Kadir Msrolu _ Lozan Zafer Mi Hezimet Mi Cilt1 Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.

com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amacgrme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitab Tarayan ve Dzenleyen Arkadaa ok ok teekkr ederiz. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com

Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Tarayan Sleyman Yksel www.suleymanyuksel.com suleymanyuksel@ suleymanyuksel.com suleymanyuksel6@gmail.com Kadir Msrolu _ Lozan Zafer Mi Hezimet Mi Cilt1 LOZAN ZAFER M HEZMET M CLT 1 KADR MISIROLU SEBL YAYINLARI Nu. KAPAK KOMPOZSYONU DZG VE BASKI HSNHAT YRM DRT GRBZ AZAK GARANT MATBAASI i H. H. MERREF ELEB STANBUL I 97 1 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M, HEZMET M? BRNC CLDN kinci ve ilaveli basm UMURU DEERLENDRME Sebil Yaynevi Vilyet Han Kat S, Nu. 206 CAALOLU/STANBUL THAF Mitti Mcdele tarihimizin aziz ehidi byk mukaddesat, Trabzon Mebusu Ahi KR BEY'in necip htrasna..,. KISALTMALAR a.g.e. Ad geen eser agt. Ad geen tefrika a.g.m. Ad geen makale eh. B Sahif e p. (page) : Sahife C. Cild V (Volume). : Cild S. : Say mt. : Mteakip vd. : ve devam* BBLYOGRAFYA s. (Sadece bu birinci cildin hazrlanmasnda istifade edilen eserlerden, bazlarn takdim ediyoruz. Umum! bibliyografya ve ahs adlar indeksi son cilde dercedilecektir.) ABDLAZZ, Emin Hanc Mzekkirt, Msr 1926. AKANSEL, Dr. Mustafa Hakk Japon Mucizesi, stanbul, 1943 ALTAY, Fahreddin 10 Yl Sava ve Sonras stanbul, 1970. ASPNAL, Olander (Liva General C.T.) anakkale Muharebeleri, ngilizlerin Gelibolu Seferinin R. Tarihi stanbul, 1932 ATAY, Falih Rfk 19 Mays, Ankara, 1941. ATAY, Falih Rfk ankaya, stanbul 1966. ARMSTRONG, N.C. - Grey Wolf Mustafa Kemal, London 1932. ASHMEAD Bartlette (E) La ver ite sur les Dardenees. (BLSEL) M. Cemil Lozan (II. Cit). stanbul 1C";3. CEMALEDDN EFEND (eyhlislm) Htrat- Siyasiye, Uersaadet 1336. CEBESOY, Ali Fuad Moskova Htralar, stanbul 1959. CEBESOY, Ali Fuad Siyas Htralar, stanbul, 1937. CROZAT, Prof Dr. Charles Devletler Umum Hukuku, stanbul 1950 CEVDET Paa Tezikir (Tezkire 1-12), Ankara 1953. CONK, Cemil anakkale Conkbaym Savalar, Ankara 1959.

EARL of Ronaldshay The Life on Lord Curzon, V. III., London 1928. ENGELHARD -- Trkiye ve Tanzimat, stanbul 1338. ERGN, Osman Maarif Tarihi (II. cild), stanbul 1943. GAZ M. Kemal Paa Haz. zmir Yollarnda Ankara 1337. GR, A. Refik Hukuk Tarihi ve Tefekkr Bakmndan Mecelle, stanbul 1951, NAL, Mahmut Kemal Son Sadrazamlar (II. cz), stanbul 1941. (LER), Suphi Nuri Sevres ve Lausanne, stanbul 1934. NN'nn Htralar (Lozan Ksm) Ulus Gazetesi, 24 Temmuz 1968'den itibaren. JAESCHKE, Gotthard Trk nklb Kronolojisi (II. cild), s tanbul 1941. K-VRACAN, A!i Naci Lozan onferans ve smet Paa, stanbul 1933. KML. PAA (Sadrzam) Siyas Tarih (II. cild), stanbul 132.5. KANDEMR Feridun Htralar ve Syleyemedikleiyle Rauf Orbay, stanbul 1965. KARABEKR, Kzn Cihan Harbine Nasl Girdik (II. Cild), istanbul 1937. KARABEKR, Kzm IstiklOl Harbimiz, stanbul 1960. LAMOUCHE (Kolonel) Trkiye Tarihi, stanbul 19-53. LOZAN ZABITLARI - Lozan Mtahcdenmesi Mukavelt ve Se-nedt Saire, stanbul 1339, ark- Karip Umuru Hakknda Lozan Konferansnda Tezekkr Olunan Senedt Mecmuas ve Zabtlar, 1. takm (4. cild), stanbul 1924 2. takm (2 cildi stanbul 1925. LOZAN.n zlerinde 10 Yl (Tevfik Rt Aras'm Konumalar t stanbul 1935. M. KEMAL Nutuk, Ankara 1927. MARDN, KhICl Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, stanbul 1946 . MAHMUD Celleddin Paa -- Mirat- Hakikat stanbul 1326-27. MEHMET MURAT Tatl Emeller, Ac Hakikatler, stanbul 1330. MKUSCH, Dagobert von La Resurection d'un Peuple Paris 1931. NUR, Dr. Rza Hayat ve Hatratm (3 cild), stanbul 1968. NUR, Dr. Rza Hcumlara Cevaplar, tstanbul 1941. NUR, Dr. Rza Trkbilk Revs (Nu: 8.), skenderiye 193S. OKYAR) Ali Fethi Bolayr Muharebesinde Adem-i Muvaffakiyetin Esbab, tstanbul 1330. FECH. Edgar Les Allies et la Turquie, Paris 1925. REY. Ahmed Reit Grdklerim, yaptklarm stanbul 1945. SABS Ali hsan Harp Hatralarm (5. cild), Ankara 1951. TENGRENK, Yusuf Kemal Vatan Hizmetinde, stanbul 1967. (TOPUZLU), Operatr Cemil Paa Canl Tarihler, cild 2, stanbul 1945. : TURNAGL Prof. Dr. Refik slmiyet ve Milletler Hukuku, stanbul 1944. TRKGELD, Ali Fuad Grp ittiklerim, Ankara 195i. NDEKLER , Birinci basmn akisleri . kinci Basmn Takdimi Birinci Basmn nsz B t R 1 H C t BLM : GR Emanet ........ Devlet ......... Misak. Milli ... KNC BLM: LOZAN'I HAZIRLAYAN HADSELERN PANAP.OMASI A MLL MCADELEYE KADAR ............ Ta.zimat ....., ............... Sultan Abdlziz ........................ Sultan II. Abdlhamid ..................... It'hntlarn Gafletleri ve Birbirini Kovalyan Harpler..................................... . Su:tan Vahidfddin, M.Kemal Paa ve ngilizler B MLL MCADELE ...... ...... NC BLM: LOZAN KONFERANSI KRONOLOJS VE MZAKERELERE TOPLU BR BAKI lk Hazrlklar ve Murahhaslar Hey'etinin Teekkl Ettirilmesi ......-..................

Konferans Neden Dald? '.................. Varlan Neticelerin Tahlili _ ... _ ....... A MADD KAYIPLARIMIZ..................... 1) Musul ................................. 13 53 57 65 65 65 105 317 119 124 134 145 172 1S3 214 245 2&1 281 2S1 2) Bat Trakya.................. ......... 285 3) Halep............................ ... ... ... 286 4) Batm................................. 287 5) Adalar ve Kbrs........................ 289 6) Harp Tazminat..............'............. 292 7) Boazlar Mes'elesl........................ 294 8) Kapitlsyonlar RUsubu ve Baz imtiyazlar 294 9) Mezarlklar Mes'elesl..................... 297 B MANEV KAYIPLARIMIZ 1) Ekalliyetlere Tannan mtiyazlar......... 298 2) Patrikhane Mes'elesi .................. 304 3) Hilfet Mes'elesi ........................ 308 DER SEBEPLER................................. 317 DRDNC BLM: TRKYE BYK MLLLET MECLSNDE LOZAN'A DAR MZAKERELER. I Birinci Byk Millet Meclisinde .................. 325 n kinci Byk Millet Meclisinde..................... 346 Ek Lozan Sulh Muahcdenamesi metni ...... 372 MEAL- KERM: MZDEK BEYNSZLERN LEDKLER YZNDEN BZ HELAK EDER MSN ALLAfflM? Kur'an-i Kerim, Sre.i A'raf. yet 155 AZZ OKUYUCU!.. LOZAN; MUAZZAM BR MPARATORLUK MRASININ IIAN-I YAMASID1R... TRKN AHSINDA SLAMDAN NTKAM ALINARAK, BTN BR SLAM DNYASININ BASIZ BIRAKILMASIDIR!.. LOZANIN GETRD; ADALARLA YUNAN STRATEJK EMBERNE ALINMI, KTSAD KAYNAKLARDAN MAHRUM. HER TRL UNVAN VE SIFATI YOLUNMU, GAYR TABU HUDUTLARIN ZD KK BR TRKYEDR. SEBL YAYINEV, TAKRR 1 SKN KANUNU LE LOZAN'IN ZERNE EKLM OLAN ALI KALDIRAN VE ONU MLL MSAK NNDE LK OLARAK MUHASEBE EDEN BYLE BR ESER YAYINLAMAKTAN EREF DUYA R-. BRNC BASIMIN AKSLER MDDE; TARtH VE VATANDIR!... Trk . slm dvasnn byk mcahidi, Birinci Byk Millet Meclisi Trabzot mcb'usu aziz ehid. al kr bey u eserin birinci basm Trk umum efkrna takdim edildii esnada sahte bir Lozan Kahraman unvann haiz bulunan smet Paa B a v e k i 1 di. On yl ayr kald ve bir karasevdal gibi yolunu kollad iktidar koltuuna, 27 Mays askeri hkmet darbesi sayesinde yemden oturarak millete, ikinci bir D e v r - i 1 s m e t :> in iiesini ektirmeye koyulmu bulunuyordu. Eski T a h r i r - i skn kanunu yerine bu defa da Tedbirler Kanunu nun tehditleri arkasna snarak ef-1 i k Devri alkanlklaryla icra-y hkmet eden lnn,kendi han muhalefet devrinin icad olan Kulak Gazetesi nin Geldi t s m e t, kesildi ksmet tekerlemesiyle ortaya kan dehetli bir mill istihfafna hedef olmaktayd. Byle bir srada O'nun millete pek pahalya malolmu bulunan fahi hat ve ihanetlerine k tutan bu eser, grlmemi bir alkaya mazhar olarak

kaplmt. Trk basnnda, Lozan zerinde yeni mnakaalar alm ve naiz incelememizi takdir ve tenkid eden pek ok makale, fkra v.s. yaynlanmt. Bunlardan bir ksm ile aldmz yzlerce c kuyucu mektubundan sadece birini dikkatlerinize arzediyoruz: Hanedan- li Osman'n en kymetli mensuplarndan olup, halen vatancd olarak Fransa'da yaamakta bulunan, Hkn- mafur, ehd Sultan Aziz merhumun evltlarndan merhum Seyfeddin Efendi'nin olu ehzade l KADR MISIROLU mut evkat Efendi Hazeretleri tarafndan ltfedilen tak-dirkr mektub : uf. Chevket HJaM. NO 210 Les Escanaux Bagnols S/Ceze Gard France Aziz vatanda.*. Kymetli hediyenizi aldm. Pek ok teekkrler ederim. Yakn tarihimize id, saklanm, gizli kalm bazt hakikatleri neretmekle gsterdiiniz cesaret-i medeniye-niz ve bylece milletimize yaptnz hizmetten dolay sizinle iftihar eder milletimizin bir ferdi sfatyla derin teekkrlerimi takdim ederim. Btn kalbimle temenni ederim ki: Bu hakikatler en mnasib ekilde, azam gayretle mehmetiin, die kzn dimalarna iyice yerletirilebilsin. nk halka o kadar yalanlar yutturuldu ki, can yanan bare millet, artk doruya da inanamyacak hale geldi. Eserin 2 'S. ciltlerini sabrszlkla beklediimi ve okuduktan sonra mlhazalarm bildireceimi arz eder, sa~ mimi muhabbetlerimi ltfen kabul etmenizi rica ederim. Allaha emanet olunuz, aziz vatanda.. Mahmut evket (imza) 12.1.1966 LOZAN ZAFER M, HEZMET M? V. . Chevket II . L . M . NO 210 Les Escanaux Bagnols S/Ceze Gard Franc S> C--" \) 's., ehzde-i civanbaht, MAHMUD EVKET Efendi Hazretleri'nin ltfettikleri takdikr mektubun ilk sahlfcsl KADin LOZAN ZAFER Mt. HEZMET M? -&'->"---' o'^j r^p-y^} Mezkr mektubun dier sahifesi, Trk basnnda milliyeti cephenin medar- iftihar bulunan stad Ahmet KABAKLI'run bu eser iin yazdklar: LOZAN, zafer mi? hezimet mi? Gen ve gay. retli lkc Kadir Msrolu 350 sayfalk eserinde yakn tarihimizin bu ok nemli sorusuna cevap aryor. Lozan, zerinden 42 yxl gemi olmasna ramen hl Trkiye'nin elini kolunu balayan, antlamadr. Kbrs, Patrikhane, Bat Trakya, Kerkk, Aznlk haklar gibi stmze ylm bir sr ar tan altndan bu olay kmaktadr. Yunanlnn her markl, Patrikhanenin-her ktkrtmas biraz da: .Talar balam fakat kpekleri serbest brakm. Olan bu biraz gvur, biraz ft, biraz da emperyalist bask szlemenin cretine dayanmaktadr. Bu yzden, son Kbrs facialar kahdan beri birka kere Lozan szlemesinin deitirilmesi temenni edilmi ve bu temenniye Lozan'n Trkiye bamurahhus ^olan sayn tnn'-nn hkmetleri de katlmtr. Bu felketlerin sulusu kim? 39 yanda, sava meydanndan kp en kurt diplomatlar arasna den saytn tnn aldatld m? Ona verilen direktifler mi yanlt? Karsnda olan Lord Grzon'lar, Venizeloslar m ok korkun oyunbaz kimselerdi? Yoksa Trk Milletinin kaderi stne, daha ok nceleri kt bir kumar m oynanmt. Dnyamz idare eden devletler st bir gizli kuvvet mi vardr?

Daha nemlisi, btn bunlar krk yllk Meclis'Ierde ve basnda niin hi tartlmam, ilk Meclis mzakereleri gayet gizli tutulmutur? Lozan' tenkid edenlere hain gzyle baklmas ve temelinde pek ok przler bulunan antlamann misilsiz bir zafer gibi gsterilmesi neyin nesidir. tte btn bu zehir zembc.-ek sorularn cevaplarn Kadir MtS'rolu'nun LOZAN kitabnda, ilmuedebi okunakl bir dille bulacaksnz. Mellife gre Lozan: Muazzam bir mparatorluk mirasnn hn- yamasidr. Trk'n ahsnda slmdan intikam alnarak btn bir slm Dnyasnn basz braklmasdr. Lozan'n getirdii: Adalarla Yunan stratejik emberine alnm, iktisadi kaynaklardan mahrum, her trl unvan ve sfat yolunmu, gayri tabii hudutlarn izdii kk bir Trkiye'dir. 20 KADR MI9IROLU kendisi bu eserinde: Takrir-i skn kanunu ile Lozan zerine ekilmi olan al kaldrarak, misak-% mill nnde ilk defa muhasebe etmektedir. Lozan Muahedenamesfonin tam metnini eserine koyarak onu gerekler nnde tartan ve yakn tarihimizin birok kesini ykk bideler gibi aydnlatan Msrolu'nu, bu almasndan tr tebrik ederken, Lozan mzakerelerinde en uyank Trk murahhas bulunan Rza Nur'un u ac szlerini de analm: Lozan, Trk zaferinin bedeli deildir. Eksiktir, noksandr, kusurludur. Oluk gibi akan Trk kan ve zafere balanan Trk midinin karl olmamtr.1 * Gen lkc arkadamz Ycel HACALOGLU da bu eseri u satrlarla okuyucularna takdim etti: LOZAN ZAFER Mt. HEZMET Mt? 21 tir. Kbrs kat' olarak Lozan'da ingiltere'ye terkedilmiMusul ve Kerkk Misak- Millye dahil olduu halde alnamam, ilerde yaplacak bir anlamaya muallk klnarak bilhare ngiltere'ye kaptrlmtr. O kadar ki, bize tannan cz'i petrol hissesi dahi alnamamtr. Trkiye'nin stratejisi bakmndan son derece nemli olan adalarn bir ksm evvel talya'ya verilerek, bilhare Yunanistan'a gemesi salanmtr. Yunanistan'n Anadluda icra eyledii korkun mezalim kendisine balanm ve facialarn hesab grlme-mistir. , Yzde 68'i Trk ve Mslman olan BaU Trakya'da plebisite gidilmesi temin edilememi, stbest Trk olan (1) Ahmet KABAKLI . LOZAN, Tercman Gazetesi, 26 Ekim 1965 tarihli nsha. bu topraklar mill hudutlar dnda braklarak Yunan zulm ve tahakkmne terk edilmitir.* Hatay ve havalisi (Antakya dahil) tamamen Trklerle meskn bulunduu halde ve bu blge de Misak- Mil-li'ye dhil bulunduu halde Franszlara peke ekilmi, bilhare de ancak Antakya'y kurtarmak mmkn olabilmitir. Papazlarn barna, fitne ve fesat yuvas Patrikhane mill hudutlar dna karlamamtr. Yukardaki satrlar Kadir Msrolu'nun yazd Lozan, zafer mi, hezimet mi? isimli kitaptan aldk. Yllardr yaplan telkinleri ve resm propagandalar bir kenara brakp, o gnn artlar iinde, soukkanl olarak dnrsek, herhalde Kadir Msrolu'na hak verememez-lik elde olmayacak zannediyoruz, yle ya, ne kazandk Lozan'da veya neleri kazanabileceimiz halde, neleri kaybettik? Bu kayplarmzda smet Paa'mn rol veya hissesi nedir? Kazanlarmtzdaki baarsnn deeri nedir? Dr. Rza Nur kimdir? Lozan'da ne yapmtr? Venizolos kim tarafndan ve nasl bayiltlmstr? Dier azalarn kanaatleri nelerdir? Trkiye Byk Millet Meclisinde yaplan tenkitler ne dereceye kadar haklyd? Btn bu suallerin cevaplar imdiye kadar bir trl verilememi veya verilmek istenmemi, resm ve tek tarafl bir propaganda ile nesiller yllarca doru dnmekten alkonulmu ve uy ustur ulmutur. stelik Lozan'a dair eserlerin az olmasndan baka belli ballarnn devre gre kalem kullanan, tek tarafl bir takm kimselerin eserlerini tekil ediyor. Zabtlar hl eski harfledir. Yeni nesil bundan haberdar deildir, bilmiyor, okutulmam, gsterilmemi. Tabi ki,

bir bakma su yeni nesilde bulunmuyor. Artk hissi olmaktan kurtulmalyvs. Bir takm mee22 KADR MI91ROCLU lelerin tabu olarak muhafaza edilmesi, ilme ve gereklere aykrdr, tarihe saygszlktr; Objektif tenkid ve hr dnce devri almtr. Vatan ve millet aleyhinde olacak bir takm sapk fikirler mstesna, her trl dnce ve fikrin mnakaasna ve tartmasna taraftarz. Gerekleri bilmekte herzaman fayda vardr. Millet,ola. rak ne kaybetmisek biraz da hakikatleri bilmediimizden-dir. te, biz, Kadir Msrolu'nun Lozan adl eserini bu bakmdan mtala ediyor ve elbette eksik taraflar bulunabilecei ihtimalini de hesaba katarak, bu ciltlik etdn mteakip ciltlerini de merakla bekliyoruz. Bylelikle yanl inandrlmaya zorlanm bir neslin doruyu bulmak im aba sarf etmesine hizmet ettiine kanyz. Szlerimizi Tahsin Banguolu'nun bir cmlesiyle bitirelim: Lozan'da snr tesbiti galip devlet olmamza ramen aleyhimize olmu ve Yunanistan kayr ilmtr. Biz Lozan' kutlarz ama ezberden kutlarz. Evltlarmz Lozan anlamasn istemiyecekler ve bunu mutlaka deitireceklerdir.'' * * * Son Havadis Gazetesinin deerli kitap mnekkidi Halk SELUK, Kitaplar Arasnda balkl stununda bu eseri aadaki ekilde tahlil etti: Beynelmilel temaslar, muahede konferanslar neticesinde vamlan kararlar, derin bir tetkiketbi tutulmadka l tam olarak anlalamaz. Bylesi hdiselerin; tez ve antitezi zerinde tetkiki mahsul neriyat yoksa hakikati anlayabilmek ok zor olur. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 23 (2) Ycel HACALOCLU LOZAN, Zafer mi, Hezimet mi? Yeni stanbul Gazetesi 1 Aralk 1935 tarihli nsha. Masaba mzakereleri siyas ve diplomatik canbazlk-. larn cirit oynad bir sahadr. Buralarda envai trl entrikalar dner. Harp meydanlarnda malp bir devletin masa banda misafireten galip sayld da grlmtr. Diplomatik grmelerde bin trl amazlar, oyunlar,' madrabazlklar harman olur. Taraflarn cephesini tutan konferans azalar bulunabilir. Btn bu oyunbozanlklarn neticesi olarak ta masa ba kazanlar salanabilir. Mzakerelerin nasl cereyan ettii, ne suretle gelitii* varlan kararlarda kimin kazanp kimin kaybettii, zerinde durulan vak'ann bilahare yaplacak kritii ile anlalabilir. stikll Harbimizi mteakip aktedilen Lozan sulh muahedenamesi imdiye kadar tek tarafl bir grn altndayd. Gen hukukulardan Kadir Msrolu Lozan zafer mi, hezimet mi? isimli yeni nerettii eseriyle byle bir mukayeseye imkn zemini am bulunmaktadr. Kadir Msrolu iddia eder ki ; Lozan, kazanlan byk zafepn neticelerini kazandramamtr. Diplomatik hey'etin bana daha vukuflu insanlar getirilseydi netice ok daha iyi artlarla lehimize olurdu. Tez ve antitez ortaya km bulunmaktadr. Vesikaya mstenit olarak neredilen her iki eserin hakikata yakn olma dereceleri artk tesbit edilebilir. Merakllar ve hakikati arayanlar her iki kitab tetkik ederek tatmin olabilirler. Kadir Msrolu'nun kitab cilt olacaktr. Birinci cilt piyasaya arzedilmi, dier iki cildi de hazrlanmtr. KJVUIK IISII'.OCLU Her cilt intiar edince merakllar iin bavurulacak bir mehaz olacaktr.3 dealist arkadamz, deerli yazar Galip ERDEM ise bu kitap iin Mektuplar stununda unlar yazd: Lozan nedir? ok deil daha on be yl ncesine dein byle bir soru hem mnsz kaar, hem sorann bana dert aard. CumJuriyet nesli Lozan andlamasmn bir byk zafer, smet Paa'nm da o zaferin ei bulunmaz bir kahraman olduuna inandrilmtr. Okuduumuz ders kitaplar yle yazmlardr. yle ezberlemiizdir. Her yilm 2-i temmuzunda parlak trenler dzenlenmi ssl

nutuklar ekilmitir. Aslnda Lozan andlamasnm bir zafer olduu hkm rivayet sti'me kurulmutur. Lozan' zafer sayp alklayanlarn hemen hibirisi andlamann tam metnini okumu deildi; aklnn szgecinden geirip deerlendirmek imknlarndan yoksundu. Birinci ve ikinci Byk Millet Meclislerinde Lozan'la ilgU mzakerelerin bilinmesi adeta yasaklanmt. Lozan, ders kitaplarnda retildii gibi gerekten bir zafer midir, yoksa hezimet mi? Kadir Msrolu, ilk cildini yaynlad eserinde ite bu sorunun cevabn aryor. Andlamann kronolojisi verilmi, tstnet Paa'nm ve Rza Nur'un tutumlar, ayr ayr incelenmi Birinci ve kinci Byk Millet Meclislerinde Lozan'la ilgili grmeler gn na kartlmtr. Ayrca Lozan ve Kbrs konusu zerinde durulmu, basiretsizlik yznden neler kaybettiimiz gzn-ne serilmitir. Kitabn sonuna andlamann tam metni ekI LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 25 (3) Halk SELUK - LOZAN, Zafer mi, Hezimet mi? - Son Havadis Gazetesi. 22 Ekim 1965 tarihli nsha. lenmi, bylece yazar hkmlerini belgeye balanmtr. Msrolu'nun kitabn okuyanlar ok ey reneceklerdir. Hele genler pek aracak, belki de fkelenecekler dr. Yasarn hkmlerine katlp katlmamak ayr bir konudur. Ama eser okunduktan sonra hayallerdeki Lozan'dan gerek Lozan'a gei kaplan ister istemez aralanacaktr. Lozan'n bir hezimet saylmas birok kimseye hayli g gelecektir ya, bir byk zafer olduu da artk kolay kolay sylenemeyecektir. Kitapta yabanc devlet adamlarnn ve yabanc bas-nn Lozan hakkndaki grlerini de bulabileceksiniz. Birer rnek vereyim. Konferansn marur ve hakim adam ngiliz Delegesi Lord Grzon diyor ki : Venizelos, Trk murahhas heyetinin taleplerini rendii zaman benliini saran korkuyu yendi. Btn delegasyonlarn Trklerden daha ok ar artlar bekledii muhakkakt. Trkler birok mevzulara dokunmamlaru Venizelos bunlara temas edilmemesini maharetle devam ettirdi ve bilhassa birinci ink-tadan sonra artk nefsine tam emniyet gelerek, Trklerden tavizler almaya devam etti. Hudutlar, tazminat, stanbul hari Rum halknn mecbur hicreti ve Yunanistan'daki Trklerle mbadelesi Patrikhane gibi esas mevzularda konferansn balangcnda tasavvur dahil etmedii neticelere vasl oldu. yle ki, son celselerde talep eden daha ok oydu. nl Gazette de Lausanne da yle yazyor: Trk* ler, Lozan masasna oturduklar gibi kalkmadlar. Her duraklama onlardan baz fedakrlklara yol ait. tik Trk prensipleriyle muahedenin imzalanm metni arasndaki mukayese Trkiye'nin bugn bata Kbrs olarak Yunan snr, patrikhane meselesi, Trk hudutlart dnda yaamaya terkedilen milyonlarca Ttkn kaderi, Irak petrollerin21! KADR 11I91ROLU deki Trk hissesi gibi devam eden hakszlklarn en ak izahdr.* Milliyeti cephenin byk kayplarndan merhum Ka-dircan KAFLJ da bu eseri u satrlarla okuyucularna takdim etmiti: stikll Savandan sonraki Lozan andlamas uzun seneler mnakaa edilmemi, sadece hkmetin emrindeki-ler tarafndan bol bol lm, gklere karlmtr1. Birka senedenberi mnakaa imkn bulunmutur. Bu anlamay imzalayan kurulun bakan Sayn smet nn'ye taklan Lozan Kahramann unvannn bir lftan ibaret olduu aklanmtr. Zaten kahramanlk baka konularda kullanlr. Lozan andlamasm bsbtn hezimet saymak onu imzalayann kahraman saylmas kadar arlk olur. nk Lozan andlamas birok kusurlarna ramen baz kazanlar da salamt. Kazanlarndan faydalandk, kusurlarnn acsn hl ekmekteyiz ve bu aclar ok derindir. Kadir Msrolu bu konuda Lozan zafer mi, hezimet mi? isimli eserinin ilk cildini bastrd, 322 sahifelik eser stikll Savamzn neticelerine tk tutmaktadr.

Zaten andlamann Byk Millet Meclisinde mzakeresi srasnda Yahya Kemal Beyath ile Hamdullah Suphi Tanrver ve daha birka kiinin yapt tenkitler gerei aklyordu. Trakya hududu, Tazminat, Musul, Kbrs, Rum Patrikhanesi gibi meselelerde verilen tavizler ve unutulan ted(4) Galip ERDEM . Zafer mi, Hezimet mi?, Bablide Sabah Gazetesi, 9 Aralk 1965 tarihli nsha. LOZAN ZAFER M, HEZMET MIV 27 birler Lozan andlamasnn balca sakat taraflardr, buna karlk kapitilsy onlar in kaldrlmas, Anadolu'daki Rumlarn mbadele eklinde Yunanistan'a gnderilmeleri de isabetli olmutur. Lozan andlamastiln byle sakat ve zararl bir sonuca balanmasnda i ve d tesirler olmutur. Kahraman ve cesur bir teekkl olan birinci Byk Millet Meclisindeki muhaliflerin tasfiyesi henz kurulmu olan Halk Partisinin tek bana iktidara getirilmesi gayretleri i tesirlerdir. D tesirlerin banda ise o zamann dnyann en kudretli devleti olan ngiltere'nin karmzda direnmesi vardr. Daha cellet gsterilseydi ve direnilseydi sonular daha elverili olurdu. Bizim sava alanndaki zaferlerimizin siyaset alanndaki Ivatalarmzdan dolay yeteri kadar, kazanl olmamas yalnz Lozan andlamasnda deildir. Kadir Msrolu bu konuyu btn ayrmtariyle ilemektedir. Kald ki daha sonra Yunanistan'la olan mnasebetlerimizde Venizelos bizimkileri daima aldatm, Lozan'n kusurlarna 1930 szlemesi gibi yeni kusurlar ilve edilmitir. Bu eser, milletin nasl aldatldn, iirme hretlerin ve ada hurafelerin nasl meydana getirildiini gsterme bakmndan ok ibret vericidir.5 Deerli yazar arkadamz Ergnn GZE, bu eser hakknda ki Kitabn Bir Byk Hizmeti isimli fkrasnda unlar yazd: Tarih mevzuunda bir eser daha intiar etti. smi Lozan Zafer mi? Hezimet mi? Yazan Kadir (5) Kadircan KAFLI, Lozan Zafer mi, Hazimet mi? Tercman Gazetesi, 26 Ocak 1966 tarihli nsha. 21: KADtR MI9IROLU Msrolu, nereden Sebil Yaynlan... nn'nn tek sermayesi Lozan'n i yz bu kitapta. Bir emek mahsul olan bu eser insann aklna u sualleri getiriyor: Bizim tarih doktoras yapan genlerimiz nerede Tarih krslerimiz nerede? Tarihimiz hangi ellerde? Resm hakikatlerden ne zaman kurtulup hakikatin kendisine kavuacaz. Bu eseri okuyanlar LOZAN'n resm hakikatinin ge risinde yatan, trajik gerei greceklerdir. Resm gerekler deil, sadece gerekler, tki eserin byk hizmeti bu...-1 xj.uKaddesat cephenin emektar mdafii Byk Dou Dergisi, bu eser hakknda unlar yazd: Lozan: Muazzam bir imparatorluk mirasnn hn'i yamasuhr. Trk'n ahsnda tslmdan intikam alnarak, btn bir islm dnyasnn basz braklmasdr!. Lozan'n getirdii Adalarla Yunan stratejik emberine alnm, ktisad kaynaklardan mahrum, her trl unvan ve sfat yolunmu, gayri tabi hudutlarn izdii kk bir Trkiye'dir. Sebil Yaynevi, Takrir-i Skn Kanunu e Lozan'n zerine ekilmi olan sah kaldran ve onu milli misak nnde ilk olarak muhasebe eden byle bir eseri yaynlamak' tan eref duyar. Bu satrlar 195i) Byk Dou'lannda ilk defa ortaya atlan Lozan, mukaddesatmzn peke ekilmesi saye(6) 'Ergun GZE . ki kitabn bir byk hizmeti, Bablide .Sabah Gazetesi 17 Kasm 1965 tarihli nsha. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 29 sinde elde edilmi bir sulhtur! tezinin yaknlarmzdan Kadir Msrolu tarafndan kitaplatrlm ekli zerindeki kapaklk kymet hkmdr. Kadir Msrolu'nun kurduu Sebil Yaynevini tebrik eder ve Byk Dou dvasnn ba

tezlerinden biri olan Lozan sulhunun peesini kaldrmakla ie balad iin de bilhassa takdire ly^li grrz.'1 Son Havadis Gazetesi fkra yazarlarndan Tekin ERER, Gnn Akisleri stununda bu eser iin unlar yazd: Gen arkadalarmzdan Kadir Msrolu Lozan Zafer mi, Hezimet mi isimli tetkik mahsul bir eser yaynlad. 330 sayfalk ve Sebil Yaynlan neriyatnday olan bu eserin, 193 ile 330 sayfalar arasnda bulunan ksm Lozan antlamasnn tam metnini ihtiva etmektedir. Ba sayfalarda ise, Lozan'n bir zafer deil, hezimet olduu, vesikalarla, msbet delillerle izah edilmektedir. Btn mnevverlerin ktphanelerinde bulundurmalar gereken bu eserin deerini ortaya koymak iin, kitabn 77 nd sayfasndan kk bir ksm buradan naklediyorum. Yunan Kore, enerali Andonekea tarafndan yaynlanan (Yunanistann Siyasi Tarihi) adl kitapta Lozan andla-masna byk yer verilmitir. Kadir Msrolu Lozan andlamas hakknda yurd dnda yaplan neriyattan rnekler verdii gibi (Yunanistann Siyas Tarihi) kitabndan da mhim ksmlarn tercmesini eserinde yaynlamtr. te 77'nci sayfada Lozan hakkndaki Yunan Korgeneralinin gr: (7) Byk Dou Dergisi, 13 Ekim 1965 tarihli nsha. 30 KADR I .....Elefterios Venizelos birok siyas hdiselerde kendisini gstermek lzumunu hissettii gibi 1923 teki Lozan andlanasnda da Trk bamurahhas smet Paann karsna kmay lzumlu grd. Trk murahhas heyetinde vazife alm btn ehas gayet mtekebbir idi. nk onlara bu imkn kurtulu sava bahsetmiti. Bizim karmza byk hazrlklarla kmlard. Halbuki buna mukabil Yunanistan 8-10 sene dahil buhranlar geirmi, nihayet neticede Anadoluda malp olmu idi. Trk murahhaslar karmza byk isteklerle kmlard. Yunan ordusunun silhl mevcudunun azaltlmasn Ege adalar ile Bat Trakya ve Ege ve Makedonyann Trkiye'ye iadesini ve klliyetli miktarda harp tazminat talep ediyorlard. Trkler muzaffer bir orduyu temsil ediyorlard. Onlarn dala byk talepleri ileriye srmesinden dier batl murahhaslar da endie ediyorlard. u duruma gre, Trklerin Eg adalar ile Bat Trakya ve Ma-kedonyadaki talep ve istekleri ile Jarp tazminat hakkndaki arzularn katiyetle yerine getirmemek iin herhangi bir sebep yoktu. nk, yukarda da belirttiimiz gibi Yunanistan uzun yllar i mcadelelerin neticesinde gayet zayf dmt. Elefterios Venizelos'un politik taktikleri ve Trk murahhasnn isabetsiz hareketleri neticesinde Lozan andlamas muh telif bakmlardan lehimize kaybedilmesi icabeden bir zaferdir. Vaka Karadeniz blgesiyle Anadolunun muhtelif blgelerinde genel mevcudu S milyon 600 bini bulan Yunan asll unsurlara karlk Yunanistann muhtelif yerlerindeki 600 bin Trkn mbadele esaslarna gre Trkiye'ye iade edilmesi bizim iin iyi bir netice idi. Bilhassa normalin stnde silhl bir kuvvetimizin mevcudunun tahdit edilmeyii harp tazminatndan muaf tutuluumuz ve istanbul'daki Yunan OrtoLOZAN ZAFER li, HEZMET M? 31 doks Patrikhanesine vsi hukuk imknlar ve imtiyazlar bahedilii ve stanbul Rumlarnn mbadele d brakl Megalo deamn lmeyiine bir delil tekil eder. Elefterios Venizelos'un zaman zaman Yunan mill menfaatlerinin tamamen tahakkukuna mni hareketleri olmusa da Lo-zanda gstermi olduu gayret ve politik faaliyeti lehine tescil edilmesi icab?den byk bir baardr. Eer 1923 ve 1921f yularnn Yunan dahili politikasn ele alr da tahlilini yaparsak bizler her bakmdan mdafaa imknlarndan mahrum ve acze dm bir vaziyette idik. Cumhuriyet tarihimiz zerinde etd yapmakta buluttan btn okuyucularma Lozan Zafer mi, Hezimet mi?- kitabndan edinmelerini hararetle tavsiye ederim.' *'* Deerli Yazar Mnevver AYALI Hanmefendi de Yeni stanbul Gazetesinde yazdklar Kitaplar Arasnda isimli fkrada ; Bayram tatilinden istifade ederek, memleketimizde henz lykiyle tannmayan (belki bu nakise sadece bizdedir) gen bir yazarn, Kadir Msrolu'nun drt

kitabn, su ier gibi arka arkaya okudum. Bunlar Macar htilli, Amcrikada Zenci Mslmanlk Hareketi, Lozan Zafer mi, Hezimet mi? ve Sarkl Mcahitler dir. Drt kitap da kymetli olmakla beraber, son ikisi, yani Lozan Zafer mi, Hezimet mi, her Trk'n okumas l~ zm gelen kitaplardan biridir. diyerek takdirlerini belirtmilerdir. Lozan, zafer mi, hezimet m adh aratrmamzn bu birinci cildi hakknda yazlanlarn (8) Tekin ERER, LOZAN Zafer mi, Hezimet mi? Son Hava-dis Gazetesi, 2 Kasm J965 tarihli nsha. S2 KADR MIPIROLU bizce en dikkat ekici olan Ulus Gazetesi,> nde 25 ubat 1966 tarihinden itibaren Cihat Akakayalor-lu imzas ile neredilen yedi uzun maksledir.' Hepsini iktibasa lzum10 ve fiil imkn mevcud olmayan bu makalelerin hakettii cevap, bu incelemenin btn muhtevasn burada tekrarlamay icabettirmektedir. Bu sebeple mezkr makalelerin intiar srasnda yedek subaylmz yapmakta bulunduumuz iin zamannda ve gerei ekilde cevaplandrlamam bulunan bu yazlardan onlarn ruhunu aksettiren baz paralar iktibas edip ksa ve umum bir cevaplandrma ile iktifa etmek mecburiyetindeyiz. Cihat Akakayaholu yazsna M. Kemal Paa'nn baz szlerini aktararak balyor.! Bu szler, bizi Lozan (9) Bkz. Cihat AKAKAYALIOCLV Lozan (Eu yazda Lozan hakkndaki olumsuz bir eser incelenecektir). Ber-levhal ve Ulus Gazetesi'nin 25 ubat - 3 Mart 1966 tarihleri arasnda yaynlanan tefrika. (10) Mezkr makalelerin hepsinin iktibasna lzum yoktur. nk bu makalelerin muhtevalarnn byk ksmn bizden nakiller ve bunlara cevap tekil etmek zere M. Kemal Paa'nm mahut Nutuk unun Lozan; Sevr Muahede Projesi ile kyaslayp stn gstermeye alujan ifadeleri tekil etmektedir ki,, bunlarn cevab bu eserin birok bahislerinde sras gel-dike verilmi bulunmaktadr. (11) Eskiden eserlerin Hamlede ve Sallele denilen Cenab- Hak'a hamd ve Hazreti Peygamber'e sa-lvat ile balamas klsik bir detti. Cumhuriyetten sonra bu usl deitirilerek birok eserlerde grld gibi bunun yerine Af. Kemal ve smet Paalara huls akmakla sze balamak deti ikame edilmitir. eflik Devri nin bu i/en. dalkavukluk tezahrlerinin aradan geen elli yla ramen hll devam etmekte olduunu grmek, fikir hayatmz bakmndan cidLZAN ZAFER Ht, HE21MET M!? 33 hakkndaki mtalalarmzda kin, hased ve garazkrlk la ithama zenyn hazrlamak maksadyla seilmi bulunmaktadr. Nitekim yazar Lozan'da smet Paa'mn muhafzln yapm bulunan Ochrli'nin 22 Kasm 1965 tarihli Hrriyet Gazetesinde km bulunan beyanatn12 iktibastan sonra bu maksadn u satrlarla aa vuruyor: den ok acdr. Mslmanlar Taassub ve n s - 1 k ile itham edenlerin M. Kemal'in sz ve hareketleri hakknda en kk bir mnakaa zemini almasna tahamml edemiyerek onu tabulatrmalar, tarih boyunca grlen taassub ve sapklklarn phesiz en korkuncudur. (12) 22 Kasm 1965 tarihli Hrriyet Gazetesinde yaynlanan beyanatnda smet Paja'nm muhafz Ochrli, Hayatmda smet Paa gibi insan grmedim. ok kuvvetli bir ahsiyeti vard ve mthi zeki idi. LtLan konferansn tek bana, evet sadece o tek bana kazand demektedir. Mezkr mnekkid bu szleri senet ittihaz ederek Lozan Kou feransnn tek bana smet Paa tarafndan kazanlm (!..) bulunduunu iddia etmektedir. Hakikatte 1965 senesi gibi smet Paa'nn ikinci bir ikbal devrinde Trkiye'ye gelmi bulunan bir ecnebinin kendi memleketinde deil, fakat Trkiye'de onu methetmekten baka bir ey yapmas beklenebilir miydi?. Ayrca da smet Pasa'mn srf emniyeti ile muvazzaf sradan bir muhafzn konferansn cereyan eklinde ve konferansda dnen dolaplardan haberi olmasna ve byle bir deerlendirmeyi bilerek yap. m bulunmasna imkn var mdr? Misafir bulunduu bir memlekette yeniden hakim-i mutlak kesilmi

bulunan inn'y methetmenin hsn kabulne vesile olmak ihtimalinden doan rgvet-i kelam mecburiyeti hesaba katlrsa byle bir beyana ehemmiyet atfetmek, Lozan mdafaasnda artk aresizlie maruz kalndnn fiil bir tezahrnden baka ne mnaya gelebilir?.. F: 3 34 KADR MI9IROLU u paragraf ve ncekilerin gsterdii gibi, kitabn amac Atatrk', Lozan', nn's ve btn kahramanlar, hatt iileriyle yeni Trk devletini ve devrimlerini ktlemek, eserleri inkr etmekten baka bir ey deildir. Bu davran ilim ve mantn ilemesi yerine kinlerin biim ve renk deitirerek canlanmas, cumhuriyet ncesinin hasretinin ekilmesidir. Bu anlay Me ruhu ileride daha ak greceiz. Lozan'da varlacak hedefler, alnacak sonular, hatt usulleri M. Kemal ve ismet Paa'for, belki de baz i arkadalar arasnda kararlatrlmt. Nelerin mmkn olup olmayaca derinliine, geniliine yaplan incelemeler so-::-nda bandan beri tesbit edilmi gibiydi. Konferansn devam srasnda trl yollardan yaplan temaslarla durum ve koullan deerlendirecek yeni kararlar alnyor 'Atatrk ve Devlet arivleri bunlarla ilgili belgelerle dolu~ dur. nn, byk nderle birlikte Icararlatrlanlara ulaabilmek iin lsz sabr, ustalk, cesaret ve inisiyatif gstermitir...*'1 Ulus yazan, yukarya dercedilen satrlarndan anlatlaca zere bizi M. Kemal Paa ve onun inklplarn ktlemek maksadndan hareket eden ve bu yzden Lozan' yermee kalkan bir suiniyet erbab olarak gstermeye almaktadr. Cumhuriyet devrinden beri bir kimseyi M. Kemal ve O'nun inklplar aleyhtarl ile tehdit edip susturmak irkin bir moda haline gelmitir. Lozan'n yrtltOZAN ZAFER Mt. HEZMET MtT 55 : meinde M. Kemal Paa e devaml istiare edilmi ve o da tahassl eden neticeyi mdafaa mevkiinde kalmsa bundan Lozan bir dokunulmazlk m kazanmtr? M, Kemal Paa'nn ak dediine kara diyenin vay haline! zihniyeti Trk fikir hayatna cidd bir buhran ve ksrlk getirmekten baka hibir ie yaramamtr. Asl meslei askerlik olan M. Kemal Paa, her mes'eic; hakknda fikir beyan etmitir. Her yerde levha haline getirilmi szlerine rastlamak mmkndr. O'nun herhangi bir mes'ele haliknda ileri srd bir fikre kar, o mes'-eleye emek ve mr tahsis etmi gerek bir ihtisas erbabnn cidd ve ilm bir tenkid ileri srmesine asla tahamml edilmemi ve edilmemektedir. Halbuki en gedikli Kemalist-lerden biri olan Falih Itfk bile, O'nun da nihayet bir insan olmak itibariyle yanlabileceini, beer zaaflara ka-plabileceini u satrlarla aka ifade etmektedir: Atatrk de kzp darlr, barr, gene bozuur bazan huysuzluu, bazan keyfi tutar, bir mddet herhangi bir dedikodunun etkisi altnda hakszla kadar gider, sonra pimanlk duyar, stelik alay, akay sever, fnilii size bana benzer tabu bir insand.14 En Kemalist bilinen bir insann azndan nakledilen bu ifade. M. Kemal Paa'nm da yanlabileceini gstermekte olduu halde bizi M. Kemal Paa ve inklp dmanlyla tehdit eden Ulus yazan: ncelememizde grUM ve grlecektir ki, Bay Kadir MISIRGLU, Atatrk'e, Cumhuriyet rejimine ve Lozan'a kardr. 1! dedikten ve nn'y (13) Cihat AKAKAYAUOhV, Lozan Ulus Gazetesi 251 ubat 1966 a, g. m. (14) Falih Rtfkt AT AY, ankaya . stanbul, 1969 sh. 7 (15) Cihat AKAKAYAUOLU, 27 ubat 1966 tarihli Ulus Gazetesi, a. g;. tefrika. 36 KADR MI8IROOLU murahhas olarak bizzat M. Kemal Paa'mn tayin ettiine dair O'nun mruf nutkundan stunlar doluu iktibaslar yaptktan sonra: Bu dhi nderin isabeti tartlacak ey deildir.16 diye taassubunu aa vurmaktadr. Kendisine u kadarn syleyelim ki, biz hakikat araycsyz. Bu yolda karmza kim karsa ksn, onun hatr, cokun hakikat ^sevgimizi bastramaz. te Lozan zafer m i, h e z i m e t mi adl incelememizin mili bu gr ve hissiyat olmutur. Lozan muahedenmesi tsmet ve hatt M. Kemal Paa iin bugne kadar methiye

dizenlerden bizi ayran husus, Ulus mnekkidinin yap^ gibi dokunulmaz ahs ve fikirler kabul ederek pein hkmlerden hareket etmek yerine, almalarmz sonuna kadar ivazsz ve garezsiz olarak hakikat sevgi ve aratrclnn emrinde srdrm olmamzdr. Bize bu hususta Kin, hasedve garezkrlk e M . Kemal Paa ve inklp aleyhtarl isnad eden Ulus yazar, biraz dikkat etseydi, Lozan'n kymetlendirilmesinde vardmz hkmlerin zikrettii menf siklerden deil, inanp balandmz temel itima umdelerden ne'et ettiini kolayca grebilirdi. Gerekten Hristiyan Garp a topyekn teslimiyetle bunun bir neticesi olarak birak hristiyan usul ve vastalar tervi eden Kemalist inklplar a fiil ve hukuk bir mesned tekil eden L o z a n 'm mill ve islm umdelere ballk halinde tasvibine imkn olmad; meydandadr. Yine bir arkl millet olan Japon-lar in yapt gibi Garp lemi ile teknik unLOZAN ZAFER MI, HEZMET M? 37 surlar dnda hibir itima tesir al veriini kabul etmemek ve bu suretle de Trklk ve Mslmanlk m yzyllar boyunca kaynap aynle-mesinden doan btn manev ve itima kymetleri korumak gibi temel bir grten hareket eden muhafazakrlarn ilk isyam; hi phesiz Lozan'adr. Bundan tabi ne olabilir? Ancak, tenkidlerimiz Lozan'n srf bu Garba teslimiyet17 mahiyetindeki ruhuna inhisar etmeyip, ayn zamanda madd ve teknik hususlara da mteallik bulunduuna nazaran kin, hased ve garazkrlk la ithammz ancak bir nklp yobaz na yakabilecek irkin bir mugaltadan baka nedir? Ulus yazan, Nelerin mmkn olup olmadmu M. Kemal Paa ile konferans boyunca yaplan karlkl muhaberelerle tesbit edildiini ifade ederek bizi bu babta da M .Kemal Paa ile susturmaya almaktadr. Geri e-ride bu karlkl muhabere nin de nasl bir fiyasko olduu anlatlmtr. Fakat asl ehemmiyetli (16) Cihat AKAKAYALIOLU, 2 Mart 1966 tarihli Ulus Gazetesi a.g. tefrika. (17) nn, bu garba topyekn teslimiyeti, Ulus'ta yaynlanan htralarnda yer alan u satrlarla aka ortaya koymaktadr: apka inklbndan sonra dier bir arkadamzn, Ankara Valisi Yahya Galip Bey'ia bir ziyaretini hatrlarm. Ayn zamanda mebus olarak bulunan Yahya Galip Bey de ok yakmmzd. Bir teklifi vard. Nedir? dedim. apkann orta yerine bir ay-ydz koyalm. Dier milletlerden farkmz belli olur dedi. Teklifi bu. Yahya Galip Bey'e : Camm, biz bunlar farkmz olmasn diye yapyoruz. Sen ne teklif ediyorsun- tarznda kktm. (Bkz. inn'nn Hatralar, Ulus Gazetesi 5 Nisan 1969 tarihli nsha). 3R KADR MISIROSLU olan, her mes'elede tenkidleri M. Kemal Paa'nm yanlmazl ile karlamann nasl bir ilm ve fikr temelden mahrum despotizm olduudur. Bundan da anlalyor ki, tarih boyunca mahede edilen yobazlklarn en dehetlisi inklp yobazl dr. Kaydettiimiz herhangi bir madd kayp ve teknik hat karsnda birtakm mcbir sebepler aranacana M. Kemal Paa'nm otoritesine snmak bu durumu ne gzel aksettirmektedir!.. Ayrca nklp yobazl olarak tavsif ettiimiz bu yeni taassub, bizim mutlak gerekler manzumesi olan islm ve milletimizin onunla yorulmu bin yllk tarih vekayiinden kardmz temel umdelerin her trl kayd ve endieden azade olarak ortaya konulmasna ve bu sjuretle cidd bir mnakaa zemini almasna kendileri ve mdafaa ettikleri ahslarla onlarn getirdikleri kanunlar mni olmaktadr. Nokta-i nazarmz mdafaa iin bize en kk bir fiili ve hukuft imkn vermeyenlerin bakalarn tahlil ve tenkid vesilesiyle de olsa fikir ve reylerimizin izharna tahamml edememelerine amyoruz!. nk bu davran; Hak ve maslahat yerine Kuvve te istinad edenlerin mterek hususiyetleridir. Ancak fni ahslar ve beer fikirlerin tenkidini kanun ve sehpalar sayesinde nlemenin; o ahslara da onlarn btl dncelerine de ebed bir hayat ve iktidar bah-edemedii tarihin binbir ehadeti ile sabittir. Nitekim daha imdiden M. Kemal Paa ve onun

inklplar zerinde birbirini tutmaz pek ok mnakaa ve deerlendirmelere ahid olmaktayz ki, bu da eflik Devri usulleriyle mitolojik bir hviyet kazandrlmak istenenlerin, artk ayaklarnn topraa demek zere bulunduunu gsteren mes'ud bir merhaledir. LOZAN ZAFER Mt. HEZMET Mt? 38*. Biz burada, Trk Milletinin tarihi ak iindeki manev iktisablar ve bunlarn onun nev'i ahsna mnhasr ahsiyetini tekil eden kymetli muhtevasnn Garpllamak hevesleri uruna nasl cebren ortadan kaldrldm ve bu suretle onun milliyetler yelpaze-s i nde ayrdedilmesini imknsz klmak zere frik vasflarnn imha edildiini izaha giriecek deiliz. Bunu Kemalist .nklbn Anatomisi adyla ileride neredilecek dier bir eserimizde ortaya koymaya alacaz. Orada, pek ok kanun maniler, fiil ve ceza tehditlere ramen tebarz ettirmee alacaz ki; Garp leminden milliyetle alkas olmayan ve srf teknik sahada kalmas lzm gelen bir takm unsurlar alma mecburiyeti yerine hibir cidd ve ilm esbab mucibeye dayanmadan pek ok ve lzumsuz itima unsurlar alnarak bugnk buhranl devre gelinmi ve bu harekette Kemalist nklplar safhas en byk fedakrlk ve hatt facialara sahne olmutur. Daha imdiden bu eserin bir blmne aid olmak zere, gnlk Sabah Gazetesinde nereylediimiz Kemalist nklbn Farikalar isimli mteselsil be makale" isteyene bu bahiste cidd bir mnakaa zemini temin etmi bulunmaktadr. Buna ramen mezkr tefrikada serdedilen fikirlere, sadece Varlk Mecmuasnda Sam N. zerdim imzasyla neredilen Antoloji isimli makalede19 temas edilmitir. Srf sur bir mukayeseden ibaret olan bu te(18) Bkz. Kadir MI8IROLTJ Kemalist nklbn farikalar-6, 15, 22, 29 Aralk 1969 v<S 5 Ocak 1970 tarihli Bab-lide Sabah Gazetesi nshalar, (19) Bkz. Sam. N. ZERDM Antoloji, Varlk Mecmuas, 40 KADR MISIROLU nasdan baka, kzip bir ciddlik hreti kazanm bulunan bir gnlk gazetenin nevpeyda bir zppe yazarnn kfr ve mugalata halitas pespaye hcumu30 hesaba katlmazsa orada serdedilen mtalealarn hibir cidd mukabele grmemi olmas hazindir. Bu durum Kemalistlerin msbet veya menfi cidd ve seviye ifade eden bir fikir vasat iinde bulunmaktan ziyade slama hcum maksadna bal M. Kemal Paa ticaret ve kfrbazl yapmaktan hl kurtulamam bulunduklarn ve menfi bile olsa bir fikir seviyesi ifade etmek iin zarur olan ciddiyetten mahrum bulunduklarn gsteren calibi dikkat bir husustur. Yine ayni gazetede bir baka yazar da M. Kemal Pa-a'nn Fakat bu prensipleri; (yani C.H.P. prensiplerini) gkten indii SANILAN kitaplarn domalanyle asla bir tutmamaldr. Biz, ilhammz, gkten ve gaipten deil, dorudan doruya hayattan alm bulunuyoruz. 21 ifadesi zerindeki tenkidlerimizi hayal tesi bir mugalata ile kelime oyunlarna mevzu klmtr.*2 Bu szlerin korkun bir islm ve kur'an dmanlm terennm eden ilk ksmn grmemezliktemgelerek O, ilhamn elbette gkstanbul, Eyll 1970. tarihli 576. say sh. 9. M. Kemal Paa ve nklplarn deerlendirilmesinde nasl birbirini tutmaz fikirler ortaya atlmakta olduunun anlalabilmesi iin yalnz, ; eitli nokta-i nazarlarn iktibasndan ibaret olan bu makalenin tetkiki bile kfidir. Bkz. tlhan SELUK 29 Austos? Austos 1970 tarihli Cumhuriyet Gazetesi. (21) Atatrk'n Sylev ve Demeleri c I, stanbul 1945, sh. 389. Bkz. Kenan ESENGN Gkten ve Gaipten lham almak, 15 Eyll 1970 tarihli Cumhuriyet Gazetesi. (20) (22) LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 41 ten ve gaipten almamtr, byle olmas iin peygamber olmas gerekirdi gibi mes'eleyi zoraki bir surette saded dna karmtr. Ayol! Burada parmak baslan nokta mukaddes kitaplar hakkndaki Gkten indii sanlan kitaplar ibaresinde ki gerek murad ve kast deil midir? stelik, onlarn mutlak bir

gerek olan Semvilik vasfm bir zan olarak tavsif etmek kfi gelmiyor-mu gibi, bu tavsifi kendi nefsini hari tutarak bakalarna i-afe eylemek suretiyle sanlan tabirinin kullanlm olmas buradaki inkr ve hcumu sarahaten gstermiyor mu? Bu adamlara isimleri altna falan faklte retim yesi veya emekli general gibi atafatl sfatlar koymaya hak kazanacak kadar mrekkep yalam olmalar da m kendilerine okuduklarn anlayabilecek kadar iz'-an kazandramamaktadr? Yoksa lemi de kendileri gibi ahmak ve anlaysz m zannetmektedirler ki, bu kadar ocuka tevil ve mugalatalardan medet umuyorlar! Bu mes'eleyi imdilik bu kadarla keserek Ulus yazarnn dier birka tenkid ve tarizine daha cevap vermek istiyoruz : Bize gre; Lozan m l domu bir sulh projesi olan S e v r e nazaran bir stnlk tamas, onun lehine kaydedilecek bir husus deildir. Zira Sevr tatbik edilmemi bir muahede projesidir. O kadar ki, ondan M. Kemal Paa'nm nutku bile Proje tavsifi ile bahsedilmektedir.23 Onun sadece Yunanistan tat(23) Bkz. M. Kemal Nutuk, Ankara 1927 sh. 403-404. Efendiler, Mondros mtarekesinden sonra Trkiyeye muhasm devletler tarafndan drt defa sulh eraiti teklif edilmigtir. Bunlarn birincisi SEVR PROJESl'iT. Bu 42 KADJ MISir.OCLU bik etmitir. Buna kar Ulus yazar, Sevr'in, 1982 ylnda Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi'nee Mondros Mtarekesi ve Tatbikat adyla neredilen kitaptan yapt uzun uzun iktibaslarla tasdik edilmemi bile olsa fiilen tatbik edildiini ileri srmektedir. Bu iddia mezkr eserden nakledilen Gerekte Mondros Mtarekesi Birinci Dnya Harbi'nin bir safhasn tekil etmekte ve bu harbin tatbikattaki sonucu elan Sevr Sulh Muahedesine kadar uzanmaktadr 24 cmlesine istinad ettirilmektedir. Hakikatte Sevr Sulh Projesi daha nce de yzlerce misali ortaya konmu bulunan taksim projelerinden25 biridir- Ancak mttefikler Birinti Cihan PROJE hibir mzakerenin mahsul olmayp dvel-i iti-lfiye tarafndan Yunan Bavekili Msy Venizcloa'vn da itiraki ile tanzim ve Vahideddin'in hkmeti tarafndan (Vahidettin deil!... 10 Austos 1920 imza edilmitir. Bu PROJE Trkiye Byk Millet Meclisince bir ze_ min-i mnakaa be addedilmemitir.. M. Kemal Paa yukarda dercettiimiz satrlarnda SEVR den tam kere PROJE tavsifi ile bahsetmekte ve Sultan Vahideddin merhumun bu projeyi tasdik edip etmediini meskt gemektedir. Halbuki O'nun SEVR i tasdik etmemek iin (Bkz. A. Reit REY Grdklerim, Yaptklarm, stanbul 1915 sh. 299) ne tazyiklere gs gerdii ve bylece de tekemml ederek tam bir muahede halini almasn nledii bir baka eserimizde (Bkz. Kadir MISIROGLU Kurtulu Savanda Sarkl Mcahidler, stanbul 1969, sh. 41 ve devam), mufassal ve mdellel bir surette izah "ve Isbat edilmitir. (24) CHAT AKAKAYAL1IOLV a.g. tefrika, Ulus Gazetesi 22 ubat 1966 tarihli nsha. (25) Bkz. Cent Projest de Patage la Tur-q u 1 e adl eser veya bunun Donanma mecmuasnn 49. ve mteakib saylarnda yaynlanm bulunan tercme ve tahlili. LOZAN ZAFER M, HE211MET Mt? 43 Plarbi'ni takiben yaptklar igalleri hukuken Sevr Sulh Projesine deil, Mondros Mtarekenamesinin yedinci maddesine istinat ettirmi olduklar cihetle bu igallerin Sevr Sulh Projesine tetabuk etseler bile onu hukuken muteber bir muahede haline kalbedemiyecekleri meydandadr. Binaenaleyh byle bir iddia ister Cihat Akakayaolu'ndan, isterse tam bir Klemalist telkin altnda yetien subaylardan kurulu Erkn Harbiye-i Umumiye Harp Dairesi Hey'-etince ileri srlsn, hibir ilm ve hukuk kymeti yoktur. Yanl, yanltr, kimden sadr olursa olsun!. Ulus yazar, daha sonra ; unu iyi bilmeliyiz ki, Mukaddes Cihadlar artk devrini tamamlamtr. Birinci Dnya Savanda imparatorluk kerten (likleri, kemikleri Trkn paras ve emei ile dolu mslman ve arap lemi) Halifenin bayra altnda toplanmak yle dursun onu atee vermi kahraman Trk ordularn dmanlarla el birlii ederek

arkadan vurmutur. Yeni ve ac bir rneini, de Kbrs dvamzda gryoruz. Mslman Trk' boazlayan kara Papazla sarma dola olan mslman liderleri nce din ve dinda yerine evvel menfaat diyorlar!...36 diyerek ok ehemmiyetli bir noktaya parmak basmtr. Gerekten, Trkiye ile tslm leminin arasn aan ve Trk Milleti adna o lemin liderliinden zmmen bir nevi stifa mansna gelen Kemalist inklplarn gayretke mdafileri tedenberi her vesile ile bir Arap ihaneti nden sz ederler. Tarih vakalarn altnda bu mes'ele zerinde bir nebze durmak istiyoruz: (26) Cihat AKAKAYALIOLU a.g. tefrika, Ulus gazetesi, 1 mart 1966 tarihli nsha. 44 KADR MISIROLU Trkler, Arap memleketlerini takriben drt asr kudretle siyanet ve mahirane bir surette idare etmilerdir. Bu bir siyanetti: nk maksad slm' yok etmek olan Hal Ordular na kar almaz bir iman sed-d tekil ettikleri tarihin ahadetiyle sabittir. Gerekten Seluklular ve daha nceki devirlerde Anadolu ve bazan da Suriye'ye kadar ilerleyebilen Hallar, slm Dnyasnn erefli temsilcilii Osmanllarn kudretli ellerine getikten sonra, Tuna Nehrini aamamlardr. st ste tertip edilen Hal Seferlerinin her biri sslhareketlerine bitiik olan Orta Avrupa Ovalarnda karlanp malp edilmi ve bu sayede Arap memleketleri ve hassaten Mukaddes Beldeler yzyllar sren sakin bir hayat geirmek imknn bulabilmilerdir. Osmanllar, bu lkeleri ayn zamanda gayet mhirne bir surette idare etmilerdir. Bu yzden aslen Arap deil, Arnavut olan Kavalah Mehmet Ali Paa'-nm Msr'da kard isyanla din vasf siyas vasfna galip bulunan Vehhab Hareketi gibi mn-ferid vak'alar bir yana braklrsa, Arap lemi imparatorluumuzun yklna kadar gayet sadkane bir surette bize ve btn Mslmanlarn devleti olan Devlet-i 1 i y e ' ye bal kalmlardr. Yemen ve sair yerlerde son devirlerdeki karklklarn dahil olmaktan ziyade, slm lemini paralayp yutmak isteyen Avrupallarn ihdas ettikleri haric fitne ve fesatlardan domu sun' kmldanmalar bulunduunu tafsil ve izaha sahifelerimizin hacmi msaid deildir. ! Esasen Osmanllar, hibir Arap memleketini yerli Arap idarecilerin elinden almam', her birini zalim ve yabanc bir mstevlinin penesinden kurtarmlardr. Irak LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 45 ve Suriye'yi acemlerin, Msr' erke asll Klemenlerin, imali Afrika ve Yemen gibi uzak Arap lkelerini ise spanyol, Portekiz gibi mstevli garpllarn elinden alm ve bu memleketlere bir Kurtarc olarak girmilerdir. stelik Kur'amn lmsz umdelerine son derece riayetkar olduklar iin de btn mslmanlar karde ve islm lemini tek bir Devlet kabul ettikleri iin sahip olduklar lkeler arasnda hibir fark gzetmemilerdir. Srf mmetin birlik ve bir merkeze balln teminden ibaret olup hibir mslmana ar gelmeyen hareketleri ile slm'm emir ve icabn yerine getirmekten baka bir ey yapmamlardr. Teb'a arasnda vazife ve mevkiler iin ehliyet ve liyakatten baka bir kstas tanmayan Osmanllarn tarihi, bu bapta alka ekici misallerle doludur. Mesel Yavuz Sultan Selim Han, Msr'n fethini mteakiben dnerken yolda Msr Beylerbeyliinin elinden alnmasna nnfil olarak kendisine at stnde : Bu kadar zahmet ektik Msr' gene bir erke'e verdik. ekilen emekler boa gitti diyen Ve-zir-i zami Yunns Paa'y derhal idam ettirmitir.27 Osmanl Devletinin takip ettii bu siyaset Arap le-: minde dier beldelerden daha da iyi neticeler vermi ve birok yerlerde Mesel Rumeli ve bilhassa Anadoluda (27) Dr. Ahmet MUMCU Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, Ankara 1963 sh. 31, Dr. Selhattin TAN-SEL Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969 sh. 203 ve ayrca o devre ait kaynak eserler; mesel, Sheyl Varak, 48 B Al Varak, 263 A s. Maahaza bu kaynaklardan bazlar Veziri zamin ok ksa sren Msr Beylerbeyliinde pek kt hareketleri grld ve hatt rvet aldm da kaydetmektedirler.

46 KADR MI9IROLU grlen Ekiya ve Celli isyanlar na benzer hdiseler buralarda ortaya kmamtr. Birinci Cihan Harbi esnasnda Araplarn Halifenin Cihad Fetvasni' dinlemedikleri iddias ise ; menf bir propaganda maksadna bal olarak bytlm bir mes'eleden ibarettir. Evvel unu unutmamak gerekir ki, bu fetva, Hilfeti slm Dnyas zerinde cidden nafiz bir kudret haline getiren II. Sultan Abdlhamid Han Hazretleri gibi mbarek bir hkmdara kar her tarafta derin akisler uyandran bir ihtill yaparak ibana gelen ttihat gruhu nun elinde iradesiz bir oyuncak mevkiine.den Sultan Read tarafndan iln edilmitir. stelik Halife radesi nden ziyade Alman menf aatini temsil etmekte olduu aikrd. Ayrca da drtyz senelik ar bir msamahakrln arkasndan, bir tek kelime Trke bilmeyen Arap halkna, Trke konumak mecburiyeti tahmil etmek gibi samalklarla dolu ittihat idaresinin incelenmesi de Arap akslmelinin sebeplerini kef ve te^sbit iin zaruridir.28 Byle olduu halde bu fetvann hibir tesir icra etme(28) Gerek bu, ittihatlarn idarelerine kar ortaya kan Arap akslamelini ve gerekse bu mes'eledeki bata ngilizler olmak zere dman te'sirmi btn teferruat le grmek ve hdiselerin asl sebeplerine nfuz edebilmek iin bkz; erif Abdullah Mzekkirti (Hatratm), Kuds 19-15. Bu eserde ittihatlar ac bir dille tenkid dildii halde Sultan Abdlhamid Han'n methedilmesi (sh. 24) dikkati eken bir husustur. Ayrca <Phillip KNIGHTLET, Colin SIMPSON The Secret Lives of Lavvrence of Arabi a , (London 1989),* da da ngiliz tesir ve entrikalar hakknda geni malmat vardr. LOZAN ZAFER MI. HEZMET M? 47 dii de sylenemez, ingilizlerin bu yzden Msr ve hatt Hindistan'n idaresinde karlatklar mkilt ve bu memleketlerde ortaya kan karklklarn izah uzun bir mes'eledlr. Mutaarrz talyanlara kar vatanm mdafaa etmekte iken bu fetvaya ve verilen husus emre itaat ederek stanbul'a gelen erif Ahmet E - Snui Arap deil miydi? Misalleri oaltmalt istemiyoruz. Ancak u kadarn syleyelim ki, Arap Alemindeki bu itaatsizlik sadece bir aileye yani erif Hseyin ve ava nesine mnhasr olduu halde onu btn Arap lemine mil gstermek isteyenler kastldrlar. slm kar deli- i nin hatt daha emin bir tbirle sylemek gerekirse 1 s 1 m in dmandrlar. Onlar byle bir iddia ile slm (h!...) modas gemi gibi gstermek istemekte ve srf bu maksatla bu hdiseyi sk sk tekrarlamaktadrlar. Filhakika Ulus yazarnn evvelce iktibas edilmi bulunan satrlar da bunu aka gstermektedir. Kendilerine sormak isteriz ki, Halifenin fetvasn dinlememi olan (bu da doru deil ya!...) Araplar unutmuyor ve bu mes'e'.eyi ikide birde tazeliyorlar da ml mcadelede halifeye dep, Trk tarihinin en byk ahsiyeti (!...) diye kabul ettikleri M. Kemal Paa'y dinlemeyip isyan eden Bolu, Konya, Dzce vs. gibi ehir ve kasabalarn halklarnn isyan ve itaatsizliklerini artk niin mevzubahis etmiyorlar? Bu nokta, onlarn daima slama kar olan kt niyetlerini isbata kfi gelse gerektir. Aslnda ve tamamen itihat farklarndan doan bu gibi hareketleri tahrif ila Trk genliini yanltmak isteyen slm dmanlar, artk sermayeyi tketmilerdir. Zira vatan evltlarnn pek ou artk bu basit silhlarla avlanmayacak kadar tarih uuru ve iman vecdi ile zrhlanm bulunmaktadrlar. Ulus yazarnn Artk mukaddes Cihad devri kapan48 KADR MraiROLU mtr ekindeki iddiasn da en materyalist bilinen Yahudiler, 1967 Arap israil harbi neticesinde ulatklar Alama duvar nnde cevaplandrm bulunmaktadrlar. Onun iin,biz bu iddia zerinde durmayacak ve kendisini dnyada/ olup bitenleri anlamak rt veya selim muhakemeden mahrum kabul ettiimizi beyanla iktifa edeceiz. Ulus mnekkidinin temas ettii mes'elelere teker teker ve gerektii ekilde cevap vermek yeniden byle bir eser telifini icabettirecei cihetle son olarak bir noktaya daha temas edip bu tahlile nihayet vermek istiyoruz :

Boazlar meselesindeki grlerimizi ele alp gya tenkid eden29 yazar, mteakiben aresiz rapntlar iinde ii istihzaya dnmektedir: Bir kurun atmam ve bir masada tartp arpmam insanlar, Debreli Receb gibi Martini pek kolay atarlar!.10 Bay Kadir Misrolu'nun mill mcadelede grev alarak kansz bir bar salamam olmas, Trk Ulusu iin cidden talihsizlik olmutur." Boazlar meselesi hakkndaki cevabmz uzun olmas dolaysyle alkal bahiste (ikinci cilt, Boazlar Mes'elesi) vereceiz. Aslnda hi zerinde, durmaya demeyen bu istihzalarn mantk fukaras sahibine u kadarn sylemek isteriz ki, herhangi bir ey hakknda daha iyisini yapam-yacak olarm tenkid hakk yoksa, bata tarihiler olmak zere btn san'at ve edebiyat mnekkidleri suludurlar. (29) Bkz. Cihat AKAKAYALIOLU Ulus gazetesi a.g. tefrika 28 ubat 1966 tarihli nsha. (30) . a.y. (31) a.y. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 49 Hangi mnekkidi tenkid ettii bir ii daha iyi bir surette yapmaya davet etmek mkl olabilir. Ulus mnekkidi bu mantnda samim ise zinhar bir lokantada nne konan yemei veya terzisinin diktii bir elbiseyi beenmemek gibi bir crm ilememeye dikkat etmelidir!. Mantn sevsinler!.. Yarm asrdan beri devam eden pespaye yalanlar ,ve Kemalist kanunlarn desteinde uluorta at yapan acemi silhor!.. Sana bu arpma Efsanesi nin iyzn de retirdim ama ne yapaym ki 5816 sayl kanun ve bir de inklplarnz desteine alan yeni Anayasann 153. maddesi var!. Hl hakk temsil ettiini zan ve iddia ediyorsan, git biraz da Doktor Kza Nur Bey'in Htralarm oku!.. Bir de tutmu emsettin Gnaltay32, Cell Bayar13, ' hsan Sabri alayangil", evket Sreyya35 gibi yerli ve Von Papen34 vs. gibi ecnebilerin Lozan ve smet Paa hakkndaki methiyelerini sralamsn!.. u bizim tatlsu frenk-lerinin hatt ahs hesaplara ramen bu methiyeyi niin yaptklar malm... Ayn noktada birleiyorlar; slama kar olmak!.. Trklk ve Mslmanln mterek bir enmuzeci haline gelen Mill ahsiyet ten kamak!... Von Papen'e gelince, eer o da yzbinlerce alman' asp keserek sizin hareketlerinizi tersinden icra edip islm (32) Cihat AKAKAYALIOLU Ulus yazetesi a.g. tefrika 27 ubat 1966 tarihli nsha. (33) a.y. (34) ay. (35) Cihat AKAKAYALIOLU Ulus gazetesi a.g. tefrika 2 mart 1966 tarihli nsha. (36) Cihat AKAKAYALIOGLV Ulus gazetesi a.e. tefrika 28 ubat 1966 tarihli nsha. F: 4 KADR MtSIROLU alfabesini, islm kyafetini/ islm ylbasn, islm hafta tatilini ilh... alp Alman halkna kabul ettirseydi ben ve benim gibi asabiyeti diniyye ile mutta-sf her mslman onu daha ziyade medh sena eylemaz miydi? Unutmamak gerekir ki, Von Papen de her Avrupal gibi dini btn bir hristiyandr. Hristiyanln btn itima esaslarn bu bin yllk mslman millete zorla kabul ettirmek iin oluk gibi kan aktp yzyllardan beri Hal ordularnn bile hayal edememi olduklar ileri yapmak, bir hristiyann takdir hislerini davet etmez mi? stelik Hristiyan Garba benzemek ve bunun neticesi olarak Mslman Trk hviyetini tamamen ortadan kaldrmak gibi bir harekete kar garpllarn ikram, Von Papen misalinde olduu gibi kuru bir methiyeden teye gememi ve gememektedir. Eh, bu kadar bir rvet-i kelm da ne onlarn senyrl ve ne de bizimkilerin n-vazileri muvacehesinde ok grmemek lzmdr. Dorusu btn inklplarn yllardan beri yaptklar; Icendilerini makul ve makbul gsterebilmek iin bu gibi hristiyan taassubuyla mteharrik insanlarn bizdeki hristiyanlama istikametindeki inklplar daha da tevike medar olmak

zere izhar eyledikleri takdirkrlk-lar nakletmekten ve bunlarla avunmaktan ibaret olmutur. Fakat bu hareketlerin namna icra edildii byk Trk Milletinden en byk bir tasvip grmemeleri ne derece Gayr mill bir hareketi temsil mevkiinde bulunduklarnn amaz delilidir". Dorusu ok partili ha(37) Kemalistler, Pi bir Devrim kelimesi i!e adlandrdklar inklplarn dini btn> Trk Milletince asla benimsenmediini mdrik bulunduklar iin hukukt ve fiil basklarn aradan elli yl gibi bir zaman gemi olmasna ramen hl artrma gayretleri LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 51 yata getiimiz gnden beri yaplan btn seimlerde, inklplar temsil eden Cumhuriyet Halk Partisi, halkn kahir ekseriyetinin reyleriyle daima reddedilmitir. Hakikatte bu red Kemalist inklplara kardr. Byle iken alt umdesinden biri Milliyetilik dieri de Halklk olan bir partinin hl ne derece halktan uzak ve gayr mill bir yolda bulunduunu farkedeme-mesi pein fikirlilikten baka neyle izah edilebilir. stelik garbn propaganda ve tevik gayretlerine kaplmadan Kemalist inklplar tenkid ve tahlil eden gereki mtefekkirlerinin eserleri hey'eti vekile kararlaryla yurt dahiline hl sokulmarnaktadr. Yarm asrdan beri T a h -s i s a t - Mesture den cmerte ihsanlarla yazdrlm kitaplardan veya kendilerini bu hristiyan yolda daha da tevik maksadyla sylenmi szlerden medet uman ke-malistlerin milletten st ste yedikleri seim tokatlaryla slh ve irad olmayarak ayn dallette devam edip gitmeleri hazindir!.. Bunun neticesi de muhakkak ki ifls ve hezimet olacaktr. Bu ifls ve hezimetin daha imdiden ihbar anlarnn ac tnneti kulak zarlarn yrtt halde, Ulus yazar, bizi ayn fersude silhla iskat etme yolunda yrmektedir. Ah tatl su frenkleri!... u Garbn biraz da dindarhpeinde komaktadrlar. Fakat son zamanlarda bu mevzu-daki gerei hareketlerinden kan zmn ifadelerle depi), aka yazp syledikleri ile de aa vurmaktadrlar. Bir misal vermek gerekirse Kemalizm! .komnizm hesabna istismar maksadnn bir nunjarai ma'kesi olan Cumhuriyet Gazetesi'nin 19.8.1970 tarihli nshasnda intiar eden Oktay AKBAL imzal yaznn serlevhasn zikretmek kfidir: Devrimler iin oylama yaplamaz!..> 62 KADR MISIROGLU n grebilseniz.'... Ama ne gezer, sizde Btl ve Muharref e bile iman istidad yoktur!... Son sz olarak unu de beyan edelim ki niz eserimizi tenkid ve takdir eden makaleler, bu ksmen iktibas ve ksmen de temas ettiklerimizden ibaret deildir. Fakat bazlar kimi ve neyi kasteddikleri malm olduu halde ismimizi ve eserimizi sarahaten kaydetmedikleri3' iin on-Jan cevaplandrmak lzumunu duymuyoruz. Hatt bu tarzda hareket edenler iin de eserimizin tezini kabul ve mdafaa edenler de vardr.19 Ayn ekilde aldmz yzlerce imzal ve imzasz takdir ve tahkir mektuplarn da buraya dercedip bunlar zerinde durmaya fiilen imkn bulamadmza zlerek ifade etmek isteriz!. (38) Mesel Bkz. Burhan FELEK Yine smet Paa, Cumhuriyet gazetesi 6 ubat 1966 tarihli nsha Ahmet kr ESMER Lozan Zafer mi, Yenilgi mi?, Ulus gazetesi 16 Ocak 1966 tarihli nsha. - N. Sami ZERDM Kitaplar ve dergiler arasmda, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi stanbul 19*65 s. 4, sh. 79. (39) Mesel Kmil TURAN, Lozan bir hezimettir, Bab. Ali de Sabah gazetesi 20 Ocak 1966 tarihli nsha. KNC BASIMIN TAKDM Lozan, Keyfi ve mutlak hkmdarlk mahiyetindeki e f I i k devri nin temel tadr. nk, o devrin ilk on-be ylun dolduran Kemalist inklp 1 a r m hukuk nstesnidatdr. Kemalist inklplar, islmdan inhirafla, Hristiyan G a r b in iktibas istikametinde yzyldan beri temadi eden gayret ve almalar niha hedefe vardrmak zere, sehpalarn glgesinde gerekletirilmi herbiri dierinden daha kanl hamlelerdir. Ne gariptir ki; din vecd sayesinde ulalabilen zaferin salad siyas ve asker kudret, harpten sonra din ve onunla yorulmu ahsiyetli itima

yapmzn tahribi iin kullanlmtr. Fakat Mslman Trk Hviyeti ne yneltilmi bulunan bu tahrip ve imha hareketleri Hak ve Maslahat yerine kuvve t e istinat ettii iindir ki; demokratik icablarm zorlamasna ramen tahlil ve tertkidl&rine hl en kk bir fiil ve hukuk imkn verilmemektedir. Pein ve hayat bir tedbir olarak ortaya kan m Asr Taassubu sebebiyledir ki, Lozan yllarca T a k r i r-i Skn K a n u n u nun Ceza Meyyideler Suru iinde korunmutur. Ancak bu surun; Sevr lm !... Lozan hayat !... mugala-tasyla svanp cilalanan d yz, eyrek asrn tahribi54 KADR MiaiROGLU LOZAN ZAFER Mt. HEZMET V.i" ne bile mukavemet edememi, ok gemeden arkasndaki ac gerekler farkedilmeye balanmtr. Gerekte, eflik D e v r i ni sona erdiren ok Partili II a y a t a geile i siyaset ekimelerinde zaman zaman Lozan efsnesinin sra kkne de talar atlm fakat temel gr ayrlklanyla vcud bulmayan yeni par tilerin kadrolarndan bu mevzuda tarihin amaz kymet hkmlerini aksettiren cidd bir eser ortaya koyan ikmu-mtr. Bu boluk ilk defa 1965 ylnda yaynlanan bu na iz incelememizle doldurulmu ve bylece Lozan etrafnda ki sahte edebiyatn maskesi drlmtr. Bu yzden birinci basks leh ve aleyhte birok akisler! uyandrm ve birka ay zarfnda kaplm bulunduu halde, messesemizin mtevaz imknlar ve araya giren baka ehemmiyetli neriyat yznden ikinci basm yazk ki; bugne kadar gecikmitir. imdi onu birok ive lerle yeniden umum efkra takdim ederken, smet Pa ve Dr. Rza Nur gibi Lozan'n birinci ve ikinci murahhas lan, yaynlanan hatratlariyla son szlerini sylemi bulunmaktadrlar. Binaenaleyh Lozan'n ba millerinden elan bu iki ahsn, artk geriye almalarna imkn bulunmayan beyanlariyle de bir kere daha tebellr eden bu mev-zudaki Hezimet-i Kahkariye nin zaman zaman velev sr-i lisan kabilinden bile olsa kendi az lanndan ifade edilmi bulunmas bu hatratlardan bir ka yl nce neredilen eserimizin getirdii yeni tezsin ne lde gerei temsil ettiini ortaj'a karm bulunmaktadr. Lozan hakknda Umum Bir Deerlen d i r m e mahiyetindeki bu birinci cildi takiben e fi umumiyeye takdim edilecek ve madd kayplarmz tahlil edecek olan ikinci ve Hilfet vesaire gibi manev kayplar m iz m sebep ve neticeleri zerinde duracak olan nc ciltleri de okuduktan sonra ihtimal ki Lozan'n Kazan Kayp Tablosu na iiniz szlamadan bakamya-caksmz! O zaman, btn bir milletin, yllarca nasl aldatlarak hinlerin kahraman, kahramanlarn ise hin olarak tantlabildiinc hayflanmakla m iktifa eder, yoksa Propaganda der.ilen silhn dehetli tesirini kavrayarak onu biraz da Hak ve II a ii i k a t iin kullanmak zere ahsan ne yapabileceinizi dnp harekete mi geersiniz?... Bilmek isterim!... Bilhassa siz: evet siz, cinnetten bir ubeye mensup olan azz genler!... Unutmaynz ki, devletinizi lemmul bir imparatorluktan mn ve maddede kk bir Trkiye haline getiren dahil ve haric dman faaliyetlerine cevaz, meriyyet ve hatt itibar baheden L o % a n'dir!... Yeniden byk devlet olma imkn ve midlerimizin yegn; kayna olan genler!... Onu yrtp inemedike Byk Trkiye nin afa skmeyecektir!... Kadir MISIROLU 27 Ramazan 1390 (26 Terinisani 1970) Serencebey/stanbul BRNC BASIMIN NSZ LOZAN anuahedenamesi, Cumhuriyet TrkiyesinnD hukuki, siyas ve hatt iktisadi varhua temel tekil etmektedir. Bugn millete iinde rpndmz maddi ve manevi izdraplann bu temelle alkas zerinde imdiye kadar maalesef gerektii kadar durulmu deildir. nk Lozan Muahedenamesi, henz kadro ve kklemi an'aneleriyle tesirinden tamamen kurtulamam bulunduunu eflik Devri nin balca eserlerinden biridir. Bu yzden o devrin anay ve hissiyat, bu muahedo-namenin fk bir surette tahliline imkn vermemitir. O kadar ki, bahis "mevzuu nraahedenamenin Trkiye Byk Millet Meclisinde mzakeresi esnasnda aleyhte konumak isteyenler doum yerleri yeni hudutlar haricinde kalm bulunan kimseler arasndan bizzat M. Kemal Paa tarafn-dan itina ile tesbit edilmitir.

Bu smarlama tenkidleriu M. Kemal Paa tarafndan re'sen tespit edilmi ehasa yaptrlm olduu memleketimizin en gedikli kemalisti bilinen Cell Bayar tarafndan bile itiraf edilmektedir. Gerekten O'nun, bizzat bu sarlann muharririne naklettiine gre kendisi de aleyhte konumak zere el kaldrnca M. Kemal Paa'nu konuacaklar tesbit iin elinde tuttuu kalemini yzne skntl bir mn vererek masaya tp 58 KADtR MISIROLU Canm, sen Lozan heyetine dahilsin. Senin aleyhte konuman yakr m? demitir. Sadece bu misal bile Lozan Muahedenamesinin, hemen tekmil azas M. Kemal Paa tarafndan bizzat tayin edilmi bulunan kinci Mecliste ne artlar altnda mzakereye konulduunu gsteren tipik bir hadisedir. Buna ramen birok milletvekili bu muahedeyi edit bir lisanla tenkid etmilerdir ki bir gizli celsede cereyan eden bu tenkitler, bugne kadar efkr umumiyeye arzedil-memitir. zerinden yarm asr getii halde hl bu gizli celselerin zabtlarnn nerine teebbs edilmedii grlmektedir. Hatt daha nce Lozandaki mzakerelerin inktaa urad srada Trkiye Byk Millet Meclisinde balyan mzakerelerde kinci Gurup adyla anln muhalefet ekibi de tamamen aleyhte konumulard, i grupun liderleri Erzurum Mebusu Hseyin Avni ve Trabzon Mebusu Ali iikr Bey ile- arkadalar Misak- Mill den feragati asla kabul etmemi ve nn'y sert bir dille tenkit etmilerdi. Muahedenmenin imzasndan sonra ise seimler bu muhalefet grupunu tasfiye edecek ekilde yenilenmiti. Yukarda ifade edildii zere tenkitler buna ramen nlenememitir. Zira Lozan muahedenmesi o kadar bari? eksik ve kusurlar ihtiva ediyordu ki; bilhare tatbikatt nn'nn ba yardmclar olacak bir ok ahsiyet bile fe veran edenler arasnda idiler. Bunlardan kr Kaya, Vasf nar ve Mustafa Necati'yi zikredebiliriz. Btn bu mlhazalardan anlald zere, bu nnv.tr hadenmenin kabul ikinci mecliste olmutur. Bu meclis Parti disiplini nin zebnu idi. Eer meclis yenilenerek miUetvekiOerinin byk bir ksm deitirilmeI LOZAN ZAFER M t. HEZMET M? 59 ini olsa idi tasdike imkn yoktu. Mitli mcadeleyi erefle baarm vatanperverler kadrosu olarak her biri bahba-na bir ahsiyet olan Birinci Mecis-i Mebusann Umum hissiyat ve karar bu muahedenmenin aleyhinde idi. htiml ki; o gnn malm usullerine gre cereyan etmi olan seimlerle meclisin yenilenmesinin belli bal sebeplerinden biri de bu idi. Bu kitapta isbat edilmitir ki Lozan Muahedcnamcsi millet olarak ahlanan halkmzn kazandrd zaferi Jjaltkyle tescil ve tasdik cdirememistir. Buna ramen malmu Hm kabilinden en tabi haklarmzn o da bir ou eksik ve kusurla olarak teyidi, nn ve ekibi tarafndan ulalmaz bir netice imi gibi kibir ve tahakkm vesilesi klnarak sistemli bir telkin ve medih edebiyatna mevzu edilmitir. Fakat, artk sultan bir eda. ile bbrlenmenin ve Mill efimiz Hazretleri gibi hulskrlklarla bu mevzun eo amann artk zaman gemitir. Bu muahedeyi; ilim vo mantn szgecinden geirmekte maalesef ok ge kalnmtr. Yllarca bayram nutuklarnn slbu ile yrtlen sistemli bir propaganda tesirini gstermi ve memleket ocuklarna Lozanda uradmz kayplar nnuttarulmutur. Bugn Kbrs mevzuunda karlatnz glkler, gitgide bu muahedena-nenin yaldzl edebiyatna kar millete beslediimiz pheyi derinletirmektedir. Bu keyfiyet, Lozan Muahedena-mrsinin dzeltilmesi lzumunu ortaya karmaktadr. Iu tetkikin sonuna eklenen Lozan mukavelenamesi metninin 20 nci maddesinde aka grlecei zere, Kibrisin ngiltere tarafndan ilhak kabul edilmekle kalnmam, 21 ne? madde de Trk tabiiyetini semek isteyenlerin Trkiycyo muhacereti mecbur klnarak Trk nfusunun zamal. 60 KADR MI9IROOLU LOZAN ZAFER M, HEZMET M?

61 ekalliyet haline gelmesini icab ettirecek bir ak kap braklmtr. Bu misale Kerkk, Adalar, Bat Trakya, Patrikhane, Ekalliyetlere tannan imtiyazlar gibi daha biroklarm ekleyerek sz aratmak istemiyornz. Banlar alkal bahislerinde ele alnmtr. Bu vesile ile u kadarn syli-yelim ki, Lozan'da yle bir mnahedenme imza edilmitir ki, Trk'n ahdamar Boazlar dahi salam bir garanti altna alnamamtr. Bir avu maceraperest ittihatnn ksmen ihmal ve basiretsizlii ve ksmen de ihaneti ile gngrm yce bir milletin tbir caizse kemik iskeletinde feci bir krlma olmutur. Birinci Cihan Harbinin mnas budur. Lozan Muahedenamesi Cihan Harbini takibedeo Mill Mcadelenin kazanlm olmasna ramen bu krklar yanl kaynatan bir tedavi.olmutur. Bu sebeple siyas, itima ve iktisad bnyenin ar ve szlar dinmemektedir. Lozan Muahedenmesini bir zafer olarak gstermeye alanlarn, onu Sevr Muahedenamesi yle kyaslamak, balca taktikleridir. Halbuki Sevr Muahedenamesi, ttihat gruhunun getirdii bir felket olarak hazin bir malbiyetten*sonra malp bir devlete kar teklif edilmi bir dman sulh projesidir.40 Onun cevab Mill Mcadele olmutur. Pek y bulmam bir gerek olarak kaydedelim ki, bu muahede stelik, tasdik te edilememitir 41 Byleyken nn Sevr'e merbut iki protokil (40) Bkz. M. Kemal Paa Nutuk Ankara 1927 sh. 403 . 404 de de Sevr'den. Proje tevsif ile bahsedilmektedir. Hatt nn bile, Ulus Gazetesinde yaynlanan Hatrat nda aynen bu tabiri kullanmtr, (bkz. nn'nn Hatralar, Ulus Gazetesi 24 Temmuz 1968 tarihli nsha) 41) Ord. Prof. Dr. Charles Crozat (Devletler Umumi Hukuku kabul etmitir. Binaenaleyh hibir cihetten hukuk bir deeri olmayan Sevr Muahedenmesiyle Lozan muaheden-mesinin kyas abestir. Dnyaca mehur hukuk bidelerinden biri olan Mecelle nin ifadesiyle sylemek gerekirse: Si misal, misal olmazHl Bizans hayalini sayklayan Yunan palikaryalarna kar, bizim de bir ok eksik ve kusurlar bulunan bu muahedenme zerinde yeniden dnmek ve ilk zuhur edecek frsatta dzeltilmesini temin etmek iin fikr ve ruh bir hazrla gemekte ge kalm olduumuz muhakkaktr. Bumuahedenmenin slhnn lzumu, 1936 Montr Mukavelenamesi ile Boazlara ait statnn tadili ve Suriye hududumuza ait vaki deiiklikle, irin 11 a t a y j a kavumamz gibi cidden calibi dikkat hadiselerle sabit olmutur. Ancak bahsi geen muahedenmenin dzeltilmeyi icabettiren baka noktalar da bulunduu bugn Kbrs meselesi dolayisiyle anlalm olduu gibi ilerde zuhur edecek yeni hdiselerle de, tekrar be tekrar meydana kacaktr .Fakat her biri mill izzet- nefsimizde birer yara am ve aacak olan bu kabil kusurlar bunlara zaman icab eklenecek birok yenilerinin zuhurunu beklemeden dzeltmek ve Lozan Muahedenmesinin bu gibi dzeltilmesi gerekli noktalar zerinde iallil ve tenkidlere girimek ve bu suretle efkr- umumiyeProfesr) Devletler Umumi Hukuku, stanbul 1950 Cilt I, sayfa 399. *Sevr muahedesinin hibir saman tasdik edilmemesine ve binaenaleyh hibir zaman meriyete girmemi olmasna ramen, Sevr'de akdedilen ek vesikalardan ikisine mecburilik kuvveti verilmesi kararlatrld: Mttefik Devletlerle Yunanistan arasyda mn'akit ve Trakyaya alt mukavele ile, gene ayni devletler arasnda ve Yunanistan'daki ekalliyetlerin himayesine mteallik protokol. 62 KADR MIPIHOOLU LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mi? G3 yi bn mevzua hazrlamak, gen kalnm bir vazife telkki edilmelidir. Bu kitab; byle bir hizmet meyli ortaya karmtr. Biraz dikkat edilince Lozan'daki muvaffakiyetsiz-liklerinin mdafaasnn hr bir dima tatmin etmedii grlmektedir. Bu husus ileride mnakaa edilmitir. nn ve etrafndakiler onun devlet ve hkmet reislii zamanlarnda emirlerindeki matbaalarda ktk gibi methiyeler bastrp ehrin meydanlarna, apartman hacimli heykellerini dikmeyi ihmal etmedikleri halde gen nesillere

Lozan muahedcnmesinin yeni harflere aktarlm bir metni ile Lozan'daki mzakerelere ait zabtlarn kk bir hlsasn olsun vermeyi diinemediler.4Bu kitap Loza muahedenomesine dair kitap hacimli bir eser olarak roedih gayreti tamakszn fk br surette el atan ilk kitaptr. Bu itibarla ban eksik ve kusurlar bnlunabilir. Alkadarlarn, ikazlar ile nasip olursa (42) Lozan, sulh konferansna ait zabtlar bugne kadar L;U:n asll harfler Ue yeniden yaynlanm deildir. Eski harflerle tabna ait kayt bibliyografya ksmmzda mevcuttur. Muahede metninin ise pek mahdut olan mehazlar da ekseriyetle yine eski harflerledir. Bibliyografya cetvelimizde gsterilmi olan Cemil Bsel'in LOZAN adl eseri ile smail Soysal'n Trkiye Bankas tarafndan ne^-rolmu TRKYENN DI MNASEBETLERMLE L-GL BALICA STASl ANLAMALARI isimli e.serlcr esas muahedename ve ilgili protokol metinleri yalnt yeni harflerle okur yazar olan gen ne3iller iin yegtlne ne. nazlardandr. Ayrca urada burada eksik nakiller de mevcuttur. Binaenaleyh efkr umumiyeyo kar bu mevzuda yaplm tam ve doyurucu bir neriyat mevcut deildir, daha ziyade mtehasss elemanlara hitap eden bu birka kayna ka kii g-rebilmitir. Bilhassa zabtlarn Ltin asll harflerle evrilmemi olmas muhakkak ki, byk mteakip tablarnda daha mkemmel bir surette ortaya kmasna yardm etmeleri acizane istirhammzdir. Mefkresiz milletler tl kalarak dalp mahvolmaya mahkmdurlar. Tarihte muazzam devlet ve medeniyetler l<urmu olan kkl ve asil bir milletin evltlar olarak bugn, Kbrs meselesi dolaysyla ortaya kan aczimiz yrekler acsdr. Aslnda bir kasaba papaz olan Makarios'a kar sultan bir eda Ue oturduu hkmet reislii koltuuna ramen deitirme birliimizi binbir tereddtle gndermek gibi bir tezelzle den nn'nn Ix>zan veya herhangi bir mevzuda sz edilmekte olan kahramanlndan pheye dmek millete hakkmzdr. Bu kitap bir bakma bu phelerin birok sebebini de bir araya getirmi olmaktadr. kinci Cihan Harbi sonunda Lozandaki baz kayplarmz telfi etmek imkn hasl olmutu. Fakat bu frsatn karlmas da Trk Milletine -biroklar gibi- nn'nn azizlii (!.) olmutur. htimal ki ; baz kimseler bu eserin efkr umumiye, arznda siyas baz maksatlar arayacaklardr. Fakat peinen ifade edilmelidir ki; bu kitap nn'y yermek iin yazlmamtr. Yukarda misali geen frsat nevinden zu-Imr edeoek yeni imknlarn da karlmamas iin efkr bir eksikliktir. (Bu eserin birinci tab, zerinden tam alt sene gemitir. imdi Lozan zabtlarnn nerine balanm ise de ne zaman bitecei henz malum deildir, (bkz: Prof. Dr. Sena L. MERAY Lozan Ban Konferans, Tutanaklar, Belgeler C. I. Ankara 1969) Byle eserlerde yer alan kelimelerin yklendii mana, taraflarn maksadn kavramak bakmndan son derece ehemmiyetlidir. Bu sebeple henz oturmam ve mana muhiti tebellr etmemi uydurma kelimelerden saknmak gerekirdi. 64 KADR MJ9IRO0LU utnamiyeyi hazrlamak esas gayemiz olmutur. nn ba arada hatalarnn tabii bir neticesi olarak tenkid edilmitir. Bugn Irak'ta Molla Mustafa Barzani hareketi dolaysyla Kerkkl kardelerimizin durumunu dzeltmek imkn adm adm yaklamaktadr. Kbrs ve evelkiler gibi bunu da karmak ok hazin olur. Fakat hereyden evvel Lozan muahedenamesinin bu gibi muallak meseleler iin koyduu esaslar hakkyle bilinmelidir. Tarih uura olmayan yerde isabetli karar olmaz. Bu eser, milletimizin tarih uurunu takviye istikametinde bir tesir icra ederse bu ; muharririnin en byk sevinci olacaktr. Sulh mualedenmesi ve ek prptokollerin derci kitapta meselelere ayrlm olan yeri bir hayli daraltt iin birok nemli bahis maalesef bu birinci cilde sdrlamam-tr. Lozan ; siyas hukuk ve itima pek ok mes'ele karmza karmaktadr. Bu sebeple bu eserin hacmi balangta tahmin ettiimizden ok daha geni olmu ve imdilik cilt halinde tertip mecburiyeti hasl olmutur. Bu birinci cilt ; ikinci ve nc cilde braklm olan birok esasl noktalara ramen okuyucuda imdiye kadar telkin edilmi olan kanaatin hilfna bir kanaat hasl eder ise ne mutlu!...

Tevfik sahibi Cenab-i haktan bu necip mllete gerek bir basbadelmevt silkinii niyaz ederim!... . Kadir MJSIROGLU Berencebey, 24 Temmuz 1964 BtRtNGt BLM GR RKINA VATANINA . TARHNE HANET ETM OLAN EFRAD VE AKVAMIN HB-RN UNUTMA ; TRK OLUt UNUMTA.'... VB AF ETME-. SLEYMAN NAZF** EMANET CtBRtL'in bir kanat rpcyla mbarek Hra Da ndaki maarann nne indii gn, insanln mazhar olabilecei en byk nimet olan ilh emnet arzmza inmee balam oluyordu. Yirmi senede - yava yava yaan bir yamur gibi sindire sindire insanln gnl ve ruh iklimlerini yeertmek zere inen, bu rahmet, Veda Hacc nda irad buy-rulan lmsz bir nutukla gelmi ve gelecek btn ms-lmanlara emnet braklyordu : Size bir emnet brakyorum ki, siz ona sun sk sarldka yolunuzu hi armazsnz. O emnet Allah Kitab Kur'an'dr. Bir gn gelip bu emnetin erefli armasn, kt'alar ve okyanuslar stnde zafer eideleriyle tayacak bir byk millet, henz Orta Asya'da at koturuyor ve kuvvetini tevcih edecek gerek istikameti aryordu. Fakat bir mddet sonra doutan ruh ve karakter stnl ile iman (43) Sleyman Nazif : Batarya ile Ate - stanbul 1335, sh. 4. F: 5 LOZAN ZAFER M t, HEZMET Ut? JT istidadna malik olarak yaradilm olan bu byk millet tarihin en mes'ut bir hdisesi olarak, slmn ezel nefhasi ile ruhunu dolduruyor ve kt'alar islm me'alesiyle aydnlatmak zere semay mbarek atlarnn nal sesleriyle r pertmeye balyordu ... DEVLET Bu hamlenin vcud verdii ilk byk siyas varlt-Seluklu mparatorluu dur. Ardndan! onun tabi bir devam*4 olarak zuhur eden Osmanl] imparatorluu da kt'alann sulh, selmet vej adalete kavuan ;n temin eden en byk bir messir ola-j rak asrlarca sren nzm ve hkim bir rol oynamtr. B-. tn bu devirleri dolduran mbarek gazalar, islm'n sdej vt nrn gereini milletler ve kt'alann kaderine tak-; dim ederken, en kk bir cebre ve zulme meyletmeini-, tir. 4S (44) (45) Seluklu ve Osmanl devletlerini her ikisinde de a>__ olan din, <":il, rk ve toprak nazar itibare alnd tak. dirde tek bir devlet saymak gerektir. Aradaki fark sa. dece Hanedan farkna mnhasrdr. (Tafsilt iin bl__ Dr. Rza Nur . Trk Tarihi, C. III, istanbul 1924 sh. 5-11).] Fazla bilgi iin bkz. Prof. Dr. Ahmet Refik TURNAGI^ slmiyet ve Milletler Hukuku, stanbul 1944 veya bu' eserin stanbul Hukuk Fakltesi mecmuasnn C. VIII s. 1 - 4'de C. IX s. 1 - 2'de yer alan tefrikas. Gerekten eitli kaynaklar ve daha ziyade Garp melliflerinin ahadetiyle slmn son derece licenbne olan harp kaidelerini ve bunlarn muhtelif devirlerdeki parlak tatbikatm saysz misallerle anlatan bu ok kymetli ve alimne eserden gerekli nakiller yaparak bu mevzuu ay. dmlatmaya yerimiz msait deildir. Bu yzden, biz sadece bir iki misal iktibas ederek mezkr eserin cidd bir surette okunmas tavsiyesinde bulunacaz : Bu oluun yapclar olan mslman Trkler tarihin hibir devrinde grlmemi mstesna bir asalet, zarafet J. Lorimer, The Institutes of Int L. a w , 1882, N y s tarafndan yaplan telhis ve tercme. Bab - Ali'nin ecnebi devletlerle diplomasi mnasebetlerine girii Sleyman'n saltanat devrinde vki oldu ; o devirde ngiltere Kral olan Henri VIII. ngiliz adliye sistemini Trk oistemince dorultmak ve dzeltmek iin Trk mahkemeleri hakknda tetkikat icrasna memur olarak Trkiye'ye bir heyet gndermekle Osmanllar hkmdarn gereflendirmiti. ( Falerf ax D o w -ney, S.o liman I e x Magnifique, S. M . G i 1 1 e m i n ' intercmesl : P a y o t, Paris. 1930, s. 85; Trkler Sultan Sleymana Kanun! lkabm vermilerdir.

phesiz. Sultan Sleyman'n tebeas bu lkab <Le Magniflqiue lkabndan alyadet gam ve azameti mfid, muhteem bulmulardr. Slyman, gzel sanatlar da derin bir sevgi ve merakla sevenlerdendi. Yksek payeli bir isevt mellif hikaye eder ki : <Papa Jules II. Mihel . Ange' gcendirdii vakit, Sultan Sleyman Allah indinde stn tutulan bu hnermendl, Rialto'nun. plnlan mucibince Beyolu'nda, Venedik iin tasavvur ve tertip olunmu bir kpry ina etmek zere hemen stanbul'a armtr. phesiz bu davet, dhi dostunun gnln almakta Papa'mn gsterdii tehalkn sebeplerinden olmutur. (Bkz. : a.g.e. sh. ll'de yer alan 14 numaral dip not.) mer'in Kuds' fethettii tarihten takriben drtyz yl sonra Hallar muhaddes ehri mslmanlann boyunduruundan kurtardlar. ehri muhasara edenler, ehir yama edilirken ilk mutasarrfn, yani bir mala ilkin el koyann tasarrufuna riayet etmeyi aralarnda kararlatrmlard; ve byk cami soyulup elde edilen g a -n i m yetmi kandil ve birok altn ve. gm, kse-ve emsali zuruf Sicilyal Prens Tnncrede'in faaliyetini mkfatlandrmaa vasta oldu ve semahatn aalan.KADR LOZAN ZAFER Ut, HEZMET M? 09 ve olgunluk ile bu siyasetlerini icra ediyor ve davranla nnda Byk Emanetin ruhunu nasl hakdrd. Allahn bendeleri, ona bir kanl kurban teslim ettiler, fakat phesiz o bunu kabul etmedi. taat ve inkyad bunlara silahlarn terkettirmedi, ahalinin cmlesi cinai (kadm erkek) ve yas, itibariyle ayrdedmeksizin ldJ rld. Teskin olunmaz bir adavetle kaynap fkran ga-yzlar gn kanlar iinde yzd; cesetlerin tefessh veba gibi vahim bir bulak hastaln zuhuruna sebep:' oldu. Yetmi, bin mslman boazladktan ve yo1 adileri havralarnda yaktktan sonra, yine ellerinde h- -ot sev., klyle yahut ktalin iras ettii yorgunluk sebebiyle ld rlmemi. bir hayli esir kald.> (*Gtbbon, mezkr eser, II,| 670) (Hallara riyaset eden ve Kuds Kral olan) Godefroy de Bouillon, Papaya gnderdii mektupta Eer Kuds'te bulunan dmanlara na yapldn bilmek isterseniz malmunuz olsun ki Mabed-i S 1 e y m a n dehlizinde ve T e m p 1 e (Mescidi Aksa) da bizimkiler Araplarn kanlar inde atla geziyorlard v kan bineklerin diz kapaklarna kadar km bulunuyor. du.> ( L ' a b b e Mlgne Patrologix6, CIiXIII a. 450 ) Rahip Migne, Fransa'nn hretli limlerden olup ilahiyata dair pek ok eser yazmtr. Kuds'n Hallar tarafndan yukarda beyan olunan zaptnda bulunup da o esnada cereyan eden hadiseleri grm olanlarn hepsi yazlarnda, vuku bulan katliam tavsif et mislerdir : Takriben onbtn Arap M b e d .i SU -i 1 e y m a n ' da katlolundular. Orada her kim bulunmu Olsa, boazlanm insanlarn kanlaryla ayaklar topuk ke iniklerine kadar boyanrd... Kfirlerin hi birinin can teninde kalmad, ne kadnlar esirgendi, ne de kk ocu lar merhameten brakld... Ktal maceralarn, yam vak'alan takip etti : Kan dkmekten iba haline geli] kanksadktan sonra adamlarmz evlere dalp yayl: ya baladlar ve oralarda ellerine ne getiyse aldlar, meskene ilk giren kim olursa olsun ister fakir1 olsun teusil ve temessl ettiklerini gsteriyorlard.4* Bu imparatorluun dahili idaresinde siyas artlarn getirdii bir mecburiyetle Sultanlk, vcud bulter zengin, evi, iinde bulunan btn egya ile birlikte zap-tediyor ve kendi z malym gibi eve ve eyasna mutasarrf oluyor idi... Yamada emvale tasarrufun bu suretle cereyan etmesini mstevliler aralarnda ittifakla kararlatrmlard. Ve ibu kararn, hkm sk riayetle ' mer't tutulacak bir kanun haysiyetinde olmas da mukadderdi... (Fransz Rahiplerinden Foucher de Chartrcs, La Conquete de Jdrusalem, bab 18 Muhasar.'.. altna alm olduklar Antakya ehri nnde hallar <lman eti, veya ufak mfreze msademelerinde ldrdkleri Trk-lerin cesetlerini yediler (Prof. A. M a 1 e t ve J. I b a.a c , Histoire du Moyen Age, Paris, s. 256). u esere de baknz : G. L. e Bon, La Clcilisatlon des Arabes, Paris, 1884, s. 2 9 ve alt taraf). Herde grlecei zere, Bultan Salhat-tin, Kuds' zapdettii vakit (1187), birinci seferlerinde Hallarn davranlarm taklid etmek, onlar mslman-lan nasl

ldrdlerse o da Hristiyanlar ylece, umumiyette, ldrmek, yle dursun, onlara hafif bir vergi tar-hiyle iktifa eyledi, ve yamay klliyen menetti. Avrupa, milletleraras hukukun veya devletler hukukunun temelini kurmu olmak erefini nefsine hasreder ; halbuki XIX uncu asrn bidayetinde bile cereyan etmekte bulunmu olan harp detleri, mahsur bir ehir alndnda yama olunmasn askerlerine vdetmee muhasr ordu ku. mandann . terhis etmekte idi. ( F a u c h i 1 1 e, Traite de droit International, c. II, sh. 297) (bkz. a.g.e. sh. 150 - 151 de yer alan 15 Nu. l dip not). (46) smail Hami DANMEND Garb Menbalanna Gre Trk Seciye ve Ahlk, istanbul 1961. 70 KADR MI9IROCL.U mutu. Bu; Islmda dikkatle tesbit ve icab ifa edilmek gereken Maslahat dan domu ve binaenaleyh slm! olan bir devlet ekli idi. Bu yzden o devlet, hukuku hkim klan ve bunun mkemmel bir surette kontrol messesesi olan eyhlislmlk yerletiren idaresiyle Hikmet-i Hkmetlin btn esnekliklerine -tbi olduu hukukun ana umde ve mantndan aynlmakszm- ayak uydurmasn bilmitir- Bu da ona daima deien artlar muvacehesinde mthi bir kvraklk kazandrarak asrlarca devam etmesini temin etmitir Zil-lullah filard (= Allahn yeryzndeki glgesi) gibi unvanlar47 ve buna benzer davranlar, kitleleri byleyen bir imparatorluk tlsm ihdas eylemitir. Srf bu maksat (47) lk nazarda Islmn ruhuna zd gibi grnen bu tabir er'! bir mesnedden mahrum da deildir. Bu tavsif hakknda son devrin yetitirdii allamelerden merhum ey.\ hulislm Mustafa Sabri Efendi; padiahlarn byle mutantan bir unvan tamalanyla tetihza eden M. Kemal Pa-aa'ya. cevap veren bir yazsnda yle demektedir : Lik hkmetin Gazisi stanbul'a geldii gn bana toplanan eyyam reislerine hitaben bir nutuk irad etmiti. Bu nutuk o kadar ballandrld ki, dalkavuklukta naztri bulunmayan stanbul ehremini olduka uzunluuna ramen bu nutku, mermer levha zerine hakkettirerek mehur Sis Manzumesi nde Tevfik Fikret'in <Qemi9lere rahmet diyen eJvah-t mekabir. OUmlesinin : Gemilere lanet diyen elvah-i mekabir suretinde tebdili ile dltt stanbul sekenesinin umumi .mezarl halinde bulunan sokak balarna sanki birer kitabe-i sengl mezar gibi talika karar vermiti. Nutkun perestikrlarnca en parlak noktas Dolmabahe Saray'n gstererek : Artk bu saray zlullahlarn deil, sil olmayan, hakikat olan milletin saLOZAN ZAFER M, HEZMET M? 71 iin ihtiyar edilmi olan bir ok usul ve unvanlar son zamanlarn eitli ihmal ve ihanetlerine ramen kitlenin hnydr. tarznda syledii bandan byk, hatal fkra tekil ediyordu. stanbul gazeteleri bu fkrann belagat ve cazn erh ve izah zunmnda bamakaleler yazdlar. Aa. olu Ahmet, 7 Temmuz tarihli Milliyet'e yazd bamakalenin sonunda Mustafa Kemal, Allahn glgesi deil, milletin ifadesidir diyordu. Salfttin-i Osmaniyenin ihtiaml merasim gnlerinde : Marur olma Padiahm senden byk Allah var diye baran muvazzaf bir memur bulunuyordu. Trkiye Reisicumhuru ise, sayesini istihfaf suretiyle Allaha kar gururunu kendisi iln edi-, yor!.. Mesele gayet vazhtr. Padiahlar ve bittabi!, padiahlarn iyilerini eski adamlar gayet vsi ve nfi olan sasye- ilhi, mmessili addederek methetmek isterlermi. Bu methin ne derece beli ve manidar olduunu sz anlayanlar teslimde tereddt etmezler. Sye-1 lhinin ne kadar mhim olduunda kim itibah eder? Yoksa herkes, her reis-i hkmet o Z 1 1 u 1 a h tabiri gibi byk unvana liykat kesbedemez. Nasl ki, Ankara Reis-i hkmeti de kendi itiraf ile z 1 1 u 11 a h de-ildir, olamaz ki!... Nutkun gya hakikat olan Trk Milletine nisbetle Allah'n glgesini de ehemmiyetsiz addettii meydanda olmakla beraber biz buna zorla hsn.U tefsire alarak diyelim ki ; Nutuk sahibi : Zllullah kk grmyor, belki bu byk tabiri kim karm, padiahlarn zllullah olmak ne haddi imi ve insan nasl zllullah olabilir mi? tarznda bu tabiri istimal eden eslfmz tehil

etmek istiyor. Birinci ihtimale gre, eski adamlarn, glge olmaa zenerek iftihar etmesini ve me-dih olunmasn bilmemekten ibaret olan gafletleri, ikinci ihtimale gre de ; Allahn glgesi gibi tabirlerle medihte * it 91b a i t^ilvs i b a Y bflruldibfiq -osmeO ubo^ily9 jaJni inisamte h^adsi ey &i ali -ittto ildeoi v Jtyut ilBladDxn sietedsaaailin 07 xiB&a&m .totcuIo elin bfittd 9B3 ISMio labdttai nilamlirfi fcmrid blodtsH .Jdrg rublo Jls 9<iidlrfjja jjJuh Iias elidoay iSrbaufo riJSsl -9b saissD artttea snh( eb i9Brf99 objo 09bIsmUdi iaob hjsIo ebrijjv miltejfeittm abmv,aiBS aadada/nloCI JbUed ,11) .-Usa misal jtamBrf 9&ahas0 oiju We9 .lalsiosm l.-d&t dalIifliS JbtoD? >fl9M ebnloTBil Jaxlil98 nnalnamlHaDm 07 onsltl sfid hldjsj ra .ilhU^sb qbhsi ld. nsbInuAtu aahol i.dansO iassld sft 9 i 11 9 e l>lZ>d9> Ivsdsn i-lsmllet .-ubu3luximr%ud lemal snhsd nud n9fix Ib^semsss AOiast lOa'ara i-imld 91BB99 elamliui eaii9Ul)fl9X -tb i_9^idi9l 9sli9liluni tebllaagm nsb jtuUsal .ubvlo laAm aoud -am ab nt%s& , a - im&> - 93 litll 1111S > : U19 -nua .sIgjBd 9lxle9isdl ... bllt idall 1 rf b I 1 u I I 1 s llOHu a,3 > sbolahid t Olla.s-Ttall It'm 6 i 1 luB InsY * . m I s a m Iv'lKflt k I m&&mlo ut^beaMet ."blssgls rndsIIA atmllzDv&l n -j(Brf (t9lfl9i0s mOIus astteat ald gbs salilt no iIb narfUnl 9bnle9XB8 nirao Ab tbIbmIbi tn'Am .i0Tcunxud .tbItoio imAv aanaUsd ,C - 9 J m lit-nBIte > ab hld oatnale3bA u8 1 b js 1110fuimii9V rf a I i u 1 i 1 x r b r -fbbtaant'daa 1) I 9 m a d 9 I a* tnx 9bflie9ifidi (8S - 32 .da II .9 t%BB efi . ImsO 13) -. -Ilb9 ta^svH OBbmBiBl 3libbi8.8 . bfodoSI ictensO -i9i( ismiIOri 1-891 ld ^uilnt ld lxavlm av IlbA .t *i 1O893BV ;W ibrasam ev Ja9Sl9s mdalIA alutikciht ev nng el tabaA Mlbbia |trni9Y sbflnB sd 119993 ali shb ili LOZAN ZAFER SU, HE2J1MET M? 73 h zaferlerinde, fertlerin ruhlarnn derinliklerine inmi olan bu inancn rol bykt.41 sevab kazanm olur demektir... (bkz. eyhlislm Mustafa Sabri Efendi Chela marifetleri, Yann Gazetesi (Gmlcine 1928) say 2, eh. 2). (48) Garpte despot, Ondrdnc Lous'in salsnda. L ' 6 -tat c'est moi (= Devlet benim..) ifadesiyle tasarruf ve iktidarna pnr tanmyan sisteminin ve esasnn dehetini dile getirirken. arkta o nice hamet unvanna, hatt Allahn yeryzndeki blgesi olmak gibi iddiann ereveledii hakiki kuvvet ve iktidara ramen, hkmdar, kad huzuruna bile kard... Felsefede birbirinin tamamile zdd olmakla beraber, akl ile nakli uzlagtrabilmck suretiyle dogmatizmle rasyonalizmin yan yana yryebileceklerine ve parlak hayatiyet tezahrleri verebileceklerine en gzel ve canl misali bu hukuk nesci tantmaktadr. Nassn teri hikmetine akl erdirmesini ve hukuk zekasnn yapc bir ekilde kullanlmasn bilen mantk iin hukukun seyyaliyetini temin iten bile deildi. , Fakat Garp, bir orta a insanlk hayat ve idealinden u-zaklatran irtican, bu basan dsturu ile yenilebilecegi hakikatine erememigti. Halbuki, bizim tabi hukuk dediimiz balca hrriyetlerin ve masuniyetlerin bu domalarla nefyedilen^ tannmayan taraflar yoktu ki, onun rasyonalizmle badamas hakikati kadar, berikinin de rasyonalizmle uzlamasn nler ve iskolstik hviyeti bulunmu olsun. Nitekimj ilerde greceimiz klli kaideler, domalardan karlan ve tabii hukuk adna mnakaa edilmi ve her zaman edilecek imknlar her vakit iin tahakkuk sahasna karabilecek efradn cami ayarn mni rasyonalist hareket dsturlardr. Ezmann tebeddl ile ahkmn tebeddl

edeceini yani zamanlarn deimesiyle hkmlerin deieceini kararlatran bu hukuk nesci, garbn Droit C a n o . KADR MIS-IROLU LOZAN ZAFER Mt. HEZMET M? 75 Devletimizin veli bnis: Osman GAZ lm deinde, olu Orhan GAZ'nin ahsnda btn haleflerine yle vasiyet etmiti : Zlim olma!... Alemi adaletle enlendir ve cihad terketmeyerek.beni d et!!... Ulemaya riayet eyle ki: eriat ileri nizam bulsun!... Nerede bir ilim ehli duyarsan ona rabet, ikbal ve hilim gster. Askerine ve mauna gurur getirip eriat ehlinden uzaklama!.. Bizim mesleimiz Allah yolu ve maksadmz Allah'n dinini yaymaktr. Yoksa, Kuru kavga ve cihangirlik dvas deildir!... Bu vasiyetin yourup istikametlendirdii Osmanl ftuhati, -bakiyesi hl ayakta duran in eddi nin ahadetiyle sabit olduu zere- s-lmdan nceki Nefsn stnlk gsterilerinden ibaret olan Trk ahlanlarndan ok farkl idi. O devirlerin Kradlan, Alp Er Tunga lan artk birer Mevln olup- n e y in avulu feryadnda N e f s den arnm, Yunus olup Mutlak hakikatlersin berrak menbana eilip ebediyet yolunu tutan Er Kiiler haline n i q u e > kilise duvarlarnn rtt kasvetli ve lo muhitten darya karken gzleri ktan kamaan yarasa gibi, muhitine krkriine yapr ve bir a vampir gibi smrerek terakki ve tekaml nlerken, lgatte bile gerei gib anlayp bilmek mnasna gelen, .arkn * fkh, ahkm ameliye'yi bu genilik ve tesamh artlan ierisinde serbeste inkiaf ettirip adl ihsandan mrekkep iki bal bir nimet halinde seyyaliyetini ve hayat artlarna uygunluunu muhafaza ve temin ederek ark orta a iskolastisizminden korumu^ bu ruh ve kudret imknlanyle Trk mparatorluuna en geni vq hayatiyetli inkiaf bu sayede salamtm (A. Refik Gr Hukuk Tarihi ve Tefekkr Bakmndan Mecelle stanbul 1951 sn. 9-10). gelmilerdi. slama yeni ufuklar amak zere lkeler fethine kan bu anh gaziler, daha nce kendi nefislerini feth ve slh ederek Byk cihad yolunda btn engellere bertaraf ediyor ve bu suretle ihraz ettikleri stn liykatle gaza meydanlarna kouyorlard. Gerekten tarihte Mslman-Trk adyla bilinen bu yeni hviyetin kurduu devletler ve bunlarn aheseri olan Devlet-i Aliye-i Osmaniye, Nefsn stnlk arzularnn deil, H a k yani tlh irade yi-beer plndabtn cihana hkim klmak gibi ulv bir maksadn eseri idi. Artk Kuru kavga ve cihangirlik dvas m mutlak bir nisyana terkeden Trkler, slmla ereflendikten ve onun manev deerleriyle talandktan sonradr ki, uzun ve hametli tarihlerinde ilk defa elarak devletlerini, deolojik bir mesned e kavuturmak imknm bulabmilerdir. Daha, bu devletin vel banisi Osman Gazi nin olu Orhan Gazi. zamannda bir sal stnde ulem, mayih ve mcahidlerden mrekkep kk bir topluluk halinde Rumeli toprana ayak basan bu kmil yani hakkyla msl-man insanlarn islma yeni ufuklar aacak olan kudretli hamleleri her gittikleri yere, beeri nasiblerin en ulv ve azametlisi olan slm'n Hak ve adalet e dayanan huzur ve sknunu gtrd iin badndrc bir sr'at kazanmt. Btn Orta a Engizisyon Mezali-m i nin ar basks altnda dehetle geiren ve inan farklarna tahammlszln sehpalar kurup kaldrmak suretiyle bir kbus halinde yaayan Hristiyan Avrupa, bu T ahlanm durdurmak iin st ste Hal 76 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M. HE3MET M? 77 Seferleri tertip ediyor ve her defasnda daha mthi bir malbiyete uruyor. Gerekten, kapsna kadar gelen bu Ebed Kurtulu imkn m reddeden Avrupa, Osmanl - Trk ahlann durdurabilmek iin bouna rpnyor ve - H a in adm adm Avrupa ilerine doru gerilemesi karsnda acz ve ye'sin girdaplarna srkleniyordu. Hristiyan! taassubun ifsad ve idll eyledii Avrupa, akl selimini kullanarak islnun ebed bir hayat nefhas halinde esen meltemine kucak

amyor, fakat tek tuk vasfl mttefekkirin zaman zaman Trk ftuhatnn temsil ve tahakkuk ettirdii adalet ve saadeti takdir ettikleri de -istisna olarakgrlyordu. Mesel Onyedinci Asr nl talyan Fozofu Canpanella, Trk Milletinin Avrupa ve btn Hristiyanlk lemi iin vadettii saadeti u szlerle ifade ediyordu : ...Gne lkeyi yeryznde bulmak mmkn m? Fikir hrriyetine, vicdan hrriyetine, lisan hrriyetine ilimeyen Trklerin varl -hi olmazsa yarmbyle bir; lkenin var olacan bana zannettiriyor. Mademki ; dnceyi zindana koymayan, hakikat sevgisi zincire vur-mayan bir millet, o cesur ve adil Trkler var, zerinde yal-; nz hakikatin, adaletin ve hrriyetin hkm srd bir gne lke (Civitas solis) neden vcud bulmasn?47 Hr fikirlerinden dolay mrnn otuz - krk senesini zindanlarda geiren Campanella ve emsali mtefekkir-; lerin Trk adalet ve msamahas karsndaki bu takdir-kr sadalan zulm, kin ve nefretle bastrlm ve Hristi-; yan"Avrupa Trkiye karsndaki garazkrane hisler den '> kurtulamamtr. Tertip edilen btn Hal Seferleri nin her biri daha mthi bir surette akamete uraynca, Hristiyan Avrupa Kale iten alnr!... gibi ferasetli bir dstura sarlmtr. Kinatn Fahr- Ebedsinin Halisler byk bir tehlike zerindedirler mealindeki hads-i erifleriyle iaret buyurduklar zaaf, bu dman taktii ile birleince Trk tarihinin seyrini deitirecek vahim neticeler hasl olmutur. Birinci Sultan Abdlhamid Han devrinde (1774-1789) Trk rk ve slm Dininin bman dman Rua-lar, serhad boylarnda devaml bir gaile haline gelmilerdiDaha nce Osmanl daresi altnda yaayan Hristiyan anasrti eitli yollardan metb devletlerine kar tahrik ve tevik ederek, -her zamanki taktii- zere -isyana- hazrlam bulunuyorlard. Scak denizlere inmek iin Osmanl Devleti ile harbet-meyi mill politikasnn tarih ve coraf bir zarureti olarak benimsemi bulunan Rusya, dahildeki Hristiyan unsurlara kar daima bavurduu tahriklerle devletimizi ypratma siyasetini takip ediyor ve ilk hamlede Tuna boylarna kadar uzanan topraklarmz ele geirmek gayreti iinde bulunuyordu. Bundan aa yukar ikiyz sene evvel, bu maksatla Gneye sarkan Rus ordularyla aramzda etin bir harp balad. Ruslar bizim z Kalesi ni muhasara ettiler Ar k sebebiyle kaleye gerekli yardm yaplamad. Bu yzden dasitan bir direniten sonra kaleye giren Ruslar, ocuk, kadn, ve ihtiyar demeden btn kale halkn fec bir surette katliam ettiler.50 Bu hdi(49) M. Turhan TAN Tarihte Trkler iin sylenen byk szler, tst. 1935, sh. 45. (50) Fazla tafsilt iin bkz. Kadir MISIROIAJ - Moskof. Mezalimi istanbul 1970. sh. 143. 1. Hami DAN. 78 KADR MI9IROLU senin ac haberi stanbul'a geldii zaman devrin hassas ve vatansever padiah I. Abdlhamid Han teessre garko" du. Muhasara baladndan beri z beni dil hn etti!... diyen bu byk Osmanl - Trk pa diah, Ruslarn kltan geirdikleri masum kadn ve ocuklarn feci akbetlerine ait raporu dinlerken yrekten bir v A h h h ! . ekerek kendisine nzul isabeti ile ehid oldu. O gne kadar Trk ordusu zaferden zafere kouyordu. Osmanl - Trk tarihinde Avrupa'da ilk defa karlalan bu malbiyet btn millet efradnn ruhunda derin akisler vcuda getirdi. O derecede ki, devrin padiah I. Abdlhamid Han'n teessrden nzul isabeti suretiyle vki olan ehadeti, btn bir milletin derin ve maer zdrab-n remzeden bir hdise idi. Acaba bu malbiyetin sebebi sadece Asker mi idi? Kat' bir lisanla ifade etmek gerektir ki, asla!... slm lemi btn Orta a boyunca, Avrupa'ya msbet ilimler ve itima hayat seviyesi itibariyle her bakmdan stnd.51 Fakat, Hal Seferleri v a -stasyla Garb'a intikal eden bu ilmin orada yeni bir inkiafa mazhar olduundan kimsenin haberi yoktu. Onbeinci Asrm nihayetinde Amerika'nn kefiyle Avrupa'ya akmaya balayan servetin slm leminden alman ilim ve tekniin zengin mutalanyla birlemesi, Avrupa'y -tesiri gnm-

MEND Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. 4, stanbul 1962, sh. 67 Kmil Paa Tarihi Siyas! c. 2, stanbul 1325, sh. 235. (51) Fazla malmat iin bkz. Sirld HUNKE Allann gnei Avrupa'nn zerinde. stanbul 1970. veya smail Hami, DANMEND Garp Medeniyetinin Menba Olan slm. Medeniyeti stanbul 1561. LOZAN ZAFER M. HEZMET M? *9 ze kadar gelecek olan- Sanayi inklb na gebe brakmt. stelik mit Burnu'nun dolalmasyle yeni deniz ticaret yollarnn ortaya kmas, Dnya ticaretinin Osmanl topraklar haricine kmasna sebep olmutu. Byk bir siyas deha eseri olarak Kanuni Sultan Sleyman'n Avrupa tccarlarna Kapitilsyon-lar tabiriyle siyas edebiyata girmi bulunan bir takm imtiyazlar baheylemesi Dnya ticaretini yeniden Osmanl topraklar zerine ekmek gayretinin eseriydi. Fakat daha sonra bu istikametteki gelimelerin Osmanl Trkl nef'ine sevk ve idaresi -biraz da gizli dman faaliyetinin eseri olarak- temin edilemediinden gitgide ticaret ve sanayi sahalarnda bir gerileme vcud bulmu ve safha safha derinleen bir Aalk duygusu nun ortaya kmas nlenememitir. Muhakkak ki; D e v 1 e t - i ebed mddet gibi iddial namlarla ydedilen kudretli devletimizin bu pek pahalya malolmu bulunan aalk duygusuna srklenmesinde sanayi inklbn gerekletirememi olmamann pay byktr. Geri baz Osmanl padiahlar bu eksii telfi iin cidd teebbslere girimilerdir. Fakat bu teebbsler dahil ve hariten edit akslmellerle karlamtr. Sultan Aziz, Sultan Hamid ve hatt Adnan Menderes'in hile-v akbetleri; Sanayi inklb yapma teebbs nn gizli ye aikr akslmellerinin eseri olmutur. Gerekten gizli dman faaliyeti o lde kesafet pey-ah etmi ve dahilde, haric dmanlardan bile edit ve muzr kimseler zuhur etmeye balamtr ki, nihayet bir sadr- azam olan Keecizade Fnad Paa Avrupa diplomatlar huzurunda yan mizah bir surette; K* KADR En kuvvetli devlet, bizim, devlettir. Zira siz dardan, biz ierden ykmaya alyoruz, yine yklmyor*' Demek mecburiyetinde kalmtr. Bu szler tam bir gerein ifadesiydi Zira dman nice zamandan beri Koynumuzda beslenen ylanlar dan Patrik Gregorios'un Rus an'na ettii tavsiyelere gre almaktayd. yle ki,. Yunan istiklline varacak Rum ayaklanmasnn ilki 1821 ylnda Mora'da balamt. Bu isyan aniden hcum eden msellah Rumlann onbinlerce Trk tedbirsiz yakalayp kaiam eylemeleriyle patlak vermi ye tarihe Patras vak'as adyla gemitir. Yunanistan' istiklle gtren hareketlerde en messir mil, stanbul Patrikhanesinde reklenmi ve din kisvenin masuniyetinden istifade ederek devlete kar her ifsad ve ihanet hareketini sinsice plnlam bulunan papazlar gruhudur. Bu hdisede de tahkikat; bu gerei bir ke re daha "ortay akoymutur. Bu yzden onbinlerce msl-mann katliamna sebep tekil eden isyann ba mevvik ve mrettibi olduu tebeyyn eden Patrik Gregorias, Patrikhanede Orta Kap adyla maruf olup ve hl kapal duran intikam kapssmn nnde aiben cezalandrlmtr. Sultan Aziz devrinde stanbul'da Rus elisi olarak bulunan tgnatyef hatratnda; len patrik iin ta-ziyette bulunmak ve yerine seilen yeni patrik Vermanos'u tebrik etmek maksadyla Patrikhaneye gittiini anlatarak bizim iin gizli dman faaliyetini ve bu faaliyete akl hocal suretiyle rehberik ede'n dahil hinleri tehis baLOZAN ZAFEB H, HEZMET M? 81 (52) Mahmut Kemal NAIi Son Sadrazamlar, II. cz stan. bul 1941 sh. 192. kurundan son .derece ehemmiyetli olan u ifaatta bulunmaktadr . Mahmut Nedim Paa'nm sadaretten istifas gn idi ki, Patrikhaneye gitmitim. Patrik Vermanos, sohbetimiz esnasnda, Sultan Mahmut zamannda, Yunan istiklHne yardm thmetiyle aslan selefi regorius'un o zamanki armz Alsksandr'a gnderdii bir mektubun ms~ veddesini bana okudu. Ele getii zaman, Vermanos'un da sebebi felketi olabilecek bu mektup, mteveffa Patriktin Trkleri Dnya hayat- siyasiye ve askeriyesinde korkulacak bir mevcudiyet halinden Jcarmak, hqii mstakil bir millet olabilmekten mahrum edecek ok

ayan dikkat tavsiyeleri ihtiva ediyordu. Vazifem mddetince edindiim tecrbeler ve ahit olduum hdiselerin doruluunu tasdik ettiini maalesef i iten getikten sonra anladm bu tavsiyeler unlardr. 'Trkleri maddztZZ SZTiere ve ykmak gayri mmkndr. nk, Trkler, ok sabrl ve mukavemetli insanlardr. Gayet marurdurlar ve izzeti nefis sahibidirler. Bu hasletleri de dinlerine bahltklarmdan ve kadere rza gstermelerinden, ananelerinin kuvvetinden, Padiahlarna kumandanlarna, byklerine olan itaat duygularndan gelmektedir. Trkler, zekidirler ve kendilerini msbet yolda sevk ve idare edecek reislere sahip olduklar mddete de alkandrlar. Gayet kanaatkardrlar. Onlarn btn meziyetleri, hatt kahramanlk ve ecaat duygular da an'anelerine olan merbutiyetten, ahlklarnn selbetinden gelmektedir. Trklerde evvel itaat duygusunu krmak ve manev rabtalarn kesretmek, dini "metanetlerini zaafa uratmak icap eder. Bunun da en ksa yolu, an'anat- milliye ve maneviyelerine uymayan harici fikirler ve hareketlere onlar altrmaktr. Trkler haric muaveneti reddederler. Haysiyet hisleri buna mnidir. VeF: 6 KADR HI9IROOLU LOZAN ZAFER M. HEZMET M? lev ki, muvakkat bir zaman iin zahiri kuvvet ve kudret verse de, Trkleri harici muavenete altrmaldr. Mant viyatlan sarsld gn, Trkleri kendilerinden eklen kuvvetli, kalabalk ve zahiren hkim kuvvetler nnde fere gtren asil kudretleri sarslacak ve maddi vastal nn stnl ile ykmak mmkn olabilecektir. Bu sebe le Osmanl Devletini tasfiye iin mcerred olarak harl meydanndaki zaferler kfi deildir. Ve hatt sadece bu\ yolda yrmek, Trklerin haysiyet ve vekarn tahrik edeceinden, hakikatlara nfuz edebilmelerine sebep olabilir^ Yaplacak olan, Trklere bir ey hissettirmeden bnyel rindeki bu tahribi tamamlamaktr. Benim Osmanl Devleti nezdinde vazifede olduuz esnada bu tehisler tamamen isabete tecelli etti. " ite z Kalesi nln sukutundan balaya! rak tevali eden malbiyetlerin hakiki sebebi; bu tavsiyef lere uygun bir surette yrtlen gizli dman faaliyetidir Fakat btn bu malbiyetler ve bunlara eklenen sanaj de geri kal Trk Mlletinin ruhunda tedavisi g, derili bir pheye yer vermitir. Bu phe, an ve ereflerle dol bir ka bin yllk tarihi ilan Trk Milletini, kendi ftr kabiliyetleri ve hatt iman hakknda itimadsza sev| keden derin bir ruh kntye sebep olmutur. Bu ruh inkraz mili sebebiyledir ki, teknik terakki ye luna girmenin kendi kendimizi inkr etmedike mmkr olamayaca zann hsl olmu ve bu zan; oktan ifa edilmi yar mnevverlerin birbirine eklenen telkin ve te vikleriyle gitgide katmerleerek zamanmza kadar gelmig-j tir. Garp Alemi karsnda nev'i ahsna mnhasr bir dnya gr ve cemiyet nizamn gerekletirerek btn cihan hayretler iinde brakan byk asker ve meden muvaffakiyetler kazanm bulunan Mslman Trk Milleti ite bu suretle yava yava kendisini inkrdan baka hibir netice salayamayan hat ve gafletlere srklenmitir. Bugn Garp Alemiyle aramzdaki korkun mesafe; takip edilen bu yolun ne kadar verimsiz bulunduunu isba-ta kfidir. Gerekten iki yz yldan beri ardndan koulan teknik, hl cidd bir surette temin edilememi, stelik bu hareket balad gnden beri madd mran ve terakki bakmndan Avrupa ile aramzdaki mesafe gitgide kapanacak yerde alm ve Trkiye'nin bugn Geri kalr, memleketler arasndaki utandrc vaziyeti ortaya kmtr. Ne hazindir ki; bunun aksine bir netice elde etmeyi gaye ittihaz eden garpllama taraftarlar, gr ve metodlarnm iflsn iln eden bu feci netice-karsmda uyanmak yle dursun Ortak Pazar54 gibi yeni bir badirenin hahikr mdafii grnmektedirler. (53) General tgnatyefin hatratndan naklen. Tarih Konuiu.j yor dergisi, c. 1> say: 1, stanbul 1964, sh. 69 - 70. (54) Garpllama taraftarlarnn byk bir arzuyla destekledikleri muhafazakrlarn ise edit bir lisanla tenkid ettikleri Ortak Pazar hakknda bugne kadar ser-dedilen mtalalar sadece sna sahaya inhisar etmektedir.

Garpllama itaraftarlan, Ortak Pazar'a girmekle Avrupa medeniyetinin madd imknlarndan istifade edeceimizi, muhafazakrlar ise, bunun mill sanayiimizin flsna mncer olacan ftldia eylemektedirler. Halbuki tarihimizin en byk hilelerden birine zemin hazrlayan Ortak Pazar'n hikmet-i vcudu, iktisadi olmaktan ziyade manev dir. yle ki : MateryaLOZAN ZAFER Ut, HEZtMET M? 85 84 KADR MI3IROLU Tanzimat, Merutiyet ve hatt Cumhuriyet devirleri-uin garp hayran yar mnevver idarecileri, milletin iki-yz senesini ve birok manev kymetlerini teknik terakkiyi elde etme uruna heba etmilerdir. Ne yazk ki; bu st Rusya ile, materyalizmde ondan pek geri kalmayan Amerika arasnda ksp kalan Avrupa'nn varln muhafaza ve idame ettirebilmesi O'nun ancak tek bir siyasi varlk haline gelmesi ile mmkn grlm, bunun tahakkuku iin de safha safha tatbik mevkiine konulacak bir pln tasavvur ve tertip edilmi, tir. Gerekten de tarihleri birbiriyle boazlamakla ge-en Avrupa devletleri arasnda ciddi bir birlii gerekletirmek kolayca mmkn olmadndan nce Maddi M e n f a a t lar sahasnda tedri! admlar atmak yolu denenmi, bu suretle ilk merhale olarak nce, Avrupa kmrve elik birli, i kurulmutur. Bundan iyi netice alnnca daha ileri bir adm olarak gmrkleri kaldrmak iin yine tedrici bir pln gerekletirmek zere Ortak Pazar kurulmutur. Bu hareketin temel gayesij byle madd menfaat sahalarndan balamak suretiyle Avrupa'y birletirerek Tefekkr ve tahasss* itibariyle tek bir devlet haline getirmektir. Avrupa Devletleri mezhep farklarna ramen, Hristiyanlk ve kadim Yunan tefekkr gibi asgar tmel mtereklere malik olduklar iin bu bir. lik onlar arasnda, belki de kabili tahakkuktur. Fakat farkl din, tarihi gelime ve itimai nizam yapsna sahip olan Trkiye ile onlar arasnda byle bir birlik, Trkiye'nin kendinden < tamamen vazgemesinden baka bir surette kabili tasavvur deildir. Esasen resm ve hukuk sahada Garp lemine, Trkiye'nin kaytsz artsz teslimiyeti ; Kemalist 'nklplar la tescil ve ifade edilmitir. Kala kala halkn garblilamaya kar gsterdii nisb mukavemetten ibaret bir milli varl. mz kalmtr ki. Ortak Pazar bu son sermayeye talip gmnevi fedakrlklara hl devam edilmektedir. Halbuki, teknik terakkiye ayak uydurabilmek iin, milletin n benliinden kamak deil, onu, sk bir surette muhafaza etmek gerekmekteydi. Fakat bizim garbhlama taraftarlar, c lde bir aalk duygusunun zebunu idiler ki, bu harekete Sanayileme diyecekleri yerde g a r b zkmektedir. Bu yzden biz ahsen Ortak Pazar'n Trk sanayiini iflsa gtrmesinden deil, onu garbhlama taraftarlarnn iddia ettikleri gibi gelitirmesinden korkarz! Zira bu takdirde madd refahn tesir altna alaca mme vicdannn manev kayplar farkedebilme ihtimali ok zayftr. Milletler iin asl ehemmiyetli olan maddi sukut ve ykseliler deil, manev skut ve ykselilerdir. nk madde sahasnda fettr'at fazladr. En fakir bir memlekette aniden zuhur eden mesel bir petrol, b memleketi bir gnde servete boabir. Bunun aksi de mmkndr. Fakat manev kayplarn telfisi ve bir milletin sukut eden ahlk ve maneviyatnn yeniden ykseltilmesi gayretli, ferasetli ve sabrl almalarla uzun zamana mtevakkftr. Binaen-aleyhj Ortak Pazar'n muhafazakrlar tarafndan vrid-i hatr grlen madd ykm; -bizcetemenniye ayan, dr! Zira bu takdirde halk efkrnca kavranmas daha kolay olan madd ve mahhas zararlara karf vcud bulmas melhuz olan akslmel, Trkiye'yi garbhlama istikametinde srklendii bu kmazdan ricate icbar eder ve bu suretle de daha yava bir ekilde ortaya kacak olan manev kayplarmz tahakkuk etmeden felket atlatlm olur. Hatt denilebilir ki ; byle bir netice bugne kadar tevaH eden garbhlama hareketlerinin toptan flsna ve halkn kahir ekseriyeti tarafndan reddine bile sebep olaca cihetle yakn tarihimizin sahte kahramanlarnn daha kolaylkla yklmasn temin etmek gibi bir fayda da salayabilir. htisasmz iktisada mteallik olmad iin bu neti-celerden hangisinin tahakkuk edecefini tayin ve tesbit86

KADR MI9IRO0LU 111 a m a. adn vermekten haya etmediler. Bugn saJ nayi Garb yani Avrupa'dan, Amerika ve Japonya'ya kay-] m bulunmaktadr .Byle olunca Trk Milleti iin tervici i gereken yol ; Amerikanllama veya Japonlulama m alacaktr? Yarm bu vadide, < n ileri gitse Trk sanayilemesinin ad i n 1 i 1 e -m e mi olacaktr? Halbuki aslolan garbn det ve an'anelerini, ya itima nizamn almak deil, Japonya gibi sadece te ine \ talip olmakt. Japonlar bizim gibi byk bir mr > gemie mlik olmadklar halde mnevverleri, bizim mnev- i verlerimiz nevinden sistemli bir ekilde ifsad edilmemij bulunduundan sanayileme yolunda salam bir metodla i hareket edebildiler. Onlar, dinlerini, dillerini, kanunlarm,! rf, d-et ve an'anelerini asla deitirmeden garbn alma sistemini ve teknik terakki vadisinde ortaya koyduu vastalar alp bunlar kendi mill ruhlaryla telif edip gelitirdiler. Bu yzden orada, idare edenlerle edilenler arasnda bizdeki gibi birbirine Yabanclama ortaya kmam ve btn bir millet yekvcud olarak terakki ve tekml yoluna girdiinden ksa zamanda Garb gemilerdir." LOZAN ZAFER MI, HEZMET MT 87 ten sarfnazar ederek sadece saclarn vrid grdkleri tehlikeleri -srf madd sahada kaldka, nimet telkki ettiimizi ifadeyle iktifa ediyoruz!. (55) Japonlar, bizim iin mahhas bir misal tekil eden mu. cizev iktisad kalknma lann, din ve an'anelerine srt evirmek yle dursun bil'akis btn manev kymetlerin desteiyle gerekletirmilerdir. Ancak bu mes'elenin tafsiline sayfalarmz msait olmadndan Dr. Mustafa Hak-fc AKANSEL'in, Alman yazar F. Sieburg'un 1939 ylnda elik iek, Ly Abbeg'in ise 1936 da Yamato (Japonya) adiyle neredilmi, cserleriu Japon misaline ramen hl Trk Milletinin Garp lemi karsndaki vaziyetini ilmin icaplarna gre tayin ve tesbit edemeyen yan mnevverlerimizin daha hnl bir surette her mes'elede Milllik dman ve garbll k hayran grnmeleri yrekler acsdr!. Trkiye'nin Avrupa medeniyetinden teknik unsurlar dmda hibir ey almamas gerektii yolundaki mtala ile ortaya yeni bir fikir atm olmuyoruz. Bu gr az da olsa her zaman mevcut olan muhazakr mnevverler tarafndan Tanzimattan beri daima ileri s-rlegelmitir. Ancak kuvvet aksi dncede olanlarn elinde bulunduu iindir ki, bu grlere kulak verilmemitir. Gerekten adna Tanzimat- Hayriye denilen fakat mill messeselerin tahribine yol amas hasebiyle Tanzimat- erriye olan ilk esasl garbhlama hamlesinden beri, daima muhafazakrlarn nin bizim iin ibretli noktalarnn derlemesinden meydana gelen Japon Mucizesi ve Bundan Bizim in Alnacak Dersler (fs_ tanbul 1943) adh eserine mracaat olunmasn tavsiye ederiz. ...Avrupa'nn hakikaten faydal olan eylerini koparp almak ve kendine mal etmek Japon milliyetilii iin lzm olan silhlan yapmak ; fakat .yn zamanda da mill . kudretin srr olan Mill Benlik i korumakt ancak bu sayede mmkn oldu (Sieburg'un ersei sh. 151 den naklen a.g.e. sh. 14). (... Fakat bu itikadlar, Japonya nn-muasrlamasna engel olmad. Byk bir kimya fabrikas, ayni zamanda jnto rahiplerini de kullanr. Bir sun' inci irketi^ midyelerin ruhu iin, yinler tertip eder (Sieburg'un eserinden naklen a.g.e. sh. 15). 88 KADR MiaiROLU LOZAN KAFHR M. HEZtMET M? S9 Garb lemi ile srf teknii almaya mnhasr bir al - veriten tesinin tehlikelerine iaret ettikleri malmdur. Hakikaten Trk ve Mslman kalmak artyla Garp leminin kaydettii teknik terakkiyi memlekette gerekletirmeye milletimizin ne dini, ne rf ve detleri ve ne <le maer vi-dannn temaylleri maniydi. nk Trk Milletinin ruhu, asrlardan beri ilmi, hikmeti Mslmanlarn kayp ma,l> telakki eden islm ile yorulmutur. O'nunla telif edilemeyen veya ona mutabakat isbat edilememi bulunan hibir eyi kabul

etmemek milletimizin f-rik vasflarndan biridir. stelik Islmdaki itihat bolluu sebebiyle her doru ve gzel olann onunla telifi de mmknd. Bu gerei Trk ve Mslman olmad halde gayet vazh bir surette tesbit eden Sava Paa diyor ki : *t t e btn bunlar iindir ki, bu mtevaz mesaiyi yeni bir gr ufku aacandan iftihar duyarak Avrupa ulemasnn ttlana arzediyor ve bununla dikkat nazarlarm Muhammedi hukukun menabiine ve bu hukukun ne meretle vcuda geldii hususuna ekebileceimizi mid ediyoruz. Teb'alan arasnda birok mslman bulunan siyas devlet ricali bu kitapta tslm itima tekiltnn btn esaslt kaidelerini muhtevi bulacaklardr. Bugn Fransann mukadderatn idare edenler megalelerinden vakit ayrarak bu kitaba bir gz atacak olurlarsa, Muhammedi olan akvamn idaresi iin lzm olan, srr, iki hakikat eklinde tebarz etmi bulacaklardr, ki bu iki hakikat, Cezair mslmanlarnn ne suretle idare edilmeleri lzm olduu yolunda umum efkr ve matbuat igal etmeye balyan meselenin zlmesine yol aacaktr. Bu hakikatlerin nelerden ibaret bulunduu su suretle telhis olunabilir: 1 Mslman, ne kadar itikad zayf olursa olsun, din deitirmedii takdirde hibir hdisenin sihhata mu-rakin olup olmadna o hdise islmiletirilmedikten son-ra inanmaz. Zira mslmana gre bir eyin shhate muhalin bulunmas ve onun doru telkki edilebilmesi iin muhakkak surette dinen emredilmi, bulunmas, Allah'n ke-lmvna veya Peygamberin snnetine, yani dinin bu iki te-tnel tandan birisine istinad ettirilmi olmalar lzmdr. 2 Btn kaziyyelerin islmiletirmek suretiyle dini temellere istinad ettirilmesi ve bin netice bu hakikat-lerin yalnz kabul deil, ayn zamanda riayet olunmas mecburiyeti altna sokulmas da, Muhammedi Kanun'dakimenbalarnmebzuliyeti dolaysiyle, g bir mesele deildir. Mslman da ir fertler gibi gnahkr olabilecei gibi, crm islemek suretiyle insanlarn en baya derecesine de debilir. Fakat btn bunlara ramen yine mslman olarak kalr. Islmiyefte hakik surette din deitirmek deta mehuldr. Mslman, islmiletirilmz-mi olan bir kanuna mutavaat ederek, kendi kudret ve kuvvetini gsteremedii mddete bu kanuna zahiri ekil' de mutavaat edebilir. Kanunun esasl bir kaidesine gre bu cebir altnda bulunma keyfiyeti, din deitirme keyfiyetini ortadan tamamiyle kaldrr. Kudretlendiini hisseder etmezdir ki, Allah'n Kelmna ve Peygamberin 8n-netine istinad ettii isbat edilememi bulunan bir kanuna itaatten uzaklamak, mslman iin farz olur. Cebir kaidesiyle mslman vicdan her nevi iddete kar himaye, edilmi, ir dinlerde olduu gibi din urun00 KADR MI9IRO0LU da lm, asgari hadde indirilerek din deitirme hususu da imknsz bir hale konulmutur.*110 te bu suretle ifade edilmi olan gerein tecellisiyle-dir ki, bugn Trkiye'de her trl ihmal ve ihanete ramen tasfiye edilememi olan mill uur, eskisinden daha card bir akslmel halindedir. Bu durum btn zahiri mcadelelere tesir ederek -kl altnda ate gibi- gitgide gelimekte, yannm mes'ut Trkiyesine vcud vermeye doru cidd bir gelime kazanmaktadr. Artk t n k i 1 p yobazl mahiyetindeki yldrma ve tehdit yay-garalanyla vatan ocuklarnn -hi olmazsa bir ksmnm-ifsad ve onlarn din ve an'aneleri hususunda phe ve tereddde evki mmkn deildir. Daha imdiden garbhla-ma hareketleri baladndan beri bu hareketin leh ve aleyhindeki zmrelerin hakiki mahiyetleri anlalmaya balanmtr. Gerekten resm beyanlarn hilaf ma birok hin iln edilenlerin kahraman, kahraman iln edenlerin ise hain olduklar tebey-yn etmeye balamtr. Tanzimatla balayan kendinden kama siyaseti karsnda muhafazakrlarn bu lzumsuz fedakrlklar hakkndaki itirazlarna" kulak verilse ^e teknik terakki iin Mill unsurlar dan vazgemek yerine bilkis (56) Sava Paa slm Hukuku Nazariyat Hakknda Bir Etd. C. I. Ankara 1955, sn. 14 _ 15. (57) Muhafazakrlarn garpten alnacak Teknik u n -surlara kar olmadklarn, ancak bunu almak iin kendi m i 1 1 t ve manev kymetlerimizin inkr icabetmedigini stelik byle bir hareketin vahim

neticeler tevlit edeceini stikll Mar airi Mehmet Akif'in u msralar ne kadar gzel aksettirmektedir : LOZAN ZAFER MI. HEZMET MI? 91 onlar muhafaza etmenin lzumu kabul edilseydi hi phesiz Japonlardan daha kabiliyetli olan Trk Milleti, muhakkak ki onlardan ok daha byk muvaffakiyetler kaydedecekti. Fakat d dmanlarmzla ibirlii halindeki dahil hin ve gafillerin uzun zaman millet mukadderatna hakim olmalar, Trkiye'de dehetli bir buhrana sebep olmutur. Bu suretle her sahada ac bir Tezatlar Diyar haline gelen Trkiye'nin huzur, skn ve emniyetten mahrum elim manzaras her vatanseverin yreini szlatmaktadr. Osmanl Devletinin azametli tarihini, lmsz msralanyla terennm eden byk air Yahya Kemal Bey, Trkiye'nin Garbllama hareketleri yznden nasl milllik ten uzaklaarak her sahada kendisini inkr eylediini baknz ne gzel ve mukayeseli bir surette tasvir ediyor: ... latedlm sonrat neden byle Japonlar yksek? Nedir esbab terakkisi? Yakndan grmek. Bu uzun boylu mesi, bu uzun boylu sefer> Bir kanaat verecekmi, bana dnyada meer. O kanaat da udur : sim terakkinizi siz, Baka yerlerde taharriye heveslenmeyiniz, Onu kendinde bulur ykselecek millet ; nk her noktada taklid ile skmez hareket. , Alnz ilmini Garbn alnz san'atini. Veriniz hemde mesinize son sr'acini ; nk kabil deil artk yalamak bunlarsz ; nk milliyeti yoH, san'atm) ilmin, yalnz, yi hatrda tutun ettiim ihtar demin: Btn edvar-i terakkiyi yarp gemek iin Kendi mahiyyet-i ruhiyye niz olsun klavuz. nk beyhudedir mmid-i selmet onsuz. Mehmet Akif Ersoy 92 KADR Ah! Byk cedlerimiz! Onlar da Galata, Beyolu gibi frenk semtlerinde yerleirdi Fakat yerletikleri mahallede Mslmanln nuru belirir, be vakitte ezan iitilir. Amal minare, glgeli mescit peyda olur sdkak kesinde bir trbenin kandili uyanr, hasl o topran o kesi imana gelirdi, Beyolunu ve Galata'y saran yeni yaplarn yn arasnda o mescitlerden, o trbelerden bir ikisi kald da grdk ki; cedlerimiz o kefere frenk mahallelerinin toprana byle nfuz ederlerdi. Biz bugnn Trkleri, bilkis ili, Nianta, Kadky, Moda gibi kck bir ehri andran yerlere yerletik, fakat o yerler Mslman ruhundan ri, orak ve kurudur. Bir skdara baknz,' bir de Kadkyne, Uskdann yannda, Kadky Tatavlay (*) andrr. Eski Trklerin ruhlar ile yeni Trklerin ruhlar arasndaki fark anlamak isterseniz bu son asrda peyda olan semtlerle istanbul ilerini mukayese ediniz. Medeniletike Mslmanlktan ktmz tabi ve ho gren eblehler uzaa deil Balkan devletlerinin ehirlerine kadar gitsinler. Grrler ki, batan baa yenileen o ehirlerin her tarafnda an kuleleri ykselir, pazar, yortu gnleri an sesleri iitilir. Manzara halkn dinini ve milliyetini hatrlatr. O ehirler bizim yeni semtlerimiz gibi mill ruhtan ri deildirler. Artk Trk Milletinin ruhu bir rayiha gibi utu mu? Hayr byk ktlede yine o ruh var, fakat #biz son nesil bir sr gibi byk kaafileden uzaklatk kaybolduk, fakat daha uzaa gitmiyeceiz, dneceiz, tekrar byk kafileye iltihak edeceiz, yeni tarzda yaayla cedlerimizin diyanetini mez-cedip, bizi bu oraklktan, bu karanlktan, bu ufunetten kurtaracak mridler, airler, edipler, hatipler yetimedi (*) Tatavla; Bugnk Kurtulu semti. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 03 fakat gayet tabi bir revile byk kafileye kendi kendimize dneceiz." Bir air seziiyle daha 1922 ylnda kaleme alnan bu yazda ifade edildii gibi milletin Kendi kendine dn maalesef henz tahakkuk etmi deildir. stelik o tarihten hemen bir iki sene sonra imzalanan Lozan Muahedenamesi gibi bir menf milin temin eyledii imknla bu dn, deta imknszlatrlmak istenmitir. Gerekten Tanzimattan beri devam eden garbkla-ma hareketinin bir fiyasko olduu anlalm bulunmasna ve milletin, Birinci Cihan Harbi'yle

srklendii badireden ancak mill ve din messeselere sanlmak suretiyle kurtulabilmi olmasna ramen, millet mukadderatn eline geirenler vaziyeti takdir edemeyerek garbl-Iamadan rc iin bir esbab- mucibe tekil etmek lzun-gelen mill mcadelenin, ahslarna salad otoriteyi aksine, daha fazla garbllamak iin kullanma yoluna gitmilerdir. Yunan askerinin zmir'e kmasn-mteakip tuyan eden Din ve mill heyecan n temsil slbu ile ie balayan M. Kemal Paa, zaferden nce bilfarz Sakarya Muharebesi arefesinde mstakbel plnlarm ifa ederek garblama yolunda daha sert admlar atacan iln etseydi zaferi temin edebilir miydi? Eer islm yazsn, islm kyafetim, islm kanunlarn ilh. deitirerek kendinden evvelki garblama taraftartarnn, asla cr'et edemedikleri mevzularda mill ve din messeseleri kanla ykp bunlarn yerine garbtalki muadillerini ikme edeceini aa vursayd; etrafntia ayyalk ve cinayet(58) Yahya KEMAL Aziz istanbul (Ezansz Semtler) fo-tanbul 1964 sh. 122 . 123. 91 KADR MISIROLU lerle itihar etmi bulunan birka pespaye yaverinden baka kimi bulunabilirdi? Bu hakikat, milletin bir noktaya tevcihi iin ml ve din tefekkr ve tahasss istikametinde hareket etmekten baka bir are bulunmadn gsterdii halde bu gerei kavramakta acze den Cumhuriyet ricali, harp iinde bir nevi sahne artisti gibi mill gr mmessili tavr alarak harpten sonra daha edit bir garblilama taraf tarhyla ortaya kmlardr.50 Bu tarz- hareket kendilerinin fikir ve ruh itibariyle salam olmamasndan m, yoksa gizli bir dman tazyikinden mi veyahut da her ikisinden birden mi domutur? Bu nokta eserimizin manev kayplar zerinde duracak olan nc cildinde tafsilatyla arz ve ifade edilecektir. Burada u kadarn syleyelim ki, mill mcadeleyi mteakip ortaya kan ve garbhlama hareketlerinde en mfrit bir safhay tekil eden hareketlerin hukuk ve siyas kayna Lozan olmutur. Bu yzdendir ki, bylesine ar bir garpllama hamlesinin daha vazh bir surette anlalabilmesi iin Lozan zerinde bir nebze duralm. (59) Zaferden sonra, hristiyanlann, yazlarn^ rakamlarn, resm hafta tatillerini, ylbalarm, kyafetlerini, kanunlarn ilh...... alarak Trk Milletini ismi konmam bir Hristiyan> kitle haline getirmek istikametin, deki mthi garp hayranl ve slam dmanl ile iktifa edilmeyerek Anayasaya sarahaten (Devletin dini HRtSTtYANLIKtr! tarznda bir madde konulmak istendiine dair KAztm Karabettir Foa'nn henz neredilmemi inkilplar devrine ait'hatratndan naklen Yeni s. tanbul Gazetesinin, 4 Kasm 1970 tarihli nshasnda verilen, tafsilt hayret ve dehetle okumanz cidden tavsiyeye ayandr. LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 95 LOZAN Hristiyan Dnyas iin Lozan Sulh Konferans, yllardr ruhumuzda derinlemekte olan aalk duygusunun hasad mevsimi olmutur. Zira bu aalk duygusu madden en zayf bir zamanmza rastlam obuasna ramen Mill Mcadele gibi muvaffak bir eser ortaya koyduumuz halde asla zail olmamt. nk Tanzimattan beri telkin ve tekrar edilen yanl grlerin zebnu olan yar mnevverler ark - Garb muhasebesini yapabilecek sivil terbiye ve ilm kifayetten mahrumdular. Mill mcadele esnasnda ortaya kan din ve mill hissiyata tbi olmann byk fai-delerine ramen, garbhlama hareketlerindeki gaflet ne yazk ki, daha da iddetlenerek temadi ettirilmitir. Zira, Garb Alemine kaytsz ve artsz teslimiyet Lozan'n ruhunu tekil etmitir. ekl bir istikll ile Dnya milletleri arasnda bizi de tekabbl etmi grnen garbllar, yaptklar gizli anlamalar ve aldklar pein taahhdlerle tarih ahsiyetimizi bertaraf edecek eidd bir imkna nail olmulardr. Gerekten o gne kadar garbhlama istikametindeki hareketlere arz olan tereddt ve cesaretsizlik Lozan'dan sonra yerini btn din ve mill messeseleri istihkar eden dehetli bir despotizme terketmitir. Garba kaytsz artsz

teslimiyet rn aan Lozan'n bu ruhunu Lord Grzon'un u szleri aka ifade ve ifa etmektedir : . Trklerin hayat ve istiklllerine herkes hrmet' krdr. Trkiye'den istirhamm tekrar inkiaf edebilmesi iin serbest Trkiye'nin bizimle birlikte huls birliiyle almasdr. Byle bir Trkiye dnyann hrmetine lyk-olur. KADR MIOTROflLU Bu huls birlii Lozan'dan sonra Trk Milletinin kaderinde vki birok deiiklikleri izah edecek bir anahtar szdr. Artk, Trkn bir daha kendisine dnmesini imknsz klacak lde mill hasletlerinin manen tahribinin mili, bu sz syleten fikir, rey ve his beraberliidir. Bugn, byle bir teslimiyeti tems edip te asrlarca bir vilyetimiz olarak bulunmu Yunanistan'a kar dahi ahsiyetli kalamam olan inn'nn -srf solculara bir tviz vermi olmak iinAmerika karsnda ahsiyetli bir siyaset takip etmek gibi bir iddiay diline dolamasnn manas hazindir. Burada onun iktidar devrindeki bu huls beraberlii nin tezahrlerini mnakaa edecek deiz. Bunlarn hepsi milletin ge nnde cereyan etmitir. Yalnz u kadarn syleyelim ki; bu ekip de, daha nceker gibi sadece Garptaki teknik terakkiyi memleketimizde gerekletirmee matuf hamleler yapacakken aksine Trkn fcen-d> kendisini inkra mncer olacak hareketlere devam etmilerdir. Milliyetin mterek bir duygu ve fikir beraberliine muhta olduu kaale alnmayarak Trklerin ruhunu asrlarca yourmu olan Islama cephe alnmtr, tnn ve ekibi tarafndan islm ve onun masum taraftarlarnn maruz bulunduklar bask cmlenin malmudur. Hristiyanlar sokaklara kadar yin gulgulelerini tanrken ses karmayan bu ekip, urada burada Mslman gruplarn en ufak ve meru dini davranlarn ho grmemi ve en ar ekilde cezalandrmtr. Fakat unutulmutur ki Trkn asrlardan beri slm ile yurulan ruhuna gayr Islm her davran yabanc gelecek ve tasvibe mazhar olmayacaktr. Nitekim, nn'nn ok partili hayata getiimiz gnden beri girdii her seimi kaybetmi olmas bu gerei dorulayan bir vakadr. Bu neticeyi, byk halk kitLOZAN ZAFER M. HEZMET Mi? 97 leinin, her trl ifsad edici telkine ramen, - bir takm szde okumular derecesinde - yamltlamam olmasna borluyuz. Gerekten Trk umum efkr, fevkalde hallerde ok kere hislerine tercman olacak dirayetli bir ba bulamadndan gerekli akslmeli gstereme-mise de hi olmazsa isabetli tehis ve pasif mukavemet ile zarar bertaraf etmeye ve bylece madd ve manev varln korumaya almtr. Bu gerein tarihimizdeki en son misali, halkmzn Kemalist nklplar a kar gsterdii sabrl mukavemettir. U yl sren Trk - Yunan harbinde ehid plan vatan evltlarnn dedi - resm istatistiklere gre - on bini bulmad halde, Kemalist nkilplan yerletirebilmek iin beyiiz binden ziyde insan telef edilmi olmas bu mukavemetli izaha kfi gelse ga-rektir.0 Trk Milletinin din ve tarih uuru na aykn bularak eline geirdii her frsatta red > le karlad Kemalist nklplarn hukuk ve siyas mesnedinin LOZAN olduunu birok kereler tekrarlam bulunuyoruz. Gerekten Lozan mzakerelerine (60) Bu mthi rakam mbalal zannedilmemeli'Jir. Hakikat, te^ Kuva-y Millye yi eski ittihatln hortlamas mahiyetinde telkki eden bz vilyet ve kasabalarn isyanlar ve garktaki tenkil hareketleri gi'ol ekserisi dini his-ler> den doan kyamlarn bastrlmasnda, baz sun' <suikast> tertiplerinde, apkaya kar gsterilen aksla. meller de inklba, gzdalari ndan bir hayat hakk salamaya1 alan istikll Mahkemeleri nin asp kestii masumlarn dedi muhakkak ki yarm milyondan ok fazladr. Ancak bu mes'elenin esas mevzuumuza alka nispeti burada tafsilt rermeyi gerektirmediinden ksa kesiyoruz. F : 7 KADR MISIROLU LOZAN ZJ ikin onu dir tire

ver-mia edi; yor sal riy-ta di za lum sone di ve bici murahhas sf atiyle kalm bulunan Dr. Rza Not _zn bu mahiyetini u cmlelerle aka ifde etmektetmzay bastk. Artk bence buhranlarla yaayp bi-jimiz, bazan hayl olup elimizden uan sulhu millete dik. Hem de byk bir kr ile, byk bir erefle Ney-bu (kr ve eref olan ey? merak m orsunuz? Buna kendisi mteakip cmle ile cevap veriTrkiye'nin dokuz asrlk (Seluklu ve Osmanl) he-zain grm, tasfiyesini yapmtk!...* " Yalnz bu kadar olsa!.. O'nun hi bir teklif ve mecbu-st olmadan Avrupa Kanunu Medenilerinden birini kabul Jhdne" ne denli tene bulunduunu kendi azndan Heyince dehete kaplmamak imknszdr. *Bu esnada smet, stanbul Hkmetinde Adliye Neeti Mezhip Mdr ve bu memuriyette uzun zaman bu-mu olan Baha Bey'i getirtmi. Geldikten sonra bana jledi. Bu zatn fikirlerine mracaat edeceiz. Patrikhiini iyi biliyormu. Birka gndr ato'ya celseye gi> gelirken bizim otelin koridorlarnda cier gibi ktrmz\ byk bir fesi, ayanda arkas mahmuzlu fotin kundu-. uzun boylu ve ihtiyar birini gryordum. Numunelik eydi. Nazar dikkatimi celbetmiti. Tabi frenkler ona Hatratm C. III. stanbul (61) Dr. Rza NUR Hayat ve 1968, Bh. 1242. (62) Bakz. Dr. Rza NUR a.g.c h. 1056. Bizim skomlsyonda hrisyanlann evlenme, miras ileri vjj. hakknda Yunanllar ve dierleri kyamet koparyorlar. Ben bunlara Avrupa Kanunu Medenisini aynen Utbih etmek zere olduumuzu syleyerek cevap veriyorum.> bir turist olarak baka sormaa bile vakit bu Bey'i getirttim. Baktn, li, Seniyddin gibi bir mzakereye baladk. 1 iinde mtehasss lme malmat vard. Kend\ medeni mes'elesine id r da Hristiyanlar ile e ti.* Dedi. Ben de: *tstt le trk kzlan hristiya ri de Hristiyan kzlar, Hristiyan kalmam ol Fakat bu zat pek na girmiyor. Patrik m imtiyazlarna sahip oh bir memuru olup asker sim ve emsalini idde Grdm ki beyni bit j zmiyet-, ne ahmakltk. > paratorluk yklmam, yadan bihaberdir. Nas ziyetten dar kamy istifade mmkn deil ri domuz srlmtr Sade rafadan yumurte Alktan lecek. tsmeV m% iade etmesini sylt sonra kendi gitti, ltt ismet benim kam bunda byk iyilikler Trk ruhunu verirsek 100 KADR MI9IRCML.U kocalarn, hi olmazsa ocuklarm trk yaparlar. Mutaassp rumlar, kzlar yetiince trkle evlenmesinden korka* rak kzlarn alp Yunanistana hicret ederler. Bu suretle stanbul'da kkleri kesilir. Vaktiyle eyhlislm Vni Efendi zamannda Trkler htristiyan kzlar ile mslman etmeksizin evleniyorlarm. Rum patriki grm ki rumlar bitiyor, Vn Efendiye rvet vermi, ondan yle Mr fetva alm: u kadnlar gebelik esnasnda domuz eti yiyip arap itiklerinden bu ocuklar mslman olamaz. Bu suretle bu evlenmeyi hkmet men etmi. Bu meVun eyhlislm bunu yapmasayd, Trkiyede bugn hristi-yan bulunmazd. Devlet ektii binlerce bellar grmez ve-byle yklmazd. Fecisi u ki buna yanan ben imdi de bunun faydasn* anlatamyordum,0* Bu satrlardaki din ve tarih yanllara m yoksa milletin talihine mi yanarsnz bilmem!...

Liklii bile ilk defa kendisinin ortaya attm syle-yon84 Dr. Rza Nur'un, Lozan Muahedenmesi srasnda bu kadar frenkmerep olmay Trklk le nasl badatrabildii gerekten alacak bir eydir. Ne yazk ki Hayat ve Hatratm isimli eseriyle gerekten byk ve tarih bir hizmet ifa eden Dr. Rza NUR, bu fikirlerini daha sonralar da muhafaza etmitir. 1938 ylnda Nadir Nadi'ye verdii cevapta : Lozan zabtnamelerinde benim firenklere Avrupa Meden Kanununu aynen alacamz sylediim grlr.. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 101 (63) Dr. Rza NUR, a.g.e. sh. 1057-1058. (64) Dr. Rza NUR, a.g.e. sh.6U Benim Trk tarihi nde apka, medrese ve tekkeler iin yazdklarm okunsun!...5 demektedir Biz de bu eserin ilk basnmda henz mezkr hatrat yaynlanmam olduu iin onu pek fazla methettiimizi itiraf etmeliyiz. Ancak Dr. Rza Nur'un bu an alafrangal bir yana braklrsa gerekten birok meziyetleri olduu da muhakkaktr! Alafrangala gelince yalnz o mu? Bata smet Paa olduu halde aa yukan btn hey'et ayni halet-i ruhiye iinde idiler. Bunun tafsiltm yani hey'ete dahil olanlarn ruh ve seciyelerini ilerki sahifeler-de ferd ferd ifade edilmi bulacaksnz. Burada Dr. Rza NUR'un baz fikirlerine temasmz Lozan'n Trk ve slm ruhunu teslim alan bir hal galebesi olduunu belirtmek iindir. Byle olduundandr ki, btn an garpllama taraftarlar, Lozan etrafnda adet bir efsne icad ederek, onu gklere karmakta yana girmilerdir. Bu hudutsuz ve baya mbalalarla sayfalarmz kirletmek niyetinde deiliz. Ancak kimlerin Lozan'a methiye dzdklerinin anlahabilmesi iin sadece bir tanesinin Lozan vesilesiyle serd ettii bir iki fikri dikkatlerinize arz etmek isterim : Fatih stanbul'u aldktan sonra, hem katolik Papa'-nn, hem de ortodoks PatrikJin Hristiyanl kabul teklifleri karsnda kald. Birinin teklifini kabul ile dierini kendisine dman edecekti. Hem de muzaffer bir dinin kuvvetiyle yryen bir padiah ve kumandand. Malp ettiklerinin dnini kabul etmesi belki de o vakit bile ms* kld. Kabul edeydi vaka o vakit de Trk Milleti btn lemin efendisi olacakt. (65) Dr. Rza NUR h. 2028. TUrkbilik Revs s. 8 skenderiye 1938, 102 KADR MI9IROL.U Hicretten yz sene sonra, srf bir madd menfaat sa-ikasiyle ve ezcmle ulularnn emir ve kumandas altnda, hep birden bu yeni asalete intisap eden Trkler on bin senelik milliyetiliklerini yeni bir mmetilik politikasna feda ettiler. tik defa madd bir alka olan din git gide Trklerin yegne maneviyatn tekil etti. Bu tarih hakikati anlamak iin acaba MicheleVin manevi kayglarna hak vermekten ise Kari Marrfn tarih maddiyatlma daha fazla ehemmiyet vermek doru olabilir mif Her halde Sevr es felketine kadar bizi srkleyen fec akbet bu sualin cevabn hazrlamaktadr. tte bu, muazzam, mthi, gayr hissi, srf menfaat stne messes frsat, her neden ise kardktan sonra, bari Fatih, yaplmas lzm gelen eyi iltizam ede idi. Yani gayri mslim Osmanllar bir emri ile islm ile merref kla idi. Bosna ve Hersekte, Arnavutlukta balad slamclk siyasetini bari btn lkesinde iddet ve kat'iyetle takip edeydi. Hasl dini yalnz manev bir gaye deil, bir defi da maddi bir vsat diye telkki edeydi. Hayr, bunu da yapmad. Defterdar efendinin hristiyanlar da slm olursa vergi azalr, devletin hazinesi bo kalr diye hasis bir menfaat iin mrldanmasn duyduu halde Fatih asrlarca torunlarnn bana musallat ettii pskll belnn fecaatini gremedi. Zaten slmiyet hep byle larekeli emrediyordu. Gayr mslmlere verdii fermanlar i/p, Rum Ortodoks Patrikhanesine, hatt Bizans mparatorlarnn tandklar hak ve salhiyetlerden fazlasn bdheU mekle Fatih, hi de drbin olniadm, hazrdaki menfaatel istcbali feda eder bir devlet adam olduunu, her ne del nirse densin, Hristiyanla ve hristiyanlara kar byk

LOZAN ZAFEH M, HEZMET M? 103 bir meyli olduunu pek ak bir surette, hatt bizim aleyhimize olarak, ispat etmitir. Bu patrikhane fermanlar yetmiyormu gibi, bir de Venedik ve Cenevizlilere, bol keseden bahettii fermanlar ile, bamza asrlarca bel kesilen Capitulations'lar ile de devletini, hkmetini ve milletini, daha t ilk mes'ut gnnden itibaren, felce uratt, bunlarn lmlerini Jazr-lad. Fafcjta Fatih stanbul'u almakla pek gzel topraklar kazand. Belki de stanbulsuz bir Osmtnl devleti asiya bir memleket olacakt. Trk hi avrupallamyacakt. Fakat inkr edilemez ki^lstanbulu almamz bile terakki etmemize yardm etmemitir. Madd terakki yerine stanbul Trk'e az kalsn z seciyesini, gayesini kaybettiriyordu. Biz Bizanshhk zihniyetinden pek g kurtulabileceiz. Da-marlarmzdaki z Trk kam. mukavemet etmiyeydi, oktan beri Fatihin Bizanslilra kurban gitmi olacaktk. Gerek stanbul'da ve gerek btn yeni ve byk lkede hris-tiyanlar an bir surette himaye ederek Osmanll yeni batan kurarken, Fatih, devletin ve hkim, milletin ruhunu, Bizansm mavi ve yeillerinin di politikaclk b'd'atlarn almakla, ne dereceye kadar muazzep ettiini anlyamamtu Fatihin gayr mill harekeerile deta manen Rumlar galip ve Trkler,malp oldular. Az kalsn Trkln pak benlii bu Osmanllk amuru iinde boulup kalacakt. Fatih bir gnlk siyaseti iin btn istikbalini, eserini, torunlarn berbat etti. Gayesini demiyoruz. nk yalnz byk bir devlet kurmak, milyonlarca insan esir gibi kullanmak, Trklerin z haklarn gayr mslmlcre feda etmek bir gaye deildir. 104 KADR MI9IRO0MJ Fatih Trk de, evvel kendisini, sonra osmanlt devletini, daha sonra da dinini dnyordu. O din ki t Hasreti Muhammed zamanndan beri istimam eden gayrt mslinere slamlardan daha iyi bakyor, devlet ilerine karyor, mmetilik edeyim derken Trk'n hak ve menfaatlerini feda ediyordu. Fatih, fani olan kendisini, sun' olan Osmanll, mmeti olan dinini dneceine biraz da kuvvetinin ve mevcudiyetin asil ve esasn tekil eden asil iptida maddeyi, Trk dnseydi, her halde, osmanMar devrinde, nahak yere bamza gelen, bin bir trl felket gelmezdi. Bu gzel memlekette bir din, bir millet, bir gaye olurdu ve ezcmle Mustafa Kemal'in en byk eserinden ok evvel liklik tesss ederdi. slm devletlerini birer birer zevale sevk eden, ms-lmanlar asrlardan beri geride brakan, hkmetin iini hercumerc eden, maarife, sanayie, terakkiye mani olan, Osmanllar mtemadi bir aciz ve zafa dren Trklerin belini bken hep bu din ve devlet ilerinin birlemesi olmutur. te Christophe Colomb'm mehur yumurtas hikyesine benzeyen bu lyklk bedahatm gren, anlayan ve bize kabul ettiren Gazi Mustafa Kemaldir.**6 Bilmem bu sarho kusmuundan beter hezeyanlar ve pespaye dalkavukluk meSklerini oaltmaya lzum var-m? Btn bir creti pein denmi veya para ve mevki olarak crete istihkak iin resen ibda <!...) edilmi Lozan nme lerin mterek vasf; evvel sevr sulh projesini ele alarak Lozan' stn gstermeye al(66) Suphi NUR Sevres re Lausanne 6 - 7. stanbul 1934, sh. LOZAN ZAFER Xt, HBZ1MBT Ulf 103 maktr!. Biraz da bu Sevr kstasnn nasl bir gemez aka olduunu belirterek bu blme nihayet verelim:: LOZAN'IN DEERLENDRLMESNDE YEN VE YEGANE MA'KUL KISTAS : MISAKI Mil AA Resm ve husus ahs ve messeselerin bugne kadar Lozan' medh sena iin kullandklar mterek taktik onu l domu bir Muahede Projesi olan Sevr ile mukayese olmutur. Gerekten Lozan mu-hedenmesi Sevr Muahede Projesine ramen baz noktalarda stnlkler ihtiva etmektedir. Fakat Lozan'n Sevr'e

nazaran daha iyi olmas onun makbul ve muteber kabul edilmesi iin kfi bir sebep deildir. nk : a) Mukayese edilen* Sevr ile Lozan n mahiyetleri ayni deildir. Bunlarn birisi sekiz ay mtecaviz bir zaman iinde karlkl mcadele ve mnakaalarla tekevvn etmi ve usulne uygun olarak alkadar btn devletlerce tasdik edilmi, Devletler Umum Hukuku Prensipleri muvacehesinde tam bir Muahede olduu halde, dieri teklif safhasndan ileriye geememi ve bir proje olarak kalmtr." nk bu muahedenin usulen tayin edilmi murahhaslarca imzas onun tam bir muahede olarak kabul iin kfi bir sebep deildir. Murahhaslarn imzasn mteakip alkadar devletlerin i hukuk kaidelerine -------;----------------------------*,-------- ; (67) Ord. Prof. Dr: Charles Crozat'; Devletler Umum Hukuku -- stanbul 1950 C. I. h. 399 M. Kemal Paa Nutuk Ankara 1927, sh. 40S-404 nn'nn Htralar (Lozan ksm) Ulus Gazetesi 24 Temmuz 1968 tarihli nsha. 106 KADR MI9IROCLU t,O7.AN ZAFER M. HEZMET M? 107 gre bu metnin selhiyetli makamlarca tasdik ve kabul arttr. Halbuki Sevr Muahede Projesi Murahhaslarmz tarafndan imza edildikten sonra o gnk Hukuk Nizammza gre onu tasdik etmesi gereken en yksek icra makam olan Padiah tarafndan da tasdik ve kabul artt. Geri padiahtan evvel Muahedeyi Mzakere ile mkellef bulunan Meclisi Mebusan di. Fakat, o srada Meclis fesh edilmi ve yeni Meclis de henz teekkl etmemi bulunduundan Sultan Vahideddin merhum bylesine ar bir mes'uliyet ifade eden bir muahede iin memleket mnevverlerinin fikirlerini renmek maksadyla Saltanat ras adiyle btn ileri gelenleri toplam ve onlara artk her biri vatandan firar etmi bulunan ttihat liderlerinin memleketi srklemi bulunduklar vahim vaziyeti izah ederek tilf Devletlerince teklif edilen Sevr Sulh Projesi ahkmm mzakereye davet C3'lemitir. O gnk feci vaziyet karsnda bu Muahede ahkmnn kabulnden baka bir are olmad kararna varan Saltanat rasna ramen. Suttan Vahideddin M e c e 1 1 e - i Musibet adn takt Sevr Sulh Projesini hatt sadnzamn srarna ramen " tasdik etmemek iin sonuna kadar direnmitir. Bu suretle Sevr'in taraflarndan biri olan Osmanl Devletinin Hukuk kaidelerine gre ibu muahede projesini usulen tasdik ve kabul etmemi olmas onu bir proje olarak kalmaa mahkm etmi ve bu yzden dier devletler de tek tarafl bir tasdikin bir mn ifade etmeyecei m-lhazasyle ayni ekilde hareket etmilerdir. Bunun tek is(68) Ahmed Rcid Bey (H. Nzm) Grdklerim yaptklarm stanbul 1945 Sayfa (99) da : Zt ahanenin bu ma-hedeyi Sadnzamn ibtmna ramen tasdikten sureti kafiyyede itinp ettii, pheden beridir. demektedir. tisnas Yunaistan olmutur. Bu da, tilf Devletleri arasnda ehemmiyetli bir mevkii olmamas dolaysiyle Sevr Sulh Projesine hukuki bir kymet ve kuvvet izafe edememitir. Bunun dier bir delili de Sevr'in Trk murahhaslanna tahammlfersa bir cebir ve tazyik altnda imza ettirilmi ve Suitan Vahideddin'in tasdikten sureti kafiyyede itinab etmesi sebebiyle proje halinde kalmaa mahkm edilmi bulunan Muahede Metnini slah iin bilhare bir ok Sevr Sulh Projesini slah komisyonlar toplanm olmasdr. Fakat hepsinden mhimi bizzat smet Paa'nn bile hatratnn Lozan ksmna balarken, phesiz bir sri lisan olarak : Birinci Dnya Harbinden sonra Trkiye ile bar yapmak iin teklif olunan projelerden birincisi 10 Austos 1920 de Sevr'de imzalanm.69 demektedir. Bizi Sevr'e proje dedik diye tenkid eden Ulus mnekkidinin 70 kulaklar nlasn! __Mdafaa ettii nn'nn bu ifadesi bile onu nakzediyor. Bu defa da u imzalanm szne snmaya alrsa, bir projenin imzalanmakla deil, selhiyetli makamlarla tasdik edilmekle tam bir muahede haline gelebileceini kendisine herhangi bir Hukuk Fakltesi talebesi de retebilir. Dahas var; evvelce de zikrettiimiz zere Sevr den "M. Kemal Paa bile kere st ste proje tavsifi ile bahsetmitir.71 Artk bunda phe Ve tereddde ye kalr m? Bu neticeyi temin eden de :

Ulus Gazetesi 24 Temmu (69) Bakz. nn'nn Hatralar 1968 tarihli nsha. (70) Cihat AKAYAKALIOLU, a.g.. tefrika. (71) Bakz. M. Kemal Paa Nutuk. Ankara J927 sh. 403 404'den naklen* bu eserde 22 numara ile yer alan dipno* 108 KADR M19IROGL.U Sultan Vahideddin'in dhiyane bir bulula teklif edilecek dan Muahedenin melhuz menfi eraitinin Trk Milleti tarafmdan asla kabul edilmeyeceini gsterecek bir takm nmayi ve mitingler tertip etmesi maksadyle M. Kemal Paa'y Anadolu'ya gndermesidir. tilf Devletleri arasnda en nfuzlusu olarak gzken ingilizlerle taa Sof-3la Ateemiliterliinden balayan bir dostluu bulunmas sebebiyle, onun hareketlerine kar ngiliz tesir ve mdahalesinin, nisbeten hafif bir seyir takip etmesi ve kendisinin bir memuru olmas dolaysyle de S a r a y ve Makam Hilfet zerinde ngiliz basklarnn daha ehven tahakkuk etmesi ihtimaline istinad etmekteydi. Eer M. Kemal Paa'nm yerine, ayni maksad istihsal etmek iin, ngilizlerin hi tasvip etmedikleri bir baka Paa gnderilmi olsayd, ngiliz muhalefeti muhakkak ki ok daha edit bir suretle ortaya kacakt. Bu noktada Saltan Vahideddin muhakkak ki ok haklyd. Fakat yanld baka noktalar vard ki onlar da ilerki sayfalarda kanun imknlar nispetinde anlatlmtr. b) Sevr Sulh Projesi ile Lozan'n mukayesesi, taraflar Sulh Masasna gtren vaka lar itibariyle de birbirine benzememektedirler. Sevr Sulh Projesini imzalayan Osmanl Murahhaslar; Devleti bir macera mant ile idare eden ittihadlann eitli ihmal, ihanet ve hesapszlklar yznden, malp duruma drlm bir Devleti temsil etmek mevkiindeydiler. Lozan'daki Trk Hey'eti ise aksine, bugne kadar mbalal bir ekilde propaganda edilmi bulunan, bir zaferin manev msteni-datma malik idiler. Malp bir Devletin Murah haslarnn kabule mecbur olacaklar erait ile Galip* LOZAN ZAFER MI, HEZMET M? 103 bir devletin murahhaslarnn kabul ettirmesi lzm gelen lususlar elbette bir ve ayni olamazd. c) Sevr Sulh Projesinin imzasna memur olan Trk Hey'eti murahhasna rey ve kanaatleri sorulmam, mezkr Proje kendilerine dikte ettirilmitir." Halbuki Lozan (72) Operatr Cemil Paa Canl Tarihler II. stanbul 1945 Sayfa (133 . 134) de bu durumu yle anlatmaktadr : MZAKERE M, YOKSA HAPSEDLME MI? Avrupa'ya eski Sadrazam Tevfik Paja'nn riyaseti altnda gnderilecek Murahhas Hey'etinin azas meyannda ben de vardm. Yola ktk. Yanmzda ngiliz, Fransz ve talyan devletlerinin -gya seyahatimiz esnasnda muavenet etmek zere bize tefrik ettikleri irtibat zabitleri bulunuyordu. hkmetin de birbirine itimat ve emniyeti olmadndan, hepsi; bu suretle yanmza birer tarassut memuru koymu bulunuyorlard. Gz hapsine alnm bir halde ve yolda hi kimse ile grmeden Paris'e vardk ..( 1 Mays 1920) Fakat, Franszlar Hey'etimizi Paris'teki byk istasyonda indirmediler Herkes dar ktktan sonra treni tekrar hareket ettirdiler. Gerisingeri gittik. Dier bir imendifer yolundan, adeta' mahfuzan Versay'a vardk. Orada Hotel de Re-servoires denilen tarih bir binaya indik. Franszlar, Alman murahhaslarn da galiba bu otelde misafir etmiler. eriye biz girdikten sonra, kapya da sngl bir asker konuldu. Bu suretle Fransa ; misafirperverliini bizden esirgememi oldu! Lkin misafirperverlik sz sizi yanltmasn. Otel masraflarn biz dyorduk! Ve sk bir kordon altna da alnmtk. Deil Paris'e gitmek, hatt yanmzda bulunan Versay bahesine bile kmamza msaade etmiyorlard. Nerede kald ki herhangi bir ahs ile mnasebette hulunalm ve gr-selim! Esaret hayatmz ertesi gne kadar devam etti. Fakat artk sabrmz kalmamt. Vaziyeti protesto ettik rtibat zabitlerine : 110 KADR MI9IROOLU

sekiz aylk karlkl mzakereler neticesinde ortaya km bir muahededir. Bu hususu gz boyamaz bir surette Dnya siyaset tarihinde, imdiye kadar bir hey'eti mu-rahhasaya bu tarzda muamele yapld grlmemitir, dedik! Biz, buraya hapsolmaa m geldik, yoksa sulh kon. feransnda bulunmaa m? Nihayet, Klemanso'nun Ltfen bize eyledii msaade neticesinde serbest olduumuzu bildirdiler! Meer Alman murahhaslarndan bu hudutsuz atfeti de esirgemiler1 Zavalllar, Fransa'da bulunduklar mddete, ayni binada oturmak, fakat ne ieri, ne dar kmamak ztrarn-da kalmlar! Ve ne de bir ferd ile grebilmiler! Eski hanlara benzeyen ve otel ad verilen nesne de gzel bir bina olsayd, yreimiz yanmazd! Orada her yer pis ve btn eya eski idi. nsant byle bir binada uzun mddet oturmak mecburiyetinde kalsa, mutlaka ldrrd! Birka gn sonra, tilf devletlerinin murahhaslar gene Versay'n tarih salonunda bizi kabul ettiler. Loyd Cor, Klemanso ve o devrin hemen hemen btn diplomatlar hazr bulunuyorlard, ieri girdiimiz zaman ayaa kalk-mak nezaketini ltfen gsterdiler. nk Alman Murahhas Heyetini de oyni salonda/ ayni vaziyette kabul etmiler ; fakat inimi kprdatan bile olmam! (*) Bize de ayni hakaret yaplmamakla beraber, hepimizi hususi surette hazrlanm ve salonun bir kesine yerletirilmi bulunan krs gibi bir yere kardlar! Halbuki, ben, sulh konferans iin ayrlm olan salona girince, yeil uha rtlm byk bir masann etrafnda toplanacamz itilf Devlelerl murahhaslaryle kar karya oturacamz ve muahedenin her maddesi iin ayr ayr mzakere ve mnakaada bulunacamz zannediyordum! Meer bu bir hayalden ibarejtmi ve hakikat, ac hakikat LOZAN ZAFER Mt. HEZMET M? 111 isbat eden Lozan zabtlar karlkl mnakaalar aksettirmek zere ortadadr. Sevr'in byle zabtlar var m-dp-? Btn bu sebepler muvacehesinde Lozan Muahedena-mesi ile Sevr Sulh Projesini mukayese etmek ve bu mukayeseden hareketle Lozan' muvaffak gstermek kelimenin tam manasyle gz boyamaktan ve gnei balkla svamaktan baka ne mn ifade eder? Hakikat bu olduu halde Lozan' mdafaada ortaya kan mkt yenmek iin, bugne kadar mugalta yaplm ve Trk Halk Ef-kn Umumiyesi aldatlmaa allmtr. Lozan'n getirBunu o zaman Fransz Hariciye Nezareti Protokol efi olan Msy Fukiver sylemiti. bamza inen bir tokmak gibi bu hayali silip sprecek-mi! Nitekim heyeti hkime huzuruna kan bir mazmun gibi muamele gryor ve muahedelerin maddeleri etrafnda mnakaa ve mzakere etmek yerine bir ltimc ;..mt alyorduk! Bakm, ksa bir vakfeden sonra, elinde bir tomar kt olduu halde ayaa kalkan Klemanso ne diyordu : Efendiler! Siz de harbe, sebepsiz girdiniz. anakkale'yi yllarca kapattnz. Muharebenin drt sene uzamasna, milyonlarca insann lmne sebebiyet verdiniz! Bundan dolay, bugn size teklif etmekte olduumuz muahede artlar ok ardr. indeki maddeleri asla mzakere ve kat'iyyen mnakaa etmeyeceiz! Onlarn, bir kelimesini bile deitirmeyeceiz! Kl halinde ve aynen - birka gn iinde tetkik ettikten sonra - kabul eylemenizi istiyoruz! Klemansonun bu szlerinden sonra muahede metnini, daha dorusu idam hkmmz havi dosyay bize uzattlar. Tevfik Paa ayaa kalkt, verilen bir deste kd eline al. di. Fakat zavallnn zaten titrek olan vcudu zangr saan-gr oynamaa balamt... LOZAN ZAFKR M. HBZ11CET MtT s KADR MI9IRCXJL,O 113 dii sakat muhtevay ilk defa ve askeri otoritesine ceza meyyideleri terfikan kullanmak suretiyle kabul ettirmek isteyen Mustafa Kemal Paa'nn mehur nutku Lozan' muvaffak gsterebilmek iin, onu sayfalarla Sevr Sulh Projesiyle mukayese etmekte ve bu suretle muvaffak gstermee arpnmaktadr." Halbuki :

Sevr'in imzalanmas M. Kemal Paa ile yaplan muhabere ve salanan mutabakat zerine tahakkuk etmitir. Milli Mcadele iin zaman kazanmak bakmndan zarur olan bu hareketin M. Kemal Paa'nn muvafakati ile gerekletii, Sevr'i imza eden heyetten Filozof Kza Tevfik tarafndan yurda dnn mteakip alenen ifade edilmi bulunduu gibi halen vrisleri elinde mevcut, Edeb ve Siyas Hatralarm adl gayri matbu eserde de mufassalan anlatlmakta ve bu hususta M. Kemal Paa ile aralarnda geen muhaberat ispatlayan birka mektup da mezkr eserin muhteviyatnda yer alm bulunmaktadr. Btn bu sralanan sebepler muvacehesinde Lozan'n muvaffak olup olmadn tayinde tarih ve akl bakmdan en emin kstas Misak Mill dir. Eer asgar haklarmz tayin ve tesbit eden Misak Mill Lozan Sulh Muahedenamesi ile tescil ve kabul ettirilebilmi olsayd onu muvaffak saymak gerekirdi. Esasen Devletin l- ve memleketin bir yangn yeri vaziyetinde bulunduu buhranl bir devrede ve son Osmanl Meclisi Mebus a n tarafndan tesbit edilmi bulunan Misak Mill btn haklarmz ifade etmemekteydi. (73) Mustafa Kemal Paga ; Nutuk . Ankara 1927, sayfa 427 ve mteakip. Bu mugaltann hala devam ettiini grmek sterseniz bkz. Belgelerle Trk Tarihi Dergisi s. 34, stanbul Temipuz 1970. Ancak, o kt artlar altnda istikbali hakkiyle tayin ve tesbit mmkn olamayaca cihetle, ulalmas g vp byk hedefler ortaya koyarak galip devletlerin gayz ve kinini tahrik etmemek maksadiyle, Trk Milletinin haklan en asgarisiyle tesbit edilmiti. Bu yzdendir ki, son Osmanl Meclisi Meb'usanmn erefli bir hizmeti olan Misak Mill 18 Temmuz 1920 tarihinde Ankara Meclisi Meb'usan tarafndan aynen kabul ve iln edilirken, btn haklarmz ifade etmedii mlhazasyle bir ok meb'usun tenkid ve itirazna uramt. Hatt daha geni muhtevada yeni Misak Milller bile teklif edilmiti. Fakat yukarda arzeylediimiz esbab mucibe ileri srlerek galip devletlerin kin ve husumetlerini tahrik etmemek maksadyle Osmanl Meclisi Meb'usanmn asgar haklarmz tyin ve tesbit eden Misak Millsi aynen ve hi bir deiiklie uratlmadan kabul edilmi, daha fazlasn talep etmek, ayet zafer myesser olursa ondan sonraya talik edilmiti. , Hdiseler byle cereyan etmi olmasna ramen zaferden sonra mezkr Misak Mill'nin tayin ve tesbit eyledii mill haklarmzn daha da fazlasnn talep ve tahakkukunu beklenmek gerekirken, Lozan Sulh Muahedenamesi; bu asgar haklar bile temin edememitir. Lozan'n deerlendirilmesinde en doru bir kstas olarak Misak Mill kabul edildikten sonra, onun Misak Mill muvacehesindeki deerlendirilmesinde elbet-teki allagelmi olandan ok farkl neticeler ortaya kacaktr. Bu itibarla Lozan Muahedenmesinin eksik, ihmal ve hatt tabir caizse ihanet noktalarn ortaya koymadan nce bu tahlile miyar tekil eden mezkr Misak Mill'yi dikkatlerinize arzediyoruz : P : t 114 KADR MISIROftLU MSAK-I MtTJ.T Aaya imzalarm koyan Osmanl Mebusan Meclisi azalar, Devlet ve Milletin istikbalinin hakl ve devaml bir sulhe kavuabilmesi iin kabul edebilecei fedakrln en ileri haddini gsteren aadaki esaslara tamamiyle uyulmasnn salanmasyle mmkn olduunu ve bu esas-lar dnda salam bir Osmanl Saltanat ve Cemiyetinin vcudunun mmkn bulunmadn kabul ve tasdik etmilerdir. Madde : 1 Osmanl Devletinin sadece Arap ounluunun oturduklar ve 30 Ekim 1918 tarihli mtarekenin imzas srasnda dman ordularnn igali altnda kajan ksmlarnn mukadderat, ahalinin serbeste verecekleri reye uygun olarak tayin edilmek lzm geleceinden, ad geen mtareke hudutlart iinde din, rk ve soyca birlik olan, bir birine karikl sayg ve fedakrlk hisleriyle dolu bulunan, an'ane xe itima hukukiyle yaadklar muhitin artlarna, tanamiyle uyan Osmanl slm ekseriyetinin oturduu ksmlarn hepsi, hakikaten ve hkmen, hi bir sebeple ayrlk kabul etmez bir btndr. Madde : 2 Ahalisi ilk serbest kaldklar zamanda mme -reyi ile anavatana katlm olan *Elviye-i Selse (Kars, Ardahan ve Batum) iin icabettii takdirde tekrar serbeste mme reyine mracaat edilmesini kabul ederiz.

Madde : 3 Trkiye ile, yaplacak sulhe braklan Garbi Trakyann hukuk vaziyetinin tesbit'i de, Jal-knn tam bir hrriyetle verecekleri reye gre yaplmaldr. LOZAN ZAFER Mt, HEZMET M? 115 Madde : 4 slm Hilfetinin merkezi ve saltanatr payitaht ve Osmanl Hkmetinin Merkezi olan stanbul ehri ile Marmara Denizinin emniyeti her trl ihllden korunmu olmaldr. Bu esas mahfuz kalmak artiyle Akdeniz ve Karadeniz Boazlarnn umum ticaret ve mnakalta almas hakknda bizimle dier btn alkadar devletlerin ittifakla verecekleri karar muteberdir. Madde : 5 l'tilf Devletleriyle hasmlar ve baz mavirleri arasnda da kararlatrlan anlama esaslar iinde ekalliyetlerin hukuku, civarda bulunan memleketlerdeki mslihnan ahalinin de ayn hukuktan istifadeleri emniyetiyle tarafmzdan teyid ve temin edilecektir. Madde : 6 Mill ve iktisad inkiafmz imkn dahiline girmek ve daha asri, muntazam bir idare eklinde ilerin yrtlmesine muvaffak olabilmek iin her devlet gibi bizim de inkiafmzn temininden istikll ve tam serbestlie sahip olmamz, hayat ve bekamzn temel ve esasdr. Bu sebeple siyas, adl, mal inkiafmz nleyen kaytlara muhalifiz* Gerekleecek borlarmzn deme artlar da bu esaslara aykr olmayacaktr. 29 Knunusni (Ocak) 1336 (1920)'* Bugn Trkiyemiz; Hak ve Batl mcadelesinin had safhaya ulat bir devir iinde bulunmaktadr. Byle bir mevsimde temel yapmazdaki btn mkllerimizle derinden irtibatl olan LozanMu-ahedenmesi nin ilk defa fk bir surette tahlil ve tenkidi mes'ut bir hdisedir. . Bu suretle Lozan'n (74) Zabt Ceridesi. 116 KADR MISIROOLU Mill Misak nnde muhasebe edilmesi r alm olmaktadr. Bu, phesiz millete nmze kacak mstakbel frsatlar iin ge kalnm bir hazrlktr. Bu vesile ile Irak'taki son gelimeleri bir kere daha hatrlatmak yerinde olsa gerektir!. Netice olarak L o z an Trkn kaderinde bir dnm ve dm noktas olarak gzkmektedir. Bu dm zlmeden halline allacak hibir meselenin esbab mucibesi vuzuha kavuamyacaktr!.. KNC BLM LOZAN'I HAZIRLAYAN HADSELERN PANAROMASI A MLL MCADELEYE KADAR slm leminin mspet ilimler sahasnda kaydettii terakkinin muta'Iariyle ortaya kan Yeni keifler ve yeni ticaret yollar > nn salad madd imknlar birletirerek Sanayi n k 1 b na vcud veren Avrupa, ksa zamanda dehetli bir madd stnlk elde etmi, bu harekete birok dahil ve haric milin tesiriyle ayak uyduramayan Osmanl Cemiyeti ise Avrupa'ya nazaran nce bir geri k a 1 m a > mevkiine dmt. Zamanla bu geri kaln dourduu aalk duygusu nun tesiriyle ard arda ortaya kan ou kanl inklp hareketleri ilerlemek yle dursun eski yerimizde kalmanz bile temin edemiyerek ksa zamanda hal devam eden bir gerileme ye sebep olmutur. Bu netice; ark Garp muhasebesi ni yapamayan veya bunu ya-panuyacak derecede ifsad edilmi bulunan yar mnevver idarecilerin, teknik terakkiyle mil olabilecek gerek ham118 KADR MI9IROL leler yerine, milletimizin manev sukutunu inta edecek yanl bir yolda yrm olmalarnn eseridir. Gerekten, Avrupa ile aramzda ortaya kan mesafeyi kapatmak maksadyla Ondokuzuncu Asr balarndan itibaren yaplan btn inklplar; madd bir terakkiye mil olmak vasfndan uzak, sathi bir taklitilikten teye geememi, buna "mukabil byle bir terakkiye nail olmak iin hibir man vasf bulunmayan manev kymet ve kuvvetlerimizin hazin bir surette tahrip ve imhasn inta eylemitir.

Btn itima messeselerde tekml yerine inklp metodunun tatbik edilmesinden doan ve devlet hayatm bir nevi yaz-boz tahtas haline getiren bu hatal tutum, ilk ehemmiyetli meyvalarm Sultan II. Mahmud Devrinde (1808 - 1839) vermeye balamtr. Klk kyafetten en yksek devlet messeselerine kadar her eyi avrupallatrmak (!..) gayreti ne kaplan bu ,am}tlmv Osmanl Padiahna, Gvur Padiah adn takmakta tereddt etmeyen halik efkn umumiyesi, bu hareketi ile, garpllama hareketlerinin, din ve tarih uuruyla det ve an*-analerine mugayeretini; idarecilerden ok daha nce ye isabetle ortaya koymutur. Milletimizin hiss-i selm ve maeri vicdannn m'kesi olan bu kymet hkm, ne yazk ki; 1826 ylnda lvedilen Yenierilik ve onunla birlikte btn an'anev ordu snflarnn yerlerini hl dolduramam bulunan avrupal ordu nun sr'atli malubiyetleri ile dorulanmtr. Gerekten messeselerde kadm tekml mantn terkederek inklplk usuln tatbike koyulmann en dikkate deer bir ' misali olan Ye nierilik in lavn takiben 1828 ylnda Yunanistan'n kuruluu ve 1830 LOZAN ZAFER M. HEZMET lir? 119 ylnda ise Kavalal Mehmet Ali Paa kuvvetlerinin Ktahya ya kadar gelebilmesi gibi iki byk felketin zuhuru mahede edilmitir. TANZMAT Herbiri, ilim ve tatbikat ile ortaya kan ve mill hayatn e'niyet-i itimiye (realite) leri-rie ma*kes olan det ve an'anglerin msseselerdeki madd v, manev yapc rol idrak edilemiyerek, kksz, ruhsua ve ekilci bir inklplk yolu almtr. darecilerimizin iine dtkleri bu menf halet-i ruhiye, Avrupallarn, iimizdeki hristiyanlarn hukukunu korumay bahane ederek ikide birde slhat teklifinde bulunmalarndan doan tesirle birlemesi inklp hamlelerini mill ve din varlmz iin kelimelerin hakik mansyla bir facia haline getirmitir. Gerekten hristiyan unsurlar, hayat tarz ve dnya gr baikmundan mslman Trk'e yaklatramayan inklplar, mslmanlar onlara yaklatrp benzetme rn amlardr. Bu rn hukuk ve siyas mesnedi Tanzimat Ferman olmutur. Hakikaten bu fermann Besmele ile balamasna ve er-i erifi ba tac eden lfz sarahatine ramen, Hristiyan Avrupa nn iktibas rn aan ilk ve messir bir hamle olduunda phe yoktur. Bu yzdendir ki; onu, avrupahlatrmay ilk defa ve devlet gcn seferber eylemek suretiyle gerekletirme teebbsnde bulunan Sultan II. Mahmud ilna hazrlan120 KADR MISIROOLU I 10ZAN ZAFER M. HEZMET MT 121 mis" fakat mrnn vefa etmemesi ve Akif Paa gibi basa muhafazakr devlet adamlarnn mmanaat sebebiyle bu hareket, gen yanda Osmanl tahtna oturan Sultan Abdlmecid'in saltanatnn ilk birka ay iinde ortaya kmtr. Tanzimatn ilnna kadar Osmanl idaresinde gayri malim ahaliye it hak ve vecibeler iin Hazreti mer'in Kuds' fethettii zaman oradaki gayri mslimlere tatbik ettii esaslar rnek alnmt.'* Gayr mslimlerin hayat ve hrriyetleri, mslmanlara nazaran farkl bir ekil ve renkte elbise giymeleri, mslmanlar arasnda silhl olarak bulunamamalan, ve ehirde at stnde dolaamamalar gibi mkellefiyetlere mukabil, mutlak bir garantiye raptedilmi bulunuyordu. Osmanl Devleti Tanzimatn ilnna kadar bu esaslar dahilinde hareket ederek mparatorlukta bir mmet hkimiyeti dsturunu takib eylemiti. Gerekten devletin kurucularnn ve hanedannn Trk, resm lisann ise Trke olmasna ramen, Trklerin hiz bulunduu haklarla, rkan trk olmayan mslmanlann hiz bulunduklar haklar arasnda hibir fark mevcud deildi. Zira Osmanl devletinde milli ye t le diyanet* daima bir ve ayn telkki edilmitir. Tanzimat bu mmet hkimiyeti ne nihayet verecek, gayri mslimleri Mslmanlarla ayn seviyeye getirmitir. O kadar ki, bir gayri ms-limin er'an tecviz edilmeyen mslim hakkndaki ahadeti bile kabul edilmitir. Hatt her trl mevki ve memuri-

(75) Abdurrahman eref Tarih Musahabeleri, st. 1339 s. 48 (76) Abdurrahman EREF a. g. e. ah. 85. yelleri iin de mslim gayri mslim tefriki yaplmaz olmutur. Bu hareket, Saltan L Mahmud'un Ben teb'am-dan Mslmam camide, Hristiyan kilisede, Museviyi ise Sinegogunda farkederim. Aralarnda baka bir fark yoktur tarzndaki sznn tam bir tatbikat demekti.77 Halk umum efrn gayet derinden rencide eden bu tavizler, birok Avrupai messesenin kurulmasyla daha da yadrganm ve gitgide halk ile idareci snf arasnda hergn biraz daha geliecek olan bir mesafe ve ayrlk ortaya kmtr. dare edenlerin muvaffakiyet elde etmek iin mme efknnm tasvip ve desteine daima muhta bulunduklar dikkate alnrsa bu ayrln ne elim neticeler tevlid edebileceini tahmin etmek kolaydr. Nitekim Rusya'ya k ar olan siyasetinin icab olarak Osmanl Devletini desteklemek mevkiinde bulunan ve bunu birok fiil v ak'al arla da isbat etmi olan Avusturya Bavekili, Tanzimat ricalini gayet yerinde bir surette ikaz ederek bu hareketlerden doacak tehlikelere iaret etmiti. Fakat Garba teslimiyet mant ndan hareket eden Tanzimatlar, bu dost sesi karsnda intibaha gehnemilerdir. Gerekten Tanzimat fermann iln eden Reit Paa'nn ilk sadaretinden ayrlmasndan birka hafta sonra Avusturya Bavekili Prens Metternich Istanbul-riaki Avusturya sefaretinde bulunan Kont Aponi'ye gnderdii bir telgrafla Osmanl Devlet erknn u suretle ikaz ediyordu: (T7) a. y. 122 KADR MISIROOL.U Herhangi bir hal, pek muhtelif bir ok ahval ve eraitten meydana gelir ki, bunlar meyannda gemi halleri birinci sraya koymak lzmdr. Devletin varln kemiren bir hastaln ak almeti olarak telkki olunabilen vahim Msr gailesinden Bab' Ali'nin dalut yeni kurtulduu bir srada yukardaki umum hakikat Osmanl Devleti hakknda bilhassa kabili tatbiktir. Osmanl Devleti, gerileme ve kme halinde bulunan bir varlktr. urasn gizlemeye dlmamdldr ki, ircraz sebepleri meyannda ilk temelten Sultan Selim ta-rafndan atlp son Padiahn ancak derin bir cehalete ve hadsiz payansz bir hayalperestlie istinaden tervi ve tevik ettii Avrupa tarzndaki fikir ve tasavvurlarn zikretmek lzmdr. Bab- Ali'ye u suretle hareket etmesini tavsiye e<Je-v riz: Hlcmetinizi mevcudiyetinizin temeli olan ve Zat- ahane ve mslman teb'as arasnda en esasl ba tekil eden Din Kanunlarna hrmet ve riayet esas zerine kurunuz! Zamann icablarna gre1 hareket ediniz! Ve zamann dourduu ihtiyalar nazar itibara alnz. Btn idarenizi intizam altna alnz ye slh edeniz! Lkin det ve maiet tarzlarnza uygun olmayan bir idare usul kurarak eski idareyi ykmaynz! Aksi takdirde Padiahn ne tahrip ettiinin ne de harapettii eylerin yerine koyduklarnn kadr-u kymeti bilinmediine hkmolu-nur. Avrupa medeniyetinden sizin kanun ve nizamlarnza uymayan kanunlar iktibas edip almaymz. Zira garp Tca-tturilan, hkmetinizin temelini tekil eden kanunlarn mstenid bulunduu usul ve kaid,elere asla benzemeyen ka ideler zerine kuruludur. Garp memleketlerinde esas olan ey Hristiyanhk Kanunlarndr. Siz Trk kalnz! Lkin madem ki, Trk kalacaksnz eriate sim sk sarlnz. Dier dirilere kar msamahakr olmak iin eriatn size gsterdii kolaylklardan istifade eyleyiniz. Hnstiyan teLOZAN ZAFER Mt, HEZtMET MT 123 beanz tamamiyle himayeniz altna alnz. Onlarn paalar tarafndan skntya maruz kalmalarna mni olunuz. Zikri geen tebeann din ilerine karmayanz. Mazhar olduklar imtiyazlara riayetle Giilhane Hattndaki vaad-leri yerine getiriniz. Bir 'kanunun tatbik ve icra artlarn temin etmeden onu asla iln etmeyiniz. Doru yolda ilerleyiniz. Fakat bunu yaparken garbn umumi efkr addettiiniz eye ehemmiyet atfetmeyiniz. Siz bu efkr umumiyeyi, Avru-pann umum sadasn anlamyorsunuz. Eer terakki yolunda adalet, vukuf ve malmat ile ileriye doru

hareket ederseniz Avrupa umumi efkrnn ehemmiyetli olan ksm size temayl ve tevecch edecektir. ...Hlsa biz Bab- AlVyi kendi idare tarznn tanzim ve slah iin vki olan teebbslerinden vaz geirtmek istemiyoruz. Lkin ahval ve artlar, Trkiye mpa-rotorluunun ahval x>$; artlarna uymayan garp hkmetlerini her eyden evvel taklide deer bir numune telakki ederek ona gre ^slhatta bulunmamasn, asl kanunlar arkn det ve dabna uymayan hkmetleri taklid hali hazrda hertrl ibda ve tanzim kuvvetinden mahrum olup Mslman memleketlerinde za rarlar husule getirmekten baka bir netice hasl etmiye-cei aikr olan slhat kabul ve tatbik etmemesini tavsiye ederiz.. Acabr, +><"*-. siyasi hayallere tbi olmakla m itham edeceklerdir? Varsn yle olsun..**7 Bu vesikay nakleden Fransz sefiri Engeihart, Tr-kiyenin tatbik etmek istedii slahat iin Fransa kanun ve nizamlarn sair memleketlerin .kanunlarna tercihan numune ittihaz etmesini Avusturya'nn kskandn ihsas (78) Engelhart - Trkiye ve Tanzimat, stanbul 1338 sh. 49l ve mteakipten sadelegtirmlgtir. 144 KADR MISIROOL eden bu beklenmeyen cnasihatn&me ifadesiyle7* mes'eleyi tevil etmek istiyorsa da daha sonraki vak'alarm fiilen teyid eylemi bulunduu Metemich'ia, bu fikirlerinin samimiyetinden phe etmek iin ortada hibir fiil ve siyas sebep mevcud deildir. Bu yerinde ikaz baz devlet ricali ve bilhassa gen ve tecrbesizliinden istifade edilerek kendisine Tanzimat Ferman kabul ettirilmi bulunan Saltan Abdlmecid'i nisbeten uyandrarak tereddt ve mukavemete sevketmi" ise de alm olan bu r maalesef taviz taviz stne binmek suretiyle gnmze kadar devam etmitir. SULTAN ABDLAZZ Saltan Abdlmecid'i takiben Osmanl tahtna geen (1861) SaltanAbdlaziz, Hristiyan Avrupa-nn iktibas mahiyetindeki bu yeni hareketi; yneldii yanl istikametden alkoyarak frenlemek" ve te-iakkiye mil olabileek cidd faaliyet sahalarna naklet mek hususunda hudutsuz bir gayret sarfetmitir. Gayet vatansever, dindar, zeki, alkan, stn ve san'atkrane (79) Engelhart - a. g. e. sh. 51. (80) Engelhart - a. g. e. sh. 52 - 72. (81) Kolonel Lamouhe, (Trc. G. .Kemali SYL.EMEZOGLU) Trkiye Tarihi, stanbul 1943 sh.- 377 de Terakki dmanlarnn tesirine maruz kaldndan slahat aleyhinde olmakla tannmt. Fakat ekseriya grld vehile vekyiin inkiaf, ilk hisleri tahakkuk ettirmedi. Teni Padiah, taht'a kar kmaz, ihtimal ki, selefinin icraatna karg tabii olarak duyduu bir aksulamel evkiyle Haremi Hmayunda byk tadilt yapt ve saray masraflarn azaltt demektedir. I LOZAN ZAFER 111, HEZMET M? 125 tahasssler sahibi ve zamannn ihtiyalarn hakkyle mdrik olan Sultanaziz'2, devleti eski kuvvet ve kudretine ulatrmak iin, mill bnyeyi sarsan itima inklplar yerine cidd sna, asker, maarifle alkal tedbir ve teebbslere girimitir. Gerekten ordu ve donanmaya fevkalde ehemmiyet vererek onlar btn dnyada kinci saylabilecek bir duruma getirmitir. Amerika'ya Sipari edilen Martin-i Henri deriilen tfekler iin Saray mensubu kadnlara kadar temil edilen tfek ianesi kampanyas alm ve bu hussusta takdire ayan fedakrlklar gsterilerek ordu ve donanmann en son silhlarla tehizi temin edilmitir. Tophanede en mkemmel toplarn dklmesine mahsus imalthaneler vcuda getirilmi, gemi inaas iin Fransa'nn bile gemilerini tamire sokabilecei muazzam bir tersane tesis edilmitir. Dier yandan maarif hizmetlerine de son derece ehemmiyet vererek birok mektepler amtr.

(82) Muhafazakrl yznden bugne kadar yazlan eserlerin ounda inklp kalemsrler tarafndan gayet haksz ve mesnetsiz bir surette eitli ithamlara ma'ruz kalan ve binbir iftiraya urayan 8ultan Abdlaziz Merhumun, byk ve vatansever ahsiyeti hakknda derli toplu' bir malmat elde etmek isteyenler u kaynaklara ba-bakabilirler: hsan erif Bey - Abdlaziz Han hakknda efsaneler - Tedrisat. mecmuas,, 7 mart 1332 S. 1 - 32 -lsma Hami DANMEND Osmanl Tarihi Kronolojisi c. ', tstanbul 1961 sh. 197 - Mahmud Celaleddin Paa, Mir'ati Hakikat C. 1, stanbul 1326 Sh. 121 re mteakip. . Mehmet Galip Sadullah Paa ve Mezardan bir nida. Sh. 77 - Kadir MISIROLU - Moskof Mezalimi, stanbul 1970 sh. 183 ve mteakip. 126 KADR MI9IROOL.U Bir iki misal vermek gerekirse; 1862 de bir ok mek-teb-i iptidayye, 1864 de bugnk Erkn- Harbiye mektebi, 1867 de <Mekteb-i Sultan adiyle ilk liseler, 1872 de Maden Mektebi ile yeniden bir ok idadiler, 1874 de Topu Mektebi ile Dr-l Fnn- Osman 1875 de pek ok Asker Rdye gibi maarif messeselerinin kuruluu ile eskiden mevcut olanlarnn yeniden slah ve tanzim edilerek gelitirilmi bulunduunu zikredebiliriz.81 Bu srada ibanda bulunan inklp devlet adamlarnn tesiri ile, Frasz Kanun-u Medeni'si aynen tercme ve kabul edilmek istenirken'4 bu teebbs devrin byk ilim ve fikir adam Akmed Cevdet Paa'nn hamiyet ve gayreti sayesinde atlatlmtr. nkilp Tanzimat ricalinin, Fransz Kanunu Medenisini tercme ve iktibas gibi feci bir tavizin hahikr m(83) Fazla bilgi iin bk*. Osman Engin Maarif Tarihi. C. II, stanbul 1943. (84) Fransz kanunlarn tercme ve kabul ederek mslman Trk Milletine daha o zaman zorla tatbik ettirmek, isteyen garp hayranlarnn Mecelle) ye karg mukavemetlerini Ahmet Cevdet Paga. Tez&klr de gyle anlatmaktadr: yle ki ber-berh-i megruh Dlvan- Ahkam- Adliye' nin usul _ fr'unu tertib . tanzim^ sarf. mesa'i ile beraber sekizinci tezkirede beyan ol dugu zere Divan- AhkAm-i Adliye dairesinde fuhul-i'1 fukaha'dan mtrekkep bir cemi'yet-i ilmiyye tekil olu. narak Um-i fkhn muamelt ksmna dair M e c e 1 -le.l Ahkm -i Adliye> namiyle bir kitab te'lifine mbaeret olunup Um-i flkh'da olduu zere i mteaddit kitaplara taksim olunmu ve her kitap tamam I olduka lde'1-arz bls hatt- Hmayun ile bit tevih tab- ner olunmakta bulunmu di. Bu tarik ile MecelLOZAN ZAFER M. HEZMET Mt? 127 daf olmalarnn sebebi, yukanda arz ve izah edildii zere tslm Fkh nn gayri mslimler hakkndaki baz tahditlerini artk kabul etmek istemeyen ve bu hususta garpllama taraftarlaryle de az birlii ederek . bunlar Hrriyet ve Eitli ke aykr iln eden ecnebilerin tesiri idi.85 Buna kar messeselerde tnkilap Metodu yerine Tekml Usulenin drt kitab tab-u, neredilmi ve beincisi dahi it-tam ile tebyize verilmi idi. tFrantz Elisi nin buna nazar-* husumet ile bakmakta hakk olsun diyelim. Amma, vkel, ve rical-i devlet idadmda bulunan bz m-teferricne ne diyelim ki, ziyy-i Islmda olduklar halde ahkdm- ger'iyye meydana konulup da Mehakim-i Niza. miyede Fransa Kanunlarnn ma'mulnbih olmamasndan dolay fakire husumet ederlerdi. Ve daha garibi budur ki zlyy.i ulemada bulunan bir takm, cehele ile beraber Makam- Meihatta bulunan Kezbl Hasan Efendi dahi byle bir fkh kitabnn daire-i ilmiyyede yaplmayp da daire-i adliyede yaplmasndan dolay aleyhimize kyam ederek Sultan Abdillaziz Han Hazretlerine hayli si'ayet etmi idi...> (Tezakir.i Cevdet - Cavit Baysun neri, Ankara 1967 Tetlmme'den). Gnden gne Avrupallarn memlik-i mahruseye te-vard ziyadeleip alelhusus Krm Muharebesi mnasebetiyle fevkalde oald ve bu cihetle daire-i ahz ve it vs'at buldu. Dersaadette Kuz-merre zuhura gelen de"avi-yi ticareti bir mahkeme-i ticaret idare etmez oldu. Ecnebiler mahakim-i e.r'iyeye gitmek istemez. Mslim aleyhinde gayri mslimin ve zmm aleyhine mste'me-nin ahadeti er'an istisma' olunmamak mes'elesiyse av-rupallarm nazarna pek ziyade arpar

olduundan hris-tiyanlarn Mehakim-i er'iyyede muhakemelerine itiraz eder oldular. Bundan dolay baz zevat Fransa kanunlar Trkeye tercme olunup da mehkim-i nizamiyyede 128 KADR W9IROaL.IT LOZAN ZAFER Ut. HEZMET 111? 129 1 Q > nun en mkemmel bir misalini tekil etmek aere slm hukukunun bir kanun metni halinde tedvini*4 suretiyle Mecelle-i Ahkm- Adliye denilen muazzam hukuk abidesi ortaya skm oldu ki, Sultan Abdlanlar ile hkmolunmak fikrine zhlp oldular. Halbuki bir milletin kavanln-i esasiyesini byle kalb- tahvil etmek o milleti imha hilkmnde olacandan bu yola gitmek caiz olamayp ulema gruhu ise o makule alafranga efkra sapanlar tekfir ederlerdi. Frenkler dahi tKanununuz ne ise meydana koyunuz. Biz de grelim ve tab'amtza WJ-dlrelim derler idi. (Cevdet Paa - Tezkir, Cavit Baysun negri. Tezkire nu. 8 den). (86) slm fkh teden beri mdevven bir kanun metni ha. inde tanzim edilmeyip bir Bah-i bt pyn itihatlar klllyatyla yrtlmdgtr. Fakat bu geni) l;tlhatlann iinden aradn bulup ihtilfa tatbik edecek kabiliyette ftkh limlerinin azalmas yzndendir ki, tatbikatya kolaylk olmak zere Avrupa hukuklarnda olduu gibi tatbiki icabeden itihatlarn Barih bi. rer kanun maddeleri halinde tatbikatnn elinin altnda bulundurulmas lzumu ortaya kmtr. Bu ihtiyac kar-glamak maksadyle itihadlarn* maslahata en uygun olanlarn kanun maddeleri haline getirerek Mecelle nin ortaya konulmasnn bir tekml eseri olduunda phe yoktur. Geri byle bir yardm icab ettiren huaus, ksmen ihtiyalarn giriftlegmest ve ks. men de tatbikatlarn selefleri ayarnda sahib-1 seltLhl-yet olmamalaryd. Bu yzdendir ki bir hukuk sistemin. de yazl hukuk kaidelerinin mevcud olmas o memleket hukukular iin geref deil, belki tur kifayetsizliin alft. metidlr. Bu gn ingiltere'de yanl bir anayasa ve hatt yazl bir kanun-u medeni bulunmamas muhakkak kt ngiliz hukukularnn kymet ve kabiliyetlerini gsteren bir husustur. Orada ihtilflarn halledilmemesi gibi bir durum mcvzuubahls olmadna gre, mes'elenin bunaziz devri iin en byk^an ve eref sebeplerinden biri ve belki de birincisidir." Sultan Abdlaziz merhumun byk ve vatansever ahsiyeti ile devrinin ehemmiyetli hadiseleri zerinde burada gerektii ekilde drnikya imknlarmz ne yazk ki, msait deildir. Bu yzden o'na dair yzlerce ahadet vesikalarndan sadece birini arz ve takdim etmek istiyoruz; Eski sefirlerden Sadullah Paa, Sultan Abdlaziz mefhumun Divan- Hmayun tercmanlna dair hatralarm anlatrken: Srbistan Beyi, Prens Milan Istabnul'a gelmi, gn sonra Huzur-u Hmayuna kabul edildii zanian Sadrazam Hseyin Avni Paa da hazr bulunmu idi. Zat- ahane ile Prens Milan birer koltua oturdular. Biz (Sadullah ve Hseyin Avni Paa'lar ayakta duruyorduk. Prens Milan, Srbistan arazisinin arlndan dolay honutsuz olan Srpllarn taarruzuna uramas ihtimaline binaen kendisinin selmetini temin iin Srbistana biraz yer ihsanm istirham eyledi. Baktm merhumun rengi deiti. Hiddetlendi. Prense: Sizi her trl tehlikeden korunmak iin Srbistana askir-i ahanemi sevkederim. Arazi geniletmeye gelince; islediiniz yerlerin her kar nice millet efradnn kanba(87) dan bagka bir tarzda telkki edilmesine imkn yoktur. Nitekim vaktiyle bizde de byle deil miydi? Bugn ise bir deil, beg deil on binin jttstnde kanunun mevcudiye-ti kanun yapclarn da, tatbik edicilerin de, Trk adl hayatinin da bir za'afndan bagka neyi ifde eder. Fazla bilgi iin baknz. Ebulul Mardin Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paya, stanbul 194. F'- 9 130 KADR MISIROLU I

hasna alnm olduundan onu ihsan etmeye hakkm ve selhlyetim yoktur! Buyurdu. Ben mrmde bu derece va-krne sylenmi bir sz iitmedim desem mbalaa etmemi olurum!" demektedir. Sultan Abdlaz Merhum; dier taraftan da birok sna teebbslere girierek sanayi inklb yolunda da cidd admlar atmt. Bu mspet ve muhafazakrne verimli almalar garp hayran devlet ricalinin ruhlarnda dehetli bir infial uyandrm ve bun eklenen d tahriklerle o'nun feci bir surette katlettirilmesine yol amtr." Bu hadise Trk ve Mslman kalmak uu(88) Mehmed GALP Sadullah Paa veya Mezardan Nida ' ' ' a. 77 (89) Geri bu gne kadar yazlan bir ok eserde Sultan Ab-Jlaziz merhumun ntihar ettii yazlp iddia edilmise de bu eserleri yazanlarla merhumu ehid edenlerin ayni batla (garpllama^ iman etmi kimseler olduklarn hatrlamak bu kuyruklu yalann icat sebebini kavramaya yeter sanrz. Bun.1 ar bugne kadar iddialarn isbat sadedinde hibir ciddi delil ve mesned gsterememilerdir. Aksine merhumun feci bir surette katline ait deliller gayet muknidirler. Ne yazk ki, etraf hinlerle sarlan Sultan Aziz, bir ka muhteris paann bir tertibine kurban giderek nce hal' edilmi sonra da feci bir surette katlettirilmitir. Bu cinayet dolaysiyle bilhare 1881 ylnda Sultan II. Abdlhamid tarafndan kurulan Yldz Mahkemesi'nin tekiline mracaatiyle mil olanlardan !biri bulunan Mahmud Celalettin Bey <Paa) t Mlr'at- Hakikat isimli eserinin 119 ve mteakip sahifelerinde bu me'u vak'ay yle anlatmaktadr: Ztkrolunan pazar gn saat iki raddelerinde Harem Dairesinde bir vaveyla koparak Sultan Abdvlasiz'in nefsini itlaf eyledii haber verilmekle derhal Sadrazam ve lozan ki. Hezimet mi? 131 runa kar gerekten hilev bir darbe olmutur. Zira kaa-til ve mevvikler, sadece bu byk hkmdar katletmeksair vkel-yi devlet, Ortaky dairesine muttasl kars-kolhne sahasnda itima eylediler. Yukarda ismini zik-rettiimia Fahri Bey ki5 Abdlaziz Han'la hizmetinde kalan kurenasudan idi. Huzur-u vkelya celple suali hal olundukta, merhumun alessabah validesini ve hizmetinde bulunan cevriyi yanndan savarak oda kapsn kapayp sakaln dzeltmek bahanesi ile evvelce cariyelerin birinden alm olduu kk mikras (makas) ile kollarnn kan damarlarn kesmi olduu halde ie-ru girildikte muhazafa-1 hayat kabil olamam idini takrir ve ifade ve mikras dahi irae eyledi. Meer bu faciann vukuu ile beraber serasker Hseyin Avni Paga yetigp merhumun na'ini karakolhneye naklettirmi ve neferatin kahve ocana braktrm imi. Mverrihi ciz vkel le beraber bulunduum cihetle merhumun derece-i cerihasn anlamak iin na'nm bulunduu mahalle duhulnde zerine beyaz bir perde rtlm ve bir kk nefer iltesine yatrlm olduunu grnce Fa'teblrya uli.I-ebs&r diyerek pdeyl kaldrdm. Arkasnda, gecelik elbisesi var di. ki kolu svanm olduu halde kan damarlarnn ikisini dahi gayri muntazam kesilmi buldum. Sol kolundaki ceriha sa kolundaki carihasndan ziyde idi. Hayat- insaniyetin kymeti azfmesi iktizasnca vefat- tabiiyyede bile son dereceye kadar tedabir-i tbbiyeye mracaat vazife-i insaniyeden olduu gibi telef-i nefs vukuunda her trl tahkikat ve tetkikata dahi msareat Ser'an ve kanunen, utnur-u mhlmmeden iken merhumun esnay-i mecruhiyetinde bilfarz etibba celbine zaman kalmam denilse bile, keyfiyet-i vefatnn yalnz Fahri Bey' den suali ile iktifa edilmeyip1 aza-y hanedanndan dahi tahkiki elzem olduu halde, vkel taraflarndan anlara mracaat olunmakszn celbedilen etibbaya merhumun na' ve mahali vefat irae ile ortaya konulan mkrasn 132 KADR MI9IRO&L.U le kalmam mteakiben devletin namus ve itibarn ayaklar altma alarak Sultan Aziz'in dairesi ve burada oturan

. alet-i intihar olabileceine dair aceleten bir mazbata imza ettirildi ve bade, na' stanbul Sarayna nakl ve gaslolunup vkel ve ulema, ve rical-i devlet hazr olduklar halde, cenaze namaz eda olunduktan sonra pederleri Sultan Mahmud Ban- Sni Trbesine alay ile gtrlp defnedildi. Erkn- Mttefika keyfiyyet-i vefat-i Abdlaziz Haniyi ta'mjk ve tetkikten sarf nazarla beraber telef-i nefs kaziyyesini galeb-i ye's ve kederle hsl olmu cnunun asarndan olmak zere iln ederek bununla hl' hakknda alm olduklar fetvada merhuma isnat olunan halet-i buurlyi isbat eyledik zanmnda bulundular. Amma bu facia ezhan-i ummyede birs'i te'sir hasl edip Sultan bdlazi2fln erkn- mttefika taraflarndan e-hid edildii szleri meydana km ve Avrupa gazeteleri lisanna dahi dm idi. Vak'a-i hal'in tafsilt srasnda beyan ettiimiz sergti-etnmesinde Valide Sultan dahi kemal i teessrle tahrir etmitir M, Sultan Abdlaziz'in came-i hayat, lde-i hnu memat olmakta bulunduu cariyelerin feryad- vaveylalanyla . ayi olunca, validesi beytl ahzanndan koup gelerek cierparesinin stne kapanm ve birlikte terk-i cihani( cana minnet bilmi olduu hindeki Vak'ay KerbeU dan niane idi. Ortaky karakolhanesinden ieri girmi olan asker zabitlerinden i Nazif isminde bir ahs den ve biar, Valide Sultan,! merhumun cesedi zerinden kaldrrken kulanda bu-;i lunan kpeyi ve parmamdaki yz zorla alp gider.1 Valide Sultan, birka saat hl-i istirak ile bihu olup merhumun cesedi stanbul Sarayna naklolunduktan sonra asker zabitler gelerek olduu yerden kaldrp mesture olmad halde karakolhane meydanna karrlar ve orada brakrlar.. Dier canipten Sultan Mahmud merhumun ikballerinden Tiryal IJantm ki, devr-i Abdiilazs LOZAN ZAFER M. HEZMET Mt? 133 hane halknn ahs eyalarn mthi bir surette yamaya maruz brakdklar90 gibi, merhumun cariyelerini de paylamlardr. Hanide kesb-i ikbal ve Valide Sultan'a rabt-l hubba-le-i ittisal ve cem-i mal etmi idi. Yalsndan kaldrlp zikrettiimiz karakol meydanna gtrlp oradan Valide Sultan ile ikisi yanlarna bir cariye verilerek araba ile stanbul Sarayna teb'd ve drt - be gn hapa ve tazyik olunmular ve o esnada Tiryal /onmln dahi sahi Ihanosi ve Ba kk aranp emvalinden, hayli eyi sebb.u gnsp eylemilerdir. Bunlar u halde iken merhum Sultan Abdiasie'in ve Validesinin Peyr-i piyker cariyeleri karlp ilerinden ehirde melce ve mnil bulunanlar uraya buraya dalm ve kimsesizleri kapann elinde kalp rz ve namus ve harem-i saray- sal-sanat pmal olmu idi. Hatt bunlardan erkn erbaann dahi dne n'-i vuslat olduklar mervldir.> -(90) Yevm-i Hal'de Sultan Aziz'in diresi yama edilmice-ine bunca eya-i nefise unun bunun elinde kald. SuU tan Abdlaziz'in ve valide ve kadnlarnn, cariyelerin zerlerindeki hlliyata ve" ccplerindekl altnlara varnca alnm olduu maatteessf iitildi. Yenieri zamanlarnda vukubulan ihtilllerde bile Harem'i Hmayun hakknda bu trl muamelt- hakaretkrne vukubulma-m olduu cihetle bu muameleler efkr- mmeye pek ziyade dokundu ve bundan dolay Nuri Paa pek ziyade lisana geldi. Vak'ay hal'dcn dolay izhar. memnuniyet edenler dahi halat irkin grp hey'et-i hSzradan m-teneffir olmulard. Mteakiben Sultan Abdlaziz'in eseri gayret ve hamiyyeti olarak kendisini idama mecbur olmas ve baz araya gre idam edilmesi ise avam.u ha-vassa o kadar tesir etti ki. anh aleyhinde olan efkr- umumiye dnf'aten hey'eyi hzra aleyhine mtehavvil ve miinkalib oluverdi. (Ahmed Cevdet Paa Tezkir Cavit Baysun neri. Tetimme sh. 158) 134 KADR MI9IROLU J SULTAN n. AKBULHAMD Sultan Abdlaziz Han'n yerine taht'a geirilen Sultan V.Morad daha ehzadeliinde Mason cemiyeti ile alaka peydahlam ve bu yolda en stn payeyi de elde etmi bulunuyordu.81 Ancak akl muvazenesinin ok abuk bozulmas" sebebiyle hal olunarak yerine btn ehzadelii boyunca hakiki ahsiyetini

erirlerin nfz- nazarlarndan saklamaya muvaffak olan veliahd Abdulhamid Efendi'nin (91> ... Hatt Londra'da ngiltere Veliahd Ervard'n delletiyft ve 33 derece ile Fran . Masan tekiltna girmi olmas bile bir kanaat mes'elesinden ziyde o zmrenin siyasi mzeheretini te'min maksadiyle izah edilebilir. (bkz: smail Hami DANMEND a. g. e. sh. 266. (92) ... Mithat Paa'y ngiliz Sefareti pek ziyade tasahhub ve iltizam ettii cihetle Rt Paa an hsn- idare etmeyi icab- halden gryordu. Bu vehile bir mddet Sultan Muratfm meslbu-uur olduu ketm oldu se de gittike cinneti mtezayid olarak artk ketm olunmaz dereceye geldi ve bir de mek-kilin cinneti halinde vekletin al rivayetin bir ay ve al-rivayetin bir sene kadar hkm baki olabilir ise de meydanda bunca mesail-i mhimme var di ki; mevkii icraya konulmas sahihen bir irade-i padiaMye mevkuf idi. Bi. naenalzallk ibu 93 senesi abannn onblrinci perembe gn hall- akt ashab Bab- Hmayun'a davet ile Kubbe Altnda aktolunan Meclis-1 Umumde Sultan Mu. rad*uv meslttb-ug-uur ve bu cihetle er'an mnhali' olduu iln ve Sultan Abdthamid Han-t SanV Hazretleri bil . irsi ve . 1 - istihkak taht Saltanata lcls olundu ve. Ramazan mbarekin yirmiyedisinde uhde-i fakire Adliye Nezreti tevcih klnd. (Ahmed Cevdet Paa - Tez-kir - Cavit Baysun neri - Tetimme sh. 160 - 161). LOZAN ZAFER Mt. HEZMET M? 135 Merutiyet ta'vizi ile taht'a geebilmesi mmin olabilmitir. Bu suretle iln olunan Merutiyet, mparatorluk da-ilinde ekaliyet mevkiinde bulunan Trklerin her trl ak ve hakimiyetlerini kaybetmelerine ramak kalmken jultan Abdulhamid Han'n isabetli kararyla rafa kaldr-n ve bu suretle hem garpllama hareketleri ve hem de imparatorluun dalp paralanmas gibi felketlerin zuhuru hi olmazsa otuz sene gibi bir mddetle geriye atlm oldu. Sultan II. Abdulhamid, saltanatnn ilk yllarnda Sul-Sultan Aziz'i hal've katletmekten dolay efkr umumiye nezdinde itibarlarn kaybetmi bulunan Mithad Paa ve arkadalar gibi garpllama taraftarlarnn yeniden iade-i itibar etmek midiyle girdikleri 1877-78 Trk-Rus Harbini nlemek iin hudutsuz bir gayret sarfetti." Fakat henz vaziyete tam manasiyle hakim olamadndan buna muvaffak olamad. Sultan Aziz merhumun gayret ve faaliyetleri neticesinde Rus ordusuna mutlak bir surette stn duruma getirilmi bulunan ordumuzun galip geleceine inanan inklplar, iddetle harp taraftarlnda bulundular. Gerekten ihtill yapm bir zabitan kadrosunun elinde bu-lunmasayd bu ordunun Rus ordusunu yenecei muhakkakt. Fakat Sultan Abdlaziz Han merhumun nce hal ve sonra da katli hdiselerine karan ve bu suretle madn-mfevk mnasebetleri bozulan ordu srf bu i bnye za'a-fmdan dolay mthi bir malubiyete maruz kalarak Moskof'un Ayestefanos denilen Yeilky'e kadar gelebilmesi fecaati ile karlald. Ruslarn deta dikte ettirdikleri Ayastefanos Muahedesi (3 mart 1878) Osmanl Devleti iin de136 KADR MI9IROLU ta bir lm Ferman idi. ngilizlere Kbrs Adas zerinde bir s hakk tavizi vermek suretiyle bunu hkmsz klmak zere Berlin Muahedesi (13 temmuz 1878) ni toplattran Saltan Abdlhamid, Rusya'y siyaset sahasnda ngiltere ile kar karya getirmig ve onu kazanlarnn pek oundan mahrum etmitir. Ancak bu suretle atlatabildii bu Doksan Harbi badiresini bundan byle kulana kpe edinerek devrinin birok hdiselerinde gayet mahirne bir siyaset takip ederek Avrupa milletleri arasndaki rekabetlerden istifade yolunu tutmutur. Gerekten btn ihtilflar bir harbe sebep olmakszn ince bir siyasetle geitirmeye almtr. Bundan dolaydr ki, eitli buhranlara ramen onu devrinde sadece bir kere harp km, (1897 Trk-Yunan Harbi) o da kazanlmtr. Devri, (1876-1909) i ve d dmanlarn el birlii ile ) ortaya kardklar Boazlar, B u 1 g a r i s- | tan, Girit, Bosna-Hersek ve | Ermeni mes'eleleri" gibi halli, g buhranlara sah- f ne olduu halde

Dmanlarrm birbiriyle olan ihtilflarndan istifade suretiyle devletin mlk tamamiyetini koruyabilmitir. Gerekten onun arzusu hilfna ortaya -, kan Doksan Harbi istisna edilirse, ok-j tan beri kaybedilmi saylmak .gereken Tunus'un Fransz lar tarafndan n igali ve Msr'n ngiiizlerce zapt ha cinde dmana bir kar toprak vermeden btn buhra (93) Bata Rusya olmak zere d dmanlarn tahriki ve dmanlarn yardmlaryla ortaya kan mu mes'eele hakknda derli toplu bir bil^i iin bkz: Kadir MS OLU Moskof Mezalimi, stanbul 1970 sh. 213 - 236. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mt? 137 tehlikesizce atlatmtr. Msr'da da Mehmet Ali Paa'-talayan anlamann ana hukukunun muhafaza edildii irlanrsa Sultan Abdlhamid Merhumun, bunca gaileye men devleti nasl maharetle koruduu daha da vazh surette ortaya kar. Bu neticeyi elde edebmek iin rupa milletlerinin siyasetlerine adeta istikamet vererek lan biribirlerine rakip vaziyete getirmi ve bu suretle r birinin emeline sed ekmitir. ngiltere'yi Suriye'nin anszlar tarafndan igali isteine, Fransay ise, ngi-lerin Irak' ele geirmek hususundaki arzularn balta!a-aya imle edebilmitir. Almanya ile Avusturya ve Maca-stan', Makedonyanm Balkan devletleri arasndaki tak-mine kar kmaya, talya, Fransa ve hatt Rusya'y, vusturya ve Macaristan'n Selnik'e kadar btn Aravutluu ele geirme arzusuna mani olmaya azmettirmi-ir. Btn bu devletleri, herbirinin Osmanl topraklar zendeki gayelerini baltalamaya o derece sevketmi ve bun-a ylesine muvaffak olmutur ki, Ermenilerin .istikll oparabilmeleri ve hatt imparatorluun mukadderatna lteallik birok me'elenin halledilebilmesi iin Sultan tamid'in ortadan kalkmas lzum ve kanaati umumilemitir. Gayri Trk ve fakat Mslman teb'asn ise takip et-.ii Hilfet Siyaseti ile devlete, son derece de balam ve Hilfeti, slm tarihi boyunca ilk defa cidd ve messir bir kudret haline getirmitir. O derecede ki; takip ettii bu siyasetin, kendi teb'as olmayan Mslman unsurlar zerinde dahi tesiri grlm bu yzden ngilizler, Hindistan'da kmak zere olan bir isyan ondan aldklar bir Sknet Ferman ile ancak ve glkle nleyebilmilerdir. Bu suretle teb'alar arasnda 138 KADR MISIROLU Mslmanlar bulunan mstemtekeci devletlere kudret ve kuvvetini kabul ettiren Sultan Hamid, bu siyaseti sayesinde onlardan Mslman teblan iin bir takm imtiyazlar ve nisb muhtariyetler koparmak imknn elde etmitir. Hilfet siyasetini daha messir bir surette yrtmek iin ina eyledii Hicaz Demiryolu nun masraflarnn te bir nisbetinde Hind Mslmanlanndan temin edilmi olduunu dnmek, onun, btn.slm, lemine mil siyasetinin kymetini anlamaya yetecek bir husustur. Gerekten bu devirde Hindistan, Trkistan, in, Japonya ve btn Rusya'y batanbaa dolaan byk seyyah ve mcahid Abdrreid brahim Efendi btn bu dolat lkelerdeki Mslman ahalinin, Sultan Abdlhamid Han'n ad anld zaman aldklar hrmet tavrm saysz misallerle anlatmaktadr.94 Takip ettii bu islamc siyaset yannda kendi milliyetine ve mill rflerine de son derece bal kalan Sultan Abdlhamid'in muvaffakiyeti sadece byle siyas sahaya mnhasr deildir. Memleket dahilinde eitli yollar, fabrikalar, hastahaneler, klalar, muhtelif derecelerde saysz mektepler, camiler ilh..... ina eylemek suretiyle Osmanl topraklarnn madd memuriyeti iin de hudutsuz bir gayret ve faaliyet gstermi" olduu hal ou hizmet eden saysz eserlerinin ahadetiyle sabittir. (94) bkz. Abdrreid BRAHM, Alem-i tslm C. 1 - 2, s. tanbul 1328. (95) Sultan Abdlhamid Han'n memleketin maddi terakkisi iin yapt byk hizmetler ve ortaya koyduu eserler saymakla bitip tkenecek gibi deildir. Bunu anlamak in yirmlbeincl Clus Yl,1 nm dolaLOZAN ZAFER MI. HEZMET M? 139

Sultan Mecid devrinin israflar ve Sultan Aziz devrinin byk asker ve sna yatrmlan yznden 300 milyona bal olan devletin d borlarn pekok eser vcuda getirmi olmasna ramen tasarrufa azam bir surette riayet ederek otuz milyona" indirmitir. Son derece ahlkl, zeki mthi bir hafza ve irade kuvvetine sahip bir ahsiyetti. Saltanat boyunca hi kimseysyle karlan ve saltanatnn ilk yirmibe ylna ait eserlerin listesini ihtiva eden .Tebrikn&me.i M i 1 1 I isimli esere bir gz atmak yeter. (96) Bak Sultan Hamid'in htra defteri - stanbul 1960 eh. 108 Ben 1324 (1908) senesinin Temmuzunda hkmeti bu mchidlere) 1325 (1909) nisannda da saltanat gev-ketl biraderim hazretlerine teslim ettim. Benim zamanmda hududumuz, kodra'dan Basra -krfezine, Karadeniz'den Sahray Kebir llerine imtidd ederdi. Almanac de Gotha nn 1908 senesinde negrolunan ns-hasile bu sene kan karlatrlra, ahlfma yang-n deil, byk bir lke, otuz milyonu mtecaviz nfs, bir ordu terk etmi olduum anlalr. yle byle on sene oldu. Yani mddet-i saltanatmn bir sls. Asarmn te deil, onda birini vcuda getirdiler mi? Makam- hkmdriye geldiim zaman, yz milyon liraya takarrup etmi olan duyun-u umumiyemi-zi iki byk harbin ve bir ok dahili kyamlardaki sevkJyyat- askerriyenin icp ettii masarifi tediye ettikten sonra otuz milyona indirmee muvaffak olmutum. Yani, bir rne. Nazm Bey'le rfeks ise, benim braktm otuz milyon borcu bugne kadar drtyz milyona kardlar. Yani, on misline. Demek ki haleflerim^ (Makam saltanatta icr-y hkm-i nfuz eden yalnz biraderim olmad iin halefleri diyorum) yalnz mikdar. dyunu tezyid hususunda ibzl-i faaliyet ve ihraz muvaffakiyet etmitir. 140 KADR MI9IROLU nin rzka mani olmamak hususuna son derece riayet eylemi, hatta pek ou can hasm olan ve devletin iinde bulunduu artlan kavrayamyarak zararl bir yol tutanlar bol maalarla taradan uzaklatrmtr. O kadar ki ba muarz Mithat Paa'y nef'yederken bile cebine beyz altn koymay ihmal etmemitir." Devleti, en kritik bir zamannda binbir dahil ve haric gaileye ramen deta bir srat kprs zerinde byk bir dirayet ve maharetle idare eden Sultan Abdlhamid ilan hudutsuz merhameti yznden hibir mcrimi cezalandrmam hatt mkfatlandrmak bile saylabilecek tarzda bol tahsisatlarla merkezden uzaklatrmakla iktifa etmitir. D kaynaklardan beslenen birok muarz da Avrupaya kaarak aleyhinde faaliyete koyulmulardr. Devrinin mnevverlerinin bir ksmnn gaflet ve hatt bir ksmnn da ihanet iinde bulunmalar yzndendir ki; bu byk hkmdara Ermeni komitecileri tarafndan yaktrlan Kzl Sultan iftiras daha ziyade gafil Trk ve Mslmanlar arasnda yaylmtr. Mfteri muarzlar; muhalefetin yuvaland yerlerden biri olan Askeri Tbbiyede okuyan talebelerin ayaklarna ta balanarak Saray Burnundan denize demirlendikleri tarznda akla hayle gelmedik yalanlar uydurmulardr. Btn bu yalanlan vatan ve hatt Avrupa sathna yayan ttihat ve Terakki Komitesi Ermeni komitelerini kendisine rnek ittihaz ederek alyordu. Tamamen Siyonist" usullere gre hareket edoo <97) smail Hami DANMEND a. g. e. sh. 2S7. {98) Mehmed Hurad Tatl Emeller, Ac Hakikatler, stanbul 1330 sh. 83. LOZAN ZAFER M. HEZMET Mt? 141 bu cemiyeti ve faaliyetlerini kprdayan her yapraktan haberdar olan Sultan Abdlhamid derhl haber alm, fakat an merhameti yznden hibir suluya kar gerekli messir tedbirin ittihazna teebbs etmediinden hdiselerin gelimesi maalesef nlenememitir. Hakikaten mddet-i saltanatnda normal mahkemelerden geen idam hkmlerini bile anasn babasn ldrm olan bir teki mstesna" tasdik etmemi ve adalet cihazna hudutsuz bir sayg gsterdii gibi kendisine suikast yapan Ermeni komitecisini bile affetmitir.100 Onun bu hudutsuz merhametine ramen, baz siyas muarzlar, vatan ihanetini her trl tereddtten azade olarak ortaya koymaktan ekinmeyecek kadar ileri gidiyorlard. Hakikaten Pariste bulunan ve kendilerine Gen T r k 1 e r ad

verilen siyas muarzlarnn bir ksm Ermeni ihtill komiteleri ile uyuarak Ermeni davasnn (99) smail Hami DANMEND a. g. e. sh. 288. (100) Matbu fakat tarihsiz Temmuzun sekizinci cuma gn Selmlk mevki lisinde icra klnan itlal-i cinai hak-knda b-irdei saniyye-1 Hazret-i Hilfet Penhl te-gekkl eden komisyon- mahsus tarafndan cra klnan tahkikatn fezlekesidir simli battal eb'ad seksen ksur sahlfelik tahkikat evrakn mnderi eserin tetkikinden anlalaca zere kendisine kar ldrmek kas-tyla teebbs edilen euikast, btn vuzuhu ile tesbit edilmi ve failin yakalanm bulunmasna ramen Sultan Hamid, bu Jorris adndaki suikast Ermeniyl bile af. fetmigtir! Fakat i bukadarla da kalmam ihsan. -hne lerle teltlf edilerek* Sultana Hafiyelik yapmak zere Avrupaya gnderilmi ve bu yolda bir hayli de hizmet etmitir, (bkz;) smail Hami DANMEND a. g. e, sh, 35Q, 142 KADR MI9IROLU halledilmesi, yani vatann paralanmas suretiyle bir Ermenistan kurulmas iin garp devletlerinden mdahale talebinde bulunmak kararn alacak kadar ileri gitmiglerdir.101 Avrupadaki Jn Trkler tarafndan btn artlarn haiz bir vatan ihaneti tarznda ortaya kan bu karar, onlarn ikiye ayrlmasnl0' ve bir ksmnn Sultan Hamid'e ilticasn inta etmi ise de nifak ve muhalefet daha hzl bir surette gelimitir. 1890 ylnda Askeri Tbbiyede kurulmu olan ittihat, ve Terakki nihayet her messeseden daha fazla mill ve muhafazakr olmas lzm gelen Ordu'da dal budak-salm ve ilk olarak Ma-nastr'a bal Resne'de Kolaas Niyazi Bey, birliini alarak isyan edip daa kmtr. Bir beyanname nerederek Merutiyetin iln edilmesini isteyen Niyazi Bey'e bir mddet sonra bir Jandarma birlii de iltihak edince ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin yahudi kotrol( altndaki merkezi Selanik'ten artk Merutiyetin yeniden ilm iin Saraya telgraflar yamaya balamtr. tedenberi bir takm karklklara sahne olan Makedonya mes'elesi ile kurulduu gnden beri megul bulunan ttihat ve Terakkinin Manastr merkezi Avrupa devletlerine takdim ettii bir muhtra ile bu mes'elenin hall- fasl yan devletin paralanmas iin Sultan Hamid'e cebir ve tazyik icra etmeleri talebinde bulunmutur.103 (101) Fazla bilgi ilg bkz: ismail Hami DANMEND a. g. e. sh. 358 - 59. 4102) a. y. <103) Htrat- Niyazi Yahut Tarihe-i nklb Kebiri Osmanlden bir sahife stanbul 132 jj, 91. LOZAN ZAFER Mt, HEZMET M? 143 Bu srada telgrafhaneden kan Manastr Kumandan emsi Paa bir sikaste urad, ittihat ve Terakki btn nc Orduyu isyana katlmaya davet eden bir beyanname neretti. emsi Paa'nn yerine tayin edilmi olan Tatar Osman Paa 23 Temmuz 1908 de siler tarafndan baskna uratlarak daa kaldrld. Bundan bir gn sonra da bu emrivkileri vatan paralamadan atlatmak isteyen Sultan Hamid Kanun-i Esasi yi yeniden mer'iyete koyarak kinci Merutiyeti resmen iln etti. Esasen daha nce Manastr'da Kanun-u Esas toplar atlarak asiler tarafndan iln edilmi bulunuyordu. Merutiyetin iln Trkiyede bir babozumu havas dourdu. tidara gelen Ittihat-Terakki memleketi keyf bir surette idareye balad. Bu durum kendi ilerinden bir muhalefetin ortaya kmasna sebep oldu. Fakat muhaliflerine kar amansz ve kanl bir surette mukabele eden It-tihat-Terakki, sokak ortasnda gazeteci, makamnda nazr ldrmekten ekinmeyecek kadar kanl bir idare kurarak Meclisin ksa zamanda bir dello sahasna dnmesine sebep oldu.. Bu suretle tabi bir muhalefetle karlaan ttihatlar, stanbul'daki hassa ordusuna gvenemedikleri iin Rumeli'den zahiren Merutiyetin, hakikatte ise kendi ahslarnn ve frka menfaatinin mdafaas iin Avc taburlar getirtip Ta Kla'ya yerletirdiler. Bu taburlarn zabitan ksa zamanda kendilerine pek yakn olan Beyolu'nun lemlerine dalarak askerleri ile alkalarn kestiler. Bu suretle bo kalar neferler, kendilerini i siyaset ekimelerinin cereyanna kaptrdlar. Tuhaftr ki, ttihatlar mdafaa iin getirilmi bulunan Avc

Taburlar efrad, Ittihat- Terakki zulmleri kargsnda onlara cphe alarak isyan et144 KADR MI9IROLU ler. Kan dklmesine meydan vermemek iin Hassa Ordusunun tl tutulmas, isyann bymesine sebep oldu. syanclar on gn kadar btn ehre hakim oldular. Bu durum karsnda mevki ve ikballerini tehlikede gren ttihatlar Rumeliye telgraflar yadrarak Merutiyet tehlikede!. .> yardm ediniz!.. feryad ile yardm talebinde bulundular. Tarihimizde Otuzbir Mart ad verilen hdise hlsatan bundan ibarettir. Bu davet zerine Rumeli'den, stanbul'a Mahmnd evket Paa kumandasnda onbe bin kiilik Hareket Ordusu ad verilen bir kuvvet geldi ve Hassa Ordusunun yine hareketsiz kalmas yznden vaziyete hakim oldu. Gariptir ki bu ordu iinde Bulgar, Rum ve Yahudi gnllleri de vard.10'1 Tabiatiyle byle derme atma bir kuv-Vet, Istanbuldaki muntazam nizamiye ordusu tarafndan cidd bir mukabele grse atalca istihkmlarn bir adm ileriye geemezdi. Fakat Sultan Abdlhamid'in ar merhameti ve kan dklmesini arzu etmemesi, Hareket Ordusunun iini kolaylatrd. stanbul'a gelirken neferlerine kar Padiah kurtarmak!... slogann kullanan hareket ordusu kumandanlar Avc taburlarnn isyanlarnda zerre kadar dah bulunmayan1" Sultan Abdlhamid'i hall'edip LOZAN ZAFEr. Mt. HEZMET M? 145 (104) Memduh Paa Hal'iler, iclslar. sh. 167. (105) Dr. Rza NUR Hayat ve Hatratm C. 2 stanbul 1968 sh. 296 ve 31 mart vak'asm tahkik iin Meclise kuru-lan komisyonda reis olarak alm bulunan Yusuf Ke-mal Tengirenk Bu vakalar, bende 31 mart isyannn Abdlhamidin eseri olmadn, bunun ttihatlardan iktidar almak iin yaplm bir tertib olduu kanaatini hsl etmiler> demektedir, (baknz Yusuf Kemal Ten-girenk Vatan hizmetindet stanbul 1967 sh. 119. I ilk icraat olsrak Yldz Saraynn iindeki kymetli eyalar koltuklarna kadar yamal dlar. Ba Kumandandan mlzmlara kad.r herkesin bir hisse ald bu yama, hadiseden on yl sunra yaplan bir tahkikat ile resmen ve tama-nen failler ve aldklar eyay gsterir bir liste halinde ortaya konulmutur.106 Bu suretle Sultan Hanrd'i hal edip Veliaht Reat Efen-di'yi tahta geiren tttihatlar memleketi keyfi ve ceberru-t bir tarzda idareye koyu! iular. Bilgisiz, tecrbesiz ye ok defa dman ifaltna tbi hareketleri ile vatan badireden badireye srklediler. Birbiri arkasna kan Trablusgarp, Balkan ve Birinci Cihan Harpleri ile imparatorluu bir yangn yerine eviren ttihatlarn btn bu harplerde ortaya kan cehalet, tecrbesizlik ve hatt ihanetleri bu eserin hacmini pek ok aan uzun bir fasldr. Fakat biz bunlardan gayet ksa bir surette bahsederek Cihan Harbi nihayetine ve Mill M-adele'nin balangcna intikal etmek istiyoruz. TTHATILARIN GAFLETLER VE BRBRN KOVALAYAN HARPLER talyanlar Fransa ve ngiltere gibi, Akdeniz Havzasnda mstemlekeler elde ederek genilemek istiyor ve bu maksatta gizli gizli faaliyetlerde bulunuyorlard. Bu yolda gerekli siyas temas ve anlamalarn ikmal ederek 1911 O06) Bkz. kdam Gazetesi numara 7929 ve 17 nisan 335 (1919) tarihli nsha veya bunun aynen naklini iktiva eden Kadir MISIROLU Moskof Mezalimi stan, bul 1970 sh. 244 - 24!i. F : 10 146 KADR MI9IROCLU ynda Trablusgarp Vilyeti mize taarruz ettikleri zaman, Osmanl Hkmetinin banda Roma sefirliinden gelme Sadrazam Hakk Paa bulunuyordu. talyanlarn Trablusgarp hakkndaki niyetlerini, herkesten daha iyi bilmesi lzm gelen bu ttihat Sadrazam, herhangi bir tedbir almak yle dursun bil'akis burasn igale mde klmak iin ne lazmsa yapmaktan geri kalmamtr. Daha nce de, Harbiye Nazn Mahmut evket Paa, Trablusgartaki askerleri Yemen'e gndermi ve bu hareketin Trablusgarb' talyanlara teslim etmek demek olduu yolundaki itirazlara kulak asmamt. Bu da yetmiyormu gibi derhal vukubulacak

bir talyan taarruzuna inanz bulunan Trablusgarptaki asker malzeme, silh ve mhimmat stanbul'a nakledildi. Aynca da Trablusgarp vali ve kumandam basit bir i iin stanbul'a getirtildi. Bu> suretle Sadrazam Hakla ve Mahmut evket Paa'lar ta-afndan Sultan Abdlhamid'in ald btn tedbirler bozularak askersiz, silhsz ve hatt Vali ve Kumandansz; hale getirilen Trablusgarbe kar talyanlar taarruza getiler. 23 eyll 1911'de Osmanl Devleti'ne yirmidrt saat: mhletli bir nota veren talyanlar, Trablusgarp ve Binga-zi'nin medeniyet nimetlerinden mahrum brakldndan ve bu hale talya'nn daha fazla seyirci kalamiyacamdan illi... bahsediyorlard. Fakat asl garip ve hatt ac olan u idi ki; bu nota kendisine arzedilmek zere getirildii zaman. Sadrazam Hakk Paa, Jandarma .mfettii sfatyla Os-rnanl hizmetinde bulunan talyan Robilan Paa'nn evinde bulunuyor ve onunla bri oynuyordu. imdi sras deil,. lOZAN ZAFER M. HEZMET M? 147 "hele n oyunumu, bitireyim! diyerek kendisine takdim edilen zarfa elini bile srmeyip oyununa devam etmitir.107 Sadrazam Hakk Paa, bu notaya kar 29 eyll 1911'-de Her istediinizi yapacaz, fakat, igal gibi vahim teebbslere tevessl etmeyiniz!. tarznda rica yollu bir cevap vermiti. Ayn gn verilen mddetin bittii esbab- mucibesiyle iln- harbe bile lzum grmeden Trablusgarb'e talyan karmas vki olmu ve harp, fiilen balam oldu. eitli yollardan ve eitli maksatlarla Trablusgarb'a koan baz zabitler, orada yerli halktan bir mukavemet cephesi kurmaya ahmlarsa da talyan donanmas zahmetsizce < Oniki.ada yi igal etmi dier taraftan da Makedonya, Yemen, Havran v.s. yerlerde mrettep isyanlar zuhur etmitir. Arnavutlukta ise, isyan daha evvel balam ve devam etmekte idi. Bu durum oktan anlam olan ve frsat kollayan Balkan Devletlerinin 8 ekim 1912'de iln harp ederek Balkan Harbi ni amalarn kolaylatrm oldu. Bu srada Trablusgarp harekt, dolaysiyle Sadaretten ayrlan Hakk Paa'nn yerine Gazi Ahmet Muhtar Paa gemi bulunuyordu. Trablusgarbin daha az bir ehemmiyeti haiz olduu mlhaza edilerek, talya ile Lozan'n iskelesi Ui de bir muahede imzaland. Bununla talyanlarn ltihak karan ile Osmanllarn Muhtariyet vaadi kt zerinde tel'if edildi. yle ki:.Osmanllar Trablusgrb/i, talyanlar da On iki Ada'-y tahliye edecekler, Trablusta bir Sultan Naibi bulunacak ve hutbelerde ayn zamand Halife <107) smail Hami DANMEND. a. g. e. sh. 385. Ahmed Reid REY a. g. e. sh. 123 148 KADR MISIROCLU LOZAN ZAFER M t, HEZMET M? 14 olan Osmanl Padiahnn ad okutturulacakt. Fakat devam eden Balkan harbi dolaysiyle Oniki Aday elde tutmann gl dikkate alnarak burasnn Balkan Harbi nihayetine kadar talyan igali altnda kalmas kabul edildi. Balkan devletleri arasnda tedenberi birlemelerini nleyen pekok ihtilafl mes'ele vard. Bunlarn banda da mukaddes saylan bir takm mektep ve kiliselerin taksimi gelmekteydi. ttihatlar 3 temmuz 1910'da kabul ettikleri bir kanunla Nfus ekseriyeti ni esas alarak bu ihtilafl yerleri onlar arasnda paylatrm ve resmen devir ve teslim yapmlard. Halbuki Sultan Abdlha--mid Han'm btn balkanlarda rk, mezhep ve menfaat ayrlklarndan istifade ederek takip ettii uyank siyaset, onlarn anlamalarm daima nlyordu. Bir taraftan da artk oktan kaybedilmi bulunan Girit iin faydasz mitingler tertip ediliyordu. Daha feci u ki, harbin balamasndan ok az bir mddet nce, iyi talim ve terbiye grm bulunan Rumeli ordularnn terhisi10' gibivahim bir hat ilenmiti. Hele, Srbistan'n Almanya'dan satn ald bir ka ay sonra bize kar kullanlacak olan seri ateli silhlara Avusturya gei hakk vermeyince bu devletin imdadna yetierek bunlarn Selanik yoluyla, Srbistan'a nakline msaade edilmesi; gaflet ve hyanetlere tuz biber ekmiti.

(108) eyhlislm Cemlettin Efendi _ Hatrat- Siyasiye stanbul 1336 sn. 41... Harbiye nezareti mddeti niza-yelerini ikmal etmelerinden nai seferberlik ilnnda evvel terhis etmi olduu yzblni mtecaviz nizamiye efradn yollardan evirerek mevak-l Harbiye'ye sevkey-ledi... Balkanlarda aleyhimize giriilen hazrlklar farkeden baz mebuslann bu hususta ne dnldn sormas zerine Hariciye Nazr Asm Bey, Balkanlarn aleyhimize birlemeleri klliyen yalandr. Balkanlardan imanm kadar eminim!... diyordu. Vukuatn nihayet birka ay sonra tekzip ettii bu Nazr hakknda nasl bir hkm vermek gerektiini tayinden insan ciz kalmaktadr. Bizim maksadmz harp tarihi yazmak olmad iin teferruata girmeden sadece birka ehemmiyetli noktay nakledip hdiselerin teselsln belirtmeye alacaz: U safhada cereyan eden Balkan harbinin ilk safhasnda ok byk kayplara uradk. Dman Anadolu'dan getirtilen taze kuvvetlerin yardmyla ancak ve glkle atalca'da durdurmak mmkn olabildi. htillci ve partizan zabitlerin ahs hrslan ve birbirlerine kar besledikleri dmanlklar yznden uranlan bu yz kzartc hezimeti tasvir iin Mahmut Muhtar Paa'nn tabiriyle Emil Zola'nn kalemi ne ihtiya vardr. Ne hazindir ki; Trk tarihinde eine rastlanmas mmkn olmayan bu ric'at ve hezimet, dman tazyik ve hcumundan ziyade ordumuzun i bnyesindeki anariden domaktayd.10' " Gerekten hibir kalemin hakkyle tasvir edemiyecei bu en hezimetin daha harp balamadan ok evvel ortaya kan eitli gaflet ve ihanetlerin eseri olduu muhakkakt. Bir kere ordu, ordu olmaktan karak inklp ve ihtill hevesleriyle meb bir Silhl parti vaziyetine girmiti. Ordu kumandanlar ttihat ve Terakki merkezinhtillci subaylarn birbirini baltalamalar yznden uranlan bu feci hezimetin irkin bir hainne sebep ve sik-lerini kavramak iin Abdullah Paa'nn Balkan Harbi Htralar na bir gz atmak kfidir. SOV KA.DIK MI3IROOLU deki ihtillci ve ou kk rtbeli zabitler tarafndan azl ve nasb olunmaya balamt. Bu durum; M. Kemal Pasa tarafndan bile itiraf edilmektedir. Mir brahim Paa beni davet etti ve u beyanatta bulundu. Beni ordu kumandanlnda ibka edecek misiniz etmeyecek misiniz? bka olunmayacak isem, ahsm tecvz ve hakarete duar edilmeden hemen istanbul'a hareket edeyim... fcabedenlerle grtkten sonra cevap verebileceimi syledim. Cemiyet namna selhiyettar olan dier arkadalarla brahim Paa'nn kumandanl mes'elesini mzakere ettik. Bir zaman iin kalmasnda mahzur grmedik. Kumandanlkta kalaca hakkndaki cemiyet kararm ben kendisine tebli ettim.110 Bu hdise, Merutiyetin iln sralarnda cereyan ettiine gre ordunun daha o zaman ne hale geldiini gsteren tipik bir itiraf deil midir? Daha fec u ki, Balkan Harbi balamadan harp taraftar ttihatlarn tahrikiyle talebeye Harp isteriz!... naralar ile sokak nmayileri yaptrlm bu suretle hkmet ve hatt padiah tesir altna alnmak istenmi111 olduu halde, hibir nazrlk yaplmamt. Harp balaynca bir asker harekt pln bile mevcud olmad grlmtr,112 istanbul'a gelen fena haberler zerine Sultan Ilcad, bizzat cepheye gitmek istemise de buna da mni olunmuLOZAN ZAFER M. HEZMET M? 151 tur. m (110) M. Kemal Paa. Nutuk, Ankara 1927 sh. 447. (111) Ali Fuat TRKGEL.D. Gritp ittiklerim, Ankara 1951, sh. 58. (112) Ali Fuat TRKGEL.D, a.g.e. sh. 60. (113) Ali Fuat TRKGELD. a.g.e. sh. 73. Bu korkun hezimete ramen kr Paa kumandasndaki Edirne, Doksan Harbindeki Plevne mdafaa s na e, dsitn bir mukavemetle muhafaza ediliyordu. Nihayet bizim ordu gibi Bulgar Ordusunda da kolera zuhur ettii iin yaplan sulh teklifi kabul olunarak bir mtareke akdolundu.

Sulh mzakereleri esnasnda daha nce Osmanl Devletinin galip geleceini tahmin ederek Statiko de-imiyecektir! diyen Avrupa devletleri derhal bu szlerini unutarak Balkan devletlerini iltizam etmeye koyuldular. ttihat zabitler, uranlan malubiyet, sanki kendi eserleri deilmi gibi 23 ocak 3913'de mehur 6 b - li Baskn n yaparak Sadrazam Kmil Paa'y indirip yerine Mahmud evket Paa'y geirdiler. Bu srada Balkan devletleri de, netice vermeyen sulh mzakerelerini terkederek mtarekeyi feshettiler. Yeniden taarruza ge-tilerse de atalca istihkmlarm yine de aamadlar. Fakat bu ana kadar muhasarada kalan ve kahramanca mukavemet eden Edirne ahk ve cephanesizlikten btab derek teslim olmaya mecbur kald. Bu suretle Istanbuldan evvel fethedilerek devletimize bir asr Fayitahtlk etmi bulunan bu mbarek ehir, Bulgar srlerinin eline gemitir. Burada vah Bulgar askerlerinin hunharca iledikleri cinayetler ve irtikp ettikleri mezalimin hikyesi ciltlere smaz. timal ki, harp balamadan evvelki gafletler ve harp iindeki ihanetler olmasayd her tarafta Edirne'nin anl mdafaasna e muvaffakiyetler elde edilecei muhakkakt. . .AJJIR MI9IROL.U Edirne'nin kayb harbe devam hususundaki azmi krdndan yeniden sulh masasn?, oturuldu. Kmil Paa'y Edirneyi terketmek ihanetiyle itham edip iktidardan dren ittihatlar, Km Paa'nn terketmedii Edirne'yi de vererek Midye Enez hattn hudut kabul eden 30 Mays 1913 tarihli Londra Sulhu n imza ettiler. Fakat bizi byk kayplara uratan bu Londra Mua-' hedesi bile Balkan kavimlerin kin ve ihtiraslarn tatmin etmedi. Kendilerine terk olunan araziyi paylaamadlar ve a alarmdaki eski ihtilflar yeniden alevlendi. Bu durumdan istifade edilerek sulhun imzasndan iki ay kadar sonra hcuma geen Trk ordusu Edirne'yi almaya muvaffak oldu. Fakat bu neticenin istihsalinden evvel arky karmas ve Bolyr- harekt ad verilen asker harekttan bir nebze bahsetmek istiyoruz. Edirne'nin sukut etmek zere bulunduu bir srada, arky'den bir karma yaparak Bulgar askerlerini arka-dan evirmek pln tatbik edilmek istendi. atalca mdafaa hatt dar olduu iin Osmanl Ordusunun mdafaasn kolaylatryorsa da bu durum Bulgarlarn da iine yaryordu. Bu yzden atalcadaki Bulgar ordusunu yerinden skp atmak mmkn olamyordu. anakkale Boaz'n hin-i hacette kapatmak maksadyla Bolayrda bir kolordu bulunuyordu. Bunun bir frka (tmen) smn erkm harbi M. Kemal Bey, dier frkasnn erkm harbi ise Fethi (Ok-yar Beydi. Ayrca onuncu kolorduyu da arkydeh karaya karak Bulgar ordusunun ksm- kllisini bunlar zerine ekmek ve bu suretle atalca hattn zayflatarak dman pskrtmek plm tatbik edilmek isteniyordu. Yukarda arz edildii zere birinin erkm harp reisi Fethi Bey dierininLOZAN ZAFER M, HEZMET M? sa ki ise M. Kemal ley olan iki nizamiye frkas, arkyde karaya karlacak olan kolorduyla birlikte hareket edecek ve kat' taarruz icra etmeyerek dman zerlerine ekmeye alacaklard. 26 ocak sabah Onuncu Kolordu arky civarnda karaya karlacak bu hareket esnasnda Bo-layr Kolordusu, karsna imkn nisbetinde Bulgar kuvvetlerini ekmeye alacakt. Sonra da birlikte harekta geeceklerdi. Bolayr kolordusu douya yani dman cephesine, arkyde karaya kan onuncu kolordu da kuzeye yani dmann sa cenah gerisine taarruzla dman yok edecekler ve en ksa yoldan Edrne'ye yryeceklerdi. Gerisinde iki Osmanl kolordusunu gren atalcadaki Bulgar ordusunun asl kuvvetleri de ister istemez ekilmeye mecbur kalacakt. Pln bu tarzda ve Erkn Harbiye reisliince tanzim edildii halde Bolayrdaki kolordu yani Fethi ve M. Kemal Beylerin bulunduu kolordu, yalnz bana hareket ederek Edirne'yi kurtarmann erefini bakalar ile paylamak istemediklerinden 26 ocakta oyalama muharebesi yerine kat' taarruz yaptklarndan le zeri henz onuncu kolordunun sadece iki taburu karaya kmken, yzde elliye yakn bir zayiatla tekrar eski yerine ekilmeye mecbur kaldlar. Fethi Bey, bilhare bu malubiyet hakknda Bolayr Muharebesindeki Muvaffakiyetsizliin sebepleri ismiyle bir eser yazarak kendisini ve arkadam

mdafaaya almsa da gsterdii sebepler asker ve mantk bakmdan tatminkr deildir. Onuncu kolordunun karma harektm ikmal etmesini beklemeden kat' taarruza gemek Bolayr 154 KADR MI9IROOLU kolordusundan en az yirmibin vatan evldnn kefensiz Bolayr srtlarna defnedilmesine sebep olmutur. Fethi Bey mdafaasnda : Bolayr kolordusu, ihra yapan bir kolordunun temin-i selmeti iin icabederse kendisini feda etmek zere muharebe edecektir ve yle de yapt demektedir.114 Halbuki bu husustaki 24 ocak 1328 tarihli bakumandanlk emri Bolayr kolordusuna kat' taarruz icra ederek kendisini mahvetmesini deil, dman mmkn olduu kadar zerine ekmesini ye bu hususta karma yapan onuncu kolordu ile mterek bir harekt pln iinde bulunmasn istemekteydi. Bu yzden onuncu kolorduyu beklemeden icra edilen kat' taarruz muvaffak fcile olsa Eulgar ordusunu atalca'dan ekmek ve iki kolordu arasna sktrmak hususundaki pln gereklememi olacakt. Bu mes'ele hakknda Miralay Sadk Bey'in yerinde tahkikata istinaden yazd bir brore de temas eden Dr. Rza Nur da Bolayr kolordusunun hezimetinin M. Kemal ve Fethi Beyler'in, Edirne'nin istirdad erefini Enver Pa-a'ya kaptrmamak gayesinden domu dehetli bir hezimet olduunu kaydetmektedir.1" ite bu hdiseden sonradr ki iki bulgar alay karsnda mahvu perian olan Bolayr kolordusu karsna ve atalca istihkmlar nne pek az bir kuvvet brakmaktan ekinmeyen Bulgarlar, :Edirneyi muhasara eden kuvvetle(114) Fethi OKYAR, Bolayr Muharebesindeki ademi muvaffakiyetin sebepleri sh. 23 (115) Dr. R'za NUR Hayat ve Hatratm. C. 2 istanbul J568 sh. 406 . 408. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 155 rini yzseksen bin kiiye karmlar ve Edirne'nin sukutunu temin edebilmilerdir. Fakat yukarda arzedildii gibi elde ettikleri arazi zerindeki taksim ihtilflarndan istifade ile Edirnenin kurtarlmas ve 29 eyll 1913'de stanbulda Trk-Bulgar, .14 kasm 1913'de de Atina'da Trk-Yunan Anlamalarnn imzalanmas ve bu suretle Balkan harbinin elm facialara ve byk toprak kayplarna sebep olduktan sonra nihayete erdirilmesi mmkn olabilmitir. ttihatlar sadece Trablusgarp ve Balkan Harplerinde deil devletin niha malubiyet ve paralanmasna mncer olan Cihan Harbi'nde de ayni gaflet ve hatt ihanetlere devam etmilerdir. oktan beri Avrupa devletlerini korkutan Cihan Har-bi'nin kmasn gerektiren iktisad rekabet son haddine varm bulunuyordu. arka Doru adyla bir siyaset takip ederek ngilterenin karsna dikilen ve bu siyaseti Bismark'tan itibaren aleniyete dkmekten ekinmeyen Almanya, Sultan Hamid'den Badat demiryolu imtiyazn almak suretiyle bu siyasetini epeyce takviye etmiti. Fransa ise, Alsas-Loren kayb yznden Almanya'nn karsnda bir siyaset takip ediyordu. Bu suretle mstakbel bir Cihan Harbi'nin gruplar belli olmaya balamt. Fransa mstakbel hedefleri iin daha 1894 de Rusya ile anlamt. ngiltere ise nceleri tarafsz kalmaya gayret sarfetmise de Bismark'n ald hsmne tavr yznden Fransaya meyletmeye balamt. Hdiselerin bu suretle gelimesi ttifak ve tilf zmreleri adyla Cihan Harbi'nin taraflarm.ortaya karm bulunuyordu. Milliyeti Srplarn Bosna-Hersek'i ilhak etmi olan 156 KADR VHSIROLU Avusturya'ya karg duyduklar kin ve nefretin eseri olarak bir milliyeti Srp talebesi tarafndan 28 haziran 1914'de Avusturya Veliahdinin vurulmas Avusturyann Srbistan'a sert bir ltimatom vererek onu harple tehdit etmesi-je sebep olmu, Rusya Srbistan' kor*mak bahanesiyle Avusturya'ya iln- harp etmi, Almanya ise Avusturya'y korumak zahiri sebebiyle harbe dahil olmutur. Sr'atle gelien iltihak ve taraf tutmalarla daha nce gerekletirilmi bulunan anlamalar gereince taraflar yerlerini alm ve Cihan Harbi btn dehetiyle balam oldu.

Osmanl Devleti, Balkan Harbin'den byk madd ve manev kayplarla km bulunduundan bu harpten nihayet bir yl sonra patlak veren bir Cihan Harbi ne girmek iin her trl hazrlktan mahrumdu. Ordunun yorgunluunda baka iae ve tehizat durumu da gayet kt idi.118 Hatt Erkn Harbiye Riyasetinde hazrlanan bir rapora nazaran Osmanl ordusunun byle bir harbe girmesi mutlak bir hezimet ve devletin inhilli ile neticelenecek kat' bir felket olacakt."7 Harp balar balamaz btarafln muhafaza etmek isteyen sonra da bunun mmkn olamyacan grnce kendine mttefik arayan Osmanl Devleti, mracaat ettii her kapdan eli bo dnmt. Balkan harbi hezimetinden sonra Osmanllarn ittifakna kimse yanamyordu. stelik muhariplerin her birinin Osmanl arazisi zerinde gzleri vard. Bu srada Bulgaristan kendiliinden Osmanl Devletine bir sulh teklifinde bulundu. Fakat bu teklif samim (116) Kzm Karabekir Cihan Harbine Nasl Girdik, C. 2. stanbul 1937 sh. 397 <117) Kzm KARABEKR, a.g. e. sh. 393. LOZAN ZAFER Mt. HEZMET M? 157 olmaktan ziyade Mekadonya mese'lesini kendi lehine halledebilmek iin Osmanl nfuzundan istifade etmek maksadndan domutu. Fransz taraftarl ile hret yapm bulunan ttihat liderlerinden Cemal Paga, Fransaya ittifak teklifinde bulunmu, fakat muvaffakiyet elde edememiti.11* Ayn teklif daha sonra ngiltere'ye kar da yaplm fskat msbet bir mukabele grmemitir. Btn bu gelimeler, 2 austosta ortaya kan Trk -Alman ittifakna zaruri olarak zemin ve sebep tekil etti Hkmetin ne lde i siyaset oyunlar ile megul bulunduuna baknz ki; bylesine ehemmiyetli bir anlama, kabine azalanndan bir ksmnn haberleri olmakszn imza edilmi bulunuyordu!.. ByJe bir muahedeyi imzalamann Trkiyeyi Almanya safnda bu byk harbe srkleyeceini olsun dnerek gerekli hazrlklar ikmal etmek yerine hl ahs emeller ve an, hret peinde koan ttihatlar, dahil idarelerin-deki zulm, tedhi ve yamagirlikle, stste maruz kaldklar malbiyetlerin kaybettirdii itibarlarn yeniden takviye iin Cihan Harbini deta bir nimet telkki ediyorlard. Gerekten tarih boyunca dahil siyasetlerinde muvaffak olamayanlar dikkatleri harice evirmek iin bu gibi harp-darp imknlarm daima kullanmak isterler. ttihatlar da Trke konuan insanlardan ibaret byk bir Trk Devleti kurabilmek gibi o gn iin hamhayl olan birtakm emeller peinde kouyor ve bunlar gerekletirmek iin Cihan Harbi'nin kendilerine imkn ve frsat bahedeceine inanyorlard. Halbuki bilhassa onlarn hatlar (113) Cemal PAA Hatralar. stanbul J959, sh. 67. 158 KADR MISIROLU yznden Devlet o hle gelmiti ki; zuhur edecek bir harbin kazanlmas imknsz denecek bir derecede g olduu gibi, kazanlsa dahi devlete yeniden bir kar toprak ve-rilmiyecei aikrd. Her ne kadar vaki sulh teklifleri reddolunduu iin. ittihatlarn Almanya safnda yer almalarn knamak l-zmgelir tarznda dnmek mmknse de bu tekliflerin, kabul edilebilmesi iin n hazrlklar yaplmam ve gayet, ge kalnm bulunduundan burada hat ve beceriksizlikleri sabit ve muhakkaktr. Filhakika Enver Paa da daha sonra katld Baku Kongresi nde kendisini bu yolda mdafaa etmi ve Almanya'nn Osmanl Devleti iin Ehven-i er olduunu sylemitir.1" Fakat unutmamak gerektir ki, Cihan Harbi'nin k sebeplerinden biri de Almanlarn takip ettikleri arka doru siyasetidir. Bu siyasetin, Trkiyeden de birok araziyi hedef ittihaz ettiini inkra imkn yoktur. 2 austos 1914 tarihinde imzalanan Trk-AIman ittifakndan dokuz gn sonra Almanlarn Goben ve B r e s 1 a v adndaki iki zrhllar Fransz sahillerini bombaladktan sonra takibten kurtulmak iin anakkale Boazndan ieri girdiler. Bu, Trkiye'yi bir an nce harbe sokmak iin tertip edilmi bir emrivkiden baka bir ey deildi. Devletlerin protestosundan kurtulmak ve iln edilmi bulunan btarafln ihll edilmedii zehabn hsl etmek iin b gemilerin tarafmzdan satn alnmas kararlatrlm fakat zabitan ve neferleri deitirilmemiti. Sadece balarna birer fea

(119) Ali Fuat CEBESOY Moskova Htralar, stanbul 1955 sh. 25 LOZAN ZAFER Mt, HEZMET M? 159 geirilmekle mttefikerin gz boyanmak istenmiti. Deitirilmeyen gemi kumandan Amiral uson, askerlerinin tl kalmamasn bahane ederek Karadeniz'e km ve Odesa Limann topa tutup bir Rus nakliye gemisine taarruz ederek Osmanl Devletini harbe sokmutu. nk kumanda ettii gemiler Osmanl Bayra tayordu!......Harp balayal henz ay oluyordu. Harbin ilk gnlerinde Belikay kolaylkla igal eden Almanlar, Fransaya kar hcuma gemiler fakat bu srada harbe dahil olan ngilizlerin yardmyla durdurulmulard. Bundan sonra bu cephedeki harp ehemmiyetsiz siper muharebelerine intikal ederek devam edip gitmitir. ark cephesinde Srbistan ve Lehistan'a taarruz eden Avusturya, Rus-Romen mterek mukabelesi ile karlat. Fakat imdadna yetien Trk ve Alman kuvvetleri Galiya Cephesi denilen bu cephede Ruslar pskrtp geriye attlar. Rus ehir ve kasabalar birer birer dmeye balad ise de hibir taraf kat' ve niha bir zafer kazanamad. Fakat uzayp giden harbin tevlid eylediini alk ve malzemesizlik yznden Rusya'da cidd bir buhran ba gsterdi. Mttefikler, Boazlardan geerek Rusya'ya yardm etmek istediler. anakkale'ye karma yapmalarnn sebebi buydu. Fakat mehmediin yiite direnii karsnda bu emellerine muvaffak olamayip ekilip gittiklerinden yardmdan mahrum kalan Rusya'da buhrann daha da byyerek Bolevik ihtilli ne mncer olduu malumdur. Burada sras gelmiken bir Mdafaa har-b i olmas bakmndan Mill Mcadele ye son derece benzeyen fakat elde edilen muvaffakiyet itibariyle onunla kyaslanamayacak kadar byk bir erefi haiz 160 KADR MlSIROLU bulunan anakkrie muharebeleri hakknda ksa bir izahat vermek istiyoruz. a - anakkale muharebeleri mehmedcik iin byk bir eref olduu halde orada kumandanlk etmi zabitan iin hi de yz aartc deildir. Bunun uzun ve teferruatl sebepleri zerinde durmuyoruz. Yalnz u kadarn syleyelim ki; anakkale srtlarna drtyz bin vatan evldn gmen bir zabitan kadrosunun muavaffakyetinden elbette bahsedilemez. Muharebede zayiatn bir numaral mili muhakkak ki kt sevk ve idaredir. Buna nazaran, oradaki kumandanlardan herhangi birisine Kahramanlk veya cKurtarclk sfatlar elbetteki izafe edilemez. Edilirse, mutlak yalan ve sahtekrlktan baka bir ey olmaz. Bu kumandan M. Kemal Paa olsa bile!... isterseniz; bu gne kadar yrtlen propagandalar karsnda tereddtler hasl edebilecek olan bu hkmmz izah iin ksa bir malumat verelim. anakkale Harbi balad zaman evvelce bir nebze anlatld zere Balkan Harbi'ndeki Bolayr Hezimeti sebebiyle tecziye edilerek Sofya Ataemiliterlii,ne gnderilmi bulunan M. Kemal Bey (Paa) muharip bir askeri birlie tayin edilmesi iin Adliye Nezaretindeki ttihat arkada! arma stste rica mektuplar gnderiyordu.1'0 nk harbe itirak (120) Bunu gedikli Kemalistlerden Falih Rjkt Atay bile itiraf etmektedir: tttihat ve Terakki Fethi Bey'i Sofya Sefirlii ile tasfiye etti. Ve M. Kemal de onun ateemiliteri olarak memleketten uzaklat. 1914 - 1918 Dnya Harbi, Mustafa Keml Sofyada Ata-imiliter iken balamtr. Elde bulunan bir metuba gre, Mustafa Kemal, Osmanl Devletinin Almanlar ta. LOZAN ZATER Mi, HEZMET MT 161 eden zabitlerin sra beklemeden yani mmtaz e n terfi edeceklerini dnyordu. Bu ricalar sonunda karargh Maydos'da bulunan Ondokuzuncu Frka (Tmen) kumandanlna tayini emri kmt. Beinci Trk Ordusu'mn vazife ald anakkalede cephe kumandan, liman Vo Sanders'ti Anafartalardaki dokuzuncu frkacn kumandam da yine bir Alman zabiti olan Kannengiesser'di. M. Kemal'in emrindeki ondokuzuncu frka bu kuvvetin ihtiyat idi.

Balangta ingizlerin nereden karma yapacaklarn tayin mmkn deildi. Bu yzden cephe kumandam asl kuvvetlerini ihtimallere nazaran Gelibolu ve Bolayr havalisinde toplamt. Seddlbahir'deki frkamz dmann ihra hareketine kar iddetli bir mukavemet gstermi ve ngilizlerin buraya karma yapan en sekin kt'alanna yan yarya tele-fet verdirmilerdi. O derecede ki, dman, byk zayiata urayan kt'alarnn bakiyelerini tekrar gemiye bindirip karmaya mecbur kald: Kumkale-'ye karlan Fransz as-, kerleri ekilip onlarla Seddlbabir'in sa cenah, takviye edilmi olmasna ramen, ngiliz kt'alar, Gelibolu yarmadasnn gney ucundaki YeiJtepe nnde saplanp kaldlar.1'1 Buna ramen Anburnu karmasnda daha fazla muvaffak oldular. nk oradaki mdafaa imknlarmz azrafmdan .bu harbe katlmasnn aleyhinde idi. Fakat memleket harbe srklendii zaman o da vazife istemitir... (Balanz. Falih Rfk Atay 19 Mays, Ankara 1944 sh. 3) v (121), Ashmead - Bartlette (E) -La verite sur lej DardaneUes sh. 51. 52. 53. F: 11 162 KADR MI9IROLU di. Bu durumda Anafartalardaki frkann kumandan M. Kemal'in ihtiyatta olan Ondokuzuncu Frkasna bu karmay haber verdi ve bir taburla sol cenahm takviye eylemesini istedi. Bu emir zerine M. Kemal, frkasnn Elliye-dinci Alayndan ikiyz kiiyi112 saat bebuukta unuk Bayn istikametine sevkederek ilerlemekte olan dmana kar sng hcumu yaptrd. Fakat hibir netice alamad. Daha sonra alayn mtebaki ksmn sng hcumuna kaldran ve bunun da erimesinden sonra emrindeki iki Arap alay ile ayni taarruzlar tekrarlayan M. Kemal, yine hibir netice elde edemedi. Burada dikkat edilecek husus udur ki, Mustafa Kemal elindeki kuvvetleri kolayca yutulabecek kk kk lokmalar haline getirmek suretiyle dman zerine sevketmektedir. Normal bir asker mant ile bu hareket tarzn izah etmeye.imkn yoktur. lk hcumdan netice alnamaynca ikincide daha byk kuvvetler evki gerekmez .miydi? Btn taarruzlar byle kk kk kuvvetlerle tekrarlamak suretiyle byk zayiata sebep olan M. Kemal Paa bu mes'ele hakknda Hangi tarafn beyz nefer ihtiyat olsayd, vaziyeti muhakkak kendi lehine hallerdi demektedir. Halbuki onun emrinde bir frka (tmen) vard. Dorusu yle bir muammaki, zebilene akolsun!...... Daha sonra yeni tekil edilen Onsekizinci Alay da s mevcudu bir hayli azabn bulunan Ondokuzuncu Frka' LOZAN ZAFER M, HEZMET Mt? 163 (122) Dmana para para taarruz, ettirilmek suretiylj retiylc yok edilmi bulunan bu alay hakknda M. Kcn Paa diyorkl: EUiyedinci Alay - Megfur bir alaydr.t>t| ;OnkU hepsi ehid olmutur . kumandanlar..'. (Bakm: Rugen EUEF - Anafartalar Kum;nd?n Mustafa Kemal ile mlakat, istanbul 1939 sn: 20) emrine verildi. M. Kemal, bu taze kuvvetle 28 Haziranda yeni bir taarruzu plnlad ise de. cephe kumandann ikna edip gerekli msaadeyi alamad. Tam bu srada (26 Hazi-an) Enver Paa, Ba ku mandan Vekili sfatiyle cepheyi teftie geidi. M. Kemal'in plnlad taarruzu renince bunu abes bularak menetti. L-zumsuz hcumlarla emrindeki askerleri israf ettiini syledi. 31. Kemal, Enver Paa'nm hakaretmiz tenkidlerine ierleyerek istifa etti. L. Von Sanders'in Enver Paa nez-dindeki srarl teebbsleri sonunda bu istifa bertaraf edildii gibi istenen taarruz msaadesi de verildi. Ne yazk ki bu taarruzdan da netice ahnamayarak taze kuvvetleri ihtiva eden Onsekizinci Alay da tamamen mahvoldu.121 Temmuzda ngilizler taze kuvvet getirerek Dokuz ve Ondokuzuncu frkalarn cephesinde yeniden taarruza getiler. Taarruz muvaffakiyetle neticelendi ve Alman gene-lali KannengieSser ar surette yaraland. iddetli topu ateiyle Trk kt'alan ekiliyor, anakkaleye hakim btn tepeler boalyordu. Birdenbire topu atei kesildi. ngiliz kfalan sng nizamnda ilerliyorlard. Sanbayr'i igal ettiler. Birka adm daha atabilseler Boaz sahiline inmi bulunacaklard. Bu arada tarihte ender rastlanan bir hata e ngilizler donanmalarndan kendi

hatlann iddetli bir ate atlar. Bir oklar yaraland ve kalanlar da mtereddit bir surette"4 kamaya baladlar. te o zaman Trkler, eski mevzilerini yeniden igale edebildiler. O srada Seddlbahir'de bulunan Vehip Paa'nm bilGrey. \Vot (123) Fazla bilgi iin bakm'.z: H. C. Armstrcng '-*- London 1932 74. (124) Dogrobert Von Mikusch . La Ressurrection dun Peple, h. 104 164 KADR MISIROL.U (125) ehzade Mahmut evket Efendi arivimizdeki notlarndan. (126) Armstrong . a.g.e. sh. 79 Hazretlerinin husus hare Msr'da Hanedan- Ali Osman'n en gzide .mensuplarndan biri olan ve halen hayatta ve Fransa'da bulunan ehzade Mahmut evket Efendi Hazretlerine ahsen anlattklar da bu vak'ay teyid eder mahiyettedir. yle ki: ngilizler hakik taarruzlarn gizlemek iin Seddlbahir cephesine krksekiz saatlik bir mesafeyi denizden iddetli bir surette bombardmana baladlar. Bu srada Arburnu karsnda grup kumandan bulunan kardeim Esat Paa'-yla telefonla grtm ve ikimiz de Seddlbhirdeki bombardmann asl Anafartalar cephesine vaki olacak hakiki taarruzu gizlemek iin olduuna kanaat getirdik. Anafartalardaki mkil vaziyeti anlayarak, Seddlbhirdeki ihtiyatn bir ksmn kendi mes'uliyetim altnda Anafartalar cephesine gndereceimi Esat Paa'ya syledim. Yirmise-kiz ve Kriksekizinci alaylardan mrekkep bir frkay ve bir topu bataryasn Seddbahirden alarak Anafartalar cephesine gnderdim ve bu alaylar mukabil taarruza gedi- i lor. M. Kemal frkasnn dmana terk ettii yerleri yeni batan istirdat ettiler. Krkbirinci Alayn kumandan e-hid oldu ve Yirmisekizinci Alayn kumandan ise ar surette yaraland, iki alayn mevcudu drtyzyirmi kiiye inmiti.115 Armstrong ise, bu hususu yle izah etmektedir. ngiliz kt'alan Koca emen Bool noktasn -sng hcumu ile zaptettiler ve Trkleri srtn br taraf m a attlar. Fakat mthi bir hata neticesi ngiliz donanmas ateini bizzat kendisine tevcih etti. Byk zayiata sebebi- _ yet vererek onlar geri ekilmeye mecbur brakt.128 Die: bir mellif ise Filhakika Sanbayr'n ngilizler taraf; LOZAN ZA>ER M. HEZMET MT "165 dan tahliyesine ngiliz donanmasnn atei sebep oldu. Bu durum, ngiliz Erkn Harbiye-i Umumiyesi resm raporlarnda zikredilmitir.1"* demektedir. M. Kemal'i sun' bir surette medih gayretlerine ramen bu muharebeyi kendine maletmek isteyen Cemi Conk Faa hatratnda ngilizlerin kendi askerlerini yanllkla topa tutmalar mes'elesi hakknda unlar sylemektedir: *Bu muharebeye dair rapor veren ngiliz kumandanlarndan biri ise kendi topu atelerinin tesiri altnda kaldklarndan dolay efkdiklerini iddia etmitir. Times muharririnin fikri, tefsirimiz gibi ise ' makl olabilir. Fakat ngiliz kumandannn sz askerlikte mazeret tekil etmez. nk muharebede her asker kendi topu ateinin tesiri altnda kalabilir. Bundan kurtulmann biricik aresi ise, mevkiini brakp geri ekilmek deil, bilkis ilerlemektedir.135 Halbuki mevzubahis olan, bu hareke-tm dman ric'atine bir mazaret tekil edip etmiyecei hususu deil fiilen byle bir vak'amn' mevcut olup olmad noktasdr. Binaenaleyh C o n k- B a y r Mdafaasn n nefsine hasrederek soyadn Conker "alan bir kimse bile ngiliz donanmasnn byle bir hataya dt hususundaki iddiay reddetmemek ve ancak bunun bir mazeret tekil etmiyeceini beyan eylemek suretiyle gerei teslim etmi olmaktadr. Bu itibarla dmann kendi hatasndan domu bulunan bir hezimetin Cemil Paa ile M. Kemal Paa arasnda istenildii kadar eref taksimi kavgas yapiladursun, aslnda hibiri iin de bunda bir hak ve eref pay mevzubahs olmadn, kaynakla(127) Ashmead Bertlette (E) _ a.g.e. sh. 212 (128) Baknz: Canl Tarihler C. VI. stanbul 1947 sh. 178 166 KADR MISlftOOLU LOZAN ZAFEl MJ. HEZMET Mt?

167 n mukayeseli bir surette tetkik edenler teslimde tereddt etmezler. Bu muharebede daha ehemmiyetli bir nokta da udur ki, ingilizler karaya asker karp taarruza getikleri zaman Alman generali Liman Von Sanders derhal ihtiyattaki kuvvetleri talep etmiti. Burada tam Arburnuna gnderilmek istenen ihtiyat kuvvetlerden biri olan Orialtnc kolordunun kumandan, ittihat veyatilf olmayan temiz ve drst bir asker Miralay (Albay) Fevzi Bey'di. ingilizlerin karma yapt mntkaya yetimek zere kolor-dusuyla hareket emrini alan Fevzi Bey, gidecei yere takriben altm km. mesafede bulunuyordu. Bu mesafeyi bir kolordunun btn arlklaryla sr'atlo ap cepheye yetimesi ve ilerlemi dman kuvvetleri karsnda bu yolu katetmcnin verdii yorgunluk zerindeyken taarruza gemesi veya mdafaada bulunmas imknsz denecek bir eydi Kendisine verilen emir, karmann vukubulduu noktaya ular ulamaz derhal taarruza girimesiydi. ahsan ve her ne suretle olursa olsun, an ve ikbal peinde bulunmayan ve bu yzden de ittihatlarn rtbe yamalarndan istifade etmemi olan Fevzi Bey, gerek bir asker olarak hakikati ifade edip hi olmazsa bir gece istirahat etmedike durup dinlenmeden altm km. yol katetmi bulunan bir kolordu efradnn cepheye srlmesinin, onlar toptan imhaya sevketmek olacan akl, mantik ve askeri sebep ve delpleriyle ifade etti. Hi olmazsa kolordu dahilindeki frka kumandanlaryia konuarak onlarn da reyi alnmak suretiyle bir harefkat zaman ve pln tesbitini talep eden Fevzi Bcy*e Liman Voit Sanders'in mukabelesi kati olmutu. Kiminle konuursan konu, fakat derhal taarruza ge!...... Fevzi/Bey, emrindeki frkalarn kumandanlaryia grt. Onlar da gayet hakl olarak bu derece yorgun bir askerin taarruzu, intihar demek olduunu ifade ederek hi olmazsa ferdas sabaha kadar msaade edilmesini beyan ettiler. Emrindeki askerlerin hayatlar zerine bir kumara girimeyi vicdan asla tecviz eylemeyen Fevzi Bey, askerin mutlaka ve en az bir gece istirahat ederek scak bir orba iip birka saat uyku uyumadka taarruz etmesinin kabil olmadm ve ancak byle bir istirahattan sonra afakla taarruza geebileceini kat' bir lisanla ifade etmesi11' zerine fevkalde ccu sklan Liman Von Sanders, onu, bulunduu mevkiden alp yerine baka bir kumandan tayin etmek hevesine kapld, ite bu srada Liman Von Sanders'in yannda bulunan ve M. Kemal'in ittihat arkadalarndan olan Kzm (inan) Bey ona, Fevzi Bey'in ye-, rine M. Kemal'i tayin etmesi teklif ve telkinde bulundu.130 Bunun zerine kendisine telefon edilen M. Kemal, bu defa bir kolorduya hkmetmek frsat zuhur edince yaplan teklifi hi tereddt etmeden kabul etti. Ehemmiyetli olan u ki,. M. Kemal iin bir kolordu kumandanlnn o gne kadar ki asker bayat muvacehesinde biraz ar bir yk olduunu-ve byle bir ykn aJtndan kalkabilmesinin mmkn olup olmjtdn soran Kzn Bey'e : Ne mnasebet.111 (129) Miralay FeVzi Bey'in bu hakikatleri ifade eden ve Enver Paja'ya takdim edilmi bulunan raporu iin baknjz: Cemil CONK anakkale.Cnkbayn Savalar - Ankara 3959 sh. 83 ve mteakip. (130) Bakn*: Fahrettin ALTAY - On yl sava ve sonras -stanbul 1970 sh. 109 (131) Falih Rfk ATAY - ankaya - stanbul 1969, sh. 91 - 92 169 KADR MISIRO0L.U Az bile gelir! Derhal kabul ediyorum. Paaya syle tayinimi emretsin. demitir. Bu suretle Fevzi Bey yerinden alnarak Ondokuzuncu Frka kumandam M. Kemal Bey onun emrindeki kolorduya tayin edildi. Fakat tuhaf u ki, ondokuzuncu frka bir hayli geride bulunduundan M. Kemal'in taarruz edilmesi istenilen noktaya gelinceye kadar geen zaman Fevzi Bey'-in istedii mhletten bile fazla oldu. Yani bu noktada taarruzu derhal fiilen gerekletirebilmek iin M. Kemal'in tayininin mantk hibir ciheti yoktu. nk; cepheye derhal ulaabilecek bir mesafede bulunmad iin fiilen mmkn olmayan bir taahhtte bulunmu oluyordu. Ferdas gn cereyan eden hcumlarda elde edilen muvaffakiyet M. Kemal'e inaledilmek istenmise de, bu ta-rihen ve fiilen doru deildir. nk burada den M* Kemal'in talim ve teniki altndaki ondokuzuncu frka deil, Fevzi Bey'in ok iyi tehiz ve talim ettirmi olduu On-altnc kolordusu ve Vehip Paa'nn bu.noktaya yd ihtiyat kuvvetleridir. Bununla beraber yine de her

iki taraf ok byk kayplara uramlardr, tte tam bu esnadadr ki, ngiliz donanmas, yukarda anlattmz ekilde kendi kuvvetlerini topa tutmu ve onlarn ric'atlerine sebep olmutur!...... te bugne kadar anlatla anlatla bitirilemeyen Anaf artalar Kah r a mant nn i yz ksaca bundan ibarettir...... b< anakkale Muharebelerinde ehemmiyetli olan hususlardan biri de udur ki, karsndaki dman, yz-binleri aan mevcudu ve ar silhlar ila cepheyi tamamen boaltp ric'at eyledii halde bunu gnlerce fark edemeyen ve en nihayet tahliyeyi bir mehmetiin tesadfen anlaLOZAtf ZAFER MI. HEZMET M? 16 mas zerine vaziyete muttali olan bir kumanda hey'eti muhakkak ki; ar bir tarihi mes'uliyet altndadr. Gerekten, anakkaledeki dman kuvvetleri nceleri sadece doksan bin kii olduu halde, sonradan drtys bin kiiye kadar kmt. Bu kadar kalabalk bir ordunun yava yava ekilip gemilere yklenmesi karsnda tahliye ameliyesi tamamen tahakkuk edinceye kadar hi kimsenin en kk lde bir haberi olmamt. Halbuki bu tahliyo ameliyesi balayncaya kadar Trk ve dman siperleri birbirine yedi - sekiz metreye kadar yaklam bulunuyor ve muvakkat ate kesmelerde karlkl sigara veya kaput dmeleri gibi harp hatralar teati ediliyordu. Bu kadar' yakn mesafedeki siperler tamamen boalncaya kadar bundan habersiz kalan ve muazzam dman kuvvetlerinin boazdaki dman gemilerine tanp yklenmesini farkede-miyen bir (kumanda heyetinin kahramanlkla veya en azndan kumandanlkla ne alkas olabilir.1" . ' C Btn bunlara ramen anakkale yine de byk bir harptir. ngiltere ve Fransa gibi Dnyann iki byk ve kuvvetli donanmaya sahip devletine kar kazanlmtr. Fakat ihtimal M. Kemal Paa'nn methine medar olmad iindir ki, lyk vehile zerinde d-rulmamaktadr. Dokuzbih ksur ehide mal olan Trk C132) Bizimkilerin aklalmaz . gafleti ' sebebiyle bu ric'ati hi bir zayiata maruz .kalmadan baaran mttefik kuvvetler, buna kendi efkn umumiyelerinr bile inandrmakta glk ekmilerdir. Trk kumanda hey'etinin gzlerini balayp onlar yanltmaya matuf ngiliz hile ve taktikleri iin baknz: Liva Jenerali C. F. Aspinal OGL.ANDER-anakkale Muharebeleri (ngilizlerin Gelibolu efe-rinin Tarihi) istanbul 1932. sh. 227,- 239 170 KADR MI9IROCLU Yunan Harbi'nden ylda bir ka bayram karanlar, drt-yz bin ehide mal olan anakkale'yi nisyana terketmi grnmektedir. Halbuki aa yukan msavi kuvvetlerle sene srdkten sonra ancak baarilabilen ( o da Anadolu'nun en mmur ksmnn yaklp yklmasna ve ahalinin hunharca doranmasna1" sebep olduktan sonra) Trk-Yunan harbi ile anakkale harbi asla kyas kabul etmez. Gerekten Yunanistan gibi kck bir devlete yenilsey-dik', ok ayp olurdu!. Ama yenmek de pek fazla bir eref deildir. Muhakkak ki, bugne kadar nklap 1 i d e r 1 e r e an eref salamak iin efsneletirilmi olan Mill Mcadele nin de gerek mabiye-tiyle yazlabilecei gnler yakndr. anakkale Zaferi zerine mttefiklerinden yardm alamayan Rusya'da had safhaya varan siyas ve iktisad buhran bilindii gibi Bolevik ihtilli ne mncer olmutur. Bu yzden kendi bann derdine den Rusya sahneden ekilmeye mecbur kalm, fakat o'nun yerini alan Amerika, harbin mttefiklerce kazanlmasn te'min etmitir. Gerekten 30 Ekim 1918 de imzalanan M o n d r, o s Miitar.ekenmesi ile silhl atma muvakkat bir surette duraklamtr. Bu harpte yedi ayr cephede en kuvvetli ordularla boumu" bulunan Ordumuzun kazand zaferler ve urad hezimetlerle bunlarn sebep saik ve neticeleri zerinde durmaya imkn gremiyoruz/ Ancak bizim iin bir takm me'um igal ve istillarn hukuk ve siyas mes'nedi (133) Bu Yunan mezlim ve fecyi! iin baknz: Kadir MI-; SIROLU - Yunan Mezlimi (Trk'n Siyah Kitab) s. tanbul 1968 LOZAN ZAFER Mt, HEZMET M? Yl\

Mondrae Mtareke nme si nn ortaya kmasna sebep olan Filistin Hezimeti zerinde bir nebze durmak" istiyoruz. Harbin nihayetlerine doru Osmanl Devletinin mttefiklerinden olan Bulgaristan tek basma bir sulh muahedesi imzalayarak saf dna ekilmi bu suretle muharip Osmanl - Alman kuvvetleri arasndaki fiil irtibat kopmu oldu/ttifak devletleri iin harp vaziyetini daha kt bir safhaya dken bu Bulgar sulhnden'sonra artk'mukavemeti krlan Almanlar da aynen Bulgarlarn yapt gibi mnferit bir sulh aktederek harbe nihayet vermek istiyorlard. Bu takdirde tilaf devletlerinin harpten bkm olan Dnya efkr umumiyesi muvacehesinde tek kalan Osmanllara kar harbe devam etmelerine imkn yoktu. Halbuki bu srada bilhassa Filistin havalisinde direnmekte bulunan Osmanl kuvvetlerinin mukavemetlerinin krlmas ve bunun da mtareke masasna oturulmadan gerekletirilmesi'artt. nk ngtere, bu harbe Hindistan yolu zerinde ehemmiyetli bir gzergh bulunan ve byk miktarda petrol ihtiva eden Ceziretlarap ve Ira k, ele geirmek iin girmi ve bunca masarif ve fedakrliklar ihtiyar etmiti. Hem de Osmanl devletinin meycudiye ini Filistin'e sahip olabilmek iin cidd bir mania kbul f:ien Cihan Siyonizminin tahrik ve tevikleri altndaydlar. Gerekten Yahudiler, bu nuntakada ilk safhay tekil etmek zere zayf ye manda altnda kk kk devletler kurulmasn ve bu suretle kendileri in Filistin havalisini ele geirmeye zemin hazrlanmasn arzu etmekteydiler. Halbuki bu blgede Trk mukavemeti krlarak matlup olan sahalar askeri bir igal altna alnmadan mtareke masasna oturulduu takdirde buralarn ta172 KADip MJSIROOLU lep etmek ingiltere iin fiilen mmkn olmayacakt. te mtarekenin ok yakn grnd bir zamanda bu blgede Trk Ordusunu malubiyete duar edebilmek iin, ngiliz E n t e 1 i j a n s hummal bir faaliyete geti. Yldrm Ordular cephesi denilen ve Drdnc, Yedinci ve Sekizinci ordulardan teekkl eden cepheyi kertebilmek iin Yahudi asilli ngiliz Bakumandan General Allenbl mehur ngiliz casusu Lavreris.araclyla emeline muvaffak oldu. Fakat bunu nasl gerekletirebildiini hakkiyle kavrayabilmek iin biraz daha gerilere gitmek gerektir. * SULTAN VAHDEDDN, M. KEMAL PAgA VE NGLZLER M. Kemal Paa, 1 t t i h a d ve T e r a k k i nin tekili srasnda bu cemiyete dahil1" olmu ve M e -rtiyet in iln iin Selnikte alm ve fiilen Merutiyetin ilm hdisesine itirak etmitir. 31 Mart (134) Bakiniz: Falih Ffk AT AY - ankaya. stanbul 1969 sh. 35 . 51 1909 ttihat ve Terakki kongresine Bingazi Delegesi olarak katlmtr, (sh. 58) Falih Ffk'nm bilhassa M. Kemal Paa'nn azndan naklettii u satrlar bu durumu daha kat'I bir surette izah etmektedir: , Evet ttihat ve Terakki mmessili deilim, fakat mdaadenizle syliyeyim ki, ttihat ve Terakki vatanperver bir cemiyet di. Balangcndan ok zaman sonrasna kadar ben de bu cemiyet iinde bulundum. Cemiyet hi bir vakit, sizin bi tezyiflerinize hak verecek bir mahiyet almamtr...... (baknz. Falih Rfk TAY - 19 Mays, Ankara 1944 - sh. 11 . 12) LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 173 Hadisesi nde de Hareket Ordusu Erkn Harbiye-sinde bulunmutur.1" Gerekten ttihat ve Terakk muarzlarn muhtelif vesilelerle imha ederken M. Kemal'i rtbeler ve madalyalarla taltif etmitir, yle bir zamandaki Ittihad ve Terakki hkimi mutlak kesilerek istediini asyor, veya en azndan Bekir Aa Bl ne tkp eitli ikenceler yapyor, trnaklarn skyordu. Gerekten Mec-lis-i Mebusan'da Edirne Mebusu Rza Tevfik Bcy'in gsterdii Demokrat Mustafa nn hapishanede sklm trnaklarna dair hdise mehurdur. M. Kemal'in ttihat ve Terakki aleyhinde bulunduu hakkndaki ayialar116 ve bilhare bu husustaki kendisinin beyanat hakikatle taban tabana zttr. Bunun en byk delili 1918 senesi ilkbaharnda Veliahd Vahideddin Efendi, Alman

Cephesini resmen ziyarete giderken M. Kemal Paar-nn onun refakatine memur edilmesidir. Saltan Read pek hasta idi. Bir gnden dier gne, lm bekleniyordu. Onun yerine Vahideddin Efendi, Sultan ve Halife olacakt. phesiz ki, ttihatlar o'nun refakatine tttihat ve Terakki aleyhtar bir zat asla tayin et(135) Baknz: Falih Rfk ATAY - ankaya - stanbul 1969 sh. 55 ve mteakip Sel&nikten stanbul'a yryen birliklere Hareket Ordusu adn veren Mustafa Keml'dir, (bak. a.g.e. sh. 57) (136) Bak. Falih Rfk A tay - ankaya stanbul 1969, sh. 58 ve mteakip Mustafa Kemal, ittihatlara gre,.artk itii iin sarhoun biri, durmadan arkadalar ile olup bitenleri tenkid ettii iin frsatnn biri, zevkine dkn olduu iin belki'de ahlkszn biri .askerlikte deeri varsa da ne verilse doyurulmas imkan olmayan Harris in biri idi. (sh. 60) 174 KADR MI9IROOMJ mezlerdi.O halde kendisinin bu cemiyete ballndan henz tamamen emin bulunuyorlard. Fakat M. Kemal daha trene biner binmez Veliahd Vahideddin Efendi'nin Ittihad ve Terakki erknna aleyhtar olduunu anlam ve kendisi de aleyhtar grnerek ona nfuz etmeye almtr. te birka ecnebi mahid: Veliahd Vahideddin Efendi'nin zek ve dirayetinden takdirle bahseden M. Kemal trende kendisiyle pek samimi dost olmu, Veliahd, kendisine kar pek byk itknad izhar ederek ' Paa'y daha evvel tanmadndan dolay teessrlerini bey3n etmitir. Btn seyahat esnasnda ikisi ekseriya kompartmana kapanmlar samim dost olarak grmlerdir."7 , Pek fazla hasta olan Sultan Read'n yerine yaknda Hilfet ve Saltanat Makamn igal edecek olan Vabideddin Efendi, M. Kemal.Paa'y mstakbel hkmetinin emin bir istinatgah yapmay dnyordu.1" Dostluklar o kadar ilerlemiti ki, bir gn Berlin'de Adlon Otelinde M. Kemal, Veliatide:' Sizden sarahatle bir ey sylemek msaadesini isteyeceim. Size yle bir teklif te bulunacam ki, eer kabul ederseniz beni bayatnz mddetince kendinize bend edeceksiniz. Mukaddemesiyle istanbul'a gidince bir ordu kurulmasn talep etmesi ve kendisini de bu orduya Erkn Harp Reisi yapmasn teklif etti. Veliahd, Reddedecekler! dedi. M. RemaL Cesaret edemiyecekler. Onlara gsteriniz ki, hesa(137) "Armstrong _ a,g>e, sh. 93 (138) Dagobert Von MikuSch - a.g.e.' sh. 139 LOZAN ZAFER M; HEZMET MI ? 175 ba katlmas lzmgelen bir ahsiyetsiniz. Zat- necbetpe-nhleri glgede kalmamalsnz!... Veliahd: istanbul'a gidince grrz. Cevabn verdi.1" istanbul'a avdetlerinde M. Kemal, Sofya'da yakaland hastalk tedavi edilmediinden tekrar hastaland ve Karlsbat'da tedaviye gitti.140 Seyahatlari esnasnda bir gn de Naci Paa, M. Kemal Paa'ya Veliahd hakkndaki fikrini sormutu. M. Kemal Paa yle cevap verdi. . Daima gzonnde bulundurmak ve ona sadakatle hizmet etmek artiyle bu adam ile ok i grlebilir. 41 Yukardaki izahattan anlalaca zere M. Kemal ittihat ve Terakkinin kendisine olan itimadndan kendi namna pek gzel istifade etmi ve bu seyahat esnasnda Ve-liahde azam surette tesir ederek bilhare kendisinin yaveri olabilmek imknm elde etmitir. i 3 temmuz 1918'de Sultan Read'n vefat zerir.3 Vo-liahd Vahideddin Efendi, Altnc Sultan Meh-n e d unvanyla muazzam Osmanl Tnht'na oturdu. M. Kemal tedavide bulunduu Karlsbut'tan bu padiah clusunu tebrik etti. Btn arkadalar onu derhal **::"-bul'a aryorlard. Bu srada. Padiahn yaveri //*t Paa da kendisini davet etti.

(139) Armstrong a.g.e. sh. 96 . (14) Armstrong a.g.e. sh. 98 (141) Dagobert Von Mikusch a.g.e. ah. 104 17 KADR MIIROL ' stanbul'a gelir gelmez huzura kabul olundu. Padiah kendisini bedbin vaziyette kabul etti. Hatt o'nun sigarasn bile kendi eliyle yakt. Saray merasimine Osmanl Padiahlarna id umum terifat kaidelerine aykr olan bu hareket en byk bir hususiyet ve iltifat idi M, Kemal, Padiaha hemen Ordu Bakumandanl m eline almasn ve kendisini Erkn- Harbiye Rejsi yapmasn ve tilf Hkmetleriyle mnferit bir sulh akdedilmesinin teminine almasn, teklif etti. Sultan sordu. Sizin fikrinizde orduda baka zabitler var n? Evet var. Sultan, bu hususu dneceini syledi.1-42 Saltanat nfuzu, senelerdenberi ordu. kuvveti karsnda 'krlm bulunuyordu. Memleket, hkmeti, memurlar ve bilhassa ordusuyla tamamiyle ittihatlarnn elindeydi. phesiz Padiah bu teklifleri hemen yapamazd. Onun iindir ki Orduda bu fikirde baka zabitler var m? diyordu. Hakikatta M. Kemal'in arkasnda e bir 'parti ne da bir zabit vard. Mamafih padiah herhalde bu mes'eleyi tetkik ediyordu.' nk kinci ve nc defa M. Kemal'i gene zzet Paa vastasyla arp kendisiyle bu mes'eleyi mzakere etmiti. Mnakaalar o kadar hararetle cereyan ediyordu ki, nc mlakatlarnda ikisi de ayn zamanda ve birbirlerini dinliyerek sylyorlard.143 Ferit Paa, mnferit bir sulha imkn olmadn sy* lyor, Enver ve Talt Paalar da byle bir ey yaplamya(142) Armstorog a.g.e. sh. 99 Dagobert Von Mikusch a.g.e. sh. 141 (143) Dagobert Von Mikusch .a.g.e. ah. 142 177 cam ve yaplsa da faydas olmayacam iddia ediyorlard. Hakikaten fiil vakalar da onlarn hakl olduklarn gsteriyordu. Esasen Sultan Vahideddin, Avusturya mparatorunun mnferit bir sulh iin Londra ve Paris'te teebbslere giritiini ve hibir muvaffakiyet elde edemediini bilmekteydi. Bu srada Filistin Cephesinde ngilizler taarruza gemilerdi. Cephe kumandan Falkenhayl ekilmi, yerine Uman Von Sanders tayin olunmutu. Yon Sanders, Kuds ile Nablus arasnda "bir hat tutmutu. Sultan M. Kemal Paa'y, Cuma Selmlnda artt. Birok Osmanl ve Alman Erkn-l Harp ve paalar ara^ sanda onu byk bir samimiyetle karlad ve: te M. Kemal Paa! Kendisine en fazla itimat ettiim gayet muktedir bir zabit. diye O'nu etrafndakilere takdim etti. Sonra da kendisine dnerek u pek samimi szleri syledi: Paam, size Suriye ordusunun kumandanln verdim. Bu cephenin hayat bir ehemmiyeti vardr. Arzu ediyorum ki, hemen oraya gidiniz ve Suriyenin dman eline gemesine meydan vermeyiniz. Size tevdi eylediim bu vazifeyi byk bir maharetle ifa edeceinizden eminim. M. Kemal Yedinci Ordu Kumandan olarak Nablus'a gitti. O'nun cepheye muvasalatndan sadece bir ka gn sonra ngilizler yeniden taarruza getiler. Kendisi diyor ki: Bu gece iddetli bir muharebe ile geti ve ordumun sol cenah bozuldu ve esir dt. Buradan dman svarisi geti, Liman Von Sanders'in karargahna kadar vasl olP: 12 178 KADR MISIROO1..U LOZAN ZAFER Ut. HEZMET St? 17 du.144 Ordumda sahralar ve nehirler geerek am'a ric'ate mecbur oldum. Burada ekilen meakkatin izah uzun olur..."* M. Kemal Paa'mn tefsil etmek istemediini vukuatn iyz udur: Filistin cephesinde ordumuz vard. Drdnc, Yedinci ve Sekizinci ordulardan mrekkep olup Yldrm Ordular adn alan bu kuvvetlerin Cephe Kumandam, Liman Von Sanders'di. Drdnc Ordu Kumandam Mersinli Cemal Paa, Sekizinci Ordu

Kumandan Arapgirli Cevad Paa, Yedinci Ordu Kumandan ise M. Kemal Paa idi. Cephe Umumi Karargh Nsra'da bulunuyordu. Drdnc Ordunun Merkezi Salt, yedinci Ordunun, Naplus, Sekizinci Ordununki ise Tui-u Kerem kasabalaryd, 31 Austos 1918 de bu Cephede o kadar ni bir k vukua geldi ve bu hal, o derece sr'atli bir hezimete yol at ki kilometrelerce geride bulunan Ordu Kumandanlar bile canlarm glkle kurtarabildiler. Gerekten Devletimizi Mondros mtarekenmesi ni imzalamaya mecbur brakan bu hezimet esnasnda Sekizinci Ordu Kumandan Cevdet Paa, Kararghndan kalpam bile alamadan kap kendisini am'a zor atm ve burada nc Kolordu Kumandan smet Paa (nn) yi telll bartarak aramaya mecbur kalmt. Bu hezimet, Yedinci Ordu Kumandan M. Kemal Paa'nn sa ve solundaki Drdnc ve Sekizinci (144) Abdiaziz Hane! - Mtirekkert (M. Keml) sh. 68. Bu zat, M. Keml Paa'y Arap Alemine tantmak (!) maksa-dyle eitli kitaplar yazarak bunlar Msr'da bastrp hertarafa parasz dalan (nk Trkiye tahsisat-r mesture sinden daha fazlasn alyordu.) aslen Ermeni bir yazardr. (145) a.y. ordulara haber vermeden n bir gekilde ric'at etmesiyle ortaya kmtr;148 Bu suretle merkez durumdaki Yedinci Ordunun n ve habersiz ric'ati ile cephede alan boluktan saldran n-giJizler, ea ve soldaki Yedinci ve Drdnc ordular arkadan kuatarak yetmibe bin esir ve yz yetmibe adet top ele geirmilerdir.147 Bizzat M. Kemal Paa be az daha esir olacakt. Emir zabiti Yzba Bedri Bey, e r i a Nehri nde tesadfi bir geit buldu. Byk ef, hayatn bu suretle kur(146) 8/EyHH/1950 tarih ve 25 numaral Byk Dou Dergisi bu inanlmaz hadiseyi naklederken o zaman hayatta bulunan mer Ltf Bey adnda bir zatn muhatap olduu ngilizlerle anlama teklifini gu suretle nakletmi ve bu neriyat tekzip edilmemi bulunmaktadr. Gnn birinde M. Kemdi Paa,' Yldrm Ordular Levazm Reisi Merzlfonlu Miralay mer Ltfi Bey (istikll Harbi srasnda Nfa Vekili) ile yine Ordular guru. pu Erknharp Reisi Diyarbekirli Kzm Paga'y nezdine aryor ve diyor ki: <Enver Paa'nva idaresi Ordu'yu ve vatan her yerde felkete srklyor. Bu vaziyetten kurtulmak iin tek a.. re ingilizlerle anlamaktr. Baka hibir kar yol kalmamtr: Her iki asker de bu teklifi iddetle raddedi-yor ve byle bir hareketin korkun blrey olacan sylyorlar ve yerlerine, gidiyorlar. Teklif neticesiz kalyor! (bu mer Ltf Beyt iman ve namusu ile ta, hnm bir zattr, ve elyevm ok kr' sadr.) (147) Baknz. Kzm Karabektr Paa'nn 1933 yl Mays aynda istanbul gazetelerinde kan mektuplar Sultan Vahideddin'riin ' Hicaz'da yaynlanan lk beyannmesi Dr. R'.za Nur a.g.e. sh. 564 de esir .miktarnn alt-nu be bin olduu zikrediliyor. 180 KADR MI3IROL.U tarabildi'Alt bin kilometrelik ric'at hatt zerinde dmana yetmibe bin esir ve yz yetmibe top brakmt..."8 Dier Kumandanlar gibi M. Kemal Paa da sekiz kiilik maiyetiyle resmi elbiselerini bile giyemeden kendisini am'a, atm fakat burada da duramamtr. Bakiye kuvvetlerin Kumandasn Cemal Paa'ya terkederek trene atlayp Rabak'a gelen M. Kemal Paa, bu yakay gazetecilere yle anlatmtr: O gece unu anladm ki: Btn ktaat ve cephelerde Kumandanlk kalmamt. Binaenaleyh mecnnne denecek bir emir verdim. am'da braktmz kuvvetler, smet Bey'in Rabak civarndaki kuvvetler ise Ali Fuat Paa'mn emrinde ve bu kuvvetlerin hepsi imale doru hareket etsinler!.148 Gazetecilere bir askeri emir gibi not ettirilmi bulunan bu szlerin mnas aktr. stikamet kuzey, herkes bann aresine baksn!. Filhakika bu emrin hakiki mahiyetinin tefsir ettiimiz gibi olduunu M, Kemal Paa da teyit ederek: Bu "hareket amel idi. Yedinci Ordunun isminden ve baz dkntlerinden baka birey kalmamt. Bu dkntleri Suriyenin kuzeyinde Halep'te toplamak ve orada yeni bir karar vermek lzm geliyordu.1" Demektedir. Gerekten altyz kilometrelik mesafeyi, yani ancak yirmi - yirmibe gnde kat edilebilecek bir yolu sratle

ap Haleb'e gelen M. Kemal Paa, burada kendi ifdesine gre Ahalinin hcumuna uram ve LOZAN ZAFER Mi. HEZMET M? 181 (148) (149) (150) bkz: Arif Oru Mnci-i' Azam'n Dehas" Yaratmad, Bulgaristan'ta yaynlanan Yarn Gazetesinin 20 Mays 1034 tarih ve 12 numaral-nshas. Abdlziz Hane! . Mzakkerat- Kemal Paa, sh. 81-82-83. Abdlziz Hane! a.g.e". sh. 86. sokak muharebeleri yapm! Kendisine ate ald bir srada yannda bulunan ofrne iaretle yavalayan otomobile atlam, atlarken de Halep Kumandanna emir vermi. Halep ve civarndaki kuvvetleri imale ekin, orada harp, edeceiz...151 Bu emir zerine, Yldrm Ordular Karargh Halep'ten Ftma'y naklolundu ve Yldrm Ordular Kumandanlna UmumCenup Ordular K.u mandansfatiyle M. Kemal Paa, Cephe kumandam tayin edildi. Fakat, bu unvan da onun Halep civarnda yeni bir mdafaa hatt tekil ederek, dman durdurmaya almasn temin edemedi. Kararghn ikiyz kilometre daha geride bulunan Adaha'ya ekti. te tam bu srada mukavemet, imknn kaybeden Os-man Devleti, Yldrm Ordular Cephesindeki bu hezimetin tevlit eyledii ylgnlkla M o n d r o s Mtareke-n .m e s i ni imzaya mecbur kald. Bulgaristan'n mnferid sulh aktederek harp sahas dna kmas, Franszlara Trakya ve stanbul yolunu amt. Gney Cephesindeki bu hezimet de Gneydou Ana-doluya kadar beyz yldan beri dman aya basmam olan bir ok vatan paralarn, ngiliz igal ve istilsna mde hale getirmi oldu. M. Kemal Paa, Halep'ten Padiaha ektii bir telgrafla zzet Paa'mn Sadrazamla, kendisinin ise Harbiye Nazrlna getirilmesi, tsmet ve Fevzi Paa'larla Fethi Bey gibi daha baz kimselerin de dhil olaca yeni bir kabinenin kurulmas ricasnda bulundu. Sebep olduu mthi hezimete ramen M* Kemal Pa-a'nn Sultan Vahideddin zerindeki tesir ve nfuzunun (151) Abdlziz Hancl.. a.g.e. ah. 86. 182 KADR MI9IROLU LOZAN ZAFER M. HEZMET Mt? 183 devam etmekte bulunduunu gsteren bir hadise olarak bu telgraf zerine zzet Paa'nn Sadarete getirildiini, Fetl ve Rauf Bey ile Fevri Paa'nm kabineye dahil edildiklerini ve smet Paa'nm ise Harbiye Nezareti Mstearlna tayin edildiini gryoruz. Yalnz, panik halindeki Cenup Ordularndan kendisini ayrmak doru grlmedii iindir ki, M. Kemal Paa'ya talip olduu Harbiye Nazrl Sultann arzusuna ramen152 verilemedi. zzet Paa kendisine Badessulh refakatiniz eltaf- sphaniyeden me'ml-dr. tarznda bir tegraf ekti. Burada hatrlatlacak ehe-miyetli bir nokta udur ki Mondros Mtarekenamesi ni imzalayan kabine, M. Kemal Paa'nn tavsiyesi zerine kurulan; bu kabinedir. artlan gayet ar olan ve hele tehlikeli bir surette ifade edilmi yedinci maddesiyle derhal sistimal edilerek bir ok me'um igal ve istillara sebep tekil eden bu mtrekenin akdinden pek az sonra, zzet Paa istifa etti. O'nun yerine Sadrazamla ngiliz taraftarl1" ile tannm bulunan Tevfik Paa getirildi. (152)Falih Rfk Atay ankaya sh. 115 19 Mays sh. 5 Dagobert Von Mikusch a.g.e. eh-: 148. (153) Osmanl Devletinin son sadrazam bulunan Tevfik Paa mu ngilizlerle mnasebetini ve ngiliz siyasetini ter vic eylediini uradan anlamak lzmdr ki kendisi, ngiliz Kraliyetinin en byk madalyas olan *Dizba% Ni-' an ile taltif edilmitir. Bu madalya sahibinin vefat, halinde iade edilmek art yi e verilmi olmasna ramen halen vrisleri elindedir.

Kuva'y Milliye'ye kar stanbul'daki ngiliz kuvvetlerinin maksadl basklarna ramen mlayim bir hatt hareket tarz takip etmesi ve bu yzden' de Af. Kemal Paga-tarafndan Vatanperver Vezir! tabiriyle tavsif edilngiltere adna bu mtarekeyi imzalamaya memur olan Amiral Galtrop bir ltimatom vererek mtareke artlar kabul edilmedii takdirde stanbul'a girecei tehdidinde bulunmutur. Bu tehtid karsnda stanbul'da mzakerelerin kesilmesi mi, yoksa teklif edilen mtareken-menin imzas m emredildi?. hususunu soran Rauf Bey'e zzet Paa kabinesi tam bir ittifakla imza ediniz emrini vermitir. Bu durumda Sultan Vahideddin'in Mondros Mtarekenamesinin imzasna mteallik mzakerelere hibir suretle dahil olmad meydandadr. Esasen O, bu mzakereleri, yrtmeye Ferid Paa'y memur etmek istiyordu. Bu tayine zzet Paa katiyetle itiraz etmi ve bylece Mondros Mtarekenamesinin imzas Saray'a ramen ve sultann tesirleri dnda ortaya kmtr. Bu yzdendir ki; Sultan Vahideddin tasvip etmedii bu hareketi ele alarak kabineyi istifaya zorlam ve neticede zzet Paa kabinesi i bandan ekilmitir.15* B , MLL MCADELE Sadrazam zzet Paa yukarda bahsi geen istif asm mteakib jVI. Kemal'i acele bir telgrafla stanbul'a--armt. M. Kemal Paa stanbul'a gelir gelmez Meclise koarak yeni kurulan Tevfik Paa Hkmetine itimatszlk reyi verilmesini temin etmek iin alt ise de bu emeline mesi ve ayrca *sevrl slh mahiyetindeki Londra Konferansnda Kavay Milliyeciler iin ar bir taraftarlk gstermesi, Sadrazam Tevfik Paa'nn ahsiyet ve siyasetinin anlalabilmesi iin zerine parmak baslacak noktalardr. (154) Tafsilt iin Hseyin Cahit Yaln'n 12 Kasm, 1924 tarihli Tanin'de kan bu meseleye dair makalesine bak. nz. 184 KADR MI1ROLU muvaffak olamad.1" Hkmet itimad reyi alnca bu defa Pdihla temas imkn arad. Cuma Selml ndan sonra bir saatten fazla konutular. Bu konuma esnasnda Sultan kendisine: nanyorum <ki kumandan ve zabitlerin size byk Di'r itimad ve tevecchleri var. Gerektii zaman ordudan hibir korkum olmayacan bana temin edebilir misiniz? dedi. Bu szler. Saltan Vahideddin'in zihninde bir pln mevcut olduunu ve bunun iin Ordudan emin olmak ihtiyacnda bulunduunu gsteriyordu. M. Kemal'in Sultan Vahideddin'e ne cevap yerdii mehuldr. Yalnz bunun itimat telkin edici mahiyette olduunu tahmin etmek g deildir. nk Sultan Vahideddin szlerini yle bitirmiti. Siz pek zeki ve pek mdrik bir kimsesiniz. Eminim ki arkadalarnza sknet ve ketm-i esrar (srlan saklamak) la byk bir nfuz icra edebileceksiniz....... O zaman ahitsiz ve pek uzun sren bu grme herkesin ziyadesiyle merak ve tecesssn davet etmiti."9 vBu plnn ne olduunu Stltan Vahideddin'in bilhare M. Kemal Paa ile zikredilen mlakatm takiben or(155) balanz: Falih Rfk ATAT . 10 Mays, sh. 5.6 (156) Dagobert Von Miksch a.g.e. Eh. 154 Falih Rtfk Atayt bu grme hakknda M. Keml Paga'nm. azndan u tafsilat vermektedir: Cuma, gn Selamla gittim ve dard bekleyenlerce hayli tefsire urayan mlakatta bulundum. Konuma uzun srd. Ancak konutuklarmz ok ksa idi. Ben szme balang ararken Padiah beni nledi, dedi ki: Bilirim ki, ordunun zabitleri ve kumandanlar sizi severler Bana teminat verebilir misinis ki onlardan bana bir fenalk gelmeyecektir. Byle bir suaiin sebebi ne olduuLOZAN ZAFER MI. HEZMET Ut? 18$ taya kan tavr ve harekt aydnlatmya balamt. Gerekten mlakatn ferdas gn bir rade-i Padi a h ile meclis datld. M. Kemal Paa'mn muhalefetine ramen itimad'reyi alan Sadrazam Tevfik Paa, Padiah taraf mdan istifaya zorland. 'nun istifasm takiben de Ferid Paa Sadrazamla getirildi. Bu srada M. Kemal'in Ahmet zzet Paa'mn yeniden Sadrazamla getirilmesi hatta hakknda byle sylentiler bulunan Ahmet Rza ile de temaslarda bulunduu1" malumdur.

Meclisin datlmas ye M. Kemal Paa'mn o g-'in iin istemedii Tevfik Paa'mn sadaretten uzaklatrlmas tahakkuk edince M. Kemal arkadalarna baz fikirlerini amaya balad: Padiah galiplerin elinde esirden baka (birey deildir. Bamzda bulunan Hkmet kararlarnda hr olamaz. Mill bir hareketin merkezini Anadolu ierlerine gtrmek lzmdr. Anadolu'da ortaya karlabilecek bir nu hemen kavrayamadm. Orduya ait baz malumat m var efendim? diye sordum. Gzlerini kapad, ne evet, ne hayr, dedi. Yalnz sualini bir daha tekrar etti. Ger' i, dedim,ben istanbul'a' geleli bir ka gn var. Buradaki vaziyeti tamamiyle bilmiyorum. Yalnz ordu kumandan ve zabitlerinde zt ahanenize kar bir cereyan olmas iin sebep grmyorum. Anlalmaz bir tavrla ilve etti: Yalnz bu gnden bahsetmiyorum, bu gn den ve yarndan....... .... Padiahn verilmi bir karan olmalyd. Biz, ise bu kararn ne olduunu bilmeyen veya anlamak istemeyen kimselerle konuuyorduk. Zat) ahane gzlerini aarken ayaa, kalkt, u szlerle mlakata son Verdi: . Siz akll, bir kumandansnz. Tecrbesiz arkadalarnz tenvir edeceinizden eminim.. (13a-knug 19 Mays - sh. 6.7 . ankaya sh. 154) (157) Falih Rfk ATAY - 19 Mays sh. 16 - 17186 KADR MISIROLU Mill Hareket Hkmete htinatgh yaplabilir ve Padiahn sallanan tahtn kurtarabilir."8 Bu szler; vki olan gizli mlakatta Sultann kendisine telkin eylediklerinin bir nev ifas mahiyetinde idi. 30 Ekim 1918 de imzalanan Mondros Muta-r ek enmesi nn her trl suiistimale -msid yedinci maddesine1" istinaden henz daha mtareke metninin mrekkebi kurumadan aziz vatanmza kar feci igal ve istillar ba gsterdi 3 Kasm 1918 de ingilizler Musulu igal ettiler. Buras ile yetinmeyerek hemen arkasndan Urfaj Mara ve Ayntab havalisine kadar igal ve istillarn temil ettiler. Bu blgede ngilizlere rakip bir siyaset takip eden Franszlar da, onlara nazire olarak Adana dolaylarm igal ettiler. < Bu yamada geri kalmak istemeyen talyanlar ise. Antalya'ya karma yaparak Konya dolaylarna kadar yayldlar. 1920 yl Mays ay bana gelindii zaman ortalkta Yunanllarn da zmir'e bir karma yapacaklar ayialar dolamaya balamt. Hadiseler bu tarzda geliirken stnbulda eitli ne sap ve pazarlklarla megul bulunan l6 M. Kemal Paa, bir (158) Dogabert Vn Mikusch a.ge. sh. 162 (159) Mondros Miltreken&meslnin yedinci maddesi, mttefiklere kendi stratejik emniyetleri iin lzum grdk' leri yerleri igal etmek hak ve selahiyetini bahediyordu. (180) Baknz. Falih Rfk ATAT ankaya sh. 159 da Gizli bir cemiyet kurma teebbs sh. 160 - 161 de ngilizler)*} temas ve Papas Fru ile grme, sh. 162 de talyanlar LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 187 ara stanbula gelmi olan ngiliz generali ADenbi tarafndan direktif mahiyetindeki bir ttikfle henz mukavemet etmekte bulunan Altnc Ordu nun kumandanlna tayin edilmek istenmiti. General Allenb'nin bu tayinle takip ettii gaye, zerine parmak baslacak bir noktadr. Hadiseler bu tarzda geliirken Padiah da zihninde tasarlamakta olduu plnn tatbikatna girimi bulufa-yrdu. Bu pln gereince, M. Kemal'i asayii--'dahiliyenin iadesi zahir maksadyla ordu mfettii sfatyla Anadoluya gndermeye karar verdi. te bu hareket, bir mddet evvel: Senden ve ordudan hin-i hacette emin olabilir miyim? sualinin altnda yatan fikir ve tasavvuru aa vurmu oluyordu. Milleti, iine dt felketlerden kurtarmak isteyen Sultan Vahideddin, Anadoluda mill bir kuvvet tekili ve Comte sfora ile mlakat dan yan ak yan te-villi bir surette bahsedilmektedir. Buna benzer hadiselere ayni mellifin 19 Mays

isimli kitab ile M. Kemal Paga'ma. maruf nutkunda da temas edilmektedir. (161) Baknz. Falih Rfk AT AY . 19 Mays sh. 14 de M. Kemal Paa'nn azndan o tarihlerde General Allenbi, stanbula gelmiti. Bir gn Harbiye Nazrn ve , Erkn harbiye kinci Reisini kargsna alarak cebinden kard bir not defterinden baz eyler, dikte ettirmek ister. Nazr ve ikinci Reis konumak isterlerse de General Allenfai: Grmek iin deil, baz arzularm sy-lemek iin sizleri kabul' ettim cevabn verir. sta bu konumalar srasnda, Allenbi, Altnc Ordu Kun^andanbgma benim tayin olunmakhm da tavsiye eder... demektedir. Ayni mellif ankaya l(Baknz sh. 163) isimli eserinde de bu meseleyi ayni mahiyette ifde etmektedir. I 188 KADR MISIROLU ile kt bir sulh teklifi karsnda bu kuvvete istinad ederek bir takm fiili mukavemet hareketlerinde bulunmak ve bu suretle Saltanat ve H 11 f e t i ayakta tutabilmek midini besliyordu. ingilizlerin sahte muhalefleri, glkle bertaraf edilerek M. Kemal Paa'nm sadece, Samsun ve havalisindeki asayilii yerinde grp gerekli tedbirleri almak bahanesiyle Dokuzuncu Ordu Mfettii' olarak Anadolu-ya gnderilmesi imkn dahiline' skld. M. Kemal Paa, ittihat aleyhtar grnmek sureyle Padiah v h kmelin itimadm o nispette kazanm bulunuyordu ki; Andoluda kendi iktidarm azam! surette geniletebilme-si iin vazife ve selhiyetlerine mteallik talimat, bizzat tanzim etmek imknna bile mazhar klnmtr.162 Ayrica Padiahn, kendi selhiyetlerini ona veren ve bir nev'i Padiah, Vekili gibi hareket etmesini temin eden bir Ferman-i Hmyn181 ile de tehiz edildi. Btn bunlar yetmiyormu gibi yanma maiyyet olarak istedii kimseleri almasna msaade edilen164 M. Kemal Paa'ya Tahsisat- Mesture den, Hazine-i Hssa dan (162) Baknz. Af. Kemal Paa Nutuk sh. 7 Armstrong a.g.e. sh. 108 (163) Bu fermann Bahriye Nazr Avni Paa tarafndan ts-tinsah edilmi sureti iin baknz. Kadir MISIROLU Sarkl Mcahdler - stanbul 1919, sh. 61:62. (164) Dokuzuncu Ordu Mfettii II. Kemal Paa, karargahna alacaklarn kendi seti. (baknz Flih Rfk A-TAY ankaya sh. 171). M. Keml Pasa'nn kendi setii bu maiyyet erkn yirmi yirmibe kiiydi, (bak. ayni mellifin 19 Mays isimli eseri sh .22) Yalnz bu rakam bile O'nun fevkalade bir vazifeye me'mur olduunu ispata yetmez n?. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 18 velhasl her nerede mevcut ise oradan klliyetli paralar verildi16* Kendisi bu tayin hakknda diyor ki: Bu vsi selhiyetin beni stanbul'dan nef ve teb'id maksadyla Anadoluya gnderenler tarafndan bana nasl tevdi edildii mucib-i istirabnz olabilir! Derhal ifade etmeyelim ki, bana bu selhiyeti verenler bilerek ve anlayarak vermediler1*6 Dnmyor ki, maksat syledii gibi. Istanbuldan nef ve teb'id (yani. uzaklatrma ve srgn) olsayd Dokuzuncu Ordu Mfettii unvan ile Anadoluya deil ttihatlar meyanmda Malta'ya gitmesi gerekmez miydi Zaferden sonra zmir sporctanna Istanbuldan be parasz ktn sylemitir. Halbuki, nef've teb'd maksadyla gnderilirken tahsisat-i mestureden ve Hazinei hssadan kendisine para verilmesine lzum yoktu, ki, paraszlndan bahsetmeye mahal olsun!.. Bu aikr bir tezat ve hakikatin tersinden ifadesi deil midir?... Hi nef ve teb'd maksadyla gnderilen bir kimseye Padiahn Mmessili 167 saylabilecek bir se-lhiyet vesikas188 verilir ve bmm muhteviyatm bizzat tespit eylemesine msaade, edilir mi?.. Eline maruf F ermn-i Hmyn, tututurulur cebine yz-binlerce altn lira konur muydu ?.'Hemde Mtareke devrinin mthi xx.il mzayakalar iinde kvranlrken... (165) M. Kemal Paa,'yaj verilen bu paralar hakknda tafsilt iin baknz: Kadir MISIROLU Sarkl * Mcahitler -istanbul 1969, sh. 66-60. (166) M. Kemal, Nutuk sh. 7.

(167) Dagbert Von Mikusch a.g.e. sh. 109 (168) bu selhiyet vesikasnn asl ve tam metni iin baknz. Harp Tarihi Vesikalar: Dergisi sh. 1 (Ankara-952 sh. 6) da yer alan 3 numaral vesika. 190 KADR MISIROoLU M. Kemal Paa'nm bu beyannn, inklplarn hatn iin mecburen hin iln edilmi bulunan Sultan Vahideddin'in gayet fedkre bir surette tezghlad Milli Mcadeledeki temel hizmetlerini satretmek maksadna bal ve hilaf hakikat olduunda phe yoktur. M. Kemal'e verilmi olan Ferman-i Hmyun; btn kumandan ve valilere bu yeni hareketin Padiah ve Hkmet tarafndan gizlice tasdik edildii intiban vermitir.1" Esasen ML Kemal Paa, Anadoluda zaman zaman daha da sarih davranarak Sultan ve hkmet adna hareket ettiini izhardan ekinmemitir. Mesel Erzurumdan btn Ordu Kumandanlar ve valilere silhlarn itilf kuvvetlerine teslim edilmemesi ve askerin silh altna celbi hakkndaki emri, sultan namna vermitir.17* Bu mes'eleye temas eden Edgar Pech de M. Kemal'i Anadolu'ya gnderen Ferit Paa Hkmetindeki Harbiye ve Bahriye Nazrlarnn, Erkn Harbiye Reisinin ve btn memurlarn zabit gndermek ve silh kartmak suretiyle Mill Kuwetlere yapt yardmlardan bahsederek: Hkmet, Harbiye Nezaretindeki tertibat ve tekilttan b-haber deildi. Gzlerini yumuyordu. nki Hkmet bu asker! harekt erevesi teekkl eder etmez mttefiklere kar bir tazyik vastas olarak kullanmay dnyordu. Fakat bu hareket Trk arazisini igal eden mttefiklere tevcih edildii gibi ayn, zamanda Damat Ferit Paa Hkmetine de tevcih edildi ve bu hkmet bizzat kendi kapanna dt1" demektedir. I : (169) Dagobert Vdn Mlkusch a.g.e. ah. 171 (170) Dagobert Von Mikusch. a.g.e. ah. 115 (171) Edgar Pech.Les Allies et la Turqule ah. 68. LOZAN ZAFER M, H&ZtMET M? 181 Hakikaten hkmet M. Kemal Paa'y Anadoluya gndermek mes'elesini yle tahalkle, benimsemiti ki> kendisine Harbiye Nezaretince verilen selhiyet vesikasn inceleyip kabul etmekle yetinmemi,'6 Mays 1919 tarihli tezkeresiyle yola kmak iin acele etmesini istemitir."2 Buna mukabil M. Kemal Paa, 13 Mays'1919 tarihinde yani Yunanllarn zmire. karma yapmalarnda sadece iki gn nce Harbiye Nezretine yazd 14 numaral yaz ile alelhesap bir miktar meblan itas (verilmesi) ile Ekall (en az) iki binek otomobili talebinde bulunmu ve ancak bunlar verildikten gn sonra hareket edebileceini bildirmitir.1" (172) Bak. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi S. 1 de yer alan 4 ve 8 numaral vesikalar. (173) Bu hususta phe ve tereddde yer kalmamas iin Harp Tarihi Verlkalar Dergisi nin numaral saysnda yer alan 11 numaarh vesikay aynen takdim ediyoruz: Numara . Vesika No. 11 13/5/335 14 Muhasebat Aceledir 1121 Bte 335 2667 Harbiye Nezaret-i Celi'&sine 1) 7/5/335 tarih ye 7 numaral tezkire-i ctznemle karargh merisubnin U aylk muhassasat- adi yelerinin imdiden ve buradan itas lzumunu stirham etmitim. Henz devair.i mUteallikas neticelendirilmemitlr. 2) Masarifat- fevkalde mfettilike ba-del-tasdik kabul edilmesi, 6/S//335 tarih ve 5 numaral tezkire le stirham edildii halde henz bir karar ta edilmemitir. Bu kararn itasyle beraber alelhesap bir miktar meblan lta's lzumu tabiidir. 3) Kkalli iki binek otomobili lzmdr. Bu da henz teinin edilememitir.

192 KADR MISIROOLU LOZAN ZAFER M, HE2BMET tif 193 Her istei yerine getirilen, hatta asker bir ahs ol masna ramen kendisine ayni zamanda Mlk S e -ihiyetler 1M de tefviz edilen M. Kemal Paa, hareketi kat'leince veda ziyaretlerinde bulundu. Bunlan Fa-lih Rfk TAY, O'nun azndan yle nakletmektedir : .Sadaret makamnda, altn gzlkl, baklar sevinten parlayan Damat Ferid Pasa bana ok iltifat etti. timad, ne kadar derin olduunu, benden ok eyler beklediini syledi. Tatmin edici cevaplar verdim. Bana mutlak selhiyetler vermi olduunu im eder szler sdrfett. Veda ederken Her arzunuzu dorudan doruya "bana yazabilirsiniz!* diyordu. Bunu ok faydal olacan sylyerek dern teekkrterimi tekrar ettim. Sadaret Makamndan ktk. kir Paa ile holde yrrken bana dedi ki; ster misiniz, Dahiliye Nazr 4) Muhassasat-i ztlyemle kararghn seferi karargh ttihaz hakkndaki, 12/5/335 tarih Ve 12 numaral tez-kire-i aclzi de henz mevki-i muamelede, bulunuyor, blda arz olunan mevad netayice iktiran ettirildikten ve binaenaleyh maiyetlmdekt mera Ve zabitann hazrlklarn yapmak ve elerlnln hvyicini te'min etmek gibi hususatn nuktazi olduu paray bilfiil vermek imkn hasl olduktan gn sonra hareket olunaca muhakkaktr. ' Bu sler iin bir haftadan beri kararghmn mer ve zabtan bizzat takip ile megul olduklar cihetle bir an evvel in kat'iyete iktiran ettirilmesini ehemmiyetle istirham eylerim. Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettii Muhasebat dairesine ve Fahri Yver-i Hazret-i gehriyer! 13/Mayis/335 Mirliva M. Kemal (174) Bak. Harp Tarihi Vesikalar Dergtei'nin birinci saysnda yer alan 4 numaral vesika. med Ali Beyle sizi konuturaym? ok mnasip olur, efendim. Vazifemin o makamla alkas vardr.* Meh-med Ali Bey'i daha nce tanm olduumu sylemedim. Dahiliye Nazrl brosunda kir Paa, pek iyi bir tertip bulunmu olmaktan deta sevinerek Mehmet Ali Bey' in yzne bakt, beni gsterip: Samsun'daki vak'ann-tahkikine memur Mustafa Keml Paa! diye takdim et-' ti. Mehmet Ali Beyyde sevin almetleri gstererek, elimi tuttu. kr Paa'ya dedi ki: Sizi tebrik ederim, ok isabetli bir intihapta bulundunuz. Ben zaten Paa'y tanyp takdir etmitim. Kanaatime siz de itirak etmi olduunuz iin bahtiyarm,- Oturduk Melmet AH Bey17* Dahiliyeye ait ilerde bana her kolayl yapacandan, doru-den doruya muhaberede bulunacamzdan baJsetti. Pek samimi ayrldk.'7' Yazar M. Kemal Paa'nn bu arada dier birok kimse ile grmesini de naklettikten sonra: Yldz Saraynn ufak bit salonunda Vahided-dinle deta diz dize denecek kadar yakn oturduk.'Sanda, dirseini dayam olduu bir masa, ve stnde bir kitap var. Salonun Boaziine alan penceresinden grdmz manzara u: Birbirine muvazi hatlar zerinde dman zrhllar! Bordolarndaki toplar, sanki Yldz Sarayna dorulmu!.. Manzaray grmek iin oturduumuz yerlerden balarmz* saa sola evirmek kfi idi. Vahideddin, hi unutmyacavm u szlerle konumaya (175) Mehmet Ali Bey sonradan Vata: Haini iln edilip yz ellilikler listesine sefeulmutur. Bu yzden Pa-rise yerleerek orada Af. Keml Paa hakknda pek ok faat ve tenkldlerde bulunan La Repuliue Ehchal-nee (Zincire Vurulmu Cumhuriyet) adnda bir dergi karmtr. (176) Falif Rfk ATAT 19 Mays Ankara, 1944 eh. 23 * 23 Fr 13 184 KADR MI9IR00LU

(177) Bu kelime. Falih Rfk'nm ankaya isimli kitabnda (bak sh. 175) <ettln> olarak yazld halde 19 Mays adl kitabnda <ettik> eklinde germekte-dlr. Biz ankaya'nn laV tarihinin yeni olmas ve cmlenin siyak ve sibakn dikkate alarak birinci imly tercih ettik. (178) Baknz: Ayni eser sh. 28-29 veya ankaya sh. 175 balad: Paa, paa, imdiye kadar bu devlete ok hizmet ettin, m bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir. Elini demin bahsettiim kitabn stne bast ve ilve etti: tTarihe gemitir. O zaman bunun bir tarih kitab olduunu anladm. Dikkatle ve sknla dinliyordum: | Bunlar unutun, dedi, asil imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir, Paa, paa!... Devleti kurtarabilir, sin. "' Bu szleri M. Kemal'in azndan nakleden Falih Kfk ve haberin kayna olan ahs, Sultan Vahideddin'in vatan kurtarmak hususundaki karar ve azmi ile yaverine tevd eyledii vazifenin hakiki mahiyetini aka ortaya koyan bu szleri su tefsire uratmak iin ok yoru-nmlarsa da gne balkla svanamamtr. nk M. Kemal Paa sadece bir mfetti olarak gnderilmi olsa O'n Vatan kurtarabilirsin!.. demek "biraz saflk hatta aptattlc olmaz m? yle ya, Samsun havalisindeki asa ;y isizlii yerinde grp incelemek zere gnderilen bi mfettiten byle byk bir i beklenebilir mi? Hemd zeks M. Kemal Paa tarafndan bile tasdik edilmi b liman Sultan Vahideddin gibi bir ahsiyet tarafndan.....ti teyenler M. Kemal ve Falih Rfk'run o tefsirlerini de oku unlar da astarn yze nasl uymadn grsnler!. Nihayet, 15 Mays 1919 da zmir'e karma yapm bulunan Yunanllarn bu hareketlerinden bir gn sonra M. LOZAN ZAFER M. HE31MET Mt? 195 Kemal Paa Bandrma Gemisi ile stanbul-dan Samsun'a hareket etti. Ald Ferman-i Hmyun, se-lhiyetnme ve paralara ilh.. ramen gnlerdir oyalanan SC Kemal Paa iin tam hareket edecei gn ngilizler tarafndan yakalanp tevkif edilecei ayias17' kt. Tuhaf u ki, hadi M. Kemal elabukluuna getirip tevkif olmadan gemiye bindi diyelim. Amma Samsun ve Merzifon) havalisinde ngiliz askerleri yok muydu? Neden onu tev^ kif edip stanbul'a gndermediler de geri armas iin Ba-bliye'ye tazyik icra etmeye koyuldular!.. Dorusu bu bir muammadr!.. Hakikaten tam M. Kemal'in Samsun'a ayak bast gn harekete geen ngilizler, Bahri Sefid (Akdeniz) Kumandan General Milne imzasyla Harbiye Nezaretine, bir yaz180 gndererek O'nun Anadolu'ya niin gnderildiini sormulardr. Harbiye Nezareti bu yazya verdii, 24-Mays 1919 tarihli cevapta181 Mtareke hkmlerinin sr'atle tatbikini salamak gibi bir mksad takip edildii bildirilrrse de ngilizler tatmin olmayarak, 6 Haziran 3919 tarihli yazlaryla182 M. Kemal Paa ve maiyet erknnn derhal stanbul'a anlmasn istemilerdir. Bu kat' ifade karsnda bile direnmek ve M. Kemal. (179) Baknz Falih Rfk AT AY ankaya, sh. 175 - 176 (180) G.F. Milrie imzal ve 19 Mays 1919 tarihli bu yaznn ngilizce asl iin baknz Hap Tarihi Vesikalar Dergistenin Birinci Saysnda yer alan '-15 numaral vesika (181) Bakma: Ayn dergide yer alan 18 numaral vesika. (182) Baknz: Ayni dergide yer alan 17 numaral vesika. 198 KADR MI9IROCLU Paa'y geri armamak isteyen Harbiye Nezareti, 8 Haziran 1919 da ngiliz talebini bir kere daha cevaplandr-msa1*1 da ngilizler nokta-i mazarlannda srar ettiklerinden igal altndaki Harbiye Nezareti mecburen boyun emitir.114 Bunun zerine M. Kemal'in nce bir oyalama siyaseti1" takip ettii ve sonra da S i 1 k - i asker den istifa ederek sivil olarak Erzurum Kongresi ne katld malumdur. Vki davete ramen, artk Erzurum'a kadar ulam Tmltman M. Kemal Paa'nn stanbul'a avdet etmiyeceini Harbiye Nezareti kadar ngilizler de elbette

biliyorlard. O halde Anadolu'daki harekt ile stanbul Hkmetinin arasn amaktan ve bunlar kar karya getirmekten ba-ka hi bir netice vermiyecei muhakkak olan bu tazyiklere ngiliz'ler niin ba vuruyorlard. Hereyden nce bu dmn zlmesi lzmdr. Bu noktalarn aydnlanmas iin ngilizlerin hareket tarzlarn t M ondrosMtarekenmesi <183) Baknz: Ayni dergide yer alan 18 numaral vesika. (184) Baknz. Ayni dergide yer alan 19 numaral vesikas. <185.) .Baknz: Ayni dergide yer alan 20 numaral vesika. Bu vesikada Af. Kemal Paa kmr ve benzin yokluundan dolay hareket edemediini bildirmektedir. Ayni dergide yer alan 21 numaral vesika M. Kemal'in stanbul'a agrlmasndaki gerek sebebin ngilizler olduunu beyan etmektedir. Fakat yine de devlet vekar hesabna bu telgraf o ifade tarzile ekilmemi, ngiliz tazyiki karlmtr. Bu suretle davetin hkmet karar olduunu ifade eden ve ayni dergiye 22 numara le dercedilmig bulunan telgraf ekilmitir. LOZAN ZAFER Ut, HESUMET MT 197 nin imzasndan itibaren takip etmek lzmdr. 30 Ekim 1918'de Osmanl hkmeti harpten ekildi ve Amiral Galtrop ile Rauf Bey (Orbay) arasnda Mondros'ta bir mterakenme imza edildi Amiral, mtareke artlarn Londradan alyordu. Eu ntarekename o kadar abuk imzalanmt ki, Ami-rai, r ilcfikleri ile istiareye vakit bulamam!.. Hatt (.eneras ? rane Despere'ye gnderilen telgraf bile bir hat neticesi kayboluvermi'.. Kont Sfora, bu mtarekeden bahsederken ngilizlerin kara ordusuna kar mutedil davrandklarn sylyor. Donanmann hemen teslimi istendii halde kara ordusunun ilgasndan veya hemen terk-i silh etmesinden bahsedilmiyormu. Bilkis sadece seferberliin ilgas ta-leb olunurken, dahilde asayiin temini ve hudutlann muhafazas iin lzm gelen ordu miktar terhisten istisna ediliyormu!.. Kont Sfora, bunda bir gizli mak3ad gryor ve diyor ki: ngiltere hkmeti, Osmanl Devleti'nin miraslar arasnda imdiden bir ihtilf gryor ve mtad olan iki yzl siyasetiyle unu istiyor: Eer mttefiklerin taleb-leri ngilizleri skacak bir ekil alrsa, henz mukavemet kabiliyeti olan Trkleri, kendi menfaatleri iin kullanabilir bir mevkie koyabilsinler."' Bu durumdan anlalyor ki, daha mtarekenin imzas gn, yani Padiahn Anadolu'da br kuvvet tekilini hayalinden bile geirmedii zamanda ngilizler, (Kont Sfor(186) Dagobert Von Mkusch n.g.e. sh. 149 1:18 KADJR M13IROLU a'nm fikrine gre) bu kuvvetin tekilini dnmeye balamlar, hatta bunun iin M. Kemal Paa'y, Sultan Vah-deddin'den evvel bulmulardr. Sultan Vahideddin ve Sadrazam Ferid Paa, M. Kemal Paa'y Memlekette byk hreti vardr. timad edilecek namuslu bir adamdr. diye ngilizlere kar mdafaa edip Anadolu'ya gndermeye alrlarken M. Kemal Paa'da stanbul'da tilf Hkmetleri ileri gelenleri ile mnasebette bulunuyor ve onlardan talimat alyordu.187 Bundan baka, ngilizlerin stanbul'da hafiye tekiltm yapan, ngiliz Muhibler Cemiyetini kuran hlsa ark'ta ngilizlerin siyasi emellerini temine alan Rahip Fro daha evvel M.Kemal Paa ile temasa gemiti. Hatt M. Kemal Paa Msy Marten vasiyetiyle mteaddit defalar vaki olan mlakatlarnda Rahip Fro'yu insaniyete hadim, adalete hizmetkr bir zt- fazetkr telkki etmi olduunu bizzat ifade etmektedir.1" " LOZAN ZAFER Mt. HEZMET Mti 199 (187) Dagobert Von Mikusch a.g.e. sh. 164 (188) Baknz M. Kemal Paa, Nutuk, Sh. 186 da yer alan Rahip Fro'ya. mektubu u satrlarla nihayete ermektedir-Zt- linizle vuku bulan mlakatlarmda, sizi bu kabil bir recl.i siysi degi^ insaniyete hadm, adalete mu-habbetkr

bir zat-iN fazetkr telkki etmitim... Af. Kemal Paa'nm ngiliz entelijansnm stanbul'da ki reisi olan Rahip Fro ile daha Anadolu'ya gitmeden vki olan mnasebetlerini Rauf Orbay da ifade etmek, tedir. M. Kemal Paa'nm stanbul'da asker arkadalarndan baka sivillerden ve bilhassa yabanclardan pek tand yoktu. Yalnz smail Canbulat Bey'i vaktiyle hapishaneden karm olan talyan uyruklu mteahhit Dina-ri vastasiyle stanbul'daki talyan fevkalde murahhasngilizlerin Kuvay' Milliye'ye kar bu alkalar daha sonra da devam etmitir ki, bunun pek ok misalinden bir ikisini zikredelim. nc Ordu Kumandan Cevad Paa tarafndan tayin edilen Miralay Selhaddin Bey'i Anadolu'ya bir ngiliz gemisi gtrmt.18' M. Kemal Paa, Samsun'a muvasalat srasnda Sadrazam Ferid Paa, ve Erkn Harbiye Reisi Cevat Paa'-ya yazarak Samsun Mfettiliine Ilamid Bey isminde bir zat tayin ettirmitir.1'0 (Bu zatn daha onra Dahiliye Nazr ile aras bozulduu iin azline karar verildii halde ngilizler, yerinde braklmas iin stanbul Hkmetine mracaat etmilerdir.1'1 25 Eyll 1919 tarihinde yani daha kuvay milliyenin herhangi bir mevcudiyeti grlmeden General Sallikld, Fuat Paa nezdine bir erkn harp binbas ile Eskiehir ngiliz kontrol zabitanndan mrekkep bir hey'et gnderdi. Bu heyet, ngilizlerin ahval-i dahiliyeye ve kuva-y milli-yeye kafiyen mdahale etmeyeceklerine dair sz verdi.1" sonralar Hariciye Nazn olan - Kont Sfora ile birka defa temas etti. Pera Palas Otelinde bulunurken de bu otelin mdr Msy Martin delaletiyle ngilizlerin sonradan yaman Bir entelijans servis eleman olduu anlalan Papas Froyl iki defa grt. (Feridun KANDEMR Hatralar ve Syleyemedikleri ile Rauf Orbay stanbul 1965, sh. 31 - 32.) (189) Baknz. Nutuk, h. 30 (190) Baknz. Nutuk Sn.32. <191) Baknz. Nutuk sh. 35 de yer alan a/et Pasa'nm telgraf (192) Baknz. Nutuk. sh. 101. 200 KADR KISIRO'L.U 1919 yl yazanda Sultan Vahideddin Anadolu'dald Js-yan bastrmak zere gvenilir kuvvetlerinden iki frka tekil edip Anadolu'ya sevkedeceini syleyince itilf devletleri mmessilleri buna asla msaade etmediler. Bu; mtareke artlarna aykrdr, terhis yerine yeniden silhlanma m yapacaz? T93 dediler. Yine ayn tarihlerde ngilizler Merzifon'da bulunan tngiliz kuvvetlerinin geriye alnmas halinde Kuva-y Mil-liye'nin memnun olup olmayacan sordular. Kuvay Milliyece pek memnun oluruz. cevab verildi. Onlar da hemen Merzifon'daki kuvvetlerini arlklar ile birlikte evvel Samsun'a oradan da stanbul'a ektiler."4 Dagobert Von Mikusch, bu hususa dikkat ekerek hakikaten ayan- hayret bir ey diyor ve ilve ediyor: Galipler, Generale yani M. Kemal'e) hazrladklarn yapmas iin lzm gelen btn rahat ve kfi vakti verdiler ki, bunun neticesi kendi sulh muahedelerinin bozulmasn mucip olacakt.1'5 ngiliz siyasetinin zahiri grnne zt den bu hadiseler, niin ve nasl oluyorda bu tarzda cereyan ediyordu? Dagobert Von Mikusch'e bakarsanz: M. KemaFin ngilizlerle gizli bir anlama yapmakta olduunu ve bu anlamann daima da gizli kalacan"0 kabul etmek gerektir. Anlalmaktadr' ki; M. Kemal Paa, haric grne ramen ngiliz siyasetine uygun, bir harekt tarz takip etmitir. Ancak bu karara varncaya kadar Rusya ile InLOZAN ZAS-KR Mi. HE31MET Mi? 201 (193) Dagobert Von Mikusch a.g.e. sh. 184 (194) Baknz. Nutuk, sh. 101 (195) Dagobert Von Mikusch a.g.e. sh. 224 (196) Dagobert Von Mihusch a.g.e. Eh. 292

giltere arasnda tereddtler geirmitir. Aslnda zafere kadar bu hatt hareketi knamaya imkn yoktur. nk, yeni Rus idarecilerinin tutunup tutunmyacaklan tam bir mehuld. Belki talyan siyasetini takip hayrl olabilirdi. Fakat onun da topraklarmzda gz vard. Ancak ngiliz siyasetinin, sonuna kadar takip edilmesini yani zaferden sonrada ayni yolda yrnmesini tasvibe imkn yoktur. Fakat bu hatt hareketi Mecburi hale getiren miller Lozan'da ortaya kmtr ki, bunlar ilerde ksmen anlatlmtr. Bunun da sebebi ksacas evvelki taahhtlerdi. Mesei 1921 senesi M. Kemal tarafndan taym edilen Refet baa ile Harington'an Erkn Harbiyesinden gnderdii murahhaslar nebolu civarnda bir iftlikte itima ederek siyas ye iktisad eyler grrlerken Saltanat ve Hilfet e mteallik bir takm siyas meseleyi de mevzubahs etmilerdi."7 Bu anlama gereince Hilafet i halkn gznden drmek iin stanbul'daki igal kuvvetleri ile Ankara'daki M. Kemal Paa gayet akordlu bir ekilde faaliyette bulunmulardr. Erzurum ve Sivas kongreleriyle, Byk Millet Meclisinin ilk zamanlarnda M aka m- Hilafet ve hatta Sultan Vahideddin'in ahsna hudutsuz bir surette bal gzken M. Kemal Paa, kendini salama aldktan sonra artk meydan okumaya balamtr. Bu devredeki beyanlarnn hkim mnas udur: Halife ve O'na bal olanlar dmanlarla beraberdirler, binaenaleyh hindirler. ngilizlerin bu ifadeye mukabeleleri de Halife bizim(197) Edgar Pech a.g.e. sh. 209 202 KADR M19IROLU le hatta Yunanla beraberdir! tarznda oluyordu ki, bu da mefkum-i muhalif yoluyla ayn kapya kyordu. Gerekten ngilizler Padiah hin gsterebilmek iin bir takm hareketlere icbar ediyorlard. Halifenin Ingil-tereye kar gya bir muvazaa silh olarak bavurduu Kuva-y nzib atiy e1'8 ve mahut F e t-v a lar1'9 gibi... Hakikaten stanbul'daki gal Kuvvetleri kumandanl bir beyannamesinde: Dvel-i itilf iyenin niyeti Ma-kam' Saltanat ve Hilfetin nfuzunu krmak deil, bilkis, idare-i Osmaniyede kalacak memlikte emir ve nfuzunu takviye ve tahkim edilmektir... Her ferd Sultann her.emrine itaate kat'iyyen mecburdur... > demekteydi. ngilizler, bu hususta o kadar mhirane bir siyaset takip ettiler ki: stanbul'daki M e c 1 i s- i Meb'usm basp datmalar bile mebuslarn Ankara'ya gitmeleri ve bu suretle stanbul'u kerterek orasnn takviyesini temin iindi. Hatt Ankara'ya kaacak mebuslarn pek ounu H ey'et-i Nsha nm altnda yine kendileri gtrmlerdir. Hakikaten stanbul'daki Meclis-i Mebusan'n datlmasnda Ankara'nn kuvvetlenmesini ve siys faaliyet(198) Kuva-y nzibatiye, hareketinin mutlak manasiyle bir muvazaadan ibaret olduunu anlamak iin baknz: Tark Mmtaz GZTEPE Sultan Vahideddin Mtareke Gayyasnda stanbul 1969, sn. 269 vd. (199) M. Kemal'i si ve bagl iln eden mahut fetvann tama-men ngiliz sngsnn zoruyla temin edilmi ve nerettirilmi olduunu Fevzi Pa$a (akmak) nm Ankara'ya iltihaknda Byk Millet Meclisinde iradettii nutuk kati bir surette ortaya koymaktadr. Baknz: Zabt Ceride-desi, C. I, Ankara 1940, sh. 90 vd. LOZAN ZAFER M. HE31MET M? 203 lerin merkezi haline gelmesini istemek gibi anlalmas g bir ngiliz siysetinin dahli olduunda phe yoktur. Ancak ehemmiyetli olan udur ki ngilizler bu hareketi M. Kemal Paa ve Rauf Orbay ile anlaarak yapmlard. Rauf Bey bu anlamay, adet ifa edercesine yle ifade otmektedir: Rauf Beycin bu ite de zerine ald Anadolu'da Mill Meclisin ve dolaysyla Mill Hkmetin kurulmas temin iin ngilizleri stanbul'da toplanacak meclisi basmaa tahrik iin gerekirse nefsini feda etmek vazifesini yine bir byk fedakrlk..-00

Daha ehemmiyetli olan udur ki, Rauf Bey Anadolu'da mill bir kyam hazrlayan Erzurum ve Sivas Kongrelerinin H ey'etiTemsiliye nam verilen icra hey'etine dahil olduu ve bu bapta M. Kemal Paadan sonra ikinci derecede faal bir ahsiyet bulunduu halde (200) Feridun KANDEMR. a.g.e, sh. 45 vd. Rauf Bey'in son Osmanl Meclis-i Mebusan'n ng-L lizlerle anlaarak bilfiil dattrm bulunduunu daha mufassal bir surette renmek isteyenler u kaynaa da bakabilirler: Cemal KUTAY, Tarih Konuuyor, Cilt: I sh. 152. Yalnz Fransz meb'usu Andre Feruburg'a. atfen yaplan bu ifaat btn yazlarnda M. Kemal Paa'y tebriye etnvk gayretkeliinden kurtulamayan Cemal Kh. tay tarafndan bin bir teville ve bugne gre tefsir edilerek takdim edilmektedir. Bu adamlar Osmanl Devletini ykmay ve bu i iin ecnebilerle ibirlii etmeyi ne yazk ki, hala vatanseverlik olarak gstermektedirler. Ayrca bu kararn daha Sivas'ta M. Kemal Paa'mn riyaseti altnda kumandanlar ve sair kimselerden mteekkil bir grup tarafndan alnm olduu Feridun Kandemir'in Rauf Orbay'la mlakatlarn aksettiren ad geen eserinin 45 inci sahifesinde de sarahaten ifade edilmektedir. LOZAN ZAFER M, HE21J1ET M? 205"204 KADR MISIROCLU 12. Ocak 1920 de stanbul'da alan Meclis-i Mebusan'a Sivas Mebusu sfatt ile girmitir. ngilizler Kuvay' millyecilere yardm edenlerin idam edileceklerine dair sokaklara araf gibi ilnlar asm bulunduklar halde M. Kemal Paa'mn bu en yakn arkadan daha stanbul'a adm att anda tevfik etmek yerine O'na manidar bir hareket olarak meclisin datlmasna kadar! dokunmadlar!. Malta dnnde stanbul'a urayan biri gemiden kmayarak neboludan M. Kemal Paa'mn ya-i runa gitmesine ses karmadlar. *. Ayn ekilde smet Paa da zorla gtrlm olsa bile bir kere Ankara'ya iltihak ettikten ve bu iltihak alyili bir surette efkr umumiyeye iln edildikten sonra elini kolunu sallayarak stanbul'a gelip tekrar Ankara'ya dnmtr. Bu manidar ziyarete de ngilizler seyirci kalarak onu tevfik etmeyi dnmemilerdir!.. Hatt Mustafa Sagir'm C a s u s^. sfat ile M. Kemal Paa'y ldrtmek (!) zere Ankara'ya gnderilmesi ve sonradan M. Kemal Paa'ya dolayl bir surette ihbar edilerek yakalattrlp astrlmas da ngiliz siysetinin hakik vehesini gizlemek maksadna matuf bir hareketti. Dikkat edilirse stanbul'daki silh depolarnn kaplarna hintli mslmanlar koyarak din kardelii sikasyla Kuva-y Milliyecilerin bu depolardan, Anadolu Harektn muvaffak klacak silhlar akr-m alarma gz yummak da ngiliz siyasetinin bir gafleti deil, mhirne bir surette ortaya karlm bir siysi taktii idi. O kadar ki, ngilizler Kuya-y Millye ile ilk temas hatt olan Eskiehir Havalisindeki kuvvetlerini de bu Hint mslmanlanndan semi bulunuyorlard!.. Dier taraftan M. Keml Paa da stanbul Hkmeti, Hilfet ve Saltanat makam ile Anadolu'nun arasn amak iin hudutsuz bir gayret sarfetmitir. nk. biL. devleti ele geirmeyi oktan kafasna koymutu. Damad Ferid, Ali Rza, Salih ve Tevfik Paa'larn sadaretleri devrinde stanbul'la Ankara arasnda cereyan eden muhaberat, stanbul hkmetlerinin hsnniyetlerini ve M. Kemal'in bu derece hsnniyetle mukabele gstermesine ramen ihtilf karmak hususundaki gayretlerini ak bir surette aksettirmektedir.301 Hatt bu. mn ve mahiyeti gz boyamaz bir surette izhar ve ifadeye yarayan karlkl yazmalar biz onun mahut nutkunda ve ar taraftarlarnn hatratlarnda bile grmekteyiz.-01 Mahut stanbul igali ile ngilizler arzu etmedikleri (!) yardmlaryla M. Kemal'i yle bir neticeye isal ettiler ki; M. Kemal bizzat-kendi dostlar vastasyla byle bir neticeye vasl olamazd.203

Dagobert Von Mikusch, ad geen eserinde 16 Mart igali mes'elesini inceleyerek ngilizlerin bu yardmlarn bile bile yaptklarn bunun bir hat neticesi olmadn, dolaysiyle ve mdellel bir ekilde ortaya koymaktadr. Btn bu muvazaa hareketlerini burada sayp dkmeye ve tefsil etmeye fiilen imkn yoktur. Bir ok asker ve siyas hatalara ramen imanl Trk Milletinin taham-mlfers gayret ve fedakrlklar sonunda zafer m(201) Baknz: Nutuk, sh.117 ve mteakip sahife Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 593 ve mteakip. (202) Bir misal olmak zere baknz: Fahrettin ALTAYLI a. g.e. sh. 221 222 (203) Dagobert Von Mikusch a.g.e. sh. 273 206 KADR MI9IRO0LU LOZAN ZAFER Ut, HE2UMET Mt? 207 yesser olunca, stanbul Hkmeti, Ankaraya mracaat ederek sulh iin mterek ve mttehid hareket edilmesi teklifinde bulundu. nk, daha nce 11 Ekim 1922 de imza edilen M udanya Mtarekenmesi ne sadece Ankara Hkmeti itirak ettii halde sulh konferansna stanbul Hkmeti de Ankara ile birlikte davet edilmi bulunuyordu. Bu mracaat M. KemaTe beklenen frsat verdi. Byle bir ikiliin sulh masasnda aleyhimizde olaca noktas zerinde durarak 1 Kasm 1922 de Saltanat ilga edildi Halbuki ikilik nasl mevzuubahs olabilirdi ki, Sadrazam Tevfik Paa'nn Mustafa Kemal Paa'ya mracaat mterek bir sulh hey'eti gndermek mahiyetinde idi. Esasen ordumuzun zaferi btn yurtta olduu gibi stanbul'da hudutsuz bir sevince vesile olmutu. O kadar ki, stanbul Hkmeti 12 Eyllde myesser olan zaferden dolay Kemal Paa'y tebrik etmi Sultan Vahideddin de bir gn nce aziz ehidlerin ruhu iin *A y a s o f y a Camii e r i f i de Mevlt okutturmutur.204 Buna ramen ileride tefsilt verilecei zere S a 1-t a n a t in Hilafet ten ayrlarak ilgas 16 Mart 1920 tarihinden itibaren hkm ifade etmek zere kanun-latnld. Dr. Rza Nur'un yazp seksen kadar meb'usun imzalad takrir zerine u kararlar alnd: 2 Tekilt esasiye kanuniyle Trkiye halk, hukuk ve hkimiyeti hkmranisinin mmessili hakikisi olan Trkiye Byk Millet Meclisinin ahsiyeti mna-viyesini gayri kabili terk ve tecezzi ve fera olmak zere .temsile, bilfiil istimale ve irade-i mliyeye istinadetmiyen*(204) Gotthard Jaesehke. Trk inklb Tarihi kronolijlsl C. 1 stanbul 1939. sh, 135 hibir kuvvet ve heyeti tanmamaya karar verdii cihetle Misak Mill hudutlar dhilinde Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinden baka ekli hkmet tanmaz. Binaenaleyh Trkiye valk lkimiyeti ahsiyeye mstenit olan stanbul'daki ekli hkmeti 16 Mart 886 dan itibaren ve ebediyen tarihe mntakil addetmitir. 2 Hilfet hanedan Ali Osman'a ait olup halife* lige Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan bu hanedann ilmen, ahlaken ered ve eslh olan intihap olunur-Trkiye devleti makam hilfetin istinatgahdr. Bugn ve bu gecenin bayram addi karargir olmutur. M. Kemal Paa, taktik icab byle yapldn ifde maksadiyle Hilafet sarih bir hukuka malik olmakszn bir mddet daha brakld205 demektedir. Halbuki takrir sahibi Dr. Kza Nur ise bu iddiay reddetmekte bilkis Hilfeti sarih hukuk ile ben ibka ettim200 diyerek bu bapta geni tafsilat vermektedir. _ Gerekten hadiseler Dr. Kza Nur*a hak verdirmektedir. M. Kemal Paa saltanatn ilgas srasnda Mecliste irad eyledii nutukta H k i m i y e t-i Milliye mefhumu ile H i 1 f e t' i telif edebilmek iin hudutsuz bir gayret sarfetmitir. Sonraki vukuat ile anlalmtr k kendisi Halife olmak istemektedir. Bunun dier delillerinden ksaca bahsedelim: Balkesir Paa Camii Minberinden halka hitaben yapt konumasndan aldmz u satrlar O'nun Halife olmak hususundaki arzularn daha bariz bir surette gstermektedir: (205) Nutuk sh. 418

(206) Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 969 208 KADR MI3IROOLU Ey millet, Allah birdir. an byktr!. Allah'n selmeti, tifeti ve hayr zerinize olsun. Peygamberimiz Efendimiz Hazretleri, Cenabhak tarafndan insanlara hakayk- diniyeyi teblie memur ve Besl olmutur. Kanunu esasisi, cmlemizce calmdur ki, Kur'an azim-andaki nusustur. nsanlara feyz ruhu vermi olan dinimiz, son dindir. Ekmel dindir. nk dinimiz akla, manta, hakikata tamamen tevafuk ve tetabuk ediyor. Eer akla, manta, hakikata tevafuk etmemi olsayd, bununla dier kavanin-i tabiiye-i ilhiye beyninde tezat ohnas icabetlerdi. nk bilcmle kavanin-i kevniyeyi yapan Cenabhaktr.'" Acaba Mustafa Kemal saltanat ktlerken Halfeti neden bu kadar iddetle mdafaa ediyordu. Bu zerinde durulup deerlendirilmesi lzm gelen bir noktadr. ok fasa bir zaman nce Mecliste Mdafaa-i Hukuk Grupunu kurduu zaman Erzurumlular kendisine cephe alarak Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini Ankaradan ayrp yeni bir ekle sokmak istemilerdi Cemiyetin unvanna muhafa-za-i Mukaddesat unvann ilve ederek Ankara'ya cephe alyor ve Erzurumu tamamen Erzurumlulara mahsus bir idare altnda yrtmek istikametinde bir arzu ortaya koymu bulunuyorlard. Bu teebbsn banda bulunan Kad Raif Efendi bir beyanname nerederek Ankara'daki kadronun Erzurum Sivas Kongrelerine zd istikametlere doru gitmelerinden dolay kendilerinden ayrldn beyan ediyordu. Bu beyannamenin ana fikrini hlsa etmek suretiyle bir yazya ekleyip Ankara'ya bildirmi (207) Atatrk'n sylev ve Demeleri C. 1 stanbul 1945, sh. 270 LOZAN ZAFER M, HEZMET M t 209 olan Kzm Karabekir'e Mustafa Kemal'in gnderdii ce-Tapta; Hilfet ve Saltanat mesele-yi esasiye olarak mevcut deildir. Trkiyenin banda Haliie-i slm olacak ve bir hkmdar sultan bulunacaktr. Mevzubahis olan mesele hkmdarn hukuku olup tayin ve tahdidi iin son birka asrn.tecrbe ve devlet mefhnmundaki millet hukukunun mana-yi hakikisi mil olmaldr. Bu esas zerinde henz tesbit edilmi kati bir dsturumuz yoktur.'" diyordu. Kadj Kaif Efendi'nin beyannamesinde ise Byk Millet Meclisinde teekkl eden mezkr grupuri maksat ve gayesi Devletin gekli idaresini bsbtn deitiren siyas bir gayeyi istihdaf etmekte ve Sivas Kongresinin tesbit ettii esasata nazaran Hilfet ve Padiaha ait hibir kay. cl mevzubahis etmeyen Tekilt- Esasiye Kanununu. rehberi faaliyet olarak kabul eylemektedir. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk grupu ismini takman bu frka-nn ahsiyeti mnaviye ve hukukiyesi mezkr cemiyet unvannn sahibi hakikisiolan Mdafaa- Hukuk Tekiltlarnn vaziyet'i umumiyeleri ile bir tezat tekil eder. Bu itibarla Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Tekiltnn mensuplar kendilerinin hibir reyi, muvafakati alnmadan Ankarada vcuda getirilen bir heyet-i idarenin mu-karretana adem-i ittihada mazurdur.. Velhasl bu slhat halk idaresinin hakimiyet ve inkiafna msait surette kanun-i esaside yaplacak tadi't ile temin ve hukuku padiahiyi tahdit edecek tarzda yaparak memleket ve Alemi Islmn liayat- hzra ve m: takbelesi iin azim teeddd ve mahzurlar davet cdecek (208) Kazm KARABEKR: stikll Harbimiz - stanbul 1960 Sh. 984 F: 14 210 KADR MISIROGLU Cumhuriyet eklinden kat'iyyen saknmak lzmdr. " denilmekteydi. Buna cevap olarak M. Kemal Paa'mn Kzm Karabe-kir Paa'ya gnderdii yukarda bahsi geen yazda: ...Bu kanunda mana-yi cumhuriyet ifaden eden hi bir ey mevcut olmad gibi Mdafaa-i Hukuk grupunun maksad- esasisinde de kat'iyyen byle bir netice mevcut deildir. : Binaenaleyh Kaif Efendi'nin saltanat eklinin Cumhuriyetilie kalbi mahsus olduu haltkndaki fikri bir vehm-i mahzdan baka bir ey olamaz...''8 deniliyordu.

Ksa zamanda bu deiikliin sebebi ne idi? Bu mesele zerinde imli fikretmeden nce bu dmn zlmesine yaryacal iin zaferden sonra stanbul ahalisine kar er-iye Vekleti tarafndan neredilen beyannameyi de hatrlatmak isteriz ki, bu beyanname bir nev Hilfete mahsus Hakk- ta'zr mahiyetinde idi. Ksa faslalarla ortaya kan bu beyan ve hareketlerin manas nedir? Acaba M. Kemal Paa Saltanat ve Hilfet meselesinde nasl bir tavr almas lzm geldiinde tereddt m etmektedir? Veyahutta adm adm bir pln zerinde mi yrtmektedir? Hilfet Mes'elesi nin srf bu safhasna ait bir hkm olmak zere, bizce birinci tez daha kuvvetlidir. Filhakika Saltanatn ilgasn temin eden balca mil Hilfetin muhafaza edilecei zann olmutur. Fakat sonradan iddetle alayhe gemek hesapta olsayd,, srf muvakkat bir zan hasl etniek iin Hilfeti mutaass-bane Mdafaa mevkiine gemezdi. Bunun mantkan byle olmas gerekir. u halde Hilfete dair bu devredeki mda(209) Kzm KARABEKR a.g.e. Sh. 30 -81 (210) Kzm KARABEKR, a.g.e., sh. 983. LOZAN ZAFER Mt, HEZMET t!? 211 faalan, samim telkki etmek lzmdr. u artla ki, Hilfetin Hanedan' Al-i Osmanda deil kendinde devam etmesi bahis mevzuudur. nk yukarda mevzubahis ettiimiz Kzm Karabekir Paa'ya gnderilmi bulunan cevapta: Trkiyenin banda Halife-i slm olacak ve bir hkmdar sultan bulunacaktr diyor. Fakajj bu sfatlarn veya hi olmazsa srf Hilfetin Al-i Osman'da devam edeceini sylemiyordu. Bu meseleye zihni taklan Kzlm Karabekir Paa: Mustafa Keml Paa'nn cevabindaki (Cumhuriyet olmayacak, Trkiye'nin banda Halife-i islm olacak ve bir Hkmdar Sultan bulunacaktr)- kayd beni dndrd. stanbul Cumhuriyet yapyorlar diye endie ederek propaganda yapyordu. Padiah ve taraftarlar bundan rkyordu. Benim bugn anladm ise daha korkuntu. O da Mustafa Kemal'in bir muzafferiyet neticesi Hilfet ve Saltanst almas idi. Bu ibareyi bir ka kere okudum Halife-i islm olacak ve bir Hkmdar Sultan bulunacak) diyor. Herhalde yeni fikirden Cumhuriyet tesisi daha az korkuludur. Bakalm istikbal ne gsterek-tir.-! Diyor. ' Bu hususu Kzun Karabekir Paa ayrca u iki dip notla da tavzih etmektedir: 1. Mustafa.Keml Paa'nn Hilfetin lzumu hakkndaki Bahkesirdeki hutbesi ve Meclistleld nutku ve bu beyanname (er'iye Vekletinin yukarda bahsi geen beyannmesini kastediyor.) bir araya getirilir ve balarnda ila mefkure hatrat hocalar grupu ortasnda ve ayni kisvede Mustafa Keml Paann resmi konursa vaziyet daha iyi anlalr. GazFnin byk bir taassupla Hilfet ve Saltanat (211) Kzm KARABEKR a.g.e. Sh. 9T8 212 KADR M19IROCLU -LOZAN ZAFER MI. HEZMET M t? 213 ahsna almak istedii grlr. Buna muvaffk olamaynca da 180 derece aksine yrd mthi garabetdir. frat ve tefritten bir trl kurtulamyoruz. Bu tamim ne kadar lzumsuz ve hatta zararl ise sullden sora mtezayide giden itimai tahribat da o kadar felketdir. htarnameyi yazan Mustafa Fehmi Efendinin de reyi ile melon apka ve latin hurufatiyle stanbul'un asri plajlarnda medeni* jet yolunun yolcularn ara sra seyrederek bu sabk yazlarna m yoksa hale mi acr acaba? Bilmek pek merakl bir eydi*. n' 2 Gazinin vakit vakit yapt emrivkileri de kabul ile stikll Harbi pek anl ve erefli kabul edildi, i Fakat sonras hi de byle olmad Mustafa Keml Pasaj bir zaman hocalardan mutaassp bir halde hutbe ve nutuk] larla Hilfet ve Saltanat almaa urat. Muvaffak ola-j maynca mthi sola kayd. Dini ve an'nev varlklar! kanla ykt. Terakki ve tekml taraftar olan arkadala-1 r bu saa sola hareketlerde artk birlikte yrmediler, hatt muhalefete getiler. Bunlar kaybetmekle skt da balad ve devam ediyor. ;> , Gerekten M. Kemal Paa ve etrafndakiler bu devrede saltanat ktlemilerse de Hilfeti var kuvvetleriyle mdafaa etmilerdir. Saltanatn ilgas kararndan sonra hakknda Ankara'nn iyi dnmediini anlayan Sultan Vahideddin

Trkiye'den ayrlnca yerine Veliahd Abdlme-cid Efendi'yi Hlife setiler. Bununla meclis daha dorusu M. Keml Paa arasndaki yazmalar da'hayli alka ekicidir. Bunlar da Hilfetin muhafaza edilmek istediine delil tekil edecek bir slp tamakta idi. Fakat... (212) a.g.e. Sh. 978 (213) a.g.e. Sh. 978 Btn tavrlar ve beyanatlar Hilfetin muhafazas istikametinde, geliirken Lozan konferans ald. Bu konferansn baarszla urayarak kesilmesine kadar sren birinci devresinde de bu hissiyat devam etti. Hatta nn bile Lozan'da mes'ele Hilfete taallk ettike celdetle mdafaalarda bulunuyordu.Ve hele Mslim Standart Gazetesinin muhabiri Abdulkayym Mlik'e verdii cevapta: ..Trkiye'de Hilfet masundur ve iktidara sahiptir. demi ve yukarda saltanatn ilgas dolayisiyle zikrettiimiz M. KemalPaa'nn mdafasna e bir ifde kullanmtr. Fakat konferans kmaza girip isteklerimiz reddedince, mehur Yahudi Hahambas Hayim Naum Efendi sahneye kmtr. Onun aracl ile Trkiye'nin bata Hilfet olmak zere birok tavizlerim vermesine sebep olan Lozan anlamasnn mehur yirmidrt maddelik gizli ksm tanzim edilmitir. Hayim Naum Efendi tedenberi Hilfeti ykmaa u-.raan ngilizler ve Hatta Papalk ile Ankara arasnda me-' kik dokumaya balaynca M. Kemal Paa Hilfeti almak kadar, ykmann da bir kuvvet gsterisi olabileceini dnm ve bu suretle yurt gezilerinde Hilfetin alevine konumaya balamtr. Gerekten Hilfeti kaldrmak bahasna da olsa hakikaten baarl bir sulh muahedesi ortaya karlabilseydi bu da ehemmiyetli bir nfuz gsterisi imkn salayabilirdi. Fakat henz muahede imza edilme^ den Trk ordusunun byk bir ksmn terhis etmek ve-aka Makam- Hilfet aleyhine konumak suretiyle tavizler pein verildiinden byle bir fedakrlk karlnda, bile esasl hi bir ey alnamardtu* ki, bunun bir ksmn '.erki sahifelerde fakat asl ehemmiyetli ksmn ise bu eserin * M anevi kayp arm z tahlil eden. nc cildinde bulunacaksnz!.. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 215 ri muamma olmak vasfn muhafaza etmekte bulunduundan, onlardan phelenen Fransz ve talyanlar Trk zaferini grnce aka Trkiye'yi tutmak* mhiyetinde hareketlere teebbs etmilerdir. Esasen onlarn -tngiNC BLM LOZAN KONFERANSI KRONOLOJS VE MZAKERELERE TOPLU BR BAKI LK HAZIRLIKLAR VE MURAHHASLAR HEYBETNN TEEKKL ETTRLMES: Ordumuzun Ege sahillerine varmasiyle aziz vatanmzn sadece bir ksm olan A n a d o 1 u Yunan askerlerinden temizlenmi^4 oluyordu.' Fakat i bununla bitmi deildi. Henz Boazlar ve stanbul Mttefiklerin ve bahusus ngilizlerin igali altnda bulunmaktayd. ngilizlerin gerek Kuva-y Milliye'ye ve gerekse Yu-nanistana' kar- zahir plnda birbirini tutmaz- hareketle(214) Bu temizleme bugne kadar iddia edildii gibi, Yunan askerlerinin Ege sahillerinden denize dklmesi suretiyle vki olmamtr. Kaan mnhezim Yunan Ordusunun Ege sahillerinden gemilere binip hayatlarn kurtarmalarm imknsz kimak zere hatt- ric'atleri' kesilememitir. Bu devre ait neriyatn pek ounda Yunan askerlerinin izmir ve Bandrma'da gemilere bindirilip karlmalarna ait resimleri grmek mmkndr. Fakat bu suretle karlan ve imha edilemeyen Yunan askerleri, bilhare tamirat bedeli adyla harp tazminat talep edildii zaman, Lozan Sulh Mzakereleri boyunca Trakya hududumuzda ynak yaplarak bize karc bir tehdit, vastas olarak kullanlmtr. Bu tehdide ilk muhatap olanlardan biri olarak Dr. Rza Nur, u malmat vermektedir:' . Biz Yunanllardan tzminat- harbiye istedik. Bu bapta Yunanllarn yaptklar! tahribat ve emsalini gsterip birok listeleri birinc devreden beri Konferansla, veriyorduk. Olmad, Harb ettikleri memleketimizin tmirat dedik, byk bir para istedik. Buna mukabil Yunan Donanmasn almak hayalinde idik. Bu da bizzat Rauf'un fikri idi. Bir kzlca kyamettir koptu. Yunanistan vermem! dedi. Dierleri de onu iltizam ettiler. Franszlar, bize bu parada srar edersek

Konferans terkedeceklerini tebli ettiler. Bize buna mukabil Karaaa' vermei vaad ediyorlar. Biz ise talebimizde srar ettik. Hakikaten bir hak idi. Hareketimiz doru idi. O vakit Yunanistan'da Gentral Pnngolos ve Plastras,. diktatr idiler. Gunaristleri kuruna dizmi idiler. ittiimize gre Pangolos deli fiek biriymi. Aklldan o kadar korkulmaz, deliden korkmaldr. Bu adam diline unu dolam: Alaklar (kuruna dizdii adamlar) Yunanistan'a byk bir leke srdler, bu lekeyi ben temizleyeceim. Garb Trkiye'yi bir ucundan zaptedeceim. Haki. katen krk elli bin kiilik bir ordu vcuda getirmi. Bunu Garbt Trakya'ya tahid etmi. Bu tazminat mes'elesini bahane edip hcuma hazrlanm. Venizelos, yeniden harp> istemiyordu. Bize hususi surette yalvard. Franszlar rica ettiler. Yine dinlemedik. Gerginlik o hale geldi ki,. Panglos hcum .edecek. Hkmete yazdk. Hkmet 'kafiyen vazgemeyin' emrini verdi. (Dr. Rza NUR-a.g.e; Eh. 1200). 216 KADR MI3IROLU lizler'e ramen- ortaya kan bu dostne hareketleri daha zaferden ok nceleri bile grlmee 'balamt. Mesel Lord Grzon, Byk Taarruzdan nce Temmuz ay iin de ngiltere'yi ziyaret eden Ali Fethi Bey'le grmeye bile tenezzl etmemi, stelik Reuter Ajans vastasyla yaynlad bir beyanatta bu adem- kabul iln ettirmekten bile ekinmemi, hatt 10 Austos'ta Yunanllarn, sulh imzalanmadka Anadolu'dan ekilmemeleri gerektiini de bu tarzda beyan ve ifade etmiti. Buna mukabil Londra'dan dnnde Fransz ve talyanlarla gren Ali Fethi Bey onlardan mkemmel bir hsn kabul grmt. Bunlarn Anadolu Hkmeti ile her halkrda anlamak gerektiini belirtmi olmalarna ramen, ngilizlerin mdne tavrlar karsnda, ordularmzn mutlaka muvaffakiyetli bir taarruz icra etmeleri gerektii ve sulhun ancak bundan sonra olabilecei hususu Fethi Bey tarafndan Ankara'ya bildirilmiti. Bilhassa Franszlar Trklerle anlama hususundaki arzularn ok daha evvel ortay*, koymu bulunuyorlard. Gerekten Mara ve Aymtap havalisini nce ngilizler i-. gal etmilerdi. Fakat bir Trk - Fransz atmasna zemin hazrlamak maksadyla buralarn tahliye edip Fran-szlar davet ettiler. ngilizler geldii zaman hibir hdise olmad halde, ngiliz Entelijansnm gayret ve faaliyetleri sonunda taknlk yapan Fransz neferleri ve Fransz, himayesinde hareket eden Ermenilerin'tecavzleri yznden mthi bir Trk Fransz atmas ortaya kt. Bunun zerine Fransa'y ypratan ve Trkiye'yi Fransa'yla kar karya getiren bu atmann temelindeki ngiliz menfaatlerini kavrayan ve mttefik olmaLOZAN ZAFER Mt, HRZVET M? 217 Iarna ramen ' onlarla bu blge de rakip vaziyette bulunan Franszlar, Trkiye'yle anlama zemini aradlar. Bu. maksatla eski Fransz nazrlarndan ve p anda meb's olan Frankn Buyyon (Boillion) 9 Haziran 1921 de Ankara'ya geldi. lk zamanda * Franszlarn birinci derecede alkadar olduklar kaptlsyonlar yznden anlamak mmkn olmadysa da Sakarya' Zaferi . zerini, 20 Ekim de A n k a r a 11 i 1 f n a m e s i adyla bilinen Trk - Fransz Anlamas ortaya kt. Bu anlama. Lozan'da da kurtarlamam bulunan H a t a y hari aa yukar bugnk hududumuzu tyin ve" tesbit ediyordu. . Daha sonra Trk Ordusu Afyon va Dumlupnar Zaferlerini kazannca Fransz Bavekili Puvankare (Poin-are) Yunanllarn Anadolu'yu derhal tahliye etmeleri artyla bir mtareke akdi'talebinde bulundu. Fakat bu talep neticelendirilemeden 9 Eyll'de Trk Ordusu zmir'e girmi bulunuyordu. , Bu suretle Anadolu'nun tahliyesi fiilen tahakkuk etmi oldu. Fakat Boazlar ve Trakya hl igal atnday-d. ngilizler, sulhun akdinden nce buralarn tahliye edilmesini asla istemiyorlard. Onlah sulhe ve bu mriti-kalar tahliyeye zorlamak iin stanbul ve anakkale Boazlarna kar harekta devam etmek gerekliydi. Gerekten bu husus, Hey'et-i Vekile'de grld. Verilen karar Mfrezelerimiz ilerlesin. Sade silh patlatmasnlar. Zannediyoruz ki ngilizler de patlatamaz. nk Faik kuvvetlerin gittike tazyik diresini sktracan

grnce harbetmez ekilirler. Ayn zamanda Biz* sizinle harbetmek istemiyoruz. Fakat topramz igal altnda 218 KADR brakamayz. ekilin! diye de bir nota ile cevap verdik.115 Brinci Ordu zmit, kinci Ordu da anakkale zs-rine sevkedildi. 21S Fakat bu husustaki karar, Garp Cephesi Kumandan smet Paa tarafndan sr'at ve metanetle takipolunmayp gevek davranld. 2T. Halbuki bu harekete mukabele hususunda ngilizler yalnz kalmlard =1* Onlarn, Trk Ordularnn ileri harektna kar mttefikleri ile birlikte hareket etmek teklifine talyan ve Franszlar msbet cevap vermemilerdi. stelik Fransz generali Pelle 18 Eyll'de stanbul'dan kalkp zmir'e gitmek suretiyle bu ngiliz teklifine aka cephe alm grnmekten ekinmedi. nk Fransz Umum Efkr Anadolu Harektnn zaferle neticelenmesinden sonra aikr bir surette bize tevecch gsteriyorlard. 21' Fransz gazetelerinde Trk Zaferlerini kendi zaferleri gibi alklayan yazlar intiar ediyordu. talyan'lar da Franszlar gibi yeni bir harp istemiyorlard. '20 Hatt 14 Eyll 1922 tarihinde toplanan Fransz Hkmeti, Boazlarn serbestisi ve, Trakya'nn bize iadesi gibi manidar kararlar ittifakla ittihaz etmi bulunuyordu. Bu Fransz kararma kar bir mukabelede bulunmak (215) Bknz.: Dr. Rza NUR - a.g.e. ah. 951. (216) Bknz. nn'nn Htralar (Lozan Ksm) Ulus Gazetesi. .9 Austos 1968 tarihli nsha. (217) Ali hsan SABS - Hart) Htralarm. C.V., Ankara, 1951, eh. 352. (218) nn'nn Htralar . Ulus Gazetesi, 10 Austos 1963 ta: rihll nsha. (219) a.y. (220) a.y. LOZAN ZAFER M. HEZMET Mi? 219 isteyen ngilizler, Lloyd George ve Churchill tarafndan kaleme alnp 16 Eyll'de aklanan bir kararla mttefik devlet tarafndan Trklerin Boazlardaki bitaraf mntkay tecavz etmemeleri ve Trakya'ya gememeleri iin Ankara'ya tebligat yaplmas ve Boazlardaki kuvvetlerin arttrlmas gibi tekliflerle ancak bunlarn icrasndan sonra btn uml ile ark M e s ' e 1 e s i nin halli iin bir sulh konferans toplanmasn istediler. Lord Grrzon'dan habersiz iln edilen bu kararlar onun muhalefeti ile Lloyd George'un siyas hayatna bir son vermeye sebep oldu. -' ' . Bu kararlar bizzat ngiliz umum efkrnda bile ok kt tesirler hsl etti. Yeni bir harbe vesjle olabilecek bu kararlara dominyonlar kat' bir ekilde kar ktlar ve asker gndermeyeceklerini bildirdiler. talya ve Fransa ise bir mukabele olmak zere anakkale'deki askerlerini geri ektiler. Fakat Trkiye Mttefikler arasnda bu ihtilftan lyk vehile, istifade edemedi. -~'2 Garp Cephesi Ku(221) te bu esnadadr ki, Lloyd Gecrge ngiltere'yi tekrar aleyhimize harp hareketine balatmak zere sevk etmek istemiti. Derken Kabinemden dt. Sonra bana Lozan'da Lord Grzon Lloyd George ngiltere'yi Trkiye'yle, yeniden harbe sokuyordu. Ben' mni oldum. Lloyd George'u bundan dolay ben drdm. Binaenaleyh Trkiye ile dostluk taraftarym, demiti. Hakikaten Lloyd George'u dren Lord Giirzon'un mnevrasdr. Fakat bu daha ziyade frka nes'elesidir. Grzon'un Tikye ile harp istemedii de phesizdir. (Bkz. Dr. Rza NUR - a.g.e.,"sh. 952). (222) stanbul'daki ngiliz Mmessilleri ile ngiltere Hkmeti arasndaki muhabere, heyecan ve tereddtlerle Mttefikler arasndaki ihtilflar hakkyla kavramak iin bknz. Dawid WALDER-The Chanak Affair, London, 1969. ,220 KADP. MI&IROCLU mandan ar ihtiyatkrlktan vazgeemedi ve ngilizleri kzdrmaktan korkarak tl davrand. -'3 Ordumuzun tl davranmasndan istifade etmek isteyen ngilizler, Boazlardan ekilen Fransz ve talyan kuvvetlerinin- yerini kendi askerleriyle ('oldurmaya

altlar. zmit zerine sevTtedilen Birinci Ordu daha da ihtiyat-kr bir surette kullanld ngiliz gal Kuvvetleri Kumandan General Ilarring* ton, Trk askerlerinin btar'af Mntka dan ekilmelerini talep etti. Buna, kar M. Kemal Faa bitaraf bir mntka yoRtur! diye cevap verdii halde icraat bu sz te'yid eder ekilde yrtlemedi. *-* ' Asker dehas dmanlar tarafndan bile kabul edilmi bulunan Ali hsan Paa bu durumun tahlilini yaparken diyor ki: , Eer bu esnada zmit tarafndaki Birinci Ordu kuvvetleri Gebze zerinden. Yakack srtlarna, Kay Dana, Alemla Ormanlar Garp kenarna, Polenez kyne doru ilerlemi olsalar idi, ingiliz kuvvetlerinin amlca tepelerine ekilmeleri ve mtareke iin mracaatta bulunmalar phesiz gibi idi. ngiliz Harp gemileri dank kara kuvvetlerinin hareketlerine mni olamazlard. Mustafa Kemal Paa'nn bir kuru lf Harrington'u dndrm ve Londra'ya mracaata mecbur etmitir. Lrd Grzon, Franszlarla talyanlarn anakkale Boazndan ekilmeleri ve Trk ,askerinin Boazlardaki bitaraf mntkaya ilerlemeleri karsnda tela dt. O zamana kadar mttefiklerine ehemmiyet vermemi ve Trk (223) General AH hsan SABlS-a.g.e. sh: 353. (224) a.y. LOZAN ZAFER Mt, HEZMET M t? 221 Murahhas Fethi Bey'i kabul etmemi olan bu marur Lord derakab antasn alarak 19 Eyll'de Franszlar ile grmek zere Londra'dan hareketle Paris'e geldi. Ertesi gn, 20 Eyll'de Poincare ile grt, . 16 Eyll'de Reuter Ajans ile neredilen ngiliz kararlarndan haberdar olan Mustafa Kemal Paa, 17 Eyll'de zmit'e giderek Birinci Ordunun mevcut kuvvetlerini harekete geirse idi, veyanut eh ge 20 Eyll'de Lord Gr zon Paris'te Poincare'ye Aman! deyip yalvarrken Birinci Ordu'nun muhtelif mfrezeleri, aknclar ve svarileri Alemd Ormanlarna ve Kayda .srtlarna doru ileri harekete ve tazyika baiasalar idi mtekare ve sulh, artlar daha kolay ve arzumuza tamamiyle uygun olarak daha abuk temin edilebilirdi. Mustafa Kemal Paa'nn bu esnada .zmir'de kalma si. ngilizleri sktrmak istememesine, dellet ediyorduk Halbuki hi olmazsa zmit'e gidip orada blf yapmas tesirden hli kalmayacakt. Evvelce bitaraf mntka diye birey tanmyoruz tarznda .verilen cevap ile, zmir'de de oturup tl ve pasif kalmak birbirine uymuyordu.. Lord Grzon, Pariste Poincare ile grtkten sonra, talyanm FzJis Sefiri Kont Sfora ile de grt. Ve pyn gn c'~nden sonra Fransz Hariciye- Nezaretinde devlet mmessilleri arasnda bir konferans aktolundu. Burada u karar verilmi: 1 Anadolu'da, Mttefik Devletlerden asker brakmaya lzum yoktur.. 2 Deniz Kuvvetleri Trklerin Rumeli'ye gemelerine mmanat etmek iin kfidir.. 222 KADR MISIROCLU 22 EylJ'de bir daha buluup grmler. Gra>n. istanbul'un Trklerin elinde braklmasna itiraz olmadn sylemi. Bundan sonra Trakya mes'eiesi konuulmu. Franszlar ile talyan'lar, Edirne'nin Trkiye'ye iadesinde iddetle srar etmiler, ngilizler raz olmamlar. Grzon, Londra ile uzun boylu muhabere etmi. Nihayet 23 EylJ'de, Meri, Nehri hudut olmak zere Edirne'nin bizde kalmasna ngilizler muvafakat eylemiler. Bu suretle Ankara Hkmetine gnderilecek mterek notaya Grzon da imzasn koymu. Pohcare'nin emri ve Grzon ile Sfora'nn tasvibi ile Franklin Buyyon, bir Fransz Harp Gemisine binerek 23 Eyll mukarraratm hamilen tzmir'e hareket etmi ve bu hareketinden Ankara Hkmeti haberdar edilmi, Mustafa Kemal Paa, yannda Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey olduu halde zmir'de Franklin Buyyon'u beklemektedir. Bu haberi aldktan sonra Boazlar'a kar tarafmzdan bir tazyik icras artk bahis konusu olamazd.. Vakit gemi idi, oyalanm idik. stanbul'daki Fransz

Fevkalde Komiseri General Pelle de daha evvel zmir'e gelmi ve Paris deki mzakere ve mukarrerattan Hariciye Vekilimize malmat vermiti. stanbul'daki ngiliz Fevkalde Komiseri General Harrington da Paris Mukai reratm ve zmir mzakeresini sknetle beklemekte idi. Franklin Buyyon, izmir'e varnca orada bulunan Mustafa Kemal Paa ve Yusuf Kemal Bey ile grt. Paris Mukarreratn bildirdi. Bizimkiler, ii ksa keserek harbe abuk son vermek ve memleklette Mustafa Kemal Paa nin tasavvur ettii teebbslere bir an c-vvel girimek iin LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi? 223 Paris Mukarreratn kabul ettiler. Trk askerinin Trakya'ya girmemesine mukabil, Trakya'nn Yunanllar tarafndan hemen tahliyesi ile Trk Mlkiye memurlarna ve Jandarmasna teslimini art kotular Franklin Buyyon bunu temin etmeyi vaadeyledi. Bunun zerine bizimkiler imdilik Trakya'ya Trk askeri gndermemeyi taahht ettiler ve Boazlara kar ileri hareketi durdurdular.Ms Halbuki bu srada herkes Trk Ordusu'nun Boaz-lar' zorlayarak Trakya'ya gemesinin en tabi bir hdise olduu kanaathdayd. Bu keyfiyeti Anka'daki ilk Rus Elisi S. t. Aralov'un Trkiye Hatralarnda bile bulmak mmknd: Trk Ordusu Yunan "Cephesini yarp Ege Denizi ile Marmara Denizi ve Boazlara doru ilerlerken biz, Elilikte, Trk Ordusu'nun stanbul'a gireceine, Boazn Anadolu yakasn ve Dou Trakya'y igal edeceine inanyorduk.-'6, demektedir. / ' Sulhten nce henz mtareke grmeleri yaplrken ilenen asker ve siys hatalar byk bir dikkat ve titizlikle tesbit eden General Ali hsan Sabis mtalalarna devam ederek diyor ki: x Mustafa, Kemal Paa'nn bir an evvel sulh yapmak arzusu, zmir mzakeresinde baz ehemmiyetli noktalarn unutulmasna sebep olmutur. Franklin Kouillon'un tatl diline kaplarak getirmi olduu 23 Eyll Paris nrakar-reratma hi itiraz edilmemi ve hemen hepsi aynen kabul olunmutur. Halbukf bu mzakerede istical gstermemek, (225) General Ali hsan SABlS-a..e. sn: 353-354. (226) S. ARALOV-Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Htralar, stanbul 1967, sn. 149. 224 KADR MISIROL.U Meri Nehrini hudut olarak kabul etmemek ve hi olmazsa Gmlcine batsna kadar Garb Trakya'y Yunanllarda brkmyarak tahliyesini istemek lzm idi. Bundan baka Boazlarn ve stanbul'un tahliyesi mes'elesini .de ayn zamanda ileri srp karara balamak ve bu kararlar zerine Mudanya'da bir mtareke komisyonunun akdine raz olmak icap ederdi. zmir'e getirilmi olan 23 Eyll Paris Mukarrerat tamamiyle belli olunca gizlice Trk Ordularna Boazlar'a ileAemek emri verilmeli; zmir'de mzakere ederken Ordular, Boazlarn Anadolu sahilini ellerine geirmeli veya hi olmazsa bu sahillere iyice sokulmu olmal idiler. ' Eer .stanbul'un Mttefik Devletler tarafndan tahliyesi tarihi tesbit edilmi olsayd, sonradan zuhur ederi zorluklara meydan verilmemi olurdu. Meri Nehrine kadar ark Trakya'y kendiliklerinden bize iadeye raz olmu ve teklif etmekte bulunmu olduklarndan tarafmzdan Garb Trakya'nn talebi Mttefik Devletleri hi artmazd. Bu talep tamamiyle tervi edilmese bile - Edirne-Dedeaa demiryolunu, Edirne'nin Karaaa istasyonu ve mahallesini Dimetoka ve Dedeaa ehirlerini kurtar inak mmkn oldurdu, Lozan Sulh Mzakeresi de bu esaslar zerinde daha kolay cereyan ederdi. ngiltere bir yandan 23 Eyll mukarreratn Paris'te kabul ederken, dier taraftan Yunanllar gizlice tahrik etti. Gya ark Trakya'nn terkine razl olmadklarndan dolay Yunanistan'da bir galeyan peyda oldu; ve bir asker ihtill neticesinde 27 Eyll'de Kral Kostantin, ikinci olu George lehine krallktan feragat eyledi. Vrnizelos- Londra'ya gelerek Lord Grzon ile grt, fakat Bavekil LFo'yd George mlakattan itinb etti.. LOZAN ZAFER Mt. HEZMET M) ?

225 Fransz gazeteleri Yunanistan'daki oyunlara bir kymet vermiyerek Venzelos'nn faaliyet gstermesini souk bir tavr ile karladlar; bu hareketlerin Yunanistan'a Edirne'yi kazandramyacam yazdlar. izmir mlakatnda kabul edilmi olan 23 Eyll Paris Mukarreratn Poincare, Fransz Nasrlar Meclisi'ne tasdik ettirdi. Bu suretle Yunanistan vaziyetinin 23 Eyll Mukarrerat ile kat'iyet kesbetmi olduunu ve Fransz siyasetinin tdil edilmiyeceini anlatmak istedi. Lord Grzon'un Yunanllar himaye etmesine ramen Franszlar ile talyanlarn lehimizde/ metin davranmalar zerine Venizelos, Londra'dan Paris'e eli bo dnd. Paris'te Poincare'ye ark Trakya'nn terkine raz olduunu ve bunu Atina Hkmetine tavsiye eylediini sylemek mecburiyetinde kald. Atina Hkmeti bu tavsiyeyi kabul ettiinden Venizelos, Yunanistan'n Avrupa'da fevkalda murahhas sefiri sfatn deruhte eyledi. Mttefik Devletler tarafndan yaplm olan 29 Eyll teklifini kabul ettiler ve 3/10/1922 de Mudanya'da bir mtareke komisyonu topland. Ayn gnde Bakumandan ile Hariceye Vekili zmir'den Ankara'ya dndler. 4/10/1922 de Mustafa Kemal Paa, Byk Mlet Meclisinde uzun bir nutuk iradederek yaplm olan harp hareketleri ve kazanlan zafer hakknda izahat verdi. tsmct Paa Mudanya Konferansnda da stanbul'un Mttefikler tarafndan tahliyesi hakknda hi bir ey temin etmeden 11/10/1922 de Konferans bitti ve protokol imza edildi. Iiefet Paa, stanbul Kumandanlna tayin olundu. F: 15 226 KADR M13I30LU Bu suretle stanbul'daki Padiah Hkmetinin idaresine resmen nihayet verilmi oldu. 19/10/1922 de ngiltere'de Iioyd George Kabinesi istifa etti. Mttefik Devletler 27/10/1922 de verdikleri bir nota ile sulh konferansnn 13/11/1922 de Lausanne'da toplanmasn, ikiden fazla mmessil gnderilmemesini ve bunlarn tam selhiyeti haiz olmalarn bildirdiler.2'7 Bu davet zerine sulh konferansnda Trkiye'yi tem sil edecek hey'etin kimlerden mteekkil bulunmas mes* elesi dnmeye baland. Fakat davet sadece Ankara Hkmetine deil, ayn zamanda istanbul Hkmetine de yaplmt.22* Evvelce ifade edildii zere son Osmanl Sadrazam Tevfik Paa, sulh konferansnda mterek bir hatt- hareket takibi iin M- Kemal Paa'ya mracaat etmiti'2' stanbul Hkmetini ortadan kaldrmak ve tek bana memlekete hkim olmak isteyen M. Kemal Paa, bu hadiseyi vesile ittihaz ederek Saltanat ve Hilfeti birbirinden ayrp nce saltanat ortadan kaldrmak yoluna tuttu. Burada clib-i dikkat olan husus udur ki, byle bir kararn ittihazndan sadece bir ka gn evvel Refet Paa* nm Keiren'deki evinde M. Kemal Paa'ya kar Saltanat da, Hilfeti de mdafaa eden ve M. Kemal Paa'nn bu mdafaa esaslar zerinde tasvibini ve hatt ayn hissiyatn onun tarafndan da Meclis huzurunda ifade edilmesini salayan Rauf Bey bilhare Saltanatn ilgas gnnn bir MilH Bayram olarak kabul edil(227) General Ali, hsan S ABS - a.g.e, sh: 355-356. (228) Bknz: nn'nn Htralar . 20 Austos 1968 tarihli Ulus Gazetesi Feridun KANDEMR - a.g.e. sh: 88-Dr. Rza NUR - a.g.e. sh: 965-966 . M. Kemal Paa - a.g.e. sh: 418. (229) Bknz. Nutuk, 260 numaral vesika. LOZAN ZAFER Ut. HEZMET Mt? 227 meini isteyecek kadar tezada dmtr.'30 O devrin ricalinin karakter zaaflarn belirtmesi bakmndan son derecede alka ekici olan bu vak'ay M. Kemal Paa'dan dinleyelim: Rauf Bey, birgn Meclis'teki odama gelerek benimle baza hususta dair grmek istediini ve akam Keiren de Refet Paa'nn evine gidersem daha gzel konuabileceimizi syledi. Rauf Bey'in teklifini kabul ettim. Fnat Paa'nn da hazr bulunmasna muvafakatimi istizan etti.' Onu da mnasip grdm. Refet Paa'nn evinde drt kii itim ettik. Rauf Bey'den dinlediklerimin hlsas u

idi: Meclis Makam- Saltanatn ve belki Hilfetin ortadan kaldrlmak nokta- nazarnn takip edildii endiesi ile mteezzidir. Sizden ve sizin tiyen alacanz vaziyetten phe etmektedir. Binaenaleyh Meclisi ve dolaysyle Efkr Umumiye-i Milleti tatmin etmeniz lzumuna kaniim. Rauf Bey'den Saltanat ve Hilfet hakkndaki kanaat ve mtalaasnn ne olduunu sordum. Verdii cevapta u tasrihatta bulundu: Ben, dedi. Makam- Saltanat ve Hilfete vicdanen ve hissen merbutum. nk benim babam Padiahn nan'u nimetiyle yetimi, Osmanl Devleti'nin iic'ali srasna gemitir. Benim de kanmda o nimetin zer(230) Feridun KANDEMR - a.g.c. sh: 90 da: Efendim, bu akam Rlsaletpenah Efendimizin veldetlerine tesadf etmekle slm lemi merreftir. Ayn zamanda hakikaten millete dayanan yegne kuvvet olan Trkiye Byk Millet Meclisinin de bihakkn istiklalinin temin edildii gndr. Bu ikisi hrmstine mes'ud geceyi tesiden bu gece ve yarnn bayram kabul edilmesini teklif ederim.* demi bulunduu grlmektedir. 22S KADR MI9IROLU ra vardr. Ben nankr deilim ve olamam. Padiah'a mu-hafaza-i sadakat borcumdur. Halifeye merbutiyetim ise, terbiyem icabdr. Bunlardan baka umumi mtalam da vardr. Bizde vaziyet-i umumiyeyi tutmak gtr. Bunu ancak, herkesin eriemeyecei kadar yksek grlmeye allm bir makam temin edebilir. O da Makam- Saltanat ye Hilfettir. Bu makam lavetmek, onun yerine baka mhiyette bir mevcudiyet ikamesine almak felket ve hsran muciptir. Asla caiz olamaz. Rauf Bey'den sonra karmda oturan Refet Paa'-dan mtalasn sordum Refet Paa'nn cevab u idi: Tamamen Rauf Bey'in fikir ve mtalasna itirak ederim Filhakika bizde Padiahlktan, Hilfetten baka bir ekl-i idare mevzubahs olamaz. Ondan sonra, Fuat Paa'nn fikrini renmek istedim. Paa yeni Moskova'dan geldiinden, vaziyeti, efkr ve hissiyat- umumiyeyi lzumu derecede tetkike henz vakit bulamadndan bahsederek, grlen mes'-ele hakknda kafi bir fikir ve kanaat dermeyan etmekte ma'zur olduunu ifade etti. Ben, muhataplarma, ksaca, u cevab verdim: Mevzubahs ettiiniz mes'ele bu gnn mes'elesi deildir. Mecliste bazlarnn tel ve heyecamna mahal yoktur. Rauf Bey, bu cevabmdan memnun grnd. Fakat u veya bu tarzda, mevzubahs mes'ele etrafnda grmeye devam olundu. Akam zeri balayan mlakatmz btn gece sabaha kadar uzad. Rauf Bey'in bir eyi temin etmek istediini ihtisas ettim. Benim Hilfet ve Saltanat ve tiyen ahsan alabileceim vaziyet hakkmda kendilerine sylediim ve itminan bahedici bulunduklar szleri bana krsden bizzat Meclis'te sylemek.... LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 229 Kendilerine sylediim szleri aynen Meclis'te sylemee beis grmediimi bildirdim. Fazla olarak bu szleri kurun kalemi ile bir kt parasna tesbit ve ertesi gn Meclis'te bir mnasebetle beyanat tarznda dermeyan edeceimi vaadettim. Bu vaadimi ifa da eyledim. Benim bu beyanatm muhaliflerce Rauf Bey'in bir eser-i muvaffakiyeti telkki ve kendisi takdir edilmi.. Efendiler, ihtimal Rauf Bey, bir takm zevat indinde deruhte eyledii vazifeyi yapmt. Ben de umum ve tarih vazifemden, o gne id safhay izah eylediim gibi ifa eylemitim. Fakat umum vazifemin, emrettii asl noktay ifa ve tatbik etmek lzm geldii zaman da asla tereddt etmedim. Tevfik Paa'nn telgraflar vesilesiyle Saltanat Hfet'den ayrmaya ve evvel Saltanat lvetmeye karar verdiim zaman, ilk yaptm ilerden biri de, derhal Rauf Bey'i Meclisteki odama celbetmek oldu. Kauf Bey'in Refet Paa'nntevinde sabahlara kadar dinledjim kanaat ve mtalatna hi'muttali deilmi gibi ayakta, kendisinden u talepte bulundum f Hilfet ve Saltanat birbirinden ayrarak Saltanat lavedeceiz. Bunun muvafk olduuna dir krsnden beyanatta bulunacaksnz. Rauf Bey ie fazla bir tek kelime teati etmedik. Rauf Bey, odadan kmadan evvel, ayn maksadla davet etmi olduum Kzm Karabekir Paa geldi. Ondan da ayn zeminde beyanatta bulunmasn rica ettim.

Efendiler, o tarihe (ait zabt ceridelerinde grld vehile Rauf Bey bir iki defa beyanatta bulundu ve hatt saltanatn lvolunduu gnn bayram kabul edilmesi teklifini de dermeyan etti.2" (231) M. Kemal Paa-a.g.e. sh: 418.419. 230 KADR MI9IROCLU M. Kemal Paa, mteakip satrlarnda gayet hakl o-iarak Rauf Bey'in birka gn iinde ortaya kan bu te-' zadyla istihza etmektedir. Fakat u da bir hakikat olarak kendi ifadesi ile sabittir ki; o da, Rauf Bey gibi, drt gn arayla birbirine zt ifade ve hareketlerde bulunmutur. Rauf Bey, evvelce mevzubahs edilmi bulunan, Kan-demir'le mlakatlarnda aleyhtarlnn sadece Saltanata mahsus bulunduunu, fakat sadece o zaman iin Hilfetin muhafazas lzumuna kani bulunduu ifade etmekte ve bu bapta uzun mtalalar dermeyan eylemektedir.112 Halbuki, M. Kemal Paa'nn yukarya dercedilen satrlar onun Rafet Paa'nn evinde serdeyledii mtalalarnn Hilfet kadar Saltanata da mil bulunduu aikrdr. Bu mes'ele zerindeki teferruat bu eserin Hilfet meselesini M anev Kayplarmz Meya-mnda ele alacak olan nc cildinde de tafsil edeceimiz cihetle, burada bu kadarla iktifa edip Lozan Murahhaslar Hey'etinin teekkl mes'eleine geiyoruz. Bu suretle yukarda anlatld zere saltanat ilga edildikten sonra Lozan Konferansnda Trkiye'nin tek bana ve sadece Ankara Murahhaslar ile temsili imkn dahiline sokulmu oldu. Konferans Hariciye Vekilleri seviyesinde cereyan edecekti. Mondros Mtarekenmesi gibi Trkiye'ye pek pahalya mal olmu bulunan bir anlama yi imza eden Rauf Bey, biraz da o anlamann kefaretini tekil etmek zere Lozan'a gitmek ve erefli bir sulh muahedesi ortaya karmak istiyordu. Hatt Dr. Rza Nur'a (232) Feridun KANDEMR - a.g.e. eh: 92 vd. LOZAN ZAFEK \M|, HEZMET Mt? 231 gre bu arzu, Hey'et-i Vecile'de cereyan eden mzakere ve seimlerle fiilen de tahakkuk ettirilmi idi.23' Fakat daha sonra hi byle bir seim ve mzakere icra edilme-irj gibi mes'elenin yeniden ele alndm smet Paa'nn tercih ve tesbit edildiini gryoruz. Halbuki bu srada Hariceye Vekili Yusuf Kemal Bey idi. Bu itibarla Hey'et-i Murahhasa Reisi onun olmas icap ediyordu. M. Kemal Paa'ya gre smet Paa'nn Hey'et-i Murahhasa Reisi yaplmasn ilk teklif eden Yusuf Kemal Bey'dir.3'* Yusuf Kemal Bey'in kendisi ise hatratnda shh sebeplerle Hariciye Vekilliinden ayrldn sylemektedir.21' Rauf Bey ise smet Paa'y M. Kemal Paa'ya kendisini teklif ettiini sylemektedir. 236 Bu sebep varit olsa bile bir kere smet Paa'mn Reislii takarrr ettikten sonra, Hariciye Vekili olmas da zarur idi. (233) Dr. Rza NUR - a.g.e. sh: 961 vd. (234) M. Kemal Paa-a.g.e. sh: 417-418 de Ankara'dan hareketimden evvel Yusuf Kemal Bey, bana Hey'et_i Murahhasa vazifesini en iyi smet Paa'nn yapabileceini sylemiti. Yusuf Kemal Bej/'dcn kendline vuku bulan ig'a-nm hsn telkki ederek icabna tevessl ettiine dair cevap aldm. te ondaa sonra idi ki, smet Paa'ya. Hariciye Vekili olacan, ondan sonra da sulh konferansna Hey'et-i Muharrasa Reisi olarak gideceini syledim. Paa Dirdenbire mtitehayyir kald. Asker olduundan bahsederek bcyan- itizar etti. En nihayet teklifimi bir emir telkki ederek mutavaat gsterdi, denilmektedir. (235) Yusuf Kemal TENGRENK - a.g.e., sh. 285-287. (236) Feridun KANDEMR - a g.e. sh: 101'de; Hey'etimize benin bakanlk etmemi istiyorlard. Ben ise, kargmza gelecek devletlerin, hey'etlerine. Hariciye Vekilleri Bakanlk ettiinden, bizim de Hariciye Vekilimiz Yusuf Kemal Bey'l gndermemizi doru buluyordum. Fakat Yusuf Kemal Bey, bakan olarak gittiim ?32 KADR M19IR0LU 1 LOZAN ZAFER M t, HEZMET Mf? 233

Bununla beraber smet Paa ileride tafsil edildii zere byle bir siyas faaliyet iin hibir tecrbe ve hatt liyakat sahibi olmadndan M. Kemal Paa'nn kendisine bu husustaki teklifi karsnda pek ok tereddtler geirmi btn hayat askerlikte getiinden bahsederek be-yan- itizar etmiti. Daha alka ekici olan udur ki. smet Paa byle bir konferansa askerlerin gnderilmesine muhalif olduunu, kendisine kar ve peinen ifade eden Kzm Karabekir Paa'nn da bilhare bu Konferansa Ruslarn da itirak edeceklerini renince, onlarla muarefesinden bahsederek kendisinin Murahhas Hey'eti Reisi olmay arzu eylediinden bahsetmektedir.237 Bu ifade ihtimal ki kendisinin Amerikan Mandas taraftarln ifade eden mektubunu stikll Harbimiz isimli eserine derce-den Kzm Karabekir Paa'dan bir nev'i intikam almak arzusunun eseridir. nk mteakip satarlarnda kendisi de asker olduu halde, nn'nn Reisliine Asker olma s n ileri srerek itiraz etmek suretiyle tenakuza dt bildirilmektedir. Kzm Karabekir Paa'nn malm ruh ve karekter yaps dikkate alndnda byle bi tenakuza debileceine ihtimal vermek imknszdr. takdirde bana refakat edeceini ileri "srerek, bu vazifeyi kabul etmeyince, Mustafa Kemal Pao'ya ben; Mudanya konferansn baar ile idare ederek, istenen neticeye ulatrabildii iin sulh mzakerelerine de O'nun gitmesi mnasip olur diye smet Paa'y tavsiye ettim. denilmektedir. (237) Bknz. nn'nn Htralar (Lozan Ksm) Ulus Gazetesi, 19. Austos. 1968 tarihi! nsha. smet Paa'nn bir asker olmak itibariyle siys mes' deler iin mevcut tecrbesizlik ve kifayetsizlii uzun mnakaalara sebep olmusa da binnetice M. Kemal Paa'nn tensibinin ihdas eyledii bask dolaysyle Hey'et-i Murahhasa Reislii tahakkuk etmitir. kinci murahhas olarak Umur-u Shhiye ve Muavenet-i ttimaiyye Vekili Dr. Rza Nur ve dier murahhasla da Trabzon Meb'usu Hasan Hsn (Saka) Bey -seilmilerdir. Konferansa itirak eden devletler iki murahhas gnderdikleri halds Trk Hey'eti'nin banda her biri de M u r a h h a s sfatn haiz kiinin bulunmas Lozan'da uzun mnakaalara sebep olmu, fakat netice itibariyle bu da kabul edil mistir. Hey'ete; terfik edilen mavir, gazeteci ve neferlerle238 birlikte yz kiiyi amaktayd. Bunlarn belli ballarnn isimleri ile o zamanki vazifeleri yledir: BAMURAHHAS: smet Paa: Hariciye Vekili. MURAHHASLAR ; a) Dr. Rtza Nur: Shhiye Vekili. b) Hasan Bey: Sabk Maliye Vekili MAVRLER : Mnir Ertegn: Hariciye Vekleti Hukuk Maviri Muhtar illi: Nafa Vekleti Eski Mstear Veli Saltk: Burdur Meb.usu. Zlf Tirel: Diyarbekir Meb'uau. (23S) Biz artk yola kyoruz. smet Ordu'ya gitmiti. Eskiehir'de bize iltihak edecek. Gece yans trene biniyoruz. stasyondayz. Bir telgraf getirdiler. smet Hariciye Vekletinden ismini unuttuum bir ktibi de gtrmemi istiyor. Haber yolladm. Derhal geldi. Hadi, smet Pasa istiyor dedim. ocuk eya bile almaa vakit bulamad. 234 KADR MISinOfiL'J LOZAN ZAFER M. HEZMET M 7 235 Zcki Apaydm: Adana Meb'usu Cell Bayar : Sabk ktisat VekUi ve zmir Meb'usu. efik Bayman : Maliye Tefti Hey'etl Reisi. Seniyddin Baak: stanbul Evkaf Hukuk Maviri. evket Doruer: M.M. Vekleti Deniz Dairesi Mdr (Yarbay) Trene atlad. Yolda smet de bize iltihak etti. smet iki tane yaver, birka zabit, on tane de nefer alm,. Bu askerler hep byle. Byle saltanatla gidecek. Be adam imdi Hariciy Vekilisin, murahasstn, sivilsin. Bu kadar adam Lozan'a ne ile gider gelir ve orada ne yer? Az para m? Bu fakir millete yazk deil mi? Tabi bu mlhaza zihnimden geti. Kendine hibir ey demedim. Daha ilk admda

i kacak, fakat onlarn byle eyler dndkleri yok... Bknz. : Dr. Rza Nur - a.g.e. sh: 973-974). Rauf'tan bana bir telgraf. Zehir gibi. Diyor ki: Siz benim haber ve iznim olmadan... Efendiyi nasl alp stanbul'a gtrdnz? Derhal iade edin. Ate kesilmi. Bu Ismet'in benden telgrafla istedii ve beraber aldm efendi. smet telgrafn okudu, kplere bindi. Bunu ben istedim, ben hariciye vekiliyim. stediimi alrm. Geri yolla-myacam diyordu. (Bknz.: Dr. Kza Nur - a.g.e. sh.: 976). Biz bfiyk bir tey ile Sirkeci'dm trene bindik, herkes maiyetinde adamlar gtryor. Bizim Pazarola Hasan dahi bir ktip alm. Bende birey yolc. Aklma bile gelmiyor. Lzumsuz. Millete bouna masraf. Reit Safvet, bu ocuu grm. Bana dedi ki: Bu ocuk ailesiyle bir mddet bizim evin yanndaki evde oturdu. Bizim bahvann paltosunu alp satt. Bu gayet fena bir ocuktur. Syle de bunu gtrmesin, dedi. flasan'a syledim. Hiddetlendi Hayr, bu iyi ocuktur, dedi. Canm, yle de o!nu-> deyip vak'ay anlattm. Sz dinle, bunu gtrme, dedim. srar etti, ocuun cevheri temiz olduunu ve kendisini pek iyi bildiini syledi. Hasl vaz geirtemedim. Bu ocuk Lozan'da neler yapacak, sonra, syliyeceim. Maatteessf 1 ev>fik Bytkltolu: Kurmay Yarbay Tehir Taner: Adliye Mstear Nusrct Metya: Hariciye Vekillii kinci Maviri. Hikmet Bayur: Hariciye Vekleti Siyas ler Mdr Zht nhan: niversite Profesrlerinden, Fuat Aralt: Maliye Vekleti Muhasebat Umum Md. Mustafa eref zkan: Eski Nazrlardan, kr Kaya: Mlkiye Mfettii. Hdmit Hasancan: Hilli Ahmer (Kzlay) kinci Reisi Cavit Bey : Eski Maliye Nazrlarndan Hayim Naum : Yksek Mhendis Mektebi Franszca Muallimi (sonra Msr Hahambags). Baha Bey: Adliye Vekleti Mezhep leri Mdr, MATBUAT MAVRLER Ruen Eref naydm: Muharrir. Yahya Kemal BeyatU : air ve niversite Profesrlerinden. UMUM KATP VE MAVR: Reit Saffet Atabinen: Mlga ray Devlet zas MTERCM: Hseyin Pektas: Robert Kollej tkinci Mdr. KTPLER: Ali Trkgeldi: Hariciye Vekaleti Memurlarndan, Mehmet Ali Balin: Hariciye Vekleti Memurlarndan Ccvat A\'<ahn: Hariciye Vekl-ti Memurlarndan S-'imr S. Kran: Hariciye Vekleti Memurlarndan Cell hdm Arar: Hariciye Vekaleti Memurlarndan Saffet Sav: HilaH Ahner Umum Merkezi memurla. rndan. Rfat Bey: Eski Hariciye Memurlarndan, Dr. Nihat Reat Belger: Paris Matbuat Mmessili. bu ocuk Avukat mer Faruhi ey'in kayndr. Rarukl Bey zek, alkan, mcessem namusu ve ok daha meziyetleri o!an bir zatt. Kayn byle. Halbuki haremi de iyi bir kadndr. Bu ocuk bugn Fransz zabitidir. Paris'te 236 KADR MISIROLV 13 Kasm 1922 Konferansn balayaca tarih olarak tesbit edilmiti. Heyetimiz iki gn evvel (11 Kasm) Loza-na indi. ngilterede Lloyd George kabinesinin dmesi ve yeni seim yznden konferans bir hafta tehir edilmi bulunuyordu. Halbuki bu haber, daha lstanbuldan ayrlmadan ingiliz fevkalde komiseri tarafndan kendisina husus surette, bildirilmiti.13" inn Mttefik Devler., ler Hariciye Vekillerine bir nota gnderdi: Sulh konferansnn itimai hakknda Fransa, ngiltere, talya hkmetleri tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine resmen yaplan davet zerine konferansn alma tarihi 13 Kasm olarak kat'i surette kararlat cihetle Lozana muvasalat eden Trk murahhas heyetinin mtereken tekarrr eden yukarda yazl tarihte mza-kerata girimee hazr olduunu zat asilnelerine tebli-tyle kesb-i eref eylerim. Sulhun tehiri Trk Milleti iin bykl takdir edilemiyecek fedakrlklar ve zahmetleri uzatacak ve bertaraf edilmesi mnhasran bizim iyi niyetimize bal olmyan beklenmedik neticeler douracak bir mahiyette olduunu benimle birlikte

zat- asil-neleri de takdir edecektir. Bu cihetle cihan sulhunun menfaati namna konferansn abuk toplanmas iin beslediim en hararetli temennileri zat- asilntlerine teblie ve yksek sayglarmn teminine musaraat eylerim. Bu nota ile nn, Lozandaki ilk gafn yapm oluyordu. Zira vaktinden evvel konferans mahaline gelmek(239) Sen Piyer denilen mehur Harbiye mektebinde okuyor. -Dier kardegi de Batum'da komnisttir. Bizden kam, komnist olmug ,orada gazete karyordu. Batum'da grmtm, (Bknz. Dr. Rza Nur-a.g.e., sh.: 979). Cemil BLSEL Lozan, C. II. stanbul, 1933, sh: 11'. I LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 237 le kalmyor bir de, bir an evvel mzakerelerin balamas iin tehalk gstererek hibir mstani tavr taknam-yordu. Konferansn tehirinden bilistifade nn birka arkada ile Paris'e gitti. gnlk bir ziyaretten sonra Lozana dnd. Fakat Paris'te Fransz Bavekili Poincare ile gren nn, burada da ayni hatal tutumu devam ettirerek bir an evvel sulha kavumak hususundaki meyil ve arzularn aka ifde suretiyle zaafn ortaya koydu.2"10 17 Kasm 1922 de kabul ettii Mslim Standard Gazetesi Mdr Seyyid, Abdl Kayyum Malik'e (240) PoincarS'ye sulh olup olmayacan sordum. Elbette olacak dedi. Bknz: nn'nn Htralar Ulus Gazetesi, 23 Atstos 1968 tarihli nsha.) Msy Poincari ile mlakatmz bir saat kadar srmgt. Odasndan ktm zaman kapnn nnde bir odama rastladm. Bana memnun olup olmadm sordu: Nedir intiban dedi. Ben o zamana kadar byle suallere hi almamtn. Eir cidd konumadan kar kmaz, tanmadm bir kimseye fikir sylemek ve hesap verir gibi bir vaziyet alma'c br. nim bilmediim eyler. Gazeteclymig. Vaziyetten memnun musunuz diye soruyordu. Memnunum dedim ve baka birey sylemedim. Gazeteci ayrlp gitti. Erlesi gn gazetelerde benim Poincar ile yaptm mlakattan vaziyetten memnun1 olduum yazlyd. Halbuki ben memnun oldum dediim zaman, ok bilmediim bir takm gey. leri rendim ve fikirlerimi syledim, bu frsat' buldum demek istiyordum. Gazeteci benim memnunum* dememden Poincar ile grmemden her noktada mutabk kaldm tarznda bir mna karmt, bakn: nn'nn Hatralar-Ulus Gazetesi, 25 Austos, 1968 tarihli nsha) 238 KADR MI9IROOL.U btn Dnyaya duyurulmak istei ile verdii beyanatda: Size ve sizin vastanzla btn mslmanlara unu syliyeyim ki... Trk Milleti, slmiyet'in kola ve klcdr Trkiye Anayasas, Hilfetin yani hr ve mstakil bir s 1 m Devleti nin menfaatlerini yri'tmee alacak ellere, btn mdafaa kudretini vereceini sylyor. Bu halde, Hilfeti nasl, madd, desteksiz brakm oluruz. Trkiye, Hilfeti tutuyor ve tutacaktr. Hilfet Trk Milletine vediadr, emanettir. Trk Milleti hr ve mstakildir. Bunun iin Hilfet de taarruzdan masun ve iktidara maliktir. Hilfetin btn vasflar mahfuz ve emindir. Kanmzn son damlasna kadar Hilfeti tutup, yaatacaz. Fakat tek bir adamn ahs mal olmasna sl msaade edemeyiz. te Trk Milletinin karar budur. Biz yle hissediyoruz ki, Hilfet bugn dahi mslmanlar arasnda daha byk bir anlama ve yardmlama kaynadr. Yer yzndeki din kardelerimizin bu szlerimi dikkatle o-kumalann isteriz ve mihnetli gnlerimizde onlarn devaml mzaheretlerini beklemekte olduumuzu dnerek bizi hakl grmelerini bekleriz. Biz, byk slm Aleminin azasndanz. Bizi takviye ve tec, etmenizle ve islmiyete yaptmz cizane hizmeti takdir eylemenizle bizim, islmn hrriyet ve istikllinin savunucusu saylmaa lyk olduumuzu isbat ettiniz. Trk, bu mtevazi ve asl vazifeden dolay iftihar eder. Bizim kanaatimiz udur ki, Hilfet hakk Trk Milletinde mahfuzdur.541. (241) Feridun KANDEMR a.g.e. sh. 96

LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 239 Tabi bu satrlar okuyanlar gzlerine inanamamak-ta.drlar. Fakat hakikat budur. Hilfeti btn aleme kar bylesine mdafaa eden nn'dr. Niin mi? Lozana aziz efinin halife olmak arzusuyla meb bulunduunu bilerek gitmiti, de ondan. Evvelce bir nabze bahsedildii -zere bu devrede nn'ye nazire olarak M. Kemal Paa'da Trkiye'de ayni ekilde Hilfeti gklere karan konumalar yapmaktayd. nk henz mehur Hahamba Ilayim Nanm Efendi me'um roln oynamaya balamam bulunmaktayd. Konferansa, bir tarafta Trkiye, dier tarafta ngil-tcre, Fransa, italya, Japonya, Yunanirtan, Romanya ve Srp - Hrvat Sloven hkmetleri itirak ettiler. Rusya, Trkiye'nin srar zerine Boazlara mteallik meselelerin mzakeresine davet edilmiti. Amerika, Lozan konferansnda sadece mahit bulundurmutu. Bulgaristan, kendisinin Ege Denizinde bir mahreci bulunmas meselesi konuulduu zaman konferansa itirak etmiti. Dier devletlerin Murahhaslar unlard: Lord Grzon, Sir Horas Rumbolt (ingiltere), M. Earrer, M. Bompar, General Pelle (Fransa), Marki Ga>*-roni, M. Montanya (italya), Iaron Heyai, Baron Uuyai (Japonya) M. Vcnizelos M. Kaklamanos (Yunanistan), M. Duka, M. Biainandi, M. Kouesko (Romanya), M. Nin-i. M. Yuvanovi (Srp - Hrvat - Sloven), M. Stambalski M. Staniof, M. Kinstantodorof, M. Morfof (Bulgaristan), M. ierin M. Rokcfski, M. Medivani (Rusya), M. Peletz:t (Belika), M- Pereyra (Portekiz), M. ayld, M. Gru, Amiral Bristal (Amerika namna mahit). 20 Kasm 1922 Mont Benon Gazinosunda Lozan konferans ald. Al konumasn svire Konfederasyo240 kadir immoaL.il nu Reisi Msy Hab yapt. Szn Yer yznde iyi niyetli kimselere selm> diye bitirdi Arkasmdan Lord Grzon, onun arkasndan da nn konutular. Biz bu cildde konferans mzakerelerini ve mevzubahs olan mes'eleleri uzun uzun anlatacak deiliz. Bunu, Lozan'daki kayplarmz mes'ele mes'ele ele alacamz mteakip cildlerde yapacaz. Bu sebeple burada mzakerelerin ksa bir kronolojisini vermekle iktifa edeceiz. 21 Kasm 1922 Saat 10 da Ui de ato Otelbnde konferansa devam edildi. Mzakerenin dahili nizamnamesi grld. Konferansta grleek mevzular ayr komisyona taksim edildi. Bu komisyonlar: 1 Asker ve arazi komisyonu (Reis Lord Grzon) 2 Ekalliyetler ve Ecnebiler komisyonu (Reis Garroni). 3 Mal ve ktisad komisyon (Reis Barer). 22 Kasm 1922 Birinci Komisyon topland. Trkiye nin Avrupa hudutlar grld. 27 Kasm 1922 nc Komisyon da, tamirat ve tazminat meselesi ele alnd. 29 Kasm 1922, Adalarda asker bulundurulmayacana mroz ve Bozcaadamn Trkiye'ye verilmesine, dier adalarn askersiz ve mahall idareye sahip olmasna karar verildi. Gmrk ve Ticaret Usulleri Komisyonu topland. 30 Kasm 1922 ktisad meseleler tal komisyonu top land. 1 Arahk 1922: Gmrk ve Ticaret Usulleri Komisyonu ve ktisad Meseleler Tali Komisyonu toplandlar. 2 Arahk 1922: kinci komisyonda mzakereler bat,OZAN ZAFEF Ut. HEZMET Mi? 241 lad' Kapitlasyonlar mzkere edildi. Bu mesele de tal komisyona brakld. Ayn gn, Mlkiyeti Smaiyye, Ebediyye ve Bediiyyenin himayesi ile, Trl iyede mttefik teb'alannn mal, hak ve menfaatleri grld, 4 Arahk 1922: Birinci Komisyon topland ve Boazlar Meselesini grt. Ayrca Gmrk ve rsum hakknda grme yapld. Trkiyt'de mttefik tib'alannn mal, hak ve menfaatleri mevzuuna devam edildi. 0 Arahk 1922: Heyetimiz adli kapitlsyonlarn kaldrlmasnda srar etti.

8 Aralk 1922: Tarik-i Mnakale ve Nakliyat Tal Komisyonu'nda mzakereler balad. 11 Aralk 1922: Maliye Tali Komisyonu tamirat meselesini grt. 12 Aralk 1922: Lord Grzon aznlklar iin eitli teklifler ileri srd. 13 Aralk 1922: Ecnebilere tatbik edilecek adl usu'p dir mzakereler.. 14 Aral'k 1922: Ayn mesele tartld. Ekalliyetler tal komisyonu topland. 15 Aral'c 1922: kinci Tal Komisyon (iktisad usul noktai nazarndan ecnebilerin tbi olaca hkmler ko-misyont'), reis seimi ve alma programnn tesbiti, Ermeni mill yurdu mes'elesi mnakaa edildi. 18 Arahk 1922: Fransz murahhas heyeii tarafndan ileri srlen lyiha msveddesinin mzakeresi yapld. 19 Aralk 1922: Ekalliyetler Tal" Komisyonunda Mttefiklerin teklifi ve bizim mukabil teklifimiz, Maliye Tal Komisyonunda tamira,t, tadilt ve Dyunu Umumiye meseleleri ele alnd. F: 16 2*2 KADR MIS1RLU 20 Aralk 1922: Ecnebilerin tab olaca adl usule dair mzakereye devam edildi. 21 Aralk 1922: Ecnebilerin ve ecnebi irketlerin tabi olaca mkellefiyet ve muafiyetlere devam edildi. 22 Aralk 1922: Ekalliyetler Tal Komisyonunda aff- umum grld. 23 Aralk 1922: Ecnebiler ve ecnebi irketler mes'elesi ne devam edildi. Ekalliyetler tali komisyonunda C e m i y e t - i A k v a m m mevkii ve ekalliyetllerin ahkm- ahsiyesi mzakere edildi, 26 Aralk 1922: nc Tali Komisyon (Tabiiyet, s-n atika aratrlmas) topland. 27 Aralk 1922: Ecnebiler ve ecnebi irketlerin tbi olaca mkellefiyet ve muafiyetlerin mzakeresine devam edildi. Trkiyede muvakkaten bulunan ecnebilerin tbi olaca mkellefiyetler ve bunlarn mstemlekelere ve himaye altndaki devletlere temili ile aff umumi hakknda hukuk mavirlerinin raporu ele alnd. 29 Aralk 1922: Ayn meseleler. Ahkm- ahsiye meselesinin hukuk mavirlerine havalesi ve Trk ihtiraz kaytlar ele alnd. 30 Aralk 1922: Bahsi geen raporun tasvibi ve Trk kayd ihtirazilerinin mzakeresi. Maliye Tali Komisyonunda Duyunu Umumiye'nin tak simi meselesi grld. 2 Ocak 1923: Aff Umum mzakere edildi. 3 Ocak 1923: Aff- Umumi mzakeresine devam edildi. 4 Ocak 1923: Mttefikler tebasndan her birinin Tr-kiyedeki iktisabnn tannmas istendi. Maliye Tal Komisyonunda Tamirat ve Tazminat meselesi ve istikrazlar grld. LOZAN ZAFER Mi. HEZMET MI? 2*3 6 Ocak 1923: Kapitlsyonlarn ilgasna dair mzakereler. Ermeni meselesi zerinde mnakaalar cereyan etti. 9 Ocak 1923: En ziyde msaadeye mazhar millet maddesi incelendi 10 Ocak 1923: Ayn meseleye devam edildi. 11, Ocak 1923: Ekalliyetlerin himayesine -mteallik meseleler. Mbadele-i Ahali Tal Komisyonu topland. 12 Ocak 1923: Mkellefiyetlerden muafiyet, harp esirleri ve mevkuflarn mbadelesi... 15 Ocak 1923: Amerika Murahhas Heyetinin beyan nmesi. Evvelki gnlerin mzakerelerine devam. Maliye Tali Komisyonu'nda Duyunu Umumiye mes'elesi. 16 Ocak 1923: Sivil mevkufnin iadesi ve mubadele-i ahali meseleleri grld. . ,17 Ocak 1923: Ayn meseleye devam edildi. 23 Ocak 1923: Musul meselesinin mzakeresi. Bu mes'ele konferansn en heyecanl safhasn tekil " etmitir. Mttefikler tebalarmn zarar ve ziyann ele alyor ve 15 milyon altn lira tazminat istiyorlard. Viyanada baslan alt milyon altn karl kt paramz da msadere etmilerdi. Sivil ve asker esirlerin deitirilmesi kabul edildi.

24 Ocak 1923: Tal komisyonunun ek raporunun tevdii ve tasvibile geti. 25 Ocak 1923: Msrn vaziyeti, . Filistin musevileri, Medine hazineleri v.s. 2,6 Ocak 1922: Trkiye'nin baz beynelmilel mukavelelere itiraki kabul edildi. 27 Ocak 1923: Sivil menkuflann iadesi ve harp esirlerinin mbadelesi grld. Lord Grzon, Mekke'den alnan mukaddes emanetLOZAN ZAFER Mi, HEZMET M)? 245 244 KADR MIMROLU lerin geri verilmesini istedi, tnn u cevab verdi: Mukaddes emnetlerin saklanma ve kullanlma halik Ma-kam- Hilfetindir. Peygamberimiz efendimizin kabri meselesine gelince bu bahis tamamen mlim ve mminlere aittir, din ilerinde ok hassas olan slm Alemi bunlarn burada konuulmasna asla dayanamaz. ** 29 Ocak 1923: Ekalliyetler Tal Komisyonumda ahkm- ahsiye ve hukuku aile hakkmdaki raporun tetkiki. 30 Ocak 1923: Evvelki meselesinin devam ve Ermeni mill yurdu hakknda Amerikan . murahhalannm beyannmesi mzakere edildi: - 31 Ocak 1923: nn, Lord Grzon'un derhal imza edilmesi talebiyle takdim, ettii yeni sulh lyihas iin sekiz gnlk bir mhlet istedi. Ecnebilerin Tbi Olaca Usul Komisyonu ile; ktisad ve Mal Mes'eleer' Komisyonu arasnda mterek bir celse yapld. Buna Arazi, ve Asker Mes'eleer Komisyonu da katld. 1. ubat 1923: Boazlar Mes'elesi grld. 4. ubat 1923: Mzakereler inkitaa urad. (242). Lord Grsron'un bu beyan, Trkleri Hilaft Mes'elesi nde bir kere daha yoklamaktan ibarettir. nihi'nn bu cevab Trkiye'nin Hilfet'i lavetmek istemediini gsterince artk sabr tkenen LotdGiirzon bugnden itibaren zoraki anlagmazhklar karacak *e bu tutum konferansn inktaa uramasna sebep olacaktr ki, bu nes'ele ileride tafsil edilecektir. KONFERANS NEDEN DAGLD? Konferans'n inkitaa uramas sebeplerini iki ksma ayrarak mtala etmek lzridr: a) Trk Murahhaslarnn hata - ve kifayetsizlikleri. ' b) ngiliz Bamurahhas Lord Grzon'un tehdit, tahakkm ve dessaslklan ile ngiliz siysetinin H i 1 -fet pazarlsnda yan izmek isteyen yeni Trkiye idarecilerine kar t n k t a bir koz olarak kullanmak istemesi. a Fkras dolaysiyle serdedilebilecek mtalalar, madd ve mahev kayplarmz hlsatan- ve.steler halinde takdim edeceimiz varlan neticelerin ksa tahlili ksmna brakyoruz. Bunlar kayplarmzn ba milleri olmak itibariyle, orada beyan edilecektir. Burada Lord Grzon'un inn'y, girdaplarnda bu-nattf oyunbazlklar2" ile. Hilfet Pazarl tun perde arkasn br nebze.aralamak.istiyoruz: (243) Lord Grzon'un., Konferans boyunca . saymakla bitmez oyunbazlklarn tafsil etmek imknszdr. Konferans'n en salahiyetli ahslarndan biri olan Dr. Rza Nur"nn kaleminden buna dair bir iki misal zikretmekle iktifa ed-lim: ;."... Bog-az ntzakeresine Ruslar davet edilecek. ark, ilerinde alkal olan dier devletler ie konferansta ifahen veya tahriren dinlenebilecek. Biz bu sonuncuya ok itiraz ettik. Dedik ki: Sizin bizi konferansa davet .eden notanzda mzakereye itirak edecek devletlerin adlar' yazl muayyen ve mahduttur. Devletimizden selhiyetimiz bunlarla g:rntek iindir. Baka devlet kabul ejdemeyt nk, selhiyetimiz yoktur. Mzakere edemeyiz. Bunu ill. dinlemediler. Sonra Bulgar, Belika delegelerini de baz ilefrde mzakereye Kabul etmilerdi. Hatta devlete ten kp ahslan bile getirmilerdir, Ermeniler ve Gel-dahiler gibi. Avrupallar tahakkm ediyorlard. Baz istedikleri eyleri1 haksz olarak da yapyorlard. Ben de Hakikatte ortada, Konferans'm dalmasn icabettire-cek lde ciddi bir sebep yoktu. Fakat mzakerelerin bandan beri eitli tehdit ve taktiklerle mes'elelere iste-

ona yre tedbir alyordum. Mesel Ermeni yurd hadisesini ihdas ettim. lerde zikredeceim. Belikallara ses karmadm, nk mhim deildi. (Baknz: Dr. Rza NUR a.g.e. sh: 1094 Lord Grzon'un bavurduu taktiklerden biri de *harp tehdidi* olmutur. Buna dirde Br. Rtza ATur.u tafsilt vermektedir: Bugnlerde birinci komisyonun ilerinde ve ikinci komisyonun ilerinde sk eyler lyordu. Burnumuzdan soluyorduk. Bizi korkutmak iin. itilf heyetleri, yeniden aleyhimize harp aacaklarm ia ederek tekliflerini, bize kabul ettirmee alyorlard. Bazan alenen celsede byle tehditler, yapyorlard. Bu esnada yine byle bir tehdidi biri Ismet'e sylemi, smet Sulh yapamayacaz; Herey boca olacak diye tutturdu. Bana Canm, ok ileri gitme, ne olursa olsun. Bir sulh yapalm da is.-bitsin diyor. Ben de Yok, iyi bir sulh yapmak iin son hadde kadar uraacaz. Byle eylere kulak asma!. Diyordum. Bugnlerde sinirleri tamamiyle gevemi, kendine malik deil. Ne kadar da- zayf sinirli adamm. Nasl kumandanlk etmi, insan aar. Kuvvetli olduu vakit zayf deildir, bil'akis kaplan gibi saldrr, tecavz sever. Fakat sk karsnda eli aya keslllverlyor. Hi bir ile megul olmad gibi, kimse ile de konumuyor. Yemek de yemiyor, odasnda gezinip dnyor. Gece uyku da uyuyamyor. Etme!. Gitme!.. Bouna kendini yiyorsun!. Diyorum. Nasihat da kr etmiyor. O, buhranlarda hep byle olur. (bakn: Dr. Rza NUR a.g.e. sh. 1052). ' . ... Bir aralk tilf Devletleri'nin Kotferans' terk edecekleri, byk devletin Anadluya ordular yollayp harp edecekleri ayias ortal tuttu. smet yine korktu, vehmi byd. Yine yemek ve imekten kesildi. Uyuyamyor. Odasnda bir dziye volta vuruyor. Bir akLOZAN ZAFER M, HEZMET Mir 247 Lozan Konferansnda ngiltere'yi Bagmurahha olarak temsil Hilfet Pazarl nin planlaycs Lord Grzon. 246 KADR MIS1RO0L.U dii istikameti vermek isteyen ngiliz Murahhas Hey'eti Reisi Lord Graon zahirde ga} et ehemmiyetsiz olan baz mes'eleleri bylterek, ii mzakereleri kesmeye-ve Kon-ferans'n dalmasn temin eylemee kadar ileri gtram zeri idi. Lozan akaklarna byk yazlar ile konferansn kesilecei ve Avrupallarn Trkiye aleyhine ye-' niden harbe balayacaklar hakknda ilnlar yaptrdklarn haber verdiler. Bizim mavirler de korkmu, Aman ne yapacaz diyorlar. Hepsine : Bunlar blftr. ' Bizi korkutup mukavemetimizi krmak iin yapyorlar. Sakn korkmayn: Mukavemetimizden bir zerre bile azaltmayn!... Diyerek cesaret Veriyorum, (baknz: Dr. Rza KUR ' a. g. '. sh. 1093-94). Bu tehdidin hakikaten bir blften ibaret olduunu, Lord Grzon'un Hatrat ndayer alan'u satrlar pheye mahal brakmyacak ekilde ortaya koymaktadr: .. Londradaki Trk Murahhaslar, Musul mes'elesinin Lozan'da anlamaya man yegne mes'ele olduu hususunda srar etmelerinden sonra, Bavekil, Lord Giirzon'a yle yazar: Kanaatlerimi tam olarak bilme'n.e ramen muhtemel bir anlamazl nlemek iin, kanaatimce hayat ehemmiyeti haiz iki eyin mevcud olduunu tekrarlamam belki iyi olur. Birincisi udur ki, Musul'iin harbe gitmemeliyiz. kincisi, eer Franszlar, bizimle beraber olmazlarsa ki,, olmadklarn biliyoruz. Sevr Muahedenmesin-den arta kalan mer'iyete sokmak iin Trklerle, yalmzs bamza savantyacaz. Bu noktalar hakkndaki fikrim o kadar kafidir ki, nceden testiriiemiyecek bir sebep hari hi bir eyin fikrimi deitirebileceini zannetmiyorum. Binaenaleyh bundan baka T bir siyaset hakknda mes'uliyet kabul edemem..., ....Lord Grzon'vm Musul iin harbe girme niyeti de Bavekilinkinden fazla dedl.t.. (Earl ot Ronldshay Th8> Life of Lord Curzoi V. III. London 1928, P. 33;?.) LOZAN ZAFER M, HEZMET Mt? 249 mtr. Elbette ki; bu hdise, onun istinad ettii bir takm ehemmiyetsiz sebeplerle ortaya ikmi deildi. Fakat biz nce onun inkita iin vesile ittihaz ettii sebepler zerin-, de bir nebze duralm. .

Joi-d Grzon, ayn zamanda Hindistan imparator u> unvann tayan ngiliz Kral'n Hindistan'da N a i b sfatyla temsil etmi ve eitli ark memleketlerinde vazife grm kurt bir diplomatt. Kendisine Avrupa siysi mahfillerinde ark mes'elebrinin en cidd mtehasss> nazaryla baklyordu. Bu yzden Konferans'm bandan beri gayet mtehakkim ve ma-rurne bir tavr taknmt.24* Karsnaaki Trk Hey'(244) Lord Grzon Lozan Konferans boyunca o derece mte--hakkim bir tavr takjnmt ki, yalnz Trk Murahhasla- nn cLeil, srasnda en yakn mesi arkadalar olan Franszlar! bile azarlyordu: -% Yine bu esnada bir celsede Grzon nutuk sylyordu. Sanda Barrer Je Bonpar, arkalarna bir mavirleri gelmi konuuyorlar. Tfksek sesle de deil. Aramzda ancak <l metre kadar tfar. Biz dahi iitmiyoruz. ' Grzon birden eliyle Barrer'in sandalyesine vurdu ve Susun! diye hiddetle bard. If^rkes duydu ve dikkatle bakyor. Grzpn'vi surat fena kzm bir Bural. Bu, ocuklar ve uaklar azarlar gibi bir eydi. Bunu galiba celsede ve Dnya delegeleri iinde Frensiz delegele-rine yapt. Fransz delegelerinin de bu muameleye'mukabelesini grmeliydi. Derhal lf kestiler. Elleriyle mavirlerine git git iareti yaptlar. Bonpc., ceketinin nn kavuturdu. kisi de st dkm kedi gibi durdular. Bu gzel misldi. Gsteriyordu ki, Fraaszlar ngilizlerin emir ve hkm altndadrlar. Grzon bunlara metelik vermiyor. Hatt uak muamelesi yapyor. (Baknz. '?r. Rza' NUR v- a.g.e. sh.: 1017). 250 KADR M13IROGLD etinin reisi ise bu marur ve dessas diplomatn hile ve taktiklerini bertaraf edemiyordu.24* nk nn byle sekin bir diplomatlar hey'eti karsnda ilk defa vazife, gryordu. Bize drtyz bin vatan evldna malolan an l'anakkale Zaferi nin bileini bkt dman sanki Lord Grzon'un temsil ettii ngiltere deildi. Sanki Giritli macerac Elefterios Vezelos'un askerlerini zmir'e kartan ve Anadolu'da saymakla bitmez cinayet, yangn ve zulmler ika ederek masum Trk halkn ezdiren ngilizler deildi. Kabul etmek lzm gelirdi ki, Mill Mcadelede Yunanllarn ahsnda malp olan biraz da lngilizlerdi. Fakat nn bu vakalarn hdas etmesi tabii elan hlet-i ruhiyeyi tesis ederek bunu Konfe-rsns'm umum havasna hkim klamamtr. stelik sanki zafer kazanm bir devleti temsil etmi(245) nn'nn, Lord Grzon'a. istedii frsatlar vermek hususundaki saysz hatalarndan sadece birini Lord Grzon'un hatratndan alnan i satrlarla dikkatlerinize arze_ delim: Binaenaleyh Grzon kendi dvsm (burada kastedilen Musul mes'elesidir.) Avrupa'nn mtelana arzetmek iin doacak frsat sabrla bekledi. Ocak aynn sonlarna doru Trk delegesi smet Paa, cesaretten, ziyade ihtiyatszlkla Grson'un arayp da bulamad bu frsat verince Grzon bunu canllk ve dramatik bir tesirle kavrad. smet Paa, celsenin hitamndan evvel bu frsat verdiinden' dolay piman olimis olmaldr. (baknz: Kari of Ronaldshay ' The Laf e Of Lord Cur-zon V. m. London 1928 P: 333.) Netice olarak Grton eline geirdii frsat mhirne bir ekilde kymetlendirir ve Musul'un Trkiye'ye ilhakn gerektirici sebep olanak lsmet'in ileri srd sebep_ leri tekei* teker nakzeder. Bu arada smet, Krtlerin Trk asll olduklar ispata davet edilir...) (bknz: a.y.) LOZAN ZAFBR MI, HEZMET KT 251 yormu gibi Trk Istikllinin Lord Grzon tarafndan tasvip ve tasdikini temin etmek iin bouna rpnp duruyordu. Halbuki byle bir mes'ele iin hi kimsenin tasvip ve tasdikine ihtiya olmad gibi bizzat Lord Grzon da Trkiye'nin istiklli mevzuunda herhangi bir menf niyet ve tasavvura mlik bulunmadn her vesile ile izah ve ifade ediyordu: Bu memleketin yeniden milletler camisndaki yerini almas ve deimesine izin verilen yeni durumunu korumas istenilmez miydi? te bu sebepten, ben Trkiye'yi C e m i y e t-i A k v a ma girmeyi kabule iddetle zorladim ve yine bu sebeptendir ki, Trkler bana istikll ve hkimiyetlerinden bahsettikleri her zaman ben onlara bunun j^in size tam teminat veren ve dnyadaki durumunuza yine

byk bir ekilde balamak isteyen herkes kadar arzuluyorum, dedim.-'10 .. Lor Grzon nn'nn byle bir Trk stikllini t e y i d endiesi iinde bulunduunu kef ettikten sonra, kendisince asl ehemmiyetli olan mes'eleler den ziyade istikllle daha yaknen alkadar gzken1 K a p i t 1 s y o n 1 ar zerinde kasden daha da fazla durarak bilhare Trkiye ajtk istediini almtr deyip Musul, Bat Trakya gibi bizim iinvhayat ehemmiyeti haiz mes'elelerde mzakereleri istedii mecraa sokabilmitir. Halbuki kaptilsyonlarn slahna Franszlar oktan raz oldukl?.ri gibi bu mes'ele stelik de ngilizleri dorudan doruya alkadar etmiyordu! Aksine ngilizlerle Franszlar arasnda, cidd bir anlamazlk,da vard. Bu (246) Lord Grzon'un inkitadan sonra Lordlar Kamarasnda t syledii 13. ubat. 1923 tarihli konumadan. 252 KADR MISIROL,y yzdendir ki, ngilizler Franszlarn ellerinde bulundur-dulda Suriye'yi onlarn elinden alp Musul yerine Trkiye'ye vermeyi teklif edecek kadar2*7 Fransz menfaat-leriyle atmay gze alabiliyorlard. Durum, bu merkezde olduu, halde nn daha Konferans'n balamasndan (247) Grzon'a konuuyorduk dedim. Baka -eye getim. Yine oraya gelelim Ben yine ona bir diiziye <Musul> diyordum. O da odasnda dernei ile dolagyor, sylyor. Ni-hayet pek glerek yanma geldi ve yava bir sesle: Musul, Musul... ne yapacaksnz? Burnunuzun dibinde Suriye var. Onu aln! Bir darbe kafidir dedi. Bu Ha beni ok keyiflendirdi. Demek bana ok emniyet hasl etmi .Byle mhim bir eyi sylyor. Be yllk kan iinde dostluk . ettikleri ve hl aziz ve -samim dostuz dedikleri Fran* .sazlarn. uriyesini almamz teklif ediyor. Buna hayret etmedim. Zaten mtareke iptidasnda Msr'da iken bilirdim.. ngilizler Suriyelilerden komiteler 'yapmlar, mU-sellh tekilt vcuda getirmiler, Franszlaf Suriye'den defetmek istiyorlard. tn son Drzi isyanlar hep ngilizlerin tertibidir. nk bu meseke Hindistan meselesidir. Tarih bu babta fasihtir. irbuuk usrdr sren ngiliz - Fransz Akdeniz rekfeti koloni rekabeti var. Nitekim Napolyon'un Msr'ave Suriyeye girmesi ngilizlerin bizimle beraber Franszlar aleyhine harp etmesini mucip olmu ve nihayet Franszlar buralardan tardedilmigtir. Nnpolyon Suriye'den sonra Hindistan'a gitmek istiyordu. Suriyede Fransz bulunmas ngilizlerce Hindistanln tehlikede olmas demektir. Ben Igte sylyorum. mkn yok-tr-ki ngilizler Franszlan Suriye'de braksnlar. Birgn nasl olsa tardedeceklerdir.. Bunlar biliyorum. Greon'un teklifi ciddidir. Ve biz istersek Suriye hakknda gayet gizli bir mzakere ve bize yardm da yaparlar. Bununla' da bizim gayelerimize ermek mmkndr... (bakz: Dr. Rza NUR a. g. e. 6h. 1034) LOZAN ZAFER MI, HEZMET Mi ? 253 evvel gittii Paris'te bile kapitlsyonlar iin Franszlarla ekimeye balam ve bu yzden onlar ngilizlerle ibirliine zorlamtr. Bu frsat canna minnet bilen Grzon ise, kendisini alkadar etmeyen kaptilsyon mes'elesin-de Fransz menfaatlerinin kraldan ziyade kralc mdafii kesilerek, buna mukabil kendi mill menfaatleri ile alkadar olan dier mes'elelerde onlarn desteini.temin etmi oldu. Gerekten Franszlarn su!h mzakerelerinden ok evvel ortaya kan Trk taraftarl mahiyetindeki siyasetlerinden t bu suretle istifade 'etmek imkn ortadan kalkmtr. Buna ramen Franszlar yine'de zaman zaman ngiliz emellerinin karsna kmak ve sulhu gerekletirebilmek iin Trkiye'ye bata Musul olmak zere btn istediklerini vermek hususunda perde arkasndan da olsa ngilizleri zorlamaktan da geri kalmamlardr. Bunun en iyi ifadesini Lord Grzon'un hatratnda bulmaktayz.. ngiliz Bavekili mitsizlie yaklat bir ,anda Grzon'a yazd bir mektupta yle diyor: imdiye kadar amaya muvaffak olduun zorluklar oalmakta. Gazetelere baklacak olursa Trklerin Musul'u mnakaa mevzuu yapp anlamamalar muhtemeldir. Her lclfr?'da bundan daha kt bir ey olamaz. Zira bu takdirde, halkmzn en az yans ve btn Dnya pet roln hatr iin sulhu

reddettiimizi syler.. Bunun akabinde ahs gr teatisi iin Bonar,.Grzon'u Parise da'-vet eder. Buna iaretle yazd Trir mektupta Grzon yle der: Bonar' bir kavga ve grlt koparmktansa Musul, Boazlar ve stanbul'u terkedip herhangi bir eyden 254 KADR ve hatt hereyden vazgemeye k hevesli buldum. Lozan'da yklendiim mes'uliyetlere bakp hayret ederek btn mes'elelerde fikirlerimden caymam hazrlad.241 Kapitlsyonlarn kaldrlmas ile slh arasndaki fark ikinci cildin alkal bahsinde ele alacaz. Burada belirtmek istediimiz husus, Franszlarn, ingiliz menfaatlerine kar kullanlabilme imknlarnn kaybedilirinin kapitlsyonlar hakknda hatal tutumdan domu olduu keyfiyetidir. Lord Grara Ekalliyetler mes'elesinde Gayr Trk ve Gayri mslim ekalliyetler yannda bir de Mslman Ekalliyetler dvas ortaya karmaya' teebbs etmitir. Bilhassa Krt M e s ' e 1 e s i iin bundan istifade etmek isteyen Lord Grzon'a kinci Murahhasmz Dr. Rza Nur'un mill uur ve tarih hakikatlere istinaden verdii cevaplar24' bundan sarf nazar edilmesini mmkn klmtr. Aynca Trk Milletine kar, onu arkadan hanerlemek suretiyle ihanet etmi ve ihanetinin cezasn grerek ortadan kalkm bulunan Ermenilere Trkiye'den arazi vermek iin bir hayli rpnmtr. Tabiatiyle Trk Murahhaslarnn byle bir fedakrlkta bulunmalarna fiilen ve mantkan ne lzum ve imkn ve ne de bir zaruret vard. Fakat Lord Greon bu iddiay tahakkuk ettirmek iin deil, Trk murahhaslarna mkilt karmak ve sonunda onlarn tezini ya bir fedakrlkta bulunarak kabul etmi gibi gzkerek mukabil bir tviz talebinde bulunmak The Life of Lord Curzon, V. li. (248) Earl of Ronaldshsfy London 1928 P. S32 . (249) bakz: Lozan Konferans Zabtlar, Takm I, c. I stanbul 1340 (1924) ah. 583 (20 knunu evvel 1922 tarihli celse). LOZAN ZAFER Ut. HEZMET JlIV 255 maksadn takip ediyordu. Ayn ekilde Osmanl Devleti' nin btn borlarn da Trkiye'ye detmek ve onun arazisini taksim etmi bulunan devletlere en kk bir hisse bile ayrmamak istiyordu. Bir taraftan kapitlsyonlar Varisiniz olan OsT manii Devleti'nin verdii bir imtiyazdr diye ibka temek isterken, dier taraftan da o devletin borlarn yeni Trkiye'ye dettirmek maksadn takip ediyordu. Tuhaf u ki devletin sadece bor ve vecibelerini bize yklemeye alan Lord Grzon hak ve alacaklarn da ayn ekilde Trkiye'ye brakmak istemiyordu. Bilkis bu gibi Trk taleplerinin karsna mantksz ve insafsz itirazlarla dikiliyordu. Bu haklarn, Osmanl topraklarna ait ksmn velev Msk- Mill hudutlar iinde mtalaa edilebilen yerler iin bile olsa bir tarafa brakrsak, dier eitli hak ve alacaklar iin de ayn tarzda davrandn grmekteyiz. Mesel Cihan Harbi balarnda bedelleri tamamen denmi olduu halde ngilizler tafafmdan el konularak bize verilmemi bulunan S ultan Osman Sultan Reat ve F a t i h' diretnotlanmzn tahminen ontki milyon ngiliz altn tutan bedellerini talep ettiimiz zaman, Osmanl Devleti'nin artk tarihe kartn sylyordu. Bu vesile ile daha Konferans' balamadan nce saltanat ilga ederek Osmanl Devleti'ni bertaraf etmenin Lord Grzan'a Osmanl hak ve alacaklarn reddetmek hususunda bir imkn bahettii grlmektedir. Bunun en ac misali Irak Petrolleri dir ki, ikinci ciidin alkal bahsinde tafsil edilecektir. / Konferansn inkta zamannda Meclis Reisi bulunan Ali Fuad Cebesoy inkta sebeplerini tahlil ederken: 256 KADR MiaiROOLU Btn tecrbe ve vastalara, malik olan Lord Gr-zon'un karsnda bizim ne tecrbe vs ne de vastalarmz kfi deildi. u halde, evvel emirde siyasetin

marifetli yollarna sapmadan husus muhaberelere ' girimeden, babaa gelmee iltifat etmeden, mill dvamzn her ksm zerinde hazrladmz prensiplerin mdafaas ar-evesi iinde konferansn umum toplantlarnda yaplan tarizler ve tazyikler ile haksz teklifleri ba murahhasmz derhal karlamalj, muhataplarnn ve Cihan Umumi efkrnn anlyaca bir lisan ile cevap vermeli idiler. Bu . suretle kendimiz, ylmadan, muhataplarmz 'yldrmaa ve aleyhimize evirmek istedikleri tarafszlara onlardan evvel hakikati bildirmee ve plnlarn bozmaa almalydk. Halbuki murahhaslarmz; milli dvamz mdafaa etmek hususunda iktidar ve kabiliyet sahibi olmalarna ramen . beynelmilel konferanslarda ne konumaa alm ve ne de oralarda konuulacak lisana hkim ahsiyetlerdi. Bu evsafta murahhaslar gnderemediimiz iin onlar da ekseriyetle kolayl"ve taallku .cihetiyle filn ba murahhas ve murahhas ile mlakat ve nota teatisini yukarda izah ettiimiz,metoda tercih "etmilerdi. Husus temaslara gemeden ewel,: alen mdafaalarmz ve seyyanen hareketlerimizle muhataplarmz hem bir dereceye kadar, yola getirmek ve hem de mill dvamzn ylmaz mdafileri olduumuzu gstermek lzmd. Fakat murahhaslarmz^ aksine olarak en mhim tarizler karsnda' sca scana cevap verememi, ertesi toplantlarda yazl ve muhtasar' cevaplar, getirmi olmakla muhataplarna zaman kazandrm, onlara I.OZAN ZAFER Mt, HEZMET M? 251 aleyhnJ2de her nevi oyunu oynamak frsatn vermiti'-Bu yzden Musul Vilyetinin imalinde ve Suriye hududu zerinde lehimize taz arazinin alnmas ve hududun lehimize tashihi ve Musul petrollerinden mhim his. seler hJmak mmkn iken sonradan bu imknlar kaybolmutu, ingilizler, gaspettikleri harp gemilerimize mukabil borlan tahakkuk ederse, borlarna mukabil inaat' levazmat, demiryollar malzemesi ve lokomotifler gibi vesait verebilecekleri vadinde bulunmular, fakat sonra vaadlerini yerine getirmen?ilerdir. Avrupa ilerine karmamaa karar vermi oian Birle'k Amerika Avrupallarn bizimle anlamas tahakkuk etmeden ayr bir dostluk ve ticaret muahedesi yapma mmkn grmyordu. Bu yoldaki gayretlerimizden bir seme-e alnamamt. Hele Musul petrollerinin Amerikallar tarafndan iletilmesini tercih edeceimiz hakkndaki baz teebbslerimiz, ngilizleri hem fazla teyakkuza ekmi vn hem de aleyhimizde oynamak istedikleri oyunlarn meydanm daha ok geniletmiti. Malp Yunanistanm ba murahhas Venizelos ise, beynelmilel konferanslarda pimi ve lisana hkim bir zatt. Her frsattan faydalanmasn ve haksz olan dvasn yerinde ve zamannda iyi bir avukat gibi mdafaa etmesini bilmiti. Daha ileriye giderek Musul meselesinin ' tarafmzdan bir askeri mdahale ile halledilmesine alt. Bu sayede Boazlar karsnda bulunan ordularmzn mhim bir ksmn cenuba naklettirerek arki Trakyay yeniden kurtaracak bir zemin hazrlama da ihmal etmemiti. Garbi Trakyanm Yunanistana ilhakF: 17 258 KADR MI9IROCLU n temin maksadiyle ngiltere, Yugoslavya, Romanya ve hatt Bulgaristan' ikna ve tatmin ederek Balkanlarn cenubuna yeni bir devletin girmemesi tezini savunmutu. Eer bu devlet Trkiye olursa, kesif Trk ve Mslman ekalliyetine malik olan Balkan devletlerinin dahil vaziyetlerinin imal komular Rusya ve Macaristana kar za-yflyacan ileri srdrmt. Balkanlarn bu tesand neticesinde ekseriyeti Trk ve Mslman olan Garb Trakyada maatteessf bir referandum bile yaplmadan Yu-nanistana ilhak edilmiti. Lozan Konferans, ileride de iaret edeceim gibi Ocak ve ubat aylarnda bir kmaza girmiti. Grzon'-un, uzun konferansn bandan itibaren kulland yldrma taktii bu neticeyi dourmutu. -'" demektedir. 23 Ocak 1923 tarihinde komisyonlar mterek bir toplant yaptlar. Lord Grzon, Marki Garroni ve Bom-par reisliklerini deruhte ettikleri komisyonlarn son tekJiflerini bir ltimatom havas iinde nn'ye bildirdiler. Ve kendisine hazrlanan sulh muahedenamesiyle eklerinin imzalanmamas halinde 4 ubatta Lozan terke-deceklerini bildirdiler. Fransz ve talyan delegeleri de bu tehdide itirak ettiler. Japon murahhas arabuluculuk yapmak istedi. nn

mzakerelerin bu anma kadar Lord Grzon ve etrafndakilerin taktikleri altnda bunalmt. Bu srada Trkiye'de, M. Kemal Mill Misaktan baz fedakrlklar yapmak bahasna da olsa muahedeyi imzalayp sulh temin etmeye taraftar grnd halde bavekil Rauf Orbay meclisin umum hissiyatna tercman (250) G. Ali Fuad Cebesoy'un Siyasi 1957, ah. 221 . 222 Hatralar stanbul I LOZAN ZAFEU M, HEZMET Mi? 25a olarak hibir fedakrla yanamamak fikrinde idi. Esasen murahhas heyetimizde*de eitli fikir ayrlklar vard ki, bunlar ileride anlatlmtr. 21 Ocak 1923 te cereyan eden celsede Lord Grzon-uzun bir nutuk iradetti. Yeni bir muahede projesi hazrlayarak-Trk Murahhaslarnn bunu derhal imza etmeleri talebinde bulundu. Teklif edilen proje imza. edilmedii takdirde Lozan' terkedeceini ve giderse bir daha gelmiyecei tehdidinde bulundu. Bu hareketli celseyi Dr. Rza Nur, yle anlatmaktadr: Grzon nutkunun sonlarnda .Hemen burada vakit geirmeden muahedeyi imza edin! dedi. Ve Bir daha mzakere yapmayz. Artk ben bir mzakereye itirak etmem. tehdidini de ilve etti ve Eer buradan giderim de Trkler sonra imza edeceiz derlerse yine imza iin gelirim. dedi. ok usta adam Ismet'i de methetmeyi, bize ingiliz dostluunu gstermeyi unutmad. O bitirdi Garroni ald. Bu da dier mes'elelerden bahsetti. Adl idari kapitlsyonlardan vaz getiklerini syledi. Demek adl forml mes'ele-i uzms da kurtuldu. Nihayet imzalayn! Dedi. O brakt. Mcntanya ald. Bir mddettir. Barrer ta-mamiyle ekilmi, yeri Bompar'a kalmt. Bu da mal eylerden bahsetti durdu. Ve bunlarn banda Dyn-u Umumye olduunu syledi. 1914 de bor 140 milyon altn Trk liras idi imdi bu muahede ile 87 milyon kalyor. dedi. Bizden ^Trkiye'nin igali masraf olarak 30 milyort altn lira da istethVBizden Trkiye'nin, mttefiklerinin Trkiye'den alacaklar olan 605 milyonu da istemilerdi. Bundan vazgetiklerini syledi. Harp zamannda itilf devletleri 260 KADR MI9IF.0LU teb'asum zarar olarak onbe milyon altn istemei de unut mad. Nihayet: Btn bunlar yz yirmi iki milyon ediyor. Halbuki, ngiltere, Fransa ve talya'nn harici borlar milyarlardr. Demek Trkiye'nin borcu az. Binaenaleyh Trkiye bahtiyardr. Dedi. Bize verdii saadete bin kr. .. Adama minnettar olmal. Dnyann en bahtiyar imiiz de haberimiz yokmu... Harbin zuhuruna ait olarak da Sadrazam Said Halim'in kendisini aldatt hikyesini syledi. Trkiye 1854 de kendi mevcudiyetini temin iin harp eden devletlere kar harp edip nankrlk etti. Harpden mes'uldur. Sleyman Kanuni ils Birinci Fransuva ittifak etmilerdi. Fransa bu dostluu diplomasisinde daima devam ettirdi. Dedi bu son ksm yalandr. Att. Kanun Fransuva'y himaye edip Avustralyallardan kurtard. ttifak deildir. Sonra Fransa, her asrda aleyhimize hareket etmitir. Ama zahirde hep dost grnmtr. Alttan aleyhimize hareket ederdi. Hatt-Trkiye'nin taksimini ilk ortaya atan stanbul'da Fransz elisidir. Sonra bizim bor az ama nimet ve servetimiz de az. Bu nispeti hi sylemedi. ocuk kandryor. Bu szleri bize pek ar geldi. Bompar hi diplomat deildir. Bizi imza etmee kandracak. Halbuki fena kzdrd. Bu lflar iime dert-olmutur. Sznn sonlarnda : ismet Paa!... Bu pek kat' ve pek vahim anda sulhu] yap!.- Bugn bunun iin toplandk. Sana ahsen sylyor.] rum. Bana ka defa selhiyet-i kmilem vardr, sulh benini! avucumdadr, dedin. J)edi. Ve sonra da rvet vererek ;] Sen vatann cesaretle mdafaa ettin sulhu de cesaretle yap!. Dedi. Sonra Mustafa Kemal'ede rvet verdi. B son> cmleleri diplomatcadr. Ve nihayet: Dn ki Tr* kiyenin istikbal ve talii imdi de senin elindedir: Medih Dr. RIZA NUR Dr. Rza NUR (1876-1942) Lozan'da Trkiye'yi kinci Murahhas sfatyla temsil etmitir. Eserlerinde an vatanseverliine ramen frenkmereplikte muarzlarna bile akl hocalnda bulunmak ve onlara tekaddm etmekle vnmektedir. Takm

tarihimizin gereklerini; kendi nefsini tebriye gayretine dahi kaplmadan yazp brakm olduu hatratna bttarfne derc<tmesi. gen nesillere yapt en takdire ayan hizmettir. 262 KADR MISIROLU ve gururlandrma ile kark tehdidini savurdu. Dorusu bu da pek doplomatcadr. Aferin Bompar'a.. Bompar'dan imdi bir ey reniyorum. smet: Sulh avucumdadr. Selhiyet-i kmilem var. Demi. Bu ne gaflet!.. Byle diplomatik olur mu? Grzon nutkunu bitirince riyaseti Garroni'ye verdi. Kendi Garroni'nin sandalyesine oturdu. O da bitirince kal-Inp yerini Bompar'a verdi. O bitirince riyaseti tekrar Grzon ald. Bu adamlar byle mersime de pek dikkat ve riayet ediyorlar. imdi de Amerika murahhas kdn okuyor. Hulsa o da imza etmemizi tavsiye etti. O bitirdi, Japon ba delegesi Hayai ald. Onda da ayni nakarat. O bitirdi, Romanya delegesi. Diyamandi, sonra Yugoslavya delegesi Raki. Hep ayni nakarat.. Hasl ald Krolu ald Ayvaz. Be alt gndr Lozan havasnda yine siyasi boralar, imekler, yldrmlar balamt. Her azda Trkler sulhu imzalamazlarsa harp olacak. Devletler ordular gnderecekler. smet bu sefer her defakinden daha ziyade te-lda. Yine yemeden,, imeden kesildi. Yine bir takm trediler Lozan'a doldu. Bunlar gya Trk dostlardr. Bize behemehal sulh yapmamz, muahedeyi imzalamamz Trklere olan muhabbetleri namna tavsiye ve rica ediyorlar. 2S1 Grzon sahneyi gayet iyi tertip etmiti. Sahne, delegelerin tavrlar szleri .insana heybet ve dehet veriyordu. Tehditler inam korkutuyordu. Bana yle bir dur- j gunluk ve dalkmlk geldi. Vahim bir an... (251) Dr. Rza NUR a. g. e. sh. 1144 - 4 LOZAN ZAFER M. HEZMET Kt? 263 Biz bu projeyi tetkik iin bir hafta vakit istedik. Bunun zerine aralannda konumak iin celseyi bir mddet tatil ettiler. Bir saat sonra tekrar atlar. Bu celsede smet, Amerika delegesinin sulh hakknda gayretinde -mitvar olduunu syledi, Bu smetin fena korktuunu gsterir. Amerika'ya dehalet ediyor demek, fakat bunun sebebini pek anlamadm. Son bir iki gndr smet sk sk ona gidiyor, o smet'e geliyordu. Babaa konuuyorlard. smet bunlardan bana hi bir ey sylemiyor. Ben de detim deildi, tenezzl edip sormam. Halbuki bana sylemelr vazifesi idi. Adam despotlua gizli ie, benlie entirikaya alknd. Bu grmelerde tercman sfatyle Robert Kolej muallimlerinden Hseyin bulunuyordu. Bu zat namuslu akl yerinde, terbiyeli bir adamdr. Lozanda benim muhabbet ve hrmetimi kazananlardan biri de odur. Bu mzakereleri biiir. Tarih iin bunlar aynen yazmas onun vazifesidir. Amerika delegesi frenkleri lehimize tadilt yapdrarak sulh yaptracakt. smet onun iin Amerikan delegesinin gayretinden bahsetti desem bu son ce? sede bize projeyi imzay tavsiye etmiti. Bana geliyor ki, bu Amerika delegesinin ii bir oyundur. Frenklerle beraberdi, tsmet'i dolaba koyuyordu. smet bundan imdad umuyordu. O galiba sonunda projeyi imzalamaa sz verdi. Bize bu kadar bir mhlet verdiler. Lord Grzon, iim var. Londra'ya dnmek mecburiyetindeyim. Duramam. Diyor. Biz de: Git!.. Dierleri ile yeni ve muallkta eyleri halledelim. Teklifinde bulunduk. Grzon.: ngilizlerin, bilhassa benim gyabmda hi bir ey yaplamaz Deyip kesti att. Nihayet 4 ubata kadar mhlet verdiler. 254 KADR MISIROLU Grzon Bu esnada Trkler ile hususi grmeler yaparm. da dedi. Celse de bitti. Dorusu Grzon gzel Mise on Scene yapmt. Bu resm ksm. Bir de darda gayr resm dekor ve oyun var: Ortalkta trl ayialar, kyamet kopuyor. Hulsas; Trkler kabul etmezse harp olacak. Grzon nutkunda harpten mteneffiriz demiti ama bu tehdidi hem celsede, hem harite mkemmel yapyorlard. imdiye kadar bu harp oyununu be defa yaptlar. Yine ayni oyunu oynuyorlar. Amerikan delegesi Clid'in lsmet'le grmesi bu esnada daha sklat.

Celse bitti. Otele dndk. smet ilk sz olarak bana: Rza Nur!.. Bu projeyi imzalayalm!.. Dedi. iddetle itiraz ettim. Aramzda yle bir mnakaa balad : O Sonra boca ederiz. Ben Birey olmaz, cesur ol!.. Korkuyorsun. O Korkuyorum. Boca edeceiz. Ne olursa olsun sulh edelim. Bu lzmdr. Ben Bu muahede Trk'n istikllini ve ti saadetini temin edecek mahiyette demektir. O Bu kadars kfidir. Ben Nasl kfi? Bu kadar muallk mes'ele var. Bunlar iktisad eylerdir. Can alacak noktalar var. Hem. de projeye yeni eyler de sokuturmular. Bu emposer etmek demektir. Kapitlsyon duruyor. Bunlar nasl kabul edilir?.. O Etme! Sonra harp olur. Mahvoluruz. Epey ey aldk, yeter. Ben Bunlar bizi imdiye kadar bir ok defa trl ekillerde harp ile tehdit ettiler. Hep harbi ileri srdLOZAN ZAFER Mt. HKZMET Mt? 265 ler. Korkmadk. Onlar hep lehimize kazandk, aleyhimize her vastay kullandlar. Tatllk, dalkavukluk, hepsi birden celsede hcum ile zebun etmek, yalan, iddetli sz tahkir, harp ederek Trkiyeyi imha ile tehdit, hep yaptlar. Ben eminim ki bu da blf. Harp edemiyeceklerine imanm var. imdi inkta ile tehdit tecrbesini yapyorlar. Biz eer bunu da arslan gibi gs gererek karlarsak nihayet tekrar arp istediimiz gibi bir muahede yapacaklardr. Grzon'un nutkunun sonunda Giderim. Trkler raz olursa sonra da gelir imza ederim. Demesi bir ak kap brakyor demektir. Bu da harp olmayacana delil olabilin Sen zayflamayver, dursun. Cesur ol!.. Bil'a-kis frsat varken Trkiyeye mkemmel bir muahede yapalm. Onu her trl kayttan kurtarp tam mstakil, hakiki bir devlet yapalm. O Etme!.. Doru deil, sonra ok alalm derken kazandmz da kayp edeceiz. Gel unu imza edelim. Etme baka aremiz yoktur. Sonra piman olursun. Baktm ki szlerim kulana bile girmiyor. Fena halde rkm. Ne cebin adamm. Nasl kumandan olduuna ayorum. Bir taraftan da kzmaa baladm. Bu adam devlet filn dnmyor. Ne ekil ve halde olursa olsun, srf ellerine bir devlet gesin, sade tepesine kp keyif-etsinler. Zaten dima byle bir ey kyor, ve beni her-gn biraz daha bu adamdan soutuyor. Anlalyor ki, kat' kararn vermi, her ne olursa olsun ve ne bahasna olursa clsun sulhu yapacak. Mutlaka.. Ben Kat'iyyen olamaz. Byle bir muahedeyi imzalamam. Deyip savutum. gn gece yakam brakmad. Yalvard. Adeti zere beni kucaklad. Sk sk sarlyor. Yzm pyor. 266 KADR MI9IROLU LOZAN ZAFER Ut. HEZMET Mt? 267 I Gel imzalayalm1 Diyor. Ben de olmaz bastryorum. Bizim hey'et de bize kamilen hayrette. Herkes dnceli kederli. Azlarn bak amyor. Dardaki ayialar iitiyor, korkup heyecana dyorlar. Artk son deme geldik. Ha koptu, ha kopacak... Br gece yars smet beni artt. Ankara'ya bir buuk satrlk bir telgraf yazm. Bana unu imzala!.. dedi. Telgrafa baktm. Baka are yoktur. Bu projeyi imzalayacaz. Diyor. Halbuki imdiye kadar Ankaraya yazd telgraflara bana da imza koydurarak deil onlar benden sk skya saklyordu. Bu mes'uliyetli ey. tham olunursa beni de beraber ettirecek. Bunu grnce isyan ettim. mzalamam. Sana da byle telgraf ektirtmem. Dedim. Ben ekeceim Dedi. Hasan' da artm, O'-da orda imzala! dedi. Hasan cevap vermedi. Mnir de yanmda, seyrimize bakyor. Ben; O halde siz bunu yollayn! Ben de ayn bir ifre yollayacam. Dedim. Hasan da: Ben de ayr yazarm. dedi. smet bakt ki olmuyor. Sonunda bu tarza raz oldu. Gryorum ki iinden bana di biliyor. Fakat kzar, birey yaparm diye, ters bir lkrd syleyemiyor. Tabiatm bilir. Derhal terslerim. Zaten O'nunda tabiat yze glmek arkadan kuyu kazmak-

tr. 25 Mteakiben Ankaraya ektii ve durumu tafsil.eden telgrafn dere eden Dr. Kza Nur, son gn akdedilen heyecanl celse hakknda da tafsilt verdikten sonra : Sonradan haber aldm, meerse ismet, Grzon'a ve dierlerine verdikleri projeyi imza edeceine son husu(252) Dr. Rza NUR a. g. e. sh. 1146-1150 si konumalarnda ve son celseden evvel sz vermi imi. Ismet'in beni zorlamalar, Grzoj'un midi ve bu beklemeleri bundan imi.. Bu adam ayan hayrettir. Bu ne itir?.. Ben delegeyim. Bensiz bu sz nasl verirdi. Hkmete yazp ondan muvafakat cevab alp almadn bilmiyorum. Yoksa husus olarak Mustafa Keml'e yazd da ondan muvafakat cevab m aidiydi?. nk, her eyi hkmetten ziyade ona yazar, danrd. Byle ar ii de onun kendi bana yapmamak adetidir. stne mes'uli-yet almaz. Bilmem?.. Giirzon Londra'ya gidince hkmete resm bir rapor vermi. Bunu neretmiler. Ben grmedim. Sylediklerine gre, bu raporunda: Sulh oldu demekti. smet bana projeyi imzalayacana kat'i sz verdi idi. Son dakikada ie bir ruh u habis kart, olmad. demi. Bu rh-u habis, tabi, ben oldum. Bu esnada sahneye Hahamba Naura girdi. Paris gazetelerinden birinde bayeiatn grdk, hlsatan diyor ki: Merak edilmesin, smet benim ahbabmdr. Szmden kmaz. Gider ii dzeltirim. Derken Paris'ten Ismet'e Haham'dan bir telgraf geldi: sBen geliyorum. i dzelttim. Size mhim haberim var. Sakn ben gelmeyince ii kesmeyin! Halbuki yahudiyi Lozan'dan kovmutuk, Utanmyor, bunu yazyor. Tabi yahudi..; Utanmaz... Gldm. u yahudinin madrabazlna bak!!.. Gazeteye ne diyor, bize ne?!. Gazeteye gre frenklere, telgrafna gre bize hizmet ediyor.. Yahudi dediin byle olur... smet, ben, Mnir ve daha bir ka kii Ismet'in odasnda oturuyoruz. Nefer geldi. 'Naum Efendi gelmi, sizi grmek istiyor. dedi. Ismet'e bara bara Sen hibir llnrd syleme. Bu ii bana brak! u domuz yahudiye gs268 KADIK iflSIKOOLU tereyim dedim. Bu szleri tabi methalde bulunan yahu-di de iitti. Nefere: Getir! dedim. Geldi. Otur! dedik, oturdu. Ne haber var? dedim. Yahudi bu.. Usta.. Szm iitti ya Hi bir ey yok. Sizi ziyarete geldim. dedi. Hiddetim mani olmasa kahkaha ile glecektim. Fakat herifin ustaln takdir ettim. Bu da fkemi geirdi. Yahudiler byle lstik gibidir, her tarafa uzarlar. nce bir kam gibi rzgra gre eilirler. Ama telgrafta ne demiti, onun zarar yok.. Utanmadktan sonra.. Yahudi habisinin ise utanmamak en byk san'at, meziyeti ve silhdr. Peki! dedim, telgrafnda mhim haber getirdiini yazyordun? Buna cevap . bulamad. Kekeledi. Demek tam yahudi deilmi.. Tam olsa kekelemez, buna da bulurdu, ama zrva. Zarar yok, sylerdi. Herif daleve-reye kalksa, fena hahyacaktm. Kalkmayp bu tarza dklnce fkem geti. Gazeteyi kendisine verdim Bu beyanatn nedir? dedim. apa oturdu. Herif kafa tutmuyor ki.. Hamur gibi yumuak. Yalnz, souk muamele ve abuk defettim gitti.*51 Bu satrlar gstermektedir ki Dr. Rza Nur, Hayim Naum Efendi'nin Lozanda oynad rolden ve perde arka-smda cereyan eden H ilafet Pazarl ndan habersizdir. Halbuki daha konferansn bamdan beri O' nun smet Paa'ya nasl hulul ettiini yine kendisinin u satrlar gstermiyor mu? Bir mddettir. stanbul eski Hahambas Nanm bizim otelde grlmee balad. Baktm bir gn Ismet'le gryor. Ne yapm yapm, kimi vasta yapm bilmem, Ismet'e yanam. Yaman yahudi!!. Artk Ismet'den ay(253) Dr. Rza NUR a. g. e. Sh. 1157-1159 ZAFEl Mi, HEZMET M? 269 rlmyor. Yemek zamann biliyor ya asansrn kapsnda bekliyor. Derhal lsmqt'in koltuuna giriyor, belinden yakalyor. O da onun. mct'i lzumu yokken holde dolatryor. Sonra yemek salonunda tsmet'le akalayor, glyor. Anlalyor ki herkese smet benim samimi teklifsiz arkadamdr diye gstermek istiyor, ve gsteriyor. Nihayet btn yahudi srnakl ile yanat, tsmet'in yakasn brakmyor. imdi odasndan da kmyor. smet bunu mavir tayin etti. Yevmiye vermeye de balam. Bana da sylemiyor. Hey'et i murahhasa iftliktir,

keyfi gibi kullanyor. Ne diye kandrd bilmem. Bu sadedil smet Yahudi'nin dolabna girdi. Derken Hahamban soframza da ald. Bu vakte kadar sesimi karmamtm. smet'e dedim ki : Bu yahudi de bamza nerden kt? Senin byle bir yahudi ile laubali grnmen haysiyetini ve Trk Milletinin, hey'etinin haysiyetini krar. Bu kadar yz verme! Hi olmazsa herkesin iinde yz verI me! Bana kzd. Herif derken azdka azd. Hey'etten una buna herkesin iinde kumanda ediyor. Benim nme geip nm-dt yryor. htimal smet benim szlerimi ona syledi. Fakat ben durur muyum? Zaten yahudileri hi sevmem. Hahama nme getii vakit hakaret ettim ve kolundan tutup arkama ektim. Bir daha burada yr! dedim. Bunu otelde holde yaptm. Herkes grd. Herif bitti. Bir daha nme gemek deil, ben varken lsmet'in yanma bile yaklamad. Bunu esasen smet yapacakt. Hadi beni rkemiyor, bir yahudiye hakaret ettiriyor, ama dnmyor ki, bu ite benim ahsm deil, mevkm de var. Bir Trk Nazr ve delegesiyim. Bu mevk yahudinin pis aya170 KADR HISIROLU ma inetmese ya... Adam, o'nun byle eyler umurunda m? Yahudi ile kimbilir nesi var? Ismet'e tekrar dedim: Bu bir yahudidir. Yahudiler ok di eylerdir. Bunun kimbilir ne fena ileri vardr? Bun dan bir hayr bekleme!.. O'nun tand muhit yahud sarraf lemidir. Bunun gayesi imtiyaz gibi bir para dalevere-sdir. Kendini kk drme! Hele bu herifi yemekte istemem. Yahut ben ayr sofraya ekilirim. Yine dinlemedi. Baka sofraya getim. O vakit yahudiyi sofradan yollad. Yemek yerken kendi samimiyet muhitimizdeyiz diye gayretle dnmeden bir lf karacaz, yahudi derhal dmanlara yetitirecek. Aramzda bulunduunu herkese gstererek para dalaveresini yrtecek. Hahamba smet'e btn ngiliz ve Fransz ricalini tandn hepsi ahbab olduunu ileri istedii gibi yaptracan sylyormu. Tabi ngiliz, Fransz ve talyan delegelerine de smet avcunda olduunu sylyordu. Derken dediim oldu. Bizim hahamba tsmet'ten zmirde bir imtiyaz, istikraz ii, daha trl para dolab istemi. Ni hayet Washington sefirliini de istemi, Lozan muhitinde dolayor. Herkese smet teklifsiz ahbabmdr, szmden dar kmaz. Diyormu. Haberi aldm. Ismet'e grdn m? dedim. Cevap yok. Kov bu herifi'.. Dedim. smet bu imtiyaz ve emsali ileri bana sylememiti154 (254) Dr. Rza NUR a .g. e. sh. 1081-83 Yalnz Hayim Naum deil, yine eski bir Osmanl teb'as olan Metr Balem adl yahudinin de Lozan'da talyan Hey'etinin mcaviri olarak ortaya kp Trkiye aleyhine nasl altn ibret ve dehetle nakleden Dr. Rza NUR, bu husus-:taki tafsiltn u satrlarla bitirmektedir: .ite Trkn ekmei ile beslen<;n ecneb unsurlarla LOZAN ZAFER Mt. HEZMET Mi? 2TA Halbuki Rza Nur'un bahsettii bu iktisad menfaatler Hayim Naum'un hakiki emel ve faaliyetini rtmek iin ba vurduu bir taktikti. yle ki: Evvelce bir vesile ile Lord Grzon'un M u k a d-d e s Emanetler den sz atn, buna kar nn'nn sert bir cevap vererek bunlann Hafe'nin muhafazasna tevdi edilmi bulunduunu ve bylesine din bir mes'ele zerine burda bir mzakere almasna slm Ale-mi'nin tahamml edemiyeceini ileri srdn bildirmitik. Lord Grzon'un bu beyan hakikatte, Trk idarecilerinin Hilfeti muhafaza edip etmemek hususundaki karar ve hissiyatlarn yoklamaktan ibaretti. Nitekim Trkiye* den kendisine ulaan haberler de M. Keml Paa'nn nn'ye muvazi olarak Hilfeti gklere kardn daha emin bir tbirle sylemek gerekirse Halife olmak istediini gstermekteydi. te bunu kabul etmek istemiyen marifeti!.. Mel'unlar... Yezidler... Trk'e ders, dersf... Maateessf evvelce zikrettiim gibi bu adam sulhden sonra defaatle Ankara'ya gelmi, imtiyaz ve para ileri halletmi, paralar kazanm, rvetler vermi, bizimkilerden itibar grmtr. Hl Paris Sefarethanemizin en im tiyazl ziyaretilerindendir. Sefir

Fethi'nin ba ahbaplar yahudi Mene bu Salem, ermeni Devlet Efendidir. Zan_ nmca oradan haberler alp Fransz ve talyanlara gtryorlar. nsan byle vak'alarin ahidi olup da sonra da bunlar grnce me'yus oluyor... Byle ey, duygusu bitmi, yani batacak milletlerde olur. Ac, ye's verici ey... u Salem vaktiyle Talt'n en ba dostu ve srda idi. Devletin en mhim ilerini ona danrd. O'da tabii frenk-lere haber verirdi. te herif karmza talyan Maviri olarak kmtr. Bu zavall milletin cierini byle dost sfatnda nice kurtlar yemitir. (bakz: Dr. Rza NUR a. g. e. sh 1096) 272 KADR MISIROLU lyord Grzon, Lozan'da smet Paa'nn maviri sfatn hiz bulunan Hayim Naum Efendi'yi ararak daha nceki taahhtlere uygun olarak Hilfet ilga edilmedii tak dirde sulhun gerekleemiyeceini sylemitir. Esasen bu mes'ee ile teden beri megul bulunan "'5b Hayim Naum Efendi, smet Paa'yla L*ord Grzon arasnda bu mes'ele etrafndaki haberleri getirip gtrmek suretiyle cidd bir gayret sarfetmiti. Onun smet Paa'yla evirdii dolaplardan habersiz olan Dr. Rza Nur yukarya alnan satrlarnda aka grld zere bu mnasebetlerden rahatsz olduunu, ancak O'nun Hilfet gibi mhim bir mes'elenin pazarlyla deil de, bir imtiyaz, koparmak mes'elesiyle megul olduunu zannetmitir. Bu pazarlkta, smet Paa, kat' bir karara varamad. (255) Gafil veya su orta idareciler tar.ftndan Hayim Naum Efendi 1919 ylnda da Trkiye iin faaliyet gstermece zere, kuzuyu kurda teslim etmek kabilinden resmen Ame-rikaya gnderilmiti. Hilfetin ilgasn temin etmek iin Amerikan yahudilsri ile mutabk kalan Hayim Nat-m s-tanJbula dnsnde (8 Mart 1919) gazetecilere u sahte bcyanr.t vermiti. ...Fakat ihtimal bilmezsiniz, ben bundan evvel de memleketime gene bu nev bir hizmette daha bulunmutum. 1915 ylnda Osmanl hkmeti ile ngiltere hkmetinin arasn bulmak hususunda da bir hizmetim var. O zaman Sadrazam Sait Halim Paa, mnferit bir sulh yapmak istiyordu. Bunun zerine,' ngiliz dostlarm nez-dinde yaptm teebbs neticesinde Dedeaga'a gnderdikleri bir diplomatla buradan gnderilen bir diplomat temas ettiler. Fakat (ngilizlerin artlan kabul edilemez de recede ar grld. Bu meseleden sonra Almanlar beni. tilf hkmetlerini sevmekle itham ettiler. Talt Paa da benden bu hususta izahat istedi.,. LOZAN ZAFLR MJ. HEZMET M? 273 nk Trkiye'den ayrlmadan nceki havann Hilfeti muhafaza etmek istikametinde olduunu henz unutmam ti. Hatt hareketinden bir ka gn evvel, efi M. Kemal Paa'nn Meclis'de Hilfeti gklere karan uzun hitabesi hal kulaklarnda nlyordu. Bu yzden bu pazarl O'nunla bitiremeyen Hayim Naum Efendi, nn'den evvel Trkiye'ye geldi ve bu srada izmir'de toplanan 1 k t i s a d Kongresi ne katlmak zere muhtelif ehir ve kasabalara uraya uraya seyahat eden M. Kemal Paa, her yerde Hilfeti methediyor ve bir H a 1 i f e Namzedi gibi konumalar yapyordu. -56 Mesel tam lx>rd Grzn'un Lozan' terket-ti gn olan 4 ubatta Balkesir'deki Paa Camii erifinde yukarda nakledilmi olan hutbeyi irad etmitir. Fakat zmir'de kendisine mlki olan Hyim Naum Efendi'den ngilizlerin Hilfet hakkndaki kararlarn renen M. Kemal Paa, takip etmekte olduu H i 1 -f e t S i y a s e t i ni sktremiyeceini anlaynca rota deitirdi. Evvel iktisad kongresinde -ST Hilfet'e hcum eden bir konuma yaparak yeni siyasetinin ilk iaretini vermi oldu. '5I f25G). Fazla bilgi iin btn bu konumalar bir,araya toplayan ve resmen neredilmi bulunan u kitaba baknz: Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri, zmir Yollarnda (Mat. bat Mdriyet -i Umumiyesi neriyatndan) Ankara 1333 <257) Bir *;ok ehemmiyetli mnakaalara sahne olan zmir ktisad Kongresi nde alnan en ehemmiyetli karar, ilk defa teklif edilen Ltin Hurufatt nn kafi bir surette reddi olmutur. (258) Bu uzun konuma iin bakz: Gazi Paa zmir Yollarnda Ankara 1339 sn. 102 vd. Bu konumadan takdim F: 18

274 KADJR MI3IROLU ddiaya gre Hayim Naum Efendi'ye Lord Grzon'a. verilmek zere yazl bir taahhd de de bulunulmutur. Fakat buna hacet yok ki, bu yeni karar zerine, henz sulh olmad halde asker, yorgun olduu ileri srlerek terhis edilmitir*59. Bunun' manas; mukavemetten vaz geip itaat edileceine *iair fiili bir teminat vermekten baka bir ey deildi. Bundan sonra izmir'den ayrlan M. Kemal Paa 13 ubat'ta Lozan'dan dnen nn le Eskiehir'de birleerek trenle Ankara'ya gidene kadar o'ndan da bu pazarln mtemmim malmatn almtr. Ankara'da olup bitenleri sezen kinci Grup un Mecliste nasl bir mill feveran gsterdikleri ilerde anlatlmtr. M. Kemal Paa, kasden kt Anarolu seyahatinde sulh mzakerelerinden bahsederek Lrd Grzon'a iaretler vermitir. " eylediimiz u bir tek cmle bile onun menf mahiyetini anlatmaya kfidir: ... Bulgarlar, Srplar, Macarlar, Rumlar sapanlarna yapmlar, muhafaza-i meVfcudiyet etmiler, kuvvetlenmiler, bizim milletimi?: de byle ftihlerin arkasnda serserilik etmi, ve kendi yurdunda almam olmasndan ni birgn onlara kar malp olmutur... (a. g. e., sh. 108) (259) Ali hsan SABS a. g. e. sh. 358 (260) Vagonda kendisine sorulan suallere kar Mustafa Kemal' Paa u izah verdi: Mukabil Sulh Projemiz, Hey"ct-i Murahhasmzn Lafsanne'daki son teklifleri dirfisin-dedir; gizli celselerde bir takm beyanatta bulunanlar oldu, nihayet ben Meclise gittim; dedim ki; Efendiler!. Ne stiyorsunuz? Karaaa, Musul vesaire iin harp mi edelim? Millet harpten usanmtr. Takati kalmamtr. Harp edemeyiz. Milleti harbe srklemek iin pek hayati, son derece mhim mea'elele'rin. Hilfet'in ilgasn en eytan tavassutlarla te'nin eden Hahamba HAYIM NAUM nn'nn mavirliinden, Nsr'tn rtavirliine Trk Milletinin tarih boyunca mruz kald en mihlik felketlerin ba tertipisi YAHUDt'nin sembolik bir tipi olan Mayim Naum Efendi, Hilfetin ilgasna muvaffak olduu in en ehemmiyetli Hahambas,lk olan Msr Hahambnlna terfi ettirilmitir. slm leminde Trkiye'den sonra gelen bir mevkii olan Msr'da vefatna kadar Nasr in mavirliinde ifsad ve idlline devam imkn bulabilmitir. 276 KADR LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 277 Varlan anlama zerine yeniden davet edilen murahhaslarla Lozan Konferansnn ikinci devresi balam ve gayet ksa srmtr. Burada varlan neticelerin zahiri pln arkasnda gizli bir anlama yaplmtr kit bata Hilafetin lgas olmak zere-81 btn inki-j hamlelerini muhtevidir. Bu anlama halen Londrada Beaverbrook Faundation adl ilim ve aratrma vakfnda Lord Grzoa'un evrak arasnda mahfuzdur. Ancak bunun ngiliz, siyasetinim hale ve istikbale ait menfaatleri icabnca hi kimseye gsterilemeyecei ahsen bize kar bile ifade edilmitir. Bu an ama metninin siyas kanaatlerinden emin bulunulan baz mevzubahs olmas lzmdr... (b. Ali hsan SABS a. g. e. sh. 366). Acaba M. Kemal Paa, gizli celsede syledii bu szleri Konya'da niin alenen tekrarlyordu?. Dorusu tetkike deer bir husus!... (261) Hayim Naum Efendinin Hilfetle karc oynad bu;; me/um, role, M. Kemal Paa kayrlmak ve srf smet' Paa'ya. yklenilmek suretiyle de olsa Rauf Orbay'm bah-J si geen hatratnda da temas edilmektedir: smet Paa anlaldna gre, Lozanda ingilU-lerle bir nevi gizil ara buluculuk rol oynayan, stanbulun Haharnbas Hayim Naum Efendinin telkinleriyle, Hilfetin artk ne ekilde olursa olsun Trkiyede devamna, msaade edilmeyip derhal atlmas lzumu fikrini ta-mamiylc benimsemi bulunuyordu. Peki, ya drt be ay nceki Hilfete ballk, hatt Hilafetin kuvvetlendirilmesi dnce ve kanaati ve bu yoldaki kat'I ifadeler ve

slm Alemine bunun duyuru!-a mas hususundaki tel ve heyecan ne olmutu? (bakz. Feridun KANDEMR a. g. e. sh. 96, 97 Bu husus. ,daha sert bir dille, bir ok kereler batp-km olan Byk Dou Dergisinin hemen her seri- sinde yer ald halde nn, btn bunlar dima duy-manazlktan gelmitir. Bu skta kkati ekmemiz zengiliz yazarlarna gsterilmi olduu anlalmaktadr.-0' Her ne hal ise biz konferansn bu ikinci devresine ait kronolojik malumat da hulsa ederek bu bahse bir son verelim. Lozan Konferansnn Birinci Devresinin dalmasna sebep olan son celse 4 ubat 1923 de saat 17 yi 25 gee Boriva Otelinde yaplmt. Musul mes'elesinin 12 ay iinde iki tarafa halledilmezse Milletler Cemiyetine arz, borlar meselesinin 6 ayda yeniden tetkiki teklif edildi. Kapitlsyonlar mevzuunda da Moutanya'nr (talya) formln kabule yaklald. Fakat Lord Grzon bir sinir harbine karar vermi olduu iin hibir anlama mmkn oi-nad. Ve ayn gn saa 19,15 de Lord Grzon'un treni Lo-zndan hareket etti. Bu suretle 88 gn drm olan konferans hibir netice alnmadan dalm oldu. Murahhaslar memleketlerine dnmeye baladlar. Bundan sonra Trk heyetinin Trkiyeye avdetiyle Mecliste Lozan mevzuunda grmeler balad. Bunlar alkal bahiste bulacaksnz. Lord Grzon gidersem bir daha dnmem dedii halde kon(262) rine, bize cevap veren mahut Ulus Gazetesi Yazar nn ahs iin kimseye karlk vermeye tenezzl etmez!... (bakz. Cihat AKAKAYAMOGLU a.g.t. Ulu Gazetesi 2 Mat 1966 tarihli-nsha) gibi bir mugaltaya ba-vumutur. Acaba o'nun bundan sadece bir ka ay nce, Partisinin kongresinde ' tuttuu kimselere muhalif kalan genlerin zerine yryn gsteren manidar fotorafn ok insafl (!.) Ulus yazar grmemi midir? Yoksa ten-kidlere mukabelenin bedeni si ile meden st arasndaki farka iaretle beden mukabeleye kefi zor bir kemal ifadesi bfe edip yine de nn'ye hak m verecektir, bilmek isterdim. Mesel Leonard Mosleyin The End of and Epoch (Bir Devrin Sonu) adl eseri bunlardan biridir. ZAFER III, HEZMET M? 27 Kraldan fazla kralci garp taraftar Trk mahhaslar... apka. nm kabulnden ok nce hi bir mecburiyet olmadan silindir apka. laruu giymi olarak muahedeyi imzaya giderlerken... ferans yeniden toplantya davet edenlerden biri de yine kendisi oldu. Bu ikinci devre hakkndaki kronolojik malumat da ksaca dere edelim. 8 Mart 1923 alkal devletlere Ankaraca uzun bir nota gnderildi. 28 Mart 1923: Cevab nota alnd. 23 Nisan 1923: kinci Lozan konferans ald, ln-giltereyi artk Lord Grzon deil, Sir Horace Rumbolt temsil ediyordu. Fransa'y General Pee, talya'y Mon-ianya temsil ediyorlard. 24 Nisan 1923: Baz meselelerde karara varld. Meri, Suriye ve Irak hududu, ikinci encmen toplantsi-Dyn-u Umumiye* demir yollan v.s. 25 Nisan 1923: nc Komisyon toplants oldu. Meis Adas mevzuu grld. 26 Nisan 1923: Muahedenme projesinin mnakaas yapld. a Sulh .hali Otat'" olarak yerleecektir. Yunan snr tekrar deiecektir. b Meis Adasn almak teklifimiz reddedildi. 27 Nisan 1923: Kapitlsyonlar ve mezarlklar meseleleri ele alnd. 28 Nisan 1923: Muahedenme projesi mnakaasna, devam edildi. . 1 Mays 1923: Muhaceret, ikmet iktisad ve hukuk meseleler grld. 2 Mays 1923: kinci Ercmende Dyun-u Umumiye incelendi. 3 Mays 1923: Ecnebilere tatbik edilecek usule dir irukavelenme incelendi. 7 Mays 1923: Kuponlar meselesi.. 8 Mays 1923: Trkiye hududu!. 10 Mays 1923: Ticar mukaveleli Mays 1923: 109 uncu madde grld.. 16 Mays 1923: Muahedenmenin umum olarak mnakaas yapld.

19 Mays 1923: Evvelki mzakereye devam edildi." 280 KADR MISIROOLU 26 Maye 1923: Yine muahede lyihasnn mnakaasna devam edildi. 28 Mays 1923: Tamirat Tazminat Mes'elesi.. 31 Mays 1923: Muahedenme projesinin tetkiki.. 4 Haziran 1923: Ayn mes'eleye devam edildi. 26 Haziran 1923: Ayn meseleye devam edildi. 3 Temmuz 1923: Muahedenme lyihasnn mnakaas yapld. 12 Temmuz 1923: Ayn meseleye devam edildi. 17 - 18 Temmuz 1923: Ayn meseleye devam edildi. 24 Temmuz 1923 Muahede imzaland. Trk hkmeti adana Jnn, Dr. Rza Nur ve Hasan Saka, tilf devletleri adna da u zevat imza koydular: Horace Kumbolt, Pelle, Garroni, Uiyai, Montanya Venizelos, Kaklamanos. Diamandi, Konesko, Lozan Muahedenmesinin imza edildii niversite binas (Palais de Rumine) Lozan Muahedenmesi devletlerin tasdiki dolaysy-le 16 Austos, 1924'te meriyete girdi. imdi varlan neticeye bir gz atarak, kayplarmz ksaca tahlil edelim. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 231 VARILAN NETCELERN TAHLL Lozan Muahadenmesinin deerlendirilmesinde evvelce dere edilmi bulunan M i s a k- Mill esas alndnda ortaya kan kayplarmz iki grupta toplamak mmkndr. a) Madd Kayplarmz (Bunlar tafsilatiyls ikinci cildde ele alnmtr. b) Manevi kayplarmz (Bunlar da nc cildde tafsil ve mnakaa edilmitir. A) MADD KAY1PLAKIMIZ : 1 MUSUL 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekenmesinin imzas nnda Ordumuzun fi'len bulunduu ric.'at noktalan Mi-s>ak"i Millmizin birinci maddesine gre madd hudutlarmz tekil eden bir esas oarak kabul edilmitir. Buna nazaran Musul'un bu tarihte dman igali askeriyesi altna girmemi olduu hatrlanrsa burasnn Misak- Milliye dahil yerlerden biri olduu meydana kar. Nitekim Lozan mzakerelerinde Musul hakkndaki Trk tezi de bu istikamette ortaya kmt. Fakat ' Lozan Muahedenmesinin 3. Maddesi Musul'un Trk hudutlar iine alnmasn temin edememi, bu me'elenin o zaman bugnk Bir lemi Milletlerin yerine faaliyet gsteren Cemiyeti Akvam da grlmek zere taik edilmiti. Trk Irak hududu, muahedenin mer'iyete vaz' tarihini takip eden ilk dokuz ay iinde sulhen tayin ve tesbit edilemedii takdirde meseleye Cemiyeti Akvam el koyacakt Halbuki Lozan'da en etin mcadelelere hedef tekil eden Musul meselesinin Cemiyeti Akvama havaie edilmesi da2S2 KADR MIMROOLU vann daha o zaman bizim iin kayb mnsm ifade etmekteydi. nk nihayet rey ekseriyetiyle kaderi taayyn edecek bulunan Musul iin Cemiyeti Akvamn zas bulunan devletlerden hi birinin ngiltere muvacehesinde Trkiye'yi desteklemelerine imkn yoktu. Bunun siyas, iktisad ve hatt din sebep ve saikleri izahtan varestedir. Nitekim ihtilf Cemiyeti Akvam safhasnda da bu tarzda cereyan etmi ve Musul bir ngiliz Mandas olan Irak'a braklmtr. Eer Musul'a mteallik Trk - ngiliz ihtilf Lozan'da kat' olarak halledilmek cihetine gidilseydi halledilemedii takdirde btn meselelere amil olan sulh muallel kalaca iin bu srada harp taraftarlarn i bandan uzaklatrm bulunan ngiliz Efkr Umumi-yesinin basks altnda bulunacak olan ngiliz murahhaslar; daha ziyade bir feragat ve fedakrla zorlanabilirlerdi. Halbuki sulh, Musul meselesi muallel kalmak artyla bir kere tahakkuk ettikten sonra Musul meselesinin kaderiyle sulhun kaderi tefrik edilmi ve mesele Harb Umumye itirak tmi btn milletleri alakadar etmek vasfndan karlarak sadece Trkiye - ngiltere meselesi haline ifra edilmi bulunduundan daha o zaman kaybedilmi demekti.

Bunun yansra u ac gerei de belirtmek isterim ki, ngiliz devleti Musul'un arazisinden ziyade petrollerine talip bulunduundan, petroller zerinde salam bir anlama yapmak suretiyle arazinin Trkiye'ye terkini Ba-murahhas' Lord Graon'a emretmi bulunuyordu. Bu hususu hatratnda sarahaten ifade eden Lord Grzon'a ngiliz Bavekili tarafndan verilen kat' emri evvelce bilm-nasebe zikretmitik. Trk Murahhas Heyetinin Lord Gr-zon tarafndan bu suretle oyuna getirilmesi bugn iinde bulunduumuz iktisad buhrana temel tekil etmitir. nLOZAN ZAFER M, HEZMET M?' 283 k Musul'a sahip bir Trkiye bugn 35 milyon nfusu besleyemez ve yzbinlerce evldn ydellerde sokak plne kadar eitli sfli ve ar ileri grmek zere darya gndermek mecburiyetiyle karlamazd. Cemiyeti Akvamn Musul Meselesine getirdii hal ekli, Musul Petrollerinden Trkiyeye yirmi be sene mddetle ve sadece yzde on gibi cz'i bir hisse veriyordu. 1924. ylndan bu yana gelmi ve gemi hi bir hkmet bu cz i hisseyi bile almaa muvaffak olamamtr. urada burada siyaset dehs olarak takdim edilen ve ril tarafndan bile medhedildii iddia edilen smet Paa gerek hkmet reisi ve gerekse Devlet Reisi sfatiyle bu yirmi be ylm birinci derecede mes'ul adamlarndan birisidir. Irak gibi nihayet bir mddet sonra ngiliz Devlelini topraklarndan koabilmi bir manda kadar bile " celdet gsteremiyerek Cemiyeti Akvamn tasvib ettii bu czi hakk bile alamamakla siyaset dhilii ne derece kabili teliftir?... Burada hemen unu da ilve etmek gerektir ki, bir manda stats ile ngiliz idaresine girmi bulunan Irak bi-' Ie; nihayet ksa bir mddet sonra ngilizlerin Petrol de dahil olmak zere btn Irak Arazisi zerindeki hak ve imtiyazlarm redde muktedir olabildiine nazaran asl mes'-ele Musul'un arazi olarak kurtarlmasyd. Petrollerin tamam bile ngilizlere verilmi olsayd bir mddet sonra bunun reddi mmknd. Halbuki hudut tashihi kolay kolay tahakkuk edebilecek bir hadise deildir. Nitekim Lord Grzon'un szleri de ngiltere'nin Musul arazisinden ziyade, petrollere talip bulunduu gstermektedir. Bu hakikati kavrayamayan, bizim kerameti kendinden menkul, Lozan Kahramanmz (!) Musulu daima petrolleriyle birlikte ve hibir tavize yaklamadan mdafaa etmitir. Bu da Onun neyin mmkn, neyin gayn mmkn 284 KADR MI9IHOL.U olduunu kavramaktaki aczini gsteren bir delildir. Filhakika smet Paa kendisi de byle bir Konferansta bulunmak iin hi bir liyakata sahip bulunmadn bu teklifle karlat zaman peinen itiraf etmitir. Evvelce bir jnasebetle kfi derecede belirtmi olduumuz zere bu hususu sarahaten ifade eden M.Kemal p?a nutkunda onun zr dileyerek gitmek istemediini, fakat bu teklifin bir emir olduunu anlaynca, asker disiplin mantalitesi icab kabul ettiini beyan etmektedir. Anlalyor ki zafer elde edilmi olduu cihetle, M. Kemal Paa da sulh eraitinin kolaylkla tahakkuk edeceini zannediyordu. Filhakika hibir diplomatik tecrbesi olmayan, lisan bilmeyen ve hatta kulaklar bile doru iitemiyen tsmet Paa gibi M. Kemal Paa da her eyden nce askerdiler. Petrol mevzuunda daha ac gerekler de mevcuddur. Yerimizin darl sebebiyle bunlara ksaca temas edelim: a) Musul Petrollerinin ekserisi Sultan Hamid ahfadna aitti. Bunun sebebi Osmanl topraklar" dahilinde herhangi bir yerde petrol zuhur ettii zaman, ecnebi devletlerin; petrol sahasn ahsi mlkiyetleri haline getirmek maksadyle, arazi sahiplerine fahi mebllar teklif edip buralarn satn almalarndan doacak mahzuru bertaraf iin, Saltan Hamid'in; byle yerleri ahsen satn alma cihetine gitmesidir. Filistin iin de burasnn Yahudilere intikalini nlemek maksadyla ayni ekilde hareket ettii malmdur. Devletleraras ihtilflarda ahs haklarn devletlere nazaran daha fazla korunmas hukuk bir kaide olduundan, Trkiye; Musulu kaybetse bile, oradaki ahs haklarn baki kalaca muhakkakt. Fakat her biri bir dman emelinin kr bir aleti halinde icray hkmet eden ttihatlar Saltan Hamid merhumun hal'ini mteakip bu & aziyi milliletirerek oralarn ahsi hukuka mteallik temi LOZAN ZAFER M, HEZMET Ut?

285 natlardan da mahrum kalmasna sebep oldular. Bu husus Musuldaki haklarmzn ziya kadar, Filistin arazisinin ya-hudi hakimiyetine gemesinde de ok ehemmiyetli bir sebep tekil etmitir. b) Musul Petrolleri zerinde bir takm hak ve imtiyazlar tesis etmek emeli, ngilizlere mnhasr deildi. Onlarla umumiyetle rekabet halinde bulunan Amerikan Petrol irketlerinin mmessilleri de bu hususta bir eyler elde edebilmek iin Lozana gelmi bulunuyorlard. Musul Mes'elesinin hallinde Amerikan Petrolclerinin ngiliz'era kar kullanlmas da mmknd. Bu suretle Musul Petrollerini Amerikan Petrol irketlerine kaptrmaktan itinap edecek olan ngilizler, Musulun arazisi zerinde taviz-kr davranabilirlerdi. nn bu imkn da kullanmasn be-cerememitir. 2 BATI TRAKYA : . Misak Millye dahil olup kurtanlamayan vatan paralarndan biri de Bat Trakyadr. Halbuki stikll Mcadelesine Bat Trakya Anadoludan daha. evvel balam ve mstakil bir Hkmet kurmaa dahi muvaffak olmutu. Bu gerek ve Bat Trakya Trklerinin Yunan hakimiyetinden kurtulmak iin giritikleri kanl mcadele nazar itibara alnmadan Bat Trakya feda edilmitir, tsmet Paa bu tvizi vermenin karlnda da hi bir ey alamad gibi Bat Trakyay Vatan hudutlar haricinde brakrken mantk bir hudut izmee bile muvaffak olamamtr. . Istan-buldan 94 yl evvel fethedilen ve 1453 ybna kadar Devletimizin baehirliini yapan Edirneye trenle girenler Yunan toprandan gemek mecburiyetinde kalmaktadrlar.. Gerekten Edirneye be kilometre mesafede bulunan Ka286 KADR MISIROGLU raaa tren stasyonuna Yunan topran inemede gemek mmkn deildir. Bu istasyonu temin edebilmek bile Yunanllarn mkul ve makbul bir harp tazminat demelerinden muaf tutulmalar suretiyle mmkn olabilmitir, smet Pas Konferansn mehur tabiri ile T a-mirat ve Tazminat Bedeli nden feragati bizzat Byk bir fedakrlk olarak ifade etmitir.70" stanbul Rum ekalliyetine karlk tutulan Bat Trakya Trkl, Lozan Muahedenamesinde bir fasl tekil eden Ekalliyetlerin Himayesi serlevhar blmde yer-alan haklarn hi birinden bugne kadar istifade edememitir. Her gn hudutlarmzdan vatana iltica eden birok Bat Trakyalya mukabil stanbul Kumlarndan Yunanistana iltica teebbsnde bulunan bir tek ferd km., mdr? Bu keyfiyet Bat Trakya Trk Ekalliyeti ile istanbul Rum Ekalliyetinin tbi olduklar eraitin mtekabil ve msavi olmadn aikr bir surette isbat etmektedir. stanbul Rumlar; baz siyasi sebeplerle vatan d edilmek, istenildikleri zaman bile, gitmemek iin almadk kap, ko-parmadk yaygara brakmamaktadrlar. Ekalliyetlerin Himayesine mteallik maddeler mtekabil olarak tatbik edilmek lzm geldii halde, Lozan'n tatbikat esnasnda dahi. Yunanistana kar acze dlmtr. Binaenaleyh smet Paa ve hempalarna Lozan'n tahakkuku kadar tatbikatndan da hesap sormak Trk Milleti iin tabii bir haktr.. 3) HALEP : Mondros Mtarekenamesi imza edildii anda Ordumuz Halebin krk kilometre gneyindeki Nibil'de bulun-. (262) Bkz. Ali Naci Karacan; Lozan Konferans ve smet Pa--a - istanbul, 1944, sayfa: 396. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mt? 28T jnaktayd. Binaenaleyh Misak Milliye nazaran Suriye hududumuz Halebin krk kilometre gneyinden gemek iktiza ederdi. Esasen bu mntka rk itibariyle de galip ekseriyeti Trkmen olan insanlarla meskndu. Franszlar evvelce anlatld zere Ankara Hkmeti henz kat bir zafer kazanmam iken srf Mara ve Ayntap havalisindeki Kuvay Milliye hareketlerine boyun eip, skenderun hari bugnk hududumuzu kabule rza gstererek Ankara itiJf namesi i imzalamlard. Bu Fransz hareketinin millerinden biri de hi phesiz Fransz - ngiliz rekabeti idi. Ankara Hkmetini tamamen ngiliz nfuzuna dmeden bu tvizle tatmin edip Trk - Fransz dostluuna imale etmek maksad da varid-d. Bu hudut, halen de devam eden ekliyle gayet anormaldir.

Zira Dnyann hi bir yerinde tren yolunun hudut olarak tayin ve tesbiti grlmemitir. Ancak o zaman henz kat' bir zafer kazanmam bulunan Ankara iin bu kazan da makul ve makbuld. Fakat Lozanda oraya muzafferen gidildiine nazaran daha fazlasn isteyip temin etmek gerekirdi. Madem ki Fransz politikas bu tavize ok daha nce mecbur kalmtr, zaferden sonra daha fazlasn ko-parmalk mmknd. stelik Nibil'e kadar talep edilmesi gereken bu arazi yukarda arzeylediimiz vehile Misak Milliye de dahildi. smet Paa Lozan'da bu hususta hi bir gayret sarfetmeyerek ancak 1938 ylnda kurtanlabilen Hatay ve skenderun iin bile bir talep ileri srmemitir. 4) BATUM : ttihat gruhunun mbeiri olan bir ihanet ebekesinin eseri olarak ortaya kan 93 harbinde kaybettiimiz vatan paralarndan biri olan Batum iin Misak Millimizin 2S8 KADR MISIROLU kabul ettii esas halkn reyine mracaattr. Birinci Cihav. Harbi nihayetinde Ruslarla imzaladmz Brest Litovsk muahedenamesiyle Anavatana kavuan Batum, Rusya'dan, temin edilen czi bir yardm mukabilinde Moskova mua hedenamesiyle tekrar Rusya'ya braklrken Misak Mil-l'nin bu husustaki sarahati hi nazar itibara alnmamtr. Fakat u nokta calibi dikkattir ki Rusya, Brest - Li-tovsk muahedenamesi gereince bize iade ettii Batum'u, bundan iki yl sonra imza edilen Moskova muahedenamesiyle ele geirdii frsat deerlendirerek geri alabildii halde Lozan mzakerelerinde tarafmzdan buna mmasil bir gayret gsterilmemitir. Halbuki 1918-1920 arasndaki deiikliklerden daha byk bir mana ve ehemmiyet ifade eden deiiklikler 1920 1924 arasnda ortaya kmtr. Rus yardmnn ne korkun hilelerle-'13 ortaya ktna dair burada bir tafsilat vermeye imkn olmamakla beraber Lozan muahedenamesinin akdi srasnda ngiliz-Rus husumetinden istifade edilmek suretiyle Batum'un kurtarlmas iin bir gayret gstermek asgari bir diplomatlk ve vatanseverlik icab deil miydi? htimal ismet Paa bunlarn her ikisinden de mahrum idi ki, onun Lozan zabtnamelerinde Batum iin sarfedilmi bir cmlesine rastlamak mmkn olmamaktadr. Bugnk vatan hudutlarnn deimez olduunu sanan ve bu hususta zuhur eden btn frsatlar kaybeden sahte Lozan kahramam'nm telkin ve tesis eyledii dii ve ciz siyasetten kurtulacamz gnler ne zaman gelecektir!. . ' (263) Mill Mcadele esnasndaki Rus yardmnn nasl bir mos-kof hilesi olduunu btn tafsilt ile renmek iin bkz, Kadir MISIROLU Moskof Mezalimi, stanbul, 1970,. sh: 296 ve mtit. LOXAN ZAFKR Mt. HEZMET M 289 5) ADALAR VE KIBRIS : 93 harbi felketini atlatabilmek inaksadiyle Saltan Jlamid merhumun dahiyane bir siyasetle ngiltereyi Rusya'nn karsna dikerek, onu Ayestefanos Muahedenamesiyle elde ettii btn haklardan mahrum klmas, ancak Kbrs tavizi ile mmkn olabilmiti. Fakat Kbrs' ingiltere'ye terk ve ilhak suretiyle deil, kendi hakk hkmrnisi baki kalmak zere ve bugnk tabirle bir asker s mahiyetinde, muvakkaten brakmas suretinde olmutur. Trkiye ttihatlarn hesapsz hareketleri sonucunda Birinci Cihan Harbine girince ngiltere tek tarafl olarak Kbrs' ilhak eylediini iln eylemiti (5 Kasm 1914). Trkiye'nin tanmad' bu ilhak karar Lozan muahedenamesine kadar muallak kalmt. Lozan muahedenamesi, 20 ve 21 inci maddeleriyle bu ilhak kabul ve tasdik eylemitir. Hatt bu kadarla da kalmyarak, orada Trk nfusunun zamanla azalmasna sebep tekil edecek bir artla tertip edilen bu maddeler Kbrs'n daha o zaman kaybedilmi bir dava haline gelmesine sebep tekil etmiti. Bu art uydu: Lozan muahedenamesinin kabul ile cradaki Trkler Trk tabiiyetinden kp ngiliz tabyeti-ue girmi oluyorlard. Ancak isteyenler iki yl iinde Trk tabiiyetini tercih etmek hakkn haizdiler. Ancak bu tarihi takip eden 12 ay zarfnda Trkiye'ye hicrete mecburdurlar. Bu madde mucibince yalnz bir defada 20 binden fazla Kbrs Trk'nn anavatana hicret eylediini hatrlamak, oradaki Trk nfusunu azaltmak

iin bu maddenin ne kadar zararl olduunu gstermee kfi gelse gerektir. Facia bundan da ibaret kalmamtr. Bir taraftan Trk nfusu bu suretle azaltlrken dier taraftan da Rumlarn akn akn Kbrsa yerlemelerine seyirci kalnm, hatt bazen de yardm etmek gibi bir ihanet irtikp edilmitir. yle ki, F: 19 COZAN ZAFER K. HEZMET MT 391 2. Cihan Harbinde Yunanistan'n maruz kald alk felketinden kaan Rumlar, bizim Ege blgemiz sahillerine canlarn zor atmlar ve aylarca izaz ve ikram edildikten sonra Kbrsa gidip yerlemek hususundaki arzular Trk Hkmetince is'af olunarak emirlerine tahsis olunan Trk deniz nakil vastalar onlar Yeil Adamza tayp yerletirmitir. Canlarn kurtarmakla kalmayarak Kbrs'a ismet Faa'nn Sultan bir otorite ile hkmettii bir zamanda, gtrp yerletirdiimiz bu Rumlar, bugn Kbrs', bedbaht kardelerimiz iin bir cehenneme eviren Trk kanna susam gerillac palikaryalarn babalardr. Bu suretle bugn nfus ekseriyetini koz olarak ileri srerek Kbrs' elde etmek mevsimine gelmi bulunan Yunanistan'a bu messir kozu salayan smet Paa olmutur. Bir taraftan oradaki Trk nfusunu azaltmaya mncer olaca muhakkak bulunan, Lozan muahedenamesinin 20 ve 21 rci maddelerinin sakim tatbikat, dier taraftan da alktan kaan Rumlarn her trl izaz ve ikram ile tarafmzdan oraya tanmas bugnk felketin kaynan tekil etmitir. imdi Kbrs hailesine men* ve mebde tekil eden Lozan muahedenamesinin 20 ve 21 ni maddelerini beraber okuyalm: Madde: 20 Kbrs'n Britanya Hkmeti tarafndan 5 Terinisani (Kasm) 1914 de iln olunan ilhakn Trkiye tandm beyan eder. Madde: 21 5 Terinisani (Kasm) 1914 tarihinde Kbrs adasnda micmekkin olan Trk tebeas kanun-j mahallinin tayin ettii erait dairesinde ngiltere tabiiyetini iktisap ve bu yzden Trk tabiiyetini zayi edeceklerdir. Maahaza ibu muahedenamenin meyki-i mer'iyete vaz'n-dan itibaren iki senelik bir mddet zarfnda Trk tabiiyetini ihtiyar edebileceklerdir. Bu takdirde hakk- hyarlar n istimal ettikleri tarihi takip eden on iki ay zarftttda Kbrs Adasn terketmeye mecbur olacaklardr. bu muahedenamenin mevkii meriyete van tarihinde Kbrs Adasnda mtemekkin olup da Kanun-i mahallinin tayin ettii erait dairesinde vnkubulan mracaat zerine tarihi mezfcrde ngiltere tabiiyetini ihraz etmi veya etmek zere bulunmu Trk Tebeas dahi bundan dolay Trk tabiiyetini zayi edeceklerdir. uras mukarrerdir ki Kbrs Hkmeti Trk Hkmetinin muvafakati olmakszn Trk tabiiyetinden baka bir tabiiyet ihraz etmi olan kimselere ngiltere tabiiyetini tefvizden imtina etmek selhiyetini haiz olacaktr. bu maddelerin yukarda tafsil ve izah eylediimiz tarzdan baka trl anlalmasna imkn yoktur. Kald ki Lozan Muahedenamesinin 16. maddesi gayet umum bir tabir kullanarak muahedenamede tasrih edilmi bulunan Trkiye hudutlar haricindeki Adalar ve Araziler zerindeki hukukumuzdan mutlak manasiyle feragat eylediimizi gsterir bir ifade tamaktadr. Buna gre muahedede zhul veya herhangi bir sebeple zikredilmeini bulunan bir arazi veya Ada zerinde dahi Trkiye'nin bir hak iddia etmeyecei peinen kabul edilmitir. Kbrs adasnn ngtereye terki aslnda Yunanistan'a terki iin bir kademe tekil etmekte idi. nk ngiliz Efkr umumiyesi ve diplomatlarnn hissiyat Rumlarn le-hindeydi. Burasnn Yunanistan'a verilmesi hususunda ngiliz mesul ahslarnn daha nce Yunan heyetlerine i nr- alenen ifade edilmi beyanatlar bizim gazetelerimizde dahi bir ka kere yer almt. On iki Adann talya'ya terki de ayn ekilde zuhur 292 KADR M1SIUOOI.U edecek ilk frsatta Yunanistan'a devri iin bir merhale idi. Nitekim kinci Cihan Harbinde Alman igaline urayan bu adalar sekenesinin alktan vikayesi maksadiyle Alnanlar tarafndan bize teklif edilmitir. Y u r d d a Sulh Cihanda Sulh gibi dii bir politika prensibini kuds bir nass sadakatiyle benimseyen smet Taa ve devrinin ricali tarafndan bu da kabul edilmemitir.

kinci Cihan Harbinin le haline getirdii Yunanistan ise, Trkiye'nin burnunun dibindeki bu adalara talip ol maktan havf ve endie etmemitir. Anlalan Yunanistan'da bizim smet Paa'miz kadar tedbirli ve ferasetli bir kahraman (!) yoktu ki, onlar; Trkiye'nin kylarna bu kadar sokulmakta bir beis gsmediler. nsamn hatrna gayr ihtiyar, acaba Yunanllar Yurdda Sulh Cihanda Sulh gibi hmanist bir gr hasis mill menfaatlerine tercih edecek kadar manev bir tekmle eriememiler miydi? Suali gelmektedir Bu vahim hatalar neticesinde Saroz Krfezinden ba-loyan irili ufakl adalarla skenderun krfezindeki Kbrs A.dasna varan bir Yunan stratejik emberinin Trk istikbal ve hayatiyetini tehdit etmek tehlikesi ortaya kmtr. 6) HARP TAZMNATI: Cihan Tarihi ahittir ki herhangi bir harpte malbiyete urayan devletler dier tarafa az veya ok bir harp tazminat derler. Lozan Konferansnda bu mes'ele nin adi, tamirat ve tazminat bedeli idi. Buradaki tmirat kelimesinden de anlalaca zere Yunan Ordusu Ana-dclumuzun en mmur ksm olan Ee Blgesinde tamiri imknsz facialara sobep olmutu. Bu facialarn resm raporlarna ait bir antoloji mahiyetindeki eserimiz (490) sahiL.OZAN ZAFER M. HEZMET M? 23 feyi tecavz etmitir.184 Yunan palikaryalar tarafndan yaklp yklan evlerin tahrip edilen Camilerin adedi smet Faa'mn ifadesiyle 300.000 in stndeydi. Burran yan sra hunharca doranan hamile ve yal kadnlarn, mazlum ocuklarn ve piri fani ihtiyarlarn mruz kaldklar enaatler her trl tahmini amaktayd. Kur'an Kerimleri yerlerde srndrmek, bakirelerin rzlarna tasaddi eylemek ve masumlar ynlarla camilere doldurarak atee vermek suretiyle ^rtikp edilen cinayetlerin ve tahkir edilen mukaddesatn/ hazin tablosunu izmee hi bir Trk ve Mslmann vicdan tahamml edemez. smet Paa btn bu facialar sahte bir sulh havarisi sfatyla balarken hi vicdan szlamayarak etrafna toplanan gazetecilere: Sulhun bir an evvel gereklemesi iin, tarafmzdan byk bir fedakrlk olmak zere Yunanllarn balandn ifade etmekten ictinab etmemitir. Buna mukabil de ald tviz yukarda bir nebze temas ettiimiz zere Edirne-nin bir mahallesi mesabesinde bulunan tKaraaa stasyon nu idi. Kendisini Tukiye Byk Millet Meclisinde mdafaa ederken de byle bir harp tazminatn demek iin Yu-uanistanm iinde bulunduu mal buhrandan dem vurmutur. Ayni inn: Osmanl Borlfirmn byk bir ksmnn yenLrkiye tarafndan denmesini kabul ederken Trkiyenin iinde bulunduu mal imknszlklar nazar itibara almak gibi bir basireti acaba neden gstermemitir? Buna mteallik Lozan Muahedenamesinin 59 uncu maddesi aynen yledir: Yunanistan Harb Kavannine mugayir olarak Anadoluda Yunan Ordu ve idaresinin ef-f.linden mtevellid haaratn tamiri mecburiyetini tanr. (264) Bknz: Kadir MISIROLU Yunan Mezlimi (Trk'n Siyah Kitab), stanbul 1968. I ZM KADR mSIROLO Dier taraftan Trkiye, Harbin temadisinden ve onun ne-tyicinden mtevellid Yuhanistann vaziyet i maliyesini nazar dikkate alarak tamirat hususunda Yunanistana kar her trl metalibattan sureti kat'iyyede feragat eder demektedir. smet Paa bu maddenin birinci fkrasnda Yunanis-tann srf lfzan mes'uliyetini kabul etmi olmasyla tat-min olmu ve Yunanistann mali vaziyetinin bozukluuna acyarak talebinden vaz gemitir." smet Paa'nn ne yazk ki acma hissi bir gn de ekmeini yedii Trk Milleti iin tuyan etmi olmamal ki yukardan beri sayp dktmz mill kayplar 'karsnda rpermemi ve bu kayplarn bir numaral mil ve faili olabilmitir. 7) BOAZLAR UF-reT.ra : Boazlara ait, Lozanda kabul edilen stat bu gnknden ok farklyd. Boazlarn idaresi mterek bir komisyona havale edilmi ve etraf da gayr askeri bir vaziyete getirilmiti Yani ksacas Trkiye Boazlar zerinde bugnk gibi, tek sz sahibi vaziyetinde bulunmad gibi asker bakmdan da gayet tehlikeli bir vaziyete sokulmutu. Bu gnk durum Lozan Muahedenamesinin Boazlara mteallik hkmlerini tadil ^den M o n t r Mukavelenamesi yle ancak 1936 ylnda

tahakkuk ettirebilmitir. Halbuki bugnk statnn ruhu Misak Millnin Boazlara mteallik esaslarna uyarsa da Lozanda bu da gerekletirilememiti. 8) KAPTLASYONLAR RSUBU VE BAZI M-TYAZLAR: Evvelce bir nebze anlatld zere Kanun Sultan SLOZAN ZAFER Mt. HEZMET M? 293 leyman zaman gibi Osmanl Devletinin en kuvvetli bir devrinde kapitlsyonlarn ortaya kmasn, iktisad zaruretlerden ziyade Trk politikasnn zaaf gsteren yazarlarn bu istikametteki beyanlar, tedenberi mektep kitaplarna kadar intikal etmi bulunmaktadr. Her hadiseden Osmanll ktlemek iin bir vesile karan inklp yazarlar, bunu da Osmanl Politikasnn anlayszlna hamlederek bamza Kapitlasyon Belsn kardklarn yazmaktadrlar. Halbuki Kanun Devri yeni keifler ve yeni ticaret yollarnn ortaya kmasiyle iktisad ve ticar faaliyetin byk lde Osmanl topraklarndan uzak lkelere kayd bir devirdir. Kanun'nin Franszlara bahettii bu imknlar (Kapitlasyonlar) Dnya ticaretini kendi lkesine ekmek gibi gerek bir ile ri grlln eseri idi. Esasen Osmanl Devletini stn klan millerin basnda onun askeri kudret ve liykatinden ziyade, Dnya Politikasn kavramaktaki mahareti ve bu politikaya sahip olduu Hilfet ve Saltana t ^ibi iki byk ve messir unsurla faal bir su-rf tte katlm olmas gelir. Avrupa'nn sanayi inklbm yapmasna muvazi olarak, Trkiyenin Avrupa karsnda geri kalm vaziyete dmesi sebebiyle, kapitlsyonlarn kr yerine zarar getirdii bir mevsimin idrk edilmi olduunu da kabul etmekle beraber katiplsyonlarn mevcudiyetine deil, artlarna kar olmak lzmd. Fakat Lozan'da inki-lp bir zihniyetin tesiri altnda hareket eden smet Paa prensip itibariyle kapitlsyonlar ilga etmek hevesine kaplm ve bu yzden dier devletler meynnnda Fransay da karsna almt. Halbuki Orta-Dou ngiliz Fransz rekabetinden istifade edilerek Franszlarn Musul Mes'SS6 elesinde bizi desteklemelerini temin mmknd. Bu kapitlsyonlar iin lga yerine slah formln tatbik etmekle olabilecek bir iti. Srf psikolojik bir farktan dolay slah iin uramak yerine ilga maksadna ynelen smet Paa, bhare ilga ettii kapitlsyonlardan deilse bile, Franszlarn oktan raz olabilecekleri slah edilmi ekillerinden daha ar harici istikraz anlamalar yapmtr. \ Esasen kapitlsyonlar, daha Birinci Cihan Harbinde, Enver Paa'nm messir olduu bir hkmet kararnamesi ije feshedilmi, fakat muharip hkmetler, bunu kabul etmemilerdi. Nihayet uzun mcadeleler ve urunda katlanlan bir ok kayplara mukabil kapitlsyonlarn Lozan-da ilga edilmi olmasn slha nazaran daha mkul olmamakla beraber yine de bir basan saymak icabeder. Ancak Lozann bu mes'ele dnda Misak- Mill den byk feragat ve fedakrlklarla ortaya kan kazan kayp tablosunda bu da bir ey ifade etmemektedir. Bunun yan sra Osmanl Devletinin baz ecnebi irketlere verdii imtiyazlar hakknda da ya bu imtiyazlar devam ettirmek veya onlara muadil baka bir imtiyaz vermek veya bir ehli hibrenin tayin ve tensip edecei bir tazminat demek eklinde bir karara balanmtr. Kapitlsyonlar ilga ettirdim diye nen smet Paa bu imtiyazlar bertaraf edemeyerek Trk Milletine D y u n-u Umumiye hissesinin 1950 yllarna kadar devam eden taksitleri meyannda bir de bu ecnebi irket imtiyazlar dolaysiyle cidd bir madd klfet yklemitir. LOZAN ZAFER M, HEZMET MI 9) MEZARLIKLAR MES'ELESl 297 anakkale Harbinde len mtecaviz ngiliz ve Fransz askerleri iin orada teekkl etmi bulunan Mezarlklarn mlkiyeti Muahedede yer alan ve Ebed kaydn ihtiva eden bir madde ile bu devletlere terkedilmitir. Trkiye'de sulhu mteakip bir ok ecdat yadigr mezarlklar kaldrarak, hepsi birer tarih ve san'at hazinesi olan kitabe, mezarta ve trbeleri skp atan ve onlarn yerlerinde park, gazino nev'inden elence yerleri tesis eden smet Paa, Lozan Muahedenamesi ile vatanmzn en stratejik bir blgesinde drtyz bin vatan

evldnn hayatna ml olan anakkalede tesis edilen mezarlklar onlara ebed kaydiyle terketmitir. Burada sras gelmi iken u nu da sylemek isteriz ki, anakkale Harbi Kemalist in-kilplara psikolojik bir mstenidat haline getirilen Trk Yunan harbinden kat be kat erefli ve ehemmiyetlidir. nk Yunanistan gibi kk bir devlete kar deil Dnyann en kudretli donanmalarna sahip bulunan ngiliz ve Franszlara kar kazanlmtr. Hem de Trk - Yunan Harbinde olduu gibi vatamn harimi istemine kadar inenmesine ve binlerce masumun feci bir surette katledilmesine sebebiyet verilmemitir. Unutmamak gerekir ki Trk-Yunan Harbinde ikmal arazi ve ahali artlar Yunanllarn aleyhine, bizim lehimize idi. Buna ramen sene sren harbin iki buuk senesi ehirden ehire ekilmemiz suretiyle cereyan etmi ve mteakip alt ay ise Yunanllara ngilizlerin yardm kesmesi ve Yunan Ordusunda Krall devirip Cumhuriyet'iln edecek kadar derin ihtilf ve ihtilller vukua gelmesi sebebiyle Harbin talihi lehimize dnebilmitir. Silh ve asker mevcudu bakmn298 KADR MSIROOL.U dan da Harbin hemen her safhasnda bir msavata yakn durum mevcut olmutur. anakkale Harbiyle Trk-Yunan Harbinin mukayese kabul etmez bir fark tad sununla da sabittir ki anakkale Harbinin (250.000) ehit ve (50.000) hasiahane-lerde vefat etmi yaralya mukabil Trk-Yunan Harbinin (9.000) ehid ve (30.000) yaralya mal olmu bulunmas keyfiyetidir. htimal ki sadece bir Albay sfatyla kk fcir bayr tutmu bulunan M. Kemal Paa'nn medhine medar olsa idi, Trk-Yunan Harbinden senede be on bayram karan dalkavuklar anakkale Harbinden yzlerce bayram ihdas ederlerdi. Lozan Muahedenmesinin Trk Milleti iin bir cidd facia tekil eden, bu madd kayplarnn tli bir ok noktalan da mevcuddur. Birinci Cihan Harbi arefesinde, n-giltereye smarlanan Sultan Osman ve Sultan Read zrhllar gibi fi'len denmi bulunan bedellerine ramen Trkiye'ye testim edilmeyen gemilerden dolay verilen milyonlarn geri alnmayarak balanmas gibi teferruat -zerinde durmayp sayfalarmzn kifayetsizlii sebebiyle, madd kayplar kategorisine burada nihayet vererek biraz da Manevi Kayplarmz zerinde durmak istiyoruz. B MANEV KAYIPLARIMIZ 1 EKALLYETLERE TANINAN MTYAZLAR. Lozan Muahedesinin nc fash Ekalliyetlerin hi-nayesi> adn tamaktadr. Bu fasln ilk maddesi olan 37 nci madde ekalliyetlerin himayesine mteallik olan hkmlerin Trkiye tarafndan asl kanunlar eklinde taLOZAN ZAFER M, HEZMET ft? 299 nnmasnn, hi bir kanun, nizam ve resm muamelenin bu hkmlere aylan veya stn olmamasnn taahhd edil diini bildirmektedir. imdi hi bir Trk kanun ve nizam veya resm muamelenin tadil ve tayir edemiyecei veya kendilerine bi stnlk ifadesi tayamayaca ekalliyetlere tannm haklan ksaca dikkatinize arzedelim: a Gayri mslim Trk tebeasnm gerek hususi veya gerek ticar mnasebetlerinde dm, neriyat veya umum toplantlarnda her hangi bir lisan kullanmalanna mni olunamaz. Trkeden gayri bir lisanla konuan gayri mslim Trk tebeas Trk Mahkemeleri huzurunda kendi lisanlarm kullanmak hakkn hizdirler. Trkiye Hkmeti bu hususta gerekli kolaylklan gstermeye yani bir gayri mslim Trkiye'de doup bym olmak itibariyle ana dili gibi trke bilse dahi mahkeme huzurunda Rumca veya Ermenice konuabilmesi iin resmen bir tercman bulundurmak mecburiyeti vard. (Lozan Muahedenmesi madde 39) Hatrlardadr ki Yassada mahkemeleri srasnda a-hid sfatyla dinlenen Ortadoks Patrii ve mehur Trk dman Athenagoras krk yldr Trkiye'de bulunduu ve bir Trk kadar mkemmel Trke konuabildii halde ifadesini Rumca vermiti. Kendisine bu imkn veren Lozan Muahedenmesi Trk Hkmetine de bu gibi ahvalde bir ter cuman bulundurmak mecburiyetini tahmil eyledii iin orada ifadesi tercman vastasyla alnmtr. phesiz ki byle bir durum Trkiye'den baka hi bir memlekette mevcud deildir. Ancak ahid veya maznun, huzuruna kt mahkemede o memleketin dilini bilmiyorsa, tercman bulundurulurken

Trkiye'de gayri Trklk uurunu her vesile ile ortaya koymu bulunan ve Trk Milletine 300 KADin kar hsrmane bir tavr almaktan asla itinap etmemi cilan gayri mslim ekalliyete bu hak tannmtr. Tabidir ki, bu tarz bir imtiyaz istikll mefhumu ile kabili telif deildir. b Trkiye Hkmeti gayri msltn tebasnm mhim bir nisbet dahilinde oturduklar ehir ve kasabalarda bun lann ocuklarnn ilk mekteplerde kendi lisanlaryla okumalarn temin iin mnasip kolaylklar gstermeye mecburdur. Bu ehir ve kasabalarda devlet btesi ile belediye veya sair bteler tarafndan terbiye, din ve hayr ilerine tahsis edilen mebllardan gayri mslim ekalliyetlere de mutlaka bir hisse verilecektir. (Madde 41) c Trk Hkmeti bu ekalliyetlerin meden hukuk meselelerinde mezkr ekalliyetlerin rf ve adetlerine gre tanzim, edilmi kanunlar ihdas ve tatbik etmeyi taahht eylemitir: Bunun manas udur: O zaman bu gibi meseleler iin Trkiye'de mer' olan kanun slm hukuku esaslarndan tedvin edilmi bulunan M ecelle idi. Mslmanlarn rf, adet ve inanlarn aksettiren byle bir kanunun Hris-tiyanlara tatbik edilmemesi iin onlara mahsus husus bir kanun karmay taahhd eden Trk Hkmeti Mslman Trk Milletine tabi klamad yzbin civarndaki gayri mslimin inan ve adetlerini aksettiren svire kanunu medenisini kabul eylemek suretiyle Trk Milletini onlara tbi klmtr. Yani bir ka gayr mslim iin hakl grlmeyen bir tatbikat milyonlarca Mslman iin hakl, makul ve makbul telkki edilmitir. Trklerin din ve ina nlann aksettiren Mecelle ye tbi olmamak hususunda gsterilen bu msamaha, Trk Milletinden esirgenmek suretiyle onlarn bir Hristiyan kanununa taLOZAN ZAFER K, HEZMET Mi? 301 bi klnmalarnda mahzur telkki edilmemitir. Hatt o kadar ki, daha muahedenin mzakeresi srasnda Trk Murahhaslar Trkiye'nin Hristiyanhk esaslaryla malama! olan Avrupa kanunu medenilerinden birini resmen kabul ve iln etmeye kararl bulunduklarn sylemeleri zerine buna inanmayan hasm ve Hristiyan delegeler gay j-i mslim ekalliyet iin bu teminat muahedeye dercetmi-lerdi. Demek oluyor ki svire Kanunu medenisini kabul edenler slm dman Hristiyanlarn bile tahmin ve tasavvur edemeyecekleri bir ii gerekletirerek Mslman Trk Milletini bir Hristiyan kanununa tabi klmakta beis gstermilerdir. Gerekten Trk Kanunu medenisi adyla svire Kanunu medensinin roman tercme etmekten farksz bir man tkla tercme edilip tek parti ve tek liste usulyle seilmi bulunan mebuslardan kurulu ikinci Meclisde kabul, hukukun umum prensipleriyle badamaz bir hadise olarak crtaya kmtr. Btn hukuk sistemlerinde kabul edilmi olan umum prensiplere gre bir-milletin kanunu o milletin din, rf, det gibi inan ve itima davranlarn aksettirmek lzm gelir iken svire kanunu medenisinin Trklerin din, anane ve itima hayatlaryla atan noktalar zerinde bir adaptasyona dahi gidilmek lzumu hissedilmemitir. Mesel evlenme manileri arasna ilve edilmi bulunan st kardelii din bir esastan domu bulunduu mlahazasyla red edilerek Trk Milletinin det ve an-aneleriyle itima davran hususiyetlerini kale almak istikametinde en kk bir tviz verilmemitir. Hatt bundan daha da ileriye gidilerek mezkr kanunun esbab- muci besinde, Trk Milletinin asrlardan beri mtekid bulunduu ve vatann dman igal ve istillarndan kurtuluunda 302 kadir msxnoot.tr LOZAN ZAFER M. HEZMET Mi? 303 en messir bir silh olarak istinadgh olan slmiyete galiz bir surette kfredilerek bu dinin muhtevsndaki yksek hukuk prensipleri bir gerilik mili ve a d iln edil mistir. Millet adna ve halk idaresi unvanyla yryen bir idarenin yzbin civarndaki gayri mslim iin gsterdii hassasiyeti memleketin

kahir ekseriyetim tekil eden Mslmanlar iin gstermemi bulunmas cidden calib-i dikkattir. Hukuk mant bakmndan tervici asla mmkn olmayan tercme kanun meselesinin bir baka hazin taraf da udur ki svire kanunu medenisi lisan bilen mebuslar arasnda forma forma taksim edilerek her birinin aslnda ayn olan bir kelimeye muhtelif manlar vermeleri suretiyle bir yamal boha halinde birletirilerek gya mill iradeye iktiran ettirilmiti. Daha kts de udur ki, meden usul kanunu Trkiye'nin Konya vilyeti kadar bir genilie sahip bulunmayan Netel Federatif Devletinin usul kanunundan aynen tercme edilmek suretiyle kabul ve tasdik olunmutur. Trkiye gibi yzyllar sren bir cihan medeniyetine sahip devletin rf, det, din ve tarih tecrbeler itibariyle kendisiyle kyas kabil olmayan kk bir svire kantonunun kanununa tabi klnma-- 'idaki facia meydandadr. Btn bunlar yetmiyormu gibi Trk Hkmeti gayri mslim ekalliyetlere ait Kilise, Havra, mezarlk ve sair din messeselere her trl himayeyi bahetmeyi taahht eylemitir. Ayn zamanda bunlarn hali hazrda mevcud olan vakflarna din ve hayr messeselerine her trl kolayl gstermek ve yeni din messeselerin kurulmasna da msaade eylemekten baica bunlara dahi gerekli kolaylklar gstermeye mecburdur. (Lozan Muaheden mesi madde 42) Lozan sulhunun akdini mteakip Trkiye'de e f-1 i k Devri nihayetine kadar Mslmanlarn tekke, zaviye, medrese ve hatt ok kere camilerinin bile kapatl dg ve yenilerinin almasna msaade edilmedii hatrlanrsa gayri msmlere tannan bu imtiyazn onlar Mslman Trk Milletinin stne kararak adet hakim unsur haline getirdii kolayca anlalr. d Gayri mslim Trk Teb'as dinlerine uymayan veya din ayinlerinin ihlline sebep olan her hangi bir muamelenin ifasna mecbur tutulamayacaklar gibi Hristi-yan istirahat gnlerinde mahkemelerde isbat vcut etmemekten veya kanun bir muameleyi yapmamaktan dolay hi bir haklarn kaybetmeyeceklerdir. (Madde 43.) Tabiatyla o zaman resmi tatil bu gnk gibi pazar deil, cuma idi. Bu maddeyi mslmanlann din gn olan cuma gn hakknda Mslmanlara tatbik etmelerine imkn ve ihtimal var mdr? Personel Kanunu dolaysyla memurlara Cuma gn bir saatlik izin verilmesine mtedair teklifin nasl hmla reddedildiini geenlerde gazetelerde beraber okumu bulunuyoruz. Acaba resm tatil cuma gn olsa Hristiyanlara ibadetlerine mani olacak bir takm kaytlar tahm etmee bu madde gereince imkn var mdr? e Trkiye yukarda hlsa edilmi bulunan gayri mslimlere aid imtiyazlarn milletleraras menfaati haiz taahhtler tekil etmesini ve bu taahhdlerin Ccmiyet-i Akvam'n kefaleti altnda tatbikini kabul etmitir. Bunlar o zaman imdiki Birlemi Milletlerin yerine kaim olan Cemiyeti Akvam Meclisinin ekseriyetinin muvafakati ol304 KADR MlSlROflLU LOZAN ZAFER M, HEZMET Mt 305 madan asla tadil edilemeyeceklerdir. (Lozan muaheden-mesi Madde 44) Bu madde Trkiye'deki gayri mslim ekalliyeti Cemiyeti Akvamn himayesi altna koymak suretiyle Trkiye Devletinin stikll ve hakimiyetini ihll etmitir. Milli Mcadele devresinde hemen her yerde ihanetleri sabit olan ve bu ihanetlerin canl ahidleri hl bile aramzda yaamakta bulunan yerli hinlere ceza verilmesini beklemek Milletinin en tabi hakk idi. nk zafer seksiz phesiz Mehmetie myesser olmutu. Hal byle iken cezalandrlmas lzm gelen ekalliyet ler bir nevi mkfatandrm oldular. Hem de kendilerine Trk Milletinden esirgenen din, mill ve kltrel haklar bahedilmek suretiyle.. 2) PATRKHANE MES'ELES Trk ordusu Yunan palikaryalar ile bouurken Karadeniz sahillerinde bir Puntus Devleti kurmak hayali iin de binbir entrika eviren Patrikhane ve yerli Rumlarn bizi arkadan hanerleme teebbsleri hal unutulmam bir hdisedir. Yunan ordusu her gittii yerde icra eyledii korkun mezalimi yerli Rumlarn ve Patrikhanede husus surette yetitirilmi dessas Papazlarn klavuzluu ile icra

ve ifa eylemitir. Esasen Sultan kinci Mahmut zamannda ortaya kan Patras va k'a s ndan beri Patrikhanenin devletimizi iten ykmak iin nasl sinsi ve hain-ne bir surette alt bilinen bir hadisedir. Fakat biz, Patrikhanenin ihanetler silsilesi halinde ortaya kan fesadnn tafsiltna girimeden u kadarn syleyelim ki Mondros Mtarekenmesini mteakip itilf devletlerine hitap eden bir beyanname nerederek vatanmzn igal edilmesini isteyen Patrikhane deil midir? Ayn ekilde nereyledigi bir Beyanname ile Yunan Ordusunun inuvaf fakyetlerini medhederek yerli Rumlarn fiilen^ Yunan Ordusuna katlmalarn taleb etmitir. stanbulun igali srasnda ise henz igal kuvvetlerinin fonanmalarvanak-kale boazn bile gemeden Patrikhanenin kapma ift kartall bizans armasn tayan bir baymak taklmtr. Fatrik Meietyos, ngiliz Kraua Patrikhanenin armasn havi bir diploma vererek kendisinden bizim iin bir lm demek olan Sevr Sulh Projesinin deitirilmemesi iin gayret sarfetmesi ricasnda bulunmutu Heybeli Adadaki Rum Papaz mektebinde yetitirilen ihtillci Papazlar gndererek isyan sabotaj ve katliamlar sevk ve idare etmitir. Bu hareketler iin o lde dehetli bir yeralt faaliyeti icra edilmitir ki bunu renen Yunan Bavekili Venizelos bile hayretini gizleyemenitir. Bana verilen ve daha sonra da baz tecelliyat ile hakikate tamamen uygun olduu tesbit edilmi bulunan teminata gre Memalik-i Osmaniyede mevcut ve Rumlarn meskn bulunduu bilcmle kk byk ehirler ve kasabalardaki kiliseler ve *Rum mektepleri tamamen birer silh deposu haline ifra edilmi bulunuyorlard. Bu netice iik o mahalde yaayan Rumlar byk bir basiret ve cesaret gstermiler ve Trklerin mabedlere olan hrmet ve mahall mekteptere bahettikleri ^masuniyetten istifade etmilerdi. zmir'in igaline tekaddm eden gnlerde stanbul'daki Fener Patrikhanesinden gelen bir heyet beni grd. Karadeniz sahillerinde mstakil bir Rum devleti kurmak iin derhal faaliyete gemek kararnda bulunduklarm, milis alaylarm harekete geirmek iin sadece YuF : 20 206 KADR MJ9IKOL LOZAN ZATBR Ut, BKZ1KBT MT sor nan zabitlerini beklemekte olduklarn bana ibl etti. He-yet'ten sahip olduklar serveti renince miktar beni hayrette brakt. Kendilerinin sahip olduu altnn mevcudu o anda Yunan Hkmetinin sahip olduu altn yeknundan fazla idi. Her taraftan ve bilhassa Amerikadan ve Dnyann her tarafndaki Rumlardan mhim bir miktarda yardm gryorlard demektedir. Patrikhane, Mtareke esnasnda bir basknla Aya-sofya'y ele geirmeyi ve kubbesine an takarak kapsnda Bizans Bayraun sallandrmay tasarlam fakat bunda muvaffak olamamt, igal altmda bulunan stanbul'un en yksek icra merciini tekil eden Salta Va-hideddin'in emri e icra edilen baskn sonunda bu bayrak ele gemiti Bu defa Ayasofya'nn etrafndaki emlki sahiplerine yksek mebllar teklif ederek alp igal kuvvetlerinin yardm ile burasn birHristiyanlk Merkezi haline getirmee teebbs ettiler. Sultan Vahideddin merhum bunu haber alr almaz btn sat muamelelerini iptal ettirdii gibi bu civarda emlki bulunup da satmak isteyenlerin mlkiyetlerinin rayi fiattan daha fazla bir bedelle ve ancak devlete satn alnabileceini iln etti. Patrikhanenin T^rk Milletini arkadan hanerlemek iin icra eyledii fesad ve ihanet hareketleri tafsil ve hikye etmekle bitmez. Lozan'a bu ihanetlerin taze habralany-la giden Trk Murahhas Heyetinin Reisi ismet Paa Lozan muahedesinin imzasndan sadece onsekiz gn evvel kati bir lisanla yle demiti. Biz Rumlarn vesir unsurlarn mur-i mezhebiyelerine tamamen hrmetkarz ve onlarn Kiliselerine kemafissabk riayet edeceiz. stedikleri ruhani reisi intihap hakkn kabul ederiz. Ancak Patrikhane messesei hzrasnun ikbsna imkn olmad gibi Patrik efendinin artk stanbul'da ii yoktur, bu bir ahsi mesele depdir. Bir messese meselesidir dedii halde mteakip onsekiz gn iinde neler cereyan etmitir ki, Pat rikhane

yerinde kalmtr. Bunun hakiki sebebi tnntt nn bu direniten vaz gemesi bi bir mukabil tavizle de alkal deildir. Lozan Palas'n sigara dumanlarna brnm odalarnda tnntt dessas ngiliz diplomat Lord Gttr-zon'un srar ve ricalarna boyun eerek Patrikhaneyi btn gnahlarndan beraet ettirmitir. nk o gn Lord Gtir-zon cenahlarnn doum gnyd. smet Paa'dan Patrik haneyi bir doum gn hediyesi olarak taleb eden hgiz diplomat ona boyun edirmi bulunuyordu. Bu mes'elede maalesef Dr. Rza Nur'un da gnah vardr. Patrikhne'nin Penemizin Altnda bulunmas gibi yanl bir gre bel balayan Dr. Rza Nur, bu mes'elede kendi ifadesiyle kasden srar edip sonra da mukabilinde bir eyler koparma midiyle vaz gemitir. * Patrikhne'nin Penemiz altnda bulundurulmas belki Ftih devri iin ok yerinde bir grt. Fakat bugnk Trkiye'nin bir Pene si olup olmadn okuyucunun takdirine brakrz. te bu gn Trk Milletinin kann emen istanbul Kumlarndan toplad paralan, Kbrs Trklerine kurun (265) Dr. Bum Nur'un safdilne bir gayretle nasl rpndn grmek iin bkz. Dr. Rza Nur-a-g.e., ah. 1106 vd. nn'nn Hatralar Ulus Gazetesi, 10 Bktm 1968 tarihli nflsha'da Dr. Kum Jfm^vn hsnniyeti kabul edilmekle beraber bu meseledeki tutumu yerilmektedir. Fakat ayni zamanda bunun Lord Oneon'un tabiriyle bir tarmaan olarak nn tarafndan Verildii Adeta itiraf edilmektedir. 308 KADR MJSIKOfiLU LGZLN, ZAFER M. HEZMET M? 309 olarak skan Grivas etelerine gnderen ezel fesad oca patrikhane; kimbilir daha ne kadar Trklk ve Mslmanlk aleyhine faaliyet gstermenin mhletini bu suretle temin etmi oluyordu. Lozan Muahedenmesi metnine Patrikhane hakknda hig bir madde konulmayarak kulisdeki bu an- | tama ile iktifa edilmi ve Patrikhane mevzuu mzakereden kaldrlm oldu. Bu mevzudaki mcadele nn'nn Lord Grzon'a teslim bayram ekmesiyle neticesiz kalm ve Patrikhanenin istikbalde daha kimbilir ne kadar ihanetler icra etmesine imkn vermiti. 3) HLAFET MESELES Lozan Muahedenamesinin Trk Milletine mal olan mnevi kayp ve felketleri bunlardan ibaret deildir. Ec-neb kltre imtiyaz tanmak ve sulhu mteakip giriilecek inkilplar istikmetinde bir ok gizli tavizlerde bulunmak gibi meselenin hayat bir ehemmiyeti haiz baka noktalar da mevcuddur. Bu babda en ehemmiyetli ve zerinde durulmas lzm gelen noktalardan biri Hilfetin ilgas ile Trkiye'de ldin bir hayat tarz ihdas etmek istikametindeki ta-alhdler olduu muhakkaktr. Bu kaybn ortaya kma dir yukarda bir nebze malmat verilmitir. Buna dir da ,' ha geni tafsilt bu eser'in Manev Kayplanmz tafsil '\ eden nc cildinde bulacaksnz. KAYIPLARIMIZIN AMLLER Gizli pazarlklar bir an iin bir kenara brakarak Lo-zanda uradmz madd ve manev kayplarn zahir pla- I nndaki sebep ve milleri zerinde bir nebze duralm. Bu- J nun iin hereyden nce Trk Murahhas Hey'eti ve | mavirlerin manev vasflarn tebarz ettirmek gerektir. Bir kere Trk Bamurahhas, byle bir vazife iin art f olan ehliyet ve tecrbeden tamamiyle mahrum bulunuyordu. yle ki. a) Hayat cephelerde gemi bulunan nn, bylesine ehemmiyetli~bir beynelmilel konferans iin zarur olan siyasi bilgi, grg ve terbiyeden tamamiyle mahrum bulunuyordu. Mzakere usulleri ve meselelere istikamet verecek taktiklerden bihaberdi. Ksacas gen ve tecrbesiz olmas ve meslek itibariyle diplomatlktan gelmemesi kfi bir muvaffakiyetsizlik sebebiydi. b) Byle bir konferansta vazife grebilmek iin ilk art olan lisan bilgisinden de mahrumdu. Bu yzden, Ali Fuad Cebesoy'un Siyasi Hatralar nda belirttii gibi Lozan'a bir ok hazr maktuklar cebine koyarak28* gitmiti. Halfeuki Osmanl Devletinin bir ka asrlk tarihi iinden devam edip gelen pek ok muallk mes'elenin hesab grecek olan byle bir konferans da hazr nutuklarla muvaffakiyet elde etmeye imkn clmad-i izahtan varestedir.

c Hayatnn hemen her safhasnda aikr bir surette grld zere diktatr tabiatl olduu iin etrafndaki mahdut ehil ve ahlkl hukuk ve iktisad mavirleri ile kfi derecede istiare etmemitir. istikbalinin M. Kemal Paa'nn elinde olduunu gz nne olarak daima ve srf onunla mahrenme bir surette muhaberelerde bulunmutur. Bu hususa bir ka kere temas eden Dr. Rza, Nur, ikin ci murahhas olduu halde inn'nn bu muhaberatn ondan bila sakladn yle anlatmaktadr. Her akam ertesi gnk itimalann saat ve mzakere mevzular umum ktiplik tarafndan her hey'et-i mu(286) General Ali Fuad CEBESOY a.g.c. th. 221. 310 KAD)R MI9IROLU LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 311 rahhasaya tebli ediliyor. Buna gre smet Pasa'nn komisyonda syleyecei eyleri mavirler ile mzakere ediyoruz. Birka saat iinde mes'ele tenevvr ediyor. Bir ktibe Yaz! diyorum. Sylyorum, yazyor. Sonra bir defa da okutuyorum. lve ve tashihe ihtiya varsa yapyorum. Hikmet Bey'e veriyorum. O da Franszca yazp dak tfloya veriyor, ma!kinayla yazyor. Bu, Ismet'e veriliyor. smet bunu kendisi hazrlayacak yerde onlar da ben hazrlyorum. Bu suretle zabtanamelerde mevcut smetin syledii nutuklar hep ben yazmmdr. smet bir tanesinin mzakeresinde bile bulunmamtr. smet geceleri hkmete ve Mustafa Keml'e ifre ve husus mektuplar yazmakla megul oluyordu. Bunlar bana gstermemee dikkat ederdi Hemen hi birini grmemiimdir. Bir usul de ittihaz ettik. Celsede ani olarak bizden mhim bir eye cevap istenirse cevap vermiyoruz, 1leri-deki celsede buna cevap vereceiz. diyoruz. O meseleyi de yine ayni mavirler ile mzakere ve mnakaa edip yazyorum. Ertesi gn sylyor. te Ismet'in syledii btn nutuklar bylece benim tarafmdan kaleme alnmtr. O sadece celsede okumutur. Zabtnameleri okuyanlar, grrler ki smet daima Gelecek celsede cevap vereceim der. Adeta her sahife de bu cmle vardr. te onu ben hazrlarm gelecek celsede o okur. Bunu btn mavirler bilirler. 2eT c nn, bedence de malld. itme gibi bir siyasi mzakerede e nlzumlu hasseden mahrumdu. En yakn bir mesai arkada olarak Dr. Rza Nar, ...smet sar nutuklar iitemiyor, iitse de ngili ce bilmiyor, franszcay da iyi anlamyor. Mnir onun sooturup not tutuyor. smet'in gz Mnir'in notunda. Bu suretle nutuklar anlyor. Ben de sanda oturuyordum. yle yap Onu yapma! Syledii u, fakat byledir, bizce byle olacak.. Bu mhim. Buna cevap lzmdr, ilh... gibi kda kurun kalemiyle yazyorum. Onlara da bakyor.28'demektedir. Bu vaziyette, yerinde cevaplar yetitirmek suretiyle muvaffakiyete gtrecek sr'at-i intikal den istifadeye imkn olur mu? d nn, mill davalara ta balangtan beri gerek tii ekilde inanm bir kimse deildi ki, Lozan'da ii ciddi tutacakt. Gerekten Anadolu'da bir mcadeleye girimek hususunda kendisine teklifte bulunan Kazn Karabekir Paa'ya yle diyordu. Grdn m Kzm? Herey mahvoldu. Vaktile grdn gibi srklediler ve bitirdiler. Dedin ki, batracaklar ve hayatmzla biz didineceiz. Fakat benim hi bir midim kalmad. Ben kararm sana syliyeyim mi Kzn? Kyl olalm. Askerlikten istifa edelim. Senin ka liran var. Birleelim Kazm Aa, smet Aa olalm. iftlikle hayatmz srkliyelim. smet ne sylyorsun dedim. Zannediyor musun ki, bizi yaatacaklar. Ermeni, Rumlar arktan, garpten Trk' boacaklardr. Brak ki benim bir tarla alacak param yok fakat olsa da ayaklar altnda zeliline lmekten-se milletimizin bu kadar senelik yediimiz ekmeini na-muskrne lmekle demek daha ok yakmaz m? Kzm ne diyorsun? Sen vaziyeti, henz bilmiyorsun! Ordularmz mahvoldu. Boazlara itilf hakim, btn cenup hudutlar ak bir halde. Asl felket bizim ii(267) Dr. Rza NUR a.g:.e, eh. 1003-1004.

(268) Dr. Rza NTJR a.gr.e., sh: 989. 312 KADR MISIROOIAJ mizde Kzm! Tasfiye yapacaklar tasfiye! Anlyor musun? Bugn harpte kazandn paal alacaklar bir, belki de iki rtbe kaybedeceksin. Artk bize berey dman. Ben ok dndm. Neyimiz varsa birletiririz ne mmknse alrz. Kzm Aa smet Aa oluruz. Ben baka trlsn gremiyorum. Kzm, Sen de bir iyi dn! smet ben kararm vermi bulunuyorum. Btn bu eyleri vaktiyle anakkaleden ieri sokmamtk. Nazarmda bostan korkuluu gibi duruyorlar. Biz lm gze alnca hepsini yine dar atarz. Milletin mahvolduu-nu grmek zletindense yaadn grerek lmek daha Trke olur. Ben Boaz'dan gelirken ahdimi verdim. Tek bile kalsam, veya tek da ba dahi kalsa uramak. Silahm, niformam kimseye vermeyeceim. Azim ve tedbir her mide yol aar. Vaziyeti sen de anlarsn. Kzm, millete kar mmkn olam yapalm, fa-Jkat yapmyacaktan fayda yoktur. Vaziyeti sen de anlarsn... 29 Bunun arkasndan Ameri k a n Mandas na taraf tar olmas, *T0 zorla Anadolt:ya gnderilmesi, '" (269) Bkz. Kzm Karabeklr a.g.e., sh. 7. (270) inn'nn hahlkr bir Amerikan Mandas taraftan olduunu gsteren eliyle yazlm mektup KAzxm Karabekir Paa'nm. a.g.c.deki vesikalar arasnda mahfuzdur. Buna verecek cevab olmayan nn, Bavekil olur olmaz mezkr eseri toplattrmtir. Fakat uzun murafalar sonunda beraat eden bu eser karsnda TUrk Efkr- Umu-miyesl O'nun veremiyecegi cevab hAlA beklemektedir. Bh <Manda Mea'elei dolaysyle Kzm Karabekir Pofa'nm ad geen eserinde yer alan, Rauf ORBAY tarafndan gnderilmi bir mektupta M. kemal Paa'nm bile Erzurum'da mitsiz bir anmda: .. .Allah belsn versin, fu Amerikallar manda mdr ? LOZAN ZAFER Ht. HEZMET Mt? SS Garp Cephesinde Ali thsan Paa gibi byk bir kumandanla ahsi hakimiyet arzular ve kaprisler yznden atmas, "' ayn ekilde Mill Mcadelenin temellerini atanlardan biri olan erke Ethenrle bir niza karmas "' nihayet Altnta Hezimetbne 27< uramas ev inn Harbinde kap samanla gizlenmesi178 gibi fiil Nedir? Bir an evvel kabul etseler de memleket do bu herc- mercden kurtulsa dedii kaytldr. (Bak. a.g.e., vesikalar ksm). (271) Fazla bilgi iin bkz. Feridun KANDEMR kinci Adam Masal stanbul 1963, sh. 59 vd (272) Bkz. Ali hsan SABS a.g.e., sh. 321 vd. (273) Gerekten Milli Mcadeleyi ilk balatanlardan biri olan ve bu uurda pek byk hizmetler if. eden erkez Et-hem'i ekemeyerek firara mecbur eden smet Poja'dr. Ethem'm vatanseverlii sununla bile sabittir ki, srf cann kurtarmak iin getii Yunan cephesine adamlarn gtrmemi ve o cephede de Trkiye'ye kar faaliyet gs-termlyerek rdn'e gidip yerlemitir. Yoksa kendilerine ok pahalya mal olan mcadelesini affettirerek kendini balatmak iin Yunanllara adamlar ile birlikte iltihak edebilirdi, (fazla bilgi iin bkz. Dr. Rza NUR a.g.e, sh. 666-68). (274) Bkz. Dr. Rza NUR a.g.e., sh: 824 vd. General Ali hsan SABtS, a.g.e., s. 164 vd. (275) inn'nn bu husustaki lddlay.bu gne kadar tekzip etmemi olmasna dikkati ekmemize kzan mahut Ulus yazar: Bir cephe komutannn samanlkta saklanmas, Yunanllar in bile. dnUlemiyecek dzmecelerden biridir. Komutan her zaman ortada dolamaz; birinci hatlara girmez, byle davranlar ounlukla hatadr. Komutan baka are kalmaynca muharebe hatlarnda yer alr. Byle olmasa, btn ordular basz kalrd. Pek oklar, dnmek ve karar vermek iin sknet aramlardr ve arayacaklardr. Zamanmzn karargfth hizmetleri ve ko- ' muta yeri istemi o devirlerde yeteri kadar bulunmad

314 KADB MISIROOLU vak'alar onun istikbalini mill davalara inanp balanmak yerine M. Kemal Paa'ya hulul etmek ve dalkavukluk yapmakta aradnn aldatmaz delilleridir. 7 (276) in, Mustafa Kemaller, Fevzi akmaklar AH Ftatlar ve smet Paalar bu ileri bazan ky damlarnda, samanlk-lardalarda veya kan stttnde bile yapmlardr. Zamana gre mkemmel komuta yerleri kurup altrmaktan da gjeri kalmadlar. Bu samanlk meselesi, yanlmyorsam Batide Edip Ad%var'm yazd hatralardan kio^tr. Aydn, kahraman kadnlarmzdan olmasna ramen, askerlikten ve muharebe gereklerinden pek anlamad in, baka maksat dnemiyorum, olay yanl, aksettirmi bulunabilir, demektedir. (Bkz.: Cihat AKAKAYALIOGLU, a.g.t. Ulus Gazetesi 2 Mart 1966 tarihli nsha). Halbuki, bu SamanUk mes'eleslni bir an iin yle bir kenara braksak bile artk nn harpleri'nin i yz ve o'nun gerek kahramanlar ortaya km bulunmak, tadr. Buna dair General Al ihsan Pagcfmn a.g. eserinin sh. 368 vd. da tafsilt vardr. Aynca Tevfik BIYIKLIO-LU tarafndan, Milli Mcadele kahramanlarndan Halil Nuri YURDAKUL'* gnderilmi olup IMtfi Arif KEM-BEK'in husus albmndeki aslndan fotokopisi karlm bulunan yedi sahlfelik mektup, nn Muharebelerinin zerindeki al kaldran tarihi bir vesika olarak hu. misi arivimizde mahfuz bulunmaktadr. *smet, sde muhabere ile megul. Olan eyleri Ankara'ya yazyor Ve oradan yazlan eylere cevap veriyor, Bana gsterdii yok. Gizli tutuyor. Ne yazyor, bilmem?... Benim de buna zaten vaktim yok. Muahede ilerine ancak yetiiyorum. Hem bu muahede ii deil, ehemmiyet vermiyorum. Fakat grmek hakkm idi. Sade mhim ve przl bir muhabere olduu vakit bana gsteriyor. Hem de fena bir adeti var. Yalnz hariciye vekaletine yazacakken, Mustafa Kemal'e yazyor, (Bkz. Dr. Rza NUR, a.g.e., ah. 1005). BA MURAHHAS M, KAZANOVA MI? nn, Fransz entellcana mensuplarndan Madam de Tahi ile Lozan sokaklarnda kol kola...... Lozan'a yalnz erkek .casuslar deil, cinsiyetin cazibesinden istifade le heyetimizin esrarn elde etmek steyen kadnlar da gelmiti. Bunlardan biri de nglltt entelicansuun uzun- mddet Moskova'da bulunmu olan elemsin tjidam'd. Bununla nn'nn felekten naml km alarak sabahladna dair tafsilt iin baknz; Dr. Run NUR, a.g.c. sh. 997 998. I 316 KADR MIPIROLb LOZAN ZAFER Mt. HEZMET M? 317 e smet Paa'y Lozan'da her sktnda bir takm tavizler vermeye sevkeden millerden biri de O'nun had safhasndaki evham ve korkakl 1TT idi. En yakn me sai arkada olup kendisini bir ok buhranl mzakerelerde yaknen mahade etmek imknn bulan Dr. Rza Nur O'nun bu hususiyetine hatralarnda birok kereler temas etmektedir. Bunlardan sadece birini dikkatlerinize takdim edelim. Hakikaten tsmet zekidir. Fakat tamamiyle cahildir. Zeks entrikada mtehasss zekdr. Baka ie yaramaz. nk evham zeksn imha eder ve onu daima yanl fikirlere, ilere sevkeder, fena neticelere vardrr. Bu adamn her iinde nokta-y azimeti mesnedi, evhamdr. Hatt evham ve hayalttr. Lozan'da nice sama eylere vehmederek ehemmiyetler vermi, bouna uram, korkusundan hasta dmtr. Evhamn tarif iin yle izah ederdim: Bu adam sokakta gidiyor. Rzgr yok- Sa taraftaki aata be - on yapran biraz kmldadn grp. Vay rzgr yok bu yapraklar kmldyor. Bunda bir hile var. der tutturur. Onca hile imdi muhakkaktr. Fakat nedir ve kimler yapmtr? da Ondan o, bundan u kar d\(277) Yalnz nn degH, Dr. Rza NUR bile frenklerden kork-makta bulunduunu bizzat itiraf etmektedir: Celse ba. lad. Ben korkuyorum. Bu adamlar ok yksektir.* diyorum. Bunlar ile karlamaktan, mzakereden fena e-kiniyorum. Be on gn mgahade ile geirdim. ahslan birer birer tetkik ettim. Bana cesaret geldi. Dorusu ev-velce bu frenklerden ok korkuyordum. Kendimi onlara

nisbetle hakir gryordum. Vaka Rusya'da byle mzakerelere alm idim. Ama burada Avrupa'nn seme dip. lomatlan vard. (Bkz. Dr. Ru NUR *.g.e., sh. 983). ye halleder. Bir yaprak kmldamasn azim bir suikast tertibi haline kor. Pireyi deve yapar, derler, sahiden smet bir pireyi koca bir deve yapar " nn'nn verdii - bilhassa m? nev tvizlerin en esasl mili O'nun devri'nin mnevverlerinin ekseriyeti gibi kaytsz artsz bir garp hayran olmasdr. Bu histe kendisinden hite geri kalmayan Dr. Rza Nur Ja birlemeleri Trk Milletinin mill itima yapsnn tamamen tahribine sebep olacak taviz ve taahhtlerin ortaya kmasn kolaylatrmtr ki, bu mes'ele zerinde evvelce durulmutur. Esasen M. Kemal Paa tarafndan Ba murahhas o-larak O'nun tayini bu yzdendir. nk M. Kemal de zafer kazandmza gre sulha kolayca nail olacamz zan-nndayd. O'nun iin nn'nn tecrbesizliine ehemmiyet at-fetmiyerek O'nu tercih etti. istiyordu ki, erefli bir sulha imza koyarak yldz parlayacak "kimse bir garp olsun nk balayaca inkilp hareketleri iin otoritesi takviye edilmi bir yardmcya ihtiyac vard. DER SEBEPLER Lozan'a giderken Trkiye'nin hangi meselesini ne esas zerinde mdafaa edeceini dahi bilmeyen"8 ve bu hususta da kendisine cidd ve bilgili yardmclar verilnenig (278) Dr. Rza NUR a~g.e., sh. 1007. (279) Bizde ne hazrlk var, ne dosya var, hi bir ey yok. *Lord Grzon gibi bir takm resmi diplomatlar burada. Hem bunlarn mkemmel dosyalar vardr. Ne yapacaz!... Heyet-i Vekile bize giderken bir itimada avu ii 318 KADR MI9IROIAJ bulunan smet Paa, kinci murahhas Dr. Boa Nnr'un bir ok meselelerde tarihi mstenidatla yapt mdafaalar ve Venizelos'u bayltmaa kadar varan etin " mantnn yardm in ft nail olmasa idi, muahede bu ekli dahi almayacakt. Gerekten bata Hayim Namn Efendi olmak zere Maliyeci dnme Cahid Bey ile onun kadim sr arkada kadar bir kda gan bir talimat verdi. Mustafa Kemal, smet le beni bir tarafa ekti, dedi ki: Esaslarnz budur. Baktnz ki, hatt Trakyay alamyorsunuz, szlerinden dnyorlar, uranmayn, terkedip sulhu yapn, hatt icabederse istanbul'dan da vazgemek lzmdr. Musul iin hi uramayn !> Mvatafa KemaTln de jifal direktifi bu.. (BkzJDr. Rza NUR, a.g.e., ah. 982). Bilhare Lozan'daki vaziyeti tasvir ederlerken: istihbaratmz sfrd. Halimiz gt. Adeta Ummanda pusu* lamz yoktu, isimiz allahhkt. demektedir. (Bkz. Dr. Rza NUR, a.g.e., ah. 997). (280) InSnlstlerln Lozan' srf l*mt Poja'ya mal etmelerine mukabil (bkz. Mesel, Chat AKAKAYALIOGLU Ulus Gazetesi, a.g.e., tefrika) O'nun kendisi bile Rza NUR'un yardmlarndan hem de T.BM. Meclisinde sitayile bahsettii tarihi bir hakikattir: Ve, bilhassa murahhas olarak beraber altm Dr. Ruta Nur Bet/i kemaU tevklrle yftdetmek sterim... (Al-kalar). Arkadalar! Gflngn tealrat altnda yalnz Mm ve vukuf ve tecrbe kfi deildir. Fevkalde bir metaneti asab lzmdr. Hakikaten bir deale hizmet lzmdr. Fevkalde bir feragat'! nefia hissi ile yekdierine eklenmek ve yekdierine samimi bir mzaheret gstermek, lzmdr. Arkadalarmdan ve bilhassa Rtta Nur ey*den bunu grdm. Dr. Rus Nur Bey Trk Heyet-i Murahhasa iinde balca medar- muvaffakiyet olmutur. Millete bunu sylemek vazifemdir. (Bakz. Zabt eri-del. Devre *, Sene 1 itima 9). LOZAN ZAFER M. HEZMET Mt? 319 Hseyin Cahid Bey Lozan mzakereleri boyunca Trkiye' nin aleyhine almlardr. m Dyununu umumiye denilen Osmanl borlarnn Osmanl mparatorluu'ndan toprak alm bulunan devletler arasnda taksimi mevzuubahis olduu zaman Trk heyeti murahhasasmda vazife gren Cavit ve Cahid Bey'ler, mfrid birer Fransz taraftan kesilmiler ve byle bir taksimin kendi

tabirlerince fenneri mmkn olmadm borlarn tamamen Trkiye tarafndan denmesini mdafaa eylemilerdir. Fakat bu nihayet madd bir meseleye mteallikti. Halbuki Hayim Namn Efendi'nin Trkiye aleyhinde evirdii entrika ve Londra ile Ankara arasnda mekik dokumak suretiyle temin eyledii gizli anlama, slmiyet ve Trklk hesabna tarih boyunca eine rastlanmayan bir felketler silsilesine sebep olmutur. Bu sebeptendir ki Hayim Naum Efendi sulhu mteakip Trkiye'ye avdet etmek cesaretinde bulunamam ve Yahudilerce en byk HahambaLuklardan biri olan Msr Hahambahna nakledilmek suretiyle taltif edilmitir. Ne hazindir ki Trk Milleti bu fitne kumkumas dessas yahudinin Robert Kolej Franszca muallimliinden itibaren Trk Milleti aleyhine evirdii frldaklar hal btn vuzuhu ile bilememek tedir. Hey*ete mavir, ktip, gazeteci gibi sfatlarla dahil edilmi bulunan kimselerden bir ounun ahmaklktan hrszlk ve casusluk a kadar ne derece irkeflere yuvarlandklarn ibret ve deh(281) Fazla bilgi iin bakz: Dr. Rtsa KUR a.g.e. sh. 1083 ve 1120 vd. 320 KADR MI9IROOLU setle grmek iin Dr. Kza Nur'un ad geen eserine bir gz atmak kfidir. st Lozan'daki Trk Murahhas Heyeti ile Ankara arasnda salam bir irtibat kurulmam, ingilizlerin kontrolleri altnda bulunan Kstence yoluyla muhabere edilmi olduu cihetle karlkl yazma ve direktifler onlarn kontrolnden uzak tutulamamtr. or" hatratnda Trk Hey'et- Murahhas ile Ankara arasndaki muhaberat her sabah kahvaltdan sonra mzkere ederek kendi murahhas larna lzumlu talimat verdikten sonra bu anurahabere nin yerino ulamasna msaade bahettiklerini istihfafla kaydetmelktedir ki2" byle bir skandal ihtimal Dnya diplomas tarihinde rastlariamayacak kadar enderdir. Lozan Muahedenamesinin Mill Mcadeleyi baarm buluna Meclisi Mebusanda tasdikine imkn olmad iin bu Meclis feshedilmi adet dikensiz bir gl bahesi halinde kurulan kinci Meclis-i Mebusan'da mzakereye konulmu (282) Bu gibi hanet ve ahlkszlklar in Dr. Rza Nur'un ga_ his ah bir ok kimse hakknda mahedelerine istinaden naklettikleri bir cild tekil edecek hacimdedir. B'i ac hakiktleri renmek .in mezkr eser mutlaka ve dikkatle okunmaldr. nn ve Nihat Read'n kadnlarla meguliyeti, (a.g.e. sh. 997 - 99 - 1125) Ruen E. refin karsn una buna takdimi, (a.g.e. sh. 1001 _ 1002), Nihat ve Hamid Bey'\cxin petrol irketlerinin adamlar Ue giritikleri para dalavereleri (a.g.e. 1036 - 37) kr Kaya (a.g.e. sh. 1050 - 51) ve Veli Bet/'ia (a.g.e. sh. 1072 - 73) korkaklklar, Zeki Bey'in bir hizmeti kza tecavz (a.g.e. sh. 1051) Basan Safca'nn dalgnlklan (a.g.e. sh. 1017 . 1021) gibi bir ok hususlara parmak basan bu eser okunmadan maddi ve mnev! kayplarmzn gerek saikleri kavranlamaz. (283) Fazla bilgi iin bknz: Feridun KANDEMR a.g.e. sh. 103, 105 LOZAN ZAFER Mt. HEZMET M 7 321 tu. Fakat bu kinci Meclis-i Mebusan'da dahi Lozan Mu-ahedenamesini reddedenlerle mdafaa edenlerin beyanlar mukayese kabul etmez bir mahiyet arzetmektedir. stelik mezkr muahedeyi reddedenleri M. Kemal Paa bizzat tayin ve tesbit etmi ve bunlarn doum yerleri itibariyle kurtarlamam memleketler halkndan obualar esasn takip ederek tenkidlerinin bu adan ekl bir muhik sebebe-istinadn temin etmek istemiti. Gerekten Lozan'a krmz rey veren ve onun aleyhine konuan ondrt mebustan her birinin mterek vasf budur. Fakat hazin deil midir ki arada yaryn asra yakn bir zaman gemi olmasna ramen gizli celsede mzakere edilmi bulunan Lozan muahedenmesine ait rey ve mte-lealar hl neredilmi bulunmamaktadr. Acaba lehtar ve aleyhtarlarn mteallanmn mukayesesinde hl hayatta bulunan sahte Lozan Kahraman iin, korku ve endieyi mucip bir nokta olmasa imdiye kadar bu yaplmaz myd ? Netice olarak dne kadar Lozan ruhu ile teekkl etmi bulunan Cumhuriyet Halk Partisinde bir ok mes'u! mevkiler deruhte etmi bulunan Tahsin Banguolu'nun 1965 senesi Kbrs grmeleri dolaysyla' Millet Meclsinde syledii gibi Biz, ocuklarmza Lozan Muahede-namesini alklatrz ama, onlara bunun iinde ne olduunu retmeyiz. stikbalde Trk ocuklarnn Lozan mua-hedenamesini reddedecekleri muhakkaktr.

Bu redde esas tekil eden esbab- mucibe meyanrida. Lozan'n tdd edilmek lzm gelen eksik ve kusurlarm ksaca ifade etmeye altk. Fakat unutmamak lzmdr d burada sarfedilen mteallar siyas veya ahs sebeb ve saiklere istinad eden mteallar deildir. Yani mdde biz deiliz. lk sahifelerin birinde de kaydettimiz zere Mdde, tarih ve vatandr!.. F : 21 322 KADR JUOTROLU Lozan' nn hesabna bir zafer olarak gstermeye alanlara, u noktay da hatrlatma yerinde olur ki, gerek Lord Grzon ** ve gerekse Venzelos gibi o'nun ba hasmlar da Lozan' kendi hesaplarna bir zafer saymaktadrlar. O'nlar iin fer olan. Lozan'n nn iin cHezimet olmas zaruri deil midir? Venizelos'un Lozan'da byk bir muvaffakiyet ekle ederek harp esnasndaki hatalarn tamir etmek imknm bulabildiini gsteren Yunan kaynaklarndan sadece birini dikkatlerinize arz ederek bu bahse son verelim. ;.. Elefterios Venizelos, bir ok siyas hadiselerde kendisini gstermek lzumunu hissettii gibi 1923 teki Lozan antlamasnda da Trk Bamurahhas smet Paa'nn karsna kmay lzumlu grd. Trk murahhas heyetinde vazife alm btn ehas gayet mtekebbir idi. nk onlara bu imkn kurtulu sava bahsetmiti. Bizim karmza byk hazrlklarla kmlard. Halbuki buna mukabil Yunanistan sekiz - on sene dahil buhranlar geirmi nihayet neticede Anadoluda malp olmu idi. Trk murahhaslar karmza byk isteklerle kmlard. Yunan ordusunun silhl mevcudunun azaltlmasn Ee Adalar e Bat Trakya ve Makedonyann Trkiye'ye iadesini ve bir de klliyetli miktarda harp tazminat talep ediyorlard. Trkler muzaffer bir orduyu temsil ediyorlard. Onlarn daha byk talepleri ileriye srmesinden dier batl murahhaslar da endie ediyorlard. u duruma gre, Trklerin Ege adalar e Bat Trakya ve Eg MakedonLOZAN ZAFER M. HEZMET Ml 323 (284) Lord Grzon: Hakikaten byk bir zafer kazandm.....> demektedir, (bknz: Earl RONALDSHAV The Life of Lord Curzon, London 1928 . ah. 329). yandaki talep ve istekleri ile harp tazminat hakkndaki arzularm katiyetle yerine getirmemek iin herhangi bir sebep yoktu. nk, yukarda da belirttiimiz gibi Yunanistan uzun yllar i mcadelelerin neticesinde gayet zayf dmt. Elefterios Venizelos'un politik taktikleri ve Trk murahhasnn isabetsiz hareketleri neticesinde Lozan antlamas muhtelif bakmlardan lehimize kaydedilmesi icabeden bir zaferdir. Vaka Karadeniz blgesiyle Anadolunun muhtelif blgelerinde genel mevcudu milyon alb yz bini bulan Yunan asll unsurlara karlk Yu-nanistann muhtelif yerlerindeki alt yz bin Trkn mbadele esaslarna gre Trkiyeye iade edmesi bizim iin iyi bir netice idi. Bilhassa normalin stnde silhl bir kuvvetimizin mevcudunun tahdit edilmeyii, harp tazminat demekten muaf tutuluumuz ve stanbuldaki Yunan Ortodoks Patrikhanesine vas hukuk imknlar ve imtiyazlar bahedilii ve stanbul Rumlarnn mbadele d brakl Megalo 1 d e a nn lmeyiine bir delil tekil eder. Elefterios Venizelos Yunan siyasi hayatnda zaman zaman Yunan mill menfaatlerini tamamen tahakkuka matuf hareketleri olmamsa d.a Lozanda gstermi olduu gayret ve politik faaliyeti lehine tescil edilmesi icabeden byk bir basandr. Eer 1923 ve 1924 yllarnn Yunan dahil politikasn ele alr da tahinini yaparsak bizler her bakmdan mdafaa imknlarndan mahrum ve acze dm bir vaziyette idik. Yunan ordusu iersinde 1922 de meydana gelen ikilik hareketi, mukadder akbetimiz olan malbiyete bizleri haliyle gtrebilirdi. nk milletin gz bebei olan Yunan silhl kuvveti tamamen ikiye ayrlmt. Bir ksm Kraliyet Rejiminin yklmasn ve bunun yerine Cumhuriyet idaresinin kurulmasn arzu ediyor dier bir ksm ise tamamen srtn saraya dayam olup 324 KADtll M1SIROL.U Kraliyet Rejimini ayakta tutmay arzu edij'orlard. Bizim Anadolu isteplerindeki korkun malbiyetimizin sebep ve sikini orduya giren bu ikilikte aramamz

icabeder. Bizler, Trk Ordusuna mtesanid bir kuvvet halinde hibir suretle mukavemet edemezdik. Bilhassa Afyonkarahisar, Uak ve dier igal bgelerindeki asker kararghlarmz deta siyas parti merkezi vaziyetinde idi. Komutanlar karlarndaki dman unutmu birbirlerine yemekle, bir- birlerini kt sularla itham etmekle ve birbirlerine komplolar tertip etmekle megul idiler. Ordumuzun umum durumu bu artlar altnda iken Trk sih kuvvetlerinin byk jtaarruzu ba gsterdi, ve onlar bu umum taarruzdan arzu i etmi olduklar neticeyi bol bol istihsal ettiler, Eer zmire ve Ege sahillerine vasl olan Trk silhl kuvvetlerine dur emri verilmemi olsa idi, btn Ege Adalarn Trkler igal ve istirdat edebilir hatt Atinaya kadar gelebilirler. nk, onlara kar mukavemet edebilecek en kk imkn kalmamt. Trk Byk Taarruzunun balamasndan bir hafta evvel Uak ve evresindeki Efzon Svari Alay Kumandan Albay Nikolaus Plastiras ve piyade albay tstilyanos Gonatas, kuvvetlerini cepheden geri ekerek, zmire gelmiler ve Yunan deniz kuvvetlerindeki anarist yksek rtbeli kumandanlarla temasa geerek Atinadaki Yunan milli hkmeti bakam Dimitrios Gana-ris'i devirme teebbsnde bulunmulardr. Neticede bu arzulan da tahakkuk etmitir. s ite dmann ifadesiyle gerek budur. (285) Niko A. Andokea Poliki Istoria Elados 1821 - 1950 <Yunanlstann Siyasi Tarihi) Atina 1953. DRDNC BLM TRKYE BYK MLLET MECLSNDE LOZANA DAR MZAKERELER I BRNC BYK MLLET MECLSNDE HEYETN LOZAN'DAN DN VE NN'NN " VERD ZAHAT : Lozan Konferansnn Birinci Devresi evvelce ifde edilmi olduu zere 4 ubatta sona erdi. Hkmetten ald talimat zerine murahhas heyetimiz yurda dnd. Etn Mttefikler konferans tehir edilmi kabul etmekte idiler. Lord Grzon'un gidersem bir daha dnmem gibi bir tehdit savurmu olmasna ramen herkes konferansn tekrar toplanacandan mitli idi. Fakat her ihtimale kar Ankara Hkmeti 8 ubat tarihinde zmit ve zmir limanlarn ecneb harp gemilerine kapamak ve hazinenin mhim bir ksmn Konyaya nakletmek kararm ald. Heyetimiz Ankaraya ya^l olur olmaz vaziyeti, merak etmekt bulunan meb'us&ra Hey'et Reisinin gerekli izahat vermesi gerekiyordu. Bunun iin 21 ubatta Trkiye B. M. Meclisi General Ali Fuat Cebesoy'un riyasetinde topland. Murahhas Heyeti Reisi, konferansn seyri hakknda 326 KAMB MI9IROOL.U LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 327 saatler sren bir konuma yapt. Konferansn, meseleleri grup halinde ele aldn ve her grupu tekil eden meselelerde de eitli ihtilaflar zuhur eylediini, Garbi; Trakya'da halkn reyine mracaat olunmasn kabul ettiremediini, zira Bosna - Hersek'e kadar btn mslmanla-; nn Trkiye'ye iltihak etmek iin tetikte beklediini ifde ettiklerini, bu dununda Bat Trakyya, istikll vermenin! bile O"nun Trkiyeye iltihakyla neticeleneceini syledik-j lerini, Garb Trakya hududu, Musul vilyeti ve Gelibo| lu Yarmadas meselelerinde Yunanllarla ngilizlerin ai2 birlii ettiini anlatarak beyanatna yle devam etti: ... Biz Musul zerinde kendileriyle anlaarak bir su- ret-i hal bulalm dedik. Musul Vilyetini derhal igal ede-J lim, fakat onlarn iktisad inkiaf ve petrollerden istifade! etmek gibi menfaatleri varsa veyahut bir takm unsurlar! kendi aleyhlerinde tahrik edeceimizden endieleri varsa j onu tatmin edelim, bir suret-i hal bulalm dedik. Onlar dal bir sureti hal aramlard. Diyorlard ki, Musul ehrini muhafaza edelim. Eer biz menfi-i iktisadiyesinden ve-petrolnden dolay Musulu vermiyorsak herkese verdikleri gibi onlar da bize bir hisse ayracaklard. Umum celsede mer-ele" bu safhaya girmiti. En. souanda mttefikler mttehit bir cephe alarak inkta' tehdidi ile bizi tehdit ettiler : Musul ile Gelibpluda *>ir garnizon bulundurulmasjj mes'elesi dorudan doruya ngilizleri alkadar etmiti.) Sulh mzakerelerinin leh ve aleyhinde icra-y tesir edecek! oian ngiliz donanma ve kudretine istinad ediliyordu. l yan igali

altnda bulunan Oniki Ada mes'elesi konferans ta bahis mevzuu olmad. nk byle dnlmt. Mttefikler arazi meselesinde, Trakya Adalar, Suriye! hududu ve Musul'u yekpare bir mes'ele olarak bize tasdikf ettirmek istemilerdi. Fakat biz dier meselelere temas etmeksizin yalnz Musul zerinde mzakerelerimizi teksif etmitik. Bu suretle onlarn mttehit cephesini ayrmak istemitik. Hakikatte arazi meselesinde Musul, halledemediimiz ve ihtilf halinde byk bir mesele olarak,kalmt. Mali ve iktisad mes'elelerin esaslarnda da bidayetten beri ihlf halinde kalmtk. Mesel borlarmz, Berlin Muahedesindenberi ayrlan memleketlere taksim olunacak-m. Fakat burjar taksim olunamamt. Bunun taksiminden emin olalm dedik. Senev verilecek faizlerin taksimiyle iktifa ederiz, dediler. Harb Umum esnasnda yaptmz borlarmzn Suriye ve Irak'a taksimini kabul etmediler1 Gsterdikleri sebep ml olmayp siyas idi. Umum Harpten malp ktnz, halbuki borlarnz bize yklemek istiyorsunuz, bu nasl eydir, diyorlard. Biz de cevaben demitik ki: Harbi Umumiyi yapm olan Osmanl mparatorluuna Suriye ve Irak da dahildi, bu imparatorluk imdi inkisama uramtr. O halde herkes bor hissesini kabul etmelidir. Mes'uliyet mes'elesini Osmanl mparatorluu ile grnz. Bu mes'ele de bylece htilafta kald. Suriye ve Irak'ta devlete ait olmyan emlki hususiye ve H azine-i Hassa emlkini tanmak istemediler. Sonra mtareke esnasnda stanbul hkmetinin yapt mukavelelerin tarafmzdan tasdikini istediler, ihtilf halinde kald. Tamirat bahis mevzuu oldu. Yunanllardan istediimiz tamirat asla nazar itibare almak istemediler. Muttasl harpte iki taraf tebaasnn zararlarndan bahsettiler. Mttefikler tebaalarnn zararlarnn telfi iin on milyon liraya indiler. Senev doksan bin lira olmak zere bu paray otuz yedi sene zarfnda deyecektik. Yunan igalinin sebep olduu tamirat parasn drt milyon altn olarak iste328 KADtR 1CI3IROLU mistik. Yunanllar da tehcir edilmi olan hristiyanlann emlk ve arazi bedeli olmak zere ve halen tediye etmekte olduklar masarif nam altnda bir ok para istemilerdi. Mttefiklerin istedikleri normlarla Yunanllarn tamirat parasn yekdierine balamak eklinde halletmek istediklerini fade ettiler. Bunda da nihayetine kadar ihtilf halindeyiz.. I Eski Osmanl kanunlarna gre teekkl etmi ecnebi irketleri mes'elesini beynelmilel bir ahidnmenin m-zekeresine ithal etmek istediler. Kabul etmedik. Kapitlsyonlarda adl sistem zerinde buhranlar vcuda gelmiti. Biz, bidayetten itibaren herhangi iki devlet yekdierinin tebaas iin mtekabiliyet esasna msteniden mu-kaveler afctediyorsa sizinle onu aktederiz, demitik. En serbest hkmleri de kabul ederiz, bundan baka bir ey kabul edemeyiz. Onlar, kapitlasyonlar usulnde hakszlk olduunu esas itibariyle kabul ediyorlar, ancak muvakkat bir intikal devresi lzundr diyorlar. Onun iidir ki, sizn memleketinizde bir ok sermayeler yerlemitir. Bu sermaye, bu girketler gelirlcen mevcut olan kapitlsyonlar esasna istinat etmilerdi. Bu usul zerine sermaye getiriniz, dediniz ve biz de sermaye getirdik. imdi bu usul kamilen kaldryorsunuz, ne yapacaz? Onun iin drt be senelik bir mddet kabul ediniz. Bu drt be sene zarfnda bu kalan ecnebi irketler, ya sizin sisteminizi kabul ederler ve yahut etmezler, ekilip giderler, demilerdi. Bu ekilde ka-pitilsyonlar tadil ederek idame etmek istemilerdi. Ve nihayet be senelik bir mddet olsun dediler Adl sistemde bidayetten beri bir fark yaptlar. Konsoloslarn mahkeme- sinden vazgetiler. Bunun yerine muayyen yerlerde ecnebi hakim usuln teklif ettiler. Nihayetine kadttr vazifelerini LOZAN ZAFER li. HEZMET Ut? 329 ifa edecek mavir dediler, mavir nam veriyorlar, fakat hakim vezaifi grdryorlar. Mal kapitlsyonlardan vazgetikleri kabul edilebilir. Tarife esas zerine dier bir ticaret mukavelesi esaslar mzakere edilmi ve bir ok maddeler zerinde mutabakat efkr hasl olmutu. Fakat kat'i karara iktiran etmemiti.'

tntika sebepleri : Beyanatna devam eden nn, mttefiklerin birdenbire taktiklerini deitirdiklerini, mes'elelerin heyeti mecmuasn bir lhiya halinde koyduklarn iaret ederek demiti ki : Bundan maada maksatlar, hibir devlet kendi mes'elesi veyahut ihtf halinde bulunduu mesele kabul edilmeyip konferans inktaa gtrecek olursa, kendi mes'-ul griinmiyecektir. Btn devletlerin konferansla ayr ayr meseleleri olmayp, Trkiye devleti hari dierlerinin Trkiye ile insaniyet namna kl olarak dvalar vardr. Eer hakikatte bir devletten ihtilf yznden konferans inktaa uram ise, o devletin ad grnmeyecek, ihtilf umuma ait olacak ve bu yzden bir harp kacak olursa devletler umum menfaatleri namna harp etmi olacaklard ve mes'ul de Trkiye olacakt. Muahede projesini tetkik ettiim zaman, baktm ki o zamana kadar konuulup da halledilmemi olan baz meseleler tadil edilmiti. htilf halinde kaldmz baz meseleler mttefiklerin nokta-i nazarna gre projeye ithal edilmiti. Hi konuulmayan mes'eleler de aktan ithal edilmiti. Aktan konulan meseleler iinde yle maddeler vardr ki; bu yzden muhakkak bir inkta tahmin etmi olduklar ve bir ok milleti aleyhimize tahrik edecekleri anlalyordu. 330 KADR MI9IRO0Z.U 1 LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 331 Bu projede kapitlsyon ilerinde ve dier meselelerde bir ok devletleri tatmin edebilecek tadilt yapmlard. nkta, olacak olursa, birok milletlerin ve tarafszlarn hukukunu temin iin hasbetenlillh silha sarlmlar gibi propagandaya balamlard- imdi muhahede projesini bu tarzda hlsa ettikten sonra bu muahedenin son ekli budur diye Ankaraya gtrmek muhakkak bir inkta ve belki de harptir dedik. Ne iin dediler? nk ok ardr. Bilirsiniz ki; bunun bir ok maddesi zerinde konuulabilir, dediler. Projeyi bu haliyle Ankara'ya gtrdmz takdir de ve hatta zerinde konuabeceimizi sylediimiz halde bize kimse inanmyaeaktr. Ve neticesi inkta ve harp olacaktr, dedik. Bunun zerine tel ettiler ve dediler ki: Verdiimiz proje bir ltimatom deildir, zerinde konuabiliriz. Mttefikler daima hangi mesele bizim iin dierlerinden daha mhimdir, bunu anlamaa ok ehemmiyet veriyorlard. Halbuki her mesele kendi sahasnda hayat bir deeri olduu ve hibir fark gstermediimiz iin umumiyetle zannediyorlard ki, memleketin dahiline taallk eden mal ve iktisad mes'eleler nihayet bizim iin haizi ehemmiyet olabilir. Bunlar kabul ettirebilirler, zannediyorlard. Herkes kendi fikri zerine mtala dermeyan ediyordu. Fakat hi bir devlet, bilhassa ngtere inkta ve harp olacak olursa, kendine taalluk eden bir ihtilftan dolay deil, Bilkis umumun menfaatini korumak maksadiyle olmutur, denmesini istemiti. Bundan sonra proje zerinde tadilt olacak m, ol-myacak m, konualm dendi. Bu esas olduu zaman muahede resmen bize verildi. Mttefiklerin her biri ayn ayr sz ald. Resmen ve alenen bir ok ar beyanatta bulundular. Kabul etmek, alenen ilh etmek lzmdr, dediler Sulh-i Alem iin bunu kabul etmek elzemdir, dediler. ki gn sonra ngiliz Heyeti hareket edecekti Muahede projesini aldktan sonra biz, Trkiye haricinde kalacak memleketler hakknda nokta-i nazarmz bir daha ifde ettik. Onu syleyeceim dedim. Msr, Suriye, Irak ve saire bu memleketlerin ahalisi kendi mukadderatna hkm olmak iin diledikleri idareyi kabul edebilir. Bu memleketlerin istikll urunda fedakrlk etmi olanlar iin aff umum yaplabilir. Bu muahedeyi imdiye kadar konuulmu olan muhtelif mes'elelerin hlsas ve lyihas olmak zere alyoruz. Bunu mtalea iin en aa bir hafta zaman lzmdr. Bir hafta sonra mtaleamz arzederiz dedik. Husus bir celse yaptlar, mazeret serdederek bu mddetin azaltlmasn istediler, Mamafih , drt gne kadar olanca sratle cevabmz vermee gayret ederiz dedim. Ertesi itimalarda unlar syledim. Esasta ihtilfmz vardr, nasl anlaabiliriz, dedim. Arazi meselesini atlar. Bende bu mesele zerinde srar ettim. nk o arazi mes'elesi ngilizlere aitti. Bilhare, adl, mal ve iktisad meselelere taalluk eden bir takm mtalealardan sonra tarafmzdan bir

hal tarz gs-terirlerse, dier muhtelif meseleler zerinde alacaklarn ve mttefikler tekrar va'z edecekleri bir takm maddeleri syleyecekler. Ben de pekl dedim. Cumartesi yine ardlar. Yapacaklar son eyleri sylediler. On be milyon altn lira istemilerdi, bunu on illiye indirmiler, bor; cumuzun sermaye zerinde taksim edilmesinden vazgemilerdi esas zerine taksimini kabul ediyorlar. Trakyada tahadds eden askeri me'eleler vard ki, ondan vazgemi olduklarn bildirdiler. Bundan baka bir-ey yok mudur dedik, cevaben yoktur, dediler. Yaptm tet kikat neticesinde bir iki noktay tadil ettikleri anlald. Biz den tamirat paras istiyorlar. Arazi meselesini olduu gibi muhafaza ediyorlar, fakat yunanllara vermiyorlar. kti332 KADR MISIROLTJ sad mes'eleler olduu gibi muhafaza ediliyordu. Bu vaziyete gre inkta olursa bundan harp karsa btn Cihan ef-kr- umumiyesine kar Trkler hibir eyde uyumak fikrinde deiller. Bidayette ne sylemilerse, nihayetine kadar srarla kalmlar ve bir eser i hal gsterememilerdir. Bunlar sulh yapmak iin gelmemiler kendi artlarn bize dinletmek iin gelmiler tarznda aleyhimize bir hava yaratmak ok mhimdi. u veya bu ekilde bir takm usullerle meseleyi halletmek imkn var mdr? Bunu da iyice aramak lzmdr. Cihan alkadar eden Boazlar ekalliyetler ve tabiiyetler meseleleri vardr ki, bunlan esas itibariyle halletmiizdir, milletlerin mnasebat- ticariyeye girmeleri esasl bir surette hal edilememitir. Bir takm arazi mes'eielerinden Musul meselesi vardr ki, mkta bu mesele zerine hasret memek iin bunu muahedenin imzasndan bir sene sonra ngilizlerle aramzda halletmei ve Trakya'da Yunanllarn silh ile halledecekleri tarznda yaplacak bir propagandaya mni olmak iin 1918 hududunu kabul ederiz, dedik. Mal mes'elelerde ve tamirat meselelerinde bir takm meseleler kabul ederiz. Fakat mesil-i ktisadiyeyi de k-milen ihra etmek artiyle mzkeresine devam ederiz dedik. Muvaffakat-i efkr hasl olan meseleleri bir araya top ladktan sonra onu bir tarafa brakarak muvafakat-i efkr olmyanlar zerinde mzakereye devam olunur. Ya halledilir, veya edilemezdi. Bu tarzda muahedenin heyeti umu-miyesi zerinde konuulurken kendimizi inktaa ba-lamyacak bir yol zerinde kalmamz lzmd. Zira bir ksmn kabul etmedikleri takdirde hibir kayt altnda deiliz, demek hakkn muhafaza edebilmeliydik. Bunu da kendilerine sylemitik. nn bundan sonra Lord Grzon ve arkadalar'nm LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 333 Lozan' terketmesini mteakip hasl olan durumu izah etmi ve yaplan son tavassut ve teebbslerini anlatmtr; talyanlar ve ondan sonra Amerikallar murahhas heyetimizin bulunduu daireye gelmilerdi. Amerikallar bir tavassut yapabilmek iin bir forml bulmu ve mutabk kalmtk. Vaktin dar olmas ve ngiliz Heyetinin Lozan'dan hareket etmesi, Amerikan mahitlerinin teebbslerine mni olmutu. O gn dndler ve dediler ki, kapitlsyonlardan Lozan Konferans inkta etmitir. Ecnebilerin Trkiye'de oturmas ve yaamas iin Trklerden teminat istedik vermediler, inkta hasl oldu. Gya bu suretle dnyadaki btn ecnebiler Trkler aleyhine dnm olacaklard. Onlar byle dnmlerdi. Biz dedik ki: Trkiyeyi batan aaya tecrit ettikten sonra baki kalan soymak istediklerinden inkta olmutur. Bankerler harp etmek istiyorlar. ngiliz Hey'eti ayrldktan sonra Fransz Murahhas ile temas ettim. Hareket edeceimi, vaziyetin tenvirini Mt tefiklerden beklediimi syledim. nk dedim, husus bir vaziyet vardr. Aramzda aktedilmi olan Mudanya Mukavelesi kalkmtr. Her iki taraf hareket serbestisini iktisap etmitir. Byle midir, dedim. Hayr deil dediler! Fransa Murahhas Hey'eti de hareket etmiti. aramba gn ben de hareket edeceim, dedim, tki esasl nokta tezahr etti: Biri Konferans inkta etmemi ta'lik olunmutur. Dieri, son celsede ben undan vazgeeceim, sen undan vaz geeceksin diye bir takm szler sylendi. Trk ler, talep ettikleri eyleri

kabul ederiz, veya etmeyiz, taleplerini kt zerinde tekrar etsin denildi Amerikallar, 234 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER tt, HEZMET M? 335 siz bunu kabul ederseniz, biz konferans toplarz, dediler. Biz nokta-i nazarmz yazdk dedik. O nokta-i nazarnzda sebat ediyorsanz bunu da yaznz ve imza ediniz dediler. Anladk ki, bizden bir taahht alarak vaziyeti tesbit etmek istiyorlar. mtina ettim. talya Heyeti de hareket etmiti. Dediler ki: Biz yalnz murahhaslar gideceiz, heyetleri burada brakacaz. Siz de kalnaHem murahhaslar hem de heybetler gitmitir, biz ne iin burada kalalm. Biz de gideceiz dedik, Vaziyet, olabildii kadar halledilmitir. Ortada bir muahede vardr. Bu muahede zerinde ne tadilt yaplmtr ne de tadilt yaplmas me'muldr. Biz hi bir taahhde girmemiizdir. imdi artk onlarn taahht tekliflerini kabulden imtina ediyor, memlekete dnmee alyorduk. Mttefikler ise, vaziyet inkiaf ettikten sonra artk bunu imzal bir senede vardralm ve Trkleri bir kayt altnda bulunduralm zihniyetinde idiler. talyan ve Amerikan heyetleri de gittikten sonra ben de aramba gn sabahleyin hareket etmitim. Biz de cnlar gibi bir iki ktip brakmtk. Milano'da talyan Heyeti mavirlerinden birisi iktisad, mal mes'elelere bir hal sureti bulalm dedi. Kabul etmedim. Kstence yolundan gelmitim. Romanya Hkmeti mtali grnyordu. Tavassut etmek istediler, kabul etmedim. nk Hkmetim ile temas kalmamt, Istanbula geldiim zaman devletin komiserleri ayr ayr ziyaretime gelmilerdi. Muahede zerine bir ok teklifler yapmlard. Ankara ile temaa gemeden evvel bir cevap veremezdim. Lord Grzon namna muahedenin imza edilmesi hakknda tebligat yaptlar. Bunlarn hepsinde sarih bir vaziyet almaktan itinap ettim. imdi son vaziyet udur ki: muahede elde mevcut olan ekli ile herkesin btn talepleri iine yazlm bir hulsa melindedir. Bunun zerine ifah mzakere alm ve mzakere edilmiti. Hibir taahhdmz olmyarak bu mevcut "muahede zerinde ne tadilt yaplm ve nede tadilt yaplmas mit edilmitir. Byle bir vaziyeti tehir ettim. imdi biz, bir defa muahedeyi hkmette mtalea ederek hey'et-i umumiyesinden bir filir hasl ettik. Vaziyeti mtalaa ederken muvafk bir karara varmak ihtiyacndayz. Ondan sonra Meclisi liye bu ekilde arzolunacaktr. Eski muahede sureti tercme va tab' olunmutur. Demek ki, aza-y kiram da bir iki gn zarfnda bunu mtala edeceklerdir. Takip olunmas lzm gelen hatt hareket hakknda Meclisi liye teklif yapacaz Meclisin verecei karar hatt hareketimiz olacaktr.'6 Bu uzun beyanatndan sonra inn'ye meb'uslar tarafndan mteaddit sualler sorulmutur. Rus murahhas heyetiyle, Trk Murahhas Hey'eti-nin mnasebetlerine dair sorulan suale: Rus Heyeti ile bizim heyetimiz konferansn bandan sonuna kadar dima dostane bir temas ve mna-sebat halinde bulunmutu. Cereyan- ahvalden yekdiarmizi haberdar ederdik. Dostne ayrldk. Biz, Boazlar raes'elesinde Boazlarn tahkim edilmesini ve harp sefine-1 ninin serbest olarak gemesini kabul ettik. Halbuki Rus Hey'etinin nokta- riazan esas itibariyle Boazlann tahkim edilmesi ve kapal kalmas zemininde idi. Onun iin Boazlar Mes'elesinde aramzda ihtilf vard. Dier siyas mes'-elelerde ve umum mnasebetta anlamtk. diye cevap vermitir. (286) Zabt Ceridesinden naklen, Ali Fuad CEBESOY eh. 233 vd, 336 KADR MI91ROLU Boazlar hakknda kabul ettiimiz eklin muahede-net ahitnamesinde kabul ettiimiz ekil ile atp atmadna dair suale de u cevab vermitir. Biz muahedenet ahitnamesini de Ruslarla beraber boazlar mes'elesinin tilf Devletlerinin ve alkadar milletlerin dahil olaca bir konferansta tetkik ve hallini kabul ettik. Taahhdmz, beraber konferansa itirak edip Boazlar Mes'elesini halletmekti. Yoksa Boazlar Mes'elesinin u veya bu ekilde halli

hususunda a-hitlememitik. Bilkis biz M i s a k - M i 11 de stanbuln, Marmarann tisini ihll etmeksizin Boazlarn beynelmilel ticarete ak bulunmasn kabul etmiizdir. Ve muhadenet ahitnamesinde de kabul olunmutur.2" Bilhare Trabzon Mebusu Ali kr Bey merhum tarafndan kendisine u sual soruldu: Mttefiklerin projesine mukabil teklif ettiimiz muahede projesi kabul ve. tatbik edilmi olsayd Trakya ve stanbul derhal tahliye edilecek miydi yoksa Musul meselesinin halline kadar igal altnda m kalacakt? Bu suale u cevap verilmitir: Lozan Konferansnn mzakeresine baland vakit, mttefikler demilerdi ki, Evvel mukaddemat- sulhiye yapalm, sonra mtebakisine devam edelim veyahut hepsini bitirelim. Yani tam bir sulh yapalm. Bunun zerine u cevab vermitim: Her ikisini dnebiliriz, u artla ki, her neyi imza edersek sulh tamam olmal, stanbul, Gelibolu ve Boazlar tahliye edilmeli. Biz daima bu noktay mdafaa ettik. Orun iin teklifatmz da mtaleatmz da sulh olur olmaz hibir eye hacet kalmakszn tahliye tamam olsun. M , (287) Ali Fuad CEBESOY a.g.e. sh. 241-42 0288) a.y. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 33T Mttefiklerin Murahhas Hey'etimize kabul ettirmeK istedikleri sulh projesine mukabil Mill menfaatlerimiz zaviyesinden ele alnm yeni bir proje meydana getirmek iin Hkmet ile Murahhas Hey'eti birlikte altlar. 27 ubatta Trkiye Byk Millet Meclisi topland. cra Vekilleri Heyet Reisi sf atiyle Rauf Bey mzakereyi at. Bilahare nn krsye gelerek Mttefiklerin bize kabul ettirmek istedikleri projenin ihtiva ettii artlar bir bir an lattktan sonra cra Vekilleri Hey'etinin isabetli grd hatt hareketi de u szlerle izah etmitir : ,,y, f >,. Arazi mes'elesinde M isa k-^bif i t #N ile menfaatlerimizi zami surette telifjdecek bir hal sureti bvul rnak bununla mttefiklerin teklifine yaklamak, dier meselelerde hayat menfaatlerimizi temin edecek tadiltla yeniden teebbse gemek, Heyet-i Vekile ile vermi olduumuz kararn esas budur. Arazi mes'elesinde dndmz de unlardr: 1 Garp hudutlarmzn tyininde tedenberi srar ettiimiz 1913 hudududur. Yaptm^ tekliflerde Meri Nehri'-nin hududuna girdik. Yalnz Karaaa ile dahi iktifa ettik. Mmkn olmad. Bu arazinin ve Karaaa istasyonunun kymet ve ehemmiyeti bizim iin oktur. Bu nunla beraber bu talebimiz Misak- Mi'nin sarih hkmlerinden deildir. Douda Musul Vilyetinin hallini talik ediyoruz ve bir sene zarfnda ngiltere ile halledilmesini kabul eyliyoruz. Mutabakat hasl olamazsa, Milletler Ce-Tniyetine mracaat etmek suretiyle mttefiklerin nokta-i nazarna yaklamak istiyoruz. imdi Heyeti Celile arazi meselesindeki tekliflerimizi kabul ederek dier meseleleri de tasvip ederse, sulh teebbslerimize devam edeceiz Mes'ele bundan ibarettir. Arazi meselesinde bilfiil igal etmediimiz bir yeri igal etmek yzde doksan dokuz siF: 22 I 338 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 33 Jhla oraya girmee mtevakkftr. Yalnz Boazlara kadar msellah olarak dayandmz vakit Edirne'ye kadar olan araziyi mukavele ile tahliye ettirmilerdir. Harbe girmediimiz halde tahliye ettirdiimiz yalnz bu mes'ele vardr. Arada yine mttefiklerin mdafaa vastalar ile asker kuvvetleri mevcuttur. nkta ve harp halini davet etmezden evvel, dahile ve harice kar sulh imknn yeniden temin etmek iin dndmz hareket hatt udur: Arazi meselesinde mzakereye girerek dierlerine yeniden balamaktr. Olabilir ki* mal iktisad ve idar meselelerden dolay hayati menfaatlerimiz temin olunamaz. Bizim teebbsmz akamete urar. Fakat o zaman biz kendi vicdanmza kendi memleketimize ve btn dnyaya kar yaplacak olan fedakrlmz yapmzdr.

Fakat bu adamlarn maksad tavazzuh etmitir. Mes'ele u ve bu deildir. Vaktiyle dndkleri gibi bize hayat temin etmek istemiyorlar, deriz. Bu meydana ktktan sonra gerek milletimize ve gerekse dier milletlere kar herhangi bir kararmzda bittabi daha ok salbet olur Demi ve szlerini yle bitirmiti: imdi heyeti celilenize karar vermesini teklif ettiimiz mesele udur: Mesil-i araziye, iktisadiye ve idariye bakmndan bizi hibir noktadan tatmin etmiyorlar. Kamilen reddederiz bu elinizdedir. Birde yeniden sulh imknm aramak lzmdr. Sulh imknn aramak iin unda, fedakrlk edebilir, unda edemeyiz diye bir karar vermek, lzmdr. Heyeti Vekile nckta-i nazarn sylemitir,'" nn'nn Verdii bu izahat Meclisi hi bir cihetle tatmin etmemiti. Bu yzden meb'uslarn heyecan ve infiale kapldklar grld. (289) Ali Fuad CEBESY a.g.c. h. 244 . 45 Meclis Elektrikleniyor Bundan sonra zmir Mebusu Srr Bey: * Misak- miil'den fedakrlk yapan bir hkmet ve murahhas heyetiyle herhangi bir mevzu zerinde mzakere yaplmadan evvel meclisten itimat reyi istenmesi lazmgelir " demiti. Esasen Lozandan dnen heyette mevcut mebus, mtehasss ve mavirlerin beyanat ve ifdeleri de birbirini tutmad gibi birok noktalarda nn'nn yukarya der-colunan tafsiltl beyanatna da uymuyordu. Ayrca stanbul gazeteierininde konferansn inluta ve cereyan eden hadiseler hakknda vki olan neriyat da birbirini nakzedecek mahiyette idi. Bu mzakereye riyaset eden General Ali Fuat Oebesoy'un Siyas Hatralar nda da belirtmi olduu vehile nn'nn beyanat Byk Millet Meclisini hakikaten tenvir edememiti. '" Mttefiklerin, yanl tercme ve tabedilmi sulh projesinden baka elde birey yoktu. nn'den sonra krsye Meclisin o gnk Muhalefet ini tekil eden kinci Gru pun lideri Erzurum Mebusu Hseyin Avni kt. Vekiller heyetinin Trkiye Byk Millet. Meclisine kar istihfaf kr bir tavr" takndn, nn'nn verdii izahat kfi ve tatminkr bulmadm syleyerek szlerine yle devam etti: Vekiller Heyeti kendi efkrn bize gsterecekti. yle olsun, diyecekti. Konuulan yalnz haric mes'eleler deildir. Buraya btn Vekiller geleceklerdi. Murahhas ley'eti avdetten sonra artk sfatn kaybetmitir. Maliye (290) a.y. (291) AJi Fuad CEBESOY agr.e. eh. 246 340 KADR MJSIROLU LOZAN ZAFER MI, HEZMET M? 341 ilerinde Maliye Vekilinin gnderdii murahhas ile m-avirleriyle memleketin iktisadiyat hakknda elde ett fikir nedir? Buraya gelecek onu tesbit edecek son sz. syleyecek ve bizden vehe alacaktr. Paa'y ben dinledim, siz de dinlediniz. imdi sizden soruyorum* ne dinlediniz, efendiler? Maliye hakknda Avrupallar ne dnyormu, sonu ne olacakm ? Bu Vekiller sra ile deruhteetmi olduklar hususatta yalnz bugn iin deil, elli sene iin ne gibi fikir aldklarn, tehlikeleri gsterir, biz de onu anlyarak ona gre bir karar veririz. Arkadalar bir teklifim var. Gerek Vekiller Hey'eti ve gerekse Byk Millet Meclisi, M i s a k- Mi 1 1 den zerre kadar feda ederse, icb- namus ve mill iin ekilip, gitmelidir! Bugn elimizde ordumuz bulunduktan sonra yle iflkr, vaziyete dmek istemeyiz. smet Paa'dan. ricam ^udur: Memleketh: asker fikirlerini hrmetle kendilerinden dinlerim. Fakat iktisad mdafalarm dinliye-mera. Mal fikirlerini ise katiyen dinlemem. Adl meselelerde Adliye Vekili karmza kmal, mal meselelerde Maliye Vekili kma, hem mvirlenyle bizi ikna edecek ve bir karar alabilecek ekilde kmaldr. Bugnk bu kadar kfi, gidip hazrlansnlar ve yle gelsinler. Eer hazrlanamyorlarsa mevkilerini hazrlanacak adamlara ter-ketsinler. 2" Hseyin Avni Bey'in sk alklarla kesilen konumasndan sonra Mersin Mebusu Selhattin Bey krsye gelerek:

Elimize verilen bu kt paralariyle ben, ne ecnebilerin hakiki teklifini ve nede arkadalarmzn kabul ettii eyi gryorum. Bununla beraber bugn teklif edildi(292) Ali Fuad CEBESOY a.g.c. 246-47 i gibi meselelerin bir ksmn tay edelim, bir ksm zerinde el kaldralm, bendenizce bu doru bir ey deildir. Yetmi gn mzakereden sonra konferansla neden birdenbire durduunun ve kapandnn izahn rica ederim. Ancak ondan sonra mnakaaya geebiliriz.1'1 dedi. Usul hakknda sz isteyen birok mebusun ve vki mnakaalarn grltye boduu mecliste mebuslarn kfi derecede aydnlanmam olduklar anlalmt. Krsye btn meb'usluk mddetlerinde ender olarak k m olanlarn dahi, sz istedikleri grlyor biroklar o-turduklan yerden nn'ye ve Hkmet Erknna lf atyorlar ve mdahalelerde bulunuyorlard. Hkmetin murahhas heyetle birlikte alarak vcuda getirmi olduu yeni projede Misak- Mill den yaplan fedakrlklar meclisin asla hazmetmiyecei grlyordu. Bu projenin kabul halinde millet huzurunda yemin edilerek vcuda getirilmi olan Misak- Mill nin tahakkuk edememesi gibi bir durum hasl oluyor ve bu durumdan da btn meb'uslar byk bir znt ve heyecana kaplyorlard. Bir emrivaki karsnda kalmak endiesi ile meclis hem hkmete ve hem de Murahhas Hey'etine kar itimatszlk duymakta idi/ Bunu krsye gelen hemen herkes bir cesaret ve belagatla ifde ediyordu. Btn bu durumu yattrmak iin ML Kemal ve Hseyin Rauf Bey'lerin ok ter dkm olduunu tahmin etmek g deildir. Mebuslar birok mes'eleler meyannda bilhassa. Musul meselesi zerinde duruyorlar, ngilizlerle sulh yaplamad takdirde Cemiyeti Akvam a gidilmesinden hibir netice elde edilemiyecei kanaatini izhar ediyorlard. Meclis, Misak Mill tahakkuk etmedii takdirde (293) LOZAN ZAFER M, HEZMET III? 343 342 KjiDE MI9IROUJ bunu tahakkuk ettirmek iin harbe devam olunmak mecburiyeti hasl olsa dahi srar edilmek lzm geldii kanaat tinde idi. Hseyin Rauf Bey imdi yaplarak hal vardr. Hangisini yapalm diyoruz. Birincisi mttefiklerin ver-dii kabul imknsz olan muahede metnidir. Atalm. kincisi diyoruz ki: Byle bir proje yaptk bu projeyi teklif ile harbe girmezden evvel bir daha Cihan huzurunda dahil ve Jharicin vicdanm tatmin etmektir. Bu da kabul edilmesse ncs harp olacaktr 5" diyordu. Fakat Rauf Bey daha krsden inmeden Siirt Mebusu TNecmettin Bey kendisine u suali sordu: Rauf Beyefendi, geen celsede Musul hakkndaki be ynatnda Musuun fevkalde ehemmiyetli olduunu ve burasnn terki Vilyat- arkiye'nin hepsini terketmek kanaatinde olduunuzu ifade ettiniz. Kanaatinizi deitirdiniz mi? Yoksa tebdili kanaat iin bir mecburiyet mi grdnz? Rauf Bey cevap verdi: Hayr, kanaatimi tebdil etmedim. Ayn kanaatteyim. Musul meselesi Vilyat- arkiye meselesidir. Vilyat- arkiye meselesi Trkiye meselesidir. Vilyat- arkiye tehlikeye derse, Trkiye tehlikeye der. > Meb'uslar nn'nn konferans inktaa uramadan hazrlayp mttefiklere takdim ettii projeye ok kzyor ve ayet bu proje kabul edilseydi durumumuz ne olacakt diye nn'nn selhiyetlerini tecavz ederek Trkiye Byk Millet Meclisine danmadan, M i s a k- M i 1-1 i den fedakrlk yapmaya kalktn sylyorlard. Teklif edilen bu projenin M i s a k Mili ye uygun olup olmad yolundaki ard arkas kesilmeyen suallerle hkmeti sktyorlar ve RanfBey cevap yetitirmek iin (294) Ali Fuad CEBESOY a.j.e. sh. 25 ok mklt ekiyordu. Bu arada Erzurum mebusu Hseyin Avni Bey ile Rauf Bey arasnda sert bir mnakaa cereyan etmi ve Avni Bey nn'nn meclisi tenvir etmek iin de iskandil etmek iin geldiini sylemitir. Bundan sonra usul hakknda sz alaj M- Kemal krsiye gelerek Murahhas Heyeti ile Hkmetin mtereken hazrladklar projenin uzun uzun mdafaasn yapmr.

27 ubatn ikinci celsesi yine Ali Faat Cebesoy'un riyaseti altnda ald. En evvel Cebelibereket mebusu hsan Bey ondan sonra M. Kemal sz alarak Musul mevzuunda harbi tekabbl edip edemiyeceimiz hususunda konutu. Bunlar mteakip Lazistan Mebusu Abidin Bey ve ondan sonra da Mersin Mebusu Selhattin Bey sz aldlar. Lozan mzakere zabtlarnn tetkiki gerektii ve izhar bir mzakere almas lzm geldiini syleder. Trabzon Mebusu Ali kr Bey de sz alarak nn'ye kar gayet sert tenkitler tevcih etmitir Mteakiben Saruhan Meb'usu Reat Bey ve arkadalannm verdikleri kifayet-i mzakere takriri kabul edilerek mzakere son buldu. 1 martta mutad olan al merasimi sebebiyle sulh mzakerelerine birgn ara verildikten sonra 2 martta tekrar baland. Dk sz ikinci murahhas Rza Nur Bey'e ve rildi. Rza Nur Bey tabyet, ekalliyetler, rehineler memleketimizin her tarafndan Yunanllarn sivillerden toplayp gtrd kibeti bizce henz mehul olan kimseler ve Yunanllar elinde bulunan harp esirleri, adl kapitlsyonlar ve umum af mes'elelerinin mzakereleriyle Lozan-da yaknen megul bulunduu ve bu mes'elelerde zuhur eden glkleri izah eden saatlik bir konuma yapt. Her iki taraftanda mteaddit kimselerin zaman zaman krc bir hviyete brnen sert konumamalariyle mzakereler gnlerce devam etti. nn'nn Lozan'da ken344 KADR IH9IROOLU di ahs reyi ile mukabil Bir proje hazrlayp teklif etmesindeki mesuliyetsizlik ve Meclise kar taknd istih-fafkr tavr zerinde duruldu. Hkmetin mukabil sulh projesini niin Meclise getirmedii soruldu. Bu arada zmir Mebusu Srn Bey, nn'den eitli mevzularda sualler sordu. Trabzon mebusu Ali kr Bey ve kinci Gru-' pun reisi Erzurum Mebusu Hseyin Avni Bey Musul'un Misak- Mill iinde bulunmas dolaysiyle asla feda edilmemesini ve hkmetin getirdii yeni projenin burasn feda etmee mncer olacan ifade eden sert tenkitleri ol du. Rauf Bey yeni projenin Musulu terk mnsn tazamnun etmediini syledi, ise de byk bir ounluu tatmin etmesi mmkn olmad. Trabzon Mebusu Ali kr Bey: Metmetiin sngs ile kazanlan muazzam'"zafe-rin Lozan'da heba edildiini sylemi Lord Grzon'un o-yunlarna ve desiselerine kurban gittiimizi ifade ederek: Bu murahhas heyetinin sulh meseleleri zerinde sz leri olamaz efendiler. Artk bunlarn vazifeleri bitmitir. "s demitir. Bilhare de Lozana yeni bir heyet gnderilmek lzm geldiini ve bu heyetin ne yolda faaliyet gstermesi icabettigini izah ederek Yunanistann elinde bulunan adalar ve Musul meselesi zerinde ehemmiyetli bir surette durarak uzun bir konuma yapmtr. O'nu takiben konuan bir ok hatiplerden sonra M. Kemal ile AH kr Bey arasnda ok sert bir mnakaa cereyan etmitir. Saruhan Mebusu Reat Bey ve arkadalarnn kifayet-i mzakere takriri 170 mebus tarafndan imza edilerek riyasete verildi. Reis Ali Fuat Cebesoy, takriri reye koymak istedii srada ikinci guruptan itirazlar ykseldi. (295) AH Fuad CEBESOY a.j.e. sn. 281 LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 345 Zira, Misak Mill'de mevcut olup Byk Millet Meclisinin zerinde ok byk bir hassasiyetle durduu M u -s u 1 meselesi halledilemedii gibi skenderun dahil H a tay bile hudutlarmz iine alnamam, O n i k i A-dadan baka Kbrs resmen ngilizlere verilerek muallakta olan ilhak tescil ve teslim edilmi. Ayrca karaaada tabiatiyle Yunanllara braklm yzde altm sekizi Trk olan Bat Trakya zerinde de hibir muvaffakiyet elde edilememitir. Fakat tarihimizde ac bir tabir olarak Syletmen Urun zihniyeti roln oynam ve kinci Gru p'un meseleyi daha teferruatl bir ekilde mzkereden sarfnazar etmeyerek ihmale getirmemeyi' ntk takrirleri grltler patrdlar arasnda ertelenerek kifayeti mzakereye konulmutur. Saruhan mebusu Reat Bey ve arkadalarnn takriri reye konulduu zaman. Trabzon mebusu Ali kr Bey Karahisar mebusu Salih Hulusi, ankr Meb'usu Neet, Karahisar Mebusu Mehmet kr, Erzurum mebusu Hseyin Avni ve Sinop mebusu Hakk Sami Bey'ler yksek sesle rey vermekten itinab ettiklerini sylediler. zmit mebusu Sim Bey Meclis riyasetini protesto inaksadiyle rey vermiyeceini-syledi. Ve bunun zapta geirilmesini

istedi. Reis takririn kabul halinde hkmetin bunu itimat kabul edeceini syledi. Saruhan Meb'usu Reat Bey'in takriri 170 reyle kabul edildi: Tasnif sonunda kinci Gurup'a mensup 60 mebusun reye katlmadktan anlalmtr. s* (296) Bu hararetli celseler hakknda fazla bilgi edinmek isteyenler, o zaman Meclis Reisi bulunan Ali Fuad CEBESOY'un ad geen eserinin 233 - 295 inci sahlfelerine baka. bilirler. 3<C KADR MI3IROOLU D KNC BYK MLLET MECLSNDE Lozan muahedenmesinin imzalanmasndan sonra Hey'etin Trkiye'ye gelmesi, yeniden bu mevzua meclise avdet edilmesini icabettirmi ve mzkereler almtr. Birinci Byk Millet Meclisinde ok ahsiyetli insanlar dan mteekkil ve vatanperver bir kadro olarak bir muhalefet Grubu teekkl etmitir. Buna clkinci Grup* deniliyordu: Bu grup gitgide kuvvetlenerek Meclise hkim olacak bir duruma gelmiti. Bundan evvelki bahiste izah edildii, zere ikinci Grup Ix>zan mzakereleri kesilip Heyetimiz Ankaraya dnnce, balayan mzakerelerde gerek Murahhas Heyeti ve gerekse Hkmetle Murahhas Heyetinin birlikte hazrlam olduklar Yeni Sulh Projesi zerinde fikirlerini aku ve merte ortaya koymulard. Bunlar Misak- Mill den yaplacak en kk fedakrln Millet huzurunda kendileri ve btn Meclisi Meb'usan iin bir mahcubiyet tekil edeceini ve nn-nn riyasetindeki hey'etin muvaffakiyetine inanmadklarm aka ortaya koymulard. Bu yzden Birinci Meclisi Mebusamn kinci Grup'taki celdetli meb'uslarla devam halinde Lozan'da ktedilen muahedenin mecliste reddi muhakkakt. Bu vaziyet karsnda kinci Grup un en kuvvetli adam ve Hilfet ve Saltanatn tein m-dfi olan Trabzon Meb'usu AH kr Bey, feci bir surette ehid ettirilerek ortadan kaldrlmtr. *' Mteakiben (297) Bu mevzuda btn plakl ile fazla bilgi iin bak, Dr. Rza NUR a.g.e. h. 1170 vd. ALt KR BEY man, ahlk ve istikamet timsali aziz bir ehid Birinci Byk Millet Meclisine Trabzon meb'usu olarak katlarak eaJabet-i ahlakiyye ve diniyyeiiyle temayz eden ve o meclisin bir nevi Muhalefet Partisi nl tekil eden. ikinci Grup un atein hatibi ve yakn tarihimizin en dirayetli simas. 248 KADR MI9IROLU kinci Grup mebuslarnn meclise girmemelerini temin etmek iin seim yoluna bavurulmutur. *C u m h u r i-yet Halk Partisi yegne siyas varlk olarak teekkl ettirilmek ve bu partiye muhalifler kabul edilmemek zere iki dereceli seimle kendi arzu ettii elemanlardan mteekkil bir meclis kurmaya muvaffak olmutur. Bu suretle kinci Grup'un birok kymetli meb'usu Meclis haricinde kalmtr. Bu da Lozan Muhedenmesinin tasdikini kolaylatrmtr. Buna ramen kinci Meclisi Mebu-sanda da Lozan muhedenmesi bir hayli tenkitlere uramtr. Zira Misak Mill muvacehesinde ve Trkiye'nin herkese malum olan mill 'menfaatleri nnde bu muahedenin eksikler ve kusurlarla dolu olduunu saklamaya imkn yoktu. Bilhere hkmette vazife alarak bu mu.-bedenamenin tatbikatnda vazife alm birok insanlar bile, sert bir dille tenkidlerde bulunmulardr. Bunlardan kr Kaya, Mustafa Necati, Vasf nar ye Faik ztrak' zikredebiliriz. urasn da belirtmek lzmdr ki, Lozan' tenkit edecek olanlar meclis Umumi Heyetinden nce yaplan Halk Partisi Grup Toplants nda tesbit edilmilerdir. Tabiatiyle bu toplant da itiar mahiyette olmutur. Ancak aleyhte konuacak olanlar ML Kemal Paa bizzat tayin ve tesbit etmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi 21 Austos 1923 sal gn mzakereye balad. Evvel muahedenin drt ksm zerinde metni, Vekiller Heyetinin gerekesi Hariciye Encmeninin matbazatas okundu. Vekiller Heyeti, muahedeye bal tasdik kanun lyihasnn mstaceliyetle mzakeresini teklif ediyordu. Meclise riyaset eden Ali Fuad Paa (Cebesoy) teklifi reye koydu. Kabulnden sonra Hariciye Encmeni Reisi ve Eski Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey sz ald, muahedenin mdafaasn yapt. OsLOZAN ZAFER M. HEZMET M*

349 .manii mparatorluunun hametli devrinde bile msavi artlar altnda muahedeye raslanmadm, Lozan'n bun-,<3an istisna tekil ettiini syledi ve dediki ki : Sulh muahedesinin heyet-i umumiyesi, Hariciye En-cmeninizce mill emelleri tatmin eder mahiyette grlmektedir. Bu sebeple heyeti cehlinizden buna ait drt kanun lyihasnn kabul ve tasvibini istirham ediyoruz. Bu urada Muahede Ankarada gnn mevzuu idi. A-leyhde konuacaklarn kimler olduu merak ediliyordu. Fakat herey ancak im yoluyla yazlabiliyordu: O devrin havas yleydi. Lozan'n aleyhinde konuulmasnn vatan iin gayet tehlikeli olduu inanc yerletirilmeye balanmt: Bu kfi deilmi gibi bir de T a k r i r - i Skn Kanunu ile Lozan hakknda bir masuniyet teminine alld. Bu hava maalesef hl devam ettirilmektedir. Bu siyas vaziyete ramen yine de birok aleyhte konuanlar kmtr. Aradan geen zaman, Lozan muhedenmesini her tr l tesire ramen, tenkit etmi olanlarn mthi bir surette hakl olduklarn ortaya kartmtr. Hatt denilebilir ki, bu muahedenin eksik ve kusurlarnn neticeleri onlarn tahmin ve tasavvur ettiklerinden daha da ac bir surette tezahr etmitir. te Kbrs! te Musul!. Ve ite Balkan Trklerinin Lozandan sonra ve bilhassa kinci Cihan Har-bengmesinde balarna gelen felketler!. Lozan'n lehindeki beyanlar her yerde bulmak mmkndr. Fakat O'nun hakkndaki tenkidlere pek yle her yerde raslanmaz. Bu yzden biz mahd Ulus Yazan'mn zan ve hkmettii gibi aleyhteki konumalara keramet .atfetmiyor -' sadece birazda bu seslere kulak verelim ki (298) Cihat AKA KAY ALIOLU a.g. tefrika 350 KADR M1HIROOL.U bir mukayese imkn zuhur etsin diyoruz: Hem de aslla rina nazaran gayet az bir ksmnn nakilleriyle... Bugne kadar Lozan'n sadece methiyesini dinlemeye alanlar., iin bu ses pek alenkli deildir, ama ne yapalm ilim ve: hakikatin hatr iin katlanmak gerek!... NYAZt BEYN KONUMASI Hariciye Encmeni Reisi Yosuf Kemal Bey'in muahedenin tasdiki* ni istiyen konumasndan sonra, Meclis Reisi Ali Fuad Paa ilk sz Mersin mebusu Niyazi Bey'e.; verdi.29' Reis Sz Niyazi Bey'indir, buyurun! Niyazi Bey Efendiler, Tarih bir gn yayoruz. Ben isterdim ki: Bugn tarihimizin dnm yerinde olduumuzu daha fazla bir suretle hissedelim, nmzde bir muhedename vardr. Zanediliyor mu ki, bu muhedename mal-i milliyetimizi tamamen tyin ediyor? zannediliyor mu ki, bu muhedename mill hudutlarmz dahilinde bu devlete bir istiklli tam veriyor? Necip Bey, (Mardin Hayr, vermemitir. Necip Bey (Mardin) Cenup hudutlar keza Niyazi Bey (devamla) Efendiler! Lozan muahe-. denmesi anl byk bir imparatorluun hesabnn tasfiyesini tazammun ediyor. Bu Muahedenmenin ahkm- siyasiyesinde bizim Msr ve Sudan'dan Kbrs'tan, Adalardan, Trablus-Garbtan ve btn ktaat zerindeki hukukumuzdan, unvanlarmzdan feragat ettiimiz ifade ediliyor. Siz ki, efendiler! Bunlar iin ok defa rpndnz. (299) Niyazi Bey, ok uzun bir konuma yapmtr. Zabt Ceridesi Cilt I, 8. 205 - 217. I.OZAN ZAFER Mt. HEZMET M? 351 Siz ki, Msr iin, Kbrs iin ka defalar didindiniz. Msr, dediniz, Kbrs dediniz, dedeleriniz, atalarnz bunlar iin ne kadar urat? Efendiler! Yalnz bu kadar da deil, Muhedename dnk bir imparatorluun tasfiyesini de ihtiva ediyor. Filistin'den Musul hari- olmak zere I-aktan, Suriye'den ve btn Arabistan kt'asndair el ekmemizi tazammun ediyor. Bizden ayrlan blgelerdeki halkn, kendi kaderini Jkendilerinin serbeste tyin etmelerini Mill Mi-s a k*n bir art olarak mdafaa ettiimizi hatrlatan Niyazi Bey devamla : Biz Cemiyet-i Akvam nizamnamesini, onun mandaya zntedir ahkmn kabul ediyor muyuz? (Hayr sesleri) Ve bizim bu ii idare eden Hey'eti Murahhasa Reisi smet

Paa hazretleri ki Fransa Hkmeti tarafndan ahiren nerolunan San kitap taki zabtnamelerde mnderic-tir. Birinci Lozan konferansnn 23 knunusni 1923 tarihli celsesinde buyurmamlar m idi ki Eski Osmanl imparatorluunun herhangi bir ksm zerinde hibir devletin mandasn tanmyoruz? Halbuki efendiler! Muahedenmenin 16 inci maddesi beni dndryor: Trkiye, ibu muahedede masarrah hudutlar haricinde kin bil-cmle arazi ve cezireler zerinde ki bu arazi ve cezirelerin mukadderat alkadarlar tarafndan tyin edilmi veya edilecektir her ne mahiyette olursa olsun haiz olduu bilcmle hukuk ve mstenidattan feragat ettiini beyan eyler Ben, imdiye kadar iln ettiimiz prensipe sdk kalarak, hak ve adalet dsturunda srar ederek diyorum ki: Bu yanltr ve katiyen kabul edemem. Bizden ayrlan memleketler bunu kendi iradeleriyle tyin edecektir. Sonra efendiler! Bu Muhedename bizden mparatorluumuzun yalnz gayri Trk aksamnn ayrldn gster352 KADR MISIROLU miyor. Bu muahedenme bilhassa kemali teessrle sys. lerim ki, ayni zamanda olduka mhim miktarda z Trk memleketlerinin de mukadderatm tehlikeye ilka edi-. yor. Necip Bey (Mardin) Beyz bin Trk nfusudur. Niyazi Bey Bu Arab Hudud- trakiyesinin imalinde ve muahedenmenin nc maddesinde mevzu t bahs olan hududun cenubunda yani bu iki hudud arasn-, da kin bir ka vilyetimiz cesametinde bulunan koca kt'a-i araziyenin sakinleri bizim din kardelerimizdir. Kan,, din ve dil kardelerimizdir. (Doru!! sesleri). Efendiler! Ellerinizi kalberinizin zerine koyunuz ve iyi dnnz. Necip Bey (Mardin) Gitmiyecektir. Alsas Loren'i \ nasl reddetti ise biz de yle red edeceiz, yle alacaz. Niyazi Bey Arkadalar!! gu noktay bilhassa nazar dikkatinize vaz etmek isterim. Bugn sizler, memle-etimizin mhim bir kasm halk sulh genlii yapyor. Fakat unutmaynz ki, milletdalarmzdan bugn ok alayanlar da var. Bu mecliste de aza bulunan eski Meclis azay muhteremesini ihad ederim. Ka defalar Antakya ve skenderun havalisindeki madur ve mazlum kardeler bu meclisin byklne mracaat ettiler. Ne kadar karde lerimiz bu meclisin eiklerinde aladlar! biliyoruz. (Ali Fnad Paa'ya hitaben) Mterakenin esna-y akdinde bugn Meclisimizin ikinci riyastini ihraz eden Ali Fuat Paa Hazretler bizzat Kijis havalisinde bulunuyorlard. Kendilerinden sorarm: Tarafeyn ordular nerede bulunuyordu? Trk kuvvetleri Haleb'in az imalinde Muslimiye civarnda deil mi idi? LOZAN ZAFER Mt. HESOMET M? S5J Biz, efendiler! Kimsenin ocam ykmadk, kimse-jun topranda gzmz yoktur. Biz z yurdumuzu, z topramz istiyoruz! (iddetli alklar j Kl Ali Bey (Gaziantep) Hakkmz istiyoruz. Tanal Hilmi Bravo Niyazi. Niyazi Bey (devaml) Efendiler, Millet esasna hrmet istiyoruz. Bu esas ki, bilhassa son zamanlarda hudutlarn tyin ve tesbitinde umumen prensip o-Iarak kabul edilmitir. Bu esas ki, bizzat Franszlarn mill dvalarnda istinatgahlar olmutur. Arkadalar! Bu muahedenme ile uradmz mlk mill, iktisad zayiatn ehemmiyetini gsterdim. Cenupta kalan Trklerin tarih, rk, hars, iktisad vaziyetleri hakknda izahatta bulundum. Bu kardelerinizin iradelerini bidayetten beri kavlen ve fiilen izhar "sttiklerini hikye ettim. Bu byk ve kymetli kitle-i milliyemizin hals tedenberi dvamzn esas olduunu Londra ve Ankara mzakerat neticesinde asl mukadderatnn bilhare muahedenme ile tyinine intizaren verilmi bulunan asgari teminat izah ettim. Ma-ateessf bu asgari teminatn bMe tatbik olunmadm gsterdim. Artk siz de benim gibi bu kardelerimizin selmeti iin mlkmzn byk bir ksmnn salah iktisa-diyesi iin her trl ihtilfn izalesi iin cenup hududunun milliyet esasm gre tashihi ve bu mntakanm mill hududumuz dShiline ithalim zarur grdnz. Efendiler! Sabrmz suistimal etmekten korkan m Sylenecek sz oktur. Yalnz bu meseleye mteallik deildir. Trakyaya, Adalara, hax;ne-i hassann hukukuna,

tamirat ve saireye ait bir ok sylenecek szler vardr. imdi bunlar terih fazla olur. olur. cap ederse izahat veririm... Efendiler! fazla sz sylemiy tahammlm kahnaF : 23 354 KADR MI9IROL.U di.Yalnz bir ey diyeceim: Bu muahedenme bu ekliyle bence gayr kabili kabuldr. Hepimizin hissiyatna ve teessrlerine vakfm. Hepimiz de benim hissiyatma itirak edersiniz. Hisleriniz ve dertleriniz benimle mterektir. Ben, teessrmn izlesini bu muahedenmen tamamiyle reddinde buluyorum. Siz teessrnz ne ekilde ibl ederseniz ediniz, cihan duysun! YAHYA KEMAL BEYN KONUMASI Yahya Kemal Bey (Beyatl) Lozanda Rumeli hu-dudumuzdaki pek kk bir nehri bir Sedd-i Cin gibi hudud-u tabi addediyorlard. Ve orada alt yz bin Trk ikamet ediyordu. O alt yz "bin Trk' Yunanistana elle ri, kollan bah teslim ettiler. Acaba cenupta Frat, Meri kadar bir hudud-u tabi tekil edemez mi idi? Evet efendiler! Fratn beri tarafnda kalan saha, o saha ki: Diyar bekir, Siverek, Urfa, Ma~din, Siirt ahalisi anamnn mer* alandr. Oralar bize kalrd ve o sahada gayet byk bi mikyasta bir aair-i temevvcn bulunurdu ve hudutt emn- asayi daima' baki kalrd. j?akat Suriye'nin Ru ve Ermeni katolikleri -ki daima burunlarn ark mes'el sine sokarlar - onlar efkr umumuyeyi idll ettiler, dedile: ki o sahada oturan rk dorudan doruya Suriye rkn mensuptur. Necip Bey (Mardin) Hayr yalan sylemilerdir. Yahya Kemal Bey Hayr efendiler dorudan dog rya Trk ve Krt milletine mensup bir rktr, ve doru-j dan doruya Ana - Vatana iltihak etmek istiyen bij rktr. Yahya Kemal bundan sonra Franszlann krk sekiz sene Alsa s-L ren iin nasl aladklarn hatrlatt, Lozan'n bizlerden ayrd vatan paralan iin kalbimizin daima kanyacam syledi Krsden inmeden evLOZAN ZAFER M, HEZMET Mt? 355 vel bir kelime daha sylemek istiyorum. Bu anda Antakya ve iskenderun mhim bir saat yayor. Bu iki ehir yanmasnlar, onlar iin bu saat hibir zaman veda saatleri deildir. Biz, o milletiz ki, Yunan topraklan Haymana'dan Polatl'ya doru patlarken biz, btn o ate hattnn arkasnda ve izmir'de, Bursa'dLa Edirne'de Trk bayraklann gryorduk. Ve o anda bizim mefkuremizi cinnet telkki edenler vard. Fakat bizim bu cinnetimiz onlar artt ve akllan durdurdu. Biz bugn, bu anda Antakya'da skenderun'da ve btn o topraklarn arkasnda kalan Trk, Trkmen, bayraklarn gryo ruz ve bizim mefkuremizi hibir ey durduramyacaktr. (iddetli ve srekli alklar). HAMDULLAH SUPH BEY'N KONUMASI Hamdullah Suphi Bey Fakat bu muahedenin iinde baz maddeler var ki, kalbimiz tasdik etmemitir. Milletler strap zamanlarnda bilhassa zavall, madur Trk Milleti iin vki olduu gibi arzulannn hilfnda bir muahedeyi imzalarlar. Fakat elimizin imzalad kalbimizin imzalamad zamanda o tasdik hakiki deildir. Biz ana topraklarmzn haricinde kalan Trklere, bahusus en yakn zamanlara kadar bizimle beraber ayni bayran glgesinde yaayan Trklere icab eden emniyet bahsedilmedike, onlar topraklarnda hr ve mesut yaamadka bu muahedeyi yine imza edebiliriz. Fakat ellerimiz bunu kerhen imzalar. Fakat kalbimiz asla buna raz deildir. Hududumuzun cenup ksmnda kalan kardelerimize soy-, lyorum, o yerleri, yurtlannm terketmeyin, Anadolu mesafelerinin zerinden o bedbaht kardelerimize, o Trk bayra altnda yaamak isteyen o zavall kardelerimize sylyorum: Sizinle beraberiz sizinle beraber kalacaz. Talih bir zaman maks grnse bile netice bir gn ge356 KADR MISIROLU LOZAN ZAFER M, HEZMET Mt lecek eer Franszlar szlerini tutmamakta devam ederlerse biz icabeden btn eraiti elde edeceiz ve vaktile olduu gibi yann da mill bayramzn glgesmde beraber yaamak yolunu blacaz. (iddetli alklar.) Daha sonra kr Kaya sz ald:

KR KAYATSIN KONUMASI kr Kaya Efendiler! Bugn nmze terke-dilen bu vesika-i siyasiye ensal-i tiyeye hatt korkarm ki, bizim nesle bile esasl ihtilflar tevlit edecek tehlikeli nhlr&m muhtevi bulunuyor. Bir defa muahedenin Avrupa'da bizimle Yunanistan ve Bulgaristan arasnda tespit ettii hududa baknz ve bir de haritay gznne getiriniz. Greceksiniz ki bu muahede bize Balkan Harbi neticesinde, o elemli gnlerde elde ettiimiz 1913 hududunu temin edemiyor. Edirne'nin hayat ve ziya menbalannt kapyor. Edirne'yi maatteessf lme mahkm ediyor. Efendiler! Bir ehir tarihi millde tuttuu yerle, ha-ratiyle, bidtiyle yaamaz. Bir ehrin yaamas iin kendisine bir muhiti iktisad lzmdr, ite Edirne bu muhiti ik* tisadden tamamiyle mahrum edilmitir. Edirnenin yaayabilmesi iin garpta kendisine geni bir saha lzmdr. Kendisini denize isal edecek, dorudan doruya mill hudutlarmzdan geecek bir imendifer ve Bahri Sefidin kendisine en yakn bir liman lzmdr. Bunlarn hi birisi kendisine verilmemitir. Edirne'nin yann bir akbeti elimiyeye dmek ihtimali byk bir kehanete tavakkuf etmez. Hudut yava yava tesirini yapmaktadr. Asrlardan beri buraya yerlemi olan Trkler yava yava memleketlerini terk etmektedirler! Muahedenin ayn maddesi tarih, ekse-riyet-i nfusu, dini, rk bidt hlsa bir kt'a-i araziyi bir millete bahyan revabtn kffesi ile bize merbut olan Garbi Trakyay hudutlarmzn haricinde brakmtr. 357 Esat Efendi Balkan Harbinden sonra elli sekiz gn hkmet sren Trakyann sz, z Trktr. kr Kaya Balkan Harbinde bu arazi o zaman da gya bir hakk tasarruf varm gibi Bulgaristana verilmiti. imdi de Yunanistana veriliyor. Bu da gsterir ki Garbi Trakya, Ne Yunanistamn ve ne de Bulgarista-nndr. Garbi Trakya Trktr ve Trkn olmas lzmdr. (Alklar.) Esat Efendi Anadolunun Kurtulu Taarruzundan evvel Garbi Trakyann kyam ve mcahedesi zerine Yunann frkasnn Rumeliye ve Garbi Trakyaya getiklerini kumandanlar tasdik eder. Acyalm bu fedakr halka, acyalm. kr Kaya (devamla) Birinci Lozan Konferansnda insaftan tecerrt eden diplomatlar, bu garip vatam da bizden ayrmaktan ekinmemilerdir. Hemhudut olduk -lan iin hassaten iyi geinmee mecbur bulunan Bulgarlar, Yunanllar ve Trklerin arasnda bir vesile-i nifak olmak zere bu hali kabul eylemilerdir. Bunun en iyi re-i halli Garbi Trakyann sahibi aslsi olan Trklere vermekti ve ancak ihtilf suretle ref olunabilirdi Bundan Balkan muvazenesine halel gelmez, bilkis asl muvazene o zaman teesss ederdi. Yunanistanla aramzda bu mes'ele-i ihtilf daha ziyad azalm olurdu. Ve Bulgarlara msaa-dekrlkta bulunabilirdik. Bugn Garbi Trakya dorudan doruya vesile-i ihtilf olarak Yunanistanda kalm ve oradaki mslmanlar ezilmekte bulunmutur. Garbi Trakyada mslmanlar mbadeleden istisna edilmitir. Fakat Yunanistamn baka yerlerde muvaffakiyetle tatbik edildii imha siyaseti yann maalesef orada da bir Trk' banndrmyacaktr. Gazetelerde stunlarla dolu facialar, bugn elimizde gezen istimdatnameler, 358 KADR MISIROCILU LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 359 husus! mektuplarla alabildiimiz feci haberler, Trk'n yksek gsnden ykselen ve yalnz semalarda mkss bulan hkrklariyle gizli matem ve gizli emellerinin binde biri derecesinde bile deildir. Efendler! Lozan Muahedesinin hudutlar safhasnda Trklere gsterdii insafszlk bundan ibaret deildir. Boazlara hkim olan yerlerde baz adalar vardr.Mesel, bunlardan bir ksm mroz ve Bozcaada'dr. Bunlar bize baz kuyud ve urutla iade olunuyor. Fakat ayni derecede Boazlara hakim Semedirek, Limiti vardr. Bunlar unutuluyor. Herkesin malmudur ki Boazlara kar olan tasallutlar, taarruzlar Tiirpni Mondros Limannda ihzar olunur. Niin bu memleketler, bu adalar Trkiyeye iade olunmuyor? Benim fikrimce bu itibarla ve birok itibarla Lozan Konferansnn dourduu bu muahedenme nakstr; natamamdr ve pek ok tehlikeli mevadd hvidir. Boazlardan sonra Midilli,

Sakz ve Sisam adalar vardr. Rica ederim benimle beraber tekrar haritay gznne getiriniz. Bu adalar Anadoludan kopmu gzel birer paradr. Ben bu adalarn gzelliinden, servetinden, oradaki Trk hayatnn yaatt bidattan bahsetmiyeceim. Rica ederim, bir kere daha haritaya baknz! Bu adalar yabanc ellerde bulunduka bizim sahillerde yaamak imkn var mdr? (Yok! sesleri) Sahillerimizin temini asayii iin edeceimiz mteval fedkrlklar bu adalarn zaptu raptn-dan ziyade g olacaktr. Biz sulha przsz, endiesiz bir surette girmek istiyorduk. Efendiler! Yine bize sulh ve skun ^ermiycek-lerdir...... FAK ZTRAK'IN KONUMASI kr Kaya Beyden sonra krsye Tekirda Mebusu Faik Bey geldi Faik Bey Efendiler! Milletimizin bu kadar yksek kahramanlklarla drt senedir devam ettirdii mcdelenin neticesinde elde edilen bu muahede gnlm isterdi ki, ancak tedbir, takdir ve teekkre lyk olsun. Fakat ok, pek ok teessf ederim ki, bu anda ben bu vazifeyi ifaya muktedir deilim. Bu imkn bulamyorum. nk efendiler, elinizdeki muahedenin maddeleri arasnda esas hukukumuzu yaama ve var olma hakkmz, meru haklarnz, bir ksm rkdalarmzn hayat ve huzurunu tehdit ve ihll eden birok maddeler vardr. ok arzu ederdim ki, her trl vastadan mahrum olarak, hereyi yoktan var ederek azim ve himmetle ie balyan bykl, kkl, kadnl erkekli her varl cmerte sarfeden bu" milletin istikll ve haysiyet mcadelesi bize sadece Mondros Mt-rakesi ile vaadedilen eyleri, hatt ksmen getirmi olmakla iktifa etmi olmasn. ok isterdim ki Mondros mtrekesi ve o mehur beyannamelerle mehur nutuklarla vaadedilen millet, istikll, beka ve muhtariyet gibi hu,-essiye ve muikaddeseyi tanmaktan ibaret olan vaadler-den baka ayrca bu kymetli mchedenin hissini de beraber getirsin. Fakat ok ayn- teessftr ki, bizim elimizde olan bu muahedenme bunlardan mahrumdur. Bendeniz muahedede grdm gayr- msait, muzir, haklarmz yok eden maddelerin hepsinden bahsedecek deilim. Bunlarla daha ok alkadar ve bu mevzular zerinde daha selhiyetli olan arkadalarmz kfi miktarda izahat verdiler. phesiz ki, sizi kfi derecede elem ve teessre srklediler. Ben o arkadalarmzn kalplerinizde yaratt acy kanatnuyarak, daha ok mazlum Trakya meselesi zerinde duracam. Efendiler! Muahedenamenin bize garp topraklarnda biricik vilyetimiz olan Edirne>in bu topraklan en gzel ve tarih beldesinin, O'nun sinesinde Trk manev 360 KADR varlnn en mkemmel bir eseri halinde yayan, btnj islm leminin kalbinde yeri olan Sultan Seiim'in emhiye-j tini temin etmiyor, bekasn garanti edemiyor. Garb hudu-< dumuz Edirne'nin pek yaknndan geer ve onu her trl mdafaa tedbirleri almaktan mahrum brakr. Her hangi bir taarruz zamannda Edirne'nin mdafaa edecek ne bir istihkm, ne de mstahkem bir mdafaa hatt mevcuttur. kr Kaya Bey arkadamn demin izah ettii zere, Edirne iktisad varlk ve inkiaftan da mahrum braklmtr. Araya yabanc hakimiyetler konulmutur. ...Muahede de Gelibolu yarmadasnn mezarlk denilen bir ksmnn yabanc devletlere terkedildiini gryoruz. Maalesef bu terketme, ok kuvvetli hukuk teminat ile kar tarafa braklmrgtr. Buna bahane olarak itilf devletleri, bu topraklardaki askerlerinin mezarlarnn mahfmdyet ve korann asn gsteriyorlar. Bendeniz bu sebebi hi de doru ve hakik olarak bulmuyor, byle telkki etmiyorum. Orada mezarlarn muhafazas, bizim llere kar gsterdiimiz hrmete emniyetle terkedilebilir-di. Orada gzlerinin nnde emniyet*ve hrmetle muhafaza ettiimiz Fransz mezarl bu hakikatin en kuvvetli delilleridir. Bunu da yapmak istemezlerse, Amerikallarn yaptklar gibi, llerini alp gtrebirlerdi. Onu da yapmadlar ve neticede mezarlarn mlkiyetini, tasarrufunu elde ettiler... Efendiler!.. Bugn orada otuz be tane ngiliz ve iki tane de Fransa mezarl vardr. Yarn bilmem ka tane olacaktr. Burada duvar, denir yaplr, yol denir yaplr, hlsa trl eyler meydana kar. Onun iin ben bu kaydn altnda ok

zehirli bir tehlike gryorum. Bugn Dnyadan elini ayam ekmi, fnilerin ihtirasatmdan uzak lleri yarnn tecavzleri iin vasta saymak, bizzat kenLOZAN ZAFER M, HEZMET MT 361 dilerinin llere olan hrmetsizliini gsterir. Fakat efendiler... Bizim de onlara braklan bu toprakarda muazzez ehitlerimizin hatralarna ne dersiniz? Onlarn llerinin mevcut olduu bu yerlerde bizim de yzbinlerce ehidimizin kanlar ve kefenleri mevcuttur. Biz bu mcadele topraklarnda karmzdakilere kar, vatanmz istilya gelmi olanlara kar bu imtiyazlar vererek bu ehitlerin aziz Hatrasn nasl rencide edebiliriz? (ok doru sesleri). Ilaznn Tepeyran (Nide) Evet... Maksadlan bakadr. .. Bir gn bu memleketi llerle bile istily dneceklerdir... Faik Bey (devamla) Efendiler! Trakya denildii vakit hatra bir de Garbi Trakya gelir. Vaka Trakya He-yet-i mecmuasiyle birdir. ark ve Garp namlaryla Trakya deniliyorsa da esas birdir. ci deildir. Trakya bir ve nkabil-i taksimdir ve mebbeden de Trk kalacaktr, (inallah sesleri). Mehmet Bey (Biga) Herey aslna rcu eder. Faik Bey (devamla) Efendiler! Bu Garbi Trakya tabiri bir takm vekyi-i me'ume neticesi domu ve maalesef o sebeple istimale zaruret hasl olmutur. Bu, hi bir vakit ayrl ifade edecek mahiyeti hakikiyeyi hiz deildir. Trakya Trk vatannn nkabili-i terk ve taksim ve cz'-i aslsi olarak tedenberi milete kabul edilmi bir esas olmak itibariyledir ki, Misak- Millmizde Garb Trak' ya'nn mukadderat kendi evldnn kemali serbesti ile verecekleri rnn neticesine talik edilmiti. Muahedena-memiz maalesef Misak- Millimizi hibir suretle memnun edecek derecede olmad gibi, maalesef ona dir bir kelimeyi de muhtevi deildir. Efendiler! Garbi Trakya ekseriyeti tefevvtuksyle ta362 KADR MIiflROLU mamen Trktr. Emlk ve arazisinin hemen tamam Trk-lerindir... Trkler, orada ticaret itibariyle dier btn anasra fiktir. Hars itibariyle hepsine galiptir. Bu vaziyette bulunan bir kt'a ve bu ktann evld nasl olur da tedenberi onlar imha etmek siyasetini kullanmadan baka birey takip etmiyen zlim ve imhkr bir devlete bil-kayd art tesiim edilir. Nasl olurda asrlardan beri orada yaayan ve bize daima hudut bekilii eden ve her davet vukuunda hududa ve her vazife borusu ald zaman biltereddt vazifesi bana koan sizin, bizimle beraber her zaman bu memleket bu vatan ve bu millet iin hereyi feda etmekten bir an tereddt etmek istemeyen bu kardeler, bu imhakr dman eline teslim olunur? Efendiler! Garbi Trakyann kendi mukadderatm bilfiil tyin etmek hakk btn erit-i tabiiye ve hukukiye-sile mevcut olduu gibi, onlarn en byk kuwe-i meyyide si olmas lzm gelen mchedesiyle de sabit ve meyyet-tir. Garbi Trakya bugn deil, elli sene altm sene, yz sene evvel de hrriyeti iin ve bu vatana merbutiyeti iin mcdele etmitir. Krcali'lerin tarihe intikal eden fedakrlklarm iimizde bilmiyen yoktur zannederim. Balkan Harbini mteakip feci,' me'um bir talih neticesi olarak Balkanllarn eline gemi olan Garbi Trakya hibir taraftan yardm grmedii halde kendi kendine mcadele etmitir. Esat Efendi (Mentee) 58 gn hkmet srm, Dnyaya kendini gstermi, Edirnenin halsna mil olmutur. Faik Bey (devamla) Trakya kendi azmiyle, kendi iradesiyle kendi silhlariyle mcadele etmi ve orada icra i hkmet etmiti. Fakat efendiler maatteessf talihsizlik orada da zavallya yetimitir... LOZAN ZAFER MI. HEZMET Mt? 363 Efendiler... O zamanki devlet ricali Trakyallarn mstakil bir devlet kurma ve istikll yolundaki bu kahramanca hareketlerim bir takm siyas mlhazalarla muzir grmler ve onlar ifal ederek demilerdir ki: Sizin bu hareketiniz Anavatann temel varln tehlikeye dryor. Biraz daha esarete katlann. Biz size sz veriyoruz ki, sizi kurtaracaz.

tte efendiler... Garbi Trakya Trk' ancak Anavatann hak ve huzuru iin elindeki silh terketmi kurduu devleti ykmtr. Bu vaziyette olan halk, bilmem nasl olur da, dmann eline bil kaydu art teslim edilir?... Ben zannediyorum ki, bize den bor onlar kurtarmakt. Fakat bu yaplmam olsa bile imhalarna mni olacak esbap temin edilebirdi. Maalesef ve tekrar maalesef arzediyorum ki, hibir ey yaplamam, hi bir kayt istihsal edilmemitir. Ben bu ekilde bu erait altnda gelen muahedeyi bir taraftan bu vatann menafne muhalif grdmden, dier taraftan da biraz vefasz bulduum iin maalesef kabul edemiyeceim...... Efendiler... Bu muahede e biz, Garbi Trakyann en mhim aksamndaki hakkmzdan vazgemi bulunuyoruz. Bilmiyorum ki, bu bir siyas basiret midir Garb Trakya'nn hakk Anavatana kavumaktan ibaretti. Ahval ve artla brunun hi anda teminine msaade etmezse hi olmazsa muhtariyetlerinin temini lzm gelirdi. O da temin edilmezse hi olmazsa hayatlarm, huzur ve istira-hatlerini temin edecek meyyideler artt. Fakat maalesef Yunanllarn Bozcaada ve mroz gibi bir avu toprak iin kabul ettirdikleri artlar biz koca Garb Trakya iin kabul ettiremiyerek geldik. Muahedede daha garip bir maddeye tesadf ettim. Efendiler! Onun bir maddesinde Yunanllar Anadoluya yaptklar zarar ve ziyann esasn ka364 KADR HI9IROOL.U bul ediyorlar. Acaba unutuldu mu ki, bu vatanda Anadolu-dan baka bir kk vatan paras daha mevcut idi ve Yunanllar orada da ayn mezlimi ve ayn f ecyii ve ayn te^ cavzt ve ayni zararlar yaptlar. Evet, denilebilir ki, biz Yunanllardan bunu affettik, affetmekle beraber bu itiraf znup arasna Trakyann da dahil edimesi lzm gelmez iniydi acaba? Muahedenin mnakalta ait olan ksmnn bizce ayan kabul olmadn gryorum. Efendiler! Arkadalarm muahedenin sayam kabul olmyan noktalarm kfi miktarda izah ettiler. Bendeniz de hayli tasdiatta bulundum. Zannederim ki, kalplerinize ve sizin takdirlerinize aittir. Ben kendi hesabma sylyorum ki, milletin yapt fedkrlkla mtenasip olmyan bu muahedeye verilecek benden krmzdan baka hi bir ey yoktur. MUSTAFA NECAT'nin KONUMASI Bilhare krsye, Mustafa Necati geldi. Mustafa Necati Efendiler! Bu memleketi kurtarmak iin yaptmz fedakrhklar gzyle grm bir arkadanz sfatiyle arzediyorum ki, bir dva urunda nice gen anneler evltlarm llpaz tepelerinde, bir tarafa yavrularn, bir tarafa kansn gmerek mahvolmulardr. O sevgili evltlarm, hemirelerini, kzlarm, oullarn hayat arkadalarn kaybetmenin elemi iinde dman sngsnn ucuyla denize dken Mehmetiin kran hisleri iinde, gzlerimin nne hazin bir tablonun dikildiini gryorum: Dindalarmdan, mrekkeb kalabalklarn hal esaret altnda inlediklerini gryorum. Efendiler! Muahedename natamamdr, kafi deildir. Efendiler... Biz byle natamam bir muahede karsnda bi-lkayd art rey veremeyiz. nk kuponlar meselesi hal-lolunmamtr. Muahede natamamdr. nk bizden ayniLOZAN ZAFER M, HEZMET M? 365 mas imkn dahilinde olmyan Musul Kt'as Trktr ve ilelebet Trk kalacaktr. Btn Dnya bilsin ki, Musul'dan kendileri iin birey kazanm olmyacakiardr. Musul kt'-as daim surette Trkle merbuttur ve bu ktai asliyeden biz hibir vakitte hibir kuvvetle aynlmyacaz ve bunu krsiyi mualldan tekrar arzediyoruin ayrmyacaz! (Alklar) Efendiler! Bu muhadede iktisad millmi/, temin olunmamtr. Muahede bu hususta da sakattr. Duyunu Umumiyenin taksiminde de dilne bir taksim nazar dikkate alnmamtr. Btn borlarn ksm kllisi Trk milletine yklenmitir. Efendiler! Mthi bir hakszlk karsnda mtehay-yir ve mteellim oldum: Servet itibariyle nfus itibariyle ve arazinin genilii itibariyle Osmanl mparatorluunun mhim, bir ksmn terkttik. Belki te drdn braktk. Fakat efendiler, Dyunu Umumiyenin yzde altm bize braklm, yzde krk bizden ayrlan yerlere terko-lunmutur. Bunun adalet neresindedir? Bu taksim dilne midir?

Efendiler! Daha garip bir vaziyet vardr: Evrak nak diye ve istikraz dahilinin denmesi tekmil Trk Milletinin zerinde braklmtr. Bundan yedi, sekiz sene evvel btn Osmanl imparatorluu harbe srklenirken yalnz Trk Milleti mi karar vermitir? Osmanl imparatorluunu tekil eden ve onlarn mmessillerinden, mebuslarndan mrekkep bir heyeti meb'usan bu evrak- nakdiyeyi kartmtr. Binaenaleyh bu bor hepsi bize ait deilken 173 milyon lira parann bizim tarafmzdan denmesi talep edilmitir ve biz de kabul etmiizdir. Efendiler! Bu muahede nasl oluyor da kabul ediliyor ve nasl kabul edebiliriz? Efendiler! Bu muahedede ehas ve cemiyetlerin hukukuna da taarruz vardr. Bu muahede efradn ve ce366 KAD1K MI9IR0L.U miyetin hukukunu tanmamtr. Elli sekizinci maddede 1914 senesinde harp sefinelerine mukabil terk edilen pa-iay balam bulunuyoruz. Efendiler! Bu para kimin parasdr? Bu para Trk Milletinin parasd.r Trk kadnnn, Trk ocuklarnn gf-ndanndan kopard elmaslarnn parasdr. Trklerin denizlerde gezdirecei donanmasnn parasdr. Bunu ne hakla terkediyoruz. ? insaniyete ders vermek istiyen bir hkmet nasl bu paray alr da cebine koyabilir? Milletleri, ehasa kar hrmetkar olan devletler nasl oluyor da bunu kabul ediyor? ' Efendiler! Bu muahedede kapitlsyon kokusu vardr. Kapitlsyonu Trk Milleti bundan yedi sekiz sene evvel lavetmitir. Zaten efendiler!. Bilirsiniz ki kapitlsyon ecdadmzn ecnebilere bahettii bir ltftur. Va-hidltaraf bir mukaveledir. Bunu istediimiz zaman kaldrabiliriz, Binaenaleyh bu muahedede bir kapitlsyon ko kuu kokmas, beni rktyor korkutuyor. Efendiler! Mu ahedenin 16 inci maddesine baknz! Bu muahedede Harbi Umumide dveli ecnebiye tebaas gibi muamele grenlerin zararlarm kabul etmiiz. Yani muhammilii kabul etmiizdir. Biz devl-i ecnebiye teb'as gibi muamele grenlerin zararlarn tazmin etmee mecbur kalyoruz. Bu kapitlsyon deil de nedir? ...Efendiler! En ziyade nazar dikkati celbeden bir me-eele de mbadele meselesinde heyeti murahhasamzra ltufkrldr. Mbadelede zahiri bir eriti mtesavi-ye vardr. Efendiler! Hakik bir tarzda mbadele meselesini kartrdmz zaman nazarlarmza ok ac sahneler arpar? Tasavvur buyurunuz. Bizim Yunanistanda-ki tebamz inkiyatkrane hareket etmi ve btn Yunaniatandaki teb'anuz kanunlarna itaat ederek tam bir teLOZAN ZAFER M. HEZMET M? 367 ba olarak yaamtr. Buradaki insanlar, Trk Milletinin hayatna kasdetmi,, Trk Milletinin topraklar zerinde ve Trk Milletinin Ordusu izmir'e doru giderken hin vatandalar da dmanla beraber gitmitir. Binaenaleyh mbadelede canilerle en ziyade insaniyetkrane hareket eden insanlar msavi gryorsunuz. Bunun neresinde msavat var? Eer mbadele tam mnasiyle olsayd? Eer stanbul'da bize suikast eden Rumlar beraber gitseydi... Efendiler, bu ekilde ben Hey'eti Murahhasmzn ltufkrln gryorum. Canilerle orada kalan mslman-lar msavi addetmiler gryorum. Bu itibarla ben m-sav bulmuyorum. Zarar ve ziyanmz olarak tesbit edilen drt milyar altn frank dmana hibe edilmiti. Altm milyon Ji-ralk hayvan srlerimizi gtrdler. Onu bile isteme-miizdir. Onlar, bakalarndan alacaklar iin ordular sevkediyorlar. Fransa tamirat bedelini almak iin Al-manyaya yryor. Nasl olur da Trk Milleti milyon halkn hakkn feda edebilir? Raz iseniz, evlerinden uzak ve mahrum kalm, babalar kesilmi evltlarn feryatlar kulaklarmza gelmiyorsa, eer efendiler dul kalm anne lerin kalplerinden kopan ah ve fganlan vicdanlarmz szlatmyorsa, evleri yanm, ocaklar snm eski ocakzade-lerin feryatlar . ruhlarnz sarsmyorsa, bu muahedeyi kabul edebilirsiniz! Yoksa efendiler, orada milyon halk yersiz, yurtsuz a kalm feryat ederken, imdat ve muavenet bulmayan bu halkn feryadn dinlemezseniz bunlar lecektir, a kalacaktr. Trkiye Milletinin btesi buna kfi deildir. Avrupallarda insaniyet varsa a bil b raktklan sefil braktklar insanlara acsnlar. nk e-fendiler gzlerimle grdm ve ahit oldum : Geen, sene binlerce kardelerimiz yokluktan sefa 368

KADR MIJHROLU letten lmlerdir. Binaenaleyh dorudan doruya hey'-et-i Murahhasamzu tamirat meselesinde gsterdii ltufkrla kar ben hibir vakitte bu milletin bir evld olmak itibariyle beyaz rey veremem. Benim buna vereceim Rey Sulh Muahedesini . saran bu krmz kttan baka birey deildir. VASIF INAR'jn KONUMASI Mustafa Necati'den sonra krsye eski Maarif vekillerinden Vasf nar geldi Vasf nar Arkadalar! Adliye Vekilini Trk kanunlarn tatbik edip etmedii hususunda kontrol edecek yegne bir messese vardr. O da Byk Millet Meclisidir. Adliye Vekilimiz Byk Millet Meclisinden baka hibir kuvvet, bilhassa ferdi hkimiyeti yktktan sonra hibir kuvvet murakabe edemez. Maateessf ki, bu muahede btn fecaatiyle bu esas ihtiva etmektedir. Efendiler! Bu muahede iyice tetkik edildii zaman grlyor ki, istikll-i iktisad ve mlmiz de tamamen memmen deildir. stikll-i mlmizi muhil birok maddeler vardr, gerek ticaret mukavelesinde ve gerek kapotaj meselesinde ve gerek Dyunu Umumiye ve gerek irketler ve imtiyazt meselelerinde. T, Sivas kongresinden beri Boazlarda serbest-i seyrseferi kabul ettiimizi iln etmiiz ve Misak- Mill'miz de de mevcuttur, Binaenaleyh bunun haricinde bir karar almak mmkn deildir. Boazlara t kararmzn hibir maddesinde gayri asker ve bitaraf mntkalar yapacamza dair sarahat yoktur. Maalesef Lozan Muale-denamesi boazlarda asker ve btiraf mm takalar kabul et-mifn".Yas ieabnda boazlar mdafaa-etmek hakkn tak LOZAN ZAFER VI. HEZMET K? 36 im etmitir. Ve bu hak taksim edilirken bunda ngilizlerin Gladeston'danberi takip ettikleri siyasetin bariz Baf-halan grlyor. Arkadalar! Ticaret nokta-i nazarndan serbest-i sey-rsefer iin bitaraf mntkalara ihtiya varsa, beynelmilel idarelere ihtiya varsa, sorarm Byk Britanya mparatorluu iin Cebelitark ve Svey Kanalnda, daha umum tarik-i bahr olan bu yerlerde neden bu ekli kabul etmemitir? Trk kalbi bugn anl bayrann, anl glgeleri haricinde kalan muhtelif Trklerin iftirakndan mteessirdir. Garbi Trakya'nn Trk olduu, Musul'un Trk olduu cenub hudutlarda kalan Antakya ve skenderun'un Trk olduu dnk arkadalarn mdellel ifadeleriyle sabit olmutur. O halde hars itibariyle, vicdan itibariyle biz den ayr olmayan ve her hususta bize merbut olan bu kardelerimizi bizden ayrmak, medeniyetin en byk ve en zalim bir cinayetleri deil de nedir? Dvel-i kide cinayetlerinde phe ve tereddtsz yrmlerdir. Fakat bizim Hey'eti Murahhasamz bunu imza ederken en derin bir strap duymamlardr. Yalnz arkadalar! Dramandan itibaren Yunan idaresinde bulunan btn o havalideki Trkler mecbur mbadeleye tabi tutulmaktadr. Maalesef oradaki Trk kardelerimiz buraya geldikten sonra, itiraf etmoe mecburuz ki, Garbi Trakyadaki Trkler ok fena bir muahede neticesi olarak yerlerinde braklyorlar. Esat Efendi (Mentee) Kurbanlk brakyorlar. Vasf nar (Devamla) Bir kere oradaki Trkler imdiye kadar Yunann imhakr siyasetine kurban edilmekte, fec bir akibete maruz braklmaktadr. Maalesef hkmetin tarz hareketi Yunanistann fec olan F : 24 370 KADtK MI9IROLU siyasetini kabul ettiini irap etmektedir. Bu ekil kabul edildii takdirde arkadalar, niin Garbi Trakya'nn bir ksm dier ksmlarna tercih edilmitir? Bunun esbabn anlamakta ciz ve mtehayyirim. Ben yle zannediyorum ki, milletin btn amalini temsil eden Meclisi Aliniz ve Meclisi Alinizin etrafnda dima yekvcut olarak yaayan Trk Milleti, Lozan Muahedesinde bizden ayr olarak b raklan paralar iin muvafakat kararn vermemitir. Herhangi bir hkmet ve herhangi bir hkmetin murahhaslar siyas bir cebir karsnda strap ekerek imza vazeder. phesiz o imzalar siyaseten muteberdir. Fakat emin olalm ki, arkadalar, Trkn btn ruhlarnn ihtizazlarn tetkik buyurunuz, greceksiniz ki, orada braklan kardelerine ebed bir merbutiyet ve ebed bir alka vardr. (Alklar) Garbi Trakya'daki Trklerin yerlerinde ibkas

neticesinde ve ibkas mukabilinde stanbul Rumlar yerlerinde kalmtr. Arkadalar! Teb'adan herhangi biri bi zim bayramz altnda hr olarak, daima hr olarak yaamak hakkna mliktir. Fakat arkadalar! O teb'anm da dier teb'a gibi hukuk-i tabyeye tab olmas ve ayni erait dahilinde yaamas zaruridir. Arkadalar! Hangi Rum-dan ve hangi Rumlardan bahsediyoruz? Arkadalar! Artk Rum yoktur. Silh atan hinler vardr. Bunlar teb'a deildir, benim hemiremin namusunu ezen canilerdir. Bunlar nasl affediyorsunuz?.. ...Bu straplarn ve eninlerin kulaklanmzdaki hazin akisleri benim ruhumu titrettike arkadalar! Maale-i sef ben bu muahedeye rey-i kabul vermekte mazurum.' (Bravo sesleri), (Alklar). Bilhare muahede ve ona bal drt kanun ayr ayrl reye konuldu, 227 mebustan 213 kabul 14 red reyi| kt. LOZAN SULH MUAHEDENAMESt VE BUNA BALI DER ANLAMA VE PROTOKOLLER IV. Lozan Muahedenamesi, ve ekleri, Trkiye Byk MUlet Meclisinde 23 Austos 1339 tarihinde 340, 341, 342 ve 343 "numaral kanunlarla tasdik edilmi. 6 Austos 1340 (19 Austos 1924) tarihinde mer*iyete gir-mis.tir. Muahedenin asl transzca ve tek nsha olarak tanzim edilip Fransa'da depo edilmi, Fransz Hkmeti alakal devletlere tasdikli bir suretini vermitir. Trke metin iin tarafmzdan, T.B.M. Meclisi Hari. ciye Vekletince negredilen, istanbul 1339 tarihli tab esas alnmtr. Jj-ti NaKle esas aldmz muahede metninin kapak kliesi 382 KJVUIK U131HUDUU TRKYE B.M.M. Hariciye Vekleti LOZAN ULB M UAB E D ENA M E S t Mukavrlt ve Seneddti Saire t\ Temmuz 19S3 - 1339 stanbul Matbaaclk Osmanl irketi 1339 Ahmet hsan ve reks leri tarihi takip eden 12 ay zarfmda Kbrs adasn terk etmeye mecbur olacaklardr. bu muahedenamenin mevkii meriyete vaz' tarihinde Kbrs adasnda mtemakkin olup da kanunu mahallinin tayin ettii erait dairesinde vukubulan mracaat zerine taiih-1 mezkrde ngiltere tabiyetinl ihraz etmig veya etmek zere bulunmu Trk ter bas dahi bundan dolay Trk tablyetinl zayi edeceklerdir. uras mukarrerdir ki, Kbrs hkmeti, Trk hkmetinin muvafakati olmakszn Trk tabiyetlnden baka bir tabiyet hraz etmi olan kimseler ngiltere tabiyetlni tefvizden imtina etmek se-lhiyetini haiz olacaktr. Madde: 22 Trkiye 27 ncl maddesinin ahkam-t umumi-yesine halel gelmemek gartiyle 18 terini evvel 1912 tarihli Lozan muahedesi ve ona mtaallik senedat mucibince herne mahiyette olursa olsun Trablusgarb (Libya) zerinde haiz olmu olduu kf-e-i hukuk ve imtiyazatn ilga-i katisini tandn beyan eder. AHKBf-I MAHSSA Madde: 23 Tarafeyn-i Hyeyn-1 ftkdeyn boazlarn usulne dair bugnk tarihle mn'akit mukavele.l mahausada beyan olunduu vehile anakkale boaznda, Marmara denizinde ve Karadeniz boaznda bahren ve tarik-i havaiye ile gerek sulh ve gerek harb zamanlarnda serbesti-i mrur ve seyr-i eefain esasn tasdik ve beyan hususunda mttehitdirler. Mezkr mukavele buradaki ta-rafeyn-i aliyeyni kideyn nazarnda Igbu, muahedede mnderi ol-dugu takdirde haiz olaca hkm ve kuvvetin aynn haiz olacaktr. Madde: 24 bu muahedenamenin ikinci maddesinde tarif edilen hudutlarn usulne mteallik ve bugnk tarihle mn'akit muka-vele-1 mahususa buradaki tarafeyn-1 aliyeyn-i flkldeyn nazarnda I_ bu muahedede mnderi olduu takdirde haiz bulunaca hkm ve kuvvetin aynn haiz olacaktr. Madde: 25 Trkiye, kendisiyle yanyana harb etmlg olan dev-letler le dier dvel-1 kide beyninde mn'akit muahedat- sulhiye ve mukavelt- munzamann tamame-i mer'Iyotinl tanmay ve eski Almanya imparatorluu, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan

870 KADR MISIROLTI Londra orta elisi Sovr fit m komandor rtbesini haiz Msy Demeter Kaklamanos, Hagmetl Romanya Kral Hazretleri: Orta Eli Msy Konstantin t. DImandy, orta eli Msy Constan-tin Konsesko, Hametl Srp Hrvat Sloven Kral Hazretleri: Bemde fevkalde murahhas ve orta eli Msy Or. Milotln Yuva-novl. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti. Umur-u Hariciye Vekili Edirne Mebusu tsmet Pasa, Sinop Mebusu Umuru Shhiye ve Muavenet-i itimaiye Vekili Dr. Rza Nur Bey, Trabzon Mebusu sabk Vekili Hasan Bey. Hazaratn tyin etmilerdir. Marnileyhim usulne muvafk ve muteber tanman, selahiyetnmelerinl ibrazdan sonra tideki mevadd kararlatrmlardr: KISIM: X SYAS MEVAD' Madde: 1 bu muahedenin mevki-1 mer'iyete vaz' tarihinden itibaren bir taraftan Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Srp - Hrvat . Isloven Devleti ve dier taraftan Trkiye arasmda ve kezalik tarafeyn teb'alan beyninde hal-1 sulh suret' kay'iyyede tekrar tees.s edecektir. Tarafeyn arasnda mnasebat- resmiye vcud bulacak ve tarafeynin arazileri dahilinde siyas ve ehbenderi memurlyn vaki olacak itilfat- hususiyeye halel gelmeksizin hukuku dvel esasat-i umumlyesiyle tayin edilmi olan muameleye mazhar olacaklardr. FASIL-: 1 1 Arasiye mteallik ahkm Madde: 2 Bahri siyahdan Adalar Denizine kadar Trkiye'nin hududu bervehizir tesbit edilmitir. (Merbut bir numaral haritaya mracaat) 1 Bulgaristan le: Rezvaya munsabndan Meri zerinde kin Trkiye, Yunanistan ve Bulgaristana alt hududun nokta-y flsakna kadar: Bul. garistamn elyevm tahdid edilmi olduu seklide cenup hududu. LOZAN ZATER M, HEZMETM jff a Yunanistan ile: Oradan Arda ve Meri nehirlerinin birletii noktaya kadar. Meri mecras: Oradan Arda menbana doru bu nehir zerinde ve rek Kyn hemen civarnda olmak zere arazi zerinde tayin edilecek bir noktaya kadar: Arda mecram: Oradan cenubi arki istikametinde Bosna Kyn bir kilometre muosab cihetinde Meri zerinde kin bir noktaya kadar; : Bosna Kyn Trkiyeye brakan hissolunacak derecede mstakim bir hat. rek Ky, beinci maddede zikredilen komisyon tarafndan ahalisi ekseriyet itibariyle Trk reya Rum olarak tannacana gre Trkiye rey Yunanistana verilecektir. II Terini vvel 1922 tarihinde sonra bu kye hicret eden ahali hesaba alm-myaeaktr: Oradan Adalar Denizine kadar: Meri mecras: Madde: S Bahri Sefidden ran hududuna kadar Trkiyenin hududu bervehi ztr tasblt edilmitir: 1 Suriye ile: 30 Terini evvel 1621 aenesinde akd olunan Fransa Trkiye itllfnamesinin sekizinci maddesinde musarrah ve muayyen hu-dud: 2 Irak Ue: Trkiye ile Irak arasndaki hudud ibu muahedenmenin mev-kl-i mer'iyete vaz'mdan itibaren dokuz ay zarfnda Trkiye ile Byk Britanya arasmda suret-1 muslihanede tayin edilecektir. Tayin olunan mddet zarfnda, iki hkmet arasmda itilf husule gelmedii takdirde ihtilf Cemyet-i Akvam Meclisine ans olunacaktr. Hatt- hudud hakknda ittihaz olunacak karara intizaren Trkiye ve Britanya Hkmetleri mukadderat katiyyesl bu karara muallk olan arazinin halihazrnda her hangi bir tebdil ikama bflis olacak mahiyette hi bir hareketi askerlyye veya sairede bulunmama mtekabilen taahht ederler. Madde: 4 bu muahedede zikredilen hudutlar, ibu muahedeye merbut bulunan 1/1.000.000 mikyasndaki haritalar zerinde tersim edilmitir. Muahede mtni le haritalar arasnda ihtilf vukuunda muahede metni muteber olacaktr.

37S KADR MI9IROLU Madde: 5 kinci maddenin iki numarasnda muharrer hudutlar arazi zerinde izmeye bir tahdidi hudut komisyonu memur edilecektir. Bu komisyon her devlet iin birer murahhas olmak zere Yunanistan ve Trkiye murahhaslarndan, ve mezkr hkmetlerce bir devlet-i salise teb'as meyanndan mntehap bir rel*. den terekkp edecektir. Mezkr komisyon idar hudutlar ve mahalli menaf-i iktlsadl-yeyi mmkn olduu kadar nazan dikkate alarak ibu muahededeki tarift yakndan takip etmee her hal-1 krda ceht- gayret edecektir. Komisyonun mukarrerat ekseriyet-i ar ile ttihaz edilecek ve mukarrert- mezkre alkadar taraflar iin mecburlylifa olacaktr. Komisyonun masarifi alkadar taraflar canibinden mtesaviyen deruhte edilecektir. Madde: 6 __ Bir nehir veya rman sahlllerlyle tayin ohn. mayp da mecralanyla tayin edilen hudutlara gelince ibu muahede-namede istimal edilen mecra (cours) ve kanal Jchanal) tabirleri bir taraftan seyrsefere gayri msait olan nehirlerde su mecrasnn veyahut balca kolunun dier taraftan seyrsefere msait olan nehirlerde balca seyrsefer kanalnn mutavasst hatt manasn ifade eder. Maahaza hatt- hududun muhtemel olan tebeddlatnda hatt- hududun bu suretle tayin edilen mecra veya kanal m takip edeceini veyahut mezkr mecra veya yanaln ibu muahedenme mev-k.l meriyete vaz edildii anda haiz bulunduu vaziyette mi suret-1 katiyede tayin edileceini tasrih etmek tahdid-i hudut komisyonuna alt olacaktr. bu muahedede hilafna bir hkflm olmadka hudud-u bahriye' sahilden milden dn mesafede kin ada ve adacklar ihtiva eder. Madde: 7 Alkadar devletler komisyona vazifeleri iin l_ zimgelen her trl vesaiki, bilhassa hududu nazra ve sabkann tahdidine mteallik zabtnamelerin suret- musaddakalann mevcut byk mikyastaki btn haritalar, mesahaya mteallik malmat tertip ve tanzim edilip neredilmemi mesaha haritalarn ve hudut boyundaki nehirlerin yatak tebdil etmesi hakkndaki malmat it LOZAN ZAFER MI. HEZMET M? 379 etmei taahhd ederler. Trk devairi nezdimle bulunan haritalar mesahaya mteallik malmat ve tertip edilip neredilmemi haritalar ibu muahedenin mevkii icraya vaz anndan itibaren mddeti ka-sire-l mmkine zarfnda komisyon reisine Dersaaddet'te teslim edilecektir. Bundan maada alkadar devletler komisyona btn vesaikin bilhassa planlar ve kadastrolarn ve tapu defterlerinin tevdii ve mezkr komisyonun talebi zerine emlk ve araziye ve ktisad cereyanlara dair bilcmle malmatn ve izahat-i lzme-1 sairenin tas zmmnda memurin-i mahalliyeye talimat vereceklerini taahht ederler. Madde. '8 Alkadar devletler .tahdidi hudut komisyonuna vazifesinin fas in lzm olan mnakalt, mesken, amele ve malzeme (direk, hudut iareti) ye mteallik muaveneti gerek dorudan doruya ve gerekse memurin-l mahalliye vastasiyle ifa eylemeyi taahht ederler. Bilhassa Trk hkmeti icab- takdirinde, vazifesinin fasnda tahdidl-1 hudut komisyonuna muavenet etmeye salih mem.urin-1 fenniye tedarik etmeyi taahht eyler. Madde: 9 Alkadar devletler, komisyon tarafmdan vazedilmi olan nirengi noktalarn, aretleri ve direk veya hudut iaretlerini hsn- muhafaza etmeyi taanhttt eyler. Madde: 10 Hudut iaretleri birbirinden gzle grnebilecek mesafelere vazolunacaklardr. Bunlara numara vaz edilecektir, bulunduklar mevkiler ve numaralar bir harita zerinde iaret edilecektir. Madde: 11 Tahdidi hududa alt kat'l zabtnameler, haritalar ve onlara merbut vesaik nusha-i asliye olarak tanzim olunacaklardr. Bunlardan iktel memhudut devletler hkmetlerine tevdi edilecek ve nc nshas da, bu muahedeye vaz mza eyleyen devletlere birer suret-1 musaddakasn tevdi eylemek zere Fransa cumhuriyeti hkmetine irsal klnacaktr.

Madde: 12 arki bahr- sefit adalar zerinde ve mroz ve Boz-caadalar ile Tavan adalarndan gayri bilhassa I.imnl, Semendrek, Midilli, Sakz ve Sisam ve Nikarya adalar zerinde Yunan hkimiyetinin kabulne dair 17 _ 30 Mays 1913 tarihli Londra Muahede-nameslnln beinci ve 1 - 14 Terinisani 1913 tarihli Atina Muahede360 KADR MI9IRO0LU namesinin 15 inci maddeleri ahkmna tebean 13 ubat 1914 tarihli Londra Konfransnda ittihaz edilip 13 ubat 1914 tarihinde Yunan hkmetine tebli edilen karar,. igbu muahedenamenin tal-yann hkimiyeti altna vazedilen ve 15 inci maddede mezkr olan adalara mteallik ahkm mahfuz kalmak artiyle teyid edilmitir. Asya sahilinden milden dn mesafede kin adalar, igbu muahedede hilfna sarahat bulunmadka Trkiye hkimiyeti altnda kalacaklardr. Madde: 13 Sulhun muhafazasn temin zumunda Yunan hkmeti Midilli, Sakz, Sisam ve Nikarya adalarnda tideki tedabire riayet etmeyi taahht eyler. 1 Mezkr adalarda hi bir ss-l bahri hibir istihkm tesis ve ina edilmiyecektlr. 2 Yunan asker tayyarelerinin Anadolu sahiH arazisi zerinde teyaran etmesi menedilecektlr. Mukabeleten Trk hkmeti askeri tayyarelerinin mezkr adalar zerinde tayyarmm men edecek, tir. 3 Mezkr adalarda Yunan kuva-y askeriyesi, taht- silha alnp mahallinde talim ve terbiye edilecek olan esnan erbabnn miktar- mutadna ve btn Yunan arazisinde mevcut bulunan jandarma ve polis miktar ile mtenasip olacak jandarma ve polis mik_ tarna mtenasip kalacaktr. Madde: 14 Trk hkimiyeti altnda kalan mroz ve Bozca-adalan idare-i mahalliye ile ehas ve emvalin himayesi hususunda gayr-i msllm ahali i mahalliyeye her trl teminat baheden ana-er- mahalliyeden mrekkep bir tegkilt-i mahssa-i idariye*- nail olacaktr. Mezkr adalarn emniyet ve asayii balda mekr idare-i mahalliye marifetiyle ahall-yi mahalliye meyanndan alnan ve idare-i mebhusenin emri tahtnda bulunan bir heyet-i zabta vas-tasiyle temin edilecektir. Rum ve Trk ahalinin mbadelesine dair Yunanistan ile Trkiye arasnda aktedilmi veya aktedilecek ahkm mroz ve Bos-caadalan ahalisine kabiH tatbik olmayacaktr. Madde: 15 --- Trkiye zlrde tadad olunan adalar zerindeki bilcmle hukuk ve mUstenidatndan talya lehine feragat eder. Elyevm talyamn taht igalinde bulunan Astropalia, Rodos Harkl, Sekar, Panto, Kasos, Piskopis, Misiroe, Kalimnos, Leros, LOZAN ZATER M, HEZMET Mit 381 Patnos, Lipsos, Sombeki ve Istanky adalar ile bunlarn tevabiin. Jan olan adacklar ve Kastello, Rizo (iki numaral haritaya mracaat). Madde: 16 Trkiye, tabu muahedede musarrah hudutlar haricinde kin bilcmle arazi zerinde ve bu araziye mteallik ve ke-zalik ibu muahede le zerlerinde kendi hakk- hkimiyeti tannm olan adalardan gayri cezireler zermde-ki bu arazi ve cezirelerin mukadderat alkadarlar tarafndan tyin edilmi veya edilecektir.-Her ne mahiyette olursa olsun, haiz olduu bilcmle hukuk ve mtts. tcnidatndan feragat ettiini beyan eyler. Igbu maddenin ahkm mcaveret mnasebeti le Trkiye ile hemhudut memleketler arasnda takarrr etmi ve edecek olan ah-kam- hususiyeyi ihll etmez. Madde: 17 Trkiyenln Msr ve Sudan zerindeki btn hukuk ve mUstenidatndan feragatinin hkm 5 terinisani 1014 tarihinden mjteberdlr. Madde :18 Msr vergisiyle temin edilen Osmanl istikrazlarna yni 1855, 1891, 1894 istikrazlarna mteallik bilcmle taah-hdat ve mkellef iyattan Trkiye bra olunmutur. Isbu istikraz mrettebat in Msr tarafndan vaki olan tediyat- seneviye Msr duyun_u umumiyesl mrettebatnn elhletl hzini bir ksmm tekil etmekte olduundan duyun-u umumiye-i Osmaniyeye mteallik sair bilcmle mkellefiyattan Msr ibra olunmutur . Madde: 19 Msr devletinin tannmasndan mtevellit mesa-il alkadar devletler arasnda tyin edilecek erait dairesinde mu. hheren takarrr edecek ahkm ile

hl edilecek ve ibu muahede mucibince Trkiyeden ayrlan araziye mteallik muahede-i mezk-re ahkm Msr devletine tatbik edilecektir. Madde: 20 Kibrisin Britanya hkmeti tarafndan 5 tes-rinisani 1914 de iln olunan ilhakm Trkiye tandn beyan eder. Madde: 21 5 terinisani 1914 tarihinde Kbrs adasnda mtt-temekkin olan Trk tebas kanun- mahallinin tyin ettii erait dairesinde ngiltere tabiiyetini iktisab ve bu yzden Trk tabiiyetini zayi edeceklerdir. Maahaza ibu muahedenamenin mekL mer.iyete vazndan itibaren 2 senelik bir mddet zarfnda Trk tablyetini ihtiyar edebileceklerdir. Bu takdirde hakk- hyarlarn istimal ettik382 KADR MI9IROLU leri tarihi takip eden 12 ay zarfnda Kbns adasn terk etmeye mecbur olacaklardr. bu muahedenamenln mevki-1 meriyete vaz' tarihinde Kbrs adasnda mtemakkln olup da kanunu mahallinin tayin ettii e_ rait dairesinde vukubulan mracaat zerine tarih-i mezkrde ngiltere tabiyetinl ihraz etmig Veya etmek zere bulunmu Trk to, bas dahi bundan dolay Trk tabiyetinl zayi edeceklerdir. uras mukarrerdir ki, Kbrs hkmeti, Trk hkmetinin muvafakati olmakszn Trk tablyetlnden baka bir tabiyet hraz etmi "olan kimseler ngiltere tabiyetinl tefvizden imtina etmek ac-lhiyetlni haiz olacaktr. Madde: 22 Trkiye 27 nel maddesinin ahkm- umuml-yesine halel gelmemek artlyle 18. terini evvel 1912 tarihli Lozan muahedesi ve ona mtaalllk senedat mucibince neme mahiyette olursa olsun Trablusgarb (Libya) zerinde haa olmu olduu kf-te-i hukuk ve Imtiyazatn ilga-1 katisini tandn beyan eder. ABKM-1 MAHSSA Madde: 23 Tarafeyn-l ftllyeyn-1 fikdeyn boazlarn usulne dair bugnk tarihle mn'aklt mukavele-t'mahsusada beyan olundu vehile anakkale boaznda, Marmara denizinde ve Karadeniz boaznda bahren ve tarik-1 havaiye le g'erek sulh ve gerek Jarb zamanlarnda serbestl-i mrur ve seyr- eefaln esasn tasdik ve beyan hususunda mttehitdlrler. Mezkr mukavele buradaki tarafeyn_ aliyeyn-i ftkdeyn nazarnda bu, muahedede mnderi ol-duu takdirde haiz olaca hkm ve kuvvetin aynn haiz olacaktr. Madde: 24 : bu muahedenmenin ikinci maddesinde tarif edilen hudutlarn usulne mteallik ve bugnk tarihle mn'akit muka-vele-1 mahtsusa buradaki tarafeyn-l aliyeyn-i kideyn nazarnda bu muahedede mnderi olduu takdirde haiz bulunaca hkm ve kuvvetin aynn haiz olacaktr. Madde: 25 Trkiye, kendisiyle yanyna harb etmi olan devletler ile dier dvel-1 kide beyninde mn'akit muahedat- sulhiye ve mukavelt-i munzamann tamame-i mer'iyetini tanmay ve eski Almanya mparatorluu, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan LOZAN ZAFER Mt, HEZMET M 383 arazisine dair ittihaz olunmu veya olunacak mukarrerat kabul etmei ve bylece tyin edilen hudutlar dahilindeki yeni devletleri tanmay taahht eder. Madde: 26 Trkiye imdiden Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Macaristan, Yunanistan, Lehistan, Romanya Srp _ Sloven Hrvat devleti ile ek - Slovakya devletinin hudutlarn, ibu hudutlar 25 nci maddede beyan olunan muahedeler veyahut mteft-mim bilcmle mukavelelerle tesbit edilmi veya edilecek olduu e-kilde tasdik ve kabul ettiini beyan eder. Madde: 27 Trkiye hkmeti veya Trk memurini tarafndan, Trk arazisi haricinde igbu muahedeye vazuulmza dier devletlerin taht- hkimiyetinde veya himayesinde bulunan arazi teb'a-ei ile Trkiyeden ayrlan arazi teb'as zerinde siyasi, teri veya idar hususatta herhangi bir sebebe mstenit olursa olsun hibir eelhiyet veya hakk kaza stimal edilmeyecektir. uras mukarrerdir ki; memurini mezhebiyo-i islmiyenln veza tf-i diniyelerlna halel lras edilmi deildir. Madde: 28 Tarafeyn-i aliyeyn-1 akideyn, Tflrkiyede kapitlasyonlarn kffe-i nukat- nazardan tamamen ilgasn herbtri kendisine taallku cihetinden kabul ettiklerini beyan ederler.

Madde : 29 Fransz tebas Fasllar, Tunuslular, Trkiye'de dier Fransz teb'asnn tbi clduu usuln her hususta aynna tbi olacaklardr. Trablusgarp tebas, Trkiyede dier talyan teb'asnn tabi olduu usuln her hususta aynna tbi olacaklardr. Bu maddenin ahkm aslen Tunuslu, Trablusgarbl, Fasl olup da Trkiyede yerlemi bulunanlarn tbiyetleri bahsinde bir hkm tazammu etmez. Trk teb'as, birinci ve ikinci fkralarndaki ahkmdan ahalisinin mstefit bulunduu memleketlerde, karlkl olarak Fransa ve talyadakl usuln aynndan mtekabllen mstefit olacaklardr. Birinci fkradaki ahkmdan ahalisi mstefit olan memleketlerden vrud eden veya o memleketlere sevkolunan eyann Trkiyede tbi olaca usul ile bilmukabele Trkiye'den vrudeden veya Trkiyeye sevk edilen eyann mezkr memleketlerde tbi olaca VBul, Fransa hkmetiyle Trk hkmeti arasnda bllltilf tyin edilecektir. LOZAN ZAFEH M. HEZMET Mt? 385 384 KADR M13IROGL.TJ TAB1L t TABtYBT Madde: 30 gbu muahede ahkm mucibince Trkiyeden ay. rlan arazide yerlemi Trk tebaa bihakkn ve kavanin-1 mahal, yece mevzu erait dahilinde ibu arazinin intikal ettii devletim tebas olacaklardr. Madde: 31 18 yan mtecaviz olup da 30 uncu madde ahkm mucibince Trk tabiiyetini zayi ve bihakkn yeni tabiyet iktisap eden ehas ibu muahedenin mevkl-1 meriyete vaz' tarihinden itibaren 2 sene mddet sarfnda Trk tabiiyetini ihtiyar etmek se-l&hiyetinl hiz olacaklardr. Madde: 32 bu muahede ahkm mucibince Trkiyeden ayrlan arazide yerle Jg ve 18 yan mtecaviz olup mekr arazideki ekseriyet-i ahaliden rk itibariyle ayn olan kimseler, bu muahedenin mevkii meriyete vazndan itibaren iki sene mddet zarfnda ahalisinin ekseriyeti kendisinin rkna mensup olan devletlerde birinin tabiiyetini, mekr derletia muvafakati sortiyle ihtiyar edebileceklerdir. Madde: 53 31, 32 nci maddeler ahkm mucibince hakk hyarlarn istimal eden ehas, bunu takip eden 12 ay zarfnda ikamet-ghlann hakk- hyarlarn lehine Istlaud ettikleri devlet arazisi:., nakle mecburdurlar. Hakk- hyarlarn istimalden mukaddem mukim bulunduklar dlgar devletin arazisinde malik olduklar emval-1 rayrimenkuleyt n:uhafaza etmekte serbest olacaklardr. Her nevi emva-1 menkuleleri. ni beraberlerinde nakledebileceklerdir. Bundan dolay kendilerine n hra ne de thal iin hibir har veya resim tarh olunmyacak. tr. Madde: 34 bu muahede ahkm mucibince Trkiyeden ayrlan arazi ahll-i asliyesinden olup 18 yan mtecaviz olan ve ijbu muahedenin mevki-i icraya vaz' annda mcmallk-1 ecnebiyede ycrlegmi bulunan Trk teba-, Trkiyeden ayrlan memallkte lc-ra.i hkimiyet eden hkmetler le kendilerinin yerlemi bulunduk-lan memleketlerin hkmetleri arastJa aktine lzum grlebilecek itilft kayd- ihtirazla! tahdmda ahali-i asliyesinden bulunduklar arazide mer'l olan tabiiyeti iktisapta muhayyerdirler. u artla ki: rklar itibariyle bu arazi ahalisinin ekseriyetine mensup olanl'ar, o arazide icra-i hkimiyet eden hkmet de buna mu-.-vafakat ede. Bu hakk- hyar ibu muafedenln mevkii meriyete vaz' tarihinden itibaren iki sene mddet zarfnda istimal edilmelidir. Madde: 35 Dveli kide, ibu muahedede veya Almanya-Avusturya, Bulgaristan veya Macaristan ile mn'akit sulh muahedelerinde veyahut Trkiyeden baka dveli kide-i mezkre ile veya onlardan biri ile Rusya beyninde veya kendi aralarnda mna-" kit bir muahedede derpi edilen ve alkadarne kendileri iin ikti-sabi mmkn olan herhangi bir bagka tabiiyeti ihraz msaadesini baheden hakk- hyarn istimaline hibir vehile mmanaat gs-tcrmiyeceklerinj taahht ederler. Madde: 36 bu fasl ahkmnn tatbikna mtedair olan kffe-i husustda zatl zev kadnlar zevlerinin ve 18 yandan dn olan ocuklar da ebeveynlerinin tbi olduklar eraite ittiba ede. eklerdir. FASIL S EKALLYETLERN SlMAiBSl

Madde: 37 ' Trkiye, 38 den 44 e kadar olan maddelerde mu-sarraf ahkmn kavanln-l asliye eklinde tannmasn ve hibir kanun hi bir nizam ve hibir muameleyi tesmiyenin bu ahkma m-nafi veya muarz olmamasn ve hibir kanun, nizam, ve hibir mua-ameleyi resmiyenin ahkm- mezkreye ihraz- tefevvuk etmemesini taahht eder. Madde: 38 - Trk hkmeti, tevellt, milliyet, lisan, rk veya din tefrik etmeksizin Trkiye ahalisinin klfesine hayat ve hrriyetlerince himaye-i taamme ve kmile banetmeyi taahht eder. Trkiyenin btn ahalisi intizam- mme ve dab- umumiye ile gayr-i kabil-i telif olmayan her din, mezhep veya itikadn gerek umum ve gerek hususi surette serbestl-i icras hakkna malik olaccklardr, Gayrimslim ekalliyetler, btn Trk tebasma tatbik edilen ve Trk hkmeti tarafndan mdafaa-1 milliye veya intizam mmenin muhafazas iin memleketin her tarafnda veya bir ksmnda ittihaz edilen tedabir mahfuz kalmak partiyle serbesti-i sey-r sefer ve muhaceretten tamamiyle istifade edeceklerdir. Madde: 39 Gayrimslim ekalliyetlere mensup Trk tebas F: 25 386 KADR MI9IROLU Mslmanlarn istifade ettikleri ayn hukuk-u medeniye ve siyas den istifade edeceklerdir. Trkiyenin btn ahalisi din tefrik edil-meksizin kanun nazarnda msavi olacaklardr. Din, itikat veya mezhep fark hibir Trk tebasnn hukuk.u medeniye ve siyasiyeden istifadesine ve bilhassa hidenat- meme-ye kabulne memuriyet ve meratibe nailiyetine veya muhtelif mesalik ve ssriayi icra etmesine bir mania tekil etmeyecektir. Bilumum Trk tebasnn gerek mnasebat- hususiye veya ti-cariyede gerek din, matbuat veya her nevi neriyat hususunda gerek itimaat- umumiyede herhangi bir lisan istimal hakkna malik olmalarna kar hibir kayt vazedilemiyecektir. Lisan- resm mevcut olmakla beraber Trkeden gayri lisan ile rmiteke.llim bulunan Trk tebasna mehakim huzurunda kendi lisanlarn ifah surette istimal edebilmeleri zmnnda teshL ISt- mnasebe ibraz olunacaktr. Madde 40 Gayr mslim ekalliyetlere mensup olan Trk tebas hukuken ve fiilen dier Trk tebasna tatbik edilen ayn muamele ve teminattan mstefit olacaklardr. Bunlar bilhassa masraflar kendine ait olmak zere her trl messesat-i hayriye, diniye veya itimaiyeyi, her trl mektep ve sair messesat- talim ve terbiyeyi tesis, idare ve murakabe etmek ve buralarda kendi lisanlarn serbeste istimal ve yini dinlerini serbeste icra eylemek hususlarndan msavi hukuka malik olacaklardr. Madde: 41 Tedrisat- umumiye hususunda Trk hkmeti gayr msim tebann mhim bir nisbet dahiinde mtemekkin olduklar ehirler ve kazalarda bu Trk tebasan ocuklarnn iptidai mekteplerde kendi lisanlarlyle tahsil etmelerini temin zmnnda teshilt- mnasebe ibraz edecektir. Bu hkm Trk hkmetinin mezkr mekteplerde Trk lisannn tedrisini mecbur klmasna mni olmayacaktr. Gayri mslim ekalliyetlere mensup Trk tebasnn mhim nis-bette mevcut olduklar ehirlerde veya kazalarda devlet btesi, belediye ve sair bteler tarafndan terbiye, din veya emr-i hayr maksadyla tahsis edilen mebaliden bu ekalliyetlere de muhakkak bir hisse temin olunacaktr. Mebali-i mezkre alakadar messesatn sahib-i selhiyet m-mesillerine ita edilecektir. Lozan zafer mi, hezimet mi? 38? Madde 42 Trk hkmeti gayr mslim ekalliyetlerin hukuk-u aile veya akm- ahsiyeleri bahsinde bu mesailin mezkr ekalliyetlerin rf ve detlerince hl ve fasl edilmesine msait ahkm vazma muvafakat eder. bu ahkm Trk hkmetiyle alkadar ekalliyetlerden her birinin msavi miktarda mmessillerinden mre"kkep hususi komisyonlar tarafndan tanzim olunacaktr, ihtilf vukuunda Trk hV kmetiyle Cemiyeti Akvam Meclisi Avrupa bukukinaslar meya-mnda mntehap bir hakem alel hakemi bilittifak tayin edecekler.-dir. Trk hkmeti mezkr ekalliyetlere ait kiliselere, havralara. mezarlklara vesair messesat diniyye her trl himayeyi bah* eylemeyi taahht eder. Ayni

ekalliyetlerin hali hazrda Trkiye-de mevcut olan evkafna ve messesat- diniye ve hayriyelerine her trl teshilt ve msaadat ita olunacak. Ve Trk Hkmeti yeni messesat- diniye ve hayriye ihdas hakknda bu kabil sair messesat- hususiyeye temin edilmi olan teshilt- lzimeden hibirini diri etmeyecektir. Madde: 43 Gayr mslim ekalliyetlere mensup Trk teba-ri, ahkm- din yelerine mugayir veya din yinlerini muhil herhangi bir muamelenin ifasna mecbur tutulmyacaklar gibi istl-rahat- esbuiyelerl. olan gnde mahkemelerde tsbat-i vcut etmekten veya herhangi bir muameleyi kanuniye icrasndan istinkf ettiklerinden dolay hibir haklar sakt olmayacaktr. Maamafih bu hkm Trk tebayi intizam- mmenin muhafazas iin dier Trk tebaya tahmil edilen mecburiyetlerden azade klmyacaktr. Madde: 44 Trkiye bu fasln yukarkl maddelerinin Trkiyenin gayr mslim ekalliyetlerine taallk ettii mertebede ahkm- mezkrenin beynelmilel menfaati haiz taahhdat tekil etmelerini ve Cemiyeti Akvamn kefaleti altna vezedilmelerini kabul eyler. Bunlar Cemiyeti Akvam Meclisinin ekseriyetinin muvafakati olmakszn tadil edilemiyeceklerdir. Britanya imparatorluu, Fransa, italya ve Japonya Cemiyeti Akvam Meclisi ekseriyeti tarafndan ibu mevat hakknda usul dairesinde kabul edilecek olan her trl tadilt reddetmeyi muahede.yl hzra ile taahht ederler. Trkiye Camiyetl Akvam Meclisi zasndan herbirinln bu ta-ahhdatdan herhangi birine karg vuku bulan tecavz: veya teS68 KADR MI9IROLU cavz tehdidini. Meclisin nazar dikkatine arza selhiyettar olacan ve Meclisin icab hale gre mnasip ve messir telkki edilecek bir suret-i hareket ittihaz ve talimat ita edebileceini kabul eder. Bundan baka Trkiye ibu mevadda mtedair hukuk veya fiili mesailde Trk hkmetiyle vaz-ul imza dier devletlerden biri veya Cemiyet-i Akvam Meclisi azasndan dier bir devlet beyninde ihtilf- efkftr vukua geldii takdirde ibu ihtilfn Cemiyeti Akvam ahitnamesinin 14 nc maddesi ahkmna nazaran beynelmilel mahiyeti haiz bir htilf gibi telkki edilmesini kabul eder. Trk Hkmeti bu kabilden olan her ihtilfn dier taraf talep ettii takdirde benelmilel adalet Mahkame-i Daimestns tedviini kabul eder. Mahkeme-i Daimenin karar kabil-1 istinaf olmayp Cemiyet Akvam ahitnamesinin 13 nc maddesi ahkm mucibince verilmi bir kararn ayni kuvvet ve hkmn haiz olacaktr. Madde: 45 ibu fasl ahkm ile Trkiyede bulunan gayr mslim ekalliyetler hakknda tannan hukuk, Yunanistan tarafndan kendi arazisinde bulunan mslman ekalliyet hakknda dahi tannmtr. KISIM S AHKAMI MALYE FASIL 1 DYUN.U UMUMYE 1 OSMANYE Madde: 46 bu fasla merbut muharrer dyun-u umumiye-1 Osmaniye bu faslda mnderl erait dairesinde Trkiye ile 1912 - 1913 Balkan muharebeleri neticesinde lehlerine Osmanl mparatorluundan arazi tefrik edilmi olan devletler ve ibu muahedenin 12 ve 15. maddelerinde mevzuubahs olan adalarn ve ibu mad. denin son fkrasnda mezkr arazinin kendilerine ilhak olunduu devletle^ ve nihayet bu muahede mucibince Osmanl mparatorluundan ayrlan Asya arazisi zerinde mceddeden teekkl eden devletler arasnda taksim edilecektir. Bundan maada blda zik-roJunan devletlerin kffesi 53 nc maddede gsterilen tarihlerden itibaren ibu faslda mnderi., eri dairesinde Dyun-u umumi-ye_i Osmaniye mrettebatna ait tnUkellefiyat-i seneviyeye dahi itirak edeceklerdir. LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 339 53. maddede tesbit edilen tarihlerden itibaren Trkiye dier devletlerin uhdesine tahmil edilen hsas- itirakiyyeden hibir vehile mesul tutulmayacaktr. 1 Austos 1914 tarihinde Osmanl hkimiyeti altnda olup Tr-kiyenin ibu muahedenamenin ikinci maddesinde tayin edilen hudutlar haricinde bulunan Trakya

arazisi, Dyun-u Umumiye.i Os-maniyenin taksimi hususunda mezkr muahedename mucibince Osmanl mparatorluundan ayrlm gibi telkki edilecektir. Madde: 47 Dyun-u Umu;niye-i Osmaniye meclisi, ibu fas la marbut cetvelin (a) ksmnda mnderi istikraza ta ait olari ve alkadar devletlerden her birine is&bet eden tekasit-i sene'viye. nin bu husustaki mesaisini takibetmek zere stanbula murahhas-hinden itibaren 3 ay mddet zarfnda 50 ve 51. maddelerde mevzu esasat zerine tayin edecek ve bunu dvel-i mezkreye tebli eyleyecektir. Salif-z zikir devletler Dyun-u Umumiye i Osmaniye meclisi nin bu husustaki mesaisini takibetmek zere stanbula murahhas lar gndermek selhiyetinl haiz olacaklardr. Dyunu umumiye meclisi, Bulgaristan ile 27 Terinisani l>19 tarihinde mn'akit sulh muahedenamesinin 134 nc maddesinde zikrolunan vezaifl if edecektir. gbu maddede muharrer esasatm tatbikma mteallik olarak alkadar taraflar beyninde fahadds edebilecek olan btn ihtilfat, birinci fkrada musarrah tebligatn ifasndan sonra nihayet bir ay zarfnda Cemiyet-i Akvam Meclisinden iraesi rica edilecek bir ha. keme tevdi olunacak ve ibu hakem zami 3 ay mddet zarfnda kararn ta edecektir. Hakeme verilecek cret Cemiyet-i Akvam Meclisi Tarafndan tayin ve dier masarifi tahkimiye ile beraber alkadar taraflara tahmil edilecektir. Hakamin mukarrerat kat'l olacaktr. Zikrolunan hakeme mracaat tekasid-i seneviyenin tediyesini tehir et' meyecektir. j1 t :';'.) Madde 48 bu faslda merbut cetvelin (a) ksmnda gsterilen Dyunu Umumiyei Osmaniyenin aralarnda taksim edilecei devletlerden Trkiyeden maadas 7 inci maddede mevzuubahis olan tekasid-i seneviyeden mtenazran uhdelerine isabet eden hisseler hakknda madde-i mezkre ahkm mucibince kendilerine vuku bulacak tebligat gnnden itibaren 3 ay mddet zarfnda Dyun-u S9O KADR MI9IROCLU LOZAN. ZAFER MJ. HKZ1MET MI? 391 Umumiye Meclisine kendi hisselerinin tediyesini temin iin kfi miktarda karlk (rehin) irae edeceklerdir. Blda muharrer mddet zarfnda mezkr karlklar tesis olun madii veyahut tesis olunan karlklarn muvafk olup olmad hakknda ihtilf zuhur ettii takdirde ibu nuahedenameye vaz-ul imza herhangi bir devlet tarafndan Cemiyet-i Akvam Meclisine mracaat edilebilecektir. Cemjyet-i Akvam Meclisi, karlk olarak tahsis olunan varidatn cibayetini Trkiye'den maada aralarnda Dyun-u Umumiye taksim edilecek olan devletler arazisinde mevcut beynelmilel tc-kilt- maliyeye tevdi edebilecektir. Cemiyeti Akvam Meclisinin mukarrerat kafi olacaktr. Madde 49 Alkadar delvetlerden her birine isabet eden te-kasid-i seneviyenin 47 inci madde ahkmna tevfikan tayin-i kat'. sine tevessl olunduu gnden itibaren bir ay mddet zarfnda ibu fasla merbut cetvelin (A) iaretli ksmnda muharrer Dyun.u Umumiye-l Osmaniyenin re'sul mal-i itibarisinin tarz- taksimini tesbit etmek zere Pariste bir komisyon itima edecektir. bu taksim; tekasid-i seneviyenin tevzii iin kabul edilmi o!an nisbetlere gre ve istikraz mukavelenameleriyle ibu fasln ahkm nazar itibare alnarak yaplacaktr. Birinci fkrada muharrer komisyon Trk hkmetinin bir m. nessili ile Duyun-u Umumiyye-i Osmaniye meclisinin ve dyunu muvahhede ile Rumeli demiryolu tahviltndan gayri dyunun birer mmessilinden ve alkadar devletlerden her birinin tayin ede. bilecei mmessilden terekkp edecektir. Komisyonda ihtilaf hasl edilemiyen kffe-i mesail 47 inci maddenin 4 nc fkrasnda muharrer hakeme tevdi edilecektir. Trkiye kendi hissesi iin yeni esham ihracna karar verdii takdirde bir Trk hkmeti mmessili ile dyunu umumiye mecli. sinden ve dyunu muvahhede ile Rumeli demiryolu tahviltndan gayr dyun mmessiHnden mrekkep bir komite marifetiyle evvel bfi evvel Trkiyeye mteallik olmak zere sermaye-1 dyunun taksimi icra edilecektir. MUceddeden ihdas edilecek esham komisyona tevdi edilecek ve komisyon Trkiyenin ibrasn ve dier taraftan Dyun-u Umu. miye-i Osmanlyeden uhdelerine birer hisse tahmil olunan dier dev-

letlere kar hamillerin hukukunu mbeyyin erait dairesinde es. ham- mezkrenin hamillere itasn temin edecektir. DUyun-u Umumiye-i Osmaniyeden her devletin hissesini temsilen ihra edilecek esham taraf eyn-i aliyeyn-i r.kdeyn arazisinde her trl dam. a resminden veya ibu ihratan tevellt edecek sair' rsumdan muaf tutulacaktr. Alkadar devletlerden her birine isabet eden mrettebat seneviyenin tediyesi res'ul mal.i itibariyenin taksiminde mteallik ibu maddede mnderi bulunan ahkmdan dolay tehir edilemiyecek-tir. Madde: 50 Krkyedinci maddede mezkr mrettebat seneviyenin ve 49 uncu maddede mevzuubahs olan Dyun-u Umum. ye-i Osmaniye mal-i itibarisinin taksimleri bervehi ti vuku bula aktr. 1) 17 terinievvel 1D12 tarihinden evvelki istikrazlar ile onlara ait mrettebat seneviye. 1912 - 1913 -Balkan Harblerl neticesinde bulunmu olduu hal zere Osmanl mparatorluu ile muhareba-t mezkre neticesinde Osmanl devletinden lehlerine arazi tefrik olunan Balkan hkmetleri ve ibu muahedenin 12 ve 15 inci maddelerinde mevzuubahs adalarn kendilerine ilhak olduu devletler arasnda taksim olunacak ve mezkr muharebata hateme veren muahedelerin veya muahheren aktedilmi muahedatn mevkii mer'-iyete vaz'larndan sonra vuku bulan arazi tahavvlt nazar iti. bare alnacaktr. 2) Bu ilk takdimden sonra Devlet-i Osmaniyenin uhdesinde kalan istikrazat bakiyesi ile onlara ait mrettebat-i' seneviye bakiyesine Devleti Osmaniye tarafndan 17 terinievvel 1912 tarihi ile 1 terinisani 1914. tarihi arasnda aktolunan,istikrazat ile onlara ait mrettebat- seneviye ilve olunmak suretiyle hasl olacak yekn Trkiye ile Asyada yeni tekil olup ibu muahede mucibince Dcv-lel-i Osmaniyeden lehlerine arazi tefrik edilen, devletler ve nihayet mezkr muahedenin 46 mc maddesinin son fkrasndaki arazi ken_ diine ilhak edilen devlet arastnda taksim olunacaktr. Res'ul maliin taksimi ibu muahedenin mevki-i meriyete vaz' tarihinde her stikrazn res'ul malinin bali olduu miktar zerinden icra olunacaktr. Madde 51 50 inci maddede beyan olunan taksim neticesi olarak Dyunu Umumiye-l Osmaniye mrettebat seneviyesindea 382 KADR MISIROLU alkadar her devlete isabet eden hisse bervehi ti tayin oluna, aktr. 1) 50 inci maddenin fkra-i lsnda beyan edilen taksim iin evvel emirde 12 inci ve 15 inci maddelerde zikrolunan adalar ile Balkan harbleri neticesinde Osmanl Devletinden ayrlan arazinin mecmuuna isabet eyleyecek hisse miktarnn takdirine tevessl olunacaktr. bu hissenin 50 inci maddenin birinci fkras ahkmna tevfikan taksim olunacak takasid-i seneviye yeknuna nisbetle bali: 1907 senesinde mevzu'gmrk rsum manzumesi haslat da dahil olduu halde 1910 1911, 3911 1912 sene-i maliyeleri esnasnda Osmanl Devletinin varidatt umumiyesi yekn vasatisi ile mezkr adalar ve arazi-i mUnfekenin birlikte olarak varidet- umumiyesi yekn vasatisi arasndaki ayn.nisbet dairesinde olacaktr. Bylece tayin edilecek yekn lehlerine bldaki fkrada mezkr arazi ilhak edilen devletler arasnda taksim edilecek ve bu tarzda mezkr devlete sabet edecek, hissenin beyinlerinde taksim edilecek yeknu umumiyeye nisbetle bali bu devletlerde her' birine ilhak edilen arazi varidat- vasatisi ile Balkan harbi netice, sinde Osmanl Devletlerinden ayrlan arazinin ve 12 inci ve 15 inci maddelerde mezkr olan adalarn mecmuunun 1910 1911 ve 1911 1912 sene1 maliyeleri zarfndaki varidat-i umumiye vasatisi arasndaki ayn nisbet dairesinde olacaktr. bu fkrada mev. zuubahs varidatn hesabndan gmrk hasla) nazar itibare alnmayacaktr. 2) 46 mel maddenin son fkrasnda zikrolunan arazi dahil olduu halde ibu muahede mucibince Osmanl Devletinden ayrlan ara. zlye gelince alkadar her devlete isabet eden hissesinin 50. maddenin ikinci fkras ahkmna tevfikan taksim klnacak tekasid.i seneviye yeknu umumiyesinc nisbetle bali, arazii mnfeke vasati varidat ile 1910 11 ve 1911 12 senev.i maliyeleri esnasnda 1907 senesinde mevzu gmrk rsum manzumesi haslat da dahil olduu halde Osmanl Devletinin vasat varidat umumiyesinden birinci fkrada zikrolunan arazi ve adalar hissesinin badettenzil kalan miktar arasndaki ayn nisbet dairesinde olacaktr.

Madde: 52 bu fasla merbut cetvelin (B) ksmnda mezkr avanslar Trkiye ile 46 mc maddede zikrolunan dier devletler arasnda erait-i tiye dairesinde taksim olunacaktr: LOZAN ZAFBR Ut, HEZMET Mi? 393 1) Cetvelde muharrer olup 17 terinievvel 1912 de mevcut bulunan avanslarn, ibu muahedenin mevkii icraya vaz' tarihinde tesviye olunmayan resul mali vasa ibu re'sul ml ve kezalik 53 nc maddenin birinci fkrasna zikredilen tarihlerden beri mterakim faizler ile tevarih-i mezkreden bari vuku bulan tediyat, 50 inci maddenin birinci fkras ila ye 51 inci maddenin birinci fkrasnda mnderi ahkma tevfikan taksim olunacaktr. 2) ibu ilk taksim neticesinde Osmanl devletine isabet edem mebali ile cetvelden muharrer olup devleti mezkra tarafndan l terinievvel 1912 tarihi ile 1 terinisani 1914 tarihi arasnda akte-dilmi bulunan avanslarn ibu mahedenamenin mevkii mer'iyete. vaz' tarihinde tesviye olunmayan res'ul mali varsa ibu res'ul mal ve kezalik 1 mart 1920 tarihine kadar mterakim faizleriyle mezkr tarihten beri vuku bulan tediyat, 50 inci- maddenin ikinci fkrasiyle 1 inci maddenin ikinci fkrasnda mnderi ahkma tevfikan tak. sim olunacaktr. Dyun-u Umumiye-i Osmaniye meclisi mezkr avanslardan alakadar devletlerden her birine isabet eden hisse miktarn ibu muahedenin mevkii mer'iyete vaz'mdan itibaren 3 ay mddet zarfnda tayin ve bunu mezkr devletlerle tebli eyleyecektir.. Trkiyeden maada devletlere tahmil edilen mebali mezkr devletler tarafndan Diiyun-u Umumiye Mecli3ine tediye edilecek ve Dyunu Umumiye Meclisinde de. ya. dayinlere tesviye veyahut Trkiyenin mezkr devletler hesabna gerek faiz ve gere): re'sul mal-akesl namyla tediye etmi bulunduu mebali miktarna tekabbl edinceye kadar Trk hkmeti hesabna irat kaydolunacaktr. Fkra-i anifede icras zikrolunan tediyat ibu mahedenamenin mevkii mer'iyete vaz'mdan itibaren msavi 5 tekasd-i senevi ile ifra olunacaktr. Tediyat- mezkrenin Osmanl Devleti dayinlerine ifa edilecek ksm avans mukaveltnda mukarrer faizleri de ihtiva edecek ve Trk hkmetime ait olan ksm ise bll faiz eda olu-nacaktr. Madde: 53 Balkan muharebat neticesinde lehlerine Osmanl Devletinden arazi ayrlm olan devletlerin borlu olduu, i. tu fazla merbut cetvelin (A) ksmnda mnderi Dyunu Umumi, ye-i Osmaniye istikrazat tekasid-i seneviyesi mebhsunanh arazisinin dvel-1 mezkreye intikalini mbeyyin, olan muahedelerin ! 394 KADR MI9IROL.U mevkii mer'iyete vas' tarihinden itibaren lazum-ut tediye olacaktr. 12 nci maddede musarrah adalara gelince, bunlarn taksid-i senevl-yesi 1/14 terinisani 1913 tarihinde 15 inci maddede mevzubahs olan adalarn taksid-i seneviyesi 17 terinievvel 1912 tarihinden iti-baren vacibt tediye olacaktr. bu muahede mucibince Osmanl Devletinden fekkedilen As-yadaki arazi zerinde yeni mtsekkil devletler zerinde 46. maddenin son fkrasnda gsterilen arazi kendUine ilhak edilen devletin borlu olduklar tekasid I seneviye 1 Mart 1920 tarihinden itibaren lzmttediye olacaktr. Madde: 54 tbu fasla Merbut cetvelin (A) ksmna tadat edilen 1911 - 1912 _ 1913 hazine tahvilt'., mukaveltn tayin edildii tediye tarihlerinden itibaren 10 sene mddet zarfnda mukarrer faizleriyle beraber tasfiye olunacaktr. Madde 55 Trkiye dahi dahil olduu halde 46 inci maddede zJkrolunan devletler ibu fasla merbut cetvelin (A) ksmnda tasrih olunduu vehile Dyunu Umum yei Osmaniyeden kendilerine isabet eden ve 53 nc maddede muayyen tarihlerden itibaren l. zmttediye olup tesviye edilmemi bulunan tenasid i seneviye miktarn Dyunu Umumiye-i Osmaniye meclisine tediye edeceklerdir. Eu tediye ibu muahedenin mevkii mer'iyete vaz'ndan itibaren m-savi 20 taksit-i senevi ile ve bil faiz ifa edecektir. Trkiyeden maada devletler tarafndan Dyunu Umumiye Meclisine tediye olunacak tekasid-l seneviye dvel-i mezkre hesabna Trkiye tarafndan tediye edilmi

olan' meblig miktarna-tekabl edinceye kadar Trkiyenin borlu kalaca tekasid-i m_ tc-dahiliye mahsub edilecektir. Madde: 56 Fimabd Dyunu Umumiye-i Osmaniye meclis Ula resinde Alman, Avusturyal ve Macar hamillerin murahhaslar bulunmayacaktr. Madde: 57 Dyunu Umumiye-i Osmaniye istikraz ve avanslarna ve karl Msr vergisiyle temin edi'mi olan 1855, 1891 ve 1894 Osmanl istikrazatma ait faiz kuponlarnn ibraz mhletleri ile salifzzikr istikrazlardan kuras km olan eshamn tahsili bedelt iin ibraz mhletleri tarafeyn-i aliyeyn-i akideyn arazisin^, de 29 terinievvel 1914 trihinden itibaren ib muahedenin mevkii mer'iyete vaz'ndan 3 ayn inkzasma kadar tecil edilmi addolunacaktr. BRtNCt FASLA MERBUT IAHKA 1 Terinisani 191l tarihindin evv.lki Duyundu Umumiye-i Osmaniyenin cetveli A KISMI Mukavelename Devre-i i stikraz tarihi Faiz itfa hra eden batlca ' 1 2 S 4 S Dyun_u muvah4/9/1903 . 8 ; hide 21/6/1906 4 1 kramiyeli Trk tahvilt......... /1/1870 . Osmaniye 8-30/4/1890 4 931 Osmanl Bankas ' Tmbeki ... ... ... 26/4-8/5/1803 4 1954 Osmanl Bankas 40.000.000 iranklk ark imendf er leri 1.13/3/1S94 4 1957 Deutsche Bank jrupu Enternasycnal banka ve iki Fransz bankas dahil olduju halde c/c 5 1896 2-29-/12/3/1896 5 1946 Osmanl Bankas Gmrk 1902 18-29/5/1886/ 9-11/10/1902 4 1958 Osmanl Bi-.nkas ; r/c 4 1903 8/10/18S8 . Sayd Bahri 21/2-6/3/1903 4 1958 Deutsche Bank Badat I. tertip 20'2-5/3/1903 .4 2001 Deutsche Bank c/c 4 1904 4-17/9/1903 4 1960 Osmanl Bankas cf 4 1901 - 1905 21/11-4/12/ 19016 11/1903/ 25-4-8/5/1905. 4 1961 Osmanl Bankas Tehizat-i askeriy 4-7/4/1905 4 1961 Deutsche Bank Badat II. tertip 20/5-2'6/1908 4 2006 Deutsche Eank Badat III. tertip 20/5-2//1908 4 2010 Deutsche Bank cf0 4 1908 Sf0 4 1S09 6-19/9/1908 4 1965 Osmanl Bankas 30/9-13/10/1909 4 1950 Osmanl Bankas Soma Bandrma 20/11-3/12/1910 4 1992 Osmanl Bankas J Hudeyde-San'a 24/2-9/3/1911 4 2006 Fransz Bankas ;i Gmrk 1911 27/10-9/11/1910 4 1952 Deutsche.Bank ve Konya Ovas irva gurubu 1 ve skas 5-18/11/1913 1932 I Dok, tersane ve 1 inaat- Bahriye 19/11-2/1271913 5,5 1943 \% 5 1914 13-26/4/1914 5 1962 Dsmanb Bankas : Ttn dare-yi nJisariyesi avans 4/8/1913 % 5 1911 Hazine ahvilftt (Sefaln-I Harbiye Trkiye Mill n.bays) 13/7/1913 5 1916* Bankas : Bankl Osman!

1912 Hazine . tahvilt . 8.21/11/1912 6 1915 Osmanl Bankas i 1913 Hazine tahvilt (Dorudan doruya ihra edi. vjen tahvilt dahil) 19/1-1/2/1913 5 1917 Periye ve reks; () 54 nc maddeye mracaat. B KISMI Uibari \ Sermaye-i ' Avanslar Mukavelename tarihi Faiz iptidaiyest (TL. olarak): Badat irketi 8-16 Haziran 1908 Fenerler idaresi 5-18 Austos 1904 Fenerler daresi 5-18 Temmuz 1907 300 000 Kstence kablo 27-8 Teriniev. 1904 7 55 000 irketi 8 300 000 Tnel glrket 7 17 335 Eytam sand '4 3 000 Deutsche Bank Muhtelif tarihlerde 153 147 [ Fenerler idaresi' 13-26 Austos 1912 5,5 33 000 Anadolu demir3-16 Nisan 1913 7 500 000 yolu irketi 21.5 Mart 1914 6 200 000, LOZAN ZAFER M. HEZMET M 7 397 FASILII AHKAMI MUHTELFE Madde: 58 Bir taraftan Trkiye, dier taraftan (Yunanistan hari olduu halde) dvel-i saire-i kide, Trkiye ile dveli mezkrenin ve kezalik (ehas bkmiyye de dahil olduu halde) tebealarmn, 1 austos 1914 tarihiyle muahedeyi hazirann mevki-i mer'iyete vaz' tarihi beyninde gzeran eden mddet zarfnda gerek etval-i harbiyeden, gerek istimval, zabt, sekvestro tasarruf veya msadere tedabirinden mnbaisi zayiat ve zararu ziyanlardan dolay her trl metalibi nakdiyede bulunmaktan mtekabilen fera-. gat ederler. Maamafih bldaki hkm, ibu muahedenin nc ksmnda muharrer ahkma (ahkm iktisadiye) halel vermiyecektir. Almanya ile mn'akit 28 Haziran 1919 tarihli sulh muahede-nmesinin 259 uncu maddesinin (1) iaretli fkras mucibince Almanya ve Avusturya tarafndan devredilmi olan altun nkut zerindeki her trl hukukundan Trkiye (Yunanistan mstesna olarak) dier kid devletler lehine feragat eder. Birinci tertip Trk evrak- nakdiyesi hakknda gerek 20 Haziran 1331 (3 Temmuz 1915) tarihli mukavelename ile gerek mezkr evrak nakdiyenin zahrnda muharrer matne nazaran dyun-u Umumiye-i Osmaniye meclisine tahmil edilmi oJan bilcmle tediye nkellefiyt fesholunmutur. Kezalik Trkiye, Hkmet-i Osmaniye tarafndan ngiltereye sipari olunup Britanya hkmeti tarafndan 1914 tarihinde vaziyet edilmi olan harb sefinerlerine mukabil tediye klmrmg bute nan mebaligin iadesini ne Britanya hkmetinden ve ne de tebal'a. rndan talep etmemei kabul ve bundan dolay her trl metallbin-den feragat eder. Madde: 59 Yunanistan harb kavaninlne mugayir olarak Anadolu'da Yunan ordu veya idaresinin efalinden mtevellit haaratn tamiri mecburiyetini tapir. Dier taraftan Trkiye, harbin temadisinden Ve onun neta398 KADR M19IROMJ yicinden mtevellit Yunanistan v'aziyet-l maliyesini nazar- dlkka te alarak tamirat hususunda Yunanistana karg her trl metale-battan suret-1 kay'iyede feragat eder. Madde 60 Cterek Balkan muharebeleri neticesinde ve gerek ibu muahede ile lehlerine Osmanl mparatorluundan ara_ zi ayrlm ve ayrlmakta olan devieder iou arazi zerinde kin olup Osmanl mparatorluuna ait kaffe-i emval ve cmlk mecca-nen iktisab edeceklerdir.

26 Austos 1324 (8 Eyll 1908) ve 20 Nisan 1325 (2 Mays 1909) tarihli iradelerin hazine-i hassadan devlete naklini emrettikleri emval ve emlk ve kezalik 30 Terinievvel 1918 de hazlnei hassa tarafndan hdemat-i umumiye menfaatine idare edilmi plan emval ve emlk dveli mezkra bu emval /e emlke mteallik hususatta Osmanl mparatorluu yerine kaim olacaklar ve emval-i mezkre zerine messes olan vakflarn muteber tannmas lzm gelecei cihetle, fkra-i nifede gsterilen emval ve emlk me-yan'.nda dahilolduu mukarrerdir. Gerek Balkan muharebeleri neticesinde ve gerek bilhare Yu-mnistana intikal etmi olan eski Osmanl mparatorluu arazisi zerinde kin olup hazinei hassadan devlete gemi bulunan em. vsl ve emlk hakknda Trk hkmeti ile hkmet-i Yunaniye arasnda mtekevvin ihtilf, aktolunacak bir tahklmnameye tevfikan ve 1-14 Knunuevvel 1913 tarihli Atina muahedesinde merbut 2 numaral husus protokol mucibince Laheyde bir mahkeme.i ha-komiyeye tevdi olunacaktr. Bu maddenin ahkm, hazine-i hassa namna mukayyet olup veya onun tarafndan idare edilip ibu maddenin 2 inci ve 3 nc fkralarnda mevzuubahs olmayan emval ve emlkin mahiyeti hu-kukryesini tebdil etmeyecektir. Madde: 61 bu muahede mucibince Trkiyeden gayri bir devletin tebaas meyanma giren ve mlki ve askeri tekat ve maluliyet ve eytam ve eramil maaatndan stifade edenler maalarndan dolay Trk hkmetine kar hibir talep dc-rmeyan edemeyeceklerdir. Madde: 62 Almanya ila mnakit 28 Haziran 1919 tarihli Vcrsay sulh muahedenamesiriin 261 inci maddesi ve 10 Eyll 1919 tarihinde Avusturya ile ve 27 Terinisani 1919 tarihinde BulgarisLOZAN ZAFER M, HEZMET MtT 399 tan ile ve 4 Haziran 1920 tarihinde Macaristan ile mn'akit sulh. muahedenamelerinin mevadd mtenazras mucibince Almanya^ Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan Trkiyeden olan bllcm.-le matlubatmm devrini Trkiye kabul eyler. Sair dveli kide bu husustan dolay Trkiye zimmetine terettp eden dyundan Trkiye'yi ibra ederler. Trkiyenin Almanya. Avusturya, Bulgaristan ve Macarlstan-dan olan matlubat dahi sair dveli kide lehine devrolunmutur. Madde: 63 Harpten sonra Alrnaiyadan Trkiy'eye ihra olunacak emtia bedeltna mukabil Almanya hkmetinin Trkiye evrak-i nakdiyesini muayyen bir kambiyo fiaiyle kabul edeceine dair yapm olduu taahhdatCan Almanya hkmetini ibra eylediini Trkiye hkmeti, sair dveli kide bilittifak beyan eder. ' KISIM 3 AIIKM.I KTSADYE Madde: 64 Bu ksmda (clvei mttefika) tabirinden mk. sat Trkiyeden maada dveli kidedir. (Mttefikin tebaas) tabiri,. Trkiyenin gayr dveli kide tebaasndan bulunan veyahut dveli mezkOreden birinin taht himayesindeki bir devlet veya arazi tebaasndan olan ehas hakikiye, irkl, cemiyatat ve messesata-amildir. Bu ksm (mttefikin tebaasna) mteallik bulunan ahkmn, dveli mttefika tabiiyetini haiz olmadklar halde fiilen bu devletler tarafndan mazhar.i himaye olmu bulunmalarndan dolay memurin-i Osmaniye canibinden mttetikin tebaas gibi muamele grm ve bu yzden zarara duar olmu olan ehas hakknda da t&tbik edilecektir. FASL 1 EMVAL . HUKUK VE MENAF Madde: 65 29 Terinievvel 1914 tarihinde dveli mttefika tebaas olan ehasa ait olup ibu muahedenin mevkii. icraya vaz- tarihinde Trk kalacak arazi zerinde hilen mevcut ve kabili tehis olan emvai; hukuk ve menafi, bulunduklar hal zere, menlehlhak-larna. derhal iade olunacaktr. 400 KADR M9IRO6LU Bilmukabele, Trk tebaasna ait olup 20 Terinievvel 1914 ta-riliinde dvel-i mtittefikann hkimiyeti veya himayesi altnda bulunan veyahut Balkan "muharebelerini mUteakip Osmanl mparatorluundan fekkedilerek bugn dvel-i

mezkrenin taht. hkimiyetinde bulunan arazi zerinde hlen mevcut ve kabil-i tehis olan emval, hukuk ve menafi'de bulunduklar hal zere menlehl-haklanna derhal ade edilecektir. Kezalik bu muahedeyle Osmanl mparatorluundan ayrlm arazi zerinde bulunup Trk te-b'asna ait olan dveli mttefika memurini canibinden tasfiye edilmi veya lalettayin sair tedabir-i istisna'yeye tbi klnm bulu. nan emval, hukuk ve menafi hakknda ayn iade muamelesi derhal yaplacaktr. bu muahedeyle Osmanl mparatorluundan ayrlan bir top. rakta kin olup' Osmanl hkmeti tarafndan tedabir-i fevkal-de-i harbiyeye tbi tutulmu olduktan sonra mezkr toprakta icra.i hkimiyet eden dvel-i kidinin elyevm yedinde bulunan kabili tehis kffe-i emval ve hukuk menafi sahibi merlarna, bulunduklar hal zere, iade edilecektir. Mezkr arazi zerinde icra-i hkimiyet eden devlet-i kide canibinden tasviye edilmi olan emval-i gayr menkule dahi ayn iade muamelesine tbi tutulacaktr. Efrat arasnda bunlardan maada olan bilcmle istihkak, mddel-yat selhiyettar mahalli mahkemelerine racl olacaktr. 1 stihkak iddia olunan emvalin tehisine veya iadesine mteallik kffe-i ihtilfat bu ksmn beinci faslnda muharrer muhtelit hakem mahkemesine arzedileccktir. Madde: 66 65 inci maddenin birinci ve ikinci fkralar ah. kmnn tenfiz ve icras iin tarafeyn-i .liyeyn-l kdeyn menlehul-hakiar en seri bir usulle ve kendilerinin rzas olmakszn tahmil edilmi olabilecek hergna teklif ve kuyuttan azade bir halde emval hukuk ve menafilerine mutasarrf klacaklardr. Emval ve hukuk ve menaft-i mezkreyi bu iadeyi icra edecek olan hkmetten bilvasta veya bil vasta iktisabetmi olup ta iadeden dolay mutazarrr olmu bulunacak olan ehas salisenin tazmin i zarar ,dahi o hkmete ait olacaktr. bu tazmin.i zarar keyfiyetinden tahadds edebilecek ihtilfatm halli mehakimi umumiyenin daire-i selhiyetinde bulunacaktr. air kffe-i ahvalde tazmini zarar iin ehas-) mteallika LOZAN ZAFER Mt. HEZMET Kt? 40i .aleyhine ikame-i dva etmek, mutazarrr olaa ehas- saliseye .ait olacaktr. Bu maksatla dman emval, hukuk ve menafi hakknda tara-feyn-i liyeyn-i kdeyn tarafndan tevessl ve ttihaz olunan bilcmle muamelt- tasarruf iye ile dier tedabr-i istisnaiye-i harbiyye . emn-i tasviyo henz hitam bulmam ise, derhal ref tevkif edilecektir. Sahiplerinin metaiibl de emval-i hukuk ve menaf-i mezkre tehi3 olunur olunmaz hemen iade klnmak suretiyle is'af olunacaktr 65 inci madde ile iadesi mukarrer olan emval, hukuk ve menafi i,bu muahedenin imzas tarihinde tarafeyn-i liyeyn-i kideyn hkmetlerinden birinin memurini canibinden tasfiye edilmi bulunur ise, mezkr hkmet bedel-i tasfiyeyi sahiplerine tasviye etmek suretiyle emval ve hukuk ve menafi-i mezkfcyi ayneb iade etmek mecburiyetinden vareste kalacaktr. Rer sahibinin mracat zerine beinci faslda zikrolunan Muhtelit Hakem Mahkemesi, taa-viyenin, deer fiatn bulduracak erait altnda icra edilmemi oi-duu rey'nde bulunur ise mezkr mahkeme, tarafeyn arasnda itilf hasl olmad takdirde muhik grecei miktarda bedeLi tasfiyeyi tezyid edebilecektir -Mal sahibi ile hasl olan itilftan veya hut nifszikr Muhtelit Hakem Mahkemesi kararndan itibaren 2 ay mddet zarfnda tediye vuku bulmad takdirde, emval, hukuk ve menafi- mezkre iade edilecektir. Madde 67 Bir taraftan Yunanistan, Komanya, Srp - Hrvat - Sloven devleti ve dier taraftan Trkiye kendi ordular ve devairi canibinden Trkiye arazisinde veya mtenazran Yunanistan, Romanya ve S:rp . Hrvat - Sloven devleti arazisinde ahz zapt edilmi veya sekvestro olunmu olup ta elyevm kendi arazileri dahilinde bulunan her nevi emval-I menkulenin memleketlerinde taharri ve iadesi hususunda gerek tedabir-i idariye1 mnasi-benin ittihaz, gerek evrak ve vesaik-i aidesinin teslimi suretiyle tes-hilt iresini mtekabilen taahht ederler. bu taharri ve iade keyfiyeti kezalik Almanya, Avusturya - Macar veya Bulgar ordular ve devairi tarafndan Yunan, Romanya veya Srp . Hrvat - Sloven devleti arazisi zerinde zapt veya sek-vtstro olunup ta Trkiyeye veya teb-asna devrolunmu bulunan ani-fzzikr eya.ile Yunan Romen veya Srp ordular

tarafndan Trk .topranda zapt veya sekvestro edilerek Yunanistana, Romanya. F: 26 402 KADR MZ&IROL.U LOZAN ZAFER M. HEZMET M? 403 ya veya Srp - Hrvat . Sloven devlet veya teb'alanna devredilmi1 olan eya hakknda dahi car olacaktr. Bu taharri ve iadeye mteallik metalib, muahedenin* mevki-L mer'iyyete vaz'mdan itibaren alt ay zarfnda vki olacaktr. Madde: 68 Trkiyenin Yunan ordusu tarafndan igal edilmi bulunan menatknda bir tarafta Yunanistan memurini ve devairi ve dier taraftan Trk teb'as arasnda aktolunmu mukave. lattan mtevellit duyn, mezkr mukavelelerde mndcri erait dairesinde Yunanistan hkmeti tarafndan tesviye olunacak, tr. Madde: 69 Bir Austos 1914 de mstefit olduklar usule gre dvel.i mttefika teb'asndan ve mallarndan tbi olduklar hibir vergi, resim veya resm-i munzam 1922 1923 sene-i maliyesi ta-hakkukatmdan mukaddemki seneler iin tebay-l mezkreden veya; mallarndan dibayet edilmeyecektir. 1922 - 1923 sene.i maliyesinden mukaddemki seneler hesaba-tina ait olmak zere 15 Mayi3 1923 den sonra mebali ahz- tahsiL edilmi bulunur ise ibu muahedenin mevki.i mer'iyete vaz'nda, mukabili menlehulhaklara reddolunacaktr. 1923 Maysnn 15 inden mukaddem tahsil edilen mebali hak. knda hibir talep ve iddia icra olunamyacaktr. Madde: 70 65, 66, 68, 69 uncu maddelere mstenit metalip ibu muahedenin mevki.1 icraya vaz'mdan itibaren 6 ay mddet zarfnda selihiyettar memurin nezdinde ve tilf hsl olmazsa yi--nr ibu muahedenin mevki.i mer'iyete vaz'mdan itibaren 12 ay mddetle Muhtelit hakem mahkemesi nezdinde dermeyen ve. ikame olu., nacaktr. Madde:. 71 Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Romanya ve Srp - Hrvat . Sloven devlet veya bunlarn teb'alan kendi emval, hukuk ve menafileri hakknda 29 terinievvel 1914 tarihinden evvel Hkmet-i Osmaniye nezdinde serd-i metalip veya ikameti dva etmi olduklarndan, ibu ksmn ahkm, bu gibi. metalip veya deviyi hi bir suretle ihll edemiyecektir. Britanya, Fransa, talya, Romanya ve Srp . Hrvat _ Sloven hkmetleri nezdinde Hkmet-i Osmaniye veya teb'as tarafndan serd veya. ikame olunmu metalip veya devi hakknda ela ayn muamele, cart olacaktr. Bu metalip veya devi Trkiye himetiyle ibu maddece gsterilen 'hkmetler nezdinde kapitlsyonlarn ilgas nazan itibare alnmak artyla ayn erait altnda takip olunacaktr. Madde: 72 Muahede-i hazra ile Trk kalan arazi dahilinde Almanya, Avusturya, Macaristan ve Bulgariatana veya onlarn teb'alanna ait olup ta ibu muahedenin mevki-l mer'iyete vaz'mdan mukaddem Hkmt-I Mttefika canibinden hacz veya igal edilmi, emval, hukuk ve menafi, mezkr hkmetlerle Almanya, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan hkmetleri Veya onlarn alakadar teb'alan arasnda takarrr edecel: itilflarn in'ikadna kadar Hkmt- Mtterika yedlerinde kalacak. Eer emval ve ha. kuk-u menafi-i mezkre tasfiye edilmi ise bu tasfiye muamelt tasdik edilmitir. bu muahede ile Trkiye'den ayrlm olan arazi dahilinde icra_i hkimiyet eden hkmetler, bu muahedenin mevki-i icraya vaz-indan itibaren bir sene zarfnda o arazide bulunan. Almanya, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan veya teb'alanna ait emval ve hukuk,ve menafii tasfiye edebileceklerdir. imdiye kadar icra edilmi olsun veya henz icra edilmemi bulunsun tasfiyelerin hslat, eer bu emval Alman, Avusturya-Macar ve Bulgar devletlerine aitse, alkadar devlet le akdolun-mu olan sulh muahedesiyle messes tamirat komisyonuna i't edi. lecektir. Eer tasfiye edilen emval, emval-i husus'yeden ise bedeli dorudan doruya sahiplerine verilecektir. Bu maddenin ahkm Osmanl anonim irketlerine tatbik olunmaz. bu madde ile derpi. edilen tedabirden dolay T^lrkiye hkmeti hibir vehile mes'ul olmayacaktr. FASIL II MUKAVELT VE MRUR.U ZAMANLAR

Madde: 73 82 inci maddede tarif edildii vehile muahharen dman olmu olan taraflar beyninds ve mezkr maddede gsterilen tarihten mukaddem mn'akid olup tide zikredilen envaa men--sup bulunan mukaveleler, ihtiva ettikleri ahk&m ve ibu muahedenin mnderecatt kayd- ihtirazist altnda meri kalrlar. A) Emvali gayr-i menkule satna mteallik mukavelt, 82 .inci madde mucibince tarafeynin dman olduu tarihten mukad404 KADR MISIROLU . LOZAN ZAFER Mt. HEZMET M? 40> dom teslim muamelesi fiilen cra olunmu ve fakat nefsibey muamelesi usulen tahakkuk ettirilmemi bulunsa bile; B) Efrad arasnda Mn'akit icar ve sticar mukaveleleriyim bedeli car ve vaad-1 car mukaveleleri; C) Efrad arasnda mn'akit meadin, orman veyahut ziraat edilecek arazi letmesine mteallik mukavelenameler; D) Gayrmenkultn teminat iraesine mteallik mukaveleler ile menkultm rehnine ve teminat gsterilmesine dair mukavelt; : " ' '"' '"'" ' ' "' "" ' E) irket tesisine mtedair mukavelenameler, bu hkm t. bi olduklar kanuna gre reknnkinden baka bir ahsiyeti bulunmayan kollektif irketlere (partnirp) tatbik olunamaz; F) Mevzu ne olursa olsun efrad veya irketlerle devlet vilyet, belediyeler veyahut dier buna mmasil ehasa hkmiye-yi idriye arasnda^mn'akit mukaveleler; G) Aile ahkmna mteallik mukaveleler; H) Hibelere veya ne mahiyette olursa olsun teberrata ait mukaveleler;; bu madde .mukavelta hin-i akitlerinde bizzat haiz olduklar kymetten baka bir kymet izafesi iin hticac olunamaz. Bu roadde lmtiyazat mukaveltna tatbik olunmayacaktr. Madde: 74 Sigorta mukaveleleri ibu fasln zeylinde mnde-ri ahkma tbidir. Madde : 75 Muahharren dman olmu ehas beyninde akte-dilmi olup 73 nc ve 74 nc maddelerde tadad olunanlarn ve mtiyaz mukaveltnm gayr mukaveleler tarafeynin dman olduklar tarihten itibaren mnfesih olmu addedileceklerdir. Mamafih mukavele kitlerinden her biri ibu muahedenin mev-. ki.l mer'iyete vaz'ndan tibaren 3 ay zarfnda, icabederse taraf.u diere, mukavelenin aktl tarihindeki erait ile icras talep olunduu taj$tefci erait arasnda mevcut farka tekabl edecek tazminat tediye edebilecektir. Bu tazminat tarafeyn arasnda itilf edilemedii halde Muhtelit Hakem Mahkemesi tarafndan tesbit edilecektir. Madde: 76 , tbu muahedenin mevkl-i mftr'iyete vaz'ndan ev^ vel 73 ile 75 inci maddelerde muharrer mukavelenamelerin dvel'i kide teb'asmdan olan kidler arasnda ve bilhassa bu mukaveltn feshine, idamesine, suver-i icraiyesine veyahut tdiline dair tediye edilecek aka cinsine veya kambiyo rayicine mteallik itl-lflar da dahil olduu halde vukua gelen suver-i tesviyenin muteber olduu tasdik olunur. . Madde: 77 30 terinievvel 1918 den sonra mtefikn teb'a-as ile Trk teb'as beyninde mn'akit mukavelt muteber ve ah-km- umumiyeye tabidirler. 30 terinievvel 1918 tarihinden sonra 16 Mart 1920 tarihine kadar stanbul hkmetiyle usul dairesinde aktolunmu mukavelt dahi kezalik muteber ve ahkm umumiyeye tbidir. 16 Mart 1920 den sonra tstanbul hkmetiyle usul dairesinde oktolunmu ve mezkr hkmetin hkimiyet-1 fiiliyesi altndaki araziye mteallik bulunmu olan btn mukavelt ile itllfat ibu muahedenin mevk-i mer'iyete vaz'ndan itibaren 3 ay mddet zarfnda alakadarlarn vuku bulacak mracaatlar zerine, Trkiye Byk Millet Meclisinin tasvibine arzolunacaktr. Bu mukaveleler mucibince vuku bulmu olan tediyat, tedlyat-i mezkreyi icra etmi olan taraf hesabna usulen matlup kaydedilecektir. Byk Millet Meclisince tasdik ve tasvip olunmad halde^ alkadar tarafn eer mevcut ise dorudan doruya ve fiilen duar olduu zarara tekabl edecek

miktarda bir tazmine istihkak olacak ve bu tazmin muslihane bir itilf hasl olmazsa Muhtelit Hakem Mahkemesi canibinden tesbit edilecektir. Bu maddenin ahkmna, imtiyaz mukaveltna, ne de imti-yazatn devr ve ferana tatbik olunamaz. Madde: 78 Bilhare dman olmu, tarafeyn arasnda,. ' imtiyaz mukaveltndan baka mn'akit mukavelelere ait olarak zuhur etmi veya zirde gsterilen alt ay mddetin inkzasndan. evvel zuhur edebilecek olan bilcmle ihtilf at, Muhtelit Hakem Mahkemesi tarafndan halledilecektir. Maahaza bitaraf devletlerin knunlarnn tatbikinden dolay dvel-1 mezkre mehakim.i milliyi, sinin daire-i selhiyetine dahil olan ihtilfat mstesnadr, tbu kk- hrede ihtilfat- mezkre Muhtelit Hakem Mahkemesi tarafndan deil mehakiml-i milliyeyi mebhusun anh tarafndan hal ve-fasl edilecektir. Bu madde mucibince Muhtelit Hakem Mahkmesi-r.in daire-i elhiyetinde olan htilfata mteallik ikytia mezkr 406 KADR MI9IROLU LOZAN ZAFER M. HEZMET K? 407 mahkemeye tekili tarihinden tibaren, alt ay mddet zarfnda ar-zedilmi olmas lzmdr. Bu mddetin inkzasuda Muhtelit Hkem Mahkemesine arzedil-rci olacakihtllfat, ahkm- umumtyeye tevfikan selhiyettar me-hakim tarafndan hal ve fasl edilecektir. Bu maddenin ahkm, ne harp esnasnda ayn memlekette oturmu ve ahslaryla mallarm serbeste mutasarrf bulunmug olan btn taraflar arasnda mn'akit mukavelta, ne de tarafeynin man olduklar tarihten mukaddem selhlyettar bir mahkeme tarafndan bir hkme iktiran etmi ihtilfata tatbik olunamaz. Madde: 79 Taraf eyn-i alyeyn-l kideyn arazisi zerinde dmanlar arasndaki mnasebatta mrur-u zaman, mehil-i kanunnin mrurundan mtevellit adem-1 istima- dvaya veya sukut-u hakka <lair her trl mddetler, ister harbin bidayetinden evvel, ister ondan sonra cereyana balam olsun 29. terinievvel 1914 den muahede-i hazirann mevkii mer'iyete vaz'mdan ayn lnkzasna kadar tatil edilmi addolunacaktr. bu; hkm bilhassa faiz ve temett kuponlarnn ibraz mddetlerin vel'ecelittediye kur'as isabet etmi olur, veyahut sair bir suretle vcibt tediye olan eshamn ibraz mddetlerine de tatbik dilir. ' ' Homanyaya taallk eden hususatta balda mezkr mddetler 73 Austos 1916 tarihinden itibaren tatil edilmi addolunacaklardr. Madde: 80 Dmanlar . beynindeki mnasebatta kablel harb tanzim edilmii olan hibir sened-i ticari mahza kabul ve :ya tediye iin mddet-i matlube zarfnda ibraz edilmediinden veja harb esnasnda ne, keid'cilere, ne cirontalara adem-i kabul veya adem-i tediyeden dolay ihbar vuku bulmadndan ne pro' 'testo ve ne de merasimden herhangi birinin ekl.i adem-i ifasndan 'dolay gayr muteber addedilemeyecektir. Eer*bir senedi ticarinin kabul veya tediyesi zmmmda mec-buriyet-I braz yahut adem-i kabul veya adem-l tediyenin keideci -veya cirontalara mecburiyet-i ihbar veya o senedin protesto mecburiyeti iin muktazi mddet, harb esnasnda nunkazl olmu ve senedi ibraz veya rotesto etmek veya adem-i kabul veya adem-i tediyesini ihbar eylemek ile mkellef olan taraf bunu harb zamannda fa etmemi ise senedi ibraz, adem-i kabul veya adem.i tediyeyi ihbar veyahut protesto tanzimi iin kendisine' ibu muahedenin mevki-i mer'iyete vaz'ndan itibaren ay mddet verilecektir. Madde 81 Vacibttediye olmu dyunu teminen harbten evvel tesis klnm menkul veya gayr menkul merhnat veya temi--nat akeye tahvil iin harb esnasnda yaplm olan satlar, medyunu haberdar etmek zere muktazi merasim kamilen ifa olunamam olsa bile medyun-u mezkrun her trl zarar ve ziyanlar hakknda ruyet-i muhasebe iin daimi muhtelit hakem mahkemesine davet edebilmesi hakk mahfuz kalmak kayd- sarihi ihtirazisl tahtnda muteber tannacaktr. Mahkeme ta,rafeyn arasnda hesabat tasfiye etmek ve rehin vfya teminat olarak verilen maln erait-i furuhatini tetkik eylemek ve p.er dayin suiniyetle

hareket etmi, yahut rehni satmaktan itinap iin veya satn bir mutedil fiatla tahakkukunu temin edecek erait tahtnda icras zimmmda yedi iktidarnda olan her vastaya mracaat etmemi ise medyunun sat hesabiyle : urad zaran tamir mecburiyetini dayine tahmil eylemek "azifdsini haiz olacaktr. Bu ahkm ancak dmanlar arasnda kabil-i tatbik olacak ve blda muharrer( muamelttan 1 mays 1923 tarihinden sonra icra edilmi olanlarna temil edilmeyecektir.' Madde: 82 Bu fasln mfadmca bir mukavelenin tarafeynini tekil eden ehas, aralarnda ticaretin fiilen gayr- mmkn olduu' veya bunlardan birisinin tbi olduu kavanin, evmir veya niza. mat ile ticaret men edildii veya gayr kanuni bir mahiyet iktisap-ettii tarihten itibaren dman ad ve telkki olunacaklardr. Akt-i mukavefe eden erden birisi iin dman memleketi olduu halde harp esnasnda orada ikamet ederek ahs ve emvalK hakknda serbeste tasarrufatta bulunabilmi olduu tarafeyn-t li--yeyn-i kdeynden birinin arazisi dahilinde (irketler de dahil ol.-m ak zere) dman ehas veya onlarn acenlalar arasnda akto-lnmu mukavelt 73 - 75 - 79 - 80 inci maddeler ahkmndan ms^ tesna olarak ahkm umumiyeye tbi tutulacaktr. Madde: 83 Bu ksmn ahkm Japonya ile Trkiye arasnda tatbik olunmayacak ve bu ksmda mevzrubahs olan mevat mezkr iki memleketin her birinde kavanin-i maiallyeye tevfikan hal ve fasl edilecektir. <08 KADR MISIROLU LAHKA I Hayat Sigortalan: 1 Bir sigortac ile bilhare dman olmu, bir ahs arasn-da aktedilmi olan layat sigorta mukavelenameleri muhasematn kad veya ahs- mezkru dman olmas dolaysyla mefsuh addedilmeyecektir. Fkra-i slifeye gre mefsuh addedilmeyen bir mukavelename ahkmnca harb esnasnda vacibttedlye olmu olan her sigorta edilmi, mebl bftdelharb kbili tesviye olacaktr-bu mebla ya-cibttedlye olduu zamandan tesviye edUdigi tarihe kadar senevt yzde be faiz zam edilecektir. . Harp esnasnda sigorta ttcuratnm adem-i tediyesinden veyahut mukavelename ahkmnn ademi icrasndan nal gayet bir mu. kavelename hkmsz veya tesirsiz kalm ise sigorta olaa ahs veya vekilleri veyahut menlehulhukuk igbu muahedenin mevki-i ner'iyete vass' tarihinden itibaren onlki ay zarfnda her zaman, polienin hkmsz kald veyahut mefsuh addedildii gnk ky-met-1 itlraiyesinl sigortacdan senevi yzde be zamm- faiz ile ta_ ep edecektir. Hayat sigorta mukavelenameleri 29 terinievvel 1914 tarihinden mukaddem imza edilip ibu mukavelenamelerin ahkmna nazaran Ucuratm adem-i tediyesinden ni ibu muahedenameden evvel fesh veyahut tenzil edilmi olan Trk teb'as ibu muahedename-nir. mevkl-1 mer'iyete vaz' tarihinden itibaren U. ay zarfnda ve 'gayet o esnada berhayat iseler sigorta edilen sermayenin tamam iin ^polieleri yeniden tanzim etmeye selhlyattar olacaktr. Bunun tin kumpanya doktorunun yapaca ve kampanyann k. fi addecei bir muayene-i tbbiyeden getikten sonra mtedahil curat yzde be faiz-i mrekkep zamm ile tediyeye mecbur olacaklardr. 2 Elyevm bir mttefik devlet teb'as olan irketlere Trk telas arasnda 1914 senesi 29 terinievvelinden mukaddem aktedll-ini olup Trk altnndan gayri bir naktile tediyesi kabul ve curat 18 terinisani 1915 tarihinden evvel ve sonra veyahut yalnzca LOZAN ZAFER Mt, HEZMET MT 409. bu tarihten mukaddem tediye edilen hayat sigortas mukaveltnm bervehi ti tesviye ve tanzim edilmeleri takarrr etmitir. 1 18 terinisani 1915 tarihinden evvelki zamanlar iin mukavelenamede zikredilen cins para ile ve bu cins nakti hra eyleyen memleketin rayicine gre sigorta edilen ahsn hukuku polienin erait-i umumiyesine tevfikan tesbit edilecektir. (Mesel Frank, ak

.tn Frank yahut evrak naktiye Frank olarak tasrih edilen her . mebl Fransz frankyla tesviye edilecektir.) 2 18 terinisani 1915 tarihinden sonraki mddet iin Trk lirasnn kymeti harpten evvelki kymetine msavf farzolunmak iktiza ettiinden Trk evrak-i naktlyesl ile testiye edilecektir. ayet mukavelenameleri Trk parasndan gayri bir nakt ile aktedilmi olan Trk tebas 18 terinisani 1915 den beri cretlerini mukavelenamelerde zikredilen nakit ile tediye ettiklerini isbat ederlerse mezkr mukavelenameler 13 terinisani 1915 den sonraki" zamanlar iin bile ibu nakti ihra etmi olan memleket rayicine- gre tesfiye edilecektir. . Mukavelenameleri elyevm mttefik bir devletin taht. tbiiyetinde bulunan irketler ile 29 terinievvel 1914 tarihinden evvel Trk parasndan gayr bir nakit ile aktedilmi ve curatm tediyesi dola-yisiyle el'an mevki-i-mer'iyette kalm olan Trk teb'as ibu mua-hedanemenin mjevki-1 mer'iyete vaz' tarihinden itibaren ay zarfnda ibu mukavelenamelerde mezkr para ile o nakti ihra eyleyen memleketin rayicine gre sermayelerini itmam iin polielerini ye-, niden taazim ve tesis etmek hakkna malik olacaklardr. Bu maksatla 18 terinisani 1915 den beri vdeleri hitam bulmu olan curat ibu para ile tesfiye edeceklerdir. Buna mukabil mumaileyhin mez-. kr tarihten itibaren Trk evrak naktiyesi ile tediye ettikleri cu-rat ise kendilerine ayn nakit ile iade edilecektir. 3 Trk liras olarak aktedilmi olan sigorta mukavelt be. deltnn tesfiyesi Trk evrak- naktiyesiyle vuku bulacaktr. 4 Sigorta irketiyle bir mukavele-1 mahsusa ile polielerinin kymeti ve curatn suret.r tediyesini evvelce tanzim etmi olan sigortal ahslarla ibu muhadenamenin mevki.i mer'iyete vaz' tarihinde polieleri sureti kafiyede tediye edilmi olan ahslara ikinci ve nc fkralarn ahkm tatbik dmeyec jt.lr. 5 Fkarat- slifenln tatbiki zmnnda tarafeynin taahhtt. 410 KADR MI9IROCLU dat- jntekabilelerinl hesap in hayat- beerin ihtlmalfitna faizin miktarn meczederek istinat eden sigorta mukaveleleri hayat zerine yaplm sigorta mukavelt hkmnde addolunacaktr. // Denin Sigortalan : 6 Tarafeynin.dUman olmalarndan mukaddem muhatara balam olduu takdirde ve sigortacnn tbi olduu devlet veya ibu devletin mttefikleri tarafndan vuku bulan harekt- harbiye neti. esindeki haarat temin ve tazmine dair olmamas artlyle deniz siporta mukavelenameleri muhtevi bulunduklar kuyudat- ihtiraziye tahtnda mefsuh addedilmeyeceklerdir. III Harik Sigortalar vs Dier Biyortalrr : 7 Fkra-i slifede zikredilen kayd ihtiraz! tahtnda hrik veya <liex sigorta mukavelenameleri mefsuh addedilmeyeceklerdir. FASL III DUYN -Madde: 84 Harpten evvel aktedmig mukavelt mucibince harpten evvel veya harp esnasnda vacbttedlye olmu bulunan ve harp sebebiyle tesfiyesiz kalm olan duyunun mukaveltta mndemi erait dairesinde ve mukavele edilen para ile o parann hra edildii memlekette cari rayici zerinden tesfiyesl lzm, geleceini tanmakta tarafeyn.i liyeyn-i kideyn mttefiktirler. bu ksmn kinci fasl lahikasnn ahkmna halel gelmemek artyla u cihet mukarrerdir ki harpten evvelki bir mukavele mucibince icras lzm gelen bir tediyat, mezkr mukavelede gsterilen paradan gayri bir para ile ksmen veya tamamen tahsil edilmi bulunan mebaliin mukabili olduu takdirde bu tediyat hakikatte tahsil olunmu olan mebalii, tahsilatn vuku bulduu para ile eda etmek suretiyle icra olunabilecektir. Bu hkm ibu muahedenin trievki-i mer'iyete vaz'ndan evvel alakadarlar arasnda euret-1 muslihanede vki olmu olan ve hkm mezbure muhalif bulunan ta-ahhdat haleldar edemeyecektir. 1 LOZAN ZAJfER M. HEZMET M? 411

Madde: 85 Dyun- Umumiye-i Osmaniye ibu fasldan ve ibu ksmn (ahkam iktisadiye )dier fsulnden bilittifak ha. riy braklmtr. FASJL IV MLKYET-! SJNAYYE EDEBYYE VE BEDYYE Madde 86 bu muahede ahkm mahfuz kalmak kaydiyle mlkiyet-i snaiyye .edebiyye veya bediiyye haklar, kit devletlerden her birinin kavaninine nazaran 1 Austos 1914 de bulunmu olduklar hal zere tarafeyn-i liyeyn-1 kideyn arazisinde, ibu muahedenin mevki-i mer'iyete vaz'ndan itibaren bu hukuktan halihar_ bin baland anda mteneffi olan ehasn veya menlehulhaklar. nm lehine tekrar tesis veya iade olunacaktr. Itezalik eer harp vukua gelmemi olsa idi, bir mlkiyet-i smaiyyenin veyahut bir edebi veya bedii eserin neri hususunda himayesi iin kanun dairesinde vki olmu bir mracaat zerine harp esnasnda iktisab- hukuk etmeleri mmkn bulunan ehasn hukuku dahi ibu muahedename-nin mevki-i mer'iyete vaz' tarihinden itibaren ehas mezkre lehine olarak tasdik ve tesis edilecektir. Blda mukarrer hkme tevfikan yeniden tesis edilecek olan hukuka halel lras etmemek artyla esna-yi harpte mttefik devletlerden birinin tegril icra! veya dari bir makam tarafndan ittihaz klnm olabilen tedabir-i mahsusaya ibtinaen Osmanl tebasma mteallik mlkiyeti snaiye, edebiye ve bediye hakknda ifa edilen bilcmle muamelt (ruhsat itas da dahil olmak zere) mer'I kalacak ve hkmleri tamamiyl cri olmakta devam edecektir. Bu hkm herhangi bir mttefik devlet tebasmn hukuku hakknda Osmanl makamat tarafndan ittihaz edilmi, mmasil tedablr hak. knda dahi ayn vehile cridir. Madde 87. "Bir austos 1914 tarihinde zaten iktisap edilmi olan veyahut eer harp vki olmam bulunsa di harpten evvel veya harp esnasnda. yaplm bir talep ile o tarihten beri cras mmkn olan mlkiyet-i snaiye hukukunu istihsal veya muhafaza veya bu bapta tiraz edebilmeleri maksadiyle dier her bir kit devlet arazisinde Trk teb'asna ve Trkiye'de mezkr devletlerin tebaasna 412 KADR MISIROCLU LOZA.V ZAFER M. HEZMET Mt? 413 resm-1 munzam ve herhangi bir nevi ceza olmakszn her muameleyi icra, merasimi ikmal, rsumu tesfiye ve suret-i umumiyede har devlet kavanin ve nizamatnn istilzam ettii kffe-l muamelt icra eylemek zere ibu muahedenin mevki-i mer'iy-te vaz' tarihin, den itibaren ekalli bir sene mhlet verilmitir. Bu muamelenin ikmal-l merasiminden birinin cra edilmeme, sinden veya bir resmin verilmemesinden dolay sakt addedilmi, olan mlkiyeti snaiye haklar ihtira beratiyle resimlere ait hu-susatta mezkr berat veya resimlerin gayri mer' addolunduu zamanlarda bunlar ileten veya istimal eden eghas- slisenin hukukunu syanet iin her devletin muktaz-i nesfet addedecei tedabiri ittihaz edebilecei kayd ihtirazisi ile tekrar iktisab mer'iyet ede. eklerdir. Bir ihtira berat hkmnn mevkii fiile vaz' veyahut bir al. met-i farika veya ticariye veya bir resmin istimali iin verilen mehilde 1 Austos 1914 ile igbu muahedenin mvki_l meriyete Traz tarihi arasndaki mddet dahll-i hesap edilmeyecek ve bundan baka 1 Austos 1914 tarihinde muteber olan hibir ihtira berat al-met-1 fftrika Veya ticariye veya resim igbu muahedenin mevkii icray, vazmdan itibaren iki sene mddet gemedike, srf mevkii fiile fidemi vaz' veya adem-i istimali cihetiyle, sukut -veya feshe tbi olamayacaktr.' Madde 88 Bir taraftan Trk tebas ile Trkiye'de mukim olan veya Trkiye'de sanatlarm icra etmekte olan eghas ve dier taraftan mttefik devletlerin tebas ile mttefiklerin arazisinde ikamet veya san'atlarm icra eden ehas ve kezalik bu ehasn harp esnasnda baz hukuk devretmi olduu ehas- salise taraflarndan, hali harp tarihiyle ibu, uahedenamenin nevki.1 mer'iyete vaz' tarihi arasnda geen mddet zarfnda, dier tarafn arazisinde, hudusa gelmi ef'al dolaysiyle ve bu ef al, esna:i harpte herhangi bir zamanda mevcut bulunmu olan veyahut 86 nc maddeye is. tinaden yeniden tesisi lcabeden mlkiyet-1 smalyye veya edebiye veya bediiye hukukunu, haleldar etmi

addolunabilmek sebebi ile bi bir devl ikame ve hibir talep derneyan edemeyecektir. Blda zikrolunan ef'al meyamnda .tarafeyni liyeyn.i ki-dcyn hkmetleri Veya onlar hesabna veya onlarn muvafakatiy. le dier ehas tarafndan mlklyet-1 snaiyye, edebiye veya bediiye "haklarnn istimal ve kezalik bu hukukun tatbik olunabilecei mahsult, lt ve mevad veya her trl eyann fruhati ve mevki-i f. ruhatiye vaz' ve istimali fiilleri de dahildir. Madde 89 Mlkiyeti snaiye hukukunun letilmesi veyahut sar-i edebiye veya bediiyenin tab ve teksiri hakknda, bir taraf-dan mttefik" devletler tebalar veya onlarn topraklarnda sakin veya orada Ean'at'arn icra etmekte olan elas iie dier tarafian Osmanl tebas arasnda esna-i harpte aktedilmig olan ita-1 ruhsat mukaveleleri Trkiyi ile her devlet-i mttefika arasnda mtchaUdis hali harp tarihinden itibaren mefsuh addedilecektir. Ancak herhalde, bu nevi bir mukaveleden iptidaen mstefid olan kimse ibu muahedenin mevki-i mer'iyete vaz'i tarihinden itibaren G ay zarfnda sahibi hukuktan yeni bir ruhsat talep etmek hakkn haiz o!a-cak ve bunun eraiti tarafeyn arasnda bilitilf kararlatmlamaz. sa 5 inci ksmda mnderi muhtelit hakem mahkemesi tarafn, dan tayin olunacaktr. O takdirde mahkeme, icabederse, harp esnasnda hukukunun istimalinden dolay muhik grecei lzmuttas-fiye hisse miktarn tayin edecektir. Madde 90 bu muahede mucibince Trkiyeden aynan arazi ahalisi, gere!; bu iftiraka, gerek bunun neticesi olarak hsl olan tedbili tbiyete ramen Osmanl kvaninine gre bu tebdil annda sahip olduklar mlkiyet-i s:naiyye, ebediye ve bediiye haklarndan Trkiyede tam ve kmil bir surette istifadelerini muhafaza edecelderdir. Bu muahede ile Trkiye'den ayrlan arazide bu iftirak cnn-da mer veya 86 nc maddeyi tatbikan yeniden tesis veya iade edi-lccek olan mlkiyet-i snaiyye ,edebiya ve bediiye hukuku bu arazinin intikal edecei devlet tarafndan tannacak ve Osmanl ka-vanini mucibince devam kabul edilen: mddete bu arazi zerinde mevk!-i mer'iyette kalacaktr. Madde: 91 Osmanl mparatorluu hkmetinin Dersaadetta veya raahall.i salrede.SO terinievvel 1918 tarihinden beri usulen vermi olduu ihtira beratlar veya almt- farika hakknda if etmi olduu muamelt- teselliye ve kezalik bu beratlarla almt- frikanm devir ve ferana mteallik her trl kayt veya tescil mua. meleri ibu muahedenin mevkii meriyete vazhdan itibaren 3 ay zarfnda alkadarlarn vukubulacak mracaatlar zerine Trkiye hkmetine arz ve hkmeti marnileyha tarafndan tescil edi414 KADR MISIROLTJ lecektir. ibu tescilin hkm tescili iptidai tarihinden muteber ola-, aktr. FASIL S MVH7ELT HAKEM MAHKEMES Madde 92 Bir taraftan mttefik devletlerden her biri ve dier taraftan Trkiye arasnda muahede-i hazirann mevkii mer'iyete vaz tarihinden itibaren 3 ay mddet zarfnda birer muhtelit hakem mahkemesi tekil olunacaktr. ' Bu mahkemelerden her biri ikisi mtekaben alkadar hkmetlerin her biri tarafndan tyin olunmak zere, 3 azadan mrekkep olacaktr. Bu hkmetler bir ka zat tyin etmek selhiye-tinl haiz olacaklar ve mahkemede za sfatyle bulunacak zat icb. hale gre bunlar meyanmdan intihap edeceklerdir. Reis, alkadar iki hkmet arasmda bdel itilf tyin olunacaktr. Muahede-i hazirann mevki-i meriyete vaz' tarihinden itibaren iki ay mddet zarfnda bu itilf husulpezir olmad takdirde reis-i mumaileyh, alkadar hkmetlerden birisinin talebi zerine LAHEY Beynelmilel Adalet Mahkeme-i Daire Reisi tarafndan harb esna. smda bitaraf. kalm olan devletler teb'asna mensup zevat meyann. dan tyin edilecektir. Eer bu iki ay zarfnda- alkadar hkmetlerden birisi kendi. Eini mahkemede temsil edecek azay intihap etmeyecek olursa dier alkadar hkmetin talebi zerine mezkr azann emri tyini Cemiyeti Akvam meclisine alt olacaktr. . Mahkeme azasnda birisinin vefat veya istifas takdirinde veyahut mahkeme zasndan birisinin vezayifinl ifa etmesi herhangi bir sebepten dolay imknsz

bulunursa, vefat, istifa veyahut ade. rol mknn usul dairesinde subutu gnndsn lptidar eden iki ay mddet zarfnda, nasp niin mukarrer usule tevfikan, yerine dieri, nin tyinine tevessl edilecektir. Madde: 93 Muhtelit Hakem Mahkemelerinin merkezi stanbul'da olacaktr. Eer mesalihin kemiyet ve keyfiyeti muhik gsterirse alkadar hkmetler her bir mahkemede bir veya birka u-be-l munzama ihdas etmek selhiyetlni haiz olacaklardr. Bunlarn LOZAN ZAFER M. HKZMET M t? 415 merkezleri -mnasip grlecek bir yerde tyin olunabilecektir. Bu .ubelerin her biri bir reis-i sni ile 92 nci maddenin 2 ile 5 inci fkralarnda mezkr olduu vehile mansup iki azadan mrekkep ola-caktr. Her hkmet mahkemede kendisini temsil etmek iin bir veya Ibirka memur (ajan) tyin edecektir. ayet muhtelit bir hakem mahkemesinin veyahut ubelerinden birisinin tekilinden itibaren 3 sene sonra igbu mahkeme veya jube mesaiaini itmam etmemi bulunur ve mezkr mahkeme veya .ubenin me-kezi kendi arazisinde bulunan devlet de talep ederse bu merkez i*bu arazi haricine naklolunacaktir. Madde: 94 92 ve 93 nc maddeler mucibince ihdasediien .muhtelit hakem mahkemeleri ihu muahede mucibince kendi scl-hiyeteri dahiKnde bulunan ihtilfat hakknda hkm vereceklerdir. Ekseriyct-i azann verdii karar mahkemenin karar olacaktr, Tarafeyn-l a!!yeyn_i kidoyn, muhtelit hakem mahkemelerinin mukarrertm' kati addettiklerini ve kendi teb'alar hakknda bunlar mecburiylittlb klacaklarn ve ilmt kendilerine tebli edilir edilmez hibir tenfiz karan ittihazna hacet olmakszn btn ara-- zileri dahilinde icrasn temin edeceklerini kabulde mttefiktir. ?ler. Bundan baka tarafeyn-l aliyeyn-i kideyn bilhassa teblig-tm isaline ve delalin cem'ine ait hususta kendi mahkeme ve memurlarnn muhtelit hakem mahkemelerine, yed'i iktidarlarnda bulunacak olan her trl muaveneti dorudan doruya ifa etmelerini taahht ederler. Madde: 95 Muhtelit hakem mahkemelerinin rehberi adalet, hakkaniyet ve hsnniyet olacaktr. Her mahkeme mesaliha tamame-i vukufu temin etmek iin tnuktazi tercmelerin birlikte itasn emrederek huzurunda istimal olunacak lisan tyin edecek ve huzurunda takip edilecek usul mahkeme kavaidlni mddetlerini tanzim eylecektlr. Bu kavaidin tanziminde ,esast. tiyeye riayet olunacaktr. 1) Usul-U muhakeme, lyiha, ve lyihai cevabiye ibrazn mtekabilen ihtiva edecek ve lyiha-yi reddiye-i cevabiye ve mukabil, lyiha 1 reddiye-i cevabiyenin itas ihtiyari olacaktr. ayet tarafyn. -den biri mlhazat ifahiye dermeyan etmek veya ettirmek talebin416 KADR MI9IROT.TJ de bulunursa, taraf diere de byle bir halde aynyla hareket etmek selhiyeti verimek artyla buna mezun olacaktr. 2) Mahkeme tahkikat icrasn, evrak ibrazn, ehl-i hibreye havaleyi emretmek mahallerinde keif ve muamele cra, her gna malmat talep eylemek, ahitler istima etmek ve tarafenden veyahut mmessillerinden hertrl izahat-i ifahiye veya tahririyeyi talep etmek hususlarnda kffe.i selhiyeti haiz olacaktr. 3) Muahede-i hzrda hilafna mnderi ahkm mstesna olmak zere mahkemenin tekilinden itibaren 6 ay mddet hita-nndan sonra hibir talep ve iddia kabul olunmayacaktr; Meer ki, mahkeme-i mezkrenin bir karar ile ita edilmi ve bad-i mesafe veya kuvve-i mcbire esbabna mbteni olarak &uret-i istisnaiyede muhik grlm bir msaadeyi mahsusa mevcut ola. 4) Bir sene zarfnda mecmuu sekiz haftay tecavz etmeyecek olan tatil devreleri mstesna olmak zere her hafta mesalihin cr'at-i cereyann temin etmek iin muktazi miktarda celse aUted-mek mahkemenin cmle-i vezaif indendir. 5) Hkmler iin mahkemece mzakereye konulduuna ta. de eden hitam. muhakemeden itibaren nihayet iki ay sonra her halde isdar edilmi olmaldr. 6) in icabna gre murafaat.i ifahiye ile herhalde hkmlerin tefhimi celse-i aleniyede vukubulacaktir.

7) Her muhtelit hakem mahkemesi mesalihin hsn- temiye-tine nfi addettii takdirde, merkezinin haricinde bir veya birka celse akdi selhiyetini haiz olacaktr. Madde: 96 Alkadar hkmetler herbir mahkeme iin bilit-tifak bir ktibi umum tyin edecekler ve herbiri ona bir veya bir. ka ktip tefrik eyleyeceklerdir. Ktib-i umum ile ktipler alkadar hkmetlerin muvafakatiyle muavenetlerine lzum grlen ehas hizmetlerine alabilecek olan mahkemenin taht- emrinde bulunacaklardr. Her mahkeme kaleminin daireleri tstanbulda olacaktr. Dier hanhangl bir mahalde mlhak daireler ihdas etmek alkadar hkmetlere ait olacaktr. Her mahkeme kendisine tevdi edilecek olan mesaliha ait evrak, muharrert ve vesaiki kaleminde muhafaza edecek ve vazifesinin hitamnda bunlar merkezinin bulunmug olduu hkmetin hazine-i LOZAN ZAFER Mt, HEZMET M? 417 evrakna tevdi edecektir. Bu evrak alakadar hkmetlere daima kgde bulunacaktr. Madde: 97 Her hkmet, tyin ettii muhtelit hakem man. kemesi azas ile tyin edecei memur (ajan) veya ktiplerin Ucu-rt ve muhassastm tediye eyleyecektir. Reis ile ktibi umuminin ucrt ve muhaaasast alakadar h. kornetler tarafndan mttefikan tyin olunacak curat ve muhassa-s&t mezkre ile mahkemenin masarifi mflterekesi her iki hkmet tarafndan mtinsefeten tediye edilecektir. Madde: 98 bu fasl Japonya ile Trkiye beyninde muahede-i hzra mucibince muhtelit hakem mahkemesinin daire-i selhi. yetinde bulunacak olan mesaiih hakknda kbil-1 tatbik olmayacak, tr. Mesalihi-i mezkre iki hkmet arasnda billtil&f hal ve faal olunacaktr. FASL t MUAHEDENMELBU Madde: 99 bu muahedenmenin m'evki-1 meriyete vaz' akabinde ve dier cihette havi olduu ahkm haleldar olmakszn zlr-de tadat olunan iktisadi veya fenn mahiyetteki zeviletraf muahe-dt, mukavelt ve itilft Trkiye ile dier dvel-l kideden bunlara taraf olanlar arasnda yeniden mevki-i meriyete gireceklerdir: 1) Tahtelbahir kablolarnn muhafazasna dair 14 Mart 1884 ve 1 Kanunuevvel 1886 ve 23 Mart 1887 tarihli mukavelenamelerle 7 Temmuz 887 tarihli ihtimam protokol; 2) Gmrk tarifelerinin nerine ve gnrUk tarifelerinin neri iin beynelmilel bir ttihat tekiline dair 5 Temmuz 1890 tarihli mukavelename; 3) Pariste beynelmilel Hfzsshha-i umumiye dairesi tekiline dair 9 kanunuevvel 1907 tarihli itilf name; 4) Romada beynelmilel bir ziraat enstits tekiline dair 7 Haziran 1905 tarihli mukavelename; 5) Esko nehri zerinde mruriye rsumunun mubayaasna ait 16 Temmuz 1863 tarihli mukavelename; P : 27 418 KADR MI9IROI.TJ 6) Igbu muahedenmenin 19 uncu maddesindeki ahkm- mahsusa kayd ihtlrazisl tahtnda, Sveyg kanalnn serbestli istimalini temin edecek bir usul tesisine ait 29 terinievvel 1888 tarihli mukavelename; 7) 30 terinisani 1920 tarihinde Madrltte mzalanan mukavelename ve itilfnameler de dahil olduu halde posta ittihat-i umumisi hakkndaki mukavelename ve itilf nmeler; 8) 10 - 22 Temmuz 1875 tarihinde Sen . Petersburg'ta im-zalanan beynelndlel telgraf mukavelenameleri ve 11 Haziran 1908 de Lizbon beynelmilel telgraf konferansnda kararlatrlan nizm, nmeler ve tarifeler; Madde: 100 Trkiye atide zlkrolunan mukavelename veya lttlfnmelere iltihak veya onlan tasdik eylemeyi taahht eyler. 1) Otomobillerin milel-i muhtelife mematiklnda seyrine mteallik 11 terinievvel 1909 tarihli mukavelename;

2) Gmre tabi vagonlarn kurunlanmalarna dair 15 ma. ys 1886 tarihli itilf nme ve 18 Mays 1907 tarihli protokol; 3) Msademe, muavenet ve umur-u tahliiye-1 bahriye hakkndaki baz kavaidin dair 23 Eyll 1910 tarihli mukavelename; 4) Hastane gemilerinin limanlarda rsum ve tekliften muafiyeti hakkndaki 11 knunuevvel 1904 iarihll mukavtlenme; 5) Kadnlarn fuhuuyata teviklerinin men'l hakknda 18 Mays 1904, 4 Mays 1910, 30 Eyll 1921 tarihli mukavelenameler; 6) Mugayir.! ahlk neriyatn men'ine dair 4 Mays 1910 tarihli mukavelename; 7) 54, 88 ve 90 inci maddeer hakkndaki kuyudt- ihtiraziye mahfuz kalmak gartlyle, 17 knunusani 1912 tarihli mukavele.i shhiye; 8) Flokseraya karg ittihaz olunacak tedlblre ait 3 tesrinl-evvel 1881 ve 15 Nisan 1889 tarihli mukavelenameler; 9) Afyon hakknda 23 , kanunusani 1912 tarihinde LAHEY* de mzalanan mukavelenameyle 1914 tarihli munzam protokol; 10) 5 Temmuz 1912 tarihli beynelmilel telsiz - telgraf mukavelenamesi; v 11) Afrlkada mevad-d kliyenin tbi olaca usule dir" Sen. Jermen - Anley'de imzalanan 10 Eyll 191S tarihli mukavelename; LU/.AN ZAFER M, HEZMET MT 411 12) 26 ubai: 1885 tarihli Berlin sened-1 umumisiyle 2 tem. muz 1890 tarihli Brksel beyanname ve sened-i umumisinin yeniden tetkikini muntazammum Sen . Jermen - Anley"de imzalanan 10 Eyll 1909 tarihli mukavelename. 13) 1 Mays 1920 tarihli protokol ahkmn tatblkan vazi-yet-i corafiyesinin iktiza ettirdii tadilta Trkiye nail olduunu grd takdirde seyahat-i hava yenin tanzimine dair olan 13 terinievvel 1918 tarihli mukavelename; 14) Kibrit imalinde -beyaz fosfor istimalinin men'ine dair 26 Eyll 1906 da Bern'de imzalanan mukavelename; Trkiye bundan bagka telli re telsiz telgraf hakknda beynelmUel yeni mukavel-tn tanzimine igtirak etmeyi taahht eder. KIBIU i TARK- MNAKALE VB MESAL &BBIYB VASIL 1 Tarik-i mnkale Madde: 101 Trkiye transitin sebestiai hakknda Barselon konferans tarafndan 14 Nisan 1921 tarihinde kabul edilmi olan mukavelename ve nizmnme ile ve menafii beynelmilele olan kabil-1 seyir ve sefer yollara tatbik olunacak usul hakknda mezkr konferans tarafndan 19 Nisan 1921 tarihinde kabul edllmig buluran mukavelename ve nizmnme ve munzam protokol kabul ettiini beyan eyler. Binaenaleyh Trkiye igbu muahedenin mevki-i meriyete vazm-dan itibaren bu mukavelename nizmnme ve protokoller ahkmnn mevki-i tatbika vaz'n taahht eder. Madde: 102 - Trkiye sahilden mahrum devletlerin bahri bayraa mallkiyet haklarnn tannmasn muntazammn 20 Nisan 1921 tarihli beyannemesini kabul ettiini beyan eder. Madde: 103 Trkiye 20 Nisan 1921 tarihli Berselon kon. feransndan beynelmilel usule tabi limanlara alt olan vesayaasm kabul ettiini beyan eder. Trkiye bu usul altna vaz'edilecek limanlan bilhare bildirecektir. 420 KADR KISIB.OGU3 Madde: 104 Trkiye, 20 Nisan 1921 tarihli Barselon konferansnn beynelmilel demiryollarna mteallik vesayasn kabul ttiini beyan eder. Bu vesayaa mtekabil olmak kayd ihtirazlsly-le bu muahedenin mevki- meriyete vazndan itibaren Trk hkmeti tarafndan tatbik edilecektir. Madde: 105 Trkiye, bu muahedenin mevki-l meriyete va-nn mteakip 14terinievvel 1890, 20 Eyll 1393, 16 Temmuz 1895-16 Haziran 1896, 19 Eyll 1906 tarihlerinde Bern'de mza edilen demiryollar vastaslyle emtia nakli hakkndaki mukavelenameleri ve uver-1 tesfiyeyl kabul ve tasdik etmeyi taahht eder. Madde: 106 Teni hudutlarn gzergah dolayuiyle ve ayn. memleketin ki kumun yekdierine rapteden bir hat dier memleketin kat'ettlt veyahut bir memleketten

balayan bir ube hatt dier bir memelekette nihayet bulduu takdirde ki memleket ara-mndaki ticari mnakalta mteallik hususatta isletme geraitl mu. karert- mahsusa mahfuz olmak kaydiyle, alakadar gimendifer idareleri beyninde akdedilecek bir itilafla tanzim edilecektir. Bu idareler igbu itilfn eraitinde uyumaa muvaffak olmadklar takdirde eralt-i mezkre tahkim tarikiyle tyin edilecektir. Trkiye ile hemhudut devletler beynindeki bilumum yeni hudut istasyonlarnn tesisi ve bu istasyonlar arasndaki hududun iletmesi ayn erait daresinde akdolunacak itilaflarla tanzim edilecektir. Madde: 107 Gerek Osmanl hkmetine ve fer ek hususi irketlere ait olup ibu muahede mucibince Osmanl imparatorluun. dan ayrlan arazide kin limanlar ile demiryollarnn devrine mteallik ahkm- hususiye kayd- lhtirazlsi e kezalik ibu muahede-namenin eshab imtiyaza ve memurinin umur-u tekadiyelere m. teallik ahkm- maliye kayd- ihtirazisl tahtnda demiryollarn devri bervehi ti erait dahilinde vukubulacaktr. 1) Bilmum demiryollarnn mebant ve tesisat tamamiyle ve-mmkn olduu kadar iyi bir halde terkedeccktlr; 2) Kendisine mahsus mteharrik malzemesi olan bir ebeke-' tamamiyle terkedilmi olan arazi zerinde bulunduu takdirde bu. malzeme 30 terinievvel 1918 tarihli son mfredat cedveli mucibince takmyla terk olunacaktr. 3) tbi muahede mucibince daresi inksama urayan hututun malzeme-i mteharrlkeslnln taksimi mteaddld ubatn tbi-, olduklar idareler arasnda mlhen uyumak suretiyle tesbit edileLOZAN ZAFER M. HEZMET M? 421 ektir. Bu uyuma 30 terinievvel 1918 tarihli son mfredet cedve-line gre bu hutut zerine kaydedilmi olan malzemenin ehemmL. yeti servis hatlar da dahil olmak zere hututun uzunluunu ticari mnakltn mahiyet ve ehemmiyetini nazar itibare alacaktr. Adenv. i itilaf halinde ihtilfat tahkim tarikiyle halledilecektir. Bu hakem karan ledelicap her ubede braklmas iktiza eden lokomotifleri, yolcu ve eya vagonlarn tayin, bunlarn teslimi eraitini tesbit ve mevcut atelyelere nakledilen malzemenin mahdut bir mddet zarfnda muhafazasn temin iin lzm grlecek suver- ilalllyeyt tanzim edecektir. 4) Malzeme, eya ve edevat, malzeme-i mteharrikenin ayn erait tahtnda terkedilecektir. Madde: 108 Mevrit veya mahreci Trkiye ve Yunanistan olup Yunan - Bulgar hududu ile Kuleliburgaz karibindeki Yunan Trkiye, hududu arasnda kin ark imendiferlerinin aks&m-i sall_ sesinden transit suretiyle mstefit olan yolcular ve emtia-i ticariye, ibu transitten dolay hibir resim veya harca ve ne de bir gtt-na pasaport veya gmrk muayenesi muamelesine tbi olmayacaklardr. bu maddenin icra-i ahkm Cemlyet-1 Akvam meclisi tarafndan intihap edilecek olan bir komiser tarafndan temin edilecektir. Yunanistan ve Trkiye hkmetleri bu komiser nezdine sall-fiizzikir ahkmn icrasna mteallik her meseleyi komiserin nazar dikkatine vaz'etmekle mkellef ve vazifesinin ifas emrinde bilcmle teshilt- lzmeye mahzar olacak olan bir mmessil tayin elmek hakkm haiz olacaklardr. Bu mmessiller htiyalar olacak madun heyet-1 memurinin miktar ve evsaf hakknda komiserle itilf edeceklerdir. Ahkm- mezkrenln icrasna mteallik olup halline muvaffak olamad her meseleyi Cemiyet-i Akvam meclisinin kararna ar-zetmek mezkr komiserin uhdesine terettp edecektir. Yunanistan ve Trkiye hkmetleri ekseriyet-i ftra ile ittihaz-i mukarrerat eyleyen meclls-i mezkur tarafndan sdr olan her karara riayet eylemeyi taahht ederler. Anifzzikr komiserin maa ve ifa edecei hizmete mterettlp masarif Yunanistan ve Trkiye hkmetleri tarafndan mnse-feten deruhte edilecektir. 422 KADR MI9IROLU Trkiye bilhare Edirneyi Kuleliburgaz ile stanbul arasnda. k hatta rapteden bir imendifer hatt ina eyledii takdirde ibu maddenin mtekabilen Kuleliburgaz ve Bosnaky karlbinde kin Yunanistan _ Trkiye hudut nukt arasndaki transite mteallik ahkm hkmsz kalacaktr.

Alkadar hkmeteynden her biri muahede-i hazirann mevk-i meriyete vaz'ndan itibaren be senelik bir mddetin hitamnda ibu maddenin ikinciden beinciye kadar olan fkralarnda musarrah murakabeyi idame etmeye mahal olup olmadna dair bir karar verdirmek iin Cemiyet-i Akvam meclisine mracaat etmek hakkn haiz olacaktr. Maahaza uras da mukarrerdir ki Yunan - Bulgar hududuyla Bosnaky beyninde kin ark imendiferlerinin iki ksm zerindeki transite dair olan birinci fkrann ahkm mer'l kalacaktr. Madde 109 Hilfna ahkm mevcut olmadka yeni bir hududun izilmesi yznden bir devletin usul- miyahl (cetvel kad, feyezan, irva ve ska, teybls veyahut buna mmasil husuat) diev bir devletin arazisinde icra edilecek mesaiye merbut bulunduu veyahut bir devletin arazisi zerinde harpten mukaddemki teamlt mucibince dier bir devletin arazisinde mtevellit miyah veya ku-va-y miyahiyye istimal edildii takdirde, alkadar devletler arasnda her birinin menafi ve hukuk-u mktesebelerini muhafaza edecek mahiyette bir tilf tesis edilmek lzmdr. Adem-1 itilf halinde' mesele tahkim tarikiyle hal olunacaktr. Madde 110 Romanya ve Trkiye.Kstence _ istanbul kablo, sunun iletme eraitini muhik bir surette tesbit iin aralarnda uyu. saaklardr, tilf husul bulmad takdirde mesele tahkim tarlkiyU hal olunacaktr. Madde 111 Trkiye bizzat kendi nmna ve teb'as nmna artk kendi arazisinden gemeyen kablolarn cmlesi veya aksam zerindeki herhangi bir mahiyette olursa olsun bilcmle hukuk, mstenidat ve imtiyazatndan sarfnazar eder. Eer bldaki fkra mucibince devredilmi olan kablolar veya kablolarn bir ksm emval-1 hususiyyeden ise eshabnu zarar ve ziyanlarna tanzimini mlkiyetin mntakil olduu hkmta ait olacaktr. Tazminatn miktarnda adem-i itilaf halinde bu miktar tahkim tarikiyle tayin edilecektir. Madde 112 Trkiye lakal bir ksm Trk arazisinde kaLOZAN ZAFER Mt, HEZMET M? 423 ra ile ittisal peyda eden kablolar zerinde mukaddema haiz olduu hukuk-u mlkiyeti muhafaza eder. Maruz zikr kablolardan Trk olmayan arazide bulunanlarn kara ile ittisal hukukunun istimali ve iletmelerinin eraiti alkadar devletler tarafndan euret.l musll-hanede tanzim olunacaktr. Adem-i tilf halinda ihtilf tahkim tarikiyle halledilecektir. Madde 113 Tarafeyni liyeyn-i kideyn her biri kendisine taallku cihetinden Trkiyede ecnebi postahane'.erinin lgasn kabul ederler. FASIL II MESAL-1 SIHHYE Madde 114 Istanbulda Meclisi AH Shhiyesi lvolunmug-tur. Trkiye sevhil ve hududunun tekilt- mhhlyeslyle Trk hkmeti vazifedardr. Madde 115 Mekadir ve eraiti muhik olacak olan yegne ve ayn tarife-i shhiye, Trk bayraiyle ecnebi bayraklarn tefrik etmeksizin btn gemilere ve Trkiye teb'asma tatbik edilen ayn erait dairesinde, dvel-i ecnebiye teb'asma tatbik olunacaktr. Madde 116 Trkiye akta kalm olan memurin.1 shhiyenin eabk stanbul meclis-i ftli-i shhiyesinin nukudundan bittefrik. verilmek zere tazminata istihkaklarna ve ibu meclisin memurin-1 hzra ve sabkasnn veya onlarn menlehul haklarnn dier bilcmle hukuk-u mktesebelerine tamamen riayet etmejl taahht eder. Bu hukuka, sabk stanbul meclis-i li-i shhiyesinin ihtiyat akesinin cihet-i tahsisisine eski idare.I shhiyesinin tasfiyesi kafiyesine.mteallik bilcmle mesa ile kezalik buna mabih veya merbut olan dier her mesele suret-i mahsusada mteekkil bir komisyon tarafndan hal ve tesfiye edilecek ve bu komisyon, Almanya, Avusturya ve Macaristan mstesna olmak zere stanbul rneclis-i ali-i shhiyesine itirak eden devletlerden her birinin bir mmessilinden mrekkep olacaktr. Gerek yukarda beyan olunan tasfiyeye ve gerek bu tasfiyeden sonra kalan rukudun clhet-i tahsisine mteallik bir meseleden dolay bu komisyonun azalan arasnda ihtilf zuhuru halinde mezkr komisyonda temsil edilen 424 KADR MI3IROOI/;

devletlerden her biri, karar- kat'I ttihaz edecek olan Cemiyet-i Akvam Meclisine hakk- mracaata mlik olacaktr. Madde: 117 Trkiye ile Kuds ve Hicaz haclarna ve Hicaz imendiferine nezaretle alkadar devletler beynelmilel mukavelt- shhiye ahkmna tevfikan tedbir-i mahsusa ittihaz edeceklerdir: craatta bir vahdet-1 tmme temini zmnnda bu devletler Trkiye Hac umur-: shhiyesinin telif ve tanzimi iin bir komisyon tekil edecekler ve bu komisyonda Trkiye devalr-i shhiyesiyle Msr deniz ve karantina shhiye meclisi temsil edilmi olacaktr. Bu komisyon, arazisinde itima edecei devletin evvelce mu. vafakatini istihsal edecektir. Madde: 118 Hac umur-u shhiyesinin telif ve tanzimi komisyo-nunun mesaisi hakknda gerek Ceraiyet-i Akvam Hfz shha Komitesine ve beynelmilel umumi hfzsshha idaresine ve gerek hac ile alakadar her memleketin mracaat edecek olan hkmetine raporlar verilecektir. Komisyon kendisine Cemiyet-l Akvamdan beynelmilel umumi hfzsshha idaresinden veyahut alkadar hkmetler tarafndan vuku bulacak btn sualler zerine reyini beyan edecektir. KISIM V AHKAM-I MTEFERRKA. 1 serA-y Harp Madde: 119 Tarafeyn-l ftliyeyn-i kdeyn ellerinde kalm olan harp esirlerlyle sivil mevkuflar derhal memleketlerine iadeyi taahht ederler. Yunanistan ve Trkiyenin ntekabilen ellerinda bulunan sar-y harbiye ve sivil mevkufinin mbadeleleri ibu hkmetler arasnda 30 knunusani 1923 tarihinde Lozanda imza edilmi olan hususi itilfnamentn mevzuunu tekil eder. Madde 120 nzibata mugayir harekttan dolay mahkmu-naleyh veya takibata mruz kalm olan sera-y harp ve sivil mevkufta, cezalarnn veyahut aleyhlerine balam olan tkibat- ka-nuniyenin ikmali nazar dikkate alnmakszn iade edileceklerdir. nzibata ait ceralmden maada ef'alden dolay mahkmunaleyh veLOZAN ZAFER M, HEZMET M' 425 ya takibata mruz olanlarn hapis ve tevkifleri idame edilebilecek-' tir. Madde 121 Tarafeyn-i liyeyn-i kdeyn gaiplerin taharrisi veya adem-i iade arzusunu izhar etmi olan ser.y harbiye ve sivil mevkufiyenin tyini hviyetleri iin mtekaben kendi arazileri zerinde her trl teshilt irae etmeyi taahht ederler. Madde 122 Tarafeyn-i liyeyn-i kdeyn ibu muahede mev-kl-i mer'iyete vaz'edilir edilmez ser-y harbiyeye ve sivil mevku-fne alt olan veya ait olmu bulunan alkonulmu bilcmle eya, ake. senedat, vesaik veya her nevi eya-y zayenin iadesini taahht ederler. Madde 123 Tarafeyni liyeyn-i kdeyn ordular tarafn-esir edilmi olan ser-y harbiyenin idaresi iin masruf meba-lig-in mtekaben tediyesinden sarf nazar eylediklerini beyan eder ler. // Mezarlklar Madde: 124 Atide gelecek 126 inci maddede mevcut ah-km- hususiyeye halel gelmeksizin tarafeyn-l liyeyn-i kdeyn ilerinden her birinin 29 terinievvel 1914 den beri meydan-i harpte veya mecruhiyetle veya kaza veya hastalk neticesinde vefat etmi beni ve bahri askerleriyle ayni tarihten beri asrette iken lm olan ser'y harbiye ve sivil mevkufnin kendi hkimiyetleri altnda bulunan arazi zerindeki mezarlklarna, rnerkadlerine med-fenlerine ve tezkir-i namlar iin tesis edilen bidelerine hrmet ve onlar idare ve muhafaza ettireceklerdir. Tarafeyn-l liyeyn-i kdeyn ilerinden her birinin mruzzikr mezarlklarn, medfen ve merkadlerini tayin, kayt vo iradeye ve bunlarn bulunduklar mahallerde mnasip bideler rekzine memur edebilecekleri komisyonlara, arazileri zerinde vazifelerini ifa bilcmle teshilt mtekaben irae hususunda itilf edeceklerdir. Bu komisyonlar hibir asker mahiyeti haiz olmayacaklardr. Ak deyn-i mezkre bervehi bl zikrolunan berrl ve bahri as. kerterin bekaya yi ecsadmn vatanlarna iadesi hususundaki taleplerini tatmin zmnnda kavanin-i milliyeleri ahkm ve shhat- umumiye zaruretleri nazar dikkate alnmak kayd ihtiraztsi tahtn26

KADR MISIROLU da her trl teshilt mtekabilen irae etmeye muvaffakat ederler. Madde: 125 Tarafeyn-i ftliyeyn-1 kdeyn: 1) Esarette vefat eden ser-y harbiye ve sivil mevkufinin tayln-i hviyetleri iin faldeli tafsiltn lvesiyle beraber tam bir cetveli, 2)^ Hviyetleri tayin edilmeksizin defnolanan emvatn mezarlklarnn adet ve mevkileri hakknda her trl trifat mtekabilen yekdierlerine ita etmeyi taahht eylerler. Madde 126 Romanya arazisinde 27 Austos 1916 dan beri vefat eden Trk askir.i berriye ve bahriyesinin ve ser-y harbiye-sinin merkad mezarlk ve medfenlerinm tezkir-i nmlar in dikilen bidelerin idare ve muhafazas ile sivil mevkufine mteallik hu-susatta yz yirmi drt ve yz yirmi beinci maddelerden mtevellit sair her trl mecburiyetler Romanya hkmetiyle Trk hkmeti arasnda hususi bir itilfa mevzu tekil edeceklerdir. Madde 127 124 ve 125 inci maddelerinin umum mahiyette olan ahkmn kmal in bir taraftan Britanya mparatorluunun Fransa ve talya hkmetleri, dier taraftan Trkiye ve Yunanistan hkmetleri 128 inciden 136 ncya kadar olan maddelerdeki ah-km- mahsusay kararlatrmlardr. Madde 128 Trk hkmeti Britanya mparatorlua Fransa ve talya hkmetlerine karg kendi arazisi zerinde bunlarn mey-dn- harpte veya mecruhlyetle veya kaza veya hastalk neticesinde lmg olan berr! ve bahr askerleri ile esarette vefat eden ser-y harbiyelerine ve sivil mevkufnlne ait merkad, mezarlk ve medfen-leri tezkir-i nmlar iin dikilmi bidleri muhtevi olan arsalar kenilerine ayr ayr ebedlyyen terketmeyi taahht eder. Kezalik 139 uncu maddede mezkr komisyonlar tarafndan birletirme mezarlklar medfenler veyahut bideler tesisi iin tide lzumu grlecek olan araziyi de onlara terkedecekdir. Bundan maada ibu merkadlere, mezarlklara, medfenlere ve bldata serbestli duhule msaade etmeyi ve ledeliktiza lzm, olan cadde ve yollarn inaasma ruhsat vermeyi taahht eder. Yunan hkmeti kendi arazisine mteallik olarak ayn hususa-t taahht eder. Yukardaki ahkm, terkolunan arazide Trk veyahut hale gre Yunan hkimiyetine lrs- halel etmez. LOZAN ZAFER K. HEZMET M? 427 Madde 129 Trk hkmeti tarafndan terkedilecek arsalar meyamna hususiyle Britanya mparatorluu in numaral haritada gsterilmi olan Anzak (Anburnu) havalisi dahil olacak. Britanya mparatorluunun blda beyan olunan araziden istifadesi bervehi ti eraite tbi tutulacaktr. 1) Mezkr arazi ibu sulh muahedenmeaiyle tayin olunan cU het-i tahsisinden gayri bir suretle istimal edilmiyccektir. Binaenaleyh hibir asker veya ticar maksatla veya aniflbeyan cihet-i tahsise mugayir sair herhangi bir maksatla kullanlamayacaktr; 2) Trk hkmeti mezarlklar da dahil olduu halde, mezkr arsay tefti ettirmek hakkn her zaman haiz bulunacaktr. 3) Mezarlklarn muhafazasna tahsis edilen sivil bekilerin adedi her mezarlk iin bir bekiden fazla olmayacaktr. Mezarlklarn haricinde bulunan arsa iin mahsus bekiler bulundurulmayacaktr. 4) Mezkr arsada mezarlklarn gerek dahil ve gerek haricin-da srf muhafzlara lzm olacak meskenlerden bagka ehniye lnga edilemiyecektir. 5) Mezkr arsann sahil zerinde eghas ve emtia-y ticariye hra ve efkarn teshile medar, olabilecek, hibir rhtm mendirek veya iskele na edilemiyecektir. 6) Bilcmle muamelt-i lzme yalnz boazlarn sahilinde cra edilebilecek ve arsaya adalar denizi sahilinden duhul ancak mezkr muamelenin crasndan sonra msaade olunacaktr. Trk hkmeti mmkn olduu kadar basit olmas lftzmgelen ibu muameltn bu maddenin dier ahkmna "halel gelmemek artiyle Trkiyeye giden dier ecnebiler hakknda mevzu muamelttan ziyade mennetl mucip olmamasn ve lzumsuz her nevi tehire mahal vermeyecek erait tahtnda ifasn kabul eder;

7) Arsay ziyaret etmek isteyen ehas msellh olmayacaklar ve Trk hkmeti ibu memnuiyet-1 kafiyenin tatbikina nezaret etmek hakkn haiz bulunacaktr. 8) 150 kiiden ziyade olan her zvvar kafilesinin muvasalatndan lakal bir hafta evvel Trk hkmetinin haberdar edilmesi muktazidir. Madde 130 Britanya, Fransa ve talya hkmetlerinden her biri Trkiye ve Yunan hkmetlerinin de birer mmessil me42S KADR MI9IHOIAJ mur edecekleri bir komisyon tayin eyleyecekler ve bu komisyon merkadlere, mezarlklara, medfenlere ve ftbidata mteallik mesaii mahallinde halletmeye memur olacaktr. Bu komisyonlar bhas-" sa: 1) Emvtn defnedildii veya defnedilmig olabilecei ment-k kef ve tayin ve mevcut merkadleri, mezarlklar, medfenleri ve bidat tesbit etmek, , 21 Merkadlerin -eer mahal varsa, bir araya yeniden cem edilmesine ne gibi erait tahtnda tevessl edileceini tayin etmek, Trk arazisinde Trk mmessille. Yunan arazisinle Yunan mmessille bilitilf yeniden bir araya cem olunacak mezarlklara medfenler ve tesis edilecek bidatm mevkilerini tayin eylemek ve iggal edilmi olan sath lzm olan hadd-i asgariye tenzil suretiyle bu mevakun hudutlarn tahdit etmek, 3) Kendi teb'alar iin teghi3 edllmig veya edilecek merkadlerin mezarlklarn, medfenlerin, ftbidatn kat'i plnlarn mensubolduk. lan hkmetleri nmna Trk ve Yunan hkmetlerine tebli etmek vazifeleriyle mkellef olacaklardr. Madde 131 Arsann terkolunduu hkmetler terkedilen arsalar yukarda zikrolunandan gayr surette istimal etmemeyi ve istimale msaade eylememeyi taahht ederler. Bu arsalar deniz kenarnda vki ise sahili arsann terkolunduu hkmetler tarafndan herhangi askeri bahri ve ticari hibir maksat in istimal edileml-yecektir. Tahsisi fekkedilecek bide rekzl iin de istimal edilemlye-cek olan merkad ve mezarlk arsalar Trk veyahut hale gre Yunan hkmetlerine avdet edecektir, Madde: 132 128 inciden 130 uncu ya kadar maddelerde zik. rolunan arsalarn tam ve kmil intifam Britanya, Fransa ve tal-ya hkmetlerine mebbeden terk in icabeden terii veya idari tedbir 130 uncu maddenin nc fkrasnda beyan edilen teblii takibedecek olan 6 ay zarfnda Trk hkmeti ve Yunan hkmeti tarafndan ittihaz edilecektir. Eer istimlkat lzm gelirse ibu istimlkler Trk ve Yunan Hkmetlerine alt arazi zerinde mte-kabtlen mezkr hkmetler marifetiyle ve mesarlfl kendilerine ait olmak zere icra edilecektir. Madde: 133 Britanya, Fransa ve talya hkmetleri teb'al-runn merkad, mezarlk, medf en ye bidelerinin tesis, tanzim ve idaLOZAN ZAFER M, HEZMET M? 429 resini mnasip grdkleri herhangi vasta-i icraiyeye tevdide serbest olacaklardr. Bu vesait mahiyet-i askeriyeyi haiz olmayacaktr. Mekadlerin birletirilmesini mezarlk ve medfen tesisini temin iin lzm addedilecek olan ihra- emvad ve nakl-i ecsad ile kendilerine arsalarn terkolunduu hkmetlerce yatanna iadesi icabedecei-r.e hkmolunacak emvatn ihra ve ecsadm nakli keyfiyetlerine tevessl ettirmek hakkn yalnz bunlar haiz olacaklardr. Madde 134 Britanya, Fransa ve talya hkmetleri Trki-vcde kin mezarlklarn, merkadlerin, medfenlerin ve bidtn tebalan meyannda tayin edilmi bekiler tarafndan muhafazasn temin ettirmek hakkn haiz olacaklardr. Bu bekiler Trk memurini tarafndan tannacaklar ve merkadler, mezarlklar, medfenler bidatm muhafazasn temin iin memurlarn muavenetine maz-har olacaklardr. Mezkr bekiler hibir sfat. askeriyeyi haiz olmayacaklar ve fakat ahslarn mdafaas iin bir rovelver veya otomatik tabanca Ue msellh olabileceklerdir. Madde 135 128 inciden 131 inci maddeye kadar olan maddelerde zikrolunan arsalar Trkiye ve Trk memurin veya hale ' gre Yunanistan ve Yunan memurini tarafndan hibir neyi bedel-i icar, resim ve vergiye tbi tutulmayacaktr.

Britanya, Fransa, talya hkmetleri mmessilleriyle merkadleri, mezarlklar, med. fenleri ve fibidat ziyaret arzusunda bulunan ehas iin oralara duhl her zaman serbest olacaktr. Trk hkmeti ve Yunan hkmeti mezkr arasalara mevsul olan yollarn mebbeden idare ve muhafazasn deruhte edecektir. Trk hkmeti ve Yunan hkmeti rnruzzikr mezarlklar, merkadler, medfenler ve ftbidatn idare veya muhafazasna memur ehasn ihtiyacat ve arazinin skas iin lzm olan miktarda su. yu tedarik edebilmeleri zmnnda Britanya, Fransa ve talya hkmetine teshilt bahetmeyi taahht ederler. Madde 136 Britanya,. Fransa ve talya hkmetleri Trkl-yeden ayrlan arazldekiler de dahil olmak zere kendi hkmlerine tbi arazide medfun bulunan Trk askiri-1 berriye ve bahriyesinin merkadler inin .mezarlklarnn, medf enlerinin ve tezkir_i nmlarna mahsus bidatm tesisi hakkndaki 128 ve 130 uncudan 135 inciye kadar olan maddeler ahkmndan istifadeyi Trk hkmetine bahetmeyi taahht ederler. 430 KADR MISIROGLU /// AhkAm-t Madde 137 Tarafeyn uyeyn-i kdeyn arasnda hilafna tekarrr eden ahkm mstesna olmak zere 30 terinievvel 1918 tarihinden itibaren bu muahedenin mevki-1 mer'iyyete vaa'na ka-<=lar Istanbulu Iggal eden devletler teb'alannn, ecnebilerin veya Trk tebaamn hukuk, emval va menafilne ve bunlardan her biri. nin Trkiye memurini Ue olan mnasebetlerine dair mezkr devletlerin memurlar tarafndan veya onlarla blllttlfak ittihaz olunan kararlar veya ta edilen evmir muteber olacak ve bunlardan dolay mezkr devletler veya memurlar aleyhine hibir talep derme-yan edllemjYecektir, Blda mezkr mkarrert veya evmirden dolay duar olu. naj bir zarardan mnbais dier kffe-l metalip muhtelit hakem mahkemesine tevdi olunacaktr. Madde 138 Aff umumiye dair bugnk tarihli beyannamesinin 4 ve 6 inci bentleri ahkmna halel gelmemek gartyla mevad-di adliyede 30 terinievvel 1918 tarihinden itibaren igbu muahedenin mevki-I ner'iyete vaz'na kadar Trkiyede stanbulu igal eden devletlerin hkimleri, mahkemeleri veya memurini tarafndan ve kezalik 8 kanunuevvel 1921 tarihinde tegkll olunan muh. tellt encmen-i adil canibinden sdr olan mukarrerat ve evmir, tedblr-i icraye de dahil olmak zere muteber olacaktr. u kadar ki bi askeri mahkeme veya bir polis mahkemesi tarafndan mevadd-i hbkukiyeye dair sdr olan bir karar- adilden dolay efraddan biri lehine duar olduu bir zararn tamiri zmnnda dier bir fert canibinden bir talep dermeyan olunduu takdirde ibu talep muhtelit hakem mahkemesinin tetkikin arzolunacak ve o da icabederse bir bedel-l tanzim tediyesine hkm ve hatt bir iadeyi emredebilecektir. Madde: 139 Mlki, adl veya mal! dareler veya dare-i evkafa mteallik olup Osmanl mparatorluundan ayrlan bir topran hkmetini mnhasran alkadar eden ve Trkiyeda bulunan evrak deftir, plnlar, senedat ve dier her nevi vesaik bilrrukaDe-le bunlardan Osmanl mparatorluundan ayrlan bir toprakta bulunup Trk hkmetini mnhasran alkadar edenler mtekabtlen iade olunacaklardr. Blda beyan olunan deftir, plnlar, seneLOZAN ZAFER H. HEZMET MtT 431 dat ve dier vesaika vazlyed olan hkmet onlarda kendisini alkadar addediyorsa onlan kendisi muhafaza edebilecek ve alkadar hkmete talep zerine fotoraflarn veya musaddak suretlerini Jta ile mkellef olacaktr. Gerek Trkiyeden ve gerek arazi-i mnfekkeden gtrlm oian evrak, deftir, plnlar, senedat ve dier vesaik mnhasran alndklar araziye mteallik bulduka asllar mtekabilen iade olunacaktr. gbu muamelttan mtevellit masarif talip olan hkmete ait olacaktr. Ahkm- nife, eski Osmanl imparatorluuna ait olup 1912 senesinden sonra Tunanistana intikal eden kazalarda kin emlk vp araziye veya evkafa mteallik deftire de ayn gerait tahtnda nabihittatbiktir. Madde 140 Esna-l harpt9 Trkiye ila dier dvel-i kide arasnda 30 terinievvel 1918 tarihinden mukaddem mtekaben icra olunan itinamat-i bahriye yekdierlerine kar hibir talep ve iddiaya mahal vermlyecektir. Mtarekenin

ihlli sebebiyle Istanbulu igal eden devletler tarafndan tarih-i mezkrden sonra vki zabtlar hakknda dahi ayn hkm caridir. uras mukarrerdir ki, Istanbulu igal eden devletlerin hkmetleri veya Trk hkmeti tarafndan 29 terinievvel 1914 tarihinden 1 knunusani 1923 tarihine kadar kendi limanlarnda viya igal ettikleri limanlardan tasarrufata tbi tutulmu olan her nevi merkib-i bahriye hacm-i istiabsi az sefaln, yatlar ve mavnalar hakkna gerek mezkr devletlerin hkmetleri ve tebalan canibin. den ve gerek Trk hkmeti tebas tarafndan hibir talep dermeyan olunmayacaktr. Maahaza ibu aff- umumiye dair bugnk tarihli beyannamenin altnc bendi ahkmn ihll etmedii gibi 29 terinievvel 1914 tarihinden mukaddemki hukuka mstenit olarak efrad tarafndan efrad saire aleyhine vki olabilecek metalip ve mddeiyata da halel getirmeyecektir. Kuva-y Yunaniye tarafndan 30 terinievvel 1918 tarihinden muahhar olarak zaptolunan Trk bayran hmil sefaln Trkl-yeye iade olunacaktr. Madde 141 bu muahedenin 25 nci maddesi ve 28 haziran 1919 tarihli Versay Sulh Muahedesinin 155 inci ve 250 inci ve 440 432 KADR MISIROflLU I LOZAN ZAFER Mi, HEZMET Mt? 433 inci maddeleri ve kezalik 8 inci ksmn (tamirat) 3 nc lahikasnn cmle-1 tatbikatndan olmak zere elhaletihazihi vzulyed bulunan mttefik hkmetlerinin rzas lhik olmakszn esna-i harpte Alman hkmeti veya tebas ^tarafndan Osmanl hkmetine veya teba-sna devir ve fera edilmi olan Alman sefalnin kffese mteallik olarak Alman hkmetine veya tebasna kar terettp edebilmi olan her gna taahhtten Trk hkmetinin ve tebasmn bert ol-duklan beyan olunur. Trkiye ile kendi yannda harp etmi olan dier devletlerin rrtnasebatnda dahi eer mahal varsa ayn hkm cari olacaktr. Madde 142 Yunanistan ile Trkiye beyninde Rum ve Trk ahalinin mbadelesine dair 30 knunusani 1923 tarihinde akdolunan husus mukavelename mezkr iki taraf-i li-i akid arasnda igbu muhadenamede muharrer olduu takdirde haiz olaca kuvvet ve kymeti haiz olacaktr. Madde 143 gbu muahede mmkn olduu kadar ksa bir mddet zarfnda tasdik edilecektir. Tasdiknameler Pariste tevdi edilecektir. Japon hkmeti tasdikin icra edilmi olduunu Paristeki m-messil-i siyasisi vastasyla Fransa hkmet-i cumhuriyesine bildirmekle iktifa selhlyetini haiz olacak ve bu takdirde mmkn oldu. u kadar sr'atle vesikasn tevdi edecektir. Dvel-1 mmziyeden her biri bu muahedeyi kendi tarafndan imza edilmi ve Lozan konferansnn sened-I nihaisinde muharrer bulunmu senedt- saire ile birlikte eer bunlar bir tasdiki istilzam ediyorsa tek ve ayn vesika ile tasdik edilecektir. Bir taraftan Trkiye) dier taraftan Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Japonya veyahut aralarndan tasdiknamelerini tevdi eder etmez ilk tevdi zabtnamesi tanzim edilecektir. Bu ilk zabtnamenin tarihinden itibaren muahedenme bu su. retle onu tasdik eden tarafeyh-i liyeyn-1 kdeyn arasnda mevki mer'iyete girecektir. Dier devletler iin tasdiknamelerinin tevdi tarihinde mteakiben mevkii mer'iyete girecektir. u kadar ki Yunanistan ve Trkiyeye mteallik olmak zere birinci maddenin iki numaral fkras ile beinciden onbirinciye (onbirinci hari) kadar elan maddeler ahkm, Yunan ve Trk hkmetleri kendi tasdiknamelerini tevdi etmeleri akabinde bu tarihte balda beyan olunan zabtname henz tanzim edilmemi olsa bile mevkii meriyete girecektir. Fransa hkmeti tasdiknamelerin tevdii, zabtnamelerinin mu-saddak birer suretini bilcmle dvel-i mmziyeye verecektir. Tasdiken lilmakal marurzzikr murahhaslar ibu muaheden-meyi imza etmilerdir. 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozanda bir ns-ha olmak zere tanzim edilmi olup bu nsha Fransa hkmet-i Cumhuriyesi Mahzen-i Evrakna vaz'edilecek ve hkmet-1 mezkre dvel-i kideden her birinin musaddak bir nshasn tevdi edecektir. SMET

Dr. RIZA NUR BASAN BOR AS RVMBOLT PELLB GARRON MONTANY UYAt VENZEhOS KAKLEMANO8 DYAMAND KOSTANTN KONESKO F : 28 I BOAZLARIN USULNE DAR MUKAVELENAME Bir taraftan, Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Japon, ya, Bulgaristan, Yunanistan Romanya, Rusya, Srp - Hrvat - Sloven devleti ve dier taraftan Trkiye, bugnk tarihli muahede-i sulhi-yenin 23 nc maddesiyle meyyet esasa tevfikan boazlarda btn milletlere Bahr- Sefid le Karadeniz arasnda serbest-1 mrur ve seyr- sefaini temin etmek emniyesiyle, ve bu serbestinin idmes sulh_u umumi ve tlcaret-i alem in lzm olduunu nazar- dikkate aldklarndan, bu maksatla bir mukavelename akdine karar vermiler ve murahhaslar olmak zere. Hagmetl Byk Britanya ve rlanda Kraliyet-I mttehidesl, Mvera-i Ebhr Britanya arazisi Kral Hindistan mparatoru Hazretleri.: stanbul'da fevkalde komiser aseletl Sir Horeca George Moru tfgu Rumbolt, Barrcfae J.S.M.J. Fransa Cumhuriyeti Reisi: Fransa sefir.1 kebiri, cumhuriyetin ark fevkalade komiseri Legion d'hunour nin-i millisinin Grande Offlcier rtbesini haiz ferik general Msy Maurice Pelle, Hagmetl talya Kral hazretleri; Kraliyetin Senato zas, talya sefir-l kebiri, Istanbulda fev. kalda Komiser St Maurice Velezar ve Coron d'Italy nianlarnn Granda Crouvasn haiz asaletl Marki Camllle Garroni, Atina fevkalde murahhas ve orta elisi, St Maurice Velezar nianlarnn komandor rtbesini ve'Coron d'Italy niannn Grande Officier rtbesini haiz Msy Julius Cezare Montagnie, Hametl Japonya mparatoru hazretleri. Soleil IiOvan. niannn birinci rtbesini haiz Roma fevkalade sefir.i kebiri ve murahhas Msy Gentaro Uuyal Jzamml, Bulgaristan in: imendifer, posta ve telgraf nzr. sabk Msy Bogdan Mor_ fof, feykalde murahhas ve orta eli, hukuk doktoru St. Aleksandr niannn Grande Crova rtbesini hala Msy Dlmltri Stenlof. LOZAN ZAFER Ut, HEZMET M? 435 Hasmetlu Yunanllar Kral hazretleri: Sabk heyet-1 nzzar reisi Souvor niannn Grande Crova rtbesini haiz Msy Elefterios K. Venlzelos, Londra orta/ilsl Souvor niannn komandor rtbesini haiz Msy Demetr KaklamaAO8, Hagmetl Romanya Kral hazretleri: Orta eli Msy Kostan-tin 1. Diamandi, orta eli Msy Konstantln Konegko Rusya: M-y Nikolai vanovl Jordanskl Hagmetl Srp . Hrvat _ Sloven Kral Hazretleri: Bernde fevkalade murahhas ve orta eli Msy Dr. Milotln vanovi, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti: Edirne mebusu, Um-r-u Hariciye Vekili smet Paga, Sinop mebusu, Umr-u Shhiye Muavenet-i timaiye Vekili Dr. Rza Nur Bey, Trabzon mebusu, sabk Vekil Hasan Bey. hazertn tyin etmilerdir. Marnileyhin usulne muvafk ve muteber tannan elAhiyetnamelerlni ibrazdan sonra ahkm- ftti-yeyi kararlagtrrmglardr. Madde 1 Tarafeyn_l allyeyn-i kdeyn aada (Boazlar) tabir-i umumlslyle ydedilen anakkale boaz, Marmara denizi ve Karadeniz boannda denizde ve havada seyr- sefer serbestisi esasm tammak ve iln etmek hususunda mttehid-l efkrdr. Madde 2 Boazlardan harp ve sulh zamanlarnda ticaret sefine ve tayyarelerinin ve harp sefine ve tayyarelerinin mruru v seyrseferi badema merbut lahika ahkmna tevfikan tanzim edilecektir. LHtKA :

Boazlardan ticaret sefine ve tayyarelerinin ve tayyarelerinin mruru hakknda kavaid: ve harp sefin Hastahane gemileri .yatlar, balk sefineleri ve gayr- askeri tayyareler dahil olduu halde ticaret sefaini A Sulh zamannda: Sancak ve hamule ne olursa olsun, beynelmilel ahkm. shhiyo 436 KADR MI91ROLU kayda ihtirazisl tahtnda olarak klavuzluk, fener, rmorkr resim,. leri veyahut ayni mahiyetteki dier rsum ibi dorudan doruya Ifft edilen hldemta alt bulunmamak ve Trk hkmeti tarafndan elhlethzihi imtiyaz verilmi idare ve messeseler tarafndan bu hususta istimal olunan hukuka halel gelmemek artyla hibir muamele, rsum veya mkellefiyet olmakszn gndz ve gece seyrsefer ve mrure serbestLi tmm, Bu rsumun cibayetini teshil iin boazlardan geen ticaret sefineleri Trk hkmeti tarafndan tayin edilecek mevakia isimlerini, tabiiyetlerini, toniltolarnn miktarn ve semt-i maksutlarn bildireceklerdir. Klavuz ahz ihtiyari kalmaktadr. B Harb zamannda Trkiye bitaraf kald takdirde: Balada muharrer ayn erait dahilinde, gndz ve gece seyrsefer ve mrur serbesti.! tmm, bitaraf bir devlet sfatyla Trkiye'nin hukuk ve vezaifl, sular ve havas Trkiyenin bitaraf kald bir harb esnasnda sulh zamannda olduu gibi tamamen serbest kalmas lzm gelen boazlarda seyrsefalni tas'it edebilecek mahiyette hibir tedbir ittihaz etmesine selhiyet vermiyecektir. Klavuz ahz ihtiyari kalmaktadr. CHarb zamannda Trkiye muharip olduu takdirde: Bitaraf sefineler ve bitaraf gayri askesl tayyareler iin ibu sefine ve tayyareler dmana bilhassa kaak eya, dman ktaat veya tebas tamak suretiyle yardm etmedikleri takdirde seyrsefer serbestisi, Trkiye'nin bu sefine ve tayyareleri teftie hakk bulunacak ve bu maksatla mezkr tayyareler Trkiye tarafndan bu husus iin tyin ve ihzar olunacak, menatkta karaya ve denize inmee mecbur olacaklardr. Dman sefinelerine hukuk-u dvelin kabul ettii tedbiri tatbik etmek hususunda Trkiyenin haiz olduu hukuka halel gelmemitir. Trkiye, dman sefinelerinin boazlardan istifadelerini men iin lazm addedecei tedbiri ittihaz selhiyet-i tmmesine maliktir. Mamafih bu tedbir bitaraf sefanln serbsst-i mrurunu men edecek mahiyette olmayacaktr. Ve bu maksatla Trkiye safaini mezkreye lzm gelen talimat veya klavuzlar vermeyi taahht eder. LOZAN ZAFER MI, HEZMET Mtt 437 Muavin sefineler, lasker nakliye sefineleri, tayyare tayan sefL meler ve askeri tayyareler dahil olduu halde, sefain-i harbiyye. A Sulh zamannda: .Sancak ne olursa olsun, hibir muamele, resim veya mkellefiyet olmakszn, kuvvetlerin mecmuuna mteallik tideki kuyud-u ihttraziye tahtnda, gndz ve gece mrur serbesti-I tmm. Bir devletin Bahri Siyaha mteveccihen boazlardan tarar Edebilecei zami kuvvet Karadenize sahildar devletlere mensup ve mrur esnasmda Bahr-i Siyahta mevcut en kuvvetli donanmann Azami kuvvetini tecavz etmiyecektir. Mamafih devletler Bahr-l Siyaha her zamanda ve her halde beheri on bin ton ltoyu gemi. yen sefineyi tecavz etmeyecek bir kuvveU bahriye gndermek hakkm muhafaza ederler. Boazlardan geecek sefainln miktar hususunda Trkiyeye hibir mesuliyet terettp etmeyecektir. bu kaideye mracata imkn baholunnak iin, onuncu maddede muharrer boazlar komisyonu Bahr-l Siyaha sahildar devletlerin herbirinden her sene knunusaninin ve tenuntzun birinci gnleri Bahr-i Siyaha mljk bulunduklar zrhllarn, muharebe kruvazrlerin, tayyare tayan sefinelerin,- kruvazrlerin, torpido muhriplerinin, tahtelbahirlerin veyahut sair her ekil (tip) sefain ile deniz tayyarelerinin miktarn sefaiai msellahay, mevcudu . tenzil edilen veya

ihtiyatta veya tamirde veyahut hal_i tadilde bulunan se. fainden tefrik etmek suretiyle talep edecektir. Bunun zerine Boazlar komisyonu alkadar devletlerin Ka. radenizdeki en kuvvetli donanmann ihtiva ettii zrhllarn, muharebe kruvazrlerinin, tayyare tayan sefinelerin kruvazrlerin, tor pido muhriplerinin, tahtelbahirlerinin, tayyarelerin ve icab- halinde sair ekildeki sefainin miktarndan haberdar edecektir. Bundan baka mezkr kuvvete mensup bir sefinenin Bahr-l Siyaha duhulnden veya oradan hurucundan mtevellit her gna tahvv-lt derhal alakadar devletlerin Ittlana sl edilecektir. Boazlardan Karadenize mteveccihen geirilecek bir kuv-ve-i bahriyenin hesabnda yalnz msellfth sefinelerin adedi ve sek-li tipi pis-i dlhazaya alnacaktr. 438 KADR MI9IROOL.U B Harb samannda Trkiye bitaraf olduu takdirde: Sancak ne olursa olsun hibir muameleye, rs%ma veya hibir gna mkellefiyete tabi olmakszn, ikinci bendin (A) iaretli fkrasnda mezkr tahdidatn ayn tahdidat dairesinde gndz vs gece mrur serbesti-i tmm. Maamafih ,bu tahdidat muharip devletlere bunlarn Karadeniz, deki muhariplik hukukuna iras. halel edecek surette tatbik edile-miyecektir. Bitaraf bir devlet sfatlyle Trkiyenin hukuk ve vezaifl sulan ve havas Trkiyenin btaraf kald bir harb esnasnda sulh Boma-nnda olduu gibi tamamen serbest kalma lzmg'elen boazlarda seyrsefaini tasip edecek bir mahiyette hibir tedbir ittihaa etmesine selhiyet vermiyecektir. Muhariplerin harb sefinelerine ve asker tayyarelerine boazlarda bir gna zapt ve msadereye tevesl etmek hakk muayene icra eylemek veya dier herhangiblr hareketi hsmne yapmak memnu olacaktr. Harb sefineleri tamirat yapmak veya erzak almak hususlarnda bahri btarafla dair 1907 tarihli S nc Lahey mukavelenamesi ahkmna tabi olacaklardr. Tayyarelerin btarafl hakkndaki kavaidi tyin edecek beyneL milel bir mukavelenamenin akdine intizaren asker tayyareler boazlarda 1907 tarihli 13 nc Lahey mukavelenamesinin harb sefinelerine bahettii muameleye mmasil bir muameleden mstefit olacaktr. C Harb zamannda Trkiye muharip olduu takdirde: Bitaraf harb sefineleri iin hibir muameleye, resme veya hibir gna mkellefiyete tabi olmakszn ve fakat ikinci bendin (A) iaretli fkrasnda zikredilen tahdidatn ayn tahdidata tfibi olarak mrur serbestLi tmm. Dman sefine ve tayyarelerinin boazlardan istifadesine mani olmak zere Trkiye tarafndan ittihaz edilecek tedbir, bitaraf sefine ve tayyarelerin serbesti-i mruruna mani olacak mahiyeti haiz bulunmayacaktr ve bu maksatla Trkiye, mezkr sefine ve tayyarelere lzmgelen talimat veya klavuzlar vermeyi taahht eyler. Btaraf askeri tayyareler boazlardan, tehlike ve muhatara LOZAN ZAFER M. HEZMET MT 439 kendilerine ait olmak suretiyle geebilecek ve mahiyetleri anlalmak zere teftig hakkna tabi bulunacaklardr. Bunun iin tayyareler, Trkiye tarafndan bu hususta tyin ve ihzar olunacak me. natkta karaya veya denize inmee mecbur olacaklardr. A Trkiye ile hali sulhta bulunan devletlerin tahtelbahirleri boazlardan ancak suyun yznde geeceklerdir. B Gerek Bahr-i Sefitten gerek Bahr.i Siyahtan gelen bir kuv-ve-i bahriye- ecnebiyenin kumandan taht-i kumandasnda bulunup boazlara girmesi lzmgelen sefinelerin miktarn ve isimlerini te_ vakkufa mecbur olmakszn anakkalenin veya Karadeniz boaznn methalinde bir garet istasyonuna tebli edecektir. Trkiye, bu iaret istasyonlarn bildirecektir. Ve boazlara duhul keyfiyeti tehire uratlmamak lzm geldiinden teblii mezkr vukubuluncaya kadar ecnebi harb sefinelerinin boazlardan serbesti-i mrurlar baki- kalacaktr.

C Asker ve gayri askeri tayyareler iin ibu kavaid ile tyin edilen erait dairesinde boazlarn zerinden tayaran msaadesi mezkr tayyareler iin: 1) Boazlarn dar ksmlarnn her bir tarafn fevkinde beger kilometrelik bir arazi eridi zerinden umak serbestisini, 2) Tevakkufu ariz (pan) halinde TUrkiyenin sahilinde karaya veya kara sularnda denize inmek selhlyetlerini tazammun eder. IV Harb sefinelerinin mddet-i mrurlarnn tahdidi: Boazlardan transit halinde geen harb sefineleri, haarat ve ya rza-i bahriye ahvali mstesna olmak garUyle ve emniyet-I sefer demirlemeyi icabettirdii takdirde esna-1 leylde demirleme mddeti de dahil olmak zere, hibir halde mrurlar iin elzem olan amandan fazla bir mddet boazlarda tevakkuf edemiyeceklerdir 440 KADR MISIROLU V . Boazlarn ve Karadenizin limanlarnda tevakkuf: A) bu lahikann birinci, ikinci ve nc bentleri, boazlardan ve bu boazlarn fevkinde gemilerin, harb gemilerinin ve tayyarelerin mruruna tatbik olunurlar. Ve Trk limanlarn ve tayyare menzillerini ayn zamanda ziyaret edebilecek bir devletin harb sefineleriyle askeri tayyarelerinin miktar ve kezalik bunlarn mddeti ikametleri hakknda Trklyenln lzum grecei nizamnameleri vazetmek hakkna halel Iras etmez.' E) Karadenize sahildar devletler kendi limanlar ve tayyare menzilleri iin ayn hukuka malik olacaklardr. C) Elyevm Tuna Avrupa komisyonunda temsil edilen devletlerin bu nehrin (mansaplarnda) ve Kalasa kadar istasyoner olmak zere bulunduklar hafif sefain ikinci bentte zikrolunan sefaine nzimam pdecek ve icab halinde dier sefain ile tebdil edilebilecek. Ur VI Muhafaza-i shhiyeye mtedir ahkm- mahsusa: Derunlarnda veba, kolera veya tifs vukuat zuhur eden veya yedi gnden beri zuhur etmi, olan sefaini harbiye ve keza bu. lak bir liman be kere yirmi drt saaten daha az bir zamandan beri terketmi bulunan sefain boazlar karantina halinde gemee ve boazlan bulatrmak ihtimalini bertaraf etmek iin muk_ tazi tedabir-1 vakiyeyi sefine vesaitiyle ittihaz etmeye mecbur olacaklardr. Derunlarnda bir tabip bulunan ve boazlardan biltevakkuf veya eya karmakszm dorudan doruya geen sefain-1 ticariye de ayn hkme tabi olacaklardr. . Tabibi bulunmayan sefain-I ticariye boazlarda tavakkuf et-meyecek olsalar bile praya duhulden evvel kavaidL shhiye-1 bey nelmilele riayet mecburiyetindedirler. Boazlar limanlarndan birine urayacak olan sefaln_i harbiye ile sefaln-i ticariye bu limanda orada, tatbik edilmekte olan k'ava-id-i fehhlye-yi beynelmilele tabi tutulacaktr. Madde: 3 Boazlarda mruru ve seyrseferi her trl meLO&AN ZAFER MI. HEZMET Mt7 44i vanldeh zde bulundurmak iin drdncden dokuzuncuya kadar olan maddelerde mnderi bulunan tedabir, boazlarn sularna, sahillerine kezalik oralarda kain veya oralara karip olan adalara da tatbik olunacaktr. Madde: 4 Atide tyin edilen mntkalar ve adalar gayri asker hale ifra edileceklerdir. 1 anakkale ve Karadeniz boazlarnn bervehi ti tahdit edilmi mntkalar ittisanca iki sahilleri (merbut haritaya mracaat): . anakkale boaz: imali garbide, Gelibolu ibih ceziresi ve Saroz krfezinin Baklaburnu imali arkisinden drt kilometre baid'de kin bir noktasndan beda ile Marmara denizi zerinde ' Kumbada nihayet bulan ve Kavan (bu mevki hari) cenubundan geen bir hatt-i cenub-u arkisindeki saha. Cenub-u arkide, sahil Ue Bozcaada karsnda eski istanbul burnundan beda'lle Marmara denizi zerinde sahilin hemen Karabia imalinde kain bir noktasnda

nihayet bulmak Zere sahilden 20 kilometre baldden izilmi olan had arasndaki aa-ha. Karadeniz boaz (stanbul hakkndaki usul- mahsusaya halel gelmemek aryle, madde - 8): arkta, Karadeniz boaznn ark sahilinden 15 kilometre mesafede . izilmi bir hatta kadar imtldat eden mntka. Garpte, Karadeniz boaznn garp sahilinden 15 kilometre mesafede izilmi bir hatta kadar imtidat eden mntka. 2 __ Emir Ali adas mstesna olmak zere btn Marmara denizi adalar, 3 Adalar denizinde Semdirek Limni, mroz, Bozcaada ve Tavan adalar. Madde :5 Fransa, ingiltere talya ve Trkiye hkmetleri tarafndan mansub drt azadan mrekkep bir komisyon drdnc maddenin (1) iaretli fkrasnda muharrer mntkalarn hudutlanm mahallinde tesbit etmek zere ibu mukavelenin tarih_i mer'yetinden 15 gn sonra itima edeceklerdir. ibu komisyonda temsil edilen hkmetlerden herbiri kendi mmessillerinin itikak olan tahsisat verecektir. Komisyonun ifa- 442 KADR MI9IRO0LU LOZAN ZAFER Mt. HEZMET Mit 443 vazife etmesinden mtinbals masarifJ umumiye temsil edilen devletler tarafndan hasas-i mtesaviye vehile deruhte edilecektir. Madde : 6 istanbul'a dair olan 8 inci madde ahkm mahfuz kalmak artyla gayr ^s!:er hale ifra edilmig mntkalar ve adalarda hibir istihkam, daimi topu tesisat, tahtelbahir igleyen aletler (tahtelbahir sefaini mstesna) ve askeri tayyare tesisat ve hibir Uss- bahri bulunmayacaktr. Buralarda nzibatn muhafazas iin elzem bulunan ve silhlar, top mstesna olmak zere tfenk, rovelver, klm ve beher ya nefer iin drt hafif makineli tfenk (fuzul mitralyoz) den ibaret bulunacak olan polis ve jandarma kuvvetinden bagka fibir kuvve-i msallaha tevakkuf etmeyecektir. Gayri asker hale ifra edilmig mntkalarn ve adalarn kara. sularnda tahtelbahir sefinelerden baka hibir gna tahtelbahir igleyen alet bulunmayacaktr. Balada mezkr fkralara ramen Trkiye, Trk topraklarnn gayri asker hale ifra edilmi mntkalarndan ve adalarndan ve onlarn Trk donanmasnn demlrat-ma hakkna mlik bulunduu karasularndan Jcuva-i mUsellahasn transit suretiyle geirmek hakkn muhafaza edecektir. Bundan bagka Trk hkmeti boazlarda, tayyareler veya balonlar vastasiyle denizin sathn ve ka'rn tarassut ettirmek selahi-yetlni haiz olacaktr. Trk tayyareleri, boaz ular ve Trk arazisini gayri askeri hale fra edilmig mntkalar zerinde uabilecekler ve oralarda her tarafta kemali serbesti le karaya veya denize inebileceklerdir. Kezalik Trkiye le Yunanistan gayri asker hale ifra edilmig mntkalarda ve adalarda ve bunlarn karasularnda, buralarda tah-ti silh alnacak efradn, mezkr mntkalar ve adalar haricinde, talim ve terbiyeleri iin cap eden hizmet harektn icra etmek se-lhiyetine mliktirler. Trkiye ile Yunanistan kendi arazilerinin mezkr mntka ve adalarnda her trl tarassut, telgraf, telefon ve vesalt-I ziyaiyye muhaberat sistemini tesis konusunda haiz- serbesti olacaklardr. Yunanistan gayr askeri hale ifra edilmig Yunan adalarnn karasularndan donanmasn geirebilecek ve fakat bu sulan Trkiyeye kars ssl harekt olarak Veyahut bu maksatla bahri veya askeri tahgidat iin kullanamayacaktr. Madde: 7 Tahtelbahir sefinelerinden baka tahtelbahir igle hibir alet Marmara denizi sularna vaz edilemiyecektir. Trk hkmeti Marmara denizinin ne Avrupa saha_l sahiliye-sinde ve ne de Karadeniz boaz mntaka-i gayr askeriyesinin garknda kin Anadolu saha-i Bahiliyesi ksmnda, Darcaya kadar, boazlardan mruru tesib edebilecek hibir daimi top bataryas yahut torpil endaht mevkileri tesis etmeyecektir. : Madde: 8 Payitahtn ihtiyacat iin, stanbul, Beyolu, Galata skdar ile adalar (Prens adalar) dahil olduu halde ve mezkr ehrin civar karibinde zami onikibin kiilik bir kuvvet bulunabilecektir. stanbulda bir tersane bir ssl bahri muhafaza edebilecektir.

Madde: 9 Eer harb halinde Trkiye yahut Yunanistan muharip devletler hakkn istimal ederek balada muayyen gayri askerl-lik haline tadilt icra edecek olurlarsa sulh tesis eder etmez Igbu mukavele ile muayyen usul iadeye mecbur olacaklardr. Madde: 10 stanbulda, onikinci maddede beyan edildii vehile mteekkil bir beynelmilel komisyon tesis edilecek ve ibu ko. misyon, boazlar komisyonu unvann alacaktr. Madde: 11 Komisyon vezaifinl boazlarn sular zerinde ifa edecektir. Madde: 12 Komisyon bir Trk mmessilinin taht- riyasetinde, ibu mukaveleye vaz-l imza devletler olmak haysiyetiyle ve mukavele-i mezkrenln ibu devletler tarafndan tasdiki vaki olduka, Fransa, Byk Britanya, talya, Japonya, Bulgaristan, Yu. nanistan, Romanya, Rusya Srp, . Hrvat - Sloven devleti mmessillerinden mrekkep olacaktr. Amerika dveli mttehidesi hkmeti iin ibu mukaveleye iltlhal keyfiyeti, komisyonda kezalik bir mmessil bulundurmak hakkn istilzam edecektir. Ayn hak ibu maddenin birinci fkrasnda isimleri zikredilmeyen Bahr-i Siyaha sahdar dier mstakil devletler iin ayn sera. it dairesinde mahfuz olacaktr. Madde: 13 Komisyonda mmessil bulunduran hkmetler \ kendi mmessillerinin mstehak olabilecekleri tahsisat kendileri tesviye edeceklerdir. Komisyonun sair masarifi Cemiyet-i Akvamn KADR mesarifini taksim iin tesblt edilmi olan nisbet dairesinde mezkr hkmetler tarafndan deruhte olunacaktr. Madde: 14 Komisyon, ikinci maddeye merbut lahikann kinci, nc ve drdnc bentlerinin mevzuunu tekil eden harb gemilerinin ve asker tayyarelerin mruruna mteallik ahkma lykyla mracaat olunup olunmadna bakmakla mkellef olacaktr. Boazlar komisyonu vazifesini Cemiyet-i Akvamn himayesi tahtnda icra edecek ve her sene cemiyeti mezkreye vazifesinin ureti ifasndan bahis bir rapor gnderecek ve bundan baka ticaret ve seyrsefer noktai nazarndan faideli her trl malmat ita ede. ektir. Bu maksatla komisyon, boazlardaki seyrsefer meselesiyle itigal eden Trk hkmeti devali ile mnasebatta buluna, aktr. Madde: 16 Vazifesinin ifas in lann olan nizamnameleri yapmak komisyona ait olacaktr. Madde: 17 bu mukavelename ahkm TUrkiyenin Trk sularnda donanmasn serbeste cevelan ettirmek' hakkna ras .halel etmeyecektir. Madde: 18 Boazlarn ve civar mntkalarn gayri askeri hale frann Trkiye iin askeri noktai nazardan bigayri hakkn bir tehlike tekil etmemesini ve boazlar serbestisinde veyahut gayri asker mntkalarn emniyetinin ef al-i harbiye ile tehlikeye dmemesini arzu eden tarafeyn-i aliyeynJ akideyn ahkam atiyeyl kabul ederler. Eer serbestl-1 mrura mteallik ah^^a Oca edilen bir tecavz ngihni bir taarruz yahut herhangibir fiiiil harp veya tehdidi harb boazlarda seyrseferin serbestlisini veya gayri asker mntkalarn emniyetini tehlikeye koyacak olursa tarafeyn-1 llyeyn-i akideyn ve her halde Fransa, Byk Britanya, talya ve Japonya bu hususta Cemiyeti Akvam meclisinin karar verecei btn vesaitle om mtereken men edeceklerdir. Tukarki fkrada muharrer harekete sebep olan efaj nihayet bulur bulmaz, boazlar nizam ibu mukavele ahkm le muayyen olduu vehile yeniden tamamiyle tatbik olunacaktr. Boazlarra gayn askeri hale ifrana ve serbestisine taalluk eden ahkmn bir c"3'U mtemmimini tekil eder, ibu hkm taraf- aliyeyn.1 akideyn in Cemiyet-i Akvam ahidnamesi mucibince haiz olabilecekleri hukuk ve vazalfe halel iras etmez. LOZAN ZAFER M, HEZMET Ml 445 Madde: 19 Tarafeyni allyeyn-i akideyn gayri mmzi devlet-leri ibu mukavelenameye iltihaka imale iin btn gayretlerini sarfedeceklerdir. bu iltihak diplomasi tarikiyle Fransa Cumhuriyeti Hkmetine tebli edilecek ve hkmet-i mezkre tarafndan da mmzi veya mltahak olan devletlerin kffesine tebli olunacaktr. ltihak Fransa hkmetine yaplacak tebli gnnden itibaren muteber olacaktr.

Madde: 20 bu mukavelename tasdik edilecektir. Tasdiknameler srat-i mmkine le Pariste tevdi olunacaktr. bu mukavelename bugnk tarihli muahede-i sulhiye ile ayn feralt dahilinde meriyete girecektir. Muahede-yi mezkreye vazul imza olmayp bu esnada bu mukavelenameyi henz tasdik etmemi-olan devletler hakknda bu mukavelename dveL mezkrenin dier-dveli kideye Fransa Hkmet-i Cumhuriyesi tarafndan ihbar edilecek olan tasdiknamelerini tevdi ettike meriyete girecektir. Tasdiken lilmakal, balada mezkr murahhaslar ibu mukavelenameyi imza etmilerdir. 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da bir nsha olarak tanzim edilmi olup bu nsha Fransa Hkmeti hazine! evrakna vazedilecek ve hkmeti mezkr akld devletlerden, herblrine onun mevsik birer nshasn verecektir. SMET DR. RIZA NUR HASAN HSN HORACE RUMBOLT PELLE GARRON MONTAGNB UYA VENZELOS V KAKLAMANOS DAMAND KONESKO MORFOF STANOP 446 KAD1K MI9IROLU m TRAKYA BUDDUNA DAR MUKAVELENAME Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Japonya Bulgaristan Yunanistan; Romanya; Srp - Hrvat - Sloven devleti ve Trkiye Trakya hududlarnda sulhun idamesi emniyeslyle ve bugnk imza edilen sulh muahedermmesiniri 24 nc maddesinde beyan edildii zere bu hudutlarn her ki tarafnda baz tedablr-1 mahsusa-i m-tekabilenin ttihaz lzumunu bu maksatla takdir ederek, bu bapta bir mukavelename ektine karar vermiler ve murahhaslar olmak zere Hasmetltt Byk Britanya ve rlanda Kraliyeti mttehidesi maveray ebhar Britanya araziai kral ve Hindistan mparatoru hazretleri: Istanbulda fevkalde komiser aseletli Sir Horace George Mon-tag Rumbolt; barrone G.C.M.G; Fransa Cumhuriyeti Reisi: Fransa sefiri kebiri cumhuriyetin ark fevkalde komiseri Le_ gion d'honour nian milliyesinln Grande Offlcier rtbesini haiz ferik general Msy Mourice Pelle, HameU talya Kral Hazretleri:" , Kraliyetin senato zas, talya sefiri kebiri, Istanbulda fevkalde komiser St. Mourice Velazar ve Koron dital y nisanlarn Grande courvasm haiz aseleU marki Camllle Carronl, Atina fevkalde murahhas ve orta eli, St. Mourice Velazar nianlarnn komandor rtbesini ve Koron ditaliy niannn Grande Offic er rtbesini haiz msy Joule Cezare Montagne, Hametl Japonya mparatoru Hazretleri:. Soleil Lovan niannn birinci rtbesini haiz Roma fevkalade sefiri kebiri ve murahhas msy Gentaro Uiyal Juzammi, Bulgaristan iin: imendfer posta ve telgraf nazr-i sabk Msy Budan Mor_ fof, fevkalde murahhas ve orta eli, hukuk doktoru. St. Alejc-sandr niannn Grande Kuruva rtbesini haiz Msy Dimitri Stan-iof. Hagmetl Yunanllar kral hazretleri: LOZAN ZAFER M, HEZMET MT 447 Sabk heyet-i nzzar reisi Soover niannn Grande Kuruva rtbesini haiz Msy Eleftrios K. Venizelos. Londra orta elisi soover niannn Komandor rtbesini haias msy Demeter Kaklamanos, Hametl Romanya Kral Hazretleri: Orta eli Msy Konstantin 1. Diamandi, Orta eli Msy Kostantin Konesko, Hagihetl Srp - Hrvat - Sloven Kral Hazretleri: Bren'd, fevkalde murahhas v orta eli May Dr. Milotia Yuvanovi, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti: Edirne Mebusu, Umuru Hariciye Vekili famet Paa, Sinop Mebusu, Umnr.u Shhiye Muaveneti timaiye Vekili Dr. Rza Nur Bey,

Trabzon Mebusu, sabk Vekil Hasan bey hazaratn tyin etmilerdir. Marnileyhin usuluna muvafk ve muteber tannan ge-lhiyetnamelerini ibrazdan sonra ahkm- tiyeyl kararlagtrmg-lardir. Madde:! Adalar denizinden Karadenze kadar Trkiyeyi Bulgaristan ve Yunanistandan tefrik eden hudutlarn tarafeynindeki arazi tideki hudutlar dahilinde (merbut haritaya mracaat) ve takriben 30 kilometre Vs'atinde olarak gayr askeri hale ifra edilecektir. 1 Trkiye arazisinde Adalar denizinden Karadenze kadar: Bugnk tarihle imza edilen sulh muahedesinin ikinci maddesinin 1 ve 2 numaral ksmlarnda tyin edilen Trkiyenin Yunanistan ve Bulgaristan ile olan hudutlarna olduka muvazi bir hat ile tahdit edilecektir. Bu hat 40 kilise havalisinde 40 kilise kasabas ile kasabann merkezinden itibaren asgari 5 kilometrelik bir dairesi gayri askeri bir hala ifra edilen mntkadan hari brakmak artiyle ve huduttan asgari askeri bir hale ifra edilen mn-takadan hari brakmak artiyle bu huduttan asgari 30 kilometre mesafede izilecektir. Bu hat adalar denizinde brice (britje) burnundan beda' ederek Karadenizde Serbest (Serbe3) burnunda nihayet bulacaktr. 2':__Yunanistan arazisinde, adalar denizinden Yunan _ Bulgar hududuna Kadar: 448 KADtR MISIROOLU Mekri burnunun ucundan (Mekri kasabas hari olmak zere) balayarak imale doru Tahtalya kadar Merice olduka muvazi bir istikamet takibederek ve badehu Meherkos (Meherkos)un arkndan kk Derbendin takriben 15 kilometre garbnda Yunan Bulgar hududu zerinde tyin edilecek bir noktaya vasl olan bir hat, 3 Bulgar arazisinde, Yunan _ Bulgar hududundan Karade-nize kadar: Bervehi bala tyin edilen noktadan beda' edip Papazkyn 5 kilometre garbnda Edirne osesini Kusskavak (Kuskavak) de kat ederek badehu Yunan - Bulgar ve Trk - Bulgar hududundan asgari 30 km. bir mesafeden geerek ve-yalnz Harmanl mntkasnda Harmanl kasabasyla. kasabann merkezinden itibaren asgari 5 kilometre bir daireyi gayr askeri hale ifra edilmi mn_ tka haricinde brakarak Karadenizde Anberler <Anberler) in imali garbisinde kin krfezin en ierlek noktasnda hitam bulacak bir hat. Madde: 2 bu mukavelenamenin mevkii meriyete vaz tarihinden itibaren 15 gn zarfnda tekil edilecek bir tahdit komisyonu, birinci maddede izah edilen hudutlar arazi zerinde tayin edip izecektir. Bu komisyon Fransa, Byk Britanya talya, Bulgaristan, Yunanistan ve Trkiye tarafndan her devlet iin bir mmessil bulunmak artyla tyin edilecek mmessillerden mrekkep olacaktr. Bulgar, Yunan ve Trk arazisine ait ameliyata itirak edebileceklerdir. Mamafih bu ameliyattan hasl olacak mesainin heyeti mecmuas komisyonun celse-i umumiyesince kayt ve tesbit edilecektir. Madde: 3 Birinci maddede muharrer mntkalarn gayri askeri hale ifra tideki eraite gre icra ve idame edilecektir. 1 Elyevm mevcut bulunan bilmum daimi veya sahra Istih. kmat, bunlarn arazisinde bulunduu devlet tarafndan silhtan tecrit ve hedm edilecektir. Bu kabilden hibir yeni messese ina edilemiyecek ve hibir silh ve levazm- harbiye deposu ile taarr-?.l veya tedaf olsun, askeri, bahri veya havai sair hibir tesisat vcuda getiriitniyecektir. LOZAN ZAFER Mt. HEZMBT MI? 449 2 Jandarma, polis kuvveti, gmrk memurlar, hudut mu. hafzlan gibi asayii dahiliyi temine ve hudutlar tarassuda mktazl anasr mahsusadan maada hibir kuvvet musallana ne ikame edilecek ne de harektta bulunabilecektir. Tayyareyi ihtiva etmeyecek olan ibu anasn mahsusanm mevcudu tiyzzikr miktar tecavz etmeyecektir: : A Gayn askeri hale ifra edilen Trk arazisinde ceman 5000 kigi. B Gayn askeri hale ifra edilen Yunan arazisinde ceman 2500 klai, C Gayn askeri hale ifra edilen Bul.ar arazisinde ceman 2500 kii.

Bunlarn tehizat her gn atop hari olmak artlyle ancak ro. velver, klm, tfenk ve beher (yz) nefer bana (4) makineli t. fekten ibaret olacaktr. Bu ahkm 27 terinisani 1919 tarihli Noyyi muahedesi mucibince Bulgaristan terettp eden mecburiyetleri ihll etmeyecektir. 3 Askerlikten tecrit edilen menatlk zerinde herhangi bay. ra hmil askeri veya bahri tayyarelerin tayaran memnudur. Madde: 4 bu mukavelenamede arazileri mevzuubahs olan hemhudut devletlerden birisinin ahkm- salifeye riayet hususunda dermeyan edecei bir talebi olduu takdirde mezkr devlet ibu talebi Cemi. yeti Akvam meclisine tevdi edecektir. Madde: 5 bu mukavelename tasdik edilecektir. Tasdiknameler srat-i mmklne ile Pariste tevdi edilecektir. bu mukavelename Bulgaristan, Yunanistan ve Trkiye tarafndan mtekabilen tasdik edildiinden itibaren mer'l olacaktr. \ Bir zabtnmey.i mahsus bu tasdikleri kayt ve tesbit edecektir. O /amanda bunu henz tasdik etmemi olan dier devletler hakknda bu mukavelename dUvel-1 mezkrenln dier dvel-1 akideye Fransa Hkmeti Cumhuriyeti tarafndan ihbar edilecek olan tasdiknamelerini tevdi ettike meriyete girecektir. Japon hkmeti tasdikin' Jcra edilmi olduunu Parlstekl mtt-messili siyasi vastaslyle Fransa Hkmeti Cumhurlyeslne bildikF : 29 450 KADR MI9IHOLU mekle iktifa selhiyetinl haiz olacak ve bu takdirde tasdiknamesini suretini dvel-1 mmziyeden herblrine tevdi edilecektir. Tasdiken lilmakal maruzzikr murahhaslar igbu mukavelenameyi imza etmilerdir. gbu mukavelename Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde bir nsha olarak tanzim edilmi olup mezkr nsha Fransa hkmeti hazine-i evrakna tevdi edilecek ve hkmet-i mezkre mevsuk bir-srati mmkne ile tevdi edecektir. SMET DR. RIZA NUR ASAN HSN HORACE RUMBOLT PELL.E GARRON MONTAGNE UYA VENZELOS KAKLAMANOS DAMAND KONESKO MORFOP STANOF LOZAN ZAFER Mt. HEZMKT MT 451 KMET VE SELABtYET. t ADLYE HAKKNDA MUKAVELENAME Bir taraftan; Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Japonya; Yunanistan, Romanya, Srp . Hrvat _ Sloven devleti, dier taraftan, Trkiye; Trkiyede dier devletler tebasnn erait-i ikametini ve igbu devletler arazisinde Trk tebasnn eraiti ikmeti ve selhiyetl adliyeye ait mesaili asri hukuk-u dvele tevfikan tanzim eylemek arzusunda bulunduklarnda, bu hususta bir mukavele akdine karar vermiler ve murahhaslar olmak zere: Hametl Byk Britanya ve rlanda Kraliyeti Mttehidesi. Maveray Ebhar Britanya arazisi kral ve Hindistan imparatoru hazretleri: Istanbulda fevkalde komiser asaletl Sir Hocare George Mon-ttg Rumbolt Barrona J.S.M.J. komiser St. Moris Velazar ve kunn-ditall nianlarnn Fransa Cumhuriyeti Reisi: Fransa sefiri kebiri, Cumhuriyetin ark fevkalde komiseri Le_ glon d. Hanour nian milliyesinin Grande Offisier rtbesini haiz ferik general Msy Mourice PeUe,

Hametl talya Kral Hazretleri: Kraliyetin senato zas, talya sefiri kebiri, Istanbulda fevkalade Grande Kruvasn haiz asaletl Marki Camille Garoni, Atina fevkalde murahhas ve orta elisi St. XIourice Velazar niannn komandor rtbesi ve Kuron Ditali niannn Grande Officer rtbesini haiz Msy Julius Cesare Montagne, Hametl Japonya mparatoru Hazretleri: Soleil Lovan niannn birinci rtbesini haiz Roma fevkalde sefiri kebiri ve murahhas Msy Gontnro Uiyai Juzammi, Hametl Yunanllar Kral Hazretleri: sapk heyeti nzzar reisi soover niannn Grande kruvasn haiz Msy Elefterios K. Venizeos; Londra orta elisi, Soover niannn komandor rtbesini haiz Msy Demeter Kaklamanos. Hametl Romanya Kral Hazretleri: Orta eli msy Konstantin t Diamandl, orta e!! m8sy8 Kos-tantln Konesko, 452 KADR MISIROLU Hametl Srp - Hrvat - Sloven Kral Hazretleri: Bern'de fevkalde murahhas ve orta eli Dr. Mildin Yuvavl, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti: Edirne Mebusu Umuru Hariciyi Vekili tsmet Paa, Sinop Mebusu, Umuru Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekili Dr. Rza Nur bey, Trabzon Mebusu sabk, Vekil Hasan bey, hazaratn tyin eylemilerdir. Marnileyhin usulne muvafk ve muteber tannan selhiyetnamelerini ibrazdan sonra ahkm atiye-yl kararlatrmlardr: FA8IL I SERAtT-1 KMET Madde : 1 bu faslda mnderi ahkmdan her birinin Trkiyede dier-dve-li kide tebaa ve irketlerine tatbiki, dveli mezkre arazisinde Trk tebaa ve irketleri hakknda tam bir muamele-i mtekabile tatbiki art-1 sarihine muallktr. Dveli kidei mezkreden biri gerek kanunlarn iktteasnca ve gerek dier bir crete mebhusun ann'e ahkmndan her hangi birisi iin muamelel mtekabile itasndan irrftina edecek olursa onun tebaa ve irketleri Trkiyede zlkrolunan ayni hkmden istifade edemiyecektir. bu maddenin tabikinde, dveLi kidenin dominyonlar ms-temlekat ebl'e himayeleri veya hkmleri altndaki memleketler-den herbiri ayr ayr memaliki akide ad ve tibar edilecektir. KISIM I DUHUL VE tKAMB Madde: 2 Trkiye topranda dier dveKi kide tebaas ahslar ve mallar itibariyle umumi hukuk-u beyneddvcle tevfikan mazhar- kabul ve muamele olacaklardr. Teba-y mezkre orada ahslan, mallan. LOZAN ZAFER M, HEZMET Mt? 453 hukuk ve menafi hususunda kavanln ve memurini mahalliyenin lmaya-i tamme ve mstemiresine nail olacaklardr. Muhacerata mteallik ahkma halel gelmemek zere teba-y mezkre memlekette meri kavanin ve nizamata teflk-i hareket artyla Trkiyeye duhul ve orada ikmet hususunda serbesti-i tamme malik olacaklar ve binaenaleyh Trklyeye gidip gelebilecek ve orada ikmet eyleyebileceklerdir. Madde: 3 Trkiyede dier dveli kide tebasnn kavanin ve nizam&t mahalliyeye tevfikan her trl emvali menkul ve gayr menkule-yi ihraz tasarruf( devir ve feraa haklan olacaklardr. Tebaay mezkre bilhassa bey' mbadele, hibe vasiyet yahut dier her suretle emvali mebhuseden tasarruf edebilecekleri gibi ber mucibi kanun vesaret tarikiyle veya hibe veyahut vasiyet suretiyle emvali mezkreye malik olabileceklerdir. Madde: 4 Trkiyede ier dveli kide tebaasnn muhtelif ticaret, meslek veya sanat envan icraya selhiyetlerl ve bilmukabele dveli mezkre arazisinde, Trk tebaasnn muhtelif ticaret, meslek re ea-nat envan icraya selhiyetleri lgbu

mukavelenamenin tarihi meriyetinden itibaren 2 ay zarfnda Trkiye ile Dveli mezkre arasnda akdedilecek mukavelt mahsusaya mevzu tekil edecektir. uras mukarrerdir ki, mebhusun anh mukaveltn aktine in_ tlzaren 1 kanunusani 1923 tarihindeki statko muhafaza edilecek ve zikrolunan 12 ay mddetin inkzasna kadar mukavele akdo-lunamad takdirde, efradn 1 knunusani 1923 tarihindeki hukuku muktesibesine riayet kayd ihtirazisiyle dveli akideden herbiri tekrar serbestli hareketini ktisap eyleyecektir. .Madde: 5 Dier dveli kideden herhangi birinin arazisinde usulne tevfikan teekkl etmi olan ticar, snai veya mail irketler, naklL. ye ve sigorta irketleri dahildir Trkiyede tannacaktr. irketi mezkre teekkllerine ehliyetlerine ve kame ve defi dava haklarna mteallik bilcmle hususatta kanun-u millilerine tevfikan muamele greceklerdir. Mezkr irketler Trkiye arazisinde teesss edebilecekler ve teekkl eylemi olduktan memleket tebaas tarafndan icra edile. 45i KADR MI9IRO0LU ' bilen ve mezkr arazide milli irketlere memnu olmayan her trl ticaret ve sanatlar icra eyleyebileceklerdir. Mebhusun ahn irket Ier intizam- ammeye mteallik ahkme riayet kaydiyle zikrolunan arazide serbeste muamelelerinin ifa edebilecekler ve bu hususta her mmasil milli irketin hukukundan aynen istifade eyleyecek, lerdir. irket-i mezkre kavanln ve nizam&t-i memlekete tevfikan her trl emvali menkuleyi ihraz tasarruf, devir ve fruhat hakkna malik olacaklardr. irketin ifay muamele edebilmesi iin lazm olan emvali gayri-menkule hakknda dahi ayn hkm cari olacak ise de bu halde emvali gayrimenkule ihraz keyfiyeti irketin hedefA mahsus-u teekkl olmamak mukarrerdir. Madde: 6 TUrkiyede dier dvel-i akide tebaas hizmeti askeriyeye mte. allik kavanine tabi olmayacaklardr, bunlar hizmeti askeriye yerine kaim olan her neyi hizmet ve mecburiyet veya tekliften muaf olacaklardr. Menfaat-i mmeye mstenit olduu kanunen mtehakkik bir sebep bulunmadka ve evvelce muhik tazminat verilmedike tebaay mezkurenin emvali istimlk olunmyacak veya velev mu. vakkaten olsun bunlar mallarndaki hakk-i intifalarndan mahrum edilmlyeceklerdir. Evvelce iln edilmedike hibir istimlk muamelesi icra olunamyacaktr. Madde: 7 Trkiye geek bir hkm kamn! zerine gerek zabta-t ahlki. yo shhiye veya tesel hakkndaki kavanin veya nizamata tevfikan ve gerek devletin emniyeti dahiliye veya hariciyesine mteal. lik esbaptan dolay dier akit devletler tebasn ferden tatbik olunacak tedabir ile tard ve tebit hakkn muhafaza eder. Dveli mezk. re gerek bunlar gerek ailelerini hervakit kabul etmeyi taahht eylerler. Tard ve tebit muamelesi hfzsshha ve insaniyete muvafk erait tahtnda icra olunacaktr. LOZAN ZAFER Mt. HEZMET Mi? 455 KISIM II ABKMI TEKALP Madde: 8 Dier dveLi kide tebasn Trkiye arazisinde ve drdnc madde mucibince kendilerine msaade edilen her trl tiearet, meslek, sanat ve stismarat cra eylemek veya Trklyede her ne suretle olursa olsun faaliyette bulunmak iin bunlar her ne mahiyette ve herne nam ile olursa olsun Trk tebaasnn tabi olduu ver., gl rsum veya tekaliften bagka veya daha ar bir vergi rsum veya tekailljfe tabi tutulmayacaklardr. Harite yerlemi olup Trkiye arazisinde mrurlar esnasnda herhangi suretle faaliyette bulunacak dveli mezkre tebaas ayn ehemmiyet ve mahiyette faaliyette bulunan Trk tebaas ile Tttr-kiyede yerlemi sair ecnebilerin memlekette vergiler hakknda cari ahkm mucibince tabi olduklar vergi, resim ve mkellefiyetten herne mahiyette ve herne nam ile olursa olsun baka veya daha ar vergi, resim veya mkellefiyete tabi tutulmayacaklardr.

Saliflbeyan devletler tebaasnn Trkiye arazisindeki minval, hukuk ve menafi! gerek ihraz, tasarruf ve ntifa ve gerek fera, intikal veya tevars hususlarnda TUrk tebaamn emval, hukuk ve menafiine ve bu hususlarda tahmin olunan bilcmle mkellefiyat ve bilvasta veya bilavasta resim veya vergiden baka veya daha armkellefiyet, resim veya vergiye tabi tutulmayacaktr. Madde: 9 Nakliyyat veya sigorta irketleri de dahil olmak zere dier dveli akideden birinin kavanini mucibince tegekkl etmi olup ibu mukavelenamenin beinci maddesi ahkmna tevfikan Trkiyede teesss veya orada icra-i muamele eden ticar, sual veya malt irketler Trkiye kavanini mucibinde tegekkl etmi ayn mahiyeti haiz irketlerin abi tutulmadklar hibir vergiye, resme veya harca her. ne mahiyette ve her ne nam ile olursa olsun tabi tutulmayacaklardr. Ayn ahkm mezkr memleketlerin firma veya irketlerinin i. 456 KADtR MISIROOLU bu mukavelenamenin 5 inci maddesi ahkmna tevfikan Trkiye-de messes bulunan ve orada icrai faaliyet eden. filyal, gube, acen-ta veya sair mmessilliklerine dahi tatbik olunacaktr. uras mukarrerdir ki igbu firma veya irketlerin heyet-i idareleri Trkiye haricinde bulunduu takdirde zikrolunan filyal, gube, acenta ve mmessillikleri ancak Trkiyede hakikaten mevzu sermayeleri zerinden veyahut vergiye tabi olacak sermaye tahkik edilemedii tak_ dirde mezkr sermayeyi tyine medar olabilecek hakiki kazan ve iratlar zerinden vergi veya sair tekalife tabi olabileceklerdir. Madde: 10 Eer Trkiye hkmeti heme nam ve mahiyette olursa olsun vergi muafiyetleri ihdas edecek olursa Trk tebasma ve Trk ava-ninl mucibince mfltegekk girketlere olduu gibi igbu muafiyetler Trkiyede messes dveli kide tebaa ve girketlerine de bahgoluna. aktr. gbu hkm devlete vcuda getirilen messesata veya bir hizmeti umumiye imtiyazm haiz olanlara bahedilen vergi muafiyetlerinden istifadeyi talep iin mabihilihtlya olamaz. Madde: 11 S nci maddeden 10 uncu maddeye kadar mevzubahs olan hususun kffesinde Trkiyedeki dier dveli kide tebaasna vilayete veya mahall idarelerce tarholunabilecek teklif rflaum ve harlar, Trk tebaasnn tabi tutulacandan baka veya daha ar olmayacaktr. Madde: 13 Trkiyede teesss eyleyen veya icrai faaliyet eden dier dveli akide tebaama veya bunlarn Trkiye topraklar dahilindeki emval hukuk ve menafli ile dveli mezkre kavaini mucibince tegekkl etmi olup Trkiyede teesss veya icrai faaliyet eden irketler fil-yaller ve ubeler veya acentalara, hali harbte bile olsa, bir gna is-tJkraza mecburi ve servet zerinden istisnai ifraz muamelesi tahmil olunmayacaktr. Madde: 13 Kapitlsyonlarn lavna binaen Trkiye dveli ecnebiye te. baasna, kendi tebaasna bahgettii muameleden daha msaadekAr bir muamele bahetmeyecek ve ibu faslda tasrih olunan mevat hakknda kendi tebaasna ve dier dveli kide tebaasna msavi muamele esasn tatbik edecektir. LOZAN ZAFER Vt, HEZMET MtT VASIL II 8ELBYET-1 ADLYE 457 Madde: 14 Trkiyede dier dveli kide tebaas ve bilmukabele dveli mezkre arazisinde Trk tebaas, 18 inci madde ahkm mahfuz kalmak artyla her hususta tebay mahalliyenie tbi olduklar ayn erait dairesinde mehakime serbeste mracaat ile ikame ve defi dva edilebileceklerdir. Madde: 15 16 nc madde hkm mahfuz kalmak artyla Trkiye ve dir dveli kide arasndaki mnasebatta selhiyetl adliye mesaili hukuku beynetdvel esasatna tevfikan hal olunacaktr. Madde: 16

Trkiye ile dier dveli kide arasnda mukarrerdir ki, dveli mezkrenin Trkiyede mukim olan veya orada bulunan tebaay gayrimslimesine mteallik ahkm ahsiye mevadmda yni nikh, itiraki emvali zevceyn, talk, tefriki ebdn, cihaz, ebud, benut, tebenni, ehliyeti ahsiye, rft, vesayet, kayymlk, hacir ve emvali raenkuleye mteallik vasiyet veya tevars veyahut taksim ve tasfiye! tereke ve alelitlak hukuku aile mesailinde ancak ahkm ahsiyesi mevzubahs olan tarafn tabi olduu memlekette mteekkil mehakimi milliye veya dlger makamat milliye haizi ee-lhiyet olacaktr. tjbu hkm hukuku beyneddvele veya kld olunabilecek mu-kavelt Iususlyeye nazaran konsoloslarn nfus vukuatna mte. allik mevadda haiz olduklar vezalfi mahsusay haleldar etmedii gibi tarafeyn-in mahakimi milliye veya dier makamati milllyele-rinin dalrei selhiyetlerine dahil olduu bervehl bal takarrre-den mesaile ait delil ve beyylnati Trk mehakiminin talep ve kabul ve istlma hususundaki haklarna da halel vermez. Birinci fkra hkmnden mstesna olarak gayet dvada alkadar olanlarn kffesi Trk mehakiminin kazasna tahriren raz olurlar ise, mehaklm-i mezkre tarafeynin kanua.u milli mucibince karar vermek zere birinci fkrada mnderi mesail hakknda dahi haizi selhiyet olabilirler. Madde: 17 Trkiyedeki ecnebilerin ahslan ve mallar hakknda Trk me. hakimi nezdinde hukuku dvele ve dier devletlerde sureti umumi. yede tatbik edilen esas ve usullere muvafk bir himaye temin edileceini Trkiye hkmeti beyan eyler. Madde: 18 Trkiye ile dier dveli kide beynindeki mnasebatta masa. rif muhakeme! memmen kefalet akasn, imatn icrasna, evrak adliye ve gayr adliyenin tebliine, istinabeye, masarifi muhakemeye ait mahkmiyetlere meccani mzahareti adliyeye din iin hapse mteallik bilcmle mesai I alakadar devletler arasnda akto-lunacak mukavelt mahsusa ile hal olunacaktr. FASL IH AHKM-I NHAYE Madde: 19 Dveli akide kendi hkimiyet ve idarelerinde tabi olan bir hkmet muhtareye mlik dominycllarmn, mstemlekelerinin mema. lik-i mahimiyelerinin veya maveray ebhardaki memleket veya ara. zilerden kffesinde veya bazlarnda mukavelename-! mezkr ahkmnn tatbik olunmayacan, mukavele.! mezkrenin mevki.1 meriyete duhul annda beyan etmek hakkn muhafaza ederler bu tak. dirde Trkiye, zikrolunan dominyanlara, mstemlekata memallk-i mahmiye memleketlerle araziye kar ibu mukaveleden mnbais ta. ahhdattan bert olacaktr. u kadar ki, dvel-l mezkre ibu muka. vela mucibince yapacaklar beyanat ile mukaveleden ihra edebilecekleri hkmet-1 muhtareden mstefit dominyon, mstemleke, memleket-i mahmiye, memleket veya araziden herhangi biri namna mukaveleye muharren itirak edebileceklerdir. Madde: 20 bu mukavelename tarihi meriyetinden itibaren 7 sene md_ det iin aktedilmitir. Mukavelename mddet-i mezkre inkizasn-dan laakal bir sene mukaddem tarafeyn-i aliyeyn-i akideynden her.' hangi bir! tarafndan fesih edilmedii takdirde, feshedilinceye kadar LOZAN ZAFER M. HEZMET 111? 4ft9 meri kalacak ve fesih ancak bir sene mddetin inkzasndan sonra haiz-i tesir olabilecektir. Mukavelename Trkiyeden gayn kit devletlerden herhangi biri tarafndan fesholunursa bu fesih ancak mezkr devletle Trkiye arasnda haizi tesir olacaktr. Trkiye mukavelenameyi gerek dier bilcmle devletlere kar ve gerek bu devletlerden yalnz birine kar fesih selhlyetini hala olacak ve kk-i ahirde mukavelename dierlerine nazaran mevki-i meriyette kalacaktr. Madde: 21 ibu mukavelename tasdik edilecektir. Tasdiknameler srati mmkine e Pariste tevdi olunacaktr. Mukavelename bugnk tarihli sulh muahedesi ile ayn erait tahtnda mevki-i meriyete girecektir.

Tasdiken lUmakal, balda zikrolunan murahhaslar bu muka. velenameyi imzalamlardr. Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde bir nsha olarak tanzim edilmi olup bu nsha Fravsa hkmet i cumhiriyesi hazine-i evrakna tevdi olunacak ve hkmeti mezkre vaz-l imza devletlerin herbirine ann mevsuk birer "nshasn ita eyleyecektir. SMET DR. rza NUR HASAN HSN HORACE RUMBOLT PELDE GARRON MONTANYE VYA VENZELOS KAKLAMANOS DfAMAND KONESKO MORFOF STANOF 460 KADR MI9IR0GLU TCARET MUKAVELENAMES Bir taraftan, Britanya imparatorluu, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan Uomanya> Srp Hrvat - Sloven ve dier taraftan, Trkiye, Mnasebat-i iktisadiyetini hukuk-u dvel esas zerine ve ticareti tevik ve mbadelt teshil edscck en mnasip ekillerde teste arzusuyla mtehasss olarak, Bu maksatla bir mukavelename aktine karar vermiler ve murahhaslar olmak zere: Hametl Byk Britanya ve rlanda Kraliyeti mttahidesi, ma-veray ebhar Britanya arazisi Kral ve Hindistan mparatoru hazretleri: Istanbulda fevkalde komiser aseletl Sir Horace George Mon-teg Rumbolt, Barona, J.S.M.J., Fransa Cumhuriyeti Reisi: Fransa sefiri kebiri, cumhuriyetin gark fevkalde komiseri, Legi. on d,Honour nian misillinin Grande Officier rtbesini haiz ferik general Mourice Pelle, Hametl talya Kral Hazretleri: Kraliyetin Senato azas, talya sefir-i kebiri, Istanbulda fevkalade komiser St. Mourice Velezar ve Kuron Ditaiiy nianlarnn Grande kuruvasn haiz aseletl marki Camille Garronl. Atina fevkalde muharras ve orta elisi, St. Mourice nianlan nm komandor rtbesini ve Kuron Ditaliy niannn Grande Officier rtbesini haiz Msy Juliuss Cesare Montanya, Hagmetl Japonya mparatoru Hazretleri: Soleil Lovan niannn birinci rtbesini haiz Roma fevkalde sefir-i kebir ve murahhas Msy Gentaro Uiyai Juzanmi, Hametl Yunanllar Kral Hazretleri: Sabk heyeti nzzar reisi, Soover niannn Grande Kruva rtbesini haiz Msy Eleftrioa K. Venizelos, Londra orta ii, Soover niannn komandor rtbesini haiz msy Demeter Kaklamanos, HagmeU Romanya Kral Hazretleri: : LOZAN ZAFEB Mi, HEZMET Mt? 461 Orta eli Msy Kostann t. Diamandi, orta eli Msy Kos. tantin Knesko, Hametl Srp . Hrvat - Sloven Kral Hasretleri: Bernde fevkalde murahhas ve orta eli Msy Dr. Milotln "Vuvanovi, Trkiye Byk Millet JMeclisi Hkmeti; Kdirne Mebusu, Umuru Hariciye Vekili smet Paa, . Sinop Mebusu, Umur-u Shhiye ve Muavenet-i timaiye Vekili Dr. Rza Nur bey. Trabzon Mebusu sabk Vekil Hasan bey,

hazaratn tyin etmilerdir. Murahhasiyn marnileyhin inak. bul ve muteber tannan selhiyetnamelerini ibraz eyledikten son. ra ahkm-i tiyyeyi kararlatrnu'j'.ardr: FASL 1 Madde: 1 bu mukavelenamenin mevki-i meriyete vazn-dan itibaren dier/dveli kide arazisinden ne'et ve vrut eden mahsult- tabiiyeye veya mamlt, Trkiyeye hin-i ithallinde ka-abili tatbik-farifeler 1 Eyll 3 916 tarihinde mevkLl meriyete konulan Osmanl siklet-i eya tarifesinin ayn olacaktr. Madde: 2 1 Eyll 1916 tarihli Osmanl tarifesinde muharrer olup Trk evrak-i naktiyesi olarak istifa klnan rsum, bervehl ti-tyin edilen erait dairesinde kambiyo fiatna gre zaman zaman tdil ve islh olunacak olan emsal tezyide tabi tutulacaktr. bu emsal 1 mart 1923 tarihinde mevkii meriyette bulunan emsal olacaktr. Ancak merbut (1) numrolu cetvelde tadat edilen mevad 9 misle tabi olacaktr. Bervehl bal zikredilen emsal kambiyo fiatna gre tideki kavaide tevfikan tanzim ve telif olunacaktr. Bu omsal ngiliz liras 745 kuru kt para kymetinde olduu bir zamanda tesbit edilmi olduundan eer ibu mukavelenamenin mevkii meriyete vazna takaddm eden ay zarfnda Trk lirasnda fi-i mezkre nisbetle yzde 30 dan fazla vasati bir teza-yd-i kymet husule gelirse 12 ve 9 misilleri ayn ayn fi-i vasatsy. le mtenasiben tenzil edilmez lzm gelecek bu suretle tdil ve la_ 462 KADR MI3IROOLU lh edilen misil mteakip 3 ay zarfnda mablhittatbik olarak de. vam edecektir. Bu misil 3 ay hitamnda lcabederse son ayn vasati kambiyo fiatna gre yeniden tdil olunacaktr. Ayn vehile eer ibu mukavelenamenin tdil olunacaktr. Ayn vehile eer lbu" mukavelenamenin mevkii meriyete vazna takaddm eden ay zarfn-da Trk liras bir ngiliz liras in 745 kurutan ibaret* fi-l ptidaiye Disbetle % 30 dan fazla vasati bir tenzil.i kymet gsterirse 12 ve 9 misilleri ayn ayn vasati fiatna gre tezyit olunabileceklerdir, bu suretle tdil ve Islh edilen misil mteakip 3 ay zarfnda mabi-bittatbik olarak devam edecektir. Bu misil 3 ayn hitamnda icaba, derse son ayn vasati kambiyo fiatna gre yeniden tdil olunacak, tr. Trk lirasnn tenezzl kymeti halinde be misli, 12 ve 9 mlsil-lernin tabi olduklar gerait dahilinde tezyit olunabilecek ve fakat Trk lirasnn tezaytit_ kymeti halinde misl.i mezkr ancak ngiliz liras olarak nakdiye olarak 5 Trk lirasndan dn bir kymette bu. lunduu zamandan itibaren tenzil olunmak icabecektir. Nakdi Islahat vukuunda bervehl bal tesbit olunan muhtelif misiller gmrk rsmuna halel getirmeyecek surette yeni ve eski nkut arasndaki farka gre tadil olacaklardr. Madde: 3 Trkiye tideki hususat in lzum grlebilecek olanlardan maada bilcmle ithalt veya ihracat memnu iye tlerinl ibu mukavelenamenin mevki-i meriyete vazndan itibaren ref etmeyi ve ibu mukavelenamenin mddeti esnasnda tekrar teste eylememeyi taahht eder. 1 Hayat maiete elzem olan menaii muhafaza ve milletin faaliyet-t iktisadiyeslni vikaye etmek, 2 Selmet_i devleti temin eylemek, 3 Ehas ve hayvanat ve nebatat emraz- sariye hayvaniye ve nebatlyeden vikaye etmek, 4 Afyon vesair mevaddi semiyenln istimaline mani ol. inak, 5 Trkiyede Istismall memnu bulunan mevaddi kliyenin la. halini men eylemek, 6 Alttn sikkenin veya altun maddenin ihracn men eyle. mek, 7 Devlet inhisarlar tesis veya idame eylemek. LOZAN ZAFER Mi, HEZMET M? 453 Dier dvel-i kideden herbiri tarafndan kendisine mezkr devletin kavanini mucibinde muhik bir muamele-yi mutakabele verilmek artiyle Trkiye memnuat hibir nevi fark gzetmeksizin tatbik etmeyi ve eya-yi memnua iin istisnalar veya ruhsatlar bahgey-ledii halde hibir kid devlet ticaretinin zararna

olarak dier bir devlet-i kide veya herhangibir devlet ticaretini asla mazhar-i m. saade etmemeyi taahht eyler. Madde: 4 Muameleli mtekabile artiyle Trkiyede aksz veya istihlk resmi dier dvel-i akide memaliklnden neet ve vrut eden emtiaya ancak Trkiyede istihsal edilen ayn veya mmasili eya zerinden istifa olunduu miktar dahilinde olmak eere tatbik edilecektir. Bundan, maada Trkiye merbut 2 numrolu cetvelde muharrer mevaddan mezkr cetvelde gsteriler, istihlk rsmunu kendi teba-asyla dier dvel-i kide tebaalar arasnda ayn erait-i msavat dairesinde olmak zere tahsilde devam edebilecektir. Muamele.1 mtekabile artyla Oktruva rsmu veya memuri. ri mahalliyece istifa Jclnan dier her resim eer Trkiyede istihsal edilen mevad zenine mevzu ise Trk mahsulat ile dier dveli kide memalikinden ne'et ye vrut eden mahsult arasnda bir fark gzetilmeksizin tatbik olunacak ve eer Trkiye'de istihsal edilmeyen mevad zerine mevzu se mense ve mevridleri neresi olursa olsun ayn veya mmasili bilcmle eoneb mahsultna hibir nevi fark gzetilmeksizin ayn suretle tatbik edilecektir. Madde: 5 Dier dveli akideden herbiri tarafndan kendi ka-vaninine tevfikan Trkiyeye muhik bir muamelei mtekabile yaplmak artyla Trkiyenin mahsult tabiiye veya mamlattan her. hangi br madde zerine vazetmi olaca veya edebilecei her ihracat resmi hibir vasta ile dier dveli kidede herhangi birisinin ticareti zararna bir fark ihdas edilemiyerek bilcmle mdrsalni-leyha memalik iin msavi surette tatbik edilecek. Madde: 6 Trkiyenin tarife hususunda veya alelumum dier her gna ticari hususatta bugnk tarihli muahedename mucibince Trkiyeden ayrlan araziden herhangi birisine veyahut hu. dut ticareti iin hemhudut bir devlete tatbik edebilecei fevaidi mahsusa mstesna olmak zere Trkiye birinciden beinciye kadar olan maddelerde mevzuubahs hususatta dier herhangi bir memle. 464 KADR MI3IROOL.U kete tatbik edecei daha msait her muameleden dier dtlveli akideyi istifade ettirecektir. Madde: 7 Trkiye ve dier dveli kide ithal edilen eyann menei olan memleketi lrae etmek zere ibu eyann mezkr men ieket istihsalt ve imalt mllliyesinden olduunu veyahut mezkt memlekette urad tahavvlt dolaysyla o suretle telkki edil mek lzmgeldiinl mttsbit resmi bir ahadetname ibrazn ithaltda bulunan ehastan mtekabllen talep edebileceklerdir, tbu fasla mer but 3 numrolu numuneye tevfikan tertip olunacak mene ahadetn meleri gerek ticaret veya ziraat nezareti gerek mrselin mensup olduu ticaret odas gerekse mursalunileyh memleketin muvafk grecei dier her tekilt veya heyet tarafndan, ita edilebilecektir Mezkr ahadetnameler mrselnileyh memleketin bir mmessj siyasi veya ehbenderisl tarafndan tasdik olunacaktr/ Posta paketleri mrselnileyh memleket bir mahiyet-! ticariy haiz irsalattan olmadn anlad takdirde mene ahadetnamesin, den vareste tutulacaklardr. Madde: 8 Maahaza ibu fasl ahkmndan stifade keyfiyeti <er herhangi bir ecnebi memlekete baheder olduu muamele ka, dar msait bir muameleyi, mukavelenamenin btn mddet-i deva-emca Trkiyeye temin etmeyecek olan dveli kideden hibir ta rafndan talep edilmeyecektir. M ER B UT I 9 Misle,Tabi Mevaddn Li3test Patetes........................... 65 Portakal..................... 69 ekerli mstahzarat .............. 121 Maden sulan ..................... 13 Parlak deriler..................... 178 Domuz derileri ......... ......... 180 Ayakkablar ... ................- 185-187-188 Eldivenler............. ..... 192 LOZAN ZAFER M, HEZMET MtT 485

Ham ve mamul krkler............ 200-201 MbIe..................... ... 217.218 El ilemeleri (burodri) dantel ve pamuk krpnts ..}\ ... 273 _ 274.275 Kaba ipek krpnts.............. ... 02 Gaze ilh........................... 305 pek tl lh......................... 306 pekli mensucat .................. 308 ipek tuhafiyeler ... ............... 311-312 pek klklar (pasmantri; ......... 314 Yn kuak ve allar............ ... 324 Elbise .,........... ............... 339 Yazlk, klk emsiyeler lh....... 348 M E R B U T t I STBLK RSUMU / Kilosu Kvirva ay .................. ... > 40 Kahve..................... > 20 Petrol ... :.................> e >irin..................... 10 Margarin ve leu margarin ve dier uhumu hayvaniye: 80 Starin mumu...............> 30 Adi sabun.................. 8 Yeni ve mstamel torba ... 5 Baharat..................> 30 Kibrit (Kibritlik beher kutusu)... 60 1/2 Mum kibrit (Kibritlik beher kutusu)... 60 1 Sigara kd 50 yapra ...... " 1 akmak ta...... ... ... beheri 25 eker..................kilosu 15 P : 30 460 KADR MI9IROLU LOZAN ZAFER MI. HEZMET M? 467 BiBki ikolata St hlasas ekerleme ve glikoz Merubat ve gayr kullye, gazoz, limonata Diet btn sekerli mstahzarat Tmbeki............ ... kilosu muhtevi olduklar yzde miktarndaki e-kere nazaran bir istin, lk resmine tabiidirler. 40 MERBUT S ehadetnamesi Numunesi ........................... ... ... de mukim. mstahsil veya fabrikatr........................ (1)....................................efendinin de mukim..............................efendinin vekili tccardan.................................... kendi mesuliyeti altnda olarak atide muharrer emtiann mrsel tarafndan bize ibraz edilen vesaiki mutebereye istinaden (2) (Trk yahut ...............) mene veya mamlatndan olduunun huzurumuzda beyan eylediini tasdik eyleriz. (ahadetnameyi ita eden daire) (3) Bu emtia..................ye...............de tacir veya fabrikatr..................... ......... efendiye (......... ........

vapuru ile veya kata tariki) ile gnderilmitir. 1) Lzumsuz meruhat tay edilecektir. 2) ehadetname mstahsil veya fabrikatr veyahut vekilt tarafndan alnd zaman mtirse! tarafndan bize ibraz edilen vesaik_l mutebereye istinaden kelimeleri hazf edile, ektir. S) ahadetnameler gerek ticaret veya ziraat nezaretleri, gs. rek mrselin mensubolduu ticaret odas ve gerek mr-Belinlleyh memleketin muvafk grecei dier her nevi tekilat vtya cemiyet tarafndan ta edilecektir. Vezni safi ve gayr safi Denk envainln Markalar (Kilogram hesabyla) Cins-i adedi Numro yahut hacmi istiab ve emtia kymet Mesuliyetin tahtnda olarak bu suretle tarafndan teyid lalnd ......./. . sene / (Beytanameyi verenin imzas) Keyfiyet tarafmzdan (ahadetnameyi ita eden daire) bit. tasdik balada muharrer emtiann muamelsi bey'iyyesinin fUha_ kika b memlekette ifa eylediini de ayrca teyit eyleri?;. (Tarih ve gahadenameyi ita eden dairenin imzas) ......... ehbenderhanece grlerek ibu imza tasdik olunmutur. (tarih, imza, ahbenderhne mhr) FASIL : t Madde: 9 Trkiye, ayn hususta kendisine muamele-i mta-kabelede bulunmak artyla mili! sefaine tatbik etmekte olduu mu ameleye msavi bir muameleyi veya dier her hangi bir devlete tatbik etmekte olduu veya edebilecei daha msait bir muameleyi dier dveli kide sefainine tatbik etmeyi taahht eyler. Trkiye, dier dvei-i kideden her birisi hakknda ve dvcLI mezkreden herbtri Trkiye hakknda SAYD-I MAHY, BAHHJ KABOTAJI yni toprann bir limanndan alnan emtia ve yolcularn ayn topran dier limanna bahrennaklini ve limanlar hidema-tn yani cer, ve klavuzluk ve herhangi mahiyette olursa olsun bil468 KADR MI9IROGL.U cmle hidemat dahiliyeyi kendi sancana hasretmek hakkn muhafaza eder. Madde: 10 SAYDJ MAH - BAHR. KABOTAJ ve liman hidema hakknda madde-i anifede zikrolunan istisnaat mahfuz kalmak artyla, memlekete vrut edecek veya memleketten kacak her nevi emtiann ithal veya ihrac veya yolcularn nakli hukukuna ve sefainin Uman, dok, rhtm ve mersalarda tevakkuf, tahmil ve tahliyelerine mteallik bilcmle teshilttan istadelerne ait hu. susatta bir taraftan Trkiye ve dier taraftan dvel-i kide-i saire-nin her biri, mill sefaine tatbik ettikleri muameleye msavi bir muameleyi mtekabilen yekdierine tatbik edeceklerdir. Kezalik ayn muamelei mutakabele artyla, hkmet memurin ehas hususiye cem iyat veya hernevi messesat nm veya menfaatine olarak tahsil olunan rsum_u shhiye, liman rhtm, demirleme, klavuz, karantine, fener rsumu ve rsum_u mmasele-i sa. re gibi, sefainin mkellef olduu hernevi rsum tekalif ve tediyat hususunda da msavat- mutlaka cari olacakr. thal veya ihra edilen emtia zerine mevzuursum ve tekalif ancak emtiay mezkrenin mene ve mevrit veya mahrelerine gre tyin edildii ve birinci fasln ahkmna tevfikan dier bilcmle dvel-i akideye sureti mtesaviyede mabihitatbik bulunduu cihetle Trkiye, muameleyi mtakabeleye mzhar olmak arty_ n ithal, veya ihra edilen emtiay ithalt veya ihracata tavassut eden sefinenin sanca muvasalat veya azimet limanlar geminin seyrseferi ve iskelelerde tevakufu zerine messes hibir resm-i mtefavit, resmi munzam veya herhangi mahiyette veya ne nai altnda olursa olsun bir gna tezyid-i rsuma tabi tutmama kezalik taahht eyler. Madde: 11 Sefine ve gemilere ve bunlarn hamulelerine ve yolcularna mteallik olup, harbten evvel Trkiye tarafndan muteber tannm veyahut balca dvel-i bahriye tarafndan atlyen mu-teber tannabilecek olan her nevi vesaik veya evrak. resmiye Trkiye tarafndan dier dveli kide tabiiyetinde bulunan sefain hakknda muteber ve Trk sefine ve gemilerine ita edilen mtekabil vesaike muadil addedilecektir.

LOZAN ZAFER Mt, HEZMET M 469 Bu ahkam, Trkiye tarafndan Trk sefine ve gemilerine ba. lca bahri devletler tarafndan tatbik edilen usule muadil erait dairesinde olmak zere ita edilen vesaik ve evrak-i resmiye ancak dier dveli kidece bizzat kendileri tarafndan verilen vesaik ve evrak resmiyeye muadil addedildii takdirde muteber olacaktr. VASIL: S Madde: 2 Trkiye, muamelei mutakabele artiyle dier dveli kideden herhangi birisinin memleketinden neg'et eden mahsu-ll_ tabiiye veya mamleyi muamelt ticaride her trl gayr kanun rekabete kar temin etmek zere bilcmle tedabir-i geriye veya idariyeyi ittihaz ve ikame-i dvaya msaaie etmeyi taahht eyler. /Trkiye, kezalik muamelei mutakabele gartiyle zerlerinde ve. ya asl ilk zarflarnda yahut harici zarflarnda mence, cins mahiyet veya esvaf-i mahsusalar hakknda dorudan doruya veya bilvasta sahte tahrifat havi marka isim, iaret veya her trl almeti tayan bilcmle mahsult veya emtiann ithal veya ihrac ile dahilde imalini tedavln bey'ini ve meydan-i fuhata vazm m-eyyedat- mahsusa ile tecziye ve men etmeyi taahht eder. Madde: 13 Trkiye, ayn hususta kendisine muamelei mu-takabelede bulunulmak artyla evsaf mahsusalanna toprak veya iklimden alan mahsultn bir nvan-i mahalli tamas hakkm veya unvan mahalli istimalinin haiz olabilecei eraitini tyin veya tanzim edip dier akit bir memlekette mevkii meriyette bulunan ve selhiyettar memurini tarafndan Trkiyeye sureti muntazamada tebli olunan kavanlne ve kavann mezkre mucibince mttehaz idari veya adl mukarrerata tevfiki hareket etmeyi taahht eyler( ka. vanin veya mukarrerat mezkre hilfna olarak unvan mahalli tayan mahsult veya emtiann ithal ve ihrac ile imal, tedavl, bey, veya mevkii fruhata vaz Trkiye tarafndan men va bnikinej maddede zikrolunan tedabir ile tecziye edilecektir. Madde: 14 Trkiye bu mukavelenin mevkii meriyete va. zindan itibaren 12 ay mddet inkzasmdan evvel: ' 470 KD.'R MI91HOCLO 1 Mlkiyeti snaiyenin himayesine dahil olup 2 haziran 1911 tarihinde Vasingtonda tadil edilen 20 Mart 1883 tarihli beynelmilel Paris mukavelen&mesine ekli muharrere daire3nde itirak etmeyi. 2 Kezalik asan edebiye ve bediiyenin nimayesine mteallii: olarak 13 terinisani 1908 tarihinde Berlinde tadil edilen 9 Eyll 1886 tarihli beynelmilel Bern Mukavelenamesi ile sr- edebiyye ve bediiyenin himayesine dair 20 Mart 1914 tarilll Bern munzam protokoluna itirak eylemeyi taahhd eyler. Mezkr mukavelenamelerle protokoln Trke lisanna tercfl, mo hakk dair ahkmna mteallik olarak Trkiye tarafndan der-neyan edilen kayd ihtiraziye bu mukavelenamenin mevkii meri-yete vazn takip eden sene zarfnda mezkr mukavelenamelerle protokol mtereken imza ctmig bulunan dier devletler tarafndan hi itiraz vukubulmad takdirde ibu mukavelenameye vaz-ul imza bulunan dveli sairede saiifzzikr kayd ihtiraziyeye ibu mukavelenamenin mddeti devammca itiraz eylemeyeceklerdir. tbu mukavelenameye vazul imza bulunan devletler, Trkiye, nin hakk tercmeye mteallik kayd ihtirazlsire itlrkde devam edemedikleri takdirde Trkiye anfzzikr mukavelenamelerle pro-tokola istirkde devama mecbur tutulmayacaktr. 3 Trkiye ayn mddetin inkzasndan evvel mezkr muka-\elenameler esasatna tevfikan dveli sairei akide tebasmn mlkL yeti snaiye, ebediye ve bediiyeslni kavanini messire ile tasdik vo himaye etmeyi taahht eyler. Madde: 15 Mlkiyeti snaiye edebiye ve bediiyeye umuruna mteallik evrak defatir ve plnlara ve bunlarn Trkiyo devalrinden lehlerine Trkiyeden arazi tefrik olunan devletler deva. irine muhtemel olan devir veya tebliine dair bilcmle mesai] alkadar devletler arasnda hususi mukavelt ile tanzim edilecektir. AHKMI UMUMYE

Madde: 16 Dveli akide ibu mukavelenamenin mevkii me_ riyete vaz annda kendi hkimiyet veya idarelerine tabi olunan bir LOZAN ZAFER M t, HEZMET M? 471 II hkmeti muhtariye mlik dominyonlarn mstemlekelerinin me-' maliki mahmiyelerinin veya mevaray ebharda kain memalik veya arazilerinin kffesinde veya bazlarnda mukavelename! mezkr ahkmnn tatbik edilmeyeceini beyan etmek nakkn muhafaza' et_ rr.ekte olup bu takdirde Trkiye, mezkr dominyonlar, mstemlekeler mr.malikl mahmiye memalik veya araziye kar ibu mukavelenameden mtevellit taahhdatndan beri olacaktr. u kadar ki, dveli mezkre igbu mukavelename mucibince yapacaklar beyanat ile mukaveleden ihra edebilecekleri hkmeti muhtareye mlik her dominyon mstemleke memleketi mahmiye memleket veya arazi n-mna ibu mukavelename, ahkmna rnuah. heren itirak edebileceklerdir. Madde: 17 Trablusgarbden ne'et eden veya oraya giden emtia ve mahsult Trkiyede talyan emtia ve mahsultnn tabi olduu usuln aynna tabi tutulacaktr. / Trkiyede neg'et eden veya Trkiyeye giden emtia ve mahsu. tta Trablusgarbte dier her ecnebi memlekete yaplan en msait /muameleden mstefit olacaktr. Madde: 18 bu mukavelename 5 sene mddet iin akdolun-mutur. Birinci fasla mteallik olarak bir taraftan Trkiye ve dier taraftan Yunanistan, Romanya, Srp - Hrvat . Sloven devleti daha ksa bir mddet zarfnda mbadelt ticariyeleri iin. yeni bir nizam tesisine tevessl lzumunu grdklerinden ibu mukavelenameyi 30 aydan ibaret olan ilk devrenin inkzasndan sonra her zaman feshetmek hakkn fesihten 6 ay sonra salifzzikr mukavelenamenin tesiri nihayet bulmak zere yekdierlerine kar tanmakta mutabk kalmlardr. Bir taraftan Trkiye ve dier taraftan dveli akidei saireden her biri mukavelenamenin tatbiki hakknda bervehi bala tesbit edilen mddetler zarfnda her zaman ve kendilerinden bu hususta talep vaki olur olmaz, yeni ticaret muahedeleri akdi zmnnda mezkr mddetlerin mkzasndan evvel ikmalini temin iin kemali faaliyetle takip edecekleri mzakerata girimeyi taahht ederler. 472 KAD1H MI9IROLU Eer mebhusun anh mzakerat salifl beyan mddetlerin in. kzasndan evvelce neticepezir olmamg bulunursa. tarafeyn-1 aliyeynt akdeynden herbirl serbesti-1 hareketini tekrar iktisap edebilecektir. Madde: 19 gbu mukavelename tasdik edilecektir. Tasdiknameler srati mmkne ile Pariste tevdi olunacak, tr. bu mukavelenameler bugnk tarihli muahedei sulhiye ile ayn gerait dahilinde mevkii meriyete girecektir. Tasdiken lilmakal balada zikrolunan murahhaslar ibu mukavelenameyi imza etmilerdir. Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde bir nsha olarak tanzim edilmig olup bu nsha Fransa hkmeti cum-huriyesi hazine! evrakna tevdi olunacak ve hkmeti mezkre va zl imza devletlerin herbirine mevsuk bir nshasn ita edecek. Ur. SMET DR. RIZA NUR HASAN HSN HORACE RUMBOLT GARRON MONTANYA UYA VENIZELOS KAKLAMANOS, DAMAND KONESKO RUM VE TRK AHALNN MBADELESNE DAR MUKVB LENAME

Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetiyle Yunan Hkmet-i Kraliyesi Atideki mevaddt kararlatrmlardr: Madde: 1 1 Mays 1923 tarihinden tibaren Trk arazisinde mtemekkin Rum ve Ortodoks dininde bulunan Trk tebaas ile Yunan arazisinde mtemekkin Mslman dininde Yunan tebaasnn mecburi mbadelesi icra edilecektir. LOZAN ZAFER M, HEZMET MT 473 Bu ehastan hibirisi mezkr hkmetlerin msaadesi olmadka ne Trkiyede ne do Yunanistanda tekrar ihtiyari ikmet edemi yec eklerdir. Madde: 2 Birinci maddede maarrah olan mbadele atideki ahaliye mil deildir: A Dersaadet Rum ahalisi, B Garbi Trakyann Mslman ahalisi. Dersaadetin Rum ahalisi addedilecekler 1912 kanunu mucibince-tahdit edilmi, bulunan Deraaadet ehremaneti daire-i belediyeleri havzasnda 30 terinisani 1918 tarihinden mukaddem Bakin bulun-nru olan bilcmle Rumlardr. Garb Trakyann Mslman ahalisi addedilecekle^ Bkre muahedesiyle 1913 te tyin edilen Hatt hududun arkldaki havalide mtemekkin bilcmle mslmanlardr. Madde: S Rum ve Trk ahali mtekaMlen mbadeleye tabi bulunan araziyi 1912 eyllnden itibaren tertetmi olan Rum ve Mslmanlar birinci maddede musarrah olan mbadeleye dahil edileceklerdir. bu mukavelenamede zikri geen muhacir> tbiri muhaceret ledecek veya 912 eyllnden itibaren muhaceret etmi bulunan bilcmle ehas maddiye ve mneviyeyi kasdeder. Madde: 4 Aileleri Trk arazisini terk etmi olup ta kendileri Trkiyede alkonulmu Rum ahalisine, mensup gayr mall ehas igbu muahede ahkm mucibince Yunanistana sevkedilen ilk kafileyi tekil edeceklerdir. Madde: 5 bu itilf ahkm mucibince icra edilecek mbadele dolaysiyle 9 ve 10 uncu maddeler ahkm kayd ihtlrazial tahtnda ne Trkiyedeki Rumlarn ve ne de Yunanistandaki Trkle. rin hukuk-u tasarrufiye ve matlubatna hibir halel iras edilmiye. cektir. Madde: 6 Mbadeleye tabi ahaliye mensup bir ahsn herne sebebe mebni olursa olsun azimetinde bir gna hail vaz edilmeyecektir. Bir muhacir aleyhine bir ceza-y terhibi ile mahkmiyeti katiye lahik olduu halde veya henz katiyet kesbetmemi mahkumiyet veya takibat cezaiye icras takdirinde o muhacir cezasn ekmek veyahut muhakeme edilmek zere aleyhinde takibat icra eden memleket memurini tarafndan azimet edecei memleket memurinine teslim edilecektir. 474 KADR MI9IROL.U Madde: 7 Muhacirler terkettikleri memleketin tabiiyetini ga-ib ettikleri gibi azimet ettikleri memleketin arazisine vusulleri annda o memleketin tabiiyetini iktsap ederler. ki memleketten bir veya dierini terketmi ve henz yeni tabiiyetlerini iktisap edememi olan muhacirler ibu mukavelenamenin imzas tarihinde mezkr tabiiyeti cedideyi iktisap etmi; olacaklardr. Madde: 8 Muhacirler her cinsten menkul mallarn berr.b.rle-rinde gtrmek veya nakil ettirmekte serbest olacaklardr. Bu yz den ne ihra ne ithal resmine ne de baka hibir resim vermeye tabi tutulmayacaklardr. Kezalik ibu itilfnme ahkm mucibince hkmeteyni ki_ deynden birinin arazisini terkedecek olan cemaat zas (cami, tekke medrese, kilise, manastr, mektep, hastahaneler, irketler cemiyetler ve ehas mneviye ve herhangi mahiyette olursa olsun, dier tesisat memurin ve mensubunu) kendi cemaatlerine ait emvali menkuleyi serbeste beraberlerinde gtrmek veya naklettirmek hakkna da maliktirler. Her iki memleket makamat 11 inci maddede muharrer muhtelit komisyonun tavsiyesi zerine bunlarn nakli hususunda zami teshilt. braz edeceklerdir. Emvali menkulelerinin tamamn veya bir ksmn beraberlerinde gtrmeye kudret yab olmayacak olan muhacirin bunlar mahallerinde brakabileceklerdir. Bu takdirde memurini mahalliyeye braklan emvali menkulenin mfredat defterini ve kymetini muhaceret eden ahsn muvacehesinde ter,bit edeceklerdir. Muhacir tarafndan braklan emvali menkulenin mfredat ve kymetini mbeyyin olan zabt varakalar 4 nsha zerine tanzim edilecen ve bunlardan biri memurini mahalliye nezdinde

kalacak ikincisi 9 uncu maddede muharrer tasfiye muamelesine esas tekil etmek zere 11 inci maddede mezkr muhtelit komisyona, ncs muhacirin hicret ettii memleketin hkmetine tevdi edilecek, drdncs de muhacire ita olunacaktr. Madde: 9 8 inci maddede musarrah muhacirin ve cemaata ait gahir dahilinde veya karadaki emvali gayr menkule ve mezkr muhacirin veya cemaat tarafndan braklm olan emval-i menkule 11 inci maddede musarrah muhtelif komisyonlar tarafndan tideki ahkma tevfikan tasfiye edilecektir. Mecburi mbadeleye tabi havalide bulunup ve mbadeleye gayLOZAN ZAFER Mt. HEZMET M? 473 ri tabi havalide sakin cemaatlerin messesat diniye veya hayriye-sine ait olan emval dahi kezalik ayn erait dahilinde tasfiye edilecektir. Madde: 10 Tarafeyn-i liyeyn-i kdeyoin arazisini vaktiyle terketmig olan ve ibu mukavelenamenin nc maddesi ahkm, na tebean mbadelei ahalide dahil addedilen ehasa ait emvali menkule ve gayr menkulenin tasfiyesi 9 uncu maddeye tevfikan ve ir terinievvel 1922 tarihinden beri Trkiye ve Yunanistanda msadere vey_a mecburi bey' vesaire gibi igbu emval zerindeki hakk mlkiyete herhangi bir tahkik ve kayt iras edici bir surette tesis edilmi bilcmle havann ve nizamattan mnbais her ne mahiyette olursa olsun bilcmle tedabire tabi tutulmakszn icra edilecektir. bu maddede ve 9 uncu maddede mezkr emval bu cinsten bir tedbire maruz kc.Img olduklar takdirde kymetleri 1-1 inci maddede musarrah komisyon tarafndan is.bu tedabir tatbik edilmemi gibi tyin ve tesbit olunur. stimlk edilmi olan emvale gelince muhtelit komisyon her iki memlekette mbadeleye tbi ehasa ait ve mbadeleye tbi arazide kin- Oup 18 terinievvel 1912 den beri istimlk edilmi 'plan ibu emvalin yeniden takdir.i kymetine balayacaktr. Komisyon msa-/ hado rdecel zararlar mal sahipleri lehinde tamir eyleyecek ve ta-viz-i tyin ve tesbit edecektir. Bu tavizin miktar ibu mal sahiplerinin matlubuna ve istimlk edilmi olan emvali gayrm,enku!enin bulunduu arazideki hkmetin zimmetine geirilecektir. 8 ve 9 uncu maddelerde mezkr ehag mallarnn intifamdan u ve3-a bu suretle mahrum edilmi olduklar takdirde ibu varidat kymetinin kendilerine iadesi harbten evvelki irad. vasati esas zerine ve muhtelit komisyon tarafndan tesbit edilecek ekale tev. fkan temin olunacaktr. 11 inci maddede mezkr muhtelit komisyon Yunanistandakl evkafa ait emvalin ve bundan mtevellit hukuk ve menafiin ve Tr kiyede Rumlara ait mmasili tesisatn tasfiyesine balarken mukaddem muahed-idda bunlara menfaatdar ehasn hukuk ve menafiinj tananiyle ihltak etmek .^aksadiyle tesbit edilmi esasattan mlhem olacaktr. 11 inci maddede mezkr komisyon ibu ^.^m tatbike memur olacaktr. 476 KADR MI9IROL.U Madde: 11 bu mukavelenamenin mevkii meriyete vazin-dan itibaren bir aylk bir mhlet zarfnda tarafeyn-i liyeyn_i ki-deynden herbiri iin drt ve Cemiyet-! Akvam meclisi tarafndan 1914 1918 harbine igtirk etmemi olan hkmt tebaas arasndan inti_ hap edilmi ' azadan mrekkep Trkiyede veya Yunanistanda mu. kim muhtelit bir komisyon tekil olunacaktr. Komisyon riyaseti Ljbu bitaraf azann, her biri tarafndan mnavebeten deruhte edi. lecektir. Muhtelit komisyon kendisine lzm grnecek mahallerde her biri bir Trk, Yunanl za ile muhtelit komisyon tarafndan tyin edilecek bitaraf bir reisten mrekkep kendi emri altnda alacak tal komisyonlar tekil etmek hakkna mlik olacaktr. Muhtelit komisyon tal komisyonlara verilecek selhiyetleri tyin edecektir. Madde: 12 __ Muhtelit komisyona bu mukavelede mezkr muhacerat teftig ve teshil ve 9 ve 10 uncu maddelerde mezkr env-^ vali menkule ve gayrmenkulenln tasfiyesine tevessl vazifesiyle mkellef olacaktr. Mezkr komisyon muhaceretin ve maruzzikr tasfiyenin ekalini tesbit edecektir. Umum! bir surette muhtelit komisyon bu mukavelenamenin crasnn istilzam edecei tedabirl ittihaz ve igbu mukavelenamenin tevlit edecei bilcmle mesailde karar vermek hususlarnda btn Belhiyetleri haiz olacaktr.

Muhtelit komisyonun mukarrerat ekserlyet-i ar le ttihaz olu. nacaktr. Tasfiye edilecek emval, hukuk ve menafie mteallik bilcmle itirazat, komisyon tarafndan sureti katiyede hal edilecektir. Madde: 13 __ Muhtelit komisyon, alkadaran dinlendikten ve. yahut ber-y istima usulne tevfikan davet edildiinden sonra igbu mukavelenameye tevfikan tasfiye edilecek olan emvali menkule ve gaynmenkulenin takdir-1 kymetine balattrmak iin btn selhiyetleri haiz olacaktr. Tasfiye edilecek emvalin takdir.l kymetine ibu emvalin altn sikke le kymeti esas olacaktr. Madde 14 Komisyon, alkadar mal sahibine elinden alnan Ve kin olduu arazi hkmetinin emrine kalacak olan emvalden LOZAN ZAFER M. HEZMET Mi? 477 dolay kendisine borlu kalnan mebl mbeyyln bir beyanname tevdi edecektir. bu beyannamelerdeki esas zerine verilecek mebalij tasfiyenin vukubulaca memleket hkmetinin muhacirin mensup olduu hkmete kar bir borcunu tekil edecektir. Bu muhacir esas itibariyle hicret ettii memlekette alaca olan mebalie mukabil terk ettii emvale kymet ve mahiyete msavi emval alacaktr. Her 6 ayda bir mtekabilen hkmetler tarafndan bervehl bal zikrolunan beyannameler esas zerine vacibttediye mebali-in bir hesab tanzim edilecektir. Tasfiye! nihaiyede eer dyunu mutakabele arasnda teadl mevcut ise buna mteallik hesabat takas ve mahsup edilmi olacaktr. Eer takas ve mahsup muamelesinden sonra hkmetlerden biri dierine kar borlu kalr se bor bervehi pein tediye edilecektir. Ler medyun hkmet bu tediye iin mhlet talep ederse dyun azam taksidi senevi ile. tediye edimek artyla komisyon bu mhleti ana bahedebilecek ve ibu mhlet esnasnda tediye edilecek faizi tesbit edecektir. Eer tediye edilecek mebl olduka mhim olur ve daha uzun mddeti istilzam ederse medyun hkmet borlu olduu miktarn cf0 20 sine kadar muhtelit komisyonca tyin edilecek bir mebl pein olarak tediye edecek ve bakiyesi iin muhtelit komisyon tarafndan tesbit edilecek miktar, faizli, zami 20 senelik bir mh-lette kabili itfa istikraz tahvilt ihra edecektir. Medyun hkmet bu istikrazn tesflyesine karlk olarak komisyon tarafndan kabul edilmi rehinler tahsis edecektir. Bu rehinler Yunanistanda beynelmilel komisyon, Istanbulda dyunu umumiye meclisi tarafndan idare ve varidat kabzedilecektir. Bu rehinlerde ademi itilf halinde bunlar tesbit etmek Cemiyet.i Akvam meclisine ait ola-cakr. Madde: 15__ Muhacereti teshil maksadiyle alkadar devletler tarafndan muhtelit komisyona mezkr komisyon tarafndan tayin edilen erait dahilinde avans olarak mebali tahsis edilecektir. Madde: 16__Trkiye ve Yunanistan hkmetleri ibu mukavelename mucibince arazilerini terk mecburiyetinde bulunan ehasa yaplacak tebligata ve muhacirinin azimet edecekleri memleketlere nakilleri zmnnda sevkedilecekleri limanlara mteallik bilcmle 478 KADR M:9IROL mesailde 11 inci maddede mezkr muhtelit komisyonla tilf ede. 'eklerdir. Tarafeyn-i allyeyn-i kldeyn mbadele edilecek ahaliye azL metleri iin tyin edilen tarihten evvel memleketlerin terk ettirmek veya emvalini elinden almak in ne dorudan doruya ve ne de dolaylsiyle hibir tazyik icra edilmeyeceini mtekbilen taahhd ederler. Kezalik memleketi terk eden veya terk edecek olan muhacirini fevkalde bir vergi veya resme tabi tutmayacaklarn da taahht ederler. kinci madde mucibince mbadeleden stisna edilen menatik sekenesinin menatk mezkrede kalmak veya tekrar oraya duhul etmek haklaryla Trkiye ve Yunanistand.1 hrriyetlerinden ve hakk- tasarruflarndan serbeste istifadelerininjserbest-crasna hibir mani ika edilmeyecektir. Bu hkm mbadeleden istisna edilecek menAtk mezkre sekenesine ait emvalin serbestli feran ve bu sekene meyamnda Trkiye ve Yunanlstan terk et_ mek arzusunda bulunanlarn ihttyarlanyla azimetini men iin bir sebep olarak ileri srineyecektir.

Madde: 17__Muhtelit komisyonun uzuvlarnn lcrl faaliyetleri ve daresi maMrifi komisyon tarafndan tyin nisbeterde alkadar hkmetler tarafndan deruhte olunacaktr. Madde: 18 Tarafeyn_l llyeyn-1 kldeyn kanunlarnda ibu mukavelenin icrasn temin iin lzm cacak tadilt mtakbilen icra eylemeyi taahht eylerler. Madde: 19 __ bu mukavelename tarafeyn-l filiyeyn-i kldeyn nazarnda Trkiye le akdolunacak sulh muahedesinde mnderi imi gibi ayn hkm ve kuvveti haiz olacaktr. Mezkr muahede-nmenin ki taraf ll-1 mteakld tarafndan tasdikini mteakip derhal meri olacaktr. Tasdiken lilmakal selahiyetnamelerinln usule muvafk ve mu. teber olduu mtekbilen tannan vazn_i imza murahhaslar ibu mukavelenameyi mza etmilerdir . Lozanda 30 kanunusani 1923 te 3 nsha zerine tanzim edilmi olup biri Yunanistan hkmetine ve biri Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine ta edilecek ve ncs Trkiye ile mnakit suih muahedenmesine vaz imza eden dveli salreye birer mevsutt LOZAN ZAFER MI, HEZMET M? 479 nshas verilmek zere Fransa cumhuriyeti hazinei evrakna tevdi klnacaktr. SMET Dr. RIZA NUR HASAN HSN VENZELOS KAKLAMANOS PROTOKOL Usulen hizi selhiyet olan zirde vzin-1 nra Trk murahhas-&r Trkiye hkmetinin Rum ve Trk ahalioin mbadelesine dair bugnk tarihle akdolunan mukavelenamenin mevkii meriyete gir. meini beklemeksizin ve bu mukavelenamenin birinci maddesinden lstisnaen nuahedei sulhiye imza olunur olunmaz.'mezkr mukavelenamenin drdnc maddesinde mevzuu bahs olan gayri mall ehas tahliye ve bunlarn azimetlerini temin edeceini beyan eyler. ler. 30 knunusani 1923 tarihinde Lozan'da nsha olarak tanzim olunmutur. SMET Dr. RIZA NUR HASAN HSN SVL MEKVFNN ADESYLE BARP ESRLERNN MBADELESNE DAR TRK YVNAN TLFI (30 KAnunusani 19S3) Zirde vazilimza Trk Yunan murahhaslar mtekbilen usul ve nizmna muvafk bulunduklar selhiyetnmeler iktizasna tevfikan hareketle elyevm Trkiye ve Yunahistanda alkonulan sivil mev. kufinin mtekbilen iade ve serai harbiyenin mbadelesini temin in ahkam tiyeyi kararlatrmlardr: 4S0 KADR MISIROLU FASIL: 1 SVL MEVKVFN Madde: 1 Elhletihazhi Yunanistanda alkonulan sivil Trk seras ve rehineleri Yunanistan hkmeti marifetiyle memleketlerine iade olunacaklardr. Hkmeti mezkra esas itibariyle Ana-dolunun sekenesinden olan eghas zmir'e ve Trakya ahalisinden olan kesn da stanbula naklettirecektir. Yunanistanda irkb esnasnda mgahade ve tesbit edilecek olan iade keyfiyeti esa3 itibariyle ibu itilfnme imzalandktan 7 gn sonra balayacak ve bervehi ti hitm bulacaktr: : A Yunan hkmeti tarafndan ihzar ohman-Ustelerde isimleri mekr eghas iin iki haftay tecavz etmeyecek bir mddette. B Trkiye hkmeti tarafndan ihzar olunan listelerde grlen ve taharrisi icabedan eghas iin en ksa bir mddet zarfnda vukubulac aktr. Madde: 2 Trkler tarafndan tevkif edilen sivil Yunan se_ rs ile rehineleri birinci maddenin (A) fkrasnda, iaret olunan sivil Trk rehinelerinin iadesi akabinde iade olunabilmek ve taharrisi, icabedenlerin jadesi mmkn olduu kadar ksa bir mddet zar. fnda icra edilebilmek zere Trk Hkmeti marifetiyle zmir veyahut stanbul'da cem edileceklerdir. Madde: S Trk ve Yunan hkmetleri tarafndan mtekbl-len tevdi olunan iade listeleri bilhare itmam ve ikml olunacak, lardr. FASIL: S > 8AR-YI HARBYE

Madde: 4 Birinci maddenin (A) fkrasnda gsterilen sivil Trk rehineleri Yunan hkmetinin Trkiye hkmetine iade edecei tarihten mmkn mertebe derhal sonra ve bu tarihten itibaren 15 gn tecavz etmeyecek bir mddet zarfnda Yunan hkmeti elinde bulunan seray harbiyenin mecmuunu bir defada Iz. mire nakli ve Trkiyeye iade edecektir. Zabite mukabil zabt ve nefere mukabil nefer olmak zere Trkiye Yunanistana msavi miktarda Yunan harb esirlerini iade edoLOZAN ZAFER M. HEZMET M? 481 ektir. Bu harb esirleri Trk sera-y harbiyesini getiren Yunan sefinelerinin avdet seyahatlarnda memleketlerine ade olunabilmek zere Trk hkmeti tarafndan zaman lzmnda ve bu ig iin mnasip mahallerde cem ettirileceklerdir. Yunan harp esirlerinin mtekabisl sulh muahedenmesinin imzalanmasn mteakip ve imza tarihinden hafta zarfnda Trkiye marifetiyle iade olunacaktr. Madde: 5 Trk ve Yunan hkmetleri, ellerinde bulunan biL cmle harp esirleriyle sivil mevkuflne gerek hukuku umumiyeye ait cinayet ve cnhalardan ve gerek inzibata mugayir hatiy'atdan do. lay cezaya mahkm veya ceza tertibi iin takibata maruz bulunmu olsunlar aff umumiden istifadeyi temil hususuna teskini ezhar maksadiyle karar vermilerdir. Her iki hkmet cezalarnn veyahut aleyhlerine balam olan takibatn ikmalini nazar1, itibare almakszn ibu kesan biltefrik iadede mttehittirler. FASIL : S CRA KOMSYONU Madde: 6 1914 -1918 harbine itirak etmeyen devletlere tbi salibi ahmer cemiyetlerinden mmessil ve Trk ve Yunan hkmetlerinin bir mmessilinden mrekkep beynelmilel bir komisyon aniflbeyan birinci ve ikinci fasllarda mezkr erait dahilinde rehinelere sivil serann iadesine ve serai harbiyenin mbadelesine mteallik muamelat idare ile mkellef olacaktr. bu komisyon b. muameltn tarz ve suretini tesbit ve icrasna nezaret eyleyecek ve bilhassa: A__ Irkb noktalarnda Trk ve Yunan memurlarndan memleketlerine iade olunacak rehinelerle esirleri kabul, bunlarn hvi. yet ve adedini tahkik eylemek ve ihra noktalarnda Trk ve Ku. nan memurlarna igbu harb esirleriyle rehineleri teslim etmek, B Irkb limanlarndan itibaren iade olunacak Trk ve Yunan rehine ve harb esirlerinin naklini Trk ve Yunan hkmetleriyle mtereken tanzim eylemek, Yunan hkmeti bunun iin lzumu olan vesait-i nakliye-yi bahriyeyi ita edecektir, C__Her iki hkmetten biri tarafndan talep olunan ve teslim edilmemi bulunan harb esirleriyle sivil rehinelerin rrikadderatn tyin iin lzm gelen bilcmle tahkikat ve taharriytm icrasna F : 31 LOZAN ZAFER Mt, HEZMET M? 483 Trk ve Yunan hkmetlerinin tirak ve muaveneti le mbageret eylemekle mkellef olacaktr. Alakadar hkmetler bu hususta komisyona btn mzeheret. lerii ibraz ve bilcmle teshihat ta etmeyi taahht eylerler. Madde: 7 Komisyonun daresine ve faaliyetine mteallik masarif mtesavlyen Trk ve Yunan hkmetlerine ait olacaktr. ' \ bu itilfnme derhal mevkii meriyete konacaktr. Lozanda 30 Kanunusani 1923 taxliiLn.de 3 nsha olarak tanzim edilmitir. SMET Dr. RIZA NUR HASAN HSN VENZELOS ) KAKLAMANOS AFF-I UMMYE MTEALLK BEYANNAME VE PROTOKOL Bgnk tarihli muahedei sulhiyeye vaz imza eden devletler ark'ta sulhu ihlal etmi olan vakayiin mns kalmas arzusuyla ayn derecede mtehassis olduklarndan:

Selahlyetnameleri mucibince hareket eden zlrde vazini mza husust tiyeyi beyanda, mttefiktirler. 1 Trkiyede kamet eden veya ikamet etrg olan hibir kimse ve ntekabllen Yunanistanda ikmet eden veya kmet etmi olaa hi bir ahs 1 Austos 1914 ve 20 Terinisani 1922 tarihleri beyninde asker veya siyas hatt harektndan veyahut bugnk tarihli muahedei sulhiyeye vaz imza eden bir ecnebi devlete veya tebaasna herhangi bir muavenette bulunmasndan dolay hibir vesile ile Trkiyede ve mtekabilen Yunanistanda iz'a veya ta'zip edile, miyoc ektir. 0 Kezallk mezkr muahedei sulhlye mucibince Trklyeden ayni. rrn olan arazi ahalisinden hibiri gerek 1 Austos 1914 tarihinden 30 Austos terinisani 1922 tarihine kadar gzern olan mddet zarfnda Trkiyeye msait veya muhalif siyas veya askeri hatt hareketinden ve gerek muahedei mezkre mucibince , tabiiyetinin sureti tyininden dolay iz'a veya tazip edilemiyecektir. 3 Zikrolunan mddet zarfnda mtehaddis vekayi.1 siyasyeye bedihi bir surette mrtebit olarak yine ayn mddet zarfnda, irtikp edilmi olan bilcmle cinayet ve cnhalar hakknda Trk ve Yunan hkmetleri tarafndan mtekabilen tan ve mutlak bir aff umumi iln edilecektir. 4 Trk tebaasndan ve mtekabilen bugnk tarihli muahedei sulhiyeye vaz imza eden dier devletler tebaasndan olup 20 Terinisani 1922 tarihinden mukaddem mezkr muahedei sulhiyo neticesinde Trk kalacak olan arazide mahiyeti siyasiye veya askeri, yeyi haiz esbaptan dolay dveli mezkre memurini veya mtekabilen Trk memurini tarafndan desdest takip veya mahkm edil. mis olanlar aff umumiden mstefit olacaklar ye mevkuf seler tebaalarnda bulunduklar devletin memurini yed'ine teslim edileceklerdir. igal ordularna mensup bir fert hakknda mevti veya ar bir cerihay inta etmi olan bir fiile mttcnls olanlar mstesna olmak zere bu hkm velev tarihi mezkrdan mukaddem irtl-kp edilmi olan hukuku umumlyeye ait bir crmden dolay olsun veya failleri Trkiye haricine sevkedilmi bulunsunla, balda beyan edilen arazinin bir ksmn igal etmi olan devletlerin memurini tarafndan derdest takip veya mahkm edilmi olan Trk te-ba. s hakknda dahi mabihittatbik olacaktr. S Bu bapta it olunmu hkmlerin kffsi iptal edilecek ve derdest bulunan bilcmle takibat tevkif olunacaktr. 6 Bilmum devletlerin perverde eyledikleri muslemeti umumiyetin temini arzusuna itirak eden Trk hkmeti harb dolaysiy-le dalm aileleri tekrar cem'etmek ve meru menlehulhukukun emvallerini yed'i tasarruflarna lde etmek maksadiyle mttefiklerin zri himayelerinde ve 20 Terinievvel 1918 tarihiyle 20 Terinisani 1922 tarihi arasnda icra olunan bilmum muamelta itiraz etmemek niyetinde bulunduunu beyan eder. 484 KADR MISIROLU

Maahaza bu niyet alakadarann mracaatlar halinde- ma-ruzzikir muameltn yeniden tetkik mkann selb etmez. Ehas ve emvale ait mddelyat Hill-i Ahmerin bir murahhas le Salibi Ahmerin bir murahhasndan mrekkep bir komisyon marifetiyle tetkik olunacaktr. htilaf zuhurunda7 i^bu murahhaslar bir hakem alelhakem intlhab edeceklerdir, gay/t bu ntihapta itilaf edemezlerse hakem alel hakem cemiyet.i/akvam meclisi tarafndan tyin, olunacaklardr. / / 7 Sivil mefkufnln iadesi ve serai harbiyenin mbadelesi hakknda Yunanistan hkmetiyle Trk hkmeti beyninde 30 Knunusani 192S tarihinde mn'akit ttUfnmemn 5 inci maddesinin mevzuunu tekil eden tedblri tesktolycnln nef'inl

tasdik eden Britanya, Fransa, talya hkmetleri Trk hkmeti tarafndan mu. amelei mtekabile artyle 20 Tegrlnisani 1922 tarihinden senra hukuku urr miyeyo mteallik cinayet vo cnhalar lrtiltap etmlg olanlar mstesna olma k zere elyevm mevkuf olarak yedlerinde bulunabilen seray harbiye ve sivil mevkufln lehlerinde ayn ahkm . kabule mheyya olduklarn beyan edarler. 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da tanzim olunmutur. S MET DR. RIZA NUR HASAN HSN HORACE RUIBOLT GARRON MONTANYA UYA VENZELO3 KAKLAMANOS DlAMANDt KONESKO PROTOKOL uras mukarrerdir ki, aff umumiye alt beyannamenin birinci bendinden kat'annazar Trk hkmeti fkral mezkrede istihdaf edilmi olan ksm- ehasa dahil bulunan 150 kiinin Trki-yeye duhul vo orada kametini men etmek hakkn muhafaza eder. Blnaenalzalik Trk hkmeti mevzuubahs olan ehastan elyevm kendi arazisinde bulunanlar oradan ihra ve memliki ecnebiyeLOZAN ZAFER M. HEZMET MJ ? 485 dekilerin avdetlerini men edebilecektir. bu ehasn esmisi bugn, k tarihli muahedei sulhiyenin mevkii meriyete hini vazmda aff umumi beyannamesinin kendisine mteallik ksmnn intac zmnnda hkmeti mezkre tarafndan neredilecek olan aff umum ilnnamesine raptedilecektir. Bundan maada uras da mukarrerdir ki, Trk hkmeti bu husustaki arzusunu izhar eyledii vehile ehas mefkurenin Trkiye dahilinde bulunan emlklerinin ve dier emvallerinin tasfiyesine iptidar eylemelerine karar verdii takdirde ibu tasfiyeyi kendi hsn rzalaryla icra etmek zere bun lara saliffzzikr Unnme tarihinden itibaren 9 aylk bir mhlet braklacak ve bu mhletin lnkzasndan sonra tasfiye muamelesi Trk hkmeti tarafndan yapld takdirde haslat bilemamiha ehas mezkrenin yedlerino teslim olunacaktr. Kezalik uras da mukarrerdir ki, aff umumiye mteallik beyannamenin birinci bendinde mnderi hibir kayt Yunan hk-metmin Yunanistan ile Trkiye arasndaki muhasamat esnasnda vezifi askeriylerlnce kusur tegkll eden esbaptan dolay kendi ordusuna mensup bulunan veya mensup olmu olan gayrimslim te. baasn takip etmek hakkn ihll etmeyecektir. 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozanda tanzim edilmigtir. SMET DR. RIZA NUR HASAN HSN HORACE RUMBOLT PELL.E GARRON MONTANYA UYA VENZELOS KAKLAMANOS DAMAND KONESKO YVNANr.TANDA BULUNAN EMLK SLIYEYE MTEALLK BEYANNAME Haiz olduklar selhiyetnmeler mucibince hareket eden zir-de vzin-i nzsu mbadele-i ahali hakknda 30 Knunusani 1923 tarihinde Ix>7.anda imza olunan mukavelename ahkmyla istihdaf edilmemi olan ve 18 terinievvel 1012 tarihinden mukaddem Girit 486 KADR MI9IROLU

adas da dahil olduu halde /Yunanlstan terketmig veyahut mi-nelkadim Yunanistan haricinde mukim bulunmu olan ehas ms-limenin hukuku mlkiyetlerine hibir halel iras edilmeyeceini Yunanistan hkmeti namna beyan ederler. Ehas mezkre emlklerine serbeste tasarruf etmek hakkn muhafaza edeceklerdir. Bu mslmanlarn emvali hakknda sureti istinaiyede ittihaz veya tatbik edilmi olan ahkm ve tndabir ref edilecektir. bu emvalin varidat imdiye kadar iade edilmeksizin veyahut hkmetle alkadaran! beyninde itilfat mahsusaya mevzu tekil etmeksizin Yunanistan l^kmet veya memurini tarafndan ahzukabz edilmi olduu takdirde varidat mezkre eshab- emlkin yedine teslim olunacaktr. Varidat- niebhusuun anha mtealik bilcmle metalib ila ehas mezkrenin sureti umumjyede mttehaz tedbirin gayri .iii-savi bir surette tatbikinden dolay hukuklarnn haleldar olduunu iddia etmeleri keyfiyetinden mnbais bilmum meta'lip hakKinda naruzzikir mukavelenamede mnderi komisyon tarafndan karar ita olunacaktr. Maahaza metlibi mezkrenin ibu metalibin bugnk tarihle mmzi muahedei sulhuyenin mevkii meriyete yazndan itibaren 6 aylk bir mddet zarfnda denneyan edilmi olmalar arttr. Metalib-i mebhusun anha muahodel mezkOrenin mevkii meriyete yazndan itibaren nihayet bir senelik mddet zarfnda bir karar raptolunabilmek iin komisyon tarafndan mstace. len tetkik olunacaktr. Yunanistan hkmeti salifzzikr ehasn gaybubetlerinden na mallarna serbeste hakk tasarruflar hususunda tahadds edebilecek mklat fliliyeyi nazar itibare alarak bunlarn arzu eyledikleri takdirde mlklerini fera etmek iin blda mezkr muhtelit komisyonun vesatet-i mcamelekrisinden istifade edebilmelerini kabul eyler. uras mukarrerdir ki bu takdirde muhte-liL komisyonun mdahalesi Yunanistan hkmeti iin mevzuubais olan emlkin itiras hakknda bir gna mecburiyet istilzam etmeyecek ve komisyonun vazifesi bunlarn feran teshile mrja. sr kalacaktr. uras mukarrerdir ki, ibu beyanname 38 terinievvel J912 tarihinden evvel Trkiyeyi terk etmi olan veyahut minelkadlm Trkiye haricinde ikmet eylemekte bulunan Rum e3hab-i emlki LOZAN ZAFER M, HEZMET M? 48 lehinde muamelei mtakabele icras artyla tanzim olunmutur. Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde tanzim olunmugtur. KAKL.AMANOS VENZELOS MESAtL-1 SIHHYEYE MTEALLK BEYANNAME Hiz olduklar selhiyetnmeler mucibince hareket eden zlrdo vazini imza, Trkiye hkmetinin, 5 senelik bir mddet iin ha, dudu shhiye idaresine mavir olarak 3 mtehasss Avrupal tabib tyin edeceini beyan ederler. Bu tabiblci" Trk memuru olacaklar ve shhiye velline tbi bulunacaklardr. Mumaileyhin Trle h. kmetince Cemiyeti Akvam hfzsshha encmeni beynelmilel umum hfzsshha idaresi tarafndan mtereken tanzim olunan 6 esmiyi hvi bir cetvel meyanmdan intihap olunacaklardr. Bun. larn maalaryla dier gerit istihdamlar Trk hkmeti ile rua-ruzzikr iki beynelmilel messese beyninde mcfikan karargir olacaktr. Trk idare-i shhiyesi salifzzikr 3 Avrupal mtehasssn in. zimam- muaveneti ile Trkiye sahil ve hudutlarnn hidamat- shhiyesi tekiltn tyin eden bir nizamname vcuda getirecek, tir. bu nizmnme beynelmilel mukavelt- shhiye ahkmna ve boazlara ait k'sm iin boazlar usulne mteallik bugnk tarihle mmzi mukavelename ahkmna tevafuk eyleyecektir. Trk daresi tarafndan istifa olunan rsumu shhiye haslat mnhasran Trkiyenin umuru shhiyesi htiyacna hasr ve tahsis olunq.c;k ve shhiye vekletince bu husua iin tanzim edilecek bir mlhak btede mnderi bulunacaktr. Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde tanzim edilmitir. SMET Dr. RIZA NUR HASAN HSN 488 / KADR MiaiROLIT _/' DARBJ ADLYEYE DAR BEYANNAME

Trk heyeti murahhasast Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin ecnibe Trk mahkimi huzurunda hsn tevzii adaletin bilcmle teminatn lt eylemeye ve hkimiyetini tamamiyle isti. mal eylemek suretiyle ve hibir nuidahalei ecnebiye olmakszn buna nezaret etmeye kdlr bulunduunu evvelce de beyan eylemek frsatna nail olmug idi Hkmeti mezkre terakkiyat ahlkiye vo medeniyenln muhik gsterecei slhat icra iin tetkikat vo teteb-buat ifa ettirmeye amadedir. Haiz olduklar selhiyetnmeler mucibince hareket eden zirdo vaziinl imzalar Igbu mhazaya mebnl bervehi ti beyanatta bulunmaa lzum grrler. i Trk hkmeti 1914 - 1918 harbine jtlrk etmemig olan mev-mlik tebaas hukukglnsn meyanndan olmak zere Lahey beynelmilel adalet mahkeme! daimeai tarafudan tanzim klnacak listeden intihap edecei Avrupal hukuk mavirlerini 5 seneden dn olmamak zere- lzum grecei bir mddet iin Trk memurini sfatlyle biltehlr hizmetlerine almak niyetindedir. S bu hukuk mavirleri adliye- vekiline merbut olacaklar ve bir takmlarnnmerkezi stanbul ehri ve dierlerinin merkezi zmir gehri olacaktr. Mumaileyhin kavanin komisyonlarnn mesi, sine itirak edecekler ve snf- hukkmm vezifine mdahale etmek sizin Trk hukuk, ticaret ve ceza mahkemelerinin tarz ifi vezaiii-nl takibe ve Adliye Vekiline lzum grecekleri btn raporlar itaya memur edileceklerdir. Mumaileyhin gerek hukuk, ticaret veya cezaya mteallik muamelt adliyeden gerek mcztm tenfizinden ve gerek kvaninin tetkikinden tevellt edebilecek bilcmle ikyeti Adliye Vekilinin Trk kavanine tamaii riayeti temin iin mahal verebilecei gikyeti dahi kabule selhiyettar olacaklardr, Hukuk mavirleri meskine duhul taharriyat veya tevkifatn mahal verebilecei gikyeti dahi kabule selhiyettar olacaklardr, dier taraftan stanbul ve zmir deviri kazuiyesinde zikrolunan muamelt icra olunduktan sonra Adliye Vekilinin mahalli mmessili tarafndan biltehir hukuk mavirine bildirilecektir. M:.oj:.,-i LOZAN ZAFER M. HBZ1MET Mi? 489 mumaileyh, bu halde hukuk maviri le dorudan doruya muhabere selhiyetini haiz olacaktr. Cnha mevaddnda kefaletle tahllyei sebil ve her vakit mecburi-yl ifa olacaktr. Meer ki bu yzden asayii umum haleldar ola veyahut muvakkaten tahliye keyfiyeti tahkikatn selmet_i cereyann ihll ede. 4 Mevadd hukukiye ve ticariyede bilcmle hkm kararlaryla hkme mteallik ahkanu mukavelt mcaz olup bu suretle verilecek hkm kararlan bidayet mahkemesi tasdikiyle icra edi. lecektir. Bidayet reisi intizam ammeye mugayir olmadka reisinin hkrru kararm tasdikten imtina edemiyecektir. S bu beyanname 5 senelik bir mddet iin meridir. Lozanda 21 Temmuz 1923 tarihinde tanzim edilmitir. SMET Dr. RIZA NUR HASAN HSN Osmanl mparatorluu tarafndan it ed'lvi olan yzdta dair protokol ve beyanname: bas imtU Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Yunanistan, Romanya Srp - Hrvat _ Siloven devleti ve Trkiye, Osmanl mparatorlu, u dahilinde verilmi olan baz imtlyazata mteallik mesaili mtte-fikan hal ve tesfiye etmek arzusunda olduklarndan usulen haizi ,el?-hiyet olan zirde vaziini imza ahkam tiyeyl kararlatrmlardr. FASIL : 1 Madde: 1 29 Terinievvel 1914 ten evvel bir taraftan hkmeti Osmaniye, veya her memuru mahalli ve dier taraftan Trki-yeden maada dveli kide tebaas (irketler de dahil olduu hal. de) arasnda usulne muvafk olarak vukubulmt imtiyaz mukavelt ile. onlara mteallik itilfat muahhare mahfuzdur.

Madde: 2 1) Hkmeti Osmaniye ile Sir A, J. Arnstrong \Vhitworth ve reks Limited ve Vickers Limited arasnda 1913 ve 490 KADR MI3IROLU 1914 seneleri zarfnda doklar, tersaneler ve inaat bahriye mtere-kl menfaa irketi ahane-1 Osmaniyenin tekiline ve mtiyazna mteallik akdolunmu olan mukaveltta mnderi muamelt, Trk hkmetinin talebiyle tatil olunacaktr. Tarafeyn arasnda bu mukavelatm tdil eraiti veya ayn de-rece-yi ehemmiyette olduuna hkmedilecek bir teebbs hakknda yeni bir imtiyazn itas maksadyla ,-mzakrat alacaktr. Bugnk tarihli sulh muahedesinin mevkii meriyete vasi tarihinden itibaren 6 aylk bir mddet zarfnda Trkiye hkmetiyle mezkr irketler arasnda gerek mukavelt mebhusun anlmn t-dil-i eraiti gerek yeni bir imtiyaztn itas hususlarnda bir ittifak hasl olmad takdirde anifzziltr irketlerin beinci madde mucibince mensup ehli hibreye bilrnracaa eski mukavelftn feshini telfi edecek olan yeni imtiyazatm tesbit_i eraitini onlara tevdi etme_ y- haklan olacaktr. Maahaza uras mukarrerdir ki, yeni imtiyaz iin ehli hibre tarafndan tesbit edilecek olan erait tarafeynden birinin veya dierinin muvafakatine iktiran etmedii takdirde eski imtiyazlarnn feshi keyfiyetinden dolay maddeten duar olduklar zarar iin ehli hib-renin muhik grecei miktar ta~.minat-mezkr irketlere tesfiye etmeyi Trk hkmeti taahht eyler. 2) Bugnk tarihli sulh muahedesinin mevkii meriyete vaz tarihinden itibaren 6 aylk bir mddet zarfnda (reji jeneral de imendofer) irketi kendisine 1914 de verilmi olan Samsun _ Sivas imendoferinin inas ve iletilmesi hakkndaki imtiyaza herhan gi bir sebepten dolay tekrar sahip kilnmad takdirde Trk hkmeti bu irkete talebi zerine, ve telfi maksadyla yeni bir imtiyaz ifa etmeyi deruhte eyler. Bu telfinin mukabil ve muadil olup olmadndan itilf olunmazsa ibu teadl noktay nazarndan yeni imtiyazn vsatiyle iletme eraitini tyin beinci madde mucibince mansub ehli hibereye ait olacaktr. Bu cihet mukarrerdir ki, eer reji jeneral irketi Samsun Sivas imtiyazna tekrar sahip klnrsa bu imtiyaz., (beinci maddede gsterilen ehli hibre usulyle) eraiti cedide! iktisadiyeye tevkif edilecektir. Yani bir imtiyaz ile telfi takdirinde dahi erait cedidei ktisadiyeye tevfik selhiyeti kezalik hesaba alnacaktr. Ehli hibre tarafndan tyin edilen yeni imtiyaz eraiti tara. LOZAN ZAFER Mt. HEZMET M? 491 feynden birinin veya dierinin muvafakatine iktiran etmedii takdirde Samsun Sivas imendoferi imtiyaznn feshinden dolay irketin maddeten duar olduu zarara ve bahri siyah ebekesinin dier aksam hakknda irket tarafndan mahallinde ameliyat keifiye iin yaplan masarifin mukabil ehil hibrenln muhik grecei miktar tazminat mezkr irkete tesfiye etmeyi Trk hkmeti taahht eyler. Trkiye, yukarda gsterilen erait dahilinde ister Samsun . Sivas imtiyazna irketi tekrar sahip klmak ister yeni bir imtiyaz ita eylemek ve nihayet isterse tazminat vermek ile irkete kar kffei taahdatndan tamamen teberri edecektir. Madde: 3 Birinci ve ikinci maddelerde gsterilen mukave-ltla ihtiifattan mstefit olanlarn emlkindan veya hdematndan devlete imdiki arazisi dahilinde istifade edilmi bulunmak hesa biyle devlete veya mezkOr mukaveltta itilfttan mstefit olanlara ruiyeti muhasebe neticesinde ait olacak mebalig: mevcut muka. velt veya itllfat mucibince yahut mukavelt veya itilfat mcv. cut olmad surette ibu protokolda gsterilen ehli hibre usulne tevfikan tesfiye olunacaktr. Madde: 4 Altnc maddede ahkm mahfuz kalmak kayd ih-tirazisi altnda birinci maddede gsterilen mukaveltla itilafat_ mu. ahhere ahkm bilittlfnk ve iki tarafa da mteallik olmak zere erait-i iktisadiye-i cedideye tevkif edilecektir. Madde: 5 Bugnk tarihli muahedei sulhiyern mevkii me. rlyete vazmdan itibaren bir sene mddet zarfnda ttifak hasl olmad takdirde tarafeyn gerek

ruyeti muhasebata gerek imtiyaztn erait_i lktisadiyei cedideye tefiklne mteallik hususatta. yukarda zikredilen bir senelik mddetin inkizasndan tibaren iki aylk bi mddet zarfnda tyin cdrrekleri iki ehli hibrenin mnasip ve muhik grecei ahkm kabul edeceklerdir. bu ehli hibre ttifak hasl demezlerse 1914 . 1918 muharebesine itirak etmemi memleket tebaasndan svire hkmeti cumhuriyesi umuru nafia idaresi reisinin yapaca 3 kiilik liste meyanndan Trk hkmetince iki aylk bir mddet iinde tyin edilecek bir nc ehli hibreye mracaat edeceklerdir. Madde: 6 -- Bugnk tarihde bir mukaddeme i tatbiklyeye iktiran etmemi olan birinci maddede mezkr mukavelt imtiyaziye 492 KADR eshab bu protokoln erait-i iktisadiyc-i cedideye tevfik hakkndaki ahkmndan istifade edemeyeceklerdir. Bu mukavelt bugnk tarihli muahedei sulhiyenin mevkii meriyete vazndan itibaren 6 aylk bir mddet zarfnda eshab imtiyaz tarafndan vukubulacak m. racaat zerine fesholunabilecektir. Bu takdirde sahibi imtiyaz eer mahal var ise ameliyat kefiye iin tarafeyn arasnda ademi itti. fak halinde ibu protokolda mezkr ehli hibre tarafndan muhik grlecek olan miktar tazminata mstehak olacaktr. Madde: 1 Hkmeti Osmaniye ile birinci maddede mezkr mukavelt vo lmtiyazattan mstefit olanlar beyninde 30 Terinievvel 1918 tarihi ile 1 Terinisani 1922 tarihi arasnda vukubulan ihtilflar ile efrad hususiye arasnda ve yine bu mddet zarfnda imtiyaz devir ve feran muntazammm olarak mnakit olmu mukavelt Trk hkmetinin tasvibine iktiran edinceye kadar mevkii meriyette kalacaklardr. Bu tasvip tervi olunmad takdirde eshab imtiyaza eer mahal var iae maddeten duar olduklar hasara mukabil beinci maddedel erait dahilinde mansup ehli hlbre tarafndan tesbit olunacak bir tazminat verilecektir. Bu ahkm 29 Teri, nievvel 1914 den evvel aktolunmu mukavelt haklmda ibu pr~to-kolda mnderi erait-i iktisadiye.1 cedideye tevfik hakkn ihll etmez. Madde: 8 bu protokoln ahkm 25 Nisan 1920 den itibaren Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti le eshab- imtiyazat arasnda vaki olmu itilfata tatbik olunmaz. FASIL, : t Madde: 9 Hkmeti Osmaniye veyahut her Osmanl memu. ri mahallesi ile 29 Terinievvel 1914 tarihinden evvel aktolunmug mukavelt imtiyaziyeden mstefit olan Trkiyeden maada dveli kide tebaasna veya dveli mezkre tebaas sermayesinin mtefev. vik bulunduu irketlere kar Trkiycnin bugnk tarihli muahedei sulhuye ile ayrlan arazi dahilindeki hukuk ve vezaifine halef olan devlet tamamen kaim olmutur. Trkiyeden Balkan muharebeleri neticesinde ayrlm olan arazi dahilinde dahi ibu arazinin intikalini tasrih eden muahedenin mevkii meriyete vazmdan mukaddem hkmeti Osmaniye veya bir Osmanl memuru mahallisi ile LOZAN ZAFER M, HEZMET MT 493 mnakit olmu mukavelt lmtiyaziye hakknda ayn muamele cari olacaktr. Bu kalmiyet arazinin intikalini tasrih eden muahedenin mevkii meriyete vaz tarihinden itibaren muteber olacaksa da bugnk tarihli muahedei sulhiye ile TUrkiyeden lnfikak eden arazi hakknda istlsnaen 30 Terinievvel 1918 tarihinden itibaren meri bulunacaktr. Madde: 10 bu protokoln birinci fasl ahkam ve 7 ve 8 in. ci maddeler mstesna olmak zere 9 uncu maddede gsterilen mu. kavelta tatbik edilecektir. nc madde ahkmna gelir.ee bu madde arazi.i mnfeltc dahilinde ancak eshab ivntiyztn emlk veya hidemtndan orada icrai hkimiyet etmekte olan devlet tarafndan stifade edilmi olduu takdirde tatbik edilecektir. Madde: 11 Gerek bugnk tarihli muahedei eulhiyc hkmnce ve gerek Balkan inuhTebatm mteakip Trkiyeden ayrlan arazi dahilinde icrai faaliyet edip Osmanl kanununa tevfikan teekkl etmig olan Trkiyeden maada dveli kide tebaan iner.afn. nin mtefevvik bulunduu her irket mezkr muahedenin mevkii meriyete vazmdan itibaren 5 sene zarfnda envai hukuk ve menafi, inin gerek mevzuubahs arazide icrai hkimiyet etmekte olan devletin gerek tebaas evvolkl

irketi murakabe eden Trkiyeden maada dier dveli kideden birinin kanununa tevfikan mteekkil dier herhangi bir irkete devretmee seihiyettar olacaktr. Bu emval hukuk ve mcrafiln devredilecei irket ibu protokol ahkmnn temin ettii hukuk ve imtiyazat da dahil olduu halde evvelki irketin haiz bulunduu ayn hukuk ve imtiyazalta mstefit olacaktr. Madde: 12 11 inci madde ahkam bir ksm saha! faaliyeti Trk topranda kalm olacak sahib.l imtiyaz hidemat-i umumiye irketlerine tatbik olunamaz. Maahaza mezkr irketler, Trkiye haricindeki sahai faaliyetleri aksamn yeni bir irkete devretmek suretiyle o aksam iin 11 ve 13 nc maddeler ahkmndan mstefit olabileceklerdir. Madde: 13 11 inci madde mucibince Osmanl irketlerinin hukuk, emval ve menafi zerine devredilecek olan irketler, Trkiyeden infikflk eden arazi zerinde bu devirden vcy.-. bu devir hasebiyle teekkllerinden dolay hibir resm.i mahsus.*. mevkii meriyette olan beynelmilel mukavelt muktezasinca tuna bir mani 494 KADR MIPIROLU olmadka tabi tutulmayacaklardr. Bu irketler tabiiyetlerine ktisap edecekleri dveli kideden herblrirn arazisinde dahi kendi ahkm kanununiyesine gre bu devlet muhalefet etmedike ayn muameleye tabi olacaklardr. Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde tanzim edilmitir. SMET DR RIZA NUR HASAN HSN HORACE RUMBOLT PELLE GARRON MONTANYA UYA VENZELOS KAKLAMANOS DAMANDI KOSTANTIN KONESKO BEYANNAME Usulen haizi eelhiyet olan zrde vazlni imza beyan ederler ki, Trk hkmeti, Osmanl imparatorluu tarafndan verilmi olan baz imtlyazta mteallilc bugnk tarihli prototokolun birinci fasl ahkamn mezkr protokol akteden dier devletler teb'os sermayesinin 1 Austos tarihinde mteveffik bulunduu Osmanl irketlerine de tatbik etmeyi taahht eyler. Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde tanzim klnmtr. SMET ODr. RIZA NUR HASAN HSN LOZANDA MZA EDLEN SENEDATI DVELtYENN AHKMINA BELKA VE PORTEKZN LTHAKINA DAR PROTOKOL Bu gnk tarihli muahede! sulhuyeyi imza eden tarafeyni li-eyni kideyn mezkr muahedenin ikinci ksmnn (ahkm maliye) birinci fasl ahkmyla nc ksm (ahkm iktisadiye) ah_ kmna Belika ve Portekiz devletinin iltihakn kabulde mttefik LOZAN ZAFER M, HEZMET Ml 495 olup bu iltihak ibu muahedenin ayn eraiti dairesinde ve ayn zamanda ktisab meriyet edecektir. Osmanl imparatorluunda verilmi baz imtlyazta. mteallik bugnk tarihli protokola ayn erait dahilinde Belikann dahi iltihakn kabulde kezallk mttefiktirler. Binaenaleyh tarafeyni liyeynl kideyn Belika ve Portekizln usulen haizi selhiyet mmessilleri tarafndan bugn, vki olan iltihak beyantn senedi ttihaz ederler. Mezkr beyanata gre bir taraftan Trkiye dier taraftan ibu iki devletten her biri arasnda muhta olduklar hali sulh ile mnasebt

resmiye ibu beyantn mevkii meriyete gemesi le beraber tekrar teesss etmi addolu. nacaktr. Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde tanzim klnmtr. smet DR RIZA NUR HASAN HSN HORACE RUMBOLT PELLE GARRON MONTANYA UtYAl VENZELOS KAKLAMANOS DAMANDI KONESKO BELKA BEYANNAMES Ztrde vazilnimza usulne muvafk ve muteber grlen selhi-yetnmesini bugnk tarihli muahede-i sulhiyayi imza etmi devletlerin mmessillerine badelibraz ibu beyanname ile Belika namna mezkr muahede! sulhlyenin ikinci ksmnn (ahkm mali. ye) birinci fasl ahkm ile nc ksm (ahkm iktisadiye) ahkmna ve kezlik Osmanl mparatorluunda verilmi olan baz im_ tiyazta mteallik ve bugnk tarihli protokol ahkmna iltihak ettiini beyan eder. Hali sulha ve mnasebt resmiyeyi iadeten tesis edecek olan 496 KADR MI9IROLU bu ltihak mezkr muahede! sulhiyeyl mzalayan devletlerin Beli-kay iltihaka kabul ettikleri bugnk tarihli protokolda gsterilen anda ve mezkr protokolda mnderl ahkm ve erait dairesinde ktisab meriyet edecektir. Lozanda 24 TemmumE 1023 tarihinde tanzim olunmutur. FERNAND PELETZER PORTEKZ BEYANNAMES Zrde Tazinimza usulne mu\affak ve muteber grlen se-lhiyetnmesinin bugnk tarihli muahedei sulhiyeyi imza etmi devletlerin mmessillerine badellbraz ibu beyanname le Portekiz namna muahedei eulhlyenin ikinci ksmnn (ahkam maliye) birinci fasl ahkm ila nc ksm (ahkam iktisadiye) ahkmna iltihak ettiim" beyan eder. Hali sulhu ve mrj^abt resmlyeyi ladeten tesis edecek olan bu iltihak muahedei sulhiyeyi mezkreyi imzalayan devletlerin Por. tekizi iltihaka kabul ettikleri bugnk tarihli protokolda gsterilen anda ve mezkr protokolde mnderi ahkm ve erait dairesinde iktisab meriyet edecektir, Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde tanzim, olunmutur. A. M. BARTELEMO PEREYRA TAHLYE PROTOKOL ve MERBUTU BEYANNAME Britanr/ft, Fransa ve talya- ktaat tarafndan igal edilen Trk arazisinin tahliyesine dair protokol Ktaat elhaletihazhi Trk arazisinin baz aksamn gal eden dveli mttefilta yni Fransa, Byk Britanya ve talya hkmetleri ile Trkiyo Byk Millet Meclisi hkmeti, milletlerinin ml-i sulh pervanlerini biltehir tatmin etmek emniyesini mte. saviyen perverde ettikleri cihetle, Hizi selhiyet olan zrde vazinl imza mtekabilen tedbiri tiyeyi ittihaz hususunda ittifak etmilerdir: : 1 Lozanda takarrr eden muahede-1 sulhiye ve dier senedtn Byk Millet Meclisi tarafndan tasdik klnd dveli mttefikaLOZAN ZAFER M. HEZMET M? 497 nn stanbuldakl fevkalde komiserlerine tebli edilir edilmez d-yell mezkre ktaat kendileri tarafndan igal edilmi olan arazinin tahliye ameliyatna tevessl edeceklerdir. bu ameliyat anakkale Boaz, Marmara Denizi ile Karadeniz de bulunan ngiliz, Fransz ve talyan bahri cz-i tamlarnn da ekilmesini ihtiva edecektir. a

Tahliye ameliyat 6 hafta zarfnda kmal edilecektir. S Tahliye vuku bulduka tahliye olunacak arazide Trk hkmetine veya Trk umumi idarelerine aidiyeti alelusul tahakkuk eden ve elhaletl hazihi mttefikin memurinin taht gal veya tasarrufunda bulunan hernevi emvali gayr menkule ve emval Trk hkmetine iade olunacaktr. Her nevi haciz ve vaz'iyet tedbiri ref olunacaktr. bu iade ve refiyed hakknda kati ve tam bir ibra senedi kymetini haiz olacak zabt varakalar tanzim, edilecektir. gal memurini Trk hkmetine ait olup ta eghas saliseye ve bilhassa Osmanl irketlerine verilmi olan emval eya ve me, vaddn mmkn olduu kadar tam bir defterini hkmeti mezku-reye vereceklerdir. gal memurini ile efrad arasnda mnakit mukavelftttan mtevellit dyun mukavelt mezkrede muayyen erait dahilinde tes. fiye olunacaktr. i Evvelce Osmanl hkmetlerine ait olup 30 Terinievvel 1918 tarihinde Mondros'ta imza olunan mtareke mukavelesi mucibince dveli mttefika emrine geen ve ibu protokoln imzas tarihinde Trkiyede dveli mtteflkai mezkre memurini yedinde bulunmakta olan (Yavuz Sultan Selim) dahil olduu halde sefaini harbiye esliha cephane vesair malzemei harbiye ikinci bentte zikredilen mhlet zpjfhda hali hazrlar ile ve bulunduklar mevakide Trkiyeye iad:; olunacaklardr. 11 terinievvel 1922 tarihinde Mudanyada imza edilmi olan mukavele! askeriye ahkm ibu protokoln ikinci bendinde zikro-lunan mddet zarfnda meri kalacaktr. bu mddet zarfnda birgna hdiseye meydan vermemek iin F : 32 ,o KAUIR M1SIKOG1-.U muktazi tedbir mttefikyn ve Trk memurini askeriyesi arasnda bilittlfak ittihaz olunacaktr. Tahliye ameliyatnn tevlit edebilecei dier kffel mesai] Trk memurini ile bilittlfak tanzim etmek igal memurinin? ait ola. aktr. 6 Trk hkmeti muahedel sulhiyenin mevkii meriyete vazru beklemeksizin mezkr muahedeye vazini imza devletler tabalarnn 69, 72, 77 ve 91 inci maddelerden (72 ve 91 inci maddelerde zikro. lunan mddetler cereyana bn^lamam olsa bile) ve kezalik ikmet mukavelesi ahkamlarndan istifade etmelerini kabul edecektir. Trk hkmeti sulh muahedesinin 137, 138 ve 140 inci maddelerinde mnderi ahkma dahi riayet edecektir. 7 Sulh muahedcnmesrln mevkii meriyete vazna intizsren Britanya ve Trk hkmetleri hududun tyinine kadar mezkr muahedenin nc maddesinin ikinci numrosunun nc fkrasnda muhafazas mevzuubahs olan statkoyu tadil edebilecek hibir ey yapmamay mtekabil en taahht ederler. Mezkr hkmetler sulh mufthedenftmeinin nc maddesinin ikinci numrosunun birinci fkrasnda zikrolunan vo Trkiye ile Irak arasndaki hududa, ait bulunan mzakeratm, birinci bentte musarrah tabliyo ameliyat ikmal olunur olunmaz balamasn. da ve mezkr fkralarda da zikrolunan 9 ay mddetin menhusun anh mzakeratm balad tarihten tibaren cereyan etmesinde mttefiktirler. Lozan'da 24 tonunuz 3923 tarihinde mza olunmutur. SMET Dr. RIZA NUR HASAN HSN HORACE RUMBOLT TELLE OARRON MONTANYA BEYANNAME Selhlyetn mel eri mucibince hareket eden zrde vaziinl imza hususati tiyeyl beyan ederler. 1) Boazlar usuluna dair bugnk tarihli mukavelenamenin LOZAN ZAFER M, HEZMET Mi ? 499

mevkii meriyete vazna intizaren mttefik devlet donanmalarnn boazlardan tam ve kmil bir serbesti! mrur muhafaza etmeleri takarrr etmitir. Boazlardan transit geen dveli mezkre aefaini harbiyest haarat veya nzai bahriye ahvali mstesna olmak artlyle emniyeti sefer demirlemeyi lcab ettii takdirde geceleyin demirleme mddeti de dahil olduu halde mrurlar elzem olan zamandan fazla tevakkuf edemiyeceklerdlr. 2) Baldaki protokoln birinci bendi ahkmna halel gelmeksizin ve boazlar usulne dair bugnk tarihli mukavelenamenin mevkii meriyete varma, kadar veyahut 31 Knunuevvel 1923 tari_ hinde mezkr mukavele mevkii meriyete girmemi ise mezkr tarihe kadar Trk hkmeti boazlarda mttefik devletten herbl-ri iin bir kruvazr ve ki kontrtorpiyorun. bulunmasna muhalefet etmeyecektir. bu sefainin beraberlerinde kmr ve levazm tedariki iin muktazi ve harb bayran gayr hmli sefain bulunabile. ektir. 3) Vazini imza bugnk tarihli muahedel sulhiyenin mevkii meriyete vazndan itibaren kabotajn ve liman hdemtnn Trk mill bayrana hasrolunacan derhatr ettirirler. Mamafih 1 Knunusani 1923 te Trkiyede kabotaj yapan veya liman hdemt ileten mflessrtstn 31 Knunuevvel 1923 tarihine kadar ilerine devamda tamamen serbest braklacan beyan eder. er. Herhalde Trlye bugnk tarihli ticaret mukavelenmeslna vazin.1 imza dier devletler sofainine ticaret mukavelenamesinin ikinci ksmnda sefain ve hamuleleri ve yolcular iin musarrah ve seyrsefain ve duhul ticarete mteallik bulunan bilcmle teshilt hibir devlet lehine fark yapmakszn 31 Knunuevvel 1923 tarihine kadar bahedecektir. 4) Vazini imza ibu beyanatta bulunurken tozanda mzalanan sulh muahedenmesiyle dier senedatm srati mmkine le mevkii meriyete dahil olacaklar midini zhar ederler. Locanda 24 Temmuz 1923 tarihinde tanzim olunmutur. SMET Dr. RIZA NUR HASAN HSN 600 KARAAA ARAZS LE BOZCAADA VE MROZ ADALARINA DAR PROTOKOL Selhiyeti tammeyi haiz zlrde vazni imza mevardi tiyeyi ka-rarlatrmglardr: 1 Meri ile bugrnk tarihli muahedenin ikinci maddesinin Udn-e numrosunda tarif klman Trk _ Yunan hududu arasnda kin olup Trkiyeye iade edilecek olan arazi nihayet 15 Eyll 1923 te Trk memurinine teslim olunacakr. u gartla ki, muahedei mezk-renin Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan keyfiyptl tasdiki Istanbuldaki mttefikin fevkalde komiserleri vastasiye Yunan hkmetine tarihi mezkrda tebli oluna. E*er igbu tebli balda mezkr tarihte ifa klnmam ise arazii mezkrenin teslimi muamelesi tarihi tebliden Ubaren 15 gnlk bir mddet zarfnda icra edilecektir. 2 Sulh muahedesinin 5 inci maddesinde mezkr tahdit muamelesinin ikmal edilmemi olmas keyfiyeti baldaki arazinin Trk memurinine teslimini tehir edemlyecektir. Bu halde Yunan ve Trk hkmetleri sulh muahedesinin kinci maddesinin ikinci numrosunda tarif olunan hatt arazi zerinde muvakkat bir surette tersim edeceklerdir. bu muvakkat hudut tarafeynce mezkr muahedenin 5 inci maddesinde musarrah komisyonun ikmali mesai etmesine kadar meri olacaktr. 3 Karaaa Rum ahalisi 30 Knunusani 1923 te Yunanistan ile Trkiye arasnda mza olunan mukavelede mezkr ahali mbadelesine tabi olacaklardr; bunlar mezkr mukavele ahkmndan isti. fade edeceklerdir. Fakat Yunanistan ile Trkiye arasnda hail suL hn teesssnden ancak alt ay sonra hicrete mecbur edilebileceklerdir. 4 mroz. Bozcaada adalarndan Yunan ktaat ve memurini bugnk tarihli sulh muahedesi Yunan ve Trk hkmetleri tarafmLOZAN ZAFER Mt. HEZMET III? 501

dan tasdik edilir edilmez ekileceklerdir. Bunlar ekilir ekilmea mezkr muahedenin 14 nc maddesindeki ahkm Trk Hkmeti tarafndan tatbik olunacaktr. bu protokoln birinci bendinde mezkr arazi sekenesinden ve keza drdnc fkrada bahsolunan adalar ahalisinden hibiri askeri veya siyasi hatt hareketinden veyahut bugnk muahedei sulhiyeyi imza eden devletlerden birine veya tebaasna ifa ettii herhangi bir muavenetten dolay Trkiyede hibir bahane ile iz'a veya takip olunmayacaktr. Fkrai anifede zikrolunan arazi ve adalarn kffei ahalisine bugne kadar irtikp olunan siyasi veya hukuk-u umumiyeye mteallik bilcmle cinayet ve cnhalardan dolay tam ve kmil aff umumi baholunmugtur. Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde tanzim edilmitir. SMET HORACE RUMEOLT Dr. RIZA NUR PELLE HASAN HSN GARRON MONTANYA YA VENZELOS KAKLAMANOS YUNANSTAN'DA EKALLYETLERN HMAYESNE DAR 10 Austos 1920 tarihinde balca dveli mttefika ila Yunanistan arasnda Sevr'de mn'akit muaheis ile. TRAKYA'YA AtT olmak zere ayn devletler arasnda ayn tarihte aktedilen muahedeye mteallik protokol. Britanya mparatorluu, Fransa talya, Japonya le Yunanistan hkmetleri ibu konferans esnasnda aktolunan sulh muahedesiyle dier senedtm mevkii meriyete vaz, Yunanistantlaltl ekalliyetlerin himayesine dair balca mttefik devletler ile Yunanistan 502 KADR M1SIROGLU arasnda 10 Austos 1920 tarihinde Sevr'de aktolunan nuahedtvnin ve kezalik Trakya'ya dair ayn devletler arasnda Sevr'de aktolunan 10 Austos 1920 tarihli muahedenin mevkii craya vazn zaruri kld kanaatmda bulunduklarndan, Usulen haizi selhiyet olan zrdo vazini mza mtekabilen kendi hkmetleri nmna ahkm tiyeyi kararlatrmlardr: 1 Sevrde aktolunan sallfzzikr iki muahedenin tasdikna. meleri eer imdiye kadar tevdi olunmam ise bugnk tarihle Lozanda mza olunan sulh muahedenmesinin ve senedt saireye mteallik tasdiknameler ile ayn zamanda tevdi olunacaktr. 2 Ekalliyetlerin himayesine mteallik salifzzikr Sevr muahedesinin yedinci maddesinin ikinci fkras ile 15 inci maddesinde mnderi ahkm tay'edilrrutir, ve mlga kalmtr. 3 Trakya'ya mteallik salifzzikr Sevr Muahedesinin birinci maddesinde mnderi^ ahkm bugnk tarihli sulh muahede, namesinin ikinci maddesinin iki numrosundakl ahkm ile mukayyet olacaktr. Lozanda 24 Temmuz 1923 tarihinde tanzim edilmitir. ITORACE RUMBOLT PELLE OARRON MONTANTA T'TAI VENZELOS KAKLAMONOS SIRP _ HIRVAT . SLOVEN DEVLET TARAFINDAN MUAHEDE SULHYENN MZASINA MTEDAR PROTOKOL ZIrde vaziin-i imza bugnk tarihle ve mtekabilen kendi hkmetleri nmna bervehi ti tadat olunan senedt veyahut on. lardan bazlarn yni : Sulh muahedenmesi. Boazlar usulna dair mukavelename, Trakya hududuna dair mukavelename. LOZAN ZAFER M, HfiZtMET M? 503 kmet ve selhiyet-i adliye hakknda mukavelename, Ticaret mukavelenamesi,

Aff umumiyeye mteallik beyanname ve protokol, Osmanl mparatorluu dahilinde verilmi baz imtiyazata miL teallik protokol, Lozanda mzalanan senedt dveliye ahkmndan bazsna BeL lka ile Portekiz'in iltihakna mteallik protokol, Lozanda imzalam olmakla herbiri, imza etmi olduu sene-rlta mteallik olmak zere Srp - Hrvat _ Sloven devletine ibu Lozan konferans senedi nihaisinde me/kr murahhaslardan herhangi birisi vastas ile muahede mevkii meriyete girmi olmadka salifzzikr senedatn heyeti mecmuasn imza edebilmek se. lhiyetini tanmakta ittifak etmilerdir. Lozanda 24 Temmuz 1923 tariflinde tanzim edilmitir. SMET HORACE RUMBOLT Dr. Rza NUR PEI.T.F, HASAN HSN MONTAJ YA GARRON UYA VENZELOS KAKLAIAJNOS DAMAND KONESKO MORFOF STANOF LOZAN KONFERAKSINA ATT SENED NHA Britanya mparatorluu, Fransa ve ltaly?. hkmetleri, Japonya hkmetiyle birlikte arkta sulhu sureti katlyede iade etmek endiesi ile bir taraftan Yunanistan, Romanya, Srp - Hr. vat - Sloven devletini ve kezalik Amerika dveli mttehidesini ve dier taraftan Trkiyeyi btn milletler tarafndan temenni olu-r.an bir neticeye vasl olacak ahkm, ve mevadd mtereken tetkike davet etmi olduklarndan. ki taraftan ibu konferansda mzakere edilmesi iktiza ede_ 504 KADR MI3IROOLV cek olan mesailden boazlar meselesi bahri siyahta sahdar olaa Bulgaristan ve Rusyann mzakerta ve kabul edilecek mukarre. rta itirake davet edilmeleriyle bilhassa tetkik olunmak iktiza edecei kanaatinde bulunduklarndan. Ve arkta hali harbin Belika ve Portekiz iin tevlit eyledii mesaili ktisadiye re maliyenin mnakaasna mezkr iki devletin de itirakini kabule karar verdiklerinden, Binaenaleyh tizlkr murahhaslar yni: Britanya mparatorluu iin: Umuru hariciye nazr asaletl George Nathaniel, M&rguls Curzon de Kedleston, K. G., C. I, O. C. L E., K.; J. J. S. S. t J, S. t E.; Istanbulda fevkalade komiseri Sr Horace George Monteg Rumbolt) Earrona, J. S. M. J.", Fransa iin : Hametl talya Kral hazretleri nezdlnde Fransa cumhuriyeti sefiri kebiri, Legion d'Honour nian millisinin Grande Crouve rtbesini haiz Msy Camille Barrlere; Senato zas Fransa sebirl kebiri Legion d'Honour nian millisinin Grande Officuer rtbesini haiz Msy Morla Bompar, Fransa sefiri kebiri cumhuriyetin ark fevkalde komiseri Le_ glon d'Honour nian millisinin Grande Officier rtbesini haiz ferik .general Msy Maurice Pelle. talya in : Kraliyet Senato zas talya sefiri kebiri stanbul fevkalade komiseri St. Maurice Velzar ve Couron d'ltaliy nianlarnn Grande Corova rtbelerini haiz asaletl Marki Camille Garronl, Atina fevkalde murahhas ve orta elisi St. Maurice Velazar nianlarnn komandor ve orun d'ltaliy niannn grande officier rtbelerini haiz Msy Jul Sezar Montanya, Japonya iin -. Londra fevkalde sefiri kebiri ve murahhas Soleil Lovan niannn birinci rtbesini haiz Baron Hayagl Jn, Roma fevkalde sefiri kebiri ve murahhas Soleil Lovan nisannn birinci rtbesini haiz Msy Gentaro Uiyal Juzamml, LOZAN ZATBR Ut. HEZMET M? 605 Yunanistan iin :

Sabk reisi nzzar, Souver nisannn Grande Crova rtbesini haiz Msy Elef trioa K. Venizelos. Londra orta elisi, Souver mannn komandor rtbesini haiz Msy Denveter Kaklamanos, Romanya iin: Hariciye nzn Msy lon J. Duka, orta eli Msy Kos-tantin 1. Damandi, orta eli Msy Kostantin Konesko, Srp - Hrvat _ Sloven devleti in : Hariciye nzn Msy Monilo Ninii, Paris fevkaldo murahhas ve orta elisi Msy Miro&lav Spa-!*vikovit Sofya fevkalde murahhas ve orta elisi Msy Milan Raki, Bern fevkalde murahhas ve orta elisi msy Dr. Milotin Tuvanovi, Dveli Mttehide! Amerika in: Dveli mttehide Roma sefiri kebiri asaletl Rijan Vogbon Dveli mttehide stanbul fevkaldo komiseri konteramlral Markay. Bristol, DveU mttehide Bern sefiri asaletl Josef Gru. Trfdye iin : Edirne Mebusu, Umuru Hariciye Vekili smet Paa, Sinop Mebusu, Umuru Shhiye ve Muaveneti timaiye VekHI Dr. Rza Nur bey, Trabzon Mebusu sabk Vekil Hasan bey. Bulgaristan in : Reisi nzzar, umuru hariciye ve mezhebiye nazr msy Alek-sandr Istanbulskl, Londra fevkalde murahhas re orta elisi St. Aleksandr nisannn Grande Crouve rtbesini haiz hukuk doktoru msy Dl_ mitri Staniof, Belgrat fevkalde murahhas ve orta elisi msy Kostatodo. rof, Sonra : Sabk imendfer posta ve telgraf nazn sabk Bodan Mor-fof. <///////////( 506 KADR MI9IROGLU L.OZAJST ZAFEK MI. HEZMET M? 507 Rusya m Msy George V. Cierin. Msy Kristian Rakovski, msy Polikarp Z. Medyuvani, msy Vatezlav V. Vorovski, Belika in: Bern fevkalde murahhas ve orta elisi Leopold n^nnm offider rtbesini haiz msy F. Peletzer, Portekiz in : Bern fevkalda murahhas ve orta elisi, St. Jak Dlepe niannn komondor rtbesini haiz msy Antonyo Maria Bartoloma Perreyra. Lozanda toplanmlardr. 20 Terinisani 1922 tarihinden 24 Temmuz 1923 tarihine kadar akteyledikleri itimalar neticesinde ki bu itim&at vesUesi ile dier baz devletler kendilerine alkadar eylediini farzeylecUkleri mesail hakknda noktal nazarlarn beyan edebilmilerdir, bei vehi ti tadat olunan vesaik takarrr ettirilmitir : 1 Muahedei sulhiye 24 Temmuz 1923 de imzalanmtr. 2 Boazlarn usulne dair mukavelename 24 Temmuz 1923 te imzalanmtr. 3 Trakya hududuna dair mukavelename (24 Temmuz 1923 te imzalanmtr). 4 kmet ve selhiyetl adliyeye dair mukavelename (24 Temmuz 1923 te imzalanmtr). 5 Ticaret mukavelenamesi (24 Temmuz 1923 te mzalan. mistir). 6 Rum ve Trk ahalisinin mbadelesine dair mukaveleni me ve protokol (30 kanunusani 1923 te imzalanmtr). 7 Sivil mevkufinin iadesine ve seray harbiyenln mbadelesine dir Yunan Trk itilf (30 Knunusani 1923 te imzalanmtr). 8 Affr umumiye dir beyanname ve protokol (24 Temmuz

1P23 te imzalanmtr). 9 Yunanistandald Mslman emvali hakknda beyanname (24 Temmuz 1923 te mzalanmtr). 10 Mesaili shhiyeye dir beyanname (24 Temmuz 1923 te lmzalanrrugtr). 11 ldarei adliyeye dir beyanname (24 Temim 1923 te mzalanmtr). 12 Devleti Osmaniye tarafndan verilmi baz imtiyazta, dir protokol ve beyanname (24 Temmuz 1923 te imzalanmtr). 13 Lozanda imza edilen senedtn baz ahkmna Belika ve Portekiz'in iltihakna dair protokol Ue ibu iki devletin mezkr iltihakn havi beyannameler (24 Temmuz 1923 te mzalanmtr). 14 Britanya, Fransa ve talya kuvvetleri tarafndan igal edilen Trk arazisinin tahliyesine dair protokol ile beyannameler (24 Temmuz 1923 te imzalanmtr). 15 Karaaa arazisi ile Bozcaada ve imroz adalarna dir olup Britanya mparatorluu, Fransa, italya, Japonya, Yunanistan e Trkiye tarafndan imzalanan protokol (24 Temmuz 1923 te imzalanmtr). 16 : Yuzanist&ndaki ekalliyetlerin muhafazas hakknda ba lca dveli mtteflka ile Yunanistan arasnda 10 Austos 1920 tarihinde irlinakit muahede De Trakya'ya mteallik olarak ayn dev-letk-r arasnda ayn tarihte mnakit muahedeye dir protokol (24 Temmuz 1923 ta imzalanmgtr). Balda tadat olunan senedt ile ibu senedin asllar Fransa cumhuriyeti hkmeti hazinei evraknda mevdu kalacaklar ve hkmeti mezkre vesaiki mezbureden her birini imza eden devletlere veya icabederse iltihak veya itirak edecek olanlara birer mevsuk nshasn ita eyleyecektir. Tasdikan lilmakal vazini imza ibu senet zlrine imzalarn ve mhrlerini vazeylemllerdir. Loranda 24 Temmuz 192S tarihjnde yalnz bir nfcha olarak tanzim edilmitir. SMET Dr. RIZA NUR HASAN HSN HORACE RUMBOLT PELLE GARRON J.S. MONTANYA E.K. VENZELO3 D. KAKLAMANO3 KONSTANTtN KONESKO B. MORFOF STANCF FERNANO PELETZER A.M. BARTOLMO PEREYKA MTEAKP ClLDLER : CJ> H MADDt KAYIPLARIMIZ. CLD m MANEV KAYIPLARIMIZ BEKLEYNZ!SEBL YAYINLARI MOSKOF MEZALM SARIKLI MCAHTLER DN MCEDDTLER OCUKLAR VE DPLOMATLAR N KIZIL ALFABE MAM ML , SULTAN VAHIDEDDN MTAREKE GAYYASINDA SULTAN VAHIDEDDN GURBET CEHENNEMNDE 0 YUNAN MEZALM (TRK'N SYAH KABI (Kadir Msroglu) .. . ... 20 > (Genigletilmig ikinci bask cildli) 0 SLM ALE HUKUKU (mer Ferruh - er. Dr. (Y. Z. Kavak) ...... ...7,5 j> OSMANLILARDA FAZLET-MCADELES PERTEV BEYN KIZI Kadir Msrolu ......... 20 Lira Kadir Msrolu.........20 > eyhl slm Mustafa Sabri. Efendi ...... .........20 '

(Victor Vashi) ......... 7,5 > (Tark Mmtaz Gstepe) .....................15 > (Tark Mmtaz Gzte" pe) .....................15 > (Tark Mmtaz Gztope) ... ............ ......7,5 (Kadir Msroglu) (mer Ferruh - e (Y. Z. Kavak) ... (Tahsin nal) .........7,5 > (Mnevver Ayagh) ...... 7,5 > 0 PERTEV BEY'N K KIZI (Mnevver Ayal) ... ... 5 0 ANADOLU SAHABELER (Ergn Gze) ......... ... 5 > 0 AMERKA'DA ZENC MSLMANLIK HAREKET (Kadir Msrolu) ..... . ... 5 0 SLM NAZARINDA DOUM KONTROL (Ebulala El Mevdudt) ..: 5 J, 0 HLLLERN GLGESNDE (Ahmet Cemil Aknc) ... 10 > 0 MACAR HTLL (Kadir Msrolu) ... ... 10 > 0 NAMIK KEMAL (N.F. Ksakrek) ... ... 10 > O TARH BOYUNCA BYK MAZLUMLAR (C.1 - IT.F. Ktsakrek) 10 TARH BOYUNCA BYK MAZLUMLAR (C.2 - i r.F.Ksakflrek) 10 > YAZARIN YAYINLANMI ESERLER O LOZAN, ZAFER M HEZMET M? C. I. (1965.) O TRK'N SYAH KTABI (Yanan Mezalimi) (1966, - kinci bask 1968). O MACAR HTLlJt (1966) AMERKA'DA ZENC MSLMANLIK HAREKET (1967). O KURTULU SAVAINDA SARIKLI MCAHTLER (1967, kinci bask 1969). O MOSKOF MEZALM (1970). AZZ OKUYUCU!.. LOZAN; MUAZZAM BR MPARATORLUK MRASININ HN-I YAMASIDIR... TRKN AHSINDA SLMDAN NTKAM ALINARAK, BTN BR SLM DNYASININ BASIZ BIRAKILMASIDIR!.. LOZANIN GETRD; ADALARLA YUNAN STRATEJK EMBERNE ALINMI KTSAD KAYNAKLARDAN MAHRUM, HER TRL UNVAN VE SIFATI YOLUNMU, GAYR TAB HUDUTLARIN ZD KK BR TRKYEDR. SEBL YAYINEV, TAKRR- SKN KANUNU LE LOZAN'IN ZERNE EKLM OLAN ALI KALDIRAN VE ONU MLL MSAK NNDE LK OLARAK MUHASEBE EDEN BYLE BR ESER YAYINLAMAKTAN EREF DUYAR. Kadir Msrolu _ Lozan Zafer Mi Hezimet Mi Cilt1 Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk

esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amacgrme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitab Tarayan ve Dzenleyen Arkadaa ok ok teekkr ederiz. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Tarayan Sleyman Yksel www.suleymanyuksel.com suleymanyuksel@ suleymanyuksel.com suleymanyuksel6@gmail.com Kadir Msrolu _ Lozan Zafer Mi Hezimet Mi Cilt1