TEMEL ELEKTRONK

DYOT ETLER
1) 2) 3) 4) 5) 6) KRSTAL DYOT ZENER DYOT TNEL DYOT IIK YAYAN DYOT (LED) FOTO DYOT AYARLANABLR KAPASTEL DYOT (VARAKTR - VARKAP)

DER DYOTLAR 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) MKRODALGA DYOTLARI GUNN DYOTLARI IMPATT (AVALAN) DYOT BARITT (SCHOTTKY) DYOT AN TOPARLANMALI DYOT PN DYOT BYK GL DYOTLAR

71

TEMEL ELEKTRONK

DYOTUN TEMEL YAPISI

DYOT NEDR? Diyotlar, yalnzca bir ynde akm geiren devre elemandr. Dier bir deyimle, bir yndeki direnleri ihmal edilebilecek kadar kk, br yndeki direnleri ise ok byk olan elemanlardr. Direncin kk olduu yne "doru yn" ,byk olduu yne "ters yn" denir. Diyot sembol, aada grld gibi, akm gei ynn gsteren bir ok eklindedir. Diyot Sembol:

Ayrca, diyodun ular pozitif (+) ve negatif (-) iaretleri ile de belirlenir. "+" ucu anot, "-" uca katot denir. Diyodun anaduna, gerilim kaynann pozitif (+) kutbu, katoduna kaynan negatif (-) kutbu gelecek ekilde gerilim uygulandnda diyot iletime geer. Diyodun kullanm alanlar: Diyotlardan, elektrik alannda redresr (dorultucu), elektronikte dorultucu,detektr, modlatr, limitr, anahtar olarak eitli amalar yararlanlmaktadr. Diyotlarn Gruplandrlmas: Diyotlar balca ana gruba ayrlr: 1) Lamba diyotlar 2) Metal diyotlar 3) Yar iletken diyotlar ise; iin

72

TEMEL ELEKTRONK 1. LAMBA DYOTLAR Lamba diyotlar en yaygn biimde redresr ve detektr olarak kullanlmtr. Scak katotlu lamba, civa buharl ve tungar lambalar bu gruptandr. ekil 3.1 'de scak katotlu lamba diyodun i grn ve alma ekli verilmitir. ekilde grld gibi snan katotdan frlayan elektronlar atom tarafndan ekilmekte ve devreden tek ynl bir akm ak salanmaktadr. Eskiden kalanlarn dnda bu tr diyotlar artk kullanlmamaktadr.

2.METAL DYOTLAR Bakr oksit (CuO) ve selenyumlu diyotlar bu gruba girmektedirler. Bakr oksitli diyotlar l aletleri ve telekominikasyon devreleri gibi kk gerilim ve kk gle alan devrelerde, selenyum diyotlar ise birka kilowatt 'a kadar kan gl devrelerde kullanlr. ekil 3.2 'de metal diyotlarn kesiti gsterilmitir.

73

TEMEL ELEKTRONK

3. YARI LETKEN DYOTLAR Yar iletken diyotlar, P ve N tipi germanyum veya Silikon yar iletken kristallerinin baz ilemler uygulanarak bir araya getirilmesiyle elde edilen diyotlardr. Hem elektrikte hemde elektronikte kullanlmaktadr. ekil 3.3 'te tipik bir rnek olarak kuvvetli akmda kullanlan bir silikon diyot verilmitir.

74

TEMEL ELEKTRONK

Tablo 3.1 'de metal ve yar iletken diyotlarna ait baz deerler verilmektedir. DYOT KARAKTERSTKLER Ters yndeki dayanma gerilimi Aktif yzeydeki akm younluu Maksimum doru yn akm Gerilim dm Maksimum dayanma scakl Ters yn akmnn doru yn akmna oran Birimi Selenyum V A / cm2 A V C IR / ID 40 - 60 0.89 - 0.9 400 0.6 - 1 80C 0.1 - 0.03 DYOT CNS Germanyum 500 - 800 100 - 300 200 0.6 65C 0.0002 Silikon 1500 - 4000 100 - 300 1000 1.2 140C 0.00001

Diyotlar arasnda bir kyaslama yapabilmek iin ekil 3.4 'te bazlarnn karakteristik erileri verilmitir 3. YARI LETKEN DYOTLARIN TEMEL YAPISI Yar iletken diyotlar, PN yzey birlemeli (jonksiyon) diyotlar ve nokta temasl diyotlar olmak zere iki ana grupta toplanr. Yar iletken diyotlar, ilk olarak nokta temasl kristal diyot halinde kullanma girmitir. Zamanla bunlarn yerini yzey birlemeli diyotlar almtr. Nokta temasl diyotlar bugn baz zel alanlarda kullanldndan zel amal diyotlar blmnde incelenmitir. PN yzey birlemeli diyot dier adyla jonksiyon diyot, P ve N tipi kristallerin, zel yntemler ile, ekil 3.5 'te grld gibi, ard arda birletirilmesi yoluyla elde edilir. Birleme yzeyine jonksiyon da denir. Jonksiyon diyot deyimi buradan gelmektedir. Jonksiyon kalnl 0.01 mm 'dir. Diyodun anot ve katot ular: Diyodun P blgesinden karlan balant ucuna (elektroduna) ANOT ucu, N blgesinden karlan balant ucuna da KATOT ucu denir. Anot "+" katot "-" ile gsterilir.

75

TEMEL ELEKTRONK

POLARMASIZ PN BLEM Gerilim uygulanmam olan, diyoda POLARMASIZ diyot denir. Polarmasz diyotta u yapsal deiiklikler olmaktadr: ekil 3.6 'dan takip edilirse, N tipi kristalin birleme yzeyine yakn ksmndaki serbest elektronlar, P tipi kristaldeki pozitif (+) elektrik yklerinin, yani pozitif elektrik ykl atomlarn, ekme kuvveti etkisiyle birleme yzeyini geerek, bu yzeye yakn atomlardaki elektron boluklarn doldururlar. Ve kovalan ba kurarak P kristali ierisinde ntr (etkimesiz) bir blge olutururlar. N tipi kristalin belirli bir blmndeki elektronlarn tamam P tipi kristale getiinden, N tarafnda da ntr bir blge oluur. P kristali ntr blgesinin gerisinde kalan pozitif elektrik ykl atomlarn ekme kuvveti, N tipi kristalin ntr blgesinin br tarafnda kalm olan elektronlar ekmeye yetmeyeceinden belirli bir geiten sonra elektron ak duracaktr. Sonuta, birleme yzeyinin (jonksiyonun) iki tarafnda hareketli elektriksel yk bulunmayan bir boluk blgesi oluur.

76

TEMEL ELEKTRONK Boluk blgesinin pil ile tanmlanmas: Boluk blgesinin zelliini daha iyi tanmlaya bilmek iin, ekil 3.6 'da grld gibi, pozitif kutbu N tipi kristale bal, yaklak 1/2V 'luk bir pil balym gibi dnlr. Pilin "+" kutbu, serbest elektronlar eker ve "-" kutbu da, "+" atomlara elektron vererek onlar ntr hale getirir. Bylece boluk blgesi oluur.

ekil 3.6 - Yzey birlemeli diyotta boluk blgesinin pil ile gsterilii.

POLARMALI PN BLEMES Gerilim uygulanm olan diyoda, POLARMALI diyot denir. Yaplan ileme de, diyodun POLARILMASI denir. "Polarma" nn Trke karl "kutuplandrma" dr. Yani, gerilim kaynann "+" ve "-" kutuplarnn balanmasdr. Gerilim kaynann balan ekline gre, polarma u iki ekilde olur:
a) Doru polarma b) Ters polarma

77

TEMEL ELEKTRONK A. DORU POLARMA Gerilim kaynann, akm aktacak ynde balanmasna, DORU POLARMA denir. Doru polarma balants: Doru polarmada, ekil 3.7 'de grld gibi; gerilim kaynann pozitif (+) kutbu, diyodun anoduna (P blgesi), negatif (-) kutbu, diyodun katoduna (N blgesi) balanr. Diyodun ular arasndaki gerilim iin de "polarma" veya "polarizasyon" gerilimi deyimleri kullanlr.

ekil-3.7 leri ynde polarma balants. R, akm snrlamak ve diyotu korumak iin kullanlmtr

DORU POLARMADA DYOT ERSNDEK GELMELER ekil 3.7 'den de anlalaca gibi, doru ynde polarlm diyotta, N blgesindeki serbest elektronlar, gerilim kaynann negatif kutbu tarafndan itilir, pozitif kutbu tarafndan ekilir. Benzer ekilde, P blgesi pozitif elektrik ykleri de kaynan pozitif kutbu tarafndan itilir, negatif kutbu tarafndan ekilir. Bu srada, pozitif elektrik yklerinin tersi ynde hareket eden elektronlar da, P blgesinden karak kaynan pozitif (+) kutbuna doru akar. P blgesinden kaynaa giden her elektrona karlk, kayan negatif kutbundan kan bir elektron da N blgesine gelir. Bylece devrede bir akm doar.

78

TEMEL ELEKTRONK

D devredeki akm yn: Herkes tarafndan kabul edilen, elektron aknn tersi ynde, yani kaynan pozitif kutbundan diyoda doru ve oradan da kaynan negatif kutbuna dorudur. Ksacas; akm "+" dan, "-" ye doru akar. Diyottan geirilebilecek akmn bykl: Bir diyottan geirilebilecek olan akmn bykl diyot trne ve yapsna gre deiir. Geirilebilecek maksimum akm deeri diyot kataloglarnda verilmitir. Eer akmn byk deerlere ulamasna izin verilirse, meydana gelen scaklk diyodun yapsn etkiler ve diyot bozulur. Byle bir durumu nlemek iin, ekil 3.7 'de grld gibi, diyoda seri bir R direncinin balanmasnda yarar vardr. R direncinin seimi diyodun akm kapasitesine ve gerilim kaynann byklne gre yaplr. Diyodun Anot ve Katodu: Doru polarmal balantda, gerilim kaynann pozitif kutbu, dier adyla ANODU diyodun P blgesine balandndan, diyodun bu ucuna da ANOT ucu denmitir. Benzer ekilde dier uca da KATOT denmitir. Diyodun d grntsnde ANOT - KATOT ayrmn salayabilmek iin, genellikle katot tarafna aada gsterildii gibi bir izgi konulur.Baz diyotlarda bu durum ok iareti konularak belirtilir.

79

TEMEL ELEKTRONK B. TERS POLARMA ekil 3.8 'de grld gibi, gerilim kaynann negatif (-) ucu, diyodun anoduna (P tarafna), gerilim kaynann pozitif (+) ucu ise, diyodun katot (N) ucuna gelecek ekilde balant yaplrsa, diyot ok byk bir diren gsterecek ve akm akna engel olacaktr. Ancak ok kk bir kaak akm akar. Bu halde diyot ters polarmaldr veya ters balantldr denir. Byk diren ynne de diyodun ters yn ad verilmektedir. TERS POLARMA HALNDE DYOT ERSNDEK GELMELER P blgesindeki pozitif elektrik ykleri (oyuklar) kaynan negatif kutbu tarafndan, N blgesindeki serbest elektronlar ise pozitif kutbu tarafndan ekilecek ve jonksiyondan herhangi bir akm gemeyecektir. Bu durumda, ortadaki boluk blgesi de bymektedir. (ekil 3.8)

ekil-3.8 Ters Polarma balants.

80

TEMEL ELEKTRONK Kaak akm (leakage current): P ve N tipi yar iletken kristalinin incelenmesi srasnda, P tipi kristalde, aznlk taycs olarak bir miktar serbest elektronun bulunduu, keza N tipi kristalde de bir miktar, aktif halde pozitif elektrik yk (oyuk) bulunduunu belirtmitik. te ters polarma srasnda, bu aznlk tayclar etkinlik gstererek, diyot ierisinden ve dolaysyla da devreden ters ynde ok kk bir akm gemesine neden olur. Bu akma "KAAK AKIM" denir. Kaak akm ekil 3.9 'da grld gibi, mikro amper mertebesinde (A) ihmal edilebilecek kadar kk olup normal alma artlarnda diyodun almasn etkilememektedir. Ancak snmayla artma gsterir.

DYOT KARAKTERST ekil 3.9 'da Ge ve Si diyotlara ait gerilim akm bants gsterilmitir. Buradaki gibi, bir eleman veya devrenin eitli deerleri arasndaki banty yanstan erilere karakteristik erisi, bazen de ksaca karakteristii denmektedir.

DORU POLARMA DURUMUNDA Doru polarmada, ekil 3.9 'da grld gibi germanyum diyodun karakteristik erisi 0,2V civarnda, silikon diyodun karakteristik erisi ise 0,6V civarnda yukarya doru kvrlmaktadr. Yani, ancak bu gerilim deerlerinden sonra diyot iletime gemektedir. letime gei gerilimine balang veya eik gerilimi denir. Diyodun hemen iletime gememesinin nedeni birleme yzeyinin iki yanndaki bo (ntr) blgesidir. Elektronlar, ancak yukarda belirtilen gerilimlerden sonra bu blgeyi geebilmektedir. ekilde grld gibi, kk deerli gerilim artnda, doru yn akm hzla bymektedir. Bu akm fabrikasnda verilen akm limitini aarsa diyot yanar.

81

TEMEL ELEKTRONK TERS POLARMA DURUMUNDA Ters polarmada, daha ncede belirtildii gibi, belirli bir gerilime kadar ancak mikro amper mertebesinde ve nemsenmeyecek kadar kk bir kaak akm akmakta, bu gerilimi anca ise ters akm birden bymektedir.

DYODUN DELNMES Ters akmn birden bymesi halinde, diyodun delinmesi, bu andaki gerilime de delinme gerilimi denir. Delinme olaynda, ters akmn birden bymesinin nedenleri: 1) ekil 3.8 'de grld gibi, uygulanan byk deerli ters gerilimin pozitif kutbu, N blgesindeki serbest elektronlar kuvvetle ekmekte, negatif kutbu da P blgesindeki aznlk tayc durumundaki elektronlar kuvvetle itmektedir. 2) Byk bir hareketlilik kazanan elektronlar, atomlara hzla arparak, valans elektronlarnda serbest hale gemesine neden olur. 3) Bu ekilde hem P, hem de N blgesinde hzla oalan elektronlar kaynan pozitif kutbunun ekme kuvvetine kaplarak, byk oranda kaynaa doru akar. 4) Bu arada P - N blgeleri arasndaki boluk blgesi kalkm ve P blgesinde de ok sayda elektron olumu bulunduundan P - N ayrm kalmaz. Diyot iletken bir madde haline dnr. 5) Ar elektron hareketinden dolay diyot snarak yanar. 6) Ayrca d ortamn scak olmas da olay hzlandrmaktadr. Bu nedenle, diyotlar ok scak ortamlarda kullanlmamal veya soutucu ile kullanlmaldr. Germayum diyodun maksimum alma scakl 90C, Silikon diyodu ise175C dir. Ayrca ters polarma halinde, uygulanan gerilimin byk deerlerinde diyodun yzeyi boyunca bir miktar da yzeysel kaak akm akar. Diyot yzeyinin kirlenmesi ve rutubetlenmesi durumunda yzeysel kaak akm byr. Her iki polarma halinde de vardr. Fakat ters polarma halinde, istenmeyen akm olarak, etkisini daha da ok gstermektedir. ekil 3.9 'da grld gibi, siliko diyodun delinme gerilimi, germanyum diyoda gre daha byktr. Diyer taraftan kaak akm ise daha kktr.

82

TEMEL ELEKTRONK Sonu olarak: Diyot, doru polarmada kk direnli bir devre eleman, ters polarmada ise byk direnli bir devre eleman nitelii gsterir ve akmn tek ynde akmasn salamaktadr. Fabrikasnca verilen, doru yn akm ve ters yn gerilimi geilirse diyot yanar. DYODUN KONTROL Bir diyot u iki amala kontrol edilir: 1) Anot ve Katodun belirlenmesi 2) Salamlk kontrol Diyot kontrol, pratik olarak l aleti (avometre) ile yaplr. breli (analog) l aleti kullanlmas, hzl lm ve takip kolayl bakmndan daha uygundur. Ama hassas bir lm olmayp, byk veya kk diren eklinde bir lm yapmak suretiyle diyodun durumunu saptamaktr. Ayrca, bir hususa dikkat etmek gerekir: Diyot direncinin kontrolyle, normal bir direncin kontrol arasnda nemli farklar vardr. Diren lmnde, gerilim kayna olarak l aleti ierisindeki pilden yararlanlmaktadr. l aleti ierisindeki pil genelde 1.5V 'luk tur. Baz l aletlerinde 9V 'luk pil bulunur. 1.5V 'luk ohm ile yaplan en kk normal bir direncin bile, ksa zamanl lm iin tehlikeli deildir. Ancak diyot iin tehlikeli olabilir. Her diyodun, doru ynde geirebilecei akm snrldr. Bu nedenle, kk akml diyotlarn ve zelliklede yksek frekans (YF) diyotlarnn lm srasnda dikkatli olmak gerekir. Bu gibi hallerde diyotlarda 100-500 Ohm arasnda seri bir diren balamak gerekir. Ayrca; Galvano teknikte ve DC motorlar iin kullanlan byk gl dorultucu diyotlarna benzer diyotlar iletime geirmek iin byk gerilim gerektiinden 1.5V 'luk Ohm metre byle diyotlar lmez. ki ynde de byk diren gsterir. Byle diyotlar iin 9V 'luk pili bulunan avometreler kullanlr ve R*100, R*1000 kademelerinde lm yaplr.

83

TEMEL ELEKTRONK unuda bilmek gerekir: l kademesi bydke, l aletinin i direnci klr ve d devreye uygulad gerilim ve verdii akm byr.

DYODUN, ANOT VE KATODUNUN BELRLENMES Diyotlar devreye mutlak surette doru ekilde balanmaldr. Bunun iinde anot ve katodun bilinmesi gerekir. Diyot anot ve katodunun hangisi olduundan phe ediliyorsa, kontrol ekil 3.10 'da grld gibi iki ynl yaplr. Normal bir diyot, bir ynde kk diren, br ynde ok byk diren gsterecektir. Doru yn direnci diyottan diyoda birka 10 ohm 'dan birka 100 ohm 'a kadar, deitii gibi, ayn diyodun direnci uygulanan gerilime gre de deiir. Uygulana gerilim bydke diyodun direnci klr. Ters yn direnci, btn diyotlarda Mega ohm 'a yakn veya zerindedir. Diyot direncinin kk kt ynde, l aletinin pozitif (+) probunun bal olduu u ANOT dier u KATOT 'dur. Bu noktada dier bir hususa daha dikkat edilmesi gerekir: Baz l aletlerinde pilin negatif ucu, aletin "+" yazl kna balanmaktadr. Bu nedenle, kullanlan l aletinde pilin ka nasl balandnn bilinmesi gerekir. Prensip olarak, l aletinin "+" kndaki kablonun rengi KIRMIZI "-" kndaki kablonun rengi SYAH 'tr.

DYODUN SALAMLIK KONTROL Bir diyot u iki nedenle bozulur: 1) Doru ynde katalog deerinin zerinde akm geirilirse, 2) Ters ynde yine katalog deerinin zerinde gerilim uygulanrsa. Her iki halde de diyottan geen ar akm diyodun bozulmasna neden olacaktr.

84

TEMEL ELEKTRONK zerinden ar akm geen bir diyotta durum gzlenebilir: Ar akm ok fazla deilse ve ksa dnem akmsa, hem P, hem de N blgesindeki kristal atomlar arasndaki kovalan balar kopmakta ve elektronlar serbest hale gemektedir. Bu durumda diyot bir iletken haline dnmekte ve omaj lm yapldnda her iki ynde de ksa devre gstermektedir. Ar akm ok byk olursa diyot aynen bir sigorta teli gibi eriyip yanar ve omaj kontrol yapldnda her iki ynde de ak devre gsterir. Dier bir deyimle, sonsuz ( ) gsterir. Yanan bir diyottaki renk deiimi dardan bakldnda da belli olur.

85