You are on page 1of 13

122

11
_____________________________________________________________________________________

SIVI AKI KAYIPLARI


11.1 AKI KAYIPLARININ NEDENLER
Enerjinin korunumu prensibi gereince bir borudaki veya kontrol hacmindeki ideal ve gerek aknda enerji kayplarnn olmamas gerekir. deal bir sv ak halinde enerji dnmleri sadece bunlar arasnda oluur; 1. 2. 3. Ak ii (basn ykseklii) Kinetik enerji (hz ykseklii) Potansiyel enerji (potansiyel ykseklik)

Btn enerji formlarnn (biimleri) hepsi kullanl olup kullanl bir enerji kna dntrebilir veya sv aknda kullanlabilir(basnl tanklar iinde). Gerek svlar olmas durumunda, sv ak durumunda molekller arasnda srtnme oluur. Bu srtnme iki ana nedenden dolay ortaya kmaktadr. 1. 2. Akn aknt d doas (Blm 7.1de tartld) Sv viskozitesi sonucu sv srtnmesi (Blm 7.12de tartld)

Molekller arasnda sknt sonucu gerek svlarda enerjinin drdnc bir biimi ortaya kar, svlarn i enerjisinin transfer olan bir enerji olarak isimlendirilir. Sonu olarak bu enerji sonucu sv snr. Bu enerji transferi genellikle denetlenmediinden kayp olarak kabul edilir. nk svdaki scaklk art ok kktr ve hzla yzeylerden dalr. rnek olarak 10mlik basn kayb su scaklnda sadece 0,0230C ykselmeye yol aar*.

11.2 BASIN KAYIPLARININ EN AZA NDRLMES


Ak kayplar faydal enerjinin kayb olduundan, kayplarn en aza indirilmesi ok nemlidir. Buna ramen borular, balant elemanlar ve tesisat zerindeki ak kayplarnn en aza indirilmesi iin olduka byk bir masraf yaplmas kanlmaz olacaktr. deal alan enerji kayplarnn drlmesi ve sv ak sisteminin fiyatnn arttrlmasdr. Maksat, birok durumlarda (hatta byk tesisatlarda bile) mhendislik tecrbelerine dayanan ok ekonomik sistem tasarm hesaplarna teebbs edilmez, gemi tecrbelerden yararlanarak pratik kurallardan
*

Bu durum aadaki ilemlerle grlebilir; Enerji = m.g.H = m.9,81.10 = m.9,81 (J) Scaklk art = m.cp. T Su iin cp = 4,19 kJ/kgk m 9,81 x T = = 0,0230 C m 4,19.103 x

123

yararlanlr. Bununla birlikte en ekonomik olarak tasarlanan sistem tasarmna denecek har bir miktar fazla olabilecek iken enerji maliyetinin artmas kanlmazdr.

Ak kayplar u yollarla azaltlabilir: 1. Ak hzn drn. nk basma kayplar katmanl (laminer) akta hza eit olarak deiirken trblansl akta hzn karesiyle orantl deiir. Ak hz bir sistemde hz drlerek veya verilen bir debi iin boru ap byltlerek drlr. Svnn viskozitesinin drlmesi. Bu genelde pratik bir uygulama deildir. Ancak fuel-oil gibi viskozitesi ok yksek olan svlarda onlar stmak akkanlklarn arttrr. Dier btn durumlarda basn kayplarnn drlmesi stma masraflarndan ucuza gelecektir. Girdap ve trblanslarn en aza indirilmesi. Bu, boru ve elemanlarnda keskin kelerden, ani kesit deiimlerinden przl i yzeylerden kanmak suretiyle dikkatli sistem tasarmyla salanabilir. Buna ramen, standart boru ve balant elemanlarnn kullanlmas ekonomik olacaksa bunlar basn kayplarn en aza indirecek ekilde semek gerekir.

2.

3.

11.3 BORULARDA AKI KAYIPLARI


Borularda ak kayplarn hesaplamak iin en kullanl formllerden biri Darcy-Weisbach denklemidir (Darcy eitlii olarak da bilinir).
H L =f . L u2 . d 2g

(11.1)

Burada; HL = basma kayb (m akkan ak) L = borunun uzunluu (m) u = ortalama anma ak hz (m/s) g = yer ekim ivmesi (m/s2) f = boyutsuz srtnme faktr

rnek 11.1 Uzunluu 1km, ap 100mm olan borudan 20 L/s su gemesi durumunda basma ykseklii kaybn ve bylece basn kayplarn hesaplaynz. Srtnme faktr 0,02 kabul edilecektir. zm: lk olarak anma hz u hesaplanr:

124

V 20103 . u= = = 2,55 / s m A 0,12 . 4


11.1 formlnde yerine konursa;

H L =0 0 . , 2

10 0 0 25 2 , 5 . 01 2 9 8 , . , 1

H L =6 , m 61 b s a y k e lik am s k P H L =h = p g P = .H L .g P = 0 3.9 8 .6 , (P ) 1 , 1 61 a P =6 8 k a b lu u . 4 P u nr ky b bs ky o uudn ab ir a n ab ld n a ;

rnek 11.2 rnek 11.1de verilen boru iin ak hzlarna kar basma ykseklii kayplarn bir grafik halinde, anma ak hz 0 ve 5m/s aralnda 1m/slik admlarla iziniz. Srtnme kaybn sabit kabul ediniz. zm: Darcy eitliinden;
H L =f . L u2 . d 2 g 10 00 u2 . 01 2 9 8 , . , 1

H L =0 0 . , 2

H L =1 , 9u2 01

imdi yukardaki formle hzlar koyarak basma kayplarn hesaplayabiliriz. u (m/s) HL (m) 0 0 1 10,2 2 40,8 3 91,7 4 163 5 255

Bu noktalar ekil 11.1de izilmitir. Bu elbette bir paraboldr, nk srtnme kayb sabit kabul edildiinden, basma kayplar hzn karesiyle deiir. Bylelikle uzun borularda yksek ak hzlarndan kanmak gerektiini grmekteyiz ve kk bir hz azalmasnda (rnek olarak 5m/sden 4m/sye azalmasnda) basma kayplarnda ok nemli bir azalma olmaktadr(255mden 163mye der).

125

ekil 11.1

11.4 SRTNME FAKTRNN HESAPLANMASI


rnek 11.2de srtnme faktr sabit kabul edilmiti. Pratikte buna ramen srtnme faktrndeki art bilinmez ve ak hzlar deitiinden dolay sabit kabul edilemez. Srtnme kaybnn bulunmas ile ilgili birok kartlar ve diyagramlar bulunmaktadr. Fakat ekil 11.2de gsterilen Moody diyagram ok geni kullanma sahiptir. Moody diyagram aslnda srtnme faktr (sol y ekseninde) ve Reynolds says(x ekseninde)nn logoritmik lekte izimidir. Sa taraftaki y ekseni u ekilde tanmlanan bal przllk deerini verir:
Bal przllk (R ) = m utlak przllk () boru ap(d)

Mutlak przllk yzeydeki girinti kntlarn ortalama yksekliidir ve borunun malzemesine ve retim yntemine bal olarak deimektedir. Tipik mutlak przllk deerleri Moody diyagram iinde gsterilmitir. Ekstruzyonla retilen (demir d) borular, cam ve plastik borular ok hassas yzeye sahiptir ve tamamen srtnmesiz olarak kabul edilebilir. En dk srtnme faktr (verilen bir Reynolds says ile) en aadaki eri przsz borular gstermektedir.

126

Reynolds says 2000n altnda ise ak katmanl (laminer)dr. Katmanl akta srtnme faktr, przllkten bamsz olarak sadece Reynolds saysna baldr(7.12. ksmna bakn). Bu, diyagramn sol tarafnda aaya doru dz bir izgi olarak gsterilmitir. Sadece katmanl ak iin; f = 64/Re Bu deer Reynolds says 2000 ile 4000 arasnda olduundan ak kararsz bir blgededir ve diyagram kullanlamaz. Reynolds says arttnda ak tedirgin (trblansl) olmaya balar. Diyagramda saa yatay olarak tamamen trblansl blgeye gelindiinde, srtnme faktr Reynolds saysndan bamsz hale gelir. Bu blge diyagramda kesikli izgiler halinde ayrlmtr. Sadece bu blge iin srtnme faktr hzn deimesi ile deimez ve basma kayplar erisi doru bir parabol olacaktr.

rnek 11.3 Viskozitesi 0,06 Pa.s olan ya (BY=0,9), 120mm apnda, 100m uzunluunda dkme demir bir boru iinden akmaktadr. Basma kayplarn su hzlar iin hesaplaynz. a) 1m/s zm: Moody diyagramndan mutlak przllk = 0,25mm (dkme demir) b) 3m/s c) 10m/s

R =
a)
R = e

0,25 = = 0,0021 d 120

u = 1m/s
u.d 1.01 .9 0 . ,2 0 = =1 0 80 00 , 6 6 4 6 4 = =0 0 5 , 36 R e 10 80

A k tm n o u u d n f = k a a l ld n a 1 .1 d k fo k lla la a ; 1 ' e i rm l u n r k H L =f . L u2 . d 2g 10 0 12 . 01 2.9 8 ,2 , 1

H L =0 0 5 . , 36 H L =15 m , 1

127

ekil 11.2 Moody diyagram

Reynolds says

128

b) u = 3m/s
R = e u d 3 01 .9 0 . . . ,2 0 = 00 , 6

R =5 0 e 40 Mo y od d ar m iy ga k lla la u n r a R =5 0 v b p r z l k e 4 0 e a l l k ; =0 0 2 i , 0 1 in f =0 0 9 b lu u , 35 u nr

1 .1f r n e 1 o m l d H L =0 0 9 . , 35 H L = 5, m 1 1

y r e k n lu s e in ou ra 10 0 3 . 01 , 2 2 98 . , 1
2

c) u=10m/s
R = e u d 1 .01 .9 0 . . 8 ,2 0 = 00 , 6

R = 8.1 3 e 1 0 Mo y od d ar m iy ga n d R = 8.1 3 v b p r z l a e 1 0 e a l l k ; =0 0 2 i , 0 1 in f =0 0 1 b lu u . , 3 u nr

1 .1f r n e 1 o m l d H L =0 0 1 . , 3 HL = 3 m 12

y r e k n lu s e in ou ra
2

10 0 1 0 . 01 , 2 2 98 . , 1

Bu basma kayplar elbette ok yksek olduundan pratik deildir. P= .g.hp olduundan boru boyunca basn dmesi 900.9,81.132 = 1,165 MPa olacaktr. Bu ak bir durum olduundan mhendisler basma kayplarn drmek iin boru aplarn byterek ak hzlarn drmelidirler. Ayrca dkme demir yerine daha przsz yzeye sahip elik boru veya ekme demir boru kullanlarak basma kayplarn azaltabilirler.

11.5 BALANTI ELEMANLARINDAK BASMA KAYIPLARI


Balant elemanlarndaki basma kayplar sklkla ikincil kayplar olarak adlandrlrsa da yanl kullanm olduunda balant elemanlarndan kaynaklanan basma kayplar borularn kendisinden kaynaklanan kayplar geebilir. Balant elemanlarndaki kayplarn hesaplanmasnda eitli yntemler kullanlabilir, en yaygn ve geni kullanm K faktr yntemidir. K faktr 11.2 eitliinde tanmlanmaktadr.
H L = K. u2 2g

(11.2)

Burada; HL = balant elemanlarndaki basma kayplar (m akkan ak) u = ortalama veya anma ak hz (m/s) g = yer ekim ivmesi (m/s2) K = boyutsuz balant kayp faktr

129

K deerinin bulunmas iin birok tablo ve diyagramlar elde edilebilir ki o pratikte unlara baldr: 1. 2. 3. Balant elemannn malzemesi ve retim yntemi Balant elemannn boyutu Akkann doas (durumu) (karakteri)

Buna ramen K faktrnn hesabnda yksek hassasiyet gerektirmeyen durumlar iin Tablo 11.1deki ortalama deerleri birok durumlarda kullanlabilir.

Notlar: 1. Ani duraklama ve genilemelerde K faktr giri A1 yzeyi ile k A2 yzeyi oranna baldr. Ani genileme durumunda Tablo 11.1 K faktrn belirlemek iin basit bir forml verilmitir. Ani daralma durumunda ayn forml kullanlmaz ve K deeri tablodan uygun olan oranna gre seilir. ayet bir boru tank veya depoya balanyorsa, A1/A2 oran sfr alnabilir. Bundan dolay K=1 alnr. Bir tank veya depodan bir boruya girite A2/A1 oran sfr alnabilir, bylece K=0,5 alnr. Yava daralmalar iin, gittike incelen veya iyi yuvarlatlm geilerde basma kayb ihmal edilebilir. Kademeli genilemelerde K faktr duvarn eimine baldr. ayet a 500yi aarsa etkisi ani genileme gibi olur ve K=1 alnabilir. ayet a ok keskin ise ve 100nin altnda ise basma kayplar ihmal edilebilir ve K = 0 alnabilir. Vana iin K faktr (ve ayrca basma kayb) valfin alma oranna baldr. Valf tamamen kapal olduunda K faktr sonsuz olduunda valfle tamamen basma kayb vardr(ak olmaz). Tam ak olan bir sistemde valf norma olarak tamamen aktr. Buna ramen, tasarm mhendisleri valfleri seerken ayar emniyeti salamak zere veya ak olarak dikkate alrlar. Baz durumlarda ksma kontroln nemli bir parasdr, sv ak sistemini tasarlarken dk bir ksma gerekebilir. Sabit boru aplarnda uygun boyutlu balant elemanlar kullanlabilir. u hz btn balant elemanlarnda sabit kabul edilir. Bylece toplam K faktr btn balant elemanlarnn K deerlerinin toplam olarak alnabilir. Bu durum rnek 11.4te aklanmaktadr.

2. 3.

4.

5.

130

TABLO 11.1 Balant elemanlar iin tipik K faktrleri BALANTI ELEMANI U dn (kapal) Standart 450 dirsek Standart 900 dirsek Uzun radyusl (geni) 900 dirsek Dili birletirme (nyon) T (ak hat boyunca) T (ak yan taraftan) Ani genileme Ani daralma (A2/A1) 0 0.1 0.3 0.5 0.7 0.9 Yava daralma Yava genileme, aya bal >500 400 300 200 100 Srgl (iber) vana, (konumu) tam ak ak ak ak Stop (diskli) vana, (konumu) tam ak ak ak ak Klapeli valf, filtreli (mafsall) (kaldrmal) ek valf (klape), (mafsall) (bilyal) (kaldrmal) K FAKTR 2.2 0.4 0.9 0.6 0.05 0.4 1.8 (1-A1/A2)2 0.5 0.4 0.45 0.3 0.2 0.08 hmal edilebilir 1.0 0.9 0.7 0.4 0.15 0.2 0.9 5.0 24 10.0 11.0 12.5 50.0 2.0 10.0 2.5 4.0 15.0

rnek 11.4 Bir sistemde su 60m yksee 100mm apl galvanizli elik boru ile pompalanmakta ve aadaki balant elemanlar bulunmaktadr: 1 adet klapeli valf ve pislik tutucu 4 adet standart 900 dirsek 4 adet dili nyon 2 adet kapama valfi 1 adet ani genileme (basnl tanka) Kapama valfi yarm ak konumda iken 20 L/s debide sistemdeki basma kayplarn hesaplaynz. Suyun viskozitesini 0,9.10-3 Pa.s kabul edin.

131

zm: lk olarak u hz hesaplanr.


V 2 .1 3 0 0 u= = = 2 5 m/ s , 5 A 012 , . 4 B y c R y o s s y h s p n b ilir ; le e e n ld a s e a la a R = e u.d 2 5 .01.1 3 . , 5 , 0 = = 2 8 .1 5 , 3 0 0 9.1 3 , 0
(galvanizli dkm)

Boru Moody diyagramnda (ekil 11.2) =0,15/100=0,0015 Diyagramdan; f = 0,0225 11.1deki Darcy forml kullanlarak;
H L =f . L u2 . d 2 g 6 0 25 2 , 5 . 01 2.9 8 , , 1

= 0,15mm alnr. Bylece bal przllk

H L =0 0 2 . , 25 H L =4 4 m , 7

Balant Elemanlar Tablo 11.1 kullanlarak; Balant Dip vanas Dirsek nyon Burgulu vana Genileme Says 1 4 4 1 ak 1 yarm ak 1 K Faktr Toplam K Faktr 2,0 2,0 0,9 3,6 0,05 0,2 5,0 5,0 1,0 1,0 1,0 1,0 Toplam 12,0

11.2 forml kullanarak;


H L =K u2 2g 25 2 , 5 2 98 . , 1

H L =1 . 2

H L =3 9 m , 8

Sistemdeki toplam basma kayplar, borulardaki ve balant elemanlarndaki basma kayplarnn toplamdr.

132

H(toplam) = 4,47 + 3,98 = 8,45m

11.6 EDEER UZUNLUK (Le)


Bir balant elemann edeer uzunluu, ayn basma kaybn veren dz boru uzunluu olarak tanmlanr ve ska kullanlr.
f e u2 u2 . =K d 2g 2g

e = K

d f

(11.3)

rnek 11.5 100mm apl tamamen ak ve kresel vanann edeer uzunluunu bulunuz. zm: Tablo 11.1den K = 10, 11.3 eitlii kullanlarak;
e = k d 10.0, 1 = = 50m f 0 02 ,

rnek 11.6 rnek 11.4 edeer uzunluu kullanarak znz. zm: K = 12, f = 0,0225, d = 0,1m
e = 1 .01 2 , =5 ,3 3 m 00 2 , 25

(to la ) =6 +5 ,3 =1 3,3 p m 0 3 1 m H L =f u2 d 2g 1 3,3 2 5 2 1 , 5 . 01 2 9 8 , . , 1

H L =0 0 2 . , 25

H L =8 4 m(d h c b lu m , 5 a a n e u n u tu )

133

BLM LE LGL PROBLEMLER


11.1 40m uzunluunda, 50mm apndaki borudan 8 L/s debide sv (BY=0,82) akmas durumunda basma kayplarn belirleyiniz. Srtnme faktr 0,03 alnabilir. ayet boru yatay ise giriteki basn 200 kPa olmas durumunda k basncn bulunuz. 20,3m ; 36,7 kPa 11.2 30mm apndan ve 20m uzunluundaki galvanizli bir elik borudan (dinamik viskozitesi 0,9.10-3 Pa.s) 3m/sde su tanmaktadr. Aadakileri hesaplaynz. a) Srtnme faktr

b) Basma kayplar c) Basn dmesi a) 0,031 ; b) 9,48m ; c) 93 kPa 11.3 Problem 11.2deki hz 1,5m/sye drerek hesaplamalar tekrarlaynz. a) 0,0325 ; b) 2,48m ; c) 24,4 kPa 11.4 ap 100mm olan bir elik boru iinden 10 L/s debide, bal younluu 0,9, kinematik viskozitesi 75.10-6 m2/s olan ya akmaktadr. Aadakileri hesaplaynz. a) Srtnme faktr

b) Her metre uzunluk iin basma kayb c) Her metre uzunluk iin basn dmesi a) 0,038 ; b) 0,031m ; c) 0,275 kPa 11.5 Problem 11.4teki hesaplamalar ak debisini 30 L/sye ykselterek tekrarlaynz. a) 0,038 ; b) 0,283m ; c) 2,5 kPa 11.6 Bir besleme pompas 750mm apl borudan 500 kPa basnta 1m3/s debide su basmaktadr. Borudaki przllk hesaplandktan yllar sonra 1,5mm olarak llmtr. Ana hattaki basncn 200 kPann altna dmemesi istenirse gerekli pompalama gcn ve yer seviyesinde pompalama istasyonu mesafesini hesaplaynz. Suyun maksimum viskozitesi 1,5.10-6m2/s alnabilir. 300 kw ; 3,69 km 11.7 50mm apl bir boru hatt aadaki balant elemanlarna sahiptir: 1 adet ani daralma (tanktan) 1 adet bilyal ek valf 1 apl kresel vana (ak) 4 adet standart 900 dirsek 10 adet nyon birletirme

134

1 adet ani genileme (tanka) Bu balant elemanlarndaki basma kayplarn 5 L/s debiye gre hesaplaynz. 6,48m 11.8 Problem 11.7de verilen balant elemanlar iin f = 0,02 kullanarak edeer uzunluu bulunuz. 49m 11.9 11.7 nolu problemdeki boru hatt 65m uzunluu sahip ekme borudan yaplsayd verilen ak debisi iin sistemin srtnme faktr ve toplam basma kayb ne olurdu? Pompalanan svnn kinematik viskozitesi 0,9.10-6 m2/sdir. 0,017 ; 13,8m 11.10 Bir s deitirici 12m uzunluunda 20mm apl ekstrzyon ile retilen retilmi olup, 10 adet u borusu ve 2 standart dirsek ile seri olarak balanmtr. Is deitiriciden 1,2 L/s debide ya akmas (BY=0,9; viskozitesi 12 cp) durumunda s deitiricideki basma kayplarn hesaplaynz. Ayrca s deitiricideki toplam K faktrn bulunuz. 33,8m ; 45,4 11.11 150mm apl, 100m uzunluktaki elik borudan 26,5 L/s debide kerosen (BY=0,78; dinamik viskozitesi 2 cp) pompalanmaktadr. Sistem 2 srgl vana (ak), 1 ani giri, 1 ani k, 3 dirsek, 5 nyon birletirme ve salncakl ek valften olumaktadr. Aadakileri hesaplaynz. a) Borudaki srtnme faktr

b) Balant elemanlarnn edeer boru uzunluu c) Toplam basma kayb

d) Kayplardan oluan basn dmeleri e) Kayplardan oluan akkan gc kayb a) 0,02 ; b) 55,1 ; c) 2,37m ; d) 18,1 kPa ; e) 480 W 11.12 ap 50mm, uzunluu 30m olan plastik boru 2,5m/s hzda su tamaktadr. Redksiyon ksm ile 20m boyunda 40mm apl plastik boru balanmaktadr. Aadakileri hesaplaynz (suyun dinamik viskozitesini 0,9.10-3 Pa.s aln). a) 50mm apl ksmdaki basma kaybn

b) 40mm apl ksmdaki basma kaybn c) Toplam basma kaybn (ani girii, k ve daralmay ihmal ediniz) a) 3,17m ; b) 6,22m ; c) 10,4m

You might also like