T.C.

AKDENZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

Hava KARADEMR

ANADOLUDA DARESEL PLANLI TAPINAKLAR

Danman Prof. Dr. Nevzat EVK

Klasik Arkeoloji Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi

Antalya, 2009

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne, Bu alma, jrimiz tarafndan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ OLARAK kabul edilmitir. mza Bakan: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ye (Danman): . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ye: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ye: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ye: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onay: Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

.../.../.... mza ................ ............. .. Mdr

NDEKLER

Harita Listesi Tablolar Listesi zet Summary I. II. Giri Dairesel Planl Tapnaklarn Kkeni

i ii iii iv 1 5 7 11 15 18 22 28 30 34 38 45

III. Anadolu Dndaki Dairesel Planl Tapnaklar IV. Anadoludaki Dairesel Planl Tapnaklar IV.a. Macellum Tapnaklar IV.b. Macellum Dnda Yer Alan Dairesel Tapnaklar V. Dairesel Planl Tapnaklarn Adand Tanrlar VI. Yar Dairesel Planl Bir Tapnak VII. Sonu Katalog Kaynaka Levhalar zgemi

HARTA LSTES

Harita 1. Anadoluda Dairesel Planl Tapnaklarn Dalm

31

TABLOLAR LSTES

Tablo 1. Anadoludaki Dairesel planl Tapnaklarn Adand Tanrlar Tablo 2. Anadoludaki Dairesel planl Tapnaklarn Blgelere Gre Dalm

32 33

ii

ZET

M. . 2. yzyl ierisinde giderek glenen Roma, M.. 133 ylnda Bergama Kral III. Attalosun kralln Romaya brakmas ile Kk Asya nn ynetiminde daha etkin bir biimde rol almaya balamtr. Roma, Anadoluda ynetsel anlamdaki etkinliin yan sra ekonomik, sosyal, kltrel ve dini anlamda da etkin olmu ve kendisi ile beraber mimari sluplarn ve teknik bilgisini de yannda getirmitir. Artk Anadoluda Romaya zg yaplar grlmeye balanmtr. Bu yaplar ierisinde btn toplumlar iin, her dnemde en nemli yaplardan biri olan tapnak yaplarnda da Roma mhendisliinin etkisi grlmeye balanmtr. Klasik ve Helenistik dnemin antsal tapnak yaplarnn yerini artk daha kk boyutlarda, farkl sluplarn kombine edilebildii, ekonomik yaplar almaya balamtr. Bu tezin konusunu oluturan dairesel planl tapnaklar sayca az oluu ve allmn dndaki mimarisi ile Romann beraberinde getirdii farkl yaplardan biridir. Anadoluda konut mimarisinde M.. 9000den beri bilinen dairesel plann tapnak mimarisinde kullanmnn Roma dneminde grlmektedir. M. . 2.yy ve M. S. 4. yzyla arasndaki zaman diliminde ina edilmi olan dairesel tapnaklar Roma mimarisine zg yksek podyum, kk boyutlar ve bezeme stili ile dnem zelliklerini yanstmaktadr.

iii

SUMMARY

After bequeathing of Pergamum Kingdom to Rome by King Attalos III in 133 BC, Rome which was increasingly strenthening in 2.century BC, has started to take more active role in management of Asia Minor. Rome in Anatolia beside management was also effective in economic, social, cultural and religious meaning and was also brought its own style of architecture and technical knowledge. During this period Roman architectural structure can be seen in Anatolia. Within these structures temples, which are in each time one of the most important buildings for all comunities, has been seen the influence of Roman engineering. Monumental structures in big sizes of Clasical and Hellenistic Period were replaced by temples in small sizes, which were economic and combined with different styles. Circular temples which represent an unusual architecture and are in a small number forms the subject of this thesis. They are one of the many different architectural form brought by Rome. The use of circular plan in Anatolia in domestic architecture is known since 9000 BC. But using circular plan in temple architecture is seen in Roman Period. Anatolian circular temples are belong to period between 2.century BC and 4. century AD. They are in tipical Roman style, with high podyum, economic, small sizes and decoration style reflecting Roman Period.

iv

I.

GR

Tapnaklar, her dnemde insanlar iin en nemli meknlardan biri olmutur. Genellikle keli formlarda karmza kan tapnaklar ierisinde, dairesel planl tapnaklar farkl formu ile dierlerinden ayrlmaktadr. Roma Dneminde mimarln gelimesi ile inas hz kazanan dairesel tapnak yaplar, imparatorluk snrlar ierisinde farkl blgelerde, hep Romalln bir unsuru olarak karmza kmaktadr. Bu yaplar hakknda farkl kaynaklardan bilgi edinebilmekteyiz. Bunlar, antik yazarlar, duvar resimleri, sikkeler, kabartmalar ve mimari kalntlardr. Antik kaynaklarda tholos, skias, monopteros ve rotonda olarak bahsedilen bu yaplarn yapm hakknda Vitruvius bize detayl bilgi aktarr. Anlatmna gre dairesel planl tapnaklar iki tipe ayrlmaktadr. Bunlardan ilki monopteros olup, sellasz yaplmaktadr. kincisi ise peripterostur ve stn bileziinin iinde dairesel planl bir sella yer almaktadr1. Roma villalarnn duvar resimlerinden, dairesel planl tapnaklarn mimarisi hakknda bilgi edinebilmekteyiz. rnein, Villa Boscorealle den, M.S.50 tarihlenen bir duvar resmi zerinde atriuma bakan bir pencere ilenmitir (Lev.I, ekil 1). Stunlarla evrilmi atriumun ortasnda fazla yksek olmayan, konik bir ats olan, stunlardan oluan, kk, dairesel planl bir yap resmedilmitir. Atriuma bakan pencere bir tapnak cephesi gibi yaplmtr. Villa Mysterii den, M.S.1. yzyl. tarihlenen bir baka duvar resmi zerinde, stunlarla hareketlendirilmi bir cephenin arkasnda, dairesel planl bir yapnn sadece st ksm resmedilmitir. Fazla yksek olmayan konik bir atya sahip yap, Korinth balkl, yivli stunlardan olumaktadr (Levha I, ekil 2). Duvar resimlerindeki bir dier dairesel yap betimlemesi ise Pompeii dendir (Lev.II, ekil 3). Stunlarla hareketlendirilmi bir cephede, arka mekna alan bir pencere ierisinde dairesel planl bir yap yer almaktadr. Yine fazla yksek olmayan konik biimli bir ats olan, stunlardan oluan bir yapdr. Dier iki rnekten farkl olarak, bu kez stun aralarnn, stun boyunun neredeyse yarsna kadar bir tr korkuluk ile kapatld grlebilmektedir.

Vituvius, 4. 8.

Romann Cumhuriyet Dnemi sikkeleri zerinde de dairesel tapnak betimlemeleri yer almaktadr. Quintus Cassius tarafndan M.. 55 bastrlan denariuslar bu tr siklerin en erken rneklerini oluturur Bu sikkelerde, n yzde bazen Vesta ba (Lev.II, ekil 4). bazen de Libertas ba (Lev.III, ekil 5) profilden verilmektedir. Arka yzde ise, alt adet Dor stunlu, konik ats zerinde heykel biiminde bir tepe akroteri ve serpentin eklinde antefixleri olan dairesel planl bir tapnak yer alr. n yzndeki Q.Cassius ve Vest lejantlar ile de sikkeyi bastran kiinin ad ve tanrann ad belirtilmitir. Yine Q.Cassiusun bastrm olduu baka bir grup sikke zerinde ise nde Libertas ba, Q.CASSUS ve VEST lejantlar arka yzde ise yine Vesta Tapna yer almaktadr. Romann Asya Eyaleti valisi olan C. Fannius tarafndan M.. 49- 48 yllarnda Ephesos, Apameia, Laodikeia ve Tralles kentlerinde bastrlm olan sikkeler zerinde de yine dairesel tapnaklar yer almaktadr2. Sz konusu drt sikke kistaphor olup, hemen hemen birbirinin ayndr. n yzlerinde sarmaklardan oluan bir elenk iinde az yar ak bir sandk iinden kan ylanlar bulunmaktadr. Arka yzlerinde ise karlkl olarak duran iki ylan arasnda konik atl dairesel planl tapnak yer almaktadr. Augustusun (M..27- M.S.14) bastrm olduu bir sikke zerinde n yzde Augustus ba profilden verilmi, arka yzde ise dairesel planl, 3 basamakl bir podyumu olan bir tapnak yer alr. Tapnan iki yannda MAR ve VLT lejantlar yer almaktadr. Sz konusu tapnak MARS ULTOR tapnadr (Lev.III, ekil 6, Lev. IV, ekil 7)). Augustusun bastrm olduu sikkeler ierisinde bir baka sikke zerinde n yzde profilden verilmi, banda ual bir diadem ilenmitir (Lev.IV,ekil 8). Arka yzde ise 2 basamakl bir podyum zerinde, 6 adet voltl balklar olan yivli stunlar grlebilen, ortadaki iki stun arasnda kaps boluu olan, konik atl bir peripteros dairesel tapnak yer almaktadr. Bu betimleme, Vesta Tapnann Augustus tarafndan yaptrlan on dzeninde, ta malzemeden yaplm olan evresine ait olmaldr. Vesta Tapnan, sikkeleri zerinde kullanan bir dier Roma imparatoru da Nerodur (Lev.IV, ekil 9). Dairesel planl tapnaklar hakknda bilgi veren bir dier malzeme, bugne kadar ele geen buluntu says az olmasna ramen, kabartma eserlerdir. Uffizide bulunan bir kabartma zerinde yer alan tapnak (Lev.V, ekil 10), Vesta Tapna olarak adlandrlr. Yksek podyumlu, stunlarla evrili ve koni biimli bir at ile sonlanmaktadr. Stun aralarnn ahap levhalarla kapatld grlmektedir.
2

Cody,1973, 43- 50. Romada bastrlan sikkeler zerinde Vesta Tapnann yer almas doaldr. Ancak yerel basm kistophorlar zerinde byle bir tapnan yer almas olduka ilgintir ve byle bir tapnan Kk Asya snrlar iinde var olup olmad sorusunu dourur. Cody, sz konusu problem zerine yapt almada C. Fanniusun bir pontifex olduu ve Vesta kltyle olan bu balants nedeniyle bastrd sikkeler zerinde de tapna kulland sonucuna varr.

Kyzikosta bulunmu olan ve bugn Louvre mzesinde sergilenen mezar steli M.. 2. yy tarihlenmektedir3. (Lev.V, ekil 11). Yaztnda Asklepiodoros olu Attalos yazmaktadr. Bir kline zerinde karlkl olarak bir erkek ve bir de kadn figr yer almaktadr. Erkek figr klineye uzanm, arkasnda byk bir kantharostan iki dolduran bir erkek hizmetkr durmaktadr. Hizmetkrn st tarafnda profilden bir at figr yer almaktadr. Kadn figr elinde yelpazesi, arkasnda bir dolap zerinde duran kalathosu ile kline zerinde oturur vaziyette betimlenmitir. Hemen arkasnda kk bir kz hizmetkr elinde kk, dairesel bir tapnak tamaktadr. Detaylarndan, sz konusu tapnan yksek podyum zerinde yer alan stunlardan ve konik bir atdan olutuu grlmektedir. Romallar tarafndan sevilerek kullanlan dairesel plan, tapnaklar dnda hamam, lm platformu ve eme yaplarnn yan sra mezar yaplarnda da tercih edilmitir. Augustus Mausoleiomu, Lysikrates Ant, Tor de Schavi Mezar (Lev.VI, ekil 12a-b) v.b. gibi birok dairesel planl mezar ant bilinmektedir. Bu gelimi mezar yaplarndan nce Etrsk mezar geleneinden sz edilmelidir. Etrskler M.. 400 ncesi Merkezi talya dnda, Po Vadisi, Campania blgelerine de yaylmt. San Giovenale, Cerveteri gibi Etrsk kentlerinin evresinde ok sayda karmz kan tmlsler, talya dnda Yunanistan ve Anadoluda da yaylm gstermitir. Gnmzde, Frig tmlsleri, Karia Leleg Tmlsleri ve Likya tmlslerinin kkeni tam olarak zlememi olsa da aratrmaclar tarafndan bir Demir a fenomeni olarak kabul edilmektedir. Bothiusa gre M..700 civarnda grlmeye balanan Etrsk tmlslerinin yerel ev mimarisi ile balantl olarak ortaya km, Arkaik Dnemde kuzey Etrryada grlen tholoslarn ise Myken ann ya da Asia Minorun erken basit yapsal geleneklerini devralmtr4. M.. 400 sonrasnda, Etrsk gm anlay deiim gsterir ve kremasyon ile birlikte urneler (Lev. VII, ekil 15), lahitlerin yerine geer5. 3. yzyl ierisinde tholos mezarlar grlmeye devam etmektedir. Bothius, bu yaplarn Bronz an Yunan ar kovan mezarlarnn taklidi olduunu sylemekte ve Roma yapm mezarlarda, yksek podyum, dik duvarlar ve ilenmi korniler olduunu belirtmektedir. Etrsk nclerine gre daha ihtiaml ve yksek yaplar olan Augustus ve Hadrian Mausoleumlar, Roma mezar mimarisinin nclerine olan stnln gzler nne sermektedir6. Augustus Maosuleumu, Campus Martiusta nehir kysnda yer almaktadr. M.. 28 ile 23 yllar arasnda ina edilmitir. Augustus ile Romallar, Helenistik Dou sanatnn mimari eleri ile tanr. Ancak bu eler, yerel talic gelenek iinde erimi, daha
3 4

Pfuhl-Mbius 1979, Taf.225,Res.1555. Bothius-Ward Perkins 1970, 78vd. Bothius ayrca, Romallarn Ge Cumhuriyet Dneminde Etrsk mezarlarn taklit ettiklerini syler. 5 Bothius-Ward Perkins 1970, 80vd. 6 Bothius- Ward Perkins 1970, 178.

ok dekoratif amal kullanlmtr. Bu dnem eserleri iinde Helenistik etkiyi en belirgin gsteren rnek Cumhuriyet Dnemine tarihlenmekte olan, Forum Boarum ierisindeki dairesel planl tapnaktr7. 300 ylna tarihlenen Tor deSchiavi Mausoleumu (Lev. VI, ekil 12), Pantheona olan benzerlii ile dikkat ekmektedir. Yksek bir podyum zerinde yer alan rotonda, i ksmda 4 apsidal ve 3 dikdrtgen ni ile hareketlendirilmitir. Rotonda nnde, merdivenler ile klan antsal bir girii vardr. M.. 2.yzyl ierisinde giderek glenen Roma, M.. 133 ylnda Bergama kral Attalos IIIn kralln vasiyet etmesiyle Kk Asyada Roma egemenlii daha da artmaya balamtr. Doal zenginlikleri ve gelimi endstrisi ile Romann en deerli eyaleti haline gelen Kk Asya Eyaleti kuzeyde Propontisten gneyde Marmaris Boazna kadar Anadolunun bat kys boyunca uzanyordu8. Bu yeni eyalette Roma, ynetsel anlamda olduu kadar sosyal, kltrel, dini etkinin yan sra mimari anlamda da farkllk yaratmtr. Yeni inaat teknikleri ve materyaller ile Anadoluda da mimari yaplarn inas hz kazanm ve yaplarda Roma unsurlar kullanlmaya balanmtr. Bu deiimlerden birini de tapnak yaplarnda grmekteyiz. Klasik ve Helenistik Dnemlerin Didyma Apollon ve Efes Artemisionu gibi antsal boyutlarda olan ok fazla zaman ve maddi olanaklar ile gerekletirilen tapnaklar yerini Romann ina teknii ve har gibi zaman ve malzemeden tasarruf salayan malzemeler ile daha kk tapnak yaplarna brakmtr. Bu tapnak formlarndan biri de sayca az olarak grlen dairesel planl tapnaklardr.

7 8

Bothius- Ward Perkins 1970, 199vd. Magie 2002, 1.

II. Dairesel planl Tapnaklarn Kkeni Dairesel planl tapnaklarn kkeni hakknda aratrmaclar tarafndan iki gr ileri srlmektedir. Bunlardan ilki bu tapnaklarn Latium kulbelerinden gelitiidir. Latium kulbeleri hakknda bilgi edinebildiimiz kaynaklardan biri antik yazarlardr. Dionysius (I.79), obanlarn yaamndan bahsederken, eski Latiumun gstergesi olarak yaptklar kulbelerin atlar ve yapnn tamam ince dal ve sazlardan oluur diye aktarr ve devam eder: bunlardan biri, Romulus kulbesi denen, benim gnme kadar Palatin tepesinin bir yannda, Circusa bakan yannda bulunmaktadr ve kutsal olan korunur(buna yetkili olan biri tarafndan korunur); hibir ey eklemezler yapnn daha grkemli olmas iin, ancak herhangi bir paras zamanla ya da frtna sonucu zarar grdnde, zarar gren yer ve kulbe bir nceki haline gelecek biimde tamir ediliridi.9. Antik dnem mimarl hakknda bilgi verdii eserinde, Vitruvius (II.1.5), Romulusun Kapitol deki kulbesinin yan sra, Kalede bulunan saman atl tapnaklarn, gemi zamanlardaki biemleri hatrlattn syler. Ovidius, Vesta Tapnandan bahsederken, formunun anlam ve kkeni hakknda da bilgi vermektedir. Ovidiusa gre Vesta yerkrenin/dnyann kendisidir, formu top biimindedir ve her ikisinin de altnda sonsuz ate bulunmaktadr. Yerkre ile ocak evin semboldr10. Bilgi veren bir dier malzeme de mimari kalntlardr. Erken Demir a yerlemeleri olan Luni, San Giovenale ve Veii de bulunmu olan, oval bir plan sergileyen kulbe izlerinden ve mezar alanlarndan ele gemi olan oval biimli urnelerden yola karak da talik kulbe formu hakknda bilgi sahibi olunabilmektedir (Lev. VII, ekil 14)11. Ayrca, Roma kentinde Palatin Tepesinde olduka iyi korunmu bir biimde kulbe izleri (Lev. VII, ekil 13), Germalus ve Palatium tepelerinin yamalarndaki mezarlar, Esquilin ve Quirinalede de birok mezar ve kulbe izlerine rastlanmtr. Forum vadisinde ise byk bir nekropol yer almakta ve burada da kulbe izleri yer almaktadr. Btn bu mezarlar ve klbeler dini bir merkezin, Vesta Tapnann etrafna toplanmtr. Bu alanlarda bulunmu olan, kavisli plana ait olan hatl izlerine baklarak Vesta Tapna talik kulbeden yola karak form bulduu sonucuna varlmaktadr12.

Bothius- Ward Perkins 1970, 20. Ovidius VI, 267-273 11 Bothius- Ward Perkins 1970, 16vdd. 12 Andreae 1973, 487.
10

Prowse, Vesta Tapnaklarnn dairesel plann dnya ile zdeletirir13. Ayrca, yapy yine Etrsk evleri ve tmlsleri ile karlatrarak benzer formda olduklarn belirterek, Romay atalarnn gc aracl ile kutsal dairesel formu iinde koruduunu syler14. Latium yerli halknn nemli inanlarndan biri olan ocaa tapnm, Vestann devletin snmez ateinin koruyucu tanrasna dnmesi ile evin dna, ortak bir tapnm alanna tanmtr. korunmutur. Dairesel planl tapnaklarn konusundaki bir dier gr ise Yunan tholosundan gelitiidir. Stamper, bu tapnak formunu M.. 4. yzyla tarihlenenen Delphi, Epidauros ve Olympia gibi Yunan tholoslarna balar15. Tholoslarn kullanm konusunda bilgi Pausaniastan edinilebilmektedir. Pausanias (I.5.1), Atina da Be Yzlerin Konsl Evi yaknnda, konsllerin kurban sunduu dairesel ev bulunduunu aktarr. Burada Atinallarn atalarnn gm heykellerinin yer aldn syler. Pausaniasn bahsettii bu yap bugn Atina agorasnda, Eski Bouleuterion un gneybatsnda yer alan rotondadr. M.. 470 yllarna tarihlenmektedir. Bu yapnn dnda herhangi bir stun sras bulunmamakta, i ksmnda ise 6 adet stun yer almaktadr (Lev. VIII, ekil 16). Formu ve bir mutfann olmas nedeniyle Prytaneion olarak adlandrlan yapda, meclis yeleri (pritaneis) akam yemei yemekteydiler. Ancak yapnn fonksiyonu bununla snrl deildir. Bunun dnda bata Artemis Boulaia olmak zere Apollon Prostater, Athena Arhegetes ve daha birok tanr iin sunu sunma, kurban kesme alan ve resmi arlk ve lleri korunduu bir meknd16. Seiler, Geometrik dnem ile Helenistik Dnem arasndaki Yunan tholoslarn ele ald kapsaml almasnda, pimi toprak tulalardan yaplm tholoslar, peripteral tholoslar ve Helenistik dnemin farkl konseptlerdeki tholoslar olarak ana tipte ele almaktadr. Bu almaya gre en erken tarihlenen yunan tholosu M.. 7. yzyla tarihlenmektedir17. Stamper ise Rotondann anlamnn cennet, Jupiter tarafndan ynetilen gezegen, tanrlarnn evi olabileceini belirtmektedir18. Bu deiim esnasnda ise; allm, kutsal aile ocann dairesel formu

13 14

Prowse 1967, 178. Prowse 1967, 187. 15 Stamper 2005, 70. 16 Thomson 1940, 139. 17 Seiler 1986, 19. 18 Stamper 2005, 200vd.

III. Anadolu Dnda Bulunan Dairesel Planl Tapnaklar

Roma mparatorluu snrlar ierisinde farkl blgelerde birok dairesel planl tapnak bulunmaktadr. Bunlardan ilki dairesel planl tapnaklarn kkeni oluturduu kabul edilen, Forum Romanum ierisinde bulunan ve bugn de kalntlarn grebildiimiz, Korinth tarznda, Tanra Vestaya adanm dairesel bir tapnaktr. Antik yazarlardan Ovidius, Vestann eski formu hakknda Fastide yazar: (Fasti,VI,26182) Bronz atl olarak bildiiniz bu yap, ats sazlardan yaplm ve st dallarndan rlm duvarl idi. Tapnan dairesel formunu tarttktan sonra ekler: Tapna plan benzerdir; kesi yoktur; bir kubbe yapy yamurdan korur. 19 Vesta Tapna M.S.394te Theodosius tarafndan klt kaldrlana dek birok kez onarm grmtr. Hille gre tapnan 7 yapm evresi vardr. Bunlardan ilki saz ve aa dallarnn tapnan malzemesi olarak kullanld evredir20. Bu evre hakknda bilgiyi hem antik kaynaklardan hem de Quintus Cassius sikkelerinden elde edebilmekteyiz (Lev.II.Res.4). Bu sikkelerde, n yzde profilden verilmi bir Vesta ba yer almaktadr. Ban arkasnda Q.CASSUS ve n tarafnda da VEST lejantlar yer almaktadr. Sikkelerin arka yzlerinde ise 6 adet stunu olan, konik ats sazlardan yaplm, atnn iki ucunda ylan biimli akroterler yer almaktadr. Tapnan ikinci evresi, Gal istilas sonucu M..390 ylnda yklmtr. nc evre, ksmen ta malzemeden ve yine aa dallarndan yaplm bir evredir. M.. 241 ylna kadar ayakta kalm ve yine bir yangnda tahrip olmutur. Drdnc evre, Augustus tarafndan on dzeninde, mermerden yaptrlmtr. M.S. 64te yangn sonucu yok olan tapnak, Nero tarafndan yeniden yaptrlmtr. Nero sikkeleri zerinde grlen evre altnc evredir (Lev.IV,Res.9). 6 adet stunu grlebilen ve merdivenli podyumu olan bir tapnaktr. Ortadaki iki stunun arasnda Vesta heykeli elinde patera ve septer ile yer almaktadr. Hille gre bu heykelin varl sadece sanatsal bir anlam olabilir nk tapnak ierisinde tanrann heykelinin bulunmaz, sadece kutsal ate yanmaktadr21. Ovidius da tapnan ierisinde tanraya ait bir heykel grmediini belirtmektedir22. Bugn kalntlarn grebildiimiz yedinci ve son evre ise Septimus Severusun ei Julia Domna tarafndan M.S. 3.yzyl

19 20

Vesta tapnann formunun anlam iin bkz. s.5 dn.11. Hill 1983, 87. 21 Hill 1983, 87. 22 Ovid, VI, 295.

balarnda, Korinth tarznda yaptrlmtr23 (Lev. IX, ekil 17). Uffizi kabartmas zerinde betimlenen de bu son evre olmaldr(Lev. V, ekil 10). Hadriann Tivolideki villasnda bulunan dairesel bir yap kalntlar bulunmutur. Monopteros bir yapya ait yap kalntlar, boyutlar ve sellasz oluu ile Love tarafndan Knidos Aphrodite Tapna ile karlatrlr. Bu tapnan Praksiteles tarafndan yaplm olan Aphrodite heykelini saklayan, Knidos Aphrodite Tapnandan esinlenerek yapld dnlmektedir. .S.2.yzyla tarihlenmektedir24. Romadaki bir dier dairesel planl tapnak, Forum Boarium yer alr, peripteros tarznda ve Korinth dzenindedir (Lev. X, ekil 19-20) . Fazla yksek olmayan konik bir ats vardr. Stamper, bu tapna ele alm ve benzer rnekleriyle karlatrmtr25. Tapnan adand tanr iin birok olaslk bulunmaktadr. Bunlardan ilki tapnan Hercules Victor ad Portum Trigeminama adanm ve L. Mummius Archaicus tarafndan kazand bir savan zaferi olarak M.. 140 tan nce yaptrlm olabileceidir. kinci olaslk ise Hercules Olivarius a bir deniz tccar olan M. Octavius Herrenus tarafndan M.. 80- 70 aras yaptrlm olabileceidir. Stamper, sz konusu tarihleme ikilemi iin tapnan mimari elemanlar zerine yapt stilistik deerlendirme ile M.. 100- 90 aras tarihlerde yaplm olmas gerektiini syler26. Largo Argentinada, yan yana sralanm tapnaklar ierisinde B Tapna olarak isimlendirilen yap dairesel formu ile komu yaplardan ayrlmaktadr. Fortuna Huiuscei Dieiye adand belirlenen, peripteros tarznda olan tapnak, 16 stunla evrilmi bir selladan olumaktadr. Korinth dzeninde, yksek podyuma, nde merdivenlerle giri salayan bir yapdr (Lev.IX, ekil 18). Stunlar, altlklar ve podyum sayesinde tapnak 2. yzyla tarihlendirilmektedir27. Romada bulunan bir dier dairesel tapnak Tiber nehri kysnda yer almaktadr (Lev. XI, ekil 21). 18 Korinth stunu ile peripteros tarznda bir tapnaktr. M.. 1. yzyl ilk on yl ierisine tarihlenen28 tapnan hangi tanrya ait olduu konusunda farkl grler ileri srlmektedir. Tanra Vestaya29, tanra Sibylle adanm olabilecei30, ya da Tiburnusa adanm olabilecei ileri srlmektedir.
23 24

Hill 1983, 87; Love 1970, 74. 25 Stamper 2005, 68 vdd. 26 Stamper 2005, 70. 27 Bothius- Ward Perkins 1970,136. 28 Bothius- Ward Perkins 1970, 136. 29 Bothius- Ward Perkins 1970,137. Bu tapnan Vesta Tapna olamamas muhtemeldir nk Roma devletinin sonsuz ateinin korunduu tapnak olan Vesta tapna, Forum Romanum ierisinde Vestaller Evinin yannda bulunmaktadr. Byk bir neme sahip devlet ateinin ayn kent ierisinde farkl tapnaklarda korunmasnn sz konusu olmamas gerekir. 30 Andreae 1973, 524-525; Stamper 2005, 75 vd

Palestrinada bulunan, M.. 80 ylna tarihlenen31 Fortuna Tapna, bulunduu yap kompleksi ile dier dairesel tapnaklardan ayrlr. Yedi adet terastan oluan kutsal alann en st terasnda yar dairesel form oluturan oturma sralar ve orkestra yer almaktadr. En stte ise merkezde dairesel bir tapnak yer almaktadr (Lev. XII,ekil 22). Btn yaplar merkezi bir aks hizasnda yaplmtr ve bu aksn odak noktas da Fortuna Tapnadr32. Tapnak nndeki tiyatro yaps, kutsal alandaki dini performanslar iin kullanlmtr33. Mermer zerine yaplm bir Roma haritas zerinde, dairesel planl Minerva Chalcidica Tapna yer almaktadr. Domitian tarafndan yaptrlm olan yap, Porticus Divorum ve Iseum arasndaki kede konumlanmtr34 (Lev. XII, ekil 23). ki stun bileziinden oluan yap nnde drt merdiven yer almaktadr. Dairesel planl tapnaklar sz konusu olduunda anlmas gereken belki de en nemli tapnak Pantheon dur (Lev. XIII, ekil 24). Dairesel plan, 43.20m apnda olan rotondas, i ve d mimarisi ile birok aratrmacnn ilgisini ekmitr. lk Pantheon, Octavianusun generali Marcus Agrippa tarafndan tasarlanmt(M.. 2925) ve T formuluydu.35. M.S. 80 ylnda geridii yangndan sonra Domitian tarafndan tekrar yaptrlan yap M.S.110 ylnda yeniden tahribata uramtr. Yapnn inas, Hadrian tarafndan M.S. 118 ylnda yeniden balatlm ve 128 ylna kadar devam etmitir. Bugn grlebilen yap da Hardian dnemine aittir. Sella olarak kullanlan byk kubbeli rotonda ve antsal nitelikte, stunlardan oluan bir giriten olumaktadr36 (Lev. XIII, ekil 25). Stamper tarafndan Pantheon zamannn birok akmnn yeni bir sentezle birletirildii bir tapnak olarak tanmlanr. talyadan Yunanistana getiimizde dairesel yaplarn burada da var olduunu grebilmekteyiz. Atina Agorasnda Attalos Stoasnn kuzeybatsnda, .S. 2.y ortalarna tarihlenen, 8.50 apnda bir monopteros yer almaktadr. Tespit edilen su sistemi sayesinde bu yapnn olaslkla bir eme yaps olarak kullanld dnlmekle birlikte, bir heykel zerinde baldakhin grevi grm olmas ihtimali de gz nnde bulundurulmaktadr37 (Lev.XXX, ekil 57). Atina Akropulnde, propylaionun hemen yannda tanra Roma ve Augustus a adanm kk bir monopteros yer almaktadr (Lev. XVII, ekil 33). Samothracede Byk Tanrlar Kutsal alannda Arsinoe Rotondas olarak adlandrlan
31 32

ve

Hellenistik

Dneme

tarihlenen

olduka

byk

apl

bir

tholos

Bothius- Ward Perkins 1970, 146. Bothius- Ward Perkins 1970, 140vdd. 33 Bothius- Ward Perkins 1970, 146. 34 Bothius- Ward Perkins 1970, 230. 35 Stamper 2005, 186 vdd. 36 Bothius- Ward Perkins 1970, 256. 37 Dinsmoor 1974, 426.

bulunmaktadr(Lev.XIV, ekil 26). Kralie Arsinoe II, Ptolemaius II. Philadelphosun kz kardei ve 2. eidir. .. 316 doumludur. 299da Lysimachos ile evlenir. 282de Samothrakeye oradan da Msra kaar. 1948 sezonunda yaplan kaz almalarnda, Arsinoe Rotondas iinde bir kaya suna bulunmu ve Frigya dakilere olan benzerlii nedeniyle Samothrakedeki Ana tanra kltnn kkenine dair bir delil olarak kabul edilmitir. Ana Tanrann kutsal kayas daha sonra Arsinoe tarafndan yaptrlan rotondann altnda kalmtr. Yunanllarn Samothrace ye geliinden nce yerliler tarafndan kyklopik bir duvarla evrilen alan, tapnm alan olarak kullanlmtr. .. 7. yzylda Yunanllarn gelii ile bu yerel kutsal alan zerine iki blml ak hava tapnm alan yaplmtr. Bunun kuzey blmnde eski kutsal kaya, gney tarafnda ise yeralt tanrlar iin bir kurban ukuru yer almaktadr. Kutsal kaya Arsinoe Rotondas altnda kalmtr38. Arsinoe Rotondasnn ilevi ise henz tam olarak tespit edilememitir. Pellada tholostan oluan bir yap grubu, Makedon halknn ileri gelenlerinin topland bir prytaneion ve Herakles Phylakosun kutsal alan olarak kabul edilmektedir(Lev. XIV, ekil 27). Klasik Dnem Tholosu olarak adlandrlan yapnn iinde bulunan kk hayvanlara ait kemikler bu alann bir eschara olduu ve chitonic ve ya heroic klt alan olduunu dndrmektedir39. Hadzistelou Price, Pelladaki tholoslar inceledii almasnda, F. Robertn dairesel planl yaplarn chitonik ya da heroic kltlerle alakal olduu sonucuna vardn belirtir40. Hadzistelou Price, dier birok rnekle karlatrd Pella tholos grubunun da Makedon ileri gelenleri iin bir prytaneion olmasnn yannda, Herakles Phylakosa ait bir kutsal alan olunabileceini belirtir41. Phylakos kltne ait olabileceii ileri srlen bir dier yap da Delphide Athena Pronaia kutsal alannda bulunan dairesel planl yapdr42. Bu yapnn Delphinin koruyucu heroslarndan biri olan Phylakos un heroonu olduu dnlmekte ve M.. 400- 375 yllarna tarihlenmektedir43 (Lev.XV, ekil 28). Mimari Phokaial Theodoros tur44. Epidaurosta Asklepios kutsal alannda bulunan tholos M.. 360- 330 tarihleri arasnda ina edilmitir45 . Mimar Gen Polikleitostur46. Rotonda amac ile ilgili bir takm gizemler sz konusudur. Yrme zemini, bir yeralt labirentini saklar; geili dairesel duvardan oluan bir gei. Bunlar kap ile birbirine balanm ve duvar ile ayrlmtr
38 39

Lehmann 1951, 2vd. Hadzisteliou Price 1973,.66-71. 40 Hadzistelou Price, 1973, dn. 17. 41 Hadzistelou Price, 1973, 68 vdd. 42 Ar 1998, Pafta 1a-26, 1b-26. 43 Fingarette 1970, 401- 404; Pedley 2005, 153; Hadzistelou Price 1973, 70. 44 Seiler 1986, 76; Rumpf 1961, 80. 45 Ar 1998,Pafta 3a-26,3b-26. 46 Rumpf 1961, 80.

10

(Lev, XVI, ekil 30-31). Salk tanrsnn ylanlarnn m burada barnd, yoksa thymele nin belirtisi olarak, ele geen bir yaztta belirtildii gibi, chitonik gm ayinlerinin yapld bir yer mi olduu bilinmemektedir47. Bir dier olaslk ise bu yapnn Asklepiosun mezar olabileceidir48. Anadolu dnda bulunan dairesel planl tapnaklardan, farkl plan ile nik bir rnek olan Baalbek Venus Tapnandan da burada sz etmek gerekmektedir (Lev. XVI, ekil 32). Yap, merdivenlerle klan yksek bir podyum zerinde yer almaktadr. Dairesel formlu sella, arka cephede drt adet stun ile evrelenmitir. Stunlar, sella duvar ile stun altlklar arasnda, be adet i bkey kavis oluturan yksek podyum zerinde yer almaktadr. Tapnan n cephesinde, sekiz adet stun yer almaktadr. Ortadaki drt stunun arasnda tapnaa girii salamak zere geni bir aklk braklmtr. Bu alanda Suriye alnlkl bir pronaos oluturulmutur. Sella duvarnda, dta yer alan stunlarn arasnda olacak ekilde, apsisli niler bulunmaktadr. M.S. 3. yy tarihlenen yapnn, dairesel sellas ile dikdrtgen pronaos kombinasyonunun bir ncs yoktur49. Baz aratrmaclar tarafndan sunak olabilecei dnlse de genel olarak kabul edilen gr yapnn Venuse adanm bir tapnak olduudur. talya ve Yunanistandaki bu rnekler gz nnde bulundurulduunda iki farkl kltre ait olan yaplar arasnda, fonksiyonun belirlenmesi konusunda farklar olduunu ve Roma Dnemine ait yaplarn fonksiyonlarnn belirlenebildii buna karn Yunanistandaki rneklerin ounun fonksiyonunun tam olarak belirlenemediinin sylemek mmkndr.

IV. Anadoludaki Dairesel Planl Tapnaklar Anadoluda dairesel plan erken dnemlerden beri farkl kullanmlarda karmza kmaktadr. Bunlardan en erkeni ayn yerlemesinde bulunan yap evrelerindedir. Bir Neolitik yerleme olan aynnde bugne kadar 60 yap katman tepsi edilmi olup, M..7500- 5000 yllar arasna tarihlenmektedirler. En erken katman olarak deerlendirilen evrede, yaplar yuvarlak planl dallardan yaplm basit kulbeler, ta temelli kerpi duvarl yaplar bulunmaktadr50.

47 48

Berve-Gruben 1963, 360. Pedley 2005, 32. 49 Bothius- Ward Perkins 1970, 421; Wheeler 2004, 93-94. 50 zdoan ve di. 1992, 87.

11

Panaztepe, Domuztepe, Kk Hyk, mamolu Hy51, Pirot Hyk52, Sos Hyk53, Tell Kurdu54, Dilkaya Hy55 gibi birok yerleimde de tholos olarak adlandrlan yaplarn varl tespit edilmitir. Bu yerlemelerden zellikle Panaztepe, tholos mezarlarnn says ve zellikle de soyulmam olarak ele gemi olan tholos mezarlarnn, tholos mezar mimarisini aydnlatmas asndan nemlidir. Bir taraf bask daire biiminde bir plan olan tholos mezarlarnn aplar 2.10 ile 2.80 arasnda deimekte olup, duvarlar yerel yass talardan yaplmtr. Yapnn stnn kubbe ile kapatld dnlmektedir56. Genel olarak ana meknn gneybatsnda yer alan ksa birer dromos ile ana mezar odasna giri salanmaktadr. Tholos mezarlarn aile mezar olarak kullanld, ilerinde bulunmu olan kemiklerden anlalmtr. Gmmenin yan sra kremasyonun varl, kpler ieirsinde bulunan yanm kemiklerin bulunmasyla saptanmtr57. Bu mezarlar M.. 2.bine tarihlenmektedir58. Zeugma kentinde, bir villa ierisinde tholos olarak adlandrlan yap 5.30m apnda olup kubbe biiminde bir at ile rtl olarak tanmlanmaktadr. inde hibir buluntu ele gemeyen yapnn fonksiyonuna dair ileri srlen tahmin dikkat ekicidir. erisinde, daire ekseninde, zeri kire sva ile dzletirilmi bir platform yer almaktadr. Bu platform tedavi iin gelen hastalar iin kullanld ve tholosun amelyathane olarak kullanld dnlmektedir. Yapnn gney odasnda bulunmu olan tp aletleri de bu olguyu desteklemektedir59. Anadoludaki dairesel plan antsal altar yaplarnda da kullanlmtr. Altar, Didyma Apollon Tapnann dou girii karsnda yer alan yaklak 8m apnda bir rotondadr60. Bir dier yuvarlak altar Klaros kentinde, 1993 yl almalarnda ortaya karlmtr. M.. VI. yy tarihlenen dikdrtgen sunak altnda M.. VII yzyla tarihlenen yuvarlak bir sunak bulunmutur. 6m apnda olan bu sunak Arkaik ncesi bir dneme tarihlenmitir61.

51

Uzunolu 1987,208. 1986 ylnda iki adet yuvarlak yap ortaya karlm, bu yaplarn ilik ya da sunak olabilecei dnlmtr. M24 olarak adlandrlm olan yap, deforme bir yuvarlak biimindedir. Kuzeydou ksmnda ikinci bir kademe yada basamak bulunmaktadr. Byk ksm balktan ina edilmi az bir ksm da ta malzemeden yaplmtr 52 Karaca 1984, 38. 53 Sagona ve di. 1996, 179. 54 Yener 1999, 185vd. 55 ilingirolu 1992, 471. 1991 almalarnda ta temel zerine ina edilmi kare yaplarn yan sra yuvarlak planl yaplar da bulunmutur. M.. 2600 Erken Tun ana tarihlenmektedir. 56 Erkanal 1991, 450. 57 Erkanal 1986, 256. 58 Erkanal 1993, 464; Erkanal 1997, 460vdd. 59 Erge 1999, 261. 60 Tuchelt 1973,90vd. 61 Akar 2004, 292;Geneire 1994, 40vd. Geneire sunan Didyma Apollon tapna suna ile benzer olduunu belirtmektedir.

12

Yuvarlak plann kullanld bir baka yap da Kaunos kentinde bulunmaktadr. 1972 ylnda yaplan kaz almalar ile ortaya karlmtr. Kare planl bir alt yap ile st yapya ait mimari malzemeler, adet kadn heykeli ve bir Herme bulunmutur62. Alt yap kare planl olup, st yap malzemesi dairesel yapya ait olarak deerlendirilmitir. Sellaya ait herhangi bir buluntu ele gememi, bu nedenle soz konusu yapnn, 5.50m yksekliinde ve 2.90m apnda, bir monopteros olmas gerektii sonucuna varlmtr63. Bu yapnn fonksiyonu hakknda ise ele geen bir belge olmadndan, Kaunosun Roma ile olan ilikisi gz nnde bulundurularak, Romay ssleyen antlardan bir benzerinin Kaunosta ina edilmi olduu dnlmtr. Ancak kadn heykelleri ve kelerde yer ald dnlen aslan heykellerinin varl bu yapnn Anadolu geleneinde yaplm sepulkral amal bir bina olduu sonucuna gtrmtr 64. Kaunos tiyatrosunun arkasnda yer alan bir baka dairesel yap ana kaya zerine oturtulmu euthynterie zerine, 3 adet basamaktan olumaktadr. En alttaki basaman ap, 13,75m olarak llmtr (Lev, XVII, ekil 34). 1991 yl kaz almalarnda Schmaltz tarafndan, kente hkim tek yksek noktada yer almas nedeniyle en azndan sakral bir anlam olduu, bir tmls ya da eschara formunda, belki de kent kuruluuyla ilgili bir Heroon olabilecei dnlmtr65.Ayrca altnda nc bir kutsal alan olduunu belirtmektedir66. Schmaltz yapnn, rzgr ynlerine gre kentin cadde ve sokaklarnn belirlenmesine yardm eden 12lik sektrler yan sra ayn daire zerinde 22.50den geen, khinler iin gelecei okumakta yol gsterici 16 sektrn varlna iaret eder67. zerindeki geometrik a nedeniyle lm platformu olarak tanmlanan yapnn zerinde birbirlerine 60 alarla gneybat ynnde, , gneyde ise phyle isimlerinin yer ald ve her birinin altnda, orta basamak zerinde, birer bronz balama halkas yuvas yer almaktadr. Yalnzca kutsal meknlarda, kurban hayvann balamak zere kullanld bilinen bu balama halkalarnn yapya dinsel hviyet kazandrmasna ramen gnlk hayatta da kullanlm olabilecei dnlmektedir68. Ancak sadece iki adet phyle isminin olmas ve hemen altlarnda bu bronz halkalarn yer almas, yapnn ilk lm platformu olarak kullanlm olsa bile kent planlamasnda, dinsel ilevi olabilecei de gz ard edilmemelidir. Temelinde bulunan damgal amphora kulpu sayesinde yapnn ina tarihi M..150 ylndan biraz nce

62 63

n ve di. 2001, 147. n ve di. 2001, 150. 64 n ve di. 2001, 151vdd. 65 Ik 1992, 157. 66 Ik 1992, 159. 67 Ik ve di. 1996, 228. 68 n ve di. 2001, 63.

13

olarak belirlenmitir69. Yap evresinde bulunan mimari malzemeler nedeniyle, ge dnemde Korinth dzeninde 16 yarm stunlu bir tholos olarak kullanlm olmaldr70 (Lev. XVIII, ekil 35). Kehanet amal yaplardan biri de, Hierapolis kentinde yer alan Plutoniumdur. 2002 ylnda yaplan kaz almalar sonucunda, DAndria tarafndan, talya Palestrinadaki Fortuna Praeneste Kutsal alanndaki focus religiose saeptus ile benzetirilen bir monopteros olarak tanmlanmtr. Fortuna Praeneste Tapnann odak noktas olan dairesel planl monopteros ile kehanet zellii olmas bakmndan benzetirilen Hierapolis Plutoniumunun da dairesel planl olduu belirtilmektedir71. Anadoluda erken dnem yerlemeleri bugne kadar yaplan aratrmalar ierisinde, dinsel ilevi olduu konusunda kesin gzyle deerlendirilebilen tek alan Gbekli Tepedir. 1995 ylndan beri yaplan aratrma ve kazlar sonucunda Gbekli Tepenin dairesel ve oval yaplardan oluan bir klt merkezi olduu sonucuna varlmtr. Yaplar, birbirini evreleyen dairesel ta duvarlar ve ortalarnda yer alan 4-5m uzunluunda T biimli dikilitalar yer almaktadr. Dikilitalar eitli kabartmalarla bezenmitir. Yine T biimli daha kk dikilitalar, hepsi merkezdeki, iki byk dikilitaa bakacak biimde, yapnn i ve d duvarlarna yerletirilmi olarak tanmlanmaktadr. Schmidte gre yaplar Neolitik Dnemde bilinli olarak, 5mye varan talardan oluan bir dolgu ile doldurulmutur72. Dikilitalar iinde P43 olarak adlandrlan, kabartmalar ile dierlerinden ayrlmaktadr. zerinde kanatlar iki yana alm bir akbaba alana hkim bir duru ierisinde tanmlanmaktadr73. Akrep ve ku kabartmalarnn yan sra farkl ekillerde sembollerin var olduu ve basz, kollar havaya kalkm olarak tasvir edilen bir insan figrnn de yer ald belirtilmektedir74. M..9000e tarihlenen Gbekli Tepenin, antsal yaplardan oluan bir buluma merkezi olduu ve dikilitalar zerindeki kabartmalar bir tr haberleme sistemi olabilecei ileri srlmtr75. Macellumlar, et ve balk rnlerinin yan sra, nadir bulunan meyve ve sebzelerin satld arlar olarak tanmlanmaktadr. zellikle Roma mparatorluu snrlar ierisinde yaygn olarak grlmekte ve Kuzey Afrika, talya, Kta Yunanistan ve Anadoluda grlebilmektedir. Atike gre, Anadolu Macellumlarnn mimarisini, da kapal tam kare bir
69 70

n ve di. 2001, 62-63. Ik 1995, 233vd. 71 DAndria 2003, 113. Tapnan,sella tabannda, 35cm apnda bir delik yer almakta ve cehennemin girii olan Plutonium maaras ile balantl olduu belirtilmektedir. Bu alan, yer alt tanrlarna yaplan sunular iin bir bothros, alfabetik kehanet harflerinin ekildii monopteros Plutoniumdur. Fortuna Praeneste iin bkz. Bothius-Ward Perkins 1970, 140-143; Khler 1958. 72 Schmidt 2007, 417. 73 Schmidt 2007, 420. 74 Schmidt 2007, 421. Schmidt bu basz insan tasvirinin, Gbekli Tepede bulunan ilk insan tasviri olduunu da belirtmektedir. 75 Schmidt 2007, 423.

14

avlu portikolar ile evrelenmitir. Portikolarn arkasnda ise tabernae olarak adlandrlan dkknlar bulunmaktadr. Avlu merkezinde ise olmazsa olmaz bir e olarak tanmlad tholos yer almaktadr. Yapya giri birden fazla ynden salanmakta ve bu girilerin cephesi sslenmemektedir76. Tholoslar, dnemin stil geliimine bal olarak podyumlu ina edilmekte, bata Fortuna olmak zere Zeus Soter (Kurtarc) ve imparator kltne hizmet eden dini fonksiyonu olan yaplard. Atike gre Anadoluda 22 adet macellumun varl sz konusudur. Bunlardan be adedi mimari kalntlar ile tespit edilmitir. Bunlar Aizanoi, Ephesos, Sagalassos, Perge ve Side macellumlardr ve hepsinde birer tholos bulunmaktadr. Geriye kalan 17 macellumun varl ise epigrafik kaynaklar sayesinde bilinebilmektedir. Bu macellumlarn bulunduu kentler ise Kiliyada Aigeai, Antiokheia, Korakeison, Korykos, Lydiada Larissa, Sosandra, Thyateira, onyada Magnesia Ad Meandrum, Sardes (drt adet), Kariada Aphrodisias, Phrygiada Akmonia, Mysiada da Rhyndakos Apollonias kentleridir77. Atikin belirlemi olduu macellumlara ek olarak Kilikyann Elaiusse Sebaste kentinde, dieri de Aiolis blgesinde Aigaide macellum olduu dnlen yaplarn varl tespit edilmitir. Tholoslarn Anadolu macellumlarnn kanonik zellii olduu ve dini ilevi olduu tezine dayanarak Anadoluda 17 adedi epigrafik olarak olmak zere 22 adet dairesel macellum tapnann var olduu sonucuna varlabilmektedir. Bulunduu konum gz nnde bulundurularak Anadoludaki dairesel planl tapnaklar iki grupta toplamak mmkndr. a) Macellum Tapnaklar b) Macellum Dnda Yer Alan Yuvarlak Planl Tapnaklar A. Macellum Tapnaklar Pamphyliann Side kentinde tiyatronun gneydousunda yer alan kare planl, portikolarla ve tabernaeler ile evrili yap Macellum olarak adlandrlmaktadr78 (Lev. XIX, ekil 37-38). Macellum ierisinde, dairesel planl bir yapnn kalntlar yer almaktadr. Ele geen mimari kalntlardan izlenebildii kadaryla, en altta profilli euthynterie zerinde yksek podyum yer almaktadr. Yapnn gneyinde yer alan basamaklar ile tapnaa k salanmakta idi. Yma zemin talardan oluan zemin dolgusu, kavisli mermer bloklar ile kaplanmtr. Yap evresine dalm olan ok sayda mimari eleman yapnn dzeni ve

76 77

Atik 2002, 143; Atik 2003, 48. Atik 2002,142-143; Atik 2003, 48. 78 Mansel 1978, 167;Atik 2002, 142; Atik 2003, 49.

15

formu hakknda bilgi vermektedir. 12 adet stun ile evrilidir. Tavan kasetlerinde, 12 bur betimlemesi ilenmitir. Mansele gre yap 12 keli bir piramit biiminde ats olan, Korinth tarznda stunlu, 9 adet merdiven ile klan bir podyum zerinde yer almakta ve 15.30m yksekliinde olmaldr. Sella ierisinde, giri karsnda bir knt olduunu ve bunun da klt yontusuna ait olabileceini de eklemektedir. Sidede bulunan sikke zerinde yksek piramidal ats zerinde tepe akroteri olarak nar bulunan bir tapnak ve Antiochos Tykhesine benzer bir heykel grlmektedir. Mansel sikke zerindeki tapnak ile macellumlar arasnda iliki kurmu ve tapnan Fortunaya adanm olabileceini ileri srmtr (Kat. No.1). Avlu merkezinde yaplan sondaj almalar ile tholosun neden avlunun merkezinde olmad sorusuna cevap aranmtr. Ancak herhangi bir kalntya rastlanmam olmas tholosun bugnk konumunun zellikle seilmi olduu, yani erken dnem bir kutsal yapnn temelleri zerine yapld sonucuna gtrmtr. M.S. 2.yzyla tarihlenmektedir79. Pamphyliada, tapnak olabilecei ileri srlen bir dier yap Perge kentinde bulunmaktadr (Kat.No.2). Perge antik kentinde agora olarak adlandrlan yapnn merkezinde dairesel planl bir yap yer almaktadr (Lev.XXI,ekil 39-41). Yap, 2.49m yksekliinde bir podyum zerinde yer alan bir rotondadr. D ap 13.40m, ie ap ise 10.40mdir80. Yapnn da bakan duvar zerinde 7 adet apsidal ni yer almaktadr. Duvarn ierisinde, ge dnem yap katman izlenebilmektedir. Pimi toprak tulalardan bir duvar ierisinde, su sistemine ait olmas gereken pimi toprak knkler grlebilmektedir. Giriin hemen nnde, dikdrtgene yakn formda bir ta dizisi izlenebilmektedir. Gnmzde, ierisine mimari malzemenin doldurulduu bu dikdrtgenin ayns, giri aksnda olmak zere yapnn arka blmnde yer almaktadr. Stun varl tam olarak bilinmemekle birlikte, bugn grlebilen duvarn, yksek podyuma ait olduu ve yapnn stunlarla evrilmi bir rotonda olduuna dair bir restitsyon almas yaplmtr81. Kire tandan yaplm duvar bileziinin, ince mermer plakalar ile kapland grlebilmektedir. Anabolu, bu yapy sadece dairesel planl bir tapnak olarak tanmlar82.. Atik Side macellumu ile olan benzerliinden dolay bu yapnn Tykhe kltne ait olma ihtimali olduunu syler83. Ayrca yapda bulunmu olan imparatorluk klt rahibi heykeli nedeniyle yapnn imparatorluk kltne ait olabileceini de sylemektedir.
79 80

M.S. 2. yzyl tarihlenen yapnn iinde gzlemlenen borular nedeniyle,

Mansel 1978, 164. Mansel 1975, 79vdd. 81 Mansel 1975, Abb.46. 82 Anabolu 1970, 34. 83 Atik 2002,117; Atik 2003

16

Bizans dneminde yeniden dzenlenen yapnn bir ayazma (Hagiasma) olarak kullanld dnlmektedir84. Aizanoi kentinde, bugnk avdarhisar Camisi alannda, 1970 yl depremi sonucunda yuvarlak planl bir yap ortaya kmtr (Lev. XXII, ekil 42-43). 14m apndaki yapnn orthostatlar zerinde Diocletiana ithaf edilmi bir yazt ele gemitir85. 1971 ylnda yaplm olan almalar ile burada bir tholosun varl ve yapnn bir macellum olduu sonucuna varlmtr. M.S. 2.yzyln ikinci yarsna tarihlenmektedir86(Kat.No.3). Pisidiada Sagalassos kentinde yukar agorann gneybatsnda, 21x21m llerinde tam kare planl, portiko ve tabernaeler ile evrilmi olduu anlalan bir avlu yer almaktadr. Avlu merkezinde 6.35m apnda bir tholos yer almaktadr (Lev. XXIII, ekil 44). Portiklerin aritravlar zerinde kez tekrar ederek yapy dolaan yazt zerinde, yksek rahip Publius Aelius Antiochus Neonos Rhodonos Acylus tarafndan mparator Marcus Aurelius Commodusun onuru ve zaferi nedeniyle, kentte bir macellumun inas iin 130.000 dinarn balanm olduundan sz edilmektedir. Yap, bu yazt nedeniyle Commodus Dnemine (M.S. 180- 193) tarihlendirilmektedir87. Lanckoronskinin tapnak olarak tanmlad bu yap, Atike gre imparatorluk kltne adanm bir macellum tholosudur88(Kat.No.4). Ephesos kentinde, Anadoludaki bilinen en byk tholos olarak isimlendirilen yap, etrafn eviren tabernae ve portikolar nedeniyle Atik tarafndan macellum olarak adlandrlr89. Yksek podyuma drt ynden merdivenlerle klmakta ve merdivenler arasnda 5er adet heykel kaidesi olarak kullanlmak zere knt yapan plintheler bulunmaktadr90(Kat.No.5). Aiolis kentlerinden Aigaide, Seiler tarafndan market yapsnn merkezinde bir yuvarlak yapnn yer ald belirtilmi ve Helenistik Dneme tarihlenmitir91. 20042006 yllar arasnda yaplan kaz almalar sonucunda, bu dairesel yapnn kendisi macellum olarak tanmlanmtr92 (Lev. XXIII, ekil 45). Ancak Atikin de belirtmi olduu gibi Anadolu macellumar, genellikle tam kare bir avlu evresinde portikolar, portikolar arkasnda tabernaeler ve avlu merkezinde de tholostan olumaktadr93. Yani tholos macellumun kendisi

84 85

Mansel 1975, 81. Mellink 1972, 185-186. 86 Hofmann- Rheidt 1991, 378; Atik 2003, 49-50. 87 Vandeput 1997, 106, 214;Atik 2003, 51. 88 Atik 2002, 144. 89 Atik 2002, ekil 8. 90 Atik 2002, 104106; Atik 2003,51. 91 Seiler 1986, 156. 92 Kat 2007, 219. 93 Atik 2003, 48.

17

deil, macellumun bir esidir. Tholosun dini ilevi olduuna gre de bu yapnn da bir macellum tapna olmas muhetmeldir (Kat. No. 6). Elaiussa Sebaste kentinde 1997 kazlar srasnda stunlu bir portiko ortasnda yer alan dairesel bir yap tespit edilmitir (Lev. XXIV, ekil 46) . Bu kronolojik katmanda M.S. 2. yzyl sonu-3. yzyl bana tarihlenen balklar ele gemi ve yapnn tarihini ortaya koymutur94. 29m apnda ksmen kayaya oyulmu, ksmen talarla rlm duvarlar olan gney-bat sektrndeki yuvarlak yap alannda bulunmu olan bir yazt Septimus Severus ve Caracallaya adaktan bahsetmektedir. Yapnn ina tarihi de bu yazta gre belirlenmitir95. Bu yap da Schneider tarafndan Perge ve Sagalassos macellumlar ile karlatrlm ve merkezdeki tholosu ile market yaps olabilecei dnlmtr96(Kat. No.7). B. Macellum Dnda Yer Alan Dairesel planl tapnaklar Kariann Knidos kentinde bulunan ve Praxitelesin yapm olduu Aphrodite heykelinin korunduu tapnak olduu dnlmektedir (Kat.No.8). Tapnak dzgn kesilmi bloklardan ina edilmi ve girii dou ynndedir. Giriin karsnda dikdrtgen formlu bir Athena suna yer almaktadr (Lev, XXV, ekil 48). Limana bakan, yerleim alan dndaki konumu itibariyle Vitruvun Aphrodite tapnaklarnn ehir dnda olmas gerektii gr ile rtmektedir. Limana bakyor olmas ile de denizcilerin koruyucu tanras Aphrodite Euploia epitheti n plana kar. Lovea gre M.. 32. yzyl tarihlenen tapnak, Hardiann Tivolideki villasnda kalntlar ele geen dairesel planl tapnak ile benzeir. Tapnan monopteros planyla (Lev, XXV, ekil 47), Aphrodite heykelinin her adan seyredilebilmesini salamak amalanm olmaldr. Yine de heykelin korunmasn salamak amacyla bir takm dzenlemeler yapld dnlmektedir97. zgan, tapnan Praxitelesin Aphroditesine ait olmayabileceini ve ele geen Ge. Helenistik- Erken Roma Dnemine tarihlenen buluntular da bunu iaret ettiini sylemektedir98. 1993 ylnda bulunmu olan yazt nedeniyle yuvarlak tapnak alannn tek bir tanrya ait olmad ne srlmtr99. Tapnakta bulunan mermer bir omphalosun bu olasl azaltt belirtilmektedir100. 1990 yl almalarnda, yuvarlak tapnak atlarnn Apollon Karneios Atlar ile benzer olduu ve ayn dnemde hatta ayn ustalar tarafndan yaplm olabilecei tespit edilmi ve buna gre de
94 95

Schneider 1998, 389. Schneider 2001,225. 96 Schneider 2006,561. 97 Love 1972, 74. 98 zgan 1989, 169vd. 99 zgan 1994,303. 100 zgan 1993, 170.

18

Praxiteles zamanndan M.S. 2. yzyl kadar farkl tarihlere verilmi olan yapnn ina tarihi Ge Helenistik Dnem olabilecei belirtilmektedir101. Yuvarlak tapnak Blankel tarafndan Korinth dzeninde olarak tanmlanm ve yap kompleksi M.. 2. yya tarihlenmitir102. Kaunos kentinde, Teras Tapnann aksna teet geen dairesel planl yap E Tapna103, Abaton/ Heroon olarak adlandrlmaktadr (Kat.No.9). lk bakta, i ie yer alan iki adet rotonda grnmndedir (Lev. XXVI, ekil 49-50). Teras tapnann portikosu gneydou ynnde rotonday snrlamtr. ana blmden olumaktadr. Peristasis, Exedra ve daire merkezinde, silindirik alak kaide zerinde duran yuvarlak bir sunak. Stylobat, moloz talardan oluan bir temel zerine oturtulmutur. erisinde 3 basamakl ve 1,5m yarapnda bir eksedra bulunmaktadr. st yapya dair bir malzeme ele gememi ancak saysnn 14 olduu belirlenen yivli stunlarn kaidelerinin 9 adedi ve 2 adet tam stun ele gemitir. Stunlarn aras belli bir ykseklie kadar kapatlmtr. teki stun bileziinin aralar toplama talardan oluan bir duvarla kapatlmtr. Duvarlar ve stunlar sva ile kapatlm, taban ise svanmamtr. ki adet stun bileziinin aras at ile kapatlm, ortada ise 6.60m apnda olan, zeri ak bir alan braklmtr. Bu alann merkezinde ise renkli mermerden yuvarlak bir sunak bulunmaktadr. Arkeolojik belge eksik olmasna ramen, merkezdeki yuvarlak sunak ta, dairesel avlu ve girii olmayan peristasise gre bu yapnn fonksiyonu dini olmalyd ve bir kent kurucusu ile balantl bir kutsal alan, Abaton-Heroon olmalyd104. Her iki yap da Ge Helenistik seramiklerin bulunduu seviye zerine oturduu iin M.. 1. yzyl son eyreine tarihlenir105. Bu alanda yaplm olan sondaj almalar sonunda, peristasis yrme tabannn 6.5m aasnda, sunak tann orta aks hizasnda 3.5m boyunda piramidal bir monolit bulunmutur. Etrafnda da kl artklar, hayvan kemikleri, deniz hayvan kabuklar, renkli akl talar ve seramik paralar bulunmutur. Bu buluntulara gre bu monolitin, her ynden yaklalan bir klt objesi olduuna, Kaunos sikkelerinde de betimlenen Baitylos olduu kansna varlmtr106. Seramik paralar ile Baitylos etrafndaki klt trenlerinin yapld tarih tespit edilmitir. Buna gre M.. Ge 5. yzyl/Erken 4. yzyl ile 4. yzyl ortalarna kadar, yaklak 50 yl sreyle, klt alan kullanlmtr. M.. 3. yyda Baitylosun hala grnr olduu ve klt aktivitelerinin de en ge M.. 3 yy sonlarna kadar devam ettii dnlmektedir107.

101 102

zgan 1991, 172vd. zgan 1993, 163. 103 Serdarolu 2004, 44. 104 n ve di. 2001, 91vdd. 105 Serdarolu 2004, 44; n ve di. 2001,91vdd. 106 n ve di. 2001.93. 107 n ve di. 2001, 93.

19

Pergamondaki

Asklepios

klt

M..

IV.yzyln

ilk

yarsnda

Pergamonlu

Aristakhminos olu Arkhias tarafndan Epidaurostan getirilmitir. Arkhias, Pindassos danda avlanrken attan der ve ayan krar. Epidaurosa giderek Asklepios tapnanda tedavi olur ve minnetinin ifadesi olarak bu klt Anadolunun Pergamon kentine getirir. reten, Pergamon kroniklerine dayanarak Arkhias ayn zamanda M.. IV. Yzylda Pergamonda yllk olarak seilen ilk prytanise sahip Helenlik tipi yerel ynetim kuran kii ve Pergamonun ilk prytan olarak tanmlar108. M.. IV. yzyln ilk yarsnda kent dnda Asklepios iin bir tapnak kurulur . Ele geen prehistorik kalntlara gre daha erken bir klt olduu ve tapnak ufak bir ekirdekten yola karak olutuu aratrmaclar tarafndan dnlmektedir. Kaya tmsei zerinde olduka kk klt binas Asklepios Soter, Hygeia ve Apollon Kalliteknosa aitti. Kutsal alan genileyerek M.. 2.yzylda son halini almtr109 (Lev. XXVII, ekil 51). M.S. 142de konsl L.C.P. Rufinus tarafndan yaptrlmtr110. Tapnak, materyal ve yapm teknii nedeniyle, kendisinden 20 yl nce bitirilmi olan Pantheon rnek alnarak ina edilmitir111(Kat.No.10). Pantheona benzer bir biimde 43.40m apndaki dairesel sella duvar iinde 4 adet dikdrtgen, 3 adet apsis biimli ni bulunmaktadr (Lev. XXVII, ekil 52). Bylece hem yap duvarlar hafifletilmi hem de malzeme tasarrufu salanm olmalyd112. Asklepios Soter Tapnann gneyinde bir baka dairsel planl yap bulunmaktadr. Anabolu bu yapy yanllkla tapnak olarak tanmlamaktadr. Podyumlu ve Pantheolna benzer bir biimde yapldn da eklemektedir113. Bugn, aratrmaclar tarafndan kabul edilmektedir ki bu dairsel planl yap tedavi iin gelen hastalarn rya yorumu ile birlikte iyiletirici uykuya yatt kutsal uyku odalarnn bulunduu bir aland. Bu kutsal uyku odalar ile kutsal su kayna arasnda cryptoporticus olarak adlandrlan bir geit tneli yer almaktadr. M..2.yzylda Pergamonda kullanlmaya balayan theophoros adlar M..3 yzyl sonlar itibariyle, klt getiren kiinin ailesine verilmitir.114 Rahiplik-hekimlik babadan ola gemekte ver mr boyu srmekteydi. Bu grev Asklepiades soyunun ayrcal altnda olduundan Helenistik Dnem sonrasnda, rahiplik sras geldiinde eer o soydan bir erkek yoksa grevi kadnlar da stlenebilmekteydiler 115.

108 109

reten 2003, 143. reten 2003,149. 110 Anabolu 1970, 34. 111 Bothius- Ward Perkins 1970,388; Anabolu 1970, 34. 112 Anabolu 1970, 34. 113 Anabolu 1970, 34,35.Yazar, Asklepiondaki iki yuvarlak yapnn boyutlarn kartrmtr. 114 reten 2003, 146. 115 reten 2003,149.

20

Likya blgesinde, Rhodiapolis kentinde 2006 ylnda balatlan kaz almalar srasnda, kent merkezinin gneyinde, Sebastaion olarak adlandrlan yapnn gney batsnda bir rotondann izlerine rastlanmtr. 2008 ylnda bu alanda yaplan almalar sonucunda yap ksmen ortaya karlmtr. 6.80m apnda olan rotondann, yksek podyumlu bir monopteros olduu tespit edilmitir(Lev. XXVIII, ekil 53-54). Zemin dolgusunun moloz ta ve har karmndan olumaktadr. Bu dolgu dta, yapnn podyumunu oluturan, dzgn kesilmi kavisli bloklar ile kaplanmtr. Yap evresinden ele geen ok sayda krk, bezekli mimari paralar bizi, yapnn at blmnn olduka bezekli olduu sonucuna gtrmektedir. Kesin olmamakla birlikte Rhodiapoliste bulunan bu rotondann bir tapnak olmas olasdr(Kat. No.11). Rhodiapolisin nl hayrseveri Opramoas, kendisi iin yaptrm olduu ant mezar zerinde, yapm olduu hayrseverlikleri yazdrmtr. Bu yaztlardan birinde yle yazar Rhodiapoliste btn nseverlii ile iki tapnak Tykhe ve Nemesis iin yaptrd.116. Rhodiapolise ok da uzak olmayan bir mesafede bulunan Side kenti macellumundaki dairesel planl tapnak gibi, bu yapnn da Tykheye adanm olmas ve Opramoasn hayrseverlik ilerinden bir olmas mmkndr. Bunun yan sra Rhodiapolis antik kentinin Roma ile olan yakn ilikisi de gz nnde bulundurularak yapnn Kaunostaki monopteros gibi kentin Roma ile olan bann bir gstergesi olan bir monopteros olmas da olasdr117. Devam eden kaz almalar bu yapnn ilevi ortaya koyacaktr.

Dier Belgeler Lykiann Phaselis kentinde akropoliste bulunmu olan yuvarlak bir adak ta zerinde Aristokrateia ve Nikares demiorgosluk yapm babalar Athanion iin Hestia ve Hermese (adadlar) yazar118. .. 43. yzyl a tarihlenen bu adak ta kentte bir Hestia ve Hermes tapna olduunu dndrmektedir. Bean, sz konusu adak tandan bahsederken burada dairesel planl bir Hestia ve Hermes tapna olmas gerektiinden bahseder. Hestia ve Hermes birliktelii tasvirleri ok sk karlalan bir durum olsa da119, bugne kadar Phaseliste byle bir tapnan varln kantlayacak baka verilere ulalamamtr. Kyzikosta bulunmu olan ve bugn Louvre mzesinde sergilenmekte olan bir mezar kabartmas zerinde hizmetkr kzn elinde bir dairesel tapnak tad grlmektedir120.
116 117

Kokkinia 2000, XIX. 4-5. Devam eden kaz almalar ile ileride bu yapnn fonksiyonu belirlenecektir. 118 TAM II, 1185. 119 Goux 1983,100 vd. 120 Pfuhl-Mbius 1979, Taf.225.Res.1555

21

Byle bir kabartmadan akla gelen ilk soru Kyzikosta dairesel bir tapnan olup olmaddr. Yaztta yer alan Asklepiodoros ad, kiinin byk olaslkla Pergamonlu Asklepiades ailesine mensup olduunu gsterir. Yukarda da bahsetiimiz gibi Pergamon Asklepias kltnn Epidaurostan, Arkhias tarafndan getirilmitir. Soyundan gelen kiiler de Asklepiades olarak adlandrlr ve mr boyu Asklepias rahibi ve klt koruyucusu grevini stlenmekteydiler121. Kyzikolular I.Attalos (M..243- 198) Apollonis ile evlenmesi sonucu Pergamon kenti ile akraba olurlar. Pergamon kentinin Kyzikos ile olan akrabalk ilikisi, Attalos ve Asklepiodoros adlarnn varln da gz nnde bulundurulduunda Kyzikosta bir dairesel planl tapnak olmasn beklemek doru olmayabilir. Byk olaslkla mezar sahibi, tapnak ile Asklepiades ailesi mensubu olduunu vurgulamak istemitir. Sz konusu theophoros isimlerinin M.. 2. yyda Pergamonda kullanlm olmas da yaztn tarihi olan M.. 2. yy tarihi ile rtmektedir.

V. Dairesel Planl Tapnaklarn Adand Tanrlar

Vitruvius eserinde dairesel planl tapnaklarn yapl yntemini anlatr ancak hangi tanrlara ait olduu ile ilgili herhangi bir bilgiyi aktarmamaktadr122. Aratrmaclar tarafndan genel olarak kabul edilen bir gr dairesel planl tapnaklarn Vesta kltne ait tapnaklar olduudur123. Ovidius da bu yaplar Vesta ile zdeletirir124. Vesta/Hestia Roma mparatorluu ncesi, Latium yerli halknn geleneksek dini, aile diniydi. Tapnm evin iinde yaplyordu ve numen olarak adlandrlan tanrlar da hep aile ii yaam ile ilgiliydi. Vesta ocan125, Penates kilerin, Ianus kapnn koruyucusu, Terminus tarlalarn snr ta, Genius ise dourganln ve verimliliin gzeticisiydi126. Dinsel anlamda evin en
121 122

reten 2003, 146. Vitruviusun byle bir bilgiyi vermemesi bu yap tipinin belirli bir tanrya ait olmamasndan da kaynaklanyor olabilir. 123 Goux 1983,91-107. 124 Bkz. s.5 dn.10. 125 Vesta iin bkz. Erhat 1999, 290. 126 Drken, Roma Dini 2003, 9.

22

nemli merkezi olarak grlen ocan snmeyip srekli olarak yanmasnn salanmas evin gen kzlarnn iiydi127. Romann devlet dini de ite bu aile dininden beslenerek olumu, sz konusu tanrlar devletin tanrlar haline gelmi ve Vesta, aile ocann tanrasyken artk devletin snmeyen ateinin tanras olmutur. Bu deiim esnasnda ise; allm, kutsal aile ocann yuvarlak formu korunmutur. Vesta, Athena ve Artemis gibi bakire bir tanrayd ancak onlardan farkl olarak, erkekler tarafndan grlmesi hatta hayal edilmesi bile yasakt ve kutsal alan hibir erkein adm atamad alan olarak tanmlanyordu128. Tapnaa girebilenler sadece tanrann rahibeleri ve pontifex maximus idi. Pontifex Maximus Roma devlet dini barahibi idi. Seimle atanan on alt pontifexten oluan collegium kendisine bal idi ve kendisi dini ierikli davalarda hakim roln stlenmekteydi129. Pontifexler, Vesta tapnann iindeki srlar hakknda bilgi sahibi olan ve tapnana girebilen ayrcalkl erkeklerdi. Kutsal atein darya karlmasna izin veren ve ya bakirelik andn bozan Vesta rahibelerini cezalandrma yetkisine sahiplerdi. Augustus M.. 12de, Lepidusun lmyle, Pontifex Maximus nvann alm ve Paletsine tepesindeki evinde Vesta tapna ve suna yaptrmtr. Ancak Vesta atei yine asl tapnakta korunmaya devam etmitir130. Romada Vesta ateinin tapnaktan karlmas sz konusu deildi, atein tapnaktan karlmas durumunda kentin varlnn tehlikeye gireceine inanlrd131. Tapnaktan sonsuz atein karlmasna izin veren kiiyi cezalandrmak pontifexlerden oluan collegium kurumu bulunmaktayd. Goux, yeni bir evliliin sz konusu olduu durumlarda gelinin annesinin kendi evinin ocandan ald bir ate parasn, yeni kurulan evin ocan yakmak iin kullandn ve koloni oluturan kentlere, ana kenttin kutsal ateinden mealenin yeni kurduklar kente gtrdklerini ifade eder132. M.. 3. yzyldan balayarak Yunan dinin sylenceleri etkisi ile Roma, Olympos tanrlar ile tanr133. Bunun sonucunda Roma tanrlar ile Yunan tanrlar zdeletirilir ve Vesta, Yunan dininde ocak tanras Hestia (estia) ile birleir. Ocaa tapnm ve sayg, Yunanllarda erken dnemlerden beri bilinmekteydi. Myken Dneminde, kraln taht odas sarayn merkeziydi ve bu odann ortasnda da fazlaca yksek olmayan bir ocak bulunurdu. Kral oca, daha sonra prytaneion olarak adlandrlan binalara dnm ve baz kentlerde, burada ate srekli yanar vaziyette tutulmutur. Theseus, Atikkay birletirmek iin ok
127 128

Drken Roma Dini 2003, 8. Ovidius VI, 249. 129 Drken, Roma Dini 2003, 12. 130 Cody 1973, 47. 131 Goux 1983, 92. 132 Goux 1983, 93. 133 Yunan dinin, Roma dini zerindeki etkisi iin bkz. Drken 2003, 16 vdd.

23

sayda yerel prytaneionu yok ederek sadece Atinadaki prytaneionu kabul eder134. Bu ynyle Hestia tapnm, Vesta tapnmnn aile dini olmaktan kp devlet dini olmas gibi, dank ve yerel olmaktan km ve merkezi bir klt alanna alnmtr. Zeus Dairesel planl tapnaklarn adand tanrladan biri de Zeustur. Zeus tanrlarn tanrs ve babasdr. Yunan Theogoniasna gre Kronosla Rheann alt ocuundan birisidir. Kronosa Gaia ve Uranos tarafndan kendi oluna yenilecei bilgisi verilmiti. Bu korku ile Kronus btn ocuklarn yutuyordu. ocuklarnn yenmesine zlen Rhea, Topraa ve Ge doumu yapabilmek iin yalvarr. Girit adasnda Zeusu dourur ve Toprak Anann gsnde saklar onu. Kronosa da olu diye bezlere sard bir ta verir. Zeus byynce babasna kardelerini kusturur ve gk grlts, imek ve yldrm aldktan sonra Olympos tanrlarna hkmetmeye balar135. Roma Pantheonundaki karl Jupiterdir. Varl epigrafik verilerle kantlanabilen Larissa macellumu Atik tarafndan Anadoluda bilinen macellum yaplar iinde ilk kez Zeus Soter kltyle ilikili olan olarak nitelendirilmektedir136. Tykhe/Fortuna Tanra Tykhe Okenaosun kzlarndan biridir. Uygun kader, ans, umulmayan baar tanrasdr. Elinde bereket boynuzu, gemi dmeni veya bir kre zerinde tasvir edilirdi. Latium blgesinde eski bir klte sahip olan ans ve kader tanras Fortuna M.. 1. yzyldan sonra Latium halknn yunan dnyas ile tanmas sonucunda Tykhe ile zdeletirilmitir137. Kr talih tanras Fortuna Romallarn en ok korktuklar tanrayd. Side Macellumu tholosunu (Kat.No.1) betimleyen sikke zerinde konik atl tapnak ierisinde kayalklar zerinde oturan tanra Tykhe ile ikonografik olarak benzer bir kadn figr yer almaktadr. Bu nedenle tanra Tykheye ait olduu dnlmekle beraber yap, inaasnda kullanlan 12 says, 12 stun, frizde yer alan 12 tanr, 12 bur betimlemesi dikkat ekicidir. Bu kltn yer ald dnlen yaplarn agorada yer almas ise olaan bir durum olarak kabul edilmektedir138. Tykheye adanm olabileceini dndmz bir dier tapnak da Rhodiapolis kentinde bulunmaktadr(Kat. No.11).

134 135

Prytaneion oluumu iin bkz. Hestia maddesi , Price-Kearns 2004,261-262. Erhat 1999, 293, Zeus maddesi. 136 Atik 2002,109. 137 Erhat 1999, 288-289, Tykhe maddesi. 138 Atik 2002, 137.

24

mparator Klt Anadolu macellumlarnda klt iin ayr bir alan ayrlmam, bu amala avlu merkezindeki tholoslar kullanlmtr139. Perge macellumu tholosu (Kat.No.2), Side macellumu tholosu (Kat.No.1) ile olan benzerliinden dolay Tykhe klt ile badatrlr140. Ancak yap kazsnda ele gemi olan bir Attis yani mparator klt rahibi heykeli yapnn mparator kltne ait olma olasln da dndrr. Sagalssos Macellumu (Kat.No.4) mparator Sezar Marcus Aurelius Commodus Antoninus iin kentin imparator klt barahibi Publius Aelius tarafndan yaptrlmtr141. Bu anlamda tholos da imparatorluk kltne ait olmaldr. Aizanoi macellumu tholosunun (Kat. No.3) da Diocletiana ithaf edilmi yazt nedeniyle bir imparatorluk klt tapna olabilir. Ana Tanra Samothrakede Byk Tanrlar Kutsal Alannda, Arsinoe Rotondas olarak adlandrlan dairesel bir bina bulunmaktadr (Lev. XIV, Res. 26). 1948 kazlar esnasnda rotondann dousunda bulunan bir kaya suna, Phrygia dan bildiimiz Ana Tanra kltne ait sunaklara benzer ve burada yerli halk tarafndan Axieros/ Axiokersa olarak adlandrlan Ana Tanraya ait bir tapnm alan olduuna iaret etmektedir. Sz konusu kutsal kaya, M.. 7. yzylda Yunanllarn geliiyle yaplan kyklopik bir terasn iine alnmtr. ki blml olarak yaplan yapnn kuzey blmnde kutsal kaya, gneyinde ise yer alt tanrlarna ait kurban/ sunu ukuru bulunmaktadr142. . . 3. yzyl n ilk eyreinde ise bu alan zerine Msr Kraliesi II. Arsinoe tarafndan, piramidal atl bir dairesel planl tapnak yaptrlm ve yap .S. 4. yzylda tapnmn sona ermesine kadar restore edilerek kullanlmtr143. Aphrodite/Venus Tanra Aphrodite de dairesel planl tapnaklar olan bir tanradr. Ak ve gzellik tanras olan Aphroditenin doumu iin farkl mitoslar vardr. Bunlardan ilki Hesiodos tarafndan aktarlr. Tanrann denizin kpkl dalgalarndan doduunu anlatr. Uranos, Gaiadan doan ocuklarn, doar domaz topran altna sokmaktadr. Toprak Ana bunun sonucunda imekte ve korkun sanclarla kvranmaktadr. Son doan ocuklarndan Kronos babasnn cinsel uzvunu bir trpanla keser ve onlar denize atar. Dalgalarn kpnden Aphrodite doar ve Kbrs adasnda sahile kar. Bir dier mitosu ise Homeros aktarmaktadr.
139 140

Atik 2003, 48. Atik 2002, 117. 141 Atik 2002, 122. 142 Samothracedeki Ana Tanra klt kkeni iin bkz. Lehmann 1951, 2-3. 143 Lenmann 1951, 11.

25

Buna gre Aphrodite Zeus ile Okeanosun kzlarndan Dioneden domadr144. Romann Yunan Pantheonu ile tanmasnn ardndan Aphrodite, Venus olarak adlandrlmtr. Knidosta bulunan dairesel planl monopterosun Praxitelesin nl Aphrodite heykelini iinde barndrd dnlmektedir. Monopterosun gneybatsnda, tapnan girii karsnda bulunan dikdrtgen altar ise Athenaya adanmtr.145 Kesin olmamakla birlikte, Aphroditeye adanan bir dier dairesel planl tapnak Baalbekte bulunan Venus tapnadr. Yap, Baalbek Suna olarak da adlandrlmakta ve M.S.2. yy ya da 3. yy a tarihlendirilmektedir146. Hadriann Tivoli villasndaki Aphrodite Tapna (Lev.XIV,Res.19), Praxitelesin nl Aphrodite heykelinin bulunduu Knidos Aphrodite Tapnandan esinlenerek yaplmt147. Dinsmoora gre monopteroslar Aphrodite heykelleri iin bir baldakhin grevini de stlenmilerdi148. Asklepios Yunan Pantheonunda hekim tanr olarak tannan Asklepios Romada Aesculapius olarak adlandrlr. Apollonun oludur. Dou efsanesine gre, thessalia kral Phlegyas2n kz Koronis Apollon ile birleir. Bu birlemeden gebe kalr ve tanrnn dln tarken Arkadyadan gelen bir yabancy yatana alr. Bunu haber alan tanr Apollon, Koronisi korkun bir cezaya aptrr. Odun yn zerinde diri diri yanan Koronisin karnndaki ocuu alr ve bytmesi iin Kentaur Kheirona verir. Kheironda ocua hekimlik sanatn retir. Hekimliin ve cerrahinin srlarna eren Asklepios lleri diriltme yoluna gider. Efsaneye gre, Athena Gorgonun lm srasnda bedenindeki kan toplam ve Asklepiosa vermitir. Gorgonun sa tarafndaki kan zehirli, sol tarafndkai damarlarda dolaan kan ise ifal idi. Bu ifal kan ile bir ok kiiyi dirilten Asklepios, Zeus tarafndan yldrm ile cezalandrlmtr. Asklepios hekimlik sanatn kz Hygeia ve Asklepiades149 olarak adlandrlan lonca dzeni iinde birletirilen hekimler aracl ile devam ettirmitir150. Antik dnemin iyiletirme meknlar olan Asklepieinlar dan en nls Epidaurostur. Burada Asklepios tapnann yan sra Thymele olarak adlandrlan bir tholos bulunmaktadr. Asklepios tapna olduunu bildiimiz yuvarlak yap ise Pergamon kentindeki

144 145

Aphroditenin doumu iin bkz. Erhat 1999, 42-44. Aphrodite maddesi. Love 1972, 75. 146 Wheeler 2004. 93-94; Seak 1982, 247; Andreae 1973, 567-569. 147 Love 1970, 74. 148 Dinsmoor 1974, 426. 149 Bkz. 20. 150 Asklepios maddesi ii bkz. Erhat 1999, 62,

26

Asklepieionda yer almaktadr (Kat. No. 10). Burada hem dairesel bir Asklepios tapna ve uyku odalarnn olduu dnlen bir baka dairesel yap yer almaktadr151. Sol nvictus Romada bulunan Sol nvictus Tapna Aurelian tarafndan yaptrlm ve M.S. 27580 yllarna tarihlenmektedir. Ward Perkinse gre dini dncede monotheist akm temsil eder152. Palladionun yapm olduu izimde, tapnak byk bir dikdrtgen avlunun ierisinde dairesel bir yap olarak grlebilmektedir153. Bu plana gre tapnak, peripteros planldr. Dairesel sellann nde ve arkada iki girii vardr. 16 adet stunu bulunmaktadr (Lev. XXIX, ekil 55). 12 Olimpos Tanrs Dairesel planl tapnaklar iinde en byk olma zelliine sahip olan Pantheon Olymposun 12 byk tanrsna adanmtr. mimarisi, niler ve yer demiyle k oyunlar yaratlarak ziyaretiler iin bir evren hissi uyandrmakta, btn tanrlara ayn meknda sayg sunma olana salamaktayd. Herakles/Phylakos Stampere gre Forum Boariumda bulunan tapnak, Heraklese adanmtr154. Pella tholoslarnn da Herakles Phylakosa adanm olabilecei dnlmektedir. Delphi tholosu da Phylakos kltne ait olduu kabul edilmektedir155.

151 152

Bkz. 20. Bothius- Ward Perkins 1970, 498. 153 Bothius- Ward Perkins 1970, Fig. 189. 154 Bkz. 8. 155 Bkz. 10.

27

VI. Side Men Tapna

Yar Dairesel Planl Bir Tapnak

Side antik kenti limannda Athena Tapnann batsnda yer alan tapnak, yar dairesel formu ile farkllk gsterir. Yerel konglamera tandan yaplm olan duvarlar dzgn kesilmi levhalar ile kapatlmtr. Tapnan yrme zemini ise yma moloz talardan olumaktadr. Yksek podyum zerinde yer alan sellaya 13 basamakla klmaktadr. nde yer alan drt stun arasnda da 3 adet basamak daha olduu, tapnan her iki yannda da podyum yzeyinde gzlemlenen merdiven izlerinden tapnaa kn yandan da saland grlebilmektedir (Lev. XXIX, ekil 56). Ana kapnn nndeki sella zemininin km olmas sayesinde tapnan alt yapsn 3 adet tonozun oluturduu grlmektedir. Sz konusu tonozlar arasnda birer kap ile geiin saland ve iine girilebilen iki tonoz iinde de ikier adet kr pencere olduu gzlemlenebilmektedir. Pencerelerin, yapnn planlanmasnda var olduu ve konglamera duvarlar dardan kapatan kaplama levhalarnn bitime noktasnda yer ald grlmektedir. n sutu olarak korunan kaplama levhalar arasndan ieriye az da olsa k girmektedir. Orta tonoz pencereleri arasnda ise bir plaka izi gzlemlenmektedir. Tapnan alt yapsnn ilevi kesin olarak kestirilememekle birlikte, geiler ve kr pencerelerin oluu bu alann, kullanlan bir alan olduunu dndrmektedir. Ele geen aritrav paralarndaki bezemelerden yapnn tarihi M.S. 2. yy sonuna ya da 3. yy balar olarak belirlenmitir. Alnla ait para zerinde, arkasnda bir hilal tayan bst yer almas ve baz Side sikkeleri zerinde atl bir tanr bezmesinin yer almas sz konusu tapnan Ay Tanrs Men e ait olduunu dndrmektedir156. Ele geen st yap elemanlarndan tapnak alnlnn bir Suriye tipi alnlk olduu dnlmektedir157. Apsisli alan giriinde in antis tarznda iki adet stun yer almaktadr. Bu tapnan en yakn benzeri Suriyede Hsn- Sleymanda bulunan exedradr158. Exedrann n blmnde prostylos tarznda 4 adet stun ve exedra duvar ile prostylos stun sras arasnda da birer adet stun yer almaktadr. Bu dzenleme ile prostylos stun sras ile exedraya k salayan 6 adet merdiven arasndaki bir sundurma alan oluturulmutur. Yar dairesel planl olarak deerlendirebileceimiz bir dier tapnak da Tunusta bulunmaktadr. Thugga (Dougga) da bulunan Augustus Piety159 tapna yar dairesel ve
156 157

Mansel 1978, 140. Mansel 1978, 139. 158 Anabolu 1970, 36. 159 Drken 2000, 36.Drken, Romann kurulu destannn bakahraman olan Aeneas ile zdeletirilen pietas kavramn yle aklar: Roma dininde pietas insandan hem dnsel hem de eylemesel

28

olduka kk boyutlardadr. Sz konusu yap yksek podyumludur. nnde iki dikdrtgen paye arasnda iki yuvarlak stunu bulunan, girii yandan merdivenlerle salanmaktadr.

anlamda, iyi insan olma, iyi iler baarma isteini talep eden bir duygu durumudur: bu duygu duruma ulaan ve onu yaayan kii ise, Aeneas n kiiliinde ycelen pius (grevine dkn) sfatyla onurlandrlr ve bir Roma yurtta olarak kendinden beklenen sivil sorumluluunu yerine getirmi saylr

29

VII. SONU Anadolu dndaki tapnaklara baktmz zaman dairesel planl tapnak mimarisinin Vesta (Hestia) ile zdeletiini ancak formun Aphrodite, Zeus, Asklepios, Hercules gibi tanr ve yar tanrlarn yan sra Palaimon, Phylakos gibi kurucu kahramanlar ve imparator klt iin kullanlabildiini gryoruz. Anadoludaki dairesel planl tapnaklarn ise Vesta tapnaklar olduklarna dair bir genelleme yapmak bizce doru olmayacaktr. Sz konusu yaplarn, tpk Anadolu dndaki tapnaklar gibi ait olduklar tanrlar konusunda bir birlik gstermemekte, Zeus Soter, Asklepios, Aphrodite, Fortuna gibi tanrlara ve macellum ilerinde de imparator kltne adandklar grlmektedir (Tablo 1). Dairesel planl tapnaklarn yaylmnn daha ok Anadolunun Bat blgelerinde, Roma mparatorluunun snrlar ierisinde var olduklarn sylemek mmkndr (Tablo 2). Tarih aral olarak da Roma mparatorluu Dnemi ierisinde youn olarak grlmeleri de bu olguyu desteklemektedir. Anabolu, dairesel plan Roma karakteri gsteren bir form olarak gruplandrmtr160. Gnmze kadar ayakta kalabilmi mimari kalntlar da bu olguyu destekler niteliktedir. nk merdivenlerle klabilen yksek bir podyum, fazla byk olmayan boyutlar, ina teknii ve tarihlendirilebilen plastik malzeme de Roma Dnemine iaret etmektedir. Dairesel formun tercih edilmesinin sebebi ayn zamanda merkez olgusundan da olmaldr. nk dairesel form sadece Vesta iin kullanlmamtr. Knidos Aphrodite tapna gibi, tanray her ynden izleyebilme kaygs da bu merkez olgusunu desteklemektedir (Lev.XXV, ekil 47). M.. 9000e tarihlenen Gbekli Tepe de bu merkez olgusunu destekler niteliktedir161. Buradaki dairesel yaplamann da merkezde bulunan T biimli, zeri kabartmalarla bezenmi dikilitalara ynelmi olmas da merkez olgusunu desteklemektedir. Bir dier tercih nedeni ise, macellum tapnaklarnda olduu gibi, dikdrtgen ya da kare formlu merkezi bir avlu ierisinde dairesel planl bir yap ile bir hareketlilik kazandrlmak istenmesi, dnemin mimari modas olabilir. Roma villalarnn dikdrtgen i avlularnda, benzer biimde, yuvarlak bir baldakhinin yer almas, hatta bu bahe tapnaklarnn Rnesans Dneminde de sevilerek kullanlmas, Hristiyanlk dneminde de ise Montoriodaki San Pietro meydannda yer alan St. Peter martyrionunun kk bir dairesel planl tapnak grnmnde ina edilmi olmas da bu olguyu desteklemektedir162.

160 161

Anabolu 1970, 34. Bkz.s. 1415. 162 St. Peter martyrionu, Dor tarz stunlar ve triglif metop dizisi ile peripteros bir tapnak grnmndedir.

30

Harita 1. Anadoludaki Dairesel Tapnaklarn Dalm

31

Tablo 1. Anadolu'daki Yuvarlak Planl Tapnaklarn Adand Tanrlar

Tapnak Aphrodite Fortuna mparatorluk Asklepios Zeus Belirsiz Klt

Knidos Kaunos E Pergamon Side Fortuna Sagalassos Perge Ephesos Rhodiapolis Aizanoi Aigeai Akmonia Antiokheia Konstantinopolis Korakesion Korykos Larissa Magnesia ad Meandrum Perinthos Herakleias Rhyndakos Apollonias Sardes Sosandra Thyateira Aphrodisias Aigai Elaiusse Sebaste

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x

32

Tablo 2. Yuvarlak Planl Tapnaklarn Anadolu'daki Yaylm Pamphilia x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Pisidia Phrygia Likya Kilikya onya Karia Trakhia Mysia Aiolis Lydia

Tapnak

Knidos Aphrodite

Kaunos E

Bergama Aksklepion

Side Fortuna

Sagalassos

Perge

Ephesos

Rhodiapolis

Aizanoi

Aigeai

Akmonia

Antiokheia

Konstantinopolis

Korakesion

Korykos

Larissa

Magnesia ad Meandrum

Perinthos Herakleias

Rhyndakos Apollonias

Sardes

Sosandra

Thyateira

Aphrodisias

Aigai

33

Elaiusse Sebaste

KATALOG

34

No. 1 ap:9.89

Levha XIX, ekil 36- 38

Side Macellumu Tapna Dzen: Korinth Plan: Peripteros Kaynaka: Mansel 1978, Atik 2002, 143; Atik 2003, 49; Ar 1998, 9596; Anabolu 1970,34. Tarih: M.S. 2.yy No.2 ap: 13.40 Dzen: Korinth Plan: Peripteros Kaynaka: Mansel 1978, ;Atik 2002, 143; Atik 2003, 49; Anabolu 1970,34. Tarih: M.S. 2.yy No.3 ap: Dzen: Plan: Peripteros Kaynaka: Atik 2002, 143; Atik 2003, 49-50 Tarih: M.S. 2.yy 2.yars. No.4 ap: 6.35 Dzen: Plan: Peripteros Kaynaka: Mansel 1978, 166; Atik 2002, 144; Atik 2003,49-51, Vandeput 1997, 106,214. Tarih: M.S.180192/3 35 Levha XXIII, ekil 44 Levha XX II, ekil 42-43 Levha XX, ekil 39, Levha XXI, ekil 40-41

Perge Macellumu Tapna

Aizanoi Macellumu Tapna

Sagalassos Macellumu Tapna

No.5 ap: Dzen:

Levha ekil

Ephesos Macellumu Tapna

Plan: Peripteros Kaynaka: Atik 2002, 104- 106; Atik 2003,50. Tarih: M.S.2.yy No.6 Tarih: Dzen: Plan: Kaynaka: Seiler 1986, 156; Kat 2007, 219. No.7 ap: Dzen: Plan: Kaynaka: Schneider 1998, 389; Schneider 2001,225; Schneider 2006, 561. Tarih: Roma Dnemi No. 8 ap: Dzen: Korinth Plan: Monopteros Kaynaka: Love 1972, 61- 76; Bankel 1997, 51- 71; zgan 1989, 167; zgan 1991, 171; zgan 1993, 283295; zgan 1993, 161; zgan 1994, 297. Tarih: M.. 2.yy 36 Levha XXV, ekil 47-48 Levha XXIV, ekil 46 Levha XXIII, ekil 45

Aigai Macellumu Tapna

Elaiussa Sebaste

Knidos Monopterosu

No. 9 ap: Dzen:

Levha XXVI, ekil 49-50

Kaunos E Tapna- Kaunos, Karia, Anadolu

Plan: Monopteros Kaynaka: Serdarolu 2004,42 vdd; Schmaltz 1997; Ehrhardt 1997; n ve di. 2001, 91vdd. Tarih: M.. 1.yy son eyrei No.10 ap: 43.40m Dzen: Korinth Plan: Peripteros Kaynaka: Andreae 1973, 557vd.; reten 2003; Anabolu 134-135; Bothius-Ward Perkins 1970, Tarih: M.. 4.yy- M.. 2.yy No. 11 ap: 6.80m Dzen: Plan: Monopteros Kaynaka: Kokkinia 2000, XIX. 4-5. Tarih: Levha XXVIII, ekil 53-54 Levha XXVII, ekil 51-52

Pergamon Asklepios Tapna

Rhodiapolis Monopterosu

37

K A Y N A K A A. Antik Kaynaklar
Ovidius Pausanias Vitruvius Ovid, Fasti, ev. J.P.Frazer (1967) Pausanias, Guide to Greece, ev. P.Levi, Guide to Greece Vol. 1: Central Greece (1971) Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap. Trans. Morgan Morris Hicky, evki Vanl Mimarlk Vakf Yaynlar

(1998) B. Modern Kaynaklar

Andreae 1973 Akar 2004 B. Andreae, Rome: Lart de LAncienne (1973). D. S. Akar, Apollon Sektr 2003 Yl almalar iin bkz. N. ahin, C. Tanrver, I. ahin, A. Ersoy, D. S. Akar, Y. Sezgin, S. Akat, B. Yolaan, A. Koak Yaldr, E. Doan, . rkmez, B. nlolu, Klaros 2003, KST XXVII, 2004, 292. Ar 1998 . Ar, Antik Mimaride Yuvarlak Planl Tapnaklar ve Side Fortuna Tapna Koruma ve Restorasyon nerisi, (yaynlanmam yksek lisans tezi 1998). Atik 2002 S. Atik, Anadolu Macellumlar: Pamphylia ve Pisidia Macellumlar Inda Bir Tipoloji Denemesi (yaynlanmam doktora tezi 2002). Atik 2003 Bean 1999 Beaufort Berve- Gruben 1963 Bingl 1985 S. Atik, Anadolu Macellumlar, AST 21, 2003, 4554. G. Bean, Eskiada Gney Kylar (1999). F. Beaufort, Karamania (2002). H. Berve G.Gruben, Greek Temples, Theatres and Shrines (1963). O. Bingl, Magnesia ad Meandrum 1984, KST VII (1985), 325. 38

Blankel 1997 Bothius- Ward Perkins 1970 Borchardt 1990 Bussagli 2004 Carney 1994 Cody 1973 ambel ve di. 1988

H. Blankel,Das Hellenistiche Rund- tempel und Sein Atlar Vorbericht, AA 1997, 51- 71. A. Bothius and J. B. Ward-Perkins, Etruscan and Roman Architecture (1970). J. Borchardt, Bericht der Grabunskunstkampagne in Limyra 1990, KST XIII (1991), 207. M. Bussagli, Rome. Art and Architecture (2004). E. D. Carney, Arsinoe before she was Philadelphos, Ancient History Bulletin 8, 1994, 123- 131. J. M.Cody,New Evidance for the Republican Aedes Vestae, AJA 77.1,1973, 43-50. H. ambel, M. A. In, S. Sadler, Karatepe Aslanta ve Domuztepe 1986 ve 1987 yl almalar, KST X (1988), 331.

ambel-Knudstad 1993

H. ambel-J. E. Knudstad, Karatepe-Aslanta ve Domuztepe 1991 ve 1992 almalar, KST XV (1993), 309.

ilingirolu 1992 DAndria 2003 Dinsmoor 1974 Doruk 1985 Drken 2000 Ehrhart 1997 Erge 1999 Erim 1981 Erhat 1999 Erkanal 1986

A. ilingirolu, Van-Dilkaya Hy Kazlar Kapan, KST XIV (1992), 469. F. DAndria, Hierapolis 2002 Yl Aratrma ve Kaz almalar, KST XXV, 2003, 111. W. B. Dinsmoor Jr.,The Monopteros in the Athenaian Agora, Hesperia 43,1974, 412-427. S. Doruk, 1984 Yl Kaunos almalar, KST VII (1985). . Drken, Romann Gizem Dinleri (2000). N. Ehrhardt,Die Phyleninschriften von Rundbau am Theater in Kaunos, AA 1997, 45- 50. R. Erge, Belks/Zeugma 19971998 Kurtarma Kazlar, KST XXI (1999), 259. K. Erim, Afrodisias 1981, KST IV, 1982, 301- 302. A. Erhat, Mitoloji Szl (1999). A. Erkanal, Panaztepe Kazsnn 1985 yl onular, KST VIII (1986), 253. 39

Erkanal 1991 Erkanal 1993 Erkanal 1997 Erkanal 1998 Erkanal 2001 Esin 1984 Fingarette 1970 Frazer 1913 Gebhardt 1987 Geneire 1994 Goux 1938 Hadzisteliou-Price 1973

A. Erkanal, 1990 Panaztepe Kazs Sonular, KST XIII (1991), 447. A. Erkanal, Panaztepe 1992 Kazs Sonular, KST XV (1993), 461. A. Erkanal, 1996 yl Panaztepe Kazlar Sonular, KST XIX (1998), 455. A. Erkanal, 1997 yl Panaztepe Kazlar Sonular, KST XX (1998), 371. A. Erkanal, 2000 Yl Panaztepe Kaz Sonular, KST XXIII (2001), 305. U. Esin, Deirmendere (Malatya) Kurtarma Kazs 1983, KST VI (1984), 1415. A. Fingarette,The Marmaria Puzzles, AJA 74.4,1970, 401- 404. J. G. Frazer, Pausaniass Descrption of Greece, Vol. III.(1913) E. R. Gebhard,The Early Sanctuary of Poseidon at Isthmia, AJA 91.3,1987,475476. J. de la Geneire, Klaros 1993 Kaz Dnemi n Raporu, KST XVI (1994), 39. J. J. Goux,Vesta or the Place of Being, Representations 1,1938, 91- 107. T. Hadzisteliou Price,An Enigma in Pella: The Tholos and Herakles Phylakos, AJA 77.1,1973, 6671.

Hill 1983 Hofmann-Rheidt 1991 Ik 1991 Ik 1992 Ik 1993 Ik 1994 Ik 1995

P.V. Hill,Buildings and Monuments of Rome Coin Types AD 1469, NumChron 143, 1983, 81-94. A. Hofmann-K.Rheidt, Die Ausgrabungen in Aizanoi 1990, KST XIII (1991), 323. C. Ik,Kaunos 1991, KST XIV.II, 1992, 155-164. C. Ik, Kaunos 1991, KST XIV (1992), 155. C. Ik, Kaunos 1993, KST XVI.II, 1994, 315-325. C. Ik, Kaunos 1993, KST XVI (1994), 319. C. Ik, Kaunos 1994, KST XVII (1995), 229. 40

Ik ve di. 1996 Khler 1958

C. Ik, A. Diler, F. Babaolu, Kaunos 1995, KST XVIII (1996). H. Khler, Das Fortunaheiligtum von Palestrina Praeneste, Annales Universitatis Saraviensis Philosophie, VII,3-4, 1958, 189-240.

Karaca 1985 Karweise 1997

. Karaca, Pirot Hyk 1983, KST VI (1984), 38. S. Karweise, 1996 ylnda Ephesosda yaplan kaz onarm ve aratrma almalar, KST XIX (1998), 729.

Karweise 1998

S. Karweise, 1997 ylnda Ephesosda yaplan kaz onarm ve aratrma almalar, KST XX (1998), 607.

Kat 2007

S. Kat, Macellum Kazs bkz. E. Doer, L. Doer, .Tl, Y. Sezgin, M. nder, S. Kat, M. H. Kan, B. Yener, E.Dereboylu, .Trkan, E.Atay, M.ahin, F.Gen, O.K.Serttrk, .S. akr, Aigai 2004-2006 Yl almalar, KST XXIX, 2007,207.

Koenigs-Radt 1979

W. Koenigs ve W. Radt, Ein Kaiserzeitlicher Rundbau (Monopteros) in Pergamon, IstMitt 29, 1979, 317- 354.

Kokkinia 2000 Korfmann 1986 Lanckoronski 1892 Lehmann 1951 Love 1972 Magie 2002

C. Kokkina, Die Opramoas-Inschrift Von Rhodiapolis. Euregetismus und Soziale elite in Lykien, (2000). M. Korfmann, Beik-Yasstepe ve Beik Mezarl 1985 n Raporu, KST VIII (1986), 263. K. G. Lanckoronski, Stadte Pamphyliens und pisidien II: Pisidien (1892). K. Lehmann,Samothrace:The Fourth Preliminary Report, Hesperia 20.1,1951,1-30. C. I. Love,A Preliminary Report of the Excavations at Knidos 1970, AJA 76.1,1972, 61- 76. D.Magie, Anadoluda Romallar 2, eviren: N. Bagelen-.apar (2002), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar.

41

Mansel 1975

A. M. Mansel, Bericht ber Ausgrabungen und Untershungen in Pamphylien in den Jahren 1957 1972, AA 1975, 4996.

Mansel 1978 McCredie 1968 McCredie 1974 McCredie 1979 Mellink 1972 Morkholm 2000 n 1987 n 1990 zdoan ve di. 1991

A.M. Mansel, Side: 19471966 Yllar Kazlar ve Aratrmalar Sonular (1978). J. R.McCredie,Samothrace, Hesperia 37,1968, 200234. J. R. McCredie,A Samothracian Enigma, Hesperia 43,1974, 454- 459. J.R. McCredie, Samothrace: Supplementary Investigations, 1968- 1977, Hesperia 48, 1979, 1- 44. M. J. Mellink, Archeology in Asia Minor, AJA 76, 1972, 165188. O. Morkholm, Erken Helenistik a Sikkeleri,2000. B. n, Kaunos Kaz ve Restorasyon almalar 1986, KST IX (1987), 239. B. n, Kaunos 1989 Yl almalar, KST XII (1990), 69. M. zdoan, A. zdoan, . Caneva, M. Davis, A. Koyunlu, 1990 Yl ayn Kaz ve Onarm almalar, KST XIII (1991), 97.

zdoan ve di. 1992

M. zdoan, A. zdoan, . Caneva, M. Davis, A. Koyunlu, 1990 Yl ayn Kaz ve Onarm almalar, KST XIV (1992),81.

zgan 1989 zgan 1991 zgan 1993 zgan 1993 zgan 1994 Pedley 2005

R. zgan, 1988 Knidos Kazs n Raporu, KST XI (1989), 167. R. zgan, Knidos 1990, KST XIII (1991), 171. R. zgan, Knidos 1993, KST XVI, 1994, 283-295. R. zgan, 1991 Knidos Kazs, KST XV (1993), 161. R. zgan, 1993 Knidos Kazs n Raporu, KST XVI (1994), 297. J. Pedley, Sanctuaries and the Sacred in the Ancient Greek World (2005). 42

Price 2002 Price- Kearns 2004 Prowse 1967 Pful-Mbius 1979 Robert 1996 Rupp 1979 Rumpf 1961 Sagona ve di. 1995 Schmaltz 1997 Schneider 1998 Schneider 2001

S. R. F. Price, Rituals and Power: The Roman Imperial Cult in Asia Minor (2002). S. Price- E. Kearns, The Oxford Dictionary of Classical Myth and Religion (2004). K. R. Prowse,The Vestal Circle, Greece& Rome, 2nd.Ser., Vol.14., No.2, 1967, 174-187. E. Pfuhl-H. Mbius, Die Ostrgrieschen Grabreliefs J. Robert, Hestia and Hermes: The Greek magination of Motion And Place (1996). D. W. Rupp,The Lost Classical Palaimonion Found?, Hesperia 48.1, 1979,6472. A.Rumpf, Yunan ve Roma Sanat, eviren: Jale nan (1961) A. Sagona, M. Erkmen, G. Sagona, Excavations at Sos Hyk 1995, KST XVIII (1996), 137. B. Schmaltz, Der Rundbau am theater n Kaunos, AA 1997, 1- 44. E. Equini Schneider, 1997 Excavations and research at Elaiussa Sebaste Turkey, KST XX (1998), 385. E. Equini Schneider, Excavations and Research at Elaiussa Sebaste. The 2000 Capmaign, KST XXII, 2001, 237- 248.

Schneider 2006 Schmidt 2007 Sear 1982 Seiler 1979 Serdarolu 2004 Silistreli 1988 Silistreli 1989 Stamper 2005

E. Equini Schneider, Elaiussa Sebaste-Report of 2005 Excavation Season, KST XXVIII (2006), 561. K.Schmidt, Gbekli Tepe 2006 yl Kazs, KST XXIX, 2007, 417- 428. F. Sear, Roman Arcitecture (1982). F. Seiler, Die Griechische Tholos (1979). . Serdarolu, Lykia- Karia da Roma Dnemi Tapnak Mimarl (2004). U. Silistreli, Kk Hyk 1987, KST X (1988), 61. U. Silistreli, Kk Hyk 1988, KST XI (1989), 91. J. W. Stamer, The Architecture of Roman Temples (2005). 43

Thomson 1940 Tuchelt 1973 Uzunou 1987 reten 2003 Vandeput 1997 Von Hasberg 1992 Ward-Perkins 1982 Wheeler 2004 Wickede-Msr 1985 Yener 1999 Ziolokowski 1992

H. A. Thomson,The Tholos of Athens and Its Predecessors, Hesperia Supplements 4,1940. K. Tuchelt, Vorarbeiten zu einer topographie von Didyma, stMitt Beiheft 9, 1973. E. Uzunolu, Malatya mamolu 1986 Yl Kazs almalar, KST IX (1987), 205. H. reten, Neredilmi Yaztlar Inda Helenistik Dnemde Pergamon Kenti Tanr ve Kltleri (2003). L. Vandeput, The Architectural Decoration in Roman Asia Minor. Sagalassos: A Case Study (1997). H. Von Hasberg, Rmische Grabbauten (1992). J. B. Ward-Perkins, Roman mperial Architecture (1981). M. Wheeler, Roma Sanat ve Mimarl, ev. Zeynep Koel Erdem (2004). A. Wickede ve A.Msr, avi Tarlas 1984, KST VII (1985), 103. A.Yener, 1998 Tell Kurdu Kazs, KST XXI (1999), 185. A. Ziolokowski, The Temples of Mid-Republican Rome and Their Historical and Topografical Context (1992).

44

LEVHALAR

45

LEVHA I ekil.1. Villa Boscorealle den duvar resmi.

ekil.2. Villa Mysterii, Yatak Odas B den duvar resmi. M.S. 1.yy (Wheeler 2004)

LEVHA II

ekil.3. Pompeiiden bir villadan duvar resmi.

ekil. 4. Quintus Cassius sikkeleri. M.. 55 n: Vesta ba. Arka: Vesta Tapna. (Berger 1989)

LEVHA III

ekil. 5 Quintus Cassius sikkeleri. M.. 55. n: Libertas ba. Arka: Vesta Tapna. (Berger 1989)

ekil.6. Augustus sikkesi. n: Augustus Arka: Mars Ultor Tapna. (Balbi ve dierleri 1991)

LEVHA IV

ekil 7. Augustus sikkesi. (M..27- M.S.14) (MMAG 1990)

ekil.8 Augustus sikkesi. (M..27- M.S.14) (Hill 1983)

ekil.9. Nero sikkesi zerinde Vesta tapna (.S.54- 68) (Hill 1983)

LEVHA V

ekil.10. Uffizi, Vesta tapna kabartmas http://ancientrome.ru/art/artworken/img.htm?id=2102

ekil 11. Kyzikos Kabartmas. Louvre Mzesi. (Pfuhl-Mbius 1979)

LEVHA VI

ekil 12. Tor de Schavi Mezar. M.S. 300. st:Rekonstksiyon. Alt: Plan (Bothius-Ward Perkins 1970)

LEVHA VII ekil 13. Palatine tepesindeki adr izleri.(Andreae 1979)

ekil 14. San Giovenale. Oval yap izleri.( Boethius-Ward Perkins 1970)

ekil 15. Via Sacradan urne mezar. Erken Demir a (Boethius-Ward Perkins 1970)

LEVHA VIII

ekil 16. Prytaneion, Atina, Agora, Plan (Thomson 1940)

LEVHA IX

ekil 17. Vesta Tapna. Forum Romanum (Stamper 2005)

ekil 18. Fortuna Huiusce Diei Tapna. Largo Argentina. Plan (Stamper 2005)

LEVHA X

ekil 19. Herakles Tapna. Forum Boarum (Stamper 2005)

ekil 20. Herakles Tapna. (Wheeler 2004)

LEVHA XI

ekil 21. Tivoli/Sibyll Tapna. M.. 50 (Stamper 2005)

ekil 22. Tivoli/Sibyll Tapna (Wheeler 2004)

LEVHA XII

ekil 22. Fortuna Praeneste kutsal alan. (Bothius-Ward Perkins 1970)

ekil 23. Mermer plaka zerinde Minerva Chalcidike Tapna (Boethius-Ward Perkins 1970)

LEVHA XIII

ekil 24. Pantheon. Cephe Rekonstrksiyonu (Boethius-Ward Perkins 1970)

ekil 25. Pantheon. Plan (Andreae 1979)

LEVHA XIV

ekil 26. Arsinoe Rotundas. Samothrake.Plan (McCredie 1979)

ekil 27. Pella Tholoslar. (Seiler 1986)

LEVHA XV

ekil 28. Delphi Tholosu. Plan(Seiler 1986)

ekil 29. Delphi Tholosu. Rekonstrksiyon.(Seiler 1986)

LEVHA XVI

ekil 30. Epidauros Tholosu. Plan.(Seiler 1986)

ekil 31. Epidauros Tholosu. Rekonstrksiyon (Seiler 1986)

LEVHA XVII

ekil 32. Baalbek Venus Tapna. Plan ve Rekonstrksiyon.( Boethius-Ward Perkins 1970)

ekil 33. Roma ve Augustus tapna. Atina Akropol. (Ar 1998)

LEVHA XVIII

ekil 34. lm Platformu. Kaunos. (n-Ik 2001)

ekil 35. lm Platformu (n-Ik 2001)

LEVHA XIX

ekil 36. Side Fortuna Tapna. (Mansel 1978,)

ekil 37. Side Macellumu.Plan (Atik 2003)

LEVHA XX

ekil 38. Side Fortuna Tapna. (2009)

ekil 39. Perge Macellumu iindeki dairesel yap (Atik 2003)

LEVHA XXI

ekil 40. Perge Macellumu.Plan. (2009)

ekil 41. Perge Macellumu Tholosu. (2009)

LEVHA XXII

ekil 42. Aizanoi Macellumu. Plan. (Atik 2003)

ekil 43. Aizanoi Macellumu Tholosu (Aizanoi Rehberi)

LEVHA XXIII

ekil 44. Sagalassos Macellumu. Plan. (Atik 2003)

ekil 45. Aigai Tholosu. (Kat 2007)

LEVHA XXIV

ekil 46. Elaiussa Sebaste (Equini Schneider 2006)

LEVHA XXV ekil 47. Knidos Aphrodite Tapna. Rekonstrksiyon denemesi. (Love 1970)

ekil 48.Knidos Aphrodite Tapna. Plan (Love 1971)

LEVHA XXVI

ekil 49. Kaunos E Tapna (n-Ik 2001)

ekil 50. Kaunos E Tapna/Abaton/Heroon (n-Ik 2001)

LEVHA XXVII

ekil 51. Bergama Asklepios Kutsal Alan (Boethius-Ward Perkins 1970)

ekil 52. Bergama Asklepios Soter Tapna. Plan. (Ziegenaus-De Luca 1975)

LEVHA XXVIII

ekil 53. Rhodiapolis Monopterosu (2008)

ekil 54. Rhodiapolis Monopterosu. Plan.1:20

LEVHA XXIX

ekil 55. Sol nvictus Tapna (Boethius-Ward Perkins 1970)

ekil 56 Men Tapna. Side (Mansel 1978)

LEVHA XXX

ekil 57 . Monopteros,Atina,Agora (Dinsmoor 1974)

ZGEM

Ad ve SOYADI Doum Tarihi ve Yeri Medeni Durumu Eitim Durumu Mezun Olduu Lise Lisans Diplomas

: Havva KARADEMR : 04/06/1978 Bulgaristan : Evli

: stanbul Kandilli Kz Lisesi : Akdeniz niversitesi Klasik Arkeoloji Blm

Ykseklisans Diplomas: Akdeniz niversitesi Sosyal Bilimler Enstits- Klasik Arkeoloji Tez Konusu Yabanc Dil / Diller Bilimsel Faaliyetler Deneyimi Stajlar : 2000- 2004 T.C. Kltr Bakanl ve Akdeniz niversitesi Likya Uygarlklar Aratrma Merkezi Patara Kazs 2001 - T.C. Kltr Bakanl ve Akdeniz niversitesi Tlos Yzey Aratrmas Projeler : : Anadoluda Dairesel Planl Tapnaklar : Bulgarca, ngilizce, Rusa

2006 - Side Apollon ve Athena Tapnaklar ve Bazilika Restitsyon Projesi - T.C. Kltr Bakanl Side Tiyatro ve evresi Koruma ve Onarm Projesi - T.C. Kltr Bakanl ve Akdeniz niversitesi Rhodiapolis Kazlar 2008 - T.C. Kltr Bakanl ve Akdeniz niversitesi Rhodiapolis Kazlar alt Kurumlar : 2006- 2008- Akdeniz niversitesi Salk, Kltr ve Spor Dairesi Bakanl Kltr Hizmetleri ubesi Adres Tel. no E- Mail : Uncal Mah. 30 Cad. Olimpos Konaklar Sitesi Blok: C2 Da: 1 ANTALYA : 532 260 6368 : havvakeskin@akdeniz.edu.tr