1

BLM 1 KUANTUM TEOR

GR

19. yzyln sonlarna doru , atom boyutundaki sistemler zerinde yaplan baz deneylerde deneysel sonularn atomun davranna ait bilgilerin klasik mekanikteki teoriler ile aklanamad anlalmtr. 1900 ylnda M.Planck, farkl frekanslardaki iddetli nmn yani elektromanyetik madaki nn frekanslarnn kuantumlu olmas gerektiini ne srd. Max Planck'n siyah cisim mas olarak adlandrd bu varsaym Kuantum Mekaniinin gelimesindeki ilk adm olmutu. Planck'n Siyah Cisim Imas varsaym zerine 1905 ylnda A.Einstein; Planck'n fikirlerini ve 1877 ylnda Hertz tarafndan yaplan Fotoelektrik etki olayn ele alarak bu grleri gelitirdi. 1924 ylnda ise de Broglie, A.Einstein'n n parack zellii gsterebileceini ileri srmesinden sonra paracklarn dalga zellii de gsterebildiini savundu.

1913 ylnda Niels Bohr, hidrojen atomu hakknda teori gelitirdi. Atom spektrumunun kuantal aklamasn yapt. Heisenberg ve Schrdinger 1926 ylnda kuantum mekaniini gelitirdiler. Yaklak 30 yl sren bu gelimelerden sonra Kuantum Mekaniinin

temelleri atlm oldu. Bylece Kuantum Mekanii kimyada son derece nemli bir anlaya , felsefeye sahip oldu. Kuantum Mekaniini ksaca tanmlarsak; mikroskobik sistemlerin (atom, ekirdek, molekl. v.s.) davrann matematiksel kavramlarla ifade etmek ve bu kavramlarn varln , sonularn fiziksel manta mikroskobik yntemdir. yaplarn dntrerek atom, ekirdek, molekl v.s. zere gelitirilmi bilimsel

fiziksel zelliini incelemek

1.1 FZKSEL SABTLER :

Kuantum mekaniinde karlatmz baz temel fiziksel sabitler aadaki tabloda zetlenmitir.

Ik Hz Elektron Yk Planck Sabiti

c = 2.998 x 108 m/s e = 1.602 x 10-19 C h = 6.626 x 10-34 Js = 4.136 x 10-15 eV s = h/2 = 1.055 x 10-34 Js = 6.582 x 10-16 eV s me = 9.110 x 10-31 kg = 0.5110 M eV/c mp = 1.6727 x 10-27 kg = 938.28 M eV/ c mn = 1.6750 x 10-27 kg = 939.57 M eV/ c = e/ c = 1/137.04 a0 = /me

Planck Sabiti ()

Elektron Ktlesi

Proton Ktlesi

Ntron Ktlesi nce Yap Sabiti

Bohr Yarap

= 5.291 x 10-11 m = 0.5291 A R = me e4/2

Rydberg Sabiti

= 1.0974 x 107 1/m = 13.61 eV Tablo 1.1

Elektron J.J. Thomson'un 1897 ylnda yapt bir dizi deneyler sonunda ''katot nlar''denilen demetlerin aslnda negatif ykl paracklardan olutuunu gstermesiyle bulunmutur.1909 ile 1913 tarihleri arasnda Robert Millikan bir seri mkemmel deney yapt . Bu deneylerde , elektronun elementer yk e' yi lt ve elektron yknn kuantize doasn belirledi. Ayn yllarda Rutherford, kendi adyla anlan atom modeli gelitirdi. Thomson'un elektronu bulmas ile birlikte bu sre birbirini deneylerle devam etti. takip eden

ekil 1.1 Katot n tp

ekil 1.2 Millikann Ya Damlas Deney Dzenei

1.2 DALGA HAREKET:

In dalga zellii gsterdiinin anlalmasndan sonra n hareketi hakkndaki dnceleri tekrar gzden geirmenin kanlmaz olduu anlald. Kuantum mekaniinde dalgalar hakkndaki bilinen kesin grler yeniden gzden geirildi ve elektromanyetik dalgalarn hareketleri hakknda yeni ifadeler gelitirildi. Elektromanyetik dalgalarn elektrik ve manyetik alanlarn etkisiyle birbirini takip eden srekli birbirine dik dorultularda salnm

hareketi yapan dalga olduu grld. Ayrca elektromanyetik dalgalarn k hzyla ilerledii , yayld anlald. Yandaki ekil1.3'de elektromanyetik dalgann ilerleme dorultular gsterilmektedir. Elektromanyetik Dalga Hareketi

; frekans ; dalga numaras ( 1/cm) ; dalga boyu (cm)

Frekansn birimi Hertz'dir. (Hz) Saniye bana devir saysna frekans denir. Bylece (1.1) ve (1.2) ifadelerinden bulunur.

Dalga numaralar spektroskopi'de dalga boylarndan daha nemli bir yere sahiptir. nk dalga numaralar ayn frekanslara sahip foton enerjileri ile orantldr.

+x ynnde hareket eden bir elektromanyetik dalgann elektrik ve manyetik alan

bileenleri aada verilmitir.

ekilde de grld gibi elektromanyetik dalgann elektrik alan bileeni yatay, manyetik alan bileeni dikey dorultudadr. Elektrik ve Manyetik alan iddetlerinin maksimum deerleri denklem (1.3) ve (1.4) ile verilmitir. Bu byklkler Ey ve Bz sembolleri ile gsterilir. Byk etki alanlarna sahip elektromanyetik dalgalarn dalga boylar farkl

birim sistemlerinde kullanlr. X-nlar, mortesi ve grnr dalga boyuna sahip nlarnn ou angstrom birimindedir. 1 A = 10-10 m = 10-8 cm Grnr dalga boyu 4000 A 8000 A ( 400-800 nm) Angstrom SI birimi deildir ve genellikle nanometre terimi kullanlr. 1 nm =10 A = 10 -9 m , ~1 Metre: In bolukta saniyenin 299792458de biri kadarlk bir zaman aralnda ald yoldur.

1.3 SYAH CSM IIMASI :

Bir gaz sttmz dnelim. Scaklk arttka gaz moleklleri arasndaki balar zayflar, yeterli enerjiye karlan atomlar birbiriyle arptnda her atomun elektronlar titremeye balar ; titreen ykler harmonik elektromanyetik dalga retirler ki bu, atomun k yaynlamasna yol aar. Gazlarn scakl arttrlnca gaz moleklleri arasndaki etkilemeden dolay izgisel spektrum oluur. Fakat katlarda durum byle deildir. Katlar srekli ma yaparlar. Siyah cisim , zerine den her s radyasyonunu souran bir cisim olarak adlandrlr. Hibir n yanstmad yada geirmedii iin grnts siyah olur. Aslnda bu zellikte bir cisim yoktur fakat hayali bir model oluturulmutur. Byk bir metal duvara ok ufak bir delik atmz dnelim. Bu duvara iddetli bir n gnderelim. Gnderilen bu nlarn bir ou duvar tarafndan absorbe edilir yani sourulur. Sonuta bir termal denge durumuna eriildiinde duvardaki ufak delikten geen nlarn spektrumu gzlenebilir. Bunun gibi malar genellikle siyah gvde mas olarak adlandrlr. Burada siyah terimi zerine den her frekanstan souran anlamnda kullanlr. Siyah cisim masnn farkl scaklktaki dalga k iddetleri ve kullanlan n ile ilgili grafik ekil 1.4 de

boylar

verilmitir. ekil 1.4: Farkl scaklklarda mann iddet-dalga boyu grafii ile +d arasndaki

frekanslara sahip n birim alandaki ma gc

younluu Id dr. In iddeti Idr. I'nn birimi (watt/cm m)'dr. Ayn birim sistemindeki ma gc younluunun birimi ( watt/cm ) 'dr. Toplam iddet (Birim zamanda yzeyin birim alan bana enerji) :

Siyah cisim mas ile ilgili yaplan deneylerin kesin sonularndan elde edilen baz deerler grafikte verilmitir.

Toplam Ima Enerjisi

olup , T scaklnn 4. kuvvetiyle orantldr. Burada Stefan-Boltzmann sabiti olarak bilinir. 'Toplam Ima Enerjisi' kanunu Stefan'n deneysel sonular kullanarak bulmas ve daha sonra Boltzmann'n gelitirmesi ile termodinamik prensipler arasnda yerini almtr. Bununla beraber elektromanyetik malar, n dalga boylarnn spektrumlar ile ilgili almalar, deneyler hzla devam etti. Birbirini takip eden bu almalar sonunda klasik fiziin temelinde kullanlan teorilerin n doasn incelemede yetersiz kald anlald.

1.4 PLANCK TEORS :

Planck siyah cisim mas hakknda varsaymda bulunarak , bu konu hakknda grlerini baarl bir ekilde formalize etti . Planck'n varsaym ; katlarn titreim hareketleri ile ma yapabilecei ve absorbe edilen n ma enerjilerinin yalnzca h enerjisine eit ve tam katlar olacadr. Burada h daha sonra Planck sabiti olarak adlandrlacak bir sabittir. ise

absorbe edilen yada yaymlanan n frekansdr. Bu nedenle, n halinde yaylan yada absorbe edilen n enerjisi herhangi bir deeri alamaz sadece hv enerjisinin kuantumlu deerlerine sahip olabilir. Planck ; temel varsaymn tam olarak ifade edecek, kullanlan verilerin sonularn doru bir ekilde verecek bir denklem elde etti.

Bu denklemde c k hz (2.99792458 x 108 m/s) ve k Boltzmann sabitidir. (1.380662 x 10-23 J/K ). h bir sabittir. Planck sabiti olarak bilinen bu sabitin Planck tarafndan hesaplanan en iyi deeri

'dir. Planck bu teorisini 14 Aralk 1900 'da Berlin Fizik Topluluu'na (Berlin Physical Society) sundu. Planck'n ne srd teorinin 1900 ylnda Berlin Physical Society

tarafndan kabul grmemesinden sonra Planck youn bir alma sonrasnda baarl bir denklem gelitirdi. Planck'n elde ettii denklem 1905 ylnda kabul grd. Bununla beraber kuantum mekanii ile ilgili olarak yeni fikirler Einstein tarafndan gelitirilip Planck'n teorisi desteklendi. Einstein, bu konuyu ''fotoelektrik olay'' ile aklad.

1.5 FOTOELEKTRK OLAYI :

Metal bir yzeye k gnderdiimizde metal yzeyinden elektronlar kopar.

Bu olaya fotoelektrik olay denir. Fotoelektrik olay ematik olarak ekil 1.5 'te gsterilmektedir. ekilde K ile gsterilen potasyum ile kapl ince metal plaka alc (reseptr) grevindedir. nce tel ekran nne W ile gsterilen zgara (geciktirici voltaj grevindedir) bataryaya balanr. Yandaki devre kurulduktan sonra, alcya prizmadan geirilen tek renkli (monokromatik) k gnderilince ince metal plaka zerindeki elektronlar harekete geer. Harekete geen elektronlar hassas galvanometreye ( elektrik lei ) iletilir. Bylece devredeki iletim

tamamlanr. Galvanometreye kaydedilen akm deerleri ince metal plakaya gnderilen n iddetiyle ekil 1.5 Fotoelektrik hcre devresi

doru orantl bir ekilde deiir. Fotoelektrik olaynn gereklemesi iin devredeki metal plakadaki elektronlar

harekete geiren n frekansnn eik (balang) frekansndan daha byk ve srekli olmas gerekir. Devreye gnderilen n frekans eik frekansna eit olduunda ince metal plaka yzeyinden baz metal elektronlar plaka serbest hale geer. Eik frekansnn

zerindeki

frekanslarda

zerindeki elektronlar fazla harekete geer.

Elektronlarn ar derecede harekete gemesi kinetik enerjinin domasna neden olur. Devrede maksimum enerji retilmesi, metal plaka yzeyine dik k gnderilerek veya bataryann ularnn deitirilmesi ile yaplabilir. Devreyi farkl voltajlara maruz yzey aydnlanr.

braktktan sonra devredeki akm tamamen

kesersek metal

Aydnlanan ince metal plaka k kayna olarak grev yapar. Metal plakadan kopan serbest elektronlarn maksimum hza ulaabilmesi , n iddetinden bamsz olup sadece frekansna baldr.

Klasik Fiziin dnemlerinde bunlar anlayabilmek, sonularn deerlendirebilmek mmkn deildi. Ima enerjisinin elektrik alan bykl (iddet) ile orantl olduu dorudan klasik grle badalatrld. Bylece ; daha iddetli mada metal plaka yzeyinden kopan (serbest hale geen) elektronlarn daha yksek hzlara sahip

olabilecei beklenir. Bunun yerine tek renkli (monokromatik) k iin elektron hzlarnn sabit kald , plaka yzeyinden kopan elektron saylarnn n iddeti ile artt gzlenmitir. Einstein bir varsaymda bulunarak , yksz n hv enerjisinin kuantumlu deerlerine sahip fotonlarn boluk yoluyla yaymlandn aklad. Metaldeki tek bir elektronun enerjisi ve metal zerine gnderilen k tarafndan fotonun toplam enerjisi absorbe edilen bir

hv enerjisine sahiptir. Eer elektronlar yeterli derecede yzeyinde oluan potansiyel engelini aabilirler.

byk enerjilere sahiplerse metal

Bununla beraber, yksek enerjiye sahip elektronlar metal yzeyinde kinetik enerjinin olumasna sebep olurlar. Elektronlara bal olarak kinetik enerji ve elektronun frekansna bal olarak hv enerjisine sahip fotonlar yaymlanr. Elektron says, absorbe edilen veya yaymlanan fotonlarn saysna ve k

iddetine baldr. Millikan , fotoelektrik olayndaki deneysel verilerin analizinden hesaplad foton enerjisi ve frekansyla orantl sabitin Planck'n ma denkleminde hesaplad sabitle gzel bir uyum iinde olduunu kefetti. Fotoelektrik olay , doada gzlemlenebilen nemli bir k olaydr. Ik doada iki zellii ile davran sergiler. Ik baz koullar altnda dalga benzeri harekete bazen de parack hareketine sahiptir.

1.6 ZG SPEKTRUMU :
Siyah cisim masnda srekli ve farkl tiplerde izgiler ieren spektrum

gzlenebiliyorsa. Doada meydana gelen izgi spektrumu klasik teoriler tarafndan aklanabilinirmiydi? Spektrumla ilgili olarak yaplan denemelerde , spektrumun farkl koullarda farkl frekanslarda spektrum izgileri arasndaki farklarn hesaplanabilecei bulundu. Spektrumdaki farkl izgileri , kk saysal deerler arasndaki farkllklar

gz nnde tutarak gerek deerlere yakn sonularla aklayabiliriz. Hidrojen atomunun spektrumu en basit spektrum yapsna sahiptir. Kk bir blgedeki hidrojen atomu spektrumu ekil 1.6da rneklendirilmitir.

ekil 1.6 Balmer serisinde hidrojen atomu spektrum izgileri

1885 ylnda Balmer, hidrojen atomunun spektrumu ile ilgili olarak hidrojen atomu spektrumunu ifade edebilecek basit bir banty buldu. Hidrojen atomunun spektrumu ile ilgili dalga boylarn veren denklem

eklinde yazlabilir. Denklemde n2 ifadesi 2'den byk bir tamsay ve R Rydberg sabitidir (R=109,677.58 cm-1). R deerini ok doru bir ekilde hesaplayabilmek iin dalga boylarnn ve spektrum izgilerinin byk bir hassasiyetle llmesi gerekir. Balmer tarafndan bulunan bu denklemdeki n2 ifadesinin 2'den daha kk deerde olamayacann farkna varlmaldr . n2 'nin 2'den kk olduu durumlarda dalga saylar iin bir anlamszlk doacaktr. Eer n2 deeri 2'den kk deerde olursa dalga boyu ( ; dalga says) negatif , n2 = 2 olduu zaman dalga says sfr olacaktr. n2 deeri 2'den daha byk deerleri aldnda dalga saylar daha byk deerleri alr. n2 deerlerinin art dalga saysndaki arta neden olur. Bununla beraber n2 deeri sonsuza yaklatnda yani ok byk artlarda dalga says R gibi bir limite yaklar. Balmer serisindeki dalga boylarnn art ve sreklilik snr ekil 1.6 'da gsterilmitir. Hidrojen atomunun spektrumu Balmer tarafndan baarl bir ekilde formalize edildikten sonra hidrojen atomunun tretildi. spektrumu ile ilgili olarak birden fazla seri

10

Hidrojen atomu spektrumunun en genel denklemi

ile verilir.

Hidrojen Serileri

Spektrumda her bir izgi R/n1 ve R/n2 gibi iki farkl koulla gsterilebilir. Dier atomlarn spektrumlar daha karmak yapya sahiptir. Ama genelde dier atomlarn spektrumlarndaki olas farkllklar gz nnde bulundurarak hidrojen atomu spektrumunun temeline dayandrlabilir. Bu gr daha iyi anlayabilmek iin enerjinin korunumu ilkesine gerek duyulmaktadr. Enerjinin korunumu ;

eklinde verilmektedir. Burada E2 enerjisi ; atom nceki , E1 enerjisi ise foton veya molekln hv enerjili yaymlandktan sonraki foton yaymlamadan

enerjisidir. Bu denklem

spektroskopideki btn basit tipler iin geerli bir denklemdir.

1.7 HDROJEN ATOMUNUN

BOHR MODEL :

Rutherford 1911 ylnda yapm olduu deney sonucunda, alminyum kapl ince metal plaka zerine gnderilen alfa paracklarnn metaldeki elektronlarn oluturduu elektrik alann etkisi ile saptn gzlemitir.

11

ekirdekteki pozitif yklerin says atom numaras ile belirtilir. Ntr atomlarda; negatif yk says ile pozitif yk says birbirine eit olduundan ekirdek etrafnda hareket halinde bulunan elektron says atom numarasna eittir. Bohr 'un 1913 ylnda gelitirdii teori olan hidrojen atomu spektrumu

Kuantum Teori'sinin temel yaptalarndan birini oluturmaktadr. Bohr gelitirmi olduu bu teori ile hidrojen atomunun yrngesindeki elektronlarn yrnge asal momentum deerlerinin katlar sadece byklnn tam

olabileceini aklamtr (=h/2). Bylece

Klasik Mekanikteki teorilerle aklanamayan hidrojen atomunun davran ile ilgili bilgiler elde edilmi ve klasik mekanikteki byk bir oldu. = h/2 = 1.054 x 10-34 J.s L = h/2 , 2h/2 , 3h/2 L = mv r olduundan ekil 1.7 Bohr atom modeli eksiklik tamamlanm

[h] = enerji x zaman = J.s [asal momentum] = [mv r] = kg.m/s.m = J.s Planck sabitinin boyutunun asal momentumla ayn olduu boyut analizinden grlmektedir. mv r = h
2

L d =
0

nh

mv r 2 = nh ( n = 1,2,3,.... )

L = n Bohr

bir varsaymda bulunarak ; atomdaki elektronlarn ekirdek etrafnda

dairesel bir yrngede, belirli bir enerjide bulunacan ifade etti. Biz imdi biliyoruz ki; yrngedeki elektronlar bu ekilde hareket etmezler. Modern kuantum teorisine gre Bohr atom modeli tam doru deildir. Fakat bununla beraber Bohr ; hidrojen atomu ve hidrojen tr (ekirdek yk +Ze olan ve yrngesinde tek elektron bulunan {He+,Li+,.}) atomlarn enerji seviyeleri hakknda doru ifadeler verebilen denklemler elde etti, hidrojen tr atomlarn byklklerini , hidrojen atomunun dahili ao = / meke 5.291 x 10 -11 m 0.5291
0

yrngesinin

yarapn 0.529 0A olarak hesaplad.

12

Bohr teorisinden yola klarak hesaplanan hidrojen atomunun enerji seviyeleri ekil 1.8'te zetlenmitir. Lyman serisindeki spektrum izgileri ve elektronlarn

yrngeler arasndaki geileri n = 2,3,4,... kuantum saylar ile belirlenir. En dk yrnge says n1=1 kabul edilir. Balmer serisinde ise elektronun daha geni yrngelerden ikinci yrngeye gei durumundaki kuantum says n1=2 kabul edilir. Dier seriler iin kabul edilen kuantum saylar ekilde grlmektedir. Farkl

yrngelere sahip enerjiler farkl yollarla ifade edilmitir. Dalga numaralar ile belirlenen enerjiler ekil 1.8'de doru bir ekilde verilmitir. Spektrumdaki herhangi bir izgi(tayf) dalga saylar ile elde edilebilir. ki enerji seviyesi arasndaki fark ile dalga saylarnn doru deerleri elde edilebilir. Balmer serisindeki ikinci tayf ifade eden dalga numaras elektronun drdnc yrngeden ikinci yrngeye geii ile elde edilir.

ekil 1.8 Bohr teorisinden hesaplanan hidrojen atomunun enerji seviyeleri

Srekli

emisyonda

dalga

boylar 365 nm 'den daha ksadr. ekil 1.6'te

gsterilmektedir. Hidrojen atomunun yrngesindeki elektronlarn (iyonize elektronlar) enerji seviyeleri geilerinde, elektronlarn sahip olduu toplam enerjiler pozitif

deerlere sahiplerdir. Srekli emisyonda elektronlarn sahip olduu enerjinin pozitif deerlerinin kuantumlu olmad sonucuna varlmtr. Elektronlar belirli bir limit

deerine yaklatka yani madaki tayflarn bir spektral seriyi tamamlamasndan

13

sonra dk bir iyonlama seviyesinde yrngeden ayrlarak iyon (serbest elektron) haline geerler. Sourmada , n absorbe edilmesi ile elektron daha yksek enerji seviyesine gei yapar yada yrngeden ayrlr (bozunur). Bohr teorisinin hidrojen ve hidrojen tr atomlarn spektrumlarnn hesabnn muhteem baarsna ramen ok elektronlu atomlarn spektrumlarn aklamada yetersiz kalyordu. Bohr klasik mekanik yasalarnn deitirilmesi gerektiini ne srd. Klasik mekanikteki yasalarn yetersiz olduunu ifade ederek yeni postlalar ortaya att. Bohr'un postlas; Kararl bir yrngedeki elektron, d etki olmad srece hi bir enerji mas yapmadan ayn yrngede dolanabilirdi. Bohr'un postlalar; tasvir edilebilmesi

kuantum mekaniinde, hidrojen atomunun davrannn daha iyi iin yeni teorileri gelitirmeye gtrd.

1.8 de BROGLIE BAINTISI :

Farkl deneyler sonucunda n doasnn madde-dalga ikilemine sahip olduu grlmtr. In krnm olaynda bir dalga , fotoelektrik emisyonda ise bir parack gibi davranmasnn grlmesinden sonra maddenin de bu ikili karakteri gstermesi gerektii de Broglie tarafndan ileri srld. de Broglie elektron gibi maddesel paracklarnda madde-dalga zellii

gsterebileceini savundu. Bir ma alanndaki enerjinin; sadece frekansa veya dalga boyuna bal olan temel bir birimde bulunabileceini ne srd.

Bir fotonun momentumu P= mc ile verilir. Burada m foton'un ktlesi , c ise k hzdr. Ik dalgalar c hznda ilerledii iin n frekans v = c/ yazlabilir. Einstein enerji ifadesi kullanlarak. (E = mc2)

ifadesi (1.11) denkleminde yerine yazlrsa,

elde edilir.

14

1924 ylnda de Broglie 'nin ne srd bu bant maddesel paracklara uygulanabilirdi. Dalga zelliine sahip bir paracn momentumu belirlenebilirdi. dalga boyu ile

Burada

v paracn hzdr. de Broglie uyarlan paracn dalga boylarn bu

yntemle hesaplad. Madde dalgalarnn doas ile ilgili aratrmalar de Broglie'inin ortaya att bantdan sonra, 1928 ylnda Amerikal fizikiler Davisson ve Germer elektron dalgalar krnm ile dalga boyu =h/P bants ile verilen bir dalgann

krnmyla uyumlu sonular verdiini grdler. Davisson ve Germer; nikel kristali zerine gnderdikleri elektron demetindeki elektronlarn asal krnmn hesaplayarak de Broglie bants =h/P 'nin doruluu konusundaki tm pheleri ortadan kaldrdlar.

1.9 HEISENBERG BELRSZLK BAINTISI :

1927 ylnda Heisenberg ; fiziksel hareket boyutlarnn (koordinatlar, hzlar, asal momentum, enerji ,zaman ) ezamanl olarak kesin fiziksel llerle doru bir ekilde hesaplanabileceini kg m/s boyutunda bir bantyla ifade etti.

Burada

q konumun

belirsizlii (ortalama-karekk) , p ise

momentumun

belirsizliidir. h 'n makroskobik nesneler

ok kk bir deerde olmasndan dolay , bu belirsizliin iin hesaplanmas mmkn deildir. Belirsizlik bantlar bir anlama

mikroskobik sistemler (elektron, proton, atom, molekl v.s) iin nemli sahiptir. Heisenberg'in belirsizlik

bantsnn mikroskobik sistemler iin ne kadar

nemli olduu sorusuna, atomdaki bir elektronun hznn minimum belirsizliinin ne kadar olduunu hesaplayarak grebiliriz.

*Bir elektronun toplam genilii a 0.1 nm (kk bir atom boyutu) olan bir arala kapatlmtr. Elektronun hzndaki belirsizlii hesaplayacak olursak; x a/2 olur. (x byklnn dalga merkezinden itibaren lldn unutmayalm.)

15

x .p /2 p /2x /a Hzdaki belirsizlik

bantsna gre olup

v = p/m /ma olur. v /ma c2 /mc2a = [200 eV.nm /(0.5 x106 eV)(0.1 nm )]c v = c /250 = 106 m/s bulunur.

Hzdaki bu byk belirsizlik atomik boyutlardaki sistemler iin belirsizlik bantsnn ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Belirsizlik Parack bantlarndaki , belirsizlikler deneysel hatalardan kaynaklanmaz. paracklarn konum ve

belirli bir

konumda bulunmaz. Klasik fizikte

momentumlarnn tam olarak bilinebilecei varsaylr. Deneysel zorluklar nedeniyle elbette x ve p 'nin tam olarak llemeyecei kabul edilir, fakat daha duyarl laboratuar aletleri ile bu belirsizliin istenildii kadar azaltlabilecei varsaylr. rnein ; parlak k kullanarak elektronu bombardman sonrasnda harekete geen fotonlar ile bombardman ettiimizi ve elektronun yerini kesin bir ekilde

belirleyebileceimizi dnelim. Ksa dalga boylar kullanarak yaplan bombardmanda uyarlan elektron kullanlan dalga boylarndan daha byk dalga boyuna sahip fotonlar salp bozunur. Salnan bu fotonlar h/ momentumuna sahip olurlar. Bylece bombardman sonras bozunan elektronun gerek hznn belirsizlii daha ok artar. Elektronun hzndaki belirsizliin artmas momentumundaki kesinliin azalmas

anlamna gelir. Elektronun momentumundaki belirsizliinin artmasyla, konumunun belirsizliinin azald grlmektedir. Compton olaynda , fotonlar ile bombardman edilen elektronlarn hareketleri

bilinmektedir. Compton yapt salma deneyinde elde ettii verilerden yola karak forml gelitirdi. Karbon ve dier hafif elementler zerine gnderdii yaklak 20keV enerjiye sahip X-nlarnn salmalarn inceledi. Compton , X-nlarnn yaymlad fotonun frekansnn salan n frekansndan daha byk olduunu kefetti. v < v0 Ayrca Compton iki paracn (foton-elektron) arpmas srasnda enerji ve

momentum korunumu yasalarnn geerli olacan ileri srd. Compton bu varsaym ile deneyde gzledii ekilde aklayabildi. Compton'un momentuma da sahiptirler. frekans azalmasn doru bir enerji tayabiliyorsa

dncesine gre, fotonlar

16

1.10 SCHRDNGER DENKLEM :

W.Heisenberg ve E.Schrdinger 1926 ylnda Kuantum Mekaniini gelitirerek; birbirinden bamsz fakat benzer ifadelerle atfta bulundular. W.Heisenberg matris mekanii, Schrdinger ise dalga mekanii W.Heisenberg ve E.Schrdinger ile Kuantum Mekaniini gelitirdiler. farkl grnmesine ramen,

denklemlerinin

matematiksel adan ayn ifadeleri aklarlar. Bu blmde sadece halinde ifade edeceiz. Ktlesi m olan, V potansiyeli ierisindeki bir paracn tek boyutta hareketi iin Schrdinger denklemi : (x-dorultusunda) Schrdinger'in dalga hareketi hakkndaki fikirlerini forml

Sistemin zelliklerini ifade eden bu denklemin zm; sistemin tm zellikleri btnyle sabit bir durumda ise yani zamanla deimiyorsa dalga fonksiyonu ile tanmlanr. Her bir parac veya parack sistemlerini (rnein; hidrojen atomu, bir mol

gaz molekl ) temsil eden kuantum mekaniksel dalga fonksiyonu sistemin durumunu belirler. dalga fonksiyonu, paracklarn koordinatlarna (3N koordinat, N parack says) ve zamana bal olabilir. Schrdinger dalga fonksiyonu, basit bir fiziksel anlama sahip deildir. Bu kolay anlalamazlk gereinin hayali bir dnce

olduundan kaynakland bilinmelidir. Dalga fonksiyonu ile dalga fonksiyonunun kompleks eleniinin * arpm paracn olaslk younluu ile orantldr. Bir fonksiyonun kompleks elenii, fonksiyondaki kompleks saynn yani i 'nin yerine -i Burada i = -1 'dir. yazlmas ile elde edilir.

Olaslk younluu olan bir paracn , kk bir hacimde (dx.dy.dz) bulunma olasl

dx.dy.dz ile gsterilir.

: Paracn x noktasnda bulunma olaslk younluu

|(x) | = *(x) (x) |(x,t)|

|(x,t)| dx : Bulunma Olasl

17

Paracn

olaslk

younluunun

btn

hacim zerinden integrali yani

paracn bulunma olasl :

Baka bir deyile parack birlik veya btnlk ierisindedir. Bir diferansiyel hacim eleman d sembol ile gsterilir. Denklem 1.18'de olaslk normalizasyon art gsterilmektedir. Kuantum mekaniksel dalga fonksiyonlarnn olaslklar asndan yorumu ile younluundaki

Heisenberg Belirsizlik Bantlar uyum ierisindedir. Bir paracn konumunun ve hznn ayn zaman zarfnda her ikisinin de hesaplanabileceinin imkansz olduunu biliyoruz. Bir paracn kk bir hacim elemanndaki , hacim elemannn bir kesin esinde bulunma olaslk younluu :

Eer paydadaki integral ifadesinin deerinde btnlk varsa , dalga fonksiyonu normalize'dir. Her ne kadar Schrdinger Dalga Denklemi'nin iki bamsz zm

mevcut olsada, enerjinin herhangi bir deeri iin E ifadesini dalga fonksiyonuna uygulamadan denklem dna karmak, fiziksel anlamda kabul edilemez bir yanllk olur. * ifadesini yorumlayabilmek iin ; olaslk younluunun tek deere sahip olmas ve integralin sonlu olmas gerekir.Bu dalga fonksiyonlar, genellikle snr artlarn salayan, kesin ve farkl enerji deerlerine karlk gelen dalga fonksiyonlardr.

1.11 OPERATRLER:
Kuantum Mekaniinde mekaniksel nicelikler (byklkler) operatrlerle temsil

edilir. Bir operatr matematiksel bir ilem ile tanmlanr. Operatr bir fonksiyona uygulanrsa, yeni bir fonksiyon elde edilir. Yani , fonksiyonu baka bir duruma tar Baz basit operatrler : c, x, d/dx ,d2/dx2 ; bir c sabiti ile arpma, bir x deikeni ile arpma, x deikenine gre trev alma, xe gre ardk trev alma operatr. Kuantum Mekaniinde her bir llebilir nicelik ; x-koordinat , x-ynndeki momentum, enerji ve asal operatrlerdir. momentum gibi operatrler benzer zelliklere sahip

18

Tam Schrdinger Denklemi operatrler asndan kullanl bir klasik anlatm ortaya karmtr. Bu denklem; sistemin enerjisi iin momentum ve koordinatlar

asndan nemli bir ifadeye sahiptir. Schrdinger Denkleminde yer alan Hamiltonyen operatr , klasik mekanikte Hamiltonyen fonksiyonu olarak bilinir. Hamiltonyen

fonksiyonu H ile gsterilir. Eer sistemin koordinatlarna bal olarak potansiyel enerjisi V ise;

Burada; T sistemin kinetik enerji'dir. T = mv2 Kartezyen koordinatlar yerine dier koordinatlar kullanmak daha uygun olabilir. rnein; bir molekln titreim hareketinde, denge konumunda bulunan her bir atom farkl ynlerde titreim hareketi yapabilmektedir. Bu nedenle kresel koordinatlarda olay ele almak daha uygun olacaktr. Kuantum Mekaniksel Operatrler; klasik yaklamla, klasik ifadelerin kesin kurallarna uygun olarak , klasik deyimlerle badatrlarak llebilir. Kartezyen koordinatlardan dier koordinatlara dnm 1.21 ve 1.22 ifadeleri ile yaplr.

Sadece x'e bal bir potansiyel ierisindeki, x-ekseninde hareket eden m ktleli bir parac dnelim . Sistemin Klasik Hamiltonyeni;

Bir potansiyel engelindeki x-ekseni dorultusunda hareket eden m ktleli paracn kuantum mekaniksel operatr;

eklinde verilir. Bu operatr Hamiltonyen Operatr olarak bilinir. H ile gsterilir. Eer parack 3-boyutta hareket edebiliyorsa.

19

Bylece , Hamiltonyen Operatr

Bir operatrn Kuantum Mekaniksel Operatr olmas iin , kuantum mekaniksel dalga fonksiyonu 'ye uygulanmas gerekir. H operatrnn dalga fonksiyonuna uygulanmasyla sistemin enerjisi ile ilgili enerji zdeer denklemi elde edilir.

1.24'de yazlan Hamiltonyen operatr denklem 1.27'de yazlr. dalga fonksiyonuna uygulanrsa ,

Zamandan Bamsz Schrdinger denklemi elde edilir.

Paracn 3-Boyutlu hareketi iin;

Burada; ile gsterilen ifade Laplasyen Operatrdr.

Bu

denklemlerdeki gibi fiziksel

dalga fonksiyonlar daha manta uygun dalga

nce ifade edilmi dalga fonksiyonlardr. Yani, dalga

fonksiyonlar

fonksiyonunun mutlak karesinin ; tek deere ve integralinin sonlu bir deere sahip olmas , snr artlarn salamas , enerji zdeer denklemini salayan dalga

fonksiyonuna karlk gelen enerji zdeerlerine sahip olmas dalga fonksiyonunun fiziksel manta sahip olmasn salar. Enerjinin bu deerlerine enerji zdeerleri denir. Enerji zdeerlerine karlk gelen dalga fonksiyonlarna da zfonksiyon denir. Bu zdeerler, sistemin sahip olabilecei sabit enerji durumlarna karlk gelen enerji deerleridir.

20

Kuantum

Mekanii'nin art kotuu

yntemler ile gzlenebilir zerinde deneysel

niceliklerin

ortalama deerleri hesaplanabilir. Bir sistem

bir lme ilemi

yaplyor ve sistemin sahip olduu fiziksel bykln deeri hesaplanyor, bu lme ilemi birka kez tekrarlanyor ve sistemin ilk durumu her bir deneyde ayn edilebilir. Elde edilen ifade eder. Fiziksel

kalyorsa bir gzlenebilir niceliin ortalama deeri elde ortalama deer gzlenebilir niceliin beklenen deerini

bykln beklenen deeri <B> ile gsterilir.

Tm

uzay zerinden

integralde

dalga

fonksiyonu normalize

dalga

fonksiyonudur. B Kuantum mekaniksel operatr, B ise gzlenebilir niceliktir. x-ekseni dorultusunda hareket eden bir paracn beklenen deeri;

Eer denklem 1.32 'deki dalga fonksiyonu bu zfonksiyona karlk gelen zdeer b ise,

operatrnn zfonksiyonu ve

zdeer denklemi salanr.

elde edilir. Burada b bir sabit olduundan

integral dna karlabilir. ntegralde

btnlk sz konusudur. nk dalga fonksiyonu normalizedir. Bu sebepten beklenen deer sadece zdeere eittir. Schrdinger Denklemi ile zmleri yaplabilen drt basit sistemi ele alalm. Bu sistemler ; 1) Sonsuz Kuyu Potansiyeli. 2) Harmonik Osilatr. 3) Rijit Cisim. 4) Hidrojen Atomu. Bu rnekler ; klasik yaklamla ifade edilerek , Klasik Mekanik ile Kuantum

Mekanii'nin hangi ynlerde ayrldn anlamamza yardmc olur.

21

1.12 SONSUZ KUYU POTANSYEL :

Sonsuz kuyu potansiyeli , atomdaki bir elektronun dalga fonksiyonunun

hesabn kapsayan , dalga fonksiyonu ile ilgili olan en basit kuantumsal problemdir. Sonsuz kuyu potansiyeli , bir kutu iine hapsedilmi bir elektronun kutu ierisindeki davran ile ilgili bir problemdir.

ekil 1.9 Sonsuz Kuyu Potansiyelinin ematik Gsterimi Bu model ; bir atomdaki bir elektronun davranna benzer. nk, bir atomdaki elektron kk bir uzayda snrldr. Yani, elektron ok ufak bir snrl bulunabilir. x=0 ile x=a aralnda bulunan bir parack iin dalga blgede

fonksiyonu

denklemi ; Schrdinger dalga fonksiyonu denklemi (1.17)'den. Burada ; V = 0 dr.

ile verilir.

eklindedir. A ve A' sabitlerini daha sonra hesaplanacak. Kuyu dndaki blgelerde potansiyel sonsuz deerdedir, parac kuyu dnda bulma olasl sfr olmaldr. Dalga fonksiyonu bu noktalarda sfr deerine sahip olmaldr. Snr artlarn salayan dalga fonksiyonunun zmnden (1.38) denklemi elde edilir.

Burada n bir tamsaydr. ( n = 1,2,3,4,5) Bu denkleme gre, kuyu ierisindeki paracn enerjisi (1.39) denklemi ile verilir

22

ki nokta arasnda hareket eden paracn enerjisi denklemdeki n deerine bal olarak sadece belirli deerleri alabilir. Oysa tamamen serbest haldeki parack herhangi bir enerji deerine sahip olabilir. Bunun gibi farkl enerji seviyeleri bal paracklara ait Schrdinger denklemi zmlerinin zelliidir. Paracn bunun gibi farkl enerji seviyelerine sahip olmas klasik mekaniin temelinde beklenmeyen bir durumdur. En dk enerji seviyesi ; (n=1), E= h/8ma 'dir. Parack muhakkak en dk enerji seviyesinde , en fazla bu enerji deerine sahip olacaktr. Bu sfr nokta enerjisi , paracn sonlu bir blgeye kapatlmas ile gerekleir .Eer bu olmasayd belirsizlik bants ihlal edilmi

olacakt. (x a buradan P h/a olur.E =(P)/2m h/2ma) Sonraki daha yksek enerji seviyeleri (n=2) ve (n=3) iin dalga fonksiyonlarnn dalgaboyu grafikleri ekil 1.10a 'da gsterilmektedir.Bu ifadeler zerine dalga boyu'nun (2a/n)'e eit olduunu grebiliriz. Denklem (1.39)'da grld gibi , daha geni

arala sahip potansiyel sahip olduu

kuyusundaki paracklarn yada daha ar paracklarn

enerji seviyelerinin daha dk olduu grlmektedir. Baka bir

deyile, a veya m 'in artan deerlerinde enerjinin deeri azalr.

ekil 1.10

Dalga fonksiyonlarnn dalga boyu grafikleri

23

Denklem (1.37) 'deki A sabitinin deeri normalize dalga fonksiyonunun zm ile bulunabilir. (1.37) ile (1.38) denklemleri kullanlarak karlan denklem;

Paracn x = 0 ile x = a aralnda bulunma olasl, bu mesafedeki belirsizlik matematiksel olarak ifade edilen integrali ile verilir.
*

Burada; =x/a 'dr. Snr artlarn salayan gerek dalga fonksiyonu 'dir. * ifadesi sade bir biimde eklinde yazlabilir.

ntegralinin hesaplanm deeri kullanlarak A sabiti {A=(2/a) } bulunur. Tek boyutlu sonsuz kuyu potansiyelindeki paracn dalga fonksiyonu ;

Olaslk younluu || = * , dalga

fonksiyonunun

mutlak

karesi

alnarak

hesaplanabilir. Olaslk younluu deerlerinin grafii ekil1.10b'de gsterilmektedir. Eer iki farkl dalga fonksiyonu 1.41 denkleminde kullanlyorsa , o zaman

Eer n n' ise integralin sonucu sfr'dr. ve ' gibi iki farkl dalga fonksiyonunun mutlak karesinin snr artlarna uygun integralinin sonucu sfra eitse dalga

fonksiyonlarnn ortogonal (dik) olduunu syleyebiliriz. Schrdinger dalga denklemi zmne uygun dalga fonksiyonlarnn farkl enerji zdeerlerine karlk gelen

zmlerin dalga fonksiyonlar her zaman ortogonal'dr.

24

1.13 BEKLENEN DEERLER VE BENZERLK BAINTISI:

Bohr'un benzerlik bantsna gre; kuantum mekaniksel sonular, kuantum numaralarndaki farklln ok byk olduu limit deerlerinde klasik fizikteki sonular ile ayn olmaldr. Kuantum mekaniksel sonular ile klasik mekanikteki sonularn benzerlii

sonsuz kuyu potansiyelindeki bir parack ile aklanabilir. Olduka geni bir sonsuz kuyu potansiyelindeki bir parack iin enerji seviyeleri, klasik mekanik ile uyumlu ve srekli grnebilir. Kuantum ve klasik mekaniksel olarak konumun ve konumun karesinin ortalama (beklenen) deerleri hesaplanarak karlatrma yaplrsa; Denklem 1.32 'ye gre, bu

ortalama deerler aadaki gibi hesaplanabilir. Kuantum mekaniksel olarak konumun ve konumun karesinin beklenen deerleri:

Bir paracn klasik durumu iin sabit enerjili paracn konumu ile sonsuz kuyu potansiyelinde bulunan paracn bulunabilecei konum eit ekilde olasdr. Olaslk younluu (x) 'in (1/a)'ya eit olduunu syleyebiliriz.

Klasik mekaniksel olarak konumun ve konumun karesinin beklenen deerleri:

Kuantum ve klasik mekaniksel olarak; konumun beklenen deeri <x> 'in ayn sonulara sahip olduu, konumun karesinin beklenen deeri <x> ' nin kuantum numaras n 'in sonsuz deere yaklatnda (n ) yine ayn deerlere sahip olduu denklem 1.46'dan grlmektedir. Bylece kuantum mekaniksel hesaplamada n deeri sonsuza gtrlerek klasik sonuca varlabilir.

25

1.14

3-BOYUTLU SONSUZ KUYU POTANSYEL:

3-Boyutlu bir potansiyel kuyusundaki paracn davran Schrdinger denklemi ile zlebilir. Potansiyel kuyusunun dndaki blgelerde potansiyel deeri sonsuz alnr. Denklem 1.29 formundaki Schrdinger denklemindeki dalga fonksiyonu paracn

fonksiyonun arpm gibi yazlarak 3-boyutlu potansiyel kuyusundaki

davran aklanabilir. Yazlan dalga fonksiyonunda her bir koordinata bal olarak dalga fonksiyonlar belirlenir.

Denklem 1.29'da yerine yazlr. Deikenlere ayrma metodu kullanlarak, gerekli sadeletirme ilemleri yaplarak;

elde edilir. 3-boyutlu kuyu ierisindeki her noktada potansiyel sfr'dr. (V=0) . Sistemin enerjisi; x, y ve z ynndeki enerjilerden gelen katklarn toplam eklinde yazlabilir.

Fonksiyonlardaki

deikenler

birbirinden bamsz olduundan 1.51 denklemi eer y ve z sabitlerini iine alan tarafndaki terim yani x'e

ayr ayr yazlabilir. rnein; 1.51 denkleminde ikinci ve nc terimler ele alnrsa

denklemin sol

bal terim nemsiz dolaysyla sfr olacakt. Sistemin enerjisi sabit kabul edilirse enerji ifadesindeki terimlerde sabit olmaldr. Bu enerji deerleri ;

Deikenlerine ayrma yntemi ile her biri ksmi diferansiyel

denklemlere

dntrlen fonksiyonlarn zm daha kolay yaplabilir. Elde edilen denklemler 1.36 denklemine benzer zm kolay yaplabilen diferansiyel denklemlerdir. 1.36 denkleminde yapld gibi ayn zm yolu kullanlarak dalga fonksiyonlar bulunur.

26

Burada ; a , b ve c sabitleri, x , y ve z ynlerindeki kenar uzunluklardr. Kuantum numaralar ise srasyla nx, ny ve nz 'dir. Her bir koordinata karlk gelen kuantum numaralardr. Sistemin alabilecei (msaade) edilen enerji seviyeleri :

Eer, kenar uzunluklarndan

herhangi ikisinin oran tam say orannda deilse

enerji seviyeleri farkl olacaktr. Tm olas takmlar (enerji durumlar) iin kuantum numaralar nx , ny ve nz 'dir. Bununla beraber, kenar uzunluklarnn herhangi ikisinin oran tam say ise kuantum numarasnn birka ayr kombinasyonu sonucu sistemin toplam enerjisinin farkl durumlara karlk ayn enerji deerine sahip

olmasna sebebiyet verir. Byle bir enerji seviyesi iin dejenere durumun varl sz konusudur. Sistemin enerjisi seviyesinin dejenere olmas, birbirinden bamsz dalga fonksiyonlarnn farkl kuantum numaralarna karlk belirli bir enerji seviyesi ile ortak deere sahip olmas ile olur.

1.15 HARMONK OSLATR (TTREM) HAREKET :

Molekllerin titreim hareketlerinin kuantum mekaniksel davranlarn

anlayabilmek iin basit harmonik osilatr (titreim) hareketini incelemek gerekir. Molekllerin anlayabilmek iin titreim hareketlerini kuantum mekaniksel bak asyla klasik mekaniksel bak gemek iin zemin

ncelikle harmonik titreim hareketini

asyla gz nnde bulundurarak kuantum mekaniksel gr oluturalm.

Harmonik Osilatr hareketinde denge konumundan karlan paracn denge konumuna geri arc kuvveti, denge konumu deitirilen paracn yer deitirmesi ile dorudan orantldr.

27

Burada; x denge konumundan llen mesafedir. k ise kuvvet sabitidir. Kuvvetin (-) eksi iarete sahip olmas, geri arc kuvvet olmasndan kaynaklanr. nk kuvvet, denge konumundan -x ynne dorudur. Kuvvet sfr ise parack dengededir.

Paraca etkiyen kuvvet, potansiyel enerjinin negatif gradyan ile gsterilebilir.

fadesinin integrali alnarak ;

elde edilir. Eer integrasyon sabiti sfr alnrsa , x = 0 iken potansiyel sfr olur. Paracn denge konumundaki titreim hareketlere karlk potansiyeldeki

parabolik deiim ekil 1.11a 'da gsterilmektedir. Srtnmesiz bir ortamda kk bir nesnenin harmonik hareketi nesnenin iyi bir parabolik davrana sahip olmasn salar. Parack maksimum hz ve minimum potansiyel enerji deerinde minimum genlikte salnm yapar. Bunun gibi ok ufak genlikle titreim hareketi yapan paracn potansiyel enerjisi yerine kinetik enerjisi

yazlabilir. En yksek iki genlik noktasnn birisindeki titreiminde paracn hz sfrdr ve paracn toplam enerjisi potansiyel enerjisine eittir.

ekil 1.11 Titreim hareketlerine karlk potansiyeldeki parabolik deiimler

28

Denklem 1.57 'deki eklinde yazlabilir.

Kuvvet ifadesi , paracn ktlesi ile ivmesinin arpm

Bu diferansiyel denklemin zm;

Burada , 0

temel titreim frekansdr. Harmonik osilatrn titreim

frekans

titreimin genliinden bamszdr. Klasik

harmonik osilatrn enerjisi (Klasik

Hamiltonyen) kinetik ve potansiyel enerjilerin toplamna eittir.

Harmonik Osilatrn klasik formu kuantum mekaniksel bak ile ele alnp , Px momentum yerine (/i)(d/dx) yazlrsa , sistemin Hamiltonyeni ;

ile verilir. Denklem (1.27) enerji zdeer denkleminde bu operatr yazlrsa sistemin alabilecei enerji seviyeleri tespit edilebilir.

Denkleminden elde edilen zfonksiyonlar ve zfonksiyonlara karlk gelen enerji zdeerleri bulunabilir.

29

Burada; 0 = (1/2)[k/m] , Harmonik osilatrn klasik mekaniksel frekansdr. a = (/h)[km] . Enerji seviyeleri , ayn dalga fonksiyonlar ve eit

aralklardaki

deerleri ile ekil (1.11b)'de gsterilmitir. Klasik olarak harmonik titreim hareketini kuantum mekaniksel davranla temsil etmek olduka farkl sonulara yol aar.

Klasik mekanie gre titreim hareketinde parack herhangi bir enerjiye sahiptir. Fakat Kuantum mekaniine gre olas enerji seviyeleri E = [ +]h0 ile belirlenir. Burada = 0, 1, 2, 3, 'dir. Klasik mekanie gre osilatr denge konumunda sabit olabilir ve enerjisi sfr olabilir. Fakat, Kuantum mekaniine gre izin verilen en dk enerji seviyesi E = h0 'dir. Bu deer ise sfr nokta enerjisi olarak ifade edilen Heisenberg

adlandrlr. Bir rnekle aklayacak olursak , 1.9 'da

Belirsizlik Bantsna gre Pxx h 'dr. Balangta dengede olan bir paracn, konumundaki ve momentumundaki belirsizliklerin her biri sfr olmal ,yani paracn konumunu ve momentumunu ayn anda kesin bir ekilde hesaplamak

mmkn deildir. Aksi takdirde Heisenberg Belirsizlik Bants ihlal edilmi olur. Dalga fonksiyonlarnn belirli olmas tesinde bu x ve x+dx dalga fonksiyonlarnn

normalize edilmi olmas gerekir. Harmonik Osilatrde paracn x koordinatnda, aralndaki olasl 2 ile verilir. Bu ifadedeki dalga fonksiyonlar

gerek(reel) dalga

fonksiyonlardr. Ayn ekilde dzenlenmi birden fazla sistemi arasndaki kk bir mesafede

bu ekilde inceleyecek olursak , x ve x+dx

paracn bulunma olaslnn tm sistem iin ayn

bulunma olaslna sahip

olaca grlr. x 'e karlk gelen ilk enerji seviyesi iin olaslk younluklar ekil (1.11c) 'de izilmitir. Taban durumunda ( = 0), en olas nkleer (ekirdeksel) etkileimde paracklar aras mesafe potansiyelin en iyi minimum konumunda bulunur. Klasik harmonik osilatr iin dn noktalarndaki en uzun zaman periyotlar ayr ztlklardadr. Kuantum numarasndaki artlar ile kuantum mekaniksel olaslk younluu

fonksiyonu klasik harmonik osilatrdeki duruma yaklar. Yani kuantum numaralar limit durumunda sonsuza yaklatnda klasik durum geerli olur. Benzerlik prensibine (Blm1.13) gre, kuantum numaras sonsuz limit deerine yaklaldka klasik sonu ile kuantum mekaniksel sonucun benzer olduu grlr. Kuantum bulunma numarasndaki olaslnda art ile paracklarn, mesafeler art arasndaki uzaklkta

ve saysnda hissedilir

derece bir

grlr. Harmonik

30

osilatrn, artan genliklerle doru orantl olarak artan daha yksek enerjilere sahip olaca grlr. Kuantum numarasndaki artlar iin olaslk younluu fonksiyonunun klasik mekanikteki beklentiye yaklaldnn doruluu grlebilir. Herhangi bir scaklkta , belirli bir titreim durumundaki molekllerin says Boltzmann dalmndan hesaplanabilir. rnein; H35Cl molekl iin , 0 ~ = 289 cm-1, birim mol says bana enerji E = 8.25 kcal mol-1 ve 298 K scaklnda molekl saylarnn oran Boltzmann Dalm Yasasna gre ;

Oda scaklnda HCl molekllerinin en dk

titreim

durumunda

olduu

varsaylabilir. te yandan iki veya daha fazla atomdan oluan (diatomik) molekller uyarlm titreim durumuna sahip olabilirler. rnein; 127I2 molekl iin,0 ~= 213 cm-1, birim mol says bana enerjisi E=0.609 kcal mol-1 olan bir molekln , taban ve 1.uyarlm enerji seviyesindeki molekl saylarnn oran ,

1.16 RJT DNC :

Atomdaki bir elektronun asal(yrngesel) davrannn kuantum mekaniksel yorumu , klasik mekanikteki iki-cisim probleminden yola klarak aklanabilir.

Aralarnda sabit bir r mesafesi bulunan m1 ve m2 gibi ktleleri farkl iki cismin dnme hareketi ile diatomik molekllerin dnme(rotasyonel) hareketlerini karlatrdmzda her iki problemde de ayn matematiksel sonulara varld grlr.

ekil 1.12-1.13 ki cisim sisteminde koordinatlar

31

m1 ve m2 ktleli paracklar karlkl ktle merkezleri etrafnda I eylemsizlik momenti ile dnerler.

Burada; r = r1 + r2 , ise indirgenmi ktle'dir.

Schrdinger Denklemi (1.30) kullanlarak , iki parackl bir sistemin, eylemsizlik momentumuna bal asal (yrngesel) denklemi:

Bu denklemin zmnden ; Enerji zdeerleri :

Enerji zdeerleri (2J+1) katl dejenerelie sahiptir. Rijit Dnc iin denklemden elde edilen dalga fonksiyonlar, hidrojen atomunun dalga fonksiyonlaryla benzerdir.

1.17 HDROJEN ATOMU :

Ktlesi M ve yk Ze olan bir ekirdek etrafnda dnen ktlesi me ve

yk (-e) olan bir elektronlardan oluan sistem en basit atomik sistemdir. Burada; Z atom numarasdr. Schrdinger Denklemi , hidrojen tr atomlar iin zm tam olarak

yaplabilir. Schrdinger denkleminin zmleri byk neme sahiptir. ki veya daha fazla elektrona sahip atomlarn davranlar iin kapal matematiksel zmler elde edilemez. Hidrojen atomunun davrann btnyle ifade etmek karmak ve tanmlanacaktr.

gtr. Bu nedenle hidrojen atomunun davran ana zellikleri ile Kuantum mekaniksel davran

iin balang noktas , sistemin hamiltonyeninin

belirlenmesidir. Sistem iin klasik hamiltonyen, bir elektrondan ve yk Ze olan ekirdekten oluuyor. Hamiltonyen ifadesini basitletirmek iin elektronun sabit bir

ekirdek etrafnda hareket ettiini varsayalm. Aslnda elektron ve ekirdek karlkl olarak ktle merkezleri etrafnda hareket ederler.

32

ekil 1.14

Hidrojen atomu koordinatlar

Yk

Ze olan

ekirdek koordinat sisteminin balang

2

noktas, orijini kabul

edilir. Bu nedenle potansiyel enerji (-Ze /40 r) 'dir. Burada r ; elektron ile ekirdek arasndaki mesafedir. Klasik hamiltonyen :

Burada me ; elektronun ktlesidir. Blm (1.11) 'de verilen kuantum mekaniksel hamiltonyene dnm bu operatre dalga fonksiyonunu uygulayarak yaplr.

Bu denklemin zm iin kartezyen koordinatlardan kresel koordinatlara (r,,) gei yapmak daha uygun olur. ekilde verilen ayrmak iin yeterli deildir. Bu deiim ; ifadesi deikenlere

33

ile verilir. Eer elektronun ve ekirdek karlkl ktle merkezleri etrafnda dnd gereini gz nnde bulundurursak, bu denklemde me yerine indirgenmi ktle yazlr. = me M/(M+me) eklinde yazlabilir. Burada, me elektronun , M ekirdein ktlesidir. Yukardaki denklemde dalga fonksiyonu yerine r , ve deikelerine bal farkl fonksiyonun arpm eklinde yazlrsa ,

Bu deiim ile zm yaplabilen farkl diferansiyel denklem elde edilir. Bu denklemlerin her birinin zmnden , kuantum numaralarnn bir tam say

olmak zorunda olduu ortaya karlr. Daha nce benzer bir durumla kar karya gelinmiti. 3-Boyutlu sonsuz kuyu potansiyelindeki paracn dalga fonksiyonu iin her bir koordinata karlk gelen farkl fonksiyon bulunmutu. Hidrojen atomu iin kuantum numaralar, ba kuantum says n, yrnge asal momentum says l, manyetik kuantum says m ile gsterilir. Her bir serbestlik derecesi iin bir kuantum says vardr.

Kuantum numaralarnn bu deerleri birbirini takip eden aralklarda snrldr.

______________________________________________________________
~ n = 1, 2, 3, ... Schrdinger denkleminin uygun zmlerine karlk gelen kuantum saylardr.

~ l = 0, 1 , 2 , , (n-1) Yrnge asal momentum kuantum says sadece bu deerlere sahip olabilir. Burada, n ba kuantum saysdr. l=0 1 2 3 s p d f (Uygun semboller)

~ m = -l, -(l-1) ,...., -1, 0 ,+1,.....,+(l-1), +l Manyetik kuantum says m'in alabilecei deerler yukarda belirtilmitir.

______________________________________________________________

34

Hidrojen tr atomda enerji deerleri karlk gelen enerji zdeerleri;

ile verilir. Hidrojen atomunda farkl durumlarn enerjileri n ba kuantum saysnn karesi (n2) ile ters orantldr. Enerji negatif deere sahiptir. nk, hidrojen tr bir atomdaki elektron serbest iken daha dk enerjiye sahiptir. Ayr elektron ve ekirdein toplam enerjisi sfr gibi alnr. Hidrojen (n=1) sahip olduu enerji : atomunun taban durumunda

Manyetik veya elektrik alanlarn yokluunda hidrojen tr atomun durumu yalnzca ba kuantum says n'e bal olur. Denklem 1.76 , dier tek elektronlu atom trleri iin geerlidir. Atom numaras Z artmasyla enerji yrngeleri klr ve elektronlar aras

balar daha ok artar. Hidrojen atomunun taban durumundaki (1s orbitali) iyonlama enerjisi 13.6 eV 'dir. Helyum atomu (He+) iin 22.13.6 = 54.4 eV , Lityum atomu (Li+2) iin 32.13.6 = 122.4 eV 'dir. Atomlardaki elektronik orbitaller genellikle ba kuantum semboller yrnge asal momentum says ile gsterilir. Orbitaller 1s,2s,2p,3s,3p,3d,.. eklinde ifade edilir. Yrnge asal momentum ile verilir. s-orbitalindeki elektronlar yrnge asal momentumuna sahip deillerdir. p-orbitalindeki elektronlar 2 asal momentumuna sahiptir. says ile verilir ve

35

Tablo 1.2

36

Asal

momentumun

ynelimi m

ile verilir. Belirli

bir yndeki

asal

momentum toplam asal momentumdan byk olamaz. |m||l| , manyetik kuantum says m , l ile -l arasndaki herhangi bir tam say deerine sahip olabilir. Bu nedenle, m 'in (2l+1) kadar deere sahip olmas mmkndr. l = 3 iin, m = -3,-2,-1,0,1,2,3 deerlerini alabilir. Hidrojen tr atomlarn , n = 1,2,3 kuantum durumlar iin dalga fonksiyonlar Tablo1.2 'de verilmitir. Denklemler Bohr yarap a0 cinsinden

yazlabilir. Hidrojen atomunda , 1s taban durumunda elektron ile ekirdek arasndaki olas uzaklk ;

Bu fonksiyonlarn doasn hayalimizde canlandrabilmek iin R(r), () ve () deikenlerini ayr ayr deerlendirmek daha faydal olacaktr. Dalga fonksiyonlarnn, Z=1 iin r 'ye bal radyal dalga fonksiyonlar ekil 1.15de izilmitir. Radyal dalga fonksiyonlar e
(-Zr/na0 )

faktrn her zaman ierir. Burada (n) ba kuantum saysdr.

Atom numaralarndaki (Z) art ile dalga fonksiyonlarnn genlikleri ayn dorultuda artar. r deerlerindeki art ile elektronun ekirdee uygulad ekim gc daha yksek olacaktr. Bu deiim ile etkileme potansiyeli azalacak dolaysyla ekirdein yk daha byk olacaktr. Radyal dalga fonksiyonlar n - l dm noktalarnda (R(r) = 0) 'dr. Burada n

ba kuantum saysdr. Bu dm noktalarnda dalga fonksiyonu iaret deitirir. Fakat dalga fonksiyonunun mutlak karesinde iaret deiiklii olmaz. Dmlerin

varl 1s , 2s ve dier yrngelerin ortogonal olmasn gerektirir.

37

ekil 1.15

(a) Radyal Dalga Fonksiyonlar (Rnl) (b) Bulunma Olaslk Younluklar (r2|Rnl|2)

38

Hidrojen atomu dalda fonksiyonlarnn radyal ksmlar R(r) ekil 1.15a da gsterilmektedir. s orbitalleri iin ekirdekteki bir elektronun bulunma olaslk younluu en yksek deerdedir. Bununla beraber, baka bir soruyla kar karya gelebiliriz. Elektronun r ile r+dr arasndaki aralktaki bulunma olaslk younluu nedir? s orbitali iin sz edilen radyal blgenin hesab kresel kabuun hacmi 4rdr ile dalga fonksiyonunun mutlak karesinin |1s| arpmyla elde edilir. Elektronun r ile r+dr arasndaki aralktaki bulunma olaslk younluu: 4r|1s|dr 'dir.

ekil1.15b 'de gsterildii gibi 1s orbitalinin sahip olduu radyal dalm fonksiyonu iin a0 gibi maksimum deerine sahiptir . Elektron iin bu en olas yarap 1.Bohr yrngesinin yarap kabul edilir. Bu nedenle ekirdek ile elektron arasnda ihtimalli uzaklktr. Bu sonu Kuantum Mekanii ile Bohr

olabilecek en byk

Atom Modeli arasndaki benzerlii gsterir. Ne var ki, kuantum mekaniinin art kotuu daha dank bir elektron bulutunun olaslk younluu, Bohr teorisinden ok farkldr. Kuantum mekaniine modelinde elektron ekirdee a0dan daha yakn veya daha uzak mesafede bulunabilmektedir. Ayrca Kuantum mekanii sonucuna gre , elektronun konumu ve momentumu zerinde ayn anda kesin lm

yaplamayacandan, Heisenberg

belirsizlik bants ile uyum ierisindedir. ekil

1.15b'ye bakarak bu dalga fonksiyonunun mutlak karesinin sadece radyal blmnn gsterildiine dikkat edilmelidir. l = 1,2,3,... iken , dalga fonksiyonunun radyal

ksmnn asal olarak deitii grlmektedir. Elektron younluunu; farkl yrngeler iin boyutlu uzayda, uzayn koordinatnn bir fonksiyonu ile gstermek olduka zordur. Bu zorluu ortadan kaldrmak iin bir zm gelitirilmitir. Oluturulan uzayn herhangi bir blgesindeki bir elektronun bulunma olasln ifade etmek iin elektron younluunu nokta nokta uzayn her blgesine yaymak gerekir. Ayrca oluturulan uzayda boyutta olaslk younluklarn izleyebilmek gerekir. Elektron younluklarnn oluturduu birlikte elektron bu uzaylar dalga fonksiyonunun asal blm ile radyal olarak azaldn gsterir. Elektron

younluunun

younluunu ()() 'nin sabit bir deeri ile ifade edilen bir yzeyle gstermek genellikle daha fazla kullanlan bir yntemdir. s orbitalleri iin ekil 1.16'da gsterilen bu yzeylerin tm kreseldir. nk, orbitaller kresel simetriye sahiptir.

39

2p orbitalleri iin d yzeyler ikiye ayrlr. ekil 1.16'da gsterildii gibi olduka eri br elipsoitler oluur. Bu yzlerin birisinde (+) iareti dalga

fonksiyonundan gelir ve dier (-) iareti dier dalga fonksiyonundan gelir. Bu yzeyler (+,-) iaretleri ile gsterilir. nk bu iaretler molekler orbitaller iin nemli bir yere sahiptir. Olaslk younluu , elbette her zaman pozitiftir. p orbitallerinin

ynelimleri iin birka farkl aya sahip trigonometrik fonksiyonlarn byklkleri ve iaretleri gz nnde bulundurulmaldr. Elektrik veya manyetik alann yokluunda px , py ve pz orbitallerindeki

elektronlarn tm ayn enerjiye sahiptir. Bu enerji deeri yalnzca toplam kuantum says n'e baldr. Manyetik alann varlnda p orbitalindeki elektronlarn manyetik alana ynelimi ile enerjilerinde farkllklar meydana gelir. Enerjilerde meydana gelen bu farkllklar m manyetik kuantum says ile belirlenir. Bu bir kuantum durumu ve bir enerji seviyesi arasndaki ayrm temsil eder. Hidrojen atomunda n=2 durumu iin 4 durum vardr. Elektrik veya Manyetik alanlarn durumlarn enerjileri ayndr. Byle bir enerji seviyesinin dejenere olduu sylenebilir ve enerji seviyelerindeki dejenerelik belirli enerji seviyeleri ile bu enerjilere sahip olan dalga fonksiyonlarnn says ile ortaktr. p orbitallerinin ekillenimleri x , y ve z gibi farkl dorultularda olabilir. Bu etkileri olmadnda tm

izgisel kombinasyonlar

ile herhangi karlkl dikey veya dey dorultuda

orbitallerin ekillerine biim verilebilir. 5 bamsz d orbitali vardr. 3dz2 orbitalinin, bir eksen boyunca elektron

younluunun iki geni blgesi vardr. Elektron younluunun ekillenmesi z ekseni etrafnda gerekleir. Dier d orbitalleri iin, iki dme ait dzlemler ile elektron

younluu drt karlkl blgeye ayrlr. Elektron bulutlarnn, dalga fonksiyonlarndan gelen birbirinin ztt iaretlere sahip olduuna dikkat ediniz. ekil1.16'daki grafiklerde eksikliklerden birisi, o dme ait yzeylerin radyal dalga fonksiyonlarndan R(r) meydana gelir. Hidrojen atomunun sonsuz orbital saysna sahip olmasna ramen, ou sorularda sadece dk enerjili orbitaller kimyasal neme sahiptir.

40

ekil 1.16 Orbitallerin Kutupsal Grafikleri

41

1.18 AISAL MOMENTUM :

Hidrojen atomunda elektronik asal momentumun mutlak karesinin bykl

ile gsterilir. Burada, l = 0,1,2,.. , n-1 'dir. Bir eksen boyunca asal momentumun bileeni; (geleneksel olarak z-ekseni alnr.)

ile verilir. Burada, m = 0, 1 , 2 ,, l 'dir. Hidrojen atomu ve dier kuantum mekaniksel sistemler iin dnen nesnelerin davranlar farkldr. Klasik mekanikte byle bir nesnenin klasik olarak tamamen

asal momentumu herhangi bir

deere sahip olabilir ve asal

momentum vektr herhangi bir ynde iaret

edilebilir. Kuantum mekaniinde , M 'nin bykl ve z-ekseni dorultusundaki bileeni kesin deerlerle snrldr.

ekil 1.17 Asal Momentum Vektrlerinin Ynelimleri

Asal momentum vektrlerinin p orbitali (l =1) ve d orbitali (l =2) iin mmkn ynelimleri ekil 1.17 'de gsterilmektedir. Asal momentum vektr ayn durumda ayn z-ekseni ynnde iaret edilemez. Eer ayn durumda ayn z-ekseni

dorultusunda asal momentum vektr gsterilmi olsayd ''Heisenberg Belirsizlik Bants'' ihlal edilmi olacakt. Byle bir durumda elektronik hareketin bir dzlemle snrl olduu kastedilecekti. Paracn bir yndeki asal momentumu bileeninin, toplam asal momentum deerinden daha az olduuna dikkat edilmelidir.

42

Asal

momentum

vektrnn olas ynelimlerinin

says 2l+1 'dir. Asal

momentumun sadece x ve y dorultularnda

belli bileenlere sahip olduu ifade

edilemez; toplam asal momentum vektrnn sonsuz saydaki ynelimleri koni ekilli yzeylerin oluumuna imkan salar. Bir manyetik alanda bir orbitaldeki bir elektronun enerjisi manyetik kuantum says m'e baldr. Asal momentum vektr M ile asal momentumun manyetik alan ynndeki bileeni Mz arasndaki as (1.79) ve (1.80) denklemlerinden

eklinde elde edilir

1.19 SPN KAVRAMI :

Daha nce aklanan asal momentum kavram ile atomlarn spektral

gsterimleri tam ifade edilemez. rnein, bir manyetik alann etkisinde (Zeeman Olay), bir elektrik alann etkisinde(Stark Olay) spektrum izgilerinde kararl aralklar meydana geldii gzlenmitir.

ekil 1.18 Spin Hareketi

1925 ylnda Goudsmit ve Uhlenbeck tarafndan bir yrngede hareket eden elektronun oluturduu manyetik moment vektr ile elektronun yrnge asal momentumunun birbirinden bamsz olduu ifade edilmitir. Daha sonraki yllarda Dirac, bu durumu grelilik teorisini de iine alan kuantum mekaniksel olarak formalize ederek, bir elektronun asal momentumu hakknda gerekten memnun edici temel bir teoriyi ispatlamtr. Elektron, orbitaldeki hareketinden dolay meydana gelen

manyetik alan ierisinde kendi ekseni etrafnda spin hareketi yapmaktadr.

43

Bir elektronun

asl asal momentumu ile yrnge

asal

momentumunun

davran bir bakma benzerdir. Toplam spin asal momentumun bykl S :

eklinde yazlabilir. Burada, s spin kuantum saysdr. Bununla beraber , spin kuantum says sadece deerine sahip olabilir. Denklem (1.82)'de verildii gibi S her

zaman deerine sahip olur. Belirli bir yndeki spin bileeni Sz sadece denklem (1.82)'de verilen deere sahip olabilir.

Elektron spin hareketlerinin olas iki ynelimleri yandaki ekilde Hidrojen atomunun dalga gsterilmitir. fonksiyonlar ,

daha nce tartlmayan spin hareketi de ele alnarak sistemin olas spin durumlarnn fonksiyonlar ile daha nce ifade edilen

en genel dalga fonksiyonu ile arplarak ifade edilir. Bir spin dalga fonksiyonunu ekil 1.19 Spin ynelimleri

temsil etmek iin () ve ( )'y kullanmak

allm bir gsterimdir. Hidrojen atomunun dalga fonksiyonu n, l, m ve ms gibi drt kuantum says ile temsil edilir.

1.20 HELYUM ATOMU:

Helyum atomu iki elektrona sahiptir. Sistemin Hamiltonyeni yandaki ekilde

gsterildii gibi iki koordinata bal olarak yazlr. ki elektron bir potansiyel enerjisi (e2/40r12) ile birbirini iter. ekil 1.20 Atom koordinatlar

44

Bunun sonular

gibi

yazlan denklemler atomik boyutlardaki sistemler iin denklemlerin zmlerini yapmak daha

daha uygun

verir. Bu

basittir. Ayrca,

denklemlerdeki

sabitlerin

sadeletirilmesi ile ilemler

daha

kolaylatrlr . Bu

denklemlerde atomik birimleri kullanmaya ihtiya duyulur.(a.u.) Ktle birimi elektronun ktlesi me gibi alnr. Yk birimi yerine elektronun yk (e) kullanlr. Uzunluk kullanlr.

birimi olarak, hidrojen atomunun taban durumundaki Bohr yarap a0

(denklem 1.77). Enerji birimi, ayr iki birim ykn bir birim mesafedeki potansiyel enerji deeri olarak kullanlr.

Bu birim Hartree (H) birimi ile yazlabilir. Hidrojen atomunun taban durumundaki enerjisi Hartree birimi cinsinden

eklinde yazlabilir. Hartree, Rydberg frekansnn iki katnn sahip olduu enerjiye denktir. Atomik birimlerde Planck sabiti h ; 2 deerine sahiptir. Schrdinger denklemi :

Hidrojen tr atomlar iin atomik birimlerde Hamiltonyen operatr :

Helyum atomu iin Hamiltonyen operatr

lem kolayl asndan basit hale getirilerek yazlabilen Schrdinger denkleminde , r1 ve r2 koordinatna bal ifadelerin ayr ayr yazlabilmesine ramen, elektronlar aras mesafe r12 daima denklemde vardr. Hamiltonyen ifadesi Schrdinger denkleminde yerine konularak gerekli ilemler yapldktan sonra, sisteme ait denklemin zm elde edilir. Elde edilen denklemin sonucu ok kesin bir zmdr. Hidrojen tr atomlar iin bu denklemler ile kesin zmler elde edilebilir.Bunun gibi hesaplamalar anlalr hale getirmek iin tahmini (yaklak) yntemler gelitirilmitir.Kullanlan bu yntemler ;varyasyon ve pertsbasyon metotlardr.

45

1.21 VARYASYON YNTEM :

Varyasyon ynteminde bir yaklak dalga fonksiyonu aadaki denklemde bir yaklak enerjiyi elde etmek iin kullanlr.

Bu denklemdeki

sistem ile ilgili tam hamiltonyen operatrdr. Eer uygun

dalga fonksiyonu kullanlrsa , doru enerji zdeerleri elde edilir. Herhangi bir keyfi fonksiyon ile E' enerjisinin E enerjisinden daha fazla pozitif (daha az negatif) olduu gsterilmi olabilir. Farkl dalga fonksiyonlar deiik parametrelere sahiptir. Bu formun en iyi dalga fonksiyonu deien parametreler ile elde edilen daha dk enerjiler ile elde edilmi olacaktr.

Bu eitsizlie gre E' deeri ne kadar aaya ekilebilirse, taban durumuna o kadar yaklalm olur. Seilen deneme dalga fonksiyonu bir a parametresi ieriyorsa, bulunan E' deeri de bu a parametresine bal olur. O halde, E' deeri bu a parametresine gre minimize edilerek taban durumuna iyice yaklalr. Daha fazla deiken terim kullanlarak daha yakn bir tahmin ile daha doru bir enerji deeri elde edilebilir. Fakat enerji deerindeki art hesaplanan enerji deerine eit deildir. Birinci derece yaklamla helyum atomu iin elektron-elektron etkilemesinin olmadn kabul ederek Schrdinger denklemini zlebilir. Bir He+ iyonundaki

elektron says 1 iin 1s dalga fonksiyonu durumu temsil eden dalga fonksiyonu gibi alnr. Benzer ekilde He+ iyonundaki elektron says 2 iin 1s dalga fonksiyonu durumu temsil eden dalga fonksiyonu olarak kullanlr.

Bu dalga fonksiyonu kullanlarak hesaplanan E' enerjisinin deeri EHe+ = -108.3 eVdr. E' enerjisinin deneysel deeri ise EHe+ = -78.6 eV dr. Daha iyi bir deer tek bir parametre ile verilen deneme dalga fonksiyonu kullanlarak , varyasyon metodu ile elde edilebilir.

46

Her bir elektronun dier elektronlarn tam ekirdeksel (atomsal) yk ile etkileirler. O yzden , Z'e kullanlarak bir gerek ekirdek yk temsil edilir ve dalga fonksiyonu ;

eklinde yazlr. Burada N normalizasyon arpandr. Z' deeri denklem 1.90 kullanlarak elde edilebilir. Bu, enerjinin deneysel deerinin gtrr. Daha iyi bir sonu daha kullanlarak elde edilebilir.
%1.7 'lik bir hata ile enerji sonucuna

fazla terim ieren deneme-dalga fonksiyonu

1.22 PAUL DIARLAMA LKES :

Her ne kadar helyum atomu iin denklem 1.92 'de verilen dalga fonksiyonu

faydal bir yaklam olsa da helyum atomunun zelliklerinin doru bir hesab iin yetersiz kalr. Daha fazla sayda atomlarla ve elektronlarla sistemin davranna ait dalga fonksiyonlarn genileterek sistem ile ilgili bilgiler daha memnun edici bir biimde yorumlanabilir. Birden fazla elektron ieren bir sistem iin Schrdinger denklemleri olduka karmaktr. Bu karmakl ortadan kaldrmak iin Schrdinger denkleminin

zmne ek olarak baz yntemlere ihtiya duyulmutur. ok elektronlu atomlarda elektron dizilileri baz prensiplere gre belirlenir. Pauli prensibine (1925) gre bir atomdaki iki elektron ayn drt kuantum saysna sahip olamaz. Yani, bir atomdaki iki elektronun kuantum says n, l, ml ayn ise bu elektronlardan birinin spin kuantum says + , dierinin ise - olmak zorundadr. kuantum saysnn ayn olmas, elektronlarn ayn orbitalde bulunduunu gsterir. Bu nedenle , ayn orbitalde bulunan elektronlarn spin hareketlerinin ynleri birbirine zttr. Bylece bu niteliklere sahip iki elektron, ayn yrngede ancak zt spin durumlarnda () bulunabilirler. Spin fonksiyonlar, denklem 1.92 'de verilen dalga fonksiyonunda ms =+ iin ile temsil edilen dalga fonksiyonunu ve ms =- iin ile temsil edilen dalga fonksiyonunu ierebilir.

47

O nedenle , Pauli

prensibi helyum atomu iin

birbirini

takip eden dalga spin kuantum

fonksiyonlar iin memnun edicidir. nk , iki elektron farkl saylarna sahiptir.

Bu dalga fonksiyonu yine de memnun edici deildir. nk, bu 1.elektron ile 2.elektron aralarnda birbirleri ile ayrt edilebileceinin mmkn olduu anlamna gelir. Tm elektronlar zde olduundan elektronlarn ayrt edilmesi olanakszdr.

Helyum atomu dalga fonksiyonunda byle bir problem sz konusu deildir.

Dalga

fonksiyonunu

kullanlarak

olask

younluu 2

elde

edilir. Ayrca

1.elektron ile 2.elektronun yerleri deitirildiinde dalga fonksiyonunun deimedii grlebilir.

Buradaki dalga fonksiyonu , uzaysal dalga fonksiyonu fonksiyonu

ve spin dalga

fonksiyonu eklinde yazlabilir.

1.94 ve 1.95 ile verilen dalga fonksiyonlar farkl enerji zdeerlerine ve farkl elektron younluklar ile verilir. Helyum atomlarnn yalnzca tek bir formuna karn onlarn her ikisi de doru olamaz ve 1.95'de verilen dalga fonksiyonunun doru form olduu sylenebilinir. 1.94'de verilen dalga fonksiyonu elektronlarnn yer deitirmelerinin simetrik olmalarna ramen 1.95'de verilen dalga fonksiyonunun antisimetrik olduuna dikkat edilmelidir. Pauli prensibine gre; iki yada daha fazla elektronlu bir sistemin dalga

fonksiyonunu doru bir ekilde ifade edebilmek iin; dalga fonksiyonu, herhangi bir iki elektronun iaretlerinin deiimine gre antisimetrik olmaldr.
Antisimetrik dalga fonksiyonlar daha kullanl ekilde determinant formunda yazlabilir. rnein, denklem 1.95 determinant biiminde yazlrsa,

48

Burada,

arpan dalga fonksiyonunun normalizasyon sabitidir.

Bu determinant J.C. Slater tarafndan ortaya atld iin Slater determinant olarak adlandrlr. Slater determinantndaki satrlar farkl elektron dizilimine sahip ayn dalga fonksiyonlarn , stunlar ise farkl elektronlarn ayn dizilimine sahip farkl dalga fonksiyonlarn nitelendirir. Her stun indisi elektronlardan birini, her satr indisi de tek-parack durumlarndan birini gstermektedir. Spinleri yarm tamsay olan paracklar (elektron, proton, ntron ,...) antisimetrik dalga fonksiyonlaryla temsil edilirler. Bu gruba giren paracklarn genel ad

fermiyonlardr. Spinleri sfr veya tamsay olan dier paracklar (foton, -mezon,...) simetrik dalga fonksiyonlaryla temsil edilirler. Bunlara da bozonlar denir. Pauli prensibi elektronlara ek olarak protonlara ve ntronlara uygulanr. Fakat dteronlar , alfa paracklar ve fotonlar pauli darlama ilkesine uymazlar, bunlar simetrik dalga fonksiyonuna sahiplerdir.

1.23 HELYUM ATOMUNUN I. YONLAMA DURUMU:

Helyum atomunun edinmek iin atomlarn birinci spin iyonlama durumu ile ilgili daha fazla bilgi dalga fonksiyonlarn bilmekte yarar vardr. 1s

orbitalindeki tek elektron ve dier elektronlarn 2s orbitalinde bulunacan birinci yaklamla dnebiliriz . ki elektronun ayrt edilemez olduu yazlabilir. dikkate alnarak iki dalga fonksiyonu

Uzaysal dalga fonksiyonlar spin fonksiyonlar gz nnde bulundurularak yazlabilir. ki elektron iin drt spin fonksiyonu farkl orbitallerde ayn hareketlerine sahiptir. spin

49

Bununla beraber , elektronlarn ayrt edilemezliini gz nnde bulundurarak fonksiyonlar yazlabilir.

spin

Drt

spin

fonksiyonunun

her biri iki uzaysal fonksiyonun her birini kullanarak yalnzca birbirini takip eden drt

oaltlabilir. (1.97 ve 1.98 ifadelerinden). Fakat

antisimetrik dalga fonksiyonu helyum atomunun iyonlama durumunu ifade etmede yararldr. Helyum atomunun 1.uyarlm durumunda (n1=1 , l1=0 ) ve (n2=2, l2=1,0 ) olabilir (2s veya 2p durumlar). l=0 iin spin dalga fonksiyonu antisimetrik olduundan, uzay dalga fonksiyonu simetrik olmaldr. Bu duruma tekli (singlet) durumu denir. Benzer ekilde (l=1, m= -1,0,1) spin durumlar simetrik olduundan, dalga fonksiyonunun uzay ksm antisimetrik olmaldr. Bu duruma l (triplet) durumu denir.

Pauli prensibine gre;

Her bir durumun iyi bir yaklaklkla bulunabilecek enerjisi dalga fonksiyonunun uzaysal blmne bal olur. 2, 3 , 4 dalga fonksiyonlar dejenere ve l(triplet) (l yap) spin ekillenimine sahiptir.1 dalga fonksiyonunun farkl bir enerjisi vardr ve dejenere deildir. Ayrca bu dalga fonksiyonu tekli(singlet) (tekli yap) spin ekillenimine sahiptir.

50

Taban

durumunda

bulunan

helyum

atomundaki

elektronlar

eletirilmi

durumdadr ve elektron spini sfrdr. Yani taban durumundaki iki elektronun uzay dalga fonksiyonlar ayn olduundan spin dalga fonksiyonu deerine karlk gelen antisimetrik |00> vektrdr. Bununla beraber , tekli durumu temsil eden dalga

fonksiyonunun elektronlarnn birisi 2s seviyesine iyonlarsa elektronlar iftlemi olur. l durumu temsil eden dalga fonksiyonlarnn elektronlar ise iftlenmemi olabilir. l yapnn spin bileeni z-ynnde srasyla 0, +1 ve -1 'dir. Bir d manyetik alann varlnda tekli seviyede yarlmalar meydana gelmez. Fakat ,

l yapda enerji seviyeleri bileene yarlr. 2p triplet durumu 2s durumundan biraz daha yukar ekilmi olur. Helyum atomunun taban ve 1.uyarlm durum enerjileri ematik olarak yandaki ekilde verilmitir. ekil 1.21 Helyum atomunda taban ve 1.uyarlm enerji seviyeleri

1.24 ATOMLARDA ELEKTRONK YAPI:

ok elektronlu atomlar iin dalga fonksiyonlarnn kesin bir ekilde

hesaplanabilmesi olduka zordur. nk , denklemlerde elektron-elektron etkilemeleri hesaba katlrsa denklemlerin zmlenebilmesi olduka zor hale gelir. Buraya kadar ok elektronlu atomlarn dalga fonksiyonlarnn hesabnda denklemlerde zorluk yaratmamas iin elektron-elektron etkilemelerinin olmad kabul edildi. Gerekten ilk yaklamla ok elektronlu sistemlerde elektronlar aras etkilemeyi gz ard etmek mmkn olabilmektedir. 1927 ylnda Hartree, ok elektronlu atomlarn dalga fonksiyonlarnn hesabndaki problemlerin stesinden gelebilecek kendisiyle elimeyen ''tutarl'' alan( Self-Consistent Field~SCF) adyla yeni bir yntem ne srd. Daha sonra Fock , Pauli prensibini bu ynteme dahil ederek Hartree'nin ne srd yntemi gelitirdi. ok elektronlu atomlarda her elektrona ilikin bir dalga fonksiyonu ve bu dalga fonksiyonlarndan hareketle i. elektrona etki eden ekirdek ve dier elektronlarn potansiyel enerjisi ve giderek ortaya kan bu enerji dzeltme teriminin dikkate alnmas ile elde edilen yeni dalga fonksiyonlarnn belirlenmesi eklinde ilemler tekrarlanarak , sistem ile ilgili en ideal dalga fonksiyonu belirlenir.

51

Bu metotta ; her bir elektronun kresel simetrik bir potansiyelde hareket ettii varsaylr. nk , atom zerindeki bir elektron , ekirdein ve dier elektronlarn oluturduu elektriksel alanlarn etkisi altnda kalmaktadr. Oluan elektriksel alan vektrlerinin ynelimleri uzayn her dorultusunda ayndr. Tm elektronlar iin yaklak dalga fonksiyonlarnn sadece biri ele alnarak hesaba balanr. Schrdinger denkleminde bir elektron iin ortalama potansiyel kullanlarak uygun ortalama potansiyeli hesaplanabilir. zm bulunan dalga fonksiyonu, ortalama alann gelimi bir hesab ile birletirilerek dier elektron iin yaklak dalga fonksiyonu Schrdinger denkleminden elde edilir. Bu ileme dalga fonksiyonlar kmesinin nceki kmeden fark dier elektronlarn

azalncaya kadar devam edilir. Bu dalga fonksiyonlar kmesinin kendisiyle tutarl (self-consistent) olduu sylenebilir. Hesaplamann nemli bir miktarna ok elektronlu bir atom iin dalga fonksiyonlarn hesaplamada ihtiya duyulur. Belirli bir atomun SCF teorisine gre davrannda atomik orbitallerin bir serisi her bir drt kuantum says ve bir karakteristik enerji ile nitelendirilir. Hidrojenik atomlar iin orbital enerjileri, ba kuantum says n ve yrnge kuantum says l'nin her ikisine de baldr. Hartree-Fock yntemi ile hesaplanan enerjiler yaklak olarak %1 'lik bir hata ile deneysel enerji deerlerini vermektedir. Bu yntemin sonular elektronlar aras etkilemeler iin salanabilir. Fakat, elektronlarn ani etkilemeleri iin salanmaz. Elektronlarn karlkl etkilemelerinde elektronlarn birbirinden uzak olduu sylenebilir. Balanma enerjisi , kesin enerji ve Hartree-Fock enerjisinden farkldr. Elektro-volt (eV) seviyesi ile verilen bu enerji, kimyasal zelliklerin hesabnda enerjilerdeki kk farkllklara kar byk bir problemdir. Hartree-Fock metodu ile ilk on elementin elektron younluklarnn grafikleri ekil1.22 'de gsterilmektedir. Elektronlardaki ekirdeksel ykn artnda elektronlarn birbirleri ile daha fazla sk bir durumda bulunduu sonucuna varlr. nk , atomlardaki yrnge elektronlar saysndaki byk farkllklara ramen atomlarn taban durumlarndaki elektron saylarnn tm yaklak olarak ayndr.

52

ekil 1.22

53

1.25 PERYODK TABLO VE AUFBAU PRENSB: Taban durumda atoma ait elektronlar toplam elektronik enerjisi en dk

dzeyde olacak biimdeki konfigrasyonu benimserler. Bir taban durumu atomunun elektronlarnn olas en dk enerji seviyesinde bulunmas pauli prensibi tutarldr. Periyodik tablodaki ardk elementlerin elektron konfigrasyonlar ile en

dk seviyeden balayarak elde edilen elektron yerleimleri aadaki gsterilmektedir.

ekilde

ekil 1.23 Hund Kuralna Gre Atomlarda Elektron Yerleimleri

Ayn seviyede bulunan elektronlarn spin hareketlerinin ynleri birbirine zttr. Birka edeer orbitalin birbirini takip eden ayn enerji seviyelerinde orbitaller arasnda elektronlarn nasl dalma sahip olduuna Hund prensibi ile Hund kuralna gre; 1.Elektronlarn says, edeer yrngelerin saysna eit veya daha kk ise , elektronlar farkl yrngelere yerletirilir. 2. ki elektron , iki orbitalde tek tek yerletirilmi ise elektronlarn spin hareketlerinin ynleri taban durumunda birbirine paralel olacaktr. Hund kural bu aklamalara gre , ''mevcut olan orbitallerin her birine birer elektron yerlemedike ayn orbitale ikinci bir elektron yerleemez ve elektronlar farkl orbitallere yerleirken paralel spin olutururlar'' eklinde ifade edilebilir. Hund'un kural ile uyum ierisinde orbitallere yerletirilen elektronlar , enerjiye elektronlar aras etkilemenin katksn azaltmak iin ortalama olarak uzak bir tarafta tutulur.Yani ; elektronlar , manyetik kuantum saylar farkl olduunda farkl orbitallere yerleirler. Bylece birbirlerinden mmkn olduu kadar uzaklam olurlar. karar verilebilir.

54

Bu nedenle, ayn manyetik kuantum says deerine sahip olduklar durumdan daha az bir kuvvetle birbirlerini iterler. Dier taraftan , spin kuantum saylar ayn olan iki elektronun manyetik momentleri ayn yndedir. Bu nedenle, birbirlerini spinleri zt ynde olduunda daha byk bir kuvvetle iterler. Aufbau prensibi, hidrojen atomunun Schrdinger denkleminin zm ile bulunan orbitallerin ok elektronlu atomlarda da kullanlabilecei esasna dayanmaktadr. Elektronlarn orbitallere yerletirilme sralar ve orbitallerin ka elektron ile dolaca bu prensip ile belirtilir. orbitallere yerlemeleri

Elektronlarn

orbitallerin enerjisine baldr. Elektron daima enerjisi en dk orbitale girer. ok elektronlu atomlarda enerji , hidrojen atomundan farkl olarak ba kuantum says n ve yrnge asal kuantum says l 'ye baldr. rnein, hidrojen atomunda 2s ve 2p orbitallerinin enerjileri ayndr. Dier atomlarda ise elektronlarn birbirlerini itmeleri

nedeni

ile 2p orbitalinin , enerjisi 2s

orbitalinin enerjisinden daha byktr. Elementlerin kimyasal zellikleri elektronlarn orbitallerdeki yerleimleri ile daha iyi anlalabilir. ekil 1.24 Enerji seviyeleri

Hidrojenin atom numaras Z=1 olup temel durumda tek bir elektronun konfigrasyonu 1s eklindedir. Z=2 atom numaral Helyum atomunun iki elektronu olduundan elektronik konfigrasyonu 1s2 yapsndadr. Helyum atomundaki elektronlarn her ikisi de 1s seviyesinde karlkl spin ynlerine sahiptir. Bu orbitalde daha fazla elektronun yerleimine izin verilmez. Orbitalden bir elektron koparmak iin enerjiye ihtiya duyulur. 1s yrngesinde en fazla iki elektron bulundurabilecei iin Z=3 atom numaral Lityum atomunun nc elektronu daha yksek enerji dzeyli 2s orbitaline yerleir. Bylece lityum atomuna ait elektronik konfigrasyonu 1s22s1 dzenini oluturur.

55

Z=10 atom numaral elementin n=1 ve n=2 ba kuantum sayl elektron yrngeleri tamamen dolmutur. Z=11 ile Z=18 atom numaral elementlerin

elektronik konfigrasyonlar 3s ve 3p yrngelerin dolmas ynnde ilerlemektedir. Periyodik tabloda Z=19-30 atom numarasna sahip elementler ''gei elementleri'' olarak adlandrlr. Elektronik konfigrasyonlarnda 3p orbitalinden daha st

seviyelerdeki orbitallerin dolmasnda takip orbitalinden nce 4s orbitali dolmaya seviyesinin 4s orbitaline ilikin enerji

edilen srada farkllklar oluur. 3d farkllk 3d orbitali enerji

balar. Bu

seviyesinden daha

yksek

olmasndan

kaynaklanmaktadr. Z=21-30 atom numaral elementlerde 3d orbitali dolmaya devam eder. Z=31-36 atom numaral elementlerin elektronik konfigrasyonlar 4p orbitali ve Z=37-38 atom numaralar elementlerin ise 5s orbitali ile dolmaya devam eder. Z=39-47 atom numaral elementler ''ikinci snf gei elementleri '' olarak adlandrlr. Bu elementlerde elektronlar 4d orbitaline yerlemesiyle elektronik konfigrasyon devam eder. Daha sonra elektronlar srasyla 5p ve 6s orbitalleri zerine

yerlemektedir. Bu orbitallerin dolmas Z=56 atom numaral elemente gelindiinde gerekleir. Z=57-71 atom numaral elementler ''nadir toprak elementleri'' olarak adlandrlrlar. Ayrca Z=57 atom numaral elementi ''nc snf gei'' elementlerinin ilk yesidir. Elektronik konfigrasyonu 1s22s22p63s23p63d104s24d10 4f05s25p65d15f05g06s2 eklindedir. Orbitallerdeki elektronlarn saylar incelendiinde 4f orbitalinde tamamen bo olduu grlr. 4f orbitalinin enerji seviyesi ile 5d orbitalinin enerjisi seviyesininki hemen hemen eittir. 4f orbitalinin tamamen dolabilmesi iin 14 elektrona ihtiya vardr. Z=57-71 atom numaral elementlerin elektronik konfigrasyonlarnda, dier elektron yrngelerinde hi deiiklik olmakszn 4f orbitali dolmaya devam eder. 4f orbitali dolduktan sonra Z=80 atom numaral elemente kadar 5d orbitali dolmaya devam eder. Daha yksek atom numaral elementlerde 6p ve 7s orbitallerinin dolmas

gerekleir.Fakat periyodik tablonun yksek atom numaral elementlerine ulaldnda konfigrasyonlarn konfigrasyonlara byk lde karmak ayn enerji bir hal ald grlr. Elektronik alt orbitallerin

bakldnda;

seviyesine

sahip

dolmasndan nce, her alt orbitalde paralel spinli olmak zere birer elektron yerletikten sonra ikinci aamada yeterli elektron varsa spinler zt ynlerde olacak ekilde iftleerek , yrngenin doldurulma ilemi srdrlr.

56

Elementler atom numaralarna gre sralanrsa belirli aralklarda d elektron orbitallerinde ayn elektronik konfigrasyonun tekrarland grlr. Elementlere ilikin ok sayda zellik , d orbitallerine ilikin elektronik konfigrasyonlarna baldr. Atomlar aras kimyasal balarn oluumu ve nitelikleri byk lde d orbitallerin elektronik konfigrasyonlaryla ilgili olarak deiim gstermektedir.

Tablo 1.3

57

58

1.26 YONLAMA

POTANSYEL VE ELEKTRON LGS:

Bir gaz atomunu iyonlatrabilmek iin atomun elektronlarn uygun voltaj altnda ivmelendirmek gerekir.Uygun voltaj altnda elektron herhangi bir kinetik enerji kaybetmeksizin belirli iyonlama potansiyeli ile gaz atomundan serbest hale gelir. Atomlarn enerji dzeylerinin kesikliliine dair ilk dorudan kant , J. Frank ve G. L. Hertz in 1914 ylnda yaptklar deney salad. Deney dzenei bir katot n tpnden oluuyor. Tpn bir ucunda , stldnda elektron saan bir katot ''flament'', dier ucunda da, yzeyine ulaan elektronlar toplayarak akm oluturan bir anot bulunmakta. Bu ikisinin arasna ayrca, elektronlar hzlandrmak iin bir zgara yerletirilmi. Katotla zgara arasna bir hzlandrma gerilimi uygulanmakta.

Hzlandrma gerilimi sfrdan balatlp, kademeli olarak arttrlyor. Katoddan ayrlan elektronlarn , yol boyunca hzlanrken , arada bir civa atomlaryla arptklar oluyor. Elektronlar civa atomlaryla esnek arpma yaptklarndan hemen hi kinetik enerji kaybetmeksizin yansyp, tekrar yollarna ve hzlanmaya devam ediyorlar. Nitekim, deney sonularn gsteren aadaki grafikte, V=4,9 volt civarna kadarki durum byle.

ekil 1.25 Katot n tp

ekil 1.26 Volt-Akm grafii

Fakat ondan sonra akm anszn dyor.Bunun nedeni, kinetik enerjisi 4,9 eVa ulaan elektronlarn, civa atomlaryla esnek olmayan arpmalara girmeye balamas. Byle bir arpmada, atom temel enerji dzeyinden bir st enerji dzeyine uyarlrken, elektron 4,9eV kinetik enerji kaybediyor. Benzer potansiyel artlarnda hzlandrlm elektron yeterli miktarda seviyesinden daha yksek kinetik enerjiye sahip olur. Bylece , elektron bir enerji bir enerji seviyesine geerek bir yrnge elektronunun

koparlmasna neden olur. Uyarlm olan civa atomlar daha sonra, E=4,9 eV enerjili

59

birer foton nlayarak temel enerji durumuna geri dnerler. Daha ileri potansiyel artlarnda yeni spektral izgiler grnr. In emisyonuna sebep olmas iin gereken potansiyeller rezonans potansiyelleri olarak adlandrlabilir. Hzlandrc potansiyel V ile aa kan n frekans arasndaki iliki

ile verilir. Burada , e elektron ykdr. Eer hzlandrc potansiyel yeterli derecede olursa bir elektron kolaylkla atom veya moleklden koparlabilir. Bu potansiyel

iyonlama potansiyeli olarak adlandrlr.

Bir atom veya iyonun iyonlama potansiyeli spektroskopik verilerden bu potansiyel deerinin limit deerine yaklalarak hesaplanabilir. Daha fazla elektron bombardman ile daha yksek enerji seviyelerine karlan elektron ile tek tek retilen pozitif iyonu iyonlatrlabilir. Birinci, ikinci , .iyonlama potansiyelleri ile benzer ekilde birinci , ikinci , elektron atom veya moleklden koparlr. Atom numarasna kar bir gaz atomunun birinci iyonlama potansiyel izgileri ekil 1.27 ile verilebilir. Periyodik bir srayla iyonlama potansiyelleri deiir. nk artan periyodik sraya gre atomlarn d orbital kabuklar elektronlar tarafndan doldurulur. yonlama potansiyeli grafiindeki temel maksimumlar soygaz ile

minimumlar ise alkali metal atomlarn verir.

ekil 1.27 yonlama Potansiyeli Grafii

60

Alkali metal

atomlar

kolaylkla

iyonize

edilebilir. Bu

atomlarn

orbitallerinde bir tek elektronlar vardr ve etkili ekirdek ykleri dktr. Alkali metal atomlarnn en dtaki elektronlar iin ekirdein ekimi i yrngelerin elektronlar tarafndan tamamen etkili bir ekilde korunur. Lityum , sodyum , potasyum, rubidyum ve sezyum serilerinde iyonlama

potansiyellerinde azalmalar grlr. nk , d yrngede bulanan tek elektronlarn saylarnda artlar meydana gelir. Halojenlerin iyonlama potansiyelleri ile asal gazlarn iyonlama potansiyellerine bakldnda hemen hemen benzerlikler grlr. Halojen atomlarnn d yrngelerindeki elektronlar sadece ekirdek ve dtan uygulanan kuvvetlerin dnda i orbitaldeki elektronlarn itme kuvvetlerinden de yaklak

etkilenmektedir. D orbitaldeki elektronlarn ekirdee olan mesafeleri olarak tmnde ayndr. Elektron ilgisi , aadaki ilemle tanmlanr.

Eer bu ilemin tersi durumunu dnrsek, elektron ilgisi A 'nn tersi A 'nn iyonlama potansiyeli olduu grlebilir. Elementlerin elektronik yaplaryla ilgili olarak iyonlama olayna zt ynde oluan dier bir kavram elektron ilgisi dir. Elektron ilgisi periyodik tablonun bir srasndaki atom numaralarnn artmas

ile artar. Lityum, Flor, Klor, Bromr, yot, Oksijen ve Kkrt elementlerinin elektron ilgileri srasyla 0.6 , 3.45 , 3.71 , 3.49 , 3.19 , 3.07 ve 2.8 eV 'dur.