Hcre Dngs Kontrol

Yrd.Do.Dr. Tuba GKDOAN EDGNL

1

Hcrelerin evrim sreci boyunca iyi korunmu temel ortak zelliklerinden biride kendi benzerini retmedir. Bu olgu temel olarak Hcre bymesi, DNA replikasyonu, Kromozomlarn yavru hcrelere datlmas ve Sitoplazma blnmesi

aamalarndan oluur ve HCRENN BR BLNME DNGS olarak adlandrlr.

HCRE BLNMES

Hcre Blnmesi
Tek hcreli ve ok hcreli organizmalarn
Byme Gelime oalmalar hcre blnmesiyle salanr.

Hcre Blnmesi
Prokaryotik ve karyotik hcreler DNA sentezinin koordinasyonu ve DNAnn eit olarak yavru hcrelere paylatrlmas ynnden birbirinden farkllk gsterirler. Hcre blnmesi iki tiptedir.
Mitoz: diploid somatik hcrelerde genetik zdelik Mayoz: haploid germ hcrelerini meydana getirir

Hcre Blnmesi
Prokaryotlar ve karyotlar arasndaki hcre dzeyindeki farkllklara ramen hcre blnme srelerinde birok ortak zellik bulunmaktadr.
Hcrenin bymesi DNAnn replikasyonu Orjinal ve kopyasnn ayrlmas Sitoplazmann blnmesi

Hcre Blnmesi
Bakterilerde hcre bymesi ve replikasyon hcre siklusunun byk bir blmnde yer alr ve iki katna kan kromozomlar yavru hcrelere sitoplazmayla birlikte ayrlr.

Prokaryotik Hcre Blnmesi

Prokaryotlar organizasyon bakmndan karyotlara gre daha basittir. karyotlar bir ok organel ve fazla sayda kromozoma sahiptir. Prokaryotik hcrelerin blnmesi genel olarak binary fission ikiye blnme eklinde olmaktadr. Prokaryotik kromozom tek bir

DNA molekldr.

Prokaryotik Hcre Blnmesi

nce replikasyona urar ve daha sonra kromozomun her bir kopyas hcre membrannn farkl blgesine tutunur. Hcre ulardan ekilmeye balaynca orjinal ve kopya

kromozomlar ayrlrlar.
Sitoplazmannda ikiye ayrlmasyla (sitokinez) genetik ierik bakmndan tamamen birbirinin ayn olan iki yeni hcre meydana gelir ( dk oranda da olsa, eer kendiliinden mutasyon olmadysa?????)

Prokaryotik Hcre Blnmesi

Prokaryot kromozomu aratrmak karyotik kromozoma gre daha kolay olduundan prokaryotlarda genlerin yerleimi ve kontrol hakknda daha fazla bilgi bulunmaktadr. Bu eeysiz oalmann bir sonucu, kolonideki tm organizmalarn genetiinin ayn olmasdr. Bir bakteriyel hastal tedavi eden bir ila kullanldnda bu ilala karlaan koloninin dier yeleri de lecektir.

Hcre Siklusu
Hcreler ieriklerini iki katna kararak ve ikiye blnerek oalrlar. Bu sre HCRE SKLUSU (DNGS) olarak adlandrlr.

KARYOTK HCRE BLNMES

karyotlarda hcre siklusu ok daha karmaktr ve 4 farkl fazdan oluur.
S faz: DNA sentezi G1 (ilk aralk) RNA ve protein sentezi, DNA iin sentez hazrl G2 (ikinci aralk) DNA sentezi tamamlanr, RNA ve protein sentezi devam eder. S+G1+G2 = NTERFAZ

Hcre Siklusu
Hcreler interfaz sresince sabit bir hzda byr. Blnen hcreler iin iki
katna kma sresi iki mitoz arasnda geen sredir. Sitokinezle sonlanan mitozdan sonraki faz DNA sentezi ile mitoz arasndaki G1 fazdr.(gap1) Bu faz srasnda hcre metabolik olarak aktiftir ve

srekli olarak byr ve DNA sentezi iin gerekli proteinleri sentezler,

fakat DNAsnn sentezini yapmaz. G1 fazndan sonra DNA replikasyonunun yer ald S faz (sentez faz) gelir. DNA sentezinin tamamlanmasn G2 faz (gap2) izler. Bu fazda hcre bymeye devam eder ve mitoz iin gerekli olan proteinler sentez edilir.

Hcre Siklusu
Hcre siklusu fazlarnn sreleri farkl hcre tipleri iin olduka eitlilik gsterir. Toplam hcre siklusu 24 saat olan hzl oalan bir insan hcresinde G1 faz 11 saat, S faz 8 saat, G2 4 saat ve M faz 1 saattir. Dier hcreler rnein maya hcresi tm siklusunu yaklak 90 dakikada tamamlayabilir.

Hcre Dngs
Daha da ksa hcre sikluslar yumurtann dllenmesinden sonraki erken embriyonik hcrelerde 30 dakika olabilir. Bu tip hcrelerde hcre bymesi olmaz yumurta sitoplazmas kk hcrelere hzl bir ekilde blnr ve G1 ve G2 fazlar yoktur. DNA sentezi hzl bir ekilde ok ksa olan S faznda gerekleir

karyotik hcre siklusu

Hcre bymesi kesintisiz bir sre olmakla beraber DNA, hcre siklusunun sadece bir faznda sentez edilir ve replikasyona urayan kromozomlar daha sonra bir seri karmak ilemi kapsayan hcre blnmesi ile yavru nukleuslara blnr.

 Hzl oalan embriyonik hcrelerin dnda yetikin hayvanlarda baz hcreler blnmeyi tamamyla durdurur (sinir hcreleri, kas hcreleri) ve bazlar da sadece nadiren hcrenin yaralanmas veya lmyle kaybolmas sonucu yerine koymak iin gerekli olduunda blnr. Bu ikinci tip hcreler deri fibroblast hcreleri ve karacier, bbrek ve akcier gibi i organ hcreleridir. Bu hcreler metabolik olarak aktif olduklar, uygun bir hcre d sinyal almadka oalmadklar bir faz olan G0 fazna girmek zere G1 fazndan ayrlrlar (karlar).

Hcre Siklusu Kontrolu

Hcre siklusunun aamalar

arasndaki geiler korunmu

bir dzenleme mekanizmas (checkpoints sistemi) tarafndan kontrol edilir. Bu mekanizma sadece hcre siklusunun farkl olaylarn kontrol etmez ayn zamanda

hcre oalmasn kontrol eden

hcre d sinyallerle hcre siklusu arasndaki ilikiyi de salar.

Hcre Siklusu Kontrolu

G1 evresindeki karar verme noktas (Restriction point snrlayc nokta) hayvan hcresinin oalmasn dzenler. Mayalara zt olarak hayvan hcrelerinin hcre siklusunu tamamlamalar ncelikle besin maddelerinin kullanlabilmesinden ok hcre d growth byme faktrleri tarafndan dzenlenir.

Hcre Bymesi ve Hcre d Sinyallerle Hcre siklusunun Dzenlenmesi

Hcre siklusunun blmleri arasndaki gei ve farkl hcre sikluslarnda meydana gelen eitli ilemler hcre ii sinyallerin yan sra evreden gelen hcre d sinyallerle de dzenlenir. Hcre d sinyallerle hcre siklusunun dzenlenmesine bir rnek hayvan hcrelerinin oalmasna byme faktrlerinin etkisidir. Hcre bymesi, DNA replikasyonu ve mitoz gibi hcresel sreler hcre siklusu srasnda farkl kontrol noktalarnda dzenlenirler.

 Birok hcre tipinde hcre siklusu ana kontrol noktas, G1den S fazna geii kontrol eden ge G1 noktasdr. START olarak bilinen bu noktay geen hcreler S fazna girerler ve hcre bir hcre blnmesi geirir.

 Hcre d sinyallerin izlenmesinde bir karar noktas gibi i grmesine ek olarak START noktas hcre oalmasnn; DNA replikasyonu ve hcre blnmesi ile koordine olduu bir noktadr. Bu dzenlenme zellikle tomurcuklanan mayalar iin nemlidir. nk ana hcre ok byk, yavru hcreler ok kktr. Bu hcrelerin tekrar blnmeden sabit bir boyda olmas iin kk yavru hcrelerin hzl bir ekilde en az annesi kadar bymesi gerekmektedir. START noktasndaki kontrol ve dzenleme blnecek hcrenin belirli bir bykle ulamasn salar.

 Bu dzenlenme her bir hcrenin START noktasn gemeden nce minimum boyuta ulamasn gerektiren kontrol mekanizmasyla birlikte olur. Sonu olarak kk yavru hcre G1de daha uzun zaman harcar ve ana hcreden daha fazla byyerek tekrar bir tomurcuk oluturma konumuna girer. Bu nedenle mayada G2 faz olduka ksadr.

Hcre siklusu kontrolu

Hcre d sinyaller hcre siklusunda G2 fazndan M fazna ve G1 den S fazna geileri dzenleyerek hcre oalmasn kontrol eder.

Hcre Siklusu Kontrol Noktalar

DNA hasar hcre siklusunu sadece G2de tutmaz ayn zamanda S fazndan hcrenin kn da yavalatr ve G1deki kontrol noktasnda hcre siklusunun ilerlemesini durdurur. G1 tutuklanmas, hasarl DNAnn replikasyonunun yaplaca S fazna girmeden nce hatann onarlmasna izin verir.

Hcre Siklusu Kontrol Noktalar

Sdeki kontrol noktas hasarl DNAnn replike olmadan onarlmas iin DNAnn btnln srekli izler. DNA replikasyonu srasnda yanl baz elemesi ya da DNA blmlerinin eksik replikasyonu gibi oluabilecek hatalar bulma ve onarma eklinde kalite kontrol grevi yapar

Hcre Siklusu Kontrol Noktalar

Bir baka hcre siklusu kontrol noktas kromozomlarn mitoz srasnda dizilimlerini kontrol eder. Bylece tam bir kromozom takmnn yavru hcrelere geirilmesi salanr. Eer hatal dizilim olursa mitoz faznn metafaznda siklus, kromozomlarn tam bir takmnn yavru hcrelere dalm dzenleninceye kadar durdurulur.

Hcre Siklusu Kontrol Noktalar

G2 kontrol noktas S faz tamamlanmadan mitoza girii engeller. Bylece replikasyonu tamamlanmam DNA yeni yavru hcrelere gemez En az bunun kadar nemli olan bir dier nokta genomun her bir hcre siklusunda sadece bir kere replikasyon olmasdr. Bylece DNA bir kere replikasyon olduktan sonra mitozdan nce yeni bir S fazna girii engelleyen kontrol mekanizmalar olmaldr. Bu kontrol, hcrelerin G2de tekrar S fazna girmesini engeller ve mitozdan nce bir baka DNA replikasyon dngsne girmesini durdurur.

 SONU: Mitoz oluuncaya kadar G2 nukleusunda kontrol mekanizmas DNA replikasyonunu durdurmaktadr

Hcre Siklusu Kontrol Noktalar

Memeli hcrelerinin G1 kontrol noktasnda durmas p53 proteini olarak bilinen protein aracl ile olmaktadr. Bu protein hasarl DNA tarafndan ok hzl bir ekilde indklenir.

Hcre dngsn kontrol eden faktrler: 1. Onkogenler(c-myc, c-fos vb.), 2. Tmr supressr genler(p53,Rb, vb.), 3. Byme faktrleri(PDGF, EGF, FGF vb.), byme faktr reseptrleri ve bal sinyal ileti yollar, 4. Sinyal ileti proteinleri, 5. Transkripsiyon faktrleri (E2F vb.), 6. Siklinler (Siklin A,B,C,D,E), 7. Siklin baml kinazlar ve inhibitrleriCDKI).

32

Siklin ve Siklin-Baml Kinaz Aileleri

Mayada: Cdc2, hem STARTdan geii hem de mitoza girii kontrol eder.

Yksek karyotlarda: Cdc2 ve Cdc2-balantl kinazlar (siklin-baml kinaz, Cdk) hcre dngsnn eitli aamalarn kontrol ederler.

Memeli hcrelerinde , iki Cdk inhibitr ailesi, farkl Cdk/siklin kompleksinin dzenlenmesinden sorumludur.

Bylece, Cdk aktivitesinin dzenlenmesinde ilave bir kontrol mekanizmas oluur.

MTOZ

Tipik bir insan hcresi 24 saatte bir blnr. Hcre siklusu iki temel ksmdan oluur. MTOZ (nukleus blnmesi) ve NTERFAZ Mitoz ve sitokinez sadece yaklak bir saat srmekle beraber hcre siklusunun yaklak %95i iki mitoz arasndaki faz olan interfaz ile geer nterfaz srasnda kromozomlar younlar ve nukleus iinde dalr Molekler dzeyde interfaz hcrenin, blnmeye hazrlk olarak hcre bymesi ve DNA replikasyonu srasndaki toplam zamandr.

MTOZ
Mitoz bir hcresel kopya etkisi yapmak zere orjinal kromozomlarn replikasyonu ve blnmesiyle birbirinin tpa tp ayns iki yavru hcre oluturma srecidir.

NTERFAZ mitozun ilk aamasdr. Kromatin younlar, nukleolus kaybolur

Mitoz
Younlam replikasyon olmu kromozomlar nemli yaplara sahiptir. Kinetokor : ipliklerinin mikrotubullere baland ok proteinli bir komplekstir. Replikasyonu yaplan kromozomlar histon proteinlerle birlemi kromatid olarak bilinen iki DNA moleklnden meydana gelir. Sentromer: Her iki kromatininde birletii noktadr. Kinetokorlar sentromerin d tarafndadr. Kromozomlar ise younlam kromatindir (DNA+histon proteinleri).

 nukleus klf erir, sentrioller (eer varsa) ayrlr ve kutuplara g eder, kinetokorlar ve kinetokor iplikler oluur ve i iplikleri meydana gelir

PROFAZ

MTOZ AYGITI MEK Kromozomal i iplikleri (kinetokor mikrotubulleri) Herbir kinetokora yaklak 35-40 mikrotubul balanr Kinetokorlar her kromozomu kutuplara bakacak ekilde yerletirirler Her kromozomu, mitotik icii ikiye blen ekvator dzlemine yerletirirler Devaml i iplikleri (polar mikrotubuller) Kutuplardan ekvatora doru uzanrlar

 Hayvan hcrelerinde i iplikleri mikrotubullerinin oluumunda etkili olduu dnlen bir ift sentriol bulunmaktadr. Bitki ve baz karyotlarda ise sentriol bulunmaz. Prokaryotlar i iplikleri ve sentriolleri olmadndan hcre zarnn blnme srasnda kromozomlar ekme iini yapt tahmin edilmektedir. Sentriol ieren hcreler aster ad verilen sentriolden hcre zarna doru uzanan ok kk mikrotubullere sahiptir. Aster i ipliklererini birarada tutan bir ba gibi i grr.

 nukleus klf erir, sentrioller (eer varsa) ayrlr ve kutuplara g eder, kinetokorlar ve kinetokor iplikler oluur ve i iplikleri meydana gelir

PROFAZ

 nukleus klf erir, sentrioller (eer varsa) ayrlr ve kutuplara g eder, kinetokorlar ve kinetokor iplikler oluur ve i iplikleri meydana gelir

PROFAZ

 METAFAZ: Kromozomlar (bu aamada sentromerle birarada tutulan kromatitlerden ibarettir) i ipliklerinin kinetokor ipliklere baland iin ekvatoruna (merkezine), doru g eder. ANAFAZ: Sentromerlerin ayrlmasyla balar ve kromozomlarn karde kromatitleri i ipliinin zt kutuplarna ekilmesiyle ayrlma devam eder

 Metafaz kromozomlarnn iki kutbada eit uzaklkta olmas kinetokorlarla salanmaktadr. Herbir kinetokor zerindeki ekme gc, o kinetokorun bal olduu kutba yaklatka azalr. ki kutuptan birine bal olan kromozomun bir kutba ekilmesi zt bir gcn ortaya ktn gsterir. Bu glerin nasl olutuu ve nereden kaynakland henz bilinmemektedir.

TELOFAZ
Birbirinden ayrlm kromatitlerin kutuplara ulamasyla tamamlanr, nukleus klf yeniden oluur, kromozomlar kromatin yapsnda ekillenir ve nukleolus yeniden oluur. Bir hcrenin olduu yerde imdi tamamyle ayn genetik bilgiye sahip iki kk hcre olumutur.

Sitokinez
Bu olay genellikle anafazda balar. Hcrenin orta blgesinde hcre zar, aktin ve miyozin flamentlerden oluan

kontraktil halkalarn etkisiyle icik eksenine dik ve iki yeni nukleus arasnda
bir oluk oluturur. Nuklear ve sitoplazmik blnme birbiriyle her zaman balantl olmayabilir. Ayrma aktin flamentler ile miyozin IIden meydana gelen bir halkann

kaslmas ile gerekleir.

Bu halka hcre zarnn sitoplazmik yzeyine balanr. Anafaz balangcnda henz bilinmeyen bir mekanizma tarafndan hcre zar oluun iine ekilir. Oluk hcrenin ortasnda birleene kadar derinlemeye devam eder ve sonunda zarlar birbirine kaynar.

Bitki hcrelerinde sitokinez

Yksek bitkilerin hcreleri hcre eperi ile kuatlm olduundan

sitokinez farkldr.
Zar vezikllerinden yeni bir hcre zar ve hcre eperi oluturarak blnrler Hcre eperi yeni iki nukleusun arasndaki bir dzlemde oluur ve polar

fibril kalntlaryla birleerek fragmoplast yapsn oluturur.

lk hcre pla fragmoplastn iki yanndaki mikrotubulerle ilikiye geen hcre eperi ncl moleklleri ile dolu olan vezikllerin ekvator dzlemine tanmasyla olur. Hcre plann ekli ve yeri ileride ana hre eperi ile birleecei yer olan hcre zarnn hemen altnda yer alan aktin mikrotubul demetinden oluan preprofaz banddr.

MTOZ (Hcre blnmede nce DNA ieriini iki katna karr ve eit olarak oullara datlr)

 Mitozun fazlarn ayrmak bazen olduka gtr.

Srecin DNAMK olduu unutulmamal !!!!

http://highered.mcgrawhill.com/sites/0072495855/student_view0/cha pter2/animation__how_the_cell_cycle_works. html

DATA