1929 Krizinde Ne Oldu?

adam Rahmi Ko dahil bir dizi ekonomi uzman, dnyann 1930 Buhranna benzer bir ekonomik krize yuvarlandn sylemekte. Ekonomik kriz var m yok mu? Nasl bir kriz var? Kapitalist ekonominin gemite yaam olduu krizlerle karlatrldnda, bugn ekonominin ne durumda olduu zerine tartmalar alabildiine youn yaplyor. Serbest piyasa ekonomisinin en derin krizini yaad 30lar bu tartmalara k tutacak nitelikte. 1930lar sadece ekonomik bir krizden ibaret deildi, ayn zamanda youn bir politik istikrarszlk dnemi idi. Bu srete ani, kitlesel ii snf ayaklanmalar yaand. Ayaklanmalar tarihin akn deitirebilecek ve egemen snf dehete drecek dzeydeydi. Kriz nasl balad? Buhran 29 Ekim 1929da balad. Kara Sal olarak anlan New York borsasnn knn ardndan Amerikan kapitalizmi temellerinden sarsld. ABD ve dnyann dier ekonomileri kaosa srklenirken milyonlarca ii de iten atlyordu. Borsann kn takip eden on yl boyunca dnyaya ekonomik, politik ve mali istikrarszlk hakim oldu. 1929-38 arasnda Amerikada ise sanayi retimi yzde 28 derken, hemen hemen her kiiden biri de isiz kald. Almanyada sanayi retimi te bir orannda derken, yine her iiden birisi iini kaybetti. Geen Austos aynda olduu gibi kriz hi beklenmedik bir anda balamt. ABD ekonomisi 1920ler boyunca hzla bym, isizlik orar yzde 0.9u amamt. Kapitalizmin ideologlar kapitalizmin artk yeni bir dneme girdiini ve krizlerin gemite kaldn iddia ediyorlard. Artan zenginleme ve ekonomik genileme patronlarn kendilerine olan gvenlerinin hzla artmasna yol amtt. Sosyalist Scott Fitzgerald bu dnemi tarihteki en lks zevk sefa yllar olarak tanmlyordu. Amerikal zenginler Londrada le yemei yiyip gece Berlinde dansa gidecek kadar bolluk iinde yayorlard. Almanyada ise Birinci Dnya Savan takip eden 1918-23 yllar arasndaki devrimlerin sisteme verdii aksaklk atlatlm, ekonomi istikrara kavumutu. Bu dnemde Hitlerin Nazi partisi bir avu fanatikten ibaretti. 1928 seimlerinde sadece yzde 2.5 oy almt. Egemen snf panik iinde Kriz dalgas karsnda geleneksel partiler ve egemen snf zmszd. Tam bir panie kapld. Amerikan patronlarnn gazetesi TimesBu iin sonu nereye varacak?, Bu ksr dngden kurtulabilecek myiz gibi aresizlik ifade eden balklar atyordu. Egemen snf tepeden trnaa blnmt. Geleneksel partiler erirken toplum ar sa ve sol taraflara doru kutuplat. 1927de parlamenter demokrasi dnyann 65 lkesinde egemendi. 1933e gelindiinde ancak alts bylesi bir iddiaya sahiptiler. Faizm iktidara geliyor En byk yenilgi Almanyada yaand.. Kriz yoksullaan millyonlarca insan ve egemen snfn bir ksmn Nazilerin kucana srklemidi. 1932de Nazilerin oylar yzde 32ye ykseldi, Alman parlamentosunda en byk parti haline geldiler. Hitler ve Naziler 1933de iktidara geldi. Aslnda dnyann en byk ii snf partisi olan Alman SPDnin ve Alman Komnist Partisinin toplam gc Nazilerinkinden herzaman daha fazlayd. Alman iileri Hitlere direnmeye altlar. Naziler ve sosyalistler arasnda ok sayda sokak atmalar yaand. Ancak SPD ve Komnist Partisi Hitleri durdurmak iin eylem birlii yapmadlar. Dnyann en gl ii snfnn yenilgisi sonrasnda Hitlerin iktidar srasnda Yahudilerin soykrm karabasannn yaanmas nnde hibir engel kalmamt. Faizm daha ncesinden Mussolini liderliinde talyada iktidara gelmiti. 193031 yllar arasnda yanlzca Latin Amerikada 12 askeri darbe yaand. Alternatif vard Toplumsal kutuplama sola doru da yaanyordu. 1929 borsa krizi sonrasnda byk ii mcadeleleri yaand. Ekonomik kriz ve kitlesel isizlik otomatik olarak umutsuzluk ve gvensizlik anlammna gelmiyor. ilerin yaam standartlarna vurulan bylesi bir darbe mcadeleleye de yol aabilmekte. 1930larda kitlesel isizlik milyonlarca iiyi sefalete srklerken onlar bunu bir kader olarak kabul etmediler; direndiler. New Yorklu bir gazeteci anlarnda 40-50 iiden oluan gruplarn marketlere gidrip veresiye istekleri reddedildiinde,

sahibini bir kenara itip yiyecekleri alp gittiklerini anlatyor. 1932de isizlere yardm derneklerinin ye says 300 bine kmt. Bunlar yzlerce kentte isizlie kar gsteriler dzenlediler. New York sokaklarnda isizlie kar byk ayaklanmalar yaand. Bu dayanma gruplarnn byk ounluu sosyalistler tarafndan kurulmutu. Birok lkede egemen snfn iinde bulunduu blnmlk sosyalist ve komnistler iin ciddi olanaklar salyordu. Bu partiler grevlere ve kitle ayaklanmalarna nclk etmekteydiler. Fransa ve spanyada hkmet orta oldular. Hatta Amerikada komnistler belediye bakanlna seildi. ngiltere Komnist Partisinin kurduu isizler hareketi btn lkede rgtlenmiti. 250 bin kiilik gsterilere nclk etmekteydi. Yaanan ayaklanmalar sadece isizleri iermiyordu. Amerikada cretler drlmeye alldnda kitlesel grevler patlak verdi. Bunlardan en nemlisi 1932de 150 bin tekstil iisinin Kuzey Carolinadaki greviydi. San Fransisco, Toledo ve Minneapolisde sosyalistlerin nclnde byk kitlesel grev yaand. 1930lar boyunca Amerikan iileri, iten atmalara, i hzlandrmalarna kar ve sendikalama hakk iin mcadele verdi. Grevler iilerin nemli bir ksmnn durumunu dzeltirken, Amerikan patronlarnn iilerin yaam standartlarna yeniden saldrmas nnde engel oldu. Fransada da iiler iten atlmalar, fabrika kapatmalar ve reel cretlerin dmesi sorunlaryla kar karya idiler. Fransz faistleri de Alman Nazileri gibi iktidara gelmeye alyorlard. 6 ubat 1934de faist eteler bakent Paristeki parlamento binasn igal etmeye altlar. Faist ayaklanmaya kar Fransz iileri kahramanca mcadele verdti. Be milyon kadar ii genel greve kt, bir milyon ii de faistlere kar sokaklara dkld. Sosyalist fikirler g kazanyor Faizme kar mcadele sosyalist fikirlerin glenmesini beraberinde getirdi. ki yl iinde Fransz halk sosyalisleri ieren bir koalisyon hkmeti seti. Fransz iileri seim galibiyetini grevler ve fabrika igalleriyle kutladlar. Bu mcadeleler sonucunda cretler ortalama yzde 12 artarken, haftalk alma saatleri 40a drld ve iki haftalk cretli izin kazanld. spanyada i sava 1930larn en nemli gelimesi spanyadaki devrim oldu. spanyol ekonomisi yabanc sermayeye bamlyd ve krizden ok youn bir ekilde etkilenmidi. Ancak spanyol iileri bunu kader olarak kabul etmediler, direndiler. spanya 1931e kadar monari tarafndan ynetilmekteydi ve byk toprak sahiplerinin egemenlii altndayd. Ayn yl yaplan genel seimler ve genel grev sonras monari devrildi ve cumhuriyet kuruldu. 1932-33de iiler iten atlmalara kar greve ktlar ancak polis ve ordunun saldrs karsnda geri adm atmaya zorlandlar. 1934de 30 bin silahl madenci ayakland ve madenleri igal ettiler. Madenciler askerlerin mdahalesine iki hafta direndi. Ancak sonunda yenildiler. Bask ve kriz ii snf iinde yeni bir birlik ruhunun gelimesine neden olmutu. 1936da sosyalistleri ieren bir halk cephesi hkmeti seildi. General Franco liderliindeki spanya ordusu askeri bir darbeyle cumhuriyeti devirdi. spanyol iileri cumhuriyeti savunmak iin harekete getiler. yl boyunca baka hibir Avrupa lkesinden yardm almakszn devrimi savunma mcadelesi verdiler. Bu mcadelenin baars 20nci yzyln gidiatn deitirebilirdi. Kazanacamz baka trl bir dnya var Bugn ekonomik kriz henz 1930larnki kadar derinlemi deil. Ancak 1930larn yava ekimini yayoruz. Rusya ve Uzakdoudaki son gelimeler filmin hzlanmaya baladna iaret ediyor. Endonezyada bir devrim, Gney Korede kitelesel grevler oldu, Rusyada madenciler sokaklara kyor. iler krizin faturasn demeye hazr olmadlarn ifade ediyor ve yeni alternatifler aryorlar. 1930larda olduu gibi kriz yeni mcadeleler ve politik hareketleri beraberinde getirecek. 1930larn trajedisi solun, ii snf mcadelelerini ileriye tayabilme yeteneinden yoksun, sosyal demokratlar ve Stalini klece takip eden komnist partilerin egemenlii altnda olmasyd. Bugn kriz sosyalist fikrilere kitleselleme olanaklar sunuyor. Bizlerin patronlarn krizine gerek ve somut bir zm sunmamz gerekiyor. Sosyalizm iin mcadele 1930larn faizm ve savala biten filmine farkl bir son hazrlayacaktr. Yeni i Demokrasisi; Say 1; Ocak 1999