Diferansiyel Denklemler Koü - Arzu Erdem

Adi diferansiyel denklemler notlari
Arzu Erdem
c 2009/2010 G uz donemi m uhendislik notlar
1
1
Kaynaklar:
1. Kayley Rectorys- Survey of Applicable Analysis
2. William Boyce and Richard DiPrima - Elementary dierential equations and boundary value problems
3. Shepley Ross - Introduction to ordinary dierential equations
4. Nail Ibragimov - A practical course in dierential equations and mathematical modeling
5. Nese Dernek ve Ahmet Dernek- Diferansiyel denklemler
6. Diferansiyel Denklemler ve Uygulamalar - Mehmet Aydn, Beno Kuryel, G on ul G und uz, Galip Oturanc
7. B.Demidovitch - Matematik analiz ve alistirma problemleri derlemesi
iletisim icin : erdem.arzu @ gmail.com , web page: http://umm.kocaeli.edu.tr/dosyalar/dif.htm
25 Agustos 2009
Contents
List of Figures v
List of Tables vii
Chapter 0. Giris 1
1. Matematiksel modeller 1
2. Egri ailesinin diferansiyel denklemleri 5
Chapter 1. Diferansiyel denklemler ve onlarn coz umleri 7
3. Diferansiyel denklemlerin snandrmas 7
4. Temel Kavramlar 7
Chapter 2. Birinci mertebeden ADD 13
5. y = f (x) formundaki denklemler 13
6. y = f (y) formundaki denklemler 14
7. Degiskenlerine ayrlabilen ADD 15
8. Homojen ADD 18
9. y = f
_
a1x+b1y+c1
a2x+b2y+c2
_
formundaki ADD 19
10. Lineer ADD 21
11. Bernoulli denklemi 24
12. Riccati Denklemi 26
13. Tam ADD 28
14.

Integrasyon C arpan 30
Chapter 3. Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar 37
15. Dik Yor ungeler 37
16. Mekanik problemleri 38
17. Oran Problemleri 42
18. Pop ulasyon Problemleri 43
19. Karsm Problemleri 44
20. Elektrik Devre Problemleri 45
Chapter 4. 1. mertebeden y uksek dereceli ADD 51
16. y = f (x, p) formundaki ADD 51
17. x = f (y, p) formundaki ADD 52
18. Lagrange Denklemi 53
19. Clairaut Denklemi 54
Chapter 5. Y uksek Mertebeden Lineer ADD 57
21. Giris 57
22. Lineer homojen ADD icin temel teoremler 57
23. Mertebenin indirgenmesi 58
24. Sabit katsayl homojen lineer ADD 60
25. Homojen olmayan ADD 62
26. Cauchy-Euler denklemi 70
Chapter 6. Sabit katsayl

Ikinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar 73
iii
iv CONTENTS
27. Salnm Hareketi 73
Chapter 7. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri 79
29. Lineer sistem t urleri (
Iki bilinmeyenli iki denklem) 79

30. Diferansiyel operatorler 80
31. Sabit katsayl lineer sistemler icin operator yontemi 81
32. Normal Formda lineer denklem sistemleri (
Iki bilinmeyenli iki denklem) 84

Chapter 8. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Uygulamalar 93
33. Salnm Hareketi 93
35. Karsm Problemleri 96
Chapter 9. N umerik Yontemler 99
36. Euler
1
yontemi 99
37. Runge-Kutta Yontemi 102
38. Sistemler icin Euler yontemi 107
39. Sistemler icin Runge-Kutta y ontemi 109
Chapter 10. Laplace Don us um u 115
40. Laplace ve Ters Laplace don usm u 115
41. T urev ve

Integrallerin Laplace Don us um u 118
42. BDP problemlerine uygulamalar 119
43. Basamak Fonksiyonu (Heaviside
2
Fonksiyonu) 121
Bibliography 127
Bibliography 127
List of Figures
37.1
Ornek 1. icin ve

Ornek 2. icin 107
v
List of Tables
vii
CHAPTER 0
Giris
1. Matematiksel modeller
T urevleri iceren denklemlere ksaca diferansiyel denklem denir. Boylece akskan haraketi, elektrik devresindeki
akm, kat bir nesnedeki s transferi, sismik dalgalarn belirlenmesi, pop ulasyon artm vey azalmas ve daha
bircok benzeri problemleri anlamak ve onlar incelemek icin diferansiyel denklemler hakknda bilgi sahibi olmak
gerekmektedir.
Diferansiyel denklemler, ziksel modeli ifade ederler ve matematiksel model seklinde adlandrlrlar. Diferansiyel
denklemleri cozmenin temel amac ziksel yontemi ifade eden matematiksel model hakknda birseyler o grenmeye
calsmaktr Kompleks ve dogal bir yontemi anlamak aslnda onu en basite indirgemekten gecer. B oylece bu
modelleri ifade eden denklemler hakknda bilgiler ve onlarn coz umleri icin oncelikle onlarn basit modelleri
hakknda bilgi sahibi olmalyz. .
1.1. Populasyon modeli. Thomas Robert Malthus tarafndan 1978 ylnda gelistirilmis olan bir prob-
lemdir. Onun modeline gore populasyon orantl olarak artmaktadr ve populasyonu P ile g osterdi gimizde,
asagdaki diferansiyel denklem ile ifade edilmektedir.
dP
dt
= P, = sabit > 0
Boylece limitsiz b uy ume bu diferansiyel denklemin coz um u olan ve exponansiyel kural olarak da adlandrlan
P (t) = P
0
exp ((t t
0
))
fonksiyonu ile ifade edilmektedir. Burada P
0
, t = t
0
anndaki populasyon ve P (t) ise key t anndaki populasyon
olarak gosterilmektedir. Daha sonralar bu modelin cok gerckeci olmadg gozlenerek, model mantksal model
olarak adlandrllmstr ve
dP
dt
= P P
2
, , = sabit = 0
diferansiyel denkelemi ile ifade edilmistir.
1.2. Ekoloji: Radyoaktif atk ur unler. Radyoaktiviti, y uksek atom agrlkl (uranyum minerali gibi)
elementlerin krlmas sonucu elde edilir. Yapay radyoaktiviti kimya, tp ve n ukleer enerji gibi alanlarda cok
kullansldr. Fakat n ukleer enerjinin end ustrisel kullanm son derece dikkat gerektiriyor. C unk u radyoaktif atk
maddeler populasyon acsndan tehlike olusturmaktadr. Radyoaktif bozulmann matematiksel ifadesi, bozulma
ile orantl olarak ifade edilir ve diferansiyel denklemi
dU
dt
= kU, k = sabit > 0
burada U maddenin key t anndaki rayoaktiik orann gostermektedir. Bu denklemin coz um u
U (t) = U
0
exp (k (t t
0
))
seklinde ifade edilir.
1.3. Kepler kanunu ve Newtonun yercekimi kural. Bilindigi uzere eski yunan biliminde gezegen-
lerin g unes ekseni etrafnda dairesel hareketler ile dond ug u iddia edilmisti. 1609 ylnda Kepler tarafndan
gezegenlerin g unes etrafnda eliptik hareketler ile dond ug u kantlanmstr. Bu kuram Keplerin 1. ve 2. kural-
lar olarak da adlandrlmaktadr. Kepler gezegenlerin nasl hareket ettigi sorusunun cevabn vermistir ancak
neden sorusunun cevab daha sonra Galileo Galilei ve Newton tarafndan verilmistir. Newtonun yercekimi
kuralna gore, g unes ve gezegenler arasnda cekim kuvveti
F =

r
3
x, = GmM
1
2 0. GIRIS
olarak ifade edilmistir. Burada G genel yercekimi sabiti m ve M srasyla gezegen ve g unesin k utleleridir.
Boylece gezegenlerin cekimleri altnda g unesin hareketini ihmal edersek
m
d
2
x
dt
2
=

r
3
x, = sabit
Newtonun 2. kural olarak ifade edilmistir. Bu problemin integral alnmas ile elde edilen problem de Kepler
problemi olarak adlandrlmstr.
1.4. D unya yaknnda serbest d usme hareketi. D unya uzerinde, yercekiminin sabit oldu gunu varsa-
yarak serbest d usme hareketini ele alalm. m = sabit k utlenin agrlg h y ukseklik t zaman g 981 cm/sn
2
s urt unme ivmesini gostermek uzere, s urt unme kuvveti
F = mg
olarak gosterilir ve Newton denklemi
d
2
h
dt
2
= g
olarak yazlr. Bunun coz um u
h =
g
2
t
2
+c
1
t +c
2
olarak bulunur. Burada c
1,
, c
2
key sabitlerdir.
1.5. Sogutma (snma) icin Newton modeli. Sogutma (snma) olay, hayatmzn her alannda kul-
lanlan bir islemdir. Havay sogutma islemleri, frn stma vb. Newtonun sogutma kuram olarak adlandrlan
model
d
dt
= k (T t) , k = sabit > 0
ile ifade edilir. Burada T (t) sogutulan nesnenin hicbir etki gostermedigi scaklktr(doyum noktas). (t) key
t anndaki scaklk ve t zaman gostermektedir.
Bir binann klima tarafndan stldgn varsayalm. H (t) ile scaklgn artm orann A(t) ile scakl gn de gisim
orann gosterirsek, yukardaki denklemi
d
dt
= k (T t) +H (t) +A(t)
olarak d uzenleyebiliriz.
1.6. Mekanik titresim ve Sarkaclar. Yapraklarn r uzgarda hsrts, suyun dalgalanmas bu modeller
icin baz ziksel olaylardr. En temel salnm hareketi, bir yere sabit asl olan bir bobinden a gr bir cisimin ileri
geri hareketidir. Hooke yasasna gore baslangc anndan kars tarafa olan hareketi
F
1
= ky, k = sabit
olarak yazlr. Burada y yerdegistirmeyi gosterir. S urt unme kuvvetini de
F
2
= l
dy
dt
olarak yazabiliriz. f (t) ile toplam ds kuvveti (r uzgar) gosterirsek, Newtonun 2. kuralna gore
F = F
1
+F
2
+f (t)
ve model
m
d
2
y
dt
2
+l
dy
dt
+ky = f (t)
1.7. Asfaltlarn cokmesi. Asfaltlarn periyodik bicimde cokmesi asagdaki diferansiyel denklem ile ifade
edilir
d
4
u
dx
4
= f
burada u yolun d uz pozisyonundan c okmesi sonucu elde edilen yer degistirmesi ve f merkezkac kuvvetinin
yogunlugudur.
1. MATEMATIKSEL MODELLER 3
1.8. Van der Pol denklemi. Elektrik kondensatorlerinin devreleri arasndaki elektrik akm
C
dV
dt
= I, V L
dI
dt
= RI
olarak yazlr. Burada I (t) akm, V (t) voltaj, R resistans, C kondensator un kapasitesi, L bobinin ind uktansn
gostermektedir. Burada V yi y ile gosterirsek, modeli
ay +by +cy = 0
olarak yazabiliriz. a = LC, b = RC, c = 1.
1.9. Telegraf denklemi. Elektrodinamikte, kablolar uzerindeki akm ifade eden denkleme telegraf den-
klemi denir ve modeli asagdaki sekilde ifade edilir:
v
tt
c
2
v
xx
+ (a +b) v
t
+abv = 0,
c
2
=
1
CL
, a =
G
C
, b =
R
L
C = kapasite, L = kendini ind ukleme, R = resis tan s, G = kacak.
1.10. Maxwell denklemi. Elektromagnetik alan 2 bilesene sahiptir. E elektrik alan g osteren vekt or ve
H magnetik alan gosteren vektor. Buna gore model bir cift denklemden olusur:
E
t
= c (H) 4j, E = 4
H
t
= c (E) , H = 0
j ve elektrik akm ve y uklenme yogunluklar, c 3 10
10
sk hzn gostermektedir. Bu denklem sistemini
zikte genelde
1
c
E
t
= curlH
4
c
j, divE = 4
1
c
H
t
= curlE, divH = 0
seklinde gosterilir.
1.11. Navier-Stokes Denklemi. Yapskan maddelerin akm bu t ur denklemler ile ifade edilir
v
t
+ (v.) v +
1
p = vv
p basnc, yogunluk, v akskann hzn gostermektedir.
1.12. Sulama(irrigation) sistemlerinin modellemesi. Sulama sistemlerinin matematiksel modeli
C ()
t
= (K ()
x
)
x
+ (K () (
z
1))
z
S ()
seklindedir. Burada topraktaki nem basnc, C () topragn su kapasitesi, K () hidrolik iletkenli gin doyum
oran, S () kaynak fonksiyonu, t zaman, x yatay eksen, z dikey ekseni gostermektedir.
1.13. Is denklemi. Yaylma(dif uzyon) yonetmelerini ifade eden modeller genel olarak
u
t
= (k (x) u)
1.14. Burgers ve Korteweg-de Vries denklemleri. Burgers denklemi
u
t
= u u
x
+u
xx
genelde akskanlar mekaniginde ve nonlinear akustik problemlerinde kullanlmaktadr.
Korteweg-de Vries denklemi
u
t
= u u
x
+u
xxx
kanallardaki b uy uk su dalgalarnn yaylmasn modeller.
4 0. GIRIS
1.15. Finansta matematiksel model. Matematiksel nanstaki temel calsmalar dalgalanan stok yat-
lardr ve asagdaki denklem ile ifade edilir
u
t
+
1
2
A
2
x
2
u
xx
+Bxu
x
Cu = 0, A, B, C = sabit.
1.16. B uy uyen t umor modeli. Bu model lineer olmayan diferansiyel denklem ile ifade edilir
u
t
= f (u) (uc
x
)
x
c
t
= g (c, p)
p
t
= h(u, c) Kp
u, c,p srasyla hastalkl h ucrenin konsantrasyonu, h ucre ds svs, proteaz (enzimlerin parcalanmasn sa glayan
enzim grubu).
1.17. Dalga denklemi. Tel vb. gibi maddeler uzerindeki dalgalanma hareketi
u
tt
k
2
(x) u = F (x, t)
ile ifade edilir.
1.18. Diferansiyel Denklemlerin Tarihi. Diferansiyel denklemleri tanmadan ve onlarn c oz umleri hakknda
bilgi sahibi olmadan once biraz tarihinden bahsedelim. Diferansiyel denklemler konusu ilk olarak Isaac Newton(1642
1727) ve Gottfried Wilhelm Leibniz(16461716) tarafnda 17 y uzylda calslmaya baslanmstr. Newton,

Ingiltere
de b uy uy up, Trinity koleji- Cambridge de egitim almstr ve 1669 da Lucasian (t un professotl uk hizmetlerinin
bagl oldugu ) profesor u olmustur. Devrim yaratan calsmalar hesaplamada ve mekanik prblemlerde, 1665
ylnda gerceklesmistir. Matematik camisa tarafndan kabul gormesine ragmen, Newton elestiriler hakknda cok
hassas oldugundan calsmalarn 1687 ye kadar basmamstr. 1687 ylnda cok unl u kitab Philosophiae Naturalis
Principia Mathematica balmstr. Newton diferansiyel denklemler ile calsmalarn y ur ut urken,hesaplamada
ve mekanikteki temel gelismeleri Euler tarafndan sagland. Newton, 1. mertebeden diferansiyel denklemleri
dy/dx = f(x), dy/dx = f(y), ve dy/dx = f(x, y) formunda snandrd. Sonrasnda ise f(x, y) x ve y nin poli-
nomu oldugunda, serileri kullanarak coz um yontemi gelistirdi. Newtonun aktif calsmalar 1690 larn baslarnda
son buldu ve daha once elde etmis oldugu sonuclarn yaynlanmas ve d uzenlenmesi calsmalarn gerceklestirdi.
1696 da British Mint te tekrar profesor oldu. 1705 de sovalye olarak ilan edildi ve Westminster Abbey de
gom uld u.
Leibniz, 20 yasnda Leipzig de Altdorf universitesinde, lozo alannda doktora calsmasn tamamlad Hayat
boyunca, birkac alandaki calsmalar ile mesg ul oldu.

Oncelikli alanlar arasnda matematik vardr c unk u 20
li yaslarnda bu alanda calsmalar gerceklestirmistir. Newton dan biraz sonra olmasna ra gmen diferansiyel
denklemler ile ilgili temel sonuclara ulasmstr fakat 1684te Newton dan once baslmstr. Matematiksel notasy-
onlar kullanma konusunda cok iyidir ve t urev icin dy/dx ve integral sembol un un kullanmlar ona aittir. 1691
ylnda degiskenlere ayrma yontemini vermistir ve homojen denklemleri, degiskenlerine ayrlabilen diferansiyel
denklemlere indirgemistir. 1. mertebeden diferansiyel denklemlerin coz um un u 1694 ylnda vermistir. Hayatn
bir elci gibi yasamstr ve Alma kraliyet ailelerine tavsiyelerde bulunmustur. Bu gorevi sayesinde, cok sayda
gezi d uzenlemis ve yazsmalarn diger matematikcilere tasyabilmistir.

Ozellikle de Bernoulli kardeslere. Bu
isbirligi sayesinde pek cok problem 17 y uzylda coz ulebilmistir.
Jakob(16541705) ve Johann(16671748) Bernoulli kardesler diferansiyel denklemlerde yontemler gelistirip bun-
larn uygulama alanlarn genisletmislerdir. Jakob, 1687 de Basel de profesor olmustur. Johann, kardesinin
1705 ylnda olmesinden sonra ayn goreve getirilmistir. Her iki adamda kavgac kskanc ve ozellikle de kendi
tartsmalarnda skca karstrlrlard. Yine de her ikisi de matematikte cok onemli gelismelere imza atmslardr.
Hesaplamalarn da yardm ile mekanikte diferansiyel denklem olarak ifade edilen problemler icin c oz um y ontemleri
gelistirmislerdir. 1690 da Jacob y = [a
3
/(b
2
y a
3
)]
1/2
diferansiyel denklemini cozm ust ur ve makalesinde ilk
defa integral terimine yer vermistir. 1694 te Johann dy/dx = y/ax. diferansiyel denkleminin c oz um un u elde
etmistir. Gelistirdikleri en onemli problemlerden birisi de brachistochrone problemidir.
Johannn oglu olan Daniel Bernoulli(17001782), daha hen uz yeni kurulmus olan St. Petersburg akademisen
goc etti ancak 1733 de Basele botanik ve daha sonra da zik profesor u olarak geri dond u. Temel ilgil alan-
lar arasnda ksmi diferansiyel denklemler ve onun uygulamalr vard.

Ornegin ad, akskanlar mekani gindeki
diferansiyel denklemlere verilmistir. Ve ayrca daha sonra Bessel fonksiyonlar olarak adlanadrlacak olan
fonksiyonlar ile calsmstr.
2. E
GRI AILESININ DIFERANSIYEL DENKLEMLERI 5

18 y uzyln en onemli matematikcilerinden birisi de Johann Bernoullinin ogrencisi olan ve Basel yaknlarnda
yasayan Leonhard Euler(17071783) dir. 1727 de arkadas Daniel Bernoulli yi takip ederek St. Petersburg a
girmistir. 17271741 ve 17661783 yllar arasnda St. Petersburg akademisinde 17411766 de Berlin akademisinde
calsmstr. Euler b ut un zamann en vermli matematikcilerinde biridir ve t um calsmlar toplamda 70 dergiyi
gecer.

Ilgi alan matematigin ve uygulamann t um alanlarn kapsar. Yasamnn son 17 yln k or olarak
gecirmesine ragmen, olene kadar calsmlarn devam ettirmistir.

Ozellikle de mekanigi matematikde cok iyi
kullanrd. Lagrange, Eulerin mekanik uygulamalr icin analizdeki en onemli calsma hareketin bilimine uygu-
land tabirini kulland. Diger calsmalar ile birlikte 173435 de diferansiyel denklemin tamlk kosulunu verdi
ve ayn calsmada integral faktor u teorisini gelistirdi. 1743 de sabit katsayl, homojen lineer denklemler icin
genel coz um kavramn verdi. 175051 de ayn teoriyi homojen olmayan denklemler icin genisletti. 1750 lerin
baslarnda, diferansiyel denklemlerin c oz um u icin kuvvet serisi uygulamalrn gelistirdi. 176869 lerde n umerik
coz um yontemleri gelistirdi.
Joseph-Louis Lagrange(17361813), 19 yasnda Turin de profesor oldu. 1766 da Berlin akademisinde Eulerin
varisi oldu ve 1787 de Paris akademisine gecis yapt. En onemli calsmas 1788 de baslms olan Me caniquean-
alytique, Newton mekaniginin cok kapsaml ve cok g uzel bir konusudur. 176265 de , n. mertebeden homojen
diferansiyel denkleminin genel coz um un un, n tane lineer bagmsz coz umlerinin lineer kombinasyonu oldu gunu
gosterdi. 177475 de parametrelerin varyasyonu olarak biline calsmay gelistirdi ve ksmi diferansiyel denklemler
ile varyasyonel hesaplamalarda cok temel calsmalar mevcuttur.
Pierre-Simon de Laplace(17491827) cocuklugunu Normandy de gecirdi ancak 1768 de Parise gelerek ve 1773
de Acade mie des Sciences kazanarak bilimsel cemberde cok onemli gelismelere imza atmann baslangcn
yasad. Astrolojide mekanik alannda calsmalarda bulunmustur. Laplace denklemleri matematiksel zi gin
temel denklemlerini olsturur. Laplace don us umlerinin faydas ise sonlara dogru daha iyi anlaslmstr.
18 y uzyln sonlarna dogru diferansiyel denklemlerinin coz um ile ilgili teori gelistirilmistir. 19. y uzylda ise daha
teorik bir sorunun cevab irdelenmistir: varlk ve teklik. Ksmi dreansiyel denklemler calslmaya baslanms ve
onlarn matematiksel zige uygulamalar ele alnmstr.
Baz diferansiyel denklemlerin analitik anlamda coz umlerine ulaslamamas n umerik coz um kavramn getirmistir.
1900 l u yllarda n umerik integral gelistirilmistir fakat uygulamalar, elle hespalamalarn veya ilkel hesaplama
araclarnnn kstllg ile cok yaygnlasmamstr.

Ozellikle son 50 yl icinde, hesaplama araclarnn ilerlemesi ve
uyduya bagl bilgisayarlarn varlg ile uygulama alanlar oldukca yaygnlasmstr.
20 y uzyl, diferansiyel denlklemlerin geometrik ve toploji olarak yeni bir kreasyonudur. Amac, c oz um un ge-
ometriksel olarak davrans niteligini anlamaktr. Daha fazla bilgiye ihtiyac duyuldugunda, n umerik y ontem ile
elde edilen veriler kullanlmstr.
Son birkac ylda bu iki trend birlikte gelmistir. Bilgisayarlar, lineer olmayan diferansiyel denklem sistemlerinin
calslmasna hz katmstr.
2. Egri ailesinin diferansiyel denklemleri
(x, y) d uzleminde
y = f (x, c
1
, c
2
, ..., c
n
) (2.1)
egri ailesini d us unelim. Kapal formada
(x, y, c
1
, c
2
, ..., c
n
) = 0 (2.2)
seklinde yazabiliriz. Burada c
1
, c
2
, ..., c
n
uygun parametrelerdir. Egrinin kapal formunda kapal fonksiyonlarn
t urevi kuraln uygulayarak n defa t urev alabiliriz.
x
+

y
y = 0, (2.3)
x
2
+ 2

2
xy
+

2
y
2
y
2
+

y
y = 0,
. . .
x
n
+. . . +

y
y
(n)
= 0.
n bilinmeyenli sistmede c
1
, c
2
, ..., c
n
parametrelerini yok edersek,
F
_
x, y, y, . . . , y
(n)
_
= 0
6 0. GIRIS
n. mertebeden diferansiyel denklemini elde ederiz.
Notasyon 2.1. x, y, y, . . . , y
(n)
degiskenlerine bagl F fonksiyonun tam diferansiyel denklemi
D
x
F =
F
x
+y
F
y
+y
F
y
+ +y
(n)
F
y
(n1)
olarak gosterilir. Buna gore (2.3) sistemi asagdaki sekilde yazlr.
D
x
= 0, D
2
x
= 0, . . . , D
n
x
= 0 (2.4)
Ornek 2.2. Dogrular ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

C oz um = y ax b yazarak (2.4)
ten
D
x
= y a = 0, D
2
x
= y = 0
son denklem hic bir parametre icermedigi icin diferansiyel denklemi 2. mertebeden lineer denklem olarak
y = 0
seklinde ifade edebiliriz.
Ornek 2.3. Paraboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

C oz um Paraboller ailesini y = ax
2
+ bx + c olarak yazabiliriz. = y ax
2
+ bx + c fonksiyonunu (2.4) te
kullanrsak,
D
x
= y 2ax b = 0, D
2
x
= y 2a = 0, D
3
x
= y = 0
elde ederiz. Boylece paraboller ailesinin diferansiyel denklemi 3. mertebeden lineer denklemdir.
Alstrma 2.4. Cemberler ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.
C oz um C emberler ailesini (y b)
2
+(x a)
2
= c
2
olarak yazabiliriz. = (y b)
2
+(x a)
2
c
2
fonksiyonunu
(2.4) te kullanrsak,
D
x
= 2 (y b) y + 2 (x a) = 0, D
2
x
= 2 + 2y
2
+ 2 (y b) y = 0, D
3
x
= 6yy + 2 (y b) y = 0
elde ederiz. 2. denklemden y b =
_
1 +y
2
_
/y elde ederiz. Bunu 3. denklemde yerine yazarsak,
y 3
yy
2
1 +y
2
= 0
denklemini elde ederiz.
Alstrma 2.5. Hiperboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.
C oz um Hiperboller ailesini (y a) (b cx) = 1 olarak yazabiliriz. = (y a) (b cx) 1 fonksiyonunu (2.4)
te kullanrsak,
D
x
= (b cx) y c (y a) = 0, D
2
x
= (b cx) y 2cy = 0, D
3
x
= (b cx) y 3cy = 0
elde ederiz. 2. ve 3. denklemden (b cx) terimini yok edersek,
y
3
2
y
2
y
= 0
Uyar 2.6. Tam diferansiyel ve ksmi diferansiyel arasndaki fark asagdaki sekilde kavrayabilriz:Tam difer-
ansiyller
D
x
(x) = 1, D
x
(y) = y, D
x
(xy) = y +xy
seklinde iken, ksmi diferansiyel denklemler
x
x
= 1,
y
x
= 0,
(xy)
x
= y
CHAPTER 1
Diferansiyel denklemler ve onlarn coz umleri
3. Diferansiyel denklemlerin snandrmas
Tanm 3.1. Bilinmeyen fonksiyon ile onun t urevleri arasndaki bagntya diferansiyel denklem denir.
Tanm 3.2. Bilinmeyen fonksiyon bir degiskenli ise denkleme adi diferansiyel (ADD) (ordinary dierential
equation ODE) denklem denir, eger fonksiyon cok degiskenli ise ksmi diferansiyel (KDD) (partial dierential
equation PDE) denklem denir.
Tanm 3.3. n tane bilinmeyen fonksiyonu iceren m adet diferensiyel denkleme ksaca diferansiyel denklem
sistemi denir. Burada m ile n esit olmak zorunda degildir.
Tanm 3.4. Denklemin mertebesi, denklemdeki en y uksek mertebedeki t urevdir. Benzer sekilde sitemin mer-
tebesi, sistemdeki en y uksek mertebeli t urevdir.
Tanm 3.5. Bir diferansiyel denklemde bulunan en y uksek mertebeli t urevin uss une, bu diferansiyel denklemin
derecesi denir.
Tanm 3.6. Bir diferansiyel denklemdeki bagml degisken ve t um t urevleri birinci dereceden ise,diferansiyel
denkleme lineer diferansiyel denklem denir.n. mertebeden adi lineer diferansiyel, bagml degisken y ve bagmsz
degisken x olmak uzere, asagdaki formda gosterilir.
a
0
(x)
d
n
y
dx
n
+a
1
(x)
d
n1
y
dx
n1
+ +a
n1
(x)
dy
dx
+a
n
(x) y = b (x) veya
a
0
(x) y
(n)
+a
1
(x) y
(n1)
+ +a
n1
(x) y +a
n
(x) y = b (x)
Dolaysyla icerisinde y
3
,(y)
2
, yy, yy, siny, exp(y) gibi terimler bulunan denklemler lineer degildir. Bunun
yannda denklem x
2
, xy, sinx, exp
_
sin x
3
_
, ln x t ur unden ifadeler icerebilir.
Ornek 3.7. y +xy exp (y) = 0, 2. mertebeden lineer olmayan adi diferansiyel denklemdir.
Ornek 3.8.
d
4
y
dx
4
+x
2 d
3
y
dx
3
+x
3 dy
dx
= xexp (x) , 4. mertebeden lineer adi defreansiyel denklemdir.
Ornek 3.9. u
t
= k (x) u
xx
veya
u
t
= k (x)

2
u
x
2
2. mertebeden lineer ksmi diferansiyel denklemdir.
Ornek 3.10.
u1
x

2
u2
y
2
= 0,

3
u1
y
3

u2
x
= 0, 3. mertebeden ksmi diferansiyel denklemler sistemidir.
4. Temel Kavramlar
Tanm 4.1. Birinci mertebeden ADD ile
F (x, y, y) = 0 F
_
x, y,
dy
dx
_
= 0 (4.1)
veya
y = f (x, y)
dy
dx
= f (x, y) (4.2)
formlarn d us unecegiz.
Tanm 4.2. n. mertebden ADD ile
F
_
x, y, y, y, . . . , y
(n)
_
= 0 F
_
x, y,
dy
dx
,
d
2
y
dx
2
, . . . ,
d
n
y
dx
n
_
= 0 (4.3)
7
8 1. DIFERANSIYEL DENKLEMLER VE ONLARIN C

OZ
UMLERI
ya da
y
(n)
= f
_
x, y, y, y, . . . , y
(n1)
_
d
n
y
dx
n
= f
_
x, y,
dy
dx
,
d
2
y
dx
2
, . . . ,
d
n1
y
dx
n1
_
(4.4)
Tanm 4.3. Key g (x) fonksiyonu ozdes olarak (4.3).denklemini saglyorsa g (x) fonksiyonuna (4.3) denklem-
inin integrali ya da coz um u denir. (bkz Uyar 4.6)
Uyar 4.4. ADD genelde bir I aralgnda tanmlanr. Boylece g (x) fonksiyonu n mertebeye kadar t urevi olan
bir fonksiyon ve (4.3) denkleminde y yerine g (x) , y yerine g (x),. . . , y
(n)
yerine g
(n)
(x) yazdgmzda (4.3)
denklemi saglanyorsa, y = g (x) fonksiyonuna I aralgnda (4.3) denleminin bir coz um u denir.
Ornek 4.5. y = sin x fonksiyonu y +y = 0 denkleminin (, ) aralgnda bir genel coz um ud ur.
Uyar 4.6. (4.3) denkleminin coz um u y = g (x) ack formunda olmak zorunda degildir. Ayn zamanda
h(x, y) = 0 kapal formu ile de verilebilir. Buna gore t urevleri kapal fonksiyonlar icin t urev form ul u kullanlarak
bulunur. Boylece benzer sekilde (4.3).denklemi ozdes olarak h(x, y) = 0 fonksiyonunun her noktasnda ozdes
olarak saglanyorsa h(x, y) = 0 fonksiyonu (4.3) denkleminin integrali ya da coz um ud ur., y, . . . , y
(n)
(Bkz.
Ornek 4.34)
Ornek 4.7. x
2
+y
2
= 4 fonksiyonu
y =
x
y
(4.5)
denkleminin kapal formda coz um ud ur. x
2
+ y
2
4 = 0 cemberinde kapal fonksiyonlar icin t urev bagntsn
kullanrsak 2x + 2yy = 0 elde ederiz, boylece (4.5) denklemi saglanr. (2, 0) ve (2, 0) noktalarnda y = 0
oldugundan bu noktalar haric tutmalyz.(Bkz.

Ornek

Ornek 4.34).
Uyar 4.8. (4.2) denkleminin geometrik yorumu: f(x, y), Q bolgesinde tanml bir fonksiyon olsun. (4.2)
denklemine gore her (x, y) Q noktasnda bu noktadan gecen ve egimi y olan bir dogru (dogrusal eleman)
vardr. Boylece bu dogrularn olusturmus oldugu alana ksaca dogrultu alan denir. Buna gore Q bolgesindeki
egriyi bulmak, dogrularn herbir noktasndaki tanjant bulmaktr.
Buna gore 2. mertebeden
y = f (x, y, y)
denklemi icin y yani coz um egrisinin egriligi bulunmaldr. 3 ve daha y uksek mertebeden ADD icin benzeri
geomtrik yorumlar yoktur.
Tanm 4.9.
y
1
= g
1
(x) , y
2
= g
2
(x) , . . . , y
n
= g
n
(x) (4.6)
fonksiyonlar
y
1
= f
1
(x, y
1
, y
2
, . . . , y
n
)
y
2
= f
2
(x, y
1
, y
2
, . . . , y
n
)
. . .
y
n
= f
n
(x, y
1
, y
2
, . . . , y
n
)
(4.7)
sistemini ozdes olarak saglyorsa, (4.6) fonksiyonlarna sistemin coz um u (integrali) denir.
Bu durumda da coz umleri kapal fonkiyon gibi d us unebiliriz. (Bkz Uyar 4.6).
Uyar 4.10. n = 2 durumu icin y
1
, y
2
fonksiyonlar yerine bilinmeyen y, z fonksiyonlarn ele alalm. Buna
gore (4.6) fonksiyonlar
y = g
1
(x) , z = g
2
(x)
geometriksel olarak bir egri tanmlar (3 boyutlu uzayda). Bu sebepten ot ur u (4.6) fonksiyonlar (4.7) sisteminin
integral egrisi diye adlandrlr.
Uyar 4.11. Genel olarak (4.7) sisteminde bilinmeyen fonksiyon says ile denklem says esit olmak zorunda
degildir. Fakat coz um tanm ayndr. Yine de coz um un varlg ve tekligi hakknda bir genelleme yapmalyz.
4. TEMEL KAVRAMLAR 9
Teorem 4.12. (4.7) sistemi ve
P (a, b
1
, b
2
, . . . , b
n
) (4.8)
noktasn ele alalm. (4.7) sistemindeki f
1
, f
2
, . . . , f
n
n + 1 degiskenli ve degiskenleri x, y
1
, y
2
, . . . , y
n
olmak
uzere, P noktasnn bir O komsulugunda, s urekli ve y
1
, y
2
, . . . , y
n
degiskenlerine gore s urekli ksmi t urevlere
sahip fonksiyonlar olsun. O komsulugunda (4.7) sistemini ve
g
1
(a) = b
1
, g
2
(a) = b
2
, . . . , g
n
(a) = b
n
(4.9)
kosulunu (baslangc kosulu) saglayan g
1
(x) , g
2
(x) , . . . , g
n
(x) fonksiyonlar vardr ve bu fonksiyonlar tektir.
Tanm 4.13. Bir problem diferansiyel denklemi ve belirli kosullar icerir. Problemdeki kosullar x in bir
degeriyle ilgili ise bu durumda probleme baslangc deger problemi, x in 2 degeri ile ilgili ise snr deger problemi
denir.
Ornek 4.14.
y +y = 0,
y (1) = 3
y (1) = 4
baslangc deger problemidir (BDP)- (initial value problem IVP).
Ornek 4.15.
y +y = 0,
y (0) = 1
y
_
2
_
= 5
snr deger problemidir (SDP)- (boundary value problem BVP).
Uyar 4.16. Uyar 4.10e gore f
1
, f
2
, . . . , f
n
fonksiyonlar O komsulugunda yukardaki kosular saglyorsa
(4.7) sisteminin P noktasndan gecen bir tek integral egrisi vardr.
Ozel durumda
f (x, y) ,
f
y
(x, y) (4.10)
fonksiyonlar P noktasnn O komsulu gunda s urekli ise
y = f (x, y)
denkleminin bir tek integral egrisi mevcuttur ve bu egri P noktasndan gecer.
Uyar 4.17. Eger her x [a, b] , y
1
, y
2
[c, d] icin
|f (x, y
1
) f (x, y
2
)| K|y
1
y
2
| (4.11)
esitsizligini saglayacak sekilde pozitif bir K says bulunabilirse f (x, y).fonksiyonu y degiskenine gore R
(a x b, c y d) bolgesinde Lipchitz kosulunu saglar denir.

Ozel olarak f (x, y).fonksiyonu y degiskenine
gore R bolgesinde t urevi mevcut ve
f
y
K (4.12)
kosulu saglanyor ise (4.11) kosulu saglanr. Fakat tersi dogru degildir. Yani y degiskenine gore t urevi mevcut
olmayabilir fakat (4.11) kosulunu saglayan fonksiyonlar da vardr. Asagdaki ornek bununla ilgilidir.
Ornek 4.18. f (x, y) = |y| fonksiyonu y degiskenine gore ksmi t urevi yoktur ancak Lipschitz kosulunu saglar.
Gercekten
||y
1
| |y
2
|| |y
1
y
2
| , K = 1
saglanr.
10 1. DIFERANSIYEL DENKLEMLER VE ONLARIN C

OZ
UMLERI
Teorem 4.19. f (x, y) fonksiyonu Q(a h x a +h, b k y b +k) bolgesinde s urekli olsun (S urekli
fonksiyon kapal aralkta snrldr yani Q bolgesinde |f (x, y)| M kosulunu saglayan pozitif M sabiti mevcut-
tur.) ve (4.11) kosulunu saglasn.
d = min
_
h,
k
M
_
olmak uzere [a d, a +d] aralgnda
y = f (x, y)
denklemini saglayan y = g (x) bir tek coz um u vardr.
Uyar 4.20. Lipschitz kosulu ve Teorem 4.19ye benzer teorem (4.7) sistemi ici de form ule edilebilir.
Uyar 4.21. Coz um un varlg icin f (x, y) fonksiyonun s urekliligi yeterli bir kosulken teklik icin yeterli degildir.
Ornek 4.22.
y = 0 ve y =
1
27
(x 2)
3
fonkssyonlar y =
3
_
y
2
denkleminin integral egrisidir.
Teorem 4.23.
y
(n)
= f
_
x, y, y, y, . . . , y
(n1)
_
(4.13)
diferansiyel denklemini ve P (a, b
1
, b
2
, . . . , b
n
) noktasn ele alalm.
f,
f
y
,
f
y
, ,
f
y
(n1)
fonksiyonlar s urekli olsun. Bu durumda P noktasnn bir komsulugunda (4.13) denklemini ve
g (a) = b
1
, g (a) = b
2
, . . . , g
(n1)
(x) = b
n
(4.14)
kosulunu saglayan y = g (x) tek coz um u mevcuttur.
Uyar 4.24. Lipschitz kosulunu kullanarak (4.13) denklemi icin Teorem 4.19ye benzer bir teorem form ule
etmek m umk und ur.
Teorem 4.23 lokal karakterlidir. Yani
y
(n)
+a
n1
(x) y
(n1)
+ +a
1
(x) y +a
0
(x) y = b (x) (4.15)
denkleminin coz um un un varlg ve tekligi I aralgnda mevcuttur.
Uyar 4.25. (4.13) denklemi icin (4.14) kosullar saglansn. (n + 1) boyutlu P (a, b
1
, b
2
, . . . , b
n
) noktas ver-
ilsin. Q bolgesi P noktasn iceren bolge ve (4.13) denkleminin bu noktada Teorem 4.23e gore tek bir coz um u
olsun. Buna gore asagda bu tarz denklemler icin genel coz um kavramn tanmlayacagz.
Tanm 4.26. (4.13) denkleminin coz um u n tane bagmsz key sabit iceriyorsa bu coz ume Q bolgesinde (4.13)
denkleminin genel coz um u (integrali) denir.
Uyar 4.27. Eger sabitlerden herhangi birisini, digerleriyle yer degistirmek m umk un degil ise bu durumda bu
sabitlere bagmsz denir. Yani hic biri gereksiz degil ise.
Ornek 4.28.
y = c
1
exp 2x +c
2
exp (x)
fonksiyonu
y y 2y = 0
denkleminin genel coz um ud ur.
c
1
exp(x +c
2
)
fonksiyonu
y y = 0
4. TEMEL KAVRAMLAR 11
denkleminin genel coz um u degildir. C unk u
c
1
exp (x +c
2
) = c
1
exp (x) exp(c
2
) = K exp x
olarak yazabiliriz.
Uyar 4.29. Genel durumda
F
_
x, y, y, y, . . . , y
(n)
_
= 0 (4.16)
denklemi icin genel integralden bahsetmek cok m umk un degildir. C unk u coz um un tekligi sorusunun oncelikle
cevaplanmas gerekmektedir.

Ornegin
y
2
x
4
y
2
= 0 (4.17)
denklemi asagdaki degerler icin saglanr:
y = x
2
y, y = x
2
y
Eger belli bir bolgeden ve ya baslangc kosullarndan bahsediyorsak, (4.16) denkleminin genel coz um unden bah-
setmek m umk und ur.
Tanm 4.30. Eger her noktada coz um un tekligi kosulu saglanmyorsa bu durumda y = f (x, y) denkleminin
coz um une tekil coz um (integral) denir.
Ornek 4.31. y = 0 integral egrisi

y =
3
_
y
2
ADD nin tekil coz um ud ur c unk u (2, 0) noktas boyunca
y =
1
27
(x 2)
3
fonksiyonu da diger bir integral egrisidir.
Uyar 4.32. y = f(x, y) denklemi bir parametreli genel coz ume sahiptir. Eger coz um mevcut ise verilen
denklemin tekil integraline esittir.
Uyar 4.33. f(x, y) = 0 icin
dy
dx
=
1
f (x, y)
(4.18)
denklemi ile
dx
dy
= f (x, y) (4.19)
denklemi denktir. f (x, y) = 0 durumunda (4.18) denklemi tanmsz iken (4.19) denklemi tanmldr. Boylece
genelde (4.18) denklemine (4.19) denklemini ekleriz ve (4.18) denkleminin integral egrisi ile hem (4.19) den-
kleminin hem de (4.18) denkleminin integral egrilerinin d us unecegiz.
Ornek 4.34.
x
2
+y
2
4 = 0 (4.20)
cemberi
y =
x
y
(2, 0) , (2, 0) noktalarnda bile ADD nin integral egrisidir. C unk u bu noktalarda (4.20) fonksiyonu
dx
dy
=
y
x
ADD yi saglar.
CHAPTER 2
Birinci mertebeden ADD
5. y = f (x) formundaki denklemler
f (x) verilen I aralgnda s urekli bir fonksiyon olmak uzere
y = f (x)
ADD nin genel coz um u
y =
_
f (x) dx
seklindedir ve belirsiz integral key sabiti icerir.
y (x
0
) = y
0
baslangc kosulu verildiginde coz um
y = y
0
+
_
x
x0
f (t) dt
seklindedir.
Ornek 5.1.
y
= 3x
2
ADD nin coz um un u bulunuz.
Coz um
y =
_
3x
2
dx y = x
3
+c
Ornek 5.2.
y
= 3x
2
y (3) = 27
BDP nin coz um un u bulunuz.
Coz um
y =
_
3x
2
dx y = x
3
+c 27 = 27 +c c = 0 y = x
3
Ornek 5.3.
y
= sin x
Coz um
y
=
_
sin xdx y
= cos x +c
1
y =
_
(cos x +c
1
) dx y = sin x +c
1
x +c
2
13
14 2. BIRINCI MERTEBEDEN ADD
Ornek 5.4.
y
= 3x
2
6x + 1
y (2) = 0
Coz um
y =
_
_
3x
2
6x + 1
_
dx y = x
3
3x
2
+x +c 0 = 8 12 + c c = 20 y = x
3
3x
2
+x + 20
Ornek 5.5.
y
= exp(x)
y (0) = 1, y
(0) = 1, y
(0) = 3
Coz um
y
=
_
exp(x) dx y
= exp (x) +c
1
y
=
_
(exp(x) +c
1
) dx y
= exp(x) +c
1
x +c
2

y =
_
(exp (x) +c
1
x +c
2
) dx y = exp(x) +c
1
x
2
2
+c
2
x +c
3

1 = 1 +c
3
1 = 1 +c
2
3 = 1 +c
1
y = exp(x) + 2x
2
6. y = f (y) formundaki denklemler

f (y) = 0 s urekli bir fonksiyon olmak uzere (Bkz. Uyar 4.33)
y = f (y)
ADD ni
dx
dy
=
1
f (y)
olarak yazabiliriz. Buna gore genel coz um
x =
_
dy
f (y)
dir ve egri (x
0
, y
0
) noktasndan geciyorsa coz um
x x
0
=
_
y
y0
dt
f (t)
formundadr. Eger f (y
0
) = 0 ise coz um
y = y
0
seklindedir.
Ornek 6.1.
y = y
2
, y = 0
ya da
dx
dy
=
1
y
2
ADD nin coz um u
x =
1
y
+c
ya da
y =
1
c x
7. DE
GISKENLERINE AYRILABILEN ADD 15

dir. Eger coz um (3, 1) noktasndan geciyorsa coz um
y =
1
4 x
.
Eger coz um (3, 0) noktasndan geciyorsa coz um
y = 0
dr c unk u
y = 0 y = c
ve baslangc kosullarndan y = 0 elde ederiz.
Ornek 6.2.
y
+
1
5
y =
3
5
Coz um
y
=
1
5
(3 +y)
_
dy
y 3
=
_
1
5
dx
ln |y 3| =
1
5
x + ln c y 3 = c exp
_
1
5
x
_
Ornek 6.3.
y
= 2
_
y 1
Coz um
y
= 2
_
y 1
_
dy
2
y 1
=
_
dx
_
y 1 = x +c y = 1 + (x +c)
2
7. Degiskenlerine ayrlabilen ADD

Teorem 7.1. f (x) , [a, b] aralgnda s urekli, g (y) , [c, d] aralgnda s urekli fonksiyonlar ve g (y) = 0 olsun.
y =
f (x)
g (y)
ADD nin coz um u
_
f (x) dx =
_
g (y) dy
formundadr. Eger coz um (x
0
, y
0
) noktasndan geciyorsa
_
x
x0
f (x) dx =
_
y
y0
g (y) dy
Uyar 7.2.
y = f (x) g (y)
denklemi icinde benzer teorem gecerlidir. Coz um
_
f (x) dx =
_
1
g (y)
dy
seklindedir ve coz um (x
0
, y
0
) noktasndan geciyorsa
_
x
x0
f (x) dx =
_
y
y0
1
g (y)
dy
dir. Eger g (y
0
) = ise coz um
y = y
0
dr.
Ornek 7.3.
y = xy
3
sinx
y (0) = 1
C oz um Degiskenlere ayrma yontemini kullanrsak
_
dy
y
3
=
_
xsin xdx
elde ederiz. Bu durumda genel coz um
1
2
1
y
2
= xcos x sin x +c
ve y (0) = 1 kosulundan c = 1/2 elde edilir. Boylece coz um
y =
1
2xcos x 2 sinx + 1
.
y (0) = +1 kosulundan dolay pozitif kok alnmstr.
Ayn denklemin y (0) = 0 baslangc kosullu coz um u y = 0 dr.
Ornek 7.4.
y =
y
x 3
, x = 3
denklemini coz un uz.
C oz um Denklemi
dy
y
=
dx
x 3
dy
seklinde yazabiliriz. Buna gore denkleminin coz um u
ln y = ln (x 3) + ln c
y (x 3) = c
Ornek 7.5.
(3x + 8)
_
y
2
+ 4
_
dx 4y
_
x
2
+ 5x + 6
_
dy = 0
C oz um Denklemi
(3x + 8)
(x
2
+ 5x + 6)
dx
4y
(y
2
+ 4)
dy = 0
seklinde yazabiliriz. Buna gore
(3x + 8)
(x + 2) (x + 3)
dx 2
2y
(y
2
+ 4)
dy = 0
_
2
x + 2
+
1
x + 3
_
dx 2
2y
y
2
+ 4
dy = 0
7. DE
GISKENLERINE AYRILABILEN ADD 17

denkleminin coz um u
ln (x + 2)
2
+ ln (x + 3) ln
_
y
2
+ 4
_
2
= ln c
ln
_
(x + 2)
2
(x + 3)
(y
2
+ 4)
2
_
= ln c
(x + 2)
2
(x + 3)
(y
2
+ 4)
2
= c
(x + 2)
2
(x + 3) = c
_
y
2
+ 4
_
2
Ornek 7.6.
x(y + 1)
2
dx +
_
x
2
+ 1
_
ye
y
dy = 0
C oz um Denklemi
x
(x
2
+ 1)
dx +
ye
y
(y + 1)
2
dy = 0
_
x
(x
2
+ 1)
dx +
_
ye
y
(y + 1)
2
dy = 0
1
2
ln
_
x
2
+ 1
_
+
_
(y + 1) e
y
(y + 1)
2
dy
_
e
y
(y + 1)
2
dy =
e
y
= u
dy
(y+1)
2
= dv v =
1
(y+1)
c
1
2
ln
_
x
2
+ 1
_
+
_
e
y
(y + 1)
dy
_
e
y
(y + 1)
+
_
e
y
(y + 1)
dy
_
= c
1
2
ln
_
x
2
+ 1
_
+
e
y
(y + 1)
= c
Ornek 7.7.
dy
dx
=
x
y (1 x
2
)
1/2
C oz um Denklemi
ydy
x
(1 x
2
)
1/2
dx = 0
_
ydy
_
x
(1 x
2
)
1/2
dx = 0
1
2
y
2
+
_
1 x
2
_
1/2
= c
1
2
y
2
+
_
1 x
2
_
1/2
= c

8. Homojen ADD
f (tx, ty) = t
n
f (x, y)
formunda yazlabilen fonksiyonlara n. dereceden homojen fonksiyonlar denir. Sag taraf fonksiyonu 0. dereceden
homojen olan
y = f
_
y
x
_
(8.1)
formundaki ADD lere homojen denklemler denir.
Uyar 8.1. Verilen bir ADD in homojen olup olmadgn anlamak icin
f (tx, ty) = f (x, y)
bagntsnn saglanmas gerekmektedir.
Ornek 8.2.
y = ln x ln y +
x +y
x y
f (x, y) = ln x ln y +
x +y
x y
f (tx, ty) = ln
tx
ty
+
tx +ty
tx ty
= f (x, y)
oldugundan ADD homojendir.
Ornek 8.3.
y =
y
3
+ 2xy
x
2
f (x, y) =
y
3
+ 2xy
x
2
f (tx, ty) =
t
3
y
3
+ 2t
2
xy
t
2
x
2
=
ty
3
+ 2xy
x
2
= f (x, y)
oldugundan ADD homojen degildir.
C oz um icin (8.1) denklemi yerine
z (x) =
y (x)
x
ya da y (x) = xz (x) (8.2)
bagnts olan z (x) fonksiyonunu bulmaya calsalm. 2. bagnty kullanrsak
y = z +xz (8.3)
elde ederiz. Bunu (8.1) denkleminde kullanrsak
z +xz = f (z)
veya
z =
f (z) z
x
(8.4)
ADD yi elde ederiz. Bu denklem degiskenlerine ayrlabilir ADD elde ederiz.
Ornek 8.4. y
= e
y/x
+
y
x
C oz um u = y/x y = xu y
= u +xu
ifadesini denklemde yerine yazarsak

u +xu
= e
u
+u e
u
u
= x
e
u
du
dx
=
1
x

_
e
u
du =
_
1
x
dx
e
u
= ln x ln c e
u
= ln
c
x

u = ln ln
c
x
u = ln ln
c
x
Ornek 8.5. (
y +x +
y x) dx (
y +x
y x) dy = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.

9. y = f
a
1
x+b
1
y+c
1
a
2
x+b
2
y+c
2
FORMUNDAKI ADD 19
C oz um Denklem homojen ADD dir. u = y/x y = xu y
= u +xu

y
y +x +
y x
y +x
y x
u +xu
xu +x +
xu x
xu +x
xu x

u +xu
u + 1 +
u 1
u + 1
u 1
u +xu
=
_
u + 1 +
u 1
_
2
u + 1 (u 1)

=
u + 1 +u 1 + 2
u
2
1
2
= u +
_
u
2
1
xu
=
_
u
2
1
_
du
u
2
1
=
_
dx
x

(32).int
ln |u +
_
u
2
1| = ln x + ln c u +
_
u
2
1 = cx
u=y/x
y
x
+
_
_
y
x
_
2
1 = cx
Ornek 8.6.
_
3x
2
+ 9xy + 5y
2
_
dx
_
6x
2
+ 4xy
_
dy = 0, y (2) = 6 BDP nin coz um un u bulunuz.
C oz um Denklem homojen ADD dir. u = y/x y = xu y
= u +xu

y
=
3x
2
+ 9xy + 5y
2
6x
2
+ 4xy
u + xu
=
3x
2
+ 9ux
2
+ 5u
2
x
2
6x
2
+ 4ux
2

u + xu
=
3 + 9u + 5u
2
6 + 4u
xu
=
3 + 9u + 5u
2
6u 4u
2
6 + 4u
xu
=
3u +u
2
+ 3
4u + 6

_
4u + 6
3u +u
2
+ 3
du =
_
dx
x

2 ln|3u +u
2
+ 3| = ln x + ln c
_
3u +u
2
+ 3
_
2
= cx
u=y/x
_
3
y
x
+
_
y
x
_
2
+ 3
_
2
= cx y (2) = 6 (9 + 9 + 3)
2
= 2c c =
9
2

_
3u +u
2
+ 3
_
2
=
9
2
x
9. y = f
_
a1x+b1y+c1
a2x+b2y+c2
_
formundaki ADD
a
1
b
1
a
2
b
2
= 0 (9.1)
olmak uzere
y = f
_
a
1
x +b
1
y +c
1
a
2
x +b
2
y +c
2
_
(9.2)
ADD nin coz um u icin
x = X +h, y = Y +k (9.3)
degisken degistirmesi yaplr. Bunu (9.2) denkleminde yazalm:
dY
dX
= f
_
a
1
X +b
1
Y +a
1
h +b
1
k +c
1
a
2
X +b
2
Y +a
2
h +b
2
k +c
2
_
(9.4)
diferansiyel denkleminde
a
1
h +b
1
k +c
1
= 0 (9.5)
a
2
h +b
2
k +c
2
= 0
olacak sekilde secersek
dY
dX
= f
_
a
1
X +b
1
Y
a
2
X +b
2
Y
_
(9.6)
denklemini elde ederiz ki bu denklem homojen denklemdir ve homojen denklemler icin gecerli olan c oz um
yontemi kullanlr.
Eger (9.1) determinant sfr ise yani a
2
x +b
2
y = k (a
1
x +b
1
y) ise (9.2) denklemi kolayca coz ul ur.
z = a
1
x +b
1
y a
2
x +b
2
y = kz
yazarak
z = a
1
+b
1
y y =
z a
1
b
1
ifadelerini (9.2) denkleminde yazarsak
z
b
1
=
a
1
b
1
+f
_
z +c
1
kz +c
2
_
dz
a
1
+b
1
f
_
z+c1
kz+c2
_ = dx
degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.
Ornek 9.1.
y =
2x y + 9
x 3y + 2
C oz um
2 1
1 3
= 0
oldugundan (9.5) denkleminin cozersek h = 5, k = 1 buluruz. x = X 5, y = Y 1 yazd gmzda ve
denklemde yerine yazdgmzda
dY
dX
=
2X Y
X 3Y
homojen denklemini elde ederiz.
z =
Y
X
, Y = zX
don us um un u denklemde yazarsak
X
dz
dX
+z =
2 z
1 3z
ya da X
dz
dX
=
2 2z + 3z
2
1 3z
degiskenlerine ayrlabilir ADD ni elde ederiz. Buna gore coz um
_
1 3z
2 2z + 3z
2
dz =
_
dX
X

1
2
ln
_
2 2z + 3z
2
_
= ln (X) + ln c
ln
_
2 2z + 3z
2
_
= 2 ln(cX) = ln
1
c
2
X
2
= ln
c
1
X
2
, c
1
=
1
c
2
2 2z + 3z
2
=
c
1
X
2
,
z =
Y
X
geri don us um un u ve X = x + 5, Y = y + 1 geri don us um un u yaparsak
2X
2
2XY + 3Y
2
= c
1
10. LINEER ADD 21
ya da
2 (x + 5)
2
2 (x + 5) (y + 1) + 3 (y + 1)
2
= c
1
coz um un u elde ederiz.
Ornek 9.2.
(2x + 3y + 1) dx + (4x + 6y + 1) dy = 0
C oz um
dy
dx
=
2x + 3y + 1
4x + 6y + 1
ve

2 3
4 6
= 0
oldugundan z = 2x + 3y 4x + 6y = 2z don us um un u kullanarak z = 2 + 3y y = (z 2) /3 elde ederiz.
Bunlar denklemde kullandgmzda
z 2
3
=
z + 1
2z + 1
z =
3 (z + 1)
2z + 1
+ 2
z =
z 1
2z + 1
degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.
_
2z + 1
z 1
dz =
_
dx
_ _
2 +
3
z 1
_
dz =
_
dx
2z + 3 ln(z 1) = x +c
coz um un u elde ederiz. z = 2x + 3y don us um un u tekrar kullandgmzda
2 (2x + 3y) + 3 ln(2x + 3y 1) = x +c
coz um un u elde ederiz.
10. Lineer ADD
y +a (x) y = b (x) (10.1)
formundaki denklemlere lineer denklemler denir.
y +a (x) y = 0 (10.2)
denklemine de (10.1) denklemine karslk gelen homojen lineer denklem denir.
Homojen terimi homojen ADD ile karstrllmamaldr. Buna ragmen literat urde bu terim kullanlmaktadr.
a (x) , b (x) I aralgnda s urekli fonksiyonlar olsun. Uyar 4.24i kullanarak (10.1) ve (10.2) ADD nin tek
coz um unden bahsedebiliriz.

Oncelikle (10.2) denklemi degiskenlerine ayrlabilen ADDdir ve c oz um
_
dy
y
=
_
a (x) dx
ln (Cy) =
_
a (x) dx, Cy > 0
Cy = exp
_
_
a (x) dx
_
,
y = c exp
_
_
a (x) dx
_
, C = 1/c (10.3)
seklinde elde ederiz.
Simdi (10.1) denkleminin genel coz um un u elde edelim. C oz um u parametrelerin degisimi olarak adlandrlan
yontemi kullanarak bulalm. (10.1) in genel coz um un u (10.3) formu seklinde arayalm. Fakat burada c, xin bir
fonksiyonu olsun,
y = c (x) exp
_
_
a (x) dx
_
. (10.4)
(10.4) denklemini diferansiyellersek
y = c (x) exp
_
_
a (x) dx
_
c (x) a (x) exp
_
_
a (x) dx
_
(10.5)
ifadesini elde ederiz. (10.4) ve (10.5) ozdesliklerini (10.1) denkleminde kullanrsak
c (x) exp
_
_
a (x) dx
_
c (x) a (x) exp
_
_
a (x) dx
_
+a (x) c (x) exp
_
_
a (x) dx
_
= b (x)
c (x) exp
_
_
a (x) dx
_
= b (x)
ifadesinden
c (x) = exp
__
a (x) dx
_
b (x)
elde ederiz ki degiskenlerine ayrlabilen ADD dir. Buna gore (10.1) denklemindeki c (x) fonksiyonu
c (x) =
_
b (x) exp
__
a (x) dx
_
dx +c
1
seklindedir. Son olarak bu fonksiyonu (10.4)de yazarsak coz um u
y = e
a(x)dx
__
b (x) e
(
a(x)dx)
dx +c
1
_
(10.6)
Ornek 10.1.
y + 2xy = x
3
(10.7)
ADD denkleminin coz um un u bulunuz.
C oz um (10.1) denklemine gore a (x) = 2x, b (x) = x
3
dir. Buna gore (10.6) formuna gore
y = e
2xdx
__
x
3
e
(
2xdx)
dx +c
1
_
y = e
x
2
__
x
3
e
x
2
dx +c
1
_
y = e
x
2
__
x
2
xe
x
2
dx +c
1
_
,
_
x
2
= u, xe
x
2
dx = dv
2xdx = du, v =
1
2
e
x
2
_
y = e
x
2
__
1
2
x
2
e
x
2
1
2
_
2xe
x
2
dx
_
+c
1
_
y = e
x
2
__
1
2
x
2
e
x
2
1
2
e
x
2
_
+c
1
_
y =
1
2
_
x
2
1
_
+c
1
e
x
2
(10.8)
ve (10.7)denkleminin coz um u (10.8) seklindedir.
Uyar 10.2. (10.1) denklemi y
0
= 0 baslangc kosulunu saglasa bile (10.6) coz um u tektir.

Ornegin (10.7)denkleminin
coz um u (0, 0) noktasndan geciyorsa (10.8) a gore coz um
y =
1
2
_
x
2
1
_
+
1
2
e
x
2
10. LINEER ADD 23
dir.
Uyar 10.3. Parametrelerin degisimi yontemi yerine (10.1) denkleminin coz um un u
y (x) = u (x) v (x) (10.9)
olarak arayalm. Bu ifadeyi (10.1) denkleminde yerine yazdgmzda
uv + uv +auv = b (10.10)
seklinde elde ederiz. Simdi u (x) fonksiyonunun
u +au = 0 (10.11)
lineer homojen ADD i sagladgn varsayalm, yani (10.11) denkleminin coz um u
u = e
a(x)dx
dir. (10.10) denklemini
(u +au) v +uv = b
olarak yazp (10.11) i kullanrsak
uv = b
ya da
v =
_
b (x) e
a(x)dx
+c (10.12)
olarak elde ederiz. Coz um un (10.9) ifadesini kullanrsak daha onceki (10.6) formunu elde ederiz.
Ornek 10.4.
dy
dx
+
_
2x + 1
x
_
y = e
2x
C oz um (10.1) denklemine gore a (x) =
2x+1
x
, b (x) = exp (2x) dir. Buna gore (10.6) formuna g ore
y = e
2x+1
x
dx
__
exp (2x) e
(
2x+1
x
dx)
dx +c
1
_
y =
e
2x
x
__
exp (2x) exp(2x) xdx +c
1
_
y =
e
2x
x
_
x
2
2
+c
1
_
,
y =
xe
2x
2
+c
1
e
2x
x
(10.13)
: ve denkleminin coz um u
y =
xe
2x
2
+c
1
e
2x
x
seklindedir.
Ornek 10.5.
_
x
2
+ 1
_
dy
dx
+ 4xy = x
y (2) = 1.
C oz um (10.1) denklemine gore a (x) =
4x
(x
2
+1)
, b (x) =
x
(x
2
+1)
dir. Buna gore (10.6) formuna g ore
y = e
4x
(x
2
+1)
dx
_
_
x
(x
2
+ 1)
e
4x
(x
2
+1)
dx
dx +c
1
_
y =
_
x
2
+ 1
_
2
__
x
(x
2
+ 1)
_
x
2
+ 1
_
2
dx +c
1
_
y =
_
x
2
+ 1
_
2
_
x
4
4
+
x
2
2
+c
1
_
,
y(2) = 1 1 = (5)
2
_
16
4
+
4
2
+c
1
_
c
1
= 19 (10.14)
ve denkleminin coz um u
y =
_
x
2
+ 1
_
2
_
x
4
4
+
x
2
2
+ 19
_
seklindedir.
11. Bernoulli denklemi
y +a(x)y = b(x)y
n
(11.1)
formundaki ADD lere Bernoulli ADD denir.
a (x) , b (x) I aralgnda s urekli fonksiyonlar olsun. n = 0 ya da n = 1 durumu icin srasyla (10.1) ve (10.2)
lineer ADD yi elde ederiz. Burada n saysnn 0 ve 1 den farkl durumlarn ele alacagz. (11.1) denklemini y
n
ye bold ug um uzde
y
y
n
+
a(x)
y
n1
= b(x) (11.2)
z =
1
y
n1
= y
n+1
don us um un u kullandgmzda
z = (n + 1) y
n
y
y
y
n
=
z
(n + 1)
buluruz. Bu ifadeleri (11.2) denkleminde yazarsak
z
(n + 1)
+a(x)z = b(x) (11.3)
lineer denklemini (Bkz. (10.1)) ve coz um u (10.6) olarak elde ederiz.
Ornek 11.1.
y +xy = xy
3
(11.4)
ADD coz um u bulunuz.
C oz um (11.4) denklemini (11.1) ile karslastrrsak
a (x) = x, b (x) = x, n = 3
elde ederiz. Bunu (11.3) da yerine yazdgmzda
z
2
+xz = x
z
(z 1)
= 2x
dz
(z 1)
= 2xdx
ln (z 1) = x
2
+c
11. BERNOULLI DENKLEMI 25
ve z = y
2
don us um unden
ln
_
1 y
2
y
2
_
= x
2
+c
(11.4) denkleminin coz um ud ur.
Ornek 11.2.
x
dy
dx
+y = 2x
6
y
4
C oz um denklemi xy
4
ya bolelim:
y
4
dy
dx
+x
1
y
3
= 2x
5
elde ederiz.
z = y
3
dz
dx
= 3y
4
dy
dx
Bunu denklemde yerine yazdgmzda
z
3
+
1
x
z = 2x
5
homojen denklem i cin
dz
z
= 3
dx
x

z = cx
3
z = c (x) x
3
c
x
3
+ 3x
2
c (x)
3
x
c (x) x
3
= 6x
5
c
= 6x
2
c (x) = 2x
3
+c
1
z =
_
2x
3
+c
1
_
x
3
y = z
1/3
=
_
2x
3
+c
1
_
1/3
x
ve
y =
_
2x
3
+c
1
_
1/3
x
denkleminin coz um ud ur.
Ornek 11.3.
dy
dx
+
y
2x
= xy
3
y(1) = 2
C oz um denklemi y
3
ya bolelim:
y
3
dy
dx
+
y
4
2x
= x
elde ederiz.
z = y
4
dz
dx
= 4y
3
dy
dx
Bunu denklemde yerine yazdgmzda
z
4
+
1
2x
z = x
homojen denklem i cin
dz
z
= 2
dx
x

z = cx
2
z = c (x) x
2
c
x
2
2x
3
c (x) +
2
x
c (x) x
2
= 4x
c
= 4x
3
c (x) = x
4
+c
1
z = x
2
+c
1
x
2
y = z
1/4
=
_
x
2
+c
1
x
2
_
1/4
2 = (1 +c
1
)
1/4
c
1
= 15
ve
y
4
= x
2
+ 15x
2
denkleminin coz um ud ur.
12. Riccati Denklemi
y = a (x) y
2
+b (x) y +c (x) (12.1)
forundaki denklemlere Riccati denklemleri denir. a (x) = 0 durumunda (12.1) denklemi lineer denklemdir ve
c (x) = 0 durumunda (12.1) denklemi Bernoulli denklemidir.
Genel olarak Riccati denklemini analitik olarak cozmek m umk un degildir. Eger (12.1) denkleminin bir c oz um u
biliniyorsa genel coz um u elde etmek m umk und ur: y
1
(x) (12.1) denkleminin bir coz um u olsun, yani
y
1
= a (x) y
2
1
+b (x) y
1
+c (x) (12.2)
yazlr.
y = y
1
+z (12.3)
ile yeni ibr z fonksiyonu tanmlayalm. (12.3) ifadesini (12.1) denkleminde kullanrsak
y
1
+z = a (x) (y
1
+z)
2
+b (x) (y
1
+z) +c (x)
y
1
+z = a (x) y
2
1
+ 2a (x) y
1
z +a (x) z
2
+b (x) y
1
+b (x) z +c (x)
(12.2) den faydalanrsak
z = (2a (x) y
1
+b (x)) z +a (x) z
2
(12.4)
Bernouilli denklemini elde ederiz.
Ornek 12.1.
xy 3y +y
2
= 4x
2
4x (12.5)
ADD icin bir ozel coz um y
1
= Ax +B olmak uzere genel coz um un u bulunuz.
C oz um

Ozel coz um y
1
= Ax + B (12.5) da yerine yazarsak
xA 3Ax 3B +A
2
x
2
+ 2ABx +B
2
= 4x
2
4x
ifadesinden
A = 2, B = 0
elde ederiz. Boylece denklemin bir ozel coz um u
y
1
= 2x
dir. (12.1) denklemine gore (12.5) da
a (x) =
1
x
, b (x) =
3
x
, c (x) = 4x 4
(12.3) don us um u ile
y = 2x +z
(12.4) denklemi
z =
_
4 +
3
x
_
z
1
x
z
2
Bernoulli denklemine don us ur. (11.1) Bernoulli denkleminin ifadesine gore
a (x) = 4
3
x
, b (x) =
1
x
, n = 2
dir. Buna gore
u =
1
z
don us um unden
u +
_
4
3
x
_
u =
1
x
lineer ADD elde ederiz. Tekrar (10.1) lineer denklemin formuna gore
a (x) =
3
x
4, b (x) =
1
x
12. RICCATI DENKLEMI 27
ve coz um un (10.6) formuna gore
u (x) = e
(
3
x
4)dx
__
1
x
e
(
3
x
4)dx
dx +c
1
_
= e
3 ln x+4x
__
1
x
e
3 ln x4x
dx +c
1
_
= e
ln x
3
+4x
__
1
x
e
lnx
3
4x
dx +c
1
_
= x
3
e
4x
__
1
x
x
3
e
4x
dx +c
1
_
= x
3
e
4x
__
x
2
e
4x
dx +c
1
_
(integral tablo (50))
= x
3
e
4x
_
x
2
4

2x
16
+
2
64
_
e
4x
+c
1
x
3
e
4x
= x
3
_
x
2
4

2x
16
+
2
64
_
+c
1
x
3
e
4x
elde ederiz.
z =
1
u
ters don us um u ve
y = 2x +z
don us um u ile (12.5) ADD nin coz um un u elde etmis oluruz.
12.1. Riccati denkleminin ozel durumlar.
12.1.1. A..
y = ay
2
+by +c
t ur undeki denklemler. Burada a, b, c sabitlerdir. Denklem Bol um 6 ve 7 teki yontemler kullanlarak c oz ul ur.
12.1.2. B..
y = ay
2
+
b
x
2
t ur undeki denklemler. Burada a, b key sabitlerdir.
y =
1
z
don us um u ile
y =
z
z
2
bulunur. Bu ifadeleri denklemde yerine yazdgmzda
z
z
2
=
a
z
2
+
b
x
2
ve
z = a b
_
z
x
_
2
homojen denklemi elde edilir ve Bol um 8 teki yontem ile coz um elde edilir.
13. Tam ADD
Uyar 13.1. y = (x, y) denklemi
y +
f (x, y)
g (x, y)
= 0 (13.1)
formundadr. Burada f, g fonksiyonlar ve onlarn 1. mertebeden t urevleri O bolgesinde s urekli fonksiyonlar ve
g (x, y) = 0 dr. Teorem 4.12 ve Uyar 4.16 ye gore coz um un varlg ve tekligi mevcuttur. (13.1) denklemini
f (x, y) dx +g(x, y)dy = 0 (13.2)
formunda yazabiliriz.
Teorem 13.2. (13.2) denkleminin sol taraf F (x, y) fonksiyonunun tam diferansiyeli olsun. Eger
f
y
=
g
x
(13.3)
kosulu saglanyorsa (13.2) denklemine tamdr denir. Eger O bolgesi basit baglantl bolge ise (13.2) denklemi
veya (13.1) denkleminin genel coz um u
F (x, y) = c (13.4)
fonksiyonudur.
Buna gore coz um asagdaki sekilde bulunur:
F
x
= f (x, y)
ifadesinde integral aldgmzda
F (x, y) =
_
f (x, y) dx +(y) (13.5)
elde ederiz. Burada tekrar y ye gore t urev aldgmzda
F
y
=

y
_
f (x, y) dx + (y) = g (x, y)
(y) = g (x, y)

y
_
f (x, y) dx
elde ederiz. Burada son denklemin sag taraf denklemin tam olmasndan dolay x degiskeninden ba gmszdr ve
denklemin coz um u
(y) =
_ _
g (x, y)

y
_
f (x, y) dx
_
dy
seklindedir. Bunu (13.4) coz um unde yerine yazdgmzda (13.2) denklemi veya (13.1) denkleminin genel c oz um un u
elde ederiz.
Ornek 13.3.
_
x
2
y
2
_
dx +
_
y
3
2xy
_
dy = 0
C oz um
_
x
2
y
2
_
y
=
_
y
3
2xy
_
x
= 2y (13.6)
13. TAM ADD 29
oldugundan (13.3) kosulu saglanr.
F
x
= f (x, y) = x
2
y
2
F (x, y) =
_
_
x
2
y
2
_
dx + (y)
F (x, y) =
x
3
3
xy
2
+(y) (13.7)
F
y
= g (x, y) 2xy + (y) = y
2
2xy
(y) = y
2
(y) =
y
3
3
+c
son (y) ifadesini (13.7) denkleminde yerine yazarsak (13.6) denkleminin genel coz um un u
F (x, y) =
x
3
3
xy
2
+
y
3
3
+c
Ornek 13.4.
_
2xcos y + 3x
2
y
_
dx +
_
x
3
x
2
sin y y
_
dy = 0
y (0) = 2
C oz um
_
2xcos y + 3x
2
y
_
y
=
_
x
3
x
2
sin y y
_
x
= 3x
2
2xsin y
F
x
= f (x, y) = 2xcos y + 3x
2
y
F (x, y) =
_
_
2xcos y + 3x
2
y
_
dx +(y)
F (x, y) = x
2
cos y +x
3
y +(y) (13.8)
F
y
= g (x, y) x
2
sin y +x
3
+ (y) = x
3
x
2
siny y
(y) = y (y) =
y
2
2
+c
son (y) ifadesini denkleminde yerine yazarsak genel coz um u
F (x, y) = x
2
cos y +x
3
y
y
2
2
+c
seklinde elde ederiz. Son olarak baslangc kosulundan,
0 =
4
2
+c c = 2
x
2
cos y +x
3
y
y
2
2
= 2
coz umd ur.
Ornek 13.5.
(ye
xy
cos 2x 2e
xy
sin 2x + 2x) dx + (xe
xy
cos 2x 3) dy = 0
C oz um
(ye
xy
cos 2x 2e
xy
sin2x + 2x)
y
=
(xe
xy
cos 2x 3)
x
= e
xy
(cos 2x 2xsin2x +xy cos 2x)
F
x
= f (x, y) = ye
xy
cos 2x 2e
xy
sin 2x + 2x
F
y
= g (x, y) = xe
xy
cos 2x 3
F (x, y) =
_
(xe
xy
cos 2x 3) dy +(x)
F (x, y) = (cos 2x) e
xy
3y +(x)

x
((cos 2x) e
xy
3y)
F
x
= ye
xy
cos 2x 2e
xy
sin2x + 2x
y (cos 2x) e
xy
2 (sin 2x) e
xy
+ (x) = ye
xy
cos 2x 2e
xy
sin 2x + 2x
(x) = 2x (x) = x
2
+c
son (x) ifadesini denkleminde yerine yazarsak genel coz um u
F (x, y) = (cos 2x) e
xy
3y +x
2
+c
14.

Integrasyon Carpan
Eger (13.2) denklemi tam diferansiyel denklem degil ise yukardaki yontem uygulanamaz. B oyle bir durumda
(13.2) denklemini tam ADD yapacak sekilde sfrdan farkl bir fonksiyon ile carpmalyz. Yani,
m(x, y) f (x, y) dx +m(x, y) g (x, y) dy = 0 (14.1)
denklemi tam ADD olacak sekilde m(x, y) = 0 fonksiyonu bulmalyz.
Tanm 14.1. Eger (13.2) denklemi tam diferansiyel denklem degil fakat (14.1) denklemi tam diferansiyel
denklem ise m(x, y) fonksiyonuna (13.2) denkleminin integrasyon carpan (integration factor) denir.
Ornek 14.2.
_
3y + 4xy
2
_
dx +
_
2x + 3x
2
y
_
dy = 0
ADD tam degildir. C unk u
f (x, y) = 3y + 4xy
2
, g (x, y) = 2x + 3x
2
y
f
y
= 3 + 8xy,
g
x
= 2 + 6xy
f
y
=
g
x
fakat m(x, y) = x
2
y icin
_
3x
2
y
2
+ 4x
3
y
3
_
dx +
_
2x
3
y + 3x
4
y
2
_
dy = 0
denklemi
(mf)
y
= 6x
2
+ 12x
3
y
2
=
(mg)
x
kosulunu sagladgndan tamdr. Bu durumda m(x, y) = x
2
y integrasyon carpandr.
Uyar 14.3. Eger m(x, y) fonksiyonu integrasyon carpan ise yani (14.1) denklemi tam diferansiyel denklem
ise
(mf)
y
=
(mg)
x
14.

INTEGRASYON C ARPANI 31
kosulu saglanr. Buradan
g (x, y)
m
x
f (x, y)
m
y
=
_
f
y

g
x
_
m (14.2)
elde ederiz.
Genelde integrasyon carpann bulmak oldukca zordur. Bu y uzden (14.2) ifadesini kullanarak m(x, y) inte-
grasyon carpan sadece x ve sadece y nin fonksiyonu oldugu ozel durumlarda inceleyecegiz.
14.1. I.Durum. m(x, y) integrasyon carpan sadece x in bir fonksiyonu olsun. Bu durumda (14.2)
ifadesinde
m
y
= 0 dr ve (14.2) ifadesinden
g (x, y)
m
x
=
_
f
y

g
x
_
m
dm
m
=
_
f
y

g
x
_
g (x, y)
dx (14.3)
ln m =
_
_
f
y

g
x
_
g (x, y)
dx
m(x) = exp
_
_
_
_
f
y

g
x
_
g (x, y)
dx
_
_
(14.4)
Uyar 14.4. (14.3) denkleminde dx in katsays x in bir fonksiyonu olmaldr.
14.2. II.Durum. m(x, y) integrasyon carpan sadece y in bir fonksiyonu olsun. Bu durumda (14.2)
ifadesinde
m
x
= 0 dr ve (14.2) ifadesinden
f (x, y)
m
y
=
_
f
y

g
x
_
m
dm
m
=
_
f
y

g
x
_
f (x, y)
dy (14.5)
ln m =
_

_
f
y

g
x
_
f (x, y)
dy
m(x) = exp
_
_
_

_
f
y

g
x
_
f (x, y)
dy
_
_
(14.6)
Uyar 14.5. (14.5) denkleminde dy in katsays y in bir fonksiyonu olmaldr.
Ornek 14.6.
(x y) dx dy = 0
C oz um
f (x, y) = (x y) , g (x, y) = 1
f
y
= 1,
g
x
= 0
f
y
=
g
x
oldugundan denklem tam ADD degildir. Buna gore integrasyon carpann bulalm.

Once m(x, y) integrasyon
carpan sadece x in bir fonksiyonu olma durumunu inceleyelim:
_
f
y

g
x
_
g (x, y)
= 1
ve sadece x in bir fonksiyonudur. (14.4) coz um unden integrasyon carpan
m(x) = exp
_
_
_
_
f
y

g
x
_
g (x, y)
dx
_
_
= exp
__
dx
_
= e
x
olarak bulunur. Buna gore
e
x
(x y) dx e
x
dy = 0 (14.7)
denklemi tam ADD dir:
f (x, y) = e
x
(x y) , g (x, y) = e
x
f
y
= e
x
,
g
x
= e
x
f
y
=
g
x
ve coz um u
F
x
= f (x, y) = e
x
(x y)
F (x, y) =
_
(e
x
(x y)) dx +(y) (49) ve (51) nolu form ullerden
F (x, y) = e
x
(x 1) ye
x
+(y) (14.8)
F
y
= g (x, y) e
x
+ (y) = e
x
(y) = 0 (y) = c
F (x, y) = e
x
(x 1) ye
x
+c
F (x, y) = e
x
(x y 1) +c
Ornek 14.7.
ydx + (3 + 3x y) dy = 0
C oz um
f (x, y) = y, g (x, y) = (3 + 3x y)
f
y
= 1,
g
x
= 3
f
y
=
g
x
oldugundan denklem tam ADD degildir. Buna gore integrasyon carpann bulalm.

Once m(x, y) integrasyon
carpan sadece x in bir fonksiyonu olma durumunu inceleyelim:
_
f
y

g
x
_
g (x, y)
=
2
(3 + 3x y)
sadece x in bir fonksiyonu degildir. Buna gore m(x, y) integrasyon carpan sadece y in bir fonksiyonu olma
durumunu inceleyelim:
_
f
y

g
x
_
f (x, y)
=
2
y
14.

sadece y in bir fonksiyonudur. (14.6) coz um unden integrasyon carpan
m(y) = exp
_
_
_

_
f
y

g
x
_
f (x, y)
dy
_
_
= exp
__
2
y
dy
_
= e
2 ln y
= e
lny
2
= y
2
olarak bulunur. Buna gore
y
3
dx +y
2
(3 + 3x y) dy = 0 (14.9)
denklemi tam ADD dir:
f (x, y) = y
3
, g (x, y) = y
2
(3 + 3x y)
f
y
= 3y
2
,
g
x
= 3y
2
f
y
=
g
x
ve coz um u
F
x
= f (x, y) = y
3
F (x, y) =
_
y
3
dx +(y) (1) nolu form ulden
F (x, y) = xy
3
+(y) (14.10)
F
y
= g (x, y) 3xy
2
+ (y) = y
2
(3 + 3x y)
(y) = y
2
(3 y) (y) =
_
y
2
(3 y) dy +c (1) nolu form ulden
(y) = y
3
y
4
4
+c
F (x, y) = xy
3
+y
3
y
4
4
+c
Ornek 14.8.
_
3x
2
+y + 3x
3
y
_
dx +xdy = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.
C oz um f (x, y) = 3x
2
+y + 3x
3
y, g (x, y) = x
f
y
=
_
3x
2
+y + 3x
3
y
_
y
= 3x
3
+ 1,
g
x
=
(x)
x
= 1
f
y
=
g
x

oldugundan tam ADD degildir. (14.2) form ul une gore
g (x, y)
m
x
f (x, y)
m
y
=
_
f
y

g
x
_
m
f
y

g
x
= 3x
3
+ 1 1 = 3x
3
m
y
= 0, x
m
x
= 3x
3
m
_
dm
m
=
_
3x
2
dx
ln m = x
3
m = e
x
3
integral carpandr. Buna gore
_
3x
2
+y + 3x
3
y
_
e
x
3
dx +xe
x
3
dy = 0
denklemi tam ADD dir. f (x, y) =
_
3x
2
+y + 3x
3
y
_
e
x
3
, g (x, y) = xe
x
3
f
y
=
_
_
3x
2
+y + 3x
3
y
_
e
x
3
_
y
= e
x
3
+ 3x
3
e
x
3
,
g
x
=
_
xe
x
3
_
x
= e
x
3
+ 3x
3
e
x
3
f
y
=
g
x

F
y
= g (x, y) = xe
x
3
F (x, y) =
_
_
xe
x
3
_
dy
= xye
x
3
+(x)
F
x
=
_
xye
x
3
+(x)
_
x
= ye
x
3
+ 3x
3
ye
x
3
+
(x)
= f (x, y) =
_
3x
2
+y + 3x
3
y
_
e
x
3
ye
x
3
+ 3x
3
ye
x
3
+
(x) =
_
3x
2
+y + 3x
3
y
_
e
x
3
(x) = 3x
2
e
x
3
(x) =
_
_
3x
2
e
x
3
_
dx
(x) = e
x
3
+c
F (x, y) = xye
x
3
+(x)
F (x, y) = xye
x
3
+e
x
3
+c = 0
coz umd ur.
Ornek 14.9. (2xy

2
+y)dx + (2y
3
x)dy = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.
C oz um f (x, y) = 2xy
2
+y, g (x, y) = 2y
3
x
f
y
=
_
2xy
2
+y
_
y
= 4xy + 1,
g
x
=
_
2y
3
x
_
x
= 1
f
y
=
g
x

14.

oldugundan tam ADD degildir. (14.2) form ul une gore
g (x, y)
m
x
f (x, y)
m
y
=
_
f
y

g
x
_
m
f
y

g
x
= 4xy + 2
m
x
= 0, (2xy
2
+y)
m
y
= (4xy + 2) m
_
dm
m
=
_
2
y
dy
ln m = 2 lny
m = y
2
integral carpandr. Buna gore
(2xy
2
+y)y
2
dx + (2y
3
x)y
2
dy = 0
denklemi tam ADD dir. f (x, y) = (2xy
2
+y)y
2
, g (x, y) = (2y
3
x)y
2
f
y
=
_
(2xy
2
+y)y
2
_
y
=
1
y
2
,
g
x
=
_
(2y
3
x)y
2
_
x
=
1
y
2

f
y
=
g
x

F
y
= g (x, y) = (2y
3
x)y
2
F (x, y) =
_
_
(2y
3
x)y
2
_
dy
= y
2
+
x
y
+(x)
F
x
=
_
y
2
+
x
y
+(x)
_
x
=
1
y
+
(x)
= f (x, y) = (2xy
2
+y)y
2
1
y
+
(x) = (2xy
2
+y)y
2
(x) = 2x (x) =
_
(2x) dx
(x) = x
2
+c
F (x, y) = y
2
+
x
y
+(x)
F (x, y) = y
2
+
x
y
+x
2
+c = 0
coz umd ur.
14.3. (13.1) denkleminin tekil noktas. Eger f, g, f/y, g/y fonksiyonlar (x
0
, y
0
) noktas komsulu gunda
s urekli fonksiyonlar ve g (x
0
, y
0
) = 0 ise Teorem 4.19ye gore tek coz um soz konusudur ve e ger g (x
0
, y
0
) = 0
fakat f (x
0
, y
0
) = 0 ise (13.1) denklemini Uyar 4.33 ya gore
dx
dy
=
g (x, y)
f (x, y)
(14.11)
seklinde yazabiliriz ve ayn kosullar altnda coz um un varlgndan soz edebiliriz.
Tanm 14.10. Eger
g (x
0
, y
0
) = 0, f (x
0
, y
0
) = 0
kosulu saglanyorsa (x
0
, y
0
) noktasna (13.1) denkleminin tekil noktas denir.
Tekl nokta icin coz um un varlg degisik olaslklar tasmaktadr. Bunlar ile ilgili baz ornekler verelim.
Ornek 14.11.
y =
y
x
denklemi icin (0, 0) noktas tekil noktadr. Degiskenlerine ayrlabilir ADD oldugundan coz um kolayca
y = cx
olarak elde edilir ve coz umde (0, 0) noktasndan gecmektedir.
Tanm 14.12. Eger ADD in coz um u tekil noktadan gecerse bu tekil noktaya d ug um noktas denir.

Ornek
14.11 de (0, 0) noktas bir d ug um (node) noktasdr.
Ornek 14.13.
y =
y
x
y =
c
x
olarak elde edilir ve coz umde (0, 0) noktasndan gecmemektedir. Fakat
y = 0, x = 0
coz um un asimptotlardr.
Tanm 14.14. Eger ADD in tekil noktasndaki coz um u asimptotlar ise bu tekil noktaya semer (saddle) noktas
denir.

Ornek 14.13 de (0, 0) noktas bir semer noktasdr.
Ornek 14.15.
y =
x
y
x
2
+y
2
= c
olarak elde edilir. Coz umde (0, 0) noktasndan gecmemektedir. ve
y = 0, x = 0
coz um un asimptotlar degildir.
Tanm 14.16. Eger ADD in tekil noktasndaki coz um u asimptotlar degil ise ve coz um tekil noktadan gecmiyorsa
bu tekil noktaya merkez (center) noktas denir.

Ornek 14.15 de (0, 0) noktas bir merkez noktasdr.
CHAPTER 3
Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar
15. Dik Yor ungeler
xy d uzlemi icinde bir D bolgesinde tarif edilmis bulunan bir egri ailesi
f(x, y, c) = 0 (15.1)
denklemi ile ifade edilir. Burada c bir parametredir ve c nin her degeri yeni bir egriyi tarif eder. Bu e griler
birlikte bir egri ailesi olusturur.
Tanm 15.1. Bir egri ailesinin egrilerinin herbirini ayn bir acs ile kesen bir egrisine - yor ungesi denir.
acs 90
olursa bu yor ungeye dik yor unge denir.

Verilen bir egri altesinin - yor ungesini bulmak icin bu ailenin f(x, y, y) = 0 diferansiyel denkleminden yarar-
lanlr.
y = tan = tan ( ) =
y tan
1 + y tan
ifadesinden - yor unge egrisinin diferansiyel denklemi
f
_
x, y,
y tan
1 + y tan
_
= 0 (15.2)
olarak elde edilir.

Ozel olarak dik yor unge durumu icin
lim
2
y tan
1 + y tan
=
1
y
elde edilir. Buna gore (15.2) ifadesinden
f
_
x, y,
1
y
_
= 0
sekline don us ur.
Uyar 15.2. Verilen egrinin diferansiyel denklemi
P(x, y)dx +Q(x, y)dy = 0 (15.3)
37
38 3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
seklinde ele alnrsa, burada dy/dx yerine dx/dy yazmak suretiyle, dik yor unge egrisinin diferansiyel denklemi
Q(x, y)dx P(x, y)dy = 0 (15.4)
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu diferansiyel denklem ile ifade edilen egri ailesi de, ilk verilen egri ailesinin
dik yor ungesini olusturur.
Ornek 15.3.
x
2
+y
2
= c
2
, c > 0 (15.5)
egi ailesi, ayn O merkezli ve c yarcapl dairelerdir. Bu egrilere dik olan egri ailesini bulunuz.
C oz um (15.5) ifadesinde diferansiyel alrsak
2xdx + 2ydy = 0 (15.6)
ADD elde ederiz. (15.3) e gore
P (x, y) = 2x, Q(x, y) = 2y
ve (15.4) e gore (15.5) egri ailesine dik egri ailesi
2ydx 2xdy = 0 (15.7)
olarak elde ederiz. ADD in coz um u
2ydx 2xdy = 0
dy
y
=
dx
x
y = mx
ile ifade eilen dogru aileleridir.
16. Mekanik problemleri
Bilindigi gibi Newtonun ikinci hareket kanunu,
F = ma = m
dv
dt
= m
d
2
x
dt
2
m =
w
g
seklinde ifade edilir. Burada m cismin k utlesi, F cisme etki eden sabit kuvvet, a cismin hareketinin

Ivmesi, v
hz ve gidilen yol x , w ise cismin agrlg ile ifade edilir.
Ornek 16.1. K utlesi m olan bir cismin yerden oldukca y uksekte bulunan bir noktadan

Ilk hzsz olarak serbest
d usmeye braklyor. Cisme etki eden yercekim kuvveti sabit ve hava direncinin cismin hz le orantl oldugu
kabul edildigine gore. herhangi bir t annda cismin baslangc noktasndan hangi uzaklkla oldugunu ve o anda
hangi hzla hareket etmekte oldugunu bulunuz.
16. MEKANIK PROBLEMLERI 39
C oz um Sekil 4 te gor uld ug u gibi, pozitif x-ekseni boyunca asag dogru d usmekte olan cisim bir t annda O
baslangc noktasndan x kadar uzakta ve bir v hz

Ile hareket etmekte olsun, k pozitif bir katsay olmak uzere,
cisim v hz ile asag dogru hareket etmekte

Iken cismin hareketine engel olmaya calsan hava direnme kuvveti
cismin hz

Ile orantldr ve kv ye esittir. Cisme etki eden yercekim kuvveti de mg olduguna g ore, t annda
cisme etki eden toplam kuvvet mg kv olur. O zaman, Newton un ikinci hareket kanununa g ore
m
dv
dt
= mg kv
degiskenlerine ayrlan
dv
mg kv
=
dt
m

kdv
mg kv
=
kdt
m
ln (mg kv) = k
t
m
+ ln c mg kv = ce
k
t
m
elde edilir. t = 0 annda cismin hz (ilk hz) sfr oklugundan v (0) = 0
mg = c
olarak bulunur. Buna gore genel coz um
v =
gm
k

mg
k
e
k
m
t
olarak bulunur.
dx
dt
= v dx = vdt dx =
_
gm
k

mg
k
e
k
m
t
_
dt
_
dx =
_
_
gm
k

mg
k
e
k
m
t
_
dt x =
mg
k
_
t +
m
k
e
k
m
t
_
+c
x(0) = h h =
m
2
g
k
2
+c c = h
m
2
g
k
2

x =
mg
k
_
t +
m
k
e
k
m
t
_
+h
m
2
g
k
2
Ornek 16.2.

Uzerindeki donanmlar ile birlikte bir paras utc un un agrlg 160 lb (libre) verilmistir. Paras ut
aclmadan once hava direnci hzn yarsna esittir. Paras ut 5 sn sonra acldgnda hava direnci hzn karesinin
5/8i kadar oluyor. Paras ut aclmadan ve acldktan sonra paras utc un un hzn bulunuz. (Yercekimi ivmesini
g = 32 fit/sn
2
olarak alnz.)
C oz um Paras ut aclmadan onceki hzn bulalm.
w = 160 lb m =
w
g
= 160/32 = 5
dr. Newtonun 2.kuramndan
F = m
dv
dt
= F
1
+F
2
m
dv
dt
= 160
v
2
5
dv
dt
= 160
v
2

5
dv
dt
=
320 v
2

dv
320 v
=
dt
10
ln(320 v) =
1
10
t ln c
320 v = ce
1
10
t
v (t) = 320 ce
1
10
t
olarak buluruz. Paras utc un un ilk zamanda hznn olmamasndan
v (0) = 0
kosulundan
0 = 320 c c = 320
v (t) = 320
_
1 e
1
10
t
_
paras ut aclmadan onceki paras utc un un hzn vermektedir. 5 sn. sonraki hz
5 2.5 0 -2.5 -5
100
50
0
-50
-100
-150
-200
x
y
x
y
v (5) = 320
_
1 e
1
10
5
_
olarak buluruz. Buna gore 5 sn sonraki diferansiyel denklemi
m
dv
dt
= 160
5v
2
8
v (5) = 320
_
1 e
1
10
5
_
= 125.91
: olarak verebiliriz. Denklemin coz um u
dv
16
2
v
2
=
dt
8

1
32
_
1
16 v
+
1
16 +v
_
dv =
dt
8

ln
16 +v
16 v
= 4t + ln c
16 +v
16 v
= ce
4t
v
_
1 +ce
4t
_
= 16
_
ce
4t
1
_
v =
16
_
ce
4t
1
_
(1 +ce
4t
)
v (5) = 320
_
1 e
1
10
5
_
320
_
1 e
1
10
5
_
=
16
_
ce
20
1
_
(1 +ce
20
)
c =
336 320e
1
2
320e
39
2 304e
20
110
142
e
20
v (t) =
16
_
110
142
e
20+4t
1
_
_
1 +
110
142
e
20+4t
_ , t 5
olarak bulunur.
16. MEKANIK PROBLEMLERI 41
30
48
30
48cos30
48sin30
Ornek 16.3. Agrlg 48 lb olan bir cisim yatayla 30
olan egik bir d uzlemin en ust unden braklyor. Hava

direnci, hzn yarsna ve s urt unme katsays da 0.25 olarak verildigine gore, cisim brakldktan 2sn sonraki
hzn ve toplam yol 24 ft(t) olduguna gore cisim alt ksma vardgnda cismin hz nedir (g=32 ft/sec
2
)?
C oz um Formulasyon:
(1) Agrlg 48 lb, dikey olarak belirtilen kuvvettir.
(2) N notmal kuvveti, yatay d uzleme dik olan yondedir.
Simdi ise toplam kuvvetleri belirleyelim:
(1) F
1
, agrlgn yatay bileseni ile verilen kuvvettir
F
1
= 48 sin30
= 24
(2) F
2
, s urt unme kuvveti, agrlgn dikey bileseni ile s urt unme kuvvetinin carpmdr:
F
2
= N =
1
4
48 cos 30
= 6
3
(3) F
3
, hava direnci
v
2
ve v > 0 oldugundan negatif yondedir
F
3
=
v
2
Simdi Newtonun kural
F = ma = F
1
+F
2
+F
3
,
m =
w
g
=
48
32
=
3
2

m
dv
dt
= 24 6
3
v
2
v (0) = 0
diferansiyel denklemini cozelim:
dv
48 12
3 v
=
dt
3

ln
_
48 12
3 v
_
=
t
3
+ ln c
48 12
3 v = ce
t
3
v (0) = 0
48 12
3 = c
v =
_
48 12
3
__
1 e
t
3
_
v (2) =
_
48 12
3
__
1 e
2
3
_
13.2(ft/ sec
2
)
elde ederiz. Simdi yolun 24 olmas durumunda son noktadaki hznn ne oldugu sorusuna gelelim:
dx
dt
= v =
_
48 12
3
__
1 e
t
3
_
x =
_
48 12
3
__
t + 3e
t
3
_
+c
2
x(0) = 0
c
2
= 3
_
48 12
3
_
x =
_
48 12
3
__
t + 3e
t
3
3
_
24 =
_
48 12
3
__
t + 3e
t
3
3
_
3e
t
3
=
47 + 2
3
13
t
denkleminin yaklask coz um u 2.6 dr.
v =
_
48 12
3
__
1 e
2.6
3
_
16.2ft/ sec
17. Oran Problemleri
Oran problemleri, bir ziksel b uy ukl ukteki, birim zaman icinde meydana gelen degisme olarak tarif edilir.
Ornek 17.1. Radyoaktif bir elementin bozunma hz elementin mevcut miktar ile dogru orantldr. Rayoaktif
elementin orjinal agrlgnn yars 1500 yl icinde dagldgna gore
(1) 4500 yl sonra, radyoaktif elementin agrlgn bulunuz.
(2) Orjinal agrlgnn %10 una varmas icin ne kadar zaman gecmesi gerektigini bulunuz.
C oz um x radyoaktif elementin miktarn gostermek uzere dx/dt radyokatif bozulmann orann belirtir. Bu
oran mevcut miktar ile dogru orantl oldugundan
dx
dt
= kx
miktarda alama oldugundan isaret negatifdir.
x(0) = x
0
ve 1500 yl sonraki bozulma miktar
x(1500) =
x
0
2
dir.
dx
dt
= kx, x(0) = x
0
diferansiyel denkleminin coz um u
x = x
0
e
kt
x(1500) =
x
0
2
olduguna gore
x
0
2
= x
0
e
1500k
k =
ln 2
1500
0.00046 x = x
0
e
0.00046t
e
k
=
_
1
2
_
1/1500
x = x
0
_
e
k
_
t
= x
0
_
1
2
_
t/1500
(1) t = 4500 icin bozunma

x = x
0
_
1
2
_
4500/1500
=
x
0
8
Bu ise 4500 sene sonunda bozunmann 1/8 veya %12.5 oldugunu soyler
(2)
x =
x
0
10

x
0
10
= x
0
_
1
2
_
t/1500
t = 1500
ln10
ln 2
4985
yl sonra gerceklesir.
18. POP
ULASYON PROBLEMLERI 43
Ornek 17.2. Newtonun soguma kuramna gore, soguyan bir cisimin scaklg, cismin scaklg ve cismi
kaplayan ortamn sabit scaklgnn fark ile orantldr. t = 0 daki 50
sabit scaklkl bir ortamdaki scaklg 80
olduguna gore ve 5 saniye sonra cismin scaklg 70
e d ust ug une gore cismin scaklgnn, t ye bagl fonksiyonunu

bulunuz ve 10 sn sonraki scaklgn bulunuz.
C oz um x,t zamandaki cismin scaklgn gostersin buna gore diferansiyel denklem
dx
dt
= k (x 50)
x(0) = 80
ve
x(5) = 70
kosullarmz vardr.
dx
x 50
= kdt ln (x 50) = kt + ln c x 50 = ce
kt
x = 50 +ce
kt
x(0) = 80
30 = c x = 50 + 30e
kt
70 = 50 + 30e
5k
e
5k
=
2
3
k 0.08109 e
k
=
_
2
3
_
1/5
x = 50 + 30
_
2
3
_
t/5
10 sn sonraki cismin scaklg
x = 50 + 30
_
2
3
_
10/5
= 63.33
18. Pop ulasyon Problemleri

Populasyon icin diferansiyel model
dx
dt
= kx
olarak d us un ul urken realistik model
dx
dt
= kx x
2
seklindedir.
Ornek 18.1. Populasyon icin realistik model

dx
dt
=
1
100
x
1
10
8
x
2
olarak veriliyor. 1980 ylnda sehrin pop ulasyonu 100000 olarak verildigine gore 2000 ylndaki sehrin pop ulasyonu
nedir? Hangi ylda, 1980 deki pop ulasyonunun 2 kat kadar pop ulasyon olur?
C oz um
dx
dt
=
1
100
x
1
10
8
x
2
dx
10
2
x 10
8
x
2
= dt 100
_
1
x
+
10
6
1 10
6
x
_
dx = dt
ln x ln
_
1 10
6
x
_
=
t
100
+ ln c
x
1 10
6
x
= ce
t/100
x =
ce
t/100
1 +c10
6
e
t/100
, x(1980) = 10
5
10
5
=
ce
1980/100
1 +c10
6
e
1980/100
c =
10
6
9e
99
5
x(2000) =
10
6
9e
99
5
e
2000/100
1 +
10
6
9e
99
5
10
6
e
2000/100
119495
2. skkn coz um u icin:
2.10
5
=
10
6
9e
99
5
e
t/100
1 +
10
6
9e
99
5
10
6
e
t/100
e
19.8t/100
=
4
9
t 2061
19. Karsm Problemleri

Burada karsmlardaki oranlar ele alnr. S maddesi belli oranlardaki karsmlar icerip, karsm, karstrc ile
sabit tutuluyor. x ile S maddesinin miktarn gosterirsek dx/dt x deki degisimin t ye gore orann verir. Buna
gore diferansiyel modeli
dx
dt
= giris verileri cks verileri
olarak verilir.
Ornek 19.1. Baslangcta 50 gal(gallon, 3.78lt lik bir olc u ) saf su iceren bir tanker de t = 0 annda 3 gal/sn lik
hzla tankn icine 2 lb lik tuz iceren coz ulm us tuzlu su eklenmektedir. Karstrc ile karsm homojen tutulurken,
baska bir vanadan ayn hzla karsm bosaltlmaktadr. Buna gore, tankta herhangi t zamanndaki tuz orann
nedir?
C oz um Giris verileri: 3 gal/sn lik hzla tankn icine 2 lb lik tuz iceren coz ulm us tuzlu su
giris verileri = 2(lb/gal)3(gal/sn) = 6 lb/sn
Ekleme hz ile bosaltma hz ayn oranda oldugundan tank herhangi bir zamanda 50 gallik bir karsmicermektedir.
Ve bunun x lbsi tuz ise tuz konsantrasyonu x/50 olarak verilir.
cikis verileri =
x
50
(lb/gal)3(gal/sn) =
3x
50
lb/sn
dir. O halde diferansiyel denklem:
dx
dt
= 6
3x
50

dx
300 3x
=
dt
50

dx
x 100
=
3dt
50
ln (x 100) =
3
50
t + ln c
x 100 = ce
3t/100
x(0) = 0
kosulundan
c = 100 x = 100
_
1 e
3t/100
_

Ornek 19.2. B uy uk bir su tankeri, baslangcta icinde 10lb lik tuz oran bulunan 50 gal lik bir tuzlu su
icermektedir. Gallonunda 2 lb lik tuz bulunduran baska bir tuzlu su karsm 5gal/sn lik hzla karsma ilave
edilmektedir. Karstrc ile tuzlu su karsm homojen tutulurken 3gal/sn lik hzla baska bir vanadan dsar
bosaltlmaktadr. Herhangi bir zamanda, su tankerindeki tuz orann bulunuz?
20. ELEKTRIK DEVRE PROBLEMLERI 45
C oz um Grisler:
giris verileri = 2(lb/gal)5(gal/sn) = 10 lb/sn
giris hz 5 ve cks hz 3 olduguna gore toplam hz
5 3 = 2
ve boylece herhangi zamandaki tuzlu su miktar, baslangcta da 50 oldugundan
50 + 2t
ve tuz konsantrasyonu ise
x
50 + 2t
olarak verilir. Boylece
cikis verileri =
x
50 + 2t
(lb/gal)3(gal/sn) =
3x
50 + 2t
lb/sn
O halde diferansiyel denklem:
dx
dt
= 10
3x
50 + 2t

dx
dt
+
3
50 + 2t
x = 10
lineer denklemini elde ederiz.
dx
dt
+
3
50 + 2t
x = 0
dx
x
=
3
50 + 2t
dt ln x =
3
2
ln (50 + 2t) + ln c
x = c (50 + 2t)
3/2
x = c (t) (50 + 2t)
3/2
homojen olmayan denklemin coz um u olsun.
c
(50 + 2t)
3/2
3c (t) (50 + 2t)
5/2
+
3
50 + 2t
c (t) (50 + 2t)
3/2
= 10
c
= 10 (50 + 2t)
3/2
c =
_
10 (50 + 2t)
3/2
dt = 8
2 (t + 25)
5/2
+c
1
x =
_
8
2 (t + 25)
5/2
+c
1
_
(50 + 2t)
3/2
x(0) = 0
kosulundan
0 =
_
8
2 (25)
5/2
+c
1
_
(50)
3/2
c = 25 000
2
x =
_
8
2 (t + 25)
5/2
25 000
2
_
(50 + 2t)
3/2
sonuc olarak buluruz.
20. Elektrik Devre Problemleri
En basit elektrik devreleri, jenerator veya pil gibi elektrik kaynag ve enerjiyi kullanan bir rezist or ( orne gin
elektrik amp ul u) (resistance) bulunan bir seri devredir. Eger d ugme kapatlrsa bir I akm rezist ore do gru
akacak ve bir voltaj d usmesine sebep olucaktr. Yani rezistor un iki ucundaki potansiyel farkl olucaktr. Bu
potansiyel fark veya voltaj d us us u ise Voltmetre denilen bir elt ile olc ulebilir. Eketrik devrelerindeki basit bir
kural Kircho kural olarak adalandrlr, Bu kurala gore, elektrik devresindeki t um voltajlarn toplam, toplam
kuvvete esittir. Toplam kuvveti E (t) ile gosterirsek (emf-electromotive force)
V
L
+V
R
+V
C
= E (t)
R rezistor (reistance), C kapasitor (capacitor), I ind uktor (nductor). I = I (t) elektrik devresindeki akm ve
q = q (t) kapasitordeki ani elektrik y uk un u gostermek uzere
q
= I
seklinde bir bagnt mevcuttur. Ohm kanununa gore rezistor uzerindeki voltaj d us ukl ug u akm ile do gru
orantldr:
V
R
= RI
Resistr
Dme
Kaynak
burada R rezistor un direncidir ve sabittir. Kapasitordeki voltaj d us us u ise kapasitordeki elektrik y uk u ile
orantldr ve
V
C
=
1
C
q
olarak verilir. Burada C kapasitanstr (capacidance). Son olarak ind uktordeki voltaj d us us u ise akmn de gisim
hz ile orantldr:
V
L
= LI
L sabitine indiktor un ind uktans denir (henry ile olc ul ur) (inductance). Kircho kuralna g ore
LI
+
1
C
q +RI = E (t)
bagntsn elde ederiz. Burada t urev alrsak ve
q
= I
ifadesine gore
LI
+
1
C
q
+RI
= E
(t)
LI
+RI
+
1
C
I = E
(t)
2.mertebeden denklemi RCL denklemi olarak adalndrlr.
Ind uktor un olmadg durumda devreye RC devresi denir ve denklem
V
C
+V
R
= E (t)
1
C
q +RI = E (t) I = q

Rq
+
1
C
q = E (t)
olan 1. mertebeden ADD elde ederiz.
Ornek 20.1. Sekilde verilen RC devresinde (a) once S anahtarnn 1 konumuna getirilmesi durumunda (b)
S anahtarnn 2 konumuna getirilmesi durumunda devreden gecen akm siddetini bulunuz.
E(t)
S
1
2
R
C
C oz um (a) eger anahtar bir durumunda ise emf-electromotive force E (t) dir ve denklem
Rq
+
1
C
q = E (t) q
+
1
RC
q =
E (t)
R
lineer denklemdir ve coz um
q = e
1
RC
dt
__
E (t)
R
e
1
RC
dt
dt +c
1
_
=
E (t)
R

1
RC
q = I
I =
E (t)
R

1
RC
_
e
t
RC
__
E (t)
R
e
t
RC
dt +c
1
__
(b) skk icin ise E (t) = 0 durumudur ve denklemin coz um unde yerine yazdgmzda
I =
c
1
RC
e
t
RC
olarak buluruz. Buradaki - isareti akmn ters yone dogru gittigini gosterir.
Ornek 20.2. 20 luk bir direnc teli, 0.01F (Farad) lk bir kapasitans olan kondansator, emf(electromotive
force)si 40e
2t
+20e
4t
lik bir uretece seri olarak baglanyor. Baslangc zamanda y uk u olmadgna gore herhangi
bir andaki y uk un u bulunuz?
C oz um
R = 20, C = 0.01F, E (t) = 40e
2t
+ 20e
4t
verileri ve denklem:
q
+
1
RC
q =
E (t)
R
q (0) = 0
lineer denklemi icin once homojen denklemi ele alalm:
dq
q
=
1
RC
dt = 5dt q = ce
5t
ve homojen olmayan denklemin coz um u
q = c (t) e
5t
olsun.
c
e
5t
5ce
5t
+ 5e
5t
= 40e
2t
+ 20e
4t
= 40e
3t
+ 20e
t
c (t) =
40
3
e
3t
+ 20e
t
+c
1
q =
_
40
3
e
3t
+ 20e
t
+c
1
_
e
5t
q (0) = 0 c
1
=
100
3

q =
_
40
3
e
3t
+ 20e
t
100
3
_
e
5t
Basit bir elektrik devresini olarak ifade edebiliriz. Simdi srasyla herbir durumu irdeleyelim:
A. V
R
= RI ve V V
R
= 0 olmal. Bunun anlam ise V ve V
R
karslkl olarak ters yonde hareket etti ginden
isaretleri farkl olmaldr. V = V
R
bagntsndan ise voltaj d us ukl ug un un olmadgn soyleyebiliriz.
B. V V
1
V
2
= 0 kosulundan ve V
1
= I.R
1
, V
2
= I.R
2
V = I (R
1
+R
2
) olarak buluruz. R
s
= R
1
+R
2
ise
toplam resistans verir.
V = I (R
1
+R
2
) I =
V
R
1
+R
2
V
1
= I.R
1
=
R
1
R
1
+R
2
V,
V
2
= I.R
2
=
R
2
R
1
+R
2
V
C. kosulunda ise
V = V
R
= I
1
R
1
= I
2
R
2
I = I
1
+I
2

I = V
_
1
R
1
+
1
R
2
_
V =
R
1
R
2
R
1
+R
2
I
I
1
=
V
R
1
=
1
R
1
R
1
R
2
R
1
+R
2
I =
R
2
R
1
+R
2
I
I
2
=
V
R
2
=
1
R
2
R
1
R
2
R
1
+R
2
I =
R
1
R
1
+R
2
I
sonuclarn elde ederiz.
Ornek 20.3. Bu sekilde ve yukradaki sekilde V ile gosterilen aslnda E (t) dir.
I
C
= C
dV
R
dt
, I
r
=
V
R
R
2
, I =
1
R
1
(V V
R
)
I = I
C
+I
R

1
R
1
(V V
R
) = C
dV
R
dt
+
V
R
R
2
dV
R
dt
+
_
1
CR
2
+
1
CR
1
_
V
R
=
V
R
1
CHAPTER 4
1. mertebeden y uksek dereceli ADD
1.mertebeden y uksek mertebeli ADD genel formu
F (x, y, y) = 0 (15.1)
seklindedir. Genel olarak
y = p
olarak gosterilir. Buna gore (15.1) denklemi
F (x, y, p) = 0 (15.2)
Uyar 15.4. (15.1) denklemini cozmek genelde cok kolay degildir. Ve hatta coz um un olmas da gerekmez.
Bunun icin en onemli sonuclar burada belirtecegiz.
16. y = f (x, p) formundaki ADD
(15.1) denklemi
y = f (x, p) (16.1)
formunda olsun.
dy
dx
= p dy = pdx
ve (16.1) denkleminden
f
x
dx +
f
p
dp = dy = pdx dx e bolersek
f
x
+
f
p
dp
dx
= p (16.2)
(16.2) denklemi p ve x in denklemidir ve Bol um 2 deki coz
Um yontemleri ile coz um elde edilebilir.
Ornek 16.1.
y
2
1 +y
2
= 0 (16.3)
C oz um (16.3) denklemini
y =
_
1 p
2
(16.4)
51
52 4. 1. MERTEBEDEN Y
UKSEK DERECELI ADD

olarak da yazabiliriz. (16.2) ifadesinden
f (x, p) =
_
1 p
2
f
x
+
f
p
dp
dx
= p
p
_
1 p
2
dp
dx
= p
p
_
1 +
1
_
1 p
2
dp
dx
_
= 0
1 +
1
_
1 p
2
dp
dx
= 0, p = 0
1
_
1 p
2
dp = dx,
dy
dx
= 0
arcsinp = x +c, y = c
p = sin (x +c) , y = c
y = cos (x +c) , y = c
(16.4) ADD nin coz umleridir.
17. x = f (y, p) formundaki ADD
(15.1) denklemi
x = f (y, p) (17.1)
formunda olsun.
dx
dy
=
1
dy
dx
=
1
p
ve (17.1) denkleminden
f
y
+
f
p
dp
dy
=
dx
dy
=
1
p

f
y
+
f
p
dp
dy
=
1
p
(17.2)
(17.2) denklemi p ve y in denklemidir ve Bol um 2 deki coz um yontemleri ile coz um elde edilebilir.
Ornek 17.1.
x 1 +y
2
= 0 (17.3)
C oz um (17.3) denklemini
x = 1 p
2
olarak da yazabiliriz. (17.2) ifadesinden
f (x, p) = 1 p
2
f
y
+
f
p
dp
dy
=
1
p

2p
dp
dy
=
1
p
2p
2
dp = dy
2
3
p
3
= y +c p =
dy
dx
=
_
3
2
(y +c)
_
1/3
dy
_
3
2
(y +c)
_
1/3
= dx
1
(3/2)
1/3
(y +c)
2/3
2/3
= x
(17.3) ADD nin coz umleridir.
18. LAGRANGE DENKLEMI 53
18. Lagrange Denklemi
y = (y) x + (y) (18.1)
veya
y = (p) x + (p) (18.2)
t ur undeki denklemlere Lagrange denklemi denir. (18.2) denklemini x e gore diferansiyelini alrsak
p = (p) +x (p)
dp
dx
+ (p)
dp
dx

p (p) = x (p)
dp
dx
+ (p)
dp
dx

1 =
x (p)
p (p)
dp
dx
+
(p)
p (p)
dp
dx

dx
dp
=
(p)
p (p)
x +
(p)
p (p)
(18.3)
lineer denklemini elde ederiz ve coz um un u
x = t (p, c) (18.4)
(Bkz. Bol um 2 te lineer ADDin coz um unden elde ederiz) olarak yazalm. Buna gore (18.4) y (18.2) c oz um unde
yerine yazarsak co uz um un parametrik gosterimi olarak
y = (p) x + (p) (18.5)
elde ederiz.
Ornek 18.1.
y = 2xy +y
2
ya da y = 2xp +p
2
(18.6)
C oz um (18.1) ifadesine gore
(p) = 2p, (p) = p
2
ve (18.3) don us um unden
dx
dp
=
2
p 2p
x +
2p
p 2p
=
2
p
x 2
lineer denklemini elde ederiz. (10.1) ifadesinden
a (p) =
2
p
, b (p) = 2
ve (10.6) coz um unden
x = e
p
p
dp
__
2e
3
p
dp
dp +c
1
_
= e
lnp
2
__
2e
lnp
2
dp +c
1
_
= p
2
__
2p
2
dp +c
_
= p
2
_
2
3
p
3
+c
_
(18.7)
elde ederiz. (18.7)
u (18.6)
de yerine yazdgmzda
y = 2p
1
_
2
3
p
3
+c
_
+p
2
(18.8)
elde ederiz. (18.7) ve (18.8) , (18.6) n genel coz um un un parametrik denklemidir.
54 4. 1. MERTEBEDEN Y
UKSEK DERECELI ADD

19. Clairaut Denklemi
Lagrange denkleminde (p) = p durumunda
y = xy + (y) veya y = px + (p) (19.1)
t ur undeki denklemlere Clairaut denklemi denir. (19.1) denklemini x e gore diferansiyelini alrsak
p = p +x
dp
dx
+ (p)
dp
dx

dp
dx
(x + (p)) = 0
dp
dx
= 0
p = c (19.2)
coz um un u elde ederiz. Bu (19.2) yi (19.1) denkleminde kullanrsak (19.1) denkleminin genel c oz um un u
y = cx + (c) (19.3)
elde ederiz.
Bunun yannda eger
x + (p) = 0 (19.4)
saglanrsa bu denklemin genel coz um un u de
p = t (x) (19.5)
olarak gosterelim. Tekrar (19.5) yi (19.1) denkleminde kullanrsak (19.1) denkleminin genel c oz um un u
y = xt (x) + (t (x)) (19.6)
olarak elde ederiz.
Ornek 19.1.
_
dy
dx
1
__
y x
dy
dx
_
=
dy
dx
ya da (p 1) (y xp) = p (19.7)
C oz um (19.7) y d uzenledigimizde
y = px +
p
p 1
(19.8)
elde ederiz. (19.2) ifadesine gore
(p) =
p
p 1
(19.9)
ve (19.2) don us um unden
p = c (19.10)
elde ederiz. Bu (19.10) yi (19.8) denkleminde kullanrsak (19.7) denkleminin genel coz um un u
y = cx +
c
c 1
(19.11)
elde ederiz. Eger (19.4) saglanrsa
x + (p) = x +
p (p 1) pp
(p 1)
2
= x
p
(p 1)
2
= 0
dp
(p 1)
2
= xdx
_
dp
(p 1)
2
=
_
xdx (6) ifadesinden
1
p 1
=
x
2
+c
2

p = 1
2
x
2
+c
(19.12)
elde ederiz. Bu (19.12) yi (19.8) denkleminde kullanrsak (19.7) denkleminin genel coz um un u
y =
_
1
2
x
2
+c
_
x + 1 +
1
_
1
2
x
2
+c
_
1
(19.13)
19. CLAIRAUT DENKLEMI 55
elde ederiz.
CHAPTER 5
Y uksek Mertebeden Lineer ADD
21. Giris
Tanm 21.1. n. inci mertebeden homojen olmayan bir lineer ADD genel olarak
a
0
(x)y
(n)
+a
1
(x)y
(n1)
+... +a
n 1
(x)y
+a
n
(x)y = F(x) (21.1)
a
0
(x)
d
n
y
dx
n
+a
1
(x)
d
n1
y
dx
n1
+ +a
n1
(x)
dy
dx
+a
n
(x) y = F (x)
seklinde yazlr. Burada a
0
(x), a
1
(x), . . . , a
n
(x) degisken katsaylardr. Bu katsaylar ve F(x) fonksiyonu, x in
bir I = [a, b] aralgnda tanmlanms s urekli fonksiyon lardr.
Tanm 21.2. Eger, F(x) = 0 ise, (21.1) denklemi
a
0
(x)y
(n)
+a
1
(x)y
(n1)
+... +a
n 1
(x)y
+a
n
(x)y = 0 (21.2)
seklini alr. O zaman bu denkleme, n inci mertebeden degisken katsayl homojen lineer ADD denir.
Ornek 21.3. y
+ 3xy
+x
3
y = e
x
lineer 2. mertebeden ADD dir.
22. Lineer homojen ADD icin temel teoremler
homojen olmayan n.inci mertebeden de gisken katsayl bir lineer diferansiyel denklemin, yani (21.1) denkleminin
genel coz um un u bulmak amacmzdr. Bunun icin once (21.2) homojen diferansiyel denklemin genel c oz um un un
bulunmas incelenecektir. ((21.1) diferansiyel denkleminin coz um u ile ilgili varlk teoremi Teorem (4.23) de ele
alnmstr.)
Teorem 22.1. n. inci mertebeden bir homojen diferansiyel denklemin biribirinden farkl m sayda coz um u
y
1
, y
2
, ..., y
m
olsun. Burada m ndr. Bu durumda c
1
, c
2
, ..., c
m
katsaylar key sabit saylar olmak uzere,
y = c
1
y
1
+c
2
y
2
+... +c
m
y
m
fonksiyonu da ayn denklemin bir coz um u olur.
Tanm 22.2. y
1
, y
2
, ..., y
m
herhangi fonksiyonlar ve c
1
, c
2
, ..., c
m
herhangi key sabit saylar olsunlar. Bu
durumda c
1
y
1
+c
2
y
2
+... +c
m
y
m
ifadesine y
1
, y
2
, ..., y
m
fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu denir.
Uyar 22.3. Tanm 22.2 e gore (21.2) homojen diferansiyel denklemin coz umlerinin lineer kombinasyonu da
bir coz umd ur.
Ornek 22.4. sin x ve cos x fonksiyonlar y
+ y = 0 ADD nin coz um ud ur. Uyar 22.14a gore y = c

1
cos x +
c
2
sin x de denklemin coz um ud ur.
Tanm 22.5. Bir a x b aralgnda tanmlams olan y
1
, y
2
, ..., y
m
fonksiyon k umesi icin, hepsi sfr olmayan
c
1
, c
2
, ..., c
m
gibi sabit saylar bulunabilirse ve xin bu aralktaki b ut un degerleri icin,
c
1
y
1
+c
2
y
2
+... +c
m
y
m
= 0
ise, bu fonksiyonlara aralarnda lineer bagml fonksiyonlar denir.
Ornek 22.6. x ve 2x fonksiyonlar [0, 1] aralgnda lineer bagmldr. C unk u

c
1
x +c
2
(2x) = 0 (c
1
+ 2c
2
) x = 0, x [0, 1] c
1
+ 2c
2
= 0 c
1
= 2c
2
Ornegin c
2
= 1, c
1
= 2 icin ifade saglanms olur.
Tanm 22.7. Bir a x b aralgnda lineer bagml olmayan fonksiyonlara ise, lineer bagmsz fonksiyonlar
denir. Yani,
c
1
y
1
+c
2
y
2
+... +c
m
y
m
= 0 c
1
= c
2
= = c
m
= 0
57
58 5. Y
UKSEK MERTEBEDEN LINEER ADD
Ornek 22.8. x ve x
2
fonksiyonlar [0, 1] aralgnda lineer bagmszdr. c
1
x + c
2
x
2
= 0 ifadesini diferan-
siyellersek c
1
+ 2c
2
x = 0 elde ederiz ve x ile bu denklemi carparsak c
1
x + 2c
2
x
2
= 0 elde ederiz.
c
1
x +c
2
x
2
= 0 ve c
1
x + 2c
2
x
2
= 0, x [0, 1]
denklemlerini ckartrsak c
2
x
2
= 0, x [0, 1] elde ederiz. Buna gore c
2
= 0 = c
1
dir.
Teorem 22.9. (21.2) homojen diferansiyel denklemi n lineer bagmsz coz ume sahiptir. y
1
, y
2
, ..., y
n
(21.2)
homojen diferansiyel denkleminin lineer bagmsz coz umleri ise (21.2) nin genel coz um u
c
1
y
1
+c
2
y
2
+... +c
n
y
n
ile ifade edilir. Burada c
1
, c
2
, ..., c
n
key sabit saylar.
Ornek 22.10. sinx ve cos x lineer bagmsz fonksiyonlar y
+y = 0 ADD nin coz um ud ur. Uyar 22.14a ve

Teorem 22.9 gore y = c
1
cos x +c
2
sin x de denklemin coz um ud ur.
Simdi, iki veya daha fazla fonksiyonun hangi kosullarda lineer bagml veya lineer bagmsz oldu gunu arastralm.
Tanm 22.11. Bir a x b aralgnda tanmlams olan y
1
, y
2
, ..., y
n
fonksiyonlar (n 1) . mertebden t ureve
sahip olsunlar.
W (y
1
, y
2
, ..., y
n
) =
y
1
y
2
. . . y
n
y
1
y
2
. . . y
n
.
.
.
.
.
.
y
(n1)
1
y
(n1)
2
. . . y
(n1)
n
determinantna Wronskian denir ve a x b noktasndaki degeri ksaca W (y

1
, y
2
, ..., y
n
) ile gosterilir.
Teorem 22.12. y
1
, y
2
, ..., y
n
(21.2) homojen diferansiyel denkleminin coz umleri lineer bagmsz olmas icin
gerek ve yeter kosul W (y
1
, y
2
, ..., y
n
) = 0 olmaldr.
Ornek 22.13. sin x ve cos x fonksiyonlar y
+y = 0 ADD nin lineer bagmsz coz um ud ur ve

W (sinx, cos x) =
sin x cos x
cos x sinx
= 1 = 0
Uyar 22.14. (21.2) homojen diferansiyel denkleminin coz um u y (x) olsun ve
y (x
0
) = 0, y
(x
0
) = 0, . . . , y
(n1)
(x
0
) = 0
kosulunu saglyorsa bu durumda coz um y (x) = 0 dr.
Tanm 22.15. Uyar 22.14 deki coz ume asikar coz um denir.
23. Mertebenin indirgenmesi
Teorem 23.1. (21.2) homojen diferansiyel denkleminin asikar olmayan f coz um un u biliyorsak y = fv
don us um u ile denklemi (n 1) . mertebeye indirgeyebiliriz.
Teorem 23.2.
a
0
(x)y
+a
1
(x)y +a
2
(x)y = 0 (23.1)
homojen diferansiyel denkleminin asikar olmayan f olsun.
y = fv (23.2)
don us um un u denklemde yerine yazalm
a
0
(x) (fv)
+a
1
(x) (fv) +a
2
(x)fv = 0
a
0
(x) (f
v + 2f
+fv
) +a
1
(x) (f
v +fv
) +a
2
(x)fv = 0
(a
0
(x)f
+a
1
(x)f +a
2
(x)f)
. .
=0
v +a
0
(x) fv
+ (2a
0
(x) f
+a
1
(x) f) v
= 0
ile (23.1) denklemini
a
0
(x)f (x)
dw
dx
+ [2a
0
(x) f
(x) +a
1
(x) f (x)] w = 0 (23.3)
23. MERTEBENIN INDIRGENMESI 59
denklemine indirgeyebiliriz. Burada w = v
dr. Buna gore (23.3) denkleminin coz um u

w =
exp
_
_
a1(x)
a0(x)
dx
_
[f (x)]
2
ve
w = v
v =
_
exp
_
_
a1(x)
a0(x)
dx
_
[f (x)]
2
dx (23.4)
seklindedir.
Ornek 23.3. y = x fonksiyonu

_
x
2
+ 1
_
y
2xy
+2y = 0 denkleminin bir coz um u olmak uzere, mertebenin

indirgenmesi yontemini kullanarak lineer bagmsz coz um u bulunuz.
C oz um (23.1) e gore a
0
(x) = x
2
+ 1, a
1
(x) = 2x, a
2
(x) = 2 dir. (23.4) ten
v =
_
exp
_
_
a1(x)
a0(x)
dx
_
[f (x)]
2
dx
=
_
exp
_
_
2x
x
2
+1
dx
_
x
2
dx =
x
2
+1=u2xdx=du
_
exp
__
du
u
_
x
2
dx
=
_
exp (ln u)
x
2
dx =
_
u +c
x
2
dx =
x
2
+1=u
_
x
2
+ 1
x
2
dx =
_ _
1 +
1
x
2
_
dx
= x
1
x
+c = x
1
x
+c
(23.2) don us um unden coz um u
y = x
_
x
1
x
+c
_
= x
2
+cx 1
seklinde elde ederiz. Teorem 22.1 e gore
y = c
2
x +c
3
_
x
2
+cx 1
_
= A
_
x
2
1
_
+Bx
genel coz umd ur.
Ornek 23.4. y = x fonksiyonu

x
2
y
4xy
+ 4y = 0
denkleminin bir coz um u olsun. Mertebenin indirgenmesi yontemi ile genel coz um u bulunuz.
C oz um
y = xv
don us um un u denklemde yerine yazalm.
x
2
(xv)
4x(xv)
+ 4xv = 0 x
2
(2v
+xv
) 4x(v +xv
) + 4xv = 0
x
2
(xv
2v
) = 0 xv
2v
= 0
w=v
xw
= 2w
dw
w
= 2
dx
x

ln w = 2 lnx + ln c w = cx
2
w=v
= cx
2
dv = cx
2
dx
v =
cx
3
3
+c
1
y = x
_
cx
3
3
+c
1
_
=
cx
4
3
+c
1
x
seklinde elde ederiz. Teorem 23.9 e gore
y = c
2
x +c
3
_
cx
4
3
+c
1
x
_
= A
x
4
3
+Bx
genel coz umd ur.
60 5. Y

24. Sabit katsayl homojen lineer ADD
a
0
y
(n)
+a
1
y
(n1)
+... +a
n 1
y
+a
n
y = 0 (24.1)
sabit katsayl homojen denklemin coz um un u
y = e
mx
(24.2)
olarak arayalm. Buna gore
d
k
y
dx
k
= m
k
e
mx
, k = 1, .., n
t urevlerini (24.1) denkleminde yerine yazarsak
e
mx
_
a
0
m
n
+a
1
m
n1
+ +... +a
n 1
m+a
n
_
= 0
denklemini elde ederiz. e
mx
= 0 oldugundan
a
0
m
n
+a
1
m
n1
+ +... +a
n 1
m+a
n
= 0 (24.3)
elde edilir.
Tanm 24.1. (24.3)
e diferansiyel denklemin karakteristik denklemi denir. Bu denklem ninci dereceden bir

cebirsel denklem olduguna gore, denklemin m
1
, m
2
, ..., m
n
gibi n tane kok u olmaldr. Bu kokler birer birer
denklem (24.1)da yerine konursa her defasnda bir ozel coz um elde edilecektir. Buna gore denklemin koklerine
gore coz um u irdeleyelim.
24.1. 1. Durum: Ayrk reel kokler. (24.3) denkleminin n tane farkl (ayrk) kok un un oldu gu durum-
dur.
Teorem 24.2. (24.3) denkleminin n tane m
1
, m
2
, ..., m
n
gibi farkl (ayrk) reel kok u var ise (24.1) denkleminin
genel coz um u
y = c
1
e
m1x
+c
2
e
m2x
+... +c
n
e
mnx
(24.4)
seklindedir. c
1
, c, ..., c
n
key sabitlerdir.
Ornek 24.3. y
3y
+ 2y = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.

C oz um Karakteristik denklem m
2
3m + 2 = 0. Boylece denklemin coz um u (m1) (m2) = 0 m
1
=
1, m
2
= 2. (24.4)
dan
y = c
1
e
x
+c
2
e
2x
coz umd ur.
Uyar 24.4.

Ornek 24.3de gor uld ug u uzere e
x
ve e
2x
fonksiyonlar lineer bagmszdr.
W
_
e
x
, e
2x
_
=
e
x
e
2x
e
x
2e
2x
= e
x
= 0
dr.
Ornek 24.5. y
12y = 0, y (0) = 3, y
(0) = 5 BDP nin coz um un u bulunuz.

C oz um Diferansiyel denklemin karakteristik denklemi
m
2
m12 = 0
coz umler m
1,2
= 3, 4, ve 1. Durum: dir. Buna gore
e
3x
, e
4x
lineer bagmsz coz umlerdir. Teorem 23.9 a gore
y = c
1
e
3x
+c
2
e
4x
coz umd ur.
y (0) = 3, y
(0) = 5
24. SABIT KATSAYILI HOMOJEN LINEER ADD 61
kosullarndan
c
1
+c
2
= 3
3c
1
+ 4c
2
= 5
c
1
= 1, c
2
= 2
y = e
3x
+e
4x
coz umd ur.
24.2. 2. Durum: Tekrarl kokler.
Teorem 24.6. (24.3) denkleminin k okleri k defa tekrarlanyorsa (m
1
= m
2
= = m
k
= m) bu durumda
(24.1) denkleminin tekrar eden koklere karslk gelen coz um u
_
c
1
+c
2
x + +c
k
x
k1
_
e
mx
(24.5)
seklindedir. m
k+1
, m
k+2
, . . . , m
n
birbirinden farkl reel kokler olmak uzere (24.1) denkleminin genel coz um u
y =
_
c
1
+c
2
x + +c
k
x
k1
_
e
mx
+c
k+1
e
m
k+1
x
+c
k+2
e
m
k+2
x
+... +c
n
e
mnx
(24.6)
formundadr.
Ornek 24.7. y
iv
+ 5y
+ 6y
+ 4y
8y = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.

C oz um Denklemin karakteristik denklemi
m
4
+ 5m
3
+ 6m
2
+ 4m8 = 0
ve denklemin kokleri 2, 2, 2, 1 dir. Buna gore tekrar eden m = 2 kok une karslk gelen coz um (24.5) dan
y
1
=
_
c
1
+c
2
x +c
3
x
2
_
e
2x
ve m
2
= 1 kok une karslk gelen coz um
y
2
= c
4
e
x
dir. Buna gore genel coz um (24.6) den
y = y
1
+y
2
=
_
c
1
+c
2
x +c
3
x
2
_
e
2x
+c
4
e
x
dr.
Ornek 24.8. y
(5)
2y
(4)
+y
= 0 denkleminin coz um un u bulunuz.

m
5
2m
4
+m
3
= 0
ve coz umler m
1,2,3,4,5
= 0, 0, 0, 1, 1 ve 2. Durum: Tekrarl kokler dir. Buna gore
1, x, x
2
, e
x
, xe
x
y = c
1
+c
2
x +c
3
x
2
+c
4
e
x
+c
5
xe
coz umd ur.
24.3. 3. Durum: Kompleks eslenik kokler.
Tanm 24.9. i
2
= 1 olmak uzere kompleks saylar a + ib, b = 0 formundadr. (a, b reel saylar). a ib
saysna ise a +ib nin kompleks eslenigi denir.
Teorem 24.10. (24.3) denkleminin kompleks eslenik kokleri a +ib ve a ib tekrarlanmasnlar. Bu durumda
genel coz um
y = e
ax
(c
1
sin bx +c
2
cos bx) (24.7)
olarak yazlr.
62 5. Y

Proof. Genel coz um u
k
1
e
(a+ib)x
+k
2
e
(aib)x
olarak yazabiliriz. Burada
e
i
= cos +i sin
Euler formul un u kullanrsak
k
1
e
(a+ib)x
+k
2
e
(aib)x
= k
1
e
ax
e
ibx
+k
2
e
ax
e
ibx
= e
ax
_
k
1
e
ibx
+k
2
e
ibx
_
= e
ax
(k
1
(cos bx +i sinbx) +k
2
(cos bx i sin bx))
= e
ax
((k
1
+k
2
) cos bx +i (k
1
k
2
) sinbx)
= e
ax
(c
1
sin bx +c
2
cos bx) , c
1
= k
1
+k
2
, c
2
= k
1
k
2
elde ederiz.
Ornek 24.11. y
6y
+ 25y = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.

C oz um ADD nin karakteristik denklemi m
2
6m+ 25 = 0 dr. Denlemin kokleri
m =
6
36 100
2
=
6 8i
2
= 3 4i
a = 3, b = 4
(24.7)
y = e
3x
(c
1
sin4x +c
2
cos 4x)
coz umd ur.
Teorem 24.12. (24.3) denkleminin kompleks eslenik kokleri a+ib ve aib k defa tekrarlansnlar. Bu durumda
tekrarlanan koklere karslk gelen genel coz um
y = e
ax
_
c
1
+c
2
x + +c
k
x
k1
_
sin bx +e
ax
_
c
1
+c
2
x + +c
k
x
k1
_
cos bx (24.8)
olarak yazlr.
Ornek 24.13. y
vi
2y
+y = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.

m
6
2m
3
+ 1 = 0
coz umler m
1,2,3
= 1,
1
2
+i
3
2
,
1
2
+i
3
2
, ve digerleri esit olmak uzere 1. Durum: Ayrk reel k okler & 2. Durum
& 3. Durum: Kompleks eslenik kokler dir. Buna gore
e
x
, xe
x
, e
1
2
x
cos
3x
2
, e
1
2
x
sin
3x
2
, xe
1
2
x
cos
3x
2
, xe
1
2
x
sin
3x
2
y = c
1
e
x
+c
2
xe
x
+c
3
e
1
2
x
cos
3x
2
+c
4
e
1
2
x
sin
3x
2
+c
5
xe
1
2
x
cos
3x
2
+c
6
xe
1
2
x
sin
3x
2
coz umd ur.
25. Homojen olmayan ADD
(21.1) homojen olmayan denklemi ele alalm:
a
0
(x)y
(n)
+a
1
(x)y
(n1)
+... +a
n 1
(x)y
+a
n
(x)y = F(x)
Teorem 25.1. v fonksiyonu (21.1) homojen olmayan denklemin bir coz um u ve u fonksiyonu (21.2) homojen
denklemin coz um u ise u +v fonksiyonu da (21.1) homojen olmayan denklemin bir coz um ud ur.
Ornek 25.2. y = x fonksiyonu y
+ y = x homojen olmayan denkleminin bir coz um ud ur. sin x fonksiyonu

y
+y = 0 homojen ADD nin coz um ud ur. Teorem 25.1e gore y = x+sin x fonksiyonu da y
+y = x denkleminin
coz um ud ur.
25. HOMOJEN OLMAYAN ADD 63
(21.2) homojen denklemin genel coz um u olan y
c
(complementary function)nin nasl bulundu gunu biliyoruz.
Simdi ise amacmz, homojen olmayan bu denklemin bir ozel coz um u olan ve bir key sabit say icermeyen y
p
(particular integral ) coz um un u ve sonuc olarak (21.1) homojen olmayan denkleminin genel coz um un u bulmaktr.
y
p
nin bulunmas ile ilgili olarak birkac metot gelistirilmistir. Bu metotlar, sras ile,
(i): Belirsiz Katsaylar Metodu
(ii): Parametrelerin Degisimi Metodu
25.1. Belirsiz Katsaylar Metodu.
Tanm 25.3. Eger
(1) x
n
, n 0 pozitif say
(2) e
ax
, a = 0
(3) sin(bx +c) , b = 0, c sabitler
(4) cos (bx +c) , b = 0, c sabitler
fonksiyonlarndan birisi veya bunlar lineer kombinasyonu ise fonksiyona UC (undetermined coecient) fonksiy-
onu denir.
Ornek 25.4. x
3
, e
2x
, sin(3x/2) , cos (2x +/4) UC fonksiyonlardr.
Tanm 25.5. Lineer bagmsz UC fonksiyonlarnn k umesine ksaca UC k umesi denir.
UC fonksiyonu UC k umesi
1 x
n
_
x
n
, x
n1
, . . . , x, 1
_
2 e
ax
{e
ax
}
3 sin(bx +c)
veya cos (bx +c)
{sin (bx +c) , cos (bx +c)}
4 x
n
e
ax
_
x
n
e
ax
, x
n1
e
ax
, . . . , xe
ax
, e
ax
_
5
x
n
sin (bx +c)
veya x
n
cos (bx +c)
{x
n
sin (bx +c) , x
n
cos (bx +c) ,
x
n1
sin (bx +c) , x
n1
cos (bx +c) ,
. . . , xsin(bx +c) , xcos (bx +c) ,
sin (bx +c) , cos (bx +c)}
6 e
ax
sin (bx +c)
veya e
ax
cos (bx +c)
{e
ax
sin (bx +c) , e
ax
cos (bx +c)}
7 x
n
e
ax
sin(bx +c)
veya x
n
e
ax
cos (bx +c)
{x
n
e
ax
sin (bx +c) , x
n
e
ax
cos (bx +c) ,
x
n1
e
ax
sin (bx +c) , x
n1
e
ax
cos (bx +c) ,
. . . , xe
ax
sin (bx +c) , xe
ax
cos (bx +c) ,
e
ax
sin (bx +c) , e
ax
cos (bx +c)}
Ornek 25.6. f (x) = x

2
sin x fonksiyonunun UC k umesi
_
x
2
sin x, x
2
cos x, xsin x, xcos x, sin x, cos x
_
Yontem
(21.1) homojen olmayan denkleminde
a
0
(x)y
(n)
+a
1
(x)y
(n1)
+... +a
n 1
(x)y
+a
n
(x)y = F(x)
F (x) fonksiyonunu UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu olmas durumunda bu yontemi ugulayabiliriz.
(1) F = c
1
u
1
+c
2
u
2
+ +c
m
u
m
olsun. Burada u
1
, u
2
, . . . , u
m
UC fonksiyonlardr.
(2) u
1
, u
2
, . . . , u
m
UC fonksiyonlarna karslk gelen UC k umelerini S
1
, S
2
, . . . , S
m
olarak belirleyelim.
(3) Denk veya birbirinde icerilen k umeleri elimine edelim veya ust k umeyi secelim.
(4) Eger UC k umelerinin elemanlar, t urdes ksmn coz um unde olmayacak eskilde x in en k uc uk kuvveti
ile carpp k umeyi yeniden d uzenleyelim.
(5)

Ozel coz um u bu UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu oldugunu varsayalm.
(6) Lineer kombinasyondaki bilinmeyen katsaylar denklemde yerine yazarak belirleyelim.
Ornek 25.7. y 2y 3y = 2e
x
10 sinx ADD nin coz um un u bulunuz.
64 5. Y

C oz um
y 2y 3y = 0
homojen denklemin coz um u
m
2
2m3 = 0
karakteristik denkleminin coz um unden m
1
= 3, m
2
= 1 y
c
= c
1
e
3x
+ c
2
e
x
formundadr. Simdi homojen
olmayan terime gelelim:
2e
x
10 sinx
fonksiyonu
(1)
e
x
, sin x, cos x
UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu olarak yazlmstr. Buna gore UC k umeleri
(2)
S
1
= {e
x
}
S
2
= {sin x, cos x}
(3) Birbirine denk ve esit k ume olmad gndan bu adm gecelim.
(4) S
1
ve S
2
k umelerinin elemanlar ile homojen ksmn fonksiyonlar bir biri ile ayn degildir. Bu skkda gecelim.
(5) 3 ve 4. durumlar saglanmadgndan bir sonraki durum.
(6)

Ozel fonksiyonu bu k umelerin olusturmus oldugu elemalarn kombinasyonu seklinde yazld gn varsayalm:
y
p
= Ae
x
+Bsin x +C cos x
y
p
= Ae
x
+Bcos x C sin x
y
p
= Ae
x
Bsin x C cos x
denklemde yerine yazarsak
y 2y 3y = 2e
x
10 sinx Ae
x
Bsin x C cos x 2 (Ae
x
+Bcos x C sin x
3 (Ae
x
+Bsin x +C cos x) = 2e
x
10 sinx
4Ae
x
+ (4B + 2C) sin x + (4C 2B) cos x = 2e
x
10 sinx
4A = 2,
4B + 2C = 10
4C 2B = 0 A =
1
2
, B = 2, C = 1
y
p
=
1
2
e
x
+ 2 sinx cos x
ozel coz um ve
y = y
c
+y
p
= c
1
e
3x
+c
2
e
x
1
2
e
x
+ 2 sinx cos x
genel coz umd ur.
Ornek 25.8. y 3y + 2y = 2x
2
+e
x
+ 2xe
x
+ 4e
3x
C oz um
y 3y + 2y = 0
m
2
3m+ 2 = 0
1
= 1, m
2
= 2 y
c
= c
1
e
x
+ c
2
e
2x
formundadr. Simdi homojen
olmayan terime gelelim:
2x
2
+e
x
+ 2xe
x
+ 4e
3x
fonksiyonu
(1)
x
2
, e
x
, xe
x
, e
3x
(2)
S
1
=
_
x
2
, x, 1
_
S
2
= {e
x
}
S
3
= {xe
x
, e
x
}
S
4
=
_
e
3x
_
(3) S
2
S
3
oldugundan S
1
, S
3
, S
4
k umeleri ele alncaktr.
(4) S
3
= {xe
x
, e
x
} k umesi e
x
fonksiyonunu icerdiginden ve e
x
fonksiyonu homojen denklemin c oz um u icinde
oldugundan S
3
k umesinin elemanlarn x ile carpp yeniden d uzenleriz: S
3
= {x
2
e
x
, xe
x
} k umesinin elemanlar
ile ozle coz umdeki fonksiyonlar ayn degildir.
(5) Yeniden d uzenlenen k umeler srasyla:
S
1
=
_
x
2
, x, 1
_
S
3
= {x
2
e
x
, xe
x
}
S
4
=
_
e
3x
_
seklindedir.
(6)

y
p
= Ax
2
+Bx +C +Dx
2
e
x
+ Exe
x
+Fe
3x
p
= B + 2Ax +Ee
x
+ 2xDe
x
+xEe
x
+ 3Fe
3x
+x
2
De
x
p
= 2A+ 2De
x
+ 2Ee
x
+ 4xDe
x
+xEe
x
+ 9Fe
3x
+x
2
De
x
y 3y + 2y = 2x
2
+e
x
+ 2xe
x
+ 4e
3x
2A + 2De
x
+ 2Ee
x
+ 4xDe
x
+xEe
x
+ 9Fe
3x
+x
2
De
x
3
_
B + 2Ax +Ee
x
+ 2xDe
x
+xEe
x
+ 3Fe
3x
+x
2
De
x
_
+ 2Ax
2
+Bx +C +Dx
2
e
+Exe
x
+Fe
3x
= 2x
2
+e
x
+ 2xe
x
+ 4e
3x
(2A3B + 2C) + (2B 6A) x + 2Ax
2
+2De
3x
2Exe
x
+ (2E F) e
x
= 2x
2
+e
x
+ 2xe
x
+ 4e
3x
2A3B + 2C = 0
2B 6A = 0
2A = 2
2D = 4
2E = 2
2E F = 1 A = 1, B = 3, C =
7
2
, F = 3, D = 2, E = 1
y
p
= x
2
+ 3x +
7
2
+ 2x
2
e
x
xe
x
3e
3x
ozel coz um ve
y = y
c
+y
p
= c
1
e
x
+c
2
e
2x
+x
2
+ 3x +
7
2
+ 2x
2
e
x
xe
x
3e
3x
genel coz umd ur.
Ornek 25.9. y
iv
+y
= 3x
2
+ 4 sinx 2 cos x ADD nin coz um un u bulunuz.
C oz um
y
iv
+y
= 0
m
4
+m
2
= 0
1,2
= 0, m
3,4
= i y
c
= c
1
+c
2
x +c
3
sin x + c
4
cos x formundadr.
Simdi homojen olmayan terime gelelim:
3x
2
+ 4 sinx 2 cos x
66 5. Y

fonksiyonu
(1)
x
2
, sinx, cos x
(2)
S
1
=
_
x
2
, x, 1
_
S
2
= {sin x, cos x}
S
3
= {cos x, sin x}
(3) S
2
= S
3
oldugundan S
1
, S
2
k umeleri ele alncaktr.
(4) S
1
=
_
x
2
, x, 1
_
k umesi x, 1 fonksiyonlarn icerdiginden ve x, 1 fonksiyonlar homojen denklemin c oz um u
icinde oldugundan S
1
k umesinin elemanlarn x
2
ile carpp yeniden d uzenleriz: S
1
= {x
4
, x
3
, x
2
}. B oylece bu
k umenin elemanlar t urdes ksmn coz um undeki fonksiyonlardan farkldr. Yine S
2
k umesinin elemanlar, t urdes
ksmn coz um unde oldugundan, elemanlar x ile carpalm: S
2
= {xsin x, xcos x}
(5) Yeniden d uzenlenen k umeler srasyla:
S
1
= {x
4
, x
3
, x
2
}
S
2
= {xsin x, xcos x}
seklindedir.
(6)

y
p
= Ax
4
+Bx
3
+ Cx
2
+Dxsin x +Excos x
y
p
= 2Cx +E cos x +Dsin x +xDcos x xE sin x + 4Ax
3
+ 3Bx
2
p
= 2C + 6Bx + 2Dcos x 2Esin x xE cos x xDsinx + 12Ax
2
p
= 6B + 24Ax 3E cos x 3Dsin x xDcos x +xE sin x
y
iv
p
= 24A4Dcos x + 4Esin x +xE cos x +xDsinx
y
iv
+y
= 3x
2
+ 4 sin x 2 cos x 24A4Dcos x + 4E sin x +xE cos x +xDsin x
+2C + 6Bx + 2Dcos x 2E sin x xE cos x xDsin x + 12Ax
2
= 3x
2
+ 4 sin x 2 cos x
24A+ 2C = 0
6B = 0
12A = 3
2D = 2
2E = 4 A =
1
4
, B = 0, C = 3, D = 1, E = 2
y
p
=
1
4
x
4
3x
2
+xsin x + 2xcos x
ozel coz um ve
y = y
c
+y
p
= c
1
+c
2
x +c
3
sin x +c
4
cos x +
1
4
x
4
3x
2
+xsin x + 2xcos x
genel coz umd ur.
25.2. Parametrelerin Degisimi Metodu.
y +a (x) y = b (x)
formundaki denklemlere lineer denklemini hatrlayalm. Denklemin
y +a (x) y = 0
t urdes denklemine karslk gelen coz um u
y = c exp
_
_
a (x) dx
_
,
olarak elde etmistik.
(10.1) in genel coz um un u
y = c (x) exp
_
_
a (x) dx
_
.
formunda aramstk ki bu teori olarak parametrelerin degisimi metodu dur. Yontemi 2. mertebden de gisken
katsayl bir ADD icin anlatalm:
a
0
(x) y
+a
1
(x) y
+a
2
(x) = F (x) (25.1)
denklemini ele alalm. y
1
ve y
2
a
0
(x) y
+a
1
(x) y
+a
2
(x) = 0 (25.2)
homojen denkleminin lineer bagmsz c oz umleri olsunlar. Bu durumda
y
c
= c
1
y
1
+c
2
y
2
(25.2) homojen denkleminin bir genel coz um ud ur. Parametrelerin degisimi yonteminde c
1
, c
2
sabitleri yerine
fonksiyonlar d us un ul ur. Yani
y
p
= v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x) (25.3)
fonksiyonu (25.1) denkleminin bir coz um ud ur. Burada v
1
(x) ve v
2
(x) fonksiyonlarnn ifadelerini bulmamz
gerekmektedir. Elimizde 2 bilinmeyen var ve 1 kosul olarakda (25.3) fonksiyonunun coz um olmas var. Dolaysyla
2. bir ek kosula ihtiyac duyulmaktadr.
y
p
= v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x) +v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x) (25.4)
Burada y
p
fonksiyonunu bulmadan once daha once bahsetmis oldugumuz 2. kosul olarak
v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x) = 0 (25.5)
alalm. Simdi fonksiyonun 2. t urevini alrsak
y
p
= v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x) +v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x) (25.6)
elde ederiz. (25.3) fonksiyonunun coz um oldugundan (25.3) , (25.4) , (25.6) ifadelerini (25.1) denkleminde yerine
yazarsak
a
0
(x) [v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x) +v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x)] +
a
1
(x) [v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x)] +a
2
(x) [v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x)]
= F (x)
_
_
_
v
1
(x) [a
0
(x) y
1
(x) +a
1
(x) y
1
(x) +a
2
(x) y
1
(x)] +
v
2
(x) [a
0
(x) y
2
(x) +a
1
(x) y
2
(x) +a
2
(x) y
2
(x)] +a
0
(x) [v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x)]
= F (x)
(25.7)
elde ederiz. y
1
ve y
2
homojen denkleminin lineer bagmsz coz umleri oldugundan a
0
(x) y
1
(x) + a
1
(x) y
1
(x) +
a
2
(x) y
1
(x) = 0 ve a
0
(x) y
2
(x) +a
1
(x) y
2
(x) +a
2
(x) y
2
(x) kosullar saglanr. (25.7) de bunlar dikkate alrsak
a
0
(x) [v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x)] = F (x) (25.8)
kosulunu elde ederiz.Boylece bilinmeyen v
1
(x) ve v
2
(x) fonksiyonlar icin
_
v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x) = 0
v
1
(x) y
1
(x) +v
2
(x) y
2
(x) =
F(x)
a0(x)
(25.9)
denklem sistemini elde ederiz. Katsaylar determinant
W [y
1
(x) , y
2
(x)] =
y
1
(x) y
2
(x)
y
1
(x) y
2
(x)
68 5. Y

olarak elde ederiz. y
1
ve y
2
lineer bagmsz coz umler oldugundan Wronkiyen W [y
1
(x) , y
2
(x)] = 0 dr. B oylece
(25.9) sisteminin tek coz um u vardr. Ve v
1
(x) ve v
2
(x) fonksiyonlarn
v
1
(x) =
0 y
2
(x)
F(x)
a0(x)
y
2
(x)
y
1
(x) y
2
(x)
y
1
(x) y
2
(x)
=
F (x) y
2
(x)
a
0
(x) W [y
1
(x) , y
2
(x)]
(25.10)
v
2
(x) =
y
1
(x) 0
y
1
(x)
F(x)
a0(x)
y
1
(x) y
2
(x)
y
1
(x) y
2
(x)
=
F (x) y
1
(x)
a
0
(x) W [y
1
(x) , y
2
(x)]
(25.11)
Boylece (25.10) ve (25.11) de integral aldgmzda v
1
(x) ve v
2
(x) fonksiyonlarn buluruz.
Ornek 25.10.
y
+y = tan x
C oz um Homojen ksmn coz um u
y
c
= c
1
sin x +c
2
cos x
oldugundan genel coz um u
y
p
= v
1
(x) sin x +v
2
(x) cos x
olsun.
y
p
= v
1
(x) cos x v
2
(x) sin x +v
1
(x) sin x +v
2
(x) cos x
Burada y
p
fonksiyonunu bulmadan once daha once bahsetmis oldugumuz 2. kosul olarak
v
1
(x) sin x +v
2
(x) cos x = 0
y
p
= v
1
(x) sinx v
2
(x) cos x +v
1
(x) cos x v
2
(x) sinx
elde ederiz. Denklemde yerine yazarsak
v
1
(x) cos x v
2
(x) sinx = tan x
elde ederiz. Boylece bilinmeyen v
1
(x) ve v
2
_
v
1
(x) sinx +v
2
(x) cos x = 0
v
1
(x) cos x v
2
(x) sinx = tanx
denklem sistemini elde ederiz. Ve v
1
(x) ve v
2
(x) fonksiyonlarn
v
1
(x) =
0 cos x
tan x sinx
sin x cos x
cos x sinx
= sin x v
1
(x) = cos x +c
3
v
2
(x) =
sin x 0
cos x tanx
sinx cos x
cos x sinx
=
sin
2
x
cos x
=
cos
2
x 1
cos x

v
2
(x) =
_
(cos x sec x) dx =
(77).intg
sin x ln (sec x + tan x) +c
4
olarak elde ederiz. Buna gore genel coz um
y
p
(x) = v
1
(x) sinx +v
2
(x) cos x
= (cos x +c
3
) sin x + (sin x ln (sec x + tanx) +c
4
) cos x
= c
3
sin x +c
4
cos x ln (sec x + tanx) cos x
olarak elde ederiz.
y = y
c
+y
p
= c
1
sin x +c
2
cos x +c
3
sin x +c
4
cos x ln (sec x + tan x) cos x
= A
3
sin x +Bcos x ln (sec x + tan x) cos x
Ornek 25.11.
y
6y
+ 11y
6y = e
x
C oz um Homojen ksmn coz um u
m
3
6m
2
+ 11m6 = 0 m
1,2,3
= 1, 2, 3
y
c
= c
1
e
x
+c
2
e
2x
+c
3
e
3x
oldugundan genel coz um u
y
p
= v
1
(x) e
x
+v
2
(x) e
2x
+v
3
(x) e
3x
olsun.
y
p
= v
1
(x) e
x
+ 2v
2
(x) e
2x
+ 3v
3
(x) e
3x
+v
1
(x) e
x
+v
2
(x) e
2x
+v
3
(x) e
3x
2. kosul olarak
v
1
(x) e
x
+v
2
(x) e
2x
+v
3
(x) e
3x
= 0
y
p
= v
1
(x) e
x
+ 4v
2
(x) e
2x
+ 9v
3
(x) e
3x
+v
1
(x) e
x
+ 2v
2
(x) e
2x
+ 3v
3
(x) e
3x
elde ederiz. 3. kosul olarak da
v
1
(x) e
x
+ 2v
2
(x) e
2x
+ 3v
3
(x) e
3x
= 0
buluruz. 3. t urevi de alrsak
y
p
= v
1
(x) e
x
+ 8v
2
(x) e
2x
+ 27v
3
(x) e
3x
+v
1
(x) e
x
+ 4v
2
(x) e
2x
+ 9v
3
(x) e
3x
elde ederiz. Bunlar denklemde yerine yazarsak
v
1
(x) e
x
+ 4v
2
(x) e
2x
+ 9v
3
(x) e
3x
= e
x
elde ederiz. Boylece bilinmeyen v
1
(x) , v
2
(x) ve v
3
_
_
_
v
1
(x) e
x
+v
2
(x) e
2x
+v
3
(x) e
3x
= 0
v
1
(x) e
x
+ 2v
2
(x) e
2x
+ 3v
3
(x) e
3x
= 0
v
1
(x) e
x
+ 4v
2
(x) e
2x
+ 9v
3
(x) e
3x
= e
x
70 5. Y

denklem sistemini elde ederiz. Ve v
1
(x) , v
2
(x) ve v
3
(x) fonksiyonlarn
v
1
(x) =
0 e
2x
e
3x
0 2e
2x
3e
3x
e
x
4e
2x
9e
3x
e
x
e
2x
e
3x
e
x
2e
2x
3e
3x
e
x
4e
2x
9e
3x
=
e
x
e
2x
e
3x
2e
x
e
2x
e
3x
v
1
(x) =
1
2
x +c
4
v
2
(x) =
e
x
0 e
3x
e
x
0 3e
3x
e
x
e
x
9e
3x
e
x
e
2x
e
3x
e
x
2e
2x
3e
3x
e
x
4e
2x
9e
3x
=
2e
2x
e
3x
2e
x
e
2x
e
3x
= e
x
v
2
(x) = e
x
+c
5
v
3
(x) =
e
x
e
2x
0
e
x
2e
2x
0
e
x
4e
2x
e
x
e
x
e
2x
e
3x
e
x
2e
2x
3e
3x
e
x
4e
2x
9e
3x
=
e
2x
e
2x
2e
x
e
2x
e
3x
=
1
2
e
2x
v
3
(x) =
1
4
e
2x
+c
6
v
2
(x) =
_
(cos x sec x) dx =
(77).intg
sin x ln (sec x + tanx) +c
4
: : : : 0 : olarak elde ederiz. Buna gore genel coz um
y
p
(x) = v
1
(x) e
x
+v
2
(x) e
2x
+v
3
(x) e
3x
=
_
1
2
x +c
4
_
e
x
+
_
e
x
+c
5
_
e
2x
+
_
1
4
e
2x
+c
6
_
e
3x
=
1
2
xe
x
+c
4
e
x
+e
x
+c
5
e
2x
1
4
e
x
+c
6
e
3x
olarak elde ederiz. Buna gore genel coz um
y = y
c
+y
p
= c
1
e
x
+c
2
e
2x
+ c
3
e
3x
+
1
2
xe
x
+ c
4
e
x
+e
x
+c
5
e
2x
1
4
e
x
+c
6
e
3x
= Ae
x
+Be
2x
+Ce
3x
+
1
2
xe
x
buluruz.
26. Cauchy-Euler denklemi
Tanm 26.1.
a
0
x
n
y
(n)
+a
1
x
n1
y
(n1)
+ ... +a
n 1
xy
+a
n
y = 0 (26.1)
denklemine Cauchy-Euler denklemi denir.
Teorem 26.2. x = e
t
don us um u ile (26.1) denklemi sabit katsayl lineer denkleme don us ur.
Ornek 26.3.
x
2
y
2xy
+ 2y = x
3
C oz um x = e
t
don us um u ile
t = ln x
dy
dx
=
dy
dt
dt
dx
=
1
x
dy
dt

d
2
y
dx
2
=
1
x
d
2
y
dt
2
dt
dx

1
x
2
dy
dt
=
1
x
2
_
d
2
y
dt
2

dy
dt
_
26. CAUCHY-EULER DENKLEMI 71
x
2
1
x
2
_
d
2
y
dt
2

dy
dt
_
2x
1
x
dy
dt
+ 2y = x
3
d
2
y
dt
2
3
dy
dt
+ 2y = e
3t
y
c
= c
1
e
t
+c
2
e
2t
ozel coz um u belirsiz katsaylar ile cozelim:
y
p
= Ae
3t
olarak arayalm. Bunu denklemde yerine yazarsak
9Ae
3t
9Ae
3t
+ 2Ae
3t
= e
3t
A =
1
2
y
p
=
1
2
e
3t
y = y
c
+y
p
= c
1
e
t
+c
2
e
2t
+
1
2
e
3t
x=e
t
y = c
1
x +c
2
x
2
+
1
2
x
3
Ornek 26.4.
x
3
y
4x
2
y
+ 8xy
8y = 4 ln x
C oz um x = e
t
don us um u ile
t = ln x
dy
dx
=
dy
dt
dt
dx
=
1
x
dy
dt

d
2
y
dx
2
=
1
x
d
2
y
dt
2
dt
dx

1
x
2
dy
dt
=
1
x
2
_
d
2
y
dt
2

dy
dt
_
d
3
y
dx
3
=
1
x
2
_
d
3
y
dt
3
dt
dx

d
2
y
dt
2
dt
dx
_
2
x
3
_
d
2
y
dt
2

dy
dt
_
=
1
x
3
_
d
3
y
dt
3

d
2
y
dt
2
_
2
x
3
_
d
2
y
dt
2

dy
dt
_
=
1
x
3
_
d
3
y
dt
3
3
d
2
y
dt
2
+ 2
dy
dt
_
x
3
1
x
3
_
d
3
y
dt
3
3
d
2
y
dt
2
+ 2
dy
dt
_
4x
2
1
x
2
_
d
2
y
dt
2

dy
dt
_
+ 8x
1
x
dy
dt
8y = 4t
d
3
y
dt
3
7
d
2
y
dt
2
+ 14
dy
dt
8y = 4t
y
c
= c
1
e
t
+c
2
e
2t
+c
3
e
4t
ozel coz um u belirsiz katsaylar ile cozelim:
y
p
= At +B
olarak arayalm. Bunu denklemde yerine yazarsak
14A8At 8B = 4t A =
1
2
, B =
7
8
y
p
=
1
2
t
7
8

y = y
c
+y
p
= c
1
e
t
+c
2
e
2t
+c
3
e
4t
1
2
t
7
8

x=e
t
y = c
1
x +c
2
x
2
+c
3
x
4
1
2
ln x
7
8
CHAPTER 6
Sabit katsayl

Ikinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin
Uygulamalar
27. Salnm Hareketi
Sistem denge konumunda bir miktar asag dogru cekilir ve braklrsa gidip-gelme hareketi yapar. Buna salnm
hareketi vey titresim hareketi denir. Hava direnci ihmal edilirse, bir baska deyisle s urt unme kuvveti yok kabul
edilirse, cisim yukarda ve asagda ayn limitler arasnda bir gidip-gelme hareketi yapcaktr. Buna basit harmonik
hareket denir. Eger s urt unme varsa cismin salnm genligi gittikce azalcak ve cisim bir s ure denge konumuna
gelicektir. Cismin bu t ur hareketine serbest son uml u harmonik hareket i denir. Bunun yan sra, cisme devaml
ve sinusoidal bir fonksiyonla ifade edilebilen bir harmonik etki verilebilir. Bu durumda cismin hareketi zorlanms
son uml u harmonik hareket tir.
1: Basit Harmonik Hareket
Hooke yasasna gore cekilen ve braklan bir yayn b uy ukl ug u, yayn uzama miktar ile orantl bir geri ca grc
kuvvettir. Buna gore kuvveti,
F = kx
ile gosteririz. Buna gore diferansiyel denklem
m
d
2
x
dt
2
= kx
d
2
x
dt
2
+
0
x = 0,
0
=
k
m
olarak verilir.
2: Serbest Son uml u Harmonik Hareket
Denge konumundan x uzaklgnda buluna bir cisme etki eden sond ur uc u kuvvetin b uy ukl ug u
b
dx
dt
ile verilir. b > 0 sabittir ve sond urme katsays olarak adlandrlr. Sond ur uc u kuvvetin yon u, cismin hareket
yon une zttr. Buna gore diferansiyel denklemi
m
d
2
x
dt
2
= kx b
dx
dt
m
d
2
x
dt
2
+b
dx
dt
+kx = 0
olarak veririz.
73
74 6. SABIT KATSAYILI

IKINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
3: Zorlanms Son uml u Harmonik Hareket
Dsardan verilen bir kuvvet ile birlikte diferansiyel denklemi
m
d
2
x
dt
2
+b
dx
dt
+kx = F (t)
olarak yazarz.
Ornek 27.1. Bir ucundan tavana asl duran bir yayn diger ucuna m = 2kg agrlgnda bir cisim asldg
zaman yay 20cm uzuyor. Denge konumunda 6cm uzaklga cekilip baslangc annda ilk hzsz olarak serbest
braklan cimin
(1) s urt unme kuvveti ihmal edilerek 10s sonraki hzn ve hangi uzaklkta oldugunu bulunuz.
(2) S urt unme kuvveti cismin hznn 4 kat ve devaml olarak cisme etki eden kuvvet cos t oldu gunda cismin
10s sonraki hz ve hangi uzaklkta oldugunu bulunuz. Burada g = 9.8m/s
2
olarak alnz.
C oz um
(1)
kx = mg k 0.2m = 2kg 9.8m/s
2
k = 98N/m
yayn esneklik katsaysdr.
m
d
2
x
dt
2
= kx 2
d
2
x
dt
2
= 98x
d
2
x
dt
2
+ 49x = 0 m
2
+ 49 = 0 m
1,2
= 7i
x(t) = c
1
cos 7t +c
2
sin 7t
x(0) = 0.06 c
1
= 0.06
ilk hzsz olmas ise
v (0) = x
(0) = 0 x
(t) = 0.42 sint + 7c

2
cos 7t x
(0) = 0
7c
2
= 0 c
2
= 0
x(t) = 0.06 cos 7t x(10) = 0.06 cos (70
) = 2. 052 1 10
2
(2)
2
d
2
x
dt
2
= 4
dx
dt
98x + cos t 2
d
2
x
dt
2
+ 4
dx
dt
+ 98x = cos t
once homojen denklemi cozelim
2
d
2
x
dt
2
+ 4
dx
dt
+ 98x = 0 2m
2
+ 4m+ 98 = 0 m
2
+ 2m+ 7 = 0
m
1,2
= i
6 1 x
c
(t) = e
t
_
c
1
cos
6t +c
2
sin
6t
_
simdi gelelim homojen olmayan denklemin ozel coz um une UC yontemini kullanrsak:
u
1
= cos t S
1
= {cos t, sin t} x
p
(t) = Acos t +Bsin t x
p
= Asin t +Bcos t x
p
= Acos t Bsin t
2
d
2
x
dt
2
+ 4
dx
dt
+ 98x = cos t 2 (Acos t Bsint) + 4 (Asint +Bcos t) + 98 (Acos t +Bsin t) = cos t
(96A+ 4B) cos t + (4A+ 96B) sin t = cos t
96A+ 4B = 1
4A+ 96B = 0
A =
6
577
, B =
1
2308
x
p
(t) =
6
577
cos t +
1
2308
sint
Buna gore coz um
x(t) = e
t
_
c
1
cos
6t +c
2
sin
6t
_
+
6
577
cos t +
1
2308
sin t
x(0) = 0 c
1
=
6
577
x
(0) = 0 c
2
6 =
1
2308
c
2
=
1
13 848
6
x(t) = e
t
_
6
577
cos
6t
1
13 848
6 sin
6t
_
+
6
577
cos t +
1
2308
sint

En basit elektrik devreleri, jenerator veya pil gibi elektrik kaynag ve enerjiyi kullanan bir rezist or ( orne gin
elektrik amp ul u) (resistance) bulunan bir seri devredir. Eger d ugme kapatlrsa bir I akm rezist ore do gru
akacak ve bir voltaj d usmesine sebep olucaktr. Yani rezistor un iki ucundaki potansiyel farkl olucaktr. Bu
potansiyel fark veya voltaj d us us u ise Voltmetre denilen bir elt ile olc ulebilir. Eketrik devrelerindeki basit bir
Resistr
Dme
Kaynak
kural Kircho kural olarak adalandrlr, Bu kurala gore, elektrik devresindeki t um voltajlarn toplam, toplam
kuvvete esittir. Toplam kuvveti E (t) ile gosterirsek (emf-electromotive force)
V
L
+V
R
+V
C
= E (t)
76 6. SABIT KATSAYILI

IKINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
V
L
+V
R
+V
C
= E (t)
R rezistor (reistance), C kapasitor (capacitor), I ind uktor (nductor). I = I (t) elektrik devresindeki akm ve
q = q (t) kapasitordeki ani elektrik y uk un u gostermek uzere
q
= I
seklinde bir bagnt mevcuttur. Ohm kanununa gore rezistor uzerindeki voltaj d us ukl ug u akm ile do gru
orantldr:
V
R
= RI
burada R rezistor un direncidir ve sabittir. Kapasitordeki voltaj d us us u ise kapasitordeki elektrik y uk u ile
orantldr ve
V
C
=
1
C
q
olarak verilir. Burada C kapasitanstr (capacidance). Son olarak ind uktordeki voltaj d us us u ise akmn de gisim
hz ile orantldr:
V
L
= LI
L sabitine indiktor un ind uktans denir (henry ile olc ul ur) (inductance). Kircho kuralna g ore
LI
+
1
C
q +RI = E (t)
bagntsn elde ederiz. Burada t urev alrsak ve
q
= I
ifadesine gore
Lq
+Rq
+
1
C
q = E (t)
LI
+
1
C
q
+RI
= E
(t)
LI
+RI
+
1
C
I = E
(t)
2.mertebeden denklemi RCL denklemi olarak adalndrlr.
Ornek 28.1. Direnci 10 olan bir direnc teli ve oz ind uksiyon katsays L = 0.2 henry olan bir bobin,
elektromotor kuvveti 40 volt ve kapasitans olmayan bir dogru akm uretecine seri olarak baglanyor. Baslangcta
akm ve elektrik y uk u olmadgna gore.herhangi zamandaki elektrik y uk un u ve akm bulunuz.
C oz um Yukardaki denklem gore
R = 10, L = 0.2, E(t) = 40, V
C
yok
0.2q
+ 10q
= 40 m
2
+ 50m = 0 m
1
= 0, m
2
= 50
q
c
(t) = c
1
+c
2
e
50t
ozel coz um icin:
u
1
= 1, S
1
= {1} S
1
= {t} q
p
(t) = At 50A = 40 A =
4
5

q
p
(t) =
4
5
t q (t) = c
1
+c
2
e
50t
+
4
5
t
q (0) = 0 c
1
+c
2
= 0, I = q
= 50c
2
e
50t
+
4
5
I (0) = 0 50c
2
=
4
5
c
2
=
4
250
c
1
=
4
250
q (t) =
4
250
_
e
50t
1
_
+
4
5
t, I (t) =
4
5
_
1 e
50t
_

CHAPTER 7
Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri
Su ana kadar bir bilinmeyenli bir diferansiyel denklemleri inceledik. Simdi ise iki bilinmeyen fonksiyonu bulunan
iki diferansiyel denklemi ve genel olarak n bilinmeyen fonksiyonu bulunan n diferansiyel denklemi inceleyece giz.
Daha once Diferansiyel denklem sistemlerini tantmak ile baslayalm.
29. Lineer sistem t urleri (
Iki bilinmeyenli iki denklem)

x ve y bilinmeyen fonkiyonlar olmak uzere 1. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklem sistemi
genel olarak,
a
1
(t) x
+a
2
(t) y
+a
3
(t) x +a
4
(t) y = F
1
(t)
b
1
(t) x
+b
2
(t) y
+b
3
(t) x +b
4
(t) y = F
2
(t)
(29.1)
seklinde yazlr. Burada t bagmsz degiskendir.
Ornek 29.1.
2x
+ 3y
2x +y = t
2
x
3y
+ 3x + 4y = e
t
1. mertebeden, sabit katsayl bir sistemdir.
x ve y bilinmeyen fonkiyonlar olmak uzere 2. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklem sistemi
genel olarak,
a
1
(t) x
+a
2
(t) y
+a
3
(t) x
+a
4
(t) y
+a
5
(t) x +a
6
(t) y = F
1
(t)
b
1
(t) x
+b
2
(t) y
+b
3
(t) x
+b
4
(t) y
+b
5
(t) x +b
6
(t) y = F
2
(t)
(29.2)
seklinde yazlr.
(29.1) sistemini ozel olarak
x
= a
11
(t) x +a
12
(t) y +F
1
(t)
y
= a
21
(t) x +a
22
(t) y +F
2
(t)
(29.3)
yazlr ve bu forma Normal form denir.
Ornek 29.2.
x
= t
2
x + (t + 1) y +t
3
y
= te
t
x +t
3
y e
t
1. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklemi ve
x
= 5x + 7y +t
2
y
= 2x 3y + 2t
1. mertebeden, sabit katsayl bir sistemdir.
n sayda diferansiyel denklemden olusan sistemi genel olarak,
x
1
= a
11
(t) x
1
+a
12
(t) x
2
+ +a
1n
(t) x
n
+F
1
(t)
x
2
= a
21
(t) x
1
+a
22
(t) x
2
+ +a
2n
(t) x
n
+F
2
(t)
.
.
.
x
n
= a
n1
(t) x
1
+a
n2
(t) x
2
+ +a
nn
(t) x
n
+F
n
(t)
(29.4)
seklinde yazlr.
79
80 7. LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERI
30. Diferansiyel operatorler
Burada sabit katsayl bir lineer diferansiyel denklem sistemi icin sembolik diferansiyel operator yontemini ele
alacagz.
dx
dt
= x
= Dx
sekilde yazlabilir.n. mertebeden diferansiyel operator
d
n
x
dt
n
= x
(n)
= D
n
x
sekilde yazlabilir.
Ornek 30.1. (i)

(D +c) x x
+cx, c sabit
(ii)
(aD
n
+bD
m
) x ax
(n)
+bx
(m)
, a, b sabitler
(iii)
_
a
0
D
n
+a
1
D
n1
+ +a
n1
D +a
n
_
x a
0
x
(n)
+a
1
x
(n1)
+ +a
n1
x
+a
n
x, a
0
, a
1
, . . . , a
n
sabitler
Ornek 30.2. x(t) = t

3
fonksiyonu icin
_
3D
2
+ 5D2
_
x ifadesini bulunuz.
_
3D
2
+ 5D2
_
x = 3
d
2
_
t
3
_
dt
2
+ 5
d
_
t
3
_
dt
2t
3
= 18t + 15t
2
2t
3
Simdi daha genel olarak,
L a
0
D
n
+a
1
D
n1
+ +a
n1
D +a
n
yazalm. a
0
, a
1
, . . . , a
n
sabitlerdir.
Teorem 30.3. c
1
ve c
2
key sabitler olmak uzere
L[c
1
f +c
2
g] = c
1
L[f] +c
2
L[g]
Ornek 30.4.
L 3D
2
+ 5D2
olsun. f = t
2
, g = sin t icin
L[3f + 2g] = 3L[f] + 2L[g]
oldugunu gosteriniz.
C oz um
L[3f + 2g] = 3
d
2
dt
2
_
3t
2
+ 2 sint
_
+ 5
d
dt
_
3t
2
+ 2 sint
_
2
_
3t
2
+ 2 sint
_
= 30t + 10 cos t 10 sint 6t
2
+ 18
L[f] = 3
d
2
dt
2
_
t
2
_
+ 5
d
dt
_
t
2
_
2
_
t
2
_
= 2t
2
+ 10t + 6
L[g] = 3
d
2
dt
2
(sin t) + 5
d
dt
(sin t) 2 (sin t)
= 5 cos t 5 sint
3L[f] + 2L[g] = 3
_
2t
2
+ 10t + 6
_
+ 2 (5 cos t 5 sint)
= 30t + 10 cos t 10 sint 6t
2
+ 18
L[3f + 2g] = 3L[f] + 2L[g]
31. SABIT KATSAYILI LINEER SISTEMLER IC IN OPERAT
OR Y
ONTEMI 81
31. Sabit katsayl lineer sistemler icin operator yontemi
Simdi sabit katsayl lineer sistemler icin operator yontemini acklayacagz.
L
1
x +L
2
y = f
1
(t)
L
3
x +L
4
y = f
2
(t)
(31.1)
lineer sistemini ele alalm. Burada L
1
, L
2
, L
3
, L
4
sabit katsayl lineer operatorleri asagdaki formdadr:
L
1
a
0
D
n
+a
1
D
n1
+ +a
n1
D +a
n
L
2
b
0
D
m
+b
1
D
m1
+ +b
m1
D +b
m
L
3
c
0
D
p
+c
1
D
p1
+ +c
p1
D +c
p
L
4
d
0
D
q
+d
1
D
q1
+ +d
q1
D +d
q
ve a
i
, b
i
, c
i
, d
i
katsaylar sabittir.
Ornek 31.1.
2x
2y
3x = t
2x
+ 2y
+ 3x + 8y = 2
lineer sistemini
(2D3) x 2Dy = t
(2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
ile gosterebiliriz. Buna gore L
1
, L
2
, L
3
, L
4
sabit katsayl lineer operatorleri asagdaki formdadr:
L
1
2D3
L
2
2D
L
3
2D + 3
L
4
2D + 8
Yontem
(31.1) sisteminde 1.denklem L
4
operator u ile carplr, 2. denklem ise L
2
operator u ile carplp taraf tarafa
ckartlr:
L
4
L
1
x +L
4
L
2
y = L
4
f
1
(t)
L
2
L
3
x +L
2
L
4
y = L
2
f
2
(t)
(L
4
L
1
L
2
L
3
) x = L
4
f
1
(t) L
2
f
2
(t) (31.2)
sabit katsayl, tek bilinmeyenli lineer ADD elde edilir. Bol um 5daki yontemler kullanlarak c oz um bulunur.
Benzer sekilde bilinmeyen y fonksiyonunu bulmak icin ise (31.1) sisteminde 1.denklem L
3
operat or u ile carplr,
2. denklem ise L
1
operator u ile carplp taraf tarafa ckartlr:
L
3
L
1
x +L
3
L
2
y = L
3
f
1
(t)
L
1
L
3
x +L
1
L
4
y = L
1
f
2
(t)
(L
3
L
2
L
1
L
4
) y = L
3
f
1
(t) L
1
f
2
(t) (31.3)
Ornek 31.2.
2x
2y
3x = t
2x
+ 2y
+ 3x + 8y = 2
lineer sisteminin coz um un u bulunuz.
C oz um Lineer sistemi operator formu ile
(2D3) x 2Dy = t
(2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
seklinde gosterebiliriz. Buna gore
(2D + 8) / (2D3) x 2Dy = t
2D / (2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
[(2D + 8) (2D3) + 2D(2D + 3)] x = (2D + 8) t + 2D(2)
_
16D + 8D
2
24
_
x = 8t + 2
_
D
2
+ 2D3
_
x = t +
1
4
oncelikle homojen denklemin coz um un u bulalm:
_
D
2
+ 2D3
_
x = 0
karakteristik denklemi
m
2
+ 2m3 = 0 m
1
= 3, m
2
= 1
ve genel coz um u
x
c
= c
1
e
3t
+c
2
e
t
olarak elde ederiz.

Ozel coz um icin
x
p
= at +b
formunda arayalm:
d
2
dt
2
(at +b) + 2
d
dt
(at +b) 3 (at +b) = t +
1
4
2a 3b 3at = t +
1
4
2a 3b =
1
4
3a = 1
a =
1
3
, b =
11
36
x(t) = x
c
+x
p
= c
1
e
3t
+c
2
e
t
1
3
t
11
36
y coz um un u bulmak icin de benzer sekilde
(2D + 3) / (2D3) x 2Dy = t
(2D3) / (2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
[(2D + 3) 2D + (2D3) (2D + 8)] y = (2D + 3) t + (2D3) (2)
_
16D + 8D
2
24
_
x = 3t 8
_
D
2
+ 2D3
_
x =
3
8
t 1
_
D
2
+ 2D3
_
y = 0
m
2
+ 2m3 = 0 m
1
= 3, m
2
= 1
ve genel coz um u
y
c
= k
1
e
3t
+k
2
e
t
olarak elde ederiz.

Ozel coz um icin
y
p
= at +b
formunda arayalm:
d
2
dt
2
(at +b) + 2
d
dt
(at +b) 3 (at +b) =
3
8
t 1
2a 3b 3at =
3
8
t 1
2a 3b = 1
3a =
3
8
a =
1
8
, b =
5
12
y (t) = y
c
+y
p
= k
1
e
3t
+k
2
e
t
+
1
8
t +
5
12
31. SABIT KATSAYILI LINEER SISTEMLER IC IN OPERAT
OR Y
ONTEMI 83
Simdi c
1
, c
2
, k
1
, k
2
katsaylarnn secimini belirleyelim:
2x
2y
3x = t
2
d
dt
_
c
1
e
3t
+c
2
e
t
1
3
t
11
36
_
2
d
dt
_
k
1
e
3t
+k
2
e
t
+
1
8
t +
5
12
_
3
_
c
1
e
3t
+c
2
e
t
1
3
t
11
36
_
= t
(c
1
2k
1
) e
t
+ (9c
2
+ 6k
2
) e
3t
= 0
c
1
2k
1
= 0
9c
2
+ 6k
2
= 0

c
1
= 2k
1
c
2
=
2
3
k
2
_
x(t)
y (t)
_
=
_
c
1
e
3t
+c
2
e
t
1
3
t
11
36
k
1
e
3t
+k
2
e
t
+
1
8
t +
5
12
_
=
_
2k
1
e
3t
+
2
3
k
2
e
t
1
3
t
11
36
k
1
e
3t
+k
2
e
t
+
1
8
t +
5
12
_
Alternatif Yontem
Diger yontem gibi oncelikli olarak x(t) coz um u bulunur. y (t) coz um un u bulmak icin, (31.1) sisteminde y nin
t urevini iceren terim yok olucak sekilde yeni bir bagnt eldeedilip y (t) coz um u elde edilir.
Ornek 31.3.
2x
2y
3x = t
2x
+ 2y
+ 3x + 8y = 2
C oz um Bir onceki ornekten
x(t) = x
c
+x
p
= c
1
e
3t
+c
2
e
t
1
3
t
11
36
olarak elde etmistik. y coz um un u bulmak icin
2x
2y
3x = t
2x
+ 2y
+ 3x + 8y = 2
sisteminde y
yok olacak sekilde d uzenleme yapalm: Sistemi taraf tarafa topladgmda

4x
+ 8y = t + 2
y =
t + 2 4x
8
aranan coz umd ur.
y =
t + 2 4
_
3c
1
e
3t
+c
2
e
t
1
3
_
8
=
3
2
c
1
e
3t
1
2
c
2
e
t
+
1
8
t +
5
12
Ornek 31.4.
x
2x + 4y = t
x
+y
x y = 1
C oz um Lineer sistemi operator formu ile
(D 2) x (D4) y = t
(D 1) x + (D1) y = 1
seklinde gosterebiliriz. Buna gore
(D 1) / (D2) x (D 4) y = t
(D 4) / (D1) x + (D1) y = 1
[(D1) (D 2) + (D 4) (D1)] x = (D1) t + (D 4) (1)
_
2D
2
8D + 6
_
x = t 3
_
2D
2
8D + 6
_
x = 0
m
2
4m+ 3 = 0 m
1
= 3, m
2
= 1
ve genel coz um u
x
c
= c
1
e
3t
+c
2
e
t
olarak elde ederiz.

Ozel coz um icin
x
p
= at +b
formunda arayalm:
2
d
2
dt
2
(at +b) 8
d
dt
(at +b) + 6 (at +b) = t 3
6b 8a + 6at = t 3
6b 8a = 3
6a = 1
a =
1
6
, b =
13
18
x(t) = x
c
+x
p
= c
1
e
3t
+c
2
e
t
1
6
t
13
18
Simdi y coz um un u bulalm:
x
2x + 4y = t
x
+y
x y = 1
denklem siteminde y
li terimi yok edersek:

2x
3x + 3y = t + 1 y =
2x
3x t 1
3
y =
2
d
dt
_
c
1
e
3t
+c
2
e
t
1
6
t
13
18
_
3
_
c
1
e
3t
+c
2
e
t
1
6
t
13
18
_
t 1
3
y = c
1
e
3t
1
3
c
2
e
t
1
6
t +
5
18
32. Normal Formda lineer denklem sistemleri (
Iki bilinmeyenli iki denklem)

Tanm 32.1.
x
= a
11
(t) x +a
12
(t) y +F
1
(t)
y
= a
21
(t) x +a
22
(t) y +F
2
(t)
(32.1)
sistemine homojen olmayan, iki bilinmeyenli sistem denir.
F
1
(t) = 0, F
2
(t) = 0
durumunda sisteme homojen sistem denir.
32. NORMAL FORMDA LINEER DENKLEM SISTEMLERI (
IKI BILINMEYENLI IKI DENKLEM) 85
Ornek 32.2.
x
= 2x y
y
= 3x + 6y
homojen sistemdir ve
x
= 2x y 5t
y
= 3x + 6y 4
homojen olmayan sistemdir.
Teorem 32.3. a
11
(t) , a
12
(t) , a
21
(t) , a
22
(t) , F
1
(t) , F
2
(t) fonksiyonlar s urekli fonksiyonlar ise (32.1) sistem-
inin bir tek
x = f (t)
y = g (t)
coz um u vardr.
32.1. Homojen lineer sistemler icin temel ozellikler.
x
= a
11
(t) x +a
12
(t) y
y
= a
21
(t) x +a
22
(t) y
(32.2)
homojen sistemini ele alalm.
Tanm 32.4.
x = f
1
(t)
y = g
1
(t)
ve
x = f
2
(t)
y = g
2
(t)
fonksiyonlar (32.2) sisteminin lineer bagmsz coz umleri olsun. Bu durumda
f
1
(t) f
2
(t)
g
1
(t) g
2
(t)
determinantna bu fonksiyonlarn Wronskian denir ve W (t) ile gosterilir.

Teorem 32.5.
x = f
1
(t)
y = g
1
(t)
ve
x = f
2
(t)
y = g
2
(t)
fonksiyonlar (32.2) sisteminin lineer bagmsz coz umleri olmas icin gerek ve yeter kosul
W (t) =
f
1
(t) f
2
(t)
g
1
(t) g
2
(t)
= 0
olmasdr.
Teorem 32.6.
x = f
1
(t)
y = g
1
(t)
ve
x = f
2
(t)
y = g
2
(t)
fonksiyonlar (32.2) sisteminin lineer bagmsz coz umleri olsun. Bu durumda
x = c
1
f
1
(t) +c
2
f
2
(t)
y = c
1
g
1
(t) +c
2
g
2
(t)
fonksiyonuna sistemin genel coz um u denir.
Ornek 32.7.
x = e
5t
y = 3e
5t
ve
x = e
3t
y = e
3t
fonksiyonlar
x
= 2x y
y
= 3x + 6y
homojen sisteminin lineer bagmsz bir coz umleri oldugunu gosteriniz. Buna gore genel coz um u belirtiniz.
C oz um
W (t) =
e
5t
e
3t
3e
5t
e
3t
= 2e
8t
= 0
oldugundan lineer bagmszdr.
x(t) = c
1
e
5t
+c
2
e
3t
y (t) = 3c
1
e
5t
c
2
= 0
fonksiyonu genel coz umd ur.
32.2. Sabit katsayl homojen lineer sistemler.
x
= a
11
x +a
12
y
y
= a
21
x +a
22
y
(32.3)
homojen sistemini ele alalm. Sabit katsayl homojen denklemin coz um un u
x = Ae
t
y = Be
t
(32.4)
olarak arayalm. Buna gore
x
= Ae
t
y
= Be
t
t urevlerini (32.3) sisteminde yerine yazarsak
Ae
t
= a
11
Ae
t
+a
12
Be
t
Be
t
= a
21
Ae
t
+a
22
Be
t
sistemini elde ederiz. e
t
= 0 oldugundan
(a
11
) A+a
12
B = 0
a
21
A + (a
22
) B = 0
(32.5)
sistemi elde edilir. Sistemin sfrdan farkl coz um un olmas icin
(a
11
) a
12
a
21
(a
22
)
= 0 (32.6)
olmas gerekir. Buna gore
2
(a
11
+a
22
) +a
11
a
22
a
12
a
21
= 0 (32.7)
Tanm 32.8. (32.7)
e diferansiyel sistemin karakteristik denklemi denir. Bu denklem 2inci dereceden bir

cebirsel denklem olduguna gore, denklemin
1
,
2
, gibi 2 tane kok u olmaldr. Bu kokler birer birer denklem
(32.3)da yerine konursa her defasnda bir ozel coz um elde edilecektir. Buna gore denklemin koklerine gore
coz um u irdeleyelim.
32.2.1. 1.Durum: Ayrk Reel kokler.
Teorem 32.9.
1
ve
2
, (32.7)
e karakteristik denklemin ayrk reel kokleri olsun.

x = A
1
e
1t
y = B
1
e
1t
ve
x = A
2
e
2t
y = B
2
e
2t
fonksiyonlar (32.3) sisteminin lineer bagmsz coz umleridir ve genel coz um
x = c
1
A
1
e
1t
+c
2
A
2
e
2t
y = c
1
B
1
e
1t
+c
2
B
2
e
2t
olarak yazarz. Burada c
1
, c
2
key sabitlerdir.
Ornek 32.10.
x
= 6x 3y
y
= 2x +y
sisteminin coz um un u bulunuz.

C oz um Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(6 ) A3B = 0
2A+ (1 ) B = 0
ve sisteme karslk gelen karaktestik denklem
(6 ) 3
2 (1 )
= 0
2
7 + 12 = 0
1,2
= 3, 4
koklerdir.
1
= 3
icin elde edilen cebirsel denklem
3A3B = 0
2A2B = 0
A = B = 1
icin
x(t) = e
3t
y (t) = e
3t
coz umd ur.
2
= 4
2A3B = 0
2A3B = 0
2A = 3B = 6
icin
x(t) = 3e
4t
y (t) = 2e
4t
coz umd ur.
x(t) = e
3t
y (t) = e
3t
ve
x(t) = 3e
4t
y (t) = 2e
4t
fonksiyonlar sisteminin lineer bagmsz coz umleridir ve genel coz um
x = c
1
e
3t
+ 3c
2
e
4t
y = c
1
e
3t
+ 2c
2
e
4t
olarak yazarz.
Ornek 32.11.
x
= 2x + 7y
y
= 3x + 2y
x(0) = 9
y (0) = 1
(2 ) A + 7B = 0
3A + (2 ) B = 0
(2 ) 7
3 (2 )
= 0
2
25 = 0
1,2
= 5
koklerdir.
1
= 5
3A+ 7B = 0
3A+ 7B = 0
3A = 7B = 21
icin
x(t) = 7e
5t
y (t) = 3e
5t
coz umd ur.
2
= 5
7A+ 7B = 0
3A3B = 0
A = B = 1
icin
x(t) = e
5t
y (t) = e
5t
coz umd ur.
x(t) = 7e
5t
y (t) = 3e
5t
ve
x(t) = e
5t
y (t) = e
5t
x = 7c
1
e
5t
+c
2
e
5t
y = 3c
1
e
5t
+c
2
e
5t
olarak yazarz.
x(0) = 9
y (0) = 1
baslangc kosullarndan
7c
1
+c
2
= 9
3c
1
+c
2
= 1
c
1
= 1, c
2
= 2
x = 7e
5t
+ 2e
5t
y = 3e
5t
+ 2e
5t
coz umd ur.
32.2.2. 2.Durum: Esit Reel kokler.
Teorem 32.12. , (32.7)
e karakteristik denklemin esit tekrar eden reel kok u olsun.

x = Ae
t
y = Be
t
ve
x = (A
1
t +A
2
) e
t
y = (B
1
t +B
2
) e
t
x = c
1
Ae
t
+c
2
(A
1
t +A
2
) e
t
y = c
1
Be
t
+c
2
(B
1
t +B
2
) e
t
1
, c
2
key sabitlerdir.
Ornek 32.13.
x
= 4x y
y
= x + 2y
(4 ) A B = 0
A+ (2 ) B = 0
(4 ) 1
1 (2 )
= 0
2
6 + 9 = 0
1,2
= 3

koklerdir.
1
= 3
AB = 0
AB = 0
A = B = 1
icin
x(t) = e
3t
y (t) = e
3t
coz umd ur. Ve diger lineer bagmsz coz um
x(t) = (A
1
t +A
2
) e
3t
y (t) = (B
1
t + B
2
) e
3t
seklindedir. Bunu denklemde yerine yazdgmzda
e
3t
(A
1
+ 3A
1
t + 3A
2
) = 4 (A
1
t +A
2
) e
3t
(B
1
t +B
2
) e
3t
e
3t
(B
1
+ 3B
1
t + 3B
2
) = (A
1
t +A
2
) e
3t
+ 2 (B
1
t +B
2
) e
3t
(A
1
B
1
) t + (A
2
A
1
B
2
) = 0
(A
1
B
1
) t + (A
2
B
1
B
2
) = 0
(A
1
B
1
) = 0, A
2
A
1
B
2
= 0
A
1
B
1
= 0 A
2
B
1
B
2
= 0
A
1
= B
1
= A
2
B
2
= 1
A
2
= 1, B
2
= 0
x(t) = e
3t
y (t) = e
3t
ve
x(t) = (t + 1) e
3t
y (t) = te
3t
x = c
1
e
3t
+c
2
(t + 1) e
3t
y = c
1
e
3t
+c
2
te
3t
olarak yazarz.
Ornek 32.14.
x
= 6x 4y
y
= x + 2y
x(0) = 2
y (0) = 3
(6 ) A4B = 0
A+ (2 ) B = 0
(6 ) 4
1 (2 )
= 0
2
8 + 16 = 0
1,2
= 4
koklerdir.
1
= 4
2A4B = 0
A2B = 0
A = 2B = 2 A = 2, B = 1
icin
x(t) = 2e
4t
y (t) = e
4t
coz umd ur. Ve diger lineer bagmsz coz um
x(t) = (A
1
t +A
2
) e
4t
y (t) = (B
1
t + B
2
) e
4t
seklindedir. Bunu denklemde yerine yazdgmzda
e
4t
(A
1
+ 4A
1
t + 4A
2
) = 6 (A
1
t +A
2
) e
4t
4 (B
1
t +B
2
) e
4t
e
4t
(B
1
+ 4B
1
t + 4B
2
) = (A
1
t +A
2
) e
4t
+ 2 (B
1
t +B
2
) e
4t
(2A
1
4B
1
) t + (2A
2
A
1
4B
2
) = 0
(A
1
2B
1
) t + (A
2
B
1
2B
2
) = 0
(2A
1
4B
1
) = 0, (2A
2
A
1
4B
2
) = 0
(A
1
2B
1
) = 0 A
2
B
1
2B
2
= 0
A
1
= 2B
1
= A
2
2B
2
= 2
A
1
= 2, B
1
= 1, A
2
= 4, B
2
= 1
x(t) = (2t + 4) e
4t
y (t) = (t + 1) e
4t
seklindedir
x(t) = 2e
4t
y (t) = e
4t
ve
x(t) = (2t + 4) e
4t
y (t) = (t + 1) e
4t
x = 2c
1
e
4t
+c
2
(2t + 4) e
4t
y = c
1
e
4t
+c
2
(t + 1) e
4t
olarak yazarz.
x(0) = 2
y (0) = 3
kosullarndan
2c
1
+ 4c
2
= 2
c
1
+c
2
= 3
c
1
= 5, c
2
= 2
x = 10e
4t
2 (2t + 4) e
4t
y = 5e
4t
2 (t + 1) e
4t
32.2.3. 3.Durum: Kompleks eslenik kokler.

Teorem 32.15.
1
= a +ib ve
2
= a ib, (32.7)
e karakteristik denklemin kompleks eslenik kokleri olsun.

x = (A
1
+iA
2
) e
at
(cos bt +i sinbt)
y = (B
1
+iB
2
) e
at
(cos bt +i sin bt)
veya
x = e
at
(A
1
cos bt A
2
sin bt)
y = e
at
(B
1
cos bt B
2
sinbt)
ve
x = e
at
(A
2
cos bt +A
1
sin bt)
y = e
at
(B
2
cos bt +B
1
sin bt)
x = c
1
e
at
(A
1
cos bt A
2
sinbt) +c
2
e
at
(A
2
cos bt +A
1
sin bt)
y = c
1
e
at
(B
1
cos bt B
2
sin bt) +c
2
e
at
(B
2
cos bt +B
1
sin bt)
1
, c
2
key sabitlerdir.
Ornek 32.16.
x
= 3x + 2y
y
= 5x +y

(3 ) A + 2B = 0
5A+ (1 ) B = 0
(3 ) 2
5 (1 )
= 0
2
4 + 13 = 0
1,2
= 2 3i
koklerdir.
1
= 2 + 3i
(1 3i) A + 2B = 0
5A(1 + 3i) B = 0
(1 3i) A = 2B A = 2, B = 1 + 3i
icin
x = 2e
2t
(cos 3t +i sin3t)
y = (1 + 3i) e
2t
(cos 3t +i sin3t)
coz umd ur. Burada reel ve sanal ksmlar ayrdgmzda
x = 2e
2t
cos 3t
y = e
2t
(cos 3t 3 sin3t)
ve
x = 2e
2t
sin 3t
y = e
2t
(3 cos 3t sin 3t)
x = 2c
1
e
2t
cos 3t + 2c
2
e
2t
sin 3t
y = c
1
e
2t
(cos 3t 3 sin3t) +c
2
e
2t
(3 cos 3t sin3t)
olarak yazarz.
Ornek 32.17.
x
= 7x 4y
y
= 2x + 3y
x(0) = 2
y (0) = 1
(7 ) A4B = 0
2A+ (3 ) B = 0
(7 ) 4
2 (3 )
= 0
2
10 + 29 = 0
1,2
= 5 2i, 5 + 2i
koklerdir.
1
= 5 2i
(2 + 2i) A 4B = 0
2A+ (2 + 2i) B = 0
(2 + 2i) A = 4B A = 4, B = 2 + 2i
icin
x(t) = 4e
(52i)t
= 4e
5t
(cos 2t i sin2t)
y (t) = (2 + 2i) e
(52i)t
= (2 + 2i) e
5t
(cos 2t i sin 2t)
coz umd ur. Burada reel ve sanal ksmlar ayrdgmzda
x = 4e
5t
cos 2t
y = e
5t
(2 cos 2t + 2 sin2t)
ve
x = 4e
5t
sin 2t
y = e
5t
(2 cos 2t 2 sin2t)
x = 4c
1
e
5t
cos 2t + 4c
2
e
5t
sin2t
y = c
1
e
5t
(2 cos 2t + 2 sin2t) +c
2
e
5t
(2 cos 2t 2 sin 2t)
olarak yazarz.
x(0) = 2
y (0) = 1
baslangc kosullarndan
4c
1
= 2
2c
1
+ 2c
2
= 1
c
1
=
1
2
, c
2
= 1
x = 7e
5t
+ 2e
5t
y = 3e
5t
+ 2e
5t
x = 2e
5t
cos 2t 4e
5t
sin 2t
y =
1
2
e
5t
(2 cos 2t + 2 sin2t) e
5t
(2 cos 2t 2 sin2t)
coz umd ur.
CHAPTER 8
Lineer Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Uygulamalar
33. Salnm Hareketi
F1=-k1x1
F1=-k2(x2-x1)
m
1
k utlesindeki yer degistirmeyi x
1
ile m
2
k utlesindeki yer degistirmeyi ise x
2
ile gosterelim. 1. telin esneklik
sabiti k
1
, 2. sinin ise k
2
olsun. Simdi m
1
k utlesine etkiyen kuvvetleri d us unelim. Burada 1.tel ve 2. telin
uygulams olduklar kuvvetler mevcuttur. 1. telin uygulams oldugu kuvvet
F
1
= k
1
x
1
2.k utlenin yer degistirmesi ise (x
2
x
1
) kadardr. 2. tele negatif olarak verilen kuvvet 1. tele pozitif olarak
etkiyecektir. Boylece Newton un 2. kuralna gore
m
1
x
1
= k
1
x
1
+k
2
(x
2
x
1
)
2.k utleye uygulanan kuvvet Hooke kuralna gore
F
2
= k
2
(x
2
x
1
)
ve Newton 2. kuralna gore
m
2
x
2
= k
2
(x
2
x
1
)
ve
m
1
x
1
= k
1
x
1
+k
2
(x
2
x
1
)
m
2
x
2
= k
2
(x
2
x
1
)
diferansiyel denklem sitemini elde ederiz.
Ornek 33.1. Yatay ve s urt unmesiz bir d uzlem uzerinde hareket etmekte olan m
1
= 2kg ve m
2
= 1kg olan
cisimler sekilde gor uld ug u gibi agrlksz yaylarla birbirine tutturulmus olarak denge konumlar etrafnda salnm
hareketi yapmaktadrlar. 1. telin esneklik katsays k
1
= 4N/m 2. telin ise k
2
= 2N/m olarak veriliyor.
Baslangcta 1. k utlenin uzaklg 1m ve 2. k utlenin uzaklg 5m/s hzsz olarak verildigine gore herbirinin denge
konumundan hangi uzaklkta oldugunu bulunuz.
C oz um
m
1
x
1
= k
1
x
1
+k
2
(x
2
x
1
)
m
2
x
2
= k
2
(x
2
x
1
)
93
94 8. LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERININ UYGULAMALARI
sisteminde verilenleri yerine yazp d uzenledigimizde
2x
1
+ 6x
1
2x
2
= 0
x
2
2x
1
+ 2x
2
= 0
x
1
(0) = 1, x
1
(0) = 0
x
2
(0) = 5, x
2
(0) = 0
sistemini cozmeliyiz.
_
D
2
+ 2
_
/
_
2D
2
+ 6
_
x
1
2x
2
= 0
2 / 2x
1
+
_
D
2
+ 2
_
x
2
= 0
__
D
2
+ 2
_ _
2D
2
+ 6
_
4
_
x
1
= 0
_
2D
4
+ 10D
2
+ 8
_
x
1
= 0
m
4
+ 5m
2
+ 4 = 0
_
m
2
+ 1
_ _
m
2
+ 4
_
= 0
m
1,2
= i, m
3,4
= 2i
x
1
(t) = c
1
cos t +c
2
sin t +c
3
cos 2t +c
4
sin 2t
2x
1
+ 6x
1
2x
2
= 0
x
2
= x
1
+ 3x
1
= (c
1
cos t c
2
sin t 4c
3
cos 2t 4c
4
sin 2t) + 3 (c
1
cos t +c
2
sint +c
3
cos 2t +c
4
sin 2t)
= 2c
1
cos t + 2c
2
sin t c
3
cos 2t c
4
sin2t
x
1
(0) = 1, x
2
(0) = 5
c
1
+c
3
= 0
2c
1
c
3
= 5
c
1
= 2, c
3
= 1
x
1
(0) = 0, x
2
(0) = 0
c
2
+ 2c
4
= 0
2c
2
2c
4
= 0
c
2
= 0, c
4
= 0
x
1
(t) = 2 cos t cos 2t
x
2
(t) = 4 cos t + cos 2t

q
= I, V
R
= RI, V
C
=
1
C
q, V
L
= LI
Sekile gore ABGF kapal devresinde toplam voltajlar esit olmaldr. Buna gore
V
R1
+V
L1
= E R
1
I
1
+L
1
(I
1
I
2
) = E L
1
I
1
L
1
I
2
+R
1
I
1
= E
BCFG kapal devresinde ise
V
L1
+V
R2
+V
L2
= 0 L
1
(I
2
I
1
) +R
2
I
2
+L
2
I
2
= 0
R1
L1
R2
L2
E
A
B
C
D
F
G
I
I1
I2
I1
I2
diferansiyel denklemleri ile
L
1
I
1
L
1
I
2
+R
1
I
1
= E
L
1
I
1
+ (L
1
+L
2
) I
2
+R
2
I
2
= 0
sistemini elde ederiz.
Ornek 34.1. Yukardaki elektrik sisteminde L

1
= 0.02H(enry), R
1
= 10, L
2
= 0.04H, R
2
= 20, E = 30V
ve baslangc akm sfr olduguna gore herhangi zamandaki akm bulunuz.
C oz um
0.02I
1
0.02I
2
+ 10I
1
= 30
0.02I
1
+ 0.06I
2
+ 20I
2
= 0

I
1
I
2
+ 500I
1
= 1500
I
1
+ 3I
2
+ 1000I
2
= 0
(3D + 1000) / (D + 500) I

1
DI
2
= 1500
D / DI
1
+ (3D + 1000) I
2
= 0
_
(3D + 1000) (D + 500) D
2
I
1
= (3D + 1000) (1500)
_
2D
2
+ 2500D + 500 000
_
I
1
= 1500000
_
D
2
+ 1250D+ 250000
_
I
1
= 750000
I
1
+ 1250I
1
+ 250000I
1
= 750000
denkleminin oncelikle homojen ksmn coz um un u elde edelim:
I
1
+ 1250I
1
+ 250000I
1
= 0 m
2
+ 1250m+ 250000 = 0 (m+ 250) (m+ 1000) = 0
m
1
= 250, m
2
= 1000 I
1,c
(t) = c
1
e
250t
+c
2
e
1000t
ozel coz um icin
I
1,p
= A A = 3 I
1
(t) = c
1
e
250t
+c
2
e
1000t
+ 3
olarak buluruz.
I
1
I
2
+ 500I
1
= 1500
I
1
+ 3I
2
+ 1000I
2
= 0
sisteminde I
2
terimlerini yok edersek:
2I
1
+ 1500I
1
+ 1000I
2
= 4500 I
2
=
4500 2I
1
1500I
1
1000

I
2
=
4500 2
_
250c
1
e
250t
1000c
2
e
1000t
_
1500
_
c
1
e
250t
+c
2
e
1000t
+ 3
_
1000
=
500c
2
e
1000t
1000c
1
e
250t
1000
I
2
=
c
2
2
e
1000t
c
1
e
250t
96 8. LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERININ UYGULAMALARI

35. Karsm Problemleri
r
c
r12
r21
rout
A1
A2
sekildeki sistemde, 1. tanka c
gr
l
bir kimyasal r
l
dk
hzla bosaltlmaktadr. Ayrca 1. tanktan r
12
hz ile bir
bosaltm ve r
21
hz ile 2. tanktan akm meydana gelmektedir.2. tanka ise 1. tanktan r
12
hznda bir miktar
kimyasal girisi olurken r
21
ve r
out
hz ile cks meydana gelmektedir. A
1
ve A
2
ile 1. ve 2. tankerdeki kimyasal
miktarlarn belirtirsek ve V
1
, V
2
ile srasyla 1.ve 2. tankerin hacmini belirtirsek
dA
1
dt
= rc r
12
A
1
V
1
+r
21
A
2
V
2
dA
2
dt
= r
12
A
1
V
1
(r
21
+r
out
)
A
2
V
2
diferansiyel denklem sisteminin coz um u 1. ve 2. tankerdeki kimyasal miktarlarn vericektir.
Ornek 35.1. Birbiriyle baglantl X ve Y tanklarnda X baslangcta100lt lik tuzlu suyun icinde 5kg tuz, Y
ise 100lt like tuzlu suyun icinde 2kg lk tuzlu su icermektedir. 6 l/dk lk bir hz ile X tankerine saf su girisi
olmaktadr. X tankerinden Y tankerine tuzlu su 8 l/dk lk bir hzla akmaktadr. Y tankerinden X tankerine
ise 2 l/dk lk hzla tuzlu su geri pompalanmaktadr. Y tankerinden tuzlu su 6 l/dk hzla bosaltmaktadr. Herbir
tankta coz un url uk homojen olucak sekilde karstrldgna gore tanklardaki, herhangi bir zamandaki tuz miktar
nedir?
Coz um
c = 0, r = 6l/dk, r
12
= 8l/dk, r
21
= 2l/dk, r
out
= 6l/dk
1. tankta 6l/dk lk bir giris ve toplamda 8 2 = 6 l/dk lk bir cks oldugundan toplam litrede bir degisim
olmayacaktr. Ve benzer sekilde Y tanknda da 8-2=6 lk bir giris ve 6 lk bir cks oldugundan Y deki hacim
degismeyecektir. Buna gore denklemi
dx
dt
= 8
x
100
+ 2
y
100
dy
dt
= 8
x
100
8
y
100
x(0) = 5, y (0) = 2
35. KARISIM PROBLEMLERI 97
sisteminin coz um unden
8
100

2
100
8
100

8
100

= 0
2
+
4
25
+
3
625
= 0
1
=
1
25
,
2
=
3
25

1
=
1
25

x = Ae
1
25
t
y = Be
1
25
t
4A+ 2B = 0 B = 2, A = 1
x = e
1
25
t
y = 2e
1
25
t

1
=
3
25

x = Ae
3
25
t
y = Be
3
25
t
4A+ 2B = 0 B = 2, A = 1
x = e
3
25
t
y = 2e
3
25
t
x = c
1
e
1
25
t
c
2
e
3
25
t
y = 2c
1
e
1
25
t
+ 2c
2
e
3
25
t
x(0) = 5, y (0) = 2
5 = c
1
c
2
2 = 2c
1
+ 2c
2
c
1
= 3, c
2
= 2
x = 3e
1
25
t
+ 2e
3
25
t
y = 6e
1
25
t
4e
3
25
t
CHAPTER 9
N umerik Yontemler
y
= f (x, y)
y (x
0
) = y
0
(35.1)
BDP nin coz um un u bulmak herzaman m umk un olmayabilir. Bu y uzden bunlarn coz umleri icin di ger bir
yaklasm da n umerik yontemlerdir.
36. Euler
1
yontemi
(35.1) BDP nin gercek coz um u (x) olsun. h yeterince k uc uk pozitif bir artm olmak uzere
x
1
= x
0
+h
x
2
= x
1
+h
...
x
n
= x
n1
+h
Bu noktalardaki yaklask coz umler y
1
, y
2
, ..., y
n
ve gercek coz umler (x
1
) , (x
2
) , ..., (x
n
) olsunlar.
Tanm 36.1.
% =
y
n
(x
n
)
(x
n
)
.100
oranna y uzdelikli bagl hata denir.
(x) , fonksiyonu gercek coz um ise (35.1) BDP yi saglar.
(x) = f (x, (x))

(x
0
) = y
0
denklemde her iki tarafn (x
0
, x
1
) aralgnda integralini alrsak
_
x1
x0
(x) dx =
_
x1
x0
f (x, (x)) dx
(x
1
) (x
0
) =
_
x1
x0
f (x, (x)) dx
(x
1
) = y
0
+
_
x1
x0
f (x, (x)) dx
Euler yontemi soldaki integraldeki f (x, (x)) degeri yerine f (x
0
, (x
0
)) = f (x
0
, y
0
) degerini alr. Buna g ore
(x
1
) y
0
+
_
x1
x0
f (x
0
, y
0
) dx
_
x1
x0
f (x
0
, y
0
) dx = f (x
0
, y
0
) (x
1
x
0
) = hf (x
0
, y
0
)
(x
1
) y
0
+hf (x
0
, y
0
)
Buna gore (x
1
) yaklasmn
y
1
= y
0
+hf (x
0
, y
0
) (36.1)
1
Leonhard Paul Euler (15 April 1707 18 September 1783) was a pioneering Swiss mathematician and physicist who spent
most of his life in Russia and Germany.
99
100 9. N
UMERIK Y
ONTEMLER
olarak elde ederiz. (36.1) yaklasmnn herbir x
1
, x
2
, ..., x
n
noktalar icin genellestirilmesine
y
n
= y
n1
+hf (x
n1
, y
n1
) (36.2)
Euler form ul u denir.
Ornek 36.2.
y
= 2x +y
y (0) = 1
BDP nin x = 0.1, 0.2, 0.3, 0.4, 0.5, 0.6, 0.7, 0.8, 0.9, 1 noktalarndaki gercek ve yaklask coz umlerini bulup y uzdelik
hatay elde ediniz.
Coz um

Oncelikle gercek coz um u bulalm:
y
= y y = ce
x
homojen ksmn coz um u
y = c (x) e
x
homojen olmayan ksmn coz umleri olmak uzere
c
(x) e
x
+c (x) e
x
= 2x +c (x) e
x
c
(x) = 2xe
x
c (x) =
_
2xe
x
dx
c (x) = 2e
x
2xe
x
+c
1

y = 2 2x +c
1
e
x
y (0) = 1 kosulundan
c
1
= 3
y = (x) = 2 2x + 3 exp(x)
(0.1)
fonksiyonu gercek coz umd ur. h = 0.1, f (x, y) = 2x +y
x
n
Kesin coz um Yaklask coz um %
0 1 1 0
0.1 1, 1155 1, 1 1, 3906
0.2 1, 2642 1, 23 2, 7059
0.3 1, 4496 1, 393 3, 903
0.4 1, 6755 1, 5923 4, 9642
0.5 1, 9462 1, 8315 5, 8902
0.6 2, 2664 2, 1147 6, 6924
0.7 2, 6413 2, 4462 7, 3869
0.8 3, 0766 2, 8308 7, 9911
0.9 3, 5788 3, 2738 8, 5214
1 4, 1548 3, 7812 8, 9923
Ornek 36.3.
y
= y +
xy
2
10
y (0) = 2
hatay elde ediniz.
Coz um

Oncelikle gercek coz um u bulalm (Bernoulli denklemi):
y
y
2
=
y
y
2
+
x
10
z =
1
y

z
= z +
x
10
z = c (x) e
x
36. EULER
2
Y
ONTEMI 101
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.5
Exact Solution
Approximate solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.25
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.1
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.05
Exact Solution
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
5
10
15
20
25
30
35
x
e
r
r
o
r
Maximum error= 33.8122% when h is 0.5
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
5
10
15
20
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
2
4
6
8
10
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
1
2
3
4
5
x
e
r
r
o
r
c
(x) e
x
+c (x) e
x
=
x
10
+c (x) e
x
c
(x) =
x
10
e
x
c (x) =
_
x
10
e
x
dx
c (x) =
1
10
xe
x
+
1
10
e
x
+c
1

z =
1
10
x +
1
10
+c
1
e
x
y =
_
1
10
x +
1
10
+c
1
e
x
_
1
102 9. N
UMERIK Y
ONTEMLER
c
1
=
2
5

y = (x) =
_
1
10
x +
1
10
+
2
5
e
x
_
1
(0.1)
fonksiyonu gercek coz umd ur. h = 0.1, f (x, y) = y +
xy
2
10
x
n
0 2 2 0
0.1 2, 2127 2, 2 0, 57431
0.2 2, 454 2, 4248 1, 1896
0.3 2, 7298 2, 6791 1, 8579
0.4 2, 7298 2, 9685 2, 5944
0.5 3, 4175 3, 3006 3, 4196
0.6 3, 8532 3, 6852 4, 361
0.7 4, 3738 4, 1352 5, 4562
0.8 5, 0067 4, 6684 6, 7579
0.9 5, 7928 5, 3096 8, 3423
1 6, 7957 6, 0942 10, 322
37. Runge-Kutta Yontemi

x
1
, x
2
, ..., x
n
noktalar icin Runge-Kutta yontemi ile yaklask coz um
_
_
k
1
= hf (x
n
, y
n
)
k
2
= hf
_
x
n
+
h
2
, y
n
+
k1
2
_
k
3
= hf
_
x
n
+
h
2
, y
n
+
k2
2
_
k
4
= hf (x
n
+h, y
n
+k
3
)
(37.1)
K =
1
6
(k
1
+ 2k
2
+ 2k
3
+k
4
) (37.2)
y
n+1
= y
n
+K (37.3)
olarak elde edilir..
Ornek 37.1.
y
= 2x +y
y (0) = 1
hatay elde ediniz.
Coz um

Oncelikle gercek coz um u bulalm:
y
= y y = ce
x
y = c (x) e
x
c
(x) e
x
+c (x) e
x
= 2x +c (x) e
x
c
(x) = 2xe
x
c (x) =
_
2xe
x
dx
c (x) = 2e
x
2xe
x
+c
1

y = 2 2x +c
1
e
x
37. RUNGE-KUTTA Y
ONTEMI 103
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.5
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.25
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.1
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.05
Exact Solution
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
5
10
15
20
25
30
35
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
5
10
15
20
25
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
2
4
6
8
10
12
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
1
2
3
4
5
6
x
e
r
r
o
r
c
1
= 3
y = (x) = 2 2x + 3 exp(x)
(0.1)
104 9. N
UMERIK Y
ONTEMLER
fonksiyonu gercek coz umd ur. h = 0.1, f (x, y) = 2x +y
x
n
0 1 1 0
0.1 1, 1155 1, 1155 2, 279e 005
0.2 1, 2642 1, 2642 4, 4449e 005
0.3 1, 4496 1, 4496 6, 4263e 005
0.4 1, 6755 1, 6755 8, 1928e 005
0.5 1, 9462 1, 9462 9, 7438e 005
0.6 2, 2664 2, 2664 11, 097e 005
0.7 2, 6413 2, 6413 12, 277e 005
0.8 3, 0766 3, 0766 13, 312e 005
0.9 3, 5788 3, 5788 14, 229e 005
1 4, 1548 4, 1548 15, 05e 005
Ornek 37.2.
y
= y +
xy
2
10
y (0) = 2
hatay elde ediniz.
Coz um

Oncelikle gercek coz um u bulalm (Bernoulli denklemi):
y
y
2
=
y
y
2
+
x
10
z =
1
y

z
= z +
x
10
z = c (x) e
x
c
(x) e
x
+c (x) e
x
=
x
10
+c (x) e
x
c
(x) =
x
10
e
x
c (x) =
_
x
10
e
x
dx
c (x) =
1
10
xe
x
+
1
10
e
x
+c
1

z =
1
10
x +
1
10
+c
1
e
x
y =
_
1
10
x +
1
10
+c
1
e
x
_
1
c
1
=
2
5

y = (x) =
_
1
10
x +
1
10
+
2
5
e
x
_
1
(0.1)
37. RUNGE-KUTTA Y
ONTEMI 105
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.5
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.25
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.1
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.05
Exact Solution
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
0.01
0.02
0.03
0.04
0.05
0.06
0.07
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
1
2
3
4
5
6
x 10
3
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
1.4
1.6
x 10
4
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
x 10
5
x
e
r
r
o
r
Maximum error= 9.8056e006% when h is 0.05
fonksiyonu gercek coz umd ur. h = 0.1, f (x, y) = y +
xy
2
10
x
n
0 2 2 0
0.1 2, 2127 2, 2127 6, 4525e 006
0.2 2, 454 2, 454 1, 3774e 005
0.3 2, 7298 2, 7298 2, 234e 005
0.4 2, 7298 2, 7298 3, 2728e 005
0.5 3, 4175 3, 4175 4, 5861e 005
0.6 3, 8532 3, 8532 6, 3288e 005
0.7 4, 3738 4, 3738 8, 7773e 005
0.8 5, 0067 5, 0067 12, 458e 005
0.9 5, 7928 5, 7928 18, 457e 005
1 6, 7957 6, 7957 29, 224e 005
106 9. N
UMERIK Y
ONTEMLER
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.5
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.25
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.1
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.05
Exact Solution
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
0.02
0.04
0.06
0.08
0.1
0.12
0.14
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
0.002
0.004
0.006
0.008
0.01
0.012
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
1
2
x 10
4
x
e
r
r
o
r
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
0
0.5
1
1.5
2
x 10
5
x
e
r
r
o
r
Maximum error= 1.8317e005% when h is 0.05
Asagdaki grak ile 1. ve 2. orneklerin Euler ve Runge-Kutta yontemi ile coz um unden elde edilen yaklask
coz umlerin karslastrlmas gosterilmektedir.
38. SISTEMLER ICIN EULER Y
ONTEMI 107
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.5
Exact Solution
Appr. sol. with RungeKutta
Appr. sol. with Euler
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.25
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.1
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
x
h = 0.05
Exact Solution
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
10
20
30
40
x
e
R
= 0.067558, e
E
= 33.8122% when h is 0.5
error
RungeKutta
Euler
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
5
10
15
20
x
e
R
= 0.0051908, e
E
= 19.9918% when h is 0.25
error
RungeKutta
Euler
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
5
10
x
e
R
= 0.0001505, e
E
= 8.9923% when h is 0.1
error
RungeKutta
Euler
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
2
4
6
x
e
R
= 9.8056e006, e
E
= 4.6922% when h is 0.05
error
RungeKutta
Euler
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.5
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.25
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.1
Exact Solution
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
2
3
4
5
6
7
x
h = 0.05
Exact Solution
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
10
20
30
40
x
e
R
= 0.1363, e
E
= 30.4708% when h is 0.5
error
RungeKutta
Euler
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
10
20
30
x
e
R
= 0.010672, e
E
= 20.3552% when h is 0.25
error
RungeKutta
Euler
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
5
10
15
x
e
R
= 0.00029224, e
E
= 10.3223% when h is 0.1
error
RungeKutta
Euler
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
2
4
6
x
e
R
= 1.8317e005, e
E
= 5.6885% when h is 0.05
error
RungeKutta
Euler
Figure 37.1.

Ornek 1. icin ve

Ornek 2. icin
38. Sistemler icin Euler yontemi
x
= f (t, x, y)
y
= g (t, x, y)
x(t
0
) = x
0
y (t
0
) = y
0
(38.1)
108 9. N
UMERIK Y
ONTEMLER
sistemi icin Euler yontemi
t
n+1
= t
n
+h
x
n+1
= x
n
+hf (t
n
, x
n
, y
n
)
y
n+1
= y
n
+hg (t
n
, x
n
, y
n
) (38.2)
n = 1, 2, 3, ...
ile verilir.
Ornek 38.1.
x
= 5x 2y
y
= 3x
x(0) = 1
y (0) = 2
sisteminin gercek ve yaklask coz um un un t = 0.1, 0.2, ..., 1 noktalarndaki degerlerini bulup y uzdelikli bagl hatay
bulunuz.
C oz um

Oncelikle gercek coz um u bulalm. Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(5 ) A2B = 0
3A+ () B = 0
(5 ) 2
3 ()
= 0
2
5 + 6 = 0
1,2
= 3, 2
koklerdir.
1
= 3
2A2B = 0
3A3B = 0
A = B = 1
icin
x(t) = e
3t
y (t) = e
3t
coz umd ur.
2
= 2
3A2B = 0
2A2B = 0
3A = 2B = 6
icin
x(t) = 2e
2t
y (t) = 3e
2t
coz umd ur.
x(t) = e
3t
y (t) = e
3t
ve
x(t) = 2e
2t
y (t) = 3e
2t
x = c
1
e
3t
+ 2c
2
e
2t
y = c
1
e
3t
+ 3c
2
e
2t
olarak yazarz.
x(0) = 1
y (0) = 2
39. SISTEMLER IC IN RUNGE-KUTTA Y
ONTEMI 109
kosullarndan
c
1
+ 2c
2
= 1
c
1
+ 3c
2
= 2
c
1
= 1, c
2
= 1
x = e
3t
+ 2e
2t
y = e
3t
+ 3e
2t
coz umd ur.
t
n
x(t
n
) x
h
(t
n
) y (t
n
) y
h
(t
n
)
xx
h
x
.100
yy
h
y
.100
0 1 1 2 2 0 0
0.1 1, 0929 1, 1 2, 3143 2, 3 0, 64535 0, 62002
0.2 1, 1615 1, 19 2, 6534 2, 63 2, 451 0, 88022
0.3 1, 1846 1, 259 3, 0068 2, 987 6, 2775 0, 65696
0.4 1, 131 1, 2911 3, 3565 3, 3647 14, 159 0, 24413
0.5 0, 95487 1, 2637 3, 6732 3, 752 32, 343 2, 1473
0.6 0, 59059 1, 1452 3, 9107 4, 1311 93, 902 5, 6368
0.7 0, 05577 0, 89151 3, 9994 4, 4747 1698, 5 11, 883
0.8 1, 1171 0, 44233 3, 8359 4, 7421 139, 6 23, 625
0.9 2, 7804 0, 28494 3, 2692 4, 8748 89, 752 49, 114
1 5, 3074 1, 4024 2, 0816 4, 7894 73, 577 130, 08
39. Sistemler icin Runge-Kutta yontemi

x
= f (t, x, y)
y
= g (t, x, y)
x(t
0
) = x
0
y (t
0
) = y
0
(39.1)
sistemi icin Runge-Kutta yontemi
t
n+1
= t
n
+h
k
1
= hf (t
n
, x
n
, y
n
)
m
1
= hg (t
n
, x
n
, y
n
)
k
2
= hf
_
t
n
+
h
2
, x
n
+
k
1
2
, y
n
+
m
1
2
_
m
2
= hg
_
t
n
+
h
2
, x
n
+
k
1
2
, y
n
+
m
1
2
_
k
3
= hf
_
t
n
+
h
2
, x
n
+
k
2
2
, y
n
+
m
2
2
_
m
3
= hg
_
t
n
+
h
2
, x
n
+
k
2
2
, y
n
+
m
2
2
_
k
4
= hf (t
n
+h, x
n
+k
3
, y
n
+m
3
)
m
4
= hg (t
n
+h, x
n
+k
3
, y
n
+m
3
)
K =
k
1
+ 2k
2
+ 2k
3
+k
4
6
M =
m
1
+ 2m
2
+ 2m
3
+m
4
6
x
n+1
= x
n
+K
y
n+1
= y
n
+K (39.2)
n = 1, 2, 3, ...
ile verilir.
110 9. N
UMERIK Y
ONTEMLER
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
6
t
h
t
= 0.5
x
exact
y
exact
x
appromiate
y
approximate
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
6
t
h
t
= 0.25
x
exact
y
exact
x
appromiate
y
approximate
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
6
t
h
t
= 0.1
x
exact
y
exact
x
appromiate
y
approximate
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
6
t
h
t
= 0.05
x
exact
y
exact
x
appromiate
y
approximate
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
50
100
150
200
t
max x
error
= 132.9727% , max y
error
= 176.2257% when h
t
is 0.5
error
x
error
y
error
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
100
200
300
400
t
max x
error
= 365.2054% , max y
error
= 179.0405% when h
t
is 0.25
error
x
error
y
error
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
500
1000
1500
2000
t
max x
error
= 1698.548% , max y
error
= 130.0772% when h
t
is 0.1
error
x
error
y
error
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
500
1000
1500
t
max x
error
= 1031.1298% , max y
error
= 83.316% when h
t
is 0.05
error
x
error
y
error
Ornek 39.1.
x
= 5x 2y
y
= 3x
x(0) = 1
y (0) = 2
sisteminin gercek ve yaklask coz um un un t = 0.1, 0.2, ..., 1 noktalarndaki degerlerini bulup y uzdelikli bagl hatay
bulunuz.
ONTEMI 111
C oz um

Oncelikle gercek coz um u bulalm. Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(5 ) A2B = 0
3A+ () B = 0
(5 ) 2
3 ()
= 0
2
5 + 6 = 0
1,2
= 3, 2
koklerdir.
1
= 3
2A2B = 0
3A3B = 0
A = B = 1
icin
x(t) = e
3t
y (t) = e
3t
coz umd ur.
2
= 2
3A2B = 0
2A2B = 0
3A = 2B = 6
icin
x(t) = 2e
2t
y (t) = 3e
2t
coz umd ur.
x(t) = e
3t
y (t) = e
3t
ve
x(t) = 2e
2t
y (t) = 3e
2t
x = c
1
e
3t
+ 2c
2
e
2t
y = c
1
e
3t
+ 3c
2
e
2t
olarak yazarz.
x(0) = 1
y (0) = 2
kosullarndan
c
1
+ 2c
2
= 1
c
1
+ 3c
2
= 2
c
1
= 1, c
2
= 1
x = e
3t
+ 2e
2t
y = e
3t
+ 3e
2t
coz umd ur.
t
n
x(t
n
) x
h
(t
n
) y (t
n
) y
h
(t
n
)
xx
h
x
.100
yy
h
y
.100
0 1 1 2 2 0 0
0.1 1, 0929 1, 093 2, 3143 2, 3144 0, 0014448 0, 00056314
0.2 1, 1615 1, 1616 2, 6534 2, 6534 0, 0037923 0, 0014062
0.3 1, 1846 1, 1847 3, 0068 3, 0068 0, 0077479 0, 0026421
0.4 1, 131 1, 1311 3, 3565 3, 3567 0, 01498 0, 0044487
0.5 0, 95487 0, 95517 3, 6732 3, 6734 0, 030614 0, 0071228
0.6 0, 59059 0, 59107 3, 9107 3, 9111 0, 081778 0, 0112
0.7 0, 05577 0, 054996 3, 9994 4, 0001 1, 388 0, 017752
0.8 1, 1171 1, 1159 3, 8359 3, 837 0, 10858 0, 029289
0.9 2, 7804 2, 7786 3, 2692 3, 271 0, 067179 0, 053374
1 5, 3074 5, 3046 2, 0816 2, 0843 0, 053445 0, 12825
112 9. N
UMERIK Y
ONTEMLER
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
t
h
t
= 0.5
x
exact
y
exact
x
appromiate
y
approximate
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
t
h
t
= 0.25
x
exact
y
exact
x
appromiate
y
approximate
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
6
t
h
t
= 0.1
x
exact
y
exact
x
appromiate
y
approximate
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
t
h
t
= 0.05
x
exact
y
exact
x
appromiate
y
approximate
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
10
20
30
t
max x
error
= 11.8949% , max y
error
= 27.7342% when h
t
is 0.5
error
x
error
y
error
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
2
4
6
t
max x
error
= 4.8906% , max y
error
= 3.3697% when h
t
is 0.25
error
x
error
y
error
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
0.5
1
1.5
t
max x
error
= 1.388% , max y
error
= 0.12825% when h
t
is 0.1
error
x
error
y
error
1
2
0.5
0
0.5
1
1.5
0
0.05
0.1
t
max x
error
= 0.098895% , max y
error
= 0.0091463% when h
t
is 0.05
error
x
error
y
error
Asagdaki grak ile Euler ve Runge-Kutta yontemlerinin karslastrlmas verilmistir.

ONTEMI 113
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
6
t
h
t
= 0.5
x
exact
y
exact
x
appr.
RK
y
appr.
RK
x
appr.
E
y
appr.
E
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
6
t
h
t
= 0.25
x
exact
y
exact
x
appr.
RK
y
appr.
RK
x
appr.
E
y
appr.
E
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
6
t
h
t
= 0.1
x
exact
y
exact
x
appr.
RK
y
appr.
RK
x
appr.
E
y
appr.
E
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
6
4
2
0
2
4
6
t
h
t
= 0.05
x
exact
y
exact
x
appr.
RK
y
appr.
RK
x
appr.
E
y
appr.
E
1
2
3
4
0.5
0
0.5
1
1.5
0
100
200
t
max x
error
RK
= 11.8949% , max y
error
RK
= 27.7342%
max x
error
E
= 132.9727% , max y
error
E
= 176.2257% when h
t
is 0.5
error
x
error
RK
y
error
RK
x
error
E
y
error
E
1
2
3
4
0.5
0
0.5
1
1.5
0
100
200
300
400
t
max x
error
RK
= 4.8906% , max y
error
RK
= 3.3697%
max x
error
E
= 365.2054% , max y
error
E
= 179.0405% when h
t
is 0.25
error
x
error
RK
y
error
RK
x
error
E
y
error
E
1
2
3
4
0.5
0
0.5
1
1.5
0
500
1000
1500
2000
t
max x
error
RK
= 1.388% , max y
error
RK
= 0.12825%
max x
error
E
= 1698.548% , max y
error
E
= 130.0772% when h
t
is 0.1
error
x
error
RK
y
error
RK
x
error
E
y
error
E
1
2
3
4
0.5
0
0.5
1
1.5
0
500
1000
1500
t
max x
error
RK
= 0.098895% , max y
error
RK
= 0.0091463%
max x
error
E
= 1031.1298% , max y
error
E
= 83.316% when h
t
is 0.05
error
x
error
RK
y
error
RK
x
error
E
y
error
E
CHAPTER 10
Laplace Don us um u
40. Laplace ve Ters Laplace don usm u
Laplace don us umleri, baslangc snr deger problemlerinin coz umleri icin cok etkili bir yontemdir. Burada
uygulanacak olan islemler srasyla
Adm 1.: Verilen ADD cebirsel denkleme don ust ur ul ur.
Adm 2.: Cebirsel denklem coz ul ur
Adm 3.: 2. admdaki cebirsel denklemin coz um u, ters don us um ile ADD nin coz um u elde edilir.
Bu yontemin cok onemli avantajlar mevcuttur.
1.: Baslangc deger probleminin coz um u direkt olarak elde edilir. Diger yontemlerde c sabitleri ile elde
edilen coz umde baslangc kosullar verilerek c sabitleri bulunur.
2.: En onemli avantaj homojen olmayan denklemlerde, sag taraftaki fonksiyonun s urekli olmad g du-
rumlarda da coz um u elde edebiliriz.
Tanm 40.1. f (t) , t 0 fonksiyonun Laplace
1
don us um u F (s) ile gosterilir
F (s) = L(f) =
_

0
e
st
f (t) dt (40.1)
ile tanmlanr.
Tanm 40.2. F (s) fonksiyonun ters Laplace don us um u ise f (t) , t 0 dir
f (t) = L
1
(F)
ile gosterilir.
Notasyon 40.3. t ye bagl olanlar fonksiyonlar s ye bagl olanlar da don us umler olarak d us unecegiz. Fonksiy-
onlar k uc uk harer ile don us umleri ise b uy uk harer ile gosterecegiz. f (t) fonksiyonun don us um u F (s), y (t)
fonksiyonunun don us um u Y (s) .
Ornek 40.4. f (t) = 1 fonksiyonun Laplace don us um un u bulunuz.

C oz um
L(f) =
_

0
e
st
dt =
1
s
e
st
0
=
1
s
Ornek 40.5. f (t) = e

at
, a sabit fonksiyonun Laplace don us um un u bulunuz.
C oz um
L(f) =
_

0
e
st
e
at
dt =
1
s a
e
(sa)t
0
=
1
s a
, s > a
Teorem 40.6. Laplace don us um u lineerdir:f (t) , g (t) fonksiyonlar ve a, b sabitleri icin
L(af +bg) = aL(f) +bL(g)
1
Pierre Simon Marquis de Laplace (1749-1827) Fransz matematikci, Pariste profes orl uk yapms ve Napoleon Bonaparte 1
senelik ogrencisi olmusltur.
115
116 10. LAPLACE D
ON
US
UM
U
Proof.
L(af +bg) =
_

0
e
st
(af (t) +bg (t)) dt = a
_

0
e
st
f (t) dt +b
_

0
e
st
g (t) dt = aL(f) +bL(g)
Teorem 40.7. Ters Laplace don us um u lineerdir:f (t) , g (t) fonksiyonlar ve a, b sabitleri icin
L
1
(af +bg) = aL
1
(f) +bL
1
(g)
Ornek 40.8. coshat ve sinhat fonksiyonlarnn Laplace don us umlerini bulunuz.

C oz um
coshat =
e
at
+e
at
2
L(coshat) = L
_
e
at
+e
at
2
_
=
1
2
L
_
e
at
_
+
1
2
L
_
e
at
_
=
1
2
_
1
s a
+
1
s +a
_
=
s
s
2
a
2
sinh at =
e
at
e
at
2
L(sinh at) = L
_
e
at
e
at
2
_
=
1
2
L
_
e
at
_
1
2
L
_
e
at
_
=
1
2
_
1
s a

1
s +a
_
=
a
s
2
a
2
f (t) F (s) = L(f) f (t) F (s) = L(f) f (t) F (s) = L(f)
1
1
s
e
at
cos wt
sa
(sa)
2
+w
2
cos at cos bt
(b
2
a
2
)s
(s
2
+a
2
)(s
2
+b
2
)
t
1
s
2
e
at
sin wt
w
(sa)
2
+w
2
e
bt
e
at
t
ln
sa
sb
t
2 2!
s
3
te
at 1
(sa)
2
2(1cosh at)
t
ln
s
2
a
2
s
2
t
n n!
s
n+1
t
n
e
at n!
(sa)
n+1
2(1cos wt)
t
ln
s
2
+w
2
s
2
e
at 1
sa
t sin wt
2ws
(s
2
+w
2
)
2
sin wt
t
arctan
w
s
cos wt
s
s
2
+w
2
1 cos wt
w
2
s(s
2
+w
2
)
t
a
, a > 1
(a+1)
s
a+1
sin wt
w
s
2
+w
2
wt sinwt
w
3
s
2
(s
2
+w
2
)
t
1/2
_
s
coshat
s
s
2
a
2
sin wt wt cos wt
2w
3
(s
2
+w
2
)
2
t
1/2
2s
3/2
sinh at
a
s
2
a
2
sin wt +wt cos wt
2w
2
s
(s
2
+w
2
)
2
u (t c)
1
s
e
sc
Teorem 40.9. f (t) fonksiyonunun Laplace don us um u F (s) olsun. e
at
f (t) fonksiyonunun Laplace don us um u
F (s a) dr
L(f (t)) = F (s) L
_
e
at
f (t)
_
= F (s a)
ve
e
at
f (t) = L
1
(F (s a))
Proof.
F (s a) =
_

0
e
(sa)t
f (t) dt =
_

0
e
st
_
e
at
f (t)
_
dt = L
_
e
at
f (t)
_

Ornek 40.10. e
at
cos wt, e
at
sin wt fonksiyonlarnn Laplace don us um un u bulunuz.
40. LAPLACE VE TERS LAPLACE D
ON
USM
U 117
C oz um
F (s) = L(cos wt) =
s
s
2
+w
2

F (s a) = L
_
e
at
cos wt
_
=
s a
(s a)
2
+w
2
F (s) = L(sin wt) =
w
s
2
+w
2

F (s a) = L
_
e
at
sin wt
_
=
w
(s a)
2
+w
2
Ornek 40.11.
F (s) = L(f (t)) =
3
s
2
+ 100
ise f fonksiyonu nedir?
C oz um
L(f (t)) =
3
s
2
+ 100
f (t) = L
1
_
3
s
2
+ 100
_
= L
1
_
3
10
10
s
2
+ 10
2
_
=
3
10
L
1
_
10
s
2
+ 10
2
_
=
3
10
sin (10t)
Ornek 40.12.
F (s) = L(f (t)) =
25
s
2
4s + 29
ise f fonksiyonu nedir?
C oz um
L(f (t)) =
25
s
2
4s + 29
=
25
(s 2)
2
+ 25
f (t) = L
1
_
5.5
(s 2)
2
+ 5
2
_
= 5L
1
_
5
(s 2)
2
+ 5
2
_
= 5e
2t
sin(5t)
Ornek 40.13.
L(f) =
3s 137
s
2
+ 2s + 401
olduguna gore f (t) fonksiyonu nedir?
C oz um
L(f) =
3s 137
s
2
+ 2s + 401
=
3s 137
(s + 1)
2
+ 400
=
3 (s + 1) 140
(s + 1)
2
+ 20
2
= 3
(s + 1)
(s + 1)
2
+ 20
2
140
20
20
(s + 1)
2
+ 20
2
f = L
1
_
3
(s + 1)
(s + 1)
2
+ 20
2
140
20
20
(s + 1)
2
+ 20
2
_
= 3L
1
_
(s + 1)
(s + 1)
2
+ 20
2
_
7L
1
_
20
(s + 1)
2
+ 20
2
_
= 3e
t
cos (20t) 7e
t
sin (20t)
f (t) fonksiyonunun Laplace don us um u olmas icin s urekli olmas gerekmez ancak belli kosullar sa glamaldr.
Tanm 40.14. Herbir sonlu aralkta s urekli olan f (t) fonksiyonuna parcal s urekli fonksiyon denir.
118 10. LAPLACE D
ON
US
UM
U
Teorem 40.15. f (t) fonksiyonu parcal s urekli ve
|f (t)| Me
t
, M > 0
kosulunu saglyorsa, fonksiyonun Laplace don us um u vardr.
41. T urev ve

Integrallerin Laplace Don us um u
Teorem 41.1. f (t) fonksiyonu (n 1) . mertebeye kadar t urevleri s urekli olsun
L(f
) = sL(f) f (0)
L(f
) = s
2
L(f) sf (0) f
(0)
L(f
) = s
3
L(f) s
2
f (0) sf
(0) f
(0)
...
L
_
f
(n)
_
= s
n
L(f) s
n1
f (0) s
n2
f
(0) s
n3
f
(0) sf
(n2)
(0) f
(n1)
(0)
Ornek 41.2. f (t) = t sin wt fonksiyonu icin L(f
) degerini hesaplaynz.
C oz um
L(f
) = s
2
L(f) sf (0) f
(0)
f (0) = 0
f
(t) = sin wt +wt cos wt

f
(0) = 0
L(f
) = s
2
L(f) = s
2
2ws
(s
2
+w
2
)
2
=
2ws
3
(s
2
+w
2
)
2
Teorem 41.3. F (s) fonksiyonu f (t) fonksiyonunun Laplace don us um u olsun.

L
__
t
0
f () d
_
=
1
s
F (s)
_
t
0
f () d = L
1
_
1
s
F (s)
_
Ornek 41.4. Teorem 41.3 u kullanarak

1
s (s
2
+w
2
)
ve
1
s
2
(s
2
+w
2
)
fonksiyonlarnn ters Laplace don us umlerini bulunuz.
42. BDP PROBLEMLERINE UYGULAMALARI 119
C oz um
F (s) =
1
(s
2
+w
2
)
L
1
(F (s)) =
sin wt
w
= f (t)
L
1
_
1
s (s
2
+w
2
)
_
= L
1
_
1
s
F (s)
_
=
_
t
0
sin w
w
d =
1
w
2
cos w
t
0
=
1
w
2
(1 cos wt) = g (t)
L
1
_
1
s
2
(s
2
+w
2
)
_
= L
1
_
1
s
1
s (s
2
+w
2
)
_
=
_
t
0
1
w
2
(1 cos w) d =
1
w
2
_

1
w
sin w
_
t
0
=
1
w
2
_
t
sin wt
w
_
42. BDP problemlerine uygulamalar

Simdi Laplace don us um un un BDP problemlerinin coz um une nasl uygulandgn gorelim:
y
+ay
+by = r (t) (42.1)

y (0) = k
0
,
y
(0) = k
1
BDP problemini ele alalm. (42.1) denklemine Laplace don us um u uygulayalm:
L(y
+ay
+by) = L(r (t))

L(y
) +aL(y
) +bL(y) = R(s)
_
s
2
L(y) sy (0) y
(0)
_
+a (sL(y) y (0)) +bL(y) = R(s)
_
s
2
+as +b
_
Y (s) = R(s) + (s +a) k
0
+k
1
Y (s) = L(y) =
R(s) + (s +a) k
0
+k
1
s
2
+as +b
y (t) = L
1
_
R(s) + (s +a) k
0
+k
1
s
2
+as +b
_
Ornek 42.1.
y
y = t,
y (0) = 1, y
(0) = 1
120 10. LAPLACE D
ON
US
UM
U
C oz um
L(y
y) = L(t)
L(y
) L(y) =
1
s
2
_
s
2
L(y) sy (0) y
(0)
_
L(y) =
1
s
2
_
s
2
1
_
L(y) =
1
s
2
+s + 1
L(y) =
1
s
2
(s
2
1)
+
s + 1
(s
2
1)
=
_
1
s
2
1

1
s
2
_
+
1
s 1
y = L
1
__
1
s
2
1

1
s
2
_
+
1
s 1
_
= L
1
_
1
s
2
1
_
L
1
_
1
s
2
_
+L
1
_
1
s 1
_
= sinh t t +e
t
Ornek 42.2.
y
+ 16y = 5 sinx,
y (0) = 0, y
(0) = 0
C oz um
L(y
+ 16y) = L(5 sinx)

L(y
) + 16L(y) =
5
s
2
+ 1
_
s
2
L(s) sy (0) y
(0)
_
+ 16L(y) =
5
s
2
+ 1
_
s
2
+ 16
_
L(y) =
5
s
2
+ 1
L(y) =
5
(s
2
+ 1) (s
2
+ 16)
=
5
15
_
1
s
2
+ 1

1
s
2
+ 16
_
y = L
1
_
1
3
_
1
s
2
+ 1

1
s
2
+ 16
__
=
1
3
_
L
1
_
1
s
2
+ 1
_
1
4
L
1
_
4
s
2
+ 16
__
=
1
3
_
sinx
1
4
sin4x
_
Ornek 42.3.
y
+y = 2t,
y
_
4
_
=

2
, y
4
_
= 2
43. BASAMAK FONKSIYONU (HEAVISIDE
3
FONKSIYONU) 121
C oz um

Once coz um u 0 noktasna otelemeliyiz.
t = x +

4
don us um u ile t degiskenine bagl fonksiyonu x degiskenine don ust urm us oluruz. Buna gore BDP yi
y
+y = 2
_
x +

4
_
,
y (0) =

2
, y
(0) = 2
L(y
+y) = L
_
2
_
x +

4
__
L(y
) +L(y) = 2L
_
x +

4
_
= 2L(x) +

2
L(1)
_
s
2
L(s) sy (0) y
(0)
_
+L(y) =
2
s
2
+

2s
_
s
2
+ 1
_
L(y) =
2
s
2
+

2s
+
s
2
+ 2
=
1
2s
2
(s + 4)
_
s
2
+ 1
_
L(y) =
(s + 4)
2s
2
=

2s
+
2
s
2
y = L
1
_

2s
+
2
s
2
_
=

2
L
1
_
1
s
_
+ 2L
1
_
1
s
2
_
=

2
+ 2x =

2
+ 2
_
t

4
_
= 2t
43. Basamak Fonksiyonu (Heaviside

2
Fonksiyonu)
Makine m uhendisliginde ve elektrik m uhendisliklerinde sistemin kapal veya ack olmasn ifade eden onemli bir
fonksiyondur birim basamak fonksiyonudur.
Tanm 43.1.
u (t a) =
_
0, t < a
1, t > a
, a 0
fonksiyonuna birim basamak fonksiyonu veya Heaviside fonksiyonu denir.
2
Oliver Heaviside (1850-1925), ingiliz elektrik m uhendisi
122 10. LAPLACE D
ON
US
UM
Ornek 43.2.
y (t) =
_
_
_
0, 0 < t <
1, < t < 2
0, t > 2
,
fonksiyonunu birim basamak fonksiyonu cinsinden ifade ediniz.
Coz um
y (t) = u (t ) u (t 2)

4
FONKSIYONU) 123
Ornek 43.3.
y (t) =
_
_
1, 1 < t < 0
1, 0 < t < 1
2, 1 < t < 2
3, t > 3
,
C oz um
y (t) = (u (t + 1) u (t)) + (u (t) u (t 1)) + 2 (u (t 1) u (t 2)) + 3u (t 3)
Tanm 43.4.
Ornek 43.5.
y (t) =
_
_
t, 1 < t < 0
t
2
, 0 < t < 1
2 cos t, 1 < t < 2
2 sint, t > 3
,
C oz um
y (t) = t (u (t + 1) u (t)) +t
2
(u (t) u (t 1)) + 2 cos t (u (t 1) u (t 2)) + 2 sintu (t 3)
Ornek 43.6. Birim basamak fonksiyonunun Laplace don us um un u hesaplaynz.

C oz um
L(u (t a)) =
_

0
e
st
u (t a) dt =
_

a
e
st
dt =
e
st
s
a
=
e
as
s
Tanm 43.7. f (t) fonksiyonunun oteleme fonksiyonu
f (t) = f (t a) u (t a) =
_
0, t < a
f (t a) , t > a
olarak verilir.
Teorem 43.8. f (t) fonksiyonunun Laplace don us um u F (s) ise

f (t) oteleme fonksiyonunun Laplace don us um u
e
as
F (s) dir.
F (s) = L(f) e
as
F (s) = L
_
f
_
= L(f (t a) u (t a))
Teorem 43.9.
L(f (t) u (t a)) = e
as
L(f (t +a))
Ornek 43.10. (t 1)
2
u (t 1) ve t
2
u (t 1) fonksiyonlarnn Laplace don us umlerini bulunuz.
Coz um
L
_
(t 1)
2
u (t 1)
_
= e
s
L
_
t
2
_
=
2e
s
s
3
L
_
t
2
u (t 1)
_
= e
s
L
_
(t + 1)
2
_
= e
s
_
L
_
t
2
_
+ 2L(t) +L(1)
_
= e
s
_
2
s
3
+
2
s
2
+
1
s
_
124 10. LAPLACE D
ON
US
UM
Ornek 43.11.
y
+ 16y =
_
48e
2t
, 0 < t < 4
0, t > 4
y (0) = 0, y
(0) = 0
C oz um
y
+ 16y = 48e
2t
(u (t) u (t 4))
y (0) = 0, y
(0) = 0
olarak yazabiliriz. Bu durumda Laplace don us um un u denkleme uyguladgmzda
L(y
+ 16y) = L
_
48e
2t
(u (t) u (t 4))
_
L(y
) + 16L(y) = 48L
_
e
2t
u (t)
_
48L
_
e
2t
u (t 4)
_
ve burada
F (s) = L(f) e
as
F (s) = L(f (t a) u (t a))
L(f (t) u (t a)) = e
as
L(f (t +a))
ifadelerini kullanrsak
_
s
2
L(y) sy (0) y
(0)
_
+ 16L(y) =
48
s 2

48e
4s
s 2
=
48
_
1 e
4s
_
s 2
L(y) =
48
_
1 e
4s
_
(s 2) (s
2
+ 16)
=
_
12
5 (s 2)

24
5 (s
2
+ 16)

12s
5 (s
2
+ 16)
_
_
1 e
4s
_
y =
12
5
_
L
1
_
1
(s 2)
_
2L
1
_
1
(s
2
+ 16)
_
L
1
_
s
(s
2
+ 16)
__
12
5
_
L
1
_
e
4s
(s 2)
_
2L
1
_
e
4s
(s
2
+ 16)
_
L
1
_
e
4s
(s
2
+ 16)
__
,
=
12
5
_
e
2t
2
4
sin 4t cos 4t
_
12
5
_
e
2(t4)
2
4
sin4 (t 4) cos 4 (t 4)
_
u (t 4)
Ornek 43.12. Bir RLC devresinde C = 10

2
F(arad), L = 0.1H(enry), R = 11 ve 2 saniyeye kadar verilen
elektromotive kuvvet E (t) = 100 sin(400t) , 0 < t < 2 ve sonra bir kuvvet verilmemektedir: E (t) = 0, t > 2.
Baslangcta elektrik y uk u ve akm olmadgna gore herhangi zamandaki elektrik y uk un u bulunuz.
5
FONKSIYONU) 125
C oz um
q
= I, V
R
= RI, V
C
=
1
C
q, V
L
= LI
RI +
1
C
q +LI
= E (t)
Lq
+Rq
+
1
C
q = E (t)
0.1q
+ 11q
+ 10
2
q =
_
100 sin(400t) , 0 < t < 2
0, t > 2
q (0) = 0, q
(0) = 0
q
+ 110q
+ 10
3
q =
_
10
3
sin (400t) , 0 < t < 2
0, t > 2
= 10
3
sin (400t) (1 u (t 2))
L
_
q
+ 110q
+ 10
3
q
_
= L
_
10
3
sin (400t) (1 u (t 2))
_
L(q
) + 110L(q
) + 10
3
L(q) = 10
3
(L(sin (400t)) L(sin (400t) u (t 2)))
_
s
2
L(q) sq (0) q
(0)
_
+ 110 (sL(q) q (0)) + 10
3
L(q)
= 10
3
(L(sin (400t)) L(sin (400 (t 2)) u (t 2)))
_
s
2
+ 110s + 10
3
_
L(q) =
2 10
4
s
2
+ 400
10
3
e
2s
20
s
2
+ 400
=
2 10
4
_
1 e
2s
_
s
2
+ 400
L(q) =
2 10
4
_
1 e
2s
_
(s
2
+ 400) (s + 10) (s + 100)
=
_
1
45 000 (s + 10)

11
520 000
s
3
26 000
s
2
+ 400

1
936 000 (s + 100)
_
2 10
4
_
1 e
2s
_
=
_
1
45 000 (s + 10)

11
520 000
s
3
26 000
s
2
+ 400

1
936 000 (s + 100)
_
2 10
4
_
1
45 000 (s + 10)

11
520 000
s
3
26 000
s
2
+ 400

1
936 000 (s + 100)
_
2 10
4
e
2s
q =
2 10
4
45 000
L
1
_
1
s + 10
_
11 2 10
4
520 000
L
1
_
s
s
2
+ 400
_
+
3
20 26 000
2 10
4
L
1
_
20
s
2
+ 400
_
2 10
4
936 000
L
1
_
1
(s + 100)
_
2 10
4
45 000
L
1
_
e
2s
s + 10
_
+
11 2 10
4
520 000
L
1
_
se
2s
s
2
+ 400
_
3
20 26 000
2 10
4
L
1
_
20e
2s
s
2
+ 400
_
+
2 10
4
936 000
L
1
_
e
2s
(s + 100)
_
=
4
9
e
10t
11
26
cos (20t) +
3
26
sin (20t)
5
234
e
100t
_
4
9
e
10t
11
26
cos (20t) +
3
26
sin (20t)
5
234
e
100t
_
u (t 2)
=
_
4
9
e
10t
11
26
cos (20t) +
3
26
sin(20t)
5
234
e
100t
_
(1 u (t 2))
Bibliography
[1] L. Lamport. L
A
T
E
X A Document Preparation System Addison-Wesley, California 1986.
127

Diferansiyel Denklemler Koü - Arzu Erdem

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Diferansiyel Denklemler Koü - Arzu Erdem

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Adi diferansiyel denklemler notlari

Iki bilinmeyenli iki denklem) 79

Iki bilinmeyenli iki denklem) 84

GRI AILESININ DIFERANSIYEL DENKLEMLERI 5

Ornek 2.2. Dogrular ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

Ornek 2.3. Paraboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

Ornek 4.31. y = 0 integral egrisi

6. y = f (y) formundaki denklemler

GISKENLERINE AYRILABILEN ADD 15

7. Degiskenlerine ayrlabilen ADD

GISKENLERINE AYRILABILEN ADD 17

18 2. BIRINCI MERTEBEDEN ADD

ifadesini denklemde yerine yazarsak

y x) dy = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.

ifadesini denklemde yerine yazarsak

ifadesini denklemde yerine yazarsak

Ornek 14.9. (2xy

olursa bu yor ungeye dik yor unge denir.

Ornek 16.3. Agrlg 48 lb olan bir cisim yatayla 30

olan egik bir d uzlemin en ust unden braklyor. Hava

(1) t = 4500 icin bozunma

sabit scaklkl bir ortamdaki scaklg 80

olduguna gore ve 5 saniye sonra cismin scaklg 70

e d ust ug une gore cismin scaklgnn, t ye bagl fonksiyonunu

18. Pop ulasyon Problemleri

Ornek 18.1. Populasyon icin realistik model

19. Karsm Problemleri

Um yontemleri ile coz um elde edilebilir.

UKSEK DERECELI ADD

UKSEK DERECELI ADD

Ornek 22.4. sin x ve cos x fonksiyonlar y

+ y = 0 ADD nin coz um ud ur. Uyar 22.14a gore y = c

Ornek 22.6. x ve 2x fonksiyonlar [0, 1] aralgnda lineer bagmldr. C unk u

UKSEK MERTEBEDEN LINEER ADD

Ornek 22.10. sinx ve cos x lineer bagmsz fonksiyonlar y

+y = 0 ADD nin coz um ud ur. Uyar 22.14a ve

determinantna Wronskian denir ve a x b noktasndaki degeri ksaca W (y

Ornek 22.13. sin x ve cos x fonksiyonlar y

+y = 0 ADD nin lineer bagmsz coz um ud ur ve

dr. Buna gore (23.3) denkleminin coz um u

Ornek 23.3. y = x fonksiyonu

+2y = 0 denkleminin bir coz um u olmak uzere, mertebenin

Ornek 23.4. y = x fonksiyonu

UKSEK MERTEBEDEN LINEER ADD

e diferansiyel denklemin karakteristik denklemi denir. Bu denklem ninci dereceden bir

+ 2y = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.

(0) = 5 BDP nin coz um un u bulunuz.

8y = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.

= 0 denkleminin coz um un u bulunuz.

UKSEK MERTEBEDEN LINEER ADD

+ 25y = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.

+y = 0 ADD nin coz um un u bulunuz.

Ornek 25.2. y = x fonksiyonu y

+ y = x homojen olmayan denkleminin bir coz um ud ur. sin x fonksiyonu

Ornek 25.6. f (x) = x

UKSEK MERTEBEDEN LINEER ADD

UKSEK MERTEBEDEN LINEER ADD

UKSEK MERTEBEDEN LINEER ADD

UKSEK MERTEBEDEN LINEER ADD

(t) = 0.42 sint + 7c

28. Elektrik Devre Problemleri

Iki bilinmeyenli iki denklem)

Ornek 30.1. (i)