Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

mer AYTA*

zet:Baz toplumlar giriimcilik konusunda yksek performans gsterirken dierlerinde ayn performans grlmemektedir. Sosyal bilimciler bu farkn olumasnda kltrn oynad rol zerinde durmaktadrlar. Toplumun hakim deer ve zihniyet lleri olarak kltrel unsurlar, belli tutum ve davranlarn olumasn dorudan etkilemektedir. Giriimci edimler iin kltrn verileri byk nem tamaktadr. Giriimciler de yesi olduklar kltrden bamsz, ondan ayr bir konumda deildirler. Yaadklar kltrden etkilenerek, bir takm etkinlikler iine girerler. Bu almada, giriimcilii evreleyen sosyo-kltrel balam irdelenmekte ve giriimciliin sosyolojik evrenine k tutulmaktadr. Bu erevede, giriimcilik-sosyal yap ilikisi, belirleyici faktrler ve kltrn giriimci kiilik/benlik oluumuna etkisi amlanmaya allmaktadr. Anahtar Kelimeler: Giriimci, giriimcilik, giriimci kltr, sosyo-kltrel yap

Entrepreneurship: A Socio-Cultural Perspective

Abstract:While some societies exhibit great performance on entrepreneurship, it is not seen the same performance in others. Social scientist insist on the role of culture in occuring this difference. Cultural elements as a socitys dominant value and mentality criterions effect directly to form certain attitude and behaviours. Contents of culture have great importance for entrepreneur activities. Entrepreneurists also are not in a situation that independent or apart from the culture to which they belong. They fulfill some activities to be influenced by the culture in which they live. In this study the socio-cultural context surrounding entrepreneurship. In this frame, such facts as the relation of entrepreneurship-social structure, determining factors and effect to constitute of entrepreneur character of culture are tried to be expounded. Keywords: Entrepreneur, entrepreneurship, entrepreneur culture, socio-cultural structure

GR Giriimcilikle toplumsal/kltrel yaplar arasnda yakn bir iliki vardr. Baz toplumlar giriimcilik konusunda yksek performans gsterirken dierlerinde ayn performans grlmemektedir. Sosyal bilimciler bu farkn olumasnda kltrn oynad rol zerinde durmaktadrlar. Toplumun yapsal koullar, deer ve norm sistemleri, her hangi bir davrann/ hareketin olumasn dorudan etkileyebilmektedir.

Yrd. Do. Dr., Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm.

139

mer AYTA

Giriimcilik iktisadi bir deer retimi olmann tesinde, hem gerekletii ortam hem de ortaya kard deiimci hareketlilik itibariyle, toplumsal, kltrel ve politik dinamiklerle yakndan ilikilidir. Bundan dolay, son yllarda giriimcilik aratrmalarnda toplumsal/kltrel boyut ne kmakta ve giriimciliin giderek sosyolojik bir muhteva kazand dikkati ekmektedir. Ekonomi, iletme, ynetim, finans ve eitim gibi disiplinlerin giriimcilie ynelik ilgisi devam etmekle birlikte, davran bilimleri ve zellikle de sosyoloji biliminin, giriimcilik aratrmalarna farkl bir boyut getirdii gzden kamamaktadr. Sosyolojik teoride giriimcilie ynelik ilgi zellikle 80 sonras art gstermitir. zellikle, ABD, ngiltere, skandinav lkeleri, Japonya, G. Kore ve in gibi giriimci ekonomiye geen lkelerde, sosyolojik giriimcilik aratrmalarnda byk bir arta tank olunmaktadr. Yine, gelimekte olan lkelerde de, giriimci performans yksek ekonomiye geiin deer kazanmasyla birlikte, giriimcilie ilginin artt gze arpmaktadr (TSAD, 2002; zcan, l995). Bu ilginin temelinde, giriimciliin artk klasik retim aralarndan biri belki de en nemlisi olarak grlmesi, giriimciliin refah yaratan ve sosyal yapy/ ilikileri dntren bir g olarak addedilmesi ve giriimci snfn toplumsal bir kategori olarak artan neminin yattn sylemek mmkndr. Sosyoloji bilimi; giriimci kiiliin/benliin olutuu sosyal ortam, giriimcilii etkileyen ve giriimciliin etkiledii sosyal sreleri, giriimci bireyin yetitii sosyal aura, grup etkileimi, toplumsal etkiler, kltrel meruiyet sistemleri ile giriimciliin sosyal yapda farklama yaratc ynne odaklanmakta, bylelikle de, giriimcilii sosyal, kltrel ve politik olarak boyutlandrma yoluna gitmektedir. Sosyolojik giriimcilik aratrmalar, byk lde giriimciliin sosyal yap ile olan bandan hareket ederek; sosyal ve kltrel yap ile giriimcilik arasndaki ilikiler, toplumda gzlenen yapsal farklamalar, snfsal ve mesleki tabakalanmada giriimcilerin rol ve giriimci snfn toplumsal ve politik gc zerinde durmaktadrlar. Bu aratrmalarda, giriimciliin temellendii sosyal ortam nemli bir hareket noktasdr. Zira, giriimciler sahip olduklar zellikler itibariyle btn toplumlarda sra d bir tip olarak grlmekte ve sayca ounluk oluturmamaktadrlar (bkz. Chell vd., l99l). Bu tiplerin ortaya kt ailevi, grupsal ve toplumsal ortam ve dinamikler kukusuz sosyolojik irdelemenin odak noktalarn oluturmaktadr. Hangi toplumlar, hangi grup yaplar ve inan/deer sistemleri, bu sra d tiplerin belirmesini mmkn klmakta, hangi toplumlar bu tipleri perdelemektedir. Bunun dnda, toplum kltr, gelenek ve deer sistemleri, sosyal kontroln nitelii, devlet veya kolektif yaplarn gc vs. de giriimcilik aratrmalarnda dikkate alnan hususlardr. Ayrca, giriimcilik, yenikilik ve deiimcilikten beslenen ve toplumda da deiimci/yeniliki hareket
140

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

balatan bir eylem biimi olduundan, toplumsal deimeye ivme kazandrc bir g/bir deime ajan olarak da kabul edilmektedir. Giriimcilik, toplumsal refah ve kaynak retimini mmkn kldndan toplumsal gelime iin de hayati bir nem tamaktadr. Bu almada, giriimci(lik) olgusunu ortaya karan sosyal yap unsurlarna temas edilmekte, kltrn giriimcilik zerindeki etkisi ve giriimci kiilik/benlik oluumunda kltrn rol zerinde durulmaktadr. GRMC(LK) KAVRAMI Giriimci(lik) kavram esasta iktisadi bir ereve iinde ele alnmaktadr. ktisadi adan giriimci, arz ve talebi ynlendiren, pazar arayan kii; giriimcilik ise, daha ok kaynaklar ekonomik olarak seferber etme, harekete geirme faaliyeti olarak anlalmaktadr. Giriimcilik (entrepreneurship) kavramnn bugnk anlamda kullanlmas, kapitalist retim tarznn egemen hale gelmesiyle ilikilidir. Zaten kavramn iktisat literatrne girii de, l9. ve 20.yzyllarda balar. Kavram ekonomiye, Fransz ekonomist Cantillon kazandrmtr. J.Babtiste Say ile de bu kavram bugn kullandmz anlama kavumutur. Say'a gre giriimci kavram, btn retim faktrlerini biraraya getirerek kymetli olduu sanlan bir mal reten ve elde edecei kr iin riski gze alan kiidir. Say'n giriimci tanm, risk stlenme ile yneticilik kabiliyetinin her ikisine birden sahip olma esasna dayanmaktadr (Binks-Vale, l990:ll9). Giriimcilik teorisine nemli katklarda bulunan Hisrich ve Peters (2001:9)e gre de giriimci; emek, hammadde ve dier varlklar daha byk deer/imkan yaratacak ekilde bir araya getiren kiidir. Giriimci, ayn zamanda, deiiklik, yenilik ve yeni bir dzenin yaratcsdr. Bu erevede giriimcilik ise, yeterli emek ve zaman ayrarak, mali, fiziksel ve sosyal riskleri gze alarak, parasal dller, kiisel tatmin ve bamszlk elde ederek yeni bir deer yaratma sreci olarak grlmektedir. Casson ve Foss-Kleina gre de giriimcilik, risk alma, frsat kovalama, hayata geirme ve yenilik yapma srelerinin tamamn ifade eder. Bu erevede, hem irket ama sreci, hem de yenilik yapma sreci giriimciliin kapsamna girer (Casson, l995; Foss-Klein, 2002; TSAD, 2002:34). Bu balamda Bridge ve arkadalar da, giriimciliin daha z olarak, bir ie balamak, i sahibi olmak ve ii gelitirme ve bytmeyi kapsadn belirtirler (Bridge vd., l998:35).

141

mer AYTA

GRMCLN KURAMSAL EREVES Giriimciliin ortaya knda kiilik mi yoksa sosyal evrenin mi daha etkili olduu uzun sre tartlmtr. Kiilik zerinde duranlar, giriimcilerin sahip olduklar psikolojik zelliklere arlk vermilerdir. Kiilik yapsnda giriimci geler arama abalar en fazla, risk alma, baarma ihtiyac ve denetim odana sahip olma zerinde younlamtr. Giriimciliin ortaya knda evreyi ne karanlar ise, grup yapsnn, toplumsal gelenek ve kltrel zelliklerin etkisini vurgulamlardr. Ayrca, devlet ve piyasa gibi d sosyal evre koullarnn elverili olup olmamas da zerinde durulan bir baka hususdur. Gelimi lkelerde giriimciliin ortaya kmasnda pazar mekanizmalar etkili iken, gelimekte olan lkelerde, hkmet politikalarnn belirledii ekonomik gdler daha baskndr ( Naffziger, l995:32). Giriimci edimleri srtlayan aktr ve nitelikleri, hem psikolojik hem de sosyolojik kuramda etrafl bir ekilde irdelenmitir. Baz bireylerin dierlerine kyasla niin daha giriimci olduklarn izaha alan yaklamlar arasnda; kiilik kuramlar (psikodinamik, sosyal psikolojik), davransal kuramlar ve sosyolojik yaklamlar byk arla sahiptirler. Psikolojik Kuramda Giriimcilik Giriimcilie ynelik psikolojik kuramlar, kiisel gelerden hareketle giriimci kiilii aklamaya alrlar. Bu yaklamlara gre, kiisel niteliklerimiz bizim kim olduumuz, hangi psikolojik ve sosyal situasyonda bulunduumuzu nemli lde aklar. Kiilik kuramlar ierisinde, psikodinamik ve sosyal psikolojik yaklamlar, giriimci bireyi, sahip olduu tutum ve tavr kombinasyonu, bak ve yeniliki/deiimci performans ile farkl/ayrc bir tip olarak resmederler. Byk lde, Freudun kiilik kuramndan tretilen bu yaklamlar, insan ynlendiren bilinalt gdlerin kiiliin olumasnda temel rol oynad gereine vurgu yaparlar. Bu bilinalt gdlerle, toplumsal nkabullerin kimi zaman att, kiinin genel yarglarla ters dmeyecek tutum ve tavrlar iine girmeye zorland ileri srlmektedir. Gerek toplumsal dzlemde gerekse de bir organizasyon ats altnda, kiinin genel dzen ve yarglarla ters dmesi halinde, tepki grmesi, reddedilmesi ve sonuta marjinal ya da sapan bir kii olarak grlmesi sz konusu olmaktadr. Giriimciler de, ou zaman, kurulu/yerleik deerlerle ters den bir kiilik yapsna sahiptirler (Bridge vd., l998: 42-48). Kets de Vries de, giriimcilerin ilk ocukluk dneminde aykr deneyimlerle kkrtlm sapkn ya da marjinal niteliklere sahip olduklarn belirtmektedir. Giriimci bireyler, bakasnn otoritesini kabul etmede, bir rgte angaje olmada baarszdrlar. Gergin, gvensiz ve tatminsizdirler ve bu durum,
142

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

onlar yeni araylara, macerac tavrlara ve kaderlerini kontrol arzularn maksimize etmeye yneltir (Chell vd., l991:55-56). Bu balamda, giriimci birey, kiisel karakteristikleri itibariyle, ortalama insandan farkl, daha ok sapan bir kiilii temsil etmektedir denebilir. Giriimcilie psikolojik ve davransal yaklamlar, giriimcilerin ekonomik deer retmeye ynelik tercihlerinin yneldii tutum ve davranlara odaklanrlar. rnein McKenna, kiisel nitelikleri itibariyle giriimcilerin bir ksm tutum, miza, slup (tarz), kabiliyet vs. itibariyle dier insanlara gre ayrc (tipik) bir karaktere sahip olduklarn belirtir. ou dnr de, giriimcilerin gl baarma duygusuna ve kendi kaderlerini kontrol arzusuna sahip olduklarn dile getirirler. Bunlara gre, giriimcilerin ilerini baaryla grebilmeleri, onlarn hayatlarn kontrol etme kapasitelerini artrma ve gl baar duygusuna sahip olmalarna baldr. Stevenson ve Gumpert de, giriimcilerin en belirgin karakteristikleri olarak, risk alma eilimine sahip olmalarn gsterir. Onlara gre, giriimciler, risk almaya isteklidirler, srekli olarak i frsatlar kollarlar ve retim kaynaklar zerinde denetim kurma arzusundadrlar. Bu balamda, Timmons da, giriimcilerin, azimli (kararl), problem zme yetenei gl ve gvenilir mizaa sahip kiiler olduklarn belirtir (Bridge vd,1998: 42-43). Bu zelliklere ilave olarak, psikodinamik ve sosyal psikolojik yaklamlarn vurgulamak istedikleri kiisel nitelikler arasnda, giriimcilerin, proaktif, dinamik, amal, pozitif ve inisiyatif alabilme yetenekleri n plana kmaktadr. Ayrca, kimlii tanmlayc nitelikler olarak, yeniliki, imajinatif, yaratc, esnek vb. hususlara vurgu yapmaktadrlar. Bundan baka, uyumlu olma, gven duygusuna sahip olma, ll risk alma, kararl olma, inat (direngen) olma, sonu almaya ynelik fikri kapasite ve kendine gven dzeyinin yksek olmas da dile getirilen hususlar arasndadr. Durham University Business School tarafndan yaplan bir snflandrmada da giriimcilerin, gl baarma duygusu, zerklik, bamszlk, i kontrol duygusu, ll risk alma ve yaratc eilimlere sahip olduklar vurgulanmtr. Giriimcilik iin gerekli grlen bu zellikler, kukusuz, yaam deneyimlerinden, organizasyon ikliminden ve toplumsal kltrn imkanlarndan beslenmektedir (Bridge vd, l998:43). Bir kiisel nitelik olarak sezgi gcne sahip olma da ska dile getirilmektedir. Giriimcilerin kimi bilinmeyen olaylar nceden grdkleri veya sezdikleri ileri srlmektedir. Buna gre, giriimci, ortam ok iyi gzler ve sezgileri ile yorumlayp uzun dnemde ihtiya duyulacak rn ve hizmetleri retmek iin gerekli kaynaklar bir araya getirir. Bu erevede, giriimciler sezgileri gl, iyi gzlemci, hayal gc yksek, sosyal yn kuvvetli, dnme ve muhakeme yetenekleri gelimi insanlardr (Shane, 2002; Westhead ve Wright, 2000; TSAD, 2002: 37).
143

mer AYTA

Baarl giriimcilerin temel zellie sahip olduu da ifade edilmektedir. Bunlar; vizyon, misyon ve hrsl olma dr. Baarl giriimciler, bakalarnn alglamayp kard sinyalleri seip alglama yeteneine sahiptirler. lgilendikleri alanlarda, younlatklar vizyonu gelitirmek iin azami aba sarfederler. Ayn zamanda, tutkuyla balanma ve kararl dayankllk gdsne sahip olmalaryla dikkat ekerler. Bunlar, rekabeti ve kazanma arzusuyla dolu hrsl insanlardr (Smilor-Sexton, l996: 7-9). Davransal Kuramda Giriimcilik Giriimcilii deiik alardan ele alan yaklamlarn yannda, mevcut yaklamlardan hareketle bir senteze ulamaya alanlar da bulunmaktadr. Kiiliin giriimcilii etkileyen nemli bir faktr olduu, ancak tek bana yeterli olmad, dier faktrlerle birlikte dnldnde anlalabilecei ileri srlmektedir. Buna gre, giriimcilik, kiiliin dnda ok sayda faktrn etkileiminden oluan davransal bir sretir (Naffziger, l995:22) Davransal yaklamlar, davrantan hareketle giriimsel olann doasn aklamaya alrlar. Bu yaklam, esasta, spesifik bir olayla ilgili bireysel yetenekleri (ehliyet) esas alarak, zaman iinde davranlardaki deimeleri, zellikle de i srecinin farkl aamalarndaki deimeleri incelerler. Giriimci davran belirlemek iin; yetenek, bilgi, performans ve psikolojik deikenlerden hareketle bir ereve gelitirirler (bkz. Bridge vd, l998: 50-53). Bu balamda Gibb (l987:ll) de, giriimci davranlar u ekilde rneklemektedir. Ona gre, giriimci davran; inisiyatif gstermek (initiative), ikna gcne sahip olmak, ll risk almak, yaratc olmak, bamszlk/zerklik, problem zme, baarma arzusu, kendi kaderini kontrol gcne sahip olma, liderlik, sk alma vs. eklindedir. Gibb, giriimcilerin, i ya da ticari sahada bu tutumlara yksek oranda sahip kiiler olduklarn belirtmektedir. Ayrca, Gibb ve Ritchie (l982:7), giriimcilik iin gerekli tutum ve davranlar olarak; motivasyon, kabiliyet, dnce ve kaynaklara sahiplik durumuna vurgu yapmaktadrlar. Bu yaklamlarn nda, giriimciliin bir takm ayrc kiisel zelliklerle karakterize olan bir tutum ve davran bileimi olduunu sylemek mmkndr. Kimi giriimcilerde bu zelliklerin bir ksm baskn iken, kimilerinde daha farkl zellikler n plana kmaktadr. Her giriimcide, ayn kiisel zellikler belirleyici olmaktan uzaktr.

144

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

Sosyolojik Kuramda Giriimcilik Giriimcilie sosyolojik yaklamlar ise genelde, bireysel kararlar zerinde sosyal yapnn ve sosyal deikenlerin nemini vurgularlar ve giriimcilik teorisinde tek belirleyici olarak kaba bireyciliin (kiisel niteliklerin) esaslarn ycelten bir eilimin gze arptn ileri srerler. Yakn zamanlara kadar, giriimcilik teorisinde baskn olan eilim, giriimci bireyin niteliklerinden hareket etmekti. Oysa, kaba bireycilik ya da kiisel nitelikler, ou zaman karar almay etkileyen sosyal faktrlerin roln eksik brakmaktadr (Thornton, 1999: 19-46). Giriimsel eylemin ortaya kmasnda, kiisel, davransal ve de iktisadi motivler dnda, kr d (non-profit) motivlere yaplan vurgular da bir o kadar yaygndr. Weber, Schumpeter, Auster and Aldrirch, Storey, Lyon, Werbner, Reynolds, Hofstede, vb. ok sayda teorisyen, kr d itkilerle giriimsel eylemi aklamaya almlardr. Bu yaklamlarda, din, stat, toplumsal yap, tarihsel koullar, cinsiyet, rk, etnisite, eitim, grupsal/evresel zellikler vs. zerinde durmulardr (bkz. Verheul vd. 2003). Giriimcilie ynelik sosyolojik yaklamlar, giriimcilikle sosyal yap ya da sosyal etkenler arasndaki ilikiye odaklanrlar. Sosyal etkenler, pek ok davran iin motivasyonel bir etkide bulunur. Weberden bu yana pek ok sosyal bilimci bata din olmak zere, pek ok sosyal etkenin iktisadi davrann olumasna, giriken aktivitelerin artmasna olanak tand gereinden hareket etmilerdir. Sosyolojik teoride giriimcilik, genelde, toplumsal koullarla ilikili, bu koullarn biim verdii bir faaliyet olarak grlr. Sosyologlar, bireylerin ciddi bir ekilde kariyer tercihi yapmaya yani belli bir i ve meslee zorlandklarna inanrlar. Onlara gre, tercihler sosyal dnyadaki beklenti ve nkabullerden hareketle oluur. Toplum kiileri, belli bir role kar ynlendirir ya da hazrlar. Toplumun sunduu frsatlarn farkll, insanlar deiik i ve ura edinmeye yneltir. Bireyler, mevcut koullara paralel tutum ve davran edinirler ve doal olarak toplumun onay grm rol setlerine gre sosyalize olurlar. Toplumun deer ve rol setleri, kiiler iin balayc sonular dourur. rnein, giriimci ailelerden gelenlerin, yine benzer bir i kurduu ya da aile iini bytt ou kez dikkati eker. Yine, ii ya da memur ailelerden gelenlerin de sklkla bu ynde sosyalize olduklar, verili koullara paralel i/meslek edinmeye yneldikleri grlr. Bu durum, mevcut sosyo-ekonomik koullarn, kariyer tercihi yapmada belirleyici rol oynayabileceini ortaya koymaktadr (Bridge vd., l998:54).

145

mer AYTA

Shapero da, kiinin bir i ve irket kurma isteini, sosyal kabul edilebilirlik beklentisinin belirlediini ileri srmektedir. Yine Casson da, dierlerinden sayg grme arzusu ve benlik saygsn kazanma isteinin giriimci edim iine girmeyi belirleyebildiini belirtmektedir (Basu, 2003:295). Baz sosyologlar da, giriim srecinde frsatlarn nemini vurgularlar. rnein Reynolds, karar alma ve giriimci aktivite iine girme teebbsnn, frsatlarn ne zaman oluacana bal olduunu belirtir. Toplum ne kadar frsat sunarsa, giriimcilik iin o kadar ak bir toplumsal ortam olumu olur (Bridge vd., l998:54). Sosyologlar, giriimcilii sosyolojik olarak temellendirirken giriimci edimlerin ortaya kmasnda sosyal evre, aile kkeni, eitim, ya, cinsiyet, etnisite, rk vb. sosyal faktrleri fazlasyla nemserler. Onlara gre, sosyal yaplar, ortamlar ve etkenler; giriimsel fikirler, frsatlar, kaynaklar, beceriler ve baar iin motivasyonel etkide bulunur. Sosyal snf, aile kompozisyonu ve gemii, aile meslei vs. giriimci karar almay dorudan etkiler. rnein, ngiliz giriimciler zerine yaplan bir aratrmada, giriimcilerin byk bir ksmnn ebeveynleri ya da yakn akrabalarnn da yine giriimci olduklar ve ayn ii srdrme veya bytme eiliminde olduklar grlmtr. Ayrca, baz sosyal gruplarn rnein, etnik zellikleri baskn gruplarn dier giriimcilere kyasla daha ok retme (oransal olarak), daha yksek giriimsel performans gsterme eiliminde olduklar grlmtr (Bridge vd., l998: 54-55). Yine etnik giriimcilik aratrmalar, giriimsel eyleme katlmada, rk ve etnisitenin pozitif olduu kadar negatif etkileri olduuna da iaret etmektedirler. Auster and Aldrich, etnik bir aznlk gruba ait olmann ie girme ya da i kurmada saf nyarglar da iin iine ektiini belirtmektedirler. Onlara gre, emek piyasasndaki ayrmclk ve etnik aznlk yelerinin iticiliine dair ok sayda nyarg mevcuttur. Bu nyarglar, sz konusu grup yelerini dierleriyle temas kurmaktan alkoyaca gibi, grubu kendi iinde daha bir btnleik hale getirmektedir. 1970 lerde ngilterede Asyal gmenlere uygulanan ayrmclk bu trdendi. Storey (1991) tarafndan da desteklenen bu gre gre, ngilterede, istihdamdan en dk pay alan ve yksek isizlik oranlarna muhatap olan kesimler bunlardr. Son zamanlardaki etnik aznlk firmalar zerinde yaplan aratrmalar da, beyaz nfus, Asyal ve siyah tekiler asndan giriimci aktivitelerin farkl baka ve Asyalsiyah teki aleyhine ilediine dair bulgulara iaret etmektedir (Jones, 1996; Basu, 2003: 295-296). Yine sosyal etkenler arasnda, cinsiyet, ya ve eitim dzeyi de belirleyici bir neme sahiptir. rnein, 29 lkede yaplan GEM (2001) aratrmasna gre, i kurmada toplumsal cinsiyeti ayrmann erkekler lehine dengesiz bir
146

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

grnm aldna vurgu yaplmaktadr. rnein, yeni kurulan irketlerin sahiplerinin ou erkeklerden olumaktadr. alma ortalamas itibariyle, erkekler kadnlarn 2 kat daha fazla giriimcidirler. Ancak, bu veri lkelere gre farkllamaktadr. rnein, Brezilya ve spanyada erkekler kadnlardan 2 kat daha fazla giriimci iken bu oran Fransada 12dir. Yine, giriimcilerin en youn olduu ya grubu da, 25-34 ya grubu olarak ortaya kmtr. 29 lke arasndaki giriimcilik farknn % 40 gibi nemli bir ksm ortaokul sonras eitim gstergesine sahiptir (TSAD, 2002: 50). Bununla birlikte, ABDde giriimcilikle ilgili yaplan bir aratrmada ise, giriimcilerin sanldndan daha fazla eitimli olduklar ancak alm olduklar eitimin onlarn yaptklar ilerle ok yakndan ilgili olmad grlmtr. Kiisel zellik itibariyle de, giriimcilerin, baarma gereksinimi, denetim kurma, risk alma ve cinsiyet nemli bir deiken olarak belirmitir. Aile kkeni itibariyle, babann da giriimci olduu, hatta annenin de giriimci niteliklere haiz olduu tespit edilmitir. ABDdeki giriimciler, anne ve babalarnn kendilerini i kurmaya ynelttii, giriimcilie tevik ettiklerini belirtmilerdir. Ayrca, ABDdeki giriimcilerin, ilerine ok bal, alkan ve etkin yneticiler olduklar, ilerinde baary yakalamak iin her tr zveriyi gsterme eiliminde olduklar saptanmtr (Hisrich/Peters, 2001: 11-38). Bu bulgular genelde sosyal etkenler ve sosyal yap unsurlarnn giriimci bireyi ve giriimcilik srecini anlamaya ynelik sosyolojik yaklamlarn gzard edilemeyeceini gstermektedir. GRMCLK VE TOPLUMSAL YAPI Giriimcilikle sosyal yap arasnda yakn bir iliki vardr. Sosyal yap, kurumlam sosyal iliki alar olarak tanmlanmaktadr. Sosyal yaplar, nitelikleri lsnde davran kalplar, kurumsal rntler ve kltrel formlar retirler. Sosyal yaplara egemen deerler ve normlar, o toplumdaki insan ilikilerine, yaama biimlerine, dnme ve alglama sistemlerine yn verirler. Her sosyal yap, belli insan tipi, dnme ve yaama tarz, nasl ve ne ekilde davranlacana ilikin kalplam modeller sunar. Bylelikle birey, ounlukla, onay grm vaziyet allar iine girerek toplumca kabul grm bir kiilik haline gelir. Sosyologlar, toplumsal eylem kalplarnn ortaya kmasnn sosyal yap iindeki; kurumlar, sosyal ilikiler ve toplumsal rgtlenme biimleriyle ilikili olduunu belirtirler. Sosyal yapy oluturan kurumsal rntler, kiilik yaplar zerinde olduka belirleyicidirler. Eitim, politik sistem, aile, din, hukuk vb. kurumlar, tipik davran kalplar ve dnme biimleri retirler ve toplumsal pratiklere yn/ekil verirler (Giddens, 2000:43). Bu kurumlar arasnda kiilik/benlik oluumunu etkileme asndan aile, belki de en bata gelenidir. zellikle ataerkil aile yaplarnda, ailenin etkisi, annebabann sk denetimi ve itaat kltr ok daha belirleyicidir (Jahoda, 1993:
147

mer AYTA

625). Bu yaplar genelde da kapaldrlar ve geleneksel denetimin gcnden dolay, aile yeleri alldk, bilinen, benzerlik zerine temellenmi ilikiler kurarlar. Bu yap iinde yenilikilie aklk, bireysel baary hedeflemek, dinamik, retken, risk almak gibi giriimcilie zg deerler tevik grmez. Dolaysyla, geleneksel aile dzeni, antigiriimci tiplere aklk gsteren bir sosyalize nite olma zellii gsterir (bkz. Yelken, l999). Toplumdaki hakim sosyal iliki biimleri de, giriimcilie aklk ya da kapall belirleyebilmektedir. Parsonsn ifade ettii gibi, giriimcilik, aile ve akrabalk balarna dayal yz yze, samimi sosyal ilikiler yerine, daha ok ikincil, rasyonel, gayriahsi ve anonim nitelik tayan sosyal iliki konseptlerinden beslenir (aylan, l974: 209-211). Yine, Parsonsn ifade ettii gibi, iktisadi faaliyetler toplumun kurumsal ats iinde gereklemektedir. Genelde iktisadi davranlar zelde giriimci edimler toplumsal yapnn imkanlarndan doar. retim sreci ve bu sreci ynlendiren giriimci aktrler, toplumun normatif dzeninin somut birer trevidirler. ktisadi etkinlikler, toplumun dini, politik, kltrel yaps tarafndan dzenlenmekte, verili koullar, giriimcilik zerinde birincil rol oynamaktadrlar (Parsons, l967; Erol, 2002:120). Hofstede de, giriimcilik ve giriimci bireyin ortaya kmasnn kolektivist ve bireyci toplumsal yaplar asndan farklatn belirtir. Ona gre, Kolektivist toplumlarda; a) Kolektif karlar bireysel karlarn zerindedir b) zel hayat cemaat tarafndan denetlenir c) Kararlar grup tarafndan nceden alnr d) Ekonomi kolektif karlara dayanr e) Eitlik anlay bireysel zgrlkler zerine baskndr f) Toplumda uyum ve konsensus nihai bir hedeftir g) nsanlar geni aile ya da sadakate dayal gruplar iinde doar ve yetiirler h) kimlikler, birbirine bal sosyal iliki alar iinde oluur ) ocuklar, ben yerine biz duygusu etrafnda yetitirilir i) Eitimin amac, nasl yaplacan retmektir k) veren ile ii arasndaki iliki ahlaki deerlere dayanr. Bireyci toplumlarda ise ; a) Bireysel karlar kolektif karlara baskndr b) zel hayat gizlilik esaslarna tabiidir c) Herkesin, kendine zg dncelere sahip olmas beklenir d) Ekonomi bireysel karlar zerine temellenir e) Bireysel eitlik ideolojileri, eitlik ideolojileri zerine baskndr
148

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

f) Her bireyin kendisini gerekletirmesi nihai bir hedeftir g) kimlik bireysel esaslar zerine ina olur h) ocuklar biz yerine ben terimi etrafnda yetitirilir ) Eitimin amac renmeyi nasl retmektir i) veren ve ii arasndaki iliki karlkl kar zerine temellenmi bir szlemeye dayanr k) Ynetim bireyci bir ynetimdir Hofstede, bu toplumsal yaplarn, giriimci eylem kalplarnn ortaya kmasnda belirleyici olduunu belirtir. Ona gre, kolektivist toplumlar giriimci eilimleri basklarken, bireyci toplumlar bunu tevik eder ve gelitirirler (l994: 67-73). Trk toplumu da bu erevede daha ok kolektivist ya da kamucu bir toplum grnts vermektedir. Yakn zamanlardaki deimeleri darda tutacak olursak, Trk toplumu genelde, cemaat ball yksek, bireyciliin gelimedii, kiisel inisiyatif ve giriimci deer ve faaliyetlerin zayf olduu bir sosyal dokuya sahiptir. Bu toplum daha ok brokratik daha dorusu memur toplumunun karakteristiklerine yatknlk gsterir. Giriimci gdler ile giriimci benlik/kiilik ve kltrel kalplarn olumasnn nnde, toplumun rgtlenme tarz byk bir engel gibi durmaktadr (Bkz. Prens Sabahattin, l965; Keyder, l983; Mardin, l992). z olarak ifade etmek gerekirse, giriimcilik, daha ok bireyci/zgrlk sosyo-kltrel yaplarda kk salmaktadr. Bu yaplar, dk sosyal denetim ve zgr teebbs kltrne aklk gsterdiklerinden bireyler, kendilerini serbest bir ekilde ifade etme imkan bularak kiisel potansiyellerini gelitirme ansna kavuurlar. Dolaysyla, toplumun yapsal zellikleri giriimcilie akl ya da kapall belirleyebilmektedir denebilir. GRMC BENLK VE KLTREL FARKLILIKLAR Kltrel farkllklar, doal olarak, farkl kiilik, benlik ve karakter yaplarnn oluumuna kaynaklk eder. Her bir kltr, dierine gre, farkl anlam llerine, deer ve norm sistemlerine, tutum ve davranlara gndermede bulunur. Bu yzden her kltrn insan tipi grece farkllk gsterir. Kimi kltrler, da ak, zgr, bamsz kiiliklere alan aarken, kimileri, baml, korumac ve konformist kiilikler retir. Toplumlar aras kltrel farkllklar, kendisini en fazla da, kiilik/benlik oluum srelerinde gsterir. Neden baz toplumlar giriimci kiiliklere bnyesinde daha fazla yer verirken dier toplumlarda tam tersi karakter zellikleri baskn kmaktadr? Bu farkllk, sosyal bilimcilerin kltr nosyonu zerine odaklanmalarna neden olmutur. Kltrel farkllklar, farkl
149

mer AYTA

dnme, davranma ve kiilik yaplarnn olumasna dorudan etki etmektedirler. Bu durum, kiiliin oluumunun ilk evrelerinden yani aile iindeki ocuk yetitirme pratiklerinden balayarak hayata bak ve alglama biimlerine dek uzanmaktadr. Bu erevede bakldnda, benliin byk lde kltrel bir ortamda boy verdii sylenebilir. Sosyalleme sreci bu noktada hayati bir rol oynar. Benlik, ounlukla kltrel adan deer verilen yetikin zelliklerinin ocua kazandrlmas srecinde oluur. Toplumsal kltrlerdeki ocuk yetitirme dzenleri benlik oluumu ve benliin niteliini de byk lde belirler. Amerikada, ocuk yetitirmede zerklik eilimi oka vurgulanmakta, bundan maksat ise, ocua bamszlk duygusu ve kendi ayaklar zerinde durma yetisi kazandrmaktr. Aratrmalar, bu yetitirme dzeninin zellikle Anglo-Amerikan ounlukta yaygn olduunu gstermektedir. rnein, Amerikadaki anne eitim kurslarnda, gen annelere kk ocuklarn brakvermeleri syleniyor. Bu erken ayrma nerisi, annelerin ocuklaryla birleme eilimine terstir. Hatta, annelerden bu (doal) eilimlerini frenlemeleri istenmektedir. Yine, Kanadal anneler, kendilerini ocuklarndan ayrtrmak iin aba sarfediyorlar ve ocuun gerekliinin zerk kalmasna byk zen gsteriyorlar. Bu uygulamann topluluku bir kltrde ne kadar garip kaaca ortadadr. Ancak, Bat toplumlarna zg bu karakteristikler, mutlak doru olarak dier lkelere (bat d) de tandndan, garip olmasna ramen bu zorunlu bir ekilde oluturulmaya allmaktadr (Choi, l992; Dasen ve Jahoda, l986; Katba, 2000:l04). Azumann aratrmasna gre, Japon bir anne sz dinlemeyen ocuuna u mesaj vermektedir: sen ve ben biriz, ayn ekilde dnebiliriz ve dneceiz (Azuma, l984). Caudill ve Schooler ise, Amerikal Annelerin, iinde bulunduklar kltrn bir sonucu olarak, bebein zerk olduu ve olmas gerektii inancna sahip olduklar ve ocuklarnn kendi istek ve ihtiyalarn dile getirmelerini destekledikleri bulgusuna sahip olmulardr. Japon anneler ise, bunun tersine, ocuklarn kendilerinin bir uzants olarak grmekte ve fiziksel temas vurgulamaktadrlar (Katba, 2000). Kramerin de belirttii gibi, Japon anneler ocuklaryla bedensel temas Batl annelere gre ok daha uzun tutarlar. Annenin sevgisini doyasya tadan ocuk daha az hayal krkl ve buna dayal fkeyi daha az deneyimler. Anne ocuun duygusal ihtiyalar iin her zaman yannda olur. Hint ocuklar da Japonlar kadar olmasa da anne ile uzun sren bir beraberlik yaar ve anneden ayr kalmazlar. Ayrlma, zerkleme, inisiyatif alma ve kendi hayatn ynetme arzular gibi Amerikal ocuk yetitirme pratiinde yer alan kriterler, Hint ocuk yetitirme dzeninde asla tevik grmez (Kramer, l998; Sayar, 2003: 82).

150

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

Bu bulgulardan hareketle u yarglara varmak mmkndr: Annenin, kendisini ocukla birletirdii bir ocuk yetitirme dzeninde, sosyal benliin ve topluluku eilimlerin geliimi; ocua zerklik salanan ve annenin ocuun gerekliinden kendisini ayrtrd yetitirme dzeninde ise, bireysel benlik ve benlik odakl eilimlerin gelimesi sz konusudur. Aile ve toplumsal balarn gl olduu, sosyallemede sosyal sorumluluk ve dayanmac balarn vurguland kltrel koullarda, kolektivist ya da topluluku eilimler bundan byk destek grrler (Katba, 2000:105). Bu erevede kltrel farkllk nosyonu, giriimci kiilik/benlik yaplarna olan akl ya da kapall dorudan etkilemektedir denebilir. Yukarda da dile getirildii gibi, kltrleraras aratrmalarn verileri, farkl kltrlerde farkl benlik yaplar ve tutum/davran llerinin ne ktn gstermektedir. rnein, giriimcilik iin nemli olan baar gdsne sahip olma, Amerikan toplumunda ve Hindistanda farkl ekillerde temayz etmektedir. Amerikan toplumunda baar gds, genelde, bireysel aba, faaliyet ve dierleriyle rekabet olarak belirlenmitir. Bu ayn zamanda, bireycilik retisiyle de uyum iindedir. Bu anlay, kiisel uyum ve grup sadakatini nceleyen kltrlerle tezat tekil etmektedir. rnein, Hindistan gibi, topluluku ve grup sadakatine baln esas olduu bir toplumda bireysel baar gds olduka zayftr. Bu topluma, bireysel baar gdleri alama deneyimleri baarszlkla sonulanmaktadr. Ancak, bu kltrlerde baar gds ve abalarnn olmad anlamna gelmez. Aksine, toplumsal dzeyde en byk ekonomik baar Pasifikteki topluluku kltrlerde grlmektedir. Japon ve inli rencilerin alkanl ve yksek baar performansn da bu balamda deerlendirebiliriz (Sinha, l985; Katba, 2000: l02). Ancak topluluku kltrlerdeki baar gds, bireyci/yarmac kltrlerden farkl bir grnmdedir. Topluluku (kolektivist) kltrlerde, baar gds, bireyselliin, benliin ve ilikisel benliin tesine geer ve bakalarnn benliine yaylr. Karlkl bamlla dayal insan ilikilerinin baskn olduu bu toplumlarda,, sosyal bir baar gds olduu ileri srlmektedir ( Agarwal ve Misra, l986; Bond, l986; Katba, 2000:l02). Baar gds, bireysel temelde oluturulup lld zaman, topluluku kltrlerdeki bir ok kii buna sahip deilmi gibi gzkr. Bu durum, bireysel temelde oluturulmu baar gds lmlerinin, toplumdaki farkl baar gdlerini lememesinden kaynaklanmaktadr (Bradburn, l963; Rosen, l962; Yu ve K-S.Yang, l994; Katba, 2000:102). Gerekte, benlie ve dierlerine ynelik baar gdsn destekleyen ocuk sosyallemesi, karmak bir yapya sahiptir. rnein, Lin ve Fu (l990), inli, Gmen inli ve Anglo-Amerikal ana-babalar karlatrdklar bir aratrmada, inli gruplarn Amerikal gruba gre hem ana-baba denetimi
151

mer AYTA

hem de baary vurgulayarak bamszl desteklemede daha yksek yzde oluturduklarn bulmutur. Bu karmak sosyalleme eilimleri birbirine tersmi ve bireysel bir bak asyla incelendiinde elien eler ieriyormu gibi gzkebilir. Ancak, bu aklama bireyi grupla karlatrma yoluna gitmenin bir sonucudur. Tabii ki, benlie sadakat ve kendinigerekletirmenin ailevi-kltrel ortamda, ilikisel benliin geliimini salayan "gruba sadakat ile elimesi gerekmez (Katba, 2000:103). Grld gibi, baar gds karmak bir yapya sahiptir ve hem tek bana hem de grupsal itkilerce oluan farkl baar ihtiyalarndan kaynaklanr. Topluma ynelik baar gds, bireysel benlii aarak, bireysel benliin de iinde ekillendii sosyal dnyay kapsayacak btnsel bir gddr. Ancak, bu realite, benlii nemsiz ya da kiisel karlar grup iin feda etmek anlamna gelmez, aksine, benlii grupla btnletirerek, baarnn birey ve toplumu bir arada yceltmesini salamak anlamna gelir. Psikanalitik bak asndan da Roland, Japon ve Hintlilerde ailevi benliin, Batl toplumlarda ise bireysellemi benliin hakim olduunu belirtir. Doulu toplumlarda benlik genelde biz-benlik olarak yaantlanmaktadr (Roland, l988; Sayar, 2003:82). Phalet ve Claeys (l993), Trk ve Belikal genler zerinde karlatrmal olarak yaptklar bir aratrmada, Trk genlerinin, aileye ve daha geni gruba/topluma sadakat ve kendini-gerekletirme tercihlerinin btnletiini, buna karn Belikal genlerin ise sadece kendilerini gerekletirme tercihlerinin baskn kt sonucuna varmlardr. Baz Amerikal psikologlar ise, benlik odakl abalara ve sadece kendini gerekletirme tutkusuna kar kmaktalar ve bireylerin benlii aan deerlere ynelmeleri gereine vurgu yapmaktadrlar (M.B.Smith, l994, Spence, l985, Katba, 2000:l03). Belirsizlie tolerans ve risk alma konusunda istekli olma da, kltrel nkabllerle yakndan ilikilidir. Belirsizlikten kanmaya destek veren toplumlarda, kurumlar ve insan ilikilerinde, yerleik kalplar tercih edilir. Belirsizlik ve mulaklk, endie, korku ve stres yaratr ve gvenli bulunmaz. Kimi kltrel deerlerin ve nkabullerin desteklenmesi ve tevik grmesi de, giriimcilie dolaysyla, riskli durumlara ynelik alglamalara tesir etmektedir. rnein, Avrupallar, Amerikallara kyasla daha fazla riskten korkmaktadrlar. Bunun nedeni ise, Amerikan kltrnn belirsizlikten kanmaya daha dk destek vermesinden kaynaklanr. Avrupada ise, risk alma ve belirsizlie tolerans eilimi yksek deildir. Bu durum, giriimci gelere aklk dzeyini etkilemektedir (Williams-Narendran, l999). Benlik/kiilik oluumunda kltrleraras farkllk nosyonu etkili olduu gibi, modern dnemin bilin formu da tipik modern benlik/kimlik temsillerine
152

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

aklk gstermektedir. Nitekim, modern sosyalizasyon sreleri ocukta, byk lde zerklik ve kendi kendine yeterlik duygularn artrc bir ilevle ykldr. Amerikan, ngiliz ve Japon eitim sistemleri ve ocuk yetitirme modelleri genelde, zerklik, baar, rekabet, dayankllk, rasyonalite, verimlilik, vb. hususlara vurgu iermektedir. Modernlie ikin deer ve alg parametreleri, kiilik/benlik yaplarn byk lde beslemekte, etkinlik ve verimlilik odakl tutum/davran lleri retmektedir. Bu erevede Lerner de, giriimci benliin modernliin temsili bir konfigrasyonu olduunu iddia etmektedir. Bir baka deyile giriimcilik, modernliin tanmlayc figrlerinden biri olarak grlmektedir (bkz. Ayata, l991). Modernliin kendi i dinamikleri, doal olarak kendine zg benlik davurumlarna kaynaklk etmektedir. Schumpeterin yaratc ykclk olarak anlatmak istedii realite de byk lde, bu modern bilinci karakterize etmekte ve zellikle, kkrtlm rekabet, hrs, yenilik ve deiiklik yaratma duygusuna karlk gelmektedir (bkz.Bridge vd, l998: 24). Modernliin sosyolojisi zerine kafa yoran Wagner de, modernliin kendi iinde, kendi dinamiklerine ikin bir benlik/kimlik siyaseti ina ettiini ileri srmektedir. Wagnere gre (l996: 236-237), rasyonalite, rekabet, snrsz retim, etkinlik ve verimlilik sonuta bir giriimci benlik retmekte, bu da modernlii alglamada arasal bir rol oynamaktadr. Wagner, giriimci benliin, yeni frsatlar yaratmak suretiyle zgerekletirimin kapsamn genilettiini ve toplumda yapsal deiikliklerin nn atn ifade etmektedir. Giriimci bireyler, srekli hareket halindeki bir toplumsal balamda kendi hayatlarn ve sosyal konumlarn belirlemeye aktif olarak katlmak durumunda olduklarndan, doal olarak kendilerini piyasann ritmine uydurmak zorunda kalmaktadrlar. Giriimci benlik, srekli deien ve ak halinde olan bu ortamda ekil almaktadr. Bu durum ayn zamanda, birey yeteneklerini maksimize etmekte, kaynak ve retim kapasitesini artrmaktadr. Giriimci benlik, kk grup standartlarnn yaratlmas, rgtl kapitalizmin esnetilmesi, tketimin zellemesi gibi sonular da dourmaktadr. KLTRN GRMCLE ETKS Toplum zerinde en byk etkinin kayna kltrdr. Kltr, gruptaki bireylerin ortak nitelikleri olup, kiiden kiiye aktarlan renilmi bir yaam biimidir. Giriimci gdler ve davran kalplarnn oluumunda kltrel yapnn nemli bir yeri vardr. Geleneklerden aile ierisinde alnan eitime, ahlaki kurallara, kiilik yapsna, davran biimine, yaam tarzna ve sosyal evreye kadar bir ok gede kltrn izleri grlebilir. nkabllerimiz ve tercihlerimiz byk lde, ierisinde yaadmz toplumsal kltrn bir eseridir.

153

mer AYTA

Hibir kltr tek bana giriimcilii destekleyen veya kar kan bir kltr olarak nitelenemez. Kltr iinde farkl alt sistemler, gruplar, yaplar, kurumlar vs. giriimcilii olumlayc yada olumsuzlayc bir tavr dikte edebilir. Giriimcilii olumlayan yaplar da kendi ilerinde farkllklar sergileyebilirler. Aile veya akrabalk konseptleri ierisinde bamszla, zerklie, kendi aya zerinde durmaya ynelik vurgular destekleniyorsa, ocuklarn da giriimcilie dair zellikler tamalar olanakl hale gelir (Hisrich-Peters, 2001:54). Kltrle giriimcilik faaliyeti arasnda bir iliki kurulurken, hangi tr kltrlerin giriimcilie destek verdikleri, hangilerinin ket vurucu etkilere sahip olduklar sorunu nem tamaktadr. McClleand (l962), giriimcilie destek veren kltrlerin temel davran ne karttklar ve bunlarn l. yksek sorumluluk stlenme 2. hesapl risk alma ve 3. performansa dnk geribildirim talep etme olduu zerinde durmaktadr (Johnson, l990:40). Bal bana bir zihniyet ve davran biimi olan giriimcilik, iinde yaanlan toplumun sosyo-kltrel ortamyla kopmaz bir iliki iindedir. Giriimcilik, bir bakma kltrel bir refleks, bir ifade aracdr. Toplumlarn kltrel balamlar, giriimci tutumlar ya da girimcilik stillerini nemli lde etkiler. nk, kltr, toplum yeleri iin, genel davran dzlemi oluturur; risk almada, belirsizlikten kanmada, deiime kar diren gstermede, yeniliklere kar taknlan tavrda belirleyici, ynlendirici bir rol oynar. Bundan dolay, giriimcilik, farkl kltrler asndan farkl ekillerde temayz eder, lkeden lkeye, hatta blgeden blgeye farkllk gsterir (Bygrave-Minniti, 2000: 25). Yine bir baka giriimcilik zellii olan baarma istei/tutkusu da Amerikan toplumunda oka kutsanan ve desteklenen bir deer olduundan, bu etken Amerikada giriimci kltrn ikamesinde ve kristalize olmasnda nemli rol oynamtr (Pillis, l998). Morrison (2000) da, giriimcilikle toplumsal kltr arasnda yakn bir iliki olduunu ileri srer. Ona gre, kltr, giriimcilii balatan, harekete geiren itkilere, gdlere bnyesinde yer verir ve giriimcilie dnk tutumlar nemli lde belirler. Demokratik toplumlarda kiisel baarszlk ve yaplan hatalar ok bytlmez ve bunlara yksek tolerans gsterilir. Bu da kiileri yenilikleri denemeye, teebbse gemeye tevik eder. Bu toplumlarda, yeni eyler yapma, deiiklik ve teebbse geme olumlanr ve bu da doal olarak giriimci eilimlerin pekimesine katk salar. Busenitz ve Lau da yaptklar aratrmada, belirsizlikten kanmaya destek veren kltrlerde giriimci eilimlerin kk salmayacan belirtirler. Baz kltrlerin neden dierlerine gre daha fazla giriimci tiplere aklk
154

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

gsterdii sorusuna cevap ararken de, bu farkll o toplumlarn kltrel biricikliinde aramak gerektiinin altn izerler. Onlara gre, bu kltrlerde baz deerler (bireycilik, belirsizlikten kanma, g mesafesi ve zaman ynelimi), uygun sosyal balam (sosyal hareketlilik, ekolojik ni ve pazar koullar) ve kimi bireysel deikenler (risk alma, baarma istei ve kontrol oda), hep birlikte yeni bir mantalite oluturmakta, yeni teebbslere ve iletme kurma abalarna destek vermektedir (l997:31). Bu konuda Trk toplumunun kltrel niteliine bakldnda, belirsizlikten kanma dzeyinin yksek olduu sonucuna varlabilir. Bunun nedeni Sarguta gre, Trkiyede uygulanan yaam boyu istihdam anlay, yani, belirsizlikten ve risk algsndan ok, gvencede olmaya atfedilen yksek prestijdir (Sargut, 2001: 180). Kltrn cinsiyetinin de, giriimci edimleri belirleyen bir etken olduu dile getirilmektedir. Hofstedee gre (l980: 42-63), erkek ve dii kltrlere gre giriimcilik deiik ekillerde tezahr etmektedir. Erkek kltrler, giriken, saldrgan, kararl kiilikler retirken, dii kltrler uyumcu, fazla ne kmayan, ie dnk karakterlere aklk gsterir. Kltrn erkeklik boyutu; para kazanmaya nem verme, materyalist eilimli olma, atlganlk, gz peklik gibi zellikler sergiler. Dii kltr, geleneksel anlamda diilikle zdeletirilen efkat, merhamet, nezaket, sadakat vb. zelliklere sahiptir. Erkek kltrlerde, almak iin yaamak ilkesi benimsenirken dii kltrlerde yaamak iin almak n plana kar. Erkek kltrde insanlarn kendine gvenleri daha fazladr. Erkek kltrlerde ocuklar; hrsl, giriken, rekabeti bir tarzda yetitirilirler. Bu kltrel nanslar, giriimci kiiliklere ak olmay nemli lde belirler. Bir baka deyile, erkek kltrler, giriimci kiilik/benlik oluumunda daha bir etkendir. Giriimciliin kltrle ilikisi, alt kltr yaplar asndan da nem tamaktadr. Risk alma, cesaret, hard alma, biriktirme tutkusu vs. asndan pozitif gdlere sahip grup/ortamlar, giriimci ruh ve eylemleri tevik ederler. Giriimci toplumlarda bu ynde pozitif etkiye sahip ok sayda giriimci alt kltr grubuna rastlamak mmkndr. rnein, Amerikada, farkl giriimci alt kltr gruplar vardr. Route l28 (Boston), Silicon Valley (California) ve North Caroline Triangle vs. bunlardan bir kadr. Bu alt kltrlerde, giriimcilik tevik grr, yeni iletmeler kurulmas desteklenir. Ayrca, frsat kollamak, teebbse gemek, baarmak, yarmac bir mizaca sahip olmak da zendirilir. Bu alt kltrler de, kendi ilerinde giriimcilii desteklemeleri asndan farkllarlar. rnein, Silicon Valleyde, giriimcilii destekleyen kltrel faktrler olarak aile zellikleri n sray alr. Yaplan aratrmalarda, buradaki giriimcilerin daha ok, bamszla nem veren anne ve babalarn ocuklar olduu grlmtr. z olarak, aile ortam, giriimcilie destek veren zellikte ise, o toplumda daha fazla giriimci kmaktadr (Hisrich-Peters, 2001:11).
155

mer AYTA

Bu erevede, giriimcilikle kltrel sistem arasnda karlkl bir iliki kendiliinden ortaya kmaktadr. Kltrn imkanlar, giriimcilik iin yol ac bir ilev grmekte, uygun davran lleri ve zerklik, teebbs, yenilikilik, deiiklik yanls olma vb. eilimleri beslemektedir. Kltrel nkabuller ve deer sistemlerinin giriimci davranlar tevik etmesi halinde, salam giriimci ruh, zihniyet ve kltrel formlar kkleme ansna kavumaktadr. Giriimci ekonomiye sahip, giriimcilere odaklanan iktisadi sistemlerde, doal olarak, kltrel sistemle iktisadi sistem arasnda bir uyuma dikkati ekmektedir. Gelimi Bat toplumlarna bakldnda bu ok bariz ekilde grlr. ngiliz, Amerikan ve skandinav toplumlarndaki kltrel formlarn, kendi leinde paralel iliki dizgeleri rettii, bireyci, yeniliki, deiimci iliki/etkileim alarna hayatiyet kazandrdklar dikkati eker. SONU YERNE Gerek giriimci aktiviteler gerekse de giriimci bireyi besleyen koullar sosyolojik bir evrene gnderme yapar. Sosyal yapnn nitelii, kiiyi saran sosyal koullar, sahip olunan bireysel/psikolojik zellikler, lkenin siyasal/iktisadi rejimi vs. hepsi birden giriimcilik zihniyeti/kltrnn ortaya kmasna olanak tanr. Kimi kltrler doalar gerei, giriimcilii basklarken kimileri de giriimciliin nn ac bir tutum sergilerler. Bireyci, rekabeti ve hr teebbse dayal yaplar, potansiyel giriimci gdler retirler. Bu gdler, ortak dnme, davranma ve yaama kalplar oluturarak, giriimci bir kltrn tesisine imkan tanrlar. Bu kltrler; rekabet, serbesti, farkllk, baar vb. deerlere geni bir alan atka, giriim potansiyelini de artrm olurlar. Giriimcilik, toplumsal yapnn bakalamas ya da kabuk deitirmesi asndan byk nem tamaktadr. Bir faaliyet, i ya da meslek olarak giriimcilik, dinamik bir iktisadi geliim/deiim sreci oluturur. Giriimciler de, toplumsal hiyeraride farklama yaratc bir kategori ya da snf olutururlar. Bu yzden pek ok sosyal bilimci, giriimcileri, egemen snflarn temsilcisi ya da st snfn bir paras olarak grr. Yaptklar snf analizlerinde de, giriimci kesim, iktisadi olduu kadar, toplumsal ve siyasal ynleri ile de topluma yn veren, toplumu srkleyen, toplumsal ayrmlarda belirleyici bir taraf olarak gzkr. Giriimcilik, sosyal yaam, iktisadi ilikiler, politik iklim ve yeni bir toplum inas iin de operasyonel bir deer tar. Giriimci anlay ve felsefeler, toplumda zgr teebbs ve bireyci kltr ikame edici bir vasat oluturur. Giriimcilie aklk gsteren yaplar, zaman iinde hr teebbs kltr ve giriimcilii olumlayan dnsel eilimler (liberteryan dnce, liberal
156

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

demokrasi vs.) retirler. Dolaysyla, giriimcilik, proaktif birey, dinamik sosyal ilikiler ve farklatrc bir deiim etkeni olarak, bireyci/serbesti dncelerin ve buna paralel toplumsal ve politik yaplarn olumasna imkan tanr.

157

mer AYTA

KAYNAKLAR
Ayata, S. (1991). Sermaye Birikimi ve Toplumsal Deiim, Ankara: Gndoan Yay. Basu, A. (2003), An Exploration of Entrepreneurial Activity among asian small Businesses in Britain, SMEs in the Age of Globalization, Ed. David B. Audretsch, Northampton: An Elgar Reference Collection Binks, M.-Vale, P. (1990). Entrepreneurship and Economic Change, McGrawHill Book Company. Bridge, S. vd. (l998). Understanding Enterprise, Entrepreneurship And Small Business, London: Macmillan Business. Busenits, L.W.-Lau, C. (l997), A Cross-cultural Cognitive Model of New Venture Creation, Entrepreneurship Theory and Practice, 20 (4). Bygrave W- Minniti, M. (2000) The Social Dynamics of Entrepreneurship Entrepreneurship Theory and Practice, 24 (3). Chell, E. vd. (l99l). The Entrepreneurial Personality Consept, Cases and Categories, London: Routledge Pub. Das, T.K- Teng, B.S. (1997). Time and Entrepreneurial Risk Behaviour, Entrepreneurship Theory and Practice, 22 (2). Erol, Metin (2002), Sanayileme ve Ekonomik Gelimenin Sosyolojisi, Ank: Nobel Yaynlar Ertbey, N.. (l992). Ege Blgesi Giriimci Profili n almas (Modernlemeci ltlerle Giriimci Kavram) Ege ni. Sosyoloji Dergisi, Say 2 Gibb, A.A. (l987). Enterprise Culture- Its Meaning and Implications for Education and Traing, Journal of European Industrial Traing, Vol.11 Gibb, A.A.-Ritchie, J. (l982). Understanding the Process of Starting a Small Business European Small Business Journal, l.l Giddens, A.(2000), Sosyoloji, Ankara: Ayra Yaynlar Hisrich, R. D. Peters, M. (2001). Entrepreneurship, 5th Ed., McGraw-Hill Higher

158

Giriimcilik: Sosyo-Kltrel Bir Perspektif

Hofstede, G. (1984). Cultures Consequences: International Differences in Work Related Values. Newbury Park, Sage Publications Hofstede, G. (l980). Motivation and Leadership, Organizational Dynamics, l980/2 Hofstede, G. (l994). Culture and Organizations, London: HarperCollins Jahoda, M. (l993), "Socialization", Blackwell Dictionary of Twentieth-Century Social Thought, (Ed.) W. Outwhite ve T. Bottomore, Ref H41 B53 USA Johnson, B.R. (l990). Toward A Multidimensional Model of Entrepreneurship: The Case of Achievement Motivation and the Entrepreneur, Entrepreneeurship Theory and Practice, l4 (3) Katba, . (2000). Kltrel Psikoloji. Kltr Balamnda nsan ve Aile, stanbul: Evrim Yaynlar Keyder, . (l983). Toplumsal Tarih almalar, Ankara: Dost Yaynlar Lau, T.K.- Chan, K.F. (l994) The Incident Method-Alternative Way of Studying Entrepreneurial Behaviour, Irish Business and Administative Research, 15. Mardin, . (l992). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (l895-l908), st: letiim Yay Morrison, A. (2000) Entrepreneurship: What Triggers It?, International Journal of Entrepreneurial Behaviour and Research, 6 (2). Naffziger, D. (l995),Entrepreneurship: A Person Based Theory Approach Advances in Entrepreneurship, Firm Emergence, And Growth, Volume 2, JAI Pres zcan, G. B. (l995), Small Firms and Local Economic Development: Entrepreneurship in Southern Europe and Turkey, Aldershot: Avebury, Pub. Pillis, E.G. (l998), Achievement Got To Do With It? The Role Of National Culture in The Relationship Between Entrepreneurship and Achievement Motivation, Working Paper: http://www.babson.edu/entrep/fer/papers98 Prens Sabahattin (l965). Trkiye Nasl Kurtarlabilir, (ev. M.Sencer), st: Elif Sargut, S.(2001), Kltrleraras Farkllama ve Ynetim, Ankara: mge Kitabevi

159

mer AYTA

Sayar, K. (2003), Kltrel Bak Asndan Benlik ve Kiilik, Yeni Symposium, Cilt 41 Say 2 Smilor, W.R-Sexton, D.I., (l996). Leadership and Entrepreneurship: Personal and Organizational Development in Entrepreneurial Ventures, Lon: Qurum Books, aylan, G. (l974). Trkiye'de Kapitalizm Brokrasi ve Siyasal deoloji, Ank: Todaie Thornton, P.H.(l999).The Sociology of Entrepreneurship, Annual Review of Sociology, Aug. Vol.25 TSAD (2002). Trkiyede Giriimcilik, Ankara: TSAD Yaynlar TSAD (l987). Trkiyede Giriimcilik le lgili Sorunlar ve zmler, st.: TSAD Yay. Verheul, I. vd. (2003), An Eclectic Theory of Entrepreneurship: Policies, Institutions and Culture, SMEs in the Age of Globalization, Ed. David B. Audretsch, Northampton: An Elgar Reference Collection Wagner, P. (l996). Modernliin Sosyolojisi, (ev. Mehmet Kk), st.: Sarmal Weber, M. (l999). Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, (ev.Z.Grata), Ank: Ayra Yay. Williams, S.-Narendran, S. (1999). (l999) Determinants of Managerial Risk: Exploring Personality and Cultural Influences, The Journal of Social Psychology, l39 (l) Yelken, R. (l999), Cemaatin Dnm. Ge Modern Dnemde Cemaat Sosyolojisi, Ank: Vadi Yaynlar

160