KARAYOLU TASARIM EL KTABI 2.

TASARIM KRTERLER
2.1. Birinci ncelikli Tasarm Kriterleri
2.1.1. Karayollar Snflandrmas

11

5539 sayl Karayollar Genel Mdrlnn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanunun 15. Maddesine gre Karayollar Genel Mdrlne ait yollar 3 snfa ayrlm ve aadaki ekilde tanmlanmtr. Otoyollar: zerinde erime kontrolnn uyguland devlet yollardr. Genel olarak otoyollar cretlidir. Erime kontroll karayolu, zellikle transit trafie tahsis edilen, belirli yerler ve artlar dnda giri ve kn yasakland, yaya, hayvan ve motorsuz tat ve aralarn giremedii ancak izin verilen motorlu tatlarn yararland ve trafiin zel kontrole tabi tutulduu karayoludur. Devlet yollar: nemli blge ve il merkezlerini deniz, hava ve demiryolu istasyon, iskele, liman ve alanlarn birbirine balayan birinci derecede ana yollardr. l yollar: Bir il snr iinde ikinci derece neme haiz olan ve ehir, kasaba, ile ve bucak gibi belli bal merkezleri birbirlerine ve il merkezine ve komu illerdeki yakn ile merkezlerine, devlet yollarna, demiryolu istasyonlarna, limanlara, hava alanlarna ve kamu ihtiyacnn gerektirdii dier yerlere balayan yollardr. Bu snfa ait yol alar kamu yarar, Milli Savunma ihtiyalar ve bu alarn gelimesine tesir eden ekonomik amiller gznnde tutulmak suretiyle Karayollar Genel Mdrl tarafndan tespit ve Bayndrlk Bakanl Yksek Fen Kurulunca incelendikten sonra, Bayndrlk Bakannn onay halinde uygulanr. Dzeltmeler, deitirmeler ve eklemeler de ayn usule bal olarak yaplr. Bu tanmlama idari bir snflandrma olup ok genel olarak yolun ilevini de belirtmektedir. Ancak lkemiz karayolu ann hareketlilik ve eriebilirlik kavramlar esasna gre detayl ilevsel snflandrlmasnn yaplmas gereklidir. Karayolu ilevsel snflandrmas, karayolu a zerindeki tm yollarn verdii hizmet karakterine gre gruplandrlmasdr. Szkonusu snflandrma sistemine gre karayollar standartlar ve hizmet seviyeleri, inceleme altna alnan karayolunun ilevine veya trafik hacmine gre deiiklik gstermektedir. levsel snflandrma karayolu projelendirmesi ve ulam planlamasna sistematik bir yaklam getirebilecektir. Uygulamada yol snfnn seiminde balang ve ekonomik mr sonundaki trafik hacmi en belirleyici unsur olarak gz nne alnsa da yolun karayolu a zerindeki konumu da nemlidir. levsel snflandrma karayollarn hareketlilik ve eriebilirlik kriterlerine gre arterler, toplayc yollar ve blgesel yollar olarak gruplandrmaktadr. Bu kapsamda arter olarak belirlenen yollarda hareket kabiliyeti arttka daha yksek trafik hacmine ve yksek standartlara ulalacak buna karlk dk trafik hacmine sahip blgesel yollarda ise eriebilirlie olanak salayan sosyal nitelikli dk standartlara ihtiya duyulacaktr. Bu almada ise Karayollar Genel Mdrlnn sorumluluundaki yollar, Tablo 2.1 de grld gibi kent d ve kentsel (kent geileri) olmak zere iki gruba ayrlm ve daha nce yaplan almalar esas alnarak geometrik snflamalar yaplmtr. Otoyollar bu El Kitab kapsamna dahil edilmemitir. Tablo 2.1 Karayolu Geometrik Snflamas
KENT DII YOLLAR Otoyollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar 1.Snf Yollar 2.Snf Yollar 3.Snf Yollar 4.Snf Yollar KENTSEL YOLLAR (KENT GELER) evre Yollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar Kent inden Geen Yollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

12

ok eritli yollar, her bir yndeki trafik iin en az iki eridi bulunan, 3 kmden daha ksa olmamak koulu ile trafiin periyodik olarak kesintiye uratlabilecei eriim kontrolsz veya yar eriim kontroll karayollardr. ok eritli blnm veya ok eritli blnmemi (fiziki ayrc olmayp izgi ile blnen) yollar olarak iki grupta ele alnacaktr. ki eritli yollar, herbir eridin farkl ynlerdeki trafik akm iin tahsis edildii, gr mesafesi elverdii lde yava giden arac gemek iin kar eridin kullanld karayollardr. Gemite yaplan almalar ve lkemiz artlarna uygunluu dikkate alnarak karayollar ann nemli bir blmn oluturan iki eritli kentd yollar, kendi iinde 4 snfta ele alnmtr. Genel bir ilke olarak Devlet yollarnn en az 1.ve 2. Snf, l yollarnn ise en az 3. ve 4. Snf yol standardnda olmas nerilmektedir. evre yollar ve kent iinden geen yollar yine ok eritli yollar ve iki eritli yollar olmak zere iki gruba ayrlmtr. evre yollar transit trafiin kent iinden geme zorunluluu ya da ihtiyacn kaldrmak amacyla yaplan ve kenti kuaklayan karayollardr. Nfusun ounun ticaret, sanayi ve ynetimle ilgili ilerle uraan tarmsal etkinliklerin olmad ve nfusu 5000den byk yerler kentsel alan olarak kabul edilmitir. 2.1.2. Toporafik Yap Karayollarnn geometrik tasarmnda geilen arazinin kullanm ekli, blgenin fiziki zellikleri ve toporafyas nemli bir yer kaplamaktadr. Arazi durumu, jeolojik zellikler, iklim, zemin ve drenaj durumu yatay ve dey eksen ile enkesit zelliklerine etki etmektedir. Arazi durumu dz, dalgal ve dalk olarak grupta deerlendirilmektedir. Dz Arazi: Dey ve yatay eksenin oluturulmasnda engel tekil etmeyen, dz veya ok az dalgal arazi kesimleridir. Gr mesafesinin yeterli olmas nedeniyle, yapm zorluu dourmamakta ve nemli maliyetler gerektirmemektedir. Dalgal Arazi: Dey ve yatay eksenin tasarmnda baz kstlamalar getiren, dalgal, tepelik, orta derecede alalma ve ykselmenin olduu yksek tepelerin nadiren yerald arazi kesimleridir. Dalk Arazi: Gzergah belirleme ve tasarmnda ciddi olarak kstlamalarn ortaya kt, uzun dik eimler ve snrl gr mesafesine yol aan arzal, tepelik ve dalk arazi kesimleridir. Boyuna ve enine ykseklik deiimleri ok fazla olup, uygun yatay ve dey ekseni salayabilmek iin kademeli (palyeli) yama kazlarna sklkla gerek duyulmaktadr. 2.1.3. Trafik Akmnn Temel zellikleri Trafii tanmlamak iin kullanlan temel deiken Hacim veya Akm Oran Hz Younluk olarak ele alnacaktr. 2.1.3.1. Hacim-Akm Oran Hacim ve akm oran belli bir zaman periyodu iinde yolun belli bir kesiminden veya noktasndan geen trafik miktarnn lmdr. Hacim: Verilen bir sre ierisinde belirlenen bir yol kesiminden veya noktasndan geen toplam tat saysdr. Yllk, gnlk, saatlik veya 15 dakikalk periyotlarla ifade edilebilir. Yllk Ortalama Gnlk Trafik (YOGT): Toplam yllk trafik hacminin bir yldaki gn saysna blnmesiyle elde edilir. Ancak, btn yol kesimlerinde srekli saym imkan olmadndan YOGT deeri mevsimlik saymlardan ve rt saymlarndan belli bir hata oran kabul edilerek hesaplanmaktadr. Akm Oran: Belirli bir yol kesiminden veya noktasndan bir saatten daha ksa sre iinde (genellikle 15 dakika) geen tat saysnn saatlik olarak ifadesidir. Hacim ve akm oran arasndaki fark nemlidir.

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

13

Hacim belirlenen bir zaman aralnda gzlenen veya tahmin edilen gerek tat saysdr. Akm oran ise bir saatten daha az bir zaman aralnda o noktadan geen tat saysnn saatlik edeeri olarak ifade edilir. Zirve Saat Faktr: En yksek saatlik trafik hacminin ayn saat iinde verilen bir zaman periyodundaki maksimum akm deerine orandr. K-Faktr: Yl iinde gzlemlenen en yksek saatlik trafik hacminin (10.,20.,30.,50., veya 100.saat) yllk ortalama gnlk trafie gre deiimi k-faktr olarak ifade edilir. Genel olarak 30. en yksek saat trafii, zirve saat olarak kabul edilir. YOGT artarken K-Faktr genellikle azalmaktadr. En yksek K-faktr genellikle rekreasyon alanlarndaki yollarda meydana gelir. Bunu krsal, kent girii (banliy) ve kentsel yollar takip eder. K-Faktr snr deerleri Tablo 2.2 de verilmektedir. Tablo 2.2 K-Faktr Snr Deerleri Yol Tipi K Faktr Kent d Kent girii (geii) Kent ii 0,12 - 0,25 0,10 - 0,13 0,07 - 0,10

Trafik Kompozisyonu: Trafikte seyir halindeki aralar sahip olduklar farkl boyut ve arlklara gre iletme zellikleri gsterirler. Ar tatlar daha yksek fiziki arlklarnn yansra otomobillerden daha yava hareket edip daha fazla yer igal ederler. letme zelliklerinin ayn birimle ifade edilebilmesi iin ar tatlar binek otomobil edeeri cinsinden dikkate alnr. Edeer binek otomobil says, eime ve gei gr uzaklna bal olarak deiir. Bu nedenle toplam trafik iindeki ar tat oran, yolun kapasitesinin belirlenmesinde nemli bir faktrdr. Trafik Tahminleri: Yeni bir karayolu yapm yada iyiletirilmesinde, mevcut trafik hacminin yannda projenin mr boyunca tayabilecei trafiin tahmin edilmesi esastr. Proje mr genellikle 20 yl olarak kabul edilir. 2.1.3.2. Hz Hz, seyahat edenlerin alternatif gzergah veya tama modu seerken dikkate aldklar en nemli faktrdr. Yeni bir karayolu, yol kullanclar tarafndan zaman, uygunluk ve tasarruf edilen para asndan deerlendirilir. Tat hzlar, srclerin yeteneinin ve aralarnn zelliklerinin yannda karayolunun fiziksel zelliklerine, yol kenarndan yaplan mdahale oranlarna, hava durumuna, dier tatlarn varlna ve hz limitlerine baldr. Kamu tarafndan kullanlacak herhangi bir mhendislik yapsnn tasarmndan beklenen hizmet, gvenli ve ekonomik bir ekilde karlanmaldr. Bu nedenle karayolunun tasarm hz srclerin ounluunun talebine cevap vermelidir. Tasarmn dk oranda ar hz yapan srcleri dikkate alarak yaplmas ekonomik deildir. Bu amala herhangi bir yoldaki tasarm hz belirlenirken o yola veya benzer yola ait iletme hzlar, %85lik hzlar ve seyahat hzlarnn belirlenmesi nem tamaktadr. 2.1.3.3. Younluk Belli bir anda belirli bir yol veya erit uzunluunu igal eden tat saysdr. Younluk kesintisiz akm iin kritik bir parametredir. nk younluk trafik iletimlerinin kalitesini gsterir. Younluk bir aracn dierine olan yaknln belirtir ve trafik ak iinde manevra yapma serbestliini ifade eder. Bu zellikleri ile younluk ok eritli yollardaki hizmet seviyesini tayin eden belli bal kriter durumundadr.

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

2.2. kinci ncelikli Tasarm Kriterleri
2.2.1. Tasarm Hz

14

Tasarm Hz, karayolunun eitli geometrik elemanlarnn belirlenmesi ve boyutlandrlmasnda etkili olup, yatay kurp, dever, gr mesafesi gibi enkesit elemanlarnn tasarm ile dorudan balantldr. erit genilii, banket genilii ve yanal aklklar gibi dier elemanlarn tasarm ise Tasarm Hz ile dorudan balantl olmasa da tat hzlarn etkilemektedir. Yol snflarna gre tasarm hzlar Tablo 2-3de verilmektedir. Karayolunun yatay ve dey ekseni, standard, arazi ve trafik durumunun src tarafndan farkedilmesi tasarm hz ile direk balantldr. % 85lik hz, yolun belirli bir noktasnda veya kesiminde seyir eden aralarn % 85inden daha aznn sr hz dalmlarnn maksimum deeridir. Yoldan kma tr kazalarn youn olduu yatay kurplarda kaza riskini azaltmak amacyla minimum yatay kurp yarapnn ve duru gr mesafesinin hesaplanmasnda aada belirtilen V85 hzlar kullanlr. V85=Vt+10 km/s V85=Vt+20 km/s Vt= tasarm hz (km/s) Tablo 2.3 Tasarm Hzlar Karayolu Geometrik Snflamas
Kent D Yollar ok eritli Yollar

Vt100 km/s Vt<100 km/s

Tasarm Hzlar (km/saat) Dz 100 100 80 70 50 100 90 80 90 80 70 60 40 60 60 60 90 80 70 60 40 80 80 70 Dalgal 80 70 60 50 30 60 60 50 80 70 60 50 30 80 60 60 Dalk 60 60 40 30 20 60 50 40

1. snf 2. snf ki eritli Yollar 3. snf 4. snf evre Yollar ok eritli ki eritli ok eritli Kent inden Geen Yollar

Geileri)Kentsel Yolllar (Kent

ki eritli

70

50

60

30

60

30

2.2.2.

Tasarm Tat

Trafikte hakim tat tipinin yol ile uygunluunu salamak amacyla tatlarn boyutlar, arlklar, iletme zellikleri ve trafikteki younluu dikkate alnarak belirlenen tasarm tat, tasarm kriterlerinden birisidir. Karayollar tasarmna etki eden en nemli tat zellikleri n-d tekerin minimum dn yrngesi, i-arka tekerin izdii yrnge ve dingil mesafesidir. Tatlar, yol gvenliinin temel elemanlarndan biri olup, sahip olduklar karakteristik zellikleri ile performanslar, gvenli yol tasarm ilkelerinin belirlenmesinde etkin bir rol oynamaktadr.

2.2.2.1. Tasarm Tatlar ve Boyutlar

Yollarn tasarm iin tat tasarm boyutlar ve minimum dn yaraplar Tab. 2.4de verilmekte olup, baz tatlarn boyutlar ek. 2.1de grlmektedir. Ancak tatlarn boyutlar birbirinden ok farkl olsa da gvenli yol tasarmlar iin tasarm tatnn genilii 2,55 m ve ykseklii 4,00 m olarak alnp erit genilii ve gabari ykseklikleri belirlenmektedir.

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

15

Tablo 2.4 Tasarm Tatlar ve Boyutlar

Boyutlar (m) Minimum Tasarm tasarm dn Tat Boyutlar Asl Ksm Dingil Mesafesi Sembol yarap Tipi H W L F R WB1 WB2 WB3 Otomobil P 1,3 2,1 5,8 0,9 1,5 3,4 7,3 Kamyon SU 3,4-4,1 2,4 9,2 1,2 1,8 6,1 12,8 Otobs BUS-12 3,7 2,6 12,2 1,8 1,9 7,3 1,1 13,7 Krkl otobs A-BUS 3,4 2,6 18,3 2,6 3,1 6,7 5,9 12,1 Treyler (orta) WB-12 4,1 2,4 13,9 0,9 0,8 3,8 8,4 12,2 Treyler (byk) WB-15 4,1 2,6 16,8 0,9 0,6 4,5 10,8 13,7 Treyler (byk) WB-19 4,1 2,6 20,9 1,2 0,8 6,6 12,3 13,7 Treyler (3 kasal) WB-20D 4,1 2,6 22,4 0,7 0,9 3,4 7,0 7,0 13,7 Treyler WB-33D 4,1 2,6 34,8 0,7 0,8 4,4 12,2 13,6 18,3 Karavan MH 3,7 2,4 9,2 1,2 1,8 6,1 12,2 Oto + treyler P/T 3,1 2,4 14,8 0,9 3,1 3,4 10,1 Oto + bot P/B 2,4 12,8 0,9 2,4 3,4 7,3 Karavan + bot MH/B 3,7 2,4 16,2 1,2 2,4 6,1 15,2 Traktr TR 3,1 2,4-3,1 4,9 3,1 2,7 H : Yk., W : Gen., L : Uzun. , F : ndeki asl ksm, R: Arkadaki asl ksm, WB: Dingiller aras mesafe Kaynak:AASHTO* *: A Policy on Geometric Design of Highways and Streets, 2001

a) Otomobil

b) Kamyon

c) Otobs

Kaynak: AASHTO,2001 ekil 2.1- Baz Tatlarn Tasarm Boyutlar Tatlarn maksimum genilii 2.6 m iken maksimum ykseklii 4.1 m dir. Uzunluklar ise birbirlerinden ok farkldr. lkemizde kullanlan tat boyutlar iin Karayollar Trafik Ynetmelii 128. Maddesinde belirtilen ller tasarmda dikkate alnmaldr. Tab. 2.4de grlen minimum tasarm dn yarap ok yava hareket eden (genellikle 15 km/sa hzdan daha az) aralar iin kullanlmaktadr. Daha yksek hzlar iin dinamik etkiler gznne alnacandan aracn minimum tasarm dn yarap gznne alnmaz. Ancak U-dn, park sahalar, vb. yerlerde minimum tasarm dn yaraplar kullanlabilir. Kurplarda yksek hzlarda dn yapan aralar iin minimum dn yarap aadaki gibi belirlenir.

R=

0.0079 Vt e+f

(2.1)

R : Yatay kurp yarap, metre Vt : Tasarm hz, km/sa e : Dever miktar, % veya metre/metre f : Yanal stnme katsays (50 ila 80 km/sa iin 0.16 ila 0.14, 80 ila 110 km/sa iin 0.14 ila 0.10 arasnda deiir) Aralarn dnme karakteristii ablon olarak ek. 2.2de verilmi olup tasarmlarda aralarn bu dn yaraplar esas alnr. Karayollar Trafik Ynetmeliinin 128. Maddesine gre lkemizde aralarn boyutlar ve arlklar aadaki gibi olmaldr.

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

16

a- Azami genilik.............................................................................................. : 2.55 metre, Frigorifik aralarda yalnz frigorifik yap genilii ......................................: 2.60 metre, b-Azami ykseklik ............................................................................................ : 4.00 metre,

c- Azami uzunluklar

-Otobs dndaki dier motorlu aralarda: 12.00 m. -Rmorklarda : 12.00 m.

-ki dingilli otobslerde : 13.50 m.

-kiden ok dingilli otobslerde:15.00 m.

-Yar rmorklu aralarda: 16.50 m.

-Mafsall (Krkl) otobslerde: 18.75 m.

-Rmorklu otobslerde : 18.75 m. deerlerini geemez.

-Rmorklu aralarda : 18.75 m.

d-Azami arlklar : 1-Tek dingilde en ok; -Tahriksiz tek dingilde .....................................................................................: 10 ton, -Tahrikli tek dingilde ....................................................................................: 11.5 ton,

2-ki dingilli aks grubu arl en ok ; -Motorlu aralarda aks grubu arl ; -Dingiller aras mesafe 1 m den az ise (1m < d) ...........................................: 11,5 ton, -Dingiller aras mesafe 1 m ile 1.3 m aras ise (1m d < 1.3 m) ................. : 16 ton, -Dingiller aras mesafe 1.3 m ile 1.8 m arasnda ise (1.3 m d < 1.8m) ....... : 18 ton,

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

-Dingiller aras mesafe 1.3 m ile 1.8 m aras ise (TOY deki artlarla) ( ). : 19 ton,

17

-Rmork ve yar rmorklarda aks grubu arl en ok ; -Dingiller aras mesafe 1 m den az ise (d < 1 m) .........................................: 11 ton, -Dingiller aras mesafe 1 m ile 1.3 m aras ise (1m d < 1.3m)......................: 16 ton, -Dingiller aras mesafe 1 m ile 1.3 m aras ise (1.3m d < 1.8m) .................: 18 ton, -Dingiller aras mesafe 1.8 m den byk ise (1.8 m d ) ............................ : 20 ton,

- dingilli aks grubu arl en ok ; -Dingiller aras mesafe 1 m veya daha az ise ( d 1.3 m) ........................ -Dingiller aras mesafe 1.3 m ile 1.4 m arasnda ise (1.3 m < d 1.4 m) ... 3-Toplam arlklar en ok ; -ki dingilli motorlu aralarda ve rmorklarda .............................................. - dingilli motorlu aralarda ...................................................................... - dingilli motorlu aralarda (TOY deki artlarla *) ................................. (*) Tahrikli dingil ift lastik ile donatlm ve haval sspansiyon sistemine sahip ise veya her bir tahrikli dingil ift lastikli ve her bir dingilin azami yk 9.5 tonu amaz ise. - dingilli yar rmorklu aralarla,mafsall otobs ..................................... -Drt dingilli motorlu aralarda ................................................................. -Drt dingilli yar rmorklu aralarda ........................................................ -Drt dingilli yar rmorklu aralarda, yar rmork dingil grubu arl 20 ton olan aralar ................................. -Be veya daha ok dingilli yar rmorklu veya rmorklu katarlarda ......................................................................... -Konteyner tayan yar rmorklu aralarda (ISO Konteynerli 3 - S 2 / 3) : 44

: 21 : 24

ton, ton,

: 18 : 25 : 26

ton, ton, ton,

: 28 : 32 : 36 : 38

ton, ton, ton, ton,

: 40 ton, ton,

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

18

2.2.2.2. Tatlarn Hzlanma zellikleri

Tatlarn hzlanma zellikleri aada belirtilen amalar iin gereklidir. ndeki arac gemek iin gerekli mesafenin tayini Kava gemek iin gerekli srenin tayini Yavalama/hzlanma eritlerinin tasarm Tatlarn hzlanma performans arlk/g oranna bal olarak deiir. Dier bir ifade ile sabit bir gce sahip olan bir aracn arl ne kadar az ise hzlanma yeteneide o kadar fazla olacaktr. ek. 2.3de otomobiller iin belirli bir balang hzndan istenilen bir hza erimesi iin alnan hzlanma veya yavalama mesafeleri tayin edilebilir. Otomobillerin ivmesi 1.83 - 2.74 m/san2 ve kamyonlarn ivmesi ise 0.61-0.91 m/san2 dir. Motor gc, hz ve yolun eimi gibi faktr hzlanma zerinde etkin bir rol oynamaktadr. Aralarn ivmesi dk hzlarda maksimum iken hz arttka bir miktar azalmaktadr.

2.2.2.3. Tatlarn Frenleme zellikleri

Tatlarn frenleme zellikleri aadaki faktrlere baldr. Teker ile kaplama arasndaki srtnme kuvveti Yolun boyuna eimi Genel olarak srtnme katsays/srtnme kuvveti, lastik tipi ve anma derecesi kaplamann tipi ve slakl, aracn frenleme gc, vb. hususlara bal olarak deiir. Frenleme ile ilgili olarak aadaki hususlar gznne alnmaldr. a) Srtnme direnci alrsa kayma meydana geleceinden, frenleme veya yavalama ivmesi, kaplama ile lastik arasndaki srtnme direncinden daha fazla olamaz. b) Ani frenleme yapldnda aracn fren sistemi tekerleri kilitleyerek aracn kzaklama yapmasna neden olur. Bu esnada kaplamada fren izleri oluur ve kaymann etkisi ile ara yavalar. Eer kzaklama etkisi ok fazla olursa ara zig zag yaparak hareket eder. Son yllarda ABS (AntiBlock System- Kzaklamay nleyici sistem) fren sistemine sahip aralarn ve drt ekerli (her iki aksda da tahrik kuvveti olan) aralarn retilmesi ile bu sakncalar en aza indirilmitir. c) Frenleme srasnda motorun kilitlenmesi ile oluan motor direnci aracn yavalamasna neden olur. Ayrca aracn yuvarlanma ve hava direncide yavalamaya etki eden unsurlardr. Frenleme mesafesi For. 2.2 ile hesaplanacaktr.

db =

Vi2 Vf2 254 (f g )

db : Frenleme mesafesi, m Vi : Aracn balang hz, km/sa Vf : Aracn nihai hz, km/sa (Durma iin sfr) f : Teker ile kaplama arasndaki srtnme katsays (Tab. 2-5) g : Eim, (%);Yoku yukar (+) ve yoku aa ( -)

(2.2)

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

19

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

yonun minumum dn erileri. Kaynak AASHTO, 20001

a- Otomobil iin min dn yrngesi

b- Otobs iin min dn yrngesi

20

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

21

Tablo 2.5-Tat hzna gre Srtnme Katsaylar Hz Srtnme (km/sa) katsays (f) 30 0.40 40 0.38 50 0.35 60 0.33 70 0.31 80 0.30 90 0.30 100 0.29 110 0.28 120 0.28 Kaynak: AASHTO, 1994

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

22

ekil 2.3 Otomobillerin Hzlanma ve Yavalama Erileri Kaynak: AASHTO, 2001

2.2.3.

Kapasite ve Hizmet Seviyesi

Karayollarnn planlama, tasarm ve iletilmesinde ara trafii ile uyum salanmas en nemli gereksinim ve klavuzdur. Kapasite hakim yol ve trafik koullar altnda belirli bir zaman iinde belirli bir erit veya yol kesiminden geebilen maksimum saatlik trafik hacmidir. Bu blm kapsamndaki almalarda Karayolu Kapasitesi El Kitabndan (Highway Capacity Manual-2000) faydalanlmtr. 2.2.3.1. Hizmet Seviyesi Bir trafik akmnn, genellikle hz ve seyahat sresi, manevra serbestlii, trafik kesintileri ile konfor ve uygunluk alarndan iletme koullarn tanmlayan bir kalite lsdr. Hizmet seviyesi A ile F arasnda olmak zere 6 farkl seviyede tanmlanmaktadr. A hizmet seviyesi en iyi iletme koullarn F hizmet seviyesi ise en kt iletme koullarn gstermektedir. ok eritli karayollarnn hizmet kalitesinin llebilmesi iin younluk, hz ve hacim/kapasite oran olmak zere adet performans kriteri mevcuttur. Bu kriter birbiri ile balantl olup, herbir erit iin kilometreye

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

23

den otomobil says olarak tanmlanan younluk en nemli performans kriteridir. Bu kapsamda ok eritli yollar iin ideal koullar altnda hizmet seviyesi zellikleri Tab. 2.6da verilmektedir. deal koullar ise ok eritli karayollar iin aada zetlenmektedir. Minimum erit genilii 3.60 m.dir Seyehat ynndeki i ve d banket toplam minimum 3.60 m.dir. ve d banketin 1.80 m.den byk olmas durumunda bu genilik 1.80 m. olarak alnr. Trafik akm sadece otomobillerden olumaktadr. Yol platformu boyunca direkt eriim noktalar bulunmamaktadr. Blnm bir yol nitelii vardr. Serbest akm hz 100 km/saat ten daha fazladr. Ulam hiyerarisindeki yeri ve konumuna gre iki eritli karayollar, hareketlilik ve eriebilirlik olarak ifade edilebilecek fonksiyonlar yerine getirirler. Bu yollarda verilen hizmet kalitesinin llebilmesi iin takipte harcanan zaman yzdesi ve ortalama seyahat hz olmak zere iki adet performans kriteri mevcuttur. ki eritli ana akslarda hareketliliin n planda olmas nedeniyle hizmet seviyesi kriteri olarak, takipte harcanan zaman yzdesi ve ortalama seyahat hz, yerel gzergahlarda (kasaba ve ky yollar gibi) ise eriebilirlik ncelikli olmas nedeniyle, takipte harcanan zaman yzdesi nemlidir. Tab. 2.7de hizmet seviyeleri tanmlar maksimum akm oran, ortalama hz ve takipte harcanan zaman yzdesine gre verilmektedir. Ayrca, Tab. 2.7de verilen deerler karayolunun geometrik standartlarnda, yol ve trafik koullarndaki herhangi bir kstlamann olmad aada verilen ideal koullara gre belirlenmitir. Uygulamada dzeltme faktrleri yardm ile ideal koullara gre ayarlamalar yaplarak hizmet seviyesi belirlenmelidir. ki eritli karayollarnda ideal artlar; erit genilii 3.60 m. veya daha fazla, Banketler 1.80 m.ye eit veya daha fazla, gr ak ve temiz (herhangi bir fiziksel engel yok), Gei yaplamayan blge olmamal, Tatlar tmyle otomobillerden olumal, Arazi tmyle dz, Dz giden trafii engelleyecek trafik kontrol veya dnen trafik gibi birtakm engellerin olmad gznne alnacaktr.

ki ynl akmn analizi iin yoldaki trafiin 50/50 orannda her iki yne dald temel koul olarak kabul edilir. Krsal iki eritli karayollarndaki ynsel dalmn tamam 50/50 den 70/30 a kadar dalm gsterebilir. Rekreasyon alanlarndaki yollarda ynsel dalm, zirve zamanlar veya tatil dnemlerinde 80/20 oranna veya daha yksek oranlara kadar kabilir.

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

Kaynak: (Highway Capacity Manual 2000)

24

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

Tablo 2.7- ki eritli Yollarda Hizmet Seviyesi zellikleri
Hizmet Seviyesi A En Yksek B Yksek C Orta D Dk E En Dk F Yetersiz Ortalama Hz km/sa 90 ve st Takipte Geen Zaman Yzdesi 35~40 Maksimum Akm Oran oto/sa 490 Trafik zellikleri Trafik Younluu az dolaysyla serbest akm hali vardr.Dier Tatlarn varlndan dolay manevra imkanlarnda kstlama yok denecek kadar azdr. Trafik akm kararl akm grnmndedir. Hz, sollama vb. hususlarda src davranlarndaki serbestlik makul bir ldedir. Kararl akm olmakla beraber hz ve manevra imkanlar trafik younluundan daha ok etkilenir. Srclerin kendi hzlarn semede veya ndeki tat gemedeki serbestlikleri kstlanmtr. Trafik akm kararsz akma yakndr. Srclerin manevra serbestlikleri az, konfor dk fakat ksa mesafeler iin kabul edilebilir llerdedir. Trafik akmnda kararszlk vardr ve ksa sreli duraksamalar grlebilir. Yol kapasitesinde veya kapasiteye yakn hacimde alr. Trafik hacmi yolun kapasitesini amtr ve zorlamal akm sz konusudur. Sk sk ksa ve uzun sreli duraksamalar grlebilir.

25

80

50~55

780

70

65~70

1190

60

80~85

1830

<=60

>=85

3200

Yolun Kapasitesi dolmutur.

Kaynak: (Highway Capacity Manual 2000) Karayollar Tasarm El Kitab kapsamnda Karayollar Genel Mdrl sorumluluk alanndaki yol a kentd ve kentsel (kent geileri) yollar olmak zere iki grupta deerlendirilmektedir. Yol snflarna ve arazi durumuna gre hizmet seviyeleri kentd ve kentsel (kent geii) yollar iin Tab. 2.8 ve Tab. 2.9da verilmektedir. Bu hizmet seviyeleri tavsiye niteliinde olup tasarm trafiine ve yolun hizmete girecei yln trafik tahminine gre planlama karar olarak deerlendirilmelidir. Tablo 2.8 Kent D Yollar neri Tasarm Hizmet Seviyeleri
Yol Snflar ok eritli Yollar ki eritli Yollar 1.Snf Yollar 2.Snf Yollar 3.Snf Yollar 4.Snf Yollar Dz B B C C D Arazi Durumu Dalgal B B-C C-D D D Dalk B-C C D D D

Tablo 2.9- Kentsel Yollar (Kent Geileri) neri Tasarm Hizmet Seviyeleri
Yol Snflar evre Yollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar Kent inden Geen Yollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar
Not:E Hizmet Seviyesi ok kstl durumlarda kabul edilebilinir.

Dz C C C C-D

Arazi Durumu Dalgal Dalk C C C C-D C C C C -D

2.2.3.2. Hizmet Hacmi Herhangi iki eritli karayolundan hakim yol ve trafik koullar altnda arazi durumuna gre seilen bir hizmet seviyesinin altna dmeden geirilebilecek maksimum saatlik trafik says hizmet hacmi olarak tanmlanmaktadr. Bu erevede Karayollar Kapasitesi El Kitab-2000 baz alnarak, ar tat oranlarna gre iki eritli yollar iin hesaplanan hizmet hacimleri arazi durumuna gre Tab. 2.10da verilmitir. Blnm yollardaki hizmet hacmi ise Tab. 2.11de verilmitir. Bu tablolar belirtilen varsaymlar altnda iki ve ok eritli yollarn trafik tama kabiliyetleri hakknda genel bir fikir vermek amac ile hazrlanmtr. Uygulamalarda projeye ait gerek durumu yanstan veriler dikkate alnarak yaplacak kapasite analizinin sonularna gre deerlendirme yaplmaldr.

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

26

A r T a Y zdes A r a z i T i pTi a 5 10

Tablo 2.10 ki eritli Kent D Yollarda Hizmet Hacmi

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

Tablo 2.11 ok eritli (2X2) Yollarda Hizmet Hacmi

25

A A r a z i T ip i (%