T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

ASENKRON MOTORLARA YOL VERMEK

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET1.................................................................................................3 1. FT DEVRL ASENKRON MOTORLAR....................................................................3 1.1. Devir Says lme ve Takometre eitleri ...............................................................4 1.1.1. Analog Takometreler..........................................................................................4 1.1.2. Dijital Takometreler ...........................................................................................4 1.2. Devir Saysn Deitirme Yntemleri .......................................................................5 1.2.1. Kutup Saysn Deitirerek Devir Ayar ............................................................6 1.2.2. Frekans Deitirerek Devir Ayar ......................................................................9 1.2.3. Dili Sistem (Redktr) Kullanarak Devir Ayar.................................................9 1.3. ift Devirli Asenkron Motorun Tanm ve Kullanm Alanlar ...................................10 1.4. ift Devirli Asenkron Motorun alma Prensibi.....................................................10 1.5. ift Devirli Asenkron Motorun Balant ekilleri....................................................10 1.5.1. Seri gen Parelel Yldz ( - YY)Balant......................................................13 1.5.2. Seri YldzParelel Yldz ( YYY ) Balant ...................................................15 1.6. HatFaz Akm ve Gerilim Deerleri Hesab ............................................................17 1.7. ift Devirli Asenkron Motor altrma Uygulamas ...............................................20 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................23 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................27 LME VE DEERLENDRME .................................................................................28 RENME FAALYET2...............................................................................................29 2. ASENKRON MOTORLARDA FREKANS DETREREK DEVR AYARI .............29 2.1. nvertr Tanm ve Yaps........................................................................................30 2.2. nvertr eitleri .....................................................................................................33 2.3. nvertr Balant ekli ............................................................................................34 2.4. nvertr ile Asenkron Motorun Devir Ayar Uygulamas .........................................37 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................39 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................40 LME VE DEERLENDRME .................................................................................41 RENME FAALYET3...............................................................................................42 3. ASENKRON MOTOR YOL VERME YNTEMLERN UYGULAMAK ....................42 3.1. Asenkron Motorun Kalknma Srasndaki ebekeye Etkileri ....................................43 3.2. Asenkron Motorlara Yol Verme Yntemleri............................................................43 3.2.1. Dorudan Yol Vermek (Direkt Yol Verme) ......................................................44 3.2.2. Dk Gerilimle Yol Vermek...........................................................................44 3.2.3. Mikro lemcilerle Yol Verme..........................................................................65 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................68 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................74 LME VE DEERLENDRME .................................................................................75 RENME FAALYET4...............................................................................................76 4. MOTOR N GEREKL FRENLEME SSTEMN KURMAK....................................76 4.1. Frenlemenin nemi ve eitleri ..............................................................................77 4.1.1. Balatal Frenleme .............................................................................................77 4.1.2. Dinamik Frenleme............................................................................................81 4.1.3. Ani Durdurma ..................................................................................................88 i

UYGULAMA FAALYET...........................................................................................90 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................93 LME VE DEERLENDRME .................................................................................94 RENME FAALYET5...............................................................................................95 5. PROJE ELEMANLARINI BELRLENEN YERE MONTE ETMEK .............................95 5.1. Deiik letmeler in Hazrlanm Projelerin Okunmas ........................................95 5.2. Proje zerinde Elemanlarn Yerleimi ve Yerleim Srasnda Dikkat Edilecek Hususlarn ncelenmesi ..................................................................................................96 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................99 PERFORMANS DEERLENDRME .........................................................................100 LME VE DEERLENDRME ...............................................................................101 MODL DEERLENDRME.........................................................................................102 CEVAP ANAHTARLARI ...............................................................................................104 NERLEN KAYNAKLAR ............................................................................................105 KAYNAKA ..................................................................................................................106

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0122 Elektrik Elektronik Teknolojisi Otomasyon Sistemleri Asenkron Motorlara Yol Vermek Asenkron motorlara yol vermekle ilgili temel bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/32 Asenkron Motor tamamlam olmak. Genel Ama Gerekli donanma sahip atlye ortam salandnda, retmen gzetiminde asenkron motor ya da motorlara yol vermek iin gerekli yntem ve teknikleri renecek ve TSE, Tesisleri Ynetmelii ile artnamelerine gre uygulayabileceksiniz. Amalar 1. ift devirli asenkron motorun balantsn, koruma nlemlerini alarak kurup, altrabileceksiniz. 2. Frekans deitirme yntemi ile asenkron motorun devrini deitirerek istenen almay salayabileceksiniz. 3. Yldz gen almay, uygun gei sresini tespit ederek, TSE, i tesisat ynetmelii ve artnameye uygun olarak gerekletirebileceksiniz. 4. Motor iin gerekli frenleme sistemini TSE, i tesisat ynetmelii ve artnameye uygun olarak gerekletirebileceksiniz. 5. Proje elemanlarn belirlenen yerlere TSE, i tesisat ynetmelii ve artnameye uygun olarak monte edebileceksiniz. Atlye ortam, takmhane, ift devirli asenkron motor, kumanda elemanlar, koruma elemanlar, balant ara ve gereleri, invertr, asenkron motor, balant kablolar, takometre, yol verme elemanlar, projede yer alan malzemeler, montaj malzemeleri. Kumanda Teknikleri, modln

Asenkron motor yol verme devrelerini kurmak.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

iii

LME VE DEERLENDRME

Her faaliyet sonrasnda o faliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

iv

GR GR
Sevgili renci, Sanayinin birbirinden farkl kollarn dndmzde; en yaygn olan cihazn elektrik enerjisini mekanik enerjiye evirip bize her trl uygulamada en mkemmel zm sunan elektrik motorlar olduunu fark ederiz. Bir an dnrsek; sanayimizde milyarlarca kWh lik elektrik enerjisinin yalnzca AA motorlar zerinden tketildiini anlarz. Asenkron motorlarn devir saylar ykle ok az deiir, bu motorlar sabit devirli motorlar snfna girer. Asenkron motorlarn zellikle yaplarnn basit ve ucuz olmas, fazla arza yapmamalar, bakma az ihtiya duymalar, tamiratlarnn basit ve kolay olmas, almalar srasnda elektrik ark meydana getirmemeleri, sessiz almalar gibi stnlklerinden dolay endstride en ok kullanlan motordur. Asenkron motorlar iin sanayinin atdr denebilir. Btn bu sebeplerden dolay asenkron motorlarn altrlmas (yol verilmesi), kumanda tekniklerinin ve yol verme yntemlerinin iyi bilinerek uygulamasnn nemini arttrmtr. Bu modl sonunda edineceiniz bilgi ve beceriler ile asenkron motorlara yol verme yntem ve tekniklerini renecek, herhangi bir fabrikann otomasyon iindeki motorunu kumanda edebileceksiniz. Bu modl kitapnda ift Devirli Asenkron Motorlar, nvertrler (Frekans Deitiriciler), Asenkron Motora Yol verme Teknikleri, Asenkron Motorlarn Frenlenmesi ve Proje Elemanlarn Yerlerine Monte Etmekle ilgili konular ve uygulama rneklerini bulacaksnz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Uygun ortam salandnda ift devirli asenkron motorun balantsn, koruma nlemlerini alarak kurup altrabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Elektrik motorlarnn devir saylarn len aletleri (takometreler ya da turmetreler) inceleyiniz. ki devirli asenkron motor klemensini ve sarm emalarn inceleyiniz. eitli iletmeleri gezerek asenkron motorlarn devir saylarnn nasl deitirildiini aratrnz. veya drt devirli asenron motor olup olmadn aratrnz, varsa devir saylarnn nasl elde edildiini reniniz. Aratrma ilemleri iin internet ortam, elektrik ile ilgili kitaplar ve evrenizde bulunan elektrikle ilgili iletmelerden (bobinajclar, fabrikalar vs.) yararlanabilirsiniz.

1. FT DEVRL ASENKRON MOTORLAR

Gnmzde endstride en ok kullanlan motorlar asenkron motorlardr. Endstride birok elektrik makinesi, deiik birka dnme says ya da ou zaman srekli hz ayar yapabilen motorlara ihtiya gsterir. Doru akm motorlarnda devir saylarn istenen snrlar iinde ayarlamak mmkn iken asenkron motorlarda ise birka kademe dnda devir says ayar yapmak ilave cihaz ve tekniklerle mmkn olmaktadr. Asenkron motorlarn devir says, stator sarglar kutup saysna veya motorlara uygulanan gerilimin frekansna gre deiir. Frekans sabit ise deiik devir hzlar ya farkl kutup sayl ayr sarglardan veya ayn sargda yaplan farkl kutup sayl (Dahlender Balant) balantdan elde edilir.

1.1. Devir Says lme ve Takometre eitleri

Dner makinelerin devir saysn lmede kullanlan aygtlara takometre (turmetre) denir. Sanldnn aksine hz lmez, dakikadaki devir (tur) saysn ler. Makine miline deerek devir says len turmetreler yaygn olarak kullanlan devir lme aygtdr. Genel olarak takometreler analog ve dijital olarak ikiye ayrlr. Takometreler konusunda ayrntl bilgiyi fiziksel byklklerin llmesi modlnde verilmiti. Gerekirse tekrar inceleyerek bilgilerinizi tazeleyiniz.

1.1.1. Analog Takometreler

Aletin u ksmnda bulunan para plstikten yaplm olup devir says llecek makinenin miline dedirilir. Bu tip takometrelerin el tipi olduu gibi, devri llecek makinenn miline motaj yaplanlar da vardr. Analog takometrelere, arabalardaki devir lerler ile bisikletlerde kullanlan hz gstergelerini rnek olarak gsterebiliriz. Resim 1.1de dokunmal tip, dijital yapl turmetre rnei grlmektedir.

1.1.2. Dijital Takometreler

Elektro-optik takometrelerdir. Elektro optik bir alglaycdan bir k huzmesi gnderilir. Dnen cismin zerindeki bir noktadan periyodik olarak geri dnen k toplanr. Bu yansma elektronik devre tarafndan alglanr. Bu n periyodu dnen cismin periyodu ile ayndr. Frekans gerilime eviren devre sayesinde devir says llm olur. Resim 1.2'de optik tip, dijital yapl turmetre rnei grlmektedir.

Resim 1.1: Dokunmal tip, dijital yapl turmetre

Resim 1.2: Optik tip dijitalyapl turmetre

Resim 1.3: eitli takometre rnekleri

1.2. Devir Saysn Deitirme Yntemleri

Asenkron motorlarn endstride kullanlan dier elektrik motorlarna gre birok stnlnn olmas yannda devir saysnn ayar birka kademeli ve kk snrlar iinde olmas gibi dezavantajlarda vardr. Asenkron motorlarda dner alann devir says ns = dk, rotor devir saysda nr = Formlde: f: ebeke frekans (lkemizde 50 hz.dir) 2p: Kutup says p: ift kutup says ns: Asenkron hz veya dner alan hz (d/dk) nr: Rotor hz veya milin devir says (d/dk) s: Kayma senkron hz ile rotor hz arasndaki fark

60. f 120. f d / dk veya ns = d/ P 2P

60. f (1 - s)d / dk formlleri ile bulunur. P

Yukardaki formller incelendiinde asenkron motorun devir saysnn ebeke frekansna, kutup saysna ve kaymaya bal olduu grlr. u halde asenkron motorun devir saysn deitirilebilmek iin stator sarglarnn kutup saysn ve ebeke frekansn deitirmemiz gerekir. Buna gre asenkron motorlarda devir ayar aadaki yntemlerle yaplr. Kutup saysn deitirerek devir says ayar: Statora iki ayr kutup sayl sarg yerletirerek devir ayar Statora bir sarg yerletirerek (Dahlender sargl-PAM sargl) devir ayar

ebeke frekansn deitirerek devir ayar Dili sistemleri (redktr) kullanarak devir ayar

1.2.1. Kutup Saysn Deitirerek Devir Ayar

Devir says formlne gre ns =

60. f 120. f d / dk veya ns = d / dk frekans sabit P 2P

kalmak art ile kutup says artrlrsa devir says der. Yani kutup says ile devir says ters orantldr. Buna gre asenkron motorun devri, statoruna sarlan sarglarn kutup saysn deitirerek yaplr. Aadaki izelgede deiik kutup saylarndaki ve frekanstaki asenkron motorun devir saylar gsterilmitir.

izelge 1.1: 50 ve 60 Hz ebekeler iin ok kullanlan kutup saylarndaki senkron hz deerleri

Kutup saysn deitirebilmek iin asenkron motorun statoruna ya farkl kutup sayl iki ayr sarg sarlr veya tek sarg sarlarak ayn sargda yaplan farkl kutup sayl (dahlender balant) balantdan elde edilir. Buna gre iki devirli motorlar iki grupta dnebiliriz. 1.2.1.1. Farkl Kutup Sayl ki Sargs Bulunanlar Ayn stator oluklarna, birbirinden bamsz, farkl kutup sayl iki ayr sarg sarlrsa, iki sarg iki devirli motor yaplm olur. Bu sarglarn birbirleri ile hibir elektriki balants yoktur. Byle bir motorda, hangi sargya fazl gerilim uygulanrsa, o sargya ait kutup saysna uygun devir hz elde edilir. Bu tip sarmlarda, sargnn yldz (Y) veya gen () balants, stator iinde yaplr. Klemens tablosuna, her sargya ait er u karlr. rnein 6/4 kutuplu iki sargl iki devirli motor iin, 6 kutuplu sarg ular 6U-6V-6W, 4 kutuplu ular 4U-4V-4W gibidir. ki sargl iki devirli motorlar ekonomik deildir. nk bir sarg iin dnlm stator oluklarna iki ayr sarg yerletirilmektedir. Dolaysyla bir bir sargl iki devirli motorlara gre daha kk g elde edilir. Baka bir deyile, bir sargl iki devirli motorlarda, iki ayr sargl iki ayr sargl iki devirli motorlara gre daha byk g alnr. Ekonomik olmaylarndan, iki sargl iki devirli motorlarn retimleri snrldr. Birbirinin kat olmayan kutup saylar iin tasarm ve balantlar kolay olduundan uygulanr. Resim 1.4te farkl kutup sayl iki sags bulunan asenkron motorun etiketi grlmektedir. Etikete dikkat edilirse devir says iin iki deiik deer vardr. Aralarnda da herhangi bir oran yoktur.

Resim 1.4: Farkl kutup sayl iki sags bulunan asenkron motorun etiket deerleri

1.2.1.2. Tek Sargl ki Devirli Motorlar Dahlender sargl motorlar

Tasarm ve balantlar kolaydr. Ancak bu balant trnde kutup saylar oran dir. Yani 4/2 kutuplu veya 8/4 kutuplu gibi izege 1.2de dahlender sargl motorun kutup saylar ve bu kutup saylarndaki devirleri verilmitir. 7

Devir Says ( n ) 3000 / 1500 d/dk 1500 / 750 d/dk 1000 / 500 d/dk 750 / 375 d/dk

Kutup Says ( 2P ) 2/4 4/8 6 / 12 8 / 16

izelge 1.2: Dahlender sargl motorun kutup saylarna gre devirleri

Eer bir sargdan birbirinin kat iki deiik kutup says elde edilecek bir balant yaplmsa, bu balantya Dahlander balant ve bu tip motorlara da Dahlander motorlar denir. Dahlander balantda sarg, kk devir says iin yani byk kutup saysna gre tasarlanr. Her faz sargsnn orta ular bulunur. Faz sarglar giri ular 1U-1V-1W, orta ular 2U-2V-2W ile iaretlenir. Klemens tablosuna bu 6 u karlr.

Resim 1.5: ki devirli dahlender motor etiketleri

PAM sargl motorlar

Dahlander sargnn zel bir tipidir. Tasarm sargnn sarlmas daha zordur. Dahlander sargda hz oran 1 /2 iken, PAM sargda birbirinin kat olmayan ve ardk hzl 2 hatta 3 hzl olabilir. rnein 6/4, 8/6, 10/8 kutuplu gibi PAM sargl motorlarda kafes rotorlar kullanlr. PAM sargda, stator faz sarglarnn bir yarsnda akm ynleri deitirilerek, kutup says deitirilir. PAM szc, Pole-Amlitde-Modilation (Kutup Genelii Modilasyonu) szcklerinin ilk harflerinden gelmektedir. Pam sargda, sargnn tasarm byk kutup saysna gre yaplr. Ancak sargnn balants deitirilerek istenen kk kutup says da elde edilir. Tasarm zor olmasna karn; ayr sarl ok devirli motorlara gre bir sargdan daha byk g elde edilebildiinden tercih edilmesi gereken sarg rneidir.

Bu yntemin sarg ekilleri, ift Devirli Asenkron Motorun Balant ekilleri konu bal altnda incelenecektir.

1.2.2. Frekans Deitirerek Devir Ayar

Asenkron motorun stator sarglarna tek kutup sayl sarg yerletiriliyor. Tek bir sarg sarlarak kutup says sabitlenmi oluyor. Bu durumda devir says formlne ns =

120. f d / dk gre motor sarglarna 2P

uygulanan AC gerilimin frekans arttrldnda motorun hz artar. Frekans azaltldnda ise motorun hzda azalr. Yani asenkron motorun hz ebeke frekans ile doru orantldr. Gnmzde elektronik frekans deitiricilerde (konvertisr) asenkron motorlarn devir ayar geni snrlar iinde yaplabilmektedir. Frekans deitirici devresiyle hz kontrol yntemi son derece yararl ve otomasyonu kolaylatrc niteliktedir. Bu konuyla ilgili daha ayrntl bilgi renme Faaliyeti-2de incelenecektir.

1.2.3. Dili Sistem (Redktr) Kullanarak Devir Ayar

Asenkron motorun miline balanan dili sistemli redktr ile motorun devri istenen sayya indirilebilmektedir. Devir says dtke motorun momenti artar.

Resim 1.6: Redktrl motor resimleri

1.3. ift Devirli Asenkron Motorun Tanm ve Kullanm Alanlar

Asenkron motorun statoruna iki veya tek sarg sarlarak rotorundan 2 veya 3-4 deiik devir elde edilebilen motorlara denir. ki deiik devir iin motor klemensine alt (6) u karlr. Teorik olarak, deiik devir iin motorun statoruna farkl kutup sayl iki ayr sarg sarlr. Sarglardan biri dahlender balantl yaplr. Klemens kutusuna ise dokuz (9) u karlr. Drt deiik devir iin yine statora farkl kutup sayl, dahlender balantl iki sarg sarlr. Klemens kutusuna on iki (12) u karlr. Bu tip sarmlarda, klemens kutusunda fazla u olmas, karkla ve kumanda etme gl oluturduundan kullanlmaz. ift devirli asenkron motorlarn endstride pek ok kullanm alan mevcuttur. Genel olarak, tek devirli asenkron motorun kullanld her yerde kullanlabilir. zellikle farkl birka devir gerekli olan yerler iin kullanlr. Sanayinin her kolunda yerini almtr. Pistonlu pompalarda, kompresrlerde, bant konveyrlerinde, vantilatrlerde, krklerde, santrifj pompalarnda, torna, freze, matkap tezahlarnda, aspiratrlerde, aa ileri makinelarnda, tekstil endstrisinde, matbaa makinelarnda ok devirli asenkron motorlar iin geni bir uygulama sahas vardr.

1.4. ift Devirli Asenkron Motorun alma Prensibi

Daha nceki modllerde asenkron motorlarn alma prensipleri detayl olarak incelenmiti. ift devirli asenkron motorlar, yap ve alma zellii bakmndan tek devirli asenkron motorlarla ayndr. Sadece tek devirli asenkron motorlarn statorunda tek kutup sayl bir sarg varken ift devirli asenkron motorlarn statorunda ise farkl kutup sayl iki veya tek sarg bulunur. Sonu itibar ile, her iki motorun statorunda 3 faz sargs bulunur ve aralarnda 120er derecelik a olan dner alan oluturur. Bu dner alanlarn etkisi ile rotor dnmesini srdrr. Dk devirde alrken, byk kutup sayl sargnn oluturduu manyetik alan rotoru yava dndrr. Yksek devirde alrken de, kk kutup sayl sargnn manyetik alanyla rotor hzl dndrr.

1.5. ift Devirli Asenkron Motorun Balant ekilleri

ift devirli asenkron motorlarn balant ekillerine gemeden nce stator sarglarnn motor iinde nasl bir sarm yapld konusunda bilgi sahibi olacaksnz. 4/2 kutuplu Dahlander balantda; her fazn 2 bobin grubu vardr. ekil 1.1.ada faz gruplarnn 4 kutuplu balants, ekil 1.1.bde 2 kutuplu balants gsterilmitir.

10

ekil 1.1: 4/2 kutuplu Dahlander balantnn 1 faz grubu balants

8/4 kutuplu Dahlander balantda, her fazn 4 bobin grubu vardr. ekil 1.2de 8 ve 4 kutuplu balantlar gsterilmitir.

ekil 1.2: 8/4 kutuplu Dahlander balantnn bir faz grubu balants

Faz gruplar giri ular, 1U-1V-1W ile orta ular 2U-21V-2W ile iaretlenir. Her faz grubundaki nc ular (A ular), stator iinde yldz veya gen balantda kullanlr. Bu balant ekillerini ayr ayr greceksiniz. Dahlander balantl sarglarn ular, klemens tablosunda ekil 1.3teki gibi balanr.

11

ekil 1.3: Dahlander balantda klemens tablosu ve iki deiik hzl balant

Dahlander balantda, ekil 1.3teki gibi motorun her iki hzdaki dn yn ayn olmaldr. Ayn dn ynn elde edebilmek ve klemens tablosunda 2U-2V-2W ularn ayn srada balayabilmek iin faz gruplar orta ular iaretlerinde, iki fazda deiiklik yaplmaldr. rnein, 1U birinci fazn orta ucu 2U yerine 2W, 1 W nc fazn orta ucu 2W yerine 2U gibi Dahlander sargl motorlar, tam kalp sargldr. Yarm kalp sargl uygulamada, kk kutup sayl (yksek hzl) almada, kuvvetli harmonikler meydana gelmekte ve bu kuvvetli harmonikler, motorun yol almasna kt etki yapmaktadr. Onun iin yarm kalp sarg uylamas kullanlmamaktadr. Volt elektrik dahlander sargl motorlar, tam kalp sargldr. Motorlar 4/2 veya 8/4 kutupludur. Faz sarglar stator iinde gen () baldr. Dahlender sargl motorlar g ve momente gre deiik ekillerde yaplr. Bu motorlarn stator sarg (k) ular, motor iinde gen () veya yldz (Y) balanr. Klemens tablosuna giri (dk hz 2p=4) ve orta (yksek hz 2p=2) ular karlr. Motorun sabit gl m? Sabit momentli mi? Veya deiik g deiik mometli olduunun tesbiti iin klemens tablosuna baklr. Aada dahlender motorun eitleri ve balant tablolar verilmitir. Sabit Gl ki Devirli Motorlar (Seri gen - Parelel Yldz Balantl)

Sabit gl olduundan etiketinde tek g yazldr. Motor iinde gen () baldr. Momet formlne gre( M=975*P/n) hz artarken momentide azalr.

12

KUTUP(2P) 4 2

DEVR ( n ) Dk hz Yksek hz

EBEKEYE 1U-1V-1W 2U-2V-2W

BRBRNE 2U-2V-2W -------------

BALANTI EKL kili Paralel Yldz Seri gen

izelge 1.3: Sabit gl iki devirli motor klemensi balant tablosu

Sabit Momentli ki Devirli Motorlar (Seri gen-Parelel Yldz Balantl)

Etiketinde iki deiik g ve devir yazldr. Motor iindeki balants ( - YY) dr. Klemens balants sabit gl motorunkinin tersidir. Momet formlne gre( M=975*P/n) Her iki devirde hzla birlikte gc de artar. Bu yzden moment sabit kalr. Resim 1.5de sabit momentli dahlender motor etiketleri verilmitir. KUTUP(2P) 4 2 DEVR ( n ) Dk hz Yksek hz EBEKEYE 1U-1V-1W 2U-2V-2W BRBRNE -------------1U-1V-1W BALANTI EKL Seri gen kili Paralel Yldz

izelge 1.4: Sabit momentli iki devirli motor klemensi balant tablosu

Deiik Gl Deiik Momentli Motorlar (Seri Yldz-Parelel Yldz Balantl)

Bu motorun stator sarg ular, motor iin yldz ( Y ) balanr. Etiketinde iki deiik g ve devir yazldr. Motor iindeki balants (Y-YY) dr. Yksek hzda moment ve g yksek, dk hzda moment ve g de dktr. KUTUP(2P) 4 2 DEVR ( n ) Dk hz Yksek hz EBEKEYE 1U-1V-1W 2U-2V-2W BRBRNE -------------1U-1V-1W BALANTI EKL Seri Yldz kili Paralel Yldz

izelge 1.5: Deiik g ve momentli iki devirli motor klemensi balant tablosu

1.5.1. Seri gen Parelel Yldz ( - YY)Balant

Dahlander sargl motorlarda en ok uygulanan balantdr. Her iki hzda motorun gc ve akm deiir. Yksek hzda gc byktr. Bu motorlar sabit momentli motorlardr.

13

Moment formlne gre( M=975*P/n) moment sabit, dk hzda g de dk olmas gerekir. G dkse akm da kk demektir. Buna uygun balant, seri gen balamadr. Faz bobinleri seri bal olduundan faz direnci byr. Dolaysyla faz akm da azalr. Yksek hzda ise motorun da g artar. Gc arttrabilmek iin faz akmn arttrmak dolaysyla faz direncini azaltmak gerekir. Buna uygun balama parelel yldz balamadr. Bu tip balantda sarg k ular motor iinde gen () balanr. Giri ular (1U1V-1W) ve orta ular(2U-2V-2W) klemens tablosuna karlr. Faz sarglar giri ularna (1U-1V-1W), fazl gerilim uygulandnda, sarglar seri gen balanr ve byk kutup says ile dk hz elde edilir. 1U-1V-1W ular kpr edilerek, faz sarglar orta ularna (2U-2V-2W) fazl gerilim uygulandnda, sarglar paralel yldz balanr ve kk kutup says ile motor, yksek hzda dner.

Resim 1.7: Eitim amal kullanlan seri gen dahlender motor klemensi ve etiket deerleri

ekil 1.4: 2p=4 kutuplu seri gen dk devir balant

14

ekil 1.4te grld gibi faz sarglar giri ularna (1U-1V-1W), fazl gerilim uygulandnda, sarglar seri gen balanr ve byk kutup says (2P=4) ile dk hz elde edilir. Orta ular(2U-2V-2W) bo braklr.

ekil 1.5: 2p=2 kutuplu parelel yldz, yksek hzl balant

ekil 1.5te grld gibi, 1U-1V-1W ular kpr edilerek, faz sarglar orta ularna (2U-2V-2W) fazl gerilim uygulandnda, sarglar paralel yldz balanr ve kk kutup says (2P=2) ile motor, yksek hzda ayn ynde dner.

1.5.2. Seri YldzParelel Yldz ( YYY ) Balant

Dahlender sargl motorlarda uygulanan dier bir balantdr. Stator iinde, her faz grubu balantsnn k ular birletirilerek yldz ( Y ) balant yaplr. Bu balantda, motor gc ve momenti orantl olarak deiir. Bu motorlara deiik momentli motorlar denir. ekil 1.6da 36 oluklu stator sargs 8 / 4 kutuplu, Y / YY balantl dahlender motorun sarm emas ve ekil 1.7 ve ekil 1.8de klemens balantlar gsterilmitir.

15

ekil 1.6: 36 oluklu stator sargs 8/4 kutuplu, Y/YY balantl dahlender motorun sarm

ekil 1.7: 2p=8 kutuplu seri yldz dk hzl balant

ekil 1.8: 2p=4 kutuplu ikili parelel yldz yksek hzl balant

16

PAM Sargs, Balant ekli

ekil 1.9da 2P = 8 / 6 kutuplu PAM sargs gsterilmitir. PAM sargl motor dk devirde (2P=8) altrldnda, 8U, 8V, 8W ular ebekeye balanr. 6U, 6V, 6W ular ise kpr edilir. Yksek devirde altrldnda ise, 6U, 6V, 6W ular ebekeye balanr. Dier ular 8U, 8V, 8W ise kpr edilir.

ekil 1.9: PAM sargl, 2p = 8 / 6 kutuplu dahlender motorun stator sarm emas

ekil 1.10: PAM sargl motorun dk ve yksek devir iin klemens balants

1.6. HatFaz Akm ve Gerilim Deerleri Hesab

Asenkron motorun stator sarglar, motor iinde iki ekilde balandn grmtnz. Bunlar seri gen balant ve seri yldz balantlar idi. Klemens kutusunda ise bunlara ilaveten parelel yldz balama yapldn grdnz. 17

Bu balant iin akm gerilim ilikisi ayr ayr incelenecektir. Aadaki balantlarda G (P), moment (m) ve devir (n) ilikisini P kW = yorumlaynz. (P=U*I) dr. Seri gen Balantda Akm Gerilim likisi

mn formlne gre 975

ekil 1.11: Seri gen bal dahlender motorun sarglarndaki akm gerilim ilikisi

Her bir faza ait bobin gruplarnn direnci 5 ohm olsun. U = Uf = 380 V Seri iki bobinin her birine 190 V gerilim der. If =

190 = 38 A dir (faz akm) 5 Ih = If* 3 = 38* 1,73 = 65,74 A

ebekeden Ih akm kadar akm ekilir. Parelel Yldz Balantda Akm Gerilim likisi

ekil 1.12: Parelel Yldz bal dahlender motorun sarglarndaki akm gerilim ilikisi

18

Her bir faza ait bobin gruplarnn direnci 5 ohm olsun. Uf =

U 3

380 =220 V 1,73

bobinin her birine 220 V gerilim der. If =

220 = 44 A dir (faz akm) 5

Ih = If +If = 44+44 = 88 A ebekeden Ih akm kadar akm ekilir. Parelel yldz balantda, seri gen balantya gre faz bobinlerinden geen akm ve hat akm artmtr. Seri Yldz Balantda Akm Gerilim likisi

ekil 1.13: Seri yldz bal dahlender motorun sarglarndaki akm gerilim ilikisi

Her bir faza ait bobin gruplarnn direnci 5 ohm olsun. Uf =

380 =220 V 3 1,73 220 bobinin her birine =110 V gerilim der. 2 110 If = = 22 A dir (faz akm) 5
= Ih = If = 22 A ebekeden Ih akm kadar akm ekilir. 19

Yldzgen Balama ve zellikleri konusu renme Faaliyeti-3te ayrntl olarak ilenecektir.

1.7. ift Devirli Asenkron Motor altrma Uygulamas

Dahlender motorun etiketine baklarak motorun sabit g, sabit moment, deiik g ve deiik momentli mi olduu tesbit edilir. izelge 1.3, izelge 1.4, izelge 1.5e gre balant yaplarak yol verilir. Genellikle Dahlender sargl motorlarda, 1U-1V-1W uclarna enerji verilirse, motor dk hzla, 2U-2V-2W uclarna enerji verilir, 1U-1V-1W uclar kpr (ksa devre) edilirse, motor yksek hzla alr. Dk ve yksek hzla almada, ayn faz sras iin motorun faz sras deimemelidir. Bunun iin kontaktr balantlarnda, faz srasnn deimemesine dikkat edilmelidir. ekil1.14te Dahlender sargl motora kontaktrlerle yol verme emas gsterilmitir. Bu emaya gre; C1 kontaktr motorun dk hz gcne gre, C2-C3 kontaktrleri motorun yksek hz gcne gre seilmelidir. C3 kontaktr C2 kontaktrnden bir kk boy olabilir. e1 termii dk hzdaki anma akm deerine, e2 termii, yksek hzdaki anma akm deerine ayarlanmaldr. Termik akm ayar deeri, anma akmnn 1,2 katna kadar arttrlabilir.

a)Kumanda devresi

( Alman veTrk Normu )

b)G devresi

ekil 1.14: ki devirli sabit momentli, dahlender sargl motora kontaktrlerle yol verme emas

20

ekil 1.14te b1 butonuna baslrsa, C1 kontaktr enerjilenerek e1 termik rlesi zerinden motor klemensindeki 1U-1V-1W ularna enerji verir. Bylece motor dk devirli almaya balar. Elektriksel kilitlemeli olduundan, yksek devire geirmek iin nce stop butonuna baslarak motor durdurulur. b2 butonuna basldnda ise C2 kontaktr enerjilenerek e2 termik rlesi zerinden motor klemensindeki 2U-2V-2W ularna enerji verir. C3 kontaktrde, C2 ile birlikte enerjilenerek motor klemensindeki 1U-1V-1W ularn kpr yapar. Bylece motor yksek devirli almaya balar. Durdurmak iin b0 (stop) butonuna baslr. Hibir zaman C1 (dk devir) ve C2 (yksek devir) kontaktrleri ayn anda almamaldr. Aksi halde g devresinde 3 faz birbiri ile akr. Yani, ksa devre olarak tehlike dourabilir. ki kontaktrn ayn anda almamas iin elektriksel kilitleme yaplr. Bunu kontaktr bobinlerinin nnne dierinin kapal konta seri balayarak yaparz. ekil 1.15te ayn devrenin Amerikan normu verilmitir.

ekil 1.15: ki devirli sabit momentli, Dahlender sargl motora kontaktrlerle yol verme emas

21

ekil 1.16: ki devirli sabit momentli, Dahlender sargl motora zaman rleli yol verme emas

ekil 1.17: ki sargl, iki devirli, deiik momentli, dahlender sargl motora zaman rleli yol verme

22

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Atlye ortamnda, kumanda panosu zerine aadaki devreleri alma kouluna uygun kumanda ve g devresini kurup retmeniniz gzetiminde altrnz.

UYGULAMA FAALYET-1
ift devirli asenkron motor, dk devir ve yksek devirde ayr ayr start butonlar ile altrlacaktr. Devre Balant ekli

23

lem Basamaklar
ebekeye balayacanz motoru seiniz. Motorun alma akm ve gerilim dikkat ediniz. Motorun

neriler
Setiiniz motorun iki devirli olmasna

deerlerini tesbit ediniz. Motorun alma eklini tesbit ediniz.

akm

ve

gerilimine

gre

kumanda devre elemanlarn seiniz.

Devre emasn inceleyerek kullanlacak Motoru korumak iin gerekli nlemleri elemanlar uygun zellikte ve sayda temin ediniz. Motorun almas iin gerekli kumanda devresini kurunuz. Motorun almas iin gerekli alnz. Kumanda devresi ve g devresinde kullanlacak kablolarn seimine dikkat ediniz. g Balanti mesafesine uygun uzunlukta kablo kullannz. kurmaya balamadan nce

devresini kurunuz.

Tm konrollerinizi tamamlayp retmen Devreyi gzetiminde devreye enerji veriniz. Motoru dk ve yksek

gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. devirde almalarnz esnasnda tertipli, dzenli ve titiz davranmaya gayret ediniz.

altrnz.

Motorun devrini her iki kademe iin alken arkadalarnza kar nazik ve lnz. saygl olunuz. Devir ediniz. Bu ilemler srasnda i gvenliine dikkat etmeyi unutmaynz. lem sonunda devrenin enerjisini kesiniz. Atlye alima kurallarna uyunuz. saylarnn farkllna dikkat

24

UYGULAMA FAALYET-2
ift devirli asenron motor, butonsal kilitlemeli, ileri ve geri ynde, hem dk hem de yksek hzda alacak. ift devirli, sabit momentli asenkron motor kullanlacaktr. Devre balant emas

ekil 1.18: ki ynde dk ve yksek devirde alan, sabit momentli motora yol verme emas

25

lem Basamaklar
ebekeye balayacanz motoru seiniz. Motorun alma akm ve gerilim dikkat ediniz. Motorun

neriler
Setiiniz motorun iki devirli olmasna

deerlerini tesbit ediniz. Motorun alma eklini tesbit ediniz.

akm

ve

gerilimine

gre

kumanda devre elemanlarn seiniz.

Devre emasn inceleyerek kullanlacak Motoru korumak iin gerekli nlemleri elemanlar tespit ediniz. alnz. Motorun almas iin gerekli kumanda Kumanda devresi ve g devresinde devresini kurunuz. Motorun almas iin gerekli g kullanlacak kablolarn seimine dikkat ediniz. Balant mesafesine uygun uzunlukta kablo kullannz Devreyi devirde kurmaya balamadan nce

devresini kurunuz. Tm konrollerinizi tamamlayp retmen gzetiminde devreye enerji veriniz. Motoru dk ve yksek

gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. almalarnz esnasnda tertipli, dzenli ve titiz davranmaya gayret ediniz. alrken arkadalarnza kar nazik ve saygl olunuz. Atlye alima kurallarna uyunuz. Devir ediniz. Bu ilemler srasnda i gvenliine dikkat etmeyi unutmaynz. saylarnn farkllna dikkat

altrnz. Motorun devrini her iki kademe ve yn iin lnz. lem sonunda devrenin enerjisini kesiniz.

26

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

DEERLENDRME LTLER 1. Devre semasn inceleyerek devrenin almasn kavradnz m? 2. Devre iin gerekli elemanlar doru ve eksiksiz tespit ettiniz mi? 3. Kumanda devresini uygun balant sras ve teknii kullanarak kurabildiniz mi? 4. G devresini uygun balant sras ve teknii kullanarak kurabildiniz mi? 5. Devre balants tamamlandktan sonra son kontrolleri yaptnz m? 6. Devreyi kurarken ve altrrken gerekli i gvenlii tedbirlerine dikkat ettiniz mi? 7. Devreyi hatasz kurup altrdnz m? 7. Motoru ileri ynde dk ve yksek devirde altrdnz m? 8. Motoru geri ynde dk ve yksek devirde altrdnz m? Evet Hayr

27

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Takometreler motorun dakikadaki tur saysn ler. Kutup saysn deitirerek devir says ayar yaplamaz? Motorun devir says, kutup saysna ve frekansa baldr. Dahlender motorda iki ayr sarg vardr. ift devirli asenkron motorun stotoruna iki ayr sarg sarlr. Dahlender motor statorunda tek sarg bulunur. Sabit gl, iki devirli motorlarn etiketinde tek g deeri yazldr. PAM sargda kutup saylar arasnda herhangi bir oran olmas arttr. Dahlender motorlarn sarglar, motor iinde seri gen ve seri yldz balanr. Motor etiketinde - YY yazl motor deiik momentli motordur.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

28

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Uygun ortam salandnda frekans deitirme yntemi ile asenkron motorun devrini deitirerek istenen almay salayabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: evrenizde asenkron motorlarn hz kontroln invertrlerle ayarlayan iletmelere gidip cihazn almas ve balantlar konusunda bilgi alnz. nternet ortamnda, frekans deitirerek hz kontrol yapan cihazlar aratrnz. evrenizde bu cihaz satan firmalarla diyaloa girerek bilgi edininiz. Modl sonunda, nerilen kaynaklardan bu cihazlar aratrnz.

Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada gurubunuz ile paylanz.

2. ASENKRON MOTORLARDA FREKANS DETREREK DEVR AYARI

Baz i makinelerinin altrlmasnda, geni snrlar iinde ve kullancnn denetiminde hz ayar istenmektedir. Kafesli rotorlu asenkron motorlarda hz ayar iin motora uygulanan gerilimin frekansn deitirmek gerekir. Bu amala frekans eviriciler ( Hz kontrol cihazlar) gelitirilmitir. Hz kontrol cihazlar, fazl asenkron motorlarda kullanlr. Bir fazl kondansatrl asenkron motorlarda, frekans deitirerek hz ayar yaplamaz. Frekans deiimi, kondansatr devresinin reaktansn deitireceinden yardmc sarg devresinin zellii deiir. Bir nceki renme faaliyetinde frekansn deimesi, devir saysn nasl etkilediine dair ksaca bilgi edindiniz. Buna gre motor sarglarna uygulanan AC gerilimin frekans deitirildiinde motorun devir saysda deiiyor idi. Frekans arttrldka motorun hznn da arttn forml ile grdnz.

29

te bu renme faaliyetinde, frekans deitirerek devir ayar yapan cihazlar inleceyeceksiniz.

2.1. nvertr Tanm ve Yaps

Doru gerilimden deiken gerilimi dalga biimine dntrbilen, frekans ve gerilimi birbirinden bamsz ayarlayabilen dzeneklere invertr (evirici) denir. Deiken frekans, ilk yllarda motor jeneratr gruplarndan elde edilirdi. Gnmzde, yar iletken teknolojisindeki gelimeler, frekans eviricilerin yapmn hzlandrmtr. Genelde kafesli rotorlu asenkron motorlarda hz ayar iin dnlen bu yntemdeki ama, motora uygulanan gerilimin frekansn ayarlayarak motor hznn deerini deitirmektir. En gelimi frekans eviriciler doru akm gerilim ara devreli olarak tasarlanm olanlardr. Frekans ayar 0.5-2000 Hz arasnda yaplabilmektedir. Bu frekans evirisi de nce ebeke gerilimi dorultulur. Bu doru gerilim ara devre bobinleri ve kondansatrle filitrelenir. Bu gerilim ebeke geriliminin yaklak 1.41 katdr. Filitrelenmi doru gerilim, alternatif gerilim eviricinin evirici blmnde kontrol nitesinde retilen sinyaller ile ayarlanabilen gerilim ve frekans retilir. retilen bu gerilim ve frekans sayesinde asenkron motorlarn geni hz snarlar iinde verimli olarak altrlr. Gnmzde mikro ilemcilerle motor hz kontrol aygt (src), kullanm her gn biraz daha artmaktadr.

ekil 2.1: Frekans evirici ile yol verme prensip emas

Ara devreli frekans eviricilerde, ebeke gerilimi modler dorultmalar ile dorultulur. Dorultulan gerilim, filtre edilerek dzletirilir. Dzletirilen doru gerilim, fazl dalgalayc ile PWM (Pulse Width Modulation= Darbe Genilik Modlasyonu) yntemiyle motoru besleyecek deiken, frekansl fazl alternatif erilime evrilir. ekil 2.1de frekans evirici ile yol verme prensip emas verilmitir. k gerilimin etkin deeri, ara devre doru gerilimine dorudan orantldr. rnein, giri gerilimi 3 fazl 380 Volt olan frekans eviricide dorultulan maksimum gerilim Ud= 513 Volt olur. Darbe genilik modilasyonlu (PWM) eiricide, hem frekans, hem de gerilim ayar dalgalaycda gerekletirilir.

30

Asenkron motorlarn stator sarglarnda oluturulan manyetik akmn deeri, btn yklerde gerilimle doru frekansla ters orantldr. Anma gerilim ve anma frekansnda alan motorun momenti anma deerindedir. Gerilim sabit tutularak frekans azalrsa manyetik akm artar, frekans arttrlrsa manyetik akm azalr. Motorun dndrme momenti, faydal akmn karesine orantldr. Bir motorun anma dndrme momentinde almas durumundaki manyetik ak deeri anma manyetik aksdr. Motorun deiik devir hzlarnda anma momenti ile alabilmesi ancak anma manyetik aksnda altrlrsa mmkndr. Motorun gc ise, devir hz ve momentinin arpm ile orantldr. Yani g, hz ve moment deerine bal deiir. Gerilim sabit tutularak frekans azaltlrsa, manyetik ak artarak doymaya girer. Bu nedenle frekansla beraber gerilimin de drlmesi zorunludur. Ak bantsna gre, hava aral aksnn ve dndrme momentinin sabit kalmas iin, gerilim-frekans oran (U/f=k) sabit tutulmaldr. Frekans eviricinin k gerilimi, frekansa dorudan orantl ayarlanmaldr. Bu oran, ok dk frekanslarda yetersiz kalr. Hava aral aks ve dndrme momenti ok der. Bu sakncay nlemek iin, dk frekanslarda gerilim biraz arttrlr. Bylece dk frekans blgelerinde ar uyarma nlenir ve motor anma momentini verebilir. Dolaysyla frekans eviricilerle yol vermede, motorun kalk sorunu yoktur. Dk frekansla almada, hz azaldndan soutma pervanesinin soutmas yetersiz kalr ve motor snr. Bu bakmdan azalan frekanslardaki almada, motor dardan bir tahrikle soutulmaldr. Darbe genilik modlasyonlu (PWM) frekans eviricilerde, hem frekans hem gerilim ayar dalgalaycda gerekletirilir. Sabit momentle iletme U/f orannn sabit tutulmas ile olur. Deiken momentle iletme,

U orannn sabit tutulmas prensibidir. f 3/2

Motorlarn sarg yaltmlar, mekanik dzenleri, anma gerilim ve dier anma deerlere gre tasarlanarak yaplmtr. Pratikte motor, anma gerilim deerinin zerinde altrlmaz. Anma frekanstan sonra frekans art srdrlrse, gerilim sabit tutulur. Gerilim-frekans sabit oran (U/f=k) bozulur. Artan frekansta manyetik ak ve dndrme momenti giderek azalr. Buna karn hz arttndan g sabit kalabilir. Artan frekanslarda, anma hznn zerindeki hzlarda motor, anma momenti ile yklenemez. Artan frekanslarda devir kayplar, hzn ykselmesinden srtnme ve rzgr kayplar artar. Bunun sonucu olarak kayplar arttndan, motorun verimi de der. Sonu olarak, frekans eviricilerle anma frekansnn zerindeki frekanslardaki almada, motor veriminin ve momentinin decei bilinmelidir. Bu durum dikkate alnarak motor gc, belirlenen gcn bir st deerinde seilmelidir. ok yksek frekanslardaki almada 50 Hz veya 60 Hz frekansa gre tasarlanm standart motorlarda baz olumsuzluklarla karlalabilir.

31

Deiken Moment Ykler in nvertr Tasarm

Fan ve pompa yk, deiken moment ykdr. Fan ve pompalarn kontrolnde, klasik yntem, basn ya da debi kontrol yaplabilir. Deiken moment yklerinde, hzn karesiyle orantl moment talebi vardr. Hz 1/2 kat der ise karesel orantdan dolay moment 1/4 katna iner. Hz kontrol cihazlarnda dnlen standart inventr mantnda, U/f= sabit ilkesidir. Bu ilke, sabit moment ykleri iin uygundur. rnein; 400 V 50 Hz motor iin, rotor devrini %50 deerine drmek istendiinde, frekans ve gerilimi 1/2 deerine yani; f= 25 HZ, U= 200 V deerlerine drmek gerekir. Deiken moment ykleri iin,

U = sabit gerilim, frekans ss 1,5 ile orantl f 3/2

ilkesi kullanlr. Bu ilkeye uygun fonksiyonlar olan hz kontrol cihazlar vardr. Bu durumda 400 V, 50 Hz motor iin, rotor devrinin 1/2 deerine karlk, frekans 25 Hz, gerilim 141 V olur. Deiken moment yklerinde, bu gerilim deerinde sistemin verimli almas salanr. Gerilim, frekans ss 1.5 ile orantl prensibi, hz kontrol cihaznn yazlm gcyle baarlmtr. Hz Kontrol Cihazlarnn (Frekans evirici) Seimi

Ekonomik nedenlerle, kk ve orta glerde deiken frekansla besleme iin standart motorlar kullanlr. Volt Elektrik motorlarnn 2 ve 4 kutuplularnda 3 kW (dahil), 6 kutuplularnda 2,2 kW(dahil) kadar olanlar 220V/Y380V Gerilimlidir. Daha byk gl olanlara 380 V gerilimlidir. Hz kontrol cihazlar genel olarak 200-240 V AC bir faz girili veya 380-480 V AC faz girili olarak yaplr. Cihazn k gerilimleri anma deerleri, giri gerilimleri deeridir. k gerilimleri, dalgalaycda anma deerleri zerine arttrlabilir. Giri gerilimi, bir faz 220 V 50 Hzli cihazn, k gerilimi anma deeri, faz 220 V, 50 Hzdir. Bu cihazda; etiketinde 220 V/Y 380 V, 50 Hz yazl motorlar gen () bal olarak altrlr. Byle motorlarn klemens balants yldz (Y) baldr. Yldz (Y) kprs sklerek, gen ( ) kprleri yaplmaldr. Giri gerilimi, faz 380 V 50 Hzli cihazn, k gerilimi anma deeri faz 380 V 50 Hzdir. Bu cihazda etiketinde 220V/Y 380 V 50 Hz, yazl motorlar yldz bal olarak; etiketinde 380 V yazl motorlar, gen bal olarak altrlr. Hz kontrol cihazlarnda, ar yk, ar akm, dk ve ar gerilim, ar scaklk, ksa devre vb. korumalar bulunmaktadr. Bylece bir arza annda cihaz devre d kalacandan, cihaz ve motor korumas yaplm olur.

32

2.2. nvertr eitleri

Frekans ve gerilim deiimi iin mikro ilemci kumanda edilen temel inverter tasarmlar gelitirilmitir. Bu tasarmlarn balcalar unlardr. Anma frekansnn altndaki frekanslarda U/f sabit, anma frekansnn zerinde U sabit (ekil 2.2.ada 1- U/f sabit, 2- U sabit, f deiken)

Anma frekansnn altndaki frekanslarda sabit, (ekil 2.2.bde 1-

U sabit, anma frekansn zerine U f 3/2

U sabit, 2- U sabit, f deiken) f 3/2

a)

b)

ekil 2.2: Sabit ve deiken moment prensibi ile alan frekans invertrnn iletme blgeleri

a)

b)

ekil 2.3: Anma frekansnn 3 katna kadar sabit moment prensibi ile alan frekans invertrnn iletme blgeleri ve momen g deiimi

33

Ana frekansnn 3 katna kadar (rnein f=50 Hz ise, 3 .50 = 87 Hz) U/f sabit (ekil 2.3.a)

En ok kullanlan tasarm, anma frekansna kadar gerilim frekansla orantl U/f= sabit, anma frekansndan sonra gerilim sabit kuraldr. Sabit moment tasarm olarak standartlatrlm bu ilkeye gre moment g deiimi, ekil 2.3.bdeki gibidir.

2.3. nvertr Balant ekli

Aada deiik firmalarn retmi olduu frekans invertrleri ve bunlara ait balant emalar verilmitir. Dikkat ederseniz hepsinde 1 faz ve 3 faz giri ular ile motor balant uar mevcuttur. Ara kumanda elemanna ihtiyac gstermez. zerlerinde motor paremetrelerinin girildii ekran ve tular ile motorla ilgili eitli ayarlamalarn yapld potansiyometreler mevcuttur.

ekil 2.4: AC motor hz kontrol cihaz balant emas

34

ekil 2.5: AC Motor hz kontrol cihaz balant emas

ekil 2.6: AC Motor hz kontrol cihaz balant emas

35

ekil 2.7: AC motor hz kontrol cihaz balant emas

ekil 2.8: AC motor hz kontrol cihaz balant emas

36

Resim 2.1: Deiik AC motor hz kontrol cihazlar

2.4. nvertr ile Asenkron Motorun Devir Ayar Uygulamas

Gnmzde, deiik firmalarn retmi olduu birok invertr cihaz bulunmaktadr. Bu cihazlar ile uygulama yaplacaksa, ncelikli olarak bu cihazlarn kullanm kitapna gre balant ve ayarlar yaplmaldr. Bu kitapcklarda cihazn ilevsel ve yapsal zellikleri, montaj ve balant emalar, cihazla ilgili ayarlar ve giri paremetrelerinin listesi, kurulumunda ve altrlmasnda dikkat edilecek hususlar gibi birok konuda bilgi bulunmaktadr. nvertr ile asenkron motorun devir ayar yaplrken, nce motor etiketine uygun invertr seilmelidir. Standart alma ekli uygulanacak ise invertrn faz giri ularndan ebeke gerilimi uygulanr. Daha sonrada cihazla motor arasndaki iletkenler balanr. alma ekline uygun olarak motorla ilgili paremetreler, cihaza dikkatlice srayla girilir. Resim 2.2 ve Resim 2.4de asenkron motorun invertrlerle hz kontrol uygulamalar verilmitir.

Resim 2.2: AC motor hz kontrol uygulamas

37

Resim 2.3: AC Motor hz kontrol cihaz ve n paneli

Resim 2.4: AC motor hz kontrol uygulamas

38

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Atlye ortamnda, elinizde bulunan invertr cihazyla asenkron motorun devir ayarn yapacak balanty kurup motoru altrnz.

lem Basamaklar
Sistemde kullanlacak motorun gcn Motor tespit ediniz.

neriler
etiketine bakarak gcn ve akmn tesbit ediniz.

Motor gne uygun nvertr seimini Kullandnz invertrn srlar bu motor yapnz. ebeke nvertr, iin uygun olup olmadn dikkat ediniz. nvertrmotor ebeke balantsn yaparken enerjinin olmadndan emin olunuz. Motor balantsn yaparken etiketine gre kprlerini konrol ediniz. nvertr ekrannda ki ynlendirmelere gre paremetreleri doru giriniz. retmen gzetiminde devreye enerji vererek motoru altrnz. Cihaz zerindeki frekans ayar ile frekans deitirerek motorun devrinin deitiini turmetre ile lnz.

balantsn yapnz.

alma iin gerekli parametre ayarlarn Balant klemenslerini iyice sktrnz. yapnz. Enerji vererek motoru altrnz.

39

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

DEERLENDRME LTLER
1. Kullanlacak motor gc ve invertr gcnn uygunlugunu kontrol ettiniz mi? 2. nvertrn balant eklini faz saysn ve alma gerilimini tespit ettiniz mi? 3. nvertrn balantsn kendi balant ekline gre hatasz yaptnz m? 4. nvertre enerji vererek manuel olarak frekans deitirerek devir ayar yaptnz m? 5. nvertrn istenen sre iinde belirli frekansa kt alma ekli iin gerekli paremetre ayarlarn yaptnz m? 6. nvertrn istenen sre iinde alma frekansndan sfr frekansa drp durmas iin gerekli parametre ayarlarn yaptnz m? Evet Hayr

40

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz.

1. 2. 3. 4. 5.

nvertrler akm snrlayc cihazlardr. Frekans gerilimin deerine gre invertrler ekilde tasarlanr. Anma frekans zerinde altrlan motorlarn verimi ve momenti der. nvertrle kumanda edilecek motorun yldz veya gen alyor olmas nemlidir. nvertr cihaz zerinde koruma dzenekleri olmad iin motor ayrca korunmaldr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

41

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA

Uygun ortam salandnda yldz gen almay, uygun gei sresini tesbit ederek, TSE, i tesisat ynetmelii ve arnameye uygun olarak gerekletirebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: evrenizde bulunan iletmelerde, asenkron motorlara nasl yol verildiini aratrnz. Oto trafosunu aratrarak yaps ve almas hakknda bilgi edininiz. Elektrik malzemesi satan firmalardan, yldz-gen paket alterler ve yldzgen rlesi konusunda katolog, bror isteyiniz. Ellerinde bu cihazlar var ise balantlar ve kullanm hakknda bilgi alnz. evrenizde bulunan iletmelerdeki deiik yol verme kumanda panolarn ve bunlarn kumanda ettii motorlarn etiketlerini inceleyiniz.

3. ASENKRON MOTOR YOL VERME YNTEMLERN UYGULAMAK

Asenkron motorlar kalklar (ilk dnmeye balamas) srasnda ebekeden normal akmlarnn 3-6 kat kadar fazla akm eker. Kalk srasndaki ekilen bu akm ksa srelidir. Kk gl motorlarda ksa sreli fazla akmn, ebeke zerinde olumsuz etkisi fazla olmaz. Ancak byk gl motorlarn, direkt yol almalar srasnda, ebekeden ektikleri kalk akmlar, ebeke gerilim dmlerine ve gerilim dmeleri hem almakta olan motorun hem de alan dier alclarn alma zelliklerini etkiler. ebekelerin durumuna gre elektrik idareleri belli glerden byk motorlarn (3KW nn stndeki) altrlmasnda kalk akmn drc nlemler alnmas iin kurallar getirir. Bu renme faaliyetinde, motorlarn ilk kalk akmlarn drc nlemleri ve uygulamalarn greceksiniz. 42

3.1. Asenkron Motorun Kalknma Srasndaki ebekeye Etkileri

Asenkron motorlarn almaya baladklar ilk anda ebekeden ektii akma kalknma akm, yol alma akm veya kalk akm denir. Bu akm, motorun gcne ve kutup saysna bal olmakla birlikte yaklak olarak anma akmlarn 3-6 kat kadardr. Durmakta olan bir asenkron motora gerilim uygulandnda stator sarglarnda meydana gelen manyetik alan kuvvet izgilerinin tamam rotor ubuklarn kestiinden, rotorda endklenen gerilim ve dolaysyla rotor ubuklarndan geen akm en byk deerinde olur. lk anda rotor dnmediinden zt emk en kk deerindedir ve bu nedenle motor ebekeden en byk akm eker. Rotor dnmeye balaynca stator dner alan hz (ns) ile rotor hz (nr) arasndaki fark azalmaya balar. Bunun sonuncu zt emkin deeri ykseleceinden, ebekeden ekilen kalknma akm gittike azalr. Yukarda belirttiimiz deerlerden dolay kk gl motorlarn ektii kalknma akm, gittike azalan bir durumda olduundan sarglar ve ebeke iin bir sorun oluturmaz. Ancak 3 kWn zerindeki byk gl motorlarn kalknma akmlar, hem ebeke iin hem de motor sarglar iin zararldr. Zira bu fazla akm motor sarglarnda ar snmalara, ebekede ise gerilim dmlerine ve gerilim dalgalanmalarna neden olur. Bunun sonucunda da gerilim dm, motoru ve ebekeden beslenen dier alclar etkiler. Ayrca kumanda devresindeki anahtarlama elemanlarnn abuk ypranmasna ve arza yapmasna yol aar. Bu nedenle byk gl motorlarn ve ok sk yol alan kk gl motorlarn, kalknma akmlarnn ebekeyi olumsuz ynde etkilememeleri iin deiik yntemler uygulanr.

3.2. Asenkron Motorlara Yol Verme Yntemleri

Asenkron motorlarn kalknma (kalk-yol alma) akmlarn azaltmak iin aadaki yol verme yntemleri uygulanr. Dorudan Yol Vermek (Direkt yol verme) Dk Gerilimle Yol Vermek Yldz-gen yol verme Oto trafosu ile yol verme Direnle yol verme Rotorlu sargl asenkron motorlara yol verme 43

Mikro lemcilerle Yol Verme Yumuak Yol Verme: (Softstarter ile Yol verme) Frekans deitirici (Src) ile Yol Verme

3.2.1. Dorudan Yol Vermek (Direkt Yol Verme)

Asenkron motorlar, kalk srasnda ebekeden 3-6 kat kadar fazla akm eker. Kalk srasnda ekilen bu fazla akmn sre ksadr. Kk gl motorlarda, ksa sreli fazla akmn, ebeke zerinde olumsuz etkisi olmaz. Ancak byk gl motorlarda, kalk akmnn etkisi nemlidir. ebekelerin durumuna gre elektrik idareleri, belli glerden byk motorlarn altrlmasnda kalk akmn drc nlemler alnmas iin kurallar getirmitir. Bir fazl motorlar, kk gl motorlar olduundan bu motorlara ve yine 3-4 kWye kadar kk gl fazl asenkron motorlara dorudan yol verilir. Motorlara yol verme ileminde, paket veya kollu tip mekanik alterler veya kontaktr kombinasyonu ile oluturulan manyetik alterler kullanlr.

ekil 3.1: Asenkron motora dorudan yol verme kumanda, g ve montaj emas

3.2.2. Dk Gerilimle Yol Vermek

Bu yntem ilk almaya balama, bota alan motorlarda uygulanr. Yk altndaki kalknan motora uygulanmaz. nk motora dk gerilim verildiinde dndrme momintide azalr. Yk karlayibilmek iin motor ebekeden daha fazla akm eker ve kalknmaz. 44

Dk gerilimle yol verme yntemleri: Yldz-gen yol verme Oto trafosu ile yol verme Direnle yol verme

fazl asenkron motorlara uygulanan yol verme yntemlerinden en ok kullanlan, dk gerilimle yol vermedir. Ancak bu yntem yalnzca bota kalknan motorlara uygulanr. Zira ykl kalknan bir motora kalknma annda dk gerilim uygulandnda motor, yk karlamak iin ebekeden daha da fazla akm eker ve kalknamaz. Halbuki dk gerilimle yol vermenin amac kalk akmn azaltmak olduundan, ykl kalknan motorlara dk gerilim yntemi ile yol verilemez. 3.2.2.1. Yldz-gen Yol Verme Kalk akmn drmede en ekonomik yntemdir. kontaktr ile bir zaman rlesinden oluan kontaktr kombinasyonudur. Bu yntemle yol verebilmek iin motorun gen bal alma gerilimi ebeke gerilimine eit olmaldr. rnein, lkemizde ebeke gerilimi 380 Volt olduuna gre yldz-gen yol verilecek motorun etiketinde 380 V veya 380V/Y660V yazl olmaldr. Volt elektrik motorlarnda, 2 ve 4 kutuplularda 3 kW (dhil), 6 kutuplularda 2.2 kW(dhil) den daha byk gl motorlar bu zelliktedir. Yani 380 V ebekede gen bal altrlrlar. Yldz-gen yol vermede ama, motoru kalk sresince yldz bal altrmak ve kalkn tamamlayan motoru hemen normal balants olan gen bal olarak altrmaktr. Bu ekilde yol verilecek motorun klemens tablosundaki adet gen kprleri sklmelidir. Motor, kalk srasnda yldz bal altrldndan, motor sarglarna uygulanan gerilim U/ 3 deerine, motorun ebekeden ektii akm ise 1/3 deerine der. Motorun sarglarna uygunalan gerilim azaldndan, momenti nemli lde klr. Yldz-gen yol vermenin kusursuz olmas iin, motorun yk momentinin, yldz balamadaki motor momentinden byk olmamas ve yldz balamadaki srenin uygun olmas gerekir. Bu gei sresi ok nemlidir. Motor, yldz balantda iken anma devir saysna ulald anda gen balantya geilmesi ve fazla aralk verilmemesi gerekir. Byle olursa, yldzdan gen balantya geiteki gen kontaktrnn kapamama akm kk ve yldzdan gene gei darbesiz olur. Aksi halde, gen balantya geite akmda geici artlar grlr. Bunun sonucu kontaktrn kontaklar ani yksek s nedeniyle kaynak olabilir.

45

Yldz-gen yol vermede, motorun yk momenti, yldz balama durumundaki motor momentinden bykse, yldz balamada motor yol alamaz. rnein, pistonlu ve dili pompalarda, kompresrlerde, haddelerde, bant konveyrlerde, deirmenlerde, tala kalnl sabit tezghlarda vb. yerlerde motora, yldz-gen yol vermek istenirse, ykn bir kaplin aracl ile motor milinden ayrlmas gerekir. 3.2.2.1.1. Yldz alma Sresinin nemi / yol vermede yldz olarak kalknan motorun devir says yaklak anma devir saysna yaklatnda, gen durumuna geilir. Burada iki nemli durum ortaya kar. Birincisi motorun gene gemeden nceki yldz alma sresi, dieri ise yldz balantdan gen balantya gei sresidir. Motor yksz olarak kalknmaya baladnda devir says sfrdan itibaren anma devir saysna kadar bir art gsterir. Devir says anma devrine yaklatnda ise yldzdan gen balantya geilir. Devir says anma devrine yaklatnda ise yldzdan gen balantya geilir. Devir says henz ykselmeden gen balantya geilirse motor, direkt yol almada olduu gibi ebekeden ar akm eker. Bu nedenle yldz balantda motorun normal devrine yaklancaya kadar bir srenin gemesi gerekir. Bu sre motorun gcne gre deiiklik gsterir ve maksimum 8-10 saniye civarndadr. Dier yandan yldz bal iken normal devrine ulat halde gen balantya geilmezse motor, normal alma momentinin 1/3 orannda bir momentle alr. Eer anma yk ile yklenecek olursa motor yk momentini karlayamaz. Yldz balantdan gen balantya gei sresi, ani olmaldr. Eer bu sre uzayacak olursa devir saysnda dme ve gene geite darbe eklinde ani akm art oluur. Bunu nlemek iin motorun yk momentinin, yldz balantdaki kalknma momentinden kk olmasna ve yldzdan gene gei sresinin ok ksa olmasna dikkat edilir. Motorlarn yldz alma sresi genelde u ekilde saptanr; motor yksz durumda gen bal olarak altrlr. lk anda yksek akm ekecektir. Normal devrine ulanca bu akm normal alma akmn decektir. Motorun ilk ektii yksek akmdan normal alma akmna dnceye kadar geen zaman motorun yldz-gen yol vermedeki yldzgen alma sresidir. Bu sre bir ampermetre ve kronometre ile belirlenir. 3.2.2.1.2. Yldz-gen alma Teknii ncelikle asenkron motorun statoruna sarlan faz sargsnn dar ( klemens tablosuna ) nasl alndn greceksiniz. Daha sonra karlan bu ularn yldz (Y) ve gen () balantlarnn nasl gerekletirildii konusunda bilgi edineceksiniz.

46

ekil 3.2: Stator sarg ularnn klemens tablosuna balanmas

Statordaki faz sargs ularnn motor klemens tablosuna balants ekil 3.2deki gibidir. Bu balantda, giri ular (U, V, W) klemens tablosunda ayn sraya, k ular (X, Y, Z) ayn fazn k ucu giri ucu karsndaki klemense gelmeyecek ekilde balanr. Volt elektrik fazl motorlarnda stator faz sarglar giri ve k ular, renkli kablolarla kodlanmtr. Bu kodlama, klemens balantsnda ve sarg ular belirlenmesinde kolaylk salar. Renk kodlar, ekil 3.2de gsterildii gibidir. Yldz Balant ve zellii

fazl asenkron motor stator sarglar yldz veya gen balanr. Volt elektrik motorlar; 2 ve 4 kutuplarda 3 kW (dhil), 6 kutuplarda 2.2 kW (dhil) gce kadar olanlar 380 V ebekede yldz balanacak ekildedir. Yldz balant; stator sarglarnn k veya giri ularnn birlemesi ile elde edilen balantdr. Klemes kutusunda uc ( Z, X, Y) kpr edilir (ekil 3.3).

ekil 3.3: Stator sarglarnn yldz (Y) balanmas

47

Yldz balant iin, klemensdeki Z, X, Y ular birletirilmitir. fazla ebeke de, U, V, W ularna balanr. Yldz balantda, gerilim akm ilikileri, ekil 3.4te gsterilmitir.

izelge 3.1: Yldz balanacak motor etiketi ile gen balanacak motor etiketi

U = ebeke gerilimi Uf = Motor sarg gerilimi (faz gerilimi) Ih = ebekeden ekil akm If = Faz akm (Motor sarglarndan geen akm) U = 3 .Uf veya Uf = U/ 3 = 0,58.U Ih = If U= 380 V ise Uf= 0,58.380= 220 V olur.

ekil 3.4: Yldz balantda gerilim, akm ilikileri

Sarg gerilimi 220 Volt olarak yaplan 3 fazl motorlar, 3 fazl 380 Volt ebekede yldz (Y) balanr. Bu durum, motorlarn etiketlerinde 220 V/Y 380 V Veya sadece Y 380 V eklinde belirtilir. izelge 3.1de yldz balanacak motorun etiketi, rnek olarak verilmitir. gen Balant ve zellii

gen balant, faz sargs k ularnn (Z, X, Y ) dier faz sargs giri ular (U, V, W) ile birletirilmesi sonucu elde edilen balantdr (ekil 3.5). Motor klemensinde karlkl ular birlitirilirse gen balantda yaplm olur (ekil 3.5).

48

ekil 3.5: Stator sarg ularnn gen () balanmas

gen bal motor, fazl ebeke gerilimi uygulanrsa, motorun bir faz sargsna uygulanan gerilim, fazl ebeke gerilimine eittir. ekil 3.5te gen balantnn zellii grlmektedir. Motorun bir faz sargsndan geen akm, ebekeden ekilen akmn (1/ 3 ) yani % 58i olur.

U = Uf

3 .If veya If = I/ 3 = 0,58.I

Ih = U = 380 V ise Uf = U= 380V olur.

ekil 3.6: gen balantda gerilim-akm ilikileri

fazl 380V ebekede, sarg gerilimi 380 V olan motorlar gen balanr. Bu zellikteki motorun tantm etiketinde, 380 V veya 380V/Y660V yazlr. Volt elektrik genel maksat motorlarnn, 2 ve 4 kutuplarda (3000 ve 1500 devirlilerde) 3 kWden, 6 kutuplularda (1000 devirlerde) 2.2 KWden byk olanlar gen () baladr. izelge 3.1de gen balanacak motorun etiketi, rnek olarak verilmitir. Yukarda yldz ve gen balantlarn ayr ayr grdnz. Btn bu anlatlanlarn nda Yldz-gen (Y/) alma zellii daha iyi anlayacaksnz. Bir ebekede gen () bal alacak motor, ayn ebekede yldz (Y) bal altrlabilir. rnein etiketinde 380V yazl motor, 380V ebekede gen bal alr. ekil 3.6 da gsterildii gibi gen bal alan bu motorun sarglarna 380 V uygulanm olur. Bu durumda sarglarndan geen faz akm If ise, ebekeden ekilen akm Ih = olur. 49

3 .If

gen bal alacak ve sarglarna 380 V uygulanacak motor, ekil 3.4teki gibi yldz (Y) bal altrlrsa, faz sarglarna 380/ 3 = 220 V uygulanm olur. Yani faz sarglarna uygulanan gerilim % 42 azalr. gen bal alrken faz sarglarndan geen akm If ise, yldz bal almada faz sarglarndan geen akm, gerilimdeki azalma oran kadar azalarak If/ 3 olur. Yldz balantda ebekeden ekilen akm (Ih), faz sarglarndan geen akma (If) eit olduundan, ebekeden ekilen akm deeri If/ 3 deerindedir. Dikkat edilirse, gen balantda ebekeden ekilen akm If. 3 deerinde iken, yldz balantda If/ 3 deerine der. Yldz balantda ekilen akm, gen balantda ekilen akma oranlarsak: balantda ekilen akm/ balantda ekilen akm =

If = 3 3 If = If 1 1 = 3 3 If 3 olur

u halde, fazl ebekede gen bal altrlacak fazl motor, ayn ebekede yldz bal altrlrsa, gen bal iken ebekeden ekilen akmn 1/3 deerinde akm eker. te bu zellikten yararlanarak, asenkron motorlarn kalk annda ektii fazla akm azaltlabilir. Yani ebekede gen bal alacak fazl motor, kalkn tamamlayacak sre kadar yldz bal altrlr ve kalk yapan motor, normal balants olan gen balantya geirilir. Buna yldz-gen yol verme denir. Burada dikkat edilmesi gereken nemli zellik, yldz balantda motorun momentinin azalmasdr. nk yldz balantda sargya uygulanacak gerilim %42 azaldndan motorun momenti de azalr. Dolaysyla gen bal alacak motorun ayn ebekede yldz bal alma sresi nemlidir (Bu konuda ayrca bilgi verilecektir.). Ayrca yldz balantdaki kalk momenti, motordaki yk karlayabilmelidir. Sonu: Bir ebekede gen bal alacak motor, ayn ebekede yldz bal (Y) olarak altrlabilir. Ancak bu durumda motorun gc ve momenti der. Bu zellikten yararlanarak asenkron motorlarn kalk annda ektikleri fazla akm azaltmak iin yldzgen yol verme uygulanmas yaplabilir. Bu konu, sonraki blmde balant emalar izilerek incelenmitir. nemli Not: ebekede yldz bal altrlmas gereken motor, yanllkla gen bal altrlrsa sarglarna 3 kat byk gerilim uygulanm olur. Gerilimdeki art oran kadar sarg akm byyeceinden, motor ar akm eker ve ksa srede artacak s sonucu sarglar yanar. Onun iin yldz bal almas gereken motor, kesinlikle ayn ebekede gen bal altrlmaz.

50

3.2.2.1.3. Yldz-gen almada Termik Sigorta Kontatr Seimi Yldz-gen yol vermede, ok nemli bir konu da kontaktr seimi ve termik ayar akm deeridir. Byk seilen kontaktrlerle yaplan oluum ekonomik olmaz. Termik, uygun ayar akm deerinde deilse grev yapamaz. Yldz-gen yol vermede, kullanlan enerji kontaktr ile gen kontaktrnden motorun faz akm (I / 3 ) geer. Yldz balama kontaktrnden ise, motor akmnn 1/3 (I/3) deerinde akm geer. Yksz halde yldz-gen yol vermede, yldz balama kontaktr, motor gcnn veya motor akmnn 1/3 deerinde, dier iki kontaktr ise 1/ 3 deerinde seilir. Devrede kullanlacak kontaktrlerin seiminde de sigortalarda olduu gibi motor anma akmnn bir st standart deeri alnr. rnein, motor etiketinde I=18A yazyorsa, kontaktr anma akm (Ie) 22 A seilir. Eer kontaktr anma akm daha byk deerde (rnein 32A) seilirse kontaklar, oluan arktan dolay daha az ypranacandan kontaktr mr uzar. Ayn zamanda byk akm deerli kontaktrn kontaklar, motorun ksadevre akmlarna kar daha dayankl olur. Eer kontaktrn ekonomik olmas dnlmyorsa, kontaktrn motor anma akmndan daha byk seilmesi tavsiye edilir. Yldz-gen yol vermede termik, motor ile kontaktr arasna balanmaldr. Bu durumdaki termikten motor faz akm geer. Termik, motor akmnn 1/ 3 deerine veya bu deerin en ok 1.2 kat kadar bir deere ayarlanmaldr. Eer termik rle faz sarglarna balanacaksa bir faz sargsndan geecek olan If deerine ayarlanr. Bu deer ebekeden ekilen akmn 1/ 3 deerindedir. Dier bir ifade ile Ih.0,55 eklinde gsterebiliriz. Ancak termik rle enerji (C ) kontaktrnn kna balanacaksa; dier bir deyile rleden motor hat akm geecekse bu kez rle, motor anma akm deerine (Ih) ayarlanr.

ekil 3.7: Termik rlenin a) Faz sarglarna, b) Kontaktr kna balanmas

51

Motor devrelerinde koruma rlelerinin yan sra sigortalar da kullanlmaktadr. Sigorta seilirken motor anma akmnn (etiket deeri) zerindeki ilk standart sigorta deeri seilir. Eer otomatik sigorta kullanlacaksa bunun gecikmeli tip (G Tipi) olmasna dikkat edilmelidir. Motora yldz-gen yol verildiinde direkt yol vermeye gre ebekeden ekecei akm 3 kat azalr. Bu da yaklak 2.Ih olacandan sigorta akm deeri motor etiket deerinin iki kat seilebilir. Asenkron motora yol verme iin kullanlacak olan sigorta, termik, kontaktr ve kablolarn seimi iin retici firmalarn yaymlam olduu kataloglardan da faydalanlabilir. Bu kataloglardaki deerler her firmann kendi rettii kumanda elemanlar iin geerlidir. izelge 3.2de kontaktr ve termik sigorta seim tablosu, izelge 3.3te motor gc ve anma akmna gre sigorta ile motora ekilecek kablo kesiti seim tablolar verilmitir.

izelge 3.2: Motorlar iin kontaktr, termik ve sigorta seim tablolar

52

izelge 3.3: Motor anma gc ve gerilimine gre iin sigorta ile kablo seim tablosu

53

3.2.2.1.4. Otomatik Yldz-gen alma Uygulamas

ekil 3.8: Otomatik yldz-gen alma devresi

ekil 3.8de otomatik yldz-gen alma devresi verilmitir. Devrenin almas b2 butonuna basmakla balar. b2 butonuna basldnda C1 () kontaktr enerjilenir ve kontaklar durum deitirir. C1 kontaktr ile ayn anda d zaman rlesi ve C1 kontaktr de enerjilenir. Kumanda devresinde b2 butonu mhrlenir, g devresinde motora ebeke gerilimi uygulanr. kontaktr motorun Z-X-Y ularn ksadevre ettiinden, motor ilk anda olarak almaya balar. Ayarlanan sre ( alma sresi) sonunda zaman rlesi kontaktrne seri bal olan d kontan aar ve kontaktrne seri bal olan d kontan kapatr. Bu durumda motor balantdan ayrlp balanr ve bu ekilde almasna devam eder. ve kontaktr bobinlerine seri bal olan ve kontaklar, elektriksel kilitlemeyi salar. b2 butonuna basldnda motorun enerjisi kesilir ve durur. Herhangi bir nedenle ar akm rlesine e1 konta aldnda ve ebeke enerjisi kesildiinde de motor durur. ebeke enerjisi tekrar geldiinde ise devre almaz ve almas iin tekrar b2 butonuna basmak gerekir. Aadaki ekillerde deiik biimde tasarlanm otomatik yldz-gen alma devreleri verilmitir.

54

ekil 3.9: Otomatik yldz-gen alma devresi (Alman, Trk normu)

ekil 3.10: ekil 3.9daki otomatik yldz-gen alma devresinin ayn (Amerikan normu)

55

ekil 3.11: Otomatik yldz-gen alma kumanda ve g devresi

ekil 3.12: ekil 3.11deki otomatik yldz-gen alma devresinin montaj emas

56

ekil 3.13: leri ve geri ynde alan otomatik yldz-gen alma kumanda devresi emas

ekil 3.14: leri ve geri ynde alan otomatik yldz-gen alma g devresi emas

57

3.2.2.1.5. Yldz-gen Rle ile Asenkron Motorun altrlmas Elektrik motorlar balangta, ebekeden yksek akm eker. Bu durum ebekenin ksa sre de olsa ar yklenmesine neden olur. Bu anlk olumsuz olay ortadan kaldrmak iin motor ilk olarak gen daha sonra yldz balantda altrlr. Yldz-gen yol verme sistemlerinden geite oluan problemler arzalara sebep olmaktadr. Yldz-gen rle hem balantlardaki basitlii hem de yldz balantdan gen balantya geiteki 200 ms'lik gecikme sistemin salkl almasn salar. Rlenin A1 ve A2 ularna gerilim verildiinde YILDIZ LED'i yanar ve yldz kontaktrn ektirir (1-2 kontaklar ksa devre olur). Yldz konumunda ayarlanan sre kadar ekili kalr. Ayarlanan sre sonunda YILDIZ LED'i sner, yldz kontaktr OFF konumuna geer. Yaklak 200 ms sonra GEN LED'i yanar ve gen kontaktrn ektirir ( 2-3 kontaklar ksa devre olur ). Yldz-gen rlesi enerji uygulandnda 1. rlenin konta zerinde yldz kontaktr eker ve zaman saymaya balar. Zaman sonunda 1. rle brakr ve 2. rle ekerek gen kontaktr devreye girer. Bu iki rle arasnda 300 msnlik bir gecikme fark olduundan yldzdan gene geite kontaktrler korunmu olur. ekil 3.15te Y- rlenin balant emas, ekil 3.16da Y- rlesinin sinyal ak diyagram, Resim 3.1de Y- rlesi fotoraflar verilmitir.

ekil 3.15: nter RY-V2R ve RY-2R yldz-gen rlesinin balant emas

ekil 3.16: nter RY-V2R ve RY-2R yldz-gen rlesinin sinyal ak diyagram

58

Resim 3.1: Yldz-gen rlesi eitleri

3.2.2.1.6. Yldz-gen Paket alter ile Asenkron Motorun altrlmas Sakncalarna ramen, uygulamada baz yerlerde bu tip alterler kullanlarak yldzgen yol vermenin yapld grlmektedir. ok byk gl olmayan motorlarda uygulanr. Kullanlacak alterin motor akmna uygun olup olmad kontrol edilmelidir. Tambur tip yldz-gen alterin motor devresinin balants ve paket tipi yldz-gen alterin emas ekil 3.18de gsterilmitir. Bu alterlerle yol vermede yldz balama sresi, alteri kullanann kontrolndedir. Motor, normal hzna ulat anda, alter gen konumuna getirilmelidir. Durdurma annda, hzl bir ekilde sfr konumuna alnmaldr. fazl asenkron motorlara / yol verilebilmesi iin btn sarg ularnn klemens tablosuna kartlmas gerektii belirtilmiti. Paket tip / alterin 9 tane balant ucu vard. Bunlarn 3 tanesi RST ebeke faz ular, 3 tanesine UVW sarg giri ular, 3 tanesine de ZXY sarg k ular balanr. Sfr (0) konumunda iken alter ular ile faz ve sarg ular arasnda hibir irtibat yoktur. alter konumuna alndnda faz ve sarg ular ile alter ular, ikier ikier kprler tarafndan irtibatlandrlr. konumunda alter iindeki kontaklar aracl ile UR,Z-X, S-V, W-T, Y-X balantlar gerekletirilir. alter konumuna alndnda ise nceki balantlar alr ve bu kez U-R-Z, X-S-V, W-T-Y balantlar gerekleir. ekil 3.17de A.410 serisi yldz-gen paket alter balant emas verilmitir. Paketin / alterler genellikle gc fazla byk olmayan motorlara yol vermede ekonomik olmalar nedeniyle kullanlr, bunun dnda fazla kullanlmaz. Paket tip / alterin fazla kullanlmama nedenlerini u ekilde aklayabiliriz. / yol vermede yldz alma sresi ve yldzdan gene gei sresi ok nemli olduu halde bu sreler, alterle kumanda eden kiinin tecrbesine braklmtr.

59

Byk gl motorlarda paket alterle / yol verildiinde frenleme sistemi kullanlamaz.

Paket tip / alter kullanldnda uzaktan kumanda yaplamaz. Motora zaman ayarl devre ve koruma rleleri balanamaz. Paket tip / alterle kumanda edilen motor alrken ebeke enerjisi kesildiinde alter 0 konumuna alnmaldr. Aksi taktirde enerji tekrar geldiinde, motor olarak yol alr ve motorda nemli arzalar oluur.

Yukarda saydmz sakncalardan dolay byk gl motorlara genellikle / alerterle (kontaktr ve zaman rlesi ile) yol verilir.

Resim 3.2: Kollu alter ve paket alter resimleri

ekil 3.17: A.410 serisi yldz-gen paket alter balant emas

Piyasada deiik tip paket alterler bulunmaktadr. Genellikle A-410, A-411, A-419 serisi yldz-gen paket alterler kullanlmaktadr. 60

ekil 3.18: Tambur tip yldz-gen ve paket tipi yldz-gen alterin balants

Resim 3.3: eitli paket alter resimleri

ekil 3.19da A-410 serisi yldz-gen paket alterle asenkron motora yol verme balant emas verilmitir.

61

ekil 3.19: A-410 serisi yldz-gen paket alterle asenkron motora yol verme balants

3.2.2.2. Oto Trafosu le Yol Verme gen alma gerilimi, ebeke gerilimine eit olmayan motorlara / yol verme yntemi ile yol verilememektedir. Bu tip motorlara, dier yol verme yntemlerinden oto trafosu veya kademeli diren yntemi ile yol verilir. Oto trafolar, gerilim ayarlama grevi yapan bir eit transformatrdr. Bu tip bir yol vermede ebeke gerilimi oto trafosuna uygulanr. Kademeli olarak sarlan oto trafosunun sekonder ucundan alnan gerilim motora uygulanr. / yol verme ynteminde yol alma akm, normal alma akmnn % 33.3nden daha aaya drlememektedir. Hlbuki oto trafosu ile yol verme ynteminde yol alma akm, normal alma akmnn % 65ine kadar drlmektedir. Kademeli olarak sarlan oto trafosunun sekonder ucundan alnan gerilim, motorun alma geriliminden daha kk deerlere drlr. Bylece motora dk gerilim uygulanmakta dolaysyla motorun yol alma akm da dmektedir. Motor yol aldktan sonra trafo devreden karlr. fazl asenkron motorlara direkt olarak yol verildiinde motor, yaklak normal alma akmnn 6 kat kadar yol alma akm eker. Ayn motora / yol verme yntemi ile yol verildiinde ise yol olma akm 2.Ih deerinde olur. Eer bu motora oto trafosu ile yol verilirse yol alma akm 1,5. Ih olur. 62

3.2.2.2.1. Bir Kademeli Oto Trafosu ile Yol Verme

ekil 3.20: Bir kademeli oto trafosu ile yol verme kumanda ve g devresi

ekil 3.20deki devrede, b2 balatma butonuna basldnda d zaman rlesi ve C1 kontaktr enerjilenir. C1 kontaktrnn kontaklar durum deitirerek kumanda devresinde C kontaktrn devreye sokar ve C2 kontaktrne seri bal kontan aarak elektriksel kilitlemeyi gerekletirir. Devreye giren C kontaktr de b2 butonunu mhrler. G devresinde ise C kontaklar ebeke gerilimini oto trafosuna uygular. C1 kontaklar da oto transformatrnn sekonder gerilimini motor sarg ularna uygular ve motor dk gerilimle yol almaya balar. Zaman rlesi, ayarlanan sre (yol alma sresi) sonunda C1 kontaktrne seri bal d kontan aar ve C1 kontaktr devreden ayrlr. Ayn anda C1 kontaktrnn kontaklar durum deitirildiinden, C2 kontaktr devreye girer ve zaman rlesi devreden kar. G devresinde dk gerilim kesilir ve C2 kontaklar kapanarak motor sarg ularna ebeke gerilimi uygulanr. Kumanda devresindeki b1 durdurma butonuna basldnda C kontaktrnn enerjisi kesilir ve motor durur (ekil 3.20).

63

3.2.2.2.2. ki Kademeli Oto Trafosu ile Yol Verme

ekil 3.21: ki kademeli oto trafosu ile yol verme kumanda ve g devresi

ekil 3.21deki devrede, motoru altrmak iin b2 balatma butonuna basldnda C kontaktr, d zaman rlesi ve C1 kontaktr ayn anda enerjilenir. C kontaktrnn kumanda devresinde kapanan konta b2 butonunun mhrleyerek srekli almay salar. Bu srada g devresinde kapanan C ve C1 kontaklar motorun, birinci kademe gerilim ile yol almasn salar. Bir sre sonra d zaman rlesinin konta kapanarak C2 kontaktrn devreye sokar, C2 de C1 kontaktr devreden kar. Kapanan d konta ile C2 kontaktr ve d1 zaman rlesi enerjilenir. G devresinde kapanan C2 kontaklar, oto trafosunun ikinci kademe gerilimini motora uygular ve asenkron motor ikinci kademe gerilimle yol almaya devam eder. d1 zaman rlesi ayarlanan sre sonunda d1 gecikmeli alan kontan aarak C2 kontaktrn devreden kartr ve gecikmeli kapanan konta ile C3 kontaktrn devreye alr. C3 kontaktrnn kumanda devresinde alan konta ile de grevini tamamlayan C-C1C2 kontaktrleri ve d-d1 zaman rlelerini devreden kartr. G devresinde ise kapanan kontaklar ile motora ebeke gerilimini uygular. Bylece asenkron motor b1 durdurma butonuna baslncya kadar ebeke gerilimi ile normal almasn srdrr. 3.2.2.3. Diren ile Yol Verme fazl asenkron motorlara kademeli diren ile yol vermede temel prensip, ebeke geriliminin bir ksmn yol verme direnci zerinde drmek ve geriye kalan gerilimi motora uygulamaktr. Bylece motor ilk kalknma annda ar akm ekmeden dk gerilimle yol alm olur. 64

Kalknma akmn azaltmak iin byk gl motor devresine seri olarak ayarl diren balanr. Kademeli olarak ayarlanan direncin kademeleri sra ile kontaktr kontaklar tarafndan devreden karlr. Bu uygulamada tek kademe diren kullanldnda kalknma akm %50 civarnda, ok kademeli diren kullanldnda ise kademe saysna gre daha da fazla der. 3.2.2.4. Rotoru Sargl Asenkron Motorlara Yol Verme Bilezikli asenkron motor da denen rotoru sargl asenkron motorlar da sincap kafesli asenkron motorlarda olduu gibi kalknma annda ar akm eker. Ancak rotoru sargl asenkron motorlarda rotor sarg direnci, yol verme annda devresine diren eklenerek artrlrsa, kalknma annda motordan maksimum dndrme momenti elde edilir. Bu nedenle rotoru sarl asenkron motorlarn yol alma karakteristikleri, sincap kafesli asenkron motorlara gre daha iyidir. Yol verme annda rotor sarglarna diren eklendiinde motor, maksimum moment ve normal kalknma akm ile yol alr. Rotor devresine diren eklenmemi bir asenkron motor maksimum dndrme momentine senkron devrin %80inde ular. Eer rotor sarg direnci % 20 artrlrsa motorun ilk hareketinde maksimum dndrme momenti elde edilir. Bu nedenle rotor devresine yol verme srasnda bir veya birka kademe diren eklenerek hem yol alma akm azaltlm olur hem de maksimum kalknma momenti elde edilir. lk anda rotor devresine, motorun gcne uygun direnler balanr. Motor yol aldka direnler kademe kademe devreden kartlr ve sonunda rotor sarg ular ksa devre edilir. Ayrca eklenen direnle deiik yklerde motor devir says ayarlanabilir.

3.2.3. Mikro lemcilerle Yol Verme

Bu yntemle motorlara yol verme ilk kuruluta pahal olmasna ramen motorlarn vuruntu olmadan yumuak kalk yapmalar ve motor devri geni snrlar iinde ayarlanmalar son zamanlarda tercih edilen yntemlerin banda gelmektedir. Yaps ve alma prensibi mikro ilemci temeline dayanan bu elemanlar ebeke ile motor arasna balanr. Motorun nasl alaca mikro ilemciye girilir. Motor istenen ekilde alr. 3.2.3.1. Yumuak Yol Verme (Softstarter ile Yol Verme) Baz motorlarn yumuak yol almas istenir. SOFTSTARTER yol vericiler olarak anlan bu cihazlarda, motora uygulanan gerilim ve motor akm izlenilerek ayarlanr. Mikropresesr tabanl kontrol sistemleri ile donatlm yol vericiler motordaki (moment) tork akm ilikisini zamana bal olarak yava yava ayarlamas nedeni ile motorun devreye girmesi ve devreden kmas darbe yapmadan yumuak olmaktadr. Soft starter motor akm ve gerilimini kontrol ederek motorun devreye girmesi srasnda ebeke gerilimini %30 deerinden itibaren %100e kadar kontroll bir ekilde motora tatbik eder. Ayn zamanda motorun devreden kmas srasnda da %100 deerinden % 30 deerine kadar kontrol ederek devreden ayrr. 65

ekil 3.22: Sofstarder ile yol verme tek hat emas

Motora uygulanan gerilim istenen deere gre dzeltilmesi, motorda frenleme yaplmas, kalk ve duru sresi ayarlar mmkndr. Dolayl yol vermeye de uygun olan bu cihazlar, motor glerine gre kullanlr. Softstarter kullanarak yol vermede, ek bir enerji kontaktrne ihtiya yoktur. Direkt balantl ve V3 balantl yumuak yol verme tipleri vardr.

ekil 3.23: Sofstarder ile yol verme kumanda ve tek hat emas

Dolayl yol vermede, kalk sresi 0-20 saniye arasnda ve kalk gerilimi, motor anma geriliminin %40 ile % 100 arasnda ayarlanabilir. Zemin temizleme makinelerinde, araba ykama tesislerinde, asansrlerde, yryen merdivenlerde ve kk tayc bantlarda tercih edilir. Sonu olarak motor kalk akmnn drlmesi ve moment darbelerinin nlenmesi ile motor besleme kablosuna ve yke binen zorlamalar azaltlm olur. Bylece bakm masraflar ve bakm periyotlar azalr.

66

ekil 3.24: Yumuak yolverici balant emas

ekil 3.22, 3.23 ve 3.24te yumuak yol verici resimleri ve bunlara ait balant emalar verilmitir. Bu cihazlar, yol alma momentini drerek motoru rahatlatr ve ebekeden ekilen akm azaltmak suretiyle de, ebekede tehlikeli akm darbelerinin olumasn engeller. Kontroll faz kyc devresi, balangta motora dk gerilim uygular ve sonrasnda bu gerilimi srekli biimde arttrr. Bylece yldz-gen yol vermede karlatmz motor momentindeki ani darbeler engellenmi olur. Motorun yol alma ilemi tamamlandktan sonra, ebeke gerilimi ile almaya balar. 3.2.3.2. Frekans Deitirici (Src) ile Yol Verme Asenkron motorlarn kutup says ve frekans deitiinde hz da deiir (n=60.f/pdir). Srcde denen mikro ilemci elektronik elemanlar ile asenkron motor statoruna uygulanan gerilim frekans oran motorun alma artlarna bal olarak deitirilerek gnmze istenen devirse istenen moment elde edilmektedir. Bu konuyla ilgili daha fazla bilgi renme Faaliyeti-2de verilmitir.

67

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET-1
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun /, almas iin gerekli kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.

68

lem Basamaklar
ve g deerlerini tespit ediniz.

neriler
alma eklini (Y-) belirleyiniz.

Asenkron motorun alma akm, gerilim altrlacak motorun etiketine bakarak Motorun ve sistemin gerektirdii yol almaya balamadan nce gerekli verme sistemini tespit ediniz. Sistem elemanlar arasndaki gvenlik nlemlerini alnz. elektrik Kumanda elemanlar arasndaki

balantlar yapnz.

balantlar dzgn ve dikkatli yapnz. Motorun balantlarn kontrol ediniz. Motorun normal devrine ulama sresini tesbit ederek zaman rlelerini uygun srede ayarlaynz. retmeninize haber vermeden enerji vermeyiniz. Motorun yol alma akmn ve normal akmn lerek karlatrnz.

Motoru altrarak gerekli parametre ve Balant vidalarn iyice sknz. sre ayarlamalarn yapnz.

69

UYGULAMA FAALYET-2
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun /, ileri geri almas iin gerekli kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.

lem Basamaklar
Asenkron motorun alma akm, gerilim ve g deerlerini tespit ediniz. Devre iin gerekli elemanlar uygun zellikte temin ediniz. Kumanda devresini tekniine uygun hatasz kurunuz. G devresini tekniine uygun hatasz kurunuz. Motorun dan e gei sresini tespit ederek zaman rlesini ayarlaynz. Devreyi retmeniniz gzetiminde ileri ve geri - olarak altrnz.

neriler
Kullanacagnz devre elemanlarnn motor akm ve gerilimine uygunluunu kontrol ediniz. almaya balamadan nce gerkli gvenlik nlemlerini alnz. Kumanda elemanlar arasndaki balantlar dzgn ve dikkatli yapnz. Balant vidalarn iyice sknz. Motorun balantlarn kontrol ediniz. Motorun normal devrine ulama sresini tesbit ederek zaman rlelerini uygun srede ayarlaynz. retmeninize haber vermeden enerji vermeyiniz. Motorun yol alma akmn ve normal akmn lerek karlatrnz.

70

UYGULAMA FAALYET-3
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun rle ile /, almas iin gerekli kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.

lem Basamaklar
Asenkron motora uygun devre elemanlarn seiniz. Rle ile kontaktrlerin balantsn yapnz. Komtaktrler ile motor balantlarn yapnz. dan e gei sresini tespit etmek ve rleyi ayarlaynz. retmeninizin kontrolnde devreyi altrnz.

neriler
Kullanacanz devre elemanlarnn motor akm ve gerilimine uygunluunu kontrol ediniz. almaya balamadan nce gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Balant vidalarn iyice sknz. Motorun balantlarn kontrol ediniz. Motorun normal devrine ulama sresini tesbit ederek rleyi uygun srede ayarlaynz. retmeninize haber vermeden enerji vermeyiniz.

71

UYGULAMA FAALYET -4
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun paket alter ile /, almas iin gerekli kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.

lem Basamaklar
Asenkron motora uygun devre elemanlarn seiniz. Paket alter ularnn tespitini yapnz. Paket alter ile motor balantlarn yapnz. retmeninizin kontrolnde devreyi altrnz. Motor kalkndgnda dan e gei yapnz.

neriler
Kullanacagnz devre elemanlarnn motor akm ve gerilimine uygunlugunu kontrol ediniz. almaya balamadan nce gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Balanty tekniine uygun yapmaya zen gsteriniz. Devre balantlarn kontrol ediniz. retmeninize haber vermeden enerji vermeyiniz. Motorun normal devrine ulama sresini tesbit ederek bu sre sonunda dan e geii manuel olarak yapnz.

72

UYGULAMA FAALYET-5
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun bir kademeli oto trafosu ile yol verme, almas iin gerekli kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.

lem Basamaklar
Devre iin gerekli asenkron motor ve oto trafosu uyumunu kontrol ediniz. Oto trafosunun kademe gerilim deerini belirleyip ayarlaynz. Kumanda devresini tekniine uyun olarak kurunuz G devresini tekniine uygun kurunuz. retmeninizin kontrolnde devreyi altrnz. Kademeli yol vermede motorun ektii akmlar lerek direk yol verme ile mukayese ediniz.

neriler
Kullanacagnz devre elemanlarnn motor akm ve gerilimine uygunluunu kontrol ediniz. almaya balamadan nce gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Balanty tekniine uygun yapmaya zen gsteriniz. Devre balantlarn kontrol ediniz. retmeninize haber vermeden enerji vermeyiniz. Akm lme ilemini pens ampermetre ile uygun kademede yapnz.

73

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

DEERLENDRME LTLER 1. Devre elemanlarn eksiksik ve gerekli zellikte seebildiniz mi? 2. Devre devre semasn inceleyerek elemanlarn grevlerini kavrayabildiniz mi? 3. Kumanda devresini hatasz ve tekniine uygun kurdunuz mu ? 4. G devresini hatasz ve tekniine uygun kurdunuz mu?
5. dan e gei sresini kullandn motora gre tam olarak tespit ettiniz mi? 6. Devreyi hatasz olarak altrabildiniz mi? 7. - yol verme devrelerinin hangi amala kullanldn kavrayabildiniz mi? 8. dan e geis sresini kullandn motora gre tam olarak tespit ettiniz mi? 9. Devreyi ileri - ynde - olarak hatasz olarak altrabildiniz mi? 10. Devreyi geri + ynde - olarak hatasz olarak altrabildiniz mi? 11. - yol verme devrelerinin hangi amala kullanldgn kavrayabildiniz mi?

Evet

Hayr

12. Rle-kontaktr balantlarn tekniine uygun yaptnz m? 13. Kontaktr-motor balantlarn tekniine uygun yaptnz m?
14. Devreyi - olarak hatasz olarak altrabildiniz mi? 15.Paket salter kontak emasn kavrayabildiniz mi? 16. Paket alter-motor balantlarn tekniine uygun yaptnz m? 17. dan e geis sresinin paket alterle yaplan uygulamalarada nasl ayarlandn kavrayabildiniz mi? 18.Oto trafosu kademe gerilim deerini, doru belirleyip ayarladnz m? 19. Direk yol verme ve kademeli yol verme arasndaki farklar kavrayabildiniz mi?

74

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. Etiketinde, Y 380 V yazan motorlara Y yol verilir. Etiketinde, 380 V veya 380V/Y660V yazan motorlara yol verilir. Etiketinde, 220 V/Y 380 V yazan motorlara yol verilir. Motorlar ilk kalknma annda 4-6 kat akm ektiklerinden ar akm akm rlesi bu deere ayarlanmaldr. 5. 6. 7. 8. Oto trafosu ile yol verme, dk gerilimle yol verme yntemidir. Yldz-gen rlesi ile yol verme, mikro ilemci ile yol verme yntemidir. Yldz-gen paket alterle yol verme ynteminde Y ve kontaktrleri kullanlr. Yldz-gen yol verme ynteminde yldz almadan gen almaya geme sresi nemli deildir. 9. fazl ebekede gen bal altrlacak fazl motor, ayn ebekede yldz bal altrlrsa, gen bal iken ebekeden ekilen akmn 1/3 deerinde akm eker. 10. Yksz halde yldz-gen yol vermede, yldz balama kontaktr, motor gcnn veya motor akmnn 1/3 deerinde, dier iki kontaktr ise 1/ 3 deerinde seilir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

75

RENME FAALYET4 RENME FAALYET4

AMA
Uygun ortam salandnda motor iin gerekli frenleme sistemini TSE, Tesisat Ynetmelii ve artnameye uygun gerekletirebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: evrenizde bulunan iletmelerde motorlarn frenleme dzenekleri ile nasl durdurulduunu ve bu makinelerin hangi grevi yerine getirdiini aratrnz. Balatal frenleme sistemlerinin nerelerde kullanldn aratrnz. Dinamik frenleme iin kullanlan doru akm kaynaklarnn nelerden salandn aratrnz. Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada gurubunuz ile paylanz.

4. MOTOR N GEREKL FRENLEME SSTEMN KURMAK

Bu renme faaliyetinde asenkron motorlarn frenlenmesi (ani olarak durdurulmas) konusunda bilgi ve becerileri reneceksiniz. Fren motorlarnn balca grevi; tahrik sistemini hzl, gvenli bir ekilde daha ksa srede durdurmak, belli bir konumda tutmak ve gvenli frenlemeyi salamaktr. Fren dzeneklerinin iletmelerde kullanlmasnn gereklilii artk tartlmaz hale gelmitir. Hzl durdurma yntemiyle tahrik dzeninin bota alma ve l zaman blgelerinin azaltlmas ile sistem verimi daha da arttrlr.

76

ekil 4.1: Frenleme yaplan ve yaplmayan sistemlere ilikin grafikler

4.1. Frenlemenin nemi ve eitleri

Motorlarn enerjisi kesildikten sonra rotorun kendi ataletinden dolay bir sre daha dnn srdrr. Yani motorun durmas iin durdurma butonuna basldnda, motor durmayp bir sre daha azalan bir hzla dnmeye devam eder ve sonra durur. zellikle byk gl motorlarn ebatlar da byk olduundan, durma sreleri uzundur. Bilhassa seri imalatta motorlarn durma sresi byk nem tar. nk seri imalatta kullanlan bir tezghta durdurma butonuna basldktan sonra paray deitirmek iin motorun durmas beklenir. Bu da hem zaman kaybna, hem de baz i kazalarna neden olur. Halbuki motor ksa srede durdurulursa zamandan kazanlarak daha ok i yaplr. te motorun durdurma butonuna basldnda hemen durmas iin yaplan uygulamaya frenleme denir. Gnmzde kullanlan ferenleme eitleri: Balatal frenleme Dinamik frenleme Ani durdurmadr.

4.1.1. Balatal Frenleme

ki adet balata aracl ile motor kasnann sklarak durdurulmasna balatal frenleme denir. Genellikle asansrlerde ve vinlerde kullanlan balatal frenleme, motor fabrikalar tarafndan zel olarak retilen motorlara uygulanr. 77

Bu eit frenlemede motorun kasna bir yay araclyla iki balata tarafndan sklr. Balatal frende bulunan bir elektromknats enerjilendiinde balatalar aarak motor kasnan serbest brakr. Balatal frenin ( A ) bobini frenleyecei motorun ularna balanr. Motor almaya baladnda elektromknatsn bobini enerjilenir. Balatalar motor kasnandan ayrlr. Bu anda motor henz ebekeye balandndan, yol alarak normal almasna balar. Durdurulmak istendiinde motor elektriksel olarak ebekeden ayrlr. Ayn anda (A) fren bobininin de enerjisi kesilmi olur. ekil 4.2de grld gibi Y yaynn etkisiyle balatalar motor kasnan skar. Motor kasna ile balatalar arasndaki mekanik srtnme, kuvveti motoru ok ksa bir zaman iinde durdurur. Balatal frenler asansr ve vin benzeri dzeneklerde kullanlan motorlarn frenlenmesinde ska kullanlr.

ekil 4.2: Elektromknats ile alan balatal bir fren dzenei

Stator ve rotor normal bir asenkron makinedeki gibi yaplr. Ancak mekanik bir frenleme dzenei ilave edilir. ebekeden beslenen bir frenleme bobini ile alan bu frenleme dzeni motordan ayrdr. Bu tr motorlar genelde d yzeyden soutmaldr. fazl asenkron motorlar standart paralardan yaplr. Kuru tipte alan bir fren dzeni, elektromanyetik bir aygttr. Bobinden akm geince oluan manyetik alann ekim kuvveti, yay kuvvetini yener ve fren braklr ve fren dzeni havalandrcnn bulunduu arka kapak ksmna yerletirilir. Sabit ksm fren yanndaki motor kapan hareketli ksm ise motor miline sabitlenir. Frenleme tepsisinin iki tarafnda balata bulunur. Balatalar motorun anmaya dayankl ekilde yaplan motor yatak kapaklarna srtnerek frenleme yaplr. Sabit ksmda bulunan ekim tepsisi civatalar zerinden kapaa balanr. Snrl eksenel hareket yapabilir. Ayrca dnemez ve arasnda elektromknatsn boyuna gre 0,2 ~ 0,5 mm mesafe bulunur. Motor akm kesildiinde elektromknats bobininden de akm gemez. Bask yaylar ekim tepsisi zerinden frenleme tepsisini yatak kapa zerine bastrr. Bylelikle bir fren momenti oluur ve mil frenlenir. Sistemde elektromknatsn akm ayarlanarak bask balatasnn ve tepsinin birbirine kar uyguladklar kuvvet ayarlanarak fren momenti de ayarlanabilir. Fren bobini genellikle doru akmla beslenir. Bunun sebebi ise alternatif akmdaki sfr gei anlarndaki momentin de o anlarda sfr olmasdr. Bu ise istenen ayar fren momentinin de darbeli ve vuruntulu almasna sebep verir. Eer fren momenti ayarlanmayacak ve sadece ama kapama yaptrlacaksa elektromknats bobini istenirse alternatif akmla da yaplabilir. Fakat yine de denebilir ki ama kapama yaptrlacak olsa bile elektriksel bakmda iyi bir frenleme 78

alternatif akmla yaplamaz. Zira alternatif akmda ama kapama sresi doru akma nazaran kat artar. Frenleme momenti akmsz durumda ve yay kuvvetiyle salandndan tepsi fren ayn zamanda bir gvenlik frenidir. Zira motor alrken ebekeden elektrik enerjisi kesilse bile fren kendi kedini kilitler ve dzenek durur. Fren momenti motor momentinin yaklak iki katdr. My=2.Mn

ekil 4.3: Yldz-gen alan motorun balatal frenleme durdurulmasna ait kumanda emas

ekil 4.3teki devrede b2 butonuna basldnda, C kontaktr enerjilenerek kontaklarn kapatr. Mhrleme konta ve transformatre seri bal kontak kapanarak motorun frenleme bobinini enerjilendirir. Nvenin enerjilenmesiyle motor kasnagn skan balatalar kasna serbest brakr. Motor yldz bal olarak alr. Bir sre sonra d zaman rlesi Y kontaktrnn enerjisini keserek kontaktrn enerjiler. Motor olarak almasn srdrr. Motor durdurulmak istenirse b1 butonuna baslr ve motorun enerjisi kesilir. Ayn zamanda fren bobini de enerjisiz kalr ve balatalar yay vastasyla sklr. Bylece motor balatalarn motor kasnan skmas ile frenleme gereklemi olacaktr. Frenli Motorlar

Mekanik ve elektriksel zellikleri QS tip motorlar ile ayndr. Kasnak taraf aks motor kapa pik dkmdr. Frenli motorlarda standart olarak 100V, D.C. gerilimle alan, gvenilir elektromanyetik fren mekanizmas kullanlmaktadr. zel uygulamalar iin fren voltaj detirilebilir.

79

Enerji kesildiinde, yay kuvveti ile fren balatasn sktran hareketli disk otomatik olarak frenlemeyi gerekletirir. Tekrar enerji verildiinde manyetik olarak geri ekilen disk fren balatasn serbest kalmasn salayarak milin hareketini imkn salar. Fren balatas asbestsiz malzemeden yaplm olup uzun mrldr. Ayar halkas yardmyla fren momenti detirilebilir. Resim 4.1de frenli motor resimleri verilmitir.

Resim 4.1: Frenli motor resimleri

Fren motorlar yardmyla i makinelerinin zorlanmadan ve snmadan frenlemesi salanr. Fren motorlarndan beklenen balca zellikleri sralayacak olursak: Fren balatasnn az anmas ve az bakm gerektirmesi, kk yer tutmas, basit olmas, korozyona dayankl olmas, yksek iletme gvenlii salamas, byk savurma ktlelerini frenleyebilmesi, durma esnasnda fren kuvvetini srekli koruyabilmesi, minimum grlt ile almas, fren kuvveti mekanik olarak veya elektriksel olarak kolayca ayarlanabilmesi, ok sk devreye girip kabilmesiyle elverilidir. Genellikle fren motorlarnda bir asenkron motor ve bir fren donanm ile birletirilerek kullanlr. Yay Baskl Elektromanyetik Frenler

ok geni bir uygulama alanna sahip olan elektromanyetik frenler, elektrik motorlarnda hassas ve kararl frenleme yapar. DC ve AC gerilimlerle almaktadrlar. Genellikle DC gerilimle alr. Resim 4.2de yay baskl elektromanyetik fren resimleri ve fren bobinin resmi verilmitir. Elektromanyetik frenlerin uygulama alanlar; makinalar, vin, crane, aa ileme makineleri, metal ileme makineleri, ambalaj makineleri sanayi, bant, konveyr sanayi, deiik endstriyel uygulamalardr.

80

Resim 4.2: Yay baskl elektromanyetik fren resimleri ve fren bobini

alma Sistemi

Elektromanyetik frenlerin iki srtnme yzeyi ve bu yzeylerin arasnda balata bulunur. Fren torku, bobine DC gerilim uygulanmad zaman bask yaylarnn kuvveti ile balatann srtnme yzeyleri, iki flan arasnda sktrlmas sonucunda oluturulur. Fren bobininin beslenmesiyle fren gvdesinde manyetik alan oluturulur ve fren bask flan elektromknatsa doru ekilir. Bu durumda rotor mili zerine oklu dili dzenek ile taklm olan balata serbest kalr. Gerilim kesilince manyetik alan yok olur ve yaylarn kuvveti ile bask pleyti balatay sktrr, bu suretle motor frenlenmi olur. Frene gerilim uygulanmad srece fren yaylarn yapt bask nedeni ile kapal durumdadr. Gerilim uygulandnda elekromanyetik kuvvet yay basksn yenerek freni aar. Resim 4.3te yay baskl elektromanyetik fren motoru resimleri verilmitir.

Resim 4.3: Yay baskl elektromanyetik fren motoru resimleri

4.1.2. Dinamik Frenleme

Alternitaf akm motorlarn durdurmak iin ebeke enerjisi kesildikten sonra stator sarglarna doru gerilim uygulanarak yaplan frenleme ekline dinamik frenleme denir. Bu frenlemeye elektriksel frenleme de denir.

81

Uygun bir kumanda devresi ile durdurma butonuna basldnda, stator sarglarndan alternatif gerilim kesilir ve doru gerilim uygulanr. Daha nce deiken dner manyetik alann meydana geldii stator sarglarnda bu kez, dzgn ve sabit bir manyetik alan meydana gelir. Sincap kafesli rotor sabit manyetik alan iinde kendi ataleti ile dnmeye devam ettiinden, rotor ubuklarnda bir emk indklenir. Geen ksa devre akmndan dolay NS kutuplar oluur. te, rotor kutuplar ile stator kutuplarnn birbiri etkilenmesi soncunda rotor ksa srede durur. Eer durdurma butonuna alt kontaklar kapanmayacak ekilde hafife baslrsa, dinamik ferenleme bobini enerjilenemeyeceinden motor frenlemesiz olarak durur. Frenleme bobinine uygulanacak doru gerilimin deeri, motor gcne ve stator sarglarndan geecek akma gre deiir. Byk gl motorlar byk ebatl olduundan, rotorun ataletinden dolay durma sresi uzundur. Hlbuki kk gl motorlarn kendiliinden durmas daha ksa srer. Bu nedenle frenleme bobinine byk gl motorlarda daha fazla, kk gl motorlarda daha az gerilim uygulanr. Dier yandan frenleme srasnda stator sarglar, geen doru akma yalnzca omik diren etkisi gsterir. Bu nedenle frenleme srasnda sarglardan geen akmn, motorun normal alma akmn gememesine dikkat edilir. Aksi halde stator sarglar yanabilir. Sarglara uygulanan doru gerilim arttka frenleme sresi ksalr, gerilim azaldka frenleme sresi uzar. 4.1.2.1. Dinamik Frenleme Geriliminin Hesaplanmas Motor Yldz Bal ise a) RT=R 1 +

R 2.R 3 R 2 + R3 R1 2

b) R 1 =R 2 =R 3 c) R T = R 1 +

d) R T = 1,5. R 1 olur. Yldz bal stator sarglarnn omik direnlerini ekildeki gibi izersek toplam diren adaki gibi olur. Dengeli sarglarda her faz sargsnn da omik direnci birbirine eit olduundan forml cdeki gibi olur. R1 direncini bir faz direnci olarak ifade edersek R T = 1,5. Rf forml elde edilir. U DA = I DA . RT U DA = I DA . 1,5. Rf Doru akm kaynann gc; P DA = U DA . I DA 82

Rf= Motorun bir faz sargs omik direnci () R T = Motor faz sargs toplam (edeer) direnci () U DA = Motora uygulanacak doru gerilimin deeri (V) I DA = Motor sarglarndan geecek doru akm deeri (A) P DA = Doru akm kaynann gc (W) Motor gen Bal se

R1.R 2 R 1 =R 2 =R 3 olduundan R1 + R 2 R1 RT = R 1 faz direnci ( RF ) olduundan 2 RF RT = eklinde yazlr. 2

RT = Not: R 3 direnci, ksa devre olduu iin ileme konulmamtr. Stator sarglarna uygulanacak doru gerilimin deeri: U DA = 2. I DA . R T U DA = 2. I DA .

RF 2

U DA = I DA . RF olur.

Doru akm kaynann gc ise, P DA = U DA . 2.I DA rnek: Etiket deerleri 3,3 kW, 380 V, 7,5 A, Cos= 0,83, 2850 d/d, 50Hz olan fazl asenkron motorun bir faz sargs omik direnci 3,9 olarak llmtr. Motora uygulanacak doru gerilimin deerini ve doru akm kaynann gcn bulunuz. If=

I 7,5 = = 4,3 A 1,73 3

Motor Yldz Balanldnda: U DA = I DA . 1,5. Rf U DA = 4,3 . 1,5 . 3,9 U DA = 25,15 V P DA = U DA . I DA P DA = 25,15 . 4,3 P DA = 108,14 W 83

Motor gen Balandnda: U DA = I DA . RF U DA = 4,3 . 3,9 U DA = 16,77 V P DA = U DA . 2.I DA P DA = 16,77 . 2 . 4,3 P DA = 144,22 W

rnek: Etiketinde 380 V, 7A, cos = 0.85, 3,5 kW, 2850 d/d, 50 Hz yazl motorun U-X ularnda 4 llmtr. Motora frenleme iin uygulanacak doru gerilimin deerini ve kaynan gcn bulunuz. If=

I 7 = = 4,04 A 1,73 3

Motor Yldz Balandnda: U DA = I DA . 1,5. Rf U DA = 4,04 . 1,5 . 4 U DA = 24,24 V Motor gen Balandnda: U DA = I DA . RF U DA = 4,04 . 4 U DA = 16,16 P DA = U DA . 2.I DA P DA = 16,16 . 2 . 4,04 P DA = 130.57 W P DA = U DA . I DA P DA = 24,24 . 4,04 P DA = 97,92 W

4.1.2.2. Dinamik Frenleme Devre Uygulamalar Buton Kontroll Dinamik Firenleme Devresi

ekil 4.4teki devrede b2 (Balatma) butonuna basldnda C kontaktr enerjilenir. G devresindeki kontaklarn kapatarak motorun almasn salar. Motoru durdurmak iin b1 (durdurma-fren) butonuna baslr. C kontaktrnn enerjisi kesilerek motor devresini aar. Ayn zamanda DF (dinamik frenleme) kontaktr enerjilenirken transformatr de ebekeye balanr. DF kontaktrnn kontaklar kapannca, kpr diyot klar da motor ularna balanr. Yukarda anlatlan durumlara gre motor kilitlenerek durur. b1 butonundan elimizi ektiimizde DF kontaktrnn ve transformatrn enerjisi kesilir.

84

ekil 4.4: Buton kontroll dinamik firenleme devresi

Dz Zaman Rleli Dinamik Frenleme Devresi

ekil 4.5: Dz zaman rleli dinamik firenleme devresi

ekil 4.5teki devrede alan motoru durdurmak iin b1 durdurmu butonuna basldnda, zaman rlesi ve DF dinamik frenleme kontaktr enerjilenir. Kumanda devresindeki normalde ak d konta, b1 butonunu mhrler, normalde kapal DF konta alarak C kontaktrnn enerjisi kesilir. Kapanan DF konta ile trafoya ebeke gerilimi uygulanr ve sekonder gerilimi kpr dorulma ile dorultulur. G devresinde ise C 85

kontaklar alarak motor ebekeden ayrlr ve DF kontaklar kapanarak stator sarglarna doru gerilim uygulanr. Frenleme sresi sonunda (motor durduunda), zaman rlesinin kumanda devresindeki d konta alarak DF kontaktr ve d zaman rlesinin enerjisi kesilir. Bylece motor, frenlemeli olarak durmu olur. Ters Zaman Rleli Dinamik Firenleme Devresi

ekil 4.6: Ters zaman rleli dinamik firenleme devresi

ekil 4.6daki devrede balatma butonuna basldnda C kontaktr ile d zaman rlesi enerjilenir. d zaman rlesi nce normalde kapal ani alan kontan aar, sonra normalde ak gecikmeli alan kontan kapatr. Bylece motor almaya baladnda DF kontaktr enerjilenmez. b1durdurma butonuna basldnda C kontaktr ile d zaman rlesinin enerjisi kesilir. G devresinde motor ebekeden ayrlr. Kumanda devresindeki C konta ile ani kapanan d konta kapanr ve DF kontaktr enerjilenir. G devresinde motor sarglarna doru gerilim uygulanarak motor frenlenir. Frenleme sresi sonunda zaman rlesinin normalde ak gecikmeli alan konta alarak DF kontaktrnn enerjisi kesilir ve devre normal konumuna dner. ki Ynde alan Motorun Dinamik Frenleme Devresi Dz Zaman Rleli

ekil 4.7de verilen devrede ileri butonuna (b2) basldnda motor ileri ynde, geri butonuna (b3) basldnda motor geri ynde dner. leri veya geri ynde alan motoru durdurmak iin b1 durdurma butonuna basldnda zaman rlesi ve DF kontaktr enerjilenir. Kumanda devresinde DF konta, b1 durdurma butonuna mhrler, g devresinde ebekeden ayrlan motora doru gerilim uygulanr. Frenleme sresi sonunda zaman rlesi, kumanda devresindeki gecikmeli alan kontan aarak DF kontaktrn ve zaman rlesini devreden kartr. Dolaysyla frenleme sresi sona erer. 86

ekil 4.7: ki ynde alan motorun dz zaman rleli dinamik frenleme devresi

Ters Zaman Rleli

ekil 4.8: ki ynde alan motorun ters zaman rleli dinamik frenleme devresi

87

Yldz-gen Yolverilen Motorun Dinamik Frenleme Devresi

ekil 4.8: Yldz-gen yolverilen motorun dinamik frenleme devresi

4.1.3. Ani Durdurma

Ani durdurma ynteminin mant, motorun var olan dndrme momentini ters ynde evirerek motorun miline ters dndrme momenti uygulamaktr. Frenleme zamann en ksa srede beceren yntem ani frenleme yntemidir. Ani durdurma sistemi glkle yol alan motorlarda ve byk gteki motorlarda uygulanmaz. Aksi takdirde motor ebekeden ar akm eker ve dndrd ykde sakncal deerlerde mekanik gerilimler doar. Elbette ki beraberinde birok sorunlar da getirmektedir. Bunlarn banda mekanik problemler oluturmaktadr. Her eyden nce milin veya bu mile bal dier hareketli paralarn bu ani fren karsnda bir burulmas gz nne alnmaldr. Motor yere iyice tesbit edilmi olmaldr; yoksa bu ani fren karsnda motoru yere sabitlemek iin kullandmz civatalarn kopmas sonucunda statorun dnmesi bile sz konusu olabilecektir. Bir dier mekanik sorun da motorun bal olduu sistem, bu ani frenlemeye msaade etmelidir. Eer bir bant sisteminde kullanlan bir motor ise ve ani durdurma sonucunda bu bant zerindeki malzemeyi zerinden frlatp atacaksa burada ani frenleme sakncaldr. Ayrca alnmas gereken dier bir nlem ise elektriksel nlemlerdir. Durdurma iin motora ters dndrme momenti uygulandndan motor durma anndan sonra ters ynde dnmek isteyecektir. Eer herhangi bir mdahelede bulunulmazsa motor durduktan sonra ters dnmeye balar. Burada baz alglayclarla bu an tespit ederek durma annda motorun enerjisi kesilmelidir ve eer gerekiyorsa durma annda mekanik bir kilitleme sistemiyle milin dnmesi engellenmelidir. Ani durdurulacak motor ilk nce ebekeden ayrlr. Daha sonra ters ynde dnecek ekilde tekrar ebekeye balanr. Bu durumda motorda ters ynde bir dndrme momenti meydana gelir. Devir says sratle der ve belirli bir zaman sonra da motor tamamen durur. Bu andan sonra motorun ters ynde dnmesine olanak verilmez ve hemen motor devreden karlr. 88

ekil 4.9: Ani durdurma devre emas

fazl bir asenkron motorun altrlmas ve ani durdurulmas ekil 4.9daki devrede gsterilmitir. alma durumunda stop butonuna baslmas durumunda iki fazn yerinin deitirilerek tekrar ebekeye balanmas yntemiyle motorda oluturulan ters dndrme momenti, rotorun devir saysn sratle drr. Devir says sfr olduunda ani durdurma anahtar alr ve artk motorun balants ebekeden tamamen ayrlm olur. Bylece motor ters dnmeden ani olarak durdurulmu olur.

89

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET-1
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun buton kontroll dinamik frenlemesini yapan, kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.

lem Basamaklar
Devre elemanlarn zellikleri uygun olacak ekilde tespit ediniz. Kumanda devresini normlara uygun olarak kurunuz. G devresini normlara uygun olarak kurunuz. Frenleme gerilimini motora gre hesaplaynz. Redresr devreye balaynz. retmeninizin gzetiminde devreye enerji veriniz. Motor kalkndktan sonra motoru frenleyiniz.

neriler
Devre takibi yaparak sistemin alma seklini anlamaya alnz. Sistemin nce kumanda devresinin sonra g devresinin ve en son olarakta frenleme devresinin balantlarn tamamlaynz. Eer sistemde DC akm kullanlacak ise kaynak gerilim deerini motor sarglarnn balant ekline (Y-) gre hesaplaynz. Redresr, frenleme gerilimini uygulamak iin devreye girdiinde motora uygulanan AA gerilimin kesilmi olmas gerektiini unutmaynz. retmeninize haber vermeden enerji vermeyiniz.

90

UYGULAMA FAALYET-2
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, yldz-gen yol verilen asenkron motorun dinamik frenlemesini yaparak, kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.

91

lem Basamaklar
Devre elemanlarn zellikleri uygun olacak ekilde tespit ediniz. Kumanda devresini normlara uygun olarak kurunuz. G devresini normlara uygun olarak kurunuz. Frenleme gerilimini motora gre hesaplaynz. Motorun frenleme sresini tespit dedip zaman rlesini ayarlaynz. dan e gei sresini tespit ederek zaman rlesini ayarlaynz. Redresr devreye balaynz. retmeninizin gzetiminde devreye enerji veriniz. Motor kalkndktan sonra motoru frenleyiniz.

neriler
Devre takibi yaparak sistemin alma eklini anlamaya alnz. Sistemin nce kumanda devresinin sonra g devresinin ve en son olarakta frenleme devresinin balantlarn tamamlaynz. Eer sistemde DC akm kullanlacak ise kaynak gerilim deerini motor sarglarnn balant ekline (Y-) gre hesaplaynz. Motorun gcne gre kalknma sresini tespit ediniz Redresr, firenleme gerilimini uygulamak iin devreye girdiinde motora uygulanan AA gerilimin kesilmi olmas gerektiini unutmaynz retmeninize haber vermeden enerji vermeyiniz.

92

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

DEERLENDRME LTLER
1. Devre elemanlarn eksiksiz ve uygun zellikte tespit ettiniz mi? 2. Kumanda devresini normlara uygun kurup hatasz olarak altrdnz m? 3. G devresini normlara uygun kurup hatasz olarak altrdnz m? 4. Dinamik frenleme gerilim deerini doru tespit ettiniz mi? 5. Redresr devreye balayp gerilim deerini ayarladnz m? 6. - gei sresini tespit ettiniz mi? 7. Devrenin tamamn istenen ekilde hatasz altrdnz m? 8. disiplinine, atlye kurallarna ve i gvenlii kurallarna uydunuz mu?

Evet

Hayr

93

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. Asenkron motorlar durdurmak iin fren pedalna basmak gereklidir. 1. Stop butonuna basldktan sonra motor sarglarna doru gerilim verilen frenleme eidine balatal frenleme denir. 2. Ani durdurma yntemiyle frenleme, byk gl motorlara uygulanmaz. 3. Motorum miline bal kasnan balatalar tarafndan sklarak durdurulmasna dinamik frenleme denir. 4. Zaman rleli dinamik frenleme yaplan motorun sarglarna uygulanan DC gerilim, stop butonuna basldktan bir sre sonra kesilir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

94

RENME FAALYET5 RENME FAALYET5

AMA
Uygun ortam salandda proje elemanlarn belirlenen yerlere TSE, Tesisat Ynetmelii ve artnameye uygun olarak monte edebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Kumanda devre elemanlarnn balant emalarn ve ayarlamalarn aratrnz. Pano imalat yapan firmalardan rnek proje isteyerek bu projeleri inceleyiniz. Yaknnzda bulunan iletmelere giderek motorlarn, kumanda panosunun ve kumanda devre elemanlarnn nasl monte edildiini inceleyiniz.

5. PROJE ELEMANLARINI BELRLENEN YERE MONTE ETMEK

5.1. Deiik letmeler in Hazrlanm Projelerin Okunmas
renme Faaliyeti 1, 2, 3 ve 4te verilen devre uygulama emalarnn her biri kendi bana bir proje konusu olabildii gibi bunlardan tretilmi devreler de birer proje konusu olabilir. rnein; bir fabrikadaki byk gl motoru ileri ve geri ynde yldz-gen altrmak ve durdurulmasnda dinamik frenleme ile yapmak istiyoruz. Bu projeye ait kumanda ve g emalar bir proje konusudur. Projenin okunmas demek projenin ne ie yarayacan anlamak demektir. Yani preje konusunu ve projedeki devre amalarnn nasl altn anlamaktr. Bunun iin proje devre emalarnda devre takibi yapp projenin alma ekli ve kumanda devre elemanlarnn alma zamanlamalar hakknda bilgiye sahip olursunuz.

95

5.2. Proje zerinde Elemanlarn Yerleimi ve Yerleim Srasnda Dikkat Edilecek Hususlarn ncelenmesi

Resim 5.1: Yldz-gen yolverilen motorun proje uygulamas

Resim 5.2: Proje uygulama panosu (ihtiyaca gre deitirilebilir zellikli)

96

Asenkron Motorlarn Yerlerine Montaj

letmeye alnmayp belli br sre bekletilecek motorlarn bekletildii yerler kapal, temiz, titreimsiz nemsiz iyi havalandrlm yerler olmaldr. Uzun sre altrlmadan bekletilen motorun, sarg yaltm direnleri kontrol edilmelidir. llen yaltm direnci 1 Mega Ohmdan byk olmaldr. Eer yaltm direnci 1 Mega-Ohm (M)dan kk ise, sarglar 80 derece scaklktaki ortamda kurutulmaldr. Motorlarn montaj ve balants ile ilk altrma, yetkili bir elektriki gzetiminde yaplmaldr. Montajdan evvel, motorun nakliye srasnda zarar grp grmedii kontrol edilmelidir. Hasarl olmas halinde, satn alnan firma ile iliki kurulmaldr. Bir motorun mr; yaltm sisteminin ve yataklarn mrne baldr. Yataklarn mrn etkileyen nemli etken, motorun tahrik edilecek makine ile ayn eksende bulunup bulunmamasdr. Kk bir eksen kaklnn oluturaca salg, yataklar ksa srede bozar ve motorda g kayplar meydana gelir. Motorlar dz ve titreimsiz bir ortama kurulmaldr. Motor ayaklar, tam yzeyleri oturmaldr. Yataklarn hizalanmamasna ayak boluu veya aksak ayak denir. Flanl motorlarda, merkezlemenin ok iyi yaplmas ve balant civatalarnn eit kuvvetlerle sklmas gerekir. B14 flanl motorlarda, balant civatalarnn boylar uygun seilmelidir. Cvata boylar, kapak di derinliinden karak sargya temas etmemelidir. Rotorlar, mil ucundaki yarm kama ile balanslanmtr. Aktarma elemanlarnn da yarm kama ile dengelenmesi gerekir. Kasnak, kaplin ve baka aktarma elemanlarnn montaj esnasnda, yataklar bozacak darbe ve zorlamalar yaplmamaldr. Aktarma elemanlarn hassasiyetle takabilecek dzen ve aparatlarn bulunmamas halinde, en ok 80 dereceye kadar stlp taklmas uygun olur. Eer bir kay tahriki kullanlyorsa, motor raylar zerine kurulmal ve kay gerdirmesi doru ayarlanmaldr. Kaylar gevek ise ar titreme ve snma oluur. Kaylar ok gerilirse, yataklardaki srtnme artar ve yine snma meydana gelir. Kay ve kasnak ayarlar ok dikkatle yaplmas gereken ilemlerdir. Elektrik motorlar, termoplastik malzemeden yaplm ve arka mile skca bal pervane yardm ile d yzeyden soutulur. Soutcu havann emilmesi ve d yzeyden geii engelenmemelidir. Ortam scakl artndan etkilenmemek iin motorlarn duvarlara, s kaynaklarna yakn yerlere kurulmamas gerekir. Kontrol ve bakm ynnden motorlar, kolay eriebilir ve rahat alabilecek yerlere kurulmaldr. Ak ortamda altrlacak motorlar iklim koullarna, yamura, dorudan gelen gne nlarna kar zel nlemlerle korunmaldr. Asenkron Motorlarn ebekeye Balanmas

Motor ve altrlacak makine yerine monte edildikten sonra, motorun ebeke balants yaplmaldr. ebeke balants, motorun bir veya fazl oluuna gre, klemens kutusu kapanda gsterilen balant emasna uygun olmaldr. Kablo ular, klemenste ularn deitirilmesine ve herhangi bir nedenle ulardan birisi koparsa, tekrar balanabilmesine olanak verecek uzunlukta olmaldr. Balant kablosu ularna, kesitine uygun kablo pabuu taklmaldr. 97

Bir fazl motorlarn balantsnda; ebeke ular U1 veya U2 klemenslerine balanmaldr. Dn yn deitirme alteri kullanlacaksa, klemenslerdeki 2 adet kpr sklmeli ve alter balants yetkili elektrikilere yaptrlmaldr. fazl motorlarda; motorun 3 faz 380 V ebekede almas uygun yldz (Y) veya gen () kprs yaplm durumdadr. Etiketinde 220V/Y 380 V yazl motorlarda yldz kprs, etiketinde 380 V yazl motorlarda gen () kprs vardr. ebeke fazlar (L1L2-L3) daima U1-V1-W1 klemenslerine balanmaldr. Yldz-gen (Y/) yol verme; ebekede gen () bal alacak motorlar iin geerlidir. Yldz-gen alter balants yaplacaksa, motor klemens tablosundaki gen kprleri sklmelidir. Volt Elektrik motorlarnda, 2 ve 4 kutuplularda ( 3000 ve 1500 devirli motorlarda) 4 kW, 6 kutuplu (1000 devirli motorlar) motorlarda 3 kW ve daha byk gte olanlar gen baldr. Etiketlerinde 380 V yazldr. ebeke blants iin kullanlacak kablo kesitleri; kablodan geecek akma uygun olmal ve tesis hattnda %3ten fazla ( 380 V ebekede 11.4 V) gerilim dm meydana getirmemelidir. Kablo retici firmalarn kataloglarnda, her eit kablo iin maksimum akm deerleri izelgeler halinde gsterilir. Gerilim dm kontrol hesaplama ile yaplabilir. Motor tesisatlarnda topraklama mutlaka yaplmaldr. Topraklama iletkeni balant yeri, motorun klemens kutusu iinde toprak iareti ile gsterilen balant vidasdr. Topraklama iletkeni olarak, bir faz motorlarda, ebeke balant kablosunun 3, iletkeni, fazl motorlarda ebeke balant kablosunun 4. iletkeni kullanlr. Motor klemens tablosundaki klemens balantlarnda ve alter balantlarnda vida ve somunlarn gerektii gibi sklp szdrmazlk temin edilmesine dikkat edilmelidir. Gevek balantlarda, kablolarn balant yerinden kma olasl ve balant yerindeki gevek temas sonucu geirgenlik olumas sk karlalan arzalardandr. Kablolarn eilmesi ve bklmesi olasl nlenmelidir.

98

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Dz zaman rleli dinamik frenleme devresini kumanda deney masasi kullanmadan devre elemanlarn temin edipbirebir balants yaparak devreyi kurunuz.

lem Basamaklar
Devre elemanlarn uygun zellikte olacak ekilde seiniz. Kumanda devresini teknie uygun olarak kurunuz. G devresini teknie uygun olarak iziniz. Motor iin gerekli frenleme gerilimini hesaplaynz. Devreye retmeninizin kontrolnde enerji veriniz. Motor yol aldktan sonra dinamik frenleme ile durdurunuz.

neriler
Devre elemanlarnn uygun zellikte olup olmadn kontrol ediniz. Motor stator sarg direnlerine gre frenleme gerilimini tespit ediniz. Dinamik frenleme gerilim deerinin fazla ya da az olmamasna dikkat ediniz. Balant kablolarnda uygun mesafe braknz. retmeniniz gzetiminde projeye enerji vererek altrnz.

99

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

DEERLENDRME LTLER
1. Devre elemanlarn eksiksiz ve uygun zellikte tespit ettiniz mi? 2. Devre elamanlarnn montajn tekniine uygun yaptnz m? 3. Kumanda devresini normlara uygun kurup hatasz olarak altrdnz m? 4. G devresini normlara uygun kurup hatasz olarak altrdnz m? 5. Dinamik frenleme gerilim deerini doru tespit ettiniz mi? 6. disiplinine, atlye kurallarna ve i gvenlii kurallarna uydunuz mu?

Evet

Hayr

100

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. Motorlarn yaltm direnci 1 Mega Ohmdan kk olmaldr. 2. Motorun yataklarn hizalanmamasna ayak boluu veya aksak ayak denir. 3. Etiketinde 220V/Y 380 V yazl motorlarda gen kprs bulunur. 4. Etiketinde 380 V yazl motorlarda gen () kprs vardr. 5. Yeni motor tesisatlarnda topraklamann yaplmasna gerek yoktur.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz modl deerlendirmeye geiniz.

101

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Asenkron motoru ileri ve geri ynde yldz-gen altrmak ve durdurulmasnda dinamik frenleme ile yapmak istiyoruz. Gerekli kumanda ve g devrelerini izerek kurunuz.

lem Basamaklar
artlarn tespit ediniz. Devrede yeralan elemanlarn eklini belirleyiniz. Kumanda ve g devresini normlara uygun iziniz. Kumanda devresini teknie uygun olarak kurunuz. G devresini teknie uygun olarak

neriler
olup olmadn kontrol ediniz. alma Kumanda ve g devrelerini izerken daha nceden uygulamasn yaptnz ileri geri - ve dinamik frenleme oluacan

Devrede yer alan elemanlarn alma Devre elemanlarnn uygun zellikte

devrelerinin unutmaynz.

birleimiyle

- gei sresini motor gcne gre tespit ediniz. Dinamik frenleme gerilim deerinin fazla ya da az olmamasna dikkat ediniz.

iziniz. dan e gei sresini tespit ediniz.

Motor iin gerekli frenleme gerilimini Balant kablolarnda uygun mesafe hesaplaynz. braknz. dan e gei zaman ve dinamik retmeniniz gzetiminde projeye enerji frenleme gerilim deerlerini ayarlaynz. Devreye retmeninizin kontrolunde enerji veriniz. Motor yol aldiktan sonra dinamik frenleme ile durdurunuz. vererek altrnz.

102

DEERLENDRME LTLER
1.Devre elemanlarn eksiksiz ve uygun zellikte tespit ettiniz mi? 2.Kumanda ve g devresini normlara uygun izdiniz mi? 3.Kumanda devresini normlara uygun olarak kurup hatasz altrdnz m? 4.G devresini normlara uygun olarak kurup hatasz altrdnz m? 5. - gei sresini doru tespit ettiniz mi? 6. Dinamik frenleme gerilim deerini doru tespit ettiniz mi? 7. Devrenin tamamn istenen alma artlarnda ve btnlnde altrdnz m? 8. disiplinine, atlye kurallarna ve i gvenlii kurallarna uydunuz mu?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeniniz ile iletiime geiniz.

103

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y D Y D D D Y D D Y D D D Y D D Y Y D Y Y Y D D

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

RENME FAALYET-4 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 104 Y Y D Y D Y D Y D Y

RENME FAALYET-5 CEVAP ANAHTARI

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

Asenkron Motor Kataloglar. nternette Elektik Motorlar Elektrik Malzemesi Sat ve Tantm Yapan Firmalarn Siteleri. Bobinaj ve Kumanda Kitaplar. Kumanda Panosu Yapan Firmalar.

105

KAYNAKA KAYNAKA
TANER, Ali, Volt Elektrik, Volt Elektrik Motor San. ve Tic. A.., zmir, 2003. GRKEM, Abdullah, Elk. Bl. Atlye II, zkan Matbaaclk, Ankara, 1999. ZDOAN, Mehmet, Elk. Bl. Atlye II, Ma-ki Yaynevi, 2003. ARSLAN, Ali, Elk. Bl. Atlye II, ISBN: 975-93234-1-9. Makine Tek Teknoloji ve Kltr Dergisi, 6. Say, Haziran, 2005. nter Electrik- Electronik Katolou Siemens nvertr ve Yumuak Yol verici katologlar Telemecanique rn katologlar ZORLU, Talip, Ders Notlar Samsun, 2004.

106