YERKABUUNUN MALZEMES TALAR

Yerkabuu oluumlar ve zellikleri farkl olan talardan yaplmtr. Talar tabiatta mevcut olan inorganik maddeler olarak bilinen

minarellerin bir araya gelmesi ile oluur Bir ta tek bir minarelden meydana geldii gibi birden fazla minarelden meydana gelebilir rnein Kalker- kalsit minarelinden Granit-kuvars+feldispat+mika minarellerinden Minarellerin ekonomik deer arz edenlerine maden denir Minarel homojen olup bir kimyasal forml ile gsterilebilen kat ve inorganik maddelere denir. Kayalarn geirimlilii erimeye kar direnci gibi zellikleri ile durularn yer ekillerin olumasnda gelimesinde nemli etkileri vardr. Yer ekillerini toprak ve bitki rtlerini yerleme ve tarm hayat gibi corafi olaylarn aklanmasnda talarn zelliklerinden yararlanlr. Kayalar inceleyen bilim dalna PETRORAF(LTOLOJ) denir En yumuak ta tr TALK en sert ta tr ELMAS tr.

PSKRK (MAMATK-KATILAIM) TALAR

Yerin derinliklerindeki eriyik halde maddelerden oluan mamann

bulunduu yerden hareket ederek yeryzne veya yeryzne yakn eitli yerlerine sokulup souyarak katlamas sonucu oluur Katlam kayalar dier btn talarn kkenini oluturur

ZELLKLER Yaplar kristallidir(taneli) Tabakalanma yoktur Ktleler halindedirler lerinde fosil bulunmaz Asitten etkilenmezler

Yerkabuunun % 95 i pskrk talardan oluur bu oran bazen % 25 e

kadar debilir lkemizde en ok andezit bazalt granit bulunur

DI PSKRK TALAR
Mamann yeryzne karak soumas sonucu oluur Bu talar yar kristallidir kan mama hava ile temas

sonucu abuk soumaya getiinden tam kristalleme olmaz ekilsizdir az sayda byk kristal bulunabilir cams bir yap gsterirler lkemizde en ok andezit bazalt granit yaygndr Balcalar ;liparit, volkancam(Obsidyen), katranta, sngerta, inci ta(perlit) ,trakit, andazit, bazalt lkemizde Diyarbakr surlar siyah bazalttan Ankara kalesi pembe andezitten yaplmtr Andezite Ankara ta da denir.

 Bazalt : Koyu gri ve siyah renklerde olan d pskrk bir tatr.

Mineralleri ince taneli olduu iin ancak mikroskopla grlebilir. Bazalt demir ierir. Bu nedenle ar bir tatr. ok sert ve ar tadr. Temellerde, yol, kpr ve rhtm gibi yerlerde kullanlr. Ankara ta da denir. Daldnda killi topraklar oluur.

Andezit : Eflatun, mor, pembemsi renkli d pskrk bir tatr. Obsidyen (Volkan Cam) : Siyah, kahverengi, yeil renkli ve parlak d

pskrk bir tatr. Magmann yer yzne ktnda aniden soumas ile oluur. Bu nedenle cams grnme sahiptir. ylarak yapmas ile oluan talara volkan tf denir.

Volkanik Tf : Volkanlardan kan kl ve irili ufakl paralarn st ste

Andezit

andezit

Bazalt

Perlit

VOLKAN CAMI-OBSDYEN

VOLKAN CAMI-OBSDYEN

Tf

Tf

VOLKANK TF

Volkanlardan kan malzemeler I

Volkanik kl, toz

Lapilli

Tek bir toz tanesinin elektron mikroskobu altndaki grnm Pumis

 PSKRK TALAR
Yerkabuu iindeki mamann yeryzne kmadan

katlamas ile oluur Ar ar katlatklarndan iindeki minareller iri billuridir En gzel rnei Granittir. Ayrca siyenit, diyorit, gabro Yeraltnda olmalarna karn d kuvvetlerin andrmasyla yeryzne de kabilirler.

GRANT

GRANT

GRANT

siyenit

siyenit

siyenit

Gabro

 Granit : pskrk bir tatr. Kuvars, mika ve feldspat

mineralleri ierir. Taneli olmas nedeniyle mineralleri kolayca grlr. atla ok olan granit kolayca dalr, oluan kuma arena denir.
Siyenit : Yeilimsi, pembemsi renkli i pskrk bir tatr.

Adn Msrdaki Syene (Asuvan) kentinden almtr. Siyenit dalnca kil oluur.
Diyorit : Birbirinden gzle kolayca ayrlabilen ak ve koyu

renkli minerallerden oluan i pskrk bir tatr. ri taneli olanlar, ince tanelilere gre daha kolay dalr.

 DAMAR TALARI Mamann damar eklinde boluklarda soumas ile oluur Pigmatid, aplid PSKRK TFLER(VOLKAN TFLER) Volkanizma sonucu yeryzne ulaan talardr Volkan kl, volkan tf, volkan akl, volkan bombas, yonuta, anglomera(aklkaya) lkemizde Nevehir de rgp Greme evresinde peribacalarnda volkanik tfler yaygn olarak grlr..

Volkanlardan kan malzemeler I

Bomba, balistik bomba

Skorya
Blok Ym lapillisi, accretionary lapilli

Bazalt

Diorit

Andezit

Granit

Gnays

TORTUL(SEDMENT)TALAR
Bunlarn kaynada mamadr ancak mamatik talar yeryzne

ulanca gnelenme, akarsu ve rzgar andrmas gibi eitli d olaylarla karlar Bunun sonucunda denizlerde gllerde akarsu boylarnda llerde tortulanma yolu ile kat kat birikmi yada keltilerle olumu talardr.

ZELLKLER Yaplar kristalli taneli deildir lerinde fosil bulunabilir Tabakal bir yapdadrlar Asitten etkilenirler

Fosiller bulunduklar ortam ile yalar hakknda bilgi verirler.

KMYASAL TORTUL TALAR

Suda eriyebilen kayatuzu, kalker,jips gibi kayalarn nce suda erimesi

daha sonra kelmesiyle meydana gelen talardr. Traverten(kifikita),sarkt dikit,tuz(kaya tuzu),kire ta(kalker), tebeir, dolomit,deirmenta, akmakta, boynuzta gibi. Jips (Alta) : Beyaz renkli, trnakla izilebilen kimyasal tortul bir tatr. Alta olarak da isimlendirilir.
Traverten : Kalsiyum biokarbonatl yer alt sularnn maara

boluklarnda veya yeryzne ktklar yerlerde ilerindeki kalsiyum karbonatn kelmesi sonucu oluan kimyasal tortul bir tatr. bulunan kirecin kelmesi ve talamas sonucu oluan tatr.

Kalker (Kireta) : Deniz ve okyanus havzalarnda, erimi halde akmakta (Silex) : Denizlerde eriyik halde bulunan silisyum dioksitin

(SO2) kelmesi ile oluan tatr. Kahverengi, gri, beyaz, siyah renkleri bulunur. ok sert olmas ve dzgn yzeyler halinde krlmas nedeniyle ilkel insanlar tarafndan alet yapmnda kullanlmtr.

Kalker

Kalker

KRETAI

TRAVERTEN

Sarkt Dikit

Sarkt,Dikit,Stun

ORGANK TORTUL TALAR

Canllarn(insan hayvan bitki) ldkten sonra kalntlarnn kelerek

birikmesi ve zamanla talamas sonucu oluur. Mercan kalkeri, turba(yertezei) ,linyit, takmr, antrasit, asfalt, tebeir gibi Mercan Kalkeri : Mercan iskeletlerinden oluan organik bir tatr. Temiz, scak ve derinliin az olduu denizlerde bulunur. Ada kenarlarnda topluluk oluturanlara atol denir. Ky yaknlarnda olanlar ise, mercan resifleridir.
Tebeir : Derin deniz canllar olan tek hcreli Globugerina

(Globijerina)larn birikimi sonucu oluur. Saf, yumuak, kolay dalabilen bir kalkerdir. Gzenekli olduu iin suyu kolay geirir.

Kmr : Bitkiler ldkten sonra bakteriler etkisiyle deiime urar. Eer

su altnda kalarak deiime urarsa, C (karbon) miktar artarak kmrleme balar. C miktar % 60 ise turba, C miktar % 70 ise linyit, C miktar % 80 90 ise ta kmr, C miktar % 94 ise antrasit adn alr.

Turba-Yertezei

Linyit

Linyit yataklarmz

Takmr

Oltu Ta

FZKSEL TORTUL TALAR

Akarsu rzgar buzul ve dalgalarn yeryzndeki talardan kopardklar

paralarn ukur yerlerde birikmesi ve doal bir imento ile yapmas sonucu oluur. Yapk talar: bre,konglomera(aklkaya) ,kumta(Gre) Kil soyu talar: kil, mil, ls, kayaanta, marn Dank talar: kumlar, akllar,tozlar, toprak ri akllardan oluanlara akl ta( konglomera) Kum tanelerinden oluanlara kum ta(Gre) Kil tanelerinden oluanlara kil ta(ist) Fiziksel tortul talar iindeki taneler eer keli ise Bre ad verilir.

NOT: Volkanik olaylara bal olanlar; Krom, kurun, demir, nikel, pirit ve

manganez,kurun, alminyum, bakr gibi madenler magmada erimi haldedir.

Organik tortulanmaya bal olanlar; Ta kmr, linyit ve petrol oluumu. Kimyasal tortulanmaya bal olanlar; Kaya tuzu, jips, kalker, borasit ve potas

yataklarnn oluumu.

 Kilta (ist) : ap 2 mikrondan daha kk olan ve kil ad verilen

tanelerin yapmas sonucu oluan fiziksel tortul bir tatr. yapmas sonucu oluan fiziksel tortul bir tatr.

Kumta (Gre) : Kum tanelerinin doal bir imento maddesi yardmyla aklta (Konglomera) : Genelde yuvarlak akarsu akllarnn doal bir

imento maddesi yardmyla yapmas sonucu oluur.

Lle ta

BAKALAIM(MATEMORFK) TALAR
Katlam ve tortul kayalarn yksek scaklk ve basn altnda kalarak bakalamasyla oluan

kayalardr. Basn ve scakln etkisiyle talarn fiziksel ve kimyasal yaplar deiir sertleir ve renkleri koyular ZELLKLER Yaplar kristallidir taneli Tabakal ve sert yapdadrlar Fosil bulundurmazlar Asitlerden etkilenmezler

 Mermer : Kalkerin yksek scaklk ve basn altnda deiime uramas,

yani metamorfize olmas sonucu oluur.

Gnays : Granitin yksek scaklk ve basn altnda deiime uramas

yani metamorfize olmas sonucu oluur.

Filat : Kiltann (ist) yksek scaklk ve basn altnda deiime

uramas yani metamorfize olmas sonucu oluur. Kalker--------Mermer Kil ta--------Mikaist Kum ta------Kuvarsit Granit---------Gnays Kmr----------Elmas Ayrca Serpantin,Amfibolit,Fillod gibi.

Mermer

Mermer

Mermer

Kak Elmas

Kak Elmas

Elmas

Mikaist

Kuvarsit

Kuvarsit

Kuvarsit

Kuvarsit

Gnays

Gnays

T A L A R

P S K R K T A L A R

PSKRK TALAR DI PSKRK TALAR DAMAR TALAR PSKRK TFLER

Yerkabuu iindeki mamann yeryzne kmadan katlamas ile oluur GRANT,SYENT,DYORT,GABRO Mamann yeryzne karak soumas sonucu oluur LPART,VOLKANCAMI(OBSDYEN),KATRANTAI SNGERTAI,NCTAI(PERLT),TRAKT ANDAZT,BAZALT Mamann damar eklinde boluklarda soumas ile oluur PEGMATT APLT Volkanizma sonucu yeryzne ulaan talardr VOLKAN KL,VOLKAN KUMU VOLKAN AKILI(LAPLL),VOLKAN BOMBASI YONUTAI,ANGLOMERA(AKILKAYA TF) Yapk Talar Akarsu rzgar buzul ve dalgalarn yeryzndeki talardan kopardklar paralarn ukur yerlerde birikmesi ve doal bir imento ile yapmas sonucu oluur. BRE,AKILKAYA(KONGLOMERA) KUMTAI(GRE) KL,ML LS,KL TAI KAYAANTAI(ARDUVAZ) MARN KEL PARALAR KUMLAR, AKILLAR TOZLAR,TOPRAK

T O R T U L T A L A R

FZKSEL TORTUL TALAR KIRINTI TALAR

Kil Soyu

Dank Talar

KMYASAL TORTUL TALAR

Suda eriyebilen kayatuzu, kalker,jips gibi kayalarn nce suda erimesi daha sonra kelmesiyle meydana gelen talardr. Traverten(kifikita),sarkt dikit,tuz(kaya tuzu),kire ta(kalker), tebeir, dolomit,deirmenta, akmakta, boynuzta Canllarn(insan hayvan bitki) ldkten sonra kalntlarnn kelerek birikmesi ve zamanla talamas sonucu oluur. Mercan kalkeri, turba(yertezei) ,linyit, takmr, antrasit, asfalt, tebeir Katlam ve tortul kayalarn yksek scaklk ve basn altnda kalarak bakalamasyla oluan kayalardr. Kalker--------Mermer Kil ta--------Mikaist Kum ta------Kuvarsit Granit---------Gnays Kmr----------Elmas Ayrca Serpantin,Amfibolit,Fillod gibi.

ORGANK TORTUL TALAR

BAKALAIM TALAR

ZET
Soru: Ta ne demektir? Cevap: Yer kabuunun ana malzemesini oluturan mineral ve organik

kkenli kat maddelere ta veya kaya denir. Soru: Talar oluum zelliklerine gre kaa ayrlr? Cevap: Talar, oluum zelliklerine gre 3e ayrlr: Bunlar: Pskrk (katlam, volkanik) talar, Tortul talar, Bakalam (metamorfik) talar. 1. Pskrk (katlam) talar Soru: Pskrk (katlam) talar nasl olumutur? Cevap: Yer kabuunun derinliklerinde, iinde eitli maddeler ve gazlar barndran ergimi yksek scaklktaki magma, yer kabuunun zayf diren alanlarndan yeryzne kma eilimi gsterir. Magmann yeryzne kmas ya da yeryzne yakn yerlere kadar sokulmasyla pskrk talar oluur.

Soru: Pskrk talar oluumlarna gre kaa ayrlr? Cevap: Pskrk talar oluumlarna gre ikiye ayrlr. Bunlar: D pskrk (yzey) talar pskrk (derinlik) talar Soru: D pskrk talar nasl olumutur? zellikleri nelerdir? Cevap: Magmann, yer kabuunun krk ve atlaklarndan yeryzne karak soumasyla oluan talardr. Volkanik patlamayla kan materyaller havayla temas ederek hzla sour. Bu talardan bir ksm volkanik faaliyet srasnda evreye yaylan lavlarn, bir ksm volkanik kllerin, bir ksma da iri paralarn (volkan bombas) soumasyla oluur. *Hzl souduklarndan ince tanelidir. * En tannm bazalt ve andezittir. Soru: pskrk talar nasl olumutur? zellikleri nelerdir? Cevap: Magma, yeryzne sokulurken bazen stteki tabakalarn direncini kramaz. Bu durumda volkanik patlama gereklemez; magma, yeryzne yakn yerlere kadar sokularak yava yava sour. Bu tr talara derinlik talar da denir. * Genellikle ak renklidir. * D glerin stteki tabakalar andrmasyla yeryzne kar. * En tannm granittir.

 2. Tortul Talar Soru: Tortul talar nasl olumutur? Cevap: Tortul talar; su, rzgr veya buzullar gibi d gler tarafndan

tanarak belirli blgelerde biriktirilen materyallerin birlemesiyle oluur. Soru: Tortul talarn zellikleri nelerdir? Cevap: * Yeryzndeki talarn byk ksmn oluturur. * Genellikle tabakalar halindedir. * lerinde fosiller bulunabilir. (Fosil, bitki ve hayvanlarn talam kalnt ya da izleridir). Soru: Tortul talar kaa ayrlr? Cevap: Tortul talar e ayrlr. Bunlar: Fiziksel (krntl) tortul talar Kimyasal tortul talar Organik tortul talar Soru: Fiziksel tortul talar nasl oluur? Balca rnekleri nelerdir? Cevap: Kaya krntlarnn doal bir imentoyla birlemesiyle oluur. Bu tr talar oluurken, kk paracklarn kimyasal yapsnda herhangi bir deiiklik olmaz. Balcalar; gre (kum ta), konglomera (akl ta), moren (buzul ta), bre (keli krntlarn birlemesiyle oluan ta) ve ist (kil ta) tir.

 Soru: Kimyasal tortul talar nasl oluur? Balca rnekleri nelerdir? Cevap: Suda znm halde bulunan maddelerin belirli alanlarda st

ste tortulanmasyla oluur. Kalker, jips, kaya tuzu ve travertenler ile yeralt maaralarndaki sarkt ve dikitler kimyasal tortul talardandr. Soru: Organik tortul talar nasl oluur? Balca rnekleri nelerdir? Cevap: Canl kalntlarnn belirli alanlarda st ste birikerek talamasyla oluur. Linyit, kmr, mercan kalkerleri, tebeir organik tortul talardan bazlardr. 3. Bakalam (Metamorfik) Talar Soru: Bakalam talar nasl olumutur? zellikleri nelerdir? Cevap: Yer kabuunu oluturan pskrk ve tortul talarn deiiklie uramasyla oluur. Bu tr talar, basn ve scaklk koullar deiince ya da ilerine baz sv veya gazlar karnca yeni bir biim alr. Bakalam talar dierlerine gre daha serttir. Soru: Balca metamorfik talar nelerdir? Cevap: Mermer kalkerin, gnays granitin, kuvarsit kum tann, fillad kilin bakalama uramasyla oluur.

I. Karbonik asitli sularn iinde eriyik halde bulunan kire; karbondioksit gaznn umas sonucu kelirse ......... oluur. II. Magmann yerin derinliklerinde uzun bir zaman katlamasyla ......... oluur. III. Bitkisel maddelerin ok uzun sre basn altnda kalp bakalamasyla ......... oluur. Yukardaki cmlelerde bo braklan yerlere srasyla aadakilerden hangisi yazlabilir? I II III A) Traverten Granit Maden kmr B) Kalker Mermer Petrol C) Traverten Bazalt ist D) Konglomera Mermer Elmas E) Andezit Traverten Tebeir

Bitki ve hayvan kalntlarnn deniz yada gl anaklarnda birikmesiyle organik tortul kayalar oluur. Buna gre, aadaki kayalardan hangisinin jeolojik devirlerin belirlenmesinde kullanlaca sylenebilir? A) Bazalt B) Takmr C) Andezit D) Mermer E) Alta

Trkiye'de karlan aadaki yeralt zenginliklerinden hangisi volkanik kkenli deildir? A) Demir B) Krom C) Magnezyum D) Takmr E) Zmpara ta

Kalker, jips ve Kaya tuzu gibi kayalarn yaygn olduu yerlere karstik yre denir. Buna gre aadaki yerlerden hangisi karstik bir yredir? A) Taeli Platosu B) rgp-Greme evresi C) Ergene Havzas D) Uluda evresi E) Idr Ovas

Granit, magmann yerin derinliklerinde souyup katlamasyla olumu bir kaya trdr. Buna gre granit, oluumuna gre hangi kaya trne rnektir? A) pskrk kayalar B) Organik tortul kayalar C) Kimyasal kayalar D) Bakalam kayalar E) D pskrk kayalar

Yeryzndeki talarn d etkenlerle paralanmas ve belli yerlerde kelmesi ile tortul kayalar oluur. Aadakilerden hangisi tortul kayalardan deildir? A) Kalker B) Linyit C) Mermer D) Konglomera E) Jips

Baz kayalar sular tarafndan kimyasal yolla znebilirler. Aadakilerden hangileri bu kaya grubu iinde yer alr? A) Gabro-Granit B) Kayatuzu-linyit C) Konglomera-ist D) Kalker -jips E) Tebeir -mermer