135

12
_____________________________________________________________________________________

POMPALARA GR

12.1 AKIKAN MAKNELER (TURBO MAKNELER)

Akkan makineleri, pompalar ve trbinler olarak iki ana gruba ayrlmaktadr. Pompa mekanik enerjiyi akkan (hidrolik) enerjiye eviren bir cihaz olarak tanmlanabilir. Trbin ise tersidir, hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dntrr. Endstride, pompalar trbinlerden daha yaygndr. Bununla birlikte pompalarn temel prensipleri trbinler iin de uygulanabilir. Gerekte enerjinin kesilmesi ve suyun ters akmasna msaade edilmesiyle pompalar trbin olarak kullanabilir. Endstriyel pompalar iin mekanik g kayna genellikle dnen bir milden alnr ve bir kavrama ile hareket verici ile milin balantsn salar. lk hareket verici genellikle bir elektrik motoru olmakla beraber dnen mil hareketi k veren dier makineler de olabilir. Kullanlan dier g kaynaklar, dizel veya benzinli motorlar ve gne motorlarn kapsamaktadr(rzgar trbinleri).

12.2 POMPALARIN SINIFLANDIRILMASI

Pompalar iki ayr grupta snflandrlabilir: 1. 2. Pozitif telemeli pompalar Rotodinamik (trbinli) pompalar pompalar

pozitif telemeli

trbinli

santrifj

Karma akl

aksiyal

dnel

pistonlu

dili

kanatl

loblu

geroter

vidal

krankl pistonlu

aksiyal pistonlu

radyal pistonlu

ekil 12.1 Pompalarn Snflandrlmas

136

En yaygn anlaya gre pompalar herhangi bir akkan iin kullanlabilir. Bununla birlikte pratikte pompa terimi sktrlabilen akkanlar (sv) ile ilgilidir. Akkan bir gaz olduundan pompa fan veya fleyici (ayet basn biraz yksek ise) veya bir kompresr (basn nemli lde ykseliyorsa) olarak bilinir. Ancak bu kuraln dna kld durumlarda vardr. rnek olarak bisiklet iin veya otomobil lastii iin pompa ve pompalama tabirleri kullanlr. Burada bir gaz yeterince sktrldnda pompa terini hala kullanlmaktadr. rnek olarak vakum kompresrlerine pompa denmektedir.

12.3 POZTF TEMEL POMPALAR

Btn pozitif telemeli pompalar; belli bir akkan giriten itibaren fiziki olarak k tarafna yani yksek basnca tanmas prensibine gre alrlar. nk pompa odacna hapsedilen sv, k basncna bal olmakszn milin her devri iin ka atlr. Pratikte i kayplar (svnn ktan girie dnmesi) k basncnn artmasyla artar, bylelikle ak debisinde bir azalma oluur. Pozitif teleme ileminde bu pompalarn debisi mil hzna bal olmasndan dolay, sklkla debi kontrol iin en iyi metot deiken hzl bir motor kullanmaktr. Buna ramen baz durumlarda bir piston strokunun deimesi gibi pompann debisini deikenlii kendi tasarmndan kaynaklanr. Pozitif telemeli pompalarn debisi basma hattn kapatarak kontrol edilemez, nk pompaya veya birinci hareket vericiye(motor) zarar verebilir. Gerekte, bu durumun nlenmesi iin birok uygulamalarda pompa iine emniyet valfi taklr. Pozitif telemeli pompalar, bal olarak kk pompa boyutunda yksek basn fark salayacak kabiliyettedir ve bylelikle en uygun kullanm yerleri yksek basn dk hacim uygulamalardr. En byk avantajlar, balangta pompa giriinde sv veya buhar olmas hazneden svy emmesini etkilemez. Bununla birlikte onlarn imalatlar ok hassas toleransla yapldndan birok tasarmlarn andrc parack ihtiva eden svlar veya mayiler iin uygun deildir. Pozitif telemeli pompalarn tasarm eitleri ok geni yelpazededir. Buna ramen ekil 1.1de grld gibi iki ana gruba ayrlabilir: Pistonlu ve dnel.

12.3.1 PSTONLU POZTF TELEMEL POMPALAR

Bu pompalar ekil 12.2 de gsterildii gibi iinde pistonun git-gel yapt bir silindirden oluur. Bu metodun bir eidi de piston yerine kauuk diyafram kullanlr. Bu tasarm piston ve silindir arasnda gerekli olan kayma hareketine gre byk avantaja sahiptir; bu yntem andrc paracklar ihtiva eden svlar veya maylar iin onlar uygun hale getirir. Bununla birlikte diyaframl pompalar bal olarak daha dk basnlar iin uygundurlar. ekil 12.2 de gsterilen tasarmda, giri ve k hatlarna akkann silindire giri ve kn kontrol etmek iin supaplar (valfler) taklmtr. Eksenel ve radyal piston tasarmlarnda dnel valfler kullanlr. Pistonun gelgit ilemi, aksiyal piston tasarmnda slak levha veya eik eksen kullanlarak veya radyal pistonlu tiplerde bir eksantrik dnel silindir kullanlarak salanr. Her iki tipte de silindirlerin teleme stroku deiebilir ve bylelikle dengeleme mekanizmas otomatik olarak yaplr. ktaki basn yeterli olduunda teleme hareketi kademeli olarak sfra doru gelir, dolaysyla tasarm basncna ulalr. Bu birinci hareket vericinin g akn dzenler ve ar yklenmeyi nler.

137

ekil 12.2. Bir pistonlu pompann almas

12.3.2 DNEL POZTF TELEMEL POMPALAR

Bu pompalarda git-gel hareketi yapan piston yoktur ve bylelikle emme ve basma arasndaki sv akn dzenleyen emme ve basma supaplarna da ihtiya yoktur. Buna ramen bu pompalarda szdrmazlk ok nemlidir. Bunun iin ok hassas aralklar kullanlr. Yksek basnlara pistonlu pompalar kadar uygun deildirler ve basn fark arttka bu pompalarda da i kayplar artar, verim der. Pompalama ileminin baarlmas iin birok zeki tasarmlar mevcuttur. ekil 12.3te gsterilen dili tipte di aralarndaki akkan giriten ka doru dililerin evresinden tanr. Kanatl pompalarda, akkan bir rotor zerindeki yarklara takl olan hareketli kanatlar arasnda tanr. Loblu (yuvarlak ulu) pompalarda dili pompalarla ayn prensibi kullanr fakat loblar birbirine temas etmez, aralklar ok incedir ve loblar dtan birbiri zerinde alan dililerin bir uzants olarak tahrik edilir. ten dili (geroter) pompalar, daha byk dileri olan bir diliye benzer bir iten dili kullanlr. ten dili kendi zerinde eksantrik olarak balanm dileri daha kk olan dier dili taraftan tahrik edilir. ki elemann birbiri zerinde almas sonucu giri ve k arasnda hacimsel deiim nedeniyle pompalama ilemi gerekleir. Vidal pompalarda akkan eksenel olarak vidann temas ynne doru hareketlendirir. Bu tasarm mil zerine gelecek radyal ykleri ortadan kaldrr, nk rotorda eksantrik ilem yoktur, titreim ve grltleri olduka azaltr.

138

ekil 12.3 Dili pompa

12.4 TRBNL (ROTODNAMK) POMPALAR

Trbinli pompalar ana snfa ayrlabilir; santrifj, eksenel (aksiyal) ve kark akl (helikoidal). Bu tiplerde akkan pozitif olarak tanmaz ancak akkann pompalanmas hidrodinamik ilemle gerekleir. Baslan sv basma hattndaki bir ksma valfi ile kontrol edilir, nk basma hatt tamamen kapal olmakszn kalk periyodunun uzatlmas pompaya zarar vermez. Basma hatt tamamen kapal olursa, mil gc; svnn i enerjisinin scaklk ykselmesi eklinde artmasna ve ar snma riskine yol aar. Alternatif olarak basma iin deiken hzl tahrik tipi kullanlabilir. Bu ok verimli fakat ok pahal bir yntemdir. Trbinli pompalarn pozitif telemeli pompalar kadar yksek basn retmesi mmkn deilse de k basnc kademelendirme ile arttrlr. Burada her pompa ark, bir sonraki pompann arkna datcyla akkan verecek ekilde dzenlenir. Bununla birlikte ayn debideki pozitif telemeli tiplere gre bu pompa daha ucuz daha basit tasarmldr. Ayrca bu tipler, mayiler, korozif svlar ve iinde andrc paracklar ihtiva eden svlar iin daha kullanldr. Bu pompalar kendiliinden emmeye balayamaz ve pompa giriine pompadaki sv seviyesinin korunmas iin ok valf (klape) veya giri valfi takmak gerekir. Bir giri (dip) valfi veya ek valf takldnda pompa yalnzca balangta svnn giri hattna kamasn engeller. Buna ramen pratikte, kk paracklar ek valfin kesiti tamamen kapanmasn engeller. Bir dier zm pompann tamamen tankn dip ksmnda sv iinde tahrik edilmesidir. Bir dier alternatif, dalg (sv alt) pompa olmamas durumunda pompa, sv tank ile bitiik olan dier bir kuru tank iine tesis edilebilir.

139

12.4.1 SANTRFJ POMPALAR

Santrifj pompalar (isminden de anlald gibi) dairesel bir yol (menzil) iinde dnen bir cisimde Santrifj kuvveti dourma (oluturma) prensibi kullanrlar. ayet cisim bir sv ise Santrifj kuvvet, svy d ksma doru srkleyecek ve basn artna neden olacaktr. Santrifj pompalarda pervanenin (ark) dnmesi svnn kesin olarak ka hareketlenmesine neden olur. Sv arktan yksek hzda (ark hz) ayrlr ki o sonra ak basnc ekline dntrlr. Alternatifi ise difzr olarak tabir edilen bir dizi kanatlarn pervane etrafna konmasyla dzenlenir. Bu cihaz sv ak hzn dorudan azaltr, fakat biraz daha pahal olup ok yaygn zm deildir.

ekil 12.4 Santrifj pompa kesiti

Salyangoz tipi bir Santrifj pompann kesit resmi ekil 12.4te gsterilmitir. Bu ekil ayn zamanda akkan paracklarnn yolunu da gsterir; paracklar arka gre bal, salyangoza gre de bal (mutlak) hareket yaparlar. Akkann bal hareketi iin pervane kanatklarnn biimi ve zellikle kanatklarn eimi nemlidir. Kanatklar genellikle, akkann mutlak hzn azaltmak basnc artrmak iin geriye doru eimli yaplr. Bu durumda akkan arka gre geriye doru (ters) hareket yolu takip eder. Bununla birlikte pervanenin dnmesi ile akkana ileri doru hareket (tanjant) verilir ve ileri hz, akkann d ksmna doru ilerledike artar. Akkann salyangoz iinde spiral yolunu takip etmesine neden olan mutlak hz bu iki hzn (evresel ve bal hz) rndr. Akkann yapsna ve basn-debi karakteristiine bal olarak pervane tasarmlarnda ok farkllklar mevcuttur. Basitletirme ve ekonomi iin ark ak yzeyli yaplabilir. Fakat bir endstriyel pompalarda kapak kullanlr veya kapal yzl pervane kullanlr. Pervane tiplerinin yaygn olarak ou tek emmelidir(ekil 12.4de gsterildii gibi). Fakat ift emmeli tipleri de yaygndr. Pervanenin arknn bymesi, ktaki basncn artmasna neden olur. Kanatlarn says en az iki (zel uygulamalar iin) fakat daha yaygn olarak alt veya sekiz kanat kullanlr. Santrifj pompalar olduka geni kademelerde ve malzemelerde imal edilir. Genel endstriyel maksatlar iin tipik standart boyutlar 50mm emme ve 32mm basma apndan, 300mm emme ve 300mm basma apna kadar, 125mmden 500mm ark aplarna kadar elde edilebilir. Salyangoz ve ark iin tipik malzemeler dkme demir ve pirintir. Ana milin yaygn olarak paslanmaz elikten yaplmas tercih edilir.

140

12.4.2 EKSENEL AKILI (PERVANEL) POMPALAR

Eksenel pompalar ekil 12.5te gsterildii gibi bir gvde iinde dnen bir veya bir dizi arktan oluur. ark akkan eksenel ynde giriten(emme) gvde iinden ka doru ynlendirir. ark hemen hemen bir pervaneye benzer ve ok sayda dnme ynne doru eimli kanatlardan oluur. En byk verim iin, alar deimekte dnme merkezden uzaklatka a kademeli olarak azalmaktadr. Eksenel akl pompalar akkan yalnzca eksenel ynde hareketlendirecek ekilde tasarlanmasna ramen pratikte iki faktr etkili olmaktadr: 1. 2. arkn dnmesi sonucunda akkan da dnme hareketi oluur. Bu etkiyi aza indirmek iin akkann eksenel ynde yeniden ynlendirilmesi iin klavuz kanatlar taklr. Akkann dnmesi kadar merkezka kuvvetler de akkan radyal ynde hareketlendirir. Bu sebepten dolay ark bir gvde iine taklarak akkan akm izgilerinin darya ynlenmesini engeller.

ekil 12.5 Eksenel akl pompa

Yukardaki sebeplerden dolay eksenel akl pompalar byk boyutlarda kklerine gre daha yava hzl arklarla en byk verime ulamaktadr. Eksenel akl pompalar yalnzca yksek debi ve dk basn art gerektiren uygulamalar iin uygundur. Genel mhendislik uygulamalar iin geni bir

141

uygulama alan bulamamasna ramen sklkla kk ykselti ve byk su debisi gerektiren tarmsal uygulamalar iin daha uygundur.

12.4.3 KARIIK AKILI POMPALAR

Kark akl pompalar, yksek basn-dk debi kademesindeki Santrifj pompalar ve dk basn-yksek debi kademesindeki eksenel pompalar arasnda alacak ekilde tasarlanmlardr ve bylelikle orta basn-orta debi uygulamalar iin uygundurlar. ark akkan hem radyal ynde hem de eksenel ynde ynlendirecek ekilde tasarlanr. ark knda klavuz kanatlar ile veya raksak koni yardmyla akkann yn eksenel yne dorultulur. Alternatif olarak Santrifj pompalardaki gibi bir salyangoz kullanlabilir. Bu iki tip ekil 12.6da gsterilmitir.

142

ekil 12.6 Kark akl pompalar a) Iraksak koni tipi b) Salyangoz tipi

143

12.5 ZGL HIZ (Ns)

Herhangi bir pompann teorisinde gerekli basma basncna ulamak iin yeterli kademelendirme ile herhangi bir uygulamada kullanlabilir. Pratikte her tipin verimli alabilecei ayr bir alma blgesi vardr. Biz bu blgelerin basn ve debinin bir bilekesi olarak nasl seildiini greceiz. Bu bir trbinli pompa iin tanmlanan zgl hz olarak adlandrlan bir say ile aklanabilir.

N V Ns = 0,75 H
N = arkn dnme hz (d/d)
3 3 V = Hacimsel ak debisi (L/s). Bu deer yerine bazen (m /d) veya (m /h) kullanlabilir.

(12.1)

H = Her kademedeki basma basnc (m) zgl hz herhangi bir alma noktasnda hesaplanabilir, ancak o karlatrma iin en yksek verim noktasnda hesaplanr. Bu yapldnda aadaki uygulanm gerei bulacaz: Maksimum alma noktasndaki tm benzer arklar ayn zgl hza sahiptirler. Geometrik benzer arklar tabirinin anlam, arklarn geometrik biimleri benzer. Btn kltme ve byltme boyutlar benzer orantda olan arklar demektir. Bu kullanl kural ekil 12.7de gsterildii gibi farkl ark tiplerinin snflandrlmasna yarar.

ekil 12.7 zgl hz ile ark biimlerinin snflandrlmas

144

rnek 12.1 Aadaki uygulamalar iin uygun pompay belirleyiniz. (a) (b) (c) zm: Basma (m) 2 8 20 Debi (L/s) 20 15 12 Mil hz (d/d) 1450 1450 1450

a) Ns =

N V H0,75 N V H
0,75 . .

1450 20 20,75 1450 15 80,75 1450 12 200,75

= 3856

b) Ns =

= 1180

c) Ns =

N V H
0,75

= 531

Grld gibi ekil 12.7ye gre pompalar; a) kark akl = raksak koni tipi

b) Santrifj = ark, dk giri/k ap kademesindedir c) Santrifj = ark, orta giri/k ap kademesindedir.

rnek 12.2 Aadaki uygulama iin uygun pompay seiniz. Basma 50m, debi 5L/s, mil hz 1450 d/d. zm: zgl hz hesab;

N V 1450 5 Ns = 0,75 = = 3856 0 H 50 ,75

ekil 12.7deki en kk deerden daha kk olduu iin Santrifj ark byk giri/k ap kademesindedir. Bylelikle bir pozitif telemeli pompa veya ok kademeli bir Santrifj pompa nerilebilir. ayet ok kademeli Santrifj pompa kullanlacak olursa uygun bir ark profili iin zgl hz 400 civarnda seebiliriz. Buna gre;

145

N = s

N V 1450 5 = = 400 H0,75 H0,75 1450 5 400

H0,75 =

H = 16,3m

ok kademeli pompalarda her kademe eit basnta olacak ekilde tasarlanr. Bylelikle kademe says; 50/16,3 = 3 bulunur. Sonu olarak kademeli pompa, bu uygulama iin uygun olabilir.

12.6 KOVUKLAMA (KAVTASYON)

Svlar ani yn deiimlerini takip edemez ve bu durumda akm izgilerinde ayrma oluur. Bu olay pompann ark boyunca ve pompa kanallarnda mevcuttur. Ani dnlerde svnn basnc dmeye ok eilim gsterir ve svda zlm bulunan gazlar veya svnn kendisi buharlama noktasna ular. Bu durum svnn scakl ok artmaya baladnda oluabilir, fakat normal oda scaklnda ancak basn yeterince dtnde meydana gelir. Bu oluum ve svdaki kabarck (boluk) meydana gelmesi kovuklama (kavitasyon) olarak bilinir. Bir pompada kovuklama balamasyla verim der ve seste bir deime olur. Sesteki bu deime, buhar (gaz) kabarcklarnn yksek basn blgesinden geerken aniden patlamasyla oluur. Bu ok dalgalar erozyon (andrma) zelliine sahiptir ve pompada ciddi mekanik hasrlara yol aar. Bylelikle kovuklamadan srekli korunmak gerekir. Pompann tasarmnda; ani yn veya kesit deiimlerinden kanlmak suretiyle, przllk veya trblans oluumu azaltlarak kovuklama eilimi olduka azaltlabilir. Verilen bir pompa tasarmnda kovuklama, pompa giriindeki basn mmkn mertebe yksek tutularak azaltlabilir veya nlenebilir. Bu sebepten dolay pompa giri ap, k apndan byk yaplr, bylece giriteki basn kayplar azaltlm olur. Ayrca ksma valfi asla pompa giriine yerletirilmez. Ancak daima ka yerletirilir. Pompalanan svnn scakl mmkn olduunca dk tutulmal fakat bunu genelde d artlar (atmosfer, scaklk) belirlendiinden deitirme yaplamaz.

12.7 POMPA PERFORMANSI LE LGL TANIMLAR

Aadaki terimler pompa performans ile balantl olarak kullanlrlar: 1. 2. Debi ( V ): Pompa iinden oluan hacimsel debi, genellikle (L/s) olarak verilir. Basma Ykseklii (H): Pompa tarafndan salanan toplam basma ykseklii. Pratikte pompa giri ve ktaki, potansiyel ve hz, basn farklar ihmal edilebilir. Bylece toplam basma ykseklii, basn ykseklii olarak kabul edilebilir. G (P): G, bir pompa iin performans erilerinde kullanldnda giri veya mil gc anlamnda kullanlr ve (kW) birimindedir. Verim ( ): Bir pompann verimi oluturulan akkan gc ile pompa giri gcnn orandr. Bu aadaki formlle tanmlanr.
.

3. 4.

146

akkan gc giri gc

5. Devir Says (N): Bir pompann devir says milin dakikadaki devir saysdr. Giri gc salamak iin genellikle asenkron elektrik motorlar kullanldndan, pompaya dorudan kavrama ile balandndan 50 Hz frekansta yaygn hzlar unlardr: 960d/d (6 kutup), 1450 d/d (4 kutup) veya 2900 d/d (2 kutup). Bir ok durumlarda pompa mil hzn deitirmek iin dili veya kay-kasnakl mekanizmalar kullanlr; deiken hzl kontroller dahi kullanlabilir. 6. Emmedeki Net Pozitif Ykseklik (ENPY): Pompa giriinde kovuklamay nlemek iin gereken minimum toplam emme yksekliidir. Bu pompa tasarmndaki bir fonksiyondur ve deneysel olarak belirlenir. Bu ounlukla metre olarak aklanr. Buna ramen mutlak basn deeri olan kPa olarak aklanr.

rnek 12.3 Bir Santrifj pompann giri flan ap 200mm ve k flan ap 150mm. k flan tabandan 852mm yukarda ve giri flan tabandan 452mm yksekliktedir. Pompa 25mlik basma yksekliinde 100 L/s debi vermektedir. a) Potansiyel basncn toplam basma yksekliine orann,

b) Hz basncnn toplam basma yksekliine orann, c) Basn yksekliinin toplam yzdesini hesaplaynz.

zm: a) Potansiyel basn = 852 452 = 400mm = 0,4m

Toplam basma yksekliine oran =

b)
G irite i h = k z 1 0.1 3 0 0 0 7 5.0 22 , 8 , 1 0.1 3 0 0 0 7 5.01 2 , 8 , 5

0,4 .100 = %16 , 25

= 31 m/ s , 8 = 5 6 m/ s , 6

k h = k ta i z

H b sn fa = z a rk

5 6 2 31 2 , 6 , 8 =11 m , 2 2.9 8 , 1 11 , 2 .1 0 = %4 5 0 , 2 5

T p m b sm y se li n o n = o la a a k k i e ra

c) karma ilemi yaplarak basn yzdesi = 100 1,6 4,5 = %93,9

147

12.8 POZTF TELEMEL POMPALARIN PERFORMANS ERLER

Kaak olmamas halinde pozitif telemeli pompalarda sabit hzda basn-debi erisi hacimsel verimin basmay etkilememesi durumunda dikey bir doru halinde izilebilir. Buna ramen pratikte kaaklar ak debisini ekil 12.8de gsterildii gibi basma yksekliine oranla azaltmaktadr.

ekil 12.8 Pozitif telemeli bir pompa iin sabit hzda basma-debi erisi

Bu grafik pompa hz, hacimsel verimi belirleyen ana faktr olduundan dolay ok kullanl deildir. Bu yzden pompa verimini, ekil 12.9daki gibi hz temeline dayanan birok doru ile temsil etmek daha uygundur.

ekil 12.9 Deiken hzda pozitif telemeli bir pompann (dili) verim erisi

148

12.9 TRBNL POMPALARIN PERFORMANS ERLER

Pozitif telemeli pompalarn tersine olarak trbinli pompalarn basma ykseklii debiye bal olarak olduka byk deime gsterir. Pompa dorudan kavrama ile sabit hzl tahrik elemanna balanr. Bylece pompa hz sabit kalr (veya sabite yakndr). Bu yzden bu pompalarn verimi, genellikle x eksenindeki debiye karlk sabit pompa hznda izilen erilerle temsil edilir. Santrifj pompalar, endstride kullanlan trbinli pompalarn en yaygnlar olduundan burada sadece bu tip pompalarn erileri zerinde duracaz. Bir Santrifj pompa iin sabit hzda ideal basma-debi erisi bu pompa arknn kanat k asna baldr(ekil 12.10). Pratikte teorik erinin eimi iki faktre baldr: 1. 2. ark giriinde ve knda oluan ok kayplar. Bu kayplar tasarmda sfr alnr, nk girite ve kta ok yoktur. ark yzeyindeki przler ve oluan trblanslar svda karmalara neden olur ve i enerji artar, bylelikle basma ykseklii azalr. Bu kayplar debinin karesiyle artar. Bu kayplarn geriye doru eimli ark iin basma-debi erisi ekil 12.11de gsterilmitir.

ekil 12.10 Bir santrifj pompann kanat alar ile ideal basma-debi erisi

Basma-debi erisinin biimi, ok ve srtnme kayplarnn bal byklne ve kanatlarn eimine gre ya srekli azalmaktadr veya bir maksimum noktasna kp sonra azalmaktadr. Sabit hzda ve su pompalamas durumunda bir santrifj pompann tam performans erisi ekil 12.12de gsterilmitir.

149

Bu eriler geriye eimli bir arka ait olup debiye bal olarak srekli azalmaktadr. G erisi hafife S biiminde srekli ykselir, halbuki performans erisi %66da, 11 L/s debiye karlk gelen noktada en yksek deerine ular sonra tekrar der. Verim baz durumlarda %85in zerine ksa da ticari pompalar iin verim pik noktas %60-%70 arasndaki kademedir. Emmedeki net pozitif ykseklik (ENYP), su scakl artmamak artyla deniz seviyesinde debiye bal olarak srekli ykselir.

ok kayplar

ekil 12.11 Geriye doru eik kanatl bir santrifj pompann gerek basn-debi erisi

rnek 12.4. ekil 12.12deki performans erilerini kullanarak basma, g, verim ve ENYP deerlerini 10 L/s debi iin hesaplaynz. BU debideki akkan gcn ve verimi bulunuz. zm: Erilerden 10 L/s iin; basma = 16m, g = 2,5 kW, verim = %63, ENYP = 1m bulunur.
A a G c , Ph = m.g H (a a suo u u i 1 L / s =1 k / s a a ilir ) k kn . k kn ld in 0 0 g ln b Ph =1 .9 8 .1 =1 7 W =15 k 0 , 1 6 50 , 7 W Ps = 2 5k , W (g iri g c ) V rim = = e Ph 15 , 7 = = 0 6 5(%6 ,5 (d a ra d %6 b lu u ) , 2 2 ) iy g m a 3 u nr Ps 25 ,
.

150

ekil 12.12 ark ap 336mm, hz 960 d/d, temiz su pompalayan bir santrifj pompann performans erisi

Trbinli pompalarn performans erileri (ekil 12.12) zel bir ark boyutu ve hzda, zel bir pompalama svs iin (genellikle oda scaklnda su kullanlr) izilmektedir. ayet sudan baka bir akkan pompalanyorsa basma, debi ve verim deerlerine dzeltme faktr uygulamak gerekir. Akkann viskozitesi daha yksek ise dzeltme faktr daha byktr. Bu ise basma, debi ve verim deerlerini drr. Giri gc P =

m g H ve

P = p V formlleri ile viskozitesi yksek svlar iin

hesaplanabilir. ou kez bu durumda giri gc, sudakinden farkl ok farkl olmaz. ayet svnn younluu sudan farkl ise bu basma yksekliine etki etmez ancak ak debisine ve bylece giri gcne etkisi olur.

151

ekil 12.13 Farkl ark aplarndaki bir santrifj pompann su basmas durumunda performans erileri

Pompa reticileri normal olarak verilen bir pompa iin ark ap kademelerine sahiptirler. Her pompa iin performans erilerinin seti, ekil 12.13deki gibi bir sayfa zerinde gsterilmitir. Sonra reticiler bu eri setini standart motor hzlarna gre ayrca verirler. Pompalarda en byk ark, en byk verimle alr.

rnek 12.5 ekil 12.13teki performans erilerini kullanarak her ark boyutu iin zgl hz ve maksimum verim noktasn hesaplaynz.

152

zm: Performans erilerinden maksimum verim aadaki gibi alnabilir: ark ap (mm) 248 298 336 N V 1450 10 Ns = 0,75 = = 573 H 160,75 Ns = 1450 12 2 , N V = = 422 0,75 0,75 H 27,5
. . .

Basma Ykseklii (m) 16 27,5 36

Debi (L/s) 10 12,2 14

N V 1450 14 Ns = 0,75 = = 372 H 360,75 ark ap bydke zgl hz azalr.

12.10 BENZERLK BAINTILARI (POMPA KANUNLARI)

Pratikte trbinli pompalarn verimi deneylerle bilinebilir. Buna ramen birok durumlarda hz, ark ap, younluk veya akkan tipi gibi farkl faktrlerin deimesiyle pompa veriminin deimesini tahmin etmek gerekmektedir. Benzerlik bantlarnn uygulanmasyla bu deiikliklerin etkisi yaklak olarak tahmin edilebilir. Bu kanunlar sadece geometrik olarak benzer pompalarla uygulanabilir. rnek olarak btn alar benzeyen ve ayn kademedeki pompann btn boyutlar kk veya byk snflandrmada olabilir. Orijinal pompann ilk alma noktasna uyan geometrik benzer pompann alma noktas uyum noktas olarak adlandrlr. Uyum noktas aadaki benzerlik kanunlarna uygulanr: 1. Verim ayndr: =

Ph =sbt. Pg
.

2. zgl hz ayndr: Ns = N V =sbt. H0,75

3. Ak katsays benzerdir:

V N.d3

=sbt.

4. Basma ykseklii katsays benzer: P 3d5 N

H =sbt. N 2d2
=sbt.

5. G katsays benzerdir:

Bu kanunlar verilen bir ark ap ile ayn akkan ile;

153

V =sbt. Debi dorudan devir saysna baldr. N

H =sbt. Basma ykseklii, devir saysnn karesiyle orantl olarak deimektedir. N2 P =sbt. G, devir saysnn kpyle orantl olarak deimektedir. N3
Verilen bir devir says ve akkan iin;

V =sbt. Debi ark apnn kpyle orantl olarak deimektedir. d3

H =sbt. Basma ykseklii ark apnn karesiyle orantl olarak deimektedir. d2 P =sbt. G, ark apnn beinci kuvvetiyle doru orantl olarak deimektedir. d5
rnek 12.6 Bir santrifj pompa maksimum verimde 1450 d/dda 20m basma ykseklii ve 38 L/s debide su basmaktadr. Giri gc 9,2kW ve verim %81dir. Bu pompann hz 2900d/dya karldnda basma ykseklii, debi ve gc hesaplaynz. Verim ve zgl hzn ayn kaldn gsteriniz. zm: Maksimum verim noktas bir karlatrma noktas olduundan benzerlik kanunlar uygulanabilir. ark ap sabit (ayn) olduundan;

154

. . N V V V 2900 = sbt 1 = 2 ise V2 = V1 2 = 38 . = 76L / s N N1 N2 N1 1450

N H 2900 = sbt H2 = H1 2 = 20 . = 80m 2 N N 1450 1 N P 2900 = sbt P2 = P 2 = 20 . , = 73 6kW 1 3 N 1450 N1 P mgH 76.9,81 80 . Verim = h = = = 0,81(%81 ) Pg Pg 73 6.103 , Ns1 = N1 V1
0 H1,75 . . 3 3

1450 38 = 945 200,75 2800 76 = 945 800,75

Ns2 =

N 2 V2 H0,75 2

rnek 12.7 ekil 12.12deki pompann verim erisinden aadaki deerler alnmtr. Debi 10 L/s, basma ykseklii 16m, g 2,5kW, verim %63. Bu pompaya geometrik benzeyen 260mm ark apl, 1450d/dda alan pompann alma noktasn belirleyiniz. zm: N1=960d/d, d1=336mm, V1=10 L/s, H1=16m, P1=2,5kW, =%63, N2=1450d/d, d2=260mm.
V N 3 d
. . . N d 1450 260 = sb . V2 = V1 2 2 =1 t 0 = 7L / s N d 960 336 1 1 2 3 3

N H = sb . H2 = H1 2 t 2 2 N N d 1 P

d2 1450 260 1 = 2 ,9m d =16 9 36 60 3 1

3 5

450 260 1 = sb . = sb (ayn akkan ) P2 = 2,5 t t = 2,39kW 3 5 60 336 d N 9 Yen verim b rad i u an he sap n ilir . la ab mg H 7.9,81.219 , = = = 0,63(%63 ) 3 Pg 2,39.1 0
.

Not: 1. alma artlarnda benzer olduu ispatlanabilir. (Ns=379) 2. Bir dizi performans erisi izilerek pompann yeni karakteristikleri alnabilir.

155

BLM LE LGL PROBLEMLER

12.1 Basma ykseklii 12,8m, 1450 d/dda maksimum verimde 15 L/s debi veren bir santrifj pompann zgl hzn bulunuz. 830 12.2 Maksimum verimde, 1450 d/dda basma ykseklii 24m, debisi 25m3/h olan iki kademeli santrifj pompann zgl hzn belirleyiniz. 593 12.3 Bir santrifj pompa aadaki uygulama iin tasarlanmtr: Basma ykseklii 40m, debi 9 L/s, devir says 960 d/d. zgl hzn 400 civarnda alnmas arzu edilirse pompa ka kademeli olmaldr? 3 12.4 Aadaki tablodaki uygulamalar iin uygun tek kademe trbinli pompay ve zgl hzlar hesaplaynz.

(a) (b) (c) (d)

Basma (m) 2,5 10 10 25

Debi (L/s) 50 50 20 20

Mil hz (d/d) 2900 1450 1450 960

a) 10300 eksenel akl (pervane tipi); b) 1820 kark akl (salyangoz tipi) c) 1150 santrifj, dk giri/k ap kademeli; d) 384 santrifj, yksek giri/k ap kademeli 12.5 ekil 12.14deki pompa 15m basma yksekliinde 25 L/s debi vermektedir. a) Potansiyel ykseklii,

b) Hz yksekliini, c) Basn yksekliini hesaplaynz.

Ayrca bu alma noktasnda bu basnlarn toplam basnca oranlarn % olarak hesaplaynz. a) 0,23m %15 ; b) 0,744m %5 ; c) 14,03m %93,5 12.6 Bir pompada kovuklama (kavitasyon) kavramn tanmlaynz. Pompa tasarmnda kovuklama eilimini azaltacak iki yntem syleyiniz. Ayrca pompann balantsnda kovuklama eilimini azaltacak yntemi aklaynz. lave olarak ENPYnin tanmn yapnz. 12.7 Geriye doru eimli arka sahip pompann teorik performans erisini, srtnme ve ok kayplarn ve gerek eriyi leksiz olarak iziniz.

156

ekil 12.14

12.8 ekil 12.12deki performans erisini kullanarak; a) 15 L/s debi iin basma yksekliini, gc, verimi ve ENPY deerini hesaplaynz.

b) Bu debide akkan gcn ve verimlilii hesaplaynz. 12.9 1.8deki problemi ekil 12.13de 298mm apl ark iin 10 L/s debide tekrarlaynz. a) 29m, 5,2kW, %55, 1,5m ; b) 2,84kW, %55 12.10 Bir santrifj pompa 960 d/dda 22m basma yksekliinde 20 L/s debi vermektedir. ark hz 1450d/d olduunda basma yksekliini ve debiyi hesaplaynz. 30,2 L/s ; 50,2m 12.11 Bir santrifj pompann ark ap 220mmdir. Pompa 2900 d/dda 54m basma yksekliinde 7 L/s debide su basmaktadr. Ayn hzda alan 250mm ark apna sahip geometrik benzer bir pompann basma yksekliini ve debisini hesaplaynz. 10,3 L/s ; 69,7m 12.12 12.11deki problemde verilen alma noktasnda giri gc 5,3kW ve 220mmlik ark kullanlmaktadr. 250mmlik ark kullanldnda g giriini hesaplaynz. Ayrca her iki ark iin verimi ve zgl hz hesaplayp bunlarn eit olduklarn gsteriniz. 10,04 kW ; %70 ; 385

157

12.13 Maksimum verim noktasnda alan bir santrifj pompann ark ap 225mm, debisi 90 L/s, basma ykseklii 12m ve giri gc 1450 d/dda 14 kWdr. Verimi hesaplaynz. ayet ayn verim ve ayn basma yksekliinde geometrik benzer ark 2900d/d ile alrsa ark apn, debiyi ve giri gcn hesaplaynz. Her iki durum iin zgl hzlar hesaplaynz ve ayn olduklarn gsteriniz. %75,7 ; 112,5mm ; 22,5 L/s ; 3,5 kW ; 2134