler gerektirmeden petrol d bir kaynaktan sv yakt salayabilecektir. Hibrid ve yakt pilli teknolojiler ise, gelecekteki ulatrma petrol talebini derinden etkileyebilecek teknolojiler olarak 53 dikkat ekmektedir.

Halen dnyann pek ok lkesinde aralarn enerjiyi verimli kullanmalar iin pek ok alma srdrlmektedir. Bu almalarn banda motorlarn daha verimli iletilmesi ve yaktlarn yanma veriminin artrlmas gelmektedir.

52 53

EIA (Energy Information Administration), 2002:146. EIA (Energy Information Administration), 2002:147.

35

Yaplan analizlere gre, lkenin (Danimarka, Almanya ve ABD) yakt ekonomisi potansiyeli gstermektedir ki, sadece gelecek iin tahmin edilen yakt fiyatlarnda maliyet-etkin olan teknolojilerin kullanlmas durumunda bile, Avrupada, hatta belki Kuzey Amerikada yeni tip aralarn yakt verimliliinde 54 %25e varan kazanlar salanabilecektir.

Yaplan bu hesaplara, hibrid-elektrik ve yakt pili (fuel cell) itme sistemleri gibi daha gelimi teknolojiler dahil deildir. Bu trden verimli teknolojilerin de pazara yava yava girmekte olduu gznne alnrsa, orta vadede yakt ekonomisinde byk gelimeler yaanacan varsaymak mmkndr. Bununla birlikte, son zamanlarda yaplan almalar, bu teknolojilerden pek ounun yakt ekonomisini ilerletmek yerine, yakt ekonomisini sabit tutup aralar daha byk ve daha gl hale getirmek iin kullanlabileceini gstermektedir. Enerji verimlilii asndan hi de istenilir bir durum olmayan bu gelime, zerinde nemle durulan konulardan birisidir:
Eer son on yldaki trend devam ederse, 2010 ylndaki Avrupa; byk, ar, spor amal arabalar ve karavanlarla yollarnn dolduu bugnk ABDye bir hayli benzeyecektir. Her ne kadar yakt fiyatlar ve arazi kullanm kalplar Avrupada ABDdekinden epeyce farklysa da, spor amal arabalarn Avrupada yaylmaya 55 baladnn sinyalleri mevcuttur.

Ara teknolojileri zerine srdrlen almalar, sadece motor zerine yaplan aratrmalarla snrl deildir. Dk arlkl karoser malzemeleri kullanmaya ve gvde hava direncini azaltmaya ynelik ara gvde teknolojileri, dk yuvarlama direncine sahip tekerlek yzeyleri, srtnme azaltc malzeme ve tasarmlar da zerinde almalar srdrlen konulardr. Bir baka alma konusu da elektrikli tatlardr. Uzun yllardr zerinde almalar srdrlen elektrikli tatlar, hem sivil kullanm alannda hem de savunma alannda giderek yaygnlamaktadr.
Bu tatlar hareketli olduklar iin, elektrik enerjisinin araca iletimi veya arata retilmesi ile depolanmas gibi konular, yeni elektrik motoru topolojileri, yeni g elektronii ve kontrol devreleri, veri ileme ve sistem entegrasyonu gibi konular bu 56 almalarn merkezinde yer almaktadr.

54 55 56

Koch, 2001:233 Koch, 2001:233. TBTAK, 2002:72.

36

Elektrikli tatlarn kara, hava ve deniz tamaclnda kullanlmas iin almalar halen srmektedir. Bu almalarn iinde en gze arpan gelimeler elektrikli kara tatlarnda ve zellikle de elektrikli demiryolu tatlarnda yaanmaktadr. Elekromanyetik itme gcyle havada asl bir biimde hareket eden MAGLEV (manyetik kaldrmal) trenlerin 500 km/saat hz deerini aabilecei dnlmektedir. Almanyada Berlin-Hamburg ve Japonyada Tokyo-Osaka hatt iin hazrlanan bu trenlerde speriletken teknolojisi kullanlmaktadr. Elektrikli kara tatlarnda ise, yksek kapasiteli aklere ve aklerin belirli aralklarla doldurulmasn salayan gelimi g elektronii devrelerine ihtiya duyulmaktadr. Bu alandaki almalarn daha uzun zaman alaca tahmin edilmektedir, ama zellikle yakt pillerinde kaydedilen gelimeler dikkat ekici bir boyuta ulam durumdadr. Hibrid ve yakt pilli aralarn, gelecekte bugnk test sonularndan daha iyi yol performansna sahip olacaklar tahmin edilmektedir. Bu aralarn piyasada yaygnlamaya balamasn mteakip verimli ve verimsiz aralar iin uygulanan petrol fiyatlarnn farkllatrlmas tketicileri bu aralara ynlendirebilecektir. Hkmetlerin bu tr enerji verimli ara reten firmalardan daha az vergi almak gibi mali teviklere ynelmesi de, retici firmalar bu tr aralarn imalat iin zendirecektir. Bugnk artlarda hibrid ve yakt pilli aralarn ticari uygulamalar iin en az 10-15 seneye ihtiya olduu dile getirilmektedir. Yakt pilli aralarn yaygnlamasnn nndeki en nemli engellerden biri altyap sorunudur. Benzinli yakt pili altyaps bugn iin hazr durumdadr, fakat bu altyap metanol veya hidrojen iin de gelitirilmek zorundadr. Yakt pilli aralarn yaygnlaabilmesi iin bugnk benzin istasyonlar gibi gl bir datm ebekesinin kurulmas gerekmektedir. Hemen her yerde rastlanlan benzin istasyonlar ve bunlara yakt datan tanker filolarnn uzun yllar ierisinde milyarlarca dolarlk bir altyap yatrmnn neticesinde olutuu gznnde bulundurulursa, yakt pilli aralar iin gereken datm altyapsnn kurulmasnn kolay olmad grlr.

37

Datm altyaps ile ilgili bir dier alternatif ise, benzin istasyonlarnn hidrojen istasyonlarna evrilmesidir:
Bu tr bir evrimin istasyon bana 400.000 dolar tutmas beklenmektedir. California Fuel Cell Partnership, 1990larn bandan beri sadece alt hidrojen istasyonu kurmay baarmtr. Eyalet ve yerel hkmet tevikleri ile nmzdeki birka sene ierisinde 10-12 yeni istasyonun bu rakama eklenmesi 57 beklenmektedir.

Btn bu zorluklara ramen hidrojene dayal ulatrma seenekleri zerinde srarla durulmaktadr. zlanda, sve, ngiltere, Danimarka, Hollanda, spanya, Portekiz, Japonya, in, Singapur ve Avustralyada bu konudaki almalar srmektedir. Bu lkelerden Japonya, Toyota ve Honda gibi dnyaca nl iki marka ile nce hibrid araba ve imdi de yakt pilli araba alternatifine geite nc konumda olan bir lkedir. ABDde bu konudaki almalar Daimler-Chrsyler, Ford, GM ve Enerji Bakanlnn nclnde yrtlmektedir. ABDde hidrojen temelli yakt pilleri ve g santrallerinin altyaps ile ilgili bir taslak pln hazrlamak zere bir alma grubu oluturulmu durumdadr. Grubun bugne kadarki almalar, hidrojenin retilmesi, tanmas, depolanmas ve datlmas iin gereken altyapnn halen ok pahal olduunu ortaya karmtr.58 Yrtlen almalarn sadece teorik dzeyde kalmad, mevzii olmakla birlikte baz projelerin uygulamaya sokulduu da bilinmektedir.
Kanadada demiryolu elektrifikasyonunda, Almanyada denizaltlarn altrlmasnda yakt pillerinin kullanm zerinde durulmaktadr. ABD Posta daresi, Texas El Pasoda yakt pilli bir Ford Fiesta aracn 1986 ylndan beri posta datm ilerinde kullanmaktadr. Daimler-Benz yakt pilli otomobil gelitirmitir. Kanadada Ballard Power Systems tarafndan imal edilmi yakt pilli otobs deneme seferleri yapmaktadr. Japon Toyota firmas 1996 ylnda yakt pilli deneme 59 otomobilini retmitir.

Mevcut durumda ulatrmada kullanlacak yakt pillerinin maliyet ve gvenlik bata olmak zere eitli dezavantajlar bulunmaktadr. Fosforik asit, proton alverili membran (PEM), ergimi karbonat, kat oksit, alkalin, direkt metanol, inko-hava gibi farkl kaynaklara dayanan eitli pil teknolojileri arasnda, PEM

57 58 59

Glen, 2004:20. Clean Air Report, 2001:14. ltanr, 1998:194.

38

teknolojisi hem retime gei hem de verimlilik asndan dier teknolojilere gre daha ileri bir seviyeye ulam durumdadr. Ama onun bile henz ticari adan dier enerji retim kaynaklaryla rekabet imkn bulunmamaktadr. Ulatrma alannda henz ticari adan yeterince gelitirilememi olan yakt pilleri iin en nemli frsat, byk otomobil ve petrol irketlerinin konuya duyduu ilginin artmakta oluudur. Dier yandan yakt pillerinde benzin, doalgaz veya baka hidrokarbonlarn kullanlabiliyor olmas, balangta yeni datm altyaps yatrmlarna ihtiya duyulmadan yakt pillerinin yaygnlamasn ve hidrojen istasyonlarna dnmn zaman iinde tedrici bir biimde yaplmasn mmkn klabilir. Verim ve evre artlarnn sklatrlmasna paralel olarak pek ok otomotiv irketinde balayan youn aratrma ve gelitirme faaliyetlerinin odakland alanlardan birisi de, tat teknolojisinde elektrik enerjisinin kullanmnn artrlmasdr. Yeni gelitirilen tat teknolojilerinde fren, amortisr, direksiyon gibi pek ok mekanik dzenek, yerini elektromekanik sistemlere brakmaktadr. Bugn itibariyle ileri teknolojiye sahip aralar henz yaygnlamadndan, hkmetlerin bu konuda alabilecekleri en nemli tedbir, byk ve ok yakt tketen aralarn kullanmn yksek vergi gibi caydrc yaklamlarla azaltmaya almaktr. Ulatrmada enerji verimliliin gelitirilmesine ynelik ciddi admlardan bir dieri de, toplu tama sistemlerinin yaygnlatrlmasdr. Bu alanda zellikle kentsel tama sistemleri nem kazanmaktadr:
Kentsel kitle tama sistemleri, zellikle de tramvay ve metro, daha az enerji harcamakta, evreyi daha az kirletmekte ve zel aralara oranla ok daha az kazaya sebebiyet vermektedir. Yk tamaclnda ise trenler kamyonlara kar ayn 60 avantajlara sahiptirler.

Yk ve yolcu tamaclnda enerji asndan en verimli tama modunun demiryolu tamacl olduu aadaki izelgelerden rahatlkla anlalabilmektedir. EDMC tarafndan yaplan tahminlerde61, 2000 yl itibariyle tanan kii ve tanan yk bana enerji tketimleri ulatrma alt gruplar asndan yledir:

60 61

Laponche at al, 1997:33. EDMC, 2002:114-115.

39

izelge 2.3. Sektrler tibariyle Tanan Yolcu Bana Enerji Tketimleri Yolcu Bana Enerji Tketimi Karayolu (otomobil) 567 kcal/kii-km Karayolu (otobs) 155 kcal/kii-km Demiryolu 48 kcal/kii-km Ulatrma alt grubu
Kaynak: EDMC, 2002

izelge 2.4. Sektrler tibariyle Tanan Yk Bana Enerji Tketimleri Ulatrma alt grubu Yk Bana Enerji Tketimi 921 kcal/ton-km 169 kcal/ton-km 61 kcal/ton-km

Karayolu (kamyon) Denizyolu Demiryolu

Kaynak: EDMC, 2002

izelgelerden grlecei zere, demiryolu tamaclnn hem yolcu ve hem de yk tamadaki enerji verimlilii, karayolu tamaclnnkine gre 10-15 kat fazladr. Tama modunda baz lkelerde ne kan alternatiflerden birisi de, ehir iinde bisiklet kullanmak olup, zellikle nfusu kalabalk ve refah dzeyi dk lkelerde bu seenek yaygnlam vaziyettedir. Bu kapsamda olup bisikletler iin ayrlm yol ve gzerghlarn bulunduu ehirlerde, srcler uzun olmayan mesafelerde ara kullanmaktan kanmakta ve enerji tketiminde nemli bir tasarruf salamaktadrlar.
2.4. Sanayide Enerji Verimlilii

Enerji verimlilii politikalarn tetikleyen en nemli faktrn, 70li yllarda yaanan enerji krizi ve buna bal gelien fiyat artlar olduu genel kabul gren bir varsaymdr. Bununla birlikte, piyasadaki sert rekabetin retim maliyetlerini drmeye zorlamas sonucunda firmalar, en nemli girdi kalemlerinden biri olan enerjiyle ilgili tasarruf ve verimlilik salamaya ynelik abalara girimilerdir.

40

Bu geree ramen, enerji verimliliindeki gelimelerin sadece firmalarn kr arzusundan kaynaklandn ve bunlarn kendi kendine olutuunu sylemek mmkn deildir; bu gelimelerin arkasnda devlet tarafndan desteklenen politikalar, kurumlar, organizasyonlar ve ayrntl teknik almalar yer almaktadr.
Sert bir uluslararas rekabetin hkm srd dnyada, balca enerji-youn sanayiler (demir-elik, alminyum, kimyasallar, imento, kt, vs.) ancak enerjietkin retim srelerini bnyelerine adapte ettiklerinde ayakta kalabilmektedirler. Bu sanayiler, devlet yardm olmadan enerji verimlilii programlarna girimek iin yeterli tevie sahiptirler. Bununla birlikte, zellikle OECD lkelerinde, modernizasyon srelerinin hzlandrlmas ve ulusal firmalarn rekabet gcnn 62 artrlmas iin hkmet yardmlar sklkla devreye girmitir.

1970li yllarn sonlarndan itibaren pek ok sanayilemi Bat lkesinde enerji tasarrufu faaliyetleri zellikle sanayi sektrnde younlamtr. Faaliyetlerin ncelikle bu alana younlamasnn bir dizi sebebi vardr:
- enerji tasarrufu potansiyeli dier sektrlerden, rnein zel mlkiyetli konutlardan daha az bile olsa, bu tasarruflar grece daha az maliyetle (ortalama konut sektrndekinin te biri) gerekletirilebilmektedir ve yatrm ortalama seneden daha ksa srede kendisini amorti etmektedir, - enerji tasarrufu nlemleri genellikle sanayinin modernizasyonu ve rekabet gcnn gelitirilmesinde belirgin bir rol oynayabilmektedir, - enerji muhasebesi ve enerji maliyetlerinin anlalmas, sanayide dier alanlara gre 63 daha bilinen bir olgudur.

Sanayide verimlilik kazanlar elde etmek iin drt eit nlem alnabilmektedir: 1) Genellikle sanayi kuruluunun enerji muhasebesi ve sayalama ilerini gelitirmek iin gsterdii abayla balantl olarak daha iyi ynetim, iletme ve bakm pratikleri, 2) Genellikle dk harcama gerektiren ve bir yldan ksa srede geri demesi tamamlanan kontrol sistemleri ve yaltm gibi basit yatrmlar, 3) Ekipman yenilemesi, yeni teknolojilerin eklenmesi, enerji ikameleri ve benzeri byk harcama gerektiren yatrmlar, 4) Yeni endstriyel sreler (prosesler).
62 63

Laponche at al, 1997:69. Laponche at al, 1997:76.

41

Yine de bu nlemlerin alnmas tek bana yeterli olmamaktadr; nk deiebilen hammadde zellikleri, rn eitleri, rn zellikleri, iklim artlar, evresel etkiler, kapasite kullanm gibi eitli faktrler de enerji verimliliini etkilemektedir. Sanayide enerji verimli teknoloji ve sistemlerin ilerletilmesinde, yakn dnemli kazanlar neren pek ok gelime kaydedilmitir.
Verimlilik ykseltmeye ynelik eitli yollar arasnda sre btnletirmenin alt izilmelidir, nk bu emsiye kavram; kimya, petrokimya ve rafineri sanayilerinde olduu gibi, kt ve kt hamuru ya da gda ve merubat ileme srelerinde de enerji tketiminde %40a varan azalmalar salayan derlenmi ana stratejileri, 64 yntem ve aralar kapsamaktadr.

Sanayi sektrnde yksek enerji kullanm oran olan baz alt sektrlerde enerji tasarrufu iin alnabilecek balca tedbirler unlardr65: Demir-elik: Sinterin soutulmasnda kullanlan havadaki snn geri kazanmyla malzemenin n stlmasnn tamamlanmas, yksek frn soba baca gaznn geri kazanm, yksek frn tepe basn trbini uygulamas, konvertr gaz geri kazanm, tavlama frnlarnda etkili duvar izolasyonu, rekperatrlerin modifikasyonu (seramik kullanm), asitleme hattnda buhar kaaklarnn azaltm. imento: Yanma havas miktar optimizasyonu, zincir tama sistemlerinin dzenlenmesi, kayk ve alkali oran optimizasyonu, n stc sistem etkinlii, frnda sekonder hava scaklnn artrlmas. Cam: Rejeneratrlerde kullanma uygun tula trlerinin aratrlmas, girdi olarak atk cam kullanan teknolojiler, etkin brlrler, yzen (float) cam teknolojisinin yaygnlatrlmas. Tula-kiremit: Tnel-frn teknolojilerine ynelinmesi, piirmedeki soutma havasnn kurutmada kullanm, baca gaz ssnn geri kazanm, hammadde karmna katlacak yanc maddelerler homojen piirme salanmas.

64 65

Koch, 2001:232. TBTAK, 2002:20-21.

42

Kt: Atk aa kabuklarndan enerji elde etme, siyah likr buharlatrmada kademe saysnn azaltlmas, kt preslemede azami kuruluun salanmas, kar basn buhar trbini kullanmnn artrlmas. Ayrca gda sanayiinde66 ve tekstil sanayiinde67 s geri kazanm sistemlerinin uygulanmasyla byk enerji tasarrufu salanabilecei de eitli uygulamalardan anlalmaktadr. Bu sektrlerde sl iyiletirme yaklamlarnn, ksa vadede nemli tasarruf imknlar salad grlmtr. Genel olarak sanayi tesislerinde yksek verimli motor kullanm, basnl hava sistemindeki kaaklarn nlenmesi, kompresr emi havasnn d ortamdan alnmas, yakma havasnn stlmas, kirlenmi akkandan s geri kazanm, kondensatn kazana yollanarak geri kazanm, scak ve souk yzeylerin izolasyonu, i ve d yaltm kaplamalarnn yaygnlatrlmas, bota alma sresinin azaltlmas, tahrik motorlarnn, fan ve pompalarn frekans kontrolu ile hz ayar, kazan yzeyinden olan s kayplarnn azaltlmas, buhar sistemlerinin iyiletirilmesi, buhar boru sistemlerinin izolasyonlar, frnlara ynelik iyiletirmeler, tesislerde elektrik g faktrnn dzeltilmesi, fazla havann kontrol, kazanlarda blf miktarnn azaltlmas, blften s geri kazanm gibi konular, enerji verimlilii uygulamalarnda ne kan tedbirler olarak gze arpmaktadr. Bu tedbirlerin en yaygn olarak uygulanabilecek olanlardan biri motor veriminin artrlmasdr. Bilindii zere, btn motorlar gibi elektrik motorlar da kullandklar enerjinin tamamn mekanik enerjiye eviremezler.
Motorun mekanik g knn, ekilen elektrik gcne oran motor verimi olarak adlandrlr ve motor tipi ve byklne gre %70 ile %96 arasnda deiir. Ayrca ksmi ykte alan motorlarn verimleri de dktr. Bu verimler de motordan motora deiiklik gsterir. rnek olarak bir motorun tam ykte verimi %90, yarykte %87 ve ykte %80 iken, ayn zelliklerdeki baka bir motorun tam ykteki 68 verimi %91 iken ykte %75 verimle alabilir.

Gelimi motorlarn eitli yklerdeki verimleri, eski tip teknolojiye sahip motorlara gre daha yksektir ve dolaysyla daha enerji verimlidir. Daha verimli motorlarn sanayide kullanlmas, byk bir enerji tasarrufu salamaktadr.

66 67 68

Bilge ve arkadalar, 1997. Ener, 1997. Kaya ve Gngr, 2002.

43

Verimli motorlarn kullanlmasyla byk bir enerji tasarrufunun saland, dier taraftan motor iin yaplan yatrmlarn kendilerini olduka ksa srede amorti ettikleri eitli almalarda gsterilmitir.69 Yaplacak iyiletirme almalaryla nemli enerji tasarrufu salanabilecek alanlardan bir dieri de basnl hava sistemleridir. nk basnl hava sistemlerindeki yetersiz tesisat ve kontroll bakm eksikliinden kaynaklanan enerji kayb, kompresrn harcad enerjinin %50sine varabilmekte ve basit iletme tedbirleri ile bunun yarsnn nlenmesi mmkn olabilmektedir. Bugn neredeyse btn sanayi tesislerinde kompresr bulunduu ve bunlarn arzalanmasnn retimi durdurabildii veya yavalatabildii dnldnde, basnl hava sistemlerindeki potansiyel enerji tasarrufunun bykl ortaya kmaktadr. zellikle yeni kazan teknolojileri ile kazan bileenleri zerinde yaplan almalar, kazanlarn daha verimli almas yolunda ciddi ilerlemelere yol amtr. rnein konvansiyonel kazanlarda bacadan atlan duman gaznn scaklnn kazann verimini olumsuz ynde etkiledii grldnden, ekonomizr ad verilen eanjrler ile hava n stclar gelitirilmi, bu sistemler vastasyla kayp s geri kazanlm, bylece kayp enerji azaltlarak tketilen yakt miktarnda da iyilemeler salanmtr.
Kazan besleme suyu, kazann asl stma yzeylerine girmeden nce ekonomizr ad verilen elemanlar iinde duman gazlar ile stlabilir. Bu ekilde kazana gnderilen su ile buharlamakta olan su arasndaki scaklk fark kldnden, kazandaki sl gerilmeler azalr, su iindeki gazlarn k kolaylar ve kazann verimi artar. () Hava stclarnda da duman gazlar bir miktar daha soutularak hem daha fazla yakt ekonomisi, hem de yakma havasnn stlmas sayesinde daha iyi bir yanma salanr. Havann her 50 Co fazladan stlmas, yaktta yaklak olarak 70 %2,5 deerinde bir ekonomi salar.

Elektrik retim santrallerinde yksek verim salayan akkan yatakta yakma teknolojisi de, sanayide uygulama alan bulan bir dier nemli yeniliktir. zellikle scak su, buhar ve kurutma amal scak gaz elde etme proseslerinde akkan yatak teknolojisinin baarl sonular verdii bilinmektedir.

69 70

rnek iin bkz. Kaya ve Gngr, 2002. Esen ve Klaslan, 1997:192-193.

44

3. DNYADAK ENERJ VERMLL UYGULAMALARI

lk enerji verimlilii stratejileri, Batl sanayilemi lkeler ve Japonya tarafndan petrol krizlerine ve onu izleyen enerji fiyatlarndaki artlara bir cevap olarak 1970li yllarda gelitirilmi ve uygulanmtr. 1980li yllarda ise enerji verimlilii kavram, enerji ve kalknma politikalarnn vazgeilmez bir bileeni haline gelmi ve kendisine gittike yaygnlaan bir uygulama alan bulmutur. Bu alanda Japonya ve ABdeki almalar, uygulamaya konulan politikalar, getirilen tevik ve tedbirler, dier lkelerde srdrlen almalara gre belirgin biimde farkllamaktadr. ABDnin baz eyaletlerinde de bu anlamda dier lkelere gre byk ilerleme kaydedilmi durumdadr. Japonyadaki The Energy Conservation Center (Enerji Tasarrufu Merkezi) ok ciddi ve ileri tedbirler gelitirmesi, hkmetleri etkin politikalar uygulamaya ynlendirmesi ile dikkat ekmektedir. Japonyada ok eitli alanlarda gelitirilen verimlilik tedbirleri, yasal yaptrmlar ve devlet tarafndan salanan finansal desteklerle nemli bir yaygnlk kazanmtr. The Energy Conservation Center tarafndan yaymlanan karlatrmal veriler, tm dnyada enerji verimlilii alannda rol oynayan aktrlere k tutan bir nitelik tamaktadr. Avrupada ise, ABnin lokomotifi konumundaki baz lkelerin farkl sektrlerdeki nc rolleri aka grlmektedir. Bunun yansra, AB mevzuatna yansyan zorlayc tedbirler ile mevcut durumu ortak bir veri dzleminde izlemeye ynelik giriimler de zikredilmesi gereken hususlar arasndadr. Avrupadaki 15 lkenin enerji verimlilii ve evre politikalarndan sorumlu ulusal kurulularnn katlmyla oluturulan ve 1992 ylndan beri yrrlkte olan ODYSSEE veri izleme projesi ile ortak politika ve tedbirler iin zemin oluturulmutur. Avrupada enerji verimlilii kapsamnda yrtlen bir dier nemli alma da SAVE programdr. Sanayi, hizmetler ve ulatrma gibi sektrlerde enerji verimliliini gelitirmeyi ve enerji tasarrufunu tevik etmeyi amalayan bu program, politika tedbirlerinden bilgilendirme almalarna, pilot faaliyetlerden yresel ve blgesel enerji ajanslar kurulmasna kadar ok sayda uygulamay hayata 45

geirmitir. 1991 ylnda balayp 1995 ylnda biten ilk SAVE programndan sonra, 96/737/EC sayl Konsey kararyla SAVE II program be yllna uygulamaya konulmutur. 2000 ylnda ise program, 647/2000/EC sayl kararla Topluluk stratejisinin anahatlarn belirleyen Enerji at Programna dahil edilmitir.71 ABnin enerji verimlilii konusunda yrtt baka almalar da mevcuttur. Bunlardan 1994-1998 yllar arasnda uygulanan JOULE / THERMIE program temiz ve verimli teknik ve teknolojilerin desteklenmesini ngrm, uluslararas ibirliklerine giderek ar-ge almalarna katk salamtr. 1996-2000 yllar arasnda uygulanan SYNERGY program da Birlik lkeleri ile baka lkeler arasndaki enerji politikalar konusundaki ibirliini gelitirmeyi hedefleyen bir program olarak zikredilebilir. Enerji verimlilii bu programn ncelikli bir alan olmutur.

3.1. eitli Alanlarda Enerji Verimlilii Uygulamalar 3.1.1. Binalarda Enerji Verimlilii Uygulamalar

eitli lkelerde enerji verimlilii alannda 1970lerden beri uygulanan en nemli tedbirlerden biri bina kodlar ve standartlardr. Son yllarda bu alandaki almalar byk oranda eski binalarn rehabilitasyonuna odaklanmaktadr. nk yeni yaplan binalarda belli hususlara dikkat edilmesinin salanmas nemli olmakla birlikte, mevcut binalardaki enerji tketiminin genel iindeki paynn ok yksek oluu, mevcut binalar iin baz tedbirlerin alnmasn gndeme getirmektedir. rnein Avrupa lkelerindeki mevcut binalarn, Avrupann 2050 ylnda binalarda kullanaca enerjinin 2/3n tketecei tahmin edilmektedir.72 Bu yzden son yllarda mevcut binalardaki enerji performanslarn artrmak amacyla, birok lkede bu standartlar yeni teknolojilere uygun ekilde revize edilmektedir. Binalardaki etkiketleme almalar zellikle alan ve su stma konularnda younlamaktadr; nk alan ve su stclar enerji tketiminde nemli bir rol oynamaktadr. Yaplan aratrmalara gre, Avrupada, hatta Gney Avrupa lkelerinde bile mstakil konutlarda harcanan enerjinin byk bir blm stma ve
71 72

European Commission, 2004. Henderson at al, 2001:97

46

scak su retimi amacyla kullanlmaktadr. Avrupa lkelerindeki konutlarda gerekleen nihai enerji kullanmnn eitli harcama tiplerine gre dalmn (alan stma, su stma, yemek piirme, dier) gsteren izelge aada sunulmaktadr73:
izelge 3.1. Avrupadaki Konutlarda Nihai Enerji Kullanmnn Dalm
G ney-3 N ihai K ullanm A lan Istm a Su Istm a Y em ek Piirm e D ier
K aynak: Eurostat, 1995 verileri

K uzey-4
(sve, D animarka, H ollanda, Birleik K rallk)

A B-15 68,6% 15,1% 5,3% 11,1%

(Y unanistan, spanya,

Portekiz)

51,4% 14,3% 13,3% 21,0%

58,8% 22,5% 6,1% 12,5%

Yaplan deerlendirmeler, Avrupa lkelerinde alan stma konusunda gerekletirilen almalarn enerji verimliliinde nemli iyilemelere sebep olduunu, bina kodlarnn zellikle yeni binalarda etkili biimde uygulandn gstermektedir. Ayn almalar, alnan tedbirlerin etkisinin yldan yla arttn ortaya koymaktadr. Aadaki ekilde, 6 Avrupa lkesi iin yeni binalardaki enerji tketimlerinin yllar itibariyle (1985-1996) deiimleri sunulmaktadr.74
ekil 3.1. Baz Avrupa lkelerinde Yeni Binalarn Enerji Tketim Geliimleri

73
74

Henderson at al, 2001:98

Bosseboeuf at al, 2000:6.

47

ekil 3.1.den aka grld zere, 1990lardan sonra talya, Fransa ve svete, 1995lerden sonra ise Hollanda ve Bat Almanyada binalarn enerji tketimlerinde ciddi azalmalar meydana gelmitir. ekilde binalarndaki enerji tketiminde belirgin bir deiim gzlenmeyen Danimarkada ise, tketim oranlarnn 1970lerin bandan itibaren azald bilinmektedir.
IEA verileri alan stma verimliliinde gl ilerlemeler olduunu gstermektedir. ABD ve Hollandada 1982 ve 1995 yllar arasndaki kabaca %25lik bir tasarruf, alan stma younluunun drlmesiyle gerekletirilmitir. Danimarka ise, daha uzun bir dnem olan 1972-1994 yllar arasnda bu yolla %50 orannda tasarruf salamtr.
75

Birok lkede binalarda enerji tasarrufu iyiletirmelerini tevik etmek amacyla mali tevikler kullanlmaktadr. Avusturya ve Belikada hkmetler, binalarda s yaltmn iyiletirmek amacyla sbvansiyon uygulamaktadr. Danimarka, ngiltere ve rlandada ise, dk gelirli kimselere oturduklar konutlarda enerji verimlilii tedbirlerini uygulayabilmeleri iin mali destekler verilmektedir. Baz lkelerde hkmetler kamu kurulularndaki bina enerji verimliliini artrmaya ynelik programlar gelitirmilerdir. Szgelimi Finlandiya, kamu ve belediye kurulularnda snma iin harcanan enerji ile elektrikli aletlerden kaynaklanan enerji tketimlerini azaltmay hedeflemektedir. Ayn ekilde ngiltere, 1999 ylnda kamu binalarndaki enerji tketimini azaltmak iin be yllk bir program gelitirmitir. ABD ve Kanadada enerji tasarrufu irketleri kamu binalarndaki enerji tketimini azaltmaya ynelik almalar yapmaktadrlar. svete enerji verimliliinin esas alnd yeni tip bina sistemlerine verilen tevikler, dikkat eken bir baka bir baka uygulamadr. Yeni tip bu binalarda asansr ve merdivenlerde heliostat lambalarla aydnlatma, binann bo yzeyleri iin enerji-verimli aydnlatma gereleri, mterek alanlarda ses ve hareket dedektrlerine bal aydnlatma, her bir evin iine yerletirilen ekranlar yoluyla yaplan site-ii haberleme, ziyaretilerin dairenin iinden izlenmesine imkn veren bina giriindeki kameralar, ev ii ve d scaklk ve basn (hava ve rzgr) deerlerini sunan gstergeler, btn slak zeminleri donatan alarmlar, alarmn almas durumunda binadaki btn elektrik ve suyun otomatik olarak kesilmesini salayan kontrol
75

Koch, 2001:234.

48

sistemleri, enerji-verimli byk pencere sistemlerinin alttan stmal sistemlerle entegrasyonu, s geri kazanmna ynelik havalandrma sistemleri, btn dairelere yerletirilen enerji verimli buzdolaplar ve biyogaz ocaklar ile mikrodalga frnlar ve elektrikli su stclar; geridnml kt, cam ie ve alminyum teneke gibi atklar ayrt eden ve gl vakum etkili akll p ayrtrma sistemleri bu binalarn ilk bakta dikkat eken nemli zellikleri arasnda yer almaktadr.76 Enerji verimliliine ynelik gelimi tekniklerin evresel duyarllklarn merkezde olduu yeni yap sistemleriyle btnletirilmesi sonucunda ulalan yksek kaliteli bina yaklamlar, son yllarda pek ok lkede yaylma eilimi gstermektedir. Hollanda evre ve Enerji Ajans (NOVEM)nn yapt bir hesaplamaya gre, Hollandada hem enerji verimli bina yaklamnn yaygnlatrlmas (10 PJ [2,8 TWh]), hem de enerji verimli ev aletlerinin kullanmnn sistematik biimde artrlmasyla (5 PJ [1,4 TWh]) 10 yl iinde toplam 15 PJ (peta-joule)lk [4,2 TWh] bir enerji tasarrufu mmkn gzkmektedir.77 Binalarda enerji verimliliiyle ilgili almalar yaplrken, bir yandan da evsel konutlar bata olmak zere tm binalarda kullanlan elektrikli cihazlar iin de eitli verimlilik almalar srdrlmektedir.
3.1.2. Ev Aletlerinde Enerji Verimlilii Uygulamalar

ABnin ev aletlerinde getirdii snflama yaklamlar, nemli bir enerji verimlilii yaklam olarak dikkat ekmektedir. 1994 ylnda yaymlanan bir direktif ile birlikte78, ABde baz ev aletleri iin enerji verimlilii endeksleri tanmlanmaya balamtr. Bu endeksler sreklilik arz etmekte ve gelimelere gre yenilenebilmektedir. Her bir ev aleti tr iin de farkl endeksleme yaklamlar kullanlmaktadr. rnein soutucu ev aralarnda enerji verimlilii endeksi, aracn yllk enerji tketiminin o aracn net hacmine blnmesiyle elde edilmektedir ki bu, net hacmin her bir litresinde ne kadar enerji tketildiini yanstmaktadr. Bylece,

76
77 78

Kjellgren and Persson, 2001:51.

Trines and van Geet, 2001:161. European Commission, DGXVII, 1994

49

farkl oranlarda dondurucu alan bulunan ve farkl byklklere sahip olan soutucu aralar ayn dzlemde karlatrmak mmkn olmaktadr. ABnin ev aletleriyle ilgili olarak getirdii minimum standartlar

yaklamnda, baarl uygulamalarndan birisi soutucu ev aralarnda (buzdolab, dondurucu, vb.) ortaya kmtr. 1993 ylnda yaplan projeksiyonlarla, 12 AB lkesinde soutucu ev aletlerinin toplam elektrik tketiminin 2010 ylnda, 1992 ylndaki 111 TWh dzeyinden 94 TWhe drlmesi ngrlmtr. 2000 ylnda halen 109 TWh dzeyinde olan soutucu ev aletleri elektrik tketimi, ev aletlerinin toplam elektrik tketimi iinde %18lik bir paya sahiptir.79 A ve B snf soutucularn pazarda elde ettikleri pay da, standartlarn baaryla uygulandnn bir baka gstergesidir. Etiketlemeyle ilgili dzenlemenin kmasndan 4 yl sonra, A ve B snf soutucular (A tipi soutucular en dk enerji tketimine, G tipi soutucular ise en yksek enerji tketimine sahiptirler) ABde soutucu ev aletleri pazarnda toplam %25lik bir sat payna ulamlardr. Aadaki ekil etiket tiplerine gre pazar yzdelerini 3 yl iin ortaya koymaktadr80:
ekil 3.2. 11 Avrupa lkesinde Etiket Tiplerine Gre Buzdolab Satlar

79 80

Fawcett et al, 2000. Bosseboeuf at al, 2000:7.

50

Avrupadaki nemli veri toplama kurulularndan olan ODYSSEEnin verilerine gre, ABde 1990-2001 yllar arasnda byk ev aletlerinin enerji verimliliinde yllk %2ye yaklaan (toplam %21) bir iyileme yaanmtr81; bu veriden hareketle, ABde ev aletleri konusundaki tketici davranlarnn istikrarl ve olumlu ynde deitii sonucunu karmak mmkndr. Verimli ev aletleri konusundaki almalar sadece Avrupada deil, ABD ve Japonyada da byk gelime kaydetmi durumdadr:
Verimli buzdolaplarnn kullanlmas Amerikada 1973den bu yana yaklak 30,000 MW gte yeni santral ihtiyacn ortadan kaldrmtr. Amerikada 1970 ylnda 1.726 kWh yllk enerji tketimi, daha byk ebatl buzdolab iin 1990 ylnda 916 kWhe drlmtr. Benzer olarak Japonya'da 1973 ylnda 79,6 kWh/ay tketimi olan 170 litrelik buzdolabnn enerji tketimi 1994 ylnda 27 kWh/aya drlmtr. Japonyada yeni hedef ise top runner program gereince piyasada satlan tm buzdolaplarn piyasadaki en verimli buzdolab ayarna getirmektir. Danimarkadaki en verimli buzdolab modelleri 1975 ylndaki buzdolaplarnn kulland enerjinin sadece %16sn kullanmaktadr. AB tarafndan 1993 ylnda hazrlatlan rapora gre, mevcut buzdolaplarnn verimlileri ile deitirilmesi durumunda 1993-2015 yllar arasnda kmlatif olarak 3 senaryoya gre 452 ile 384 TWh arasnda tasarruf salanaca hesaplanmtr. Bu miktar 1991 82 ylnda Fransa'nn elektrik tketimine edeerdir.

Verimli ev aletleriyle ilgili almalar balangta buzdolaplarna (ve benzer tipten soutuculara) odaklanm olmakla birlikte ilerleyen yllarda amar ve bulak makineleri, televizyon, klima, bilgisayar gibi eitli aralarn tkettikleri birim enerji miktarlarnda da nemli iyiletirmeler salanmtr.
3.1.3. Sanayide Enerji Verimlilii Uygulamalar

Bata Avrupa, ABD ve Japonya olmak zere sanayisi gelimi btn lkelerin sanayi enerji verimliliinde 1970lerin sonundan itibaren nemli ilerlemeler kaydedilmitir. Avrupadaki 15 lkenin sanayilerindeki ortalama enerji verimlilii, 19902001 arasnda toplam %18 orannda iyileme gstermitir. 1990larn ilk yarsnda enerji-youn alt sektrlere olan ynelim enerji verimliliindeki gelimeleri

81

ODYSSEE, 2004.

82

DPT, Elektrik Enerjisi, 2001:8-7.

51

duraklatsa da, 90larn ikinci yarsnda sre tersine ilemi ve daha az enerji-youn sanayi kollarna doru bir ynelim olmutur. 83 Avrupadaki lkelerin sanayi enerji verimlilii hesaplamalarnda farkl kalplar kullanld ve her bir lkede sanayilerin arlklar/dalmlar farkl bir nitelik arz ettii iin, ODYSSEE veri taban 1995 yln baz alan sabit bir biim gelitirmi ve sanayideki enerji verimlilii geliimlerini bu bazda gstermitir. Sabit bazl nihai enerji younluu deeri, endstriyel GSYH iin enerji tketimini vermektedir. Aadaki ekil, Avrupa lkelerinde sanayi enerji younluundaki gelimeleri gstermektedir84:
ekil 3.3. Avrupa lkelerinde 1995 Bazl Sanayi Enerji Younluu Deerleri

ekil 3.3.den de grlecei zere, zaman iinde bir lke (Yunanistan) hari 15 Avrupa lkesinin sanayideki enerji younluu deerleri istikrarl bir biimde dmtr. AB lkelerinin sanayi enerji younluk deerleri, dnya ortalamasnn ok altna inmi durumdadr.

83 84

ODYSSEE, 2004. Bosseboeuf at al, 2000:4.

52

Sanayi tesislerinin enerji younluundaki iyilemeler sadece AB lkelerinde deil, Japonyada da gzle grlr biimde gelime gstermitir. Japonyadaki imalat sanayiinde (1010 kcal/yen) cinsinden enerji younluu deeri 1980de 4,25 iken, bu deer 2000 ylnda 3,06ya dm ve 20 ylda yaklak %30luk bir iyileme meydana gelmitir.85 Gelimeler IEA yesi pek ok lkede farkl oranlarda da olsa benzer bir seyir izlemitir.
1950 ylndan beri IEA yesi lkelerin ounda bir birim imalat kts iin harcanan enerji deeri srekli olarak dmektedir. eitli sanayilerdeki sreler ile lkeler arasndaki enerji ihtiyalarnn mutlak deerinin analiziyle, zellikle enerji tasarrufu asndan en iyi uygulamalar tanmlamak mmkndr. Pek ok IEA yesi lke, bu en iyi uygulamalar desteklemek iin -baz durumlarda dnya apnda benzer sanayilerle mukayese yapmay da ierecek ekilde- programlar uygulamtr. Bunlarn ounda en iyi uygulama programlar, enerji tasarruf potansiyelinin yerini belirleyen enerji denetimleriyle birletirilerek gerekletirilmitir. Azmsanmayacak sayda devlet, bu alanda enerji verimliliini salamak zere sanayi kurulularyla uzun dnemli szlemeler imzalamtr.86

Sanayideki enerji younluunun tek bana irketlerin nlemleriyle drlmediinin ve devletlerin kendi lkelerinin rekabet glerini artrabilmek iin enerji verimlilii tedbirlerini bir hedef olarak benimsemelerinin de nemli olduu belirtilmelidir. Devletlerin bu alanda yapabilecekleri pek ok alma bulunmaktadr. Bu almalar bilgilendirme ve eitimden balayp eitli tevik mekanizmalar gelitirmeye kadar ok geni bir yelpazeyi iermektedir.
Sanayi sektrnde yaygn olarak kullanlan ve baarl sonular verdii gzlenen en nemli faaliyetlerden biri enerji denetimleri (auditleri), yani enerji tasarrufu etdleridir. Baz lkelerde bu programlar iin mali destek salanrken, baz lkelerde ise enerji denetimleri sonucu yaplan nerileri yerine getirerek enerji tketimlerini azaltmay taahht eden sanayi kurulular vergi indirimleri ile 87 dllendirilmektedir.

Is ve elektriin birlikte retildii kojenerasyon tesislerinin yaygnlatrlmas, byk apl ve pek ok sanayi alt sektrn kapsayan bir politika olarak ayr bir nem tamaktadr. Enerjiye bir btn olarak yaklalmasn esas alan kojeneratif bir tesiste, yksek scakla ulam buhar nce bir trbinden geirilerek elektrik retilmekte, sonra ayn buhar stma amacyla kullanlmaktadr. Bylece ayn yakt kaynayla hem s hem de elektrik enerjisi retmek mmkn olmaktadr. Bu

85 86 87

EDMC, 2002:54-55. Koch, 2001:232. Keskin ve Gmdereliolu, 2000:13.

53

tesislerin sanayide zellikle yaygnlamasnn sebebi, pek ok fabrikann hem buhar ve hem de elektrik ihtiyacnn bulunmasdr.
Avrupa Birlii, 2010 ylna kadar ye lkelerde toplam elektrik retimindeki kojenerasyon payn %9dan %18e kararak ikiye katlama hedefini benimsedi. ABD de benzer ekilde, kombine evrim sistemlerinin ticari, snai ve kamusal binalarda ve lke genelinde kullanmn 2010 ylna kadar ikiye katlama planlarna 88 sahiptir.

Sanayi sektrnde devlet ile sanayi kurulular arasnda akdedilen szlemeler ve performansa dayal taahhtler ile resmi kurulular tarafndan salanan bilgilendirme programlar da zikredilmesi gereken dier nemli rneklerdir.
3.1.4. Ulatrmada Enerji Verimlilii Uygulamalar

Ulatrma sektrnde de enerji verimliliini gelitirmeye dnk eitli almalar srdrlmektedir. Bu almalarn banda verimli yakt kullanmyla ilgili tedbirler gelmektedir. 1970li yllarda yeni arabalar iin uygulanan gnll yakt verimlilii standartlarnn hedefi, araba ortalama enerji verimliliini artrmak olarak belirlenmitir. Baz lkeler bunu belli oranda gerekletirirken, ABD bu program zorunlu olarak uygulamaya geirmitir. Son yllarda bu alanda nemli gelimeler kaydedilmektedir.
Alman otomobil sanayi 1990-2005 yllar arasnda Almanyada imal edilen ve satlan yeni otomobiller iin yakt tketimini %25 azaltma taahhdnde bulundu. talyan hkmeti daha verimli arabalar retmek iin FIAT ile birlikte gnll bir program gelitirdi. Japonyada 1998de enerji tasarrufu ile ilgili kanun revize edilerek otomobillere her kategoride mevcut en iyi performansa eit olacak ekilde daha sk yakt verimlilii standartlar kondu.89

Japonyada uygulamaya konulan Top Runner program ile btn arabalar iin hedef deerler belirlenmitir. Bu hedefler, otomobil imalatlarnn kilometre bana belli bir deerin altnda yakt tketen otomobil retmeleri iin yaptrmlar getirmitir. Bylece verimli yakt kullanm iin nemli admlar atlmtr. Bu uygulamayla ulatrma sektrndeki yakt verimlilii de izlenmektedir. Avrupada yeni arabalarla birlikte gelen verimlilik art ise ODYSSEE kapsamnda izlenmektedir. Bylece araba imalatlarnn gnll taahhtleri, araba
88 89

Koch, 2001:232. Keskin ve Gmdereliolu, 2000:15.

54

sahipliine getirilen vergiler, daha verimli araba alnmas karlnda salanan vergi indirimleri gibi teviklerin toplam verimlilie nasl bir katk yaptklar grlebilmektedir. ODYSSEEye gre, Avrupada otomobillerin spesifik enerji tketimlerinde son yllarda dzenli bir d (yllk -0,6%) vardr, zellikle 1995ten itibaren bu d daha da hzl hale gelmitir. Kamyon ile kamyonet ve panelvan tr hafif aralar zaman zaman enerji verimliliine olumsuz etki yapsalar da, toplam ulatrma enerji verimlilii 1990-2001 yllar arasnda nemli oranda iyileme gstermitir.90 Aadaki ekilde Avrupada yeni arabalarn birim tketimlerindeki iyilemeler yllar itibariyle gsterilmektedir91:
ekil 3.4. Baz AB lkelerinde Yeni Arabalarn Birim Tketimlerindeki

yilemeler

3.2. Talep Taraf Ynetimi ve Btnleik Kaynak Planlamas

zellikle sanayi sektrnde byk nem tayan, ama dier sektrlerde de ciddi getiriler salayabilen yaklamlardan biri, talep taraf ynetimi (demand side management) ve btnleik kaynak planlamas (integrated resources planning)
90 91

ODYSSEE, 2004. Bosseboeuf at al, 2000:11.

55

uygulamalardr. Gelimi lkelerde bu uygulamalar, enerji verimlilii almalarnn vazgeilmez aralar olarak grlmektedir.
DSM (talep taraf ynetimi) veya talep ynetimi terimi, mterilerin elektrik tketimlerini miktar ve zaman ynnden etkileyecek planlama, uygulama ve deerlendirme almalarn ierir. Elektriin datm ve tketimi ile ilgili kurulular DSM almalarnda sistem yk erilerini deitirmek, dier bir deyile yk talebindeki tepe deerlerini trpleyip bo vadileri doldurmak iin, yk faktrnn dzeltilmesi, talebin azaltlmas veya talebin zamana bal olarak kaydrlmas yollarna gidebilirler. Bylece elektrik retimi iin gereken byk 92 aptaki yatrmlar azaltlr veya ertelenebilir.

Talep taraf ynetimi (DSM) nihai enerji kullanmnda verimlilik, yakt ayarlamas ve yk ynetimi konularn ieren bir yaklamdr. DSM faaliyetlerinin uygulanabilmesi iin enerji irketlerinin programa dahil olmas, mteriler ve topluma sunulan enerji hizmetlerinin maliyetinin drlmesi gerekmektedir.
Talep taraf ynetimi, mterilerin yk kalplar ve toplam tketimlerini etkilemeyi hedefleyen bir dizi faaliyeti iermektedir. rnein, akkor elektrik lambalarnn kompakt floresan lambalarla deitirilmesi, retim kapasitesinde bir ertelemeye (zellikle puant zamanlarda) ve hem tketiciler hem de elektrik irketi asndan elektrik tasarrufu yapmaya imkn vermektedir. Bu yzden talep taraf ynetimi, en dk maliyetle planlama ilkesine dayanan enerji politikalarnn nemli bir 93 parasdr.

Talep taraf ynetimi vastasyla elektrik tasarrufuna ynelik finansal programlarn temelinde, retim kapasitesini artrma eklindeki geleneksel seenek ile ayn hizmeti salayarak elektrik talebini drme seeneinin eit ekilde ele alnmas bulunmaktadr. 1980li yllarda ABDde uygulanmaya balayan bu yaklam, elektrik hizmeti salayan kurulularn etkili tevik mekanizmalaryla enerji tasarrufunu zendirmelerini ve bylece sz konusu kurulularn yeni yatrmlarn maliyetinden kanmalarn esas almtr. ABDdeki uygulamalarda, elektrik datm irketleri kadar, elektrikli cihaz satclar ve enerji verimli ekipman kullanmn destekleyen mhendislik firmalar da bu sreci desteklemilerdir. Talep taraf ynetimi ile ilgili uygulamalar ilk olarak ABDde balamakla birlikte, Danimarkada bu alanda kaydedilen gelimeler de dikkat ekici olmutur. 1970lerden beri Danimarkann tarife yapsnn marjinal maliyete dayal olmasnn iki trl (yukardan aaya ve aadan yukarya) yk tahmini metoduna imkn

92 93

Ergen ve Yldrm, 1997:28. Laponche at al, 1997:163.

56

vermesi ve bunun da talep taraf ynetimi iin uygun veriler elde edilmesine zemin hazrlamas, elektrik kurulularnn (zel irketler, kooperatifler, kamu irketleri ve karma irketler) tketiciye ynelik eitli program ve kampanyalar uygulamasn kolaylatrmtr.
En arpc kampanya rnei, daha az enerji ile daha ok k veren kompakt floresan lamba uygulamasdr. Bu ampullerin elektrik tketimi, normal bir ampul tketiminin bete biri, mr ise normal ampullerin be kat, yani 8.000 saattir. Danimarkada CFL kullanm kk bir kampanya eklinde balam, 1994 knda lke apnda byk bir kampanyaya dnmtr. Youn reklamlarla desteklenen kampanya sonucunda, her evde iki tane olacak ekilde be milyon lamba satlmtr. Benzer bir kampanya, alt ay ierisinde 7.000 adet eski ev tipi dondurucunun (freezer) dk enerji tketen yeni dondurucularla deitirilmesi eklinde gereklemitir.94

lkeden lkeye uygulamalar farkllk gstermekle birlikte, talep taraf ynetiminde elektrik irketleri genelikle puant zamanlarda (enerjinin pahal olduu saatler) ve elektrik sat fiyatnn elektrik maliyetinden az olduu durumlarda (tmyle izole alanlar veya adalarn ihtiyalar karlanrken, vs.) elektrik tasarrufuna daha fazla ilgi gstermektedirler. nk sadece puant ykn karlanmas iin yaplacak yatrm hem ok krl olmamakta, hem de kendisini uzun srede amorti etmektedir; bunun yerine bu zaman diliminde tasarrufun tevikle artrlmas ve talebin yataylatrlmas daha rasyonel/krl bir yol olarak gzkmektedir.
Programn beklenen enerji tasarrufunu salayabilmesi iin, enerji kurulularnn bilgilendirme, tavsiye, denetim ve mali destek ayaklarnn bulunduu bir dizi tevik tedbirini mterilerine uygulamas gerekmektedir. irketler mterilere tavsiye ettikleri belli yatrmlar finanse etmekte, mteri ise borcunu elektrik faturas zerinden demektedir. ABDde talep taraf ynetimi uygulamas, enerji irketlerine, tesislerden elde ettikleri tasarrufu bu ie katlm salayan mterilere daha dk fatura yoluyla yanstma imkn vermektedir.95

Kamu yararn gzeten devlet kurulular ya da dzenleyici otoritelerin de talep taraf ynetimine scak bakmas uzun vadede beklenen bir gelimedir. nk bu yaklam enerji yatrmlarnda tasarrufa imkn vermekte, bylece dviz an azaltmakta, tketiciler asndan elektrik faturalarnn dmesine sebep olmakta ve nihayet, elektrik retim/datm tesislerinin yol at evresel zararlar greceli olarak azaltmaktadr.

94 95

Ergen ve Yldrm, 1997:30. Laponche at al, 1997:165.

57

IRP (integrated resource planning / btnleik kaynak planlamas)nin ise, yle tanmlanmas mmkndr:
IRP, enerji irketleri iin en dk maliyeti salamaya ynelik bir i planlama yaklamdr. IRP sadece geleneksel arz kaynaklarna (byk enerji santralleri ve elektrik iletim altyaps) bakmaz; ayn zamanda, iinde enerji santrallerinin de olduu bamsz g retim birimleri ya da DSM program ve hizmetleriyle, mterilerin enerji hizmet taleplerinin dk maliyetler ve asgari evresel etkilerle karlanp karlanamayacan da analiz eder.96

IRP yaklamnda, belirli bir yl iinde yeni enerji retim ve datm tesislerinin geliim maliyeti (enerji arz erisi) ile talep taraf ynetimi programnn uygulanma maliyetinin (tasarruf edilmi enerji arz erisinin) karlatrlmas nemli bir yer tutar.
IRP uygulamasnda elektrik irketleri, sadece toplum ve tketici asndan maliyetlerin asgari olmas durumunda yatrm yapmak zere denetleyici otorite (bakanlk ya da dzenleme komitesi) tarafndan ynlendirilir.97

IRPyi en etkin biimde uygulayan ve pratik sonular elde eden lkelerden birisi Danimarkadr. 1994 tarihli Elektrik Kanununa datm ve retim irketlerinin DSM planlar hazrlamas zorunluluunu koyan Danimarka, retim ve iletim irketleriyle bamsz sistem operatrnn retim ve iletim iin eitli senaryolar hazrlamasn da art komutur. Hkmet ise 20 yllk bir plann anahatlarn vermekle sorumlu klnmtr.
eitli lkelerdeki monopolistik enerji irketleri yakn zamanda ya serbestletirilmiler ya da enerji verimliliini gelitirmek zere btnleik kaynak planlamas (IRP) ve talep taraf ynetimi (DSM) gibi kamu yararna ilkeler dorultusunda tevik edilmilerdir. Enerji irketleri iin talep taraf ynetiminin anlam, enerji piyasalar serbestletirildiinde ve zellikle perakende rekabet baladnda temelden deimektedir.98

Avrupa Komisyonu konunun incelenmesi iin SAVE program altnda 8 Avrupa lkesinden (Belika, Danimarka, Fransa, Almanya, talya, Portekiz, sve ve ngiltere) farkl kurulular grevlendirmitir. SAVE program bnyesinde balatlan etd almasnn temel amac, talep taraf ynetimi ve btnleik kaynak

96

Nilsson at al, 2001:300.

97 98

Laponche at al, 1997:164. Nilsson at al, 2001:298.

58

planlanmas yaklamlarnn yeniden yaplanan Avrupa elektrik ve gaz piyasalarnda uygulanabilirliinin gelitirilmesidir. almann SAVE bnyesinde yrtlmesinin sebebi, SAVE (Specific Action on Vigorous Energy Efficiency)in, Avrupa Komisyonu Enerji at Programnn altnda yer alan ve AB enerji politikalarn uygulamaya ynelik eitli faaliyetlerin gerekletirildii bir program olmasdr. Enerji tasarrufunun teknik olmayan ynlerine odaklanan, enerjinin rasyonel kullanm nndeki engellerin stesinden gelmeyeyi hedefleyen SAVE, ayn zamanda eitli ekipman (kazan, vb.) ve elektrikli aletlerin enerji tketimlerini dzenleyen Avrupa Birlii direktiflerinin de altyapsn hazrlamaktadr.
3.3. Gelimi Baz lkelerdeki Enerji Verimlilii Uygulamalar 3.3.1. ABD

Enerji verimlilii almalarnda en etkin ve somut sonu alan lkelerden birisi ABDdir. Bu lkede son otuz yl ierisinde enerji verimlilii yksek teknolojiler kullanlarak toplam enerji verimi nemli miktarda artrlmtr. 1973 ylndan bugne ekonomideki byme %126 orannda gerekletirilirken, ayn sre zarfnda enerji kullanm oranndaki art yalnzca %30 olmutur. ABDde kullanlan enerji miktar eer ekonomideki bymeye paralel olsayd, 2001 ylnda tketilen enerji miktar 29 trilyon kWh yerine 50 trilyon kWh olacakt.99 ABDde, 1970lerin ortalarndan beri Kongre ve ilgili ynetim birimleri tarafndan federal kurulularda enerji verimliliini ykseltmeye ynelik eitli programlar gelitirilmitir. DOE (Department of Energy / Enerji Bakanl)ye gre 1975 ve 1991 yllar arasnda bu programlarla yaklak 8 milyar $lk bir tasarruf salanmtr. Bu rakam, ayn yllar arasnda enerji tasarrufu nlemleri iin yaplan yatrmn yaklak katdr. Bu etkileyici baarya ramen, gelimi aydnlatma sistemlerinden stma, havalandrma ve iklimlendirme sistemlerindeki iyiletirmelere kadar bir dizi ticari adan uygun ve maliyet-etkin teknoloji kullanmak yoluyla,

99

National Energy Policy, 2001.

59

federal kurulularda dikkate deer byklkte bir tasarruf salamak halen mmkn gzkmektedir.100
Birleik Devletlerde uygulamaya konulan bilgi etiketlemesi ve verimlilik standartlar programlar etkileyici sonular ortaya karmtr. Tek bana standartlar program, standartlar iin harcanan her 1$ enerji verimlilii teknolojisinde 60$lk bir tketici yatrm retmitir ki, bu da 160$ ile 220$ arasnda bir tasarrufa imkn vermitir. ABDdeki standartlarn 2010 ylndan nce evlerdeki enerji kullanmn 101 %5 il %6 arasnda azaltaca tahmin edilmektedir.

Alet ve ekipman verimlilik standartlar, ABDnin bugne kadar uygulad en baarl enerji tasarruf politikalarndan biri olmutur. Standart gelitirme ilemleri ABDde 1980lerin banda balam ve National Appliance Energy Conservation Act (Aletlerde Enerji Tasarrufu Ulusal Szlemesi) ile 1987 ylnda lke geneline yaygnlatrlmtr. 1988 ve ve 1992 ylndaki yasal dzenlemelerle rn listeleri geniletilmitir. Dier taraftan Amerikan Enerji Bakanl, standartlar periyodik olarak yenilemektedir. Department of Energyye gre, 2000 yl itibariyle alet ve ekipman verimlilii iin uygulanan standartlar yaklak olarak 21.000 MW gcnde elektrik retim kapasitesinin yerine gemitir.102 ABDde 1990larn ortasndan itibaren balayan ve elektrik sektrnde serbestletirme balamnda yeniden yaplanmay hedefleyen dnm, doal olarak enerji verimlilii ile ilgili yatrmlarn azalmasna yol amtr. Bunu gren eyalet dzenleyici kurumlarndan bazlar, kamu yararna alan fonlar kurmak suretiyle enerji verimlilii trnden toplumsal faydalar olan abalar desteklemek zere yeni bir mekanizma gelitirmilerdir.
Bugne kadar enerji verimlilii almalarn finanse etmekte kullanlan en yaygn fon yaklamlarndan birisi, genellikle sistem fayda yk (ya da kamu menfaati masraf) olarak adlandrlan mekanizmadr. Bu, datm hizmetlerinde by-pass edilemeyen bir crettir, nk tketici, elektrii hangi reticiden alrsa alsn bir deme yapmaktadr; dier yandan bu durum rekabet asndan da ntr bir durum yaratmaktadr. Bu cret genellikle kWh bana mill (1 mill, ABD centinin onda biridir) cinsinden ifade edilmektedir ve bahse konu yaklam u ana kadar 15 eyalet tarafndan benimsenmi durumdadr. () 15 eyalette kullanlan bu yaklamda

100 101 102

US Congress, Office of Technology Assessment, 1994:1. Koch, 2001:235. Nadel, 2003.

60

enerji verimlilii iin kWh bana kesilen fon 0,03 ile 3,3 mill arasnda 103 deimektedir; eyaletler ortalamas ise 1,3 mill/kWhtir.

ABDde

sektrn

liberalizasyonunu

tamamlam

eyaletlerde,

enerji

verimliliine ynelik almalarn srmesi iin alnan yeni fon yaratma tedbirlerinin bir dereceye kadar baarl olduu grlmektedir. Bu konuda yaplan bir almada, yeni fon mekanizmasnn 1997den 1998e enerji verimlilii iin yaplan harcamalarda bir arta sebep olduuna iaret edilmektedir.104 ABDde California eyaleti, elektrik sektr yeniden yaplanmasndaki nc rolyle zerinde durulmasnda gereken nemli rneklerden birisidir. 2000li yllarda elektrik sektrnde yaanan iddetli kriz, Californiay dnya gndemine tayan ve serbestletirme uygulamalarnn tartlmasna yol aan olaylardan biri olmutur. California, geni apl yeniden yaplanma uygulamalarna giriirken, ezamanl olarak enerji verimliliini desteklemeye ynelik mekanizmalar yaratmas ile de dikkat eken bir model ortaya koymutur. California, balangta drt yl srecek bir periyot tanmlam ve nominal olarak ABDdeki eyaletler arasnda en yksek deere ulaan enerji verimlilii iin zel bir fon tahsis etmitir ki, bu fonun yllk harcama tutar ortalama 218 milyon dolardr. California Enerji Verimlilii Kurulu (CBEE) raporuna gre, kamu sorumluluu kapsamnda enerji verimlilii iin 1999 ylnda harcanan para 200 milyon dolardr; bu harcamann yllk yaklak 825 milyon kWh ve 156 MWlk puant taleplik bir tasarruf salad, bunun da 140 milyon dolar civarnda net fayda (mteri maliyetleri ile program fazlasndaki faydalar) rettii tahmin edilmektedir.105

3.3.2. Almanya

Almanyada

1980-1995

yllar

arasnda

yaplan

enerji

tasarruflar

incelendiinde, GSMH bana birincil enerji tketiminde %30 mertebesinde bir iyileme saland grlmektedir. Bu baarda binalarda uygulanan nlemler byk
103 104 105

Kushler, 2001:256-257. Nadel at al, 2000. CBEE, 2000:265.

61

rol oynamtr. Istma sistemlerinin modernizasyonu, konutlarn yeniden inas, s yaltm ve kondens kazan uygulamalar iin dk faizli krediler verilmesi, bu alanda nemli tevik unsurlar olmutur. AB resm yayn organlarnda yaymlanarak 04 Ocak 2003 tarihinde yrrle giren Binalarda Enerji Performans Direktifi (2002/91/EC), ye devletlerin, direktifin onayndan itibaren yl olarak belirlenen bir gei srecinin ardndan, direktifin esaslarn ulusal kanunlarna yanstmalar zorunluluunu getirmitir. Bu alanda ciddi admlar atan lkelerden biri Almanya olmutur. Almanyada 01 ubat 2002 tarihinde yeni bir Enerji Tasarrufu Ynetmelii (EnEv) yrrle girmitir. Bu ynetmelikle birlikte:
Isnma amac ile kullanlan enerji miktarn azaltmak iin binalar ve stma sistemleri zerinde dzenlemeler yaplmtr. Daha nce stma sistemi baz alnmakta ve oda scakl lt olarak kabul edilmekteydi. Yeni dzenlemede binann stlmas iin gereken enerji miktarnn kullanm alan esasna gre snrlandrlmas ngrlmtr. Bir baka ifadeyle, yeni ynetmeliin lt stlan alann scakl deil, kullanlan s enerjisinin kontroldr. (...) EnEv Ynetmelii yapsal eksikliklerden dolay ortaya kan bireysel iklimlendirme sistemlerinin yerine, yeni yaplarda inaat srasnda merkez sistemlerin kurulmasn 106 talep etmektedir.

Almanyada devlet, tketicileri enerji tasarrufuna ynlendirmek zere tketicilere ulaan birok kurum ve kurulu ile ibirlii yapmaktadr. Bu ibirliinin yeni i sahalar yaratt da bilinmektedir. Elektrikli ev aletlerini etiketlemeyle ilgili AB Direktifi 30 Ekim 1997 tarihli Enerji Etiketleme Ynetmelii ile uygulanmaya balamtr. Almanyada 1998den beri byk ev aletlerinden pek ouna, enerji tketimi ve dier rn karakteristikleriyle ilgili bilgileri ieren standart etiketlere sahip olma zorunluluu getirilmitir.
1998 ylnda buzdolaplar, dondurucular, amar makineleri ve kurutucular kapsama alnmtr. 1999 ylnda bulak makineleriyle ev tipi lambalar da etiketleme cetveline dahil edilmitir. Bu da demektir ki, halihazrda Almanyada evlerdeki elektrik tketiminin yaklak te biri (1999: 466 PJ ~ yaklak 10,5 MTEP) AB enerji etiket standard tarafndan kapsanmaktadr. Almanyada bu konudaki kanuna gre sat, kiralama ya da sergileme iin nihai tketicilere sunulan btn elektrikli aletler, enerji tketimi ve dier rn karakteristikleriyle ilgili bilgileri ieren standart etiketler tamak zorundadr. almalar, retici seviyesinde

106

Hegner, 2004:105-106.

62

standartlara %99 orannda uyulduunu, byk maazalardaki satlar ile toptan satlarda etiketleme orannn yksek olduunu, ancak kk sat birimlerinde 107 etiket standartlarna yeterince dikkat edilmediini ortaya koymaktadr.

Almanyann sanayide enerji younluuyla ilgili dzenleyici tedbirleri ok nceden uygulamaya koymu olmas, bu lkenin sanayi enerji younluu asndan Avrupann en baarl lkelerinden biri olmasn beraberinde getirmitir.

3.3.3. ngiltere

Getiimiz 40 yl ierisinde ngilterede enerji younluu ok nemli oranda dmtr. Enerji verimliliindeki artlarn yansra enerji youn sanayiden daha az enerji tketimli retimlere ynelen yapsal deiiklikler de bu sonularda etkili olmutur. ngilterede 1973 ylndaki petrol krizini takip eden yllarda Enerji Departman (DOE) tarafndan enerji verimlilii programlar iin Enerji Teknolojileri Destekleme Birimi (ETSU) oluturulmutur. 1992 ylndan sonra bu alandaki almalar evre Bakanl (Department of Environment)na aktarlmtr. HEES (Konutlarda Enerji Verimlilii Program) dk gelir dzeyine sahip vatandalarn yakt ihtiyalarn azaltmak ve konfor artlarn ykseltmek zere izolasyon ve benzer enerji tasarrufu salayan nlemler gelitirmek amacyla balatlmtr. Birleik Krallkn EEBPp (Enerji Verimlilii En yi Uygulama Program) ise, sanayi ve konut sektrlerinde 1989 ylnda uygulanmaya balanm ve evre Bakanl bnyesindeki EEO (Energy Efficiency Office/Enerji Verimlilii Birimi) tarafndan yrtlmtr. Programn amac lkedeki enerji verimliliini gelitirmeye ynelik yollarn ilerletilmesi ve yaylmas olarak belirlenmitir. Programla birlikte EEO, enerji tketicileri ve bu konuda nerileri olan kesimlerle ibirlii iinde almtr. Halen yrtlmekte olan bu program, binalarda enerji verimliliini tevik etmek iin en iyi uygulama modellerini, durum almalarn, seminer ve altaylar

107

Schlomann at al, 2001:91.

63

konu almaktadr. Program ayn zamanda endstriyel srelerde de enerji verimliliini tevik etmektedir Son derece olumlu sonularn alnd programn drt ana bileeni vardr:
1) Enerji Tketim Rehberleri: Enerji tketim rehberleri, bina tiplerinde, fabrikalarda, operasyonlarda ve spesifik srelerde kullanlan enerjiyle ilgili veriler salamtr. Rehberler yeterli bilgi salayarak bir sektrdeki mevcut enerji kullanmlaryla ayn sektrdeki baka enerji kullanmlarn veya baka sektrlerdeki enerji kullanmlarn karlatrma imkn sunmutur. 2) yi Uygulama: yi uygulama, enerji kullanclarnn daha enerji-etkin olmalarn salayan ispatlanm teknikleri tevik etmitir. Enerji verimlilii yntemlerinin uygulanmas ve gerekli ekipmanlarn kurulmas iin, basit durum almalarndan tafsilatl rehberlik notlarna kadar geni bir literatr oluturulmutur. 3) Yeni Uygulama: Yeni uygulama, nyargsz uzman deerlendirmeleri elde etmek iin yeni enerji verimlilii tedbirlerinin ilk ticari uygulamalarn izlemi ve tevik etmitir. 4) Gelecek Uygulama: Aratrma-Gelitirme: Gelecek uygulama, yeni enerji verimlilii teknikleri iin ortak giriimleri desteklemitir. Gelecein iyi 108 uygulamalarn oluturacak temel ar-ge projeleri iin fonlar salamtr.

Best Practice program konusunda almalar yapan BRE (Building Research Establishment / Bina Aratrma Kuruluu), uygulanan enerji tedbirlerini tanmlayan ve Birleik Krallktaki toplam enerji tasarrufunu hesaplayan yllk bir ettle programn etkisini deerlendirmektedir. 1999/2000 sonularna gre program, yllk 427 milyon pound (1990 fiyatlaryla) para, 116 PJ* birincil enerji ve 1,8 milyon ton karbon tasarrufuna imkn salamtr.109 Binalardaki enerji verimlilii almalarndan biri de enerji etiketlemeleridir ki, Birleik Krallkta bu almalarn tarihi 1980lere kadar uzanmaktadr. Bu alandaki almalar iki ana koldan yrtlmtr:
Merkezi hkmet nce Enerji Bakanl, sonralar evre Bakanl araclyla hem etiketleme sistemlerine ynelik yntemlerin gelitirilmesine, hem de dzenlemeler ekseninde enerji etiketlemesiyle ilgili bir piyasasann oluturulmasna gl biimde arac olmutur. Enerji etiketlemesi hizmeti veren kurulular da srecin geliiminde hayati bir rol oynamtr. nceleri niversite ve yerel hkmet gibi baka organizasyonlarda alan kiilerin enerji etiketlemesi hizmeti veren ticari 110 organizasyonlar kurmalaryla enerji etiketlemesi ii piyasalamtr.

108

Laponche at al, 1997:139.

* Yaklak 2,77 MTEP

109
110

Jackson and Hartless, 2001.

Henderson at al, 2001:102.

64

ngilterede 1999 ylnda yrrle giren ev aletlerindeki minimum standartlarla ilgili kriterler, yeni soutucu aralardaki (buzdolaplar, dondurucular, vb.) enerji tketiminin 1990-92 seviyesine gre ortalama %15 daha az olmasn ngrmektedir. Bu aralar 1992 ylnda Birleik Krallkta 17 TWh civarnda elektrik tketmilerdir. 1999 ylna kadar bu rakam 17,5 TWhe km ve elektrikli ev aletleri enerji tketiminin %16sn oluturmutur. Yeni kriterlerin salayaca enerji verimliliiyle birlikte 2010 ylna kadar tketimin 16 TWh dzeyine inmesi planlanmaktadr. Yaplan bir almada, ngilterede eitli tiplerdeki soutucu ev aralarnn 1998 yl sat rakamlar, yeni standartlar sonucunda meydana gelen bu aralarn yllk tketim miktarlarndaki iyilemeler ve aralarn yaam mrleri dikkate alnm ve enerji tketiminde 3 TWhe yaklaan bir azalmann ortaya kaca, bunun da 205 milyon poundn zerinde bir tasarrufa yol aaca hesaplanmtr.111 Aadaki izelge, sz konusu iyiletirmelerin hesaplanma yntemini gstermektedir:
izelge 3.2. ngilterede eitli Tiplerdeki Enerji Verimli Soutucu Ev Aralarnn Salayaca Tasarruf Miktar
1998 Sat 2000 Sat Yaam mr Toplam Birim Tasarruf Toplam Sat 2000 Yl Satlarnn Salad Tasarruf RF FF CF UF (kWh/yl) (kWh/yl) 244 226 577 484 402 308 412 353 (Yl) 13 18 17 15 (kWh) 237 1.677 1.593 880 (Pound) 17 117 112 62 (1998/Adet) 921.045 1.069.013 295.728 501.061 TOPLAM (GWh) 218 1.793 471 441 2.923 (Pound/milyon) 15 125 33 31 204

Bir baka almada; Birleik Krallkta at yaltm, boluklu duvar yaltm ve younlatrc kazanlar konularnda alnan nlemler neticesinde salanan tasarruflar ve kullanclara verilen hibelerle nlemlerin kazandrdklar arasndaki iliki incelenmitir. Bu almaya gre, 1978-2000 yllar arasnda at yaltm, boluklu duvar yaltm ve younlatrc kazanlar konularnda kullanclara 1.224 milyon poundlk bir hibe salanm, karlnda 8.845 milyon poundlk tasarruf

111

Schiellerup, 2001:24-25.

* Yaklak 36,0 MTEP (2003 ylnda Trkiyede harcanan toplam enerjinin yaklak %44)

65

elde edilmitir. Bahse konu yllar arasnda elde edilen tasarrufun enerji cinsinden miktar ise 1.509 PJ* olmutur.112
3.3.4. Fransa

Fransadaki enerji verimlilii almalarnn gemii 70li yllara kadar uzanmaktadr. Bu yllarda, enerjinin rasyonel kullanmn salayp petrol tketiminin azaltmak iin eitli tevik mekanizmalar gelitirilmitir. Enerjinin rasyonel kullanm, yenilenebilir kaynaklarn gelitirilmesi, her trden atn ynetimi ve deerlendirilmesi, temiz ve verimli teknolojilerin gelitirilmesi gibi grevleri bulunan ADEME (Enerji Ynetimi ve evre Ajans) ise 1992de kurulmutur. 1993 ylnda ADEME, Fransz Elektrik Kurumu EDF ile bir kontrat imzalayarak talep ynetimi alannda yeni bir politika belirleme, yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesi ve uluslararas ibirlii konularnda destek almtr. Bylece ADEMEnin hedefleri dorultusundaki faaliyetler iin ek fonlarn kullanm mmkn hale gelmitir. Yllk 260 milyon Euronun ynetimini yapan, 26 yerde ubesi bulunan ve 400den fazla mhendis altran ADEME, kirli ehirlerin temizlenmesinden grltnn azaltmna, p ve sanayi atklarnn azaltlmasndan evre dostu rnlerin tevikinden yaygnlatrlmasna, hava kalitesinin yenilenebilir enerji kaynaklar bir kullanmnn dizi faaliyet ykseltilmesine kadar

gerekletirmektedir. Bu faaliyetler arasnda dorudan enerji verimlilii ile ilgili almalarda bulunmaktadr. ADEMEnin enerji verimlilii almalarna ayrd bte her geen yl artmaktadr. 2000-2006 yllar iin ADEMEnin belirledii enerji verimlilii alma hedefleri unlardr: Sanayi ve tarm sektrnde 7.000 karar-destek sistemi almas, 280 model ilemi, 140 AR-GE projesi; binalar ve stma sistemleri konusunda 35.000 adet bina ya da bina edeeri biriminin deerlendirilmesi, 350 model ilemi, 1.750.000 enerji bilgilendirme szlemesinin imzas; talep taraf ynetimi ve

* Yaklak 36 MTEP
112

Shorrock, 2001:391.

66

blgesel plnlama konusunda 6.000 karar-destek ilemi, talep taraf ynetimine ynelik 120 model ilemi.113 ADEMEnin ilk yl iinde bu program kapsamnda belirledii hedefleri byk oranda gerekletirdii grlmektedir. ADEME 2002 ylnda sanayi ve tarm sektrndeki enerji verimlilii almalar iin toplam 3,8 milyon Euro harcamtr. Bu harcamann byk ksm da (2,2 milyon Euro) makine sanayi, dkmhaneler, demir-d metal sanayi ve gda sanayiindeki iyiletirme almalarna ynlendirilmitir. Binalardaki enerji verimlilii almalar iin getirilen 200 neriden 40 desteklenmeye deer bulunmu ve bu projelere toplam 5,6 milyon Euro yardm yaplmtr. Elektrik talebinin tketici tarafnda tasarrufunu hedefleyen talep taraf ynetimi kapsamnda ise, 4 milyon Euroluk bir projelendirme yaplmtr. ADEMEnin 2002 ylnda enerji verimlilii iin yapt dorudan harcama 13,8 milyon Euro olmutur.114

Fransada bina etiketlemesi ile ilgili almalarda nemli bir mesafe kaydedilmi durumdadr. 1996 ylnda Hava Kalitesi Kanununun karlmasyla bina etiketlemesi Fransada zorunlu hale getirilmitir. Kanun 5 yllk bir gei dnemi ngrm, gei dneminin bitmesiyle birlikte bina ve konutlardaki btn kiralama ve sat ilemlerinde etiket sunumunun zorunlu olmas artn getirmitir. Bu zorunluluk ve kamunun bu alandaki desteinin yetersiz kal, Fransada enerji etiketlemesinin profesyonel destek olmadan basite yrtlmesini salayacak bir ekilde gelimesine zemin hazrlamtr.
Fransada enerji etiketlemesi alannda oluan sistem (Danimarkadaki sistemle karlatrldnda) gelimemi olmakla birlikte, dk maliyetli ve basit kurgulu 115 oluunun sistemin hzl yaylmasna yardm edecei beklenmektedir.

Fransada enerji verimliliine ynelik olarak uzun yllardr srdrlen bir baka alma da, tarife ynetimiyle balantl talep ynetimidir. Fransadaki ok zamanl tarife sisteminde tketiciler; puant-d, mevsimsel, gerek zamanl gibi eitlendirilmi fiyat ve zaman dilimlerine gre elektrik kullanmakta, istedikleri

113 114 115

ADEME, 2002. ADEME, 2002. Henderson at al, 2001:101.

67

zaman

maliyeti

drmeye

yarayacak

ekilde

kullanm

varyasyonlarna

gitmektedirler.
Fransada 1996 ylnda evlere ynelik olarak gelitirilen bir yeni tarife sisteminde, yln 365 gn; 22 pahal gn, 43 orta pahallkta gn, 300 ucuz gn eklinde ksma ayrlm, ayrca her gn iinde de normal, puant, puant d saatler iin 116 fiyatlar belirlenmitir.

Fransadaki enerji verimlilii almalar Avrupann dier gelimi lkelerinden ngiltere ve Almanyaya nispetle daha az gelimi olmakla birlikte, hzl ve baarl bir geliim ortaya koymasndan dolay dikkat ekmektedir.
3.3.5. Japonya

Japonya, ileri derecede sanayilemi bir lke olarak enerji tketimi asndan olduka yksek oranlara sahip bir lkedir. 2000 ylnda Japonyadaki toplam enerji arz 558,7 MTEP olarak gereklemitir ki, bu rakam ayn yl Trkiyedeki enerji arznn (63,1 MTEP) yaklak 9 katdr. 2000 ylnda Japonyada kii bana enerji tketimi 4.401KEP olarak gereklemitir. Bu rakam Trkiyede ayn yl gerekleen kii bana enerji tketiminin (1.023 KEP) 4 katndan fazladr. Btn bu deerlerden daha nemlisi, Japonyadaki enerji kullanm verimliliinin ok ileri seviyelerde seyretmesidir. 1999 ylnda Gayri Safi Yurtii Hasla bana tketilen birincil enerji miktar Trkiyede 0,38 TEP/Bin US$ olurken, Japonyada 0,09 TEP/Bin US$ gereklemitir. Bu rakamlar, Japonyada enerjinin Trkiyeye gre yaklak 4 kat daha verimli kullanldn gstermektedir. Bir baka ifadeyle, bir birim maln retilmesi iin Trkiyede harcanan enerji Japonyadaki rakamn 4 katdr. Japonya, enerji tasarrufu ve enerji verimlilii konusunda dnyann en ileri uygulamalarna sahip lkedir. Bilhassa sanayi sektrnde kaydedilen gelimeler, btn lkelere rnek olacak niteliktedir.
Japonyada sanayinin enerji younluk deerlerinde 1973 ve 1994 yllar arasndaki iyiletirme yzdeleri demir-elik ana sektrnde %81, petrokimya sektrnde %58, 117 imento sektrnde %65 ve kt sektrnde %61 olarak gereklemitir.

116 117

Ergen ve Yldrm, 1997:31. Asada, 2001:6.

68

Japonyada Enerji Tasarrufu Kanunu 1999 ylnda yenilenmitir. Yenilenen kanunun en nemli ayaklarndan birini Top Runner Program oluturmaktadr. OECDye ye lkelerin ounda, nemli miktarda enerji tketen buzdolaplar, klimalar ve dier elektrikli ev aletlerinde enerji tasarrufunu tevik etmek iin, rnlerin ne miktarda enerji verimli olduklarn gsteren etiketleme yntemi imalatlar asndan zorunlu hale getirilmitir. Japonya ise, bu cihazlar iin bir enerji verimlilii hedefi belirleyen ve imalatlarn belirlenmi bu hedefe ulamas iin yaptrmlar uygulayan bir lkedir. Japonyada eski kanuna gre her cihaz iin ortalama enerji verimlilii hedef olarak belirlenirken, 1999 ylnda yenilenen kanunla birlikte piyasadaki mevcut en verimli cihaz hedef olarak alnmaktadr. Bu yntem de Top Runner Program olarak tanmlanmaktadr.
Top Runner Program, piyasada satlan ayn gruptan rnler iinde en yksek enerji verimliliine sahip rnn esas alnarak enerji verimlilii hedefinin belirlendii ve her tip rn iin tespit edilen zaman zarfnda hedeflenen rakama ulamak iin allan bir sistemdir. rnein, piyasada farkl enerji verimlilii deerlerine sahip drt tip otomobil satlmaktadr. Eski enerji tasarrufu kanununa gre drt grup otomobilin ortalama enerji verimlilii olan 13 km/lt hedef olarak seilmekteydi ve bu deerin altndaki otomobillerin bu hedef deere ulamalar gerekiyordu. Bu programa gre ise, en yksek deer olan 16 km/lt hedef olarak alnmakta ve hedeflenen yla kadar tm otomobillerin enerji verimliliinin hedef deerinin stne kmas beklenmektedir. Bu sre zarfnda baz otomobiller hedefe ulaamadklar takdirde, Sanayi ve Ticaret Bakanl nce tavsiye ve uyarlarda bulunmakta, daha sonra baarsz imalatlarn isimleri yaynlanmakta ve hatta bu 118 imalatlar cezalandrlmaktadr.

Top Runner Programnn kapsad rnlerden balcalar otomobiller, dizel yaktl otomobiller, kamyonlar, dizel yaktl kamyonlar, klimalar, floresan lambalar, buzdolaplar, televizyonlar, bilgisayarlar, videolar ve fotokopi makineleridir. Program kapsamna giren rnler farkl boyutta, modelde ve ilevde olduundan, rn gruplar eitli kategorilere ayrlmakta ve her bir rn iin farkl standartlar tanmlanmaktadr. Japonya hem mevsimler arasnda, hem de gece ile gndz arasnda nemli scaklk farklarnn olduu bir iklime sahiptir; dolaysyla Japonyada gnlk hayatta klimalar nemli bir rol oynamaktadr. Bu yzden elektrik tketiminde nemli bir paya sahip olan klimalar konusunda Japonya nemli almalar yapm ve hedefler ortaya koymutur.

118

Keskin ve Gmdereliolu, 2000:19.

69

Japonyada enerji tketim endeksi 100 olan (847 W-1600 kcal/h soutma kapasitesi) klimann endeksinin 1994 ylnda 56ya indii grlm ve ileriye doru 119 %3ten balayan oranlarda verimlilik art planlanmtr.

Yaz gnleri klima kullanm sebebiyle elektrik enerjisi talebinde art yaand, puant ykteki talebin yazn gndz saatlerinde ortaya kt tespit edilince, mevsime bal enerji talebi deiikliklerini ynetmek iin talep taraf ynetimi uygulamasna geilmitir.
Japonyada hava scaklnn 30 derece zerindeki her bir derecelik artnda yaklak 4.400 MW elektrik talebi olutuundan, soukluu buz iinde depolayan hava soutma sistemleri (ice-thermal storage air conditioning) gelitirilmi ve geceleri buz oluturup gndzleri buzun soukluundan yararlanlmas suretiyle 120 elektriin daha aklc tketilmesi yoluna gidilmitir.

Japonyada enerji tasarrufu ve verimliliine ynelik almalar devlet tarafndan eitli finansal modellerle desteklenmektedir. Bu yntemlerden biri vergi tevikleridir. Enerji verimliliine ynelik ekipman satn alan retim irketlerine, ekipmann %7si tutarndaki payn gelir vergisinden dlmesi kolayl getirilmitir. 1996 ylndan beri her yl 20.000in zerindeki irili-ufakl yatrm iin bu tevik uygulanmaktadr. Dier bir tevik unsuru da dk faizli ve uzun geri deme sreli kredilerdir. Devlet bankalar; enerji reten kurulular, sanayi kurulular, kojenerasyon tesisleri ve dier irketlere projenin enerji verimliliine katks orannda 1-30 yl arasnda deien geri deme sreleriyle dk faizli kredi vermektedir.121 Enerji verimlilii bilincinin ok yksek olduu Japonyada, almalar sadece devlet eliyle yrtlmemekte, hem sanayi kurulular hem de halk almalara gnll destek salamaktadr. Dier yandan, ehir ynetimleri de kendi snrlar iinde zaman zaman eitli verimlilik programlar uygulamaktadrlar. Bunlardan biri olan Kawagoe ehri, elektrik tasarrufu konusundaki uygulamasyla ok ilgin bir rnek ortaya koymutur. ehir ynetimi, yllk elektrik tketimini her yl yzde 1 orannda drmeyi hedefleyen hayranlk uyandrc bir kampanya balatmtr. 4 yln sonunda ekstra herhangi bir yatrm yapmadan elektrik tketiminde yzde 5lik

119 120
121

DPT, 2001a:8-10. Ergen ve Yldrm, 1997:29.

Asada, 2001:11-12-13.

70

bir tasarruf salamay baarmtr ki, bu 10 milyon kWhten fazla bir enerjiye ve 2,5 milyon $a tekabl etmektedir.122 Enerji tasarrufuna ynelik almalarda dnyann en ileri lkesi durumunda olan Japonyada, hemen her alanda enerji verimliliine ynelik plan ve programlar gelitirilmektedir. Enerji verimlilii, birincil enerji kaynaklar asndan byk oranda d bamll bulunan Japonyada hkmetlerin ncelikli konular arasnda yer almaktadr. Bu yzden de konuyla ilgili plan ve programlar geni bir erevede ele alnarak uzun vadeye yaylmaktadr. Enerji verimliliinin stratejik bir hedef olarak grld ve buna ynelik dzenlemelerin gerekletirildii Japonyada, 2010 ylna ynelik balca enerji tasarrufu programlar unlardr: 1. Sanayide gnll faaliyet program, 2. Btn fabrikalarda her yl %1 orannda enerji tasarrufu program, 3. Enerji verimli ekipmanlarn alm iin finansal destek yaklam, 4. Enerji verimli aparatlar snflandrma katalogu, 5. Enerji tasarrufu salayan rnler hakknda (giyecek, yiyecek, vb.) bilgi servisi, 6. Top Runner Programnn dier baz rnler iin de (stclar, gazla alan scak su sistemi, petrolle alan scak su sistemi, termal mutfak frnlar, fanl stclar, elektrikli tuvalet seti, otomatik sat makineleri, elektrik transformatr) uygulanmas, 7. Ulatrma sektrnde Top Runner Programnn otomobiller iin uygulanmas, 8. leri trafik sistemlerinin (ulatrma talep ynetimi, kent ulatrma ve park sistemi planlamas, akll ulatrma sistemleri, elektrikli gei paras toplama sistemi, ara bilgi ve iletiim sismi, vs.) uygulamaya konulmas.123

Kawagoe City, The One Percent Power Saving and More Steps Campaign, note from Kawagoe City, 1-3-1 Moto-Machi, Saitama Perfecture, Japan, 2000: Norgarddan 2001:267.
123

122

Asada, 2001:14-15-16.

71

4. TRKYEDE ENERJ VERMLLYLE LGL GELMELER

1996-2000 dnemini kapsayan VII. Be Yllk Kalknma Plannda, yurtii enerji kaynaklarnn miktar ve kalite olarak yetersiz ve yksek maliyetli olmas, ithal enerji kaynaklar iin gerekli dviz ihtiyac, ar enerji kullanmnn evre sorunu yaratmas gibi sebeplerle enerji verimliliin artrlmas gerektiine dikkat ekilmitir.124 Uzun Vadeli Strateji ve VIII. Be Yllk Kalknma Plannda ise, enerji tketiminin kanlmaz bir ekilde byd lkemizde enerji tketiminin mmkn olan en alt dzeyde tutulmas, enerjinin en tasarruflu ve verimli bir ekilde kullanlmas gerektii vurgulanmaktadr. Bu gerekliliin izah yaplrken u hususlar zikredilmektedir:
- Enerji kaynaklarnn retim ve temin maliyeti yksektir. Enerji projeleri, uzun planlama, geliim ve yatrm sreleri, yksek finansman ve gelimi teknoloji gerektiren yatrmlardr. - Petrol ve doalgaz gibi kaliteli fosil yakt varl zaman iinde azalrken, bu kaynaklarn stratejik nemi ykselecek, bu kaynaklarn yerini dolduracak yeni enerji kaynaklar gelitirilmedii srece, fiyatlar art eilimi iine girecektir. - Enerji kaynaklar asndan zengin olmayan lkemizde, bu alanda halen yzde 60 dzeyinde bulunan da bamllk, tketim geliirken zaman iinde artacaktr. - Enerji kaynaklar, retim ve tketim aamasnda evreyi olumsuz etkileyen zelliklere sahiptir. evresel sorunlarn giderilmesi ise nemli bir maliyet unsurudur. Kresel kirlenme uluslararas alanda ortak politikalar oluturulmas 125 gereken konulardan biri haline gelmitir.

Raporun ilerleyen blmlerinde, enerji verimliliinin belirleyici bir paras olan enerji younluu kavramnn nemine atf yaplmaktadr:
Gnmzde, kii bana enerji tketimi bir gelimilik gstergesi olmaktan kmtr. Ama, kii bana enerji tketimini artrmak deil, bir birim enerji 126 tketimi ile en fazla retimi ve refah yaratmak olarak grlmektedir.

Kalknma planlarnda nem ve gereklilii bu ekilde vurgulanan enerji tasarrufu ve enerji verimliliinin artrlmas konularnda, Trkiyede bugne kadar yeterli almalarn yaplabildiini sylemek mmkn deildir. Bu blmde sektrler itibariyle Trkiyenin enerji verimlilii alannda kaydettii almalar incelenecektir.
4.1. Sanayide Enerji Verimlilii Uygulamalar
124 125 126

DPT, 1995:138. DPT, 2000:142. DPT, 2000:142.

72

Trkiyede ilk planl enerji tasarrufu almalar, 1981 ylnda Elektrik leri Etd daresi bnyesinde kurulan bir birimle balamtr. EE Genel Mdrl iinde faaliyet gsteren bu birim, 1993 ylnda UETMye (Ulusal Enerji Tasarruf Merkezi) dntrlmtr. UETM tarafndan srdrlen almalar kapsamnda UNIDO (United Nations Industrial Development Organization / Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt) tarafndan desteklenen bir proje, Dnya Bankasndan salanan kredi ile de iki proje tamamlanmtr. UETM, enerji verimliliine ynelik baz almalar da JICA (Japon Uluslararas birlii Tekilat) ile ibirlii erevesinde yrtmtr. 1995-1996 yllarnda yaplan "Trk Sanayiinde Enerjinin Rasyonel Kullanm" proje anlamas erevesinde demir-elik, tekstil, ya, deterjan ve tula sektrlerinde Japon uzmanlar desteinde enerji tasarrufu ettleri yaplm ve enerji verimliliini artrc nerilerde bulunulmutur.127 2005 ylnda bitmesi planlanan bir baka proje ise 2000 ylnda uygulamaya konmutur. Bu proje sanayiye ynelik olarak balatlm ve seilen baz alt sektrlerde Japon uzmanlar desteinde enerji verimlilii ett almalar gerekletirilmitir. Proje kapsamnda enerjinin verimli kullanm iin bilgilendirme ve bilinlendirme almalarnn yaplmas, eitimler verilmesi, sanayide enerji ettleri gerekletirilmesi ve bununla ilgili politika nerileri gelitirilmesi hedeflenmektedir. Bu amala, eitimlerin uygulamaya ynelik yaplmasnn faydas da gznnde bulundurularak, JICA desteiyle bir Enerji Tasarufu Eitim Fabrikas kurulmu ve 2001 ylnda hizmete almtr. O tarihten itibaren eitimler, iinde sanayi tipi frn, kazan, buhar kapanlar, fan ve pompa nitesi, basnl hava nitesi ve aydnlatma sistemleri bulunan sz konusu fabrikada uygulamal olarak yaplmaktadr. Dier yandan, sanayide enerji verimlilii bilincini oluturmak, enerji tasarruf odaklarn ve miktarlarn tespit etmek ve fabrikalarda etkili bir enerji ynetimi

127

EE, 2004.

73

sistemi kurulmasna katk salamak amacyla, UETM tarafndan oluturulan ekiplerce enerji verimlilii ett almalar da yaplmaktadr. Sanayi sektrnde enerji verimliliini artrmak zere hazrlanan Sanayi Kurulularnn Enerji Tketiminde Verimliliinin Artrlmas Hakknda Ynetmelik 11 Kasm 1995 tarihinde yrrle girmitir. Ynetmelie gre, enerji tketimi yllk 2.000 TEP ve yukarsnda olan tm fabrikalar, enerji ynetim sisteminin kurulmas kapsamnda belirli ykmllkleri yerine getirmek zorundadrlar. Halihazrda toplam endstriyel tketimin %70ini oluturan 600 civarnda fabrika ynetmelik kapsamna girmektedir. Resmi enerji balansna gre sanayi sektrndeki nihai enerji tketiminin yaklak %60 demir-elik, imento, cam, seramik gibi enerji youn sektrlerde gereklemektedir. Trkiyede sanayi enerji tasarruf potansiyeline ilikin farkl rakamlar sunulmaktadr. EE Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi tarafndan 1996 ylnda yaplan bir almada, ayn yl iin enerji tasarruf potansiyeli 4,2 milyon TEP (ton petrol edeeri) olarak belirtilmi (sanayinin o yl iin kulland enerjinin %24) ve bunun nakit deeri de yllk yaklak 1 milyar $ olarak tahmin edilmitir. Bu enerjinin tasarruf edilmesi iin gerekli yatrm miktar ise 2,3 milyar $ olarak ngrlmtr. Bahse konu yatrmlarn geri deme sresi bir yl ile yl arasnda deimektedir.128 UETMnin sanayi kurulularna ynelik olarak balatt almalar sonrasnda, baz tesislerde enerji verimlilii asndan nemli gelimeler kaydedilmitir. Enerji verimliliine ynelik sanayi tesislerinde gerekletirilen btn almalarn zikredilmesi mmkn deildir; ancak rnek olmas bakmndan burada birka almaya yer verilecektir. Gaz beton retimi konusunda sektrnn nde gelen kurulularndan olan Trk Ytongda 1995 ylnda balayan enerji tasarrufu almalar, bir sre sonra somut proje uygulamalarna dnmtr. 1996da balayp 2000 ylnda sona eren tesis almalarnn sonunda; buhar aklerinin kurulmas, buhar kazanlarnn

128

IEA (International Energy Agency), 2001.

74

verimliliinin artrlmas ve atk buhar geri kazanm sisteminin devreye alnmas olarak balklandrlan temel proje hayata geirilmitir. Yaplan yatrmlar ile 1 m gaz beton retiminde harcanan s enerjisi 130 kWhtan 91 kWha drlm, tam kapasite retimde yaklak %30 enerji (doalgaz) tasarrufu ve retim prosesinde kullanlan hammaddelerden de %5 orannda tasarruf salanmtr. 1996-2001 yllarn kapsayan 5 yllk dnemde, bu almalarn sonucunda tm tasarruflarn toplam 935.000 $a ulamtr. Yatrmlarn kendilerini gre deme sreleri 4 ay ile 18 arasnda deimitir ki, bu son derece tevik edici bir sre olarak baka firmalara da rnek olacak bir nitelik arz etmektedir.129 Bir baka dikkate deer alma da Oyak-Renaultda gerekletirilmitir. Tavan aydnlatmalarnda kullanlan manyetik balastl yksek basnl civa buharl armatrler, elektronik balastl floresan armatrlerle deitirilerek atlyelerin aydnlatma dzeyi iyiletirilmi ve bu yolla salanan elektrik tasarrufu %47,9 civarnda olmutur. Dier yandan, kazan dairesinde proses ve stma devrelerinin birbirinden ayrlmas almalar sonucunda, doalgaz tketimleri drlmtr. 2001 yl kazan dairesi doalgaz tketimi 4.839.250 m3/yl iken, 2002 ylnda bu deer 3.783.987 m3/yla dmtr. 2002 yl 2001 ylndan daha souk olmasna ramen (klimatik deer rakamlar srasyla 1.581 ve 1.921 olarak llmtr) tesiste bir milyon metre kp civarnda daha az doalgaz tketilmitir ki, bu da yaklak %22lik bir tasarrufa iaret etmektedir.130 Erdemirde ise birden ok enerji verimlilii projesi hayata geirilmitir. Atmosfere atlan yksek frn atk gazlarnn, sobalarda kullanlan yakma havas n stlmasnda ve kmr enjeksiyon tesisinde tlen kmrn kurutulmasnda kullanlmasyla yllk yaklak 51.000 TEPlik bir tasarruf salanmtr.131 Erdemirde yrtlen dier almalar gaz trbinlerinde kojenerasyon, elektrik enerji tketimlerinin izlenmesi iin SCADA sistemi, merkezi basnl hava sistemi gibi yaklamlardr.

129 130 131

Smer, 2004.

Yurtman, 2004.
Turan, 1997.

75

Baka sanayi tesislerinde de benzer almalar yaplm ve nemli tasarruflar salanmtr. Bu tesislerin banda Arelik, TOFA, zocam, ie-Cam, pek-Kt gibi sektrlerinde lider konumda olan firmalarn fabrikalar gelmektedir. Ancak bu almalarn henz istenilen dzeyde yaygnlk gsteremedii de bir vakadr. Sanayi kurulularnda enerji verimliliine ynelik tedbirlerin ok yava biimde yaygnlamasnn eitli sebepleri vardr. Bu sebepler ksaca yle zetlenebilir: 1. Fiyat deimelerine olan tepkinin yaval ve mevcut iletmelerin verimli altnn dnlmesi, 2. Enerji tasarruf yatrmlarnn grece kompleks oluu, nerilen yeni ekipmanlara tam gvenilememesi, gerekli revizyonlar sebebiyle retimin aksamasnn istenmemesi, 3. Son yllarda ekonomik artlarn arlamas ve sermaye ktl sebebiyle yeni yatrmlara snrl miktarda kaynak ayrlabilmesi, 4. Enerji ynetimi konusunda uzman kadrolarn eksiklii, uygun teknik imknlarn bilinmemesi. Btn bu zorluklara ramen yaplan yatrmlarn baarl sonular vermesi ve bu rneklerde yatrmlarn kendilerini ksa srede amorti etmesi, sanayide enerji verimliliine ynelik gelimelerin bundan sonraki srete daha hzl olmasna katk salayabilecektir.
4.2. Binalarda Enerji Verimlilii Uygulamalar

Trkiyede binalarda kullanlan enerji, toplam enerji tketiminin %34ne ve kullanlan elektrik, toplam elektrik tketiminin %43ne karlk gelmektedir. Bu da gstermektedir ki, bina sektr toplam enerji kullanm iinde en byk tketim grubunu oluturmaktadr. lkemizde ok sayda eski binann bulunmas, bunlarn ina edildikleri srada enerji tketimi ile bina tasarm arasnda bir iliki bulunduu dnlmeden yaplm olmalar, Trkiyedeki bina enerji kayplarnn fazla olmas sonucunu dourmaktadr.

76

Trkiyede hzl kentleme olgusu sebebiyle birok yeni yerleim alan ina edilmitir. Bu alanlarn nemli bir ksm ruhsatsz olarak, dolaysyla da enerji verimlilii standartlarna uygun olmayan ekilde ina edilmitir. naat verme yetkisi bulunan belediyelerin nemli bir ksm, bu eilimlere kar durma ve ruhsatsz bina yapmn engelleme ynnde ciddi giriimlerde bulunmamtr. Bu ise, yeni yaplan pek ok binann enerji israf eden konutlar arasna girmesine yol amtr.
Hzl kentleme sreci iinde yeni yerleim alanlarnn byk bir ksm ruhsatsz ve enerji verimlilii standartlarna uygun olmadan ina edilmitir. statistiklere gre lkemizdeki konutlarn sadece %14 merkezi stmaya, %10u at s yaltmna ve 132 %9u ift cam uygulamasna sahiptir.

lkemizde konutlar ve ticari binalarda tketilen enerjinin %80i stma amacyla kullanlmaktadr. Ancak stma sistemlerinin lke genelinde istenilen verimlilik dzeyine ulatn syleyebilmek mmkn deildir.
lkemizde snmada yaygn olarak soba kullanlmaktadr. Byk ehirlerde kaloriferli binalarn says her geen gn artmaktadr. Isnma sistemi soba veya kalorifer olsun, yaktn faydalanlabilecek sya dnme oran, yani verimlilii son derece nemlidir. Yerli olarak retilen sobalarn test edilmesi sonucunda, sobalarn son derece dk yanma verimine sahip olduklar tespit edilmitir. Benzer olarak kalorifer kazanlarnda da tasarmdan kaynaklanan verim dklklerinin yaygn olduu bilinmektedir. Kalorifer kazanlarnn iletme verimsizlii de 133 dnldnde kayplar daha da artmaktadr.

Istma sistemlerindeki durumun bir benzeri yaltm sistemlerinde de grlmektedir. Bir binada at, cam, duvar ve demeden kaynaklanan s kayplarnn binann toplam s kaybnn %60-70ine tekabl ettii bilinmektedir. Teknik zorluu ok az olan basit nlemlerle bu s kayplarn asgariye indirmek mmkndr. Ne var ki lkemizde bu alanda da yeterli gelime salanamamtr:
lkemizdeki 11,5 milyon konutun, sadece %10unda at yaltm ve %9unda ift cam olduu grlmektedir. at yaltm yaplm bir bina ile yaltmsz bina arasnda ortalam 40 kWh/m2 tasarruf potansiyeli olduu grlmektedir. Yaltmsz binalarn bir ksmna yalnzca at yaltm yaplmas durumunda bile nemli bir enerji tasarrufu salanabilir. Benzer olarak tek camn ift cama evrilmesi, evlerdeki 134 en byk s kayb oda olan pencerelerin s kaybn %50 azaltmaktadr.

132
133 134

Turan, 2004:93.

Keskin, 2000:10. Keskin, 2000:9.

77

Trkiyede binalarda birim alan veya hacmi stmak iin harcanan enerjinin Avrupa Birlii lkelerine gre 2-3 kat daha fazla olmas nedeniyle 1985 tarihli binalarda s yaltmn belirleyen Trk Standard TS 825 revize edilmitir. Yeni standart, 14 Haziran 2000 tarihinden itibaren zorunlu standart olarak uygulamaya girmitir. TS 825 Standard revizyon almasnn tamamlanmas zerine, 1985 tarihli Bayndrlk ve skn Bakanl ynetmeliinin de yeni standartla paralellik salayacak ekilde deitirilmesi iin gerekli almalar yaplm ve yeni ynetmelik (Binalarda Is Yaltm Ynetmelii) 8 Mays 2000 tarihinde Resm Gazetede yaymlanarak 14 Haziran 2000 tarihinden itibaren yrrle girmitir. Sz konusu standardn uygulanmas ile yeni ina edilen binalarda (veya %15ten daha fazla oranda yenileme yaplan binalarda) bina zarfndan olan s kayplarnn yar yarya azaltlmas hedeflenmektedir. Ynetmelik kapsamnda Trkiye 4 temel s blgesine ayrlmtr. Sz konusu blgeler iin binadaki d duvar, at, merdiven boluu, deme, pencere gibi yaplarn projelendirilmesinde uyulmas gerekli s geirgenlik katsaylar listelenmitir. Bu erevede ihtiya duyulan enerji kullanmn, en uygun yap ve izolasyon malzemesi ve yaltm kalnln seerek minimum seviyeye indirmek ynetmeliin temel amacdr. Buna gre yeni binalarn enerji tketiminin 200-250 kWh/m2den 100-120 kWh/m2ye indirilmesi hedeflenmektedir. Bu ynetmelikte yer alan maddeler Austos 1999 depreminden sonra gelitirilen Yap Denetim Sisteminin iine dahil edilerek Haziran 2000 tarihinden itibaren yeni ruhsat alnan ve ina edilen binalarda uygulanmaya balanmtr. Bata deprem konutlar olmak zere, o tarihten sonra ina edilen btn kamu ve zel sektr binalarnda yeni standartlar esas alnmaktadr. Istma mevsimi boyunca bir yapnn toplam s kaybn belirlemek iin yararlanlan llerden biri derece-gn saylardr. Derece-gn saylar, stma mevsimi boyunca deiken olan hava scakl gnlk ortalalamas ile bina ii ortalama scakl arasndaki farkn stma yaplan gn says ile arpm sonucu bulunmaktadr.

78

Derece-gnler kullanlarak s blgelerinin tespiti, s blgeleri ve binann s kaybeden yzeyine bal olarak m2 bana s kayp miktar snrlamalar dnyann btn gelimi lkelerinde uygulanmaktadr ve ihtiyalara gre sk sk revize edilmektedir. Benzer uygulamann lkemiz iin de adaptasyonu TS 825in revizyon 135 almasnda da esas alnmtr.

Trkiye, binalardaki enerji verimlilii konusundaki almalarda baz yabanc kurululardan teknik ve mali destek almaktadr. rnein Avrupa Birlii, bir enerji etkinlii program olan SAVE kapsamnda 1994 ylnda Ankarada uygulamaya konan bir Kentsel Enerji Planlamas programna destek vermitir. Bu projede binalarda enerjinin rasyonel kullanmna ynelik almalar yaplmtr. 2002 ylnda ise Alman-Trk Teknik birlii program dahilinde Erzurumda Binalardaki Enerji Verimliliinin Artrlmasnn Desteklenmesi isimli bir proje hayata geirilmitir. Bu projenin temel bileenleri arasnda Erzurum Belediyesinde bir enerji ynetimi sisteminin oluturulmas, yap sektrnde verimlilik ile ilgili ikincil mevzuatn oluturulmas, Trkiye genelinde iki adet enerji yneticisi eitim merkezinin kurulmas ve gelitirilmesi gibi hususlar yer almaktadr. Binalardaki enerji kullanmnda nemli paya sahip olan faktrlerden biri de elektrikli ev aletleridir. Evlerde kullanlan elektrik enerjisinin yaklak %30-40 aydnlatmada, %60-70i de ev aletlerinin altrlmasnda kullanlmaktadr. Bylesi nemli bir alanla ilgili olarak lkemizde gerekletirilen almalar henz tatmin edici bir noktaya ulaamamtr. Beyaz eya ve klima cihazlarnn enerji verimliliinin artrlmas amacyla balatlan almalara; klima ve beyaz eya reticileri, bu reticilerin birlikleri ve ithalatlar, ilgili kamu kurulular ve EE Genel Mdrl katlmaktadr. Buzdolab ve dier elektrikli ev aletleri (amar makineleri, kurutucular, bulak makineleri) ile lambalarla ilgili etiket ynetmelikler, AB direktiflerinin uyumlatrlmas kapsamnda Sanayi ve Ticaret Bakanlnca 2002 yl ierisinde deiik zamanlarda yaymlanmtr. Bu ynetmeliklerle, evlerde kullanlan buzdolab, amar makinesi ve bulak makinesinin daha az enerji tketir hale gelmesi hedeflenmektedir.

135

DPT, 2001b:81.

79

4.3. Ulatrmada Enerji Verimlilii Uygulamalar

lkemizde, srdrlebilir kalknma iin anahtar bir unsur olarak grlen ulatrma sektr iin enerjinin rasyonel bir ekilde kullanmn tevik eden hibir mevzuat hkm, ynetmelii veya standard bulunmamaktadr. zel sektr filolar veya kentsel toplu tama gibi konularda enerjinin rasyonel kullanmna ynelik herhangi bir gelime projesi de henz hayata geirilmi deildir. Bu konuda tek rnek Ankara Belediyesi tarafndan 1992 ylnda uygulanmaya balayan Toplu Ulam Sisteminin yiletirilmesi konulu ve Dnya Bankas destekli pilot alma olmutur. Ulatrma sektr lkemiz nihai enerji tketiminde %20ler civarndaki (2001 ylnda %21,2) pay ile nemli bir role sahiptir. Bu sektrdeki enerji tketiminin %99dan fazlasn petrol rnleri tekil etmektedir. Yani sektr, enerji asndan tamamen ithal kaynaa bamldr ve lkemizde kullanlan petroln nemli bir blm bu sektrde kullanlmaktadr. Trkiyede toplam tamacln byk bir ksm kara ulatrma sistemleri ile yaplmaktadr. Karayolu sektr 2002 ylnda yurtii yolcu tamaclnda %94,8lik, yk tamaclnda ise %90,8lik bir pay elde etmitir. Bu rakamlardan da anlalabilecei zere, en ok yakt tketen tamaclk sistemi olan karayolu sektr lkemizde arlkl bir paya sahiptir. Yolcu ve yk tamasnda karayolunun paynn azaltlarak dier tamaclk trlerine arlk verilmesinin nemli miktarda yakt tasarrufu salayaca aktr. nmzdeki 30 yl iinde karayolu tamaclnn temelde petrole dayal olarak devam edecei grlmektedir. Mevcut tama sistemlerine (tatlar, altyap, donanm ve gereler) yaplan devasa yatrmlar da, bu sistemlerin daha uzun sre kullanlacan gstermektedir. Bu durumda hem tat tasarmlarnda iyiletirmelere gidilmesi, hem de alternatif yaktlarn verimlilii artrmada oynayaca muhtemel rol zerinde nemle durulmas gerekmektedir. Dnyada olduu gibi Trkiyede de son yllarda, zellikle 1990 ylndan sonra motorlu aralarda alternatif yakt kullanmnda hzl bir gelime grlmektedir.

80

Motorlu aralarda LPG kullanm ile hem egzost emisyonlarnda hem de yakt tketim maliyetinde bir azalma meydana gelmektedir. Birincil enerji kayna olarak doalgaz kullanmnn artmasna paralel olaral ulatrmada LPG kullanmnn da gittike yaygnlamas beklenmektedir:
Dnyann toplam LPG tketimine bakldnda, onun artk bir petrol rn olmad grlr. nk dnya zerinde retilen veya elde edilen LPGnin %60 doalgazdan kaynaklanyor. Eskiden olduunun aksine, petrol rafinerilerinin petrol artmas esnasnda hammaddenin bir blmnn LPG olarak ortaya kmas keyfiyeti giderek azalyor. Doalgaz, kaynandan kt zaman 4-5 hidrokarbondan oluuyor. Bunlardan bir tanesi metan; yksek oranda bulunan ve doalgaz olarak kullandmz madde de budur. Etan; uucu, hafif, bir o kadar da yksek basn altnda kontrol edilebilen oynak bir gazdr. kinci madde etan, dierleri de propan ve btan... Bunlardan btan ve propan komponentleri LPGdir. Doalgaz retimi esnasnda, kan gazdan propan ve btan etap etap ayrlamad takdirde, bu gazn kullanma sevki mmkn olmuyor. Dolaysyla doalgaz retiminin artmasyla LPG retiminin artmas 136 arasnda neredeyse dorudan bir ba var.

Trkiyenin enerji tketimi iinde %6lk bir paya sahip olan LPG kullanm, son birka yldr dmektedir. 2000 ylnda sektr tketimi toplam 4,5 milyon ton olan LPG, 2001 ylnda ani bir d yaamtr. Bu d 2002 ve 2003te de srmtr. Trkiyedeki toplam tketimin 2003 ylnda 3,4 milyon ton olduu tahmin edilmektedir. Sektrn 2000 ylna oranla yaklak %23 orannda klmesinde, devletin zel Tketim Vergisi (TV) ile perakende fiyatlara getirdii yk nemli bir rol oynamtr. Bu yk 2001 ncesinde %5 civarnda iken, u anda KDV dahil tplde %54, otogazda ise %61 civarnda seyretmektedir. Bu durum, yasal olmayan ortamlarda almay sevenleri sisteme davet etmi, kaaklk oran hzla bym, dolaysyla hem devletin vergi gelirlerinde bir azalma olmu, hem de yeterli gvenlik sistemine sahip olmayan yeralt ve yerst dolum istasyonlarnn hzla yaylmasna yol amtr.137 Alternatif yakt kullanmlar denilince ilk akla gelen konulardan birisi olan, dnyada hem ulatrma ve hem de konut sektrnde ilgin uygulamalar gelitirilen ve gelecekte byk enerji verimlilii salayaca dnlen yakt pili alannda, Trkiyede henz bir ilerleme kaydedilmi deildir. Dier lkelerle kyaslandnda

136 137

iper, 2003:30-31. Alkan, 2003:25.

81

Trkiyede yakt pilleri teknolojisinin tannmas olduka yenidir. Bu konuda yaplan almalar da genellikle bilgilenme ve teknolojiyi tanma ynnde srdrlmektedir.

Bu konuyla ilgili olarak 2002 ylnda TBTAK-MAM Enerji Sistemleri ve evre Aratrma Enstitsnde uygulamaya ynelik olarak u proje balatlmtr: 1. Kara elektrikli platformlarda kullanlan yakt pili simlasyonu, 2. Ergimi karbonatl yakt pili gelitirme, 3. PEM yakt pili reformer simlasyonu.138

Ulatrma sektr iin dnyada halihazrda zerinde en ok durulan iki temel konu vardr; bunlardan biri temiz yaktlarn daha yaygn kullanm ve dieri de daha etkin ulatrma biimlerine ynelmedir. Ulatrma sektrnde enerji sorunlarnn yaratt tehditler ve olumsuz evresel
etkiler sanayilemi lkelerde en ileri seviyededir, fakat gelimekte olan lkelerde de bir sorundur. Gelimi planlama, talep ynetimi, yakt verimlilii ve temiz yaktlar gibi konular ieren btnleik yaklamlar, ulatrmadaki bu sorunlar 139 amaya yardm edebilir.

Ulatrma alannda ok sk sz edilen yakt ekonomisi, sadece kullanlan yaktn cinsi ve gelimi tat teknolojiyle halledilemeyecek kadar karmak bir meseledir; bu yzden, uzun vadeli zm iin ehir planlamacl ve onunla btnleik toplu tamacln paynn artrlmas bir gerekliliktir. Gelimi lkelerdeki toplu tama oranlarna ulalabilmesi iin, meselenin bir btn dahilinde ele alnmas ve farkl ulam modaliteleri arasnda bir denge kurulmas gerekmektedir. VIII. Be Yllk Kalknma Plannda, Ulatrma sektrnde alt sistemlerin birbirini tamamlayc biimde geliebilmesi, ekonomik ve sosyal yaamn gereksinimlerinin yerinde, zamannda, ekonomik ve gvenli biimde gerekletirilebilmesi iin sistemin bir btn olarak ele alnmasn salayacak bir Ulatrma Ana Plan bulunmamaktadr denilmekte ve farkl ulam modaliteleri

138 139

TBTAK, 2002:85. The WEHAB Working Group, 2002:13.

82

arasnda denge salayacak bir master plann hazrlanmas gereine iaret edilmektedir.140 Bugne kadar sz konusu master plan henz tamamlanabilmi deildir. Ulatrma Bakanl 2003 ylnda Trkiyenin ulam sektrne ynelik bir master plan hazrlanmas iin bir proje balatmtr. Bu master plann temel hedeflerinden biri de enerji kullanm ve emisyon konularnda dzenleme, yasa ve standartlarn belirlenmesidir. Ulatrma sektrnde bir master plan henz yaplamam olmakla birlikte, sektrde enerjinin en verimli biimde kullanld toplu tamacln gelitirilmesine ynelik eitli faaliyetler de srdrlmektedir. stanbul, Ankara, zmir, Adana, Konya, Bursa ve Eskiehir gibi illerde metro ve hafif rayl sistem almalar yrmektedir. Dier yandan, birinci etap yatrmlarnn 2005 ylnda bitmesi planlanan Ankara-stanbul aras hzl demiryolu tamaclnn da, ulatrma sektrnde demiryolu tamaclnn paynn artmasna yol aaca beklenmektedir. Demiryolu sektrnn 2002 ylndaki yurtii yolcu tamaclndaki pay %3,2, yk tamaclndaki pay ise %4,3 olarak gereklemitir. Son derece dk kapasite kullanm oranlaryla alan demiryolu tamaclnn rehabilitasyonu, yurtii ulamdaki enerji verimlilii asndan byk nem arz etmektedir.

4.4. Elektrik letim ve Datm Alannda Enerji Verimlilii Uygulamalar

retim tesislerinden itibaren datm sistemine kadar olan ve elektrik enerjisinin iletiminin yksek (154 kV) ve ok yksek (380 kV) gerilim hatlaryla gerekletirildii tesislere iletim sistemi denir. letim tesisinin ana bileenleri iletim hatlar ve ana kablolar, iletim trafo ve anahtarlama merkezleri (indirici trafo merkezleri ve transformatr bulunmayan alt sistemleri)dir. Yksek gerilim hatlaryla trafolara ulaan elektrii daha alt gerilim seviyeleri (33 kV, 15,8 kV, 10,5 kV, 6,3 kV, 3,3 kV, 0,4 kV) ile nihai tketiciye ulatrmaya yarayan sistemlere ise datm sistemi denilmektedir.

140

DPT, 2000:153.

83

retim santrallerinden mterilere uzanan srete elektriin iletim ve datmda kayba uramas, genelde tellerin veya transformatrlerin direnlerinden kaynaklanmaktadr. Datm hatlarnn ve trafo merkezlerinin ok fazla veya kapasitenin ok altnda yklenmesi, reaktif enerji tketimi, dk g faktr, uzun iletim hatlar gibi sebeplerden kaynaklanan kayplara teknik kayplar denilmektedir. Mteri kaytlarnn yetersizlii, kaak balantlar, hatal endeks okuma, bozuk sayalar, yetersiz denetim gibi sebeplerden kaynaklanan kayplar ise teknik olmayan kayplar eklinde nitelenmektedir. yi bir sistemde kayplarn yllk toplam retimin %4 ile %8i arasnda ve puant gcn %7 ile %12si arasnda olmas beklenir. Ancak Trkiyede bu oran ok daha ykseklerde seyretmekte, toplam kayp oran %20leri gemektedir.

Trkiyede elektrik enerjisinin iletiminde meydana gelen yaklak %3lk kayp oran, dnya standartlarna yakn bir deerdir. Trkiye yzlm asndan Belika, Hollanda, svire gibi Avrupa lkeleri ile kyaslandnda olduka geni bir alana sahiptir. Trkiyede retim kaynaklar ile youn enerji tketen noktalarn arasndaki uzaklklar da ok fazladr. Dolaysyla Trkiyedeki iletim sisteminde olduka uzun hatlar kullanlmak durumundadr. Elektrik iletiminde mesafe uzadka kayp orannn artt dikkate alndnda, iletim hatlarndaki kayplarn gelimi lke standartlarna yakn olduu anlalmaktadr. Bir baka ifadeyle, Trkiyenin iletim hatlarndaki kayplar kabul edilebilir bir dzeydedir. Ancak ayn eyi datm kayplar iin sylemek mmkn deildir.

Trkiyede elektrik datmnda meydana gelen kayplar, gelimi lkelere kyasla ok byktr. Bat Avrupa lkelerinde ortalama %7-8 civarnda olan datm kayplar, Trkiyede 1990 ylnda %9, 1998 ylnda %16 olarak ortaya km, 2001 ylnda ise %20,2 olarak gereklemitir. 2002 ylnda alnan btn tedbirlere ramen bu orann %21i at, bunun da yaklak %15inin teknik olmayan sebeplerden kaynakland tahmin edilmektedir. Trkiyede elektrik datmndaki kayplarn nemli blm teknik olmayan kayplardan olumaktadr. Yeterli denetimin olmay sebebiyle krsal blgelerde ve bykehirlerin kenar mahalleleri ile, yine bykehirlerdeki baz retim alanlarnda 84

kaak enerji kullanm yaygnlamakta, bu da hem insan saln tehdit etmekte hem de datm irketi TEDA (Trkiye Elektrik Datm A..)n finansal yapsn bozmaktadr. Teknik kayplarn nlenmesi ve hizmet kalitesinin artrlmas amacyla TEDA tarafndan balatlan almalardan biri, Datm ebekelerinde Denetimli Kontrol ve Veri Toplama Sistemi/Datm Ynetimi Sistemi (SCADA [Supervisory Control And Data Acqusition] / DMS [Distribution Management System]) projesidir. Elektrik datm sistemlerinde uygulanmas dnlen ekliyle SCADA, bir ehirdeki orta gerilim datm ve trafo merkezleri (DM/TM) ile seilmi fiderleri, bir datm kontrol merkezinden canl izleyen ve anahtarlayan on-line bir veri toplama ve kumandalama sistemidir. Bu sistem sayesinde orta gerilim (OG) ebekesinin belli noktalarndaki elektriksel byklkler ile anahtarlama tehizatnn konum bilgileri gerek zamanl ve srekli olarak izlenebilmektedir.

SCADA projesi ile zlmek istenen temel sorunlar arasnda; kurulu ebeke kapasitelerinin etkin kullanlamamas (ebeke yk bilgileri gerek zaman baznda izlenemedii iin kurulu gcn byk bir blm yedek olarak rezerv edilmektedir), bakmlarn etkin yaplamamas, arzaya mdahale zamanlarnn uzun olmas, iletme ve bakm maliyetlerinin ykseklii ve ebekede oluan yksek teknik kayplar saylabilir. Bir dier proje ise, Corafi Bilgi Sistemi (GIS) projesidir. Sz konusu sistem ile bir ehrin orta gerilim (OG) ve/veya alt gerilim (AG) ebekesindeki belli bal saha elemanlarnn (trafo, kesici, direk, ayrc, vs.) corafi koordinatlar ve karakteristik bilgilerinin sakland bir saysal ortam yaratlmakta, bylece ebeke katmanlar halinde saysal ortama aktarlm haritalar zerinde grntlenebilmektedir.

Halen yazlm almalar devam eden ve pilot uygulamada (Kastamonu ve orum illerindeki elektrik datm merkezleri) alnan baarl sonular zerine lke geneline yaygnlatrlmas dnlen ABONE-NET projesi, ana indirici merkezden abone sayacna kadar ebeke elemanlarn sistemden izlemeyi hedeflemektedir. Web tabanl ve ok katmanl olarak gelitirilen bu proje dorudan mteri hizmetlerine 85

yneliktir. Abonelerin yerleim birimleri (il, ile, kasaba ve ky) iletme kodlar ile mahalle, sokak, bina dosyalar arasnda iliki kuracak, kent imar kodlarn (pafta, ada, parsel) bilgi olarak kullanacak bu proje ile kaak elektrik kullanmna ilikin lokal tespitler yaplabilecek, kaak kullanmlarn izlenmesi mmkn olabilecektir. Ayn zamanda abonelerin vergi ve vatandalk numaralarnn tutulmas sayesinde borlu abonelerin takibi kolaylaacaktr. ABONE-NET projesi ile dnem faturalar, kalnt faturalar, talimatl abonelerin tahsilatlar ve taksitli abonelerin taksit demeleri gibi ilemlerin on-line yaplabilmesiyle tahsilat da artrlacaktr. Aboneye ait tm bilgilere (abonenin gemi dnem abonelikleri, gemi dnemdeki elektrik faturalar, demeler, gecikmeler, saya bilgileri, vb.) merkezden ulamay mmkn klacak bu sistem sayesinde, daha nce borlarn srekli gecikmeli demi ya da demeyip kam kiilerin yeni abonelik yaptrmalarnn da nne geilebilecektir.

Datm ileri kapsamnda elektriin kayp kaan nlemek ve bylece enerjinin verimli kullanlmasn salamak iin yaplabilecek ilerden biri de, trafo baznda okuma sistemine geilmesidir. TEDAn yaklak 25 milyon abonesi ve bu abonelere hizmet veren yaklak 145.000 trafosu bulunmaktadr. Hangi trafodan ve hangi direkten enerji alndnn salkl olarak tespit edilmesi, kaaklar yksek olan trafolarn (trafo toplam tketimi ile bu trafodan enerji eken abonelerin tketim toplamlarnn karlatrlmas yoluyla) tespit edilerek o blge abone sayalarnn arlkl olarak kontrol edilmesi, kayp kaaklarla etkili mcadeleye imkn tanyacak yollardan biri olarak gzkmektedir. Bunun iin ya enerji analizr ve trafo sayalar kullanlacak ya da telsizli uzaktan okuma sistemine geilecektir. Her iki yntemin de byk miktarlarda yatrm ihtiyac gerektirdii (tahmini maliyetler 1 il 1,5 milyar dolar arasnda deimektedir) bilinmektedir. TEDAn yukarda bahsedilen eitli projelerine bugne kadar yeterli kaynak ayrlamamasnn, ayrlan kaynaklarn da TEDA tarafndan verimli biimde kullanlamamasnn balca sebebi, kuruluun uzun yllardr zelletirilmeye allp bunun bir trl baarlamam olmasdr. Sektrdeki pek ok belirsizlie son vermek iin 17 Mart 2004 tarih ve 2004/3 sayl YPK Karar ile kabul edilen Elektrik Enerjisi Sektr Reformu ve zelletirme Stratejisi Belgesinde, TEDAn faaliyet 86

alanlarnda verimliliin ve kalitenin salanmas amacyla, TEDAa bal datm irketlerinin ncelikli olarak ve mmkn olan en ksa srede zelletirilmesi ngrlm ve 2006 yl sonuna kadar TEDAn tamamyla zelletirilmesi bir hedef olarak belirlenmitir. Sz konusu belge kapsamnda, zelletirme Yksek Kurulunun 02 Nisan 2004 tarih ve 2004/22 sayl Karar ile TEDA zelletirme programna alnmtr. Bundan sonraki srete TEDAn blgeler itibariyle irketletirilip zel sektre devredilmesi planlanmaktadr. zelletirme sonrasnda, genellikle kamu sektrne gre daha rasyonel bir iletmecilik anlayna sahip olduu grlen zel sektrn, toplam verimlilik asndan nemli katklar olacak bu tr projelere arlk vermesini beklemek mmkndr. Tketicilere tasarruf imkn salanmas asndan TEDA tarafndan 1999 ylndan balatlan ok zamanl elektrik tarifesi uygulamas da, toplam enerji verimlilii asndan nemli aamalardan birisi olarak zikredilmelidir. ok zamanl tarife, sistem yk erisinde marjinal yatrm maliyetini artran gnlk puant talebini yataylatrmay hedefleyen bir uygulamadr. Gnlk elektrik talebinin pik yapt zaman dilimlerinde elektriin daha pahal satlmas olarak uygulanan ve bylece sz konusu saatlerde daha az elektrik kullanlmasn tevik eden bu sistemde, imdilik belli aboneler iin ve zamanl bir tarife kullanlmaktadr. lerleyen dnemlerde, her saat iin ayr cretlendirmenin yapld bir tarife sistemine geilmesi planlanmaktadr.
Bir lkede pik ykn kontrolsz olarak artmas, o lkenin pik yk karlayabilmek iin mali kaynaklarndan nemli bir ksmn ylda 1500-2000 saat alarak elektrik retimi yapacak santrallere ayrmasna neden olacandan kanlmas gereken bir husustur. Bu nedenle Talep Ynetimi ad da verilen bir kontrol mekanizmasna gelimi lkelerde byk nem verilmekte ve uygulanmas iin eitli fon ve tevikler uygulanmaktadr. Trkiyede konunun nemi bilinmekte ve bu alanda almalar yaplmakla birlikte henz somut bir adm atlamam olup, sadece retimin artrlmasna dayanan ve sadece yatrmlar bu alana ynelten enerji 141 politikasna devam edilmektedir.

Sistem yk erilerini deitirmek, dier bir deyile yk talebindeki pik deerlerini trpleyip yk erisini yasslatrmak iin, talebin azaltlmas veya talebin zamana bal olarak kaydrlmas yollarna gidilebilecei bilinmektedir. Talep
141

DPT, 2001a:8-7.

87

erisinin basklatrlmasyla, yeni yatrm yapma zorunluluklar azaltlm olmaktadr. Talep ynetiminin en nemli ayaklarndan biri olan ok zamanl tarife uygulamasnn, Trkiyede elektrik sektrndeki serbestlemeye paralel olarak yaygnlaaca dnlmektedir. Bu alanda yaplabilecek bir baka alma da, komu lkelerle olan elektrik balantlarnn glendirilmesi ve bylece puant saatlerde ithalat, dier zamanlarda ise ihracat yoluyla sistem yk erisinin olabildiince dzletirilmesinin salanmasdr.
Geni bir corafyaya sahip Trkiye'nin ulusal elektrik g sisteminin komu lkelerin g sistemlerine balanmas ile ilgili almalar tamamlanmaldr. Bu ekilde enerji alverileri ile saat farknn yaratt, farkl saatlerdeki puant g taleplerinin karlkl olarak salanmas gerekletirilebilecei gibi iletim kayplar da azalacaktr.142

Trkiyenin komu lkeleriyle kurduu eitli iletim hatlar mevcuttur. Bunlar aadaki tabloda gsterilmektedir:

lke

Balant stasyonu Maritsa East Maritsa East Batum Leninkan Babek Bazargan Khoy Zakho Halep

Balant stasyonu Babaeski Hamitabat Hopa Kars Idr Doubeyazt Bakale PS3 Birecik

Bugaristan Bugaristan Grcistan Ermenistan Nahcivan ran ran Irak Suriye

Gerilim Seviyesi (kV) 400 400 220 220 154 154 400 400 400

Hat Kapasitesi (MVA) 1000 2000 300 300 100 100 1000 500 1000

izelge 4.1. Trkiyenin Komu lkelerle Olan Elektrik letim Balantlar

Fakat burada alt izilmesi gereken nemli hususlardan biri, senkron paralel balant ile asenkron paralel balant arasnda fark olduu ve Trkiyenin her lke ile senkron paralel biimde iletim balants kuramayacadr. Uluslararas elektrik ticaretinde izole blge besleme, nite ynlendirme ve DC balant olmak zere farkl
142

DPT, 2001a:8-5.

88

yntemler vardr. Bunlar asenkron paralel balantlar kapsamnda yer almakta olup, bir lkenin ticaret yapt lkedeki dalgalanmalardan etkilenmesinin nne geen balant tipleridir. Fakat enterkonnekte bir sisteme dahil olabilmek iin, lkedeki elektrik sisteminin dier lkelere ait elektrik sistemi ile senkron paralel iletilebilmesi gerekmektedir. Trkiye, Avrupa lkelerinin dahil olduu UCTE (Union for the Coordination of Transmission of Electricity/Elektrik letim Koordinasyon Bu kapsamda, Birlii) Trkiye ile ile enterkonneksiyon almalarn srdrmektedir.

Yunanistan arasnda 400 kV gerilim seviyesine sahip 260 kmlik hattn yapmna ilikin anlama 2003 ylnda TEA (Trkiye Elektrik letim A..) ile Yunanistan Elektrik irketi arasnda imzalanm bulunmaktadr. Hattn 200 kmlik ksmnn Yunanistan, 60 kmlik ksmnn Trkiye tarafnda olmas kararlatrlmtr. Daha uzun vadeli bir alma ise, Akdeniz etrafndaki lkelerin (Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Msr, Libya, rdn ve Suriye) spanya ve Trkiye zerinde UCTEye balantsdr. Bu konuda, Akdeniz Elektrik Ringi projesi kapsamnda UCTEnin resmi sreci yrmektedir. Btn bu balantlar gerekletiinde, pik ykn kontrol edilmesi ve talep taraf ynetimi uygulamalarnn gelimesi ok daha kolay hale gelecektir.
4.5. Elektrik retim Tesislerinde Enerji Verimlilii Uygulamalar

Santrallerdeki enerji verimlilii, tasarruf ve verimlilik almalarna daha retim aamasnda balanmas asndan byk nem tamaktadr. Hem i tketimler, hem de genel yanma verimleri asndan, Trkiyedeki termik santrallerin azmsanmayacak bir blmnn (zellikle kmr yaktl santrallerin) yeterince verimli olduunu sylemek mmkn deildir. Her ne kadar son yllarda Trkiyede doalgaz yaktl santrallerin oalmas ve bunlarn ekseriyetle kombine evrim esasna gre almas toplam verimlilii artrmsa da, kmr yaktl santrallerin dk verimli almas bu alanda yaplacak ok ey olduunu gstermektedir.

89

Santrallerde retim verimlilii bir dizi faktre baldr ve bunlarn her birinin ayr ayr deerlendirilmesi gerekmektedir.
Santralin retim yapabilmesi ve evre koruma parametrelerini salayabilmesi iin gerekli olan tesislerin ihtiyacndan kaynaklanan enerji tketimi santral i tketimi olarak bilinmektedir. tketime esas olarak santralin, kl-kmr sistemi, su soutma ve besleme sistemi, tehizat kayplar, elektrofiltreler, bacagaz artma tesisleri, atk su artma tesislerinde kullanlan enerjidir. () tketimlerin teknoloji seimi, verimlilik artrlmas, periyodik bakm ve onarm almalarnn aksamadan yaplmas ve santral modernizasyonu ile azaltlmas mmkndr. Santral verimi, kazan ve genel tesis verimi yanma kontrolleri, kazan dizayn deerlerine uygun yakt temini, pompa ve fanlardaki frekans kontrolleri ve atk s geri kazanm gibi teknik nlemlerle artrlabilir. Bu amala iletmenin dndan uzmanlar tarafndan enerji ettleri yrtlerek enerji tasarruf nlemlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bunlarn dnda santrallerde retim veriminin artrlmas; otomasyonun gelitirilmesi, termik santrallere yeterli miktar ve dizayn kalitesinde yaktn srekli olarak salanmas, koruyucu bakm sistemlerinin oluturulmas sonucu arzalarn azaltlmas, arza mdahale ve periyodik bakm srelerinin ksaltlmas, yedek para stok kontrol sistemlerinin kurulmas ve kalifiye eleman temini ve altrlmas ile 143 mmkndr.

Bu adan, santral rehabilitasyonu ve modernizasyonu almalarna ncelik verilmesi, bu yolla yeni kurulacak pek ok santralin retebilecei kadar bir enerjinin kaybolmasnn nne geilmesi nem tamaktadr. Rehabilitasyonlarla ilgili en kritik konu, 17 Mart 2004 tarih ve 2004/3 sayl Yksek Planlama Kurulu Karar ile kabul edilen Elektrik Enerjisi Sektr Reformu ve zelletirme Strateji Belgesidir. Bu belgeye gre, EA Genel Mdrlnn elinde bulunan retim tesislerinin 30 Eyll 2005e kadar zelletirme kapsamna alnmas planlanm, retim zelletirmelerinin 1 Temmuz 2006dan itibaren balamas ngrlmtr. almalarn belgede belirtilen takvim dahilinde gerekletirilmesi

durumunda, kmr yaktl santraller iin gerekli olan iyiletirme yatrmlarnn ancak 2006lardan sonra yaplmas mmkn olacaktr. Oysa;
Linyit santrallerindeki kmr kalitesinin deikenlii ve genellikle santral dizayn deerinin altnda olmasndan dolay, son be (5) ylda, yl baznda ortalama 3 milyar 144 kWh enerji kayb sz konusudur.

Trkiyenin, mevcut kmr rezervlerini randmanl olarak kullanacak teknolojilere, en azndan bundan sonraki srete nem vermesinde byk fayda
143 144

DPT, 2001a:8-2. DPT, 2001a:8-2.

90

bulunmaktadr. Trkiyede en bol bulunan fosil yaktn kmr olduu ve Trkiyedeki toplam enerji arznn %27-28lik ksmnn kmr kaynandan karland dnlrse, bu alanda yeni teknolojilere ncelik verilmesinin gereklilii daha iyi anlalm olur. Aadaki izelgede Trkiyenin nemli linyit yataklarnn rezervleri ve bu rezervlerdeki kmrlerin sl deerleri gsterilmektedir145:
izelge 4.2. Trkiyedeki nemli Linyit Yataklarnn Rezerv ve Isl Deerleri
Isl Deer (kJ/kg) 4.396 16.747 10.705 11.886 8.323 8.985 14.352 7.247 11.513 5.698 14.654 19.908 8.374 10.815 11.204 6.795 11.183 12.326 8.792 9.441 9.232 9.286 5.573 6.979 7.494 7.762 7.494 9.186 10.630 6.104 12.226 3.634 6.213 Grnr/ Rezerv (milyon ton) Muhtemel 3758,0 G+M 331,2 G+M 186,0 G 142,0 G 63,4 G 18,3 G 221,4 G 31,6 G 205,0 G 334,4 G+M 107,0 G+M 78,0 G+M 183,6 G+M 130,0 G+M 59,5 G 94,9 G 109,0 G 92,0 G 109,0 G 85,7 G 83,7 G 34,0 G 140,3 G 104,3 G 89,4 G 11,0 G 89,4 G 31,7 G 57,0 G 89,0 G 38,5 G 123,0 G 59,0 G

SAHA K.Mara (Elbistan) Ktahya (Tunbilek) Beypazar

Manisa (Soma-Eynez)

A B Alt Damar KM1 KM2 KM3

Ktahya (Seyitmer) Adana (Tufanbeyli) Manisa (Soma-Iklar) Bolu (Mengen-Salpazar) stanbul (Silivri-Sinekli) Mula (Turgutlu) Manisa (Soma-Deni) Mula (Bayr) anakkale (an) Mula (Yataan-Eskihisar) Mula (Milas-Karacahisar) Mula (Milas-Ekizky) Sivas (Kangal-Kalburayr) Mula (Milas-Hsamlar) Mula (Milas-Sekky) Tekirda (Saray-K.Yoncal) Eskiehir (Mihalk) Bingl (Karlova) Manisa (Soma-Mumyatepe) ankr (Orta) Erzurum (Horasan-Alieyrek)

1 2

Ak Kapal

Ak Kapal Ak Kapal

izelgeden de grld zere lkemizdeki linyitlerin nemli blmnn sl deeri yksek deildir. Bolu-Mengen linyiti 19.900, Ktahya-Tunbilek 16.700
145

ltanr, 1998:60.

91

kJ/kg sl deerle dier linyitlere gre daha iyi durumdadr. thal linyitlerin ortalama yaklak 21.700 kJ/kg sl deeri bulunduu gznne alndnda, Trk linyitlerinin ne kadar dk sl deere sahip olduklar daha iyi anlalabilir. lkemizdeki linyit rezervinin %69unun sl deeri 8.400 kJ/kgdan azdr. nemli bir blm olan %29unun sl deeri ise, 8.400-16.800 kJ/kg arasnda bulunmaktadr. lkemizdeki kmrlerin sl deerinin dk olmasnda bu kmrlerde nem, kl ve kkrt miktarnn yksek oranda bulunmas nemli bir etkendir. Trkiyedeki toplam linyit rezervinin %70inin nem ierii %30dan daha yksek olup, rezervin %60nn nem ierii %40 amaktadr. Toplam linyit rezervinin %85inin kl ierii %20den daha yksektir. Kkrt ierii %2den az olan blm toplam rezervin ancak %35,8idir. Toplam rezervin %54,6snn kkrt ierii %2-3 arasndadr. Kalan %9,6lk blmde kkrt ierii %3ten de yksektir.146 Btn bu veriler Trkiyede yaplacak kmr yaktl termik santrallerde mmknse yksek yanma verimi salayan akkan yatak ve entegre gazlatrma teknolojilerinin kullanlmasnn enerji verimlilii asndan ne kadar gerekli olduunu gstermektedir. Mevcut santrallerde ise kmr iyiletirme yntemlerinin uygulanmas byk nem tamaktadr. Trkiyede elektrik retiminde akkan yatak teknolojisinin ilk uygulamas, 2004 ylnda EA Genel Mdrl tarafndan devreye alnan an Termik Santrali ile gerekletirilmitir. 2x160 MWlk kurulu gce sahip olan ve tam kapasite altnda 2 TWh (2 milyar kWh) elektrik retmesi beklenen an Termik Santrali, anakkale-an yresindeki sl deeri grece yksek (12.326 kJ/kg) kmr deerlendirmek zere kurulmutur. Uygun santral tasarmlaryla, baka blgelerdeki daha dk sl deere sahip kmrlerin deerlendirilmesi iin de ayn teknolojinin kullanlmas mmkndr. Verimli santral teknolojileri denildiinde ilk akla gelen uygulamalardan birisi olan kombine evrim santralleri, son on-on be yldr Trkiyenin gndemindedir.

146

ltanr, 1998:60-61.

92

Trkiyede halen faaliyette olan doalgaz yaktl kombine evrim santrallerinin listesi aadaki izelgede sunulmaktadr:
izelge 4.3. Trkiyedeki Kombine evrim Santralleri

Yakt Tipi Hamitabat Doalgaz Ambarl Doalgaz Bursa Doalgaz Aliaa Motorin Dilovas (Ova Elk.) Doalgaz Esenyurt (Doa En.) Doalgaz Trakya Elk.(Enron) Doalgaz Uni-Mar Doalgaz Adapazar Doalgaz Gebze Doalgaz Ankara Doalgaz Aliaa Doalgaz Santral Ad

Yer

Krklareli stanbul Bursa zmir Gebze stanbul M.Erelisi M.Erelisi Adapazar Adapazar Ankara zmir TOPLAM

Kurulu G (MW) 1.120 1.351 1.432 180 258 189 499 504 778 1.595 770 1.591 10.267

2003 retimi Modeli (kWh) 2.209.596.000 EA 6.109.982.000 EA 309.744.000 EA 0 EA 2.048.078.648 YD 1.506.143.576 YD 3.996.240.312 YD 3.818.699.931 YD 5.429.330.335 Y 10.710.177.817 Y 876.525.500 Y 9.666.693.962 Y 46.681.212.081

izelgeden de grlecei zere, son yllarda Trkiyede byk ounluu doalgaz yaktl ve sadece elektrik retimi amacyla kurulmu olan kombine evrim santrallerinin says artmtr. Bu santrallerin Trkiye toplam kurulu gc iinde yaklak %30luk ve toplam elektrik retimi iinde yaklak %33lk bir paylar bulunmaktadr. Bu adan Trkiyedeki termik santrallerin veriminde son yllarda nemli bir art yaandn sylemek mmkndr. Btn bu rakamlara, ounluu ayn zamanda s da reten (yani kojenaratif alan) ve sanayi kurulular tarafndan kullanlan otoprodktr tesisleri eklendiinde, verimli enerji retimine ynelik gelimelerin pay daha iyi anlalabilir. Elektrik retiminde verimlilii etkileyen nemli unsurlardan birisi de, kurulacak retim tesislerinin nite gleri ile bunlarn hangi zaman dilimlerinde altrlacaklardr.

93

Kurulacak yeni kapasiteler iin seilecek teknolojilerin belirlenmesinde, sistemin yk erisi ve tesisin hangi yk konumlarnda altrlaca da dikkate alnmaldr. rnein GTK santralinin yksek veriminden yararlanabilinmesi iin tesisin baz ykte altrlmas zorunludur. Eer bu santraller yk reglasyon konumunda altrlrsa, verimleri basit gaz trbinlerinin verimi seviyesine der. GTK santrallerinin yk reglasyon konumunda altrldklarnda verimlerinde ortaya kan dme sistem yk deiimi, konvansiyonel tip santrallerin tercih edilmesini gerektirebilir. Kk gaz trbinleri, basit evrim gaz trbinleri genellikle kojenerasyon altrlabilme imknlarn salamaktadr ve kk lekli reticiler iin uygundur. Bunlar, yalnz elektrik retimi iin kullanldklarnda verimleri olduka dktr, ancak kojenerasyon olarak altrldklarnda buhar retimi de 147 dikkate alndnda toplam verimleri % 60larn zerine kmaktadr.

Santrallerde nemli verimlilik kalemlerinden bir dieri ise, tesislerin kapasite byklkleridir. Tesislerin kapasitesi bydke retilen birim elektrik bana yatrm, yakt tketimi ve iletme bakm giderleri azalmakta, bu sebeple de retim maliyeti dmektedir. Bu yzden ihtiyalara paralel olmak kaydyla kk nite gleri yerine byk santrallerin tercih edilmesi nem tamaktadr.
4.6. ABnin Verimlilik Mevzuat erevesinde Uyumlatrma almalar

nmzdeki 20-30 ylda ABnin arz gvenliini salamay ve Kyoto Protokol erevesindeki taahhtlerini karlamay hedefleyen Yeil Rapor, enerji verimliliine vurgu yapan nemli dokmanlardan birisidir. Sz konusu rapor, 2010 ylna gelindiinde binalarda tketilen enerjiden %22 tasarruf salanmasn, ulamda kullanlan petrol tketiminin %20sinin dier kaynaklarla ikame edilmesini ngrmektedir. Raporda bundan sonraki srete, enerji verimlilii alanndaki abalarn iki ncelie odaklanaca belirtilmektedir. Rapora gre: 1. Tatlar ayanda, teknolojik gelimeler konvansiyonel aralarn yakt verimliliini artrmaya ve daha etkin elektrikli ve hibrid aralara doru bir geliimin salanmasna yardm edecektir. 2. Yaktlarla ilgili olarak, zellikle ulatrma ve stmada alternatif yakt ikamesi (biyoyaktlar, aralar iin doalgaz, uzun vadede hidrojen) kullanmn tevik edecek nlemlerin uygulamaya konulmas gerekmektedir.

147

DPT, 2001a:8-3 ve 8-4.

94

Raporda ayrca, sanayide, zellikle de enerji-youn sektrlerde yksek seviyede verimlilik iin nemli gelimeler salanm olsa da, hlen maliyet-etkin iyiletirmeler iin dikkate deer bir potansiyel bulunduu ifade edilmektedir.148 ABnin enerji verimlilii ile ilgili mevzuat, enerjinin rasyonel kullanm ve enerji tasarrufu bal altnda yer almaktadr. Avrupa topluluklarnda enerji verimlilii (31998Y1217), enerji verimlilii programlarnn gelitirilmesi (31985Y122), enerjinin rasyonel kullanm iin yaplacak yatrmlarn teviki (31982H0604), enerjinin tasarrufu alannda yeni Topluluk faaliyetleri (31980Y618), enerjinin snai tesislerde, kent ii yolcu tamaclnda daha rasyonel kullanm ve binalarn s yaltmn salamak suretiyle enerjinin daha rasyonel kullanm (31977H0713, 31976H0495, 31976H0492) konularnda ilke kararlar ve tavsiyeler bulunmaktadr. Yine bu balk altnda, s jeneratrleri ile scak su stclarna ilikin iki Direktif (78/170/EEC, 92/42/EEC) yer almaktadr. En son olarak 16 Aralk 2002 tarihinde Binalarda Enerji Performans Direktifi (2002/91/EC) Komisyonca kabul edilmitir. Komisyon, binalarda tketilen enerjinin ABde tketilen nihai enerjinin yzde 40ndan fazlasn oluturduundan hareketle, bu alanda atlacak admlarla nemli miktarda enerji tasarrufu yaplabileceini dnmektedir. Aslnda Birlik iinde enerji verimliliini artrmak suretiyle karbondioksit emisyonlarn snrlamay hedefleyen baka bir direktif (93/76/EEC) daha nce yaymlanmtr; orada da ama ye lkelerin binalarda enerji verimlilii ile ilgili programlar gelitirmeleridir, ancak sz konusu direktif Kyoto Protokolnden nceki bir dnemde kabul edilmi olduu ve ye lkelerin uygulamalar arasnda nemli farklar gzlendii iin, bu alanda yeni bir direktife ihtiya duyulmutur. Binalarda Enerji Performans Direktifi (2002/91/EC) enerji standartlar iin ortak bir metodoloji belirlemeyi, bu metodoloji uyarnca oluturulacak enerji performans standartlarn yeni binalarda ve mevcut binalarn byk apl yenileme almalarnda uygulanmasn salamay, binalarn inas, sat veya kiralanmas durumlarnda binann enerji performansn gsteren enerji sertifikasnn kullanmn,
148

Commission of the European Communities, 29.11.2000:83 vd.

95

kazanlar ile soutma ve stma sistemlerinin dzenli ekilde denetlenmesini iermektedir. Yine sz konusu direktife gre, binalarn enerji performanslarn artrmaya ynelik nlemler; binann bulunduu yerin iklim artlar ile yerel zellikleri de dikkate almal, uygun maliyetli olmal ve binann gvenlii, kullanm amac, eriilebilirlii gibi zellikleri ile ters dmemelidir. Direktif uyarnca, bir binann enerji performans; binann standart kullanm neticesinde s yaltm, stma tesisat, scak su, havalandrma, soutma, aydnlatma, s geri kazanm gibi farkl ihtiyalarn karlamak iin gerekten veya tahmini olarak tkettii enerji miktarn ifade etmektedir. Direktif, bu ekilde tanmlad enerji performansnn hesap edilmesine ynelik bir metodolojinin uygulanmas artn getirmektedir. Trkiyenin ABye katlm kapsamnda sz konusu direktife uyum almalar devam etmektedir. Bayndrlk ve skn Bakanlnn yap malzemeleri ve enerji performans ile ilgili tm ilemlerin yrtlmesi amacyla yeniden yaplandrlmas, binalarn sertifikasyon sisteminin oluturulmas ve denetim sisteminin belirlenmesi, ayrca kamu personelinin eitilmesi ve zel sektrn bilinlendirilmesi bu konudaki mevzuat uyumunun salanmas iin gerekli grlmektedir. Bayndrlk ve skn Bakanlnn bu almalar tamamlayabilmesi iin 2004-2005 yllar arasnda yaklak 800 bin Euro ile 1,3 milyon Euro arasnda AB kaynana ihtiya duyaca Ulusal Programda alt izilen hususlardan biri olmutur.149 AB enerji verimliliine gsterdii nemi Katlm Ortakl Belgesi, lerleme Raporu gibi mevzuat uyumu ile ilgili olarak aday lkelere yol gsterdii veya aday lkeleri deerlendirdii belgelere de yanstmaktadr. Katlm Ortakl Belgesinde enerjiyle ilgili be madde zikredilmi olup, bunlardan biri enerji verimlilii ile ilgilidir. Sz konusu maddede ABnin ksa vadeli bir beklentisi olarak yle denilmektedir:

149

AB Genel Sekreterlii, 2003:531.

96

Enerji verimliliine ilikin mktesebat uyumunun daha ileri dzeyde salanmas ve 150 enerji tasarrufu uygulamalarnn glendirilmesi.

2003 Yl lerleme Raporunun enerji alt balkl blmnn ilk ksmnda Enerji verimlilii ile ilgili olarak, buzdolaplarnda/soutucularda ve floresanlarda enerji etiketi tznn kabul ile mktesebat uyumu bakmndan ilerleme salanmtr denilmektedir.151 Ayn blmn genel deerlendirme balkl ikinci ksmnda ise unlar sylenmektedir:
Enerji verimlilii ile ilgili olarak, zellikle enerji etiketi ve enerji verimlilii gerekleri erevesinde, Trkiye mevzuatn yaknlatrlmas bakmndan ilerleme salamtr. Bununla birlikte, mktesebatla tam uyumun salanabilmesi iin daha fazla aba gsterilmesi gerekmektedir. Hkmet, kapsaml bir enerji verimlilii stratejisi benimsemelidir. Bu strateji ile, net bir takvim erevesinde, enerji verimlilii ile ilgili ve halen uyum salanmam mktesebata uyuma ynelik bir program oluturulmaldr. naat sektrne daha fazla nem verilmelidir.(...) Enerji, inaat, tamack, sanayi ve evre gibi eitli sektrlerdeki enerji verimliliine ilikin yatay konularn uygun bir ekilde ele alnmas iin gerekli kurumsal ve idari dzenlemeler yaplmaldr. Enerji verimliliine ilikin nlemlerin etkin koordinasyonunun salanmas ve uygulanmas amacyla enerji verimlilii ile ilgili 152 bir ereve kanunun hazrlanmas nerilmektedir.

2003 Yl lerleme Raporunda da belirtildii zere Trkiye, zellikle enerji etiketi ve ev aletlerinin verimli kullanmyla ilgili konular erevesinde hzl bir uyumlatrma performans sergilemitir. AB enerji verimlilii mevzuatna uyum faaliyetleri erevesinde, Sanayi ve Ticaret Bakanlnn sorumluluk alannda bulunan 13 direktifin 11 tanesine uyum salanmas amacyla ynetmelikler hazrlanarak Resm Gazetede yaymlanmtr. Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan karlan ynetmeliklerle uyum salanan AB mevzuat u direktiflerden olumaktadr153: - Is jeneratrlerinin stma performans ve yeni ya da mevcut sanayi d binalarda scak su retimi hakknda ve yeni sanayi d binalarda snn izolasyonu ve i scak su dalm hakknda 78/170/EEC sayl Konsey Direktifi

150 151 152 153

DPT, 2003b:14. DPT, 2003a:7. DPT, 2003a:89. AB Genel Sekreterlii, 2003:527, 539, 540.

97

- Sv ya da gazl yaktlarla atelenen yeni scak su stclar iin verimlilik ihtiyalar hakknda 92/42/EEC sayl Konsey Direktifi - Ev iin elektrikli buzdolaplar, soutucular ve bunlarn bileimlerinin enerji etiketleri ile ilgili 92/75/EEC sayl Konsey Direktifini uygulayan 94/2/EC sayl Komisyon Direktifi - Ev iin amar makinelerinin enerji etiketleri ile ilgili 92/75/EEC sayl Konsey Direktifini uygulayan 95/12/EC sayl Komisyon Direktifi - Ev iin elektrikli amar kurutucularnn enerji etiketleri ile ilgili 92/75/EEC sayl Konsey Direktifini uygulayan 95/13/EC sayl Komisyon Direktifi - Ev iin elektrikli buzdolaplar, soutucular ve bunlarn bileimleri iin enerji verimlilik ihtiyalar hakknda 96/57/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi - Ev iin kombine amar makinesi-kurutucusunun enerji etiketleri ile ilgili 92/75/EEC sayl Konsey Direktifini uygulayan 96/60/EC sayl Komisyon Direktifi - Ev iin bulak makinelerinin enerji etiketleri ile ilgili 92/75/EEC sayl Konsey Direktifini uygulayan 97/17/EC sayl Komisyon Direktifi - Ev tipi ampullerin enerji etiketleri ile ilgili 92/75/EEC sayl Konsey Direktifini uygulayan 98/11/EC sayl Komisyon Direktifi - Ev tipi elektrikli frnlarn enerji etiketleri ile ilgili 92/75/EEC sayl Konsey Direktifini uygulayan 2002/40/EC sayl Komisyon Direktifi - Floresan aydnlatma iin balastlarn enerji verimliliine ilikin 2000/55/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi. Bu konudaki AB mevzuatnn nemli bir ksm Trkiye mevzuatna aktarlm olup uygulamalar balamtr. Ancak nemli olann mevzuatn karlmas deil, karlan mevzuat kapsamnda yaplan dzenlemelerin yeterince uygulanmas olduu aktr. Trkiyenin uygulamalar konusunda ne kadar baarl olacan deerlendirmek iin biraz daha zamann gerektii aktr, nk sz konusu mevzuat ksa sre nce karlm bulunmaktadr.

98

5. TRK SANAYNDE ENERJ VERMLL

Trkiyede sanayinin enerji verimlilii konusunda yeterince gelimemi olduu genellikle kaynaklarda zikredilen bir husustur, ama bu konu zerinde objektif verilere dayal fazlaca bir alma bulunmamaktadr. Bu blmde eitli sanayi dallar itibariyle enerji tketimleri, enerji tketimlerinin kaynaklar itibariyle dalm, enerji verimliliindeki gelimeler verilere dayanlarak incelenecektir. ncelemelere esas veriler DEden salanmtr. DEye ait veriler uzun bir zaman araln kapsamakla beraber, 1994 ylndaki kriz gznne alnarak 1995 ylndan sonraki veriler almaya dahil edilmitir. DEden elde edilen veriler iki ayr snflama koduna (Tm Ekonomik Faaliyetlerin Uluslararas Standart Sanayi Snflamas [Usss-2.Rev] ve malat Sanayii Snflamas US-97/ISIC, Rev.3) gre biimlendirildiinden, anlaml sonular elde edebilmek iin ncelikle kategoriler birbiriyle uyumlulatrlmtr. ncelemeye esas veriler, tablolarda, Trkiyenin sanayideki toplam enerji tketimi, toplam enerji gideri, sanayinin toplam sat geliri gibi balklarla sunulmakla birlikte, bu rakamlarn btnyle toplam rakamlar yansttn sylemek mmkn deildir. nk DEnin istatistiklerinde yer alan bilgiler; kamu kesimine ait tm imalat sanayi iyerleri ile, 10 ve daha fazla kii alan zel sektr imalat sanayi iyerlerinin katma deerinin yaklak %80'ini oluturan byk lekli imalat sanayi iyerlerine aittir. Bu durumda 10dan daha az sayda ii altran iyerlerinin btn bilgileri ile, 10 ve daha fazla kii altran zel sektr imalat sanayi iyerlerinin katma deerinin yaklak %20'sini oluturan byk lekli imalat sanayi iyerlerinin bilgileri istatistiklere dahil edilmemitir. Dier yandan, zel sektre ait 3ten daha az iyerince retilen madde varsa, bu maddenin retim bilgisinin gizlilik sebebi ile alnamad da DE tarafndan belirtilmektedir. Yine baz rn dallarnda baz yllara ait verilerin kesiklik veya kopukluk gsterdii, sz konusu yllarda ilgili sanayi dallarndan yeterince iyi veri alnamad da gzlemlenmitir. Ayrca sat deerlerinde 1995 ylna ait verilerde KDV dahilken, 1996 yl ve sonrasnda KDV hari tutulmutur.

99

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn sanayideki toplam enerji tketimine ait verileri, DEnin toplam enerji tketimi verilerinden %30-45 arasnda fazla kmaktadr. Enerji istatistiklerinde senede 500 TEP ve zeri enerji tketen kurulularn esas alnmas bu farklln ana sebebini oluturmaktadr. statistik derleme konusunda yaanan skntlar ve baz iyerlerinden gelen yanl bilgiler de bu farkllkta rol oynamaktadr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn sanayideki enerji tketimine ynelik verileri incelelendiinde, sadece kaynakta byk farkllk gzlendii, dier enerji kaynaklarndaki nihai rakamlarn DEnin rakamlarna yaknlk gsterdii tespit edilmitir. Bu enerji kayna ise takmr, petrol ve elektrik olarak ortaya kmtr. statistiklere ynelik olarak belirtilmesi gereken bir baka husus da, imalat sanayiine ynelik istatistiklerde, btn sanayi tesislerinin deerlendirmeye esas alnamaydr. malat sanayiindeki katma deer rakamlar; 1995 ylnda 2.754, 1996 ylnda 2.775, 1997 ylnda 2.887, 1998 ylnda 2.875, 1999 ylnda 2.829, 2000 ylnda 2.906, 2001 ylnda 2.948, 2002 ylnda 3.188, 2003 ylnda 3.213 iyerini kapsamakta ve firmalarn sattan elde ettikleri toplam gelire iaret etmektedir. almann yapld dnemde, imalat sanayiindeki retim miktarlar ile sattan elde edilen gelirlere ynelik veriler en son 2003 ylna kadar karlabilmitir. Buna karlk, enerji verilerinin sanayinin eitli dallar ve kaynaklar itibariyle 2002 ve 2003 yllar iin henz hazrlanamam olmas, analizleri zorlatran nemli bir eksiklik olarak ortaya kmtr. Verilerde yukarda saylan olumsuzluklar/yetersizlikler mevcut olmakla birlikte, sanayi dallarnda ortaya kan genel eilimleri bu verilerle izlemek mmkn olmutur. Enerji younluu hesaplamalarnda kullanlan imalat sanayii dallar itibariyle yllara gre sat rakamlar, 1995 yl Amerikan Dolar baznda dzenlenmitir. Bunun iin DPTnin 1994 yl bazl imalat sanayiine gre TEFE serisi 1995 yl baz olacak ekilde dntrlm, bu seri kullanlarak her bir yldaki TL cinsinden sat rakamlar 1995 yl bazna evrilmi, kan sonular da 1995 yl cari ortalama dolar kuruna blnerek 1995 yl fiyatlaryla (milyon ABD Dolar cinsinden) sat rakamlar hesaplanmtr. Bylece sat rakamlarnda grlen yllk deiimlerde, dolar kurundan kaynaklanan sapmalar ortadan kaldrlmaya allmtr.

100

Bu blmde yer alan izelge ve ekillerle ilgili ayrntl bilgi ve istatistikler EKLER blmnde sunulmutur.
5.1. Gda Sanayii

Gda sanayiindeki enerji tketimleri incelendiinde, 2000 ve 2001 kriz yllar hari, yllar itibariyle istikrarl biimde art olduu grlmektedir. Ayn durum sattan elde edilen gelir iin de geerlidir. Sattan elde edilen gelir asndan gda sanayii, tm sanayi kollar ierisinde nc sradadr ve bu alandaki pay yllara gre %17-21 arasnda deimektedir. ekil 5.1., gda sanayiinde 1995-2001 yllar arasndaki enerji tketimlerini ve 1995-2003 yllar arasndaki sattan elde edilen gelirleri karlatrmal olarak gstermektedir.
ekil 5.1. Trkiyenin Gda Sanayiinde Gelimeler

Gda Sanayii
18000 16000 14000 1600000 1400000

Sat (Milyon $)

12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1995 1996 1997 1998 Sat 1999 2000 2001 2002

1000000 800000 600000 400000 200000 0 2003

Enerji Tketimi

ekilden

de

grlecei

zere,

Trkiyenin

gda

sanayiinde

Enerji Tketimi (TEP)

1200000

enerji

tketimleriyle sattan elde edilen gelir birbirine paralel bir seyir izlemektedir. Gda sanayiinde enerji younluu, sanayi enerji younluu deerinden dktr. Enerji younluuyla ilgili veriler esas alnarak bir karlatrma yapldnda, izelge 5.1.de gsterilen sonu ortaya kmaktadr.

101

izelge 5.1. Gda Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi

Enerji Younluu (TEP/Bin $) Gda sanayii Sanayi genel toplam 1995 0,082 0,197 1996 0,095 0,219 1997 0,086 0,197 1998 0,090 0,206 1999 0,091 0,215 2000 0,087 0,212 2001 0,081 0,212

Gda sanayiinde enerji younluk deerlerinin 1995-2001 yllar arasnda 0,081 ile 0,095 deerleri arasnda seyretmi olmas, bu sanayi kolunda istikrarl bir durumun olduunu gstermektedir. Pek ok sanayi kolunun aksine, gda sanayiinde hem istikrarl bir enerji tketim seyrinin olduunu, hem de sektrn genel olarak enerji-youn bir nitelik arz etmediini sylemek mmkndr. Gda sanayiinde drt ana alt sanayi dal vardr. Bunlar aadaki ekilde sralanmaktadr: 1) Gda maddeleri sanayii (mezbaha rnleri, st rnleri, sebze ve meyveler, su rnleri, yalar, unlu mamuller, ilenmi unlu mamuller, eker, ekerli mamuller, vb.), 2) Baka yerde snflandrlmam gda maddeleri sanayii (yem, vb.), 3) ki sanayii (damtk alkoll ikiler, araplar, malt ve biralar, alkolsz ikiler, gazlandrlm meyve sular, memba sular, vb.), 4) Ttn sanayii (normal ttn, pipo ttn, tmbeki, puro, sigara, vb.). Bu sanayi kollar iinde enerji younluu en dk olan alt sanayi dalnn ttn sanayii olduu grlmektedir. Enerji younluunun dkl asndan ttn sanayiini iki sanayii izlemektedir. Kriz yllarnn etkilerinden arndrmak amacyla 1999 yl verileri esas ve 1995 yl baz alnarak yaplan karlatrmada, ttn sanayiinin enerji younluu 0,007 TEP/Bin $ karken; bu deer iki sanayiinde 0,034 TEP/Bin $, baka yerde snflandrlmam gda maddeleri sanayiinde 0,080 TEP/Bin $, gda maddeleri sanayiinde ise 0,136 TEP/Bin $ olarak gereklemitir. Gda maddeleri alt sanayiinin, Trkiye sanayi ortalamasnn altnda olmakla birlikte, dier alt dallara gre daha yksek bir enerji younluuna sahip grlmektedir. Bu ykseklikte, zellikle eker sanayii ile ya sanayiinde enerji-youn srelerin (proseslerin) fazla olmasnn nemli bir pay vardr. 102

Gda sektrnde en ok kullanlan enerji kayna linyittir. Linyitin gda sanayii enerji tketiminde 1995 ylnda %35 olan pay, sonraki yllarda %32 ile %38 arasnda deiiklikler gstermitir. Linyiti izleyen fuel-oilde ise, 1995 ylnda %34 olan pay sonraki yllarda giderek dm ve %22ye kadar inmitir. Bu durumda, gda sanayiinde linyit ve fuel-oil yoluyla enerji tketimi, toplam tketimin yardan fazlasn oluturmaktadr. Fuel-oilin paynn dmesinin nemli sebeplerinden birisinin doalgazn paynn artmas olduunu sylemek mmkndr. Doalgaz kullanmnn yaygnlamasyla beraber, baz fuel-oil yaktl sistemlerde doalgaza dn yaanmtr. Nitekim, 1995te %7 civarnda olan doalgazn pay, 2001 ylnda %13lere kmtr. Gda sanayiinin enerji tketiminde benzin, motorin, LPG, takmr, elektrik ve kokun paynn yllar itibariyle ok az deitii grlmektedir. Benzin ve motorinin grece kk olan paylarnda yllar itibariyle ufak deiiklikler olsa da, genelde srekli bir azalma seyri grlmektedir. Ayn ekilde elekriin %8-9 bandnda seyrettii grlmektedir. Gda sanayiinde dier (gazya, odun, petrol koku, prina, nafta, tala, asetilen, asfaltit, grafit, frn gaz, propan, pamuk itii, kalorifer yakt, katran, kabuk, siyah likr, saf kkrt, vb.) kaleminin byk pay da dikkat ekmektedir. 1996 ylnda dier kaleminin pay %8 mertebesinde iken, bu rakam 2001 ylnda %11e ykselmitir. Gda sanayiinde bu kalemin tketim miktar asndan en nemli maddesi kalorifer yaktdr.
5.2. Tekstil Sanayii

Tekstil sanayii, kriz yllar dahil ihracat srekli artan bir sektr olmas itibariyle nem arz etmektedir. Bu sanayi dalnn enerji tketimleri incelendiinde, enerji kullanm miktarlarnn inili kl bir seyir izledii grlmektedir. Bununla birlikte, sektrde enerji tketiminin genel bir art eilimi iinde olduunu sylemek mmkndr. yle ki, ekonomik krizin yaand 2001 ylnda bile, genel enerji tketimi 1999 deerine yakn bir seviyede gereklemitir. Sat gelirinin epeyce dt kriz yl 2001de, retimin bir ksmnn stoa yapld sylenebilir.

103

Tekstil sanayiinde sattan elde edilen gelirin de benzer bir ekilde dalgalanma gsterdii anlalmaktadr. Tekstil sanayiinin sattan elde edilen gelir asndan tm sanayi kollar iindeki pay, 1995-2001 yllar arasnda %13-18 arasnda deimitir. ekil 5.2., tekstil sanayiinde 1995-2001 yllar arasndaki enerji tketimlerini ve 1995-2003 yllar arasndaki sattan elde edilen gelirleri karlatrmal olarak gstermektedir.
ekil 5.2. Trkiyenin Tekstil Sanayiinde Gelimeler
Tekstil Sanayii
16000 14000 12000 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 1996 1997 1998 Sat 1999 2000 2001 2002 2003

10000 8000 6000 4000 2000 0 1995

Enerji Tketimi

ekilden de grlecei zere, tekstil sanayiinde enerji younluu srekli biimde artmaktadr. Enerji tketimiyle sat arasndaki arann ters ynde almas, enerji younluunun arttn gstermektedir. Nitekim saysal veriler, tekstil sanayiinde 1996-2001 yllar arasnda enerji younluk deerinin srekli arttn gstermektedir. izelge 5.2., Trkiye ortalama sanayi enerji verimlilii ile tekstil sanayiinin enerji verimliliindeki gelimeleri gstermektedir.
izelge 5.2. Tekstil Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi
Enerji Younluu (TEP/Bin $) Tekstil sanayii Sanayi genel toplam
1995 0,105 0,197 1996 0,076 0,219 1997 0,076 0,197 1998 0,081 0,206 1999 0,108 0,215 2000 0,105 0,212 2001 0,121 0,212

104

Enerji Tketimi (TEP)

Sat (Milyon $)

Tekstil sanayiinde enerji younluk deerlerinin, yllar iinde art gstermekle birlikte Trkiye ortalamasnn altnda olduu grlmektedir. Tekstil sanayiindeki enerji younluklar alt dallar itibariyle nemli farkllklar gstermektedir. Tekstil sanayiinde drt ana alt sanayi dal vardr ve bunlar aadaki ekilde sralanmaktadr: 1) Dokuma sanayii (elyaf hazrlama, iplik haline getirme, dokuma ve boyama ileri, hazr dokuma eya, yn, pamuk, kadife ve ipek dokuma ve kumalar, eitli bezler, rme ileri, hal ve kilim, pamuk iplii, ip, sicim, urgan, a, vb.), 2) Ayakkab dnda giyim eyas sanayii (hazr giyim eyas, konfeksiyon, yapay set krk ve plastik giyim eyas, i amarlar, takm elbiseler, i elbiseleri, spor kyafetleri, kakol ve eldivenler, apkalar, bereler, askeri giyim, kot giyim, vb.), 3) Deri, deri benzeri maddeler ve krk eyas sanayii (deri ileme, krk ileme ve boyama, deri ve benzeri maddelerden yaplm eyalar, vb.), 4) Ayakkab sanayii. 1999 yl verileri esas alnarak yaplan karlatrmada, ayakkab sanayiinin enerji younluu 0,02 TEP/Bin $, deri sanayiinin enerji younluu 0,033 TEP/Bin $ ve giyim eyas sanayiinin enerji younluu 0,040 TEP/Bin $ olurken; dokuma sanayiinde enerji younluu 0,174 olarak gereklemitir. Dokuma sanayiindeki enerji younluunun, tekstil sanayiindeki dier alt sanayi kollarna gre olduka yksek bir deere sahip olduu grlmektedir. Yine de bu deer, Trkiye sanayi ortalamasnn altndadr. Tekstil sektrnde en ok kullanlan enerji kaynann elektrik olduu enerji verilerinden anlalmaktadr. Elektriin tekstil sanayii enerji tketiminde 1995 ylnda %19 olan pay, 2001 ylnda %29a ulamtr. Benzin, motorin, takmr, LPG ve kok tketiminin ok az paya sahip olduu ve bu payn da yllar itibariyle fazla deimedii tekstil sektrnde, doalgazn arlkl bir paynn olduu grlmektedir. Doalgazn tekstil sanayii enerji tketiminde 1995 ylnda %24 olan pay, 2001 ylnda %27ye ulam, ancak bu art istikrarl biimde olmamtr. Baz yllarda %29lara ulaan doalgaz pay, baz yllarda %23-24 bandna dmtr.

105

Enerji paynda gzle grlr ve ciddi oranda dmenin yaand iki kaynak fuel-oil ve linyittir. 1995 ylnda %11 olan linyit pay 2001 ylnda %7ye derken, fuel-oil pay 1995 ylnda %37den 2001 ylnda %21e dmtr. Her iki kaynaktaki dme de yllar itibariyle istikrarl biimde gereklemitir. 1996-2001 yllar arasnda %7-9 aralnda paya sahip olan dier kalemi de, tekstil sektrnde zikredilmesi gereken nemli enerji kaynaklarndan birisidir. Bu kalemin en nemli bileenleri buhar, nafta ve kalorifer yakt olmutur.
5.3. Orman rnleri Sanayii

Orman rnleri sanayiinde enerjiyle ilgili veriler incelendiinde, enerji tketimlerinde yllar itibariyle ciddi dalgalanmalar olduu grlmektedir. Ayn durum sattan elde edilen gelir iin de geerlidir. Orman rnleri sanayiindeki dramatik deiiklikler, bu sanayi dalnn yeterince istikrara kavumam bir faaliyet alanna sahip olduunu gstermektedir. ekil 5.3., Trk orman rnleri sanayiinde 1995-2001 yllar arasndaki enerji tketimlerini ve 1995-2003 yllar arasndaki sattan elde edilen gelirleri karlatrmal olarak gstermektedir.
ekil 5.3. Trkiyenin Orman rnleri Sanayiinde Gelimeler
Orman rnleri Sanayii
1200 1000 120000

800 600 400 200 0 1995

80000 60000 40000 20000 0 2003

1996

1997

1998 Sat

1999

2000

2001

2002

Enerji Tketimi

106

Enerji Tketimi (TEP)

100000

Sat (Milyon $)

Orman rnleri sanayiinde enerji kullanm 1997 ylndan sonra dm, 1999 ylnda tekrar ciddi bir art gstermi, ancak sonraki yllarda az da olsa tekrar azalmtr. 2000 ve 2001 yllarnda enerji tketiminde meydana gelen azalta yaanan ekonomik krizin etkisi olduu aktr. Ayn yorumu sattan elde edilen gelir iin de yapmak mmkndr. Sattan elde edilen gelirdeki dalgalanmalarda, zellikle mobilya dndaki sanayi alt dallarnda stok paylarnn yksek olmasnn rol bulunduunu ileri srmek mmkndr. Burada zikredilmesi gereken nemli hususlardan birisi, hem enerji hem de sattan elde edilen gelir rakamlar asndan bu sanayi kolunun genel sanayi iinde ok kk paylara sahip olduudur. Yllar itibariyle sektrn enerji tketimindeki pay %0,5-0,7 arasnda, sattan elde edilen gelir rakamlar iindeki pay %1,1-1,4 arasnda deimektedir. Enerji kullanm ve sattan elde edilen gelir deerlerinin srekli deiiklik gstermesi, doal olarak enerji younluu deerlerinde de istikrarl bir geliim yaanmasnn nne gemitir. Enerji younluuyla ilgili veriler esas alnarak bir karlatrma yapldnda, ortaya izelge 5.3.te gsterilen sonu kmaktadr.
izelge 5.3. Orman rnleri Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi
Enerji Younluu (TEP/Bin $) Orman rnleri sanayii Sanayi genel toplam
1995 0,098 0,197 1996 0,093 0,219 1997 0,105 0,197 1998 0,085 0,206 1999 0,118 0,215 2000 0,105 0,212 2001 0,131 0,212

Orman rnleri sanayiinde enerji younluu deerlerinin yllar itibariyle istikrarl bir seyir izlemedii, bir azalp bir artt yukardaki izelgeden rahatlkla grlebilmektedir. Ancak btn art ve azallara ramen, bu sanayi kolundaki enerji younluunun daima Trkiye ortalama sanayi enerji younluundan daha aada olduu da bir vakadr. Orman rnleri sanayiindeki enerji younluklar alt dallar itibariyle nemli farkllklar gstermektedir. Orman rnleri sanayiinde iki ana alt sanayi dal vardr ve bunlar aadaki ekilde sralanmaktadr: 1) Aa ve mantar rnleri sanayii (kereste ve parke, ambalaj, mantar rnleri, vb.),

107

2) Aa mobilya ve deme sanayii.

1999 yl verileri esas alnarak yaplan karlatrmada, aa mobilya ve deme sanayiinin enerji younluu 0,008 TEP/Bin $ olurken, aa ve mantar rnleri sanayiinde enerji younluu 0,223 olarak gereklemitir. Mobilya ve deme sanayiinin enerji younluunun ok dk kmas beklenen bir sonutur, nk bu sanayi kolunda son derece basit ve az enerji tketen sreler bulunmaktadr. Aa mobilya ve deme sanayii daha karmak sreler ierdii iin, Trkiye ortalamasna yakn bir enerji younluuna sahiptir. Orman rnleri sektrnde en ok kullanlan enerji kayna doalgazdr. Doalgazn 1996 ylnda sektrn enerji tketiminde %13 olan pay, hzl ve istikrarl bir art seyri takip ederek 2001 ylnda %41e ulamtr. Doalgaz tketiminin ok byk oranda art; fuel-oil, linyit ve kok kmrndeki ok hzl dle yakndan ilgili bir gelimedir. 1996 ylnda %18 olan linyit pay 2001 ylnda %1e, 1995 ylnda %17 olan kok pay 2001 ylnda %2ye, 1995 ylnda %21 olan fuel-oil pay 2001 ylnda %8e dmtr. Bu dler byk oranda istikrarl bir seyir izlemitir. Orman rnleri sanayiinde benzin, motorin ve LPGnin dk paylarnda yllar itibariyle nemli deimeler meydana gelmemitir. Takmrnn 1996 ylnda %9 olan pay sonraki yllarda %17lere kadar kmsa da, bu art srmemi ve takmr pay 2001 ylnda %9 seviyesine gerilemitir. Orman rnleri sanayiinin enerji tketiminde ikinci byk paya sahip olan elektrik de, sektrdeki arln korumay srdrmtr. 1995 ylnda %25 olan elektrik pay, zaman iinde biraz azalarak %22ye dmtr. Amcak sektrde elektriin halen nemli bir enerji girdisi olduunu sylemek mmkndr. Orman rnleri sanayiinde zikredilmesi gereken nemli enerji girdilerinden birisi de dier kalemidir. 1995 ylnda sektrn enerji tketiminde %6,5 paya sahip olan dier kalemi, 2001 ylnda payn %11,5e karmtr. Bu kalemin en nemli bileenleri odun, kabuk ve tala olmutur. Orman rnleri sanayiinin hammaddesi olan odun artklarnn (krk para odunlar, kabuk ve tala) bir enerji girdisi olarak kullanlmasnn enerji tasarrufuna nemli bir katk salad rakamlardan anlalmaktadr. 108

5.4. Kt Sanayii

Kt sanayii, enerji tketimi artmasna ramen, sattan elde edilen gelirlerin giderek azald bir sanayi kolu olmas itibariyle dikkat ekici bir zellie sahiptir. Enerji tketiminin ini-k gsterdii ama nihai olarak art eilimi iinde ilerledii sektrde, sattan elde edilen gelirler 1995 ylndan itibaren dme yaamaktadr. 2001 ylndan sonra sattan elde edilen gelirlerde ksmi bir art balamsa da, 2003 ylnda hl 1995 ylnn haslatna ulalamamtr. Toplam sanayi sat iindeki sektrn pay ise, 1995 ylndaki %3,7 oranndan 2003 ylnda %2,3 oranna kadar inmitir. Btn bu gelimelerin sebebi olarak iki ana etkenden sz edilebilir. Bunlardan birincisi, kt sektrnde ithalat orannn son on yldr giderek artmakta oluudur. kincisi ise, birinci etkene bal olarak, kt fiyatlarna sert rekabetten dolay fazla zam yaplamyor oluudur ki, bu da sattan elde edilen gelirin dolar cinsinden artmamasn aklayan bir veridir. ekil 5.4., Trk kt sanayiinde 1995-2001 yllar arasndaki enerji tketimlerini ve 1995-2003 yllar arasndaki sattan elde edilen gelirleri karlatrmal olarak gstermektedir.
ekil 5.4. Trkiyenin Kt Sanayiinde Gelimeler
Kt Sanayii
3000 2500 800000 700000 600000

2000 1500 1000 500 0 1995 1996 1997 1998 Sat 1999 2000 2001 2002

500000 400000 300000 200000 100000 0 2003

Enerji Tketimi

109

Enerji Tketimi (TEP)

Sat (Milyon $)

Sektrde enerji tketimi artarken sattan elde edilen gelirlerin giderek dmesi, doal olarak enerji younluu deerlerinin de artmasna sebep olmutur. yle ki 1995-2001 yllar arasnda kt sanayiinde enerji younluu yaklak %80 orannda artmtr. Enerji younluuyla ilgili veriler esas alnarak bir karlatrma yapldnda, ortaya izelge 5.4.te gsterilen sonu kmaktadr.
izelge 5.4. Kt Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi
Enerji Younluu (TEP/Bin $) Kt sanayii Sanayi genel toplam
1995 0,194 0,197 1996 0,287 0,219 1997 0,285 0,197 1998 0,331 0,206 1999 0,309 0,215 2000 0,323 0,212 2001 0,348 0,212

Kt sanayiinde 1995 ylnda Trkiye sanayi ortalamasnn altnda olan enerji younluu deeri, 1996 ylndan itibaren artmaya balam ve sonraki srete bir daha Trkiye sanayi ortalamasnn altna dmemitir. Enerji younluunda istikrarl bir ekilde yaanan art sonrasnda, 2001 ylnda sektrn enerji younluk deeri, Trkiye sanayi ortalamasndan yaklak %65 orannda fazla gereklemitir. Kt sanayiindeki enerji younluklar alt dallar itibariyle ciddi farkllklar gstermemektedir. Kt sanayiinde iki ana alt sanayi dal vardr ve bunlar aadaki ekilde sralanmaktadr: 1) Kt ve kt rnleri sanayii (odun hamuru, sellz, eitli tip ktlar, karton, karton rnleri, mukavva, ambalaj malzemesi, vb.), 2) Basm-yayn ve bunlara bal sanayii. 1999 yl verileri esas alnarak yaplan karlatrmada, kt ve kt rnleri sanayiinin enerji younluu 0,315 TEP/Bin $ olurken, basm-yayn ve bunlara bal sanayide enerji younluu 0,292 olarak gereklemitir. Kt sanayiinde en ok kullanlan enerji kayna fuel-oildir. Fuel-oilin toplam tketimdeki pay 1996da %41dir. Yllar iinde baz deiiklikler olmakla birlikte, fuel-oiln sektrdeki arl devam etmi ve 2001 ylnda yine %41lik bir tketim pay ortaya kmtr. Kt sanayiinde fuel-oilden sonra en byk paya sahip olan enerji girdisi dier kalemidir. Bu kalemin, toplam enerji tketimindeki pay 1995 ylnda %30 olarak gereklemitir. 2001 ylnda %26ya den bu payn, baz yllarda %41e 110

kadar kt grlmtr. Kt sanayiinde dier kalemi iinde yer alan en nemli maddeler siyah likr, tala ve kabuktur. Bilhassa siyah likrn enerji retmede nemli bir pay bulunmaktadr. 1999 ylnda bu pay %20lere kadar ulamtr. Kilogram bana yaklak 3.000 kcal (yaklak 0,28 TEP) enerji salayan siyah likr, baz fabrikalarn odun ileme sreleri sonrasnda elde edilen atk maddesi olup, maddenin yakt olarak kullanlmasyla elektrik retmek mmkn olmaktadr. Afyondaki Gap n. Yat. ve D Tic. A..nin 8 MW, MersinTaucundaki Trkiye Selloz ve Kt Fab. A..nin 20 MW, Zonguldakaycumadaki Oyka Kt Ambalaj San.ve Tic. A..nin 10 MW kurulu gcne sahip otoprodktr tesislerinde, siyah likr kullanlarak elektrik retilmektedir. Sektrn dier nemli enerji girdilerinden doalgazn pay 1996da %11 iken 2001 ylnda %13e ykselmitir. Elektriin pay ise 1996 ylnda %12 iken, 2001 ylnda da yaklak %12 olarak gereklemitir. Benzin, motorin, kok, LPG, linyit ve takmrnn sektrn enerji tketiminde ok kk paylar bulunmaktadr.
5.5. Kimya Sanayii

Kimya-petrol, kmr, kauuk ve petrol rnleri sanayii, 1996 ylndan itibaren enerji tketiminin azalma yaad bir sanayii koludur. 1996 ylndan itibaren istikrarl bir d yaanan sektrde; 1999, 2000, 2001 yllarnda hemen hemen ayn miktarlarda enerji (yaklak 2,77 MTEP) tketilmitir. Sektrn enerji tketiminde son yllarda bir duraklama olsa da, sanayide tketilen enerjinin nemli bir blm (yllara gre %17-24) bu sanayi kolunda harcanmaktadr. Bu oranlar asndan kimya sanayii, demir-elik metal ana sanayii ile ta ve topraa dayal sanayiden sonra en ok enerji harcayan sanayi koludur. Kimya sektrnde sattan elde edilen gelirlerin miktarnda 1995 ve 2000 yllar arasnda ok byk bir deiiklik yaanmamtr. Kimya sanayiinin sattan elde edilen gelir sralamasnda Trkiyenin en byk sanayi kolu olduu da zikredilmesi gereken bir dier husustur. Kimya sanayiinin sattan elde edilen gelir iindeki pay yllar itibariyle %24-31 arasnda deimi, 2002 ve 2003 yllarnda bu pay %31 olarak gereklemitir.

111

ekil 5.5., Trk kimya sanayiinde 1995-2001 yllar arasndaki enerji tketimlerini ve 1995-2003 yllar arasndaki sattan elde edilen gelirleri karlatrmal olarak gstermektedir.
ekil 5.5. Trkiyenin Kimya Sanayiinde Gelimeler

Kimya Sanayii
30000 25000 4000000 3500000 3000000 20000 15000 10000 5000 0 1995 1996 1997 Sat 1998 1999 2000 2001 2002 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0 2003

Enerji Tketimi

ekilden de grlecei zere, kimya sanayiinde enerji younluu deerlerinde 1996 ylndan sonra bir iyileme yaanmtr. Sattan elde edilen gelir sabit kalrken enerji kullanmnn dmesi, enerji younluunu drmtr. Enerji younluuyla ilgili veriler esas alnarak bir karlatrma yapldnda, ortaya aadaki izelgede gsterilen sonu kmaktadr.
izelge 5.5. Kimya Sanayiinde Enerji Younluunun Geliimi
Enerji Younluu (TEP/Bin $) Kimya sanayii Sanayi genel toplam 1995 0,128 0,197 1996 0,204 0,219 1997 0,163 0,197 1998 0,173 0,206 1999 0,142 0,215 2000 0,136 0,212 2001 0,126 0,212

Kimya sanayiinin enerji younluunun, Trkiye sanayi ortalamasnn altnda olduu izelgedeki deerlerden anlalmaktadr. Ancak sektrdeki enerji younluklar alt dallar itibariyle farkllklar gstermektedir. Kimya sanayiinde be ana alt sanayi dal vardr ve bunlar aadaki ekilde sralanmaktadr:

112

Enerji Tketimi (TEP)

Sat (Milyon $)

1) Ana kimya sanayii (ana kimyasal maddeler, polimerler, silikonlar, gbre ve tarmsal ilalar, sentetik reineler, plastik, yapay ve sentetik lifler, vb.), 2) Dier kimyasal rnler sanayii (sentetik, ya ve sellozik boyalar, sentetik ve sellozik vernikler, lak, tiner, neft, tbbi ilalar, veterinerlik ilalar, sv, toz ve kalp sabunlar, sv, toz ve krem deterjanlar, dier temizleyici maddeler, kolonya, parfm, makyaj malzemeleri, sa kremi ve ampuanlar, di ve tra malzemeleri, spreyler, dier kozmetikler, tutkal ve benzeri yaptrclar, barut, dinamit, fitil, vb.), 3) Petrol rafinerileri, 4) eitli kmr ve petrol trevleri sanayii (bitm kkenli inaat izolasyon ve balayc maddeler, kok kmr ve briket, madeni ya hazrlama ve dolum ilemleri, LPG dolum ilemleri, vb.), 5) Lastik rnleri sanayii (tekerlek i ve d lastii, lastik ve plastik rnler, vb.).

1999 yl verileri esas alnarak yaplan karlatrmada, eitli petrol ve kmr trevleri sanayiinin enerji younluu 0,016 TEP/Bin $ ve dier kimyasal rnler sanayiinin enerji younluu 0,030 TEP/Bin $ olarak gereklemitir. Bu iki sanayi alt dalnda enerji younluunun olduka kk olduu grlmektedir. Lastik rnleri sanayiindeki enerji younluu (0,088 TEP/Bin $) ile petrol rafinerilerindeki enerji younluunun (0,120 TEP/Bin $) da Trkiye sanayi ortalamasnn altnda kald anlalmaktadr. Ana kimya sanayiinde ise enerji younluunun (0, 534 TEP/Bin $) ok yksek olduu, lke sanayi ortalamasnn epey zerinde seyrettii ortaya kmaktadr. Rakamlar gstermektedir ki ana kimya sanayii, Trkiyenin enerji youn sanayi dallarndan birisidir. Yksek enerji ihtiyac olan kimyasal srelerin sektrn enerji tketiminde belirleyici bir rol bulunmasnn, bu sanayi alt dalnda enerji younluunun yksek kmasnda etkisi olduunu sylemek mmkndr. Kimya sanayiindeki enerji tketimleri enerji kaynaklar asndan

incelendiinde; benzin, takmr ve motorinin %1in altnda paylara sahip olduklar, LPGnin paynn %1-2 arasnda, kokun paynn %2-3 arasnda ve linyitin paynn %2-3 arasnda deitii grlmektedir. Dier kaleminin sektrdeki enerji 113

paynda yllar itibariyle %5-7 civarnda bir arla sahip olduu ve bunun da byk oranda buhar tketiminden kaynakland yaplan incelemeden anlalmtr. Benzer ekilde elektriin yllar itibariyle %6-7lik bir paya sahip olduu grlmtr. Kimya sanayiindeki enerji tketiminde en arlkl pay fuel-oile aittir. 1995 ylnda %56 olan fuel-oilin pay, zaman iine artarak 2001 ylnda %67ye ulamtr. Sektrn ikinci nemli enerji kayna olan doalgazn pay ise zaman iinde dme gstermitir. 1995 ylnda %28 olan doalgaz pay, 2001 ylnda %14e gerilemitir. Btn sanayi dallar iinde 1995-2001 yllar arasnda doalgaz paynda d yaanan tek sektr kimya sanayii olmutur. zellikle ana kimya sanayiinde, doalgaz kullanmnn yllar itibariyle miktar olarak azald grlmtr. Kimya sektrnde en ok enerji tketen bu alt sanayi dalnda yaanan ciddi gerileme, kimya sektrnn toplam doalgaz kullanm orann da etkilemi ve dier sanayi dallarnda yaanan ksmi doalgaz kullanm artlarn nemsiz hale getirmitir.
5.6. Ta ve Topraa Dayal Sanayi

Sanayi toplam enerji kullanm iindeki pay son derece yksek olan (yllar itibariyle %24-27 arasnda), ayn ekilde enerji harcamalar asndan sanayi geneli ierisinde byk bir paya sahip bulunan (yllar itibariyle sanayide enerjiye harcanan parann %22-25i bu sektrden kmaktadr) ta ve topraa dayal sanayi, ayn zamanda enerjinin en youn kullanld sektrlerden birisi olma zelliine sahiptir. Ta ve topraa dayal sanayide enerji kullanm 1995-2000 yllar arasnda srekli artmtr. 2001 ylnda bir dme yaanmakla birlikte, ta ve topraa dayal sanayinin, genel olarak enerji tketiminde srekli artma eilimi tayan bir sanayi dal olduunu sylemek mmkndr. Buna karlk sattan elde edilen gelirler uzun sre inili kl bir seyir izlemi, ekonomik krizi takip eden yllarda az da olsa tekrar artmaya balamtr. ekil 5.6., Trk ta ve topraa dayal sanayiinde 1995-2001 yllar arasndaki enerji tketimlerini ve 1995-2003 yllar arasndaki sattan elde edilen gelirleri karlatrmal olarak gstermektedir.

114

ekil 5.6. Trkiyenin Ta ve Topraa Dayal Sanayiinde Gelimeler

Ta ve Topraa Dayal Sanayi
6000 5000 4200000 4100000 4000000 3900000 3800000 3700000 3600000 3500000 3400000 3300000 1996 1997 1998 Sat 1999 2000 2001 2002 2003

Sat (Milyon $)

4000 3000 2000 1000 0 1995

Enerji Tketimi

Ta ve topraa dayal sanayide enerji younluu deerlerinin gittike ykseldii yukardaki ekilden anlalmaktadr. Ancak bundan daha nemlisi, sektrdeki enerji younluunun zaten fazla olmasdr. Trkiye sanayi sektr toplam enerji kullanm iindeki pay (%24-27) son derece fazla olan -ki demir-elik metal ana sanayiinden sonraki en byk paydr-, ama sattan elde edilen gelir asndan (yllar itibariyle %5-6) harcad enerjiye nispetle olduka dk bir paya sahip bulunan sektrde, enerji younluu deerlerinin yksek olmas kanlmazdr. Enerji younluuyla ilgili veriler esas alnarak bir karlatrma yapldnda, ortaya izelge 5.6.da gsterilen sonu kmaktadr.
izelge 5.6. Ta ve Topraa Dayal Sanayide Enerji Younluunun Geliimi
Enerji Younluu (TEP/Bin $) Ta ve topraa dayal sanayi Sanayi genel toplam 1995 0,861 0,197 1996 0,915 0,219 1997 0,820 0,197 1998 0,782 0,206 1999 0,911 0,215 2000 0,966 0,212 2001 1,031 0,212

Ta ve topraa dayal sanayinin enerji younluun ne kadar yksek olduu yukardaki izelgede sunulan verilerden anlalmaktadr. Bu verilere gre sektrdeki enerji younluu deeri 7 yl iinde yaklak %20 orannda artmtr. Dier yandan, 115

Enerji Tketimi (TEP )

ta ve topraa dayal sanayinin enerji younluk deerinin, Trkiye sanayi ortalamasnn yaklak 5 kat olduu grlmektedir. Bu sanayi kolu, btn sanayi kollar ierisinde en yksek enerji younluuna sahiptir. Ancak sektrdeki enerji younluklar alt dallar itibariyle farkllklar gstermektedir. Ta ve topraa dayal sanayide ana alt sanayi dal vardr ve bunlar aadaki ekilde sralanmaktadr: 1) anak, mlek, ini, porselen, vb. sanayii (porselen ve ini mutfak ve ss eyalar, sakslar, banyo ve mutfak seramik kaplamalar, kvet, lavabo, klozetler, porselen elektrik malzemeleri, izolatler, vb.), 2) Cam ve cam rnleri sanayii (dz, float, kristal camlar, sya dayankl camlar, kurun geirmez camlar, buzlu camlar, renkli ve vitray camlar, ie, kavanoz ve damacanalar, sofra ve mutfak eyalar, aynalar, avizeler, floresanlar, kristal ev eyalar, cam boru, ubuk ve profiller, cam laboratuvar mamulleri, otomobil camlar ve farlar, optik camlar, cam mozaikler, cam tula ve karolar, vb.), 3) Ta ve topraa dayal dier sanayi (tulalar, alminyumlu harlar, slikali refrakter malzemeleri, kiremitler, portland ve tral imentolar, snmemi ve sndrlm kire, normal, ekstra ve blok allar, hazr harlar, beton bloklar, briketler, suni mermerler, imentodan bz ve borular, beton oluk, kanalet ve direkler, beton yap elemanlar, hazr beton, hazr sva, gaz beton yap elemanlar, beton traversler, mermer levha ve kaplama malzemeleri, fayanslar, mcr, vb.). 1999 yl verileri esas alnarak yaplan karlatrmada; anak, mlek, ini, porselen, vb. sanayiinin enerji younluu 0,235 TEP/Bin $, cam ve cam rnleri sanayiinin enerji younluu 0,386 TEP/Bin $, ta ve topraa dayal dier sanayinin enerji younluu ise 1,291 TEP/Bin $ olarak gereklemitir. Cam ve cam rnleri sanayii ile ta ve topraa dayal dier sanayinin enerji younluklarnn Trkiye sanayi ortalamasnn ok zerinde olduu grlmektedir. Ta ve topraa dayal sanayinin enerji younluunun ok yksek kmasnn sebebi, alt sektrlerden en enerji youn olan ta ve topraa dayal dier sanayinin sektr iinde ok byk bir paya sahip olmasdr. Sektrn toplam enerji tketiminin yaklak %80-85i bu alt sanayi dal tarafndan yaplmaktadr. Sattan elde edilen gelir asndan ise bu alt sanayi dalnn pay %55-60lar seviyesindedir.

116

Ta ve topraa dayal sanayide enerji kullanmnn kaynaklara gre dalm incelendiinde, en nemli payn linyitte olduu grlmektedir. 1995 ylnda sektrdeki enerji tketiminin %34nde linyit kayna varken, 2001 ylnda bu rakam %26ya dmtr. Linyitten sonra en nemli enerji kayna dier kalemidir ki, bu kalemin arlkl olarak buhar ve kalorifer yaktndan olutuunu sylemek mmkndr. 1995-2001 yllar arasnda dier kaleminin enerji tketimindeki pay %22-25 arasnda seyretmitir. Dier nemli enerji kaynaklarndan elektriin pay yllar itibariyle pek fazla deimemitir. Ayn eyi doalgaz iin de sylemek mmkndr. 1995-2001 yllar arasnda elektriin pay %10-11, 1996-2001 yllar arasnda doalgazn pay %9-10 aralnda seyretmitir. LPG de istikrarl bir seyir izlemi ve sektrdeki pay %4-6 arasnda olmutur. Fuel-oil ise, biraz daha fazla ini-ka sahip olmakla beraber, %4-8 arasnda bir seyir izlemitir. Benzin ve motorinin kk paylara sahip olduu ve bu paylarn da fazla deiiklik gstermedii ta ve topraa dayal sanayide, dikkat ekici gelimeler takmr ve kok kaynaklarnn kullanm oranlarnda yaanmtr. 1996 ylnda %14 olan takmrnn pay 2001 ylnda %6ya kadar inerken, kokun 1995 ylnda %2 olan pay da 2001 ylnda %9a ykselmitir.
5.7. Demir-elik Metal Ana Sanayii

Demir-elik metal ana sanayiinde enerji tketimi istikrarl saylabilecek bir seyir izlemi ve yllar itibariyle giderek art gstermitir. Sattan elde edilen gelir ise ayn istikrara sahip olmam ve yllar itibariyle artm veya azalmtr. Demir-elik ana metal sanayii, enerjinin en fazla tketildii sanayi daldr. 1995-2001 yllar arasnda sanayinin toplam enerji tketimindeki pay %30-32 arasnda deien bu sanayi kolunun, arln srekli olarak muhafaza ettii grlmektedir. Bu kadar byk miktarda enerji tketen bu sanayi kolunun 1995-2003 yllar arasnda sattan elde edilen gelir iindeki pay ise %7-8 aralnda seyretmitir. ekil 5.7., Trk demir-elik metal ana sanayiinde 1995-2001 yllar arasndaki enerji tketimlerini ve 1995-2003 yllar arasndaki sattan elde edilen gelirleri karlatrmal olarak gstermektedir. 117

ekil 5.7. Trkiyenin Demir-elik Metal Ana Sanayiinde Gelimeler

Demir-elik Metal Ana Sanayii

7000 6000 5000 6000000 5000000 4000000 3000000 3000 2000 1000 0 1995 1996 1997 1998 Sat 1999 2000 2001 2002 2000000 1000000 0 2003

4000

Enerji Tketimi

Demir-elik metal ana sanayiinde enerji younluu deerlerinin dalgal bir seyir izledii yukardaki ekilden rahatlkla anlalmaktadr. nk enerji kullanm erisi ile sattan elde edilen gelir erisi arasndaki fark yllar itibariyle artm veya azalmtr. Yine de, 2001 yl hari tutulduunda, enerji younluunun ksmi bir art seyri iinde olduunu sylemek mmkndr. Ancak bundan daha nemlisi, sektrdeki enerji younluunun zaten fazla olmasdr. Trkiye sanayisi ierisinde toplam enerji kullanm iindeki pay en yksek olan (%30-32) demir-elik metal ana sanayiinin, sattan elde edilen gelirdeki paynn kullanlan enerji miktarna gre grece dk (%7-8) olmas, doal olarak enerji younluunun yksek olmas sonucunu dourmaktadr. Enerji younluuyla ilgili saysal deerler de, bu sanayi kolunun en enerji youn sektrlerden birisi olduunu gstermektedir. Enerji younluuyla ilgili veriler esas alnarak bir karlatrma yapldnda, ortaya izelge 5.7.de gsterilen sonu kmaktadr.

118

Enerji Tketimi (TEP)

Sat (Milyon $)

izelge 5.7. Demir-elik Metal Ana Sanayiiinde Enerji Younluunun Geliimi

Enerji Younluu (TEP/Bin $) Demir-elik metal ana sanayii Sanayi genel toplam 1995 0,714 0,197 1996 0,833 0,219 1997 0,738 0,197 1998 0,871 0,206 1999 0,915 0,215 2000 0,924 0,212 2001 0,791 0,212

Verilerden de anlalaca zere, sektrdeki enerji younluu 1995-2000 yllar arasnda yaklak %30 orannda artmtr. Bu kadar ok enerji tketen bir sektrde enerji younluunun decei yerde gittike bymesi, nemli bir tehlike sinyali olarak deerlendirilebilir. Son yllarda bu sektrdeki enerji younluunun Trkiye sanayi ortalamasnn neredeyse 4 katna ulamas, zerinde dikkatle durulmas gereken bir sonutur. Her trden demir-elik metal malzemenin sac, profil, pik, erit, boru, kle, tel, plaka, vb. ekillerde retildii demir-elik metal ana sanayiinde kullanlan enerji kaynaklarnda yllar itibariyle baz dikkat ekici deiiklikler meydana gelmitir. 1995 ylnda sektrn enerji ihtiyacnn yaklak %79u takmr ve fueloilden karlanrken, 2001 ylnda bu oran %65e kadar gerilemitir. 1995 ylnda %62 olan takmr pay ilerleyen yllarda istikrarl biimde dm ve 2001 ylnda %52ye gerilemitir. Ayn durum fuel-oil iin de geerlidir. 1995 ylnda %17 olan fuel-oil pay istikrarl biimde derek 2001 ylnda %12ye gerilemitir. Enerji kaynaklarnn paynn incelenmesi, takmr kullanmndaki dmenin byk oranda kokla, fuel-oildeki dmenin de byk oranda doalgazla ikame edildiini gstermektedir. 1995 ylnda %7 olan doalgaz pay 2001 ylnda %14e, 1995 ylnda %1 olan kok pay ise 2001 ylnda %7ye ykselmitir. Btn bu gelimelere ramen, takmrnn sektrn enerji girdisinde hl ok arlkl ve nemli bir paya sahip olduu grlmektedir. Benzin, motorin, linyit, LPG ve dier kaynaklarn paylar yllar itibariyle hep %1in altnda kalmtr. Sektrn bir dier nemli enerji girdisi olan elektrik ise olduka istikrarl bir seyir izleyerek %10-12 aralnda seyretmitir.
5.8. Demir-elik D Metal Ana Sanayii

Demir-elik d metal ana sanayii, hem enerji tketiminde hem de sattan elde edilen gelirde 1997 ylndan sonra sreen bir ekilde d yaamtr. Her iki

119

kalemde yaanan bu d olduka ilgintir, nk kt sanayii hari dier hibir sanayi kolunda benzeri bir d grlmemektedir. ekil 5.8., Trk demir-elik d metal ana sanayiinde 1995-2001 yllar arasndaki enerji tketimlerini ve 1995-2003 yllar arasndaki sattan elde edilen gelirleri karlatrmal olarak gstermektedir.

ekil 5.8. Trkiyenin Demir-elik D Metal Ana Sanayiinde Gelimeler

Demir-elik D Metal Sanayii
1400 1200 1000 450000 400000

Sat (Milyon $)

300000 250000 200000 150000 100000

800 600 400 200 0 1995 1996 1997 1998 Sat 1999 2000 2001 2002

50000 0 2003

Enerji Tketimi

Demir-elik d metal ana sanayiinde enerji younluunun yllar itibariyle ok deimedii, sadece 1996 ylnda dier yllara gre biraz yksek kt ekilden anlalmaktadr. Enerji younluuyla ilgili veriler esas alnarak bir karlatrma yapldnda, ortaya izelge 5.8.de gsterilen sonu kmaktadr.
izelge 5.8. Demir-elik D Metal Ana Sanayiiinde Enerji Yo.nun Geliimi
Enerji Younluu (TEP/Bin $) Demir-elik d metal ana sanayii Sanayi genel toplam 1995 0,290 0,197 1996 0,369 0,219 1997 0,326 0,197 1998 0,315 0,206 1999 0,301 0,215 2000 0,297 0,212 2001 0,315 0,212

120

Enerji Tketimi (TEP)

350000

Demir-elik d metal ana sanayiindeki enerji younluunun yllar itibariyle aa yukar benzer bir seviye izledii izelgedeki rakamlardan anlalmaktadr. Bu haliyle sektrn enerji younluunun Trkiye sanayi ortalamasnn zerinde seyrettii grlmektedir. Bakr, pirin, bronz, alminyum, kurun, kalay, inko, nikel, kadmiyum gibi demir-elik d metal malzemenin levha, disk, rulo, boru, profil, ubuk, yaprak, erit, folyo, dkm, kle, tel, plaka, vb. ekillerde retildii demir-elik d metal ana sanayiinin enerji tketimindeki sektrel pay, dier pek ok sanayi koluna gre olduka dk olup yllar itibariyle %2-3 arasnda deimitir. Buna karlk sektrn toplam sattan elde edilen gelir iindeki pay da ok yksek olmayp, 1995-2003 periyodunda %1-2 arasnda deimitir. Dikkat ekici olan nokta, bu payn 1995 ylndaki %1,9dan 2003 ylndaki %1,1e dzenli biimde azalmasdr. 1995 ylnda sektrn enerji ihtiyacnn yaklak %78i fuel-oil ve elektrikten karlanrken, 2001 ylnda bu oran %72ye gerilemitir. Bu da gstermektedir ki sektrn en nemli iki enerji kayna fuel-oil ve elektriktir. 1995 ylnda %42 olan fuel-oil pay ilerleyen yllarda istikrarl biimde dm ve 2001 ylnda %30a gerilemitir. Elektriin pay ise 1995 ylndaki %37 deerinden 2001 ylnda %42ye ykselmitir. Demir-elik d metal ana sanayiindeki enerji tketiminde benzin, motorin, LPG, takmr ve linyit kaynaklarnn paylar genellikle dk olmu ve yllar itibariyle ok nemli deiiklikler gstermemitir. 1995 ylnda %8lik paya sahip olan, hatta 1997 ylnda %16 oranna ulaan kok kaynannn kullanm oran zamanla dm ve 2001 ylnda %1 deerine gerilemitir. Doalgazn pay ise 1995 ylndaki %2 deerinden 2001 ylnda %8e ykselmitir. Bu sektrdeki dier kaleminin pay yllar itibariyle farkllklar

gstermektedir. Genellikle %5-7 aralnda seyreden dier yaktlarn pay 1998 ylnda %11 ve 2001 ylnda %12 olarak gereklemitir. Bu oranda arlkl olarak rol oynayan kaynak ise kalorifer yaktdr.

121

5.9. Metal Eya ve Makine-Tehizat Sanayii

Metal eya ve makine-tehizat sanayii, hem enerji tketiminde hem de sattan elde edilen gelirde yllar itibariyle inili kl bir seyir izlemitir. Sattan elde edilen gelirde, 2001 ylnda krizin etkisiyle ok sert bir dme yaanmtr. Fakat kriz sonras yllarda tekrar dzenli bir art gzlenmektedir. 2003 ylnda sattan elde edilen gelir rakam, 2000 yl seviyesini amtr. Bu da gstermektedir ki, metal eya ve makine-tehizat sanayii ekonomik krizden en fazla etkilenen sektrlerden biri olmutur.

ekil 5.9., Trk demir-elik d metal ana sanayiinde 1995-2001 yllar arasndaki enerji tketimlerini ve 1995-2003 yllar arasndaki sattan elde edilen gelirleri karlatrmal olarak gstermektedir.

ekil 5.9. Trkiyenin Metal Eya ve Makine-Tehizat Sanayiinde Gelimeler

Metal Eya ve Makine-Te. Sanayii
18000 16000 14000 450000 400000

Sat (Milyon $)

12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1995 1996 1997 1998 Sat 1999 2000 2001 2002

300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 2003

Enerji Tketimi

Metal eya ve makine-tehizat sanayiinde enerji younluunun yllar itibariyle birbirine yakn bir deer izledii, ancak 1999 ve 2001 yllarnda ksmi bir art gsterdii yukardaki ekilden anlalmaktadr.

122

Enerji Tketimi (TEP)

350000

Enerji younluuyla ilgili veriler esas alnarak bir karlatrma yapldnda, ortaya izelge 5.9.da gsterilen sonu kmaktadr.
izelge 5.9. Metal Eya ve Mak.-Tehizat Sanayiiinde Enerji Yo.nun Geliimi
Enerji Younluu (TEP/Bin $) Metal eya ve makine-te. sanayii Sanayi genel toplam 1995 0,022 0,197 1996 0,021 0,219 1997 0,022 0,197 1998 0,020 0,206 1999 0,029 0,215 2000 0,024 0,212 2001 0,030 0,212

izelgeden de grlecei zere metal eya ve makine-tehizat sanayiinde 1995 ve 2000 yl enerji younluunun deerleri hemen hemen ayndr. 1999 ve 2001 yllarnda ksmi farkllamalar olsa da, sektrn enerji kullanm asndan olduka oturmu bir sektr olduu grlmektedir. Bir baka nemli nokta da, metal eya ve makine-tehizat sanayiinin en dk enerji younluuna sahip sektr olmasdr. Bu sanayi dalnn ortalama enerji younluu deerleri btn sektrlerden daha dktr. Sz konusu sonuta, bu sanayi dalnda byk oranda yksek teknoloji kullanlmasnn ve bu teknolojilerin enerji verimli teknolojiler olmasnn pay byktr. Sektrdeki enerji younluklar alt dallar itibariyle az da olsa farkllklar gstermektedir. Metal eya ve makine-tehizat sanayiinde be ana alt sanayi dal vardr ve bunlar aadaki ekilde sralanmaktadr: 1) Metal eya sanayii (her trl bak, el aletleri ve hrdavat malzemesi, metal mobilya ve donatm, metal yap malzemeleri, vb.), 2) Makine sanayii (iten yanmal motorlar ve trbinler, tarmsal makineler ve gereler, makineleri ileyen makineler, zel endstri makineleri, bilgi ilem makineleri, bro makineleri, hesap makineleri, vb.), 3) Elektrik makineleri ve aygtlar sanayii (radyo, televizyon, telefon, telsiz, buzdolab, televizyon, amar makinesi, bulak makinesi, sa kurutma cihaz, vb.), 4) Tat aralar sanayii (deniz tatlar, demiryolu tatlar, motorlu karayolu tatlar, bisiklet ve motosiklet, uak, vb.), 5) Mesleki ve ilmi aletler ile dier trden aralar sanayii (lme ve kontrol aletleri, saatler, optik aletler, fotoraflk malzemeleri, vb.).

123

1999 yl verileri esas alnarak yaplan karlatrmada, sektrdeki en dk enerji younluunun tat aralar sanayiinde ortaya kt (0,019 TEP/Bin $) grlmektedir. Bu sanayi alt daln srasyla elektrik makineleri ve aygtlar sanayii (0,023 TEP/Bin $), mesleki ve ilmi aletler ile dier trden aralar sanayii (0,028 TEP/Bin $) ve makine sanayii (0,031 TEP/Bin $) izlemektedir. Metal eya sanayiinde ise enerji younluu dier alt sanayi dallarna gre biraz daha yksek (0,075 TEP/Bin $) gereklemitir. Sektrdeki dier alt sanayi dallarna gre ksmi bir ykseklii bulunsa bile, metal eya sanayiinin enerji younluunun da Trkiye sanayi ortalamasnn hayli altnda olduu grlmektedir. Metal eya ve makine-tehizat sanayiinin kaynaklara gre enerji tketimi incelendiinde, elektrik ve doalgazn arlkl paylara sahip olduu anlalmaktadr. Sektrn en nemli enerji kayna olan elektriin toplam enerji tketimi iindeki pay yllar itibariyle %32-39 arasnda deimi, 2001 ylnda ise %38 olarak gereklemitir. Doalgazn pay da yllar itibariyle %20-29 arasnda deimi, 2001 ylnda ise %21 olarak gereklemitir. Bu iki kaynan toplam pay %55-62 arasnda seyretmitir. Sektrde kok, takmr ve benzinin paylar olduka azdr. LPGnin pay %9-11, motorinin pay ise %3-4 aralnda sabitlenmi grnmektedir. Fuel-oil kullanmnn pay 1995 ylnda %23 iken 1996 ylnda birden %9 seviyesine dm, sonraki yllarda da aa yukar ayn seviyelerde seyretmi, 2001 ylnda ise %9 olarak gereklemitir. Linyitin enerji tketimindeki pay giderek azalm, 1995 ylndaki %5 seviyesinden 2001 ylnda %1 seviyesine inmitir. Dier kaleminin pay 1996-2001 yllar arasnda %8-12 arasnda seyretmi, sadece 1999 ylnda bir sramayla %17 seviyesine kmtr. Bu kalemde yer alan ve en ok tketilen kaynaklar ise kalorifer yakt ile buhar olmutur.
5.10. Genel Deerlendirme

Yaplan incelemelerde, her bir sanayi kolu iin enerji younluundaki geliim erilerinin farkllklar arz ettii grlmtr. malat sanayii alt dallar itibariyle 19952001 yllar arasndaki enerji younluklarnn geliimleri ekil 5.10.da gsterilmektedir.

124

ekil 5.10. Trk malat Sanayii Enerji Younluundaki Gelimeler

malat Sanayii Enerji Younluundaki Gelimeler

1,100 1,000 0,900 0,800 0,700 0,600 0,500 0,400 0,300 0,200 0,100 0,000 1995

1996 Gda sanayii

1997

1998

1999 T ekstil sanayii Kt sanayii

2000

2001

Orman rnleri sanayii Kimya sanayii Dem.-el. metal ana sanayii Metal eya ve mak.-te. sanayii

T a ve topraa dayal sanayii Dem.-el. metal d ana sanayii Sanayi Ortalama

ekilden da aka grlebilecei zere, ta ve topraa dayal sanayii ile demir-elik metal ana sanayii, imalat sanayiindeki en yksek enerji younluuna sahip sanayi kollardr. Bu iki sektrdeki enerji younluklarnn dier sanayi kollarna gre belirgin biimde yksek olmas normal olup sadece Trkiyeye has bir durum deildir. nk, demir-elik ve ta-toprak sanayiilerinde proseslerin (srelerin) nitelii gerei ok yksek scaklklarda (1000-1500 oC) allmas zorunluluu vardr. rnein cam eldesinde kumun eritilmesi iin veya seramik retiminde topran yapsnn bozulup dayankl malzeme yaplmas ve piirilmesi iin ok byk miktarlarda enerji tketilmektedir. Demir-elikte de ayn durum sz konusudur; demirin ergitilip sv hale getirilmesi byk miktarda enerji tketimine yol amaktadr.

125

izelge 5.10.da, IEA (Uluslararas Enerji Ajans)in 11 lkesinin ortalama deerleri ile Trkiyenin imalat sanayiindeki enerji younluklar karlatrlmaktadr.154 Bu tablodan da grld zere, ileri lkelerde de demirelik metal sanayiinin enerji younluu deeri olduka yksektir. IEAin 11 lkesinde ta-topraa bal sanayiinin enerji younluunun -ortalamadan yksek olmakla birlikte- dier sanayi kollarna oranla Trkiyedeki kadar yksek olmamas, sz konusu lkelerde seramik, beton ve imento bata olmak zere ana kalemlerdeki retim birimlerinde ok byk verimlilik yatrmlar yaplm olmasyla izah edilebilir.
izelge 5.10. Trkiye-IEA 1998 Yl Sanayi Enerji Younluu Karlatrmas
Sanayi Kollar Kt Kimya Metald mineral Ana metaller*** Gda Dier Tekstil Orman Metal e.ve makina Toplam Enerji Younluu * Pay IEA-11** Trkiye IEA-11** Trkiye 0,74 0,75 4 2,5 0,38 0,39 10 24,2 0,52 1,77 4 6,3 1,03 1,77 5 9,0 0,17 0,20 9 19,8 0,07 68 0,24 16,6 0,18 1,2 0,07 20,4 0,20 0,53 100 100

* Rakamlar 1995 US $ (PPP) bazna getirilmitir. ** Norve, Avustralya, Finlandiya, sve, ABD, Fransa, Japonya, ngiltere, talya, Almanya, Danimarka *** (Demir-elik) + (demir-elik d)

Burada vurgulanmas gereken nemli hususlardan birisi de, enerji younluu grece daha yksek olan sektrlerin Trkiye toplam sanayi haslasndaki paynn, IEA-11 lkelerine gre daha fazla oluudur. Kt, kimya, metald mineral (ta ve topraa bal rnler), ana metaller (demir-elik ve demir-elik d metaller) sanayiilerinin toplam sanayi haslas iindeki pay Trkiyede %42 iken, bu rakam IEA-11 lkelerinde %23 civarndadr. malat sanayiinde enerji youn sektrlerin arlnn fazla olmas, otomatik olarak sanayi enerji younluu deerlerini artrmaktadr.

154

IEA, 2005:70.

126

izelge 5.11.de, IEAye ye baz lkeler ile Trkiyenin imalat sanayi enerji younluklar karlatrlmaktadr.155
izelge 5.11. lkeler tibariyle 1998 Yl Sanayi Toplam Enerji Younluklar
lkeler Norve Avustralya Kanada Finlandiya sve Hollanda ABD Fransa Japonya ngiltere talya Almanya Danimarka TRKYE Enerji Younluu* MGJ/$-95 TEP/Bin $ 21,6 0,52 19,8 0,47 17,3 0,41 15,5 0,37 13,5 0,32 11,3 0,27 9,9 0,24 7,6 0,18 7,5 0,18 7,4 0,18 7,0 0,17 7,0 0,17 6,9 0,16 22,2 0,53

* Rakamlar 1995 US $ (PPP) bazna getirilmitir.

izelgeden de grlecei zere, Trkiyenin enerji sanayi younluu deerleri, gelimi lkelere gre olduka yksektir. Bal bana bu deerler bile, sanayi sektrnde enerji verimlilii asndan birok tedbir alnmas gerektiini ortaya koymaktadr. Trkiyede imalat sanayiinin zellikle enerji youn sektrlerinde bugne kadar baz iyiletirme almalar yaplmtr. Bu iyiletirmeler erevesinde, baz i kollarnda ve sanayi tesislerinde enerji verimlilii asndan dikkate deer gelimeler kaydedilmitir. En enerji youn sektrlerden biri olan demir-elik metal ana sanayiinde faaliyet gsteren ERDEMRdeki faaliyetler ve kaydedilen gelimeler, bu almalara en iyi rneklerden birisini oluturmaktadr. Hammadde kalitesinin ykseltilmesi, atk scak gazlarn yeniden deerlendirilmesi, scak haddehanede ykleme orannn ykseltilmesi, kok kmr yerine kmr enjeksiyonun kullanlmas ve personelin enerji tasarrufu konusunda bilinlendirilmesi gibi tedbirlerin sonunda, ERDEMRde ok nemli iyilemeler salanmtr.

155

IEA, 2005:69, 209.

127

izelge 5.12., ERDEMRde enerji younluunda yaanan gelimeleri retimdeki gelimelerle karlatrmal olarak gstermektedir.156

izelge 5.12. ERDEMRin Baz Yllardaki elik retimi ve Enerji Tketimi

Toplam Ham elik Birim Enerji Tketimi retimi (Ton) (Mcal/ton elik) 1.081.944 8.220 1.481.235 6.762 1.840.757 6.665 2.041.541 6.105 2.544.783 5.296 3.088.110 5.122

Yllar 1982 1985 1990 1995 1998 2003

izelgeden de grlecei zere, 20 yl iinde ERDEMRde bir ton sv elik retimi iin harcanan birim enerji, 8.220 Mcalden 5.122 Mcale dmtr ki, bu da yaklak %38lik bir iyilemeye tekabl etmektedir. JICAnn EE bnyesinde yapt almalar sonucunda 2002 ylnda yaynlad bir rapora gre, ERDEMRin ithal slab* hari bir ton sv elik bana enerji tketimi 5.400 Mcal (ithal slab dahil edildiinde yaklak 5.100 Mcal) iken, Japonyada bu deerler 5.500-6.300 Mcal civarnda seyretmektedir.157 ERDEMRdeki sv ton elik bana birim enerji tketimi Japonyadaki muadillerinden daha iyi bir noktaya gelmi, ABDdeki muadillerine de yaklamtr. Bu durum, ne yazk ki Trkiyedeki dier elik reticisi firmalar iin geerli deildir. Bazen ynetim sorunlar yznden, bazen fiziki artlarn elvermemesi yznden, kimi zaman da yeterli finansmann bulunamamas yznden yeterli yatrmlarn yaplamam olmas, dier demir-elik reticisi firmalarn ERDEMRin gsterdii performans yakalamalarn mmkn olmaktan karmtr. Bu yzden de Trkiye demir-elik metal ana sanayiindeki oratalama enerji younluu deeri, gelimi lkelerden yksek kmaktadr. ekil 5.11., bu konuda yeterince ak bir fikir vermektedir.158

156 *

ztabak, 2004. EE, 2002. ztabak, 2004.

Yass rn retiminde bir ara girdi olup, terimin Trkesi bulunmamaktadr.

157 158

128

ekil 5.11. Trk ve Japon Demir-elik Sanayiilerinin Karlatrmas (2001)

Birim Enerji Tketimleri
9000

Ene. Tketimi (Mcal/TS)

8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Kardemir Erdemir sdemir Japonya (Ortalama)

Yukarda ksaca incelenen demir-elik metal ana sanayiindeki gelimelerden hareketle, Trkiyede imalat sanayiindeki enerji verimlilii iin sylenebilecek en nemli eylerden birisi, baz iyilemeler olmakla birlikte, imalat sanayiinde hl nemli bir enerji tasarrufu imknnn bulunduudur. Burada zerinde durulmas gerekli noktalardan bir dieri de, bugne kadar zel sektr kurulularnn enerji verimliliiyle ilgili gerekli yatrmlar neden yapmam olduudur. Trkiyenin sanayileme srecinin sancl gereklemekte oluu, enflasyonun uzun yllar yksek deerlerde seyretmesi, lkede sk sk ekonomik krizler yaanmas gibi olgular, beraberinde bu tr konulara ilginin az oluunu da getirmitir. Kredi maliyetlerinin ykseklii, finansman imknlarnn darl gibi ekonomik zorluklar, sanayicilerin enerji verimlilii alannda yatrm yapmalarn engellemitir. Zorlukla bulunan krediler, genellikle retimi artrmaya ynelik tesis yatrmlarna ynlendirilmi, enerji tasarrufu gibi konularla ilgili yatrmlar ya gereksiz, ya da ikincil nemde grlmtr. phesiz irket yaplanmalarnn zayfl, geleneksel ve rekabeti zihniyetten uzak ynetim anlaylar, bu alandaki tevik mekanizmalarnn yokluu gibi faktrler de enerji verimliliiyle ilgili yatrmlarn yetersiz kalmasna yol amtr.
5.11. malat Sanayiinde Enerji Tasarruf Potansiyeli

129

Btn sanayi kollarnn farkl enerji tketim karakteristikleri olduu, her bir sanayi kolunda enerji younluklarnn farkl geliim izgileri ortaya koyduu yaplan analizlerden anlalmaktadr. Kullanlan enerji kaynaklarnn farkl dalm ve nitelikler arz etmesinden dolay, her bir sektrdeki 1 TEP enerjinin maliyeti de farkllk gstermektedir. Szgelimi linyit veya takmr kullanmnn arlkl bir yer igal ettii sektrlerde (demir-elik metal ana sanayii, vb.), bu kaynaklarn birim fiyatlar dierlerine gre daha ucuz olduundan 1 TEP enerjinin maliyeti dmektedir. Dier yandan elektrik, motorin, fuel-oil gibi daha pahal kaynaklarn arlkl olarak kullanld sektrlerde de 1 TEP enerjinin maliyeti artmaktadr. Aadaki izelgede, her bir sektr iin 1 TEP enerjinin maliyetinin 2001 yl enerji tketim deerlerine gre ve ABD Dolar cinsinden hesaplanmas yer almaktadr.
izelge 5.13. Sektrlere Gre 1 TEP Enerjinin Maliyeti
2001 Yl 2001 Yl Enerji Harcamas (1995 $) 2001 Yl Enerji Tketimi (TEP) 1 TEP Enerjinin Maliyeti ($/TEP)

Deerler Enerji Harcamas Sanayi Tr Gda sa. Tekstil sa. Orman rnleri sa. Kt sa. Kimya sa. Ta ve topraa dayal sa. Demir-elik metal ana sa. Demir-elik d metal ana sa. Metal eya ve mak.-tehizat sa.
(1995 Milyon TL)

14.573.551 21.860.498 1.791.759 6.849.912 31.485.341 39.572.239 43.733.856 6.022.111 8.739.560

319.084.607 478.630.664 39.230.159 149.977.278 689.364.409 866.425.208 957.542.889 131.852.747 191.350.699

1.166.080 1.165.263 106.643 624.363 2.779.443 3.908.867 4.483.824 297.858 328.574

273,64 410,75 367,86 240,21 248,02 221,66 213,55 442,67 582,37

izelgeden de grlecei zere en ucuz enerji kullanm demir-elik metal ana sanayiinde kmakta, en yksek enerji maliyeti ise metal eya ve makine-tehizat sanayiinde gereklemektedir. Her bir sektr iin 1 TEP bana enerji maliyeti belli olduktan sonra, bu sektrlerde salanabilecek enerji tasarrufunu hesaplamak da mmkndr. izelge 5.14te sanayi sektrnde mmkn olan yllk tasarruf miktar eitli alt sanayi dallar itibariyle gsterilmektedir.

130

izelge 5.14. Sanayi Sektrnde Mmkn Olan Yllk Tasarruf Miktar

1 2 3 4=2x3 5 6=4x5

Sanayi Enerji Tketim Oranlar (%) (2001)* Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii TOPLAM
7,8 7,8 0,7 4,2 18,7 26,3 30,2 2,0 2,2 100,0

2003 Yl Sanayi Enerji Tketim Tahmini (TEP)**

2.112.782 2.111.302 193.223 1.131.262 5.035.981 7.082.348 8.124.092 539.678 595.332 26.926.000

Muhtemel Sektrel Enerji Tasarruf Oran (%)***

20 25 5 20 25 10 35 35 10 -

Olabilecek Muhtemel Enerji Tasarrufu Miktar (TEP)

422.556 527.826 9.661 226.252 1.258.995 708.235 2.843.432 188.887 59.533 6.245.378

Sektrlere Gre Enerjinin Maliyeti ($/TEP) ****

273,64 410,75 367,86 240,21 248,02 221,66 213,55 442,67 582,37 -

Salanacak Tasarrufun Parasal Olarak Karl (Dolar)

115.627.772 216.803.773 3.553.992 54.347.775 312.259.151 156.984.722 607.229.116 83.614.873 34.670.201 1.585.091.374

* Sektrlere gre enerji tketiminde DE'nin elinde en son 2001 yl verileri bulunduu iin sektrel oranlarda bu yl baz alnmtr ** ETKB'dan alnan 2003 yl sanayi sektr toplam enerji tketimi rakam, 2001 yl oranlar gznne alnarak sektrlere datlmtr. *** EE'den alnmtr. **** DE'den temin edilen 2001 yl enerji maliyetleri esas alnmtr.

131

izelge 5.14.te kullanlan sanayi enerji tketim oranlar, DEden temin edilen ve dntrlen istatiski rakamlara gre belirlenmitir. Enerji istatistiklerinde aklanan en son yl 2001 yl olduu iin, bu yln sektrlere gre enerji tketim deerleri esas alnmtr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn 2003 yl sanayi enerji tketim tahminlerine, sektrler bazndaki tketim kompozisyonunun deimedii varsaylarak 2001 ylndaki sektrel dalm oranlar uygulanmtr. Muhtemel sektrel enerji tasarrufu oranlar EEden resmi yaz ile temin edilmitir. EE uzmanlar, uzun yllara dayal sanayi ettleri esnasnda pek ok tesisi ziyaret etmiler, bu tesislerdeki enerji tketimlerini analiz ederek ve enerji aklarn izleyerek eitli imalat sanayii sektrleri itibariyle alnmas gerekli tedbirleri saptamlar, enerji mhendislii yaklamlaryla bunlarn salayaca faydalar lmler ve her bir sanayi kolu iin yaklak tasarruf oranlarn karmlardr. malat sanayii sektrlerindeki enerji tketim miktarlar ile EE tarafndan verilen sektrel tasarruf oranlar kullanlarak, 2003 ylnda salanmas mmkn tasarruf miktar TEP cinsinden bulunmutur. Daha nceden hesaplanan sektrel TEP maliyetleri ile elde edilen enerji tasarruf miktarlar arplarak, salanmas mmkn enerji tasarrufunun parasal deeri bulunmutur. Bu ekilde yaplan hesaplamada, Trkiyede imalat sanayiinde yllk yaklak 1,5 Milyar Dolarlk bir enerji tasarrufu imkn bulunduu anlalmaktadr. Bu tasarrufun gerekletirilmesi durumunda salanacak gelirle, her yl Ilsu Baraj byklnde dev bir barajn ya da 1.500 MW byklnde bir kombine evrim doal gaz santralinin devreye alnmas mmkn olacaktr. 1.500 MW byklnde bir doal gaz kombine evrim santralinin retecei enerjiyle, Trkiyenin bugnk elektrik ihtiyacnn yaklak %5-6sn karlamann mmkn olduu belirtilirse, imalat sanayiindeki mevcut tasarruf potansiyelinin bykl daha iyi vurgulanm olur. Kalknmayla birlikte gelen enerji yatrm ihtiyalarn karlamada zorlanan Trkiyenin, yeni yatrm ihtiyalarn azaltmak iin uygulayabilecei en nemli tedbirlerden birisinin, zellikle sanayi sektrnde tasarruf imknlarn daha fazla deerlendirmek olduu bu analizden anlalabilmektedir.

132

6. TASARRUF VE VERMLLK ARTII N NERLER

Enerji verimliliinde art salamaya ynelik olarak dnyada pek ok alanda farkl uygulamalar yaplmtr, dolaysyla her bir alan iin farkl verimlilik seenekleri bulunmaktadr. almann bu son blmnde, Trkiyede enerji verimliliinde art salamaya ynelik olarak alnmas gereken tedbirler eitli sektrler itibariyle sralanacaktr. Enerji verimlilii art iin alnmas gereken tedbirlere gemeden nce belirtilmesi gereken nemli hususlardan biri, enerji verimlii ile ilgili politikalarn belirlenmesinin tek bana yeterli olmad, uygulamalarn byk nem tad, bunun iin yasal yaptrmlarla glendirilmi izleme birimlerinin kurulmasnn zorunluluk arz ettiidir. Hedef enerji tasarrufu miktarlarnn belirlenmesi, bunlara ynelik kapsaml enerji verimlilii plan ve programlarnn hazrlanmas da ayn erevede ele alnabilecek bir baka zorunluluktur.

6.1. Kurumsal, dari, Hukuki ve Mali Tedbirler

Enerji verimlilii konusu, sadece Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn bnyesinde ve sorumluluunda yrtlemeyecek kadar nemli bir konudur. Sanayi ve Ticaret Bakanl, Bayndrlk ve skn Bakanl, Ulatrma Bakanl, Maliye Bakanl, Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Hazine Mstearl, Devlet statistik Enstits, Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu, belediyeler, sanayi odalar, mimar-mhendis odalar ve baz dier sivil toplum kurulularnn da enerji verimlilii srelerine aktif biimde dahil edilmesi nem tamaktadr. Zira enerji verimlilii ile ilgili almalarn baarl olabilmesinin asgari artlarndan birisi, kararl bir tutum ve topyekun bir katlmla yrtlecek almalar sonucunda meselenin btn toplumca benimsenmesinin salanmasdr. Halkn enerji verimlilii konusunda bilinlendirilmesine ynelik almalarn daha etkin yrtlmesi, bunun iin kamusal tm birimlerin desteininin salanmas, gerekli kurumsal ve hukuki dzenlemelerin gerekletirilmesi de enerji verimlilii almalarnn temel admlarndan biri olarak ortaya kmaktadr. Btn bunlar yapldktan sonra belirlenecek bir ulusal enerji verimlilii stratejisi ile eitli sektrlerde tasarruf ve verimlilik almalarnn sistemli biimde 133

yrtlmesi mmkn olabilecektir. Bunu gerekletirebilmek iin Trkiyede devlete alnmas gereken kurumsal, idari, hukuki ve mali baz nemli tedbirler aada sralanmaktadr. zleyen blmde ise, sektrler itibariyle alnmas gereken tedbirler daha ayrntl biimde sunulacaktr.
6.1.1. Kurumsal ve dari Tedbirler

Enerji verimliliiyle ilgili btn almalar yrtecek olan EE Genel Mdrlnn kurumsal kapasitesinin glendirilmesi, bu kuruluun daha etkin ekilde almas iin gerekli tedbirlerin alnmas nem tamaktadr. Bunun iin kuruluun teknik kadrosunun glendirilmesi ve oynayaca role uygun biimde yeniden yaplandrlmas gerekmektedir. Enerji verimliliiyle ilgili gerekli mevzuatn karlmasn mteakip, bu kuruluun koordinasyonuyla bir enerji verimlilii ulusal eylem stratejisi hazrlanmaldr. zel sektr sanayi tesislerinin yatrm iin yeni ekipman seiminde yol gstermek zere, daha az enerji tketen ancak ayn ilevi yerine getiren ekipmanlar belirleyen bir teknik danman heyetinin tekil edilmesi yerinde olacaktr. Bu ekipmanlar iin yaplan yatrmlarda, retimlerde veya bunlarn ithalinde teknik heyetin olumlu grne bal olarak gmrk vergisi indirimi ve KDV iadesi gibi tevik edici nlemler alnmas da gndeme getirilebilir. Sanayi ve Ticaret Bakanlnn koordinasyonuyla bir ulusal sanayi planlamas yaplmal, tevikler ve tesis kurma izinlerinin bu plana gre verilmesi salanmaldr. Bu planda enerji verimlilii ve sektrel enerji younluu gibi faktrlerin de dikkate alnmas, uzun vadeli enerji verimlilii geliimi asndan nem tamaktadr. Binalarda enerji verimliliini artrmak iin, yerel ynetimlerdeki yap denetim kadrolarnn teknik ve kalifiye elemanlarla zenginletirilmesi gerekmektedir. Yerel ynetimlerle ilgili yasa deiikliklerinde bu husus dikkate alnmaldr. lkemizde retilen tm aralarn birim yakt tketimlerinin drlmesi ve yurtdndan ithal edilen aralarda da verimlilik standartlarnn ykseltilmesi iin, Sanayi ve Ticaret Bakanl ile Ulatrma Bakanlnn koordinasyonunda bir program balatlmaldr. Mallarn karayolu dndaki ulatrma tipleriyle tanmas

134

iin oluturulacak bir ulatrma master plan erevesinde alternatif politikalar gelitirilmelidir.
6.1.2. Hukuki Tedbirler

Yllk 2.000 TEP ve zeri enerji tketimi olan sanayi kurulularnda tasarruf imknlarnn tespiti, enerji tketimi hedeflerinin tespiti ve izlenmesi ile enerji ynetim sisteminin kurulmasn ngren ynetmeliin kapsamna yllk enerji tketimi 500 TEP'in zerinde olan tesislerin de alnmas faydal olacaktr. Ayrca, ynetmelikte belirtilen hususlar uygulamayan kurulular iin meyyideler getirilmesi uygulamadaki baary artracaktr. Sanayi kurulularnn enerjiyi verimli bir ekilde kulllanmas iin eitli sistem ve ekipmanlara (rnein frnlarda, kazanlarda, elektrik motorlarnda verimlilik limitleri gibi) ynelik olarak baz standartlar, TSE ve ilgili meslek kurulular tarafndan hazrlanmaldr. Binalarn s sertifikas ile alnp satlmas salanmaldr. Bunu

gerekletirmek amacyla, bina mteahhitlerinin s kayplar hususunda profesyonel sorumluluk garantisi vermeleri iin yasal dzenlemeler getirilmelidir. Bayndrlk ve skn Bakanlnn bina sertifikalandrma sisteminde etkili bir rol oynamas nem arz etmektedir. Hem bu konuda, hem de binalarn s sertifikas ile alnp satlmas konusunda ihtiya duyulan hukuki dzenlemeler, bu Bakanln giriim ve hazrlklaryla hayata geebilecektir. hale mevzuatna enerji verimi yksek tat, malzeme ve ekipmann alnabilmesini salayacak esneklikler eklenmesi faydal olacaktr. Elektriin verimli kullanmn temin iin, Trk Ceza Kanununa elektriin kaak kullanmna ynelik arlatrlm meyyideler konulmaldr.
6.1.3. Mali Tedbirler

KOB kredilerinin, enerji verimliliini artracak cihaz alm ve sre (proses) gelitirme gibi konularla balantlandrlmas nemli bir enerji verimlilii aracdr.

135

Bina rehabilitasyonunu gerekletiren mlk sahiplerinden daha dk emlk vergisi alnmasnda Maliye Bakanlnn ve Hazine Mstearlnn tam destei gerekmektedir. Standartlara uyan binalarn satlarnda vergi indirimi, tasarruf salayc tehizat ve aletlerin ithaline gmrk muafiyeti, enerji tasarrufu salayc yap malzemelerine KDV indirimi gibi basit ve uygulanabilir mali teviklerin karlmas da nem tamaktadr. Verimsiz ev aletlerinin stoktan ekilmesi ve bunlarn daha verimli cihazlarla yenilenmesi amacyla vergi indirimi gibi yntemler uygulanmaldr. Ulatrma sektrndeki petrol bamllnn azaltlmas iin LPG ile alan aralarn yaygnlamasnn nne geilmemesi, LPG iin konulan ve perakende fiyatn nemli bir blmn oluturan zel tketim vergisinin indirilmesi gerekmektedir. Geim problemi olduu belgelenmi olan ailelere aylk belirli bir seviyede elektriin (rnein 75 kWhe kadar) cretsiz verilmesinin salanmas, bu deerin almas durumunda faturann tamamnn cretlendirilmesi de dolayl bir enerji verimlilii tedbiri olabilecektir. Bu yolla, kaak kulland iin ok yksek elektrik tketmekten ekinmeyen aboneler sistem iine ekilebilecek, onlarn ar tketimleri de engellenebilecektir.

6.2. eitli Alanlarda Alnabilecek Enerji Verimlilii Tedbirleri 6.2.1. Sanayi

1. Sanayi tesislerinde yksek verimli motor kullanm, basnl hava sistemindeki kaaklarn nlenmesi, yakma havasnn atk s ile n stlmas, kondensatn geri dn orannn artrlmas, 60 Co zerindeki scak ve s kazanc olmas istenmeyen souk yzeylerin izolasyonu, i ve d yaltm kaplamalarnn yaygnlatrlmas, bota alma sresinin azaltlmas, tahrik motorlarnn, fan ve pompalarn frekans kontrol ile hz ayar ve kazan yzeyinden olan s kayplarnn azaltlmas, buhar sistemlerinin optimizasyonu, buhar kapan sisteminin iyiletirilmesi, buhar boru sistemlerinin izolasyonlar, frnlara ynelik iyiletirmeler,

136

tesislerde elektrik g faktrnn dzeltilmesi, kazanlarda fazla havann kontrol, kazanlarda blf miktarnn azaltlmas, blften s geri kazanm gibi teknik konularda geni bir bilgilendirme ve eitim ann kurulmas, bu alanda yrtlen almalarn Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan desteklenmesi gerekmektedir. 2. retim srelerinde g nitelerinin tketimini kontrol etmek iin, byk kapasiteli g tketicilerinin saya cihazlaryla donatlmas gerekmektedir. 3. Enerji tketiminde ok nemli bir yer tutan elektrikli motorlarn seiminde bilgi ve finansman alarndan kk sanayi kurulularna yardmc olacak bir mekanizmann oluturulmas, zamanla bunun kazan yenileme ilemlerini kapsayacak ekilde gelitirilmesi nem tamaktadr. 4. Bilgisayar destekli koruyucu bakm ve bakm-onarm sistemlerinin yaygnlatrlmas nem tamaktadr. Bu ekilde, arza ve durulara bal retim kayplarnn ve enerji tketimlerinin azaltlmas mmkn olabilecektir. 5. zellikle KOBlerde ana enerji tasarruf noktalar tespit edilmeli ve bunlar yaygnlatrlmaldr. Buna bal biimde, KOBlerde retim verimliliinin artrlmasna ynelik yatrmlarla ilgili uygun kredi imknlarnn enerjide tasarruf salanmas iin yaplacak yatrmlarla ilikilendirilmesi tevik edici bir zm olabilecektir. 6. Trk sanayiinin enerji youn sanayiden katma deeri fazla, rnnn pazar hacmi geni ve istihdam kabiliyeti yksek hafif (enerji youn olmayan) sanayiye doru yaplandrlmas nem tamaktadr. Bunun iin en ksa zamanda sanayi planlamas yaplarak tevikler ve tesis kurma izinlerinin bu plana gre verilmesinin salanmas gerekmektedir. Ulusal sanayi planlamas yaplrken, Trkiyenin birincil enerji kaynaklar asndan byk oranda (yaklak %70) bir d bamlla sahip bulunduu, bunun ilerleyen yllar iinde artacann ngrld, dolaysyla sanayi retiminde nemli maliyet kalemlerinden birisi olan enerjinin daima pahal olacann beklendii dikkate alnmaldr. Bugn iin enerji younluu dk (hafif) sanayiler iinde ttn, iki, baz gda maddeleri, ayakkab, deri, giyim eyas, dokuma, aa mobilya ve deme, lastik rnleri, temizlik, kozmetik, ila, tat aralar, elektrik makineleri, metal eya 137

sanayiileri olduu incelemelerden anlalmaktadr. Demir-elik ve demir-elik d metal sanayiileri, kt sanayii, ana kimya sanayii (ana kimyasal maddeler, polimerler, silikonlar, gbre ve tarmsal ilalar, vb.), ta ve topraa dayal rnler (cam, seramik, tula, al, mermer, vb.) sanayiinde ise enerji younluklarnn olduka yksek olduu grlmtr. Uzun vadeli bir ulusal sanayi plan yaplrken hammadde kaynaklar, istihdam kabiliyeti, rnn rekabet ans, yatrm maliyeti gibi eitli teknik ve ekonomik faktrlerin yannda, sanayi kollarnn enerji younluklar ve yaklak enerji tketim miktarlarnn da gznne alnmas yararl olacaktr. 7. Yukarda saylan enerji youn sektrlerdeki yksek enerji tketimli tesislerle mzakereler yaplarak enerji verimlilii artrma hedeflerinin belirlenmesi ve baz mali teviklerin gndeme getirilmesi ksa vadede alnabilecek tedbirlerden birisidir. 8. Trkiyenin en dk ve en istikrarl enerji younluuna sahip sanayi sektrlerinden biri olan gda sanayiinde, enerji kaynaklar arasnda byk bir pay tutan linyitin paynn azaltlmas iin uygun olan yerlerde doalgaz kaynana gei imknlarnn aratrlmas yerinde olacaktr. 9. Gda sanayiinin bir alt dal olan gda maddeleri sanayiindeki enerji verimliliinin rn baznda (eker, et, st, ya, vb. retimi) incelenerek enerji-youn retim kalemlerinin belirlenmesi ve buna ynelik tedbirler gelitirilmesi gerekmektedir. 10. Hl Trkiye sanayi enerji younluu ortalamasnn altnda olsa da, 19952001 yllar arasnda enerji younluk deeri 1,5 katna kan tekstil sanayiinin dikkatle izlenmesi, bu alandaki almalarn zelikle dokuma sanayiine ynlendirilmesi faydal olacaktr. 11. Kt sanayiinde, odun ileme sreleri sonrasnda elde edilen atk bir madde olan siyah likrn elektrik retiminde kullanmnn yaygnlatrlmas ve geri kazanm yoluyla sektrdeki enerji verimliliinin ykseltilmesi yerinde olacaktr. 12. Kimya sanayiinin bir alt dal olan ana kimya sanayiindeki yksek enerji younluu hakknda spesifik bir aratrma yaplmas ve hangi rnlerin retiminin

138

enerji-youn sreler ierdiinin belirlenerek bunlar iin tedbirler gelitirilmesi gerekmektedir. 13. Toplam enerji kullanm iindeki pay %25ler seviyesinde olan ve halihazrda Trkiyedeki en enerji-youn sektr olan ta ve topraa dayal sanayinin, enerji verimlilii incelemelerinde ilk sraya alnmas; zellikle seramik, tula-kiremit ve beton fabrikalarnn bir program dahilinde enerji denetimlerinden geirilmesi gerekmektedir. Bu fabrikalardaki verimsiz enerji kullanmlarnn bata talya olmak zere gelimi lkelerin benzer fabrikalarndaki sre iyiletirmeleri rnek alnarak gzden geirilmesi yerinde bir tedbir olacaktr. 14. Sanayi toplam enerji kullanm iinde en yksek paya sahip olan (%30 civar) demir-elik metal ana sanayiinde, enerji verimli yntemlerin uygulanmas iin geni apl zel kurslar dzenlenmesi yerinde olacaktr.

6.2.2. Binalar

1. Trkiyedeki binalarda enerjinin verimli kullanlmas ve enerji verimliliinin ykseltilmesi iin alnabilecek tedbirlerin banda, binalarn stma ve soutma yklerinin drlmesi gelmektedir. Bunun iin daha nceden yaplm binalarn, at izolasyonu ve ift cama dnm gibi yntemlerle rehabilitasyonu byk nem tamaktadr. Hem ev sahipleri hem de kiraclar bu tr almalara isteksiz olduklar iin, belirlenen standartlarda bina rehabilitasyonunu gerekletiren mlk sahiplerinden daha dk emlk vergisi alnmas tevik edici olabilecektir. 2. Konutlarn yap kabuundan kaybettii sy snrlandrmak iin duvar ve atlara ait en yksek s geirme katsaylarnn drlmesi, bunun iin s yaltm malzemeleri kadar yap elemanlarnn da yaygnlatrlmas nem tamaktadr. 3. Ruhsatsz ve/veya kaak olduklar iin s yaltm standartlarna uymas beklenemeyecek binalarla ilgili kapsaml bir rehabilitasyon projesinin gelitirilmesi de ayr bir balk olarak ele alnmaldr. 4. Binalarn stma, havalandrma ve iklimlendirme sistemlerinin denetimiyle ilgili dzenlemelerin gerekletirilmesi enerji verimlilii asndan olduka nemli bir konudur. Bunun iin yerel ynetimlerin denetim konusundaki yetersizliklerinin

139

giderilmesi

arttr.

Ayn

ekilde,

mevcut

bina

ve

inaat

standartlarnn

uygulanmasnn kontrolnde de belediyelerin yetersiz kaldklar gzlenmektedir. Yerel ynetimlerdeki yap denetim kadrolarnn eitilmesi, belediyelerin bu konuyla ilgili kadrolarnn takviye edilmesi gerekmektedir. Belediyelerde baca bakm servisi ieren bamsz kazan kontrol mekanizmalarnn oluturulmas da bu alanda alnabilecek bir baka tedbirdir. 5. Enerji verimli mimari tasarmlar konusunda mimar, mteaahhit ve mhendislerin bilgilendirilmesi iin eitli sivil toplum kurulularyla (meslek odalar, mimarlk brolar, mteahhitlik irketleri, vb.) kamu kurulularnn ortak eitim projeleri gerekletirmesi ve varolan projelerin yaygnlatrlmas, binalarda enerji verimliliinin gelitirilmesi iin nem arz etmektedir. 6. 1997 ylnda balatlp sonu alnamayan kamu binalarnda enerji ynetimi iin bir koordinasyon grubunun kurulmas almalar canlandrlmaldr. Kamu hizmet binalarnda btnleik kaynak ynetimi (elektrik, kmr/fuel-oil/doalgaz, su, atk madde, atk su) ile ilgili projeler gelitirilmelidir. Devlet tarafndan kullanlan hizmet binalarna ve konutlara ynelik geni kapsaml bir enerji tasarrufu ve verimlilii program balatlmas, topluma rnek olacak ve bu alanda tevik edici bir rol oynayacaktr. 7. Binalar btn iinde azmsanmayacak bir yer tutan kamu hizmet binalar, okullar, hastaneler, ticari binalar, turistik ve elence amal binalarla zellikle byk toplu konut alanlarnda, enerji kullanmna ynelik programlar uygulanmaldr. Bunun iin enerji denetimleri yaplmaldr. mkn olan yerlerde s geri kazanm ve kojenerasyon sistemlerinin uygulanmas verimlilik hesaplar dorultusunda tevik edilmelidir. 8. Yurtdnda yrtlen konutlarda yakt pilinden retilen elektriin kullanlmas projeleri dikkatle izlenmeli, zellikle s ve elektrik retimini birletirmeye dnk almalarn takibine nem verilmeli, bu alanda Trkiyede yaplacak ar-ge faaliyetleri desteklenmelidir.

140

9. zellikle byk, yksek katl ve hacimli binalarda her adan enerji verimlilii salayan ve raporda zellikleri izah edilen akll bina sistemlerinin uygulanmas iin tevikler gelitirilmelidir. 10. Verimsiz ev aletleri stoktan ekilmeli ve bunlarn daha verimli cihazlarla yenilenmesi amacyla vergi indirimi gibi yntemler uygulanmaldr. 11. Piyasada satlan elektrikli ev aletlerinin zerinde bulunan enerji verimliliini gsterir etiketlerin nemi halka anlatlmal, toplumun bu konuda bilinlendirilmesi iin eitici faaliyetler dzenlenmelidir.
6.2.3. Ulatrma

1. Trk otomotiv sanayiinde dk arlkl karoser malzemeleri kullanmaya ve gvde hava direncini azaltmaya ynelik ara gvde teknolojileri, dk yuvarlama direncine sahip tekerlek yzeyleri, srtnme azaltc malzeme ve tasarmlar zerinde almalar yaplmasnn tevik edilmesi ve bu konudaki ar-ge faaliyetlerinin desteklenmesi gerekmektedir. 2. lkemizde retilen tm aralarn birim yakt tketimlerinin drlmesi amacyla reticilerden gerekli retim deiikliklerine gitmelerinin istenmesi, ara verimlilii konusunda Japonyadaki Top Runner programn rnek alan bir program gelitirilmesi, ithal edilen aralarda ise benzer verimlilik standartlarnn zorunlu hale getirilmesi gerekmektedir. Bu uygulama, yakt verimliliinde uzun vadede nemli bir gelime salayabilecektir. 3. lkemizdeki aralarn yakt verimliliinin tespiti iin AB ve ABDdeki gibi bir test prosedr gelitirilmeli, retilen veya ithal edilen aralarn bu prosedre gre testten geirilerek sertifikalandrlmas salanmal ve sat srasnda etiketlenerek halkn dk yakt tketimi olan aralar seimi iin tevik ortam yaratlmaldr. 4. ehir ii toplu tama filolar ile sanayi ve kargo filolarnda sktrlm doalgaz (LNG) trnden alternatif yaktlarn kullanmnn tevik edilmesi yerinde olacaktr.

141

5. Yakt ekonomisi asndan ehir iindeki trafik ak optimize edilmeli ve yava trafik ak olabildiince engellenmeli, bunun iin sinyalizasyon sistemleri gelitirilmeli, bylece dk hzl trafik akndan kaynaklanan enerji kaybnn azaltlmas salanmaldr. 6. ok yksek hzl araba kullanmndan kaynaklanan enerji kayplarnn azaltlmas iin zellikle ehirleraras gelimi yollarda (otoyollar, blnm yollar, vb.) trafik denetimlerinin sklatrlmas gerekmektedir. 7. ehir iindeki belediye tat filolarnda tat bana katedilen yol uzunluuna gre yakt tketimlerinin izlenmesi, deerleri yksek kan aralarn bakmlarnn yaplmas da yaktn verimli kullanlmasna katk salayacak unsurlardan birisidir. 8. Tanan birim yk bana yakt tketimlerinin azaltlmas amacyla, eitli tip karayolu tatlarnn tam kapasitelerinde yklenmeleri iin trafik denetlemelerinde bu konuya arlk verilmesi gerekmektedir. 9. ehir iindeki otobs seferlerinin sadece ana yollardan deil ara caddelerden de geerek servis yapmalar ve bylece bunlarn frekans ve hizmet dzeyinin fazla olmasnn salanmas gerekmektedir. 10. Daha az enerji tketen kentsel kitle tama sistemlerinin, zellikle de tramvay ve metronun yaygnlatrlmasna nem verilmesi bir zorunluluktur. 11. Metroyla toplu tamann cazip hale getirilmesi iin, fiziki altyap eksiklii gibi durumlardan kaynaklanan baz blgelere ulaamama dezavantajnn, baka toplu tama modlarnn (otobs, vb.) yardmyla almas, bylece yksek kapasiteli rayl toplu tamann halka benimsetilmesinin kolaylatrlmas gerekmektedir. 12. Mallarn karayolu dndaki ulatrma tipleriyle tanmas iin alternatif politikalar gelitirilmeli, zellikle demiryolu yatrmlar desteklenmeli, bu alanda geni kapsaml bir reform paketinin hazrlanarak TCDDnin yeniden yaplandrlmas salanmaldr.

142

13. Uzun dnemde, yk ve yolcu tamaclnn daha verimli seenekler olan demiryolu ve denizyolu ulatrma modlarna kaydrlmas amacyla altyapnn ve filolarn iyiletirilmesi iin tedbir alnmal, bu modlardaki atl kapasitelerin deerlendirilmesi iin iletme iyiletirmeleri yaplmaldr. 14. 500 km/saat hz deerini aabilecei dnlen manyetik kaldrmal (MAGLEV) tren teknolojilerinin uzun vadede Trkiyede kullanlabilmesi iin aratrmalar yaplmas yerinde olacaktr. 15. Hidrojene dayal ulatrma seenekleri zerinde uzun vadeli bir perspektifle almalar yaplmas, bu alandaki projelerin desteklenmesi, ayn almalarn elektrikli hibrid aralar zerinde de srdrlmesi faydal olacaktr.

6.2.4. Elektrik retim Tesisleri

1. Elektrik retiminde enerji verimliliini %90lara kadar karabilen kojenerasyon uygulamalar (hem s hem de elektrik retimini ayn evrim iinde gerekletiren sistemler) yaygnlatrlmal, mevcut termik santrallerin atk slarnn deerlendirilmesi iin almalar yaplmaldr. 2. Elektrik retiminde yeni santral teknolojilerine snrl da olsa tevik verilmesi, zellikle kombine evrim santrallerinin yapmnn zendirilmesi gerekmektedir. Bu teviin serbest piyasa ilkelerini ihlal etmeyecek ekilde yaplabilmesi iin, dzenleyici kurum olan EPDKnn ve politika belirleyici kurum olan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn koordineli almas yerinde olacaktr. Balang olarak, lisans alm irketlere santral kurmada ncelik tanmak eklinde bir tevik uygulamas dnlebilir. 3. Yeni santrallerin dizayn aamasnda verimlilik kriterlerine uyulmas, byk kurulu gce sahip olacak termik santrallere kk olanlara gre ncelikli biimde yatrm izni verilmesi de nem tamaktadr. 3. Avrupa ve Kuzey Amerikada bu lkelerin kaynaklarna gre gelitirilmi kmr yakma teknolojilerinin lkemize zg kmrlere birebir uygulanamayacandan hareketle, bata kmr gazlatrma sistemleri ve akkan

143

yatak olmak zere eitli temiz kmr yakma teknolojilerinin Trk linyitleri, bitml ist ve turbaya adaptasyonu iin pilot lekte almalar yaplmaldr. 4. Mevcut termik santrallerde insan gc verimliliinin artrlmas, otomasyon ve koruyucu bakm uygulamalar ile arzalarn azaltlmas, yedek para stok kontrol sistemlerinin kurulmas, rehabilitasyonlarn zamannda yaplmas gibi nlemlerle santral i tketimleri azaltlmal ve santrallerin en yksek verimle almas salanmaldr. Santrallerin yksek verimle ve mmkn olduunca yksek kapasitede almas, yeni santral ihtiyalarn teleyecek ve birincil kaynaklarn verimli kullanlmasn salayacaktr. 5. Mevcut termik santrallere yeterli miktar ve dizayn kalitesinde yaktn srekli olarak temin edilmesi, linyit santrallerindeki kmr kalitesinin deikenliinden kaynaklanan enerji kayplarnn azaltlmas da ayn kapsamda ele alnabilecek tedbirlerdendir. 6. zelletirilecek santrallerin sat artnamelerine alc firmalarn belli verimlilik uygulamalar iin yatrm yapacaklarna dair hususlar konulmas, piyasa serbestletirmesi srecinde de retim verimliliinin devam etmesine katk salayacaktr.
6.2.5. Elektrik letim ve Datm Tesisleri

1. Elektrik iletiminde eskiyen hatlarn yenilenmesi iin ok kapsaml bir proje gelitirilmeli, projeyle ilgili harcamalar iletim tarifesinden gelen gelirle karlanacak ekilde yllara sari biimde planlanmaldr. 2. zellikle puant zamanlardaki skkln almasnda ve sistem yk erisinin yataylatrlmasnda belli bir oranda katk salayaca dnlen senkron paralel esasl elektrik ithalat iin gerekli altyap tamamlanmal, bu kapsamda 400 kV gerilim seviyesine sahip Trkiye-Yunanistan hatt zamannda bitirilmelidir. 3. OG datm trafolarnda puant gcnn kurulu gcn %35i mertebesinde olmasnn, ihtiyacn ok zerinde bir kurulu gcn varlna ve ihtiya fazlas kurulu gten dolay gereksiz bir teknik kaybn sz konusu olduuna iaret ettiinden hareketle, 33 kV ile 0,4 kV arasndaki gereksiz gerilimler iptal edilmelidir.

144

3. Puant gce gre kapasite kullanm oran %35ten %65lere karlmal, bunun iin ciddi bir mhendislik almas yaplarak dk kapasite ile alan ancak kurulu gleri yksek olan transformatrler uygun gl transformatrler ile deitirilmelidir. 4. Uzun hatlarda enerji kaybnn ok yksek olduu gznnde bulundurularak, ebekelerin plan ve proje aamasnda bir datm trafosuna bal ok sayda diree sahip uzun hatlarn ilk yatrm srasnda ucuz olduu ilkesinden vazgeilmesi ve bunun yerine en yakn trafodan beslenen ksa hatlarn tercih edilmesi gerekmektedir. 5. Datm kaaklarnn azaltlmas iin en etkili yntem olaca dnlen datm varlklarnn zelletirilmesiyle ilgili program aksatlmadan yrtlmelidir. 6. Bir ehirdeki orta gerilim datm ve trafo merkezlerini, datm kontrol merkezinden canl izleyen ve anahtarlayan on-line bir veri toplama ve kumandalama sistemi olan SCADA yaygnlatrlmaldr. 7. Ana indirici merkezden abone sayacna kadar ebeke elemanlarn sistemden izlemeyi salayan ABONE-NET projesi yaygnlatrlmaldr. 8. Elektrik kayp-kaak oranlar ok yksek olan stanbulun Avrupa yakas ile baz Gneydou illeri iin kaa azaltmaya ynelik zel tedbirler gelitirilmelidir. Yaz aylarnda zellikle turistik blgelerdeki otellerin, elence yerlerinin ve turizm merkezlerinin elektrik kaaklarnda nemli bir paya sahip olduklar tespitinden hareketle, yaz mevsiminde bu yerlerdeki denetimlerin artrlmas nem tamaktadr. 9. Akll saya kullanm yaygnlatrlarak abonelerin bir merkezden kontrol edilmesi, abonelere ait istatistiksel verilerin tutulmas, ok zamanl saya uygulamalarnn yaygnlatrlmas gibi teknik nlemlere yaygnlk kazandrlmaldr. 10. Talebin ynlendirilmesinin son derece baarl bir maliyet-etkin enerji yatrm program ortaya kard gznnde bulundurularak, dier lkelerdeki tm DSM ve IRP programlar incelenmelidir. Datm varlklarnn zelletirmesinden sonra sektrde balayacak serbestleme srecinde bu yaklamlar uygulamaya koyacak yasal mevzuat ve ikincil dzenlemeler imdiden oluturulmaldr.

145

SONU

Stratejik bir alan olan enerji sektrnde meselelere stratejik bak alaryla yaklalmas bir zorunluluktur. Enerji sektrnde sadece muhtemel talebi karlamaya ynelik biimde oluturulacak enerji stratejilerinin hem yetersiz kalaca, hem de dnyadaki yaygn eilimlerle uyumlu olmayaca grlmektedir. Bu erevede, tketime arz edilen enerjinin verimli kullanlmas ve genel enerji tketiminin konforu etkilemeden drlmesi byk nem tamaktadr. Trkiyenin birincil enerji kaynaklar asndan byk oranda (yaklak %70) bir d bamlla sahip bulunduu, bunun ilerleyen yllar iinde artacann ngrld gznne alndnda, hem sanayi retiminin nemli girdilerinden birisi olan, hem ulatrma maliyetlerinde byk yer tutan, hem de ticarethanelerden konutlara kadar pek ok yerde halkn dorudan kulland ve maliyetini karlad enerjinin verimli kullanlmas daha da nemli hale gelmektedir. Petrol ve doal gaz kaynaklar asndan byk oranda d baml olan, kmrlerinin sl deerlerinin dk dzeylerde seyrettii, btn hidrolik kaynaklarn deerlendirmesi durumunda bile 2015-2020 yllar arasnda baka kaynaklardan retilmi elektrie ihtiya duyaca ngrlen Trkiyenin, enerjiyi en verimli biimde retmesi, iletmesi ve tketmesi gerektii aktr. Oysa enerjinin verimli kullanmyla ilgili gstergelere gre Trkiyenin dnya ortalamasndan bile geride olduu ve bir birim katma deer retebilmek iin pek ok lkeye gre olduka yksek dzeyde enerji harcad grlmektedir. Uluslararas pazarlarda rekabet etme durumu iinde olan Trkiye'deki sanayi kesiminin de enerjiyi yeterince verimli kullanamad istatistiki verilerden anlalmaktadr. Baz sanayi kollarnn enerjiyi olduka verimsiz kulland Trkiyede, bir ulusal sanayi planlamas yaplmas, bu planda enerji verimlilii ve sektrel enerji younluu gibi faktrlerin de dikkate alnmas byk nem arz etmektedir. Byle bir plan sonucunda uygulamaya konulacak politikalar, enerji verimlilii geliimi asndan uzun vadede byk nem tamaktadr.

146

Trkiyedeki verimsiz enerji kullanmnda binalarda tketilen enerjinin de nemli bir pay bulunmaktadr. Trkiyedeki binalarn byk ounluunda enerji verimliliinin ykseltilmesi iin alnabilecek en temel tedbirler bile bugne kadar yeterince uygulanamamtr. Binalarn stma, havalandrma ve iklimlendirme sistemlerinin denetimi konusundaki zaafiyet, Trkiyedeki binalarn byk ounluunun at, duvar ve cam izolasyonlar asndan yetersiz, btnleik kaynak ynetiminden uzak ve enerji tasarrufu asndan geri olmas sonucunu dourmutur. Bu binalarn enerji tasarrufu asndan rehabilitasyonu byk nem tamaktadr. Binalardaki enerji tasarrufunun iinde deerlendirilebilecek olan elektrikli ev aletlerinin verimlilii konusunda, cihazlarn etiketlenmesiyle ilgili mevzuat tamamlanmtr; ancak, elektrikli ev aletlerindeki verimlilik uygulamalarn baarl olmas iin, halkn bilinlendirilmesi gerei hl devam etmektedir. Ulatrma sektrnde enerji verimlilii, Trkiyede enerji verimlilii asndan en az gelime salanan konudur. Yk ve yolcu tamaclnda en verimli seenekler olan demiryolu ve denizyolu ulatrma modlarnn paylar lkemizde ok dktr. Buna karlk karayolu tamaclnn pay yzde 90larn zerindedir. Bir yandan yk ve yolcu tamaclnda demiryolu ve denizyolu seeneklerine arlk verilmesi, dier yandan karayolu tatlarnn birim yakt tketimlerinin drlmesi iin ok kapsaml verimlilik programlarna ihtiya duyulmaktadr. Trkiyede elektrik enerjisinin verimli tketildiini sylemek mmkn deildir. Elektrik datmnda yaanan kayp ve kaaklar elektrik tketimini artrararak yeni enerji yatrm ihtiyalarn artrrken, kaak kullanclarn ar ve pervasz sarfiyatlar da enerjinin israf edilmesine yol amaktadr. Trkiyenin eski tarihli termik santrallerinde elektrik retim verimliliinin son derece dk olduu da bu tabloya eklendiinde, elektrik sektrnde de enerji verimlilii asndan alnmas gereken birok tedbir olduu ortaya kmaktadr. Dnyadaki baarl enerji verimlilii programlarnn ancak ok az bir ksmnn (binalarn sertifikalandrlmas, akll bina uygulamalar, enerji verimli mimari tasarmlar, talep taraf ynetimi, btnleik kaynak planlamas, hidrojene dayal ulatrma seenekleri, yakt pili uygulamalar, vb.) Trkiye gndeminde hak 147

ettii yeri bulabilmi olmas, Trkiyede enerji verimlilii ile ilgili yeterli bilincin olumadn ve konunun neminin yeterince iyi anlalamadn gstermektedir. Bu adan, halkn enerji verimlilii konusunda bilinlendirilmesine ynelik almalarn daha etkin yrtlmesi ve bunun iin kamusal tm birimlerin desteininin salanmas, enerji verimlilii almalarnn temel admlarndan biri olarak ortaya kmaktadr. lgili btn kurulularn katlmyla oluturulacak bir enerji verimlilii ulusal eylem stratejisinin hazrlanarak uygulamaya konulmas ve uygulama sonularnn periyodik olarak izlenmesi ise, konunun btn toplumca benimsenmesinin salanmas asndan byk nem tamaktadr. Oluturulacak bir enerji verimlilii ulusal eylem stratejisinin gecikmeden hayata geirilmesiyle, enerji asndan byk bir tasarrufun salanmas mmkn gzkmektedir. Byk ounluunun kendisini birka sene ierisinde amorti ettii yatrmlarla ne oranda byk bir tasarruf salanabilecei, almada sanayi sektr iin hesaplanmtr. Alnmas nerilen tedbirler dorultusunda dier sektrlerde de benzer tasarruflarn yaplmasyla, Trkiyenin her yl hzla artan enerji talebinin ksmen de olsa yavalatlmas ve enerji kaynaklar iin yurtdna aktarlan dvizin azaltlmas mmkn olabilecektir.

148

EKLER

EK-1. Trkiyede Sanayi Sektrnn Yllar tibariyle

Enerji Tketimi (TEP)

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1995 Yl Enerji Tketimi (TEP) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 2653 17438 329597 64537 623 14518 360706 239744 116 1100 14840 5609 633 3457 286920 68619 1226 13495 1298868 644560 1130 26112 215857 188135 717 17680 688860 302724 944 8171 150886 8074 5003 10828 67350 58517 LPG Ta km. Kok km. 19796 52879 23358 29110 15300 674 406 3678 12098 4623 366 0 58783 15 44383 172613 407657 70722 27615 2527702 56113 9393 0 29761 28219 1838 3187 Linyit Elektrik 345472 79352 104004 190054 10113 17995 13558 82084 90276 166216 1232536 404215 224 468205 1852 133059 15429 100571 Dier* Toplam 27740 962.822 23763 978.496 4685 70.640 17900 478.160 6387 2.324.209 886300 3.605.277 845 4.090.685 20307 362.447 937 291.879 TOPLAM 13.164.615

* Dier=Gazya, odun, petrol koku, prina, nafta, tala, asetilen, asfaltit, grafit, frn gaz, propan, pamuk itii, kalorifer yakt, katran, kabuk, siyah likr, saf kkrt, vb.

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1996 Yl Enerji Tketimi (TEP) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 2153 19868 288710,7 98998 1062 5616 272991 220676 123 1236 9106 9529 333 1997 233625 64221 1050 9936 2266571 736394 1268 35566 145373 348915 671 17670 746526 299113 675 8635 135919 8967 2628 11920 28080 78192 LPG Ta km. Kok km. 18509 60519 45329 14337 12470 3342 1365 6947 5604 7027 890 8442 10178 109 142117 132467 502315 54401 22671 2700915 188838 15611 7526 33432 25727 4727 5789 Linyit Elektrik 432101 90185 106302 239249 12988 21870 13595 70514 97415 181673 1185164 414028 195 554648 783 134859 11605 102128 Dier Toplam 94864 1.151.237 71667 947.712 4190 72.958 175022 575.666 228468 3.673.911 803703 3.623.200 19709 4.550.956 21490 367.897 25513 296.309 TOPLAM 15.259.846

151

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1997 Yl Enerji Tketimi (TEP) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 4041 24919 293370 102814 1501 8702 285882 280238 112 1856 11015 21700 104 2291 265204 74368 4035 13501 1835261 810854 1415 49791 164703 388251 606 22066 697017 472496 372 6249 148252 7081 2944 12313 27411 100631 LPG Ta km. Kok km. 28832 92497 48815 36546 9 16 5038 10624 0 21071 4790 0 17397 108 77719 136239 402239 30969 29129 2671410 364206 5998 7530 66288 29810 8081 6347 Linyit Elektrik 453632 92984 100768 264805 13693 21403 4922 71495 94108 182340 1305727 432189 2 576456 589 141643 10099 112764 Dier Toplam 110034 1.251.938 75098 1.053.565 4065 89.506 156293 600.538 235874 3.271.197 890185 3.801.708 49816 4.883.204 23089 407.091 37526 347.926 TOPLAM 15.706.673

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1998 Yl Enerji Tketimi (TEP) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 5394 30652 322808 113231 1935 8198 275875 298587 155 2083 7570 21872 354 5053 273610 55534 2290 14172 1832064 709005 4492 31072 170992 326359 864 28211 710131 579975 264 2919 113288 12836 3627 9767 21609 83317 LPG Ta km. Kok km. 32127 94551 53585 53034 425 425 5915 9828 0 28870 8574 0 20577 12 120338 179473 254719 217924 36186 2598426 431293 4483 12539 18033 34510 5881 6670 Linyit Elektrik 537000 92923 84105 248377 7034 20447 2272 77814 100595 189241 1247007 425424 0 566725 250 133050 10139 110785 Dier Toplam 97503 1.379.774 72366 1.043.327 7575 82.479 185118 637.199 248402 3.236.696 946800 3.804.262 146021 5.097.832 38551 336.213 32393 318.698 TOPLAM 15.936.480

152

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1999 Yl Enerji Tketimi (TEP) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 5531 20078 324351 113629 3905 9549 276919 309143 320 2555 10460 31038 570 3123 170644 62125 3804 22367 1786170,9 294522 3658 71886 266693 373989 955 25834 598083 623353 220 4155 110470 20989 3273 13244 23810 94279 LPG Ta km. Kok km. 42843 96992 46040 77472 39983 5 7004 19018 2130 24193 10261 0 39820 0 108553 219113 394768 51080 37749 2702346,6 333227 8841 7430 1813 34575 13 11167 Linyit Elektrik 464833 118742 54292 351016 2765 25594 4313 70397 100652 229212 1027961 437663 49 564407 249 127586 4949 134495 Dier Toplam 116790 1.349.829 77090 1.199.374 9532 110.416 239994 585.620 184098 2.769.199 1109894 3.956.705 13239 4.899.243 21646 303.399 65865 385.670 TOPLAM 15.559.455

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 2000 Yl Enerji Tketimi (TEP) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 4747 21699 282695 132605 2232 9564 271469 300877 337 2607 10121 40347 827 3543 235173 69586 3812 14232 1760773 343853 3264 64108 348516 422564 646 29981 722604 644829 221 2860 108629 23288 4469 10837 32317 77870 LPG Ta km. Kok km. 38026 76577 44582 58260 40086 19970 5127 13447 2090 30261 6292 0 52247 16516 89004 229902 381119 316673 37244 2821268 419707 11257 7804 2168 38850 618 4049 Linyit Elektrik 435020 109836 73006 339924 1470 25381 7820 86298 78253 212692 964978 430658 11 530947 300 123185 5134 136948 Dier Toplam 148317 1.294.103 112715 1.228.103 6747 107.676 241614 681.414 195008 2.766.390 958329 4.120.111 20167 5.227.404 23812 303.524 42188 353.282 TOPLAM 16.082.007

153

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 2001 Yl Enerji Tketimi (TEP) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 2130 16196 263917 147850 2239 10719 245235 316328 587 2825 8641 43663 820 3123 258129 83413 3170 19257 1867981 379242 3225 51139 274946 401196 310 22169 555438 637090 177 2349 87767 24624 2937 10327 29626 69871 LPG Ta km. Kok km. 31276 61134 35811 43953 28382 1340 2217 9637 2090 24073 9329 0 39493 0 69677 208518 251555 353052 40461 2338608 331101 7678 7495 3849 36492 14 9951 Linyit Elektrik 373104 105496 76447 339000 1267 23550 7775 73605 96714 177225 1002959 400913 68621 476189 360 126253 2575 126349 Dier Toplam 129165 1.166.080 101621 1.165.263 12164 106.643 164096 624.363 126684 2.779.443 961364 3.908.867 13837 4.483.824 37305 297.858 40433 328.574 TOPLAM 14.860.914

154

EK-2. Trkiyede Sanayi Alt Sektrlerinin Enerji Tketimlerinin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde)

155

Gda Sanayiinde Enerji Tketimimin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 0,28 1,81 34,23 6,70 0,19 1,73 25,08 8,60 0,32 1,99 23,43 8,21 0,39 2,22 23,40 8,21 0,41 1,49 24,03 8,42 0,37 1,68 21,84 10,25 0,18 1,39 22,63 12,68 LPG Ta km. Kok km. 2,06 5,49 2,43 1,61 5,26 3,94 2,30 7,39 3,90 2,33 6,85 3,88 3,17 7,19 3,41 2,94 5,92 3,44 2,68 5,24 3,07 Linyit Elektrik 35,88 8,24 37,53 7,83 36,23 7,43 38,92 6,73 34,44 8,80 33,62 8,49 32,00 9,05 Dier Toplam 2,88 100,00 8,24 100,00 8,79 100,00 7,07 100,00 8,65 100,00 11,46 100,00 11,08 100,00

Tekstil Sanayiinde Enerji Tketimimin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 0,06 1,48 36,86 24,50 0,11 0,59 28,81 23,29 0,14 0,83 27,13 26,60 0,19 0,79 26,44 28,62 0,33 0,80 23,09 25,78 0,18 0,78 22,10 24,50 0,19 0,92 21,05 27,15 LPG Ta km. Kok km. 2,97 1,56 0,07 1,51 1,32 0,35 3,47 0,00 0,00 5,08 0,04 0,04 6,46 3,33 0,00 4,74 3,26 1,63 3,77 2,44 0,11 Linyit Elektrik 10,63 19,42 11,22 25,24 9,56 25,13 8,06 23,81 4,53 29,27 5,94 27,68 6,56 29,09 Dier Toplam 2,43 100,00 7,56 100,00 7,13 100,00 6,94 100,00 6,43 100,00 9,18 100,00 8,72 100,00

Bu tablolar DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

156

Orman rnleri Sanayiinde Enerji Tketimimin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 0,16 1,56 21,01 7,94 0,17 1,69 12,48 13,06 0,13 2,07 12,31 24,24 0,19 2,53 9,18 26,52 0,29 2,31 9,47 28,11 0,31 2,42 9,40 37,47 0,55 2,65 8,10 40,94 LPG Ta km. Kok km. 0,57 5,21 17,13 1,87 9,52 7,68 5,63 11,87 0,00 7,17 11,92 0,00 6,34 17,22 1,93 4,76 12,49 1,94 2,08 9,04 1,96 Linyit Elektrik 14,32 25,47 17,80 29,98 15,30 23,91 8,53 24,79 2,50 23,18 1,36 23,57 1,19 22,08 Dier Toplam 6,63 100,00 5,74 100,00 4,54 100,00 9,18 100,00 8,63 100,00 6,27 100,00 11,41 100,00

Kt Sanayiinde Enerji Tketimimin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 0,13 0,72 60,01 14,35 0,06 0,35 40,58 11,16 0,02 0,38 44,16 12,38 0,06 0,79 42,94 8,72 0,10 0,53 29,14 10,61 0,12 0,52 34,51 10,21 0,13 0,50 41,34 13,36 LPG Ta km. Kok km. 0,97 0,08 0,00 1,22 0,15 1,47 3,51 0,80 0,00 4,53 1,35 0,00 4,13 1,75 0,00 4,44 0,92 0,00 3,86 1,49 0,00 Linyit Elektrik 2,84 17,17 2,36 12,25 0,82 11,91 0,36 12,21 0,74 12,02 1,15 12,66 1,25 11,79 Dier Toplam 3,74 100,00 30,40 100,00 26,03 100,00 29,05 100,00 40,98 100,00 35,46 100,00 26,28 100,00

Bu tablolar DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

157

Kimya Sanayiinde Enerji Tketimimin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 0,05 0,58 55,88 27,73 0,03 0,27 61,69 20,04 0,12 0,41 56,10 24,79 0,07 0,44 56,60 21,91 0,14 0,81 64,50 10,64 0,14 0,51 63,65 12,43 0,11 0,69 67,21 13,64 LPG Ta km. Kok km. 2,53 0,00 1,91 0,28 0,00 3,87 0,53 0,00 2,38 0,64 0,00 3,72 1,44 0,00 3,92 1,89 0,60 3,22 1,42 0,00 2,51 Linyit Elektrik 3,88 7,15 2,65 4,94 2,88 5,57 3,11 5,85 3,63 8,28 2,83 7,69 3,48 6,38 Dier Toplam 0,27 100,00 6,22 100,00 7,21 100,00 7,67 100,00 6,65 100,00 7,05 100,00 4,56 100,00

Ta ve Topraa Dayal Sanayide Enerji Tketimimin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 0,03 0,72 5,99 5,22 0,03 0,98 4,01 9,63 0,04 1,31 4,33 10,21 0,12 0,82 4,49 8,58 0,09 1,82 6,74 9,45 0,08 1,56 8,46 10,26 0,08 1,31 7,03 10,26 LPG Ta km. Kok km. 4,79 11,31 1,96 3,66 13,86 1,50 3,58 10,58 0,81 4,72 6,70 5,73 5,54 9,98 1,29 5,58 9,25 7,69 5,33 6,44 9,03 Linyit Elektrik 34,19 11,21 32,71 11,43 34,35 11,37 32,78 11,18 25,98 11,06 23,42 10,45 25,66 10,26 Dier Toplam 24,58 100,00 22,18 100,00 23,42 100,00 24,89 100,00 28,05 100,00 23,26 100,00 24,59 100,00

Bu tablolar DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

158

Demir-elik Metal Ana Sanayiinde Enerji Tketimimin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 0,02 0,43 16,84 7,40 0,01 0,39 16,40 6,57 0,01 0,45 14,27 9,68 0,02 0,55 13,93 11,38 0,02 0,53 12,21 12,72 0,01 0,57 13,82 12,34 0,01 0,49 12,39 14,21 LPG Ta km. Kok km. 0,68 61,79 1,37 0,50 59,35 4,15 0,60 54,71 7,46 0,71 50,97 8,46 0,77 55,16 6,80 0,71 53,97 8,03 0,90 52,16 7,38 Linyit Elektrik 0,01 11,45 0,00 12,19 0,00 11,80 0,00 11,12 0,00 11,52 0,00 10,16 1,53 10,62 Dier Toplam 0,02 100,00 0,43 100,00 1,02 100,00 2,86 100,00 0,27 100,00 0,39 100,00 0,31 100,00

Demir-elik D Metal Ana Sanayiinde Enerji Tketimimin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 0,26 2,25 41,63 2,23 0,18 2,35 36,94 2,44 0,09 1,54 36,42 1,74 0,08 0,87 33,70 3,82 0,07 1,37 36,41 6,92 0,07 0,94 35,79 7,67 0,06 0,79 29,47 8,27 LPG Ta km. Kok km. 2,59 0,00 8,21 4,24 2,05 9,09 1,47 1,85 16,28 1,33 3,73 5,36 2,91 2,45 0,60 3,71 2,57 0,71 2,58 2,52 1,29 Linyit Elektrik 0,51 36,71 0,21 36,66 0,14 34,79 0,07 39,57 0,08 42,05 0,10 40,58 0,12 42,39 Dier Toplam 5,60 100,00 5,84 100,00 5,67 100,00 11,47 100,00 7,13 100,00 7,85 100,00 12,52 100,00

Bu tablolar DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

159

Metal Eya Sanayiinde Enerji Tketimimin Yllar tibariyle Kaynaklara Gre Dalm (Yzde) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 1,71 3,71 23,07 20,05 0,89 4,02 9,48 26,39 0,85 3,54 7,88 28,92 1,14 3,06 6,78 26,14 0,85 3,43 6,17 24,45 1,27 3,07 9,15 22,04 0,89 3,14 9,02 21,26 LPG Ta km. Kok km. 9,67 0,63 1,09 8,68 1,60 1,95 8,57 2,32 1,82 10,83 1,85 2,09 8,96 0,00 2,90 11,00 0,17 1,15 11,11 0,00 3,03 Linyit Elektrik 5,29 34,46 3,92 34,47 2,90 32,41 3,18 34,76 1,28 34,87 1,45 38,76 0,78 38,45 Dier Toplam 0,32 100,00 8,61 100,00 10,79 100,00 10,16 100,00 17,08 100,00 11,94 100,00 12,31 100,00

Bu tablo DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

160

EK-3. Trkiyede Sanayi Sektrnn Yllar tibariyle Enerji Harcamalar (Milyon TL - 1995 Yl Fiyatlaryla)

161

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1995 Yl Enerji Harcamalar (Milyon TL-1995 Yl Fiyatlaryla)

Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii Benzin
73.223 20.812 5.264 11.325 40.527 39.220 24.930 33.554 152.102

Motorin
341.708 211.978 29.493 52.256 231.667 544.657 391.751 159.516 223.567

Fuel-oil
2.677.666 2.889.263 130.694 2.208.642 6.816.489 1.721.373 5.873.175 1.055.001 648.860

Doalgaz
648.174 1.460.279 5.791 586.961 5.170.055 1.624.003 2.256.447 72.194 503.133

LPG
207.901 366.652 10.370 48.825 525.100 2.085.356 223.830 111.771 223.984

Ta km.
298.706 22.214 23.671 1.989 113 1.623.759 13.522.108 0 10.084

Kok km.
203.276 2.884 19.500 0 364.718 192.847 434.446 252.632 27.958

Linyit
1.444.774 462.818 76.643 105.603 361.742 5.970.749 1.573 12.112 126.693

Elektrik
3.079.527 6.957.732 874.399 2.929.097 5.679.934 14.769.664 15.433.485 2.415.759 4.150.473

Dier
134.402 140.197 22.792 5.914 464.902 3.447.563 102.534 236.983 42.093

Toplam
9.109.357 12.534.829 1.198.618 5.950.611 19.655.246 32.019.193 38.264.278 4.349.522 6.108.946

TOPLAM

129.190.599

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1996 Yl Enerji Harcamalar (Milyon TL-1995 Yl Fiyatlaryla)

Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii Benzin
92.208 41.901 6.010 12.515 48.481 50.747 25.665 22.364 107.601

Motorin
525.197 149.528 38.481 45.873 255.889 964.541 498.141 229.344 299.743

Fuel-oil
2.618.161 2.402.234 92.284 1.692.635 14.164.245 1.259.777 6.422.163 1.173.920 291.927

Doalgaz
1.037.664 2.510.258 90.235 542.197 6.267.508 3.770.885 2.702.732 96.235 884.521

LPG
266.545 196.374 23.255 91.540 183.091 1.572.261 328.137 160.048 357.169

Ta km.
365.919 60.261 39.558 14.699 497 2.429.248 13.033.189 156.294 44.770

Kok km.
349.651 35.252 10.377 34.124 869.480 226.511 1.459.215 237.381 75.158

Linyit
2.602.861 566.201 81.478 109.419 516.366 6.121.923 1.470 5.385 83.221

Elektrik
3.863.196 10.315.860 970.716 3.201.005 9.127.947 17.066.380 18.724.805 4.022.805 4.371.941

Dier
967.668 923.767 53.244 272.019 3.050.437 3.669.831 270.728 344.971 356.917

Toplam
12.689.069 17.201.637 1.405.636 6.016.025 34.483.942 37.132.103 43.466.245 6.448.747 6.872.969

TOPLAM

165.716.374

Bu tablolar DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

162

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1997 Yl Enerji Harcamalar (Milyon TL-1995 Yl Fiyatlaryla)

Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii Benzin
169.815 78.500 5.932 4.098 155.540 67.653 29.391 22.903 140.416

Motorin
824.477 159.996 53.763 58.441 338.816 1.183.510 623.062 205.213 334.665

Fuel-oil
2.865.665 2.810.154 105.575 2.148.256 11.231.835 1.491.638 5.938.635 1.291.898 272.682

Doalgaz
1.231.774 3.515.102 275.814 836.503 7.515.294 4.357.641 5.209.688 87.731 1.075.144

LPG
485.413 536.686 71.737 275.709 281.532 1.963.367 349.668 77.382 425.023

Ta km.
634.673 70 65.725 23.187 404 1.559.579 12.441.761 135.854 53.218

Kok km.
564.044 175 0 0 402.748 139.697 1.656.809 506.062 83.513

Linyit
3.335.939 719.982 79.458 51.054 613.096 7.792.421 9 5.338 88.422

Elektrik
3.752.774 10.711.519 898.918 2.773.079 7.405.736 16.536.629 18.416.482 4.255.140 4.547.888

Dier
1.461.047 1.022.391 43.394 262.726 3.324.086 3.406.411 579.969 311.981 413.699

Toplam
15.325.620 19.554.576 1.600.315 6.433.052 31.269.088 38.498.547 45.245.473 6.899.502 7.434.670

TOPLAM

172.260.841

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1998 Yl Enerji Harcamalar (Milyon TL-1995 Yl Fiyatlaryla)

Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii Benzin
219.151 79.584 7.424 16.688 83.192 165.458 35.128 10.661 119.098

Motorin
606.174 195.220 56.095 86.419 345.655 815.132 853.454 74.230 239.565

Fuel-oil
2.498.271 2.113.311 67.501 2.152.283 9.630.503 1.252.062 4.629.751 797.090 183.990

Doalgaz
1.260.420 3.232.167 122.590 603.605 6.239.062 3.377.172 5.309.915 138.076 957.474

LPG
540.748 725.266 82.654 397.007 334.973 3.109.426 472.449 73.155 511.282

Ta km.
641.178 1.907 45.263 39.685 47 1.458.115 11.155.128 134.177 34.347

Kok km.
530.281 6.304 0 0 611.366 804.200 2.404.100 121.030 75.825

Linyit
3.770.159 708.486 66.050 18.914 571.558 7.132.097 0 1.963 91.166

Elektrik
3.631.796 10.195.993 779.748 3.052.996 7.274.590 16.867.117 20.031.747 3.784.736 4.544.046

Dier
1.019.084 843.163 78.517 484.654 3.073.481 4.253.947 640.154 395.088 411.608

Toplam
14.717.263 18.101.402 1.305.841 6.852.249 28.164.427 39.234.727 45.531.825 5.530.208 7.168.401

TOPLAM

166.606.344

Bu tablolar DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

163

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1999 Yl Enerji Harcamalar (Milyon TL-1995 Yl Fiyatlaryla)

Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii Benzin
239.463 241.954 19.478 46.839 217.171 159.594 45.483 11.277 185.832

Motorin
630.393 315.868 95.648 111.766 845.783 2.376.784 850.349 133.978 479.108

Fuel-oil
3.242.454 2.851.241 124.576 1.683.374 11.897.355 2.264.094 4.391.293 812.150 253.303

Doalgaz
1.244.938 3.463.235 276.833 636.554 2.570.992 3.881.562 8.106.382 214.939 1.097.252

LPG
807.048 1.889.130 123.703 325.576 695.936 3.897.009 581.786 231.230 608.796

Ta km.
597.113 102.408 87.612 35.245 0 1.559.976 11.270.121 136.745 67

Kok km.
379.456 47 4.484 0 770.409 266.883 2.039.004 6.617 81.886

Linyit
3.544.178 410.221 76.515 25.854 626.219 5.512.012 472 1.830 49.016

Elektrik
5.190.204 14.977.965 1.108.697 2.982.558 9.516.413 17.131.610 21.115.306 3.556.942 5.945.680

Dier
1.675.722 1.211.128 65.902 1.025.319 2.108.861 3.281.563 188.784 235.277 1.132.766

Toplam
17.550.969 25.463.198 1.983.449 6.873.085 29.249.138 40.331.087 48.588.982 5.340.985 9.833.706

TOPLAM

185.214.598

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 2000 Yl Enerji Harcamalar (Milyon TL-1995 Yl Fiyatlaryla)

Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii Benzin
279.485 133.022 16.317 44.391 197.481 153.774 35.692 11.719 232.648

Motorin
781.715 329.382 90.158 116.533 490.590 2.220.240 1.003.309 100.413 367.838

Fuel-oil
2.617.433 2.521.252 124.891 1.955.967 13.669.408 2.699.966 6.054.682 892.936 308.166

Doalgaz
1.399.938 3.097.792 373.103 705.730 3.737.431 4.167.567 6.120.281 243.518 795.970

LPG
596.521 773.786 75.424 691.729 799.573 3.445.558 552.881 206.612 650.687

Ta km.
387.843 69.418 47.107 4.252 38.317 1.957.846 10.775.959 163.842 6.131

Kok km.
465.184 63.420 2.769 0 670.865 832.322 2.285.945 10.685 43.996

Linyit
2.528.987 399.216 19.167 27.639 463.405 4.794.758 97 2.418 42.949

Elektrik
4.361.802 12.819.648 981.543 3.290.430 8.217.524 15.658.255 15.972.790 4.306.720 5.344.412

Dier
1.856.300 1.433.416 35.384 942.093 2.248.100 3.710.346 368.770 243.678 661.583

Toplam
15.275.208 21.640.352 1.765.863 7.778.764 30.532.694 39.640.632 43.170.405 6.182.540 8.454.379

TOPLAM

174.440.838

Bu tablolar DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

164

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 2001 Yl Enerji Harcamalar (Milyon TL-1995 Yl Fiyatlaryla)

Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii Benzin
65.194 109.455 25.633 34.408 150.179 130.718 15.666 8.937 170.349

Motorin
558.920 268.031 89.705 78.204 556.130 1.492.002 674.407 71.549 364.837

Fuel-oil
2.418.672 2.200.705 83.117 1.780.377 15.438.200 2.527.543 5.101.808 776.742 343.181

Doalgaz
1.948.456 3.354.664 529.991 1.151.911 4.909.743 5.043.737 5.746.043 331.891 852.557

LPG
623.446 967.511 60.738 485.367 711.982 3.570.626 737.282 171.053 820.769

Ta km.
344.634 32.265 24.441 27.402 0 1.217.732 10.974.224 111.482 35

Kok km.
373.759 2.788 1.910 0 635.189 1.144.784 2.220.707 14.352 116.115

Linyit
2.089.455 372.096 11.579 20.153 402.726 4.713.515 888.589 2.052 20.704

Elektrik
4.416.560 13.377.656 931.741 2.810.485 6.800.214 15.873.536 17.174.495 4.157.696 5.383.381

Dier
1.734.456 1.175.328 32.904 461.607 1.880.978 3.858.045 200.635 376.357 667.632

Toplam
14.573.551 21.860.498 1.791.759 6.849.912 31.485.341 39.572.239 43.733.856 6.022.111 8.739.560

TOPLAM

174.628.827

Bu tablo DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

165

EK-4. Trkiyede Sanayi Sektrnn Yllar tibariyle Enerji Harcamalar (Bin Dolar - 1995 Yl Fiyatlaryla)

166

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1995 Yl Enerji Harcamalar (Bin $-1995 Yl Fiyatlaryla) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 1.603 7.482 58.627 14.192 456 4.641 63.260 31.972 115 646 2.862 127 248 1.144 48.358 12.851 887 5.072 149.245 113.197 859 11.925 37.689 35.557 546 8.577 128.592 49.404 735 3.493 23.099 1.581 3.330 4.895 14.207 11.016 LPG Ta km. Kok km. Linyit 4.552 6.540 4.451 31.633 8.028 486 63 10.133 227 518 427 1.678 1.069 44 0 2.312 11.497 2 7.985 7.920 45.658 35.552 4.222 130.728 4.901 296.064 9.512 34 2.447 0 5.531 265 4.904 221 612 2.774 Elektrik 67.426 152.338 19.145 64.132 124.361 323.378 337.913 52.892 90.874 Dier 2.943 3.070 499 129 10.179 75.484 2.245 5.189 922
TOPLAM

Toplam 199.447 274.447 26.243 130.287 430.347 701.053 837.788 95.232 133.754 2.828.599

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1996 Yl Enerji Harcamalar (Bin $-1995 Yl Fiyatlaryla) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 2.019 11.499 57.324 22.719 917 3.274 52.596 54.962 132 843 2.021 1.976 274 1.004 37.060 11.871 1.061 5.603 310.123 137.226 1.111 21.118 27.583 82.563 562 10.907 140.612 59.176 490 5.021 25.703 2.107 2.356 6.563 6.392 19.366 LPG Ta km. Kok km. Linyit 5.836 8.012 7.656 56.989 4.300 1.319 772 12.397 509 866 227 1.784 2.004 322 747 2.396 4.009 11 19.037 11.306 34.424 53.188 4.959 134.038 7.184 285.359 31.949 32 3.504 3.422 5.197 118 7.820 980 1.646 1.822 Elektrik 84.584 225.863 21.254 70.085 199.854 373.665 409.975 88.078 95.723 Dier 21.187 20.226 1.166 5.956 66.789 80.350 5.928 7.553 7.815
TOPLAM

Toplam 277.824 376.626 30.776 131.720 755.018 812.999 951.684 141.194 150.482 3.628.323

Bu tablolar DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

167

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1997 Yl Enerji Harcamalar (Bin $-1995 Yl Fiyatlaryla)

Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz Gda sanayii 3.718 18.052 62.743 26.969 Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii 1.719 3.503 61.528 76.962 Orman rnleri ve mobilya sanayii 130 1.177 2.312 6.039 Kt, kt rnleri ve basm sanayii 90 1.280 47.036 18.315 Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii 3.406 7.418 245.918 164.546 Ta ve topraa dayal sanayii 1.481 25.913 32.659 95.410 Demir-elik metal ana sanayii 643 13.642 130.025 114.065 Demir-elik d metal ana sanayii 501 4.493 28.286 1.921 Metal eya ve makine-tehizat sanayii 3.074 7.327 5.970 23.540

Sanayi Dal \\ Enerji Tr

LPG Ta km. Kok km. Linyit 10.628 13.896 12.350 73.040 11.751 2 4 15.764 1.571 1.439 0 1.740 6.037 508 0 1.118 6.164 9 8.818 13.424 42.987 34.147 3.059 170.613 7.656 272.410 36.275 0 1.694 2.974 11.080 117 9.306 1.165 1.829 1.936

Elektrik 82.166 234.526 19.682 60.716 162.147 362.066 403.225 93.165 99.575

Dier 31.989 22.385 950 5.752 72.780 74.583 12.698 6.831 9.058
TOPLAM

Toplam 335.551 428.143 35.039 140.850 684.630 842.917 990.639 151.063 162.780 3.771.612

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1998 Yl Enerji Harcamalar (Bin $-1995 Yl Fiyatlaryla)

Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz Gda sanayii 4.798 13.272 54.699 27.597 Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii 1.742 4.274 46.270 70.768 Orman rnleri ve mobilya sanayii 163 1.228 1.478 2.684 Kt, kt rnleri ve basm sanayii 365 1.892 47.124 13.216 Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii 1.821 7.568 210.858 136.603 Ta ve topraa dayal sanayii 3.623 17.847 27.414 73.942 Demir-elik metal ana sanayii 769 18.686 101.367 116.259 Demir-elik d metal ana sanayii 233 1.625 17.452 3.023 Metal eya ve makine-tehizat sanayii 2.608 5.245 4.028 20.964

Sanayi Dal \\ Enerji Tr

LPG Ta km. Kok km. Linyit 11.840 14.038 11.610 82.547 15.880 42 138 15.512 1.810 991 0 1.446 8.692 869 0 414 7.334 1 13.386 12.514 68.080 31.925 17.608 156.156 10.344 244.239 52.637 0 1.602 2.938 2.650 43 11.194 752 1.660 1.996

Elektrik 79.517 223.239 17.072 66.845 159.276 369.302 438.591 82.866 99.491

Dier 22.313 18.461 1.719 10.611 67.293 93.139 14.016 8.650 9.012
TOPLAM

Toplam 322.231 396.326 28.591 150.028 616.654 859.035 996.909 121.083 156.951 3.647.808

Bu tablolar DE verileri esas alnarak hazrlanmtr. 168

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 1999 Yl Enerji Harcamalar (Bin $-1995 Yl Fiyatlaryla) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 5.243 13.802 70.993 27.258 5.298 6.916 62.427 75.827 426 2.094 2.728 6.061 1.026 2.447 36.857 13.937 4.755 18.518 260.490 56.291 3.494 52.039 49.572 84.986 996 18.618 96.146 177.487 247 2.933 17.782 4.706 4.069 10.490 5.546 24.024 LPG Ta km. Kok km. Linyit 17.670 13.074 8.308 77.599 41.362 2.242 1 8.982 2.708 1.918 98 1.675 7.128 772 0 566 15.237 0 16.868 13.711 85.324 34.155 5.843 120.684 12.738 246.757 44.644 10 5.063 2.994 145 40 13.329 1 1.793 1.073 Elektrik 113.638 327.939 24.275 65.302 208.360 375.093 462.315 77.878 130.179 Dier 36.690 26.517 1.443 22.449 46.173 71.849 4.133 5.151 24.802
TOPLAM

Toplam 384.274 557.511 43.427 150.485 640.403 883.040 1.063.845 116.940 215.307 4.055.232

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 2000 Yl Enerji Harcamalar (Bin $-1995 Yl Fiyatlaryla) Sanayi Dal \\ Enerji Tr
Gda sanayii Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii Orman rnleri ve mobilya sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii Ta ve topraa dayal sanayii Demir-elik metal ana sanayii Demir-elik d metal ana sanayii Metal eya ve makine-tehizat sanayii
Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz 6.119 17.115 57.308 30.651 2.912 7.212 55.202 67.825 357 1.974 2.734 8.169 972 2.551 42.825 15.452 4.324 10.741 299.289 81.830 3.367 48.612 59.115 91.248 781 21.967 132.566 134.002 257 2.199 19.551 5.332 5.094 8.054 6.747 17.428 LPG Ta km. Kok km. Linyit Elektrik 13.061 8.492 10.185 55.372 95.501 16.942 1.520 1.389 8.741 280.683 1.651 1.031 61 420 21.491 15.145 93 0 605 72.043 17.506 839 14.688 10.146 179.921 75.440 42.867 18.223 104.980 342.834 12.105 235.937 50.050 2 349.721 4.524 3.587 234 53 94.295 14.247 134 963 940 117.015 Dier 40.643 31.384 775 20.627 49.222 81.237 8.074 5.335 14.485
TOPLAM

Toplam 334.447 473.811 38.663 170.314 668.506 867.923 945.206 135.365 185.107 3.819.343

Bu tablolar DE verileri esas alnarak hazrlanmtr. 169

Trkiye'de Sanayi Sektrnn 2001 Yl Enerji Harcamalar (Bin $-1995 Yl Fiyatlaryla)

Benzin Motorin Fuel-oil Doalgaz Gda sanayii 1.427 12.237 52.956 42.661 Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii 2.396 5.868 48.184 73.450 Orman rnleri ve mobilya sanayii 561 1.964 1.820 11.604 Kt, kt rnleri ve basm sanayii 753 1.712 38.981 25.221 Kimya-petrol, kau.ve plastik r.sanayii 3.288 12.176 338.016 107.498 Ta ve topraa dayal sanayii 2.862 32.667 55.340 110.431 Demir-elik metal ana sanayii 343 14.766 111.703 125.808 Demir-elik d metal ana sanayii 196 1.567 17.007 7.267 Metal eya ve makine-tehizat sanayii 3.730 7.988 7.514 18.667

Sanayi Dal \\ Enerji Tr

LPG Ta km. Kok km. Linyit 13.650 7.546 8.183 45.748 21.183 706 61 8.147 1.330 535 42 254 10.627 600 0 441 15.589 0 13.907 8.818 78.178 26.662 25.065 103.201 16.143 240.278 48.622 19.455 3.745 2.441 314 45 17.971 1 2.542 453

Elektrik 96.700 292.901 20.400 61.535 148.889 347.547 376.032 91.032 117.868

Dier 37.976 25.734 720 10.107 41.184 84.471 4.393 8.240 14.618
TOPLAM

Toplam 319.085 478.631 39.230 149.977 689.364 866.425 957.543 131.853 191.351 3.823.459

Bu tablo DE verileri esas alnarak hazrlanmtr.

170

EK-5. Sanayi Sat statistiklerinde Yer Alan Alt Sanayi Kollar

171

Gda iki ve ttn sanayii 3111 Mezbaha rnleri 3112 St ve st rnleri sanayii 3113 Sebze ve meyve iletme sanayii 3114 Su rnleri sanayii 3115 Bitkisel ve hayvansal yalar sanayii 3116 Un ve unlu mamuller sanayii 3117 lenmi unlu rnler sanayii 3118 eker retimi ve artm sanayii 3119 ekerleme, kakao, ikolata, vb. maddeler sanayii 3121 Baka yerde snflandrlmam gda maddeleri sanayii 3122 Yem sanayii 3131 Damtk alkoll ikiler retimi 3132 arap sanayii 3133 Malt ve bira sanayii
Alkolsz ikiler, gazlandrlm meyve sular, doal maden sular ve

3134 memba sular sanayii 3140 Ttn sanayi Dokuma, giyim eyas ve deri sanayii 3211 3212 3213 3214 3215 3219 3221 3222 3231 3233 3240
Elyafn hazrlanmas, iplik haline getirilmesi, dokunmas, boyanmas, vb. bitirme ilemleri Giyim eyas dnda kalan hazr dokuma eya retimi rme sanayii Hal ve kilim sanayii p, sicim, a ve urgan sanayii Baka yerde snflandrlmam dokuma rnleri sanayii Deri ve krk giyim eyas sanayii Deri ve krk dnda kalan hazr giyim eyas sanayii, konfeksiyon, yapay set krk ve plastik giyim eyas Deri ileme sanayii Deri ve benzeri maddelerden yaplm eya sanayii (Ayakkab ve giyim eyas hari) Ayakkab sanayii (Kalp mamul lastik ve plastik ayakkablar hari)

Orman rnleri ve mobilya sanayii 3311 Kereste ve parke sanayii 3319 Dier aa ve mantar rnleri sanayii 3320 Aa mobilya ve deme sanayii Kt, kt rnleri ve basm sanayii 3411 Selloz kt ve karton sanayii 3412 Kt ve karton ambalaj maddeleri sanayii 3419 Baka yerde snflandrlmam selloz kt ve karton rnleri 3421 Basm, yayn ve bunlara bal sanayi Ta ve topraa dayal sanayi 3610 anak, mlek, ini porselen, vb. sanayii 3620 Cam ve cam rnleri sanayii 3691 Pimi kilden yap gereleri retimi 3692 imento, kire ve al sanayii 3699 Baka yerde snflandrlmam ta ve toprak rnler yapm

172

Kimya-petrol, kmr, kauuk ve plastik rnleri sanayi 3511 Ana kimyasal maddeler sanayii (Gbre hari ) 3512 Kimyasal gbre ve tarmsal ilalar sanayii 3513 Sentetik reineler, plastikler, yapay ve sentetik lifler sanayii 3521 Boya, vernik-lak sanayii 3522 la sanayii (Veteriner ilalar dahil) 3523 3529 3530 3541 3542 3543 3544 3551 3559 3560
Sabun, temizleyici maddeler, parfm, kozmetik ve dier tuvalet malzemesi sanayii Baka yerde snflandrlmam kimyasal rnler sanayii Petrol rafinerileri Bitm kkenli inaat izolasyon ve balayc maddeler retimi Kok kmr ve briket retimi Madeni ya hazrlama ve harmanlama ilemleri LPG dolum ilemleri (Tpleme) Tekerlek i ve d lastii yapm Baka yerde snflandrlmam lastik rnleri sanayii Baka yerde snflandrlmam plastik rnleri sanayii

Demir-elik metal ana sanayi 3710 Demir-elik metal ana sanayi Demir-elik dnda metal ana sanayi
3720 Demir-elik dnda metal ana sanayi

Metal eya, makine-teh., ulam arac, ilmi/mesleki lme aletleri sanayii 3811 Her trl bak el aletleri ve hrdavat malzemesi sanayii 3812 Metal mobilya ve donatm sanayii 3813 Metal yap malzemesi sanayii 3819 Dier metal eya sanayii 3821 ten yanmal motorlar ve trbinler sanayii 3822 Tarmsal makine ve gerelerin yapm ve onarm, paperboard 3823 Metal ve metal d makineleri ileyen makinelerin yapm ve onarm 3824 zel endstri makinalar ve gereleri yapm ve onarm 3825 Bilgi ilem, bro, muhasebe ve hesap makineleri yapm ve onarm
Baka yerde snflandrlmam makine ve gere yapm sanayii (Elektrik makineleri sanayii hari) Elektrik sanayi makineleri ve aygtlar sanayii Radyo, televizyon ve haberleme alet ve aygtlar sanayii Elektrikli ev aletleri sanayii Baka yerde snflandrlmam elektrik mak.ve aletleri yapm sanayii Deniz tatlar yapm ve onarm sanayii Demiryollar ulam aralar yapm, montaj ve onarm sanayii Motorlu kara tatlar yapm, montaj ve onarm sanayii Triportr, motosiklet, moblet, bisiklet yapm ve onarm sanayii Mesleki ve ilmi aletler ile baka yerde snflandrlmam lme ve 3851 kontrol aletleri yapm sanayii 3852 Fotoraflk malzemesi ve optik aletleri imali 3854 Dier

3829 3831 3832 3833 3839 3841 3842 3843 3844

173

EK-6. Trkiyede Sanayi Sektrnn Yllar tibariyle Sattan Elde Ettii Gelirler (Milyar TL - 1995 Yl Fiyatlaryla)

174

Gda Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyar TL-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3111 3112 3113 3114 3115 3116 3117 3118 3119 3121 3122 3131 3132 3133 3134 3140 TOPLAM
1995 37.630 18.764 37.927 7.172 83.169 22.531 42.486 44.926 25.508 40.822 24.516 10.969 2.554 23.057 32.461 82.585 537.077 1996 37.553 21.056 37.025 4.643 78.383 30.156 48.896 50.252 24.187 46.175 30.550 17.067 3.086 23.145 31.898 68.741 552.813 1997 40.981 26.470 39.686 6.804 85.843 31.073 48.811 78.235 25.721 63.161 33.147 24.619 3.083 23.029 32.074 100.350 663.086 1998 53.425 28.395 42.831 4.455 91.431 29.046 47.833 85.205 24.162 75.776 33.763 18.966 3.519 21.663 31.612 105.180 697.263 1999 48.128 28.864 37.036 3.781 69.206 28.056 46.265 74.613 18.190 76.633 41.641 27.324 6.168 21.529 43.323 109.873 680.632 2000 44.717 37.326 32.581 3.957 62.362 26.780 36.495 64.914 25.254 71.149 39.777 27.168 6.126 21.843 55.240 120.045 675.734 2001 41.039 33.254 34.585 3.576 58.850 24.508 32.266 77.909 27.692 78.236 29.477 21.446 5.493 20.723 39.713 128.909 657.676 2002 40.223 34.267 32.533 2.584 60.736 26.208 36.309 68.005 27.257 67.022 28.472 17.882 5.492 20.720 27.515 123.594 618.821 2003 41289 43735 34891 3826 63481 28999 38624 79418 26109 65861 28634 19024 8084 22486 29809 119561 653.830

Tekstil Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyar TL-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3211 3212 3213 3214 3215 3219 3221 3222 3231 3233 3240 TOPLAM
1995 262.538 18.099 37.866 15.625 0 536 13.152 67.230 2.858 931 8.592 427.426 1996 246.950 0 0 0 0 246.950 21.779 36.752 14.578 9 558 567.576 1997 277.571 0 0 0 0 277.571 22.845 40.269 15.771 56 432 634.516 1998 248.877 0 0 0 0 248.877 28.839 43.275 15.203 62 465 585.598 1999 213.564 0 0 0 0 213.564 27.507 37.814 15.170 15 383 508.016 2000 226.527 0 0 0 0 226.527 29.486 36.849 13.679 70 1.092 534.230 2001 228.441 41.389 41.197 9.080 33 3.049 11.602 91.842 3.287 2.353 5.814 438.088 2002 246.605 34.227 65.062 10.195 28 4.269 10.211 104.413 3.611 2.104 7.465 488.191 2003 228.841 37.512 61.726 9.829 30 4.068 9.805 100.873 4.324 2.185 7.120 466.314

175

Orman rnleri Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyar TL-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3311 3319 3320 TOPLAM
1995 22.747 58 10.025 32.829 1996 20.058 72 15.709 35.839 1997 19.820 18 18.925 38.764 1998 21.872 3 22.509 44.385 1999 21.878 0 20.928 42.805 2000 22.316 0 24.445 46.761 2001 16.693 0 20.435 37.128 2002 19.542 0 17.198 36.739 2003 21.204 0 16.329 37.533

Kt Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyar TL-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3411 3412 3419 3421 TOPLAM
1995 50.333 26.303 5.406 30.542 112.584 1996 30.528 20.556 4.652 35.920 91.656 1997 32.965 19.878 4.988 38.412 96.244 1998 32.751 20.223 5.267 29.764 88.005 1999 30.516 24.541 6.667 24.944 86.668 2000 37.737 25.068 7.266 26.319 96.390 2001 31.633 25.169 5.894 19.237 81.933 2002 37.356 24.162 7.035 18.398 86.951 2003 29.526 24.865 8.668 18.674 81.733

Kimya Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyar TL-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3511 3512 3513 3521 3522 3523 3529 3530 3541 3542 3543 3544 3551 3559 3560 TOPLAM
1995 18.367 44.215 110.383 23.713 65.979 45.682 26.532 327.993 2.605 7 15.906 23.677 51.285 9.715 62.539 828.599 1996 17.192 40.777 88.036 25.927 67.381 51.889 25.096 343.693 2.540 5 14.793 28.648 45.701 9.742 62.149 823.570 1997 17.238 41.337 85.170 34.196 73.379 45.039 24.050 409.051 2.706 4 16.051 35.631 49.340 10.407 73.465 917.064 1998 20.326 37.352 76.130 28.176 83.198 47.317 25.644 346.671 3.446 2 14.454 39.122 50.984 11.917 68.496 853.235 1999 18.004 30.549 72.718 27.816 91.297 65.429 23.474 388.744 1.082 0 13.981 42.303 35.315 11.170 68.438 890.320 2000 20.189 28.132 82.746 29.088 89.806 56.654 28.838 391.421 2.793 0 16.392 49.043 42.776 11.433 77.027 926.339 2001 21.681 25.099 79.751 22.475 91.820 54.884 27.341 458.307 2.633 0 11.572 87.658 35.096 11.114 77.846 1.007.278 2002 19.382 28.377 71.097 24.460 95.889 49.785 25.788 488.973 4.489 0 19.534 64.649 35.380 12.286 84.343 1.024.432 2003 17.423 29.094 66.677 24.645 89.040 53.684 25.518 566.116 2.820 0 18.944 65.422 36.767 15.151 88.896 1.100.195

176

Ta ve Topraa Dayal Sanayide Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyar TL-1995 Yl Fiy.)
Sanayi Kodu 3610 3620 3691 3692 3699 TOPLAM
1995 37.373 45.946 9.121 85.460 13.369 191.269 1996 31.381 39.812 9.062 85.523 15.083 180.861 1997 41.654 50.748 8.694 93.083 17.445 211.624 1998 40.440 56.106 8.737 99.742 17.051 222.075 1999 32.941 44.844 7.641 90.430 22.519 198.375 2000 32.578 44.842 6.421 84.711 26.155 194.707 2001 27.859 47.229 6.615 73.427 18.012 173.142 2002 29.244 49.715 6.620 74.035 19.594 179.209 2003 29.872 49.910 7.232 68.022 22.624 177.660

Metal Ana Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyar TL-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3710 3720 TOPLAM
1995 261.605 57.157 318.762 1996 249.628 45.544 295.172 1997 302.238 56.982 359.220 1998 267.217 48.816 316.033 1999 244.657 46.006 290.663 2000 258.492 46.598 305.090 2001 258.769 43.189 301.958 2002 257.845 40.252 298.097 2003 287.513 37.852 325.365

Metal Eya ve Mak.-Teh. San.'de Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyar TL-1995 Yl Fiy.)
Sanayi Kodu 3811 3812 3813 3819 3821 3822 3823 3824 3825 3829 3831 3832 3833 3839 3841 3842 3843 3844 3851 3852 3854 TOPLAM
1995 12.725 1.810 10.478 47.313 3.308 31.086 2.568 11.697 367 89.517 32.255 49.381 8.063 39.075 354 1.115 244.432 4.162 3.832 630 7.725 601.893 1996 15.403 1.957 11.402 50.533 3.757 31.898 3.011 10.141 1.091 85.699 35.510 56.916 10.319 37.735 667 1.518 257.734 4.875 3.438 759 8.923 633.287 1997 16.316 2.149 12.573 53.112 2.996 36.203 3.314 10.381 2.256 100.135 41.883 75.506 9.473 36.519 846 1.542 304.471 5.412 3.078 839 10.087 729.092 1998 16.445 2.437 15.508 45.763 2.897 35.297 3.953 9.596 2.618 100.359 35.483 85.739 9.751 37.487 448 2.131 293.190 3.397 3.223 1.021 12.206 718.947 1999 14.306 2.439 12.071 43.458 2.301 16.394 2.362 6.787 1.470 93.862 29.104 71.516 8.522 37.039 577 1.681 247.283 2.170 2.935 1.151 8.868 606.297 2000 11.045 4.485 13.460 41.081 1.349 22.103 3.291 9.128 2.053 92.329 20.175 78.962 7.921 39.751 0 825 322.314 2.417 3.481 1.259 2.718 680.145 2001 8.378 4.947 13.666 38.474 604 8.200 1.885 6.095 1.002 73.709 14.527 72.287 6.710 33.488 478 1.206 202.953 2.432 3.232 587 6.130 500.991 2002 9.149 5.307 16.347 34.971 811 8.162 2.008 5.003 2.403 88.035 15.438 89.009 5.533 31.766 1.831 1.316 234.436 1.865 4.912 491 5.457 564.250 2003 8.893 5.223 19.257 38.037 730 14.921 2.335 5.078 3.447 94.598 16.872 92.727 6.055 29.940 1.039 1.874 348.932 1.553 4.640 467 5.245 701.862

177

EK-7. Trkiyede Sanayi Sektrnn Yllar tibariyle Sattan Elde Ettii Gelirler (Milyon Dolar - 1995 Yl Fiyatlaryla)

178

Gda Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyon $-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3111 3112 3113 3114 3115 3116 3117 3118 3119 3121 3122 3131 3132 3133 3134 3140 TOPLAM
1995 824 411 830 157 1.821 493 930 984 558 894 537 240 56 505 711 1.808 11.759 1996 822 461 811 102 1.716 660 1.071 1.100 530 1.011 669 374 68 507 698 1.505 12.104 1997 897 580 869 149 1.880 680 1.069 1.713 563 1.383 726 539 67 504 702 2.197 14.518 1998 1.170 622 938 98 2.002 636 1.047 1.866 529 1.659 739 415 77 474 692 2.303 15.266 1999 1.054 632 811 83 1.515 614 1.013 1.634 398 1.678 912 598 135 471 949 2.406 14.902 2000 979 817 713 87 1.365 586 799 1.421 553 1.558 871 595 134 478 1.209 2.628 14.795 2001 899 728 757 78 1.289 537 706 1.706 606 1.713 645 470 120 454 870 2.822 14.400 2002 881 750 712 57 1.330 574 795 1.489 597 1.467 623 392 120 454 602 2.706 13.549 2003 904 958 764 84 1390 635 846 1739 572 1442 627 417 177 492 653 2618 14.315

Tekstil Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyon $-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3211 3212 3213 3214 3215 3219 3221 3222 3231 3233 3240 TOPLAM
1995 5.748 396 829 342 0 12 288 1.472 63 20 188 9.358 1996 5.407 0 0 0 0 5.407 477 805 319 0 12 12.427 1997 6.077 0 0 0 0 6.077 500 882 345 1 9 13.893 1998 5.449 0 0 0 0 5.449 631 947 333 1 10 12.822 1999 4.676 0 0 0 0 4.676 602 828 332 0 8 11.123 2000 4.960 0 0 0 0 4.960 646 807 299 2 24 11.697 2001 5.002 906 902 199 1 67 254 2.011 72 52 127 9.592 2002 5.399 749 1.425 223 1 93 224 2.286 79 46 163 10.689 2003 5.010 821 1.351 215 1 89 215 2.209 95 48 156 10.210

179

Orman rnleri Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyon $-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3311 3319 3320 TOPLAM
1995 498 1 219 719 1996 439 2 344 785 1997 434 0 414 849 1998 479 0 493 972 1999 479 0 458 937 2000 489 0 535 1024 2001 365 0 447 813 2002 428 0 377 804 2003 464 0 358 822

Kt Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyon $-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3411 3412 3419 3421 TOPLAM
1995 1.102 576 118 669 2.465 1996 668 450 102 786 2.007 1997 722 435 109 841 2.107 1998 717 443 115 652 1.927 1999 668 537 146 546 1.898 2000 826 549 159 576 2.110 2001 693 551 129 421 1.794 2002 818 529 154 403 1.904 2003 646 544 190 409 1.790

Kimya Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyon $-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3511 3512 3513 3521 3522 3523 3529 3530 3541 3542 3543 3544 3551 3559 3560 TOPLAM
1995 402 968 2.417 519 1.445 1.000 581 7.181 57 0 348 518 1.123 213 1.369 18.142 1996 376 893 1.928 568 1.475 1.136 549 7.525 56 0 324 627 1.001 213 1.361 18.032 1997 377 905 1.865 749 1.607 986 527 8.956 59 0 351 780 1.080 228 1.608 20.079 1998 445 818 1.667 617 1.822 1.036 561 7.590 75 0 316 857 1.116 261 1.500 18.681 1999 394 669 1.592 609 1.999 1.433 514 8.511 24 0 306 926 773 245 1.498 19.493 2000 442 616 1.812 637 1.966 1.240 631 8.570 61 0 359 1.074 937 250 1.686 20.282 2001 475 550 1.746 492 2.010 1.202 599 10.035 58 0 253 1.919 768 243 1.704 22.054 2002 424 621 1.557 536 2.099 1.090 565 10.706 98 0 428 1.415 775 269 1.847 22.430 2003 381 637 1.460 540 1.949 1.175 559 12.395 62 0 415 1.432 805 332 1.946 24.089

180

Ta ve Topraa Dayal Sanayide Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyon $-1995 Yl Fiy.)
Sanayi Kodu 3610 3620 3691 3692 3699 TOPLAM
1995 818 1.006 200 1.871 293 4.188 1996 687 872 198 1.873 330 3.960 1997 912 1.111 190 2.038 382 4.633 1998 885 1.228 191 2.184 373 4.862 1999 721 982 167 1.980 493 4.343 2000 713 982 141 1.855 573 4.263 2001 610 1.034 145 1.608 394 3.791 2002 640 1.089 145 1.621 429 3.924 2003 654 1.093 158 1.489 495 3.890

Metal Ana Sanayiinde Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyon $-1995 Yl Fiyatlaryla)
Sanayi Kodu 3710 3720 TOPLAM
1995 5.728 1.251 6.979 1996 5.466 997 6.463 1997 6.617 1.248 7.865 1998 5.851 1.069 6.919 1999 5.357 1.007 6.364 2000 5.660 1.020 6.680 2001 5.666 946 6.611 2002 5.645 881 6.527 2003 6.295 829 7.124

Metal Eya ve Mak.-Teh. San.'de Yllar tibariyle Sattan Elde Edilen Gelirler (Milyon $-1995 Yl Fiy.)
Sanayi Kodu 3811 3812 3813 3819 3821 3822 3823 3824 3825 3829 3831 3832 3833 3839 3841 3842 3843 3844 3851 3852 3854 TOPLAM
1995 279 40 229 1.036 72 681 56 256 8 1.960 706 1.081 177 856 8 24 5.352 91 84 14 169 13.178 1996 337 43 250 1.106 82 698 66 222 24 1.876 777 1.246 226 826 15 33 5.643 107 75 17 195 13.866 1997 357 47 275 1.163 66 793 73 227 49 2.192 917 1.653 207 800 19 34 6.666 118 67 18 221 15.963 1998 360 53 340 1.002 63 773 87 210 57 2.197 777 1.877 213 821 10 47 6.419 74 71 22 267 15.741 1999 313 53 264 951 50 359 52 149 32 2.055 637 1.566 187 811 13 37 5.414 48 64 25 194 13.275 2000 242 98 295 899 30 484 72 200 45 2.022 442 1.729 173 870 0 18 7.057 53 76 28 60 14.892 2001 183 108 299 842 13 180 41 133 22 1.614 318 1.583 147 733 10 26 4.444 53 71 13 134 10.969 2002 200 116 358 766 18 179 44 110 53 1.928 338 1.949 121 696 40 29 5.133 41 108 11 119 12.354 2003 195 114 422 833 16 327 51 111 75 2.071 369 2.030 133 656 23 41 7.640 34 102 10 115 15.367

181

KAYNAKLAR

182

AB Genel Sekreterlii, Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program (24.07.2003 tarih ve 25178 mkerrer sayl Resm Gazete). ADEME (l'Agence de l'Environnement et de la Maitrise de l'Energie / Enerji Ynetimi ve evre Ajans). Rational Use of Energy. Summary Annual Report 2002. pp.30-34. 01 Nisan 2004.
<www.ademe.fr/anglais/publication/pdf/energy.pdf >

ADNOT, Jrme, Carlos LOPES, Lionel CAURET. Integrated Energy Services: The Panacea for Energy Efficiency?. European Council for an EnergyEfficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.348-361. 15 Mart 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel5/01p5_5_155lm.pdf>

ALKAN, Orhan, Aygaz Yurtdnda Bymeyi Hedefliyor, Dnya Enerji Dergisi, Mlkat, Say:34, Austos 2003, ss.22-25. ASADA, Iwao, Energy Conservation Programs and Policies in Japan, Ekonomik birlii rgt (ECO), ECO lkeleri Enerji Tasarrufu Metodolojisi zel Komite Toplants, Ankara, 05-06 Aralk 2001. BACH, Peter. An Energy Efficiency Policy-Problems, Barriers and Possibilities. European Council for an Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.78-87. 15 Mart 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/panel1/01p1_1_069sp.pdf>

BARTHEL, Claus, Stephan RAMESOHL, Christian JUNGBLUTH. The Role of Fuel Cells in Buildings As a Part of Sustainable Energy Systems. European Council for an Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.17-28. 14 Nisan 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/panel4/01p4_4_019wq.pdf>

BEKDEMR, kr, Muammer AKGN, Kmr-Gaz Yaktl Kombine evrim Santralleri, Trkiye 7. Enerji Kongresi: Enerjide Verimlilik, Cilt:IV, World Energy Council Turkish National Committee, Ankara, 1997, ss.69-77. BENHKE, Rainer, Ole BRNSEN, Trkiyede Enerji Verimlilii htiyalarnn Deerlendirilmesi almas, MVV Consultants and Engineers GmH, Avrupa Komisyonu Trkiye Delegasyonu, Ankara, 2003. BLGE, Driye, Hasan HEPERKAN, Yksel STNDA. Gda Endstrisinde Enerji Geri Kazanm Sistemlerinin ncelenmesi ve Uygulanmas. III. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi. 20-23 Kasm 1997, zmir. 06 Austos 2004.
<http://www.kongre.org/makina/teskon97/010>

BOSSEBOEUF, Didier, Bertrand CHATEAU, Bruno LAPILLONNE. Monitoring Energy Efficiency and CO2 Abatement Policies: What Can We Learn from Indicators. UNFCC Workshop Best Practices in PAMs. Copenhagen, April 2000. pp.1-11. 01 Nisan 2004.
<www.ademe.fr/anglais/technical%20files/vaindicators.htm>

BP. Statistical Review of World Energy-2004. Review by energy type/Oil/Oil reserves and oil consumption. London. June 2004. 05 Austos 2004.
<http://www.bp.com/subsection.do?categoryId=111&contentId=2002152>

183

CBEE (California Board for Energy Efficiency). Annual Report on 1999 Energy Efficiency Programs and Activities. San Francisco, CA. April 2000. 12 Nisan 2004.
<http://cpuc.ee.support.net/library/DOCS/1999AnnRptTextFiguresDMar28.doc>

Clean Air Report, Plans for Hydrogen Infrastructure May Be Bush Response to Kyoto, Vol.:12, No:17, 16 August 2001, pp.1-14. Commission of the European Communities, Green Paper: Towards a European Strategy for the Security of Energy Supply, COM (2000), Brussels, 29 Nov. 2000. ALIKOLU, Erdal, Enerji Verimlilii ve EE Tarafndan Yrtlen almalar, 23. Ulusal Enerji Verimlilii Kongresi, EE Genel Mdrl (Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu) Yayn, Ankara, 2004, ss.59-64 Devlet Planlama Tekilat, Yedinci Be Yllk Kalknma Plan 1996-2000, DPT Yayn, Ankara, 1995. Devlet Planlama Tekilat, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan 2001-2005, DPT Yayn, Ankara, 2000. Devlet Planlama Tekilat, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu, Elektrik Enerjisi, DPT Yayn, Ankara, 2001a. Devlet Planlama Tekilat, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu, Enerji, DPT Yayn, Ankara, 2001b. Devlet Planlama Tekilat, Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecine likin 2003 Yl lerleme Raporu, DPT Avrupa Birlii le likiler Genel Mdrl Yayn, Ankara, 2003a. Devlet Planlama Tekilat, Trkiye in Katlm Ortakl Belgesi, DPT Avrupa Birlii le likiler Genel Mdrl Yayn, Ankara, 2003b. EDMC (The Energy Data and Modelling Center), The Institute of Energy Economics-The Energy Conservation Center, Handbook of Energy & Economics Statistics in Japan, Chou-ku, Tokyo, 2002. EIA (Energy Information Administration), US Department of Energy, International Energy Outlook 2002, Washington, DC, March 2002. EE (Elektrik leri Etd daresi), JICA tarafndan hazrlanan rapor, Energy Conservation Diagnosis on Integrated Steel Industry in Turkey, 2002. EE (Elektrik leri Etd daresi). Enerji Verimlilii. Sanayide Enerji Verimlilii. 12 Austos 2004.
<ttp://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/uetm/calismalarimiz.html>

ENER, Erden. Tekstil Sektrnde Is Geri Kazanm Sistemi. III. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi. 20-23 Kasm 1997, zmir. 06 Austos 2004.
<http://www.kongre.org/makina/teskon97/014>

EPDK (Elektrik Piyasas Dzenleme Kurumu). Yakt Tr Baznda Toplam Yatrm Tutarlar. 14 Mays 2004.
<http://www.epdk.org.tr/duyuru/elektrik/acil/topyat.doc>

184

ERGEN, Aye, Nilgn YILDIRIM, Talep Ynetimi almalar, Trkiye 7. Enerji Kongresi: Enerjide Verimlilik, Cilt:IV, World Energy Council Turkish National Committee, Ankara, 1997, ss.27-37. ESEN, Dilek zlem, brahim KILIASLAN, Enerji Tasarrufu Asndan Is Geri Kazanm Sistemleri, Trkiye 7. Enerji Kongresi: Enerjide Verimlilik, Cilt:IV, World Energy Council Turkish National Committee, Ankara, 1997, ss.191-200. European Commission. Energy website. Energy Framework Programme. 04 Haziran 2004
<http://europa.eu.int/comm/energy/en/pfs_save_gen_en.html>

European Commission, DGXVII, Commission Directive 94/2 EC of 21 January 1994 implementing Council Directive 92/75/EEC, Official Journal of the European Communities, No: L 45, 17.02.1994. European Commission, Directorate General for Energy and Transportation, European Union Energy&Transport Figures 2001, 2002. FAWCETT, Tina, Kevin LANE, Brenda BOARDMAN, Lower Carbon Futures for European Households, ECI Research Report 23, Environmental Change Institute, University of Oxford, UK, 2000. GLEN, Grcan, Hidrojen Ekonomisi, Dnya Enerji Dergisi, Say:39, Ocak 2004, ss.18-20. GRELEN, Haluk, Enerji Tasarrufu ve Cam, 23. Ulusal Enerji Verimlilii Kongresi, EE Genel Mdrl (Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu) Yayn, Ankara, 2004, ss.86-90. HEGNER, Hans Dieter, Almanyada Binalarn Enerji Performans Konusundaki Hazrlklar, 23. Ulusal Enerji Verimlilii Kongresi, EE Genel Mdrl (Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu) Yayn, Ankara, 2004, ss.104-109. HENDERSON, George, Kenya TILLERSON, Edgar BLAUSTEIN. Building Energy Labelling in Existing Buildings. European Council for an EnergyEfficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.97-106. 14 Nisan 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel4/01p4_4_129sp.pdf>

IEA (International Energy Agency), Energy Policies of IEA Countries, Turkey 2001 Review, OECD/IEA, Paris, 2001. IEA (International Energy Agency), Key World Energy Statistics, OECD/IEA, Paris, 2003a. IEA (International Energy Agency), World Energy Outlook, OECD/IEA, Paris, 2003b. IEA (International Energy Agency), 30 Years of Energy Use in IEA Countries, OECD/IEA, Paris, 2005. JACKSON, Emma, Richard HARTLESS. Impact Assessment of the Energy Efficiency Best Practice Programme for Buildings. European Council for an

185

Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. Abstract. 23 Mart 2004.

<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001//abstract/Panel1/01p1_1_100dk.pdf>

KAYA, Durmu, Cengiz GNGR. Sanayide Enerji Tasarrufu-I. Mhendis ve Makina Dergisi. Say:54. Kasm 2002. 06 Austos 2004.
<http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2002/kasim/makale_sanayide_enerji.htm >

KESKN, Tlin, Trkiyede Enerji Verimlilii ve Tasarrufu Potansiyeli, World Energy Council Turkish National Committee (Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi) Trkiye 8. Enerji Kongresi in Tebli, Ankara, 2000a. KESKN, Tlin, heda GMDERELOLU, klim Deiiklii Szlemesinin artlarn Yerine Getirmek in Dnyada ve Trkiyede Uygulanan Enerji Tasarrufu Programlar, 19. Enerji Tasarrufu Haftas, EE Genel Mdrl (Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu) Yayn, Ankara, 2000b, ss.11-22. KJELLGREN, Tommy, Agneta PERSSON. Energy Efficiency and Environmental Awareness Integrated in the Every Day Living - Awarded in the Environment 2000 Competition, New Building Class. European Council for an EnergyEfficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.48-59. 14 Nisan 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel4/01p4_4_068od.pdf>

KUSHLER, Martin G. How Energy Efficiency Has Survived Restructuring in the US: A Review and Initial Assesment of Public Benefits Policies and Programs in the United States. European Council for an Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.254-267. 24 Mart 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel5/01p5_5_024ao.pdf>

KOCH, Hans Joergen. An International Catalyst for Energy Efficiency. European Council for an Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.228-237. 15 Mart 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel1/01p1_1_202mn.pdf>

LAPONCHE, Bernard, Bernard JAMET, Michel COLOMBIER, Sophie ATTALI, Energy Efficiency for a Sustainable World, ICE Editions, International Conseil nergie, Paris, 1997. NADEL, Steven, Toru KUBO, Howard GELLER. State Scorecard on Utility Energy Efficiency Programs. American Council for an Energy-Efficient Economy. Washingnton, D.C. April 2000. 12 Nisan 2004.
<www.aceee.org/pubs/u004.htm>

NADEL, Steven. Appliance & Equipment Efficiency Standards in the US: Accomplishments, Next Steps and Lessons Learned. European Council for an Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2003. Abstract. 18 Mart 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2003/abstract/1045nadel.lasso>

National Energy Policy, Report of the National Energy Policy Development Group, U.S Goverment Printing Office, Washington, DC 20402-001, 2001. NILSSON, Lars J., Stefan THOMAS, Carlos LOPES, Lorenzo PAGLIANO. Energy Efficiency Policy in Restructuring European Electricity Markets. 186

European Council for an Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.298-309. 15 Mart 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel5/01p5_5_110pm.pdf>

NORGARD, Jorgen Stick. Can Energy Saving Policy Survive in a Market Economy. European Council for an Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.261-273. 01 Nisan 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel1/01p1_1_222pm.pdf>

ODYSSEE. Energy Efficiency Profile: European Union, Energy Efficiency Trends. 04 Haziran 2004.
<www.odyssee-indicators.org/indicators/indicators.html>

OULATA, R. Turul, Yap Elemanlar zelliklerinin Enerji Tketimi zerine Etkileri, Trkiye 7. Enerji Kongresi: Enerjide Verimlilik, Cilt:IV, World Energy Council Turkish National Committee, Ankara, 1997, ss.127-138. ZDER, Ali, Mustafa YRKOLU. Genel Enerji Politikalar inde Kmrn Yeri. 9. Enerji Kongresi, stanbul, 24-27 Eyll 2003, ss.1-12. 14 Mays 2004.
<http://www.tki.gov.tr/personelden/GENEL%20ENERJI%20POLITIKALARI%20ICERISI NDE%20KOMURUN%20YERI.doc>

ZKAN, Ertan, Aslhan TAVL, Nil AHAL, Mevcut Konutlarda Is Korunumu nlemlerinin Enerji ve Ekonomi Etkinlii, Trkiye 7. Enerji Kongresi: Enerjide Verimlilik, Cilt:IV, World Energy Council Turkish National Committee, Ankara, 1997, ss.93-108. ZTABAK, Abdlkadir, Energy Efficiency and Environmental Situation of ERDEMR, 2004 Uluslararas Enerji Ynetim Kursu, Verimlilik Sunumlar, EE Genel Mdrl, Ekim 2004. Plug Power. What is a Fuel Cell?. Latham, New York. 30 Nisan 2004.
<http://www.plugpower.com/technology/overview_cell.cfm>

SCHIELLERUP, Pernille. An Examination of the Effectiveness of the EU Minimum Standard on Cold Appliances: The British Case. European Council for an Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.20-27. 02 Nisan 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel1/01p1_1_024vs.pdf>

SCHLOMANN, Barbara, Wolfgang EICHHAMMER, Edelgard GRUBER. Labelling of Electrical Appliances: An Evaluation of the Energy Labelling Ordinance in Germany and Resulting Recommendations for Energy Efficiency Policy. European Council for an Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.91-105. 25 Mart 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel1/01p1_1_084ml.pdf>

SHORROCK, Les. Assessing the Effect of Grants for Home Energy Effiency Improvements. European Council for an Energy-Efficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.390-393. 15 Nisan 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel5/01p5_5_176dw.pdf>

SMER, Murat. Ytongda Enerji Tasarrufu almalar. 22. Enerji Tasarrufu Haftas Etkinlikleri. 23-24 Ocak 2004. 11 Austos 2004.

187

< http://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/murat_sumer.html>

PER, Selim, Petrol Piyasas ve LPG Piyasas Dzenleme almalar, Dnya Enerji Dergisi, Mlkat, Say:36, Ekim 2003, ss.24-38. The Institute of Energy Economics-The Energy Conservation Center, Worldwide Energy Conservation Handbook, Chou-ku, Tokyo, 1996. The WEHAB Working Group, A Framework for Action on Energy, World Summit on Sustainable Energy Development, Johannesburg, 2002. TRNES, Ruud, Cuno van GEET. Smart Technology for Homes An Integrated Approach to Sustainable Development. European Council for an EnergyEfficient Economy. Summer Study Proceedings, 2001. pp.157-168. 14 Nisan 2004.
<www.eceee.org/library_links/proceedings/2001/pdf2001/Panel4/01p4_4_191zu.pdf>

TURAN, Ali, Erdemir Yksek Frnlar Soba Bacalar Atk Gazlarnn Soba Yakma Havas n Istlmasnda Kullanlarak Enerji Tasarrufu Salanmas, Trkiye 7. Enerji Kongresi: Enerjide Verimlilik, Cilt:IV, World Energy Council Turkish National Committee, Ankara, 1997, ss.201-209. TURAN, Orhan, Binalarda Enerji Verimliliinin nemi ve zm nerileri, 23. Ulusal Enerji Verimlilii Kongresi, EE Genel Mdrl (Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu) Yayn, Ankara, 2004, ss.91-97. TBTAK, Trkiye Enerji Teknolojileri Aratrma Program, Baslmam alma, Vizyon-2023 ngr Panel Toplants Notlar, Austos 2002. US Congress, Office of Technology Assessment, Energy Efficiency in Federal Facilities: Update on Funding and Potential Savings, OTA-BP-ETI-125, Washington, DC, March, 1994. LTANIR, M. zcan, 21. Yzyla Girerken Trkiyenin Enerji Stratejisinin Deerlendirilmesi, TSAD Yaynlar, Yayn No: TSAD-T/98-12/239, stanbul, 1998. LTANIR, M. zcan, Enerji Panoramas: Mart 2004, Dnya Enerji Dergisi, Say:41, Mart 2004 , s.4-8. World Energy Council Turkish National Committee (Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi), Trkiye 7. Enerji Kongresi, Enerjide Verimlilik, Cilt:4, Ankara, 1997. YURTMAN, Nait. Oyak-Renaultda Enerjinin Verimli Kullanlmas. 22. Enerji Tasarrufu Haftas Etkinlikleri. 23-24 Ocak 2004. 11 Austos 2004.
< http://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/ nasit_yurtman.html>

188

DZN

189

Akll bina 4, 24, 34, 134, 147 Ampul 8, 17, 21, 57, 98 Armatr 21, 75 Atk 2, 8, 9, 26, 29, 42, 48, 49, 66, 75, 90, 110, 136, 138, 141

Aydnlatma 9, 21, 24, 25, 59, 75, 96 Basnl hava 2, 9, 27, 42, 43, 44, 73, 75, 136 Batarya 21, 22 Btnleik planlama 2, 55, 58, 140 Cam 2, 19, 20, 42, 49, 74, 77, 116, 125, 138, 139, 147 at 18, 19, 20, 65, 77, 78, 139, 147 evre 1, 5, 8, 10, 21, 29, 31, 32, 57, 72, 97 imento 41, 42, 68, 74, 116, 126 D yap elemanlar 2, 18, 19, 20, 24 Deme 18, 77, 78 Duvar 18, 19, 20, 42, 65, 77, 78, 139, 147 Emisyon 5,10, 29, 32, 95 Enerji kaynaklar Benzin 37, 38, 39, 103, 105, 108, 111, 113, 117, 119, 121, 124 Buhar 2, 9, 21, 28, 29, 42, 43, 44, 53, 54, 73, 74, 75, 94, 106, 114, 117, 124, 136 Doalgaz 1, 22, 23, 27, 28, 29, 30, 39, 72, 75, 81, 89, 93, 94, 103, 105, 108, 111, 114, 117, 119, 121, 124, 132, 138, 140, 146 Elektrik 2, 9, 18, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 28, 30, 36, 37, 39, 43, 44, 48, 49, 50, 53, 54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 67, 69, 70, 71, 75, 79, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 93, 94 , 98, 103, 105, 108, 111, 114, 117, 119, 121, 123, 124, 130, 190

132, 135, 136, 137, 138, 140, 143, 144, 145, 146, 147 Fuel-oil 27, 28, 102, 103, 105, 108, 110, 114, 117, 119, 121, 124, 130, 140 Kabuk 18, 43, 103, 108, 110 Kalorifer yakt 103, 106, 117, 121, 124 Kmr 1, 22, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 75, 89, 90, 91, 92, 111, 113, 127, 140, 143, 144, 146 Kok 103, 105, 108, 111, 113, 117, 119, 121, 124, 127 Linyit 31, 90, 91, 92, 102, 105, 108, 111, 113, 117, 119, 121, 124, 130, 138, 145 LPG 22, 81, 103, 105, 108, 111, 113, 117, 119, 121, 124, 136 Motorin 28, 103, 105, 108, 111, 113, 117, 119, 121, 124, 130 Odun 103, 108, 110, 138 Petrol 1, 5, 7, 11, 18, 27, 33, 34, 35, 37, 39, 63, 66, 71, 72, 80, 81, 94, 111, 113, 136, 146 Siyah likr 43, 103, 110, 111, 138 Tala 103, 108, 110 Takmr 31, 103, 105, 108, 111, 113, 117, 119, 121, 124, 130 Enerji tasarrufu 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 17, 18, 20, 21, 24, 26, 29, 33, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 48, 53, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 80, 87, 90, 94, 95, 97, 127, 129, 130, 132, 133, 135, 136, 137, 140, 147, 148 Enerji verimlilii 1, 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 15, 16, 17,18, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27,

31, 32, 33, 35, 36, 39, 40, 41, 42, 43, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 59, 60, 61, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 79, 81, 83, 86, 89, 90, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 114, 123, 127, 129, 133, 134, 135, 136, 138, 139, 140, 141, 143, 144, 146, 147, 148 Enerji younluu 3, 4, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 33, 34, 35, 52, 53, 63, 64, 68, 72, 101, 102, 104, 105, 107, 109, 110, 112, 113, 115, 116, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 126, 127, 128, 134, 137, 138, 139, 146 Etiketleme 2, 25, 26, 46, 50, 60, 62, 64, 67, 69, 97, 98 Ev aletleri 2, 3, 12, 17, 24, 49, 50, 51, 59, 62, 65, 69, 79, 97, 98, 136, 141, 147

Hidrojen (enerjisi) 4, 21, 22, 23, 37, 38, 39, 94 , 143, 147 Is 2, 9, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 31, 42, 43, 44, 49, 53, 62, 71, 75, 77, 78, 79, 90, 93, 95, 97, 98, 135, 136, 137, 139, 141, 143

Istma 4, 9, 18, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 43, 44, 46, 47, 48, 49, 59, 62, 66, 75, 77, 78, 96, 136, 139, 147 Is yaltm 2, 19, 20, 43, 48, 62, 77, 78, 96, 97, 129, 139 klimlendirme 9, 20, 59, 62, 132, 140 Kazan 18, 23, 26, 29, 31, 43, 44, 59, 62, 65, 73, 74, 75, 77, 90, 96, 135, 137, 140

Kojenerasyon 9, 27, 53, 54, 70, 75, 93, 94, 143 Kurulular ADEME 66, 67 BRE 64 CBEE 61 DE 4, 99, 100, 131, 132, 133 DOE 59, 60, 63 DPT 126 Dnya Bankas 73, 80 EDMC 39 EEO 63 EIA 6, 11, 35, 48 EE 73, 74, 79, 128, 131, 132 EPDK 133, 134, 143 ERDEMR 127, 128, 129 ETKB 100, 131, 132, 133, 143 ETSU 63 EA 90, 92 Hazine Mstearl 133 IEA 5, 53 SDEMR 129 JICA 73, 128 KARDEMR 129 NOVEM 49 OECD 13,14, 15, 16, 34, 41,69 TCDD 142 TEDA 85, 86, 87 TEA 89 UCTE 89 UETM 73, 74 UNIDO 73

Ev aletleri (eitli tiplerde) Bulak mak. 51, 62, 79, 98, 123 Buzdolab 2, 49, 50, 51, 62, 65, 69, 79, 97, 98, 123 amar mak. 2, 51, 62, 79, 98, 123 Frn 2, 49, 71, 98 Klima 51, 69, 70, 79 Kurutucu 62, 78, 98, 123 Soutucu 49, 50, 51, 65, 97,98 Televizyon 2, 51, 69, 123 Frn (sanayi tipi) 42, 43, 73, 75, 128, 136 Floresan 21, 56, 57, 69, 97, 98 Fosil yaktlar 1, 5, 72, 91 Gaz 2, 9, 23, 27, 28, 29, 31, 35, 44, 74, 75, 94 Gerilim 83, 85, 89, 144, 145 Havalandrma 25, 49, 59, 96, 132, 140

191

Mali ve parasal konular Faiz 62, 70 Finans 6, 25, 45, 56, 57, 60, 70, 71, 72, 85, 128, 129 Fiyat 5, 30, 63, 37, 40, 45, 57, 64, 67, 68, 72, 76, 81, 124 Fon 60, 61, 64, 66, 87 Kredi 62, 70, 73, 129, 135 Mali tevik 37, 38, 45, 48, 53, 55, 56, 58, 62, 63, 66, 69, 70, 87, 94, 95, 129, 134, 136, 137, 138, 139, Maliyet 1, 7, 8, 10, 23, 26, 29, 30, 36, 38, 40, 41, 56, 57, 58, 59, 61, 67, 68, 72, 81, 85, 86, 87, 94, 95, 96, 124, 125, 129, 130, 137, 138, 145, 146 Vergi 37, 39, 53, 55, 70, 81, 86, 134, 136, 139, 141 Motor 10, 22, 33, 35, 36, 43, 44, 80, 81, 123, 135, 136, 137

Program ve projeler ABONE-NET 85, 86, 145 DSM 58, 145 EEBPp 63 GIS 85 HEES 63 IRP 58, 138 JOULE / THERMIE 46 ODYSSEE 45, 51, 52, 54, 55 SAVE 45, 46, 58, 59, 79 SCADA 75, 85, 145 SYNERGY 46 Top Runner Prog. 69, 71, 134 Puant yk/saat 2, 23, 56, 57, 61, 67, 68, 70, 84, 87, 88, 144, 145 Sanayi dallar Demir-elik san. 17, 41, 42, 68, 73, 74, 117, 118, 119, 124, 125, 126, 127,

128, 129, 130, 131, 132, 138, 139 Dem.-e.d met.san. 67, 119, 120, 121, 126, 130, 131, 138 Gda san. 42, 43, 67, 101, 102, 103, 126, 130, 131, 137, 138 Kt san. 41, 42, 43, 68, 109, 110, 111, 126, 130, 131, 138 Kimya san. 41, 42, 68, 111, 112, 113, 114, 126, 130, 131, 137, 138 Met.e.ve mak. san. 67, 121, 122, 123, 124, 126, 130, 131, 137 Orman san. 106, 107, 108, 126, 130, 131, 137 Ta ve toprak san. 114, 115, 116, 117, 125, 126, 130, 131, 137, 138 Tekstil san. 43, 73, 103, 104, 105, 106, 126, 130, 131, 137, 138 Santral 2, 4, 17, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 84, 89, 90, 92, 93, 94, 132, 143, 144, 147 Seramik 17, 22, 42, 74, 116, 125, 126, 138, 139 Soba 42, 75, 77 Soutma 9, 19, 20, 26, 42, 70, 90, 96, 132 Standart(lar) 1, 2, 5, 10, 19, 21, 24, 54, 60, 62, 78, 80, 83, 139, 141 11, 26, 63, 84, 12, 43, 65, 95, 16, 46, 69, 96, 17, 50, 77, 99,

192

Strateji(k)

2, 5, 7, 8,10, 24, 33, 42, 45, 46, 71, 72, 86, 90, 97, 133, 134, 146, 148 2, 55, 56, 57, 58, 66, 67, 70, 87, 89, 147 Hollanda 38, 48, 49, 84, 127 ngiltere (B.Kral.) 4, 7, 14, 15, 16, 30, 38, 48, 58, 63, 64, 65, 68, 126, 127 sve 14, 15, 24, 48, 58, 126, 127 talya 7, 14, 15, 16, 48, 54, 58, 126, 127, 139 Japonya 4, 7, 13, 14, 15, 16, 24, 30, 37, 38, 45, 51, 53, 54, 68, 69, 70, 71, 126, 127, 128, 141 Kanada 7, 13, 14, 15, 16, 24, 38, 48, 127

Srdrlebilir kalknma 1, 8, 10 Talep taraf ynetimi

Trafo 83, 84, 85, 86, 144, 145 Tula 42, 73, 116, 138, 139 lkeler AB 15, 45, 16, 47, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 59, 62, 78, 94, 95, 96, 97, 98, 134 ABD 4, 6, 7, 13, 14, 15, 16, 23, 24, 36,38, 45, 48, 51, 54, 57, 59, 61, 126, 127, 128, 141 Almanya 4, 7, 13, 14, 15, 16, 24, 30, 36, 37, 48, 54, 58, 61, 62, 63, 68, 126, 127 Avustralya 14, 15, 16, 24, 38, 126, 127 Belika 48, 58, 84 in 7, 13, 15, 16 Danimarka 36, 38, 48, 51, 56, 57, 58, 67, 126, 127 Fransa 4, 7, 13, 14, 15, 16, 48, 51, 58, 66, 67, 68, 126, 127 Hindistan 7, 14, 15, 16

Yakt 1, 2, 3, 4, 5, 11, 21, 22, 23, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 34, 35, 36, 37, 39, 44, 53, 54, 56, 63, 69, 80, 81, 82, 89, 90, 94, 98, 103, 134, 141, 142, 147 Yakt pili 4, 21, 22, 23, 24, 35, 36, 37, 38, 39, 81, 82, 140, 147 Yap malzemesi 20, 96, 139 Yatrm 5, 6, 7, 9, 10, 17, 25, 26, 29, 30, 33, 37, 39, 41, 44, 56, 57, 58, 59, 60, 70, 74, 75, 76, 80, 86, 87, 88, 94, 127, 132, 137, 138, 145 Yeni santral teknolojileri 4, 27, 28, 29, 30, 31, 92, 93, 143, 144

193