TRKYE CUMHURYET

2009 YILI KATILIM NCES EKONOMK PROGRAMI

ANKARA Aralk 2009

2009 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program Yksek Planlama Kurulunun 2010/1 sayl kararyla kabul edilmitir.

NDEKLER
1. GENEL POLTKA EREVES VE AMALAR.................................................................................1 2. MAKROEKONOMK GRNM ..........................................................................................................3 2.1. Son Ekonomik Gelimeler......................................................................................................................4 2.1.1. Reel Sektr......................................................................................................................................4 2.1.2. Enflasyon, Para ve Kur Politikalar ................................................................................................9 2.1.3. Mali Sektr ...................................................................................................................................15 2.1.4. demeler Dengesi.........................................................................................................................17 2.2. Orta Vadeli Makroekonomik Senaryo..................................................................................................21 2.2.1. Reel Sektr....................................................................................................................................21 2.2.2. Enflasyon, Para ve Kur Politikalar ..............................................................................................28 2.2.3. demeler Dengesi.........................................................................................................................29 2.2.4. ngrlerin Gereklemesinde Ortaya kabilecek Temel Riskler .............................................31 3. KAMU MALYES ....................................................................................................................................33 3.1. Genel Devlet Dengesi ve Kamu Borcu.................................................................................................33 3.1.1. Maliye Politikas Stratejisi ve Orta Vadeli Amalar.....................................................................33 3.1.2. Mevcut Durum ve Orta Vadeli Perspektif ....................................................................................34 3.1.3. Yapsal ve Devresel Konsolide/Merkezi Ynetim Bte Dengesi ...............................................42 3.1.4. Kamu Bor Ynetimi....................................................................................................................46 3.1.5. Yapsal Reformlarn Bte zerindeki Etkileri............................................................................54 3.2. Duyarllk Analizi .................................................................................................................................55 3.3. Kamu Maliyesi Riskleri........................................................................................................................56 3.4. Kamu Maliyesinin Kalitesi ...................................................................................................................57 3.5. Kamu Maliyesinin Kurumsal zellikleri..............................................................................................57 4. YAPISAL REFORMLAR .........................................................................................................................63 4.1. Reel Sektr ...........................................................................................................................................63 4.1.1. zelletirme..................................................................................................................................63 4.1.2. Rekabet Hukuku ve Politikalar ....................................................................................................64 4.1.3. Yatrm Ortamnn yiletirilmesi .................................................................................................64 4.1.4. Kamu Hizmetleri ve ebeke Endstrileri......................................................................................65 4.2.Mali Sektr ............................................................................................................................................69 4.2.1. Bankaclk Sektr........................................................................................................................69 4.2.2. Sermaye Piyasas ..........................................................................................................................71 4.2.3. Sigortaclk....................................................................................................................................73 4.3. gc Piyasas .....................................................................................................................................73 4.4. Tarm Sektr.......................................................................................................................................79 4.5. dari Reform .........................................................................................................................................83 4.6. Dier Reform Alanlar..........................................................................................................................84 4.6.1. Blgesel Gelime ..........................................................................................................................84 4.6.2. Salk ve Sosyal Gvenlik Reformu.............................................................................................86 4.6.3. Ar-Ge ve Yenilik ..........................................................................................................................88 4.6.4. Bilgi ve letiim Teknolojileri.......................................................................................................89 4.6.5. Ulatrma ......................................................................................................................................91 4.6.6. Enerji ............................................................................................................................................95 EK TABLOLAR.............................................................................................................................................99

TABLOLAR
Tablo 2. 1: Byme Hzlar ve Talep Unsurlar .................................................................................................6 Tablo 2. 2: gc Piyasasnda Gelimeler.........................................................................................................9 Tablo 2. 3: Para Politikas Kurulu Kararlar.....................................................................................................12 Tablo 2. 4: Merkez Bankas Dviz Mdahale ve haleleri...............................................................................15 Tablo 2. 5: Bankaclk Sektrnn Genel Grnm ......................................................................................16 Tablo 2. 6: demeler Dengesi..........................................................................................................................17 Tablo 2. 7: Geni Ekonomik Gruplarn Snflamasna (GEGS) Gre D Ticaret............................................18 Tablo 2. 8: lke Gruplarna Gre D Ticaret..................................................................................................19 Tablo 2. 9: Bymenin Talep Bileenleri.........................................................................................................22 Tablo 2. 10: Yatrm-Tasarruf Dengesi ............................................................................................................24 Tablo 2. 11: Sektrler tibaryla Katma Deer Gelimeleri .............................................................................25 Tablo 2. 12: retim Faktrleri Artlar ...........................................................................................................26 Tablo 2. 13: gc Piyasasnda Gelimeler.....................................................................................................28 Tablo 2. 14: Enflasyon Hedefleri .....................................................................................................................29 Tablo 2. 15: demeler Dengesi Tahminleri .....................................................................................................31 Tablo 3. 1: Merkezi Ynetim Bte Dengesi...................................................................................................37 Tablo 3. 2: Genel Devlet Gelir ve Harcamalar-1 ............................................................................................39 Tablo 3. 3: Genel Devlet Gelir ve Harcamalar-2 ............................................................................................42 Tablo 3. 4: AB Tanml Genel Devlet Nominal Bor Stoku ............................................................................48 Tablo 3. 5: Merkezi Ynetim Toplam Bor Stoku...........................................................................................48 Tablo 3. 6: Merkezi Ynetim Bor Stokunun Dviz ve Faiz Yaps................................................................49 Tablo 3. 7: Alacakllara Gre Bor Stoku ....................................................................................................50 Tablo 3. 8: Merkezi Ynetim Bor Stokunun Vade Yaps .........................................................................50 Tablo 3. 9: Merkezi Ynetim D Bor Stokunun Vadeye Kalan Sresi .........................................................51 Tablo 3. 10: Genel Devlet D Bor Stoku.......................................................................................................51 Tablo 3. 11: Hazine Garantili D Bor Servisi Projeksiyonu..........................................................................53 Tablo 3. 12: Genel Devlet Bor Stoku Tahminleri...........................................................................................54 Tablo 3. 13: 5018 Sayl Kanunun kincil ve ncl Mevzuat Listesi...........................................................59 Tablo 4. 1: Kasm 2008 - Aralk 2009 Dneminde Tamamlanan zelletirme lemleri ................................63 Tablo 4. 2: Standart Arabalant Referans cret Tarifeleri .............................................................................68 Tablo 4. 3: Pazar Paylar ..................................................................................................................................68 Tablo 4. 4: Ya Gruplarnn Toplam Nfusa Oranlar......................................................................................74 Tablo 4. 5: Temel stihdam ve gc Gstergeleri .........................................................................................74 Tablo 4. 6: Brt Okullama Oranlarndaki Eilimler .......................................................................................75 Tablo 4. 7: 2007 Ylnda gcnn Eitim Dzeyi.........................................................................................76 Tablo 4. 8: KURun Aktif gc Programlarna Yaplan Harcama ve Yararlanan Kii Says ...................76 Tablo 4. 9: gc Piyasas Politika Taahhtleri Matrisi..................................................................................78 Tablo 4. 10: Tarm Politika Taahhtleri Matrisi (Tarm Desteklerindeki nemli Gelimeler)........................82 Tablo 4. 11: Tarm Politika Taahhtleri Matrisi (Tarm Sektrnde Yrtlen nemli Projeler)...................83 Tablo 4. 12: Blgesel Gelime Politika Taahhtleri Matrisi ............................................................................85 Tablo 4. 13: Salk-Sosyal Gvenlik Politika Taahhtleri Matrisi ..................................................................88 Tablo 4. 14: Ulatrma Politika Taahhtleri Matrisi.........................................................................................94 Tablo 4. 15: 2008 ve 2009 Yllarnda Enerji Piyasasnda Gerekletirilen Yasal Dzenlemeler.....................97 Tablo 4. 16: Enerji Politika Taahhtleri Matrisi...............................................................................................98

ii

EKLLER
ekil 2. 1: Sanayi retimi ve Kapasite Kullanm..............................................................................................7 ekil 2. 2: Aylk Sanayi retim Endeksi Art Oranlar ....................................................................................8 ekil 2. 3: Yllk Enflasyon Hedefleri ve Gereklemeleri ..............................................................................10 ekil 2. 4: TFE ve ekirdek TFE ...............................................................................................................11 ekil 2. 5: Para Politikas Kurulu Kararlar ve Piyasa Faiz Oran....................................................................13 ekil 2. 6: hracat Art Oran ..........................................................................................................................18 ekil 2. 7: GSYH Bymesi.............................................................................................................................23 ekil 2. 8: GSYH Bymesine Katklar...........................................................................................................23 ekil 2. 9: retimin Sektrel Kompozisyonu...................................................................................................25 ekil 2. 10: Hasla A ..................................................................................................................................27 ekil 3. 1: Gerekleen ve Yapsal Faiz D Bte Dengesi ...........................................................................43 ekil 3. 2: Gerekleen ve Yapsal zelletirme ve Faiz D Bte Dengesi .................................................44 ekil 3. 3: Gerekleen ve Yapsal Bte Dengesi...........................................................................................44 ekil 3. 4: Devresel Bte Dengesi ..................................................................................................................46 ekil 3. 5: Hazine Borlanmasnn Ortalama Vadesi ve Maliyeti ....................................................................52 ekil 3. 6: Srdrlebilirlik Senaryolar...........................................................................................................55

iii

KUTULAR
Kutu 3. 1: Krize Kar Alnan Mali nlemler ve Maliyeti...............................................................................38 Kutu 3. 2: Mali Kural .......................................................................................................................................41 Kutu 3. 3: Yapsal ve Devresel Bte Dengesi Hesaplama Metodolojisi.........................................................45

iv

KISALTMALAR
AB-15 AB-25 AB-27 ADSL Ar-Ge BA-KUR BASEL II BDDK BELDES BOTA BT BTK CRD ATAK AYKUR DEA DGD DHM DBS DMO DPT ECB EPDK ESA 95 EUROSTAT EA EXMBANK FED GAP GSM GSMH GSS GSYH HA IACS ILO IMF IPA IPARD DKK KO MKB KUR KASDEP KAYS KDV KEP KT KKYDP KOB KOSGEB KY-DES 1 Mays 2004 Tarihli Genileme ncesinde ABye ye lkeler 1 Mays 2004 Tarihli Genileme Sonrasnda ABye ye lkeler 1 Ocak 2007 Tarihli Genileme Sonrasnda ABye ye lkeler Asimetrik Saysal Abone Hatt Aratrma ve Gelitirme Esnaf ve Sanatkarlar ve Dier Bamsz alanlar Sosyal Sigortalar Kurumu Yeni Sermaye Yeterlilii Uzlas Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu Belediyelerin Altyapsnn Desteklenmesi Projesi Boru Hatlar ile Petrol Tama Anonim irketi Bilgi Teknolojisi Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu Sermaye Yeterlilikleri Direktifi evre Amal Tarm Alanlarnn Korunmas ay letmeleri Genel Mdrl Dzenleyici Etki Analizi Dorudan Gelir Destei Devlet Hava Meydanlar letmesi Devlet Borlanma Senetleri Devlet Malzeme Ofisi Devlet Planlama Tekilat Avrupa Merkez Bankas Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu Avrupa Birlii Milli Hesaplar Sistemi Avrupa Birlii statistik Ofisi Elektrik retim Anonim irketi Trkiye hracat Kredi Bankas A.. Amerika Birleik Devletleri Merkez Bankas Gneydou Anadolu Projesi Kresel Mobil Haberleme Sistemi Gayri Safi Milli Hasla Genel Salk Sigortas Gayri Safi Yurtii Hasla Hanehalk gc Anketi Entegre dari Kontrol Sistemi Uluslararas alma rgt Uluslararas Para Fonu Katlm ncesi Mali Yardm Arac Katlm ncesi Krsal Kalknma Fonu Denetim Koordinasyon Kurulu gcne Katlm Oran stanbul Menkul Kymetler Borsas Trkiye Kurumu Genel Mdrl Krsal Alanda Sosyal Destek Projesi Kalknma Ajanslar Ynetim Sistemi Katma Deer Vergisi Katlm ncesi Ekonomik Program Kamu ktisadi Teebbsleri Krsal Kalknma Yatrmlarnn Desteklenmesi Program Kk ve Orta Byklkteki letme Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl Kylerin Altyapsnn Desteklenmesi Projesi

LPG MBF MEB NAIRU OECD B SDP TV SDR SEGEM SGK SPK SSK TAKBS TBMM TCDD TCMB TEDA TEA TEN-T TETA TFV TGB TINA TKB TL TMO TMSF TR52 TR72 TR90 TRA1 TRA2 TRB1 TSKB TFA TTA TBTAK TFE TK UCTE UKKS UOP FE VEDOP VOB YDO Y YD YOKK YK YPK

Svlatrlm Petrol Gazlar Maliyet Bazl Fiyatlandrma Milli Eitim Bakanl Enflasyonu Artrmayan sizlik Oran Uluslararas Ekonomik Kalknma ve birlii Tekilat zelletirme daresi Bakanl zelletirme Sosyal Destek Projesi zel Tketim Vergisi zel ekme Hakk Sigortaclk Eitim Merkezi Sosyal Gvenlik Kurumu Sermaye Piyasas Kurulu Sosyal Sigortalar Kurumu Tapu ve Kadastro Bilgi Sistemi Trkiye Byk Millet Meclisi Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas Trkiye Elektrik Datm Anonim irketi Trkiye Elektrik letim Anonim irketi Trans-Avrupa Ulatrma Alar Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht Anonim irketi Toplam Faktr Verimlilii Teknoloji Gelitirme Blgeleri Ulatrma Altyaps htiya Analizi Trkiye Kalknma Bankas Trk Liras Toprak Mahsulleri Ofisi Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu Karaman ve Konya lleri Kayseri, Sivas ve Yozgat lleri Artvin, Giresun, Gmhane, Ordu, Rize ve Trabzon lleri Bayburt, Erzincan ve Erzurum lleri Ar, Ardahan, Idr ve Kars lleri Bingl, Elaz, Malatya ve Tunceli lleri Trkiye Snai Kalknma Bankas Trkiye eker Fabrikalar A.. Ttn, Ttn Mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleri A.. Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu Tketici Fiyatlar Endeksi Trkiye statistik Kurumu Elektrik Datm Koordinasyonu Birlii Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi Ulatrma Operasyonel Program retici Fiyatlar Endeksi Vergi Dairesi Tam Otomasyon Projesi Vadeli lem ve Opsiyon Borsas Yatrm Destek Ofisi Yap-let Yap-let-Devret Yatrm Ortamn yiletirme Koordinasyon Kurulu Yksek retim Kurulu Yksek Planlama Kurulu

vi

Genel Politika erevesi ve Amalar

1. GENEL POLTKA EREVES VE AMALAR Trkiye, 26/27 Kasm 2000 tarihli Ekonomik ve Mali ler Konseyinin (ECOFIN Council) talebine bal olarak, 2001 ylndan itibaren Katlm ncesi Ekonomik Program (KEP) hazrlamakta ve Avrupa Komisyonuna sunmaktadr. 2010-2012 dnemini kapsayan 2009 Yl KEPi, Devlet Planlama Tekilat Mstearlnn koordinasyonunda ilgili bakanlk ve kurumlarn katklaryla hazrlanan dokuzuncu programdr 1. Katlm ncesi Ekonomik Program, Orta Vadeli Program (2010-2012) esas alnarak hazrlanmtr. Son Ekonomik Gelimeler ve Kamu Maliyesi blmleri, KEP hazrlk sreci devam ederken aklanan baz son verileri iermemektedir. Bu veriler de orta vadeli grnm destekler niteliktedir. Avrupa Komisyonu Ekim 2008-Eyll 2009 ortas dnemi kapsayan 2009 yl lerleme Raporunda yapt deerlendirmede, Trkiyede yrtlen ekonomi politikasnn temel unsurlar zerindeki gr birliinin zorlu ekonomik artlar altnda dahi korunduunu vurgulamtr. 2009 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program kresel ekonomik krizin ekonomik aktivite zerindeki olumsuz etkilerinin ve gelecek dneme ilikin belirsizliin halen srd bir ortamda hazrlanmtr. Kresel ekonomik kriz dnya ekonomisini derinden etkilemeye devam etmektedir. 2009 ylnn, finansal krizin etkilerinin en yksek seviyeye ulat yl olmas beklenmektedir. Bu kapsamda, kresel ekonomide II. Dnya Savandan beri yaanan en byk daralmann 2009 ylnda gerekleecei ngrlmektedir. Kresel kriz Trkiye ekonomisini ticaret, finansman ve beklenti kanallarndan etkilemitir. Kresel krizin, ihracatmzn yzde 50sine yakn bir blmn tekil eden AB blgesinde daha fazla hissedilmesi, ihracat performansmz olumsuz ynde etkilemitir. te yandan, kresel finansal piyasalarda yaanan kriz sonucunda dier gelimekte olan lkelere benzer ekilde Trkiyede de net sermaye klar yaanmtr. Bunun sonucunda reel sektr, nceki yllarda kolay ulaabildii d finansman konusunda zorluklar yaamtr. Kresel kriz tm dnyada olduu gibi Trkiyede de belirsizlikleri artrmtr. Artan belirsizlik, hem gven ortamn, hem de ileriye dnk beklentileri olumsuz etkileyerek yatrm ve tketim kararlarnn ertelenmesine ve ekonomik aktivitenin ciddi oranda yavalamasna neden olmutur. Kresel krizin Trkiye ekonomisi zerindeki olumsuz etkilerini snrlandrmak amacyla 2008 yl ortalarndan itibaren bir dizi harcama ve gelir tedbiri uygulamaya konmutur. Ayrca, bte dengesi zerinde dorudan veya hemen etkisi olmayan tedbirler de alnmtr. Bunlar arasnda, Merkez Bankas, BDDK ve SPKnn ald tedbirlerin yan sra kredi ve garanti hacmini artrc nlemler de yer almtr. Alnan bu nlemlerle, kriz ortam nedeniyle bask altnda olan ekonomik aktivitenin rahatlatlmas, krizin retim kapasitesi zerindeki etkileri snrlandrlarak bymeye gei srecinin desteklenmesi ile istihdam ve retim seviyesinin korunmas amalanmtr. Bu gelimeler dorultusunda, 2002-2007 dneminde yllk ortalama yzde 6,8 orannda byyen Trkiye ekonomisi 2008 ylnda ancak yzde 0,9 orannda byme kaydetmitir. 2008 ylnn son eyreinde balayan daralma 2009 ylnn ilk dokuz aynda da devam etmi ve bu dnemde GSYH yzde 8,4 orannda azalmtr. Trkiye ekonomisinin 2009 yl genelinde yzde 6 orannda daralmas, 2010 ylnda tekrar byme srecine girmesi ve 2011 ylndan itibaren ise bymenin ivme kazanmas ngrlmektedir.

1 2009 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program Devlet Planlama Tekilat Mstearlnn (DPT) koordinasyonunda, Maliye Bakanl, Milli Eitim Bakanl, Salk Bakanl, Ulatrma Bakanl, Tarm ve Kyileri Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, Hazine Mstearl, D Ticaret Mstearl, TC Merkez Bankas Bakanl, zelletirme daresi Bakanl, Sermaye Piyasas Kurulu Bakanl, Rekabet Kurumu Bakanl, Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu Bakanl, Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu, Telekomnikasyon Kurumu Bakanl, Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu Bakanl, YK Bakanl, Gelir daresi Bakanl, Sosyal Gvenlik Kurumu ve Trkiye Kurumunun katklaryla hazrlanan ve Bakanlar Kurulu karar ile kabul edilen Orta Vadeli Program (2010-2012) esas alnarak hazrlanmtr.

Genel Politika erevesi ve Amalar

2010-2012 dnemini kapsayan 2009 Yl Katlm ncesi Ekonomik Programnda uygulanacak ekonomik politikalarn temel amac; kresel krizden k srecinde ekonomik ve sosyal yapnn gl ynlerinden yararlanarak, ekonominin yeniden istikrarl byme dnemine girmesini salamak, kamu kesimi gelir ve harcama politikalar yoluyla kresel ekonomik krizin byme zerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek, istihdam artrmak ve bylece lkemizin refah dzeyini artrmaktr. 2000li yllarn bandan itibaren yrtlm olan maliye politikasnn temel amac; yksek oranl faiz d fazla vererek dorudan kamu bor stokunun srdrlebilirlii zerindeki riskleri azaltmak, dolayl olarak makroekonomik istikrarn srdrlmesini desteklemek ve enflasyonla mcadeleye katk salamak olmutur. Ancak, 2009 ylnda derinleen kresel krizin etkilerini snrlandrmak amacyla alnan tedbirler kamu dengeleri zerinde olumsuz etkiler yaratmtr. lkemizi zellikle reel sektr kanalyla etkileyen finansal kriz, 2000li yllardan itibaren yaratlan mali alann bir ksmnn bu sorunun zmlenmesine ynelik olarak kullanlmasn kanlmaz klmtr. Bu balamda, kriz srecinde esnek bir maliye politikasyla, retimin ve istihdamn desteklenmesi hedeflenmektedir. Kriz sonras srete ise, mali kurala dayal maliye politikas uygulanarak, mali uyumun en ksa srede salanmas ve bor stokunun GSYHya orannn azaltlmas hedeflenmektedir. Mali kurala ilikin yasal altyapnn 2010 yl iinde tamamlanmas ve kamu mali ynetiminin 2011 yl bte dneminden itibaren, belirlenen mali kuralla uyumlu olarak yrtlmesi kararlatrlmtr. Fiyat istikrarnn salanmas para politikasnn temel amacdr. Para politikas, 2009 yl KEP dneminde de enflasyon hedeflemesi rejimi erevesinde yrtlecektir. Merkez Bankas, ksa vadeli faiz oranlarn para politikasnn temel arac olarak kullanmaya devam edecek, bunun yannda dier para politikas aralarn da etkin bir ekilde kullanacaktr. Para Politikas Kurulu kararlar, enflasyonun orta vadeli grnm ve bu grnme ilikin yerel ve kresel riskler gz nne alnarak oluturulacaktr. Dalgal dviz kuru rejimi uygulamas 2009 yl KEP dneminde de srdrlecektir. nceki yllarda olduu gibi dviz kurlar, piyasadaki arz ve talep koullarnca belirlenecek, Merkez Bankasnn herhangi bir dviz kuru hedefi olmayacaktr. Ancak, piyasa derinliinin kaybolmasna bal olarak speklatif davranlar sonucunda dviz kurlarnda salksz fiyat oluumlar gzlenmesi durumunda piyasaya alm ya da satm ynnde dorudan mdahale edilebilecektir. Mevcut uluslararas konjonktr, lkemizin ihtiya duyduu yapsal reform srecinin hzlandrlmasn gerektirmektedir. Katlm ncesi Ekonomik Program kapsamnda son dnemde kararllkla srdrlen yapsal reformlara, 2010-2012 dneminde de devam edilecektir. Bu yapsal reformlar; piyasa mekanizmasnn glendirilmesine, rekabet gcnn artrlmasna, kamunun ekonomideki arlnn zelletirme yoluyla azaltlmasna, dzenleyici ve denetleyici kurumlarn ilevlerinin glendirilmesine, mali sektrn araclk kapasitesinin reel sektrn kaynak ihtiyacn karlayacak ekilde gelitirilmesine, igcnn niteliklerinin gnmz koullarnn gerektirdii ekilde artrlmasna, igc piyasas ile eitim sistemi arasndaki ilikinin kuvvetlendirilmesine, kamu hizmetlerinde etkinliin artrlmasna, salk-sosyal gvenlik alanndaki eksikliklerin giderilmesine, Ar-Ge faaliyetlerinin ve yenilikiliin artrlmasna, ulatrma ve enerji altyaplarnn iyiletirilmesine, blgesel gelimenin salanmasna ve tarm sektrnde verimliliin artrlmasna hizmet edecektir. 2009 yl Katlm ncesi Ekonomik Program drt ana blmden olumaktadr. Genel Politika erevesi ve Amalar blmn izleyen ikinci blmde, dnya ekonomisine ilikin gelimeler dikkate alnarak Trkiye ekonomisindeki son ekonomik gelimeler deerlendirilmekte ve ardndan 2010-2012 dnemine ilikin politika erevesi ve makroekonomik tahminler sunulmaktadr. nc blmde 2009 yl KEP dnemine ilikin maliye politikalar ile birlikte bte ve bor ynetimiyle ilgili ngrlere ve analizlere yer verilmektedir. Bu blmde ayrca kamu maliyesinin kalitesi ve kurumsal zelliklerine ilikin deerlendirmeler sunulmaktadr. Drdnc blmde ise yapsal reform alanlarndaki gelimeler ve bte etkilerine ilikin deerlendirmeler ile reform takvimi yer almaktadr.

Makroekonomik Grnm

2. MAKROEKONOMK GRNM 2009 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program, kresel ekonomik grnme ilikin belirsizliklerin, bir miktar azalm olmakla birlikte, halen srd ve ngrlebilirliin azalmas nedeniyle ileriye dnk orta ve uzun vadeli tahmin yapmann halen zor olduu bir ortamda hazrlanmtr. Kresel finansal krizin reel ekonomiye yansmas nedeniyle, dnya ekonomisi zerindeki olumsuz etkileri beklenenden ok daha derin olmutur. Bu nedenle, tm uluslararas kurulular, dnya ve lke ekonomilerine ilikin beklenti ve tahminlerini ksa aralklarla gncellemek ve byk apl revizyonlar yapmak zorunda kalmlardr. 2004 ylndan itibaren kesintisiz olarak srekli yksek oranlarda byyen dnya ekonomisi, 2008 ylndan itibaren belirgin bir yavalama srecine girmitir. Kresel ekonomide II. Dnya Savandan beri yaanan en byk daralmann 2009 ylnda gereklemesi beklenmektedir. 2008 ylnda yzde 3 orannda artan dnya haslasnn, 2009 ylnda yzde 1,1 orannda azalmas ngrlmektedir. te yandan, son aklanan veriler kresel ekonominin nispi bir toparlanma srecine girdiine ve mali piyasalardaki istikrarszln azaldna iaret etmektedir. 2009 ylnn son eyreinde, dnya ekonomisinde toparlanmann balayaca ve dnya haslasnn bir nceki yln ayn dnemine gre yzde 0,8 orannda artaca tahmin edilmektedir. 2010 ylnn ise kresel ekonomik aktivitenin canlanmaya balad yl olmas beklenmekte ve dnya haslasnn yzde 3,1 orannda artaca tahmin edilmektedir 2. Bu erevede, kresel ekonomik bymeye ilikin yukarda verilen tahminlerin ileriki dnemde bir miktar olumlu ynde revize edilmesi sz konusu olabilecektir. Ancak, yaanmakta olan kresel krizin derinlii ve yaygnl dikkate alndnda, zellikle igc piyasasnn toparlanma hzna ilikin baz belirsizliklerin halen srmesi, ekonomideki toparlanmann tm blgelerde ayn hz ve yaygnlkta olmamas, kresel grnme ilikin gl bir olumlu beklentinin olumasn engelleyen faktrler olarak ne kmaktadr. 2008 ylnn son eyreinden itibaren ok sayda gelimi lke daralma srecine girmi ve pek ok gelimekte olan lkede byme hz yavalamaya balamtr. Bu srecin 2009 ylnda da devam ettii gzlenmektedir. IMF tahminlerine gre, 2009 ylnda gelimi lkelerin yzde 3,4 orannda daralaca, gelimekte olan lkelerin ise, in ve Hindistann yksek oranl bymeleri sebebiyle, yzde 1,7 orannda byyecei ngrlmektedir. 2008 ylnda yzde 1 orannda byyen AB lkelerinin, 2009 ylnda yzde 4,2 orannda daralaca tahmin edilmektedir. Dnya ekonomisine ilikin en gncel raporlardan biri olan OECD Ekonomik Grnm3 raporunda ise 2009 ylnda dnya haslasnn yzde 1,7, ABD ekonomisinin yzde 2,5, Euro blgesinin yzde 4 ve Japonyann yzde 5,3 orannda daralaca tahmin edilmektedir. Mevcut konjonktrde tm lkelerin ihtiyatl bir biimde hareket etmeleri gerektii konusunda genel bir mutabakat vardr. Kresel krizle mcadele kapsamnda uygulamaya konulan para ve maliye politikalar ile finans sektrne salanan desteklerin, orta ve uzun dnemde, fiyat istikrarn, finansal istikrar ve mali srdrlebilirlii riske atmamas gerektii konusunda da gr birlii mevcuttur. Bu erevede, birok lke orta vadeli programlarn ve hedeflerini oluturmakta ve kriz sonras dneme ilikin k stratejilerini tasarlamaktadr. Bu stratejilerin uluslararas dzeyde etkin koordinasyonu, dnya ekonomisindeki toparlanma srecinin temel belirleyicisi olacaktr. Dnya ekonomisinde yaanan olumsuz gelimelerin etkileri dnya ticaret hacminde de grlmektedir. 2004 ylndan beri yllk ortalama yzde 7nin zerinde artan dnya ticaret hacmi, 2008 ylnda yzde 3 gibi dk bir oranda artmtr. IMF tahminlerine gre, 2009 ylnda yzde 11,9 orannda daralmas beklenen dnya ticaret hacminin, 2010 ylnda toparlanma srecine girerek, yzde 2,5 orannda artmas beklenmektedir. OECD ise son raporunda dnya ticaret hacminin 2009 ylnda yzde 12,5 orannda daralacan, 2010 ylnda ise yzde 6 orannda artacan tahmin etmektedir.

2 3

IMF, Dnya Ekonomik Grnm, Ekim 2009. OECD, Ekonomik Grnm, Kasm 2009.

Makroekonomik Grnm

Kresel ekonomik kriz lkelerin kamu dengelerinde de ciddi bozulmalara yol amtr. Ekonomik canlanma dneminde gelimi lkeleri bekleyen en byk risklerden biri, uygulamaya konulan mali tevik paketleri nedeniyle ciddi oranda bozulan mali yapdr. ABDde toplam kamu aklarnn GSYHya oran 2008 ylnda yzde 5,9 olarak gerekleirken bu orann 2009 ylnda yzde 12,5e kmas beklenmektedir. Gelimi lkelerin genelinde 2007 ylnda yzde 1,2 olan kamu a orannn, 2009 ylnda yzde 8,9, 2010 ylnda ise yzde 8,1 olmas beklenmektedir. Gelimekte olan lkelerde de kamu aklarnda benzer bir bozulma gzlenmektedir. 2007 ylnda yzde 0,4 orannda fazla veren gelimekte olan lkelerin kamu dengelerinin, 2009 ylnda yzde 4,0, 2010 ylnda ise yzde 2,9 orannda ak verecei tahmin edilmektedir. 4 Gelimi lkelerde genel devlet bor stokunun da kamu aklarndaki artlara paralel ekilde, 2009 ve 2010 yllarnda yksek oranlarda artmas beklenmektedir. ABDde genel hkmet bor stokunun GSYHya oran 2007 ylnda yzde 61,9 iken, bu oran 2008 ylnda yzde 70,4e kmtr. 2009 ve 2010 yllarnda ise bu orann srasyla yzde 84,8 ve yzde 93,6ya kaca tahmin edilmektedir. 5 Kresel finansal krizin reel ekonomi zerindeki bir dier olumsuz etkisi igc piyasas zerinde olmutur. 2009 ylnda, istihdamda grlen nemli ldeki daralma nedeniyle isizlik orannn, Euro blgesinde yzde 7,5den yzde 9,4e, ABDde yzde 5,8den yzde 9,2ye, OECD genelinde yzde 5,9dan yzde 8,2ye ykselmesi beklenmektedir. sizlik orannn 2010 ylnda da artmaya devam edecei ve Euro blgesinde yzde 10,6ya, ABDde yzde 9,9a ve OECD genelinde ise yzde 9a ykselecei tahmin edilmektedir. 6 Fiyat gelimeleri incelendiinde, 2008 ylnn ilk yarsnda, bata enerji fiyatlar olmak zere, olduka yksek seyreden emtia fiyatlar nedeniyle, 2008 yl tketici fiyat enflasyonunun 2007 yl enflasyonunun zerinde gerekletii grlmektedir. Gelimi lkelerde 2007 ylnda yzde 2,2 olan tketici fiyatlar enflasyonu, 2008 ylnda yzde 3,4 seviyesine ykselmitir. Benzer ekilde, gelimekte olan lkelerdeki enflasyon oran ise 2007 ylndaki yzde 6,4 seviyesinden 2008 ylnda yzde 9,3 seviyesine kmtr. Emtia fiyatlarnda 2009 ylnda yaanan dn, 2010 ylnda yerini lml bir arta brakmas beklenmektedir. zellikle petrol fiyatlarndaki dler nedeniyle, 2009 yl Mays ay itibaryla gelimi lkelerde yllk enflasyon oran sfrn altna inmitir. Bunun sonucunda, dnya genelinde 2009 yl Temmuz aynda yllk fiyat art yzde 1 seviyesinde gereklemitir. Son dnemde kresel krizin etkisiyle ekonomik aktivitede yaanan keskin d ile hasla ann bir sre daha yksek seviyelerde kalacak olmas beklentisi, enflasyon oranlarnn dk seviyelerini koruyaca beklentisini glendirmektedir. 2009 ylnda tketici fiyatlarnn gelimi lkelerde yzde 0,1, gelimekte olan lkelerde ise yzde 5,5 orannda artaca tahmin edilmektedir. 2010 ylnda ise tketici enflasyonunun gelimi lkelerde yzde 1,1e ykselecei, gelimekte olan lkelerde ise yzde 4,9a gerileyecei tahmin edilmektedir. KEP tahminlerinde kullanlan dsal deikenlere ait varsaymlar Ek Tablo 6da verilmitir. 2.1. Son Ekonomik Gelimeler 2.1.1. Reel Sektr Trkiye ekonomisi 2002-2007 dneminde yllk ortalama yzde 6,8 orannda bymtr. Bu byme performansnda, 2001 ylndan sonra hayata geirilen reformlar ve makroekonomik politikalarn yannda, birbiriyle tutarl bir politika setinin kararllkla uygulanmas nemli rol oynamtr. Bu dnem dnya ekonomisi asndan da olumlu gemitir. Ancak, dnya ekonomisindeki olumlu seyir, 2007 ylnn ikinci yarsnda ABD konut piyasasnda balayan, daha sonra zellikle gelimi lkelerin finansal sistemlerine yaylan kriz ile sekteye uramtr. Bu finansal kriz, gelimi lke piyasalarnda varlklarn yeniden fiyatlanmas sonucunda hanehalklarnn
4 5

IMF, Dnya Ekonomik Grnm, Ekim 2009. IMF, Dnya Ekonomik Grnm, Ekim 2009. 6 OECD Ekonomik Grnm, Kasm 2009.

Makroekonomik Grnm

servetlerinin azalmasna neden olmu ve beraberinde i talepte daralma gzlenmitir. Bunun yannda, nemli yatrm bankalarnn bilanolarnda da ciddi bozulmalar yaanm ve bu lkelerin hkmetleri yksek maliyetli kurtarma planlar aklamak zorunda kalmlardr. Gelimi lkelerin finansal piyasalarnda ortaya kan ve gelimekte olan lkelere hzla yaylan kresel finansal istikrarszlk, 2008 ylnn ikinci yarsndan itibaren kresel bir ekonomik krize dnmtr. Bu kriz nedeniyle, dnya haslasnn uzun zaman sonra ilk kez 2009 ylnda daralmas beklenmektedir. Dnya leinde belirsizlikleri artran kriz tm ekonomileri belli lde etkilemitir. Ancak, her bir lkenin krizden ne kadar ve ne ekilde etkilendii, sz konusu lkenin dnya ekonomisindeki konumuna, ticaret ortaklarnn performansna, finans piyasasnn yapsna ve mali durumuna bal olarak farkllk gstermitir. Kresel dzeyde mal ve sermaye aknn sekteye uramas nedeniyle, d dengesinde ak veren, yksek finansman ihtiyac olan, retiminde ithalata bamll yksek ve ihracat arlkl byyen lkelerin krizden daha fazla etkilendii grlmtr. Dnya ekonomisinde II. Dnya Savandan sonra grlen en byk daralmaya neden olan kresel kriz, Trkiye ekonomisini temel olarak kanaldan -d ticaret, finansman, bekleyileretkilemitir. Trkiye ekonomisinin krizden en fazla d ticaret kanalyla etkilendii dnlmektedir. Dnya ticaret hacminin nemli lde daralm olmas ve zellikle lkemizin en nemli ticaret orta olan ABnin krizden nemli lde etkilenmi olmas ihracatmz zerinde olumsuz etki yaratmtr. Bu nedenle, 2008 yl Kasm ayndan balayarak ve bata srkleyici sektrlerde olmak zere, ihracat dmeye balamtr. Son yllardaki byme performansna nemli katk yapan ihracatn kriz nedeniyle azalmas, retim ve istihdam olumsuz etkilemitir. Krizin Trkiye ekonomisini etkiledii ikinci kanal ise finansman kanaldr. Kresel finans piyasalarnda yaanan kriz sonucunda dnyadaki sermaye bolluu sona ermi ve dier gelimekte olan lkelere benzer ekilde Trkiyeye gelen uluslararas sermaye nemli lde azalmtr. Ekim 2008den balayarak sermaye giriinin ciddi oranda azald, hatta baz dnemlerde net sermaye k yaand grlmektedir. Bunun sonucunda reel sektr, nceki yllarda yaanan uluslararas sermaye bolluu nedeniyle kolay ulaabildii d finansmandan yoksun kalmtr. Bylece 2008 ylnda yzde 192 olan zel sektrn bor evirme oran 2009 yl ilk on aynda yzde 70e dmtr. D kaynak imkanlarndaki bu daralma bymenin finansmann zorlatrmtr. D finansman skntsnn yannda reel sektrn i finansman imkan da snrl kalmtr. Trk bankaclk sektrnde finansal krizi tetikleyen trev finansal aralar youn olarak kullanlmamaktadr. Bunun yannda, 2001 krizinin ardndan bankaclk sektrnde gerekletirilen yeniden yaplandrma, sektrn yapsn ciddi oranda glendirmitir. Bu nedenlerle, dier lkelerin bankaclk sektrlerinin aksine Trkiyede bankaclk sektr finansal krizden ciddi bir yara almamtr. Ancak, uluslararas sermaye piyasalarnda yaanan skkln yannda, irketlerin yksek borluluk oranlarna sahip olmas ve devam eden ekonomik belirsizlikler nedeniyle irketlerin ileriye ynelik karlarnda azal beklentisi, bankaclk sektrnn reel sektre kredi salamakta isteksiz davranmasna neden olmutur. Bu durum, zel yatrmlarn nemli oranda dmesinde rol oynamtr. Son olarak, kresel ekonomide artan belirsizlik tm dnyada olduu gibi lkemizde de hem gven ortamn hem de ileriye dnk beklentileri olumsuz etkilemitir. Bu durum, yatrm ve tketim kararlarnn ertelenmesine ve dolaysyla ekonomik aktivitenin ve i talebin ciddi oranda yavalamasna neden olmutur. Bu konjonktr iinde, kresel krizin yan sra i dinamiklerin de etkisiyle ekonomide ciddi bir yavalama balam, GSYH 2008 ylnn son eyreinde 27 eyrek sonra ilk kez yzde 6,5 orannda azalm ve 2008 genelinde GSYH art yzde 0,9 olarak gereklemitir. 2008 ylna ilikin ekonomik gelimeler 2008 Yl KEPinde ayrntl olarak yer almaktadr. Ekonomik krizin etkilerinin en youn olarak yaand 2009 ylnn ilk eyreinde, Trkiye ekonomisi yzde 14,7 orannda daralmtr. Ekonomik daralma daha sonra hz kesmeye balam; ikinci eyrekte yzde 7,9 ve nc eyrekte yzde 3,3 olarak gereklemitir.

Makroekonomik Grnm Tablo 2. 1: Byme Hzlar ve Talep Unsurlar

(1998 Fiyatlaryla, Yllk Yzde Deime)
Dnemler tibaryla Yllk 2007 GSYH Tarm Sanayi malat Sanayii Hizmetler naat Toplam Tketim Kamu zel Sabit Sermaye Yatrmlar Kamu zel Toplam Yurtii Nihai Talep Toplam Yurtii Talep Mal ve Hizmet hracat 4,7 -6,7 5,8 5,6 6,3 5,7 5,6 6,5 5,5 3,1 6,3 2,6 5,0 5,7 7,3 2008 0,9 3,5 1,1 0,8 1,3 -8,2 0,2 1,9 -0,1 -5,0 13,1 -7,7 -1,1 -0,8 2,3 I 7,2 5,4 9,0 9,1 6,2 -3,3 5,7 5,5 5,7 8,7 18,3 7,7 6,4 7,7 13,0 2008 II 2,8 -0,3 5,0 4,8 3,6 -5,2 0,6 -3,4 1,2 -1,0 14,9 -3,3 0,2 2,4 3,6 III 1,0 5,4 0,7 0,3 0,4 -9,8 -0,8 2,6 -1,3 -7,5 5,3 -9,6 -2,4 -0,7 3,0 IV -6,5 2,4 -9,6 -10,8 -4,3 -14,0 -4,1 3,4 -5,3 -17,7 15,9 -23,9 -7,4 -11,1 -8,5 I -14,7 0,3 -20,6 -21,8 -9,6 -18,9 -8,3 5,2 -10,0 -27,5 24,5 -33,5 -12,9 -20,3 -11,2 2009 II -7,9 6,4 -10,9 -11,2 -6,8 -21,4 -1,2 0,5 -1,5 -24,3 5,4 -29,4 -6,8 -10,9 -10,1 III -3,3 2,8 -4,0 -3,9 -2,5 -18,1 -0,2 5,2 -0,9 -18,0 -10,6 -19,4 -4,2 -5,2 -4,6
lk 9 Ay

-8,4 3,3 -11,8 -12,4 -6,3 -19,5 -3,2 3,6 -4,1 -23,3 4,0 -27,7 -7,9 -11,9 -8,5 -21,1

Mal ve Hizmet thalat 10,7 -3,8 14,0 1,8 -3,4 -23,7 -31,0 -20,4 -11,9 Kaynak: TK Not: Dolayl llen mali araclk hizmetleri ile vergi ve sbvansiyonlar nedeniyle, sektrler toplam GSYHya eit deildir.

Gayri Safi Yurtii Hasla harcama kalemleri itibaryla incelendiinde, zel kesim tketim harcamalar, zel kesim yatrm harcamalar, ihracat ve ithalat kalemlerinin ciddi oranlarda darald grlmektedir. zel kesim tketim harcamalar yln ilk eyreinde yzde 10 orannda azalmtr. Ancak, tketim vergilerindeki indirimlerin de etkisiyle ikinci ve nc eyrekte zel tketim harcamalarnn daralma hz yavalam ve srasyla yzde 1,5 ve yzde 0,9 olarak gereklemitir. Bylece, 2009 ylnn ilk dokuz aynda zel tketimdeki daralma yzde 4,1 olarak kaydedilmitir. zel kesim yatrmlar ise 2009 ylnn ilk eyreinde de yksek oranlarda daralmtr. Bylece, yln ilk dokuz aynda daralma yzde 27,7 olarak gereklemitir. Dier taraftan kamu kesimi tketim ve yatrm harcamalar 2009 ylnn ilk dokuz aynda srasyla yzde 3,6 ve yzde 4 orannda art gstermitir. Bunun temel nedeni, kresel krizin Trkiye ekonomisi zerindeki etkilerini hafifletmek amacyla 2008 yl sonlarndan itibaren uygulamaya konulan nlemlerdir. 7 Bunun sonucunda, yurtii nihai talep 2009 ylnn ilk dokuz aynda yzde 7,9 orannda azalmtr. Stok deimesinin bymeye negatif katk yapmas sonucunda yurt ii talep yzde 11,9 orannda daralmtr. Kresel krizin etkisiyle bozulan yurtd talep koullarna bal olarak, 2008 yl son eyreinden itibaren daralmaya balayan reel mal ve hizmet ihracat, 2009 ylnn ilk dokuz aynda yzde 8,5 orannda azalmtr. hracattaki bu yavalama ve yurtii talepteki d, reel mal ve hizmet ithalatnn 2009 ylnn ilk dokuz aynda yzde 21,1 orannda azalmasna neden olmutur. Bununla beraber, 2009 ylnn nc eyreinde hem yurtii hem de yurtd talep koullarndaki nispi dzelmeye bal olarak, d ticaretteki daralmann da yavalad gze arpmaktadr. Bu gelimeler nda, 2009 ylnn ilk dokuz aynda GSYH bymesine zel tketimin katks -2,8 puan, zel yatrmn katks -5,7 puan, kamu tketiminin katks 0,3 puan, kamu
7

eitli harcama ve gelir tedbirlerini ieren bu destek paketlerinin bteye maliyetinin, 2008, 2009 ve 2010 yllar iin srasyla GSYHnn yzde 1, yzde 3,4 ve yzde 2,2 civarnda olaca tahmin edilmektedir. Ayrntl bilgi: Kutu 3.1, 2009 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program.

Makroekonomik Grnm

yatrmnn katks 0,1 puan ve stok deiiminin katks -4,3 puan olmutur. Bunun neticesinde, yurtii talebin bymeye katks -12,4 olarak gereklemitir. thalatn, ihracata gre daha fazla daralmas sonucunda net ihracatn bymeye katks ise 4 puan gibi yksek bir oranda gereklemitir. Sektrel gelimeler incelendiinde, 2009 ylnn ilk dokuz aynda byme kaydedilen tek sektr tarm sektrdr. 2009 ylnn ilk dokuz aynda tarm sektrnde katma deer art hz yzde 3,3 olarak gereklemitir.
ekil 2. 1: Sanayi retimi ve Kapasite Kullanm
130 85

110

75

100

70

90 Sanayi retim Endeksi Kapasite Kullanm 80

65

60

01.05

04.05

07.05

10.05

01.06

04.06

07.06

10.06

01.07

04.07

07.07

10.07

01.08

04.08

07.08

10.08

01.09

04.09

07.09

Kaynak: TK Not: ubat 2009da TK 2005=100 bazl Sanayi retim Endeksi serisini deitirmitir.

Sanayi sektr katma deeri 2009 ylnn ilk dokuz aynda yzde 11,8 orannda gerilemitir. Alt sektrler baznda bakldnda, daralma madencilik sektrnde yzde 9,9, imalat sanayinde yzde 12,4 ve elektrik, gaz, buhar ve scak su retimi ve datm sektrnde yzde 5,6 olarak gereklemitir. Sanayi retim endeksi 2009 ylnn ilk dokuz aynda yzde 15,1 orannda azalmtr. Endeks, kriz sonrasnda ilk kez 2009 ylnn Ekim aynda bir nceki yln ayn ayna gre art gstermi ve yzde 6,4 orannda ykselerek kriz ncesi seviyelerine yaklamtr. Bu da 2009 ylnn son eyreinde sanayi retiminde nispi bir toparlanma olabileceine iaret etmektedir (ekil 2.1). malat sanayii kapasite kullanm orannda bir toparlanma eilimi balamasna ramen, kriz ncesi seviyelere henz ulalamamtr. TK tarafndan yeni yaynlanmaya balanan takvim etkisinden arndrlm sanayi retim endeksi ile mevsim ve takvim etkilerinden arndrlm sanayi retim endeksi, sanayi retimine ilikin daha net bilgiler sunmaktadr (ekil 2.2). Buna gre, 2009 yl ubat ve Mart aylarnda dip noktasna ulaan sanayi retiminde Nisan-Mays aylarndan itibaren toparlanma balamtr. Hizmetler sektr katma deeri, 2009 ylnn ilk dokuz aynda yzde 6,3 orannda daralmtr. nemli alt sektrler incelendiinde, daralma toptan ve perakende ticaret sektrnde yzde 16,3, inaat sektrnde yzde 19,5 ve ulatrma sektrnde yzde 12,2 olarak kaydedilmitir. Dier taraftan, krize ramen byyen alt sektrler olduu grlmektedir. Ayn dnemde, mali arac kurulularn faaliyetleri yzde 8,7, konut sahiplii yzde 4,4 ve oteller ve lokantalar ise yzde 4 orannda art gstermitir.

10.09

Kapasite Kullanm Oran, %

120

80

Sanayi retim Endeksi

Makroekonomik Grnm ekil 2. 2: Aylk Sanayi retim Endeksi (Yllk Yzde Deime)
20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 -5.0 -10.0 -15.0 -20.0 -25.0 01.06 04.06 07.06 10.06 01.07 04.07 07.07 10.07 01.08 04.08 07.08 10.08 01.09 04.09 07.09 10.09 Sanayi retim Endeksi Takvim Etkisinden Arndrlm Endeks Mevsim ve Takvim Etkilerinden Arndrlm Endeks

gc piyasasndaki gelimeler deerlendirildiinde, 2008 ylnda ekonomideki yavalamaya ramen toplam istihdamn yzde 2,2 orannda artt grlmektedir. Bu artta, tm ana sektrlerde gzlenen istihdam artlar rol oynamtr. Tarm istihdam yaklak 149 bin kii artarken, tarm d istihdam yaklak 307 bin kii artmtr. Tarm d istihdamdaki artn 127 bini sanayi sektrnde, 180 bini ise hizmetler sektrnde gereklemitir. Bylece, 2008 ylnda tarm istihdam yzde 3,1 orannda artarken, tarm d istihdam yzde 1,9 orannda art gstermi ve toplam 456 bin yeni i yaratlmtr. Yaratlan yeni istihdamn sadece 6 bin kadar kamu tarafndan yaratlm, kalan zel sektr kaynakl olmutur. 2008 ylnda, igcne katlma orannn 2007 ylna gre 0,7 puan artmas sonucunda, igc arz alma a nfusundan daha hzl bir art gstermitir. stihdam 456 bin kii artarken, igc arznn yaklak 691 bin kii art gstermesi sonucunda, isiz says 235 bin kii ykselmitir. Bylece isizlik oran 2007 ylna gre 0,7 puan art gstererek yzde 11e ulamtr. Benzer ekilde, tarm d isizlik oran da 1 puan artarak yzde 13,6 olarak kaydedilmitir. Gen nfus isizlik oran ise yzde 20den yzde 20,5e ykselmitir. 2008 ylnn genelinde nemli saylabilecek bir istihdam art kaydedilmi olsa da, Eyll ayndan itibaren dnya ekonomisindeki durumun hzla ktlemesi ve kresel krizin etkilerinin yurtiinde de belirginlemesi ile birlikte, yln son eyreinde igc piyasasnda da bozulma iaretleri ortaya kmtr. 2008 ylnn ilk eyreinde artan sanayi sektr istihdam, yln son eyreinde yzde 1,4 orannda daralarak, igc piyasasndaki bozulmaya ilk iaret eden veri olmutur. Ekonomik krizin yaratt belirsizlik ve buna elik eden ekonomik gvensizlik hissi ile birlikte, 2008 ylnn drdnc eyreinde igcne katlma orannda da 1,6 puanlk bir srama gereklemitir. Bu gelimeler sonucunda, yln son eyrei itibaryla isizlik orannda belirgin bir art kaydedilmi ve son eyrekte isizlik oran bir nceki yln ayn dnemine gre 2,1 puan artarak yzde 12,6 seviyesine ulamtr. gc piyasasnda 2008 ylnn son eyreinde balayan bozulma 2009 ylnda da devam etmitir. 2009 ylnn ilk eyreinde tarm d istihdam srasyla yzde 1,9, yzde 2,8 ve yzde 1,2 orannda daralmtr. Bu dnemde sanayi sektr istihdam asndan kresel krizden en fazla etkilenen sektr olarak n plana kmaktadr. Sanayi sektr istihdam ilk eyrekte srasyla yzde 8, yzde 10,4 ve yzde 8,1 orannda daralmtr. Ayn dnemde tarmsal istihdamdaki art, tarm d sektrdeki istihdam kayplarn ksmen telafi etmi ve bylece toplam istihdam 2009 ylnn ilk iki eyreinde yzde 0,4 ve yzde 1,8 orannda daralrken, yln nc eyreinde yzde 0,2 orannda art gstermitir.

Makroekonomik Grnm Tablo 2. 2: gc Piyasasnda Gelimeler

(15+Ya, Bin Kii)
Yllk 2007 2008 2008 I 50.500 44,6 22.541 19.864 2.677 39,3 11,9 14,2 21,5 4.185 15.679 4.406 11.273 2.079 17.785 II 50.700 47,4 24.045 21.842 2.203 43,1 9,2 11,5 16,6 5.353 16.489 4.463 12.026 2.077 19.765 III 50.916 48,3 24.570 22.068 2.502 43,3 10,2 12,9 19,7 5.622 16.446 4.532 11.914 2.079 19.989 IV 51.143 47,0 24.036 20.999 3.037 41,1 12,6 15,5 24,0 4.929 16.070 4.351 11.719 2.073 18.926 I 51.360 45,9 23.582 19.779 3.802 38,5 16,1 19,3 28,6 4.391 15.388 4.052 11.336 2.088 17.691 2009 II 51.575 48,2 24.837 21.455 3.382 41,6 13,6 17,0 24,9 5.422 16.033 3.997 12.036 2.086 19.369 III 51.789 49,3 25.537 22.108 3.429 42,7 13,4 17,0 23,5 5.854 16.254 4.163 12.091 2.092 20.016

alma andaki Nfus gcne Katlma Oran, % gc stihdam siz stihdam Oran, % sizlik Oran, % Tarm D sizlik Oran, % Gen Nfus sizlik Oran, % stihdamn Sektrel Dalm Tarm Tarm D Sanayi Hizmetler stihdam Kamu zel Kaynak: TK

49.994 46,2 23.114 20.738 2.376 41,5 10,3 12,6 20,0 4.867 15.871 4.314 11.557 2.071 18.667

50.772 46,9 23.805 21.194 2.611 41,7 11,0 13,6 20,5 5.016 16.178 4.441 11.737 2.077 19.117

stihdamdaki bu gelimelerin yan sra igcne katlma orannda gzlenen artlar sonucunda, 2009 ylnda isizlik oran yeni bir platoya ulamtr. sizlik oran, 2009 ylnn ilk eyreinde srasyla yzde 16,1, yzde 13,6 ve yzde 13,4 olarak kaydedilmitir. Sz konusu isizlik oranlar, bir nceki yln ayn dneminde gre srasyla 4,2 puan, 4,4 puan ve 3,2 puanlk arta tekabl etmektedir. Bu srete, igc piyasas asndan yaanan bir dier olumsuzluk, istihdamn sektrel kompozisyonundaki deiimdir. Krizle birlikte ortaya kan tarmsal istihdama geri dnme eilimi, krizin isizlik asndan sonularn hafifletmekle birlikte, istihdamn sektrel kompozisyonunda, daha nitelikli i olanaklar salayan tarm d sektrler aleyhine bir bozulmaya neden olmutur. Trkiye ekonomisindeki cret gelimeleri deerlendirildiinde ise, kamu kesiminde ortalama nominal ii cretlerinin 2008 ylnda yzde 8,3, 2009 ylnda ise yzde 5,7 orannda artt grlmektedir. zel kesim ortalama nominal ii cretleri ise 2008 ylnda yzde 12,2 orannda art kaydetmitir. 2.1.2. Enflasyon, Para ve Kur Politikalar 2.1.2.1. Enflasyon 2008 yl sonunda TFE yllk art oran yzde 10,1, FE yllk art oran ise yzde 8,1 olmutur. 2008 yl boyunca, yurt ii enflasyonun seyri zerinde daha ok kresel ekonomideki gelimeler belirleyici olmutur. 2007 yl ikinci yarsndan itibaren etkisini gsteren ve 2007 enflasyonunun belirlenen hedefin zerinde kalmasna yol aan gda ve emtia fiyatlarndaki artlar, 2008 ylnn ilk yarsnda daha da belirginlemitir. Bu dnemde, zellikle ilenmi gda ve enerji fiyatlarnda yksek oranl artlar gzlenmitir. Bylece, 2008 yl Temmuz aynda yllk enflasyon yzde 12,1e kadar ykselmitir. Austos ay ile birlikte yllk enflasyon, anlan oklarn tersine dnmesi ile gerilemeye balam, son eyrekte kresel finans krizinin derinlemesiyle ve dnya ekonomisinde gzlenen belirgin yavalamayla yerini keskin bir de brakmtr. Ancak, birikimli etkiler nedeniyle enflasyon greli olarak yksek dzeylerde kalmaya devam etmi ve 2008 yl sonu enflasyonu belirlenen hedefin olduka zerinde gereklemitir (ekil 2.3).

Makroekonomik Grnm ekil 2. 3: Yllk Enflasyon Hedefleri ve Gereklemeleri (TFE, %)

40 35.0 35 30 25 20.0 20 15 10 5 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 18.4 29.7

Hedef Gerekleme

12.0 9.3 8.0 7.7 5.0

9.7 4.0

8.4 4.0

10.1 7.5 6.5

Kaynak: TCMB, TK

Kresel krizin derinlemesiyle artan belirsizlik alglamas ve finansal sistemin klme eilimi, 2008 ylnn son eyreinde Trkiyenin de dahil olduu gelimekte olan lkelerin dviz kurlarnda belirgin deer kayplarna yol amtr. Ancak, bu dnemde i talepteki yavalama ve ithalat fiyatlarndaki gerilemenin katksyla dviz kurundan enflasyona gei etkisi gemi dnemlere kyasla snrl kalmtr. Bu erevede, enflasyonda 2008 yl son eyreinde balayan aa ynl eilim, iktisadi faaliyetteki yavalamann belirginlemesi ve maliyet bazl etkilerin olumlu seyriyle 2009 ylnda glenerek ve tm alt kalemlere yaylarak srmtr. zellikle, ithalat fiyatlarndaki keskin gerileme ve tarmsal retimdeki olumlu gelimelerin etkisiyle, ilenmi gda ve enerji gruplarnda yllk enflasyon sert dler gstermi ve tketici enflasyonuna buradan gelen katk nemli lde azalmtr. Ancak, ilenmemi gda fiyatlarndaki yksek oranl artlar bu olumlu etkiyi snrlamtr. Bunun yan sra, hizmet grubu fiyatlarnn art hznda da maliyet koullarndaki iyileme ve i talepteki keskin daralmann etkisiyle, genele yaylan belirgin bir yavalama gzlenmi; hizmet grubu yllk enflasyonu tarihindeki en dk seviyelere inmitir. Gda ve enerji d mal grubunda ise, iktisadi faaliyeti canlandrmak iin yaplan geici vergi ayarlamalar erevesinde, enflasyon yl iinde dalgal bir seyir izlemitir. Talep koullarnn ve vergi oranlarndaki indirimlerin etkisiyle yln ilk yarsnda d gsteren grup yllk enflasyonu, sonraki dnemde vergi indirimlerinin kademeli olarak geri alnmas ve kamu mali dengesini salamaya ynelik olarak ttn rnlerinde maktu vergi artna gidilmesinin etkisiyle ykseli kaydetmitir. Sonu olarak, 2009 yl Aralk ay itibaryla yllk tketici enflasyonu 2008 yl sonuna kyasla 3,6 puan gerileyerek yzde 6,53 olmutur (ekil 2.3).

10

Makroekonomik Grnm ekil 2. 4: TFE ve ekirdek TFE (Yllk Yzde Deiim)

14 12 10 8 6 4 2 0 01.07 03.07 05.07 07.07 09.07 11.07 01.08 03.08 05.08 07.08 09.08 11.08 01.09 03.09 05.09 07.09 09.09 11.09

KTG-I

TFE

Kaynak: TK

2.1.2.2. Para ve Kur Politikas Para politikas, 2006 yl bandan itibaren enflasyon hedeflemesi rejimi erevesinde yrtlmektedir. Buna gre, tketici fiyatlarnn (TFE) yl sonu yllk yzde deiimi zerinden belirlenen nokta enflasyon hedefleri, yllk bir zaman dilimi iin belirlenmekte ve her yln sonunda, hedef etrafnda simetrik belirsizlik aral ile birlikte (2 puan) ilan edilmektedir. Para politikasnn temel arac olarak, Bankalararas Para Piyasas ve stanbul Menkul Kymetler Borsas Repo-Ters Repo Pazarnda uygulanmakta olan ksa vadeli faiz oranlar kullanlmaktadr. Politika faiz oranlarna ilikin kararlar, Para Politikas Kurulunun (Kurul), nceden belirlenen bir takvim erevesinde gerekletirilen aylk toplantlarnda alnmakta, politika karar gerekesi ile birlikte toplanty takiben, daha detayl toplant zeti ise sekiz i gn iinde kamuoyuna aklanmaktadr. Para politikasnn temel iletiim arac ayda bir yaymlanan Enflasyon Raporudur. Kresel kriz dneminde Merkez Bankasnn, fiyat istikrar hedefi ile elimemek kaydyla, krizin iktisadi faaliyet ve finansal istikrar zerindeki olumsuz etkilerini snrlamaya ynelik politikalara da odakland grlmektedir. Bu erevede, dnya ekonomisinde yavalama beklentisi ve temel enflasyon gstergelerindeki iyileme dikkate alnarak 2007 yl Eyll ayndan itibaren ll faiz indirimlerine gidilmitir. Ancak, 2008 ylnn balarnda gda ve enerji fiyatlarndaki artlarn tekrar hzlanmasnn ve kresel finans piyasalarndaki skntlarn derinlemesinin ardndan bekleyiler ve enflasyon gstergelerinin bozulmas, Mart ayndan itibaren politika faiz oranlarndaki indirim srecinin durdurulmasn gerektirmitir. Bu srete enflasyon hedeflerinin bekleyiler iin referans olma rolnn giderek zayflad saptanm ve bu balamda Haziran aynda Hkmetle birlikte alnan kararla 2009 yl ve sonras iin enflasyon hedefleri yukar ynl gncellenmitir. Enflasyon hedeflerindeki deiiklik parasal sklatrmayla birlikte uygulanm ve bu strateji enflasyon beklentilerinin kontrol altna alnmasna nemli katkda bulunmutur. Kresel ekonomideki sorunlarn derinlemesiyle, 2008 yl son eyreinden itibaren dnya ekonomisinde belirgin bir yavalama gzlenmi ve emtia fiyatlar nemli lde dmtr. Talep koullarndaki daralmaya ramen, kresel emtia ve finans piyasalarndaki belirsizlikler ve bu belirsizliklerin enflasyon iin yaratt riskler para politikasnn temkinli davranmasn gerektirmi, 2008 yl Austos-Ekim dneminde politika faizleri deitirilmemitir. Bu dnemde, kresel finans piyasalarndaki gven kaybnn derinlemesi kresel likidite akn olumsuz etkileyerek, zellikle dolar likiditesi talebini nemli lde artrmtr. Sz konusu gelime, btn gelimekte olan lke para birimlerinde olduu gibi TLnin de nemli lde deer kaybetmesine yol amtr. Dviz

11

Makroekonomik Grnm

kurundaki bu gelimelere karn toplam talepteki belirgin gerilemenin ve emtia fiyatlarndaki dn dviz kurlarndan fiyatlara gei etkisini fazlasyla telafi edebilecei, dolaysyla enflasyonun tahmin edilenden daha hzl debilecei ngrsyle, TCMB 2008 yl Kasm ayndan itibaren politika faiz oranlarn drmeye balamtr (Tablo 2.3).
Tablo 2. 3: Para Politikas Kurulu Kararlar PPK Toplant Tarihleri 18 Eyll 2008 22 Ekim 2008 19 Kasm 2008 18 Aralk 2008 15 Ocak 2009 19 ubat 2009 19 Mart 2009 16 Nisan 2009 14 Mays 2009 16 Haziran 2009 16 Temmuz 2009 18 Austos 2009 17 Eyll 2009 15 Ekim 2009 19 Kasm 2009 17 Aralk 2009 Faiz Karar Deiiklik yaplmad Deiiklik yaplmad -0,50 -1,25 -2,00 -1,50 -1,00 -0,75 -0,50 -0,50 -0,50 -0,50 -0,50 -0,50 -0,25 Deiiklik yaplmad Faiz Oran* 16,75 16,75 16,25 15,00 13,00 11,50 10,50 9,75 9,25 8,75 8,25 7,75 7,25 6,75 6,50 6,50

Kaynak: TCMB. (*) Bankalararas Para Piyasas ve stanbul Menkul Kymetler Borsas Repo-Ters Repo Pazarnda uygulanmakta olan gecelik borlanma faiz orandr.

Aklanan verilerin kresel krizin iktisadi faaliyet zerindeki etkilerinin derinletiine iaret etmesiyle, yl sonunda enflasyonun hedefin altnda kalma ihtimalinin artt ngrlm ve 2009 yl bandan itibaren politika faiz oranlarndaki indirim sreci hzlandrlmtr. Hzl faiz indirimleri ile finansal koullardaki ek sklamann telafi edilmesine katk salanmas amalanmtr. Bu erevede 2009 ylnn ilk drt aynda, politika faiz oranlar toplam 525 baz puan drlmtr. 2009 yl Mays ayndan itibaren iktisadi faaliyete dair ksmi toparlanma iaretleri alnmasna ramen, talepteki canlanmann gcne ve kalclna ilikin belirsizliklerin devam etmesi ve iktisadi faaliyetteki toparlanmann ve istihdam koullarndaki iyilemenin zaman alacann ngrlmesi nedeniyle, politika faiz indirimlerine devam edilmitir. Bylece Kasm 2008-Kasm 2009 dneminde politika faiz oranlarnda toplam 1.025 baz puan indirim gerekletirilmitir. Dier bir ifadeyle, politika faiz oranlar, kresel krizin etkilerinin derinlemeye balad 2008 ylnn son eyreindeki yzde 16,75 dzeyinden yzde 6,50 dzeyine gerilemitir. Para Politikas Kurulunun Aralk 2009daki son toplantsnda ise, iktisadi faaliyette lml bir toparlanma eilimine girildiine iaret edilerek politika faizleri sabit tutulmutur. Bununla birlikte, kresel ekonomideki sorunlarn tam olarak giderilememi olduu ve toparlanmann gcne ilikin belirsizliklerin devam ettii dikkate alnarak, faiz oranlarnn uzun bir sre dk dzeylerde tutulmas gerekecei vurgulanmtr. Kresel kriz dnemi boyunca, Trkiyenin finansal sisteminin greli olarak daha salkl olmas ve risk primindeki bozulmann snrl kalmas, Merkez Bankasnn hem iktisadi faaliyetteki daralmay snrlamak hem de enflasyonun hedeflerden belirgin olarak sapmasn engellemek amacyla yksek oranl faiz indirimlerine gitmesine olanak tanmtr. Buna ramen talep koullarndaki hzl daralma, emtia fiyatlarnda gzlenen gerilemeler ve mali tedbirler kapsamnda yaplan vergi indirimleri sonucunda enflasyonda sert bir d gereklemi, Haziran ve Eyll aylarnda enflasyon oranlar belirlenen hedef patikasnn altnda kalmtr. Yln son eyreinde ise byk lde enerji fiyatlarnn oluturduu baz etkisi ve ilenmemi gda fiyatlarndaki yksek artlar nedeniyle, enflasyon oran bir miktar ykselmi ve 2009 yl Aralk ay itibaryla yzde 6,53 ile hedefin altnda ancak belirsizlik aralnn iinde gereklemitir.

12

Makroekonomik Grnm

Kresel kriz dneminde Merkez Bankas para politikasna dair orta vadeli somut bir perspektif sunarak etkin bir iletiim politikas ve beklenti ynetimi izlemitir. Gerek bu erevede ekillenen para politikas duruu, gerekse enflasyon ve iktisadi faaliyete ilikin aklanan verilerin politika faizlerindeki hzl indirim srecinin gerekliliini teyit etmesi, faiz kararlarnn piyasa faizleri zerindeki belirleyiciliini artrm, politika faizlerine paralel olarak piyasa faizlerinde de belirgin bir d gereklemitir. (ekil 2.5). Buna ek olarak, son dnemde, kresel risk alglamalarndaki iyilemenin de desteiyle, faiz indirimlerinin kredi piyasas zerindeki olumlu etkisi gzlenmeye balam, uzun bir sre para politikas kararlarna tepkisi snrl kalan tketici kredisi faizleri belirgin bir d eilimi gstermitir.
ekil 2. 5: Para Politikas Kurulu Kararlar ve Piyasa Faiz Oran
25

20

15

10

MKB Tahvil ve Bono Piyasas Faiz Oran (gsterge niteliinde, bileik) TCMB Gecelik Faiz Oran (bileik)

5 01.08 02.08 03.08 04.08 05.08 06.08 07.08 08.08 09.08 10.08 11.08 12.08 01.09 02.09 03.09 04.09 05.09 06.09 07.09 08.09 09.09 10.09 11.09

Kaynak: TCMB, MKB.

Merkez Bankas, kresel krizin Trkiye ekonomisi ve finansal istikrar zerindeki olumsuz etkilerini snrlamaya ynelik olarak, temel politika arac olan ksa vadeli faizler yannda dier politika aralarn da etkin bir ekilde kullanmtr. Bu balamda, 2008 yl ortalarndan itibaren Trk liras ve dviz likidite skkln gidermek, bu piyasalarn salkl ilemesini salamak ve reel sektr desteklemek amacyla alnan nlemler ksaca u ekilde sralanabilir. Trk liras likiditesini desteklemeye ynelik olarak: Mays 2008den itibaren piyasalarda ortaya kan Trk liras likidite ihtiyac dzenli olarak gerekletirilen bir hafta vadeli repo ihaleleri ile karlanm, 29 Ocak 2009 tarihinde bankalara Likidite Destei Kredisi kullandrlmas koullar yeniden gzden geirilmi ve kullandrlabilecek kredilere ilikin usul ve esaslarn belirlendii ynetmelik Merkez Bankasnn internet sitesinde yaymlanm, 19 Haziran 2009dan itibaren temel fonlama arac olan bir hafta vadeli repo ilemlerine ilave olarak aya kadar vadeli repo ilemlerinin de kullanlmasna balanm, 16 Ekim 2009 tarihinde, yzde 6 olan TL zorunlu karlk oran yzde 5e drlm, bylece bankaclk sistemine yaklak 3,3 milyar TL kalc likidite salanmtr. Dviz likiditesini desteklemeye ve dviz piyasalarnn salkl almasn salamaya ynelik olarak, 9 Ekim 2008den itibaren, Merkez Bankas, Dviz ve Efektif Piyasalar Dviz Depo Piyasasnda araclk faaliyetlerine yeniden balam, bankalarn bu piyasadaki ilem limitlerini nemli lde artrm,
13

Makroekonomik Grnm

16 Ekim 2008 tarihinde rezerv biriktirme amal dzenlenmekte olan dviz alm ihaleleri durdurulmu, 24 Ekim 2008de dviz satm ihalelerine balanm, kresel piyasalardaki olumlu gelimeler zerine 30 Ekim tarihinde ihalelere ara verilmitir. Daha sonra 10 Mart - 3 Nisan 2009 tarihinde dviz satm ihaleleri yeniden dzenlenmi, 20 Kasm 2008de bankalarn kendilerine tannan borlanma limitleri erevesinde dolar ve euro cinsinden Merkez Bankasndan alabilecekleri dviz depolarnn vadesi 1 haftadan 1 aya uzatlm, yzde 10 olan bor verme faiz oran dolar iin yzde 7ye, euro iin yzde 9a drlm, 5 Aralk 2008de yabanc para zorunlu karlk oranlar yzde 11den yzde 9a drlm, 20 ubat 2009 tarihinde bankalarn dviz depo piyasasndan dolar ve euro cinsinden alabilecekleri dviz depolarnn vadesi bir aydan aya uzatlm, bu piyasada Merkez Bankas tarafl ilemlerde bor verme faiz oran dolar iin yzde 5,5e, euro iin de yzde 6,5e drlmtr. Reel sektr desteklemeye ynelik olarak: 5 Aralk 2008 tarihinden itibaren, ihracat reeskont kredisi uygulamasna ynelik yeni dzenlemeler yaplarak, ihracat reeskont kredisi limiti ykseltilmi ve bu kredilere kullanm kolayl getirilmi, 20 Mart ve 17 Nisan 2009 tarihlerinde, ihracat reeskont kredisi kullanmnn yaygnlatrlmasna ynelik olarak, daha fazla sayda firmann ihracat reeskont kredisinden yararlandrlmasn salayacak dzenlemeler yaplm, kredi limitleri ykseltilmitir. Trkiyede 2001 ylndan beri dalgal dviz kuru politikas uygulanmaktadr. Buna gre dviz kurlar piyasadaki arz ve talep koullar tarafndan belirlenmekte, Merkez Bankasnn herhangi bir kur hedefi bulunmamaktadr. Ancak, piyasa derinliinin kaybolmasna bal olarak speklatif davranlar sonucunda kurlarda salksz fiyat oluumlar gzlenmesi durumunda piyasaya alm ya da satm ynnde dorudan mdahale edilebilmektedir. 2006 Mays-Haziran dneminde kresel likidite krizi srasnda gerekletirilen dorudan satm mdahalesinden sonra Merkez Bankas dorudan dviz piyasasna mdahale etmemitir. Dalgal kur rejiminin dier ayan ise, rezerv biriktirme amal dviz alm ihaleleri oluturmaktadr. Merkez Bankas, dviz piyasasndaki arz ve talep koullarn mmkn olduunca dk dzeyde etkilemek iin, dviz alm ihalelerini nceden aklanan programa uygun olarak gerekletirmekte, dviz likiditesinde olaanst farkllamalar grlmedike bu programlarda deiiklie gitmemektedir. Mays 2006da ara verilen dviz alm ihalelerine Kasm 2006 tarihinde yeniden balanm ve dviz likiditesindeki gelimelere gre alm yaplacak tutarlar zaman zaman deitirilse de Ekim 2008e kadar programl olarak devam ettirilmitir. Ancak, kresel kriz koullarnda bankalarn dviz likidite durumlarn glendirmek amacyla alnan nlemler erevesinde, 16 Ekim 2008 tarihinde dviz alm ihalelerine ara verilmi, dviz piyasasnda derinliin kaybolmasna bal olarak salksz fiyat oluumlar gzlenmesi zerine ilk olarak 24-30 Ekim 2008 tarihleri arasnda iki kez dviz satm ihalesi dzenlenmi ve 100 milyon dolar satlmtr. 10 Mart tarihinden itibaren gnlk 50 milyon dolar tutarl olmak zere dviz satm ihalelerine yeniden balanmtr. lerleyen dnemlerde kresel piyasalardaki olumlu gelimelerin dviz piyasasndaki derinlie ilikin kayglar azaltmasyla, 3 Nisan 2009 tarihinde dviz satm ihalelerine son verilmi, bu sre zarfnda gerekletirilen 18 ihalede toplam 900 milyon dolar satlmtr (Tablo 2.4). Kresel ekonomiye ilikin olumlu beklentilere bal olarak likidite ve risk itahnn tekrar glenmesi ve dviz piyasasnn greli bir istikrara kavumasyla beraber, 4 Austos 2009 tarihinden itibaren dviz alm ihalelerine tekrar balanm, ihalelerde alm yaplacak tutar gnlk 30 milyon dolar ihale ve 30 milyon dolar opsiyon hakk olmak zere en fazla 60 milyon dolar
14

Makroekonomik Grnm

olarak belirlenmitir. 2010 ylnda da dviz alm ihalelerine ayn tutar ve koullarda devam edilmektedir. Merkez Bankas brt dviz rezervleri ise, 25 Aralk 2009 itibaryla 69,6 milyar dolar dzeyindedir.
Tablo 2. 4: Merkez Bankas Dviz Mdahale ve haleleri
(Milyon Dolar)

Yl

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010*

Dviz Alm haleleri 795 5.652 4.104 7.442 4.296 9.906 7.584 4.314 115

Dviz Satm haleleri 1.000 100 900 -

Dviz Alm Mdahaleleri 16 4.229 1.283 14.565 5.441 -

Dviz Satm Mdahaleleri 12 9 2.105 -

Toplam Net Dviz Almlar 799 9.881 5.378 22.007 6.632 9.906 7.484 3.414 115

Kaynak: TCMB *5 Ocak 2010 itibaryla.

2.1.3. Mali Sektr Kresel finansal krizin Trk bankaclk sektr zerindeki etkisi, pek ok lkenin bankaclk sektrne gre daha snrl kalmtr. Finansal kurulularn varla dayal menkul kymet ve balantl trev rnleri piyasalarnda henz aktif olmamasnn yan sra, sektrde 2001 ylndan sonra kapsaml bir yeniden yaplandrmann gerekletirilmesi, son yllarda daha ihtiyatl bir dzenleme ve denetim yaklamnn benimsenmesi ve sektrn sermaye yapsnn gl olmas bu gelimede etkili olmutur. 2009 yl Eyll ay itibaryla Trk bankaclk sektrndeki faaliyet gsteren banka says 2008 yl sonuna gre deimeyerek 49 olarak gereklemitir. 2009 ylnda bankaclk sektrnn bilano bymesi nceki yllara gre yavalamasna karn devam etmitir. 2008 yl sonunda 481 milyar dolar seviyesinde olan sektrn aktif bykl, 2009 yl Eyll aynda yzde 4,7 orannda artarak 523,6 milyar dolar seviyesinde gereklemitir. Eyll 2008Eyll 2009 dneminde ise aktif bykl reel olarak yzde 3,4 orannda artmtr. Finansal krizin etkisiyle, bankalarn likit kalma istekleri ve kredi talebinin daralmas sonucunda bankaclk sektrnn kredi hacmi, 2009 ylnn ilk dokuz aynda olduka snrl bir art gstererek 246,4 milyar dolar olarak gereklemitir. Sektrn kredi hacmi Eyll 2008 - Eyll 2009 aras dnemde reel olarak yzde 2,9 orannda daralrken, kredilerin toplam bankaclk aktifleri ierisindeki pay da yzde 50den yzde 47ye gerilemitir. Bu dnemde bankalarn menkul kymetlere olan plasmanlar ise artmtr. 2008 yl Eyll aynda yzde 3,1 olan kredilerin takibe dnm oran, kresel finansal krizin de etkisiyle 2009 yl Eyll ay itibaryla yzde 5,3 seviyesine ykselmitir. Bankaclk sektrnn sermaye yeterlilik oran, 2009 ylnn ilk dokuz aynda zkaynaklardaki artn ve kredilerdeki durgunluun etkisiyle artarak 2008 yl sonundaki yzde 18 seviyesinden yzde 20ye ykselmitir. zkaynaklardaki artta dnem karnda grlen byme etkili olurken, sektrn yksek karlln muhafaza etmesinde net faiz gelirlerindeki art rol oynamaktadr. 2008 ylnda 8,8 milyar dolar olan bankaclk sektr net kr, 2009 ylnn ilk dokuz aynda 10,7 milyar dolar seviyesinde gerekleerek olumlu seyrini devam ettirmitir. 2009 yl Eyll ay itibaryla sektr, 0,5 milyar dolar net genel pozisyon fazlas vermi olup, kur riski snrl dzeyde bulunmaktadr. Sektrde yabanc sermayenin pay ise 2009 yl Eyll ay itibaryla yzde 39,7 dzeyindedir. Kresel krizin 2008 ylnda yurtii sermaye piyasalarnda kendini hissettiren olumsuz etkileri, 2009 ylnda ksmen de olsa hafiflemi ve hisse senedi piyasasnda art eilimi hakim olmutur. 2008 yl boyunca yaklak yzde 52 orannda gerileme gstererek 55.538 seviyesinden

15

Makroekonomik Grnm

26.864 seviyesine gerileyen MKB Ulusal-100 Bileik Endeksi 2009 sonu itibaryla, 2008 yl sonuna gre yaklak yzde 97 orannda artm ve 52.825 seviyesine ykselmitir. MKB Ulusal 100 Bileik Dolar Endeksi ise 2008 yl boyunca yaklak yzde 63 orannda dle 2.790dan 1.028e gerilemi, ancak 2009 ylnda TL bazl endekse paralel bir ekilde art eilimi gstermi ve bu dnemde yzde 101 orannda artarak 2009 sonu itibaryla 2.068 seviyesine ykselmitir. 2008 ylndaki dlere karn, hisse senetleri piyasasndan ciddi yabanc yatrmc k olmam ve hisse senetleri piyasasnda yabanc yatrmc saklama oran, 2008 yl bandaki yzde 72lik dzeyinden yl sonunda ancak yzde 67,5ya gerilemitir. Yabanc yatrmc saklama oran 2009 ylnn ilk aylarnda bir miktar daha d gsterse de, 2009 sonu itibaryla yzde 67,3 olarak gereklemitir.
Tablo 2. 5: Bankaclk Sektrnn Genel Grnm
2002 Temel Byklkler Aktif Bykl (Milyar Dolar) Krediler (Milyar Dolar) Mevduat (Milyar Dolar) Banka Says (Adet) Personel Says (Bin Kii) Performansa likin Gstergeler Net Dnem Kar (Milyar Dolar) Aktif Getiri Oran (%) zkaynak Getiri Oran (%) Kredi/Mevduat Oran (%) Risklere likin Gstergeler Sermaye Yeterlilii Oran (%) Bilano i Dviz Pozisyon (Milyar Dolar) Net Genel Pozisyon (Milyar Dolar) Tahsili Gecikmi Alacaklar/Brt Krediler (%) Menkul Deerler Portfy/Aktifler (%)
Kaynak: BDDK

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009 Eyll

130,1 30,0 84,4 54 123,9 1,8 1,4 9,2 35,5 26,1 -0,6 -0,4 17,6 40,5

178,9 47,4 111,3 50 124,0 4,0 2,2 15,8 42,6 30,9 0,0 0,3 11,5 42,8

228,3 74,0 143,0 48 127,9 4,5 2,1 14,0 51,7 28,8 -1,4 -0,1 6,0 40,4

295,9 113,7 187,1 47 133,0 3,7 2,7 18,6 61,7 24,2 -1,9 -0,1 5,0 36,0

356,0 111,0 179,0 50 151,0 2,6 2,4 19,8 71,2 21,9 -5,5 0,1 3,7 31,8

502,0 246,0 308,0 50 168,0 0,0 2,8 24,8 80,0 18,9 -8,3 0,2 3,5 21,3

481,0 241,0 299,0 49 182,0 8,8 2,1 18,8 80,8 18,0 -3,3 -0,1 3,7 26,5

523,6 246,4 320,7 49 182,7 10,7 2,4 18,9 76,8 20,0 -11,1 0,5 5,3 30,2

Sigortaclk ve bireysel emeklilik sektrnde 31 Austos 2009 tarihi itibaryla aktif olarak 56 irket faaliyette bulunmaktadr. Sz konusu irketlerden 32 tanesi hayat-d, 12si hayat ve emeklilik, 10u hayat, 1i emeklilik ve 1i de reasrans alannda faaliyet gstermektedir. Ayn tarih itibaryla, sigortaclk sektrndeki prim retimi 8,2 milyar TL olarak gereklemi olup aktif byklk ise 30 milyar TLdir. Bireysel emeklilik sektr, uygulamann balatld 2003 ylndan bu yana hzl byme eilimi gstermektedir. Bireysel Emeklilik Sistemindeki katlmc says Kasm 2009 itibaryla 1,9 milyonu ve szleme says 2,2 milyonu am, sistemde toplanan fon tutar ise 8,7 milyar TLye ulamtr. Kasm 2008-Kasm 2009 dneminde, katlmc saysndaki yzde 13,7 orannda arta karn, sistemdeki fon tutarnn yzde 47,8 orannda artt grlmektedir. Kresel krizin etkileri sonucu oluan getiri kayplarnn 2009 ylnda hzla telafi edildii grlmektedir. Bu balamda, Ocak-Haziran 2009 itibaryla Trkiyedeki bireysel emeklilik sisteminin getiri performansnn OECD lkeleri arasndaki en yksek oluu dikkat ekmektedir. Trkiyedeki deprem riskinin daha iyi ynetilebilmesi kapsamnda, vatandalara sigorta teminat salanmas konusunda Doal Afet Sigortalar Kurumu (DASK) almalar youn ekilde devam ettirilmitir. Bu kapsamda, 2008 yl sonunda 2 milyon 853 bin olan zorunlu deprem sigortas polie says 2009 yl Eyll ay sonu itibaryla 3 milyon 394 bine ykselmi olup; verilen toplam teminat miktar 194 milyar TLye ulamtr.

16

Makroekonomik Grnm

2.1.4. demeler Dengesi 2.1.4.1. Cari lemler Hesab 2002-2008 dnemi incelendiinde, cari ilemler ann srekli artarak, 2002 ylndaki 0,6 milyar dolar seviyesinden 2008 yl itibaryla 41,8 milyar dolara, dier bir ifadeyle GSYHnn yzde 5,7sine ulat grlmektedir. Bu art trendi, kresel finansal krizin lkemiz d ticaretini etkilemeye balad 2008 ylnn son eyreinden itibaren durmu ve eilim tersine dnmtr. Nitekim, 2009 ylnn ilk on aynda cari ilemler a, milli gelirdeki daralma ve emtia fiyatlarndaki d nedeniyle bir nceki yln ayn dnemine gre yzde 79,4 orannda azalarak 38,3 milyar dolardan 7,9 milyar dolar seviyesine dmtr.
Tablo 2. 6: demeler Dengesi
Yllk 2007 -38,2 -46,7 115,4 107,3 -162,0 -170,1 13,3 28,6 18,5 -15,3 -7,1 6,4 -13,5 2,2 36,6 36,6 19,9 22,0 -2,1 0,7 24,0 -4,9 28,9 4,2 27,6 0,0 -3,9 5,6 25,9 -3,3 -1,5 -1,9 0,4 -8,0 1,6 (Milyar Dolar) Ocak-Ekim 2008 2009 -38,3 -7,9 -49,1 -18,1 122,3 89,6 114,9 83,2 -171,4 -107,8 -178,5 -112,8 15,9 15,3 30,9 28,2 19,7 18,7 -15,0 -13,0 -7,0 -6,6 5,9 4,6 -12,9 -11,2 1,8 1,5 36,3 2,2 36,3 2,2 13,8 5,6 16,1 6,6 -2,3 -1,0 -4,3 0,6 29,5 -4,7 -13,0 3,7 42,5 -8,3 3,8 -1,6 33,9 -14,3 0,0 0,0 3,0 0,6 7,2 -6,5 23,7 -8,4 4,3 5,5 -1,6 -0,8 5,9 6,4 0,4 2,0 -2,7 0,6 2,0 5,7

Cari lemler Hesab D Ticaret Dengesi Toplam Mal hracat hracat (fob) Toplam Mal thalat thalat (cif) Hizmetler Dengesi Gelir Turizm Geliri Gider Gelir Dengesi Gelir Gider Cari Transferler Sermaye ve Finans Hesab Finans Hesab Dorudan Yatrmlar Yurtiinde Yurtdnda Portfy Yatrmlar Dier Yatrmlar Varlklar Ykmllkler Ticari Krediler Krediler Merkez Bankas Genel Hkmet Bankalar Dier Sektrler Mevduatlar Merkez Bankas Bankalar Dier Ykmllkler Rezerv Varlklar Net Hata Noksan
Kaynak: TCMB

2008 -41,8 -53,0 140,8 132,0 -193,8 -202,0 17,2 34,8 22,0 -17,6 -8,2 6,9 -15,0 2,1 36,4 36,4 15,8 18,3 -2,5 -5,0 24,6 -10,9 35,5 1,6 30,1 0,0 3,4 3,0 23,7 3,4 -1,8 5,2 0,4 1,1 5,4

2008 ylnn ikinci eyreinden itibaren ihracat verileri incelendiinde, dnya mal ihracatyla Trkiye mal ihracatnn benzer bir trend izledii grlmektedir. Trkiyenin mal ihracat, ekonomik krizin etkisini gstermeye balad 2008 yl son eyreinde yzde 13,2 azalmasna ramen, 2008 yl genelinde yzde 23,1 orannda artarak 132 milyar dolara ulamtr.

17

Makroekonomik Grnm ekil 2. 6: hracat Art Oran (Yllk, Yzde)

70 50 30 10 -10 -30
Dnya Trkiye

-50 Oc.98 Oc.99 Oc.00 Oc.01 Oc.02 Oc.03 Oc.04 Oc.05 Oc.06 Oc.07 Oc.08 Tem.98 Tem.99 Tem.00 Tem.01 Tem.02 Tem.03 Tem.04 Tem.05 Tem.06 Tem.07 Tem.08 Oc.09 Tem.09
Yzde Deime

Kaynak: IMF-IFS, TK

2009 ylnn Ocak-Ekim dneminde ihracat bir nceki yln ayn dnemine gre yzde 27,6 orannda azalarak 83,2 milyar dolara dmtr. Bu dte, motorlu kara tatlar ve rmorklar ihracatnn yzde 41,6 orannda, ana metal sanayii ihracatnn yzde 35,6 orannda ve kok kmr ve rafine edilmi petrol ihracatnn yzde 56,4 orannda azalmas etkili olmutur.
Tablo 2. 7: Geni Ekonomik Gruplarn Snflamasna (GEGS) Gre D Ticaret
(Milyar Dolar) Yllk
2007 Yzde Pay 2008 Yzde Pay Yzde Deime 2008 Yzde Pay

Ocak-Ekim
2009 Yzde Pay

Toplam hracat Yatrm Mallar Ara Mallar Tketim Mallar Toplam thalat Yatrm Mallar Ara Mallar Tketim Mallar
Kaynak: TK

107,3 13,8 49,4 43,7 170,1 27,1 123,6 18,7

100,0 12,8 46,1 40,7 100,0 15,9 72,7 11,0

132,0 16,7 67,7 47,1 202,0 28,0 151,7 21,5

100,0 12,7 51,3 35,7 100,0 13,9 75,1 10,6

23,1 21,6 37,1 7,7 18,8 3,6 22,7 15,0

114,9 14,6 59,5 40,4 178,5 23,9 135,5 18,5

100,0 12,7 51,8 35,1 100,0 13,4 75,9 10,4

83,2 8,9 40,9 33,0 112,8 17,0 80,3 15,0

100,0 10,7 49,1 39,6 100,0 15,1 71,1 13,3

-27,6 -39,2 -31,3 -18,3 -36,8 -28,8 -40,8 -18,9

Mal ihracatndaki eilimlere benzer ekilde mal ithalat da 2008 ylnn nc eyreinden itibaren daralmaya balam, ancak 2008 yl genelinde bir nceki yla gre yzde 18,8 orannda artarak 202 milyar dolar olarak gereklemitir. 2009 yl Ocak-Ekim dneminde ise ithalat, bir nceki yln ayn dnemine gre yzde 36,8 orannda azalarak 112,8 milyar dolara dmtr. Bu dte toplam ithalatn yzde 71ini oluturan ara mallar ithalatnn yzde 40,8 orannda azalmas etkili olmutur. Bu gelimeler sonucunda, 2007 ylnda yzde 42,8 olan d ticaret hacminin GSYHya oran, 2008 ylnda yzde 45,5e ykselmitir.

18

Makroekonomik Grnm

2008 ylnda AB lkeleri ile olan d ticaret incelendiinde, AB lkelerinin ihracat iindeki paynn bir nceki yla gre 8,3 puan gibi yksek bir oranda derek yzde 48e geriledii grlmektedir. Bu dnemde, AB lkelerine yaplan ihracat yzde 5 gibi snrl bir oranda artarken, dier lkelere yaplan ihracat yzde 49,4 orannda artmtr. Benzer ekilde, AB lkelerinden yaplan ithalatn toplam ithalat iindeki paynn da yaklak 3,3 puan azalarak yzde 37ye geriledii gzlenmektedir. 2009 yl Ocak-Ekim dneminde, AB lkelerine yaplan ihracatn toplam ihracat iindeki pay yzde 45,7, AB lkelerinden yaplan ithalatn toplam ithalat iindeki pay ise yzde 40,1 olarak gereklemitir. AB lkelerinin Trkiyenin ihracatndaki paylarnn dmesinde 2009 yl ilk eyreinde AB-27 lkelerinin srasyla yzde 5,2, yzde 5,7 ve yzde 4,2 orannda daralmalar ve buna bal olarak, 2009 yl Ocak-Ekim dneminde yaptklar toplam mal ithalatnn yzde 25,4 orannda azalmas etkili olmutur. AB lkelerinden yaplan ithalatn toplam ithalat ierisindeki paynda son yllarda gzlenen dalgalanmada ise, Trkiyenin AB d lkelerden ithal ettii enerji hammadde fiyatlarnda gzlenen hareketler etkili olmutur.
Tablo 2. 8: lke Gruplarna Gre D Ticaret
(Milyar Dolar)
Yllk Yzde Pay 100,0 56,3 41,0 2,7 100,0 40,3 58,9 0,7 Yzde Pay 100,0 48,0 49,7 2,3 100,0 37,0 62,3 0,7 Yzde Deime 23,1 5,0 49,4 2,2 18,8 9,0 25,5 9,0 Yzde Pay 100,0 48,6 49,1 2,3 100,0 37,0 62,4 0,7 Ocak-Ekim Yzde Pay 100,0 45,7 52,4 1,9 100,0 40,1 59,2 0,7 Yzde Deime -27,6 -31,8 -22,8 -40,5 -36,8 -31,4 -40,0 -34,9

2007 Mal hracat Avrupa lkeleri (AB-27) Dier lkeler Trkiye Serbest Blgeleri Mal thalat Avrupa lkeleri (AB-27) Dier lkeler Trkiye Serbest Blgeleri Kaynak: TK 107,3 60,4 43,9 2,9 170,1 68,6 100,2 1,2

2008 132,0 63,4 65,6 3,0 202,0 74,8 125,8 1,3

2008 114,9 55,8 56,4 2,6 178,5 66,0 111,3 1,2

2009 83,2 38,0 43,6 1,6 112,8 45,2 66,8 0,8

2007 ylnda 13,3 milyar dolar olan hizmetler fazlasnn, 2008 ylnda 17,2 milyar dolara ykseldii grlmektedir. Bu ykselmede bir nceki yla gre yaklak 3,5 milyar dolar artan turizm gelirleri etkili olmutur. 2009 ylnn Ocak-Ekim dneminde, zellikle 1 milyar dolar azalan turizm gelirlerinin de etkisiyle, hizmetler dengesi fazlas bir nceki yln ayn dnemine gre 0,6 milyar dolar azalarak 15,3 milyar dolar seviyesinde gereklemitir. 2007 ylnda 7,1 milyar dolar ak veren gelir dengesindeki bozulma 2008 ylnda da devam etmi ve ak 8,2 milyar dolar seviyesinde gereklemitir. 2009 ylnn Ocak-Ekim dneminde ise gelir dengesinde bir nceki yln ayn dnemine gre bir miktar iyileme gzlemlenmi ve ak 6,6 milyar dolar seviyesinde kalmtr. Cari transferler kalemi 2007 ylnda 2,2 milyar dolar fazlaya ularken, 2008 ylnda 2,1 milyar dolar olarak gereklemitir. 2009 ylnn Ocak-Ekim dneminde ise cari transferler kalemi bir nceki yln ayn dnemine gre bir miktar azalmasna ramen 1,5 milyar dolar fazla vermitir. 2.1.4.2. Sermaye ve Finans Hesab Son yllarda yaanan yksek sermaye girileri, kresel krize ramen 2008 ylnda da devam etmitir. Nitekim 2007 ylnda 36,6 milyar dolar fazla veren sermaye ve finans hesab, 2008 ylnda da 36,4 milyar dolar fazla vermitir. 2008 ylnn ilk eyreinde 37,5 milyar dolar sermaye girii olurken, son eyreinde ise 1,1 milyar dolar tutarnda sermaye k kaydedilmitir. Kresel kriz nedeniyle likidite daralmas ve belirsizliklerin artmas ve bu srecin zellikle portfy ve dier yatrmlar olumsuz etkilemesi, 2008 ylnn son eyreinde yaanan sermaye klarnn temel belirleyicileri olmutur. Kresel krizin etkilerinin daha youn hissedildii 2009 ylnn ilk on
19

Makroekonomik Grnm

aynda ise sermaye girileri 2,2 milyar dolar olmutur. Sz konusu dnemde, dorudan ve portfy yatrmlarnda srasyla 5,6 ve 0,6 milyar dolar tutarnda giri, dier yatrmlar kaleminde ise 4,7 milyar dolar k gereklemitir. 2008 ylnda net dorudan yabanc yatrmlar 15,8 milyar dolar seviyesinde gereklemitir. 2008 ylnda yurtiinde 18,3 milyar dolarlk yabanc yatrm gerekleirken, yurtdnda 2,5 milyar dolarlk dorudan yatrm gerekletirilmitir. 2009 ylnn ilk on aynda ise net dorudan yabanc yatrmlar geen yln ayn dnemine gre yzde 59 orannda azalarak 5,6 milyar dolar olmutur. Sz konusu dnemde, yurtiinde 6,6 milyar dolar tutarnda dorudan yatrm gerekleirken, yurtdnda 1 milyar dolar tutarnda dorudan yatrm yaplmtr. Portfy yatrmlar kaleminde, kresel krizin risk alglamasn artrmas ve bu durumun zellikle Trkiye gibi gelimekte olan lkelere olumsuz yansmas nedeniyle 2008 ylnda 5 milyar dolarlk bir k olmutur. Sz konusu kalemde 2008 ylnn son aylarnda gzlenen hzl k, byk lde yabanc yatrmclarn portfylerindeki 5,1 milyar dolar tutarndaki genel hkmet yurtii bor senetlerini satmalarndan kaynaklanmtr. 2009 yl ilk on aynda portfy yatrmlarnda 0,6 milyar dolar giri olmutur. Bu gelimede, ykmllk alt kalemlerinden yurt ii bor senetlerinde 1 milyar dolar k olmasna karn hisse senetlerindeki 2 milyar dolarlk ve yurtd bor senetlerindeki 1,8 milyar dolarlk giriler etkili olmutur. Bylece, kresel lekte portfy yatrmlarnda nemli oranda klarn yaand bir dnemde Trkiyeye 2009 ylnn ilk on aynda dk dzeyde de olsa giri olmutur. Dier yatrmlar kalemi, 2008 ylnda kresel piyasalarda yaanan kredi skmasna ramen 0,6 milyar dolar artarak 24,6 milyar dolara ulamtr. Bununla beraber, 2008 ylnn Ocak-Ekim dneminde 29,5 milyar dolar giri gerekleen dier yatrmlar kaleminde, 2009 ylnn ayn dneminde bankalar ve banka d kurulularn yurtdndan kullandklar kredilerde net bor deyici konumuna gemesi nedeniyle 4,7 milyar dolar k kaydedilmitir. Dier yatrmlarn alt kalemleri incelendiinde, krediler kaleminin 2009 ylnn ilk on aynda 14,3 milyar dolar azald ve sz konusu azaln bankalarn ve banka d kurulularn yurt dndan salad kredilerde yaanan srasyla 6,5 ve 8,4 milyar dolar tutarndaki dten kaynakland gzlenmektedir. Bu gruplarn kredi byklklerinin azalnda, bankalarn ksa vadeli kredilerindeki, banka d kurulularn ise uzun vadeli kredilerindeki yksek oranl d etkili olmutur. 2008 Yl KEPinde ayrntl olarak ele alnan reel sektrn yabanc para cinsinden borluluu 8, kresel krizin Trkiyeyi etkiledii finansman kanal asndan nemli bir role sahip olmutur. 2008 ylnn ilk on aynda reel sektrde faaliyet gsteren irketler 42,4 milyar dolar tutarnda uzun vadeli kredi temin ederken, 19,5 milyar dolar tutarnda kredi borcu demilerdir. 2009 ylnn ayn dneminde ise irketlerin temin ettii uzun vadeli kredi 19,3 milyar dolara derken, yaptklar geri deme 27,5 milyar dolara ulamtr. Bylece, 2008 yl Ocak-Ekim dneminde net 22,9 milyar dolar d finansman kullanan reel sektr, 2009 ylnn ayn dneminde 8,2 milyar dolar net deme gerekletirmitir. Bu dnemde, reel sektrde faaliyet gsteren irketlerin net bor deyicisi durumuna gelmelerinde, i talepteki d, ileriye ynelik belirsizlikler ve uluslararas piyasalarda kredi bulma zorluu gibi nedenler etkili olmutur. 2008 ylnn ilk on aynda 3 milyar dolar olan merkezi hkmetin uzun vadeli kredileri, 2009 ylnn ayn dneminde yzde 79,3 orannda azalarak 0,6 milyar dolara gerilemitir. Ayrca, 2008 ve 2009 yl Ocak-Ekim dneminde IMFye srasyla 2 ve 0,7 milyar dolar bor geri demesi gerekletirilmi olup, bunun karlnda 2009 dnemi iin IMFden herhangi bir kredi kullanlmazken, 2008 dnemi iin 3,6 milyar dolar kredi kullanlmtr. Bu gelimeler sonucunda, 2009 ylnn ilk on aynda Trkiyenin 7,9 milyar dolar tutarndaki cari ann, 2,2 milyar dolar sermaye giriinden, 5,7 milyar dolar ise aklanamayan dviz girilerinin yer ald net hata ve noksan kaleminden finanse edilmitir.

Baknz: 2008 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program, Kutu 2.2: Bankaclk-D Kesimin Yabanc Para Cinsinden Borluluu.

20

Makroekonomik Grnm

Ekim 2008-Ekim 2009 dneminde 9 milyar dolara ulaan net hata ve noksan kaleminin bu kadar yksek gereklemesinde; kur hareketlerinin muhasebeletirilmesi srasnda ortaya kan farkllklarn yan sra, yurt ii bankaclk sistemi dnda tutulan efektif eklindeki dviz tasarruflarnn bankalara TL karl satlmasnn rol oynad dnlmektedir. 2009 yl genelinde resmi rezervlerdeki azalma 2008 yl KEPinde 17,4 milyar dolar olarak tahmin edilirken, 2009 yl Ocak-Ekim dnemindeki azalma 0,6 milyar dolar gibi snrl bir seviyede kalmtr. Kresel ekonomik krize bal olarak azalan cari ak ve net hata noksan kaleminin yksek seviyelerde gereklemesi resmi rezervlerdeki azalmay snrlayan balca faktrler olmutur. 2.2. Orta Vadeli Makroekonomik Senaryo 2010-2012 dnemini kapsayan 2009 Katlm ncesi Ekonomik Program, II. Dnya Savandan sonra yaanan en derin daralmaya sebep olan kresel ekonomik kriz ortamnda hazrlanmtr. Bu programn temel amac, kresel krizin etkisinden k srecinde Trkiyenin ekonomik ve sosyal yapsnn gl ynlerinden yararlanarak, ekonominin yeniden istikrarl byme dnemine girmesini salamak ve bylece lkenin refah dzeyini artrmaktr. Mevcut uluslararas konjonktr, yapsal reform srecinin hzlandrlmas gereini ortaya karmtr. Bu anlamda kresel kriz frsatlar da beraberinde getirmektedir. Alnacak tedbirler ve gerekletirilecek reformlar sayesinde, ekonominin temelleri glendirilecektir. Ekonomide rekabet gcn artracak, bymeyi ve mali dengelerdeki iyilemeyi kalc hale getirecek kapsaml bir yapsal reform program uygulamaya konulacaktr. Bylece, yerli ve yabanc yatrmclara salam ve ngrlebilir bir ortam oluturulacak ve tketici ve retici gveni glenecektir. Kamu kesimi, uygulad gelir ve harcama politikalaryla kresel krizin ekonomi zerindeki etkilerini azaltmada etkin bir rol oynamtr. Program dneminde maliye politikasnn temel amac, ekonomik krizin etkisiyle ykselen kamu aklarn tedrici olarak makul seviyelere indirmektir. Ekonomideki ngrlebilirlilii ve zel sektr tarafndan kullanlabilecek kaynaklar artrmak amacyla, kamu kesimi borlanma gereinin tedrici bir ekilde azaltlmas ve fiyat istikrarnn korunmas nem arz etmektedir. Bylece, krizden k ve sonrasnda byme srecinin zel sektr nclnde gereklemesi mmkn olacaktr. 2.2.1. Reel Sektr 2.2.1.1. Bymenin Talep Bileenleri 2002-2007 dneminde ortalama yzde 6,8 orannda byyen Trkiye ekonomisinde, 2007 ylnn ikinci eyreinden itibaren yavalama belirtileri grlmeye balamtr. 2008 ylnda ise kresel ekonomide ortaya kan belirsizlikler yavalamay hzlandrm ve ekonomi uzun bir aradan sonra ilk defa yln son eyreinde daralmtr. Bylece, 2008 yl genelinde ekonomik byme yzde 0,9 olarak gereklemitir. Kresel krizin etkilerinin ciddi ekilde hissedildii 2009 ylnn ilk dokuz aynda ise Trkiye ekonomisi yzde 8,4 orannda daralmtr. 2009 yl btn dnya ekonomileri iin zor bir yl olmutur. Birok lke, krizin etkilerini azaltmaya ynelik olarak para politikas nlemlerinin yan sra kayda deer mali tedbir paketleri aklam ve bu paketleri hayata geirmek iin kamu harcamalarnda ciddi artlara gitmitir. Buna ramen, 2009 ylnda birok lke ekonomisinde nemli daralmalar yaanmaktadr. Bu erevede, 2009 ylnn dnya ekonomisi iin kinci Dnya Savandan sonra en ciddi ekonomik daralmann yaand yl olarak kayda gemesi beklenmektedir. Yln son eyreinden itibaren bu olumsuz tablonun dzelmeye baladna ynelik sinyaller gelmeye balam olup, 2010 yl ve sonrasnda dnya ekonomisinin toparlanmas beklenmektedir. Dnya ekonomisine ilikin bu temel senaryo altnda, Trkiye ekonomisinin de 2010 ylndan itibaren dier lke ekonomileri gibi toparlanma srecine girecei tahmin edilmektedir. 2008 Yl KEPinde, Trkiye ekonomisinin 2009 ylnda yzde 3,6 orannda daralaca ngrlmtr. Ancak, yl iinde aklanan veriler krizin Trkiyeye etkilerinin beklenenden daha fazla olduunu ortaya karmtr. Bu nedenle, 2009 ylna ilikin byme tahminini revize etmek ihtiyac ortaya kmtr.
21

Makroekonomik Grnm

Trkiye ekonomisine ilikin gncel veriler, krizin etkilerinin 2009 ylnn ikinci yarsndan itibaren azalmaya baladna iaret etmektedir. Bu kapsamda, ekonominin son eyrekte ufak da olsa byyecei, ancak 2009 ylnn genelinde yzde 6 orannda daralaca tahmin edilmektedir. GSYHnn geliimi harcama kalemleri itibaryla incelendiinde, zel kesim tketim harcamalarnn 2009 ylnda yzde 3,4 orannda azalaca ngrlmektedir. zel kesim sabit sermaye yatrm harcamalarnn ise kresel kredi daralmas ve oluan belirsizlik ortamndan daha fazla etkilenerek, 2009 ylnda yzde 21 orannda daralmas beklenmektedir. Bu daralmada ihracat pazarlarndaki talep azalmasnn da etkili olduu dnlmektedir. te yandan, 2009 ylnda uygulamaya konulan mali paketler nedeniyle, kamu kesimi tketim ve sabit sermaye yatrmlarnn artaca ngrlmektedir. Ticaret ortaklarnda gzlenen ekonomik daralmann bir sonucu olarak mal ve hizmet ihracatnn 2009 ylnda yzde 6,1 orannda gerileyecei tahmin edilmektedir. Gerek yurtii talepteki ciddi gerileme, gerekse ihracatn azalmas neticesinde mal ve hizmet ithalatnn 2009 ylnda yzde 11,7 orannda daralaca ngrlmektedir. thalatn ihracattan daha yksek oranda azalmas, net ihracatn bymeye katksnn yksek olmasna neden olmaktadr. Bylece, 2009 ylnda yurtii talebin bymeye katksnn -7,8 puan, net ihracatn bymeye katksnn ise 1,8 puan olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. zel kesim tketim harcamalarndaki artn, 2010 ve 2011 yllarnda ekonomik bymenin altnda kalmas beklenmektedir (Tablo 2.9). zel kesim sabit sermaye yatrmlarnn 2010 ylnda yzde 7, 2011 ylnda yzde 10 ve 2012 ylnda ise yzde 12 orannda artaca tahmin edilmektedir. Yatrmlarda beklenen artn nedenleri arasnda beklenen talep art, ertelenmi yatrmlar ve dk faiz oranlar bulunmaktadr.
Tablo 2. 9: Bymenin Talep Bileenleri
(1998 Fiyatlaryla Yzde Art) 2008 0,2 -0,1 1,9 -3,7 -5,0 -7,7 13,1 0,3 2,3 -3,8 0,9 -0,8 -1,1 2009 -2,4 -3,4 4,4 -24,6 -17,7 -21,0 0,4 -1,7 -6,1 -11,7 -6,0 -7,6 -5,9 Tahmin 2010 2,6 2,6 2,4 9,1 7,6 7,0 10,3 0,2 4,2 5,4 3,5 3,8 3,6 2011 3,2 3,3 2,8 9,2 7,1 10,0 -4,6 0,3 6,0 7,5 4,0 4,4 4,1 2012 4,4 4,8 2,2 10,9 10,4 12,0 2,6 0,0 6,5 9,3 5,0 5,8 5,7

Toplam Tketim Harcamalar zel Kesim Kamu Kesimi Toplam Yatrm Harcamalar Sabit Sermaye Yatrmlar zel Kesim Kamu Kesimi Stok Deiimi (1) Mal ve Hizmet hracat Mal ve Hizmet thalat Gayri Safi Yurtii Hasla Yurtii Talep Yurtii Nihai Talep
Kaynak: Gerekleme TUK, Tahmin DPT. (1) GSYH bymesine katk olarak verilmitir.

2009 ylndaki daralmann ardndan ekonominin 2010 ylnda tekrar byme srecine girecei ve yzde 3,5 orannda byyecei tahmin edilmektedir. Dnya ekonomisindeki toparlanmayla birlikte, 2011 ve 2012 yllarnda bymenin ivme kazanaca ve GSYH artnn srasyla yzde 4 ve yzde 5 oranlarnda gerekleecei ngrlmektedir. Bylece 2010-2012 dneminde yllk ortalama GSYH bymesinin yzde 4,2 olarak gereklemesi beklenmektedir.

22

Makroekonomik Grnm ekil 2. 7: GSYH Bymesi

10 8 6 Yzde Deime 4 2 0 -2 -4 -6 -8
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Tahmin

GSYH
Kaynak: Gerekleme TUK, Tahmin DPT.

1999-2008 Ortalamas

Kamu kesiminde ise, 2010-2012 dnemindeki ortalama artn tketimde yzde 2,5, yatrmda ise yzde 2,6 olaca ngrlmektedir.
ekil 2. 8: GSYH Bymesine Katklar
20 15 Bymeye Katklar, Yzde 10 5 0 -5 -10 -15 -20 -25 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Tahmin

Yurtii Nihai Talep

Stok

hracat

thalat

Dier taraftan, kresel ekonomik toparlanmann belirginleecei KEP dneminde, d talepte yaanacak art ile mal ve hizmet ihracatnn 2010, 2011 ve 2012 yllarnda srasyla yzde 4,2, yzde 6 ve yzde 6,5 oranlarnda artaca tahmin edilmektedir. hracat artnn yan sra, i talep canlanmasnn da etkisiyle mal ve hizmet ithalatnn 2010 ylnda yzde 5,4, 2011 ylnda yzde 7,5 ve 2012 ylnda yzde 9,3 orannda artaca ngrlmektedir. Bymeye katklar incelendiinde, 2010-2012 dneminde bymenin zel sektr kaynakl olmas beklenirken, net ihracatn bymeye katksnn negatif olaca ngrlmektedir (ekil 2.8).

23

Makroekonomik Grnm

2.2.1.2. Yatrm-Tasarruf Dengesi 2008 ylnda toplam yatrmlarn GSYHya oran yzde 21,8 olarak gereklemitir. Toplam yatrmlarn kompozisyonu incelendiinde, sabit sermaye yatrmlarnn GSYHya paynn yzde 19,9, stok deimesinin GSYHya paynn ise yzde 1,9 olduu grlmektedir. te yandan, kamu ve zel sabit sermaye yatrmlarnn GSYH iindeki paylar srasyla yzde 3,9 ve yzde 16 olarak gereklemitir. Trkiyede yatrm verileri incelendiinde en ok dikkat eken husus, zel sabit sermaye yatrmlarnn ekonomik aktivitedeki dalgalanmalardan en ok etkilenen kalem olmasdr. Bu dorultuda, 2009 ylnda derinleen kresel krizin zel yatrmlar nemli lde olumsuz etkilemi olmas da tarihsel geliimle uyumludur. 2009 ylnda zel yatrmlarn GSYHya paynn, 2008 ylna gre 3,2 puan gerileyerek yzde 12,8 olarak gereklemesi beklenmektedir. Paydaki bu d, zel yatrmlarn GSYH iindeki paynn neredeyse 2001 krizi dzeyine gerileyecei anlamna gelmektedir. te yandan, 2009 ylnda kamu sabit sermaye yatrmlarnn GSYH iindeki paynn yzde 3,8 orannda gereklemesi ve 2008 ylna gre nemli deiiklik gstermemesi beklenmektedir. Bylece toplam yatrmlarn GSYHya orannn 2009 ylnda yzde 15,4 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. Kresel krizin Trkiye ekonomisindeki olumsuz etkilerinin 2010-2012 dneminde kademeli olarak azalaca tahmin edilmektedir. Bu erevede zel yatrmlarn GSYHya orannn dnem sonunda yzde 15e ulamas beklenmektedir. Ancak bu payn gemi dnemle karlatrldnda dk olduu da dikkat eken bir husustur. Dier taraftan, KEP dnemi sonunda kamu yatrmlarnn GSYH iindeki paynn yzde 3,6 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. Bu erevede toplam yatrmlarn GSYH iindeki paynn dnem sonunda yzde 18,3e ulamas beklenmektedir. 2008 ylnda d tasarrufun GSYH iindeki pay yzde 5,7 olarak gereklemitir. Ancak kresel krizin etkisiyle, i talep ve d talep daralmasnn retime yansmasnn bir sonucu olarak ara mal ve sermaye mal gereksiniminin azalmas sonucunda, 2009 ylnda ithalat ihracattan daha yksek oranlarda azalmtr. Bu kapsamda d tasarrufun GSYHya paynn 2009 ylnda yzde 1,8e decei tahmin edilmektedir. 2010-2012 dneminde ise ekonomideki kademeli canlanmann sonucu olarak d finansman ihtiyacnn bir miktar artmas ve dnem sonunda d tasarrufun GSYH iindeki paynn yzde 3,9a ykselmesi beklenmektedir.
Tablo 2. 10: Yatrm-Tasarruf Dengesi
(GSYHya Oran, Yzde) Tahmin 2008 Toplam Yatrmlar Sabit Sermaye Yat. Kamu zel Stok Deimesi Toplam Tasarruflar Yurtii Tasarruf D Tasarruf 21,8 19,9 3,9 16,0 1,9 21,8 16,1 5,7 2009 15,4 16,6 3,8 12,8 -1,2 15,4 13,6 1,8 2010 16,6 17,3 4,0 13,3 -0,7 16,6 13,8 2,8 2011 16,7 17,8 3,7 14,0 -1,0 16,7 13,4 3,3 2012 18,3 18,6 3,6 15,0 -0,3 18,3 14,4 3,9

Yurtii tasarruflarn GSYHya pay 2008 ylnda yzde 16,1 olarak gereklemitir. 2009 ylnda ise gelirlerin nemli lde azalmasnn bir sonucu olarak yurtii tasarruflar nemli oranda azalmtr. Yurtii tasarruflarn GSYH iindeki pay yzde 13,6 olarak tahmin edilmektedir. 2010 ve 2011 yllarnda yurtii tasarruflarda iyileme beklenmemekle birlikte, 2012 ylnda ekonomideki canlanmann yurtii tasarruflara yansmas ve yurtii tasarruflarn GSYHya paynn yzde 14,4 olarak gereklemesi beklenmektedir.

24

Makroekonomik Grnm

2.2.1.3. Sektrel Byme Tarm sektrnn katma deeri 2008 ylnda yzde 3,5 orannda artmtr. Sektrn toplam hasla iindeki pay, 2008 ylnda bir nceki yla gre snrl bir art gstererek yzde 9,2 seviyesine kmtr. 2009 yl tahminlerine gre, tarm sektrnn yzde 2,7 ile byyen tek sektr olmas nedeniyle sektrn GSYH iindeki paynn yzde 10a ykselmesi beklenmektedir. 2010-2012 dneminde ise tarm sektr katma deerinin ortalama yzde 1,9 orannda artaca ve dnem sonunda tarm sektrnn GSYH iindeki paynn yzde 9,4 seviyesine gerileyecei tahmin edilmektedir.
ekil 2. 9: retimin Sektrel Kompozisyonu
30 Tahmin 63 62 25 Tarm ve Sanayi, Yzde 61 60 59 15 58 57 56 5 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 55 Hizmetler, Yzde

20

10

Tarm

Sanayi

Hizmetler

Sanayi sektr katma deeri 2008 yl genelinde yzde 1,1 orannda artmtr. Sanayi sektrnn krizden en ok etkilenen sektr olmas ve katma deerinin 2009 ylnda yzde 8,5 orannda daralmas beklenmektedir. Bu gelimede, zellikle d talep daralmasnn etkisiyle ihracat sektrlerin retimlerindeki azalma belirleyici olacaktr. 2010-2012 dneminde ise, sanayi sektr katma deerinin ortalama yzde 4,8 orannda artmas ve dnem sonunda retim iindeki paynn yzde 26,6 olarak gereklemesi beklenmektedir.
Tablo 2. 11: Sektrler tibaryla Katma Deer Gelimeleri
(1998 Fiyatlaryla, Yzde) Gerekleme 2006 2007 2008 Byme Oranlar 1,4 -6,7 3,5 8,3 5,8 1,1 8,2 6,3 1,3 6,9 4,7 0,9 GSYH indeki Paylar 10,0 8,9 9,2 26,5 26,8 26,8 61,0 61,9 62,2 100 100 100 Tahmin 2009 2,7 -8,5 -6,2 -6,0 10,0 26,1 62,1 100 2010 3,0 4,4 3,2 3,5 10,0 26,4 61,9 100 2011 1,3 4,5 4,2 4,0 9,7 26,5 62,0 100 2012 1,3 5,4 5,4 5,0 9,4 26,6 62,2 100

Tarm Sanayi Hizmetler GSYH Tarm Sanayi Hizmetler GSYH

Not: Dolayl llen mali araclk hizmetleri ile vergi ve sbvansiyonlar nedeniyle, sektrler toplam GSYHya eit deildir.

25

Makroekonomik Grnm

Hizmetler sektr katma deeri, 2008 ylnda yzde 1,3 orannda artmtr. retim iinde en yksek paya sahip olan bu sektrn katma deerinin, 2009 ylnda ise yzde 6,2 orannda klmesi beklenmektedir. Hizmetler sektrnn, 2008 ve 2009 yllarndaki dk performansnn ardndan toparlanarak 2010-2012 dneminde yllk ortalama yzde 4,3 orannda bymesi ngrlmektedir. 2010 ylnda zellikle toptan ve perakende ticaret ve ulatrma sektrlerinin bymeye pozitif katk vermesi beklenmektedir. Bunun sonucunda hizmetler sektrnn GSYH iindeki paynn KEP dnemi sonunda yzde 62,2 seviyesine ulaaca tahmin edilmektedir. 2.2.1.4. Bymenin Kaynaklar Kresel krizin etkisiyle 2008 ylnda Trkiye ekonomisinin byme hz belirgin lde yavalayarak yzde 0,9 olarak gereklemitir. Bymenin kaynaklar incelendiinde, zellikle zel yatrmlarn bymedeki de ok duyarl olmas sebebiyle, sermaye stoku artnda bir yavalama gzlenmektedir. Bu erevede, sermaye stokunun art 2007 ylndaki yzde 6,7 oranndan 2008 ylnda yzde 5,6 oranna gerilemitir. stihdam ise 2008 ylnda kresel krize ramen beklenenin zerinde bir performans gstererek yzde 2,2 orannda artmtr. te yandan, TFV 2008 ylnda yzde 2,7 orannda azalarak bymeyi olumsuz etkileyen bir faktr olarak ortaya kmaktadr. 2009 yl, kresel krizin etkilerinin Trkiye ekonomisinde derinden hissedildii bir yl olmutur. Bu erevede ekonomik aktivitenin yzde 6 orannda daralaca ngrlmektedir. TFV ve istihdamn srasyla yzde 7,2 ve yzde 0,6 orannda azalmas beklenmektedir. te yandan, sermaye stoku artnn nceki yllara gre yavalayaca ancak yine de pozitif olaca tahmin edilmektedir. 2010-2012 dneminin Trkiye iin kademeli olarak toparlanma dnemi olaca ve ekonomik bymenin ortalama yzde 4,2 orannda gerekleecei beklenmektedir. Sermaye stokunun bu dnemde bymeyi destekleyecei ve ortalama yzde 4,1 orannda artaca tahmin edilmektedir. Ayn dnemde istihdamn ortalama art orannn yzde 1,8 olmas beklenmektedir. te yandan, 2010-2012 dneminde beklenen kademeli toparlanmaya ramen TFV artnn ortalama yzde 1,3 orannda snrl kalaca tahmin edilmektedir.
Tablo 2. 12: retim Faktrleri Artlar
(Yzde) Dnem 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2010-2012 Hasla Art 6,9 4,7 0,9 -6,0 3,5 4,0 5,0 4,2 Sermaye Stoku Art 7,1 6,7 5,6 3,5 3,8 4,0 4,5 4,1 stihdam Art 1,8 1,5 2,2 -0,6 1,2 1,7 2,5 1,8 TFV Art 2,6 0,7 -2,7 -7,2 1,1 1,2 1,5 1,3

2008 ve 2009 yllarnda, TFVnin art negatif olarak tahmin edilmitir. Ancak, retim fonksiyonunda artk olarak tahmin edilen TFVnin bymenin dt konjonktr dnemlerinde negatif artlar kaydetmesi, metodolojik bir sonu olarak ortaya kabilmektedir. Bu durum, srdrlebilir ekonomik byme iin nemli bir unsur olan TFVnin nemini yitirdii anlamna gelmemektedir. Aslnda, TFV, eitim harcamalar, ar-ge harcamalar, dorudan yabanc yatrmlar, da aklk, kurumsal ve fiziki altyap yatrmlar ve benzeri faktrlerin bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla, kriz ortamnda yaanan geici retim veya kapasite dlerinin dorudan TFV kayb eklinde yorumlanmamas gerektii dnlmektedir. Bunun yerine TFV gelimelerinin uzun dnemli bir bak as ile deerlendirilmesinde fayda grlmektedir.

26

Makroekonomik Grnm

2.2.1.5. Potansiyel Hasla Alternatif yntemler kullanlarak elde edilen hasla a tahminlerine gre, 2002 ylndan itibaren yksek bir byme performans sergileyen Trkiye ekonomisi, 2005 ylndan itibaren potansiyel haslann zerinde bir retim dzeyi gerekletirmitir. retimin potansiyelden fark, 2008 ylnn ilk eyreinde en st noktasna ulam, buradan itibaren ise ekonomik aktivitedeki yavalama ile birlikte i evriminin aa ynl evresine geilmitir. 2008 ylnda ekonominin hzla soumasna bal olarak yln son eyreinde retim dzeyi potansiyelinin altna gerilemi ve 2009 ylnn ilk eyreinde ise i evriminin dip noktasna ulalmtr. Bu noktadan itibaren yukar ynl bir hareket balamakla birlikte, en son aklanan, 2009 ylnn nc eyreine ait veriler itibaryla retim dzeyinin halen potansiyelin altnda seyrettii grlmektedir. Mevcut makroekonomik ngrler erevesinde, 2010 ylnda da yukar ynl hareketin devam edecei ngrlmektedir. Ancak, dnya ekonomisindeki toparlanmann grece yava gerekleecei varsaym altnda, Trkiye ekonomisinin, 2009 yl KEP dnemi ierisinde potansiyel retim dzeyine ulamas beklenmemektedir. Bu durum, dnya ekonomisinde beklenenden daha hzl ve kuvvetli toparlanma iaretlerinin ortaya kmas ve bu erevede dnya ekonomisine ilikin beklentilerin olumlu ynde revize edilmesi durumunda deiebilecektir. Farkl yntemlerle elde edilen hasla a tahminleri benzer eilimler sergilemektedir. Dorusal metot ve retim fonksiyonu metotlar, retimin 2012 ylnda potansiyel dzeyine ulaamayacan gsterirken, Hodrick-Prescott metodu retimin 2012 ylnda ancak potansiyel dzeyine ulaacana iaret etmektedir. ekil 2.10da dorusal metot, Hodrick-Prescott metodu ve retim fonksiyonu metodu olmak zere farkl yntemle hesaplanan hasla a serileri sunulmaktadr.
ekil 2. 10: Hasla A
16 12 Potansiyelden Yzde Fark 8 4 0 -4 -8 -12 -16 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

g_hp

g_pf_n

g_t

g_hp : Hodrick-Prescott metoduyla elde edilen hasla a g_pf_n : retim fonksiyonu ve deiken NAIRU varsaymyla elde edilen hasla a g_t : Dorusal metoduyla elde edilen hasla a

Mevcut hasla a tahminleri erevesinde, 2009 KEP dneminde talep kaynakl nemli bir enflasyonist bask hissedilmeyecei, talep gelimelerinin dezenflasyon srecine katk salayaca dnlmektedir. 2.2.1.6. gc Piyasas 2008 ylnda, ekonomik aktivitedeki yavalamaya ve igc piyasasnda yln son eyreinden itibaren gzlenmeye balanan bozulmaya ramen, toplam istihdam yzde 2,2 orannda
27

Makroekonomik Grnm

art kaydetmitir. 2009 ylna ait veriler incelendiinde, ekonomik krizin igc piyasas zerindeki etkilerinin belirginlik kazand grlmektedir. 2009 ylnn ilk eyreinde tarm d istihdam yaklak yzde 1,9 orannda gerilemitir. Tarm istihdamnn olumlu katksna ramen, igcne katlma orannda gzlemlenen ykselile birlikte isizlik orannda hzl bir art meydana gelmitir. Bu dnemde, isizlik orannn kentsel alanlarda ve genler arasnda daha hzl bir art gstermesi de vurgulanmas gereken bir baka olgu olarak karmza kmaktadr. 2009 ylnn genelinde tarm d istihdamn yzde 2 orannda daralmas, tarmsal istihdamn ise yzde 3,4 orannda artmas beklenmektedir. Bylece, toplam istihdamn 2009 ylnda yzde 0,6 orannda daralmas ve isizlik orannn yzde 14,5 seviyesine ykselmesi ngrlmektedir.
Tablo 2. 13: gc Piyasasnda Gelimeler
(15+ ya)
Gerekleme 2007 alma a Nfusu (Bin Kii) gcne Katlma Oran (Yzde) gc (Bin Kii) stihdam siz stihdam Art (Yzde) stihdam Oran (Yzde) sizlik Oran (Yzde) 49.994 46,2 23.114 20.738 2.376 1,5 41,5 10,3 2008 50.772 46,9 23.805 21.194 2.611 2,2 41,7 11,0 2009 51.690 47,6 24.626 21.058 3.567 -0,6 40,7 14,5 Tahmin 2010 52.520 47,4 24.905 21.335 3.570 1,3 40,6 14,3 2011 53.348 47,4 25.308 21.750 3.558 1,9 40,8 14,1 2012 54.189 47,5 25.718 22.308 3.410 2,6 41,2 13,3

2010-2012 dneminde ekonomik aktivitedeki toparlanmayla birlikte, zellikle tarm d sektrlerde yeni i imkanlarnn domaya balayaca dnlmektedir. Bu erevede, 2010-2012 yllarnda tarm d sektrlerde yllk ortalama yzde 2,3 civarnda istihdam art beklenirken, tarmsal istihdamn zayf bir art eilimi gsterecei ngrlmektedir. Bylece 2012 ylnda istihdamn, 2009 ylna gre yaklak 1 milyon 250 bin kii artaca tahmin edilmektedir. Kresel krizin etkilerinin hissedilmeye balad 2008 yl son eyreinden itibaren artan igcne katlma davrannn, kriz sonrasnda da belli llerde kalc hale gelebilecei dnlmektedir. Nitekim, nceki dneme kyasla hangi kesimlerin igcne daha fazla katlm gsterdii incelendiinde, zellikle kadnlarn ve genlerin igcne katlmnda bir art eilimi gzlenmektedir. gcne ilk kez katlm salayan bu kesimlerin, ekonomik zorluklar sebebiyle igcne katlmalarnn nndeki kltrel, toplumsal vb. engelleri atklar dikkate alndnda, byk bir blmnn igc piyasasnda kalc hale geleceini ngrmek mmkndr. Bu erevede, uzun yllardr gerileyen igcne katlma orannn 2009 ylnda ulat seviyelerde kalabilecei tahmin edilmektedir. Ekonomik krizle birlikte ortaya kan bu olgunun, krizden k srecinde de isizlik oranlar zerinde bir bask oluturaca ve isizlik orannn ancak tedrici bir gerileme gsterecei ngrlmektedir. Bu erevede, isizlik oran 2010, 2011 ve 2012 yllar iin srasyla yzde 14,3, yzde 14,1 ve yzde 13,3 olarak tahmin edilmektedir. 2.2.2. Enflasyon, Para ve Kur Politikalar 2009 yl KEP dneminde, fiyat istikrarnn salanmas temel amacyla tutarl olarak, enflasyon hedeflemesi rejimi devam ettirilecektir. Enflasyon orannn nihai olarak Maastricht kriterlerine uygun seviyelere drlmesi hedeflenmektedir. Bu erevede, yl sonu enflasyon hedefi 2010 ve 2011 yllar iin srasyla yzde 6,5 ve yzde 5,5 olarak belirlenmitir. 2012 yl sonu hedefi ise 10 Aralk 2009 tarihinde yaynlanan 2010 Ylnda Para ve Kur Politikas balkl politika metni ile yzde 5 olarak kamuoyuna ilan edilmitir. Bu kapsamda, ekonomideki yapsal dnm, gelimi lkelere yaknsama sreci ve yksek enflasyon dneminden kalma fiyatlama davranlar gz nne alnarak, fiyat istikrarna doru kademeli olarak ilerlemeyi salayacak bir hedef patikas ngrlmektedir. Temel politika arac
28

Makroekonomik Grnm

olarak ksa vadeli faiz oranlarnn, enflasyonun orta vadeli grnmn dikkate alarak belirlenmesine devam edilecektir. Ayrca, gerekli durumlarda, Merkez Bankas zorunlu karlk oranlar veya etkin likidite ynetimi gibi destekleyici aralar da kullanabilecektir. Merkez Bankasnn temel iletiim arac olan ve en son 2009 yl Ekim ay sonunda yaymlanan Enflasyon Raporunda yer alan tahminlere gre, politika faizlerinin snrl bir miktar daha derek 2010 yl sonuna kadar sabit kald varsaym altnda; enflasyonun, yzde 70 olaslkla, 2009 yl sonunda orta noktas yzde 5,5 olmak zere, yzde 5,0 ile yzde 6,0 aralnda, 2010 yl sonunda ise, orta noktas yzde 5,4 olmak zere, yzde 3,9 ile yzde 6,9 aralnda gerekleecei tahmin edilmektedir. Enflasyonun, 2011 yl sonunda yzde 4,9, 2012 yl nc eyreinde ise yzde 4,8 dzeyine gerileyecei ngrlmektedir. Bu tahminlerin arka plannda, toplam arz ve talep dengesinin enflasyona d ynnde yapt katknn, bir nceki dneme kyasla azalmakla birlikte, 2012 yl ortalarna kadar devam edecei; dnya ekonomisindeki yava ve kademeli toparlanmaya paralel olarak ithal girdi maliyetlerinin de snrl artlar gsterecei; gda enflasyonunun 2009, 2010 ve 2011 yllar iin srasyla yzde 5,8, yzde 6 ve yzde 6 oranlarnda gerekleecei ve d talebin zayf seyrini uzunca bir sre koruyaca varsaymlar bulunmaktadr. Buna ek olarak, kresel lekte faizlerin uzun sre dk dzeylerde kalaca ve maliye politikas asndan ise Orta Vadeli Programda ngrlen tutarl erevenin mali disiplini daha da salamlatracak dzenlemelerle desteklenerek hayata geirilecei varsaylmaktadr. Gncellenen varsaymlar ile bu varsaymlar temel alarak oluturulacak olan enflasyon tahminleri 26 Ocak 2010 tarihinde yaymlanacak olan Enflasyon Raporunda aklanacaktr.
Tablo 2. 14: Enflasyon Hedefleri
(Yzde Deime) 2010 TFE 6,5 2011 5,5 2012 5,0

Yaanan krizin ve buna kar uygulanan politikalarn yakn tarihte bir rneinin bulunmamas, enflasyon ve para politikasnn grnmne ilikin risk oluturmaktadr. Buna ek olarak, kresel iktisadi faaliyete ve emtia fiyatlarnn geliimine dair sregelen belirsizlikler, kresel krize kar alnan mali tedbirler sonucu zellikle gelimi lkelerde bte aklarnn yksek boyutlara ulamas ve bu politikalardan k stratejisinin henz netlememi olmas, enflasyon ve para politikasnn grnmn deitirecek nemli risk unsurlar olarak grlmektedir. Dalgal dviz kuru rejimi, mevcut erevesi korunmak suretiyle, 2010 ylnda da srdrlecektir. Dviz likidite koullarnda olaanst farkllamalar grlmedike, Merkez Bankas aklanan program erevesinde rezerv biriktirme amal dviz alm ihalelerine devam edecektir. Ancak, ngrlenin dnda gelimeler olmas durumunda, nceden kamuoyuna duyurmak suretiyle, ihale ve/veya opsiyon tutarlarnda deiiklik yaplabilecei gibi, ihalelere ksa ya da uzun sreli olarak ara verilebilecektir. te yandan, dviz piyasasnda derinliin kaybolmasna bal olarak salksz fiyat oluumlar gzlendiinde, tekrar dviz satm ihaleleri dzenlenebilecektir. 2.2.3. demeler Dengesi 2.2.3.1. Cari lemler Hesab 2008 ylnda 41,8 milyar dolar dzeyine ykselen cari ilemler a, 2009 ylnn ilk on aynda kresel krizin yavalatc etkileriyle 7,9 milyar dolara gerilemitir. 2007 ylnda yzde 3,1 ve 2008 ylnda yzde 1 byyen AB-27nin, 2009 ylnda daralaca ngrlmektedir. Buna bal olarak, ihracatn 2009 ylnda yzde 25,4 orannda daralarak 98,5 milyar dolar olmas beklenmektedir. Sonraki dnemde ise ihracatn artarak, 2010 ylnda 107,5

29

Makroekonomik Grnm

milyar dolara, 2011 ylnda 118 milyar dolara, 2012 ylnda ise 130 milyar dolara ulaaca tahmin edilmektedir. Dnya ekonomisinde 2008 ylnn son eyreinde balayan daralmann, enerji fiyatlarnda nemli gerilemeye sebep olmas ve yurtii talebin daralmas, ithalat da nemli lde azaltmtr. Bu erevede, 2009 ylnda ithalatn 134 milyar dolar olarak gereklemesi beklenmektedir. 2010 ylndan balayarak, i talepte beklenen toparlanmayla birlikte ithalat talebinin de artaca ve ithalatn 2010 ylnda 153 milyar dolara, 2011 ylnda 168 milyar dolara, 2012 ylnda ise 187 milyar dolara ulaaca tahmin edilmektedir. 2008 ylnda 22 milyar dolar seviyesine ulaan turizm gelirlerinin, dnya ekonomisindeki yavalama sonucunda 2009 ylnda 21 milyar dolara gerilemesi, 2010 ve 2011 yllarnda ise tekrar art trendine girmesi beklenmektedir. Bu erevede, cari ilemler ann 2009 ylnda d ticarette beklenen daralmaya bal olarak 11 milyar dolara decei tahmin edilmektedir. 2010, 2011 ve 2012 yllarnda ekonomik aktivitedeki toparlanmayla birlikte, cari ilemler ann da artmaya balayaca ve srasyla 18 milyar dolar, 22 milyar dolar ve 28 milyar dolar seviyelerine ulaaca ngrlmektedir. Bylece, cari ilemler ann GSYHya orannn 2008 ylndaki yzde 5,7 seviyesinden, 2009 ylnda yzde 1,8 seviyesine decei, daha sonra kademeli bir artla 2012 ylnda yzde 3,9 seviyesine ulaaca tahmin edilmektedir. 2.2.3.2. Sermaye ve Finans Hesab Global ekonomik kriz uluslararas sermaye hareketlerinin nemli lde daralmasna ve borlanma imkanlarnn azalmasna yol amtr. Uluslararas sermaye hareketlerinin nmzdeki dnemdeki seyri konusunda da nemli belirsizlikler sz konusudur. Sermaye ve finans hesab analizleri, kresel krize kar alnan tedbirlerin ekonomide gveni artraca ve 2010 ylndan itibaren uluslararas sermaye piyasalarnda canlanmann balayaca varsaymlar altnda yaplmtr. 2008 ylnn tamamnda rezerv hari 35,3 milyar dolar olarak gerekleen sermaye ve finans hesabnn, kresel krizin lkemizde arlkla hissedildii 2009 ylnda byk oranda azalmas ve 3,4 milyar dolar olarak gereklemesi beklenmektedir. Kresel ekonomik canlanmann balamas ile uluslararas sermaye hareketlerinin tekrar hz kazanaca ve 2010 ylndan itibaren Trkiye ekonomisine sermaye girilerinin tekrar balayaca; 2010, 2011 ve 2012 yllarnda rezerv hari sermaye hesab dengesinin srasyla 18,5 milyar dolar, 22,5 milyar dolar ve 28,5 milyar dolar olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. 2008 ylnda 15,8 milyar dolar dzeyinde gerekleen net dorudan yatrmlarn, 2009 ylnda kresel ekonomik koullar nedeniyle nemli miktarda derek 6,7 milyar dolar dzeyinde kalmas beklenmektedir. Dorudan yatrmlarn, kresel ekonominin toparlanmasyla birlikte artmaya balayaca tahmin edilmektedir. Bu erevede, 2010, 2011 ve 2012 yllarnda net dorudan yatrmlarn srasyla 8,9 milyar dolar, 11,1 milyar dolar ve 12,7 milyar dolara ulamas beklenmektedir. 2008 yl KEPinde 2009 yl iin -1,4 milyar dolar olarak tahmin edilen ve yln ilk on aynda 0,6 milyar dolar olarak gerekleen portfy yatrmlarnn yl genelinde 0,8 milyar dolar olaca tahmin edilmektedir. Sz konusu kalemin 2010, 2011 ve 2012 yllarnda lml artn srdrecei ve srasyla 2,3 milyar dolar, 2,6 milyar dolar ve 2,7 milyar dolar seviyelerine kaca ngrlmektedir. Dier yatrmlar kresel ekonomik krizin etkilerinin en belirgin olarak grld demeler dengesi kalemi konumundadr. 2008 ylnda 24,6 milyar dolar olarak gerekleen sz konusu kalemin 2009 ylnda -4,1 milyar dolar olmas beklenmektedir. Dier yatrmlar kaleminde 2010 ylnda 7,3 milyar dolar, 2011 ylnda 8,8 milyar dolar ve 2012 ylnda 13,1 milyar dolar net giri gerekleecei ngrlmektedir. zellikle banka d zel sektr kredilerinde grlen bozulmann 2010 ylndan itibaren dnya ekonomisindeki canlanmayla beraber toparlanmaya balayaca varsaylmaktadr.

30

Makroekonomik Grnm Tablo 2. 15: demeler Dengesi Tahminleri

(Milyar Dolar) Gerekleme 2006 Cari lemler Hesab D Ticaret Dengesi Toplam Mal hracat hracat (fob) Toplam Mal thalat thalat (cif) Hizmetler Dengesi Gelir Turizm Gider Gelir Dengesi Cari Transferler i Gelirleri Sermaye ve Finans Hesab Finans Hesab (Rezerv Hari) Dorudan Yatrmlar Yurtiinde Dorudan Yatrmlar Yurtdnda Dorudan Yatrmlar Portfy Yatrmlar Varlklar Ykmllkler Dier Yatrmlar Varlklar Ykmllkler Resmi Rezervler Net Hata ve Noksan
Kaynak: TCMB, DPT.

Tahmin 2008 -41,8 -53,0 140,8 132,0 -193,8 -202,0 17,2 34,8 22,0 -17,6 -8,2 2,1 1,4 36,4 35,3 15,8 18,3 -2,5 -5,0 -1,3 -3,8 24,6 -10,9 35,5 1,1 5,4 2009 -11,0 -21,4 106,8 98,5 -128,2 -134,0 17,3 32,8 21,0 -15,5 -8,7 1,8 0,9 4,1 3,4 6,7 7,8 -1,1 0,8 -2,5 3,3 -4,1 4,8 -8,9 0,7 6,9 2010 -18,0 -31,0 114,8 107,5 -145,8 -153,0 19,2 35,8 22,5 -16,6 -8,4 2,2 1,0 18,0 18,5 8,9 10,5 -1,6 2,3 -2,4 4,7 7,3 -2,2 9,5 -0,5 0,0 2011 -22,0 -34,8 126,4 118,0 -161,1 -168,0 19,9 37,3 23,5 -17,5 -9,6 2,5 1,1 22,0 22,5 11,1 13,0 -1,9 2,6 -2,6 5,2 8,8 -3,1 11,9 -0,5 0,0 2012 -28,0 -41,4 138,6 130,0 -180,0 -187,0 20,7 38,9 24,5 -18,2 -10,1 2,8 1,2 28,0 28,5 12,7 15,0 -2,3 2,7 -2,8 5,5 13,1 -4,8 17,9 -0,5 0,0

2007 -38,2 -46,7 115,4 107,3 -162,0 -170,1 13,3 28,6 18,5 -15,3 -7,1 2,2 1,2 36,6 44,7 19,9 22,0 -2,1 0,7 -2,1 2,8 24,0 -4,9 28,9 -8,0 1,6

-32,1 -41,0 93,6 85,5 -134,6 -139,6 13,7 25,4 16,9 -11,7 -6,7 1,9 1,1 32,1 38,2 19,3 20,2 -0,9 7,4 -4,0 11,4 11,5 -13,4 25,0 -6,1 0,0

2.2.4. ngrlerin Gereklemesinde Ortaya kabilecek Temel Riskler 2008 ylnn son eyreinde kresel bir nitelik kazanan kriz, dnya ekonomisi byme tahminlerinin nemli lde aaya ekilmesine neden olmutur. Dier taraftan, uluslararas kurulular son deerlendirmelerinde krizden k srecinin baladna iaret ederek, dnya ekonomisine ynelik tahminlerini kk de olsa olumlu ynde revize etmilerdir. Bununla beraber, dnya ekonomisindeki grnme ilikin tartmalar henz son bulmamtr. Bu balamda, dnya ekonomisindeki gelimelerin, bu programda sunulan makroekonomik grnm asndan hem olumlu hem de olumsuz ynde riskler ierdii dnlmektedir. Bu erevede, makroekonomik performans asndan nemli grlen noktalar u ekilde sralanabilir: Ekonomideki toparlanma sreciyle birlikte yaanabilecek faiz artlarnn bankaclk sektr zerindeki etkileri, Kresel krizin etkilerini azaltmak amacyla uygulamaya konulan nlemleri sonlandrma srecinin etkinlii, gc piyasalarnda yaanan bozulmann i talep zerinde yaratt etkinin boyutu, Kamu dengelerinde meydana gelen bozulmann orta vadede dzeltilmesi amacyla ngrlen politikalarn etkileri, Euro/Dolar paritesinde ortaya kabilecek istikrarszlk ve bunun emtia fiyatlar zerine olabilecek yansmalar.

31

Makroekonomik Grnm

32

Kamu Maliyesi

3. KAMU MALYES 2000li yllardan itibaren, kamu kesiminde faiz d fazla vererek dorudan bor stokunun srdrlebilirlii zerindeki riskleri azaltmak ve dolayl olarak enflasyonla mcadele ile makroekonomik istikrarn devamn salamak maliye politikasnn temel amac olmutur. 2009 ylnda derinleen ve lkemizi zellikle reel sektr kanalyla etkileyen mali kriz, 2000li yllardan itibaren yaratlan mali alann bir ksmnn bu sorunun zmlenmesine ynelik olarak kullanlmasn kanlmaz klmtr. Bu balamda, kriz srecinde esnek bir maliye politikasyla retimin ve istihdamn desteklenmesi hedeflenmektedir. Kriz sonrasnda ise, kurala dayal maliye politikas uygulanarak mali uyumun en ksa srede salanmas ve bor stokunun GSYHya orannn azaltlmas hedeflenmektedir. 3.1. Genel Devlet Dengesi ve Kamu Borcu Merkezi ynetim btesi kapsamndaki kurum ve kurulular, mahalli idareler, sosyal gvenlik kurulular, genel salk sigortas, bte d fonlar, dner sermayeler ve sizlik Sigortas Fonu harcama ve gelirlerinin konsolidasyonu sonucunda genel devlet toplam harcama ve gelirleri ile dengesine ulalmaktadr. 3.1.1. Maliye Politikas Stratejisi ve Orta Vadeli Amalar Kriz srecinde, retim ve istihdamn desteklenmesine ilikin tevik edici ve geniletici politikalar ile finansal piyasalardaki mali basknln artmasyla birlikte, zel sektrn kredi teminine ynelik ortaya kabilecek dlama etkileri, bir btn olarak deerlendirilerek muhtemel risklerin en aza indirilmesi amalanmaktadr. Kriz sonras mali uyumun salanmas srecinde ise, kalc bir mali kural uygulamasna gei salanacaktr. Bununla birlikte, kamu maliyesinde mali saydaml glendirme almalarna devam edilecek, mali saydaml ihlal edecek dzenleme ve uygulamalardan kanlacaktr. Bu kapsamda, 2010-2012 dneminde uygulanacak temel mali politikalar unlardr: 3.1.1.1. Gelir Politikalar Vergi mevzuat ve uygulamalarnn sadelii ve basitliini salayacak dzenlemeler yaplacaktr. Konjonktrel dalgalanmann seyrine gre maliye politikasnn genel erevesi ve kstlar dahilinde retim ve talep ynl desteklere giriilebilecektir. Genel ekonomik koullar gz nnde bulundurularak, maktu vergi ve harlar gncellenecektir. Vergi harcamalarnn toplam boyutunun tespitine ynelik almalar sonulandrlacaktr. Vergi denetimlerinin etkinlii artrlacak, bu alanda apraz denetimler bata olmak zere kamu idarelerinin birbirleriyle olan ilikilerinin ve koordinasyonun glendirilmesine zen gsterilecektir. Yerel ynetimlerin z gelirlerini artrc dzenlemeler yaplacaktr. Mahalli idarelerin z gelirlerinin artrlmasna paralel olarak bu idarelerin merkezi ynetime olan gecikmi borlarn demeleri salanacak, kamu kurumlarna gecikmi borcu olan mahalli idarelere, vergi paylar zerinden yaplan kesintilerde yasal st snr olan yzde 40 dzeyi uygulanacaktr. Maliyet bazl fiyatlandrma ynteminin uygulanmas suretiyle enerji KTlerinin belirlenen mali hedeflerine ulamas salanacaktr. Enerji KTlerinin vergi ve benzeri demelerde temerrde dmemeleri ve gemi yllara ilikin vergisel ykmllklerini yerine getirmeleri dorultusunda gerekli tedbirler alnacaktr.

33

Kamu Maliyesi

3.1.1.2. Harcama Politikalar Mali kurala ilikin yasal altyap 2010 yl iinde tamamlanacak ve kamu mali ynetimi, 2011 yl bte dneminden itibaren belirlenen mali kuralla uyumlu olarak yrtlecektir. Kamu kurum ve kurulularnda yeni personel istihdamna ynelik snrlamalara devam edilecektir. Kamu harcama programlar gzden geirilerek nceliini yitirmi olan harcama programlar tasfiye edilecektir. Sosyal yardm sistemi belirli bir envanter ve sistematik dahilinde yrtlecektir. Bu erevede sosyal yardm sisteminin etkinlii artrlacaktr. Salk hizmetlerinin kalitesinden dn verilmeksizin, yararlanclarn salk hizmetlerinin maliyetlerine katlmn salanmas da amalanarak, ila ve tedavi giderleri kontrol altnda tutulmaya allacaktr. Genel salk sigortas sisteminin salkta dnm programyla birlikte uygulanmasna devam edilecektir. 3.1.1.3. Kamu Borlanma Politikas Nakit ve bor ynetiminde oluabilecek likidite risklerinin azaltlmas amacyla, yeterli dzeyde rezerv tutulmaya devam edilecektir. Devlet i borlanma senetlerinin yatrmc tabannn geniletilmesi amacna ynelik olarak yeni enstrmanlarn gelitirilmesine ve perakende sat yntemine ilikin almalar srdrlecektir. Kamu borlanma imkanlarnn gelitirilmesi ve maliyetlerin drlmesi amacyla yatrmc taleplerine uygun finansman aralar gelitirilecektir. Mahalli idareler de dahil olmak zere, mali olmayan kamu sektrnn gecikmi borlarnn er aylk bazda raporlanmasna ve sz konusu borlarn artmasnn engellenmesine devam edilecektir. Mahalli idarelerin borlanma limitlerine ilikin istisnalar gzden geirilerek, mali sistemin gevemesine zemin hazrlayan hkmler tasfiye edilecektir. 3.1.1.4. Kamu Mali Ynetimi ve Denetim Kamuda i kontrol ve i denetim faaliyetlerinin etkin bir ekilde uygulanmasna ynelik altyap glendirilecek, eitim ve sertifikasyon faaliyetlerine hz verilecektir. 5018 sayl Kanunla uyumlu olarak etkin bir d denetimin salanmas iin Saytayn yasal ve insan kaynaklar altyaps glendirilecektir. Saytayn denetim faaliyetlerinin yaygnlatrlmas ve i kontrol faaliyetlerine katksnn artrlmas salanacaktr. 3.1.2. Mevcut Durum ve Orta Vadeli Perspektif 3.1.2.1. Mevcut Durum 3.1.2.1.1. Merkezi Ynetim Btesi Gelir ve Harcamalarna likin Gelimeler 2006 ylndan itibaren 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununun tam olarak yrrle girmesi sonucunda; bte kapsamnn genilemesi, mahalli idarelere ve fonlara aktarlan paylarn bte ii transfer gideri olarak gsterilmeye balanmas, ayrca 2008 ylndan itibaren zelletirme haslatlarnn ve sizlik Sigortas Fonu nema gelirlerinin belirli bir orannn GAP Eylem Plan ve dier blgesel kalknma projelerinde kullanlmak zere bteye aktarlmas, kamu kesiminin en nemli politika arac olan merkezi ynetim btesinin, toplam gelir ve harcama bykl asndan arlnn artmas sonucunu dourmutur. Hkmet, 2008 yl Mays aynda IMF ile yrtlmekte olan 19uncu stand-by dzenlemesinin sona ermesinin akabinde, 2012 ylna kadar uygulamay dnd Orta Vadeli Mali ereveyi kamuoyuna duyurmutur. Bu balamda, 2008-2012 dnemi ierisinde GSYHya

34

Kamu Maliyesi

oran olarak ortalama yzde 2,8 dzeyinde bir kamu kesimi faiz d fazlas verilmesi, AB tanml genel ynetim bor stokunun yzde 30 dzeyine ekilmesi hedeflenmitir. 2008 ylnda yzde 5,5 olarak ngrlen byme, kresel gelimelere paralel olarak zellikle son eyrekte yaanan olumsuzluklar neticesinde yzde 0,9 seviyesinde gereklemi, ancak deflatrn programlanann nemli lde zerinde olmas nedeniyle nominal GSYH programlanan dzeyin zerinde olmutur. 2008 ylnda zelletirme gelirlerinden ve sizlik Sigortas Fonundan yaplan aktarmalar merkezi ynetim btesi gelirlerine olumlu katk yapmtr. 5763 ve 5793 sayl Kanunlarla yaplan dzenlemeler kapsamnda, zelletirme gelirlerinden 5,9 milyar TL ile sizlik Sigortas Fonu faiz gelirlerinden 1,3 milyar TL bteye gelir olarak kaydedilmitir. 2008 ylnda merkezi ynetim btesi kapsamnda gerekletirilen zelletirme gelirleri ise 2,1 milyar TL olarak gereklemitir. 2008 ylnda, bir nceki yl olduu gibi, enerji KTlerinin vergisel ykmllklerini tam olarak yerine getirememeleri, vergi performansn olumsuz ynde etkileyen bir unsur olmutur. 5615 sayl Kanunla, 2008 yl bandan itibaren cretlilere ynelik olarak asgari geim indirimi sistemi uygulamaya konulmutur. Asgari geim indirimi, alann kendisi, almayan ve herhangi bir geliri olmayan ei ile bakmakla ykml olduu ocuklar iin yrrlkteki brt asgari cretin belli bir orannn vergi d braklmas eklinde uygulanmaktadr. 2008 ylnda bankaclk sektrndeki karllk, kurumlar vergisi tahsilat zerinde olumlu etkiler yaratmtr. Bu erevede, GSYHya oran olarak gelir vergisi yzde 4, kurumlar vergisi ise yzde 1,8 olarak gereklemitir. 2008 ylnda vergi sisteminde yaplan baz dzenlemeler u ekildedir: 5746 sayl Kanunla AR-GE indirimi yzde 40tan yzde 100e karlmtr. 5784 sayl Kanunla elektrik retimine ilikin, TV I sayl listede bulunan petrol ve doalgaz rnlerine ilikin istisna getirilmitir. 5736 sayl Kanunla ihtilafl kamu alacaklar iin uzlama imkan salanmtr. Drt Sra Numaral Tahsilat Genel Tebliiyle 1 Eyll 2008 tarihi ncesinde deme sresi sona eren alacaklar iin yllk yzde 3 orannda gecikme zamm tahsil edilmek kaydyla 18 aylk taksitlendirme imkan salanmtr. 5779 sayl Kanunla ise il zel idareleri ve mahalli idarelere genel bte vergi gelirlerinden ayrlacak paylara ilikin dzenleme yaplmtr. TVye tabi baz mallarda grlen kullanm alkanl deiiklikleri ile 2008 yl son eyreinde yurtii talepte grlen daralma, tketim azalna yol aarak TV tahsilatn olumsuz ynde etkilemitir. Benzer ekilde, dahilde alnan KDV yksek ihracat performans sonucunda artan vergi iadelerinden ve bu alandaki kanuni dzenlemelerden olumsuz ynde etkilenmitir. 2008 ylnda, TV ve dahilde alnan KDVnin GSYH ierisindeki paylar srasyla yzde 4,4 ve yzde 1,8 olarak gereklemitir. 5793 sayl Kanunla Bakanlar Kuruluna verilen, ilave kurumsal deme almayan kamu alanlarna en yksek devlet memuru aylnn yzde 200n gememek kaydyla ek deme yapma yetkisi kapsamnda kamu personelinin mali ve zlk haklarnn iyiletirilmesi, 2008 yl merkezi ynetim btesi personel giderleri zerinde ilave bir maliyet yaratmtr. 2008 ylnda, zrl eitimine ynelik harcamalar, aile hekimlii kapsamnn geniletilmesi, ilave enerji ve akaryakt maliyetleri, mal ve hizmet alm giderleri zerinde; 5350 ve 5615 sayl Kanunlarla yatrmlarn tevikine ynelik 5084 sayl Kanundan yararlanma koullarnn iyiletirilmesi, kuraklk destei kapsamnda yaplan transferler, iveren sigorta priminin be puanlk ksmnn Hazine tarafndan karlanmas ve terr tazminatlar ise cari transferler zerinde harcama basks oluturmutur. te yandan, 5797 sayl Kanunla sosyal gvenlik prim alacaklarnn yeniden yaplandrlmas sonucunda elde edilen gelirler, sosyal gvenlik kurulularna yaplan ak transferlerinin azalmas sonucunu dourmutur.

35

Kamu Maliyesi

2008 ylnda, GAP Eylem Plan ile dier ekonomik kalknma ve sosyal gelimeye ynelik harcamalar, Salk Bakanl kamulatrma giderleri ve Karayollar Genel Mdrlnn ilave ihtiyalar, sermaye giderlerinin GSYH ierisindeki paynn bir nceki yla kyasla 0,4 puan artarak yzde 1,9 dzeyine ykselmesine yol amtr. Bunlara ilave olarak, Kylerin Altyapsnn Desteklenmesi Projesi (KY-DES) kapsamnda 803 milyon TLlik bir harcama gerekletirilmi, KTlere ynelik sermaye transferleri ise Mersin Limannn zelletirilmesi sonucunda TCDDye yaplan aktarmann da etkisiyle 2,5 milyar TL olmutur. Bu gelimeler sonucunda, 2008 yl merkezi ynetim btesi harcamalarnn GSYHya oran yzde 23,9 olurken, gelirlerin GSYHya oran yzde 22,1 olarak gereklemitir. Bylelikle bte a yzde 1,8 olarak gereklemi, faiz d fazla ise yzde 3,5 olmutur. 2009 ylnda kresel krizin ekonomik faaliyetlerde daralmaya yol amas nedeniyle vergi gelirlerinde nemli bir d yaanmtr. Yurt ii talebin canlandrlmas amacyla belirli rnlerin KDV ve TV oranlarnda yaplan geici indirimler, vergi tahsilatndaki d eilimini, verginin konusu olan rnlerin tketimindeki arta ramen glendirmitir. Merkezi ynetim bte gelirleri performansnda, milli gelirdeki daralmayla ezamanl ithalat ve istihdamdaki daralma ile faiz oranlarndaki gerilemenin 35,8 milyar TL, zelletirmelerin programlanan tutarn altnda kalmasnn 9,8 milyar TL, vergi indirimlerinin 4,7 milyar TL ve dier gelirlerdeki kayplarn 0,6 milyar TL tutarnda gelir azaltc etki yarataca tahmin edilmektedir. te yandan, 2009 yl Haziran aynda yaplan yasal dzenlemeyle sizlik Sigortas Fonundan aktarlmas beklenen ek 2,5 milyar TL ile sigara ve akaryakt zerindeki TV bata olmak zere, yl ierisinde alnan dier gelir tedbirlerinden elde edilmesi beklenen 3,6 milyar TL art sonucunda, gelirlerde ksmi bir dzelme yaanmas beklenmektedir. 2009 ylnda derinleen kresel finansal krizin etkilerini en aza indirmek amacyla geici sreyle uygulanmak zere baz vergi indirimleri yrrle konulmutur. Bu kapsamda, motorlu aralarda, elektronik ve beyaz eyada TV indirimine; konut ve iyeri teslimleri, ev ve ofis mobilyalar, bilgisayar, biliim ve bro makineleri, sanayi ve i makineleri iin KDV indirimine gidilmitir. Baz tapu ilemleri zerinden binde 15 orannda alnan tapu harlar binde 5 olarak belirlenmitir. Ayrca, srekli olarak uygulanmak zere, bankalar ve finansman irketlerince kullandrlan tketici kredilerindeki Kaynak Kullanmn Destekleme Fonu kesintisi oran yzde 15ten yzde 10a; kablolu, kablosuz ve mobil internet servis salaycl hizmetine ilikin V yzde 15'ten yzde 5'e indirilmitir. Varlk bar olarak bilinen Baz Varlklarn Milli Ekonomiye Kazandrlmas Hakknda Kanunun yrrlk tarihi 2009 yl sonuna kadar uzatlmtr. Bu gelimelere ilave olarak, Kurumlar Vergisi Kanununda ABnin yatrmlar tevik sistemiyle uyumlu blgesel ve sektrel yatrm tevik mevzuat oluturulmu ve az gelimi blgelerde kurumlar vergisi oran yzde 2 seviyesine ekilmitir. KOBlerin birlemeleri sonucunda ortaya kacak karlar, kurumlar vergisinden istisna edilmitir. Ayrca, birleme sonras hesap dnemi boyunca, birleilen kuruma, indirimli kurumlar vergisi orannn uygulanmas hkme balanmtr. Gelir Vergisi Kanunu asndan, hisse senedi kazanlarnda yerli yatrmclara uygulanan yzde 10 oranndaki gelir vergisi stopaj sfra indirilerek, yerli ve yabanc yatrmclar arasndaki vergi uygulama farkll ortadan kaldrlmtr. 5084 sayl Tevik Kanununda deiiklik yaplarak 49 ile ynelik uygulanan gelir vergisi stopaj teviki, sigorta primi iveren hissesi destei ve enerji desteinin uygulama sresi 2009 yl sonuna kadar uzatlmtr. Ayrca, Ar-Ge ve destek personelinin, almalar karlnda elde ettikleri cretleri zerinden asgari geim indirimi uygulandktan sonra hesaplanan gelir vergisinin, byk blmnn terkin edilmesini salayan dzenleme hayata geirilmitir. 2009 ylnda personel ve sosyal gvenlik kurumlarna devlet primi giderlerinin GSYH ierisindeki paynn yzde 6,7 olarak gereklemesi beklenmektedir. Bir nceki yla kyasla personel ve sosyal gvenlik kurumlarna devlet primi giderleri toplamnn yzde 14,9 orannda artmas beklenmektedir. Sz konusu artta, kamu personelinin mali ve zlk haklarna ilikin dengesizlikleri azaltmak amacyla yaplan maa iyiletirmeleri etkili olmutur.
36

Kamu Maliyesi

2009 ylnda mal ve hizmet alm giderlerinin GSYH ierisindeki paynn yzde 2,9 olarak gereklemesi; savunma harcamalarnn bir nceki yla kyasla yzde 5,1, salk harcamalarnn yzde 9,9, dier mal ve hizmet alm giderlerinin ise yzde 19,6 dzeyinde artmas beklenmektedir. Dier mal ve hizmet alm giderlerindeki yksek artta Karayollar Genel Mdrl, Milli Eitim Bakanl, Salk Bakanl, DS Genel Mdrl gibi harcamac kurulularn yrtmekte olduklar beeri ve fiziki projeler iin gereken ilave harcamalar belirleyici olmutur. Krizin reel sektre etkisi nedeniyle kaytl istihdamn dmesine bal olarak sosyal gvenlik prim tahsilatlarnn azalmas ve 5797 sayl Kanunla sosyal gvenlik prim alacaklarnn yeniden yaplandrlmasyla elde edilen gelirlerin ngrlenin altnda kalmas beklenmektedir. Bu nedenle, Sosyal Gvenlik Kurumuna merkezi ynetim btesinden yaplan ak transferlerinin, 2009 ylnda bir nceki yla gre 7,1 milyar TL dzeyinde artaca tahmin edilmektedir. 2009 ylnda gemi yl zararlar nedeniyle TMOya, destek paketleri kapsamnda Eximbanka ve TCDD, TMO ve aykur bata olmak zere KTlere ynelik olarak yaplan sermaye transferleri nedeniyle KT grev zarar demelerinin ve sermaye transferleri toplamnn bir nceki yla kyasla yzde 62,6 orannda artmas ve GSYHya oran olarak yzde 0,6 olmas beklenmektedir. 2009 yl vergi performansndaki gerileme nedeniyle, genel bte vergi gelirlerinden mahalli idare ve fonlara ayrlan paylarn nominal olarak 2008 yl seviyelerine olduka yakn bir dzeyde, merkezi ynetim btesinde ngrlen dzeyin ise yaklak 4,4 milyar TL altnda gereklemesi beklenmektedir. 2009 ylnda sermaye giderlerine ilikin olarak, 4447 sayl Kanun gereince sizlik Sigortas Fonu nema gelirlerinden GAP Eylem Plan ile dier ekonomik kalknma ve sosyal gelimeye ynelik yatrmlarda kullanlmak zere yaplacak aktarma tutarlarnn hesabnda kullanlan orann 1/4ten 3/4e ykseltilmesi sonucu 2,5 milyar TL ek kaynak yaratlmtr. Ayrca, harcamac bakanlk ve kurulularn ek ihtiyalarn karlamak amacyla 1,3 milyar TL ilave harcama yaplacaktr. 2009 ylnda zrllere ilikin Kanun kapsamnda yaplan demelerin, terrden zarar grenlere ynelik tazminatlarn ve 5084 sayl Kanun uyarnca gerekletirilen Hazine teviklerinin harcama basks oluturmaya devam ettii grlmektedir.
Tablo 3. 1: Merkezi Ynetim Bte Dengesi
(GSYHya Oran, Yzde) Harcamalar Faiz D Harcamalar Personel Giderleri Sosyal Gv. Kur. Devlet Primi Giderleri Mal ve Hizmet Alm Giderleri Cari Transferler Sermaye Gideri Sermaye Transferleri Bor Verme Yedek denek Faiz Giderleri Gelirler Vergi Gelirleri Vergi D Gelirler Sermaye Gelirleri Alnan Ba ve Yardmlar ile zel Gelirler Faiz D Fazla IMF Tanml Faiz D Fazla Borlanma Gerei
Kaynak: DPT, Maliye Bakanl * Gerekleme Tahmini

2007 24,2 18,4 5,2 0,7 2,6 7,5 1,5 0,4 0,5 0,0 5,8 22,6 18,1 3,5 0,7 0,2 4,2 2,5 1,6

2008 23,9 18,6 5,1 0,7 2,6 7,4 1,9 0,3 0,5 0,0 5,3 22,1 17,7 3,1 0,9 0,4 3,5 1,8 1,8

2009 28,2 22,3 5,9 0,8 2,9 9,8 2,0 0,3 0,7 0,0 5,9 21,5 17,3 3,4 0,3 0,5 -0,8 -2,2 6,6

2010* 27,9 22,4 5,9 1,1 2,4 9,9 1,8 0,3 0,7 0,2 5,5 23,0 18,8 2,7 1,0 0,4 0,6 -0,8 4,9

37

Kamu Maliyesi

Kutu 3. 1: Krize Kar Alnan Mali nlemler ve Maliyeti

Tahmini Mali Yk (Milyon TL) 20082008 2009 2010 10 30 4.077 1.748 5.855

GELR NLEMLER

Bireysel Vergiler

0 30 -

-539 80 451 50 160 100 1060 165 340 135 560 85 150 30 780 320 150
17.217

-750 87 982 55 168 112 0 0 0 0 0 0 0 21 910 0 163

21.141

-1.289 5811 sayl Baz Varlklarn Milli Ekonomiye Kazandrlmas Hakknda Kanun kapsamndaki gelirler. 197 Hisse senedi kazanlarnda yerli yatrmclara uygulanan stopaj sfra drlmtr. 1.433
31 Ekim 2008 tarihi itibariyle vadesi dolan vergi borlarna ilikin yzde 3 faizle 18 ay taksitlendirme uygulamasna devam edilmektedir. Yeni tevik sistemi kapsamnda indirimli Kurumlar Vergisi ve tekstil sektrnde faaliyette bulunan iletmelerin retim tesislerini tamalarnn vergi avantaj yoluyla desteklenmesine ynelik dzenleme yaplmtr. 49 ilde uygulanan ve sresi 31 Aralk 2008 tarihinde sona eren 5084 sayl Tevik Kanunun uygulama sresi bir yl uzatlmtr. (Gelir vergisi stopaj destei) nternette V oran yzde 15'den yzde 5e indirilmitir. Motorlu tatlardan alnan TV'de geici indirime gidilmitir. 150 m2 zerindeki konut satlarnda KDV ay sreyle yzde 18'den yzde 8'e indirilmitir. Yeni iyeri satlarnda KDV ay sreyle yzde 18'den yzde 8'e indirilmitir. Mobilya satlarnda KDV geici bir sreyle yzde 18'den yzde 8'e indirilmitir. Bilgi teknoloji rnlerinde KDV geici bir sreyle yzde 18'den yzde 8'e indirilmitir. Makine, tehizat, ekipman almlarnda ay sreyle KDV yzde 18den yzde 8e indirilmitir. Yal aralarn hurdaya ayrlmas durumunda Motorlu Tatlar Vergisi ve cezalarnn terkini imkan getirilmitir. Bankalar ve finansman irketlerince ticari amala kullanlmamak kaydyla gerek kiilere kullandrlan tketici kredilerinde, KKDF kesintisi yzde 15'den yzde 10'a indirilmitir.

letmeler zerindeki Vergiler

0 0 0 0 0

105 irket birlemelerinde, indirimli Kurumlar Vergisi uygulamas imkan getirilmitir. 328 212 1060 340 135 560 85 150 51 1.690

Mal ve Hizmetler zerindeki Tketim Vergileri

0 0 0 0 0 0 0

165 Beyaz eya ve elektronik ev eyasnda TV geici olarak yzde 6,7'den yzde 0'a indirilmitir.

Dier Gelir Tedbirleri

0 0 0
7.880

320 Tapu ilemlerinde harlar ay sreyle binde 15den binde 5e indirilmitir. 313 Tapu ilem harlar srekli olarak indirilmitir.
46.237 HARCAMA NLEMLER GAP, dier altyap projeleri ve sulama sistemleri iin hkmet 2008-2012 dneminde ilave kaynak olarak 20,8 milyar TL kullanacaktr. Memur maalarnda iyiletirmeler yaplmtr. Emekli maalarnda iyiletirmeler yaplmtr. 2008 yl Ekim ayndan itibaren, iveren zerindeki igc maliyetlerini azaltmak amacyla iveren sigorta priminde (toplam 21,5 puan) 5 puanlk indirime gidilmitir, bu miktar Hazine tarafndan denecektir. 506 sayl Kanunun geici 20. maddesi kapsamndaki sandklarn sosyal sigorta primi iveren paynn 5 puanlk ksmnn Hazine tarafndan karlanmas. stihdam paketi kapsamnda, 2008 yl Mays ayndan itibaren, gen ve kadn iiler iin sosyal gvenlik demeleri azaltlmtr ve sizlik Sigortas Fonu tarafndan denecektir stihdam paketi kapsamnda zrl alanlar iin denen sigorta priminde iverenin pay Hazine tarafndan karlanacaktr (istihdam paketinde yer alan tedbir). Yaplan yasal dzenlemeyle ksa alma denei miktar yzde 50 artrlm, sresi 3 aydan 6 aya karlmtr. 49 ilde uygulanan ve sresi 31 Aralk 2008 tarihinde sona eren 5084 sayl Tevik Kanunun uygulama sresi bir yl uzatlmtr. (veren sigorta primi destei) Toplum Yararna alma Programlar (TYP) yoluyla yeni i imkanlar yaratlmaktadr. KUR'un mesleki eitim faaliyetleri geniletilmitir. Kendi iini kuracaklara giriimcilik eitimi ve danmanlk hizmeti verilmektedir. gc piyasasna ilk giriler staj eitimleri yoluyla desteklenmektedir. yerlerinde Nisan 2009 tarihinde altrlan sigortallara ilave olmak kaydyla yeni ie alnacak iilerin 6 aylk iveren primleri sizlik Sigortas Fonundan karlanacaktr. sizlik sigortas demeleri net yerine gayrisafi olarak hesaplanacaktr ve miktar bylece yzde 11 orannda artacaktr. DFF ve KOSGEB iin ilave kaynak salanmtr. 5084 sayl tevik kanunun sresi bir yl uzatlmtr (enerji destei) Yeni tevik sistemi; firmalarn faiz giderlerinin finansmanna destek, irketlerin fabrikalarn belli kentlere tamalar iin nakit destei.

2.800 Kamu Tketim ve Yatrmlar 2.300 900 0 0 0 16 stihdam ve Sosyal Gvenlik demelerine Katklar 17 0 0 0 0 0 0 0 Hanehalkna transfer letmelere transfer Dier kamuya transferler Dier harcamalar 40 0 0 0 1.307 0 500
1.455

0 6.419 2.519 0 3.521 144 66 44 162 450 78 132 0 3 17 119 150 353 0 2.540 0 500
11.318

0 6.056 2.690 2.625 4.010 148 137 84 106 473 151 241 3 99 85 87 0 371 161 3.115 500 0
0

2.800 Karayollar yatrmlar artrlmtr. 14.775 6.109 2.625 7.531 292 219 145 268 923 229 373 3 102 102 246 150 724 161

6.962 Merkezi hkmetten mahalli idarelere yaplan transferlerde art. 500 1.000
12.773 Kamu tarafndan, firmalara kredi garantisi veren kredi garanti kurumlarna 1 milyar TL'ye kadar kaynak ayrlmasna ilikin dzenleme yaplmtr. Eximbank'n denmi sermayesi 1 milyar TL'den 2 milyar TL'ye ykseltilecektir. BTE DENGES ZERNDE DORUDAN VEYA HEMEN ETKS OLMAYAN MAL NLEMLER Hazinenin Garanti Limiti 1 milyar dolar artrlarak 3 milyar dolardan 4 milyar dolara ykseltilmitir. Artan 1 milyar dolarlk ksm arlkl olarak ihracat ve KOBlere destek amacyla kullanlacaktr. Bunun yan sra, Eximbank'a bavuran her bir firma iin limit 10 milyon dolardan 20 milyon dolara ykseltilmitir. hracat reeskont kredileri limiti 500 milyon dolardan 1 milyar dolara ykseltilmitir ve bir ylda kez kullanlabilecektir. Bununla birlikte, bu tr kredilerin kullanm koullar yeniden dzenlenmi ve kolaylatrlmtr. KOSGEB tarafndan KOB'lere sfr faizli kredi imkan KOSGEB tarafndan ihracat KOB'lere sfr faizli kredi imkan TOBB ile Halk Bankas arasnda yaplan anlama ile KOB'ler dk faizli kredi kullanabileceklerdir. Bu protokole gre 800 milyon TL nakit ve nakit d ile 400 milyon dolar ihracat kredisi kullanlabilecektir. Trkiye Tekstil verenleri Sendikas ve Ziraat Bankas arasnda yaplan protokolle KOB'ler dk faizli kredi kullanabileceklerdir.

Finansal Kurulular in Garanti ve Sigorta Programlar

1.700

1.700

0 350 1.105

5.100 383 1.700 1.500 935

32.612 3,44

0 0 0 0 0
22.889 2,22

5.100 733 2.805 1.500 935

64.865 6,66

irketlere Ynelik Krediler

0 0

Genel Toplam GSYH Pay, %

9.365 0,99

38

Kamu Maliyesi

Yukarda ifade edilen gelimeler nda, 2009 yl merkezi ynetim btesi harcamalarnn GSYHya orannn yzde 28,2, gelirlerin GSYHya orannn ise yzde 21,5 olarak gereklemesi beklenmektedir. Bu kapsamda bte ann yzde 6,6, faiz d an ise yzde 0,8 olmas beklenmektedir. 3.1.2.1.2. Genel Devlet Gelir ve Harcamalarna likin Gelimeler Uygulanan ekonomik program kapsamnda ortaya konulan sk maliye politikas neticesinde 2006 ylnda yksek zelletirme gelirleri ve bir defalk gelirlerin de etkisiyle genel devlet dengesinde fazla verilmitir. 2007 ylnda ise, bir defalk gelirlerin bir nceki yla gre daha dk dzeylerde gereklemesi, GSYHya oran olarak zelletirmelerden elde edilen gelirlerin 0,2 puan azalmas ve faiz d harcamalarn 0,7 puan artmas, genel devlet dengesinin yzde 0,2 seviyesinde ak vermesi sonucunu dourmutur. 2008 ylnda ise genel devlet a, zellikle vastal vergi ve zelletirme performansndaki d nedeniyle, bir nceki yla gre 1,5 puan artarak, GSYHya oranla yzde 1,6 dzeyine ykselmitir. 2008 ylnda GSYHya oran olarak faiz d genel devlet fazlas yzde 3,9, faiz giderleri ve zelletirme gelirleri hari genel devlet fazlas ise yzde 3,1 olarak gereklemitir.
Tablo 3. 2: Genel Devlet Gelir ve Harcamalar-1
(GSYHya Oran, Yzde) Vergiler Vastasz Vastal Servet Vergi D Normal Gelirler Faktr Gelirleri Sosyal Fonlar Toplam zelletirme Gelirleri Toplam Gelir Cari Harcamalar Yatrm Harcamalar Sabit Sermaye Stok Deimesi Transfer Harcamalar Cari Transferler Sermaye Transferleri Stok Deiim Fonu Faiz D Harcama Toplam Harcama Faiz D Fazla Borlanma Gerei IMF Tanml Faiz D Fazla
Kaynak: DPT

2005 18,6 5,6 12,5 0,6 2,5 6,0 5,2 32,3 0,6 32,9 13,4 2,9 2,9 0,0 16,7 16,3 0,4 0,0 25,8 33,0 7,1 0,1 4,4

2006 18,8 5,2 13,0 0,5 2,5 6,1 5,9 33,2 1,6 34,8 14,6 3,0 2,9 0,0 15,9 14,9 1,0 0,0 27,3 33,4 7,5 -1,4 4,4

2007 18,6 5,6 12,4 0,6 2,1 5,8 5,7 32,2 1,4 33,6 15,0 3,2 3,1 0,1 15,6 15,0 0,6 0,0 27,9 33,8 5,7 0,2 2,7

2008 18,2 5,9 11,7 0,6 2,0 5,6 6,5 32,2 0,9 33,1 15,8 3,4 3,4 0,0 15,5 14,8 0,7 0,0 29,2 34,7 3,9 1,6 1,5

3.1.2.1.3. Orta Vadeli Perspektif Genel devlet hesaplarnn oluturulmas aamasnda, genel devlet gelir ve harcamalarnda 2009-2012 dnemi iin esas alnan temel varsaymlar u ekildedir: Maktu vergi ve harlar, genel ekonomik koullar gz nne alnarak gncellenecek ve gelir kaybna yol aacak herhangi bir dzenlemeye gidilmeyecektir. Vergi idaresinin denetim ve uygulama kapasitesinin glendirilmesiyle ilgili almalara devam edilecektir.

39

Kamu Maliyesi

Kaytdln azaltlmas, vergi kayp ve kaann nlenmesine ilikin almalara hz verilecektir. Bu balamda istikrar ve ngrlebilirlii esas alan adil ve basit bir Gelir Vergisi Kanunu yrrle konulacaktr. Ttn ve akaryakt rnlerinden alnan TV tutarlar gncellenecektir. 2009 ve 2010 yllarnda sizlik Sigortas Fonu nema gelirlerinin drtte ile zelletirme Fonunun nakit fazlas, 2010 ylndan sonra ise sizlik Sigortas Fonu nema gelirlerinin drtte biri ile zelletirme Fonunun nakit fazlas bteye gelir olarak kaydedilecektir. AB mktesebatyla uyumun salanmasn teminen, TV Kanununa ekli (III) sayl listede yer alan yksek alkoll ikilerin, 92/83/AET ve 92/84/AET sayl Direktifler uyarnca vergilendirilmesi ynnde yaplacak deiikliklerle ilgili almalara devam edilecektir. Belediyelerin z gelirlerinin artrlmasn salayan yasal dzenleme almalar sonulandrlacak; Elektrik ve Havagaz Tketim Vergisinin tekrar belediyeler tarafndan tahsil edilmesi sonucunda orta vadede mahalli idareler gelirlerinde kayda deer bir art salanacaktr. KT fiyatlar, rasyonel bir ekilde program hedefleriyle uyumlu olarak belirlenecektir. Kamu kesiminde maa ve cretler hedeflenen enflasyon orannda artrlacak, kamu kurum ve kurulularnda yeni personel istihdamna ynelik snrlamalara devam edilecektir. Memur emeklilerinin emekli aylklar, hedeflenen enflasyon orannda; devredilen SSK ve devredilen Ba-Kur emeklilerinin emekli aylklar ise nceki alt aylk kmlatif enflasyon orannda artrlacaktr. Salk harcamalar kontrol altnda tutulmaya allacak ve yararlanclarn salk hizmetlerinin maliyetine katlmn salayacak dzenlemeler yaplacaktr. 2009 ylnda derinleen kresel kriz lkemizde genel devlet mali performansn nemli lde olumsuz ynde etkilemitir. Bymedeki daralmaya ve reel sektr desteklemeye ynelik yaplan indirimlere bal olarak vergi gelirleri tahminlerin nemli lde altnda kalm, zelletirme gelirlerinde ise hedeflenen dzeylere ulalmas glemitir. Dier taraftan, krizin etkilerini azaltmak amacyla baz harcama kalemlerinde ilave artlar yaplmtr. Ekonomik aktivitedeki daralma sonucu sosyal gvenlik sisteminin prim tahsilat hedeflerin altnda kalm ve sosyal gvenlik sisteminin anda belirgin bir art yaanmtr. 2009 ylnda genel devlet borlanma gereinin bir nceki yla kyasla GSYHya oran olarak 5 puan artarak yzde 6,6 dzeyine ykselmesi beklenmektedir. Bu gelimede en nemli unsur, merkezi ynetim borlanma gereindeki arttr. 2009 ylnda, 2008 ylna gre merkezi ynetim btesi borlanma gereinde 4 puan dzeyinde bir art beklenmektedir. Sz konusu art, nemli lde faiz d harcamalardaki ykseliten ve zellikle vastal vergiler ile zelletirme gelirlerindeki dten kaynaklanmaktadr. 2009 ylnda, genel devlet hesaplarna dahil olan merkezi ynetim btesi dndaki kurululardan; fon, sizlik Sigortas Fonu ve genel salk sigortas borlanma gereklerinde de art olmas beklenmektedir. Sz konusu durum zellikle; fonlarn zelletirme gelirlerinin dmesinden, 11 Austos 2009 tarih ve 5921 sayl Kanunla sizlik Sigortas Fonu nema gelirlerinden GAP ile dier blgesel kalknma projelerinde kullanlmak zere merkezi ynetim btesine aktarlacak toplam tutarn belirlenmesinde 2009 ve 2010 yllarna mahsus olmak zere 1/4 yerine 3/4 orannn kullanlmasndan ve genel salk sigortas ile sosyal gvenlik kurulular dengesi birlikte ele alndnda kaytl istihdamn dmesi sonucunda prim tahsilatlarnn azalmasndan kaynaklanmaktadr. 2009 ylnda, genel devlet dengesinde GSYHya oran olarak yzde 0,2 dzeyinde faiz d ak; yzde 0,6 dzeyinde faiz giderleri ve zelletirme gelirleri hari ak verilmesi ngrlmektedir.

40

Kamu Maliyesi

Kutu 3. 2: Mali Kural Maliye politikas, 2011 ylndan itibaren 2010-2012 dnemini kapsayan Orta Vadeli Programda genel erevesi izilen mali kural kapsamnda yrtlecektir. Bu erevede, kamu maliyesinin ilgili her mali yl iin ayr olarak hesaplanan kamu kesimi ak tavanna gre yrtlmesi esas alnacaktr. Aadaki ekilde formle edilen mali kuraln uygulanmasna ilikin hukuki ve teknik altyap almalarna devam edilmektedir. a = y (a-1 a*) + k (b b*) a a* k b b* y a-1 : Kamu kesimi andaki uyarlama / GSYH : Orta-uzun vade iin kamu kesimi ak tavan / GSYH : Konjonktrel etkiyi yanstma katsays : lgili mali yla ait GSYH reel byme hz tahmini : GSYH reel byme hznn uzun dnem ortalamas : Kamu kesimi ann orta-uzun vadeli ak tavanna yaknsama hz katsays : Bir nceki mali yl kamu kesimi a / GSYH

Mali kural uygulamas erevesinde orta-uzun vadeli kamu kesimi ak tavan, srdrlebilir bir bor yapsyla uyumlu olacak ekilde belirlenecektir. lgili mali yl ak tavan hesaplanrken devresel uyarlama yaplacak ve kamu kesimi dengesinin orta-uzun dnem iin hedeflenen dzeye tedrici olarak uyumu salanacaktr. Kamu kesimi ana ilikin devresel uyarlama, ilgili olduu mali yla ilikin byme tahmininin uzun dnem byme ortalamasndan sapmasnn konjonktrel etkiyi yanstma katsaysyla arplmas sonucunda belirlenecektir. Konjonktrel etkiyi yanstma katsays, kamu harcama ve gelir sisteminin devresel dalgalanmalardan etkilenme dzeyine gre ekillenecek ve kamu maliyesinde ortaya kan yapsal deiikliklere bal olarak nceden ngrlm bir ekilde ve dnemsellikte gncellenebilecektir. Kamu kesimi dengesinin hedeflenen dzeye uyum hzn yaknsama hz katsays belirleyecektir. lgili mali yla ilikin ak tavannn tespitinde, orta-uzun dnem iin belirlenen ak tavan ile bir nceki mali ylda gerekleen kamu kesimi dengesi arasndaki fark yaknsama hz katsaysyla arplarak ilgili mali yln devresel olarak uyarlanm ak tavanna ilave edilecektir. Yaknsama hz katsays, tamamen yapsal unsurlarn etkisiyle belirlenen konjonktrel etkiyi yanstma katsaysndan farkl olarak, hedeflenen ak dzeyine uyumu salama konusundaki hza ilikin bir tercihi yanstmaktadr. Bu balamda, sz konusu katsaynn seimi ve nceden belirlenen dnemlerde gncellenmesi konusunda siyasi iradenin tercihi nemli bir rol oynayacaktr.

2010 ylnda, genel devlet vergi gelirlerinin GSYHya orannn kriz sonras ekonomik toparlanmaya bal olarak bir nceki yla gre 1,8 puan artarak yzde 19,5 dzeyinde gereklemesi ngrlmektedir. Vergi gelirlerinde ngrlen bu artta, GSYHya oran olarak, TVnin 0,9 puan, ithalde alnan KDVnin 0,4 puan ve dahilde alnan KDVnin 0,2 puan artaca tahmini belirleyici olmutur. Genel devlet faktr gelirlerinin GSYHya orannn, bir nceki yla gre 0,4 puan azalarak yzde 5,4 olarak gereklemesi beklenmektedir. Bu gelime zerinde, GSYHya oran olarak, hazine portfy ve itirak gelirlerinin 0,3 puan; faiz, ikraz ve tavizlerden elde edilen gelirlerin 0,1 puan decei tahmini etkili olmutur. Sosyal gvenlik sisteminin finansman amacyla zel ve kamu kesiminden elde edilen prim tahsilatlarnn toplam olan sosyal fon gelirlerinin, 2010 ylnda bir nceki yla gre 0,4 puan artarak GSYHya oran olarak yzde 7,7 dzeyine ykselmesi ngrlmektedir. 2010 ylnda ngrlen bu artta, kaytl istihdamn artmas sonucunda sosyal gvenlik sistemi prim gelirleri tahsilatnn ykselecei tahmini belirleyici olmutur. Bu gelimelerin yan sra, zelletirme gelirlerinin 2009 ylna gre 0,6 puan artmas sonucunda, genel devlet toplam gelirlerinin GSYH ierisindeki paynn yzde 33,5ten yzde 35,7ye ykselmesi beklenmektedir. Genel devlet faiz d harcamalarnn GSYHya orannn 2010 ylnda bir nceki yla gre 0,6 puan artarak yzde 34,4 dzeyine ykselmesi ngrlmektedir. Sz konusu art, genel devlet transfer harcamalarnda ngrlen ykselmeden kaynaklanmaktadr. Faiz harcamalarndaki 0,4 puanlk azalmaya karn cari transferlerin artmasnda, merkezi ynetim btesi ve sosyal gvenlik kurulular faiz d transfer harcamalarndaki artlar belirleyici olmutur.

41

Kamu Maliyesi Tablo 3. 3: Genel Devlet Gelir ve Harcamalar-2

(GSYHya Oran, Yzde) Vergiler Vastasz Vastal Servet Vergi D Normal Gelirler Faktr Gelirleri Sosyal Fonlar Toplam zelletirme Gelirleri Toplam Gelir Cari Harcamalar Yatrm Harcamalar Sabit Sermaye Stok Deimesi Transfer Harcamalar Cari Transferler Sermaye Transferleri Stok Deiim Fonu Faiz D Harcama Toplam Harcama Faiz D Fazla Borlanma Gerei IMF Tanml Faiz D Fazla
Kaynak: DPT

2009 17,7 5,8 11,3 0,6 2,3 5,8 7,3 33,1 0,5 33,5 17,9 3,2 3,2 0,0 19,1 18,3 0,8 0,0 33,7 40,1 -0,2 6,6 -2,3

2010 19,5 5,8 13,0 0,7 2,1 5,4 7,7 34,7 1,0 35,7 17,9 3,3 3,3 0,0 19,1 18,5 0,6 0,0 34,4 40,3 1,3 4,7 -0,8

2011 19,5 5,8 12,9 0,7 1,9 5,3 7,8 34,5 0,8 35,3 17,4 3,0 3,0 0,0 18,4 17,9 0,6 0,0 33,7 38,8 1,7 3,5 0,0

2012 19,4 5,9 12,8 0,7 2,0 5,2 7,8 34,4 0,7 35,1 16,9 3,1 3,0 0,0 17,9 17,3 0,5 0,0 33,0 37,8 2,1 2,7 0,5

Bu erevede, GSYHya oran olarak 2009 ylnda yzde 6,6 dzeyinde gereklemesi beklenen genel devlet ann, 2010 ylnda yzde 4,7 olmas ngrlmektedir. Bununla birlikte, faiz giderleri ve zelletirme gelirleri hari tutulduunda, 2009 ylnda GSYHya oran olarak yzde 0,6 dzeyinde ak vermesi beklenen genel devlet dengesinin, 2010 ylnda yzde 0,3 dzeyinde fazla verecei tahmin edilmektedir. stikrarl bir toparlanmayla birlikte, genel devlet borlanma gereinin 2011 ylnda bir nceki yla kyasla GSYHya oran olarak 1,1 puan azalarak yzde 3,5 dzeyine gerilemesi, 2012 ylnda ise yzde 2,7 olarak gereklemesi ngrlmektedir. Faiz giderleri ve zelletirme gelirleri hari borlanma gereinin ise 2011 ve 2012 yllarnda GSYHya oran olarak srasyla yzde 0,8 ve yzde 1,4 dzeyinde fazla vermesi beklenmektedir. 3.1.3. Yapsal ve Devresel Konsolide/Merkezi Ynetim Bte Dengesi Trkiye ekonomisinde yapsal bte dengeleri ve bte zerindeki devresel etkileri incelemek zere nceki yllarda kullanlan yntem, gzden geirilerek, Trkiyedeki maliye politikasn daha salkl yanstacak ekilde yeniden dzenlenmitir (Baknz Kutu 3.3). Yapsal faiz d bte dengesi ile gerekleen faiz d bte dengesi ekil 3.1de sunulmaktadr. 2000li yllarn bandan itibaren uygulamaya konulan sk maliye politikasnn yapsal faiz d bte fazlasna da yansd grlmektedir. Nitekim, 2000-2006 dneminde yapsal faiz d bte dengesinin potansiyel GSYHya oran ortalama yzde 4 olarak gereklemitir. Ayn dnemde, gerekleen faiz d bte dengesinin GSYHya oran ortalama yzde 4,5 olmutur. 2006 ve 2007 yllarnda ise gerekleen faiz d bte fazlasnn GSYHya orannn kademeli olarak azald ve srasyla yzde 5,4 ve yzde 4,2 olarak gerekletii grlmektedir. te yandan, hasla fazlasnn en yksek dzeylerde gerekletii bu dnemde yapsal bte fazlasnn potansiyel GSYHya orannn nemli oranda dt ve srasyla yzde 3,9 ve yzde 2,1 olduu grlmektedir. GSYHnn potansiyel dzeyine ok yakn olduu 2008 ylnda, gerekleen faiz d

42

Kamu Maliyesi

bte fazlasnn GSYHya orannn 0,7 puan geriledii, ancak yapsal faiz d bte dengesinin bir nceki yla gre deimedii gzlenmektedir.
ekil 3. 1: Gerekleen ve Yapsal Faiz D Bte Dengesi
6.0 4.0 2.0
Yzde

Tahmin

1.15 1.10
Pot. GSYH / GSYH

1.05 1.00 0.95

Yapsal FDBD / Pot. GSYH Gerekleen FDBD / GSYH Pot. GSYH / GSYH

0.0 -2.0 -4.0 -6.0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

0.90 0.85 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

2000

2001

2002

2003

FDBD: Faiz D Bte Dengesi

2009 ylnda kresel krizin olumsuz etkisini azaltmak amacyla, birok lke gibi Trkiye de genileyici maliye politikasn bir ara olarak kullanmtr. Bu erevede, yapsal faiz d bte dengesinin olduka dk bir seviyede, potansiyel GSYHya oran olarak yzde 0,8 olmas beklenmektedir. 2009 yl, gerekleen faiz d bte dengesi asndan deerlendirildiinde ise 1993 ylndan itibaren ak verilen ilk yl olarak gze arpmaktadr. 2009 ylnda faiz d denge, GSYHya oran olarak 4,3 puanlk bir azalla yzde -0,8 olarak ngrlmektedir. 2010-2012 dneminde, ekonomide beklenen toparlanma ile birlikte gerekleen faiz d bte dengesinin kademeli olarak iyileecei, ancak yapsal faiz d fazlann bu dnemde ortalama ayn deerlerde seyredecei ngrlmektedir. 2010-2012 dneminde gerekleen faiz d bte fazlasnn GSYHya orannn 2009 ylna gre bir miktar artaca ve ortalama yzde 1 olaca tahmin edilmektedir. Dier taraftan, 2009 yl ile karlatrldnda yapsal faiz d bte dengesinin ayn dnemde bir miktar iyilemesi ve 2010-2012 dneminde potansiyel GSYHya oran olarak ortalama yzde 1,3 olmas beklenmektedir. 2008 yl KEPinden farkl olarak, 2009 yl KEPinde yapsal bte dengesi hesaplamalarnda zelletirme gelirleri ve bir defalk gelirler hari tutulmutur (Kutu 3.3). Bu erevede, karlatrma yaplabilmesi iin zaten zelletirmenin hari tutulduu faiz d yapsal bte dengesi ile zelletirme ve faiz d gerekleen bte dengesi ekil 3.2de sunulmaktadr. 2010-2012 dneminde faiz ve zelletirme d yapsal bte dengesinin potansiyel GSYHya orannn ortalama yzde 1,3 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. Ayn dnemde faiz ve zelletirme d gerekleen bte fazlasnn GSYHya orannn ortalama yzde 0,6 olmas ngrlmektedir.

43

2004

Kamu Maliyesi ekil 3. 2: Gerekleen ve Yapsal zelletirme ve Faiz D Bte Dengesi

6.0 4.0 2.0
Yzde

1.15

Tahmin

1.10
Pot. GSYH / GSYH Pot. GSYH / GSYH

1.05 1.00 0.95

Yapsal FDBD / Pot. GSYH Gerekleen FDBD / GSYH Pot. GSYH / GSYH

0.0 -2.0 -4.0 -6.0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

0.90 0.85

FDBD: zelletirme ve Faiz D Bte Dengesi

2001 krizi ile birlikte bor stoku nemli lde artm ve bu durumun ilerleyen dneme yansmas nemli oranlarda artan faiz demeleri ve yksek bte aklar olmutur. 2002 ylndan itibaren uygulanan sk maliye politikas ile bor stokunun bte zerindeki faiz yk nemli lde gerilemitir. Bylece, 2005-2006 yllarnda hem yapsal hem gerekleen bte aklar olduka dk seviyelerde gereklemitir. 2006 ylnda yaanan finansal dalgalanmalar bte dengesini olumsuz etkilemi ve 2007-2008 yllarnda gerekleen ve yapsal bte aklarnda nispi artlar gzlenmitir. Kresel krizin etkilerini azaltmak zere uygulanan genileyici maliye politikasnn etkileri 2009 ylnda yapsal bte dengesinde de grlm ve yapsal bte ann potansiyel GSYHya oran 2008 ylndaki yzde 3,2 seviyesinden, 2009 ylnda yzde 4,6ya ykselmitir. 2010-2012 dneminde, ekonomide ngrlen kademeli toparlanma ile birlikte maliye politikasnn nispi olarak sklatrlmas ve bylece yapsal bte ann potansiyel GSYHya orannn ortalama yzde 3,5 olmas ngrlmektedir (ekil 3.3).
ekil 3. 3: Gerekleen ve Yapsal Bte Dengesi
12.0 8.0 4.0
Yzde

Yapsal BD / Pot. GSYH Gerekleen BD / GSYH Pot. GSYH / GSYH

1.15

Tahmin
1.10 1.05 1.00 0.95 0.90 0.85

0.0 -4.0 -8.0 -12.0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

BD: Bte Dengesi

44

Kamu Maliyesi

Kutu 3. 3: Yapsal ve Devresel Bte Dengesi Hesaplama Metodolojisi 2003 ylndan beri KEPlerde kullanlan yapsal bte hesaplama metodolojisi bu yl, geneli ayn kalmakla beraber Trkiye maliye politikas yapsn yanstacak ekilde gelitirilmitir. Metodolojideki farkllk temelde gelir ve gider kompozisyonlarnn uyumlatrlmasn kapsamaktadr. Metodoloji detayl olarak aada anlatlmaktadr. Esas itibaryla, devresel hareketlerin bte zerindeki etkilerinin ortadan kaldrlmas suretiyle ekonomik dalgalanmalardan arndrlm maliye politikasn ifade eden yapsal bte dengesi aadaki gibi tanmlanmaktadr;

b* =
b* T i* Gj* X YP

T
i

Gj + X YP

: yapsal bte dengesi (milli gelire oran olarak), : i kategorisindeki gelirlerin yapsal deeri, : j kategorisindeki bte harcamalarnn yapsal deeri, : devresel hareketlerden etkilenmedii dnlen dier bte kalemleri, : Potansiyel hasla.

Yapsal vergi gelirleri ve cari harcamalar ile bunlarn gerekleen deerleri arasnda ise aadaki gibi bir iliki olduu varsaylmaktadr;
* Ti* Y P G j Y P = ; ; = Ti Y G j Y

Ti Gj Y i j

: i kategorisinde gerekleen gelirler, : j kategorisinde gerekleen bte harcamalar, : gerekleen milli gelir, : i kategorisindeki gelirlerin milli gelire esneklii, : j kategorisindeki bte harcamalarnn milli gelire esneklii.

Potansiyel Hasla: retim Fonksiyonu Metodu ile hesaplanan potansiyel hasla kullanlmtr. Gelirler: Devresel hareket gsteren vergi gelirleri 3 kategoriye ayrlmtr. Bu kategoriler; gelir vergisi, kurumlar vergisi ve dolayl vergilerdir. Gelir vergisinin konjonktrel gelimelere kar duyarll, vergilemeye konu olan gelir trlerinin niteliinden etkilenmektedir. Dolaysyla hesaplamalar yaplrken, gelir vergisi matrah iindeki cretler gibi konjonktrel gelimelere kar duyarll az olan kalemler yapsal gelir vergisi kapsamnn dna karlmtr. Yapsal gelirler hesaplanrken konjonktrel gelimeye kar hassas olan, KTlerden elde edilen gelirler, vergi cezalar, GSM iletmelerinden alnan hazine paylar gibi vergi d gelirler hesaplamalara dahil edilmitir. Bata zelletirme olmak zere gerekleen bte dengesini etkileyen bir defalk gelirler yapsal denge hesabnda kapsanmamaktadr. Gelir esneklikleri hesaplanrken, dolayl vergilerin esneklii birim esneklik olarak kabul edilmitir. te yandan, dier gelir esneklikleri en kk kareler yntemi yardmyla hesaplanmtr. Giderler: Harcamalar, devresel hareketlere duyarl olan ve olmayan harcamalar olmak zere iki kategoride snflandrlmtr. Devresel hareketlere duyarl olan harcamalar sosyal gvenlik kurumlarna transferler, yeil kart demeleri ve grev zararlar gibi kalemleri kapsamaktadr. Dier taraftan, devresel hareketlerden etkilenmeyen harcamalar ise yatrm, personel ve faiz harcamalar gibi dier kalemleri kapsamaktadr. Devresel hareketlere duyarl olan harcamalarn milli gelir esneklikleri ise en kk kareler yntemi kullanlarak hesaplanmtr. Devresel Bte Dengesi: Gerekleen bte dengesinin yapsal bte dengesinden fark devresel bte dengesi olarak tanmlanmaktadr:

b ** = b b *
b ** : devresel bte dengesi (milli gelire oran olarak), b : gerekleen bte dengesi (milli gelire oran olarak), b* : yapsal bte dengesi (milli gelire oran olarak).

45

Kamu Maliyesi

Devresel bte dengesi, gerekleen bte dengesinden yapsal bte dengesi karlarak elde edilmektedir. 2009 ylnda GSYHnn potansiyelden olduka uzaklamasnn bir sonucu olarak devresel etkinin olduka yksek olaca tahmin edilmektedir. 2010-2012 dneminde ise ekonomide beklenen toparlanma ile birlikte devresel bte etkisinin azalaca ngrlmektedir (ekil 3.4).
ekil 3. 4: Devresel Bte Dengesi
2.0 1.5 1.0 0.5
Yzde Pot. GSYH / GSYH

Tahmin

1.15 1.10 1.05 1.00 0.95 0.90

0.0 -0.5 -1.0 -1.5 -2.0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Devresel BD / GSYH Pot. GSYH / GSYH

0.85

BD: Bte Dengesi

3.1.4. Kamu Bor Ynetimi 3.1.4.1. Bor Ynetimi ve Borlanma Limitine likin Kurumsal Sorumluluklar Hazine Mstearl, bor ynetimini Nisan 2002 tarihinde yaymlanan 4749 sayl Kamu Finansman ve Bor Ynetiminin Dzenlenmesi Hakknda Kanunun 5inci maddesi uyarnca belirlenen borlanma limiti erevesinde yrtmektedir. Sz konusu Kanunda kamu bor ve risk ynetiminin temel ilkeleri: Makroekonomik dengeleri gzeterek para ve maliye politikalar ile uyumlu, srdrlebilir, saydam ve hesap verilebilir bir borlanma politikas izlenmesi, Finansman ihtiyalarnn, i ve d piyasa koullar ve maliyet unsurlar gz nne alnarak makul risk dzeyi erevesinde, orta ve uzun vadede mmkn olan en uygun maliyetle karlanmas olarak belirlenmitir. Borlanma limiti, mali yl iinde, ilgili yln bte kanununda belirtilen balang denekleri toplam ile tahmin edilen gelirler arasndaki fark miktar olarak tanmlanmaktadr. Kanunun ayn maddesi erevesinde bor ynetiminin ihtiyalar ve geliimi dikkate alnarak net borlanma limiti yl iinde yzde bee kadar artrlabilmektedir. Sz konusu net bor kullanm tutar 2009 yl iin, 4749 sayl Kanuna 10 Temmuz 2009 tarihinde eklenen geici maddeyle, Bakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan artrlan net bor kullanm tutarnn be kat olarak belirlenmitir. 2008 ylnda kamu bor ynetiminde kurumsal etkinliin artrlmas amacyla 4749 sayl Kamu Finansman ve Bor Ynetiminin Dzenlenmesi Hakkndaki Kanunda bir dizi dzenlemeler yaplmtr. Bu kapsamda, stratejik lt uygulamas net bir biimde yasal dayanaa balanmtr. Ayn zamanda, stratejik ltlerin belirlenmesi de dahil olmak zere bor ynetimi alanndaki kararlarn, Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakannn bakanlnda toplanacak, Mstear, Mstear Yardmcs ve Genel Mdrlerden oluan Bor ve Risk Ynetimi Komitesinin sorumluluunda olduu Kanunda yer almtr.

46

Kamu Maliyesi

Dier taraftan, Hazine Mstearlnda, operasyonel anlamda i kalitesinin arttrlmasna ynelik olarak en iyi uluslararas uygulamalara ulalmas amacyla, operasyonel risk ynetimi konusunda 2007 ylnda bir proje balatlmtr. lgili proje iin ABnin ortak bir giriimi olan SIGMAdan (Support for Improvement in Governance and Management) teknik destek salanmtr. Bu projede ncelikle, SIGMA heyeti ile Uzmanlar Aras birlii Mekanizmas (Peer Collaboration Mechanisms) kapsamnda, bor ynetiminde operasyonel risklerin azaltlmas iin gerekli i kontrol mekanizmalarnn gelitirilmesi, bir ibirlii alan olarak belirlenmitir. Bu kapsamda, Bor lemlerinde Kontrol Uygulamalarnn Gelitirilmesi konulu bir pilot proje ile balatlan bu alma, 2008 ylnda geniletilerek yrtlmtr. Ayrca, bu kapsamda 2007 ylnda ABnin bir kuruluu olan TAIEXden (Technical Assistance Information Exchange Instrument) talep edilen Bor Ynetimi Ofislerinde Kontrol Mekanizmalar balkl altay, 29-30 Ocak 2009 tarihlerinde Ankarada gerekletirilmitir. Sz konusu altayda ngiltere, spanya, Portekiz ile talyann i kontrol ve i denetim konularndaki deneyimleri paylalarak Hazine Mstearlnda yaplan operasyonel risk ynetimi almalarna ilikin bilgi verilmitir. Operasyonel risk ynetimi kapsamnda yrtlen bu almalar, uluslararas bor ofislerine paralel yapda, Hazinenin varlk ve ykmllklerinin etkin ynetimini salamak ve oluabilecek risklerin zamannda ve doru tespitinin yaplarak gerekli nlemlerin alnabilmesi asndan nem tamaktadr. Bunlara ilaveten, bor ynetimi konusundaki kurumsal kapasitenin artrlmas amacyla eitli almalara devam edilmektedir. Bor ynetiminin teknik altyapsnn gelitirilmesi amacyla, modelleme ve simlasyon almalar daha etkin hale getirilmitir. Ayrca, 2009 ylnda, AB Leonardo da Vinci Hareketlilik projesi kapsamnda Avrupann eitli bor ynetim ofislerine alma gezileri dzenlenmi olup, 2010 ylnda da kamu bor ynetimi alannda bilgi paylamna devam edilecektir. 3.1.4.2. Bor Ynetim Stratejisi Para ve maliye politikalar ile uyumlu, srdrlebilir, saydam ve hesap verilebilir borlanma politikalar kapsamnda, makul risk seviyesinde orta ve uzun vadede en uygun maliyet hedefine ulalabilmesini teminen 2003 ylndan bu yana stratejik lt uygulamas srdrlmektedir. Maliyet ve risk hesaplamalarna bal olarak, kamu borcunun kar karya olduu temel riskler olan likidite, kur ve faiz oran risklerini en etkin ekilde ynetmek zere tespit edilen stratejik ltler kapsamnda 2009 ylnda: Nakit i borlanmann arlkl olarak TL cinsinden yaplmas, TL cinsi borlanmann arlkl olarak sabit faizli enstrmanlarla yaplarak, gelecek 12 ayda faizi yenilenecek senetlerin paynn azaltlmas, Ortalama vadenin piyasa koullarnn elverdii lde uzatlarak, vadesine 12 aydan az kalm senetlerin paynn azaltlmas, Nakit ve bor ynetiminde oluabilecek likidite riskinin azaltlmas amacyla gl rezerv tutulmas, hususlar borlanma politikasnn ana unsurlar olarak uygulanmaktadr. Ayrca, nmzdeki dnemde de risk ve maliyet hedefleri erevesinde stratejik ltlere uygun borlanma stratejilerinin izlenmesine devam edilecektir. nmzdeki dnemde de devlet i borlanma senetlerinin (DBS) yatrmc tabannn gelitirilmesi ile DBSlerin ihracnda ve ikincil piyasalarda etkinliin salanmasna ynelik politikalarn devam ettirilmesi planlanmaktadr. Bu kapsamda, Piyasa Yapcl Sistemi uygulamas srdrlecektir. Ayrca, perakende sat kapsamnda bireylere dorudan DBS satna ilikin yaplan almalara devam edilecektir. Dier taraftan, ikincil piyasalarda salkl bir verim erisinin oluturulmas ve DBS alm-satm ilemlerinde likiditenin salanmasna ynelik olarak lt senet uygulamasnn devam ettirilmesi planlanmaktadr.

47

Kamu Maliyesi

Ayrca, bor ynetiminde effafln srdrlmesi kapsamnda, nmzdeki dnemde de finansman programlarnn, aylk ihale programnn ve bor bilgilerinin dzenli olarak kamuoyuna duyurulmasna devam edilecektir. Yllk finansman gereinin byk ksmn oluturan i borlanmalara ilikin olarak, mevcut itfalarn daha dzenli hale getirilmesi amacyla ve stratejik ltlerle uyumlu olmak zere, aktif bor ynetimi aralar olarak mevcut durumda uygulanan geri alm ve deiim ilemlerine devam edilmesi ngrlmektedir. 3.1.4.3. Kamu Bor Stoku 3.1.4.3.1. Mevcut Durum Uygulanmakta olan ekonomik program, mali disiplin ve etkin borlanma stratejileri neticesinde AB tanml genel ynetim nominal bor stokunun GSYHya oran, 2002 ylndaki yzde 73,7 seviyesinden, 2008 yl sonunda yzde 39,5 seviyesine indirilmitir.
Tablo 3. 4: AB Tanml Genel Devlet Nominal Bor Stoku 2002 73,7 2003 67,4 2004 59,2 2005 52,3 (GSYHya Oran, Yzde) 2006 2007 2008 46,1 39,4 39,5

AB Genel Devlet Nominal Bor Stoku

Kaynak: Hazine Mstearl

Merkezi ynetim bor stokunun GSYHya oran, 2008 yl sonu itibaryla 2007 yl sonuna gre 0,4 puanlk artla yzde 40 olarak gereklemi olmakla birlikte, son alt yllk dnemde 29,2 puanlk bir d gstermitir.
Tablo 3. 5: Merkezi Ynetim Toplam Bor Stoku 2002 42,8 26,5 69,2 2003 42,7 19,4 62,2 2004 40,2 16,5 56,6 2005 37,7 13,4 51,1 2006 33,2 12,3 45,5 (GSYHya Oran, Yzde) 2007 2008 30,3 28,9 9,3 11,1 39,6 40,0

Bor Stoku D Bor Stoku Toplam

Kaynak: Hazine Mstearl

2004 yl sonunda 316,5 milyar TL olan merkezi ynetim toplam bor stoku, 2009 yl Ekim ay sonunda 438,2 milyar TL olarak gereklemitir. 2009 Ekim ay sonu itibaryla stokun yzde 74,7si i borlardan oluurken, d borlarn pay 2004 yl sonuna gre 3,8 puan azalarak yzde 25,3e gerilemitir. Borlanma stratejilerinin bir sonucu olarak TL cinsi borlanmann arlk kazanmas neticesinde, TL cinsinden bor stokunun toplam stok iindeki pay, yllar itibaryla art eilimini srdrm ve 2009 Ekim ay sonu itibaryla yzde 70,3 olarak gereklemitir. Dviz cinsinden ve dvize endeksli borlarn pay 2004 yl sonuna gre 11,8 puan azalarak 2009 Ekim sonunda yzde 29,7, ayn dnemde sabit faizli borlarn pay ise 0,9 puan azalarak yzde 52,9 olmutur. Ayrca, i bor stoku ierisindeki dvize endeksli borlarn geri demesi 2009 yl sonu itibaryla tamamlanacaktr. Merkezi ynetim i bor stoku, 2008 yl sonu itibaryla, 2007 ylna gre yaklak 19,5 milyar TL artarak 274,8 milyar TL olarak gereklemitir. 2009 Ekim ay itibaryla da 327,2 milyar TL seviyesine ulamtr. Sz konusu stokun GSYHya oranna bakldnda ise 2007 ylndaki yzde 30,3 seviyesinden 2008 ylnda yzde 28,9 seviyesine geriledii grlmektedir. TL cinsinden bor stokunun toplam i bor stoku ierisindeki pay, yllar itibaryla art eilimini srdrerek 2007 yl sonu seviyesi olan yzde 89,8den 2008 yl sonunda yzde 91,6 seviyesine ykselmitir. 2009 Ekim ay itibaryla sz konusu oran 94,2 seviyesinde gereklemitir.

48

Kamu Maliyesi Tablo 3. 6: Merkezi Ynetim Bor Stokunun Dviz ve Faiz Yaps
2004 Milyon TL GENEL TOPLAM Sabit Deiken TL Cinsinden Sabit Deiken Dviz Dviz Cinsinden Sabit Deiken Dvize Endeksli Sabit Deiken Toplam Bor Stoku Toplam Sabit Toplam Deiken TL Cinsinden Sabit Deiken -TUFEye endeksli Dviz Cinsinden Sabit Deiken Dvize Endeksli Sabit Deiken D Bor Stoku USD JPY EUR SDR Dier D Bor Stoku Sabit Deiken 316.528 170.450 146.079 185.020 94.930 90.090 131.508 122.067 75.519 46.547 9.441 0 9.441 224.483 115.572 108.911 185.020 94.930 90.090 18.427 30.021 20.642 9.380 9.441 0 9.441 92.046 38.973 3.854 23.708 24.765 745 92.046 54.878 37.168 % 100 53,8 46,2 58,5 30,0 28,5 41,5 38,6 23,9 14,7 3,0 0 3,0 100 51,5 48,5 82,4 42,3 40,1 8,2 13,4 9,2 4,2 4,2 0 4,2 100 42,3 4,2 25,8 26,9 0,8 100 59,6 40,4 2005 Milyon TL 331.520 166.265 165.255 206.852 101.444 105.408 124.667 119.098 64.821 54.277 5.570 0 5.570 244.782 111.061 133.720 206.852 101.444 105.408 18.427 32.360 9.617 22.743 5.570 0 5.570 86.738 42.245 3.095 21.089 19.662 647 86.738 55.204 31.534 % 100 50,2 49,8 62,4 30,6 31,8 37,6 35,9 19,6 16,4 1,7 0 1,7 100 45,4 54,6 84,5 41,4 43,1 7,5 13,2 3,9 9,3 2,3 0 2,3 100 48,7 3,6 24,3 22,7 0,7 100 63,6 36,4 2006 Milyon TL 345.050 186.335 158.715 216.800 111.457 105.343 128.250 126.569 74.878 51.690 1.681 0 1.681 251.470 121.053 130.417 216.800 111.457 105.343 17.778 32.989 9.596 23.393 1.681 0 1.681 93.580 49.236 3.062 25.451 15.130 700 93.580 65.282 28.298 % 100 54,0 46,0 62,8 32,3 30,5 37,2 36,7 21,7 15,0 0,5 0 0,5 100 48,1 51,9 86,2 44,3 41,9 7,1 13,1 3,8 9,3 0,7 0 0,7 100 52,6 3,3 27,2 16,2 0,7 100 69,8 30,2 2007 Milyon TL 333.485 186.017 147.468 229.168 116.993 112.175 104.317 103.106 69.024 34.082 1.211 0 1.211 255.310 128.148 127.162 229.168 116.993 112.175 22.481 24.931 11.155 13.776 1.211 0 1.211 78.175 43.310 2.701 23.253 8.327 584 78.175 57.869 20.306 % 100 55,8 44,2 68,7 35,1 33,6 31,3 30,9 20,7 10,2 0,4 0 0,4 100 50,2 49,8 89,8 45,8 43,9 8,8 9,8 4,4 5,4 0,5 0 0,5 100 55,4 3,5 29,7 10,7 0,7 100 74,0 26,0 2008 Milyon TL 380.321 216.735 163.586 251.836 126.271 125.566 128.484 127.721 90.464 37.256 764 0 764 274.827 140.614 134.213 251.836 126.271 125.566 21.686 22.227 14.344 7.884 764 0 764 105.493 57.303 4.774 29.593 12.965 858 105.493 76.121 29.373 % 100 57,0 43,0 66,2 33,2 33,0 33,8 33,6 23,8 9,8 0,2 0 0,2 100 51,2 48,8 91,6 45,9 45,7 7,9 8,1 5,2 2,9 0,3 0 0,3 100 54,3 4,5 28,1 12,3 0,8 100 72,2 27,8 2009 Ekim Milyon TL 438.183 231.726 206.457 308.127 140.028 168.099 130.056 129.668 91.697 37.970 388 0 388 327.189 151.727 175.461 308.127 140.028 168.099 36.154 18.674 11.699 6.975 388 0 388 110.994 58.875 4.773 32.279 14.258 809 110.994 79.998 30.996 % 100 52,7 47,3 70,3 32,0 38,4 29,7 29,6 20,7 8,9 0,1 0 0,1 100 46,4 53,6 94,2 42,8 51,4 11,1 5,7 3,6 2,1 0,1 0 0,1 100 53,1 4,2 29,1 12,9 0,7 100 71,3 28,7

(*) Austos ve Eyll 2009 tarihlerinde IMF tarafndan yaplan SDR tahsisatlar dahildir. Kaynak: Hazine Mstearl

2001 ylnda kamu bankalarna grev zarar ve sermaye ilavesi iin ihra edilen senetlerle, bankaclk sektrnde yeniden yaplandrma almalar dorultusunda Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna ihra edilen senetler nedeniyle, yzde 66 seviyelerine ulaan merkezi ynetim i bor stoku ierisindeki kamu pay azalmaya devam ederek 2007 ylnda yzde 26,2 seviyesine; 2008 yl sonunda yzde 23,9 seviyesine; 2009 Ekim ay itibaryla da yzde 19,8 seviyesine gerilemitir. Merkezi ynetim i bor stokunun ortalama vadeye kalan sresi 2007 sonunda 25,7 ay iken 2008 yl sonunda 23,9 aya dmtr. 2009 Ekim ay itibaryla da 25,4 ay olarak gereklemitir. Ayn dnemler iin, nakit d i bor stokunun ortalama vadeye kalan sresi 25,7 ay seviyesinden 19,8 ay seviyesine ve 2009 Ekim ay itibaryla da 13,4 ay seviyesine; nakit i bor stokunun ortalama vadeye kalan sresi ise 25,7 aydan, 24,4 aya gerilemi; 2009 Ekim ay itibaryla 26,2 aya ykselmitir. Sz konusu azalmalarn nedeni yeni nakit d ihra yaplmamas, nceki yllarda ihra edilen senetlerin itfa tarihlerinin yaklamasdr.

49

Kamu Maliyesi Tablo 3. 7: Alacakllara Gre Bor Stoku

2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ekim 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ekim

Milyon TL Toplam Kamu Merkez Bankas Kamu Bankalar TMSF TCMB (IMF Kredisi) Dier Kamu Piyasa (*) 224,5 83,3 18,4 27,5 8,3 3,7 25,4 141,1 244,8 75,5 18,4 25,0 4,5 27,5 169,3 251,5 71,4 17,8 19,9 4,5 29,3 180,1 255,3 66,9 16,0 15,8 3,8 31,3 188,4 274,8 65,8 13,0 10,1 3,1 39,6 209,1 327,2 64,7 8,8 8,4 2,7 44,7 262,5 100,0 37,1 8,2 12,2 3,7 1,6 11,3 62,9

Bor Stoku indeki Pay, Yzde 100,0 30,8 7,5 10,2 1,8 11,2 69,2 100,0 28,4 7,1 7,9 1,8 11,6 71,6 100,0 26,2 6,3 6,2 1,5 12,3 73,8 100,0 23,9 4,7 3,7 1,1 14,4 76,1 100,0 19,8 2,7 2,6 0,8 13,7 80,2

Kaynak: Hazine Mstearl (*) mar Bankas mevduatlar iin TMSFye ihra edilen senetler piyasa ierisinde gsterilmitir.

Merkezi ynetim d bor stoku 2009 Ekim ay sonunda 111 milyar TL seviyesindedir. D bor stokunun faiz kompozisyonuna bakldnda, sabit faizli borlarn arl 2004 ylndan bu yana art eilimini srdrp, 2009 Ekim ay sonu itibaryla 12,5 puanlk artla yzde 72,1 olarak gereklemitir. Ayrca stokun dviz kompozisyonu incelendiinde, son alt yl ierisinde dolar ve euro cinsi borlarn yzdesinde art gerekletii grlmektedir. Bu erevede, 2004 yl sonunda toplam d bor stoku ierisindeki pay srasyla yzde 42,3 ve yzde 25,8 olan dolar ve euro cinsi borlarn pay, 2009 Ekim sonu itibaryla srasyla yzde 53 ve yzde 29,1 seviyesine ykselmi ve IMF tarafndan Austos ve Eyll 2009 tarihlerinde salanan SDR tahsisatlar dahil SDR cinsi borlar ise 14 puanlk bir azal ile yzde 12,8 seviyesine gerilemitir.
Tablo 3. 8: Merkezi Ynetim Bor Stokunun Vade Yaps
2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ekim 26,2 13,4 25,4

Stokun Ortalama Vadesi (Ay) Nakit Senetler Nakit D Senetler Toplam

Kaynak: Hazine Mstearl

11,8 45,5 20,6

19,6 38,7 23,5

22,3 32,0 24,0

25,7 25,7 25,7

24,4 19,8 23,9

Merkezi ynetim d bor stokunun ortalama vadeye kalan sresi ve vadeye kalan sresi, 2008 yl sonuna gre yaklak 0,1 yl artarak 2009 Ekim ay sonunda srasyla 8 ve 9,7 yl olarak gereklemitir. Genel devlet d bor stokunun vade yaps incelendiinde ise, 2004 ylndan bu yana genel devlet d bor stokunun tamamnn orta-uzun vadeli d borlardan olutuu grlmektedir. 2004 ylndan bu yana tahvil cinsinden ykmllklerin genel devlet d bor stoku ierisindeki pay artm, bu oran 2009 yl ikinci eyrek itibaryla yzde 55,2 olarak gereklemitir. Borlanmalarn tahvil cinsinden gerekletirilmesinin yannda, kredi ykmllklerinin geri denmesi sonucu tahvil cinsinden stokun toplam bor stoku iindeki pay artmtr. Uluslararas kurululardan salanan kredilerin genel devlet d bor stoku iindeki pay 2004 ylna gre 11,6 puanlk d kaydederek yzde 26,7 olarak gereklemitir. Sz konusu ykmllklerin stok ierisindeki pay, yaplan ykl geri demeler sonucunda, 2004 ylndan bu yana azalmaktadr.

50

Kamu Maliyesi Tablo 3. 9: Merkezi Ynetim D Bor Stokunun Vadeye Kalan Sresi
2008 Stok Milyon Euro % Vadeye Kalan Sre Yl Vadeye Kalan Ortalama Sre Yl Stok Milyon Euro % 2009 Ekim * Vadeye Kalan Sre Yl Vadeye Kalan Ortalama Sre Yl

Vade Yaps Ksa Vade (1 yldan az) Orta Vade (1-5 yl) Uzun Vade (5 yldan fazla) Alacaklya Gre Kredi Uluslararas Kurulular (IMF Salanan Krediler) Hkmet Kurulular Dier Tahvil Dviz Kompozisyonu USD JPY EUR SDR Dier
Kaynak: Hazine Mstearl (*) IMF SDR tahsilatlar dahil deildir.

49.275 0 468 48.807 49.275 21.791 13.359 6.049 3.911 4.520 27.484 49.275 26.767 2.230 13.823 6.056 398

100 0 1 99 100 44 27 12 8 9 56 100 54 5 28 12 1

9,6 0,0 1,9 9,7 9,6 8,8 7,4 3,3 16,0 6,5 10,3 9,6 11,0 16,1 8,7 3,3 11,4

7,9 0,0 0,6 8,0 7,9 5,0 4,4 1,6 8,3 3,7 10,3 7,9 10,1 8,3 6,6 1,6 5,1

49.476 0 76 49.400 49.476 21.651 13.666 5.450 3.882 4.103 27.825 49.476 26.790 2.172 14.688 5.458 368

100 0 0 100 100 44 28 11 8 8 56 100 54 4 30 11 1

9,7 0,0 5,0 9,7 9,7 9,6 8,7 3,5 16,4 6,2 9,7 9,7 10,5 16,5 9,4 3,5 10,7

8,0 0,0 2,9 8,0 8,0 5,8 5,5 1,9 8,8 3,7 9,7 8,0 9,7 8,7 7,0 1,9 5,2

Tablo 3. 10: Genel Devlet D Bor Stoku

Milyon Euro 2004 Bor Tipine Gre 2005 2006 2007 2008 2009 2 2004 2005 Yzde Dalm 2006 2007 2008 2009 2

Toplam Tahvil Kredi

Vade Yapsna Gre

51.513 21.842 29.671

55.719 26.676 29.043

51.514 27.594 23.920

46.865 26.387 20.478

51.108 27.484 23.624

51.948 28.695 23.253

100,0 42,4 57,6

100,0 47,9 52,1

100,0 53,6 46,4

100,0 56,3 43,7

100,0 53,8 46,2

100,0 55,2 44,8

Toplam Ksa Vade Orta-Uzun Vade

Alacaklya Gre

51.513 0 51.513

55.719 0 55.719

51.514 0 51.514

46.865 0 46.865

51.108 0 51.108

51.948 0 51.948

100,0 0,0 100,0

100,0 0,0 100,0

100,0 0,0 100,0

100,0 0,0 100,0

100,0 0,0 100,0

100,0 0,0 100,0

Toplam Hkmet Kurulular Parasal Kurulular Parasal Olmayan Kurulular Uluslararas Kurulular
Dviz Kompozisyonuna Gre

51.513 4.874 26.872 50 19.717

55.719 4.448 32.117 27 19.128

51.514 3.804 32.592 8 15.110

46.865 3.353 31.327 5 12.180

51.108 4.036 33.033 2 14.037

51.948 4.016 34.063 0 13.870

100,0 9,5 52,2 0,1 38,3

100,0 8,0 57,6 0,0 34,3

100,0 7,4 63,3 0,0 29,3

100,0 7,2 66,8 0,0 26,0

100,0 7,9 64,6 0,0 27,5

100,0 7,7 65,6 0,0 26,7

Toplam USD JPY EURO SDR Dier

51.513 21.855 2.110 12.987 13.557 1.005

55.719 27.132 1.949 13.404 12.386 849

51.514 27.091 1.654 13.914 8.172 683

46.865 26.015 1.579 13.840 4.869 562

51.108 27.708 2.230 14.547 6.056 566

51.948 28.542 2.147 15.099 5.613 546

100,0 42,4 4,1 25,2 26,3 2,0

100,0 48,7 3,5 24,1 22,2 1,5

100,0 52,6 3,2 27,0 15,9 1,3

100,0 55,5 3,4 29,5 10,4 1,2

100,0 54,2 4,4 28,5 11,8 1,1

100,0 54,9 4,1 29,1 10,8 1,1

Kaynak: Hazine Mstearl

Dolar cinsi borlarn genel ynetim d bor stoku iindeki pay 2007 ylna kadar art eilimi gstermitir. 2007 yl sonunda bu art eiliminin bir sonucu olarak dolar cinsi borlarn
51

Kamu Maliyesi

stok ierisindeki arl yzde 55,5 seviyesinde gereklemi, 2009 yl ikinci eyreinde bu oran 0,6 puanlk bir azalla 54,9a gerilemitir. 2004 yl sonunda yzde 26,3 seviyesinde bulunan SDR cinsi borlarn pay ise IMFye yaplan kredi geri demeleri neticesinde 2009 ikinci eyrei itibaryla 10,8 olarak gereklemitir. Yine ayn dnemde yzde 25ler seviyesinde bulunan euro cinsi borlarn pay 2004 yl sonuna gre 3,9 puanlk artla 2009 Haziran sonunda yzde 29,1e ykselmitir. 2009 yl borlanma gereklemelerine bakldnda, 2008 ylnda ortalama yzde 19,2 olarak gerekleen TL cinsi skontolu borlanmann maliyeti 2009 Ekim ay itibaryla yzde 11,9 olarak gereklemitir. 2008 ylnda 31,7 ay olan nakit i borlanmann ortalama vadesi, 2009 Ekim ay itibaryla 35,5 ay olarak gereklemitir.
ekil 3. 5: Hazine Borlanmasnn Ortalama Vadesi ve Maliyeti
200 180 160 140 120 % 100 80 60 40 20 0 2001-01 2001-06 2001-11 2002-04 2002-09 2003-02 2003-07 2003-12 2004-05 2004-10 2005-03 2005-08 2006-01 2006-06 2006-11 2007-04 2007-09 2008-02 2008-07 2008-12 2009-05 2009-10 0 20 10 30 Ay Borlanma Maliyeti (Sol Eksen) Borlanma Vadesi 60 50 40

Kaynak: Hazine Mstearl

3.1.4.3.2. Koullu Ykmllkler Hazine Mstearl, kamu iktisadi teebbsleri, zel hukuk hkmlerine tabi olmakla beraber sermayelerinin yzde ellisinden fazlas kamuya ait olan kurulular, fonlar, kamu bankalar, yatrm ve kalknma bankalar, bykehir belediyeleri, belediyeler ve bunlara bal kurulular ile sair yerel ynetim kurulularnn yatrm finansman maliyetlerini asgari seviyede tutmak, bymenin srdrlebilirliini salamak ve yllara sari yatrmlarn fon ihtiyacn karlamak gibi amalara ynelik olarak bahse konu kurulular tarafndan salanacak d finansman imkanlarna ynelik geri deme garantisi salamaktadr. Bu kapsamda, sz konusu kurulular tarafndan yalnzca d piyasadan salanacak olan finansman imkanlarna Hazine Mstearl tarafndan garanti salanmakta olup, i piyasadan salanacak finansman imkanna herhangi bir garanti salanmas sz konusu deildir. Ayrca, Yap-let-Devret, Yap-let, letme Hakk Devri ve benzeri finansman modelleri kapsamnda, ilgili Kanun hkmlerine dayanmak ve bunlarla snrl olmak zere, kamu iktisadi teebbsleri, zel hukuk hkmlerine tabi olmakla beraber sermayelerinin yzde ellisinden fazlas kamuya ait olan kurulular, fonlar, kamu bankalar, yatrm ve kalknma bankalar, bykehir belediyeleri, belediyeler ve bunlara bal kurulular ile sair yerel ynetim kurulularna Hazine Mstearl tarafndan yatrm garantisi verilmektedir. Mali adan kt durumda bulunan kurulularn garantili borlarnn demeleri ve yatrm garantileri kapsamndaki ykmllklerinin Hazine tarafndan karlanmas olasl ak koullu ykmllklerin nemli bir blmn tekil etmektedir.

52

Kamu Maliyesi

Hazine Mstearlnn kar karya olduu koullu ykmllklerin ynetiminin glendirilmesi amacyla 1 Ocak 2007den itibaren kurulularn Hazine ile bor-alacak ilikisini ve mali tablolarn dikkate alan sel Kredi Derecelendirme Modeli kullanlmaya balanlmtr. Bu kapsamda, koullu ykmllklerden kaynaklanan risklerin azaltlmas amacyla kullanlan Hazine garantili imkan ve d borcun ikraz limiti, garanti ve ikraz cretleri ve ksmi garanti oran uygulamalar kurululardan beklenen kayp 9 esas alnarak ve sz konusu model kullanlarak hesaplanmaktadr. Bu erevede, 4749 sayl Kanun kapsamnda salanacak olan geri deme garantisi, yatrm garantisi ve ikraz edilecek d borcu kapsayan limit her yl bte kanunu ile belirlenmektedir. 4749 sayl Kanun kapsamnda salanacak Hazine garantili imkan iin uygulanacak limit 2005 ylnda 2 milyar dolar, 2006 ve 2007 yllarnda 3 milyar dolar, 2008 ylnda ise 2 milyar dolar olarak belirlenmitir. 2009 ylndan itibaren garanti salanacak imkana ilikin limitin yan sra, ikrazen kullandrlacak d finansmana da bir limit getirilmi ve garantili imkan ve d borcun ikraz limiti olarak 2009 yl iin 4 milyar dolar olarak belirlenmitir. 4749 sayl Kanun kapsamnda garantili imkan salanmas halinde garanti edilen tutarn yzde 1ine kadar ilgili kurulutan cret tahsil edilmektedir. Dier yandan, 4749 sayl Kanunda yaplan son deiiklikle birlikte ikrazen d finansman kullandrlmas durumunda da ikraz edilen d bor tutarnn yzde 1ine kadar ilgili kurulutan cret tahsil edilmektedir. Ksmi garanti oran uygulamasnda ise uluslararas ve blgesel kurulular ile yabanc lkelerin Resmi hracat Sigorta Kurulularndan (ECA) salanan ihracat kredileri haricindeki krediler iin toplam ykmlln yzde 95ine kadar garanti salanabilmektedir. 3.1.4.3.3. Geri deme Garantisi Genel bte kapsam dndaki kamu kurum ve kurulularnn yatrm finansman maliyetlerini asgari dzeyde tutmak ve fon ak salamak amacyla kullanlan hazine geri deme garantileri bor stokunda 2002-2006 yllar arasnda grlen d trendi yerini 2007 ylndan itibaren art trendine brakmtr. 2006 yl sonu itibariyle 4.298 milyon dolar seviyesinde gerekleen stok tutar 2007 yl sonunda 4.870 milyon dolar, 2008 yl sonunda 5.703 milyon dolar ve 2009 yl Haziran ay sonu itibariyle 5.702 milyon dolar seviyesine ykselmitir. Sz konusu artn nedeni 2005 yl sonrasnda bankalar (T. Halk Bankas, T. Vakflar Bankas) ve kalknma ve yatrm bankalarna (TSKB, TKB) salanan hazine garantili kredilerden yaplan kullanmlarn 2007 ve 2008 yllarnda gerekletirilmi olmasndandr. Bu krediler borlusu olan bankalar tarafndan dzenli olarak dendiinden Hazineye ek bir yk getirmemektedir. Hazine garantili bor stoku, 2009 yl Haziran ay sonu itibaryla 2002 ylna gre 578 milyon dolar azalarak 5,7 milyar dolar tutarna inerken, 2006 yl sonu itibaryla yzde 52 olan stlenim oran da 2009 yl Ekim ay sonu itibaryla yzde 29 seviyesine dmtr. Orta vadede Hazine garantili d bor stoku deme projeksiyonu incelendiinde ise, deme tutarlarnn kredi kullanmlarndaki art ya da azala paralel olarak gerekletii grlmektedir.
Tablo 3. 11: Hazine Garantili D Bor Servisi Projeksiyonu*
(Milyon Euro)

2010 2011 2012 2013-2016+

(*) Kullanm baznda, geici.

Anapara 402 368 397 2.293

Faiz 100 86 75 335

Toplam 502 455 473 2.628

Beklenen kayp, kurulularn mali yetersizlikleri nedeni ile stlenim talebinde bulunmalar veya Hazineye olan dier ykmllklerini yerine getirememeleri durumunda oluacak maliyete ilikin beklentiyi ifade etmektedir.

53

Kamu Maliyesi

3.1.4.3.4. Yatrm Garantileri Geri deme garantileri dnda, 10 adet Yap-let-Devret, 5 adet Yap-let ve 1 adet letme Hakk Devri modeliyle kurulmu elektrik santralleri iin salanm yatrm garantileri de nemli bir ak koullu ykmllk oluturmaktadr. Bugne kadar sz konusu garantilerden herhangi bir deme ykmll olmamakla birlikte, koullu ykmllklerden gelebilecek ykler hesaplanrken sz konusu mali riskler de dikkate alnmaktadr. Bunlara ek olarak, bir belediyeye su bedeli deme ykmll iin 1995 ylnda YD projesi kapsamnda yatrm garantisi salanmtr. Sz konusu yatrm garantisi kapsamnda, 1999 ylndan 2009 yl Ekim ay sonu itibaryla yaklak toplam 2 milyar dolar tutarnda stlenimde bulunulmutur. 3.1.4.3.5. Hazine Alacaklar 2009 Ekim sonu itibaryla Hazine alacak stokuna bakldnda, toplam iinde, mahalli idarelerin yzde 51, KTlerin yzde 31,2 ve dier alacaklarn yzde 17,8lik bir paya sahip olduu grlmektedir. Gerekleen tahsilatlarn kaynaklarna gre dalmna bakldnda, 2009 yl Ocak-Ekim dneminde yaplan tahsilatlarn yzde 77sini kurulularn nakit olarak yaptklar demeler oluturmaktadr. Belediyelerin Maliye Bakanl tarafndan vergi gelir paylarndan yaplan kesintilerden oluan tahsilatlar bu dnemdeki tahsilatlarn yzde 18,8ini, ller Bankas tarafndan vergi gelir paylarndan yaplan kesintilerden oluan tahsilatlar bu dnemdeki tahsilatlarn yzde 3,7sini kapsamaktadr. 6183 sayl Kanun kapsamnda yaplan tahsilatlar ise, bu dnemde yaplan tahsilatlarn yzde 0,5i kadardr. 3.1.4.3.6. Risk Hesab Hazine garantileri kapsamnda Hazine Mstearl tarafndan denen tutarlarn nakit ve bor ynetiminde yol at aksaklklarn giderilmesi amacyla, Merkez Bankas nezdinde oluturulmu olan Risk Hesab denekleri, stlenimlerin azalmas ve tahsilatlarn artmas sonucunda 2003 ylndan itibaren azal gstererek 2006 yl sonunda 240 milyon TL olan seviyesinden 2008 ylnda 148,9 milyon TL seviyesine inmitir. 2009 yl Ekim ay sonu itibaryla ise hesap bakiyesi stlenimleri karlamakta yeterli olmu ve denek kullanlmamtr. 3.1.4.3.7. 2009-2012 Dnemi Genel Devlet Brt Bor Stoku Tahmini Son be ylda izlenen disiplinli maliye politikalar, salanan gven ve istikrar ortam ile gerekleen yksek byme sonucu genel ynetim nominal bor stokunun GSYHya oran nemli lde dm ve 2008 yl sonu itibaryla yzde 39,5 olarak gereklemitir. Bununla birlikte, kresel krizle birlikte yaanan ekonomik daralma ve bte andaki artn etkisiyle, genel ynetim nominal bor stokunun 2009 ylnda yzde 47,3 seviyesinde gereklemesi beklenmektedir. Sz konusu stok orannn 2010 dneminde snrl bir art gsterdikten sonra, 2011 ylndan itibaren tekrar d srecine girecei tahmin edilmektedir.
Tablo 3. 12: Genel Devlet Bor Stoku Tahminleri (GSYHya Oran, Yzde)
2008 Genel Devlet Brt Bor Stoku
Kaynak: Hazine Mstearl.

2009 47,3

2010 49,0

2011 48,8

2012 47,8

Gerekleme 39,5

Tahmin

3.1.5. Yapsal Reformlarn Bte zerindeki Etkileri 5763 sayl Kanunla, yaym tarihinden itibaren yrrle girmek zere; hizmet akdiyle alanlar asndan, yrrlk tarihinden nceki son 6 ay ierisinde kaytl olarak almam olmak kouluyla, bir yllk sre zarfnda 18-29 ya arasnda olan erkekler ile ya art aranmakszn 18 yandan byk kadnlarn, iyerinin mevcut istihdam saysna ek olarak yeni istihdam eklinde ie

54

Kamu Maliyesi

alnmalar halinde, bu kiilere ait malullk, yallk ve lm primleri iveren hissesinin ilk yl tamam, ikinci yl yzde 80i, nc yl yzde 60, drdnc yl yzde 40, beinci yl yzde 20sinin sizlik Sigortas Fonu tarafndan karlanarak SGKya aktarlmas ile 1 Ekim 2008 tarihinden itibaren yrrle girmek zere hizmet akdiyle alanlarn malullk, yallk ve lm primlerinden iveren hissesine isabet eden 5 puanlk ksmn Hazine tarafndan karlanmas dzenlenmitir. Daha sonra, 5838 sayl Kanunla, gen ve kadn istihdam prim tevikinden yararlanma penceresi 26 Mays 2010 tarihine kadar uzatlmtr. Be puanlk prim indiriminin sosyal gvenlik dengelerine etkisi iki aylk bildirim ve deme sresi gecikmesi nedeniyle, 2008 yl Aralk ayndan itibaren grlmeye balanmtr. Bu uygulamann, merkezi ynetim btesi zerinde 2009, 2010 ve 2011 yllar iin GSYHya oran olarak srasyla, yzde 0,35, yzde 0,38 ve yzde 0,39 seviyesinde ek yk yaratmas beklenmektedir. 3.2. Duyarllk Analizi 2002 ylndan bu yana makroekonomik dengeleri gzeterek para ve maliye politikalar ile uyumlu, srdrlebilir, saydam ve hesap verilebilir bir borlanma politikas izlenmektedir. Bu kapsamda, uygulanan sk maliye politikalar ve 2003 ylndan balayarak hayata geirilen stratejik lt uygulamalar kurlar, reel faizler ve bymeye ilikin olumsuz oklarn orta ve uzun vadede kamu bor stoku zerindeki etkilerini nemli lde snrlandrm ve stokun yapsn oklara kar daha dayankl hale getirmitir. Dier taraftan, kresel krizle birlikte 2009 ylnda yaanan ekonomik daralma ve bte andaki art, son yedi yl boyunca srekli azalmakta olan kamu bor stokunun GSYHya orannn artmasna neden olmutur. Bununla birlikte, bor ynetiminde izlenen stratejik ltler neticesinde bu dnemde bor stokunun risklere kar duyarllnda olumsuz bir deiim grlmemitir. Bu gelimeler kapsamnda, bor stokunun negatif makroekonomik oklar karsnda nasl bir seyir izleyeceine ilikin srdrlebilirlik analizi, AB Tanml Kamu Brt Bor Stoku / GSYH orannn 2009 yl sonu tahmini esas alnarak yaplmtr. Baz senaryoya gre 2010 ylnda artmas beklenen bor yknn 2011 ylndan itibaren tedrici olarak azaltlmas ngrlmektedir. Yaplan senaryo analizlerinde dviz kurlarnn her yl baz senaryonun yzde 5 stnde gereklemesi, reel bymenin her yl baz senaryonun 2 puan altnda gereklemesi, reel faizlerin her yl baz senaryonun 500 baz puan stnde gereklemesinin bor stoku zerindeki etkileri ayr ayr ve toplu ekilde ele alnmtr.
ekil 3. 6: Srdrlebilirlik Senaryolar
(%)
60 Toplu ok: 54,4 Byme oku: 50,7 50 Reel Faiz oku:50,6 Baz Senaryo: 47,8 Kur oku: 48,5

55

45

40

35 2006 Baz Senaryo 2007 2008 2009 Kur oku 2010 2011 Reel Faiz oku 2012 Toplu ok Byme oku

55

Kamu Maliyesi

Dviz kuru oku senaryosunda, baz senaryoya gre 2012 ylnda yzde 47,8 olarak gereklemesi beklenen bor stokunun GSYHya oran yalnzca 0,7 puan artarak yzde 48,5 seviyesine kmtr. Bu durum, bor portfy iindeki dviz cinsi borlarn paynn hzl bir biimde azaltlmas ile drlen dviz kuru riskinin bir yansmasdr. Bununla birlikte, byme oku ve reel faiz oku senaryolar altnda bor stokunun GSYHya oran 2012 ylnda baz senaryoya gre srasyla 2,9 ve 2,8 puan artmaktadr. Tm oklarn bir arada ele alnd toplu ok senaryosu ise, bor stokunun baz senaryoya gre 2012 ylnda 6,6 puan artabileceini gstermektedir. 3.3. Kamu Maliyesi Riskleri 2009-2012 dneminde, kamu maliyesine ilikin olarak ortaya konulan hedeflere ulalmasna engel tekil edebilecek temel riskler aada zetlenmektedir. Byme hznn ngrlenin altnda gereklemesi durumunda, merkezi ynetim btesi gelir performansnn olumsuz ynde etkilenerek finansman ihtiyacnn ve dolaysyla borlanma gereinin artmas ihtimali bulunmaktadr. Maktu vergi ve harlarn gncellenmemesi gelir performansn olumsuz ynde etkileyecektir. zelletirme gelirlerinin ngrlen dzeyin altnda gereklemesi borlanma gereinin artmasna yol aacaktr. Byme hznn ngrlenin altnda olmas istihdam art parametresini olumsuz ynde etkileyerek, sosyal gvenlik sistemi prim tahsilatlarnn ngrlenin altnda kalmasna yol aacaktr. Bu gelime, salk harcamalarnn disipline edilememesi durumunda, sosyal gvenlik kurulularna merkezi ynetim btesinden yaplacak transferlerin artmas sonucunu douracaktr. stihdamn ngrlen dzeyde artmamas durumunda, sizlik Sigortas Fonundan yararlananlarn says artacak ve sizlik Sigortas Fonu dengesinin bir miktar bozulmas sz konusu olabilecektir. Enflasyonun ngrlen dzeyin zerinde gereklemesi durumunda kamu alanlarna enflasyon fark verilmesi sz konusu olacaktr. sizlik Sigortas Fonu nema gelirlerinden aktarlacak tutarn hesaplanmasnda kullanlacak oran mnhasran 2009 ve 2010 yllar iin 1/4 yerine 3/4 olarak belirlenmitir. Sz konusu orann, 2010-2012 dneminin tamamnda 3/4 olarak uygulanmas durumunda sizlik Sigortas Fonu dengesinde bozulma yaanacaktr. zelletirme Fonu gelirlerinin enerji ve ulatrma yatrmlarnda kullanlmasn salamak zere bteye aktarlmasn dzenleyen 4046 sayl Kanunun geici 23nc maddesinin uygulamas bte kanunlarna eklenen hkmlerle durdurulmaktadr. Sz konusu maddenin yeniden iler hale getirilmesi durumunda zelletirme gelirlerinin tamam bte kayna olarak kullanlabilecek ve elde edilen zelletirme gelirlerine paralel bir bor stoku azal ortaya kmayacaktr. Mevcut i bor stoku; dviz cinsi, dvize endeksli ve deiken faizli senetler nedeniyle, dviz kurlarnda veya faiz oranlarnda ortaya kabilecek beklenmedik artlardan olumsuz ynde etkilenmektedir. 2009 ylnda bor evirme oranlarnn 2008 yl seviyelerinde kalmas beklenmekle birlikte, kresel piyasalarda gzlemlenen risk itahnda azalmann daha da derinlemesi durumunda, borlanma ihalelerine olan talepte bir azalma yaanmas riski mevcuttur. Bu durumda, i ve d borlanma faizlerinin artmas sz konusu olabilecektir. Mevcut kamu bor stokunun piyasa riskine olan duyarll gemi yllara kyasla nemli lde azalm olmakla birlikte, piyasalarda oluabilecek ar oynaklklar sz konusu stoku olumsuz ynde etkileyebilecektir.

56

Kamu Maliyesi

3.4. Kamu Maliyesinin Kalitesi Kamu harcamalarnn potansiyel byme orann artrc ynde bir politika arac olarak kullanlmas zellikle kresel krizden etkilenilen bu dnemde artan bir nem kazanmtr. Bu kapsamda merkezi ynetim btesi harcamalar, toplam talep ynetiminde, retim ve istihdam desteklemede belirlenen orta vadeli mali perspektifin elverdii lde bir mdahale arac olarak kullanlmaktadr. 2010-2012 dneminde zelletirme Fonu nakit fazlasnn ve sizlik Sigortas Fonu nema gelirlerinin belirli bir orannn GAP ve dier blgesel kalknma projeleri kapsamnda kullanlmas uygulamasna devam edilecektir. Ayrca, 5921 sayl Kanunla deitirilen 4447 sayl Kanunun geici 6nc maddesiyle, sizlik Sigortas Fonu nema gelirlerinden GAP Eylem Plan ile dier ekonomik kalknma ve sosyal gelimeye ynelik yatrmlarda kullanlmak zere yaplacak aktarma tutarlarnn hesabnda esas alnan oran, 2009 ve 2010 yllarna mnhasran 1/4'ten 3/4'e ykseltilmitir. Bu kapsamda 2008-2012 dneminde GAP Eylem Plan ile dier ekonomik kalknma ve sosyal gelimeye ynelik yatrmlarda harcanlmak zere toplam 20,7 milyar TL kaynak kullanlacaktr. Yerel kalknma potansiyelini harekete geirmek amacyla tasarlanan ve 2009 sonu itibaryla kurulu sreci tamamlanan 26 kalknma ajansna 2010 ylnda 450 milyon TL kaynak ayrlmas ngrlmtr. Kalknma ajanslarnn yrtecekleri faaliyetler kapsamnda 2010-2012 dnemi iin kullanlacak toplam kaynak 1,4 milyar TL olarak ngrlmtr. 5350 ve 5615 sayl Kanunlarla tevik sisteminde yaplan dzenlemeler sonucunda, kalknmada ncelikli yrelere ilikin tevik kapsam geniletilmi ve teviklerden yararlanma koullar iyiletirilmitir. Bununla birlikte, blgesel, sektrel ve proje bazl yeni bir tevik modeli gelitirilmi ve bunun gerei olarak yeni yatrmlar iin indirimli kurumlar vergisi uygulanmasna ve yatrm yeri olarak Hazineye ait gayrimenkullere irtifak hakk tesisine imkan veren bir yasal dzenleme yaplmtr. Ayrca, tekstil sektrnde faaliyette bulunan iletmelerin, retim tesislerini Bakanlar Kurulunca belirlenecek illere tamalarnn vergi avantaj yoluyla desteklenmesine ynelik yasal dzenleme yaplm, 5084 sayl Kanunun sresi de bir yl uzatlmtr. Bu balamda, merkezi ynetim btesinden cari transfer harcamas olarak gerekletirilen Hazine tevik demeleri erevesinde 2009 yl iin 688 milyon TL, 2010-2012 dneminde ise toplam 1,9 milyar TL harcama yaplaca ngrlmtr. Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (TBTAK) tarafndan ynlendirilen Ar-Ge tevikleri kapsamnda 2009 ylnda 750 milyon TL, 2010-2012 dneminde ise toplam 1,9 milyar TL harcama yaplmas ngrlmtr. Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesi suretiyle verimlilii ve rekabetilii yksek bir ekonomik ortam yaratlmas amacyla 5746 sayl Kanun kabul edilmi 2023 ylna kadar uygulanmak zere yrrle konulmutur. Sz konusu Kanunla 2004 ylndan itibaren Kurumlar Vergisi ve Gelir Vergisi Kanunlar uyarnca mkelleflere tannm olan Ar-Ge harcamalarnn yzde 40n matrahlarndan indirme imkan yzde 100e karlmtr. Kanunda ayrca, Ar-Ge personeline ynelik gelir vergisi stopaj destei ile sigorta primi destei verilmesi ve yeniliki fikirlere tekno-giriim sermayesi destei verilmesi ngrlmtr. Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl (KOSGEB) tarafndan kullandrlan destekler iin ise 2009 ylnda 275 milyon TL, 2010-2012 dneminde ise 657 milyon TL harcama yaplmas ngrlmtr. Yerel idarelerin ime suyu, kanalizasyon ve yol gibi mahalli mterek ihtiyalarn karlanmas amacyla gelitirilen ve 2005 ylndan bu yana yrtlmekte olan Kylerin Altyapsnn Desteklenmesi Projesine (KY-DES) 2010-2012 dneminde de devam edilecektir. Bu kapsamda, sz konusu proje iin 2009 ylnda 500 milyon TL harcama ngrlrken, 2010-2012 dneminde sz konusu projeye 1,4 milyar TL kaynak ayrlmas programlanmtr. 3.5. Kamu Maliyesinin Kurumsal zellikleri Kamu mali ynetiminde son dnemde kurumsal kapasitenin glendirilmesi amacyla gerekletirilen baz temel dzenleme ve uygulamalar aada sunulmaktadr.

57

Kamu Maliyesi

3.5.1. Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu Maliye Bakanl tarafndan 2006 ve 2007 yllarnda gerekletirilen gei snavlar neticesinde kamu idarelerinin mali hizmetler birimlerine atanan mali hizmetler uzmanlarnn mesleki yeterliklerinin srekliliini ve gelitirilmesini salamak zere balatlan kapsaml eitim program 2008 yl sonunda tamamlanmtr. Kamu idarelerinin mali ynetim ve kontrol alanndaki uygulama kapasitelerini arttrmak amacyla 2008 ylnda mali hizmetler uzman yardmcs alnmasna ynelik yaplan zel yarma snav sonucunda 231 adet mali hizmetler uzman yardmcs kamu idarelerine yerletirilmitir. Sz konusu mali hizmetler uzman yardmclarna ynelik bir eitim program hazrlanacak ve uygulanacaktr. 2010 ylnda kamu idarelerinin bo mali hizmetler uzman yardmcl kadrolar iin zel yarma snav yaplmas planlanmaktadr. Kamu idarelerinin i kontrol sistemlerinin kamu i kontrol standartlarna uyumlu hale getirilmesi amacyla idareler tarafndan yaplacak almalara ve hazrlanacak eylem planlarna rehberlik etmek zere Maliye Bakanl tarafndan Kamu Kontrol Standartlarna Uyum Eylem Plan Rehberi hazrlanm ve 4 ubat 2009 tarihinde idarelere duyurulmutur. Rehber erevesinde, kamu idarelerinin i kontrol sistemlerine ilikin bir eylem plan hazrlamalar ve Maliye Bakanlna gndermeleri ngrlmtr. Kamu idareleri hazrlam olduklar eylem planlarn Maliye Bakanlna gndermitir. Sz konusu eylem planlarnn incelenmesi ve deerlendirme sonular dorultusunda koordinasyon ve ynlendirme almalar yaplmas planlanmaktadr. ngiltere Saytay ile Maliye Bakanl tarafndan ortaklaa yrtlen Trkiyede Kamu Mali Ynetim ve Kontrol Sisteminin Glendirilmesi konulu eletirme projesi Avrupa Komisyonu tarafndan onaylanm ve 1 Nisan 2009 tarihinden itibaren proje faaliyetlerine balanmtr. Proje kapsamnda, mevcut kamu mali ynetim ve kontrol sistemimizin AB mktesebat ve uluslararas standartlarla karlatrlarak eksikliklerin ortaya konulduu bir Fark Analizi Raporu ve yaplmas ngrlen eylemlerin yer ald bir Eylem Plan hazrlanmtr. Projenin ilerleyen aamalarnda, mali ynetim ve kontrol sistemi alannda temel ve ileri dzey eitimler verilmesi, eitim dokmanlarnn hazrlanmas, eitici havuzu oluturulmas ve ncl dzey mevzuat hazrlanmas faaliyetleri ngrlmektedir. Kamu idarelerinin mali ynetim ve kontrol alanndaki uygulama kapasitelerinin gelitirilmesine ilikin almalar kapsamnda, mali ynetim ve kontrol alannda yer alan aktrlere ynelik eitim ve bilgilendirme faaliyetleri gerekletirilmi olup, sz konusu faaliyetlere devam edilecektir. kontrol sistemiyle ilgili ikincil ve ncl dzey dzenlemeler gzden geirilecek ve gerekli deiiklikler yaplacaktr. Kamuda Denetimin Kapasitesinin Gelitirilmesi Projesi kapsamnda Dnya Bankas ile Maliye Bakanl arasnda 16 Mart 2009 tarihinde bir hibe anlamas imzalanmtr. 190 sayl Kanun Hkmnde Kararnameye tabi kurumlar iin ihdas edilen 1200 adet i deneti kadrosunun Kasm 2009 tarihi itibaryla 783 adedine atama yaplmtr. 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununun 65inci maddesi uyarnca yaplacak i deneti atamalar iin aday belirleme snav 2009 yl Temmuz ay ierisinde gerekletirilmitir. Sz konusu snav kazanan 128 kiinin i deneti eitimleri devam etmekte olup, bu eitimlerin 2010 yl Ocak aynda tamamlanmas planlanmaktadr. Bunlara ek olarak, Kamu Denetiminde Kalite Gvence ve Gelitirme Rehberi ve Kamu Denetiminde Bilgi Teknolojileri Denetimi Rehberinin 2010 yl ierisinde yaymlanmas planlanmaktadr.

58

Kamu Maliyesi Tablo 3. 13: 5018 Sayl Kanunun kincil ve ncl Mevzuat Listesi
Dzenlemenin Ad Kamu Kontrol Standartlarna Uyum Eylem Plan Rehberi Deneti Adaylar Belirleme, Eitim ve Sertifika Ynetmeliinde Deiiklik yaplmasna Dair Ynetmelik Denetilerin alma Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelikte Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik Deneti Adaylarnn Belirlenmesinde Uyulacak Esas ve Usuller Hakknda Tebli (Sra No:3) 2008 Yl Kamu Denetim Genel Raporu Merkezi Ynetim Muhasebe Ynetmelii Genel Teblii (Say :2) Genel Ynetim Mali statistikleri Teblii (2 Sra Numaral) Genel Ynetim Mali statistikleri Teblii (3 Sra Numaral) Genel Ynetim Mali statistikleri Teblii (4 Sra Numaral) Dayana 5018 Md. 55 Durumu Maliye Bakanl tarafndan hazrlanan 04/02/2009 tarihli ve B.07.0.BMK.0.24150/4005-1205 sayl genel yaz ile kamu idarelerine duyurulmutur. 20.12.2008 tarihli ve Gazetede yaymland. 20.12.2008 tarihli ve Gazetede yaymland. 05.04.2009 tarihli ve Gazetede yaymland. 27086 sayl Resmi

5018 Md. 65

5018 Md. 65 5018 Md. 65 5018 Md. 67 5018 Md.34 5018 Md.52 5018 Md.52 5018 Md.52

27086 sayl 27191 sayl

Resmi Resmi

DKKnn 30.06.2009 tarihli ve 38 sayl karar 07/03/2009 tarihli ve 27162 sayl Resmi Gazetede yaymland. 04.02.2009 tarih ve 27131 sayl Resmi Gazetede yaymland. 03.06.2009 tarih ve 27257 sayl Resmi Gazetede yaymland. 19.09.2009 tarih ve 27354 sayl Resmi Gazetede yaymland.

Kaynak: Maliye Bakanl Not: nceki yllarda sunulan Katlm ncesi Ekonomik Programlarda verilen listelere ek mevzuat iermektedir.

3.5.2. Bte Muhasebe Sistemi Kod Yaps ve Mali Saydamlk Devlet btesinin yeniden yaplandrlarak mali effafl salamaya alacak olan bir uygulama oluturulmas amacyla, 1995 ylnda kamunun yeniden yaplandrlmasn amalayan Kamu Mali Ynetim Projesi kapsamnda yeni bir bte snflandrmas almalar balatlm ve IMF uzmanlaryla birlikte yrtlen alma sonucunda GFS ve ESA 95 esaslarna ve standartlarna dayal bir snflandrma modeli ortaya konulmutur. Uluslararas snflandrma standartlarna uygun olarak hazrlanan analitik bte snflandrmas, 2002 ve 2003 yllarnda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, Sahil Gvenlik Komutanl, Hazine Mstearl, Karayollar Genel Mdrl, Hacettepe niversitesi ve Ege niversitesi olmak zere alt pilot kurumda program bte snflandrmasna paralel olarak uygulanmtr. Dier taraftan, 2003 Mali Yl Bte Kanununun 9uncu maddesinin (b) bendinde yer alan hkmde, snflandrma kapsamna dahil tm kamu kurum ve kurulularnn mali planlarnn ve mali raporlarnn uluslararas standartlara uygunluu salanarak konsolide edilebilir hale getirilebilmesi, performans esasl btelemeye temel tekil edebilmesi ile mali yapda saydamln ve hesap verilebilirliin salanmas amacyla: 1 Ocak 2004 tarihinden itibaren genel bteli daireler ile katma bteli idarelerin, 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren mahalli idareler, sosyal gvenlik kurumlar, kamu tzel kiiliine haiz kurul ve st kurullar, fonlar ile btenin yatrm ve transfer tertibinden yardm alan kurum ve kurulularn, 1 Ocak 2006 tarihinden itibaren dner sermayeli kurulular ile dier kurum ve kurulularn (kamu iktisadi teebbsleri hari), btelerini, analitik bte snflandrmasna uygun olarak hazrlayp, uygulamaya balayacaklar hkm altna alnm ve sz konusu maddede belirtildii takvime uygun olarak uygulamaya geilmitir.

59

Kamu Maliyesi

5018 sayl Kanunun yrrle girmesiyle birlikte, btenin kurumsal olarak kapsam geniletilmi ve 2006 ylndan itibaren Merkezi Ynetim Btesi hazrlanmaya balanlarak, daha nce bte kapsamnda yer almayan birok kurumun bte kapsamna alnmas salanmtr. Bylece, 2006 ylndan nce analitik bte snflandrmasn uygulamaya balayan genel bte ve katma bte kapsamndaki kamu idarelerine ilave olarak 2006 ylndan itibaren merkezi ynetim btesi kapsamna dahil olan yeni kurumlarda da analitik bte snflandrmas uygulanmaya balanlmtr. Sonu olarak, merkezi ynetime dahil kurumlarda, mahalli idarelerde ve sosyal gvenlik kurumlarnda dier bir ifadeyle Genel Devlet kapsamna giren kurumlarda sz konusu bte snflandrmas uygulanmaktadr. IMFnin Mali effaflk yi Uygulamalar Dzenlemesi Kodu altnda belirtilen temel prensiplerden birinde, bte hazrlama, uygulama ve raporlamaya ilikin kurallar mevcuttur. Burada devlet hesaplarnn raporlanmasnda uluslararas istatistik ve muhasebe kurallarna uyum ele alnmtr. Bu prensip erevesindeki dzenlemede, bte verilerinin snflandrlmas zerinde durulmaktadr. lk etapta, bte verilerinin IMFnin GFS El Kitabnda belirtilen ekonomik, fonksiyonel ve idari snflandrmaya uygun olarak snflandrlmas gerektii ve bte verilerinin uluslararas karlatrmalara imkan verecek ekilde sunulma zorunluluuna da atfta bulunulmutur. Yaplan bu reformla, bte snflandrmasnn lmeye, analize elverili ve uluslararas karlatrmaya imkn salayacak bir yapya kavuturulmas suretiyle snflandrmann mali raporlama kapasitesi artrlarak, zellikle mali saydamla nemli katkda bulunulmutur. Ayrca, niversiteler ve yksek teknoloji enstitlerinin 2010 yl bteleri, idari ve akademik birimler baznda bir bte snflandrmas yerine kurum dzeyinde toplulatrlarak hazrlanmtr. Uygulama ise birimler baznda yrtlecek olup, mevcutta olduu gibi bakanlklarn, faklte ve yksek okullarn maliyetleri birim baznda kayt altna alnacak, izlenecek ve raporlanacaktr. Burada btelerin hazrlk ve uygulama dzeylerinin farkllatrlmas, balangta daha global ve idarelere daha fazla inisiyatif salayan, ancak uygulamada gereklemeleri detayda takip eden bir yap kurulmas amalanmtr. 5018 sayl Kanunda yer alan genel ynetim kapsam tanmna ek olarak, istatistiki amalarla ESA 95 kriterlerine uygun bir genel ynetim sektr kapsam belirlenmesine imkan salamak zere 24 Temmuz 2008 tarihli ve 5793 sayl Kanunla 5018 sayl Kanunun 52nci maddesinde deiiklik yaplm ve bu konuda Maliye Bakanl yetkilendirilmitir. 5018 sayl Kanunun 53nc maddesinde yaplan deiiklikle de genel ynetim kapsamna dahil idarelerin verilerini zamannda gndermelerini salamaya ynelik dzenlemeler yaplmtr. Bu erevede hazrlanan Genel Ynetim Mali statistikleri Teblilerinin (2, 3 ve 4 Sra Numaral) yaymlanarak yrrle girmesiyle AB tanml Genel Ynetim Sektr kapsamna ilk defa alnan kurumlarn mali istatistiklerinin derlenmesine ilikin mevzuat altyaps oluturulmu ve sz konusu kurumlarn mali istatistiklerinin derlenmesine ynelik yazlm almalar da tamamlanmtr. Merkezi ynetim mali tablolarndan nakit esasl bte tablolar aylk bazda dzenli olarak yaymlanmaktadr. Tahakkuk esasl mali tablolarndan bilno, mizan, faaliyet tablosu, mali varlk ve ykmllk tablosu, i ve d bor deiim tablolar ise yllk ve aylk bazda yaymlanmaktadr. Mahalli idare birimlerinin mali tablolarndan nakit esasl bte tablolar ve tahakkuk esasl mali tablolarndan bilno, faaliyet tablosu, mali varlk ve ykmllk tablolar yllk ve er aylk dnemler halinde yaymlanmaktadr. Sosyal gvenlik kurumlarna ilikin sz konusu tablolarn yllk ve er aylk dnemlerde elektronik ortamnda yaymlanmas iin almalar devam etmektedir. 3.5.3. Gelir daresi ve Sosyal Gvenlik Sistemi Gelir daresinin uygulama ve denetim kapasitesinin gelitirilmesi almalarna devam edilmektedir. Bu kapsamda, Byk Mkellefler Vergi Dairesi 2007 yl banda faaliyete gemitir. Gelir idaresinin teknolojik altyapsnn temelini oluturan VEDOP Projesinin nc aamas tamamlanm bulunmaktadr.

60

Kamu Maliyesi

VEDOP 3 i plan erevesinde: 155 vergi dairesinin biliim sistemleri ve altyaplar yenilenmi, 301 vergi dairesine ilave bilgi sitemleri alnmak suretiyle kapasiteleri artrlm, 585 mal mdrl gelir servisine de biliim sistemleri alnarak otomasyona geirilmitir. Web tabanl merkezi vergi dairesi uygulamalar (e-VDO) 2009 yl Nisan ay sonu itibaryla yaklak 19.000 personele eitim verilerek, 301 vergi dairesi ve 585 mal mdrl gelir servisine yaygnlatrlmtr. Gelir daresi Bakanl bilgi ilem merkezinde kurulu bulunan biliim sistemleri ve alt yapsnn glendirilmesi, Ankarada baka bir lokasyonda kinci Bilgi lem Merkezi i srekliliini salayacak ekilde yaplandrlm ve devreye alnmtr. Ankarada oluabilecek ve her iki merkezdeki sistemlerin devre dnda kalabilecei bir felaket durumunda, snrl sayda kullancnn snrl sayda uygulamay altrmasna olanak salayacak ve Gelir daresi Bakanlnn otomasyon projeleri erevesinde oluan bilgilerin bir yedeinin tutulaca bir Felaket Durum Merkezinin baka bir ilde kurulmas 2009 ylnn Nisan aynda tamamlanm ve devreye alnmtr. Bylece, Gelir daresi Bakanlnda otomasyon kapsamna alnmam birim kalmamtr. Bilgi ilem merkezleri glendirilmi ve e-dnm projeleri almalarnda dier kamu kurulularna bilgi ve hizmet sunmaya hazr hale getirilmitir. te yandan, Gelir idaresi Bakanl internet sitesi yenilenmi ve 20 Aralk 2008 tarihi itibaryla Yeni nternet Vergi Dairesinden hizmet verilmeye balanm, verilen hizmetlerin kapsam geniletilmitir. Yeni nternet Vergi Dairesine mobil imza ve saysal imza ile de giri yaplabilmekte, dolaysyla daha fazla gvenlik salanmaktadr. Sosyal gvenlik primleri ve gelir vergisi iin birletirilmi vergi beyannamesi formu hazrlanmasna ynelik almalara 2010 ylnda devam edilecektir. 5502 sayl Sosyal Gvenlik Kurumu Kanunu ile, SSK, Ba-Kur ve Emekli Sand Genel Mdrlkleri kaldrlarak Sosyal Gvenlik Kurumu emsiyesi altna alnmtr. Kurulan yeni kurumda Sosyal Sigortalar Genel Mdrl, Genel Salk Sigortas Genel Mdrl, Primsiz demeler Genel Mdrl ve Hizmet Sunumu Genel Mdrl oluturulmutur. Bylece emeklilik hizmeti, salk finansman ve prim karl olmayan demelerin tek atda birletirilmesi hedeflenmitir. Ayn Kanunda tek nokta hizmet anlay iinde yerel alanda rgtlenmi, tam otomasyona sahip sosyal gvenlik merkezleri oluturularak, emeklilik ve salk hizmetlerinde sunumun hzlandrlmas esas getirilmitir. Sz konusu Kanunla beraber kurumsal ve idari kapasite gelitirilmi; hem prim tahsilatnda etkin olacak, hem de emeklilik ve salk hizmetlerinde suistimallerin nne geecek yeni bir kurum oluturulmutur.

61

Kamu Maliyesi

62

Yapsal Reformlar

4. YAPISAL REFORMLAR 4.1. Reel Sektr 4.1.1. zelletirme 2009 yl zelletirme uygulamalar asndan, Bakent, Sakarya ve Meram Elektrik Datm irketlerinin yzde 100 hisselerinin blok satn, Ttn, Ttn Mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleri A.. (TTA), Trkiye Elektrik Datm A.. (TEDA), Trkiye eker Fabrikalar A.. (TFA) ve Devlet Malzeme Ofisine (DMO) ait eitli tanmazlarn satn, ieren bir yl olmutur. 2008 ylnda sat/devir ilemi tamamlanan zelletirme uygulamalarnn toplam tutar 8,94 milyar dolar dzeyindeyken bu tutar 2009 yl sonu itibaryla 2,27 milyar dolar seviyesinde gereklemitir. TCDD limanlarnn (zmir, Derince, Bandrma, Samsun) ve elektrik datm irketlerinin (Aras, Osmangazi, Yeilrmak, oruh) de iinde bulunduu onay/szleme aamasnda bulunan zelletirme uygulamalarnn toplam tutar ise 3,26 milyar dolardr. 2008 yl Kasm ayndan 2009 Aralk ay sonuna kadar devir-teslimi gerekletirilen zelletirme uygulamalar aadaki tabloda gsterilmektedir.
Tablo 4. 1: Kasm 2008 - Aralk 2009 Dneminde Tamamlanan zelletirme lemleri Kurulu zelletirme lemi Sat Bedeli (Dolar)

Sakarya Elektrik Datm A.. Bakent Elektrik Datm A.. Meram Elektrik Datm A.. Dier TOPLAM

Blok Sat Blok Sat Blok Sat eitli Varlk ve Tesislerin Sat ve Devir lemleri

600.000.000 1.225.000.000 440.000.000 8.824.755 2.273.824.755

halesi tamamlanm olan TCDD zmir, Derince, Samsun ve Bandrma Limanlar, Meram Elektrik Datm A.. ile TTAya ait eitli tanmazlara ilikin sat/devir ilemlerinin tamamlanmas beklenmektedir. Bunun yannda, 2009 ylnda ihalesi gerekleen Aras, Osmangazi, Yeilrmak ve oruh Elektrik Datm irketlerinin sat/devir onay ve szleme aamalarnn tamamlanmas beklenmektedir. Ayrca, TTAya ait zmir amalt ve Ayvalk tuzlalarnn zelletirilmesine ilikin ihalede teklifler alnmtr. ans oyunlarnn lisans verilmesi suretiyle zelletirilmesine ilikin ihale, teklif sahiplerinin ak artrmada tekliflerini ykseltmemeleri nedeniyle iptal edilmitir. halenin yeniden yaplmasna ynelik almalar srdrlmektedir. TFAye ait Kars, Erci, Ar, Mu ve Erzurum eker Fabrikalarnn A portfy grubu olarak btn halinde varlk sat ve pazarlk usul yntemiyle zelletirilmesi amacyla 24 Eyll 2008 tarihinde ihale ilanna klm, ancak portfy grubuna teklif gelmediinden sz konusu ihale 28 Kasm 2008 tarihinde iptal edilmitir. Bakent Doalgaz Datm A..nin zelletirme ihalesi alclarn ykmllklerini yerine getirememesi nedeniyle iptal edilerek, zelletirme Yksek Kurulunun 2 Temmuz 2009 tarih ve 2009/43 sayl Kararyla, irketin Ankara Bykehir Belediye Bakanlna ait yzde 80 hissesi kapsam ve programa alnmtr. TFAye ait Kastamonu, Krehir, Turhal, Yozgat, orum ve aramba eker Fabrikalarndan oluan C portfy grubunun bir btn halinde varlk sat yntemiyle zelletirilmesi amacyla, 11 Eyll 2009 tarihinde ihale ilanna klm, 8 Aralk 2009 tarihinde yaplan nihai pazarlk grmesinde en yksek 606 milyon dolarlk teklif alnm, ancak ihale ilan ve artnamesinin yrtmesi 30 Aralk 2009 tarihinde Dantay Kararyla durdurulmutur.
63

Yapsal Reformlar

TFAye ait Malatya, Erzincan, Elaz ve Elbistan eker Fabrikalarnn B portfy grubu olarak bir btn halinde varlk sat yntemiyle zelletirilmesine ilikin ihale ilan yaymlanmtr. Ayrca, EAa ait 52 adet kk akarsu santrali iin ihale ilanna klmtr. Bunun yannda, amlbel, Frat, Uluda ve Vangl Elektrik Datm irketlerinin yzde 100 hisselerinin blok satna ilikin ihale ilanlarna klmtr. Kazakistan JTI Central Asia LLP irketinde bulunan yzde 20 oranndaki kamu hissesinin zelletirilmesine ilikin ihale ilan da yaymlanmtr. 4.1.2. Rekabet Hukuku ve Politikalar 2008 ylnda 4054 sayl Rekabetin Korunmas Hakknda Kanunda yaplan deiikliklerle, maktu nitelikteki idari para cezalar yerine yllk gayr safi gelir zerinden hesaplanan idari para cezalarnn getirilmesine, rekabeti ihlal eden teebbs veya teebbs birliklerinin ihlalde belirleyici etkisi saptanan ynetici ve alanlarna idari para cezas verilmesinin ngrlmesine, Rekabet Kurumu ile rekabet ihlallerinin ortaya karlmasna ynelik aktif ibirlii yaplmas durumunda para cezalarnda indirim yaplmasna veya hi para cezas verilmemesine olanak salanmtr. Bu yasal deiikliklere uygun biimde, Rekabet Kurulu tarafndan verilecek idar para cezalarnn tespitinde dikkate alnacak hususlara, ibirlii esaslarna ve ibirlii yaplmas halinde para cezasndan baklk veya indirim artlarna ilikin 2009 ylnda iki adet ynetmelik karlmtr. Bu ynetmeliklerle para cezalarnn tespit ve uygulanmasnda belirliliin, tutarlln ve caydrcln artrlmas ve kartellerle mcadelede uluslararas standartlara uygun, etkili bir hukuki yapnn salanmas amalanmaktadr. Bunlarn yan sra Rekabet Kurulu 2009 ylnda 4054 sayl Rekabetin Korunmas Hakknda Kanunun ilgili maddelerinin teknoloji transferi anlamalarna uygulanmasna dair bir klavuz ile dikey anlamalara ilikin 2003 ylnda karlm klavuzun yerine daha kapsaml yeni bir klavuz karmtr. Trkiyedeki antitrst mevzuat nemli oranda AB mevzuatyla uyumlu olmakla beraber, Trkiyede bugne kadar gerekletirilen uygulamalar ve ABdeki uygulama ve mevzuat deiiklikleri dikkate alndnda, gerek kurumsal yapda, gerekse rekabet mevzuatnda baz deiikliklere ihtiya duyulmaktadr. Bu ihtiyalarn karlanmas amacyla hazrlanan kanun tasars Trkiye Byk Millet Meclisine gnderilmitir. Dzenleyici etki analizinin bir paras olan ve dzenlemelerin mmkn olduunca az rekabet kst yaratacak ekilde hazrlanmasna olanak salayan rekabeti etki deerlendirmesi konusunda bir rehber hazrlama almalar devam etmektedir. Uluslararas uygulamalar gzetilerek ve ilgili ulusal kurumlarn grleri alnarak hazrlanacak Rehberin mevzuat hazrlklarnda rekabet incelemesi iin etkili bir hukuki ara oluturmas beklenmektedir. Rehberin, Rekabet Kurumunun rekabet savunuculuu rolnn kurumsallatrlmasna katk salamas da hedeflenmektedir. Uluslararas tecrbeler de dikkate alnarak Rekabet Kurumu ile Kamu hale Kurumu arasnda ibirlii protokol imzalanmtr. Protokol, kamu idareleri tarafndan dzenlenen ihalelerdeki rekabet sorunlaryla mcadelede uygun bir ereve salamay ve bu yolla kamu kaynaklarnn daha verimli kullanlmasna yardmc olmay amalamaktadr. Hazine Mstearl sorumluluunda devlet yardmlar sisteminin AB mktesebat ile uyumlu hale getirilmesi, sistemin effaflatrlmas, etkinletirilmesi ve rekabet asndan izlenmesi ve denetlenmesi amacyla bir birim oluturulmasn ngren kanun tasars hazrlanm olup, 2010 yl iinde yasalamas beklenmektedir. 4.1.3. Yatrm Ortamnn yiletirilmesi 2001 ylndan bu yana srdrlmekte olan yatrm ortamnn iyiletirilmesi almalar, yatrmlarla ilgili prosedrlerin rasyonel hale getirilmesini ve Trkiyeye gelen dorudan yabanc yatrm miktarnn artrlmasn hedeflemektedir. Bu erevede, Trkiyede son dnemde, bata makroekonomik istikrarn salanmas olmak zere, gerekletirilen eitli dzenlemelerle i ortamnn iyiletirilmesinde nemli mesafe alnm ve yatrmlarda art kaydedilmitir.
64

Yapsal Reformlar

Yatrm Ortamnn yiletirilmesi Koordinasyon Kurulu (YOKK) almalar kapsamnda kurulmu olan Teknik Komiteler, 2009 yl banda kamu ve zel sektr ibirlii ile yeniden dzenlenen eylem planlarn uygulamaya koymulardr. YOKK Ynlendirme Komitesinde ise gndemdeki mterek konular ele alnmakta, Teknik Komitelerin eylem planlarndaki gelimeler deerlendirilmekte ve ortaya kan sorunlara zm getirilmeye allmaktadr. Yeni yatrm tevik sistemi ile ilgili Yatrmlarda Devlet Yardmlar Hakknda Karar 16 Temmuz 2009 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Trkiye Yatrm Destek ve Tantm Ajans tarafndan zel sektrn de gr, neri ve tavsiyeleri dikkate alnarak hazrlanan Trkiye Yatrm Destek ve Tantm Ajans Orta Vadeli Stratejik Hedefleri, 2008 yl Aralk aynda yaymlanmtr. 2009 yl Temmuz ay itibaryla kalknma ajanslarnn kurulmasna ilikin Bakanlar Kurulu Kararlarnn sonuncusu alnm olup almalar devam etmektedir. 2010 ylnda kalknma ajanslar kapsamnda, yatrmclara izin ve lisans ilemlerinde yardmc olmak zere, yatrm srelerini ksaltmay ve basitletirmeyi amalayan Yatrm Destek Ofislerinin (YDO) yaygn olarak kurulmas ve faaliyete gemesi planlanmaktadr. Sanayi ve ticaret sektrlerindeki verilerin btnsel, sistematik ve birbiriyle uyumlu bir biimde toplanmas, gncellenmesi ve sunulmasn mmkn klarak, piyasadaki yatrmclarn ve dier kullanclarn daha doru kararlar vermelerine katk salayabilecek bir giriimci bilgi sisteminin gelitirilmesi almalarna Sanayi ve Ticaret Bakanl koordinasyonunda devam edilmektedir. evre ve Orman Bakanl tarafndan hazrlanan mevcut mevzuat erevesinde verilmekte olan emisyon, dearj, grlt kontrol ve derin deniz dearj izinlerinin evre zni ad altnda tek bir izinde birletirilmesi ve ilgili izin ilemlerinin elektronik ortamda yrtlmesini dzenleyen ynetmelik 10 1 Nisan 2010 tarihinde yrrle girecektir. Ambalaj atklarnn kontrol iin, ikincil dzenlemede yaplan deiiklik 11 ile il mdrlklerine yetki devri yaplarak yatrmclarn dorudan evre ve Orman Bakanlna bavurmas zorunluluu ortadan kaldrlmtr. 4.1.4. Kamu Hizmetleri ve ebeke Endstrileri 4.1.4.1. Enerji Enerji piyasasnn serbestletirilmesi ynndeki almalar 2009 ylnda da srdrlmtr. Elektrik piyasasnda tam rekabetin tesisi iin nemli bir bileen olan elektrik retim ve datm zelletirmelerinde belirli bir mesafe katedilmitir. Doal gaz piyasasnda ise, serbestletirmenin en nemli bileenlerinden biri olarak kabul edilen kontrat devrinde byk ilerleme kaydedilmitir. Kontrat devirlerinin zel sektrn uzun dnemli doal gaz alm anlamalarna giriini kolaylatrc bir rol oynamas beklenmektedir. zelletirmeden beklenen faydalar; verimli iletmeyle maliyetlerin drlerek tketicilere yanstlmas, yksek kayp-kaak oranlarnn drlmesi, tahakkuk ve tahsilat oranlarnn ykseltilerek sektrn finansman yapsnn glendirilmesi, arz gvenliinin salanmasnda zel sektrn katksnn artrlmas ve yenileme-genileme yatrmlarnn zel sektr tarafndan yaplmasdr. Elektrik sektrnde 4 adet datm irketinin zelletirme almalar tamamlanmtr. 2008 ylnda datm hatlar zerinden yaplan elektrik satlarnda bu drt datm irketinin (Sakarya, Bakent, Meram, Aydem) pay yzde 22 olarak gereklemitir. Bir baka deyile, elektrik datm sisteminin yaklak drtte biri fiilen zelletirilmitir. Dier taraftan, drt datm irketinin (Osmangazi, Yeilrmak, oruh, Aras) zelletirilme ihaleleri tamamlanm
evre Kanununca Alnmas Gereken zin ve Lisanslar Hakknda Ynetmelik (R.G. 29 Nisan 2008/27214) Ambalaj Atklarnn Kontrol Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik (R.G. 6 Kasm 2008/27046).
11 10

65

Yapsal Reformlar

olup, bu ihalelerin onay ilemleri devam etmektedir. Bu drt datm irketinin 2008 yl elektrik satlarndaki pay ise yzde 9,7dir. Onay ilemlerinin tamamlanmasn mteakip, zelletirilen blgelerin elektrik satndaki paynn yzde 30u aaca ngrlmektedir. Ayrca 10 Kasm 2009 tarihinde drt datm irketi (Uluda, amlbel, Frat, Vangl) iin zelletirme ihalesine klmtr. Bu irketlerin 2008 yl elektrik satlar iindeki pay yzde 16,3tr. zelletirme portfynde kalan dier datm irketlerinin zelletirme almalarna 2010 ylnda da devam edilecektir. Elektrik sektrnde retim zelletirmesi asndan zikredilmesi gereken ilk gelime, 1 Eyll 2008 tarihinde imzalanan anlama ile bir zel sektr kuruluuna kamu elindeki 7 hidroelektrik santral ile Denizlide faaliyet gsteren Trkiyenin en byk kapasiteli jeotermal santralinin devredilmi olmasdr. Bu santrallerin toplam kurulu gc 140 MWtr. Devredilen jeotermal santralinin kapasitesinin 3 katna karlmas ve bu projenin Kresel evre Fonu (GEF) ve Dnya Bankas tarafndan kurulan GeoFund projesi kapsamnda desteklenmesi iin mzakereler srdrlmektedir. Bir dier nemli gelime ise, 2 Aralk 2009 tarihinde zelletirme daresi Bakanl tarafndan yaymlanan duyuru ile EA uhdesinde bulunan 52 adet kk hidroelektrik santral projesi iin zelletirme almalarna balanmasdr. 2008 ylnda 222 milyon kWh elektrik reten bu santrallerin toplam kurulu gc 142 MWtr. Tamam yenilenebilir enerji kaynaklar iinde deerlendirilebilecek bu santrallerin baaryla zelletirilmesinin, daha byk kapasiteli santral zelletirmelerinde yol gsterici bir rol oynayaca dnlmektedir. 4646 sayl Doal Gaz Piyasas Kanununda, ithalat piyasasnda rekabetin tesis edilebilmesi iin, bir kamu kuruluu olan BOTA`n mevcut ithalat szleme miktarnn belirli bir ksmn 2009 ylna kadar yllk yzde 10dan az olmayan bir oranla ithalat firmalara ihale marifetiyle devredecei ifade edilmitir. BOTA tarafndan 2005 ylnda 16 milyar m3/yllk miktar iin (pazarn yaklak yzde 64) ihale yaplm, ancak 4 milyar m3/yllk kontrat devri iin geerli teklif alnabilmitir. Bu kapsamda prosedrleri tamamlanan bir yeni tedariki (Shell) 2007 ylnda rekabeti piyasaya dahil edilmitir. 3 Ocak 2009 tarihinde BosphorusGaz rekabeti piyasaya dahil edilmi olup, bu firmann sahip olduu miktar 750 milyon kontrat m3/yldr. Dier tzel kiilerden Enerco Enerji iin 2,5 milyar kontrat m3/yl ve Avrasya Gaz iin 500 milyon kontrat m3/yl olmak zere toplam 3 milyar kontrat m3/yllk doal gaz szleme devirleri ise 1 Nisan 2009 tarihinde yrrle girmitir. Piyasada rekabetin artrlmas, sektrde faaliyet gsteren irketlerin finansman yaplarnn glendirilmesi ve zelletirme srecinin kolaylatrlmas amacyla yeni bir fiyatlandrma mekanizmas tesis edilmitir. Bu erevede, elektrik ve doal gaz sat fiyatlarnda maliyet bazl fiyatlandrma (MBF) mekanizmas, 14 ubat 2008 tarih ve 2008/T-5 sayl Yksek Planlama Kurulu Karar ile 1 Temmuz 2008 tarihinde yrrle girmitir. Bu mekanizma, girdi fiyatlarndaki deiiklikler ile enflasyon ve dviz kurundaki deiiklikler erevesinde nihai tketici sat fiyatlarnn otomatik olarak gncellenmesini esas almaktadr. Buna gre, enerji KTlerinin uygulad elektrik fiyatlar 3 ayda bir, doal gaz fiyatlar ise aylk olarak MBF mekanizmas erevesinde belirlenen formllere gre revize edilmektedir. Bu uygulama 2009 ylnda da srdrlmtr. 18 Mays 2009 tarih ve 2009/11 sayl Yksek Planlama Kurulu Karar eki olarak yaynlanan Elektrik Enerjisi Piyasas ve Arz Gvenlii Strateji Belgesinde, elektrik enerjisi sektrnde rekabeti artrmak ve serbest piyasaya geii glendirmek zere baz nemli hedefler belirlenmitir. Bu kapsamda; Tketicilerinin enerji talebini karlamakla ykml olan perakende sat lisans sahibi datm irketlerinin retim irketleri ve toptan sat irketleriyle, serbest tketicilerin ise setikleri tedarikileriyle orta ve uzun dnemli enerji alm szlemeleri yapmalar iin hazrlanan yasal dzenlemelere paralel ikincil mevzuat oluturulmas,

66

Yapsal Reformlar

Piyasa Mali Uzlatrma Merkezi tarafndan iletilmekte olan mevcut dengeleme ve uzlatrma sisteminin, ncelikle gn ncesi piyasas ve gerek zamanl dengeleme g piyasas eklinde gelitirilmesi, 1 Ocak 2011 tarihine kadar balayacak ikinci aamada, gn ncesi planlama yerine piyasa katlmclarnn kendi portfylerini dengelemek ve Sistem letmecisine gn ncesinden dengelenmi bir sistem sunmak amacyla faaliyet gsterecekleri bir spot piyasa olan Gn ncesi Piyasasna geilmesi, Yeni retim yatrmlarnn yaplmas amacyla enerji ticaretine dayal piyasa yapsn desteklemek zere, kapasite oluturma ve kapasite ticareti mekanizmalarnn gelitirilmesi, Gelecekteki arz-talep dengesinin ve ayrca enerji fiyatlarnn daha gereki ngrlebilmesinin temini asndan orta vadede bir Vadeli lemler Piyasasnn kurulmas, Tketim tarafnda piyasa aklk orannn artrlabilmesi amacyla, serbest tketici limitinin dzenli olarak indirilmesi, 2011 yl sonuna kadar meskenler hari tm tketicilerin, 2015 ylna kadar ise tm tketicilerin serbest tketici olmalarnn salanmas, Datm, retim ve perakende sat faaliyetlerini birlikte yrten datm irketlerinin 1 Ocak 2013 tarihine kadar bu faaliyetlerini ayrtrmalar, bu tarihten itibaren sz konusu faaliyetlerin ayr tzel kiilikler altnda srdrlmesi, sz konusu uygulama iin elektrik piyasas ikincil mevzuatnda yaplmas gerekli deiiklik ve dzenlemelerin Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu tarafndan 2012 yl ierisinde tamamlanmas, hususlar karara balanmtr. Elektrik enerjisi sektrnn yol haritas niteliinde olan bu belge, serbest piyasann gelitirilmesi almalarnn da erevesini izmektedir. 4.1.4.2. Telekomnikasyon 2000 ylnda yrrle giren 4502 sayl Kanunla Trkiyede telekomnikasyon sektrnde serbestleme srecinin n alm ve sektr dzenlemek zere bamsz otorite olarak Telekomnikasyon Kurumu 12 kurulmutur. Dier taraftan, ayn Kanun uyarnca, 2004 yl banda Trk Telekomun sahip olduu tekel haklar sona ermi ve sektr rekabete almtr. Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumunun (BTK) temel amac sektrde tam serbestlemenin salanmasdr. Kurumun dzenleme ve denetleme faaliyetlerini etkin ekilde yrtmesi, sektrde srdrlebilir rekabet ortamnn tesis edilmesi asndan son derece nemlidir. Dier taraftan, telekomnikasyon sektrne ilikin kararlarda BTK ve Rekabet Kurumu arasnda gr alverii salanmaktadr. BTK, kurulduundan bugne, sektre ilikin ikincil dzenlemeleri tamamlam ve ok sayda yeni iletmeciyi yetkilendirmitir. Bu iletmecilerin hizmet sunabilmesi asndan yerleik iletmeci ile makul artlarda arabalant yapabilmeleri ve yerleik iletmecinin kontrolndeki baz altyaplara eriebilmeleri zorunludur. Bu amaca ynelik olarak, ilgili piyasalar ve bu piyasalarda etkin piyasa gcne (EPG) sahip iletmeciler belirlenmi olup sz konusu iletmeciler referans eriim ve arabalant teklifleri hazrlayarak BTKya gndermekte, Kurumun onaynn ardndan bu teklifler yaymlanmaktadr. Yerleik iletmeci ve GSM iletmecilerinin standart arabalant referans cret tarifeleri, uygulanma tarihleri itibaryla, aadaki tabloda yer almaktadr.

12

10 Kasm 2008 tarihinde yrrle giren 5809 sayl Elektronik Haberleme Kanunu, Telekomnikasyon Kurumunun adn Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu olarak deitirmitir.

67

Yapsal Reformlar Tablo 4. 2: Standart Arabalant Referans cret Tarifeleri

Uygulanma Tarihi 01.01.2007 01.03.2007 01.04.2008 01.05.2009 Trk Telekomnikasyon A.. ebekesinde ar Balatma ve Sonlandrma cretleri (Kr/dk) Yerel 1,39 Alan i 2,00 1,89 1,71 1,71 Alan D 3,7 3,0 2,7 2,7 GSM ebekelerinde ar Sonlandrma cretleri (Kr/dk) Turkcell 14,0 13,6 9,1 6,55 Vodafone 15,2 14,5 9,5 6,75 Avea 17,5 16,7 11,2 7,75

Kaynak: Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu

Tablodan da grlecei zere, getiimiz dnem ierisinde, EPG sahibi iletmecilerin arabalant tarifelerinde nemli oranda indirim salanmtr. Ayrca, 2009 yl Mays ayndan itibaren uygulanmak zere, sabit ebekelerde yerel arabalant cret tarifesi de tespit edilmitir. Trk Telekomnikasyon A.. referans yerel aa eriim ve veri ak eriimi tekliflerini 2009 yl Eyll aynda gncellemi ve baz toptan tarifelerde indirime gitmitir. Alternatif iletmecilerin genibant eriim pazarndaki payn artrmak amacyla abone geilerinde alternatif iletmeciler lehine kolaylk salamaya ynelik dzenlemeler yaplmtr. Yaplan dzenlemeler sonrasnda, alternatif iletmecilerin genibant eriim piyasasnda daha etkin rol almaya baladklar grlmektedir. 2009 yl Mays ayndan itibaren, daha nce uzak mesafe telefon hizmeti kapsamnda yetkilendirili olan iletmeciler, ehirii telefon hizmetlerini de sunabilecek ekilde sabit telefon hizmeti iletmecisi olarak yetkilendirilmitir. Corafi numara tanabilirlii ise yasal olarak 2009 yl Eyll aynda uygulamaya konmutur. nmzdeki dnemde bu uygulamann yaygnlamasyla birlikte alternatif iletmecilerin sabit telefon hizmetleri pazarndaki paynn artmas beklenmektedir. Alternatif iletmecilerin, yerleik iletmeci ile rekabet ettii genibant eriim ve sabit telefon hizmetlerine ilikin pazarlardan aldklar pay dnemler itibaryla aadaki tabloda belirtilmitir.
Tablo 4. 3: Pazar Paylar
Trk Telekom A..nin Pazar Pay (%) 2009 1 ehirleraras ar balatma trafii Mobil ebekelere doru ar balatma trafii Yurtdna doru ar balatma trafii Sabit ebekede sonlandrlan uluslararas ar trafii Mobil ebekede sonlandrlan uluslararas ar trafii Toplam sabit telefon trafii Genibant eriim (abone says baznda)* 88 85 80 51 65 96,27 92,4 2009 2 89 85 82 52 58 96,14 91,5 2009 3 87 84 84 57 69 95,45 88,2 Alternatif letmecilerin Pazar Pay (%) 2009 1 12 15 20 49 35 3,73 5,8 2009 2 11 15 18 48 42 3,86 6,5 2009 3 13 16 16 43 31 4,55 6,3

Kaynak: Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu * Bu veriler xDSL dndaki genibant teknolojilerini kapsamamaktadr.

Mobil hizmetler pazarnda faaliyet gsteren 3 iletmeci arasnda youn bir rekabet sz konusu olup 2008 yl Kasm ay ierisinde uygulamaya balanan mobil numara tanabilirlii bu alandaki rekabeti daha da artrmtr. Mobil ebekelerde ar sonlandrma cretlerinin nemli lde dmesi ve mobil numara tanabilirliinin uygulamaya konmas sonucunda
68

Yapsal Reformlar

mobil ebeke iletmecilerinin, tketicilerin faydasna olacak ekilde, dier ebekelere doru aramalar cazip klan tarife yaplarn uygulamaya koyduklar gzlenmektedir. Telekomnikasyon sektrne ynelik dzenleme ve yetkilendirme faaliyetlerinin yan sra piyasa ihtiyalarna bal olarak 2008 yl ierisinde denetim faaliyetleri giderek daha ok nem kazanmtr. BTK tarafndan yrtlen tm denetimler 30 Mart 2007 tarih ve 26478 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren BTKnn Denetim almalarna likin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik erevesinde ve hazrlanan yllk denetim planlar esas alnarak gerekletirilmektedir. 2008 ylnn ilk yarsnda 12 farkl konuda toplam 34 adet iletmeci denetlenmitir. Bu almalar, dzenlemelerin uygulanmasnn salanmas asndan nemlidir. AB Mali Yardmlar kapsamnda yrtlen ve AB dzenleyici paketi erevesinde maliyet esasl eriim cretlendirmesi iin ihtiya duyulan hesap ayrm esaslarnn uygulanmas ile maliyet modelleri konusunda gerekli tecrbe ve yetkinliin dzenleyici otoriteye kazandrlmasn ngren Trk Telekomnikasyon Piyasasnda Eriim erevesinin Gelitirilmesine likin Teknik Yardm Projesi 2008 yl Ocak aynda balatlm ve Kasm ay ierisinde tamamlanmtr. BTK tarafndan belirlenecek maliyet bazl cretlerin sektrde rekabetin tesisinin yan sra, tketicilerin ucuz ve kaliteli hizmet elde etmelerine katkda bulunmas ngrlmektedir. 4.2.Mali Sektr 4.2.1. Bankaclk Sektr Bankaclk sektrne ynelik temel alt dzenlemeler nceki yllarda byk lde tamamlanm olduundan, 2009 ylnda gerekletirilen dzenlemeler ile yeni ihtiyalar nda mevcut dzenlemelerde deiiklik yaplmas yoluna gidilmitir. Trkiyenin AB Mktesebatna Uyum Program ve Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin 2008 yl Trkiye Ulusal Program kapsamnda bankaclk alannda ne kan hususlar, Basel II-Sermaye Yeterlilii Direktiflerine uyum, kurumsal risk ynetiminin glendirilmesi ve konsolide denetimdir. Mevcut durumda, Trk bankaclk sisteminde sermaye yeterliliinin hesaplanmas 1 Kasm 2006 tarihli Resmi Gazetede yaymlanan Bankalarn Sermaye Yeterliliinin llmesine ve Deerlendirilmesine likin Ynetmelik esas alnarak yaplmaktadr. Sz konusu Ynetmelik ile Basel-IInin getirdii temel deiikliklerden biri karlanm ve Haziran 2007 itibaryla operasyonel risk kalemi sermaye yeterlilii hesaplamalarna dahil edilmitir. Dolaysyla, BaselIIye ilikin AB Direktiflerine ksmen uyumlu sermaye yeterlilii hesaplamasna geilmitir. Halihazrda, Basel IInin Trkiyede faaliyet gsteren bankalarca uygulanmasna ilikin almalar Ulusal Program ve AB Mktesabatna Uyum Program erevesinde, BDDK tarafndan srdrlmektedir. BDDK, 2009 yl Mays aynda Basel Bankaclk Denetim Komitesine ye olmutur. Tam uyum salanabilmesine ynelik olarak sermaye yeterlilii dzenlemelerinde deiiklik taslann 2010 yl itibaryla kamuoyuna aklanmas planlanmaktadr. Kurumsal ynetime ilikin dzenlemeler kapsamnda, bankalara denetim komitesi kurma zorunluluu getirilmi, denetim komitesi yelerinin icra ile ilgili grevi bulunmayan bamsz yelerden olumas salanm ve denetim komitesinin grev ve sorumluluklar OECD kurumsal ynetim ilkeleri de dikkate alnarak belirlenmitir. Bankalarn i kontrol, i denetim ve risk ynetimi sistemlerine, denetim komitesine ve bankalarca dikkate alnacak kurumsal ynetim ilkelerine ilikin dzenlemeler Basel Komitesinin kurumsal ynetim ilkeleri paralelinde ihdas edilmitir. Ynetim kurulunun, denetim komitesinin ve st ynetimin i sistemlere ilikin grev ve sorumluluklar ayr balklar halinde muadil lke uygulamalar da dikkate alnarak ayrntl ve kapsaml biimde belirlenmitir. Ayrca, bankalarn faaliyetlerinden kaynaklanan risklerini nasl ynettikleri srekli olarak kontrol edilmekle birlikte, BDDK tarafndan yaplacak denetimlerde dikkate alnan denetim rehberlerinde ayrntl olarak yer verilen, kredi riski, likidite riski, bankaclk hesaplarndaki faiz oran riski gibi risklerin ynetimine ilikin ilkelerin belirlenmesine ynelik mevzuat hazrlklar da devam etmektedir.

69

Yapsal Reformlar

Kurulu ve faaliyetlere ynelik dzenlemeler kapsamnda; AB mktesebatna ve uluslararas standartlara uyum erevesinde, finansal holding irketlerine, bu irketlerin tabi olacaklar hkmlere ve konsolide denetime Bankaclk Kanununda yer verilmi ve ayrntl dzenlemelerin ayrca yaplmas ngrlmtr. Finansal irketler grubunda yer alan irketlerin lkemiz uygulamasnda farkl kurumlarn gzetim ve denetimine tabi olmas nedeniyle finansal irketler grubuna ilikin usul ve esaslarn bankaclk, sigortaclk ve yatrm irketlerinin dzenlenmesi ve denetlenmesinden sorumlu olan BDDK, Hazine Mstearl ve SPK tarafndan mtereken belirlenmesi gerekmektedir. Bu konuda sorumlu kurumlar arasnda koordinasyon salanmasna ynelik almalar balamtr. Finansal kiralama, faktoring ve finansman irketlerinin gnmz ihtiyalarna cevap verebilen yasal dzenlemeler erevesinde faaliyet gstermelerini teminen Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman irketleri Kanun Tasla ile uygulamada karlalan sorunlarn zmn amalayan Bankaclk Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasla kamuoyu ile paylalm ve ilgili makamlara sunulmutur. Sz konusu gelimelere paralel olarak, Bankalarn Likidite Yeterliliinin llmesine ve Deerlendirilmesine likin Ynetmelikte Deiiklik Yaplmasna likin Ynetmelik 23 Ocak 2009 tarihinde yrrle konmutur. Ayn tarihte Bankalarn zne Tabi lemleri ile Dolayl Pay Sahipliine likin Ynetmelikte Deiiklik Yaplmasna likin Ynetmelik de yaymlanmtr. Bu ynetmelik ile bankalarn ky bankacl blgelerinde ube aabilmeleri ya da itirak edinmeleri iin konsolide ve konsolide olmayan sermaye yeterlilii standart orannn en az yzde 12 olarak gerekletirilmesine ilikin uygulamann, koullara gre sratli bir ekilde deitirilme imkannn salanmas iin sz konusu orann Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu tarafndan belirlenecek dzeyde idame ettirilmesine ynelik deiiklik yaplmtr. te yandan, kresel ekonomideki gelimelere bal olarak, kredi borlusu firmalar ile hane halklarnn deme gleri de gz nnde tutularak bankaclk sektrnn kredi kullandrma olanaklarnn gelitirilebilmesini teminen Bankalarca Kredilerin ve Dier Alacaklarn Niteliklerinin Belirlenmesi ve Bunlar in Ayrlacak Karlklara likin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelikte Deiiklik Yaplmasna likin Ynetmelik 23 Ocak 2009 tarihinde yrrle konulmutur. Ayrca, 24 Ocak 2009 tarihinde yaymlanan Bankalarda Bilgi Sistemleri Ynetiminde Esas Alnacak lkelere likin Teblide Deiiklik Yaplmasna Dair Tebli ile i srekliliini salamak iin bankalarn uygulayacaklar tedbirler yeniden dzenlenerek uygun bir yedekleme alt yaps, i sreklilii ve kurtarma plan oluturulmasna ynelik bir deiiklik yaplmtr. Trkiye Muhasebe Standartlar Kurulunun kurulmas ve uluslararas finansal raporlama standartlarnn tercmesi niteliindeki ulusal finansal raporlama standartlarn yaymlamas ile birlikte, bankalarca bu standartlarn uygulanmasn salamak zere gereken yasal deiiklikler yaplmtr. Kamuya aklanacak finansal tablolar ile bunlara ilikin aklama ve dipnotlar, uluslararas finansal raporlama standartlarndaki gelimeler erevesinde gncellenmektedir. AB mktesebatna uyum amacyla konsolide finansal tablolarn dzenlenmesine ilikin teblide deiiklik yaplm ve bu tebli uyarnca, finansal kurulu niteliinde olsun ya da olmasn, btn bal ortaklklarn mali tablolarnn, ana bankann konsolide mali tablolar altnda gsterilmesi zorunluluu getirilmitir. Dier yandan, uluslararas ibirliini glendirmek zere, dier lkelerdeki muadil otoriteler ve uluslararas kurulularla BDDK arasnda rutin ilikiler srdrlrken, imzalanan mutabakat zapt says 20ye ykselmitir. 2009 ylnda G-20 platformu erevesinde uluslararas alanda dzenleyici ve denetleyici kurulular arasnda ibirlii glendirilmitir. Bu erevede; oluturulan uluslararas alma gruplarna BDDK tarafndan aktif katlm salanrken, Trk bankaclk sektrnn kriz ynetimine ve yeniden yaplandrmaya ilikin tecrbeleri uluslararas kamuoyu ile paylalm ve lkemizin Finansal stikrar Kuruluna yelii gereklemitir. 2009 ylnda yurt ii otoriteler arasndaki ibirliini glendirmeye ynelik admlar da atlmtr. Bu kapsamda; Hazine Mstearl, BDDK, Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu ve
70

Yapsal Reformlar

Merkez Bankas arasnda Finansal Sisteme likin Sistemik Risk birlii Protokol imzalanarak yrrle konulmu ve Finansal Sektr Komisyonu Portal hazrlanarak yelerin kullanmna almtr. TMSF bnyesindeki bankalarn zmlenmesi srecinin kamuya getirdii ykleri en aza indirebilmek amacyla almalar srdrlmektedir. Bu erevede, TMSF'ye devir tarihleri ile 2009 yl Eyll ay arasndaki dnemde; TMSF tarafndan takipteki alacaklar, geri deme planna balanan alacaklar, itirak, bal ortaklk, gayrimenkul, menkul ve banka satlarndan toplam 18,6 milyar dolar tahsilat salanm olup, 2018 yl sonuna kadar yaklak 3,6 milyar dolar daha tahsilat yaplmas beklenmektedir. Ayrca, 2009 yl iinde deitirilen Mevduat Sigortas konulu AB Direktifine tam uyumun salanmas amacyla TMSF tarafndan yrtlen mevzuat deiiklii almalarna devam edilmektedir. 4.2.2. Sermaye Piyasas 2008 yl sonu ve 2009 ylnda sermaye piyasasnda yatrmclarn korunmasn ve istikrarl ve etkin alan bir piyasa oluturulmasn salamak zere AB direktifleri de dikkate alnarak aadaki gelimeler kaydedilmitir: Yatrm fonlar teblilerinde yaplan deiikliklerle emsiye fon yapsna imkan tannm, serbest yatrm fonlar ve borsa yatrm fonlar dndaki fonlarn kurulu ve kayda alma bavurularnn birlikte deerlendirilerek sonulandrlmasna ilikin uygulama getirilmi, yatrm fonu portfyne alnabilecek menkul kymetlerin kapsam geniletilmitir. Giriim Sermayesi Yatrm Ortaklklarna likin Esaslar Tebliinde yaplan deiiklikle hisse senetlerini sadece nitelikli yatrmclara arz etmek isteyen ortaklklara ilikin dzenlemeler yaplm, giriim sermayesi yatrm ortaklklarnn yatrm yapabilecekleri alanlar geniletilmitir. Borsa d irketler tarafndan esas alnabilecek kurumsal ynetim uygulamalarn aklayc bir rehber hazrlanmtr. Ayrca, kamu sermayeli irketlerde kurumsal ynetim ilkelerinin belirlenmesi ve uygulanmas iin gerekli altyapnn tamamlanmasna ynelik almalara katkda bulunulmaktadr. yi kurumsal ynetim uygulamalarndan kotasyon koulu olarak kullanlabileceklerin belirlenmesi ve Dnya Bankas tarafndan hazrlanan Doing Business raporlarnda da deerlendirmelerin yer ald Yneticilerin Sorumluluu ve Ortaklarn Dava Ama Hakk konularnda sorunlarn ve yaplmas gereken mevzuat deiikliklerinin tespit edilmesine ynelik almalar yaplmtr. potekli konut finansman sisteminin oluturulmasna ynelik ikincil dzenlemeler kapsamnda Varlk Teminatl Menkul Kymetlere likin Esaslar Hakknda Tebli yaynlanmtr. Kamuyu aydnlatma ve ar yoluyla hisse senedi toplanmas konularnda AB dzenlemelerine uyum ve uygulamada karlalan sorunlarn zm amacyla iki tebli yaynlanmtr. Vadeli lem ve Opsiyon Borsas Ynetmeliinde yaplan deiiklikle yabanc yatrmclarn, VOBda elde ettikleri pozisyonlar ve teminatlar, uluslararas dzeyde tannan ve aralarnda kredi ilikisi olan bankalara transfer etmelerine olanak salanmtr. ABye adaylk srecinde ye lkeler tarafndan sunulan ikili ibirlii teknik yardmlar kapsamnda, Hollanda hkmeti tarafndan finanse edilen Borsa irketlerinin Finansal Raporlamas iin Etkin Gzetim Sisteminin Oluturulmas projesi kapsamnda etkin gzetim mekanizmas oluturulmu, borsa irketlerinin risk analizleri yaplm ve detayl analizlere geilmitir. Yine Hollanda Hkmeti tarafndan finanse edilen Borsa irketlerinin Finansal Raporlamas iin Etkin Gzetim Sistemi Oluturulmas ve Sermaye Piyasasnda Faaliyet Gsteren Arac Kurulular
71

Yapsal Reformlar

iin Daha Etkin Bir Uzaktan Gzetim Sisteminin Kurulmas konulu proje kapsamnda ise, arac kurulular iin daha etkin bir gzetim sisteminin kurulmas amacyla pilot bir alma gerekletirilmi olup, uzaktan gzetim projesinin btn arac kurululara uygulanmasna ilikin almalar devam etmektedir. Borlanma aralarnn kurul kaydna alnmasna ilikin olarak yeni bir tebli yaymlanarak mevcut 7 tebli konsolide edilmi, ayrca ortaklk varantlar ile arac kurulu varantlarna ilikin tebliler yrrle girmitir. SPK-MKB-TBTAK tarafndan gerekletirilen ve sermaye piyasasnda finansal tablo, zel durum aklamalar ile dier bildirimlerin elektronik imza kullanlarak internet zerinden yaynlanmas yoluyla kamuyu aydnlatma ilevinin hzl, gvenli, etkin ve dk maliyetli gerekletirilmesi amalanan projenin testleri tamamlanm, kamuyu aydnlatma platformu, Haziran 2009dan itibaren kullanlmaya balanmtr. Sermaye piyasalarnda arz ve talebin artrlmas, piyasada gven ve istikrarn temini, AB ve uluslararas standartlar ile uyumlu mevzuatn oluturulmas ve bu mevzuatn uygulanmasna imkan veren gerekli altyapnn oluturulmas amacyla 2010-2012 dneminde ngrlen almalar aada belirtilmektedir: AB dzenlemelerine uyum amacyla hazrlanacak Kanun ile ilgili almalar srdrlmektedir. Kanunun yrrle girmesini takiben AB dzenlemelerine uyumu ve piyasa ihtiyalarn gzeten ikincil dzenleme almalar yaplacaktr. AB Katlm ncesi Mali Yardmnn 2008 yl programlamas kapsamnda SPKnn Kapasitesinin Glendirilmesi balkl proje AB tarafndan kabul edilmi olup, proje sonucunda SPKnn AB mevzuat uyum taslaklarnn hazrlanmas ve yeni dzenlemelerin etkin bir ekilde uygulanmasna ynelik kapasite glendirme almalarnn tamamlanmas, ayrca bilgi ilem kapasitesinin glendirilmesi amalanmaktadr. Bilgi ilem kapasitesinin artrlmasna ynelik proje; leri Gzetim Projesi, Elektronik Bavuru ve Veri Toplama Sistemi Projesi ve Stratejik Bilgi Sistemleri Planlamas olmak zere balca 3 blmden olumaktadr. Bilgi ilem kapasitesinin artrlmasna ynelik olarak planlanan bu projeler ile ilgili ihale dokmanlarnn hazrlanma sreci devam etmektedir. Kolektif yatrm aralarnn gelitirilmesi amacyla AB Mktesebatna uyum da dikkate alnarak kolektif yatrm kurulularna ilikin sermaye piyasas mevzuatnda deiiklikler yaplacak, sistemin gelimesine engel olan unsurlar gzden geirilecek ve gayrimenkul yatrm fonu ve giriim sermayesi yatrm fonu gibi yeni rnlere ilikin dzenlemeler yaplacaktr. Finansal hizmetlerin AB mktesebat erevesinde snflandrlmas ve finansal araclara esneklik tannarak mterilerin ihtiyalarna cevap vermek zere yaplanmalarna ynelik dzenlemeler yaplacaktr. Borsada irketlerin halka almalarnn ve halka aklk oranlarnn artrlmas amacyla almalar yaplacak, bu amala sermaye piyasas mevzuat gzden geirilecektir. Ayrca, irketlerin Kurul kaydndan ve MKB kotundan klarnn kolaylatrlmasna ynelik almalar yaplacaktr. Sermaye piyasas aralarnn halka arznda kullanlan izahname formatlarnn AB dzenlemeleri de dikkate alnarak deitirilmesine ilikin almalar yaplacaktr. Halka ak irketlerin birleme ilemlerine ilikin esaslarn AB dzenlemeleri ve uygulamadan kaynaklanan sorunlarn giderilmesi amacyla gncellenmesi almalar yaplacaktr. Gelecee ynelik bilgilerin kamuya aklanmasna ilikin dzenleme almalar yaplacaktr. Temett datm zorunluluunun deerlendirilmesi almalar yaplacak; elde edilecek sonulara gre ilgili dzenlemeler gncellenecektir.
72

Yapsal Reformlar

Yabanc Sermaye Piyasas Aralarnn Kurul Kaydna Alnmasna ve Satna likin Esaslar Tebliinin AB dzenlemelerine uyumlu olarak deitirilmesi amacyla almalar yaplacaktr. Yatrmclar Koruma Fonunun kapsamnn dier menkul kymetleri de kapsayacak ekilde geniletilmesi ynnde almalar yaplacaktr. Yeni finansal rnlerin gelitirilmesi ve mevcut finansal rnlerin ilem hacimlerinin gelitirilmesi amacyla zel sektr borlanma aralarna ilerlik kazandrlmas, yerel ynetim borlanma aralarnn, finansman bonolarnn, trev rnlerin, faizsiz finansman aralarna ilikin altyapnn gelitirilmesi ynnde almalar yaplacaktr. Menkul kymetletirme ve konut finansman piyasasna ilerlik kazandrlmasna ynelik almalar yaplacaktr. Hollanda hkmeti tarafndan finanse edilen ve Hollanda Finansal Piyasalar Yetkili Otoritesi (AFM) ile birlikte gerekletirilen Sermaye Piyasas Kurulunun denetim kapasitenin gelitirilmesi amal Piyasann Ktye Kullanmnda Denetim Projesi tamamlanacaktr. Finansal ara ve piyasalarn tantmna ve bu konularda yatrmclarn bilgilendirilmesine ynelik almalar yaplacaktr. Bu amala eitli etkinlikler dzenlenecek, SPK internet sitesi gzden geirilecektir. stanbul Uluslararas Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Plan erevesinde stanbulun dier finans merkezlerine kar rekabet gcnn artrlmas amacyla dier kurumlarla birlikte almalar yaplacak, zellikle yatrmclarn korunmas alanndaki etkinliin artrlmas ve bu ekilde Dnya Bankas tarafndan 2001 ylndan itibaren yrtlmekte olan Doing Business Projesi kapsamnda Trkiyenin karlatrma yaplan dier lkeler karsnda derecesinin ykselmesi amalanacaktr. Bu amala dier kurumlar tarafndan yaplan almalara da katk salanacaktr. 4.2.3. Sigortaclk Sigortaclk ve zel emeklilik piyasalarnda 2009 yl ierisinde de nemli gelimeler yaanmtr. Bu gelimeler neticesinde; hem sigortaclk sektr daha salkl bir altyapya kavumu hem de vatandalara sunulan hizmetin kalitesinde dikkat ekici iyiletirmeler salanmtr. Vatandalarn sigorta rnleriyle ilgili olarak daha iyi hizmet alabilmelerini teminen, sigortaclk sektrndeki eitim faaliyetlerine verilen nem erevesinde, sigorta acentelerine ynelik olarak yurt genelinde Sigortaclk Eitim Merkezi (SEGEM) tarafndan dzenlenen eitimler erevesinde 2009 yl sonu itibaryla, toplam 41.500 acente ve teknik personele eitim verilmi olacaktr. 5684 sayl Sigortaclk Kanunu kapsamnda, Sigorta Tahkim Sisteminin fiilen ilerlik kazanmasna dnk almalar tamamlanmtr. Bu kapsamda, 38 sigorta irketi tahkim sistemine ye olmu olup; Tahkim Komisyonu nezdinde kaytl 108 sigorta hakemi yer almaktadr. Sz konusu sistem ile sigorta szlemelerinden kaynaklanan uyumazlklarn adli yarg mekanizmalarna gidilmesine gerek kalmakszn en ge 4 aylk bir srede sigorta hakemleri vastasyla hzla zlmesi amalanmtr. 4.3. gc Piyasas stihdam odakl srdrlebilir bir byme erevesinde, rekabeti bir ekonomi ve bilgi toplumu dorultusunda istihdam imkanlarnn gelitirilmesi, isizliin azaltlmas, igc piyasasnn etkinletirilmesi, eitim ile istihdam arasnda etkin bir ilikinin kurulmas, tarm sektrnden ayrlan igcnn dier sektrlere kaydrlmasnn salanmas ve aktif igc politikalarnn yaygnlatrlmas temel nceliklerdir. 31 Aralk 2008 tarihi itibaryla Trkiye nfusu yaklak olarak 71,5 milyon kiidir. Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi sonularna dayanarak yaplan geici tahminlere gre yl ortas toplam nfusun 2009 ylnda 71,9 milyon olaca, 2010 ylnda ise 72,7 milyona ulaaca beklenmektedir.

73

Yapsal Reformlar Tablo 4. 4: Ya Gruplarnn Toplam Nfusa Oranlar

(Yzde) 0-14 ya grubu 2000 AB 25 Trkiye
Kaynak: TK, EUROSTAT

15-64 ya grubu 2008 15,7 26,3 2000 66,9 64,7 2008 67,1 66,9

16,7 30,0

lkemizde toplam nfus iinde 0-14 ya grubundaki nfusun pay azalrken, alma andaki nfusun ve yal nfusun pay artmaktadr. 2008 ylnda bir nceki yla gre alma a nfusu yzde 1,6 orannda, istihdam ise yzde 2,2 orannda artmtr. 2008 ylnn son eyreinden itibaren etkileri belirgin bir ekilde hissedilmeye balanan krizle birlikte, aile gelirlerinde azalma grlen ya da azalma riski ile karlaan hanelerde, daha nce igc dnda yer alan bireyler de i aramaya balam ve igcne katlma orannda belirgin bir art meydana gelmitir. Bu gelime sonucunda, yln son eyreinden itibaren isiz saysnda nemli artlar kaydedilmitir. Nitekim, 2008 ylnda isiz says bir nceki yla gre yzde 9,9 orannda artmtr. gcne dahil olmayanlar ierisinde yer alan i aramayp, almaya hazr olanlarn saysnda ise yzde 6,2 orannda bir art kaydedilmitir. Krsal yerlerde i aramayp almaya hazr olanlarn saysndaki azalma bu artn snrl kalmasna neden olmutur. Kresel krizin etkileriyle birlikte, istihdamn sektrel dalmnda gzlenen eilimlerde de bir farkllama meydana gelmitir. Genel olarak azalma eilimi gsteren tarm sektrnn istihdam ierisindeki pay, 2008 ylnda bir nceki yla gre 0,2 puan artarak, yzde 23,5ten yzde 23,7ye ykselmi olup, bu sektrdeki istihdam 149 bin kii artmtr. Tarm d sektrlerde ise kresel krize ramen 305 bin kiilik yeni istihdam yaratlmtr. Bu dnemde en fazla istihdam art yzde 10,8lik art ile mali sektrlerde gereklemitir.
Tablo 4. 5: Temel stihdam ve gc Gstergeleri
(Yzde) 2005 gcne Katlma Oran (KO) (15-64) - Kadn - Erkek stihdam Oran (15-64) - Kadn - Erkek sizlik Oran (15+ Ya) - Kr - Kent Tarm D sizlik Oran Gen sizlii Oran (15-24)
Kaynak: TK, EUROSTAT

Trkiye 2006 2007 50,2 26,1 74,4 45,9 23,9 68,1 10,2 6,2 12,2 12,7 19,1 50,2 26,1 74,4 45,8 23,8 68,0 10,3 6,8 12,0 12,6 20,0

2008 50,8 26,9 74,8 45,9 24,3 67,7 11,0 7,2 12,8 13,6 20,5

2005 70,3 62,8 77,9 64,0 56,6 71,4 9,0 18,5

AB-25 2006 2007 70,7 63,4 78,0 64,8 57,6 72,1 8,2 17,1 70,9 63,7 78,1 65,8 58,6 73,0 7,2 15,3

2008 71,4 64,3 78,4 66,3 59,4 73,2 7,0 15,5

51,4 26,5 76,2 46,0 23,7 68,2 10,6 6,3 12,8 13,5 19,9

Trkiyede igcne katlma oran AB ortalamalarna gre olduka dktr. Bu oran (15-64 ya grubu iin) 2008 ylnda lkemizde yzde 50,8 iken AB-25 lkelerinde yzde 71,4tr. Bu durumun balca nedeni, kadnlarn igcne katlma orannn olduka dk olmasdr. 2008 ylnn ortalarndan itibaren kresel krizin de etkileriyle daha ok kadnn i aramaya balamas ve bu nedenle daha ok kadnn igcne katlmasna ramen, kadnlarn igcne katlma oran hem krsal hem de kentsel yerlerde erkeklerin igcne katlmndan ok dktr. Nitekim, 2008 ylnda erkeklerin igcne katlma oran kentsel alanlarda yzde 69,5
74

Yapsal Reformlar

ve krsal alanlarda yzde 71,6 iken, kadnlarda bu oran srasyla yzde 20,8 ve yzde 32,9dur. Krdan kente gle birlikte krsal alanlarda tarmsal faaliyetlerle uraan kadnlar nitelik ve beceri dzeylerinin dk olmas sebebiyle igcne katlamamaktadr. Ayrca, kadnlar istihdam edilmeleri halinde genellikle dk cretli ve kaytd sektrlerde almaktadrlar. Bu durum da kadnlarn igc piyasasna girilerini engellemektedir. Kaytd istihdamla mcadele asndan son yllarda ilerleme salanmasna ramen, kaytdlk igc piyasasnn nemli sorun alanlarndan biri olmaya devam etmektedir. 2008 yl Hanehalk gc Anketine gre istihdamn yzde 43,5i, tarm d sektrlerdeki istihdamn ise yzde 29,8i kayt d almaktadr. Kayt d istihdam orannn yksek olmas igc piyasasnda ikili bir yapnn ortaya kmasna ve iletmeler asndan haksz rekabete yol amaktadr. AB lkelerinde yaygn olan esnek alma biimleri lkemizde etkin olarak uygulanamamaktadr. stihdamn artrlmas, isizliin ve kaytd almann azaltlmas, sosyal ierme kapsamnda kadnlarn ve dezavantajl kesimlerin istihdamnn artrlmas amacyla esnek alma biimlerinin yaygnlatrlmas zel neme sahiptir. gc piyasasnda esnek alma biimlerinin yaygnlamas amacyla esnek alma biimlerinin tevik edilmesi ve sosyal gvenlikle ilikilerinin glendirilmesi nem arz etmektedir. gcne katlma oranlarnn eitim dzeyi ile birlikte artt dikkate alndnda, okullama oranlarnn artrlmas byk nem arz etmektedir. Dnemler itibaryla incelendiinde okullama oranlarnda nemli artlar saland grlmektedir. Bununla beraber ortaretimde renci saysnda art salanmasna ramen, ortaretim sresinin drt yla kmas sebebiyle a nfustaki arttan dolay okullama orannn yzde 76,6ya dt dikkat ekmektedir.
Tablo 4. 6: Brt Okullama Oranlarndaki Eilimler (Yzde)
1998-1999 Okulncesi Eitim lkretim (3) Ortaretim (3,4) - Genel Lise - Mesleki ve Teknik Eitim Yksekretim Toplam (5) -rgn
(2) (1)

2007-2008 29,9 104,5 87,5 53,4 34,1 47,8 30,1

2008-2009 33,9 103,8 76,6 45,4 31,3 54,2 35,3

10,2 94,3 57,1 32,2 24,9 16,3 9,0

Kaynak: MEB, YK (1) Zorunlu temel eitim sekiz yla karlmtr. (2) 4-5 ya a nfusuna gre hesaplanmtr. (3) Ak ilkretim ve ak ortaretim rencileri dahildir. (4) 2008-2009 ylndan itibaren okullama orannn hesaplanmasnda 14-17 ya grubu kullanlmtr. (5) niversiteler ve dier eitim kurumlar dahil, lisansst renciler haritir. 17-20 ya grubu iin hesaplanmtr.

Trkiyede 2008 ylnda igcnn yzde 63,2si, istihdamn yzde 63,6s ve isizlerin yzde 60,1i lise alt eitim seviyesindekiler ve okur-yazar olmayanlardan olumaktadr. Mevcut igcnn nitelii ve verimliliinin dk olmas nedeniyle igc arz ve talebi arasnda yaanan uyumsuzluk, igc piyasasnn etkinliini azaltan nemli bir faktrdr. Eitim seviyeleri itibaryla bakldnda, yksekokul ve faklte mezunlar dnda kalan gruplarda eitim seviyesi ykseldike isizlik oranlar da ykselmektedir. Bu durumun en nemli nedeni, eitim seviyesi ykseldike igcne ve istihdama katlma eiliminin artmasdr. nsan kaynaklarnn gelitirilmesi, eitime eriimin ve eitim kalitesinin artrlmas, igc piyasasnn etkinletirilmesi ve istihdam imkanlarnn artrlmas amacyla son yllarda istihdam ve eitim alanlarnda birok faaliyet gerekletirilmitir.

75

Yapsal Reformlar Tablo 4. 7: 2008 Ylnda gcnn Eitim Dzeyi

gc Toplam Okur-Yazar Olmayanlar Lise Alt Eitimliler Lise ve Dengi Meslek Eitimliler - Mesleki ve Teknik Lise Yksekokul ve Faklte
Kaynak: TK

stihdam 100 4,5 59,1 21,6 10,4 14,8

siz 100 2,4 57,7 26,0 11,2 13,9

KO 46,9 18,1 44,9 56,1 65,0 77,6

stihdam Oran 41,7 17,0 40,1 48,8 57,4 69,6

(Yzde) sizlik Oran 11,0 6,3 10,7 12,9 11,7 10,3

100 4,3 58,9 22,1 10,5 14,7

2008 ylnda yrrle giren 5763 sayl Kanun ile mevcut durumda sadece sigortal isizlerin yararland i bulma, danmanlk hizmetleri, mesleki eitim, igc uyum ve toplum yararna alma hizmetlerinden Trkiye Kurumuna (KUR) kaytl tm isizlerin yararlanmas salanmtr. 5763 sayl Kanun gerei aktif igc programlarna ynelik faaliyetlerin finansmannda kullanlmak zere 2009 ylnda KURa sizlik Sigortas Fonundan 511 milyon TL kaynak aktarlmtr. Bu ekilde, KUR tarafndan uygulanan aktif igc politikalarna ayrlan kaynaklar 2009 ylnda nemli bir art gstermitir. 2009 yl iin, 13 Ekim 2009 tarihi itibaryla, sz konusu kaynan 145 milyon TLsi harcanm ve bu kapsamda yrtlen faaliyetlerden 163.732 kii yararlanmtr. Bu kiilerin 473 staj faaliyetlerinden, 36.421si toplum yararna alma programlarndan, 101.707si igc yetitirme programlarndan ve geri kalan ksm ise GAP, Cazibe Merkezleri ve Hibe Programlar Projelerinden faydalanmtr.
Tablo 4. 8: Aktif gc Programlarna Yaplan Harcama ve Yararlanan Kii Says
Harcama (TL) 2005 2006 2007 2008 2009* 21.716.165 15.174.182 29.671.865 35.601.907 144.736.221 Yararlanan Kii Says 11.473 17.106 33.597 32.206 163.732

Kaynak: KUR *13.10.2009 tarihi itibaryla

2008-2012 GAP Eylem Plannn Sosyal Gelimenin Salanmas bileeni kapsamnda kamu kurulularnn olaan grevlerinin yan sra ortaya kan ve kabilecek sosyal ihtiyalar ksa srede gidermek amacyla proje odakl Sosyal Destek Program (SODES) hazrlanm ve toplam 600 milyon TL kaynak ngrlmtr. SODES kapsamnda hazrlanan projeler ile; istihdam edilebilirliin artrlmas, nitelikli igcnn gelitirilmesi, yoksulluun azaltlmas, toplumun dezavantajl kesimlerinin istihdama eriiminin kolaylatrlmas ve bunlarn yaam standartlarnn ykseltilmesi, kltrel, sanatsal ve sportif faaliyetlerin gelitirilmesi ve zellikle ocuklarn ve genlerin bu tr faaliyetlere ynlendirilmesine destek olunmas amalanmaktadr. Bunun yan sra, GAP Eylem Plan kapsamnda 2008-2012 dneminde KURa 139,3 milyon TL ayrlmtr. 2009 Kasm ay itibaryla da sz konusu kaynan 27,4 milyon TLsi harcanmtr. GAP illerine tahsis edilen bu nemli kaynan blge istihdamnda nemli bir art yaratmas beklenmektedir. Aktif igc politikalarnn gelitirilmesi almalar kapsamnda 2007 ylnda Trkiye ve ABnin ortak finansmanyla balatlan ve kadnlar ile genlerin istihdam edilebilirliklerinin artrlmasn ve KURun kurumsal kapasitesinin gelitirilmesini amalayan Aktif stihdam Tedbirleri ve Yerel Dzeyde Trkiye Kurumuna Destek Projesinin 26 Nisan 2010da tamamlanmas ngrlmektedir.

76

Yapsal Reformlar

2008 ylnda balatlan Kadn stihdamnn Desteklenmesi Operasyonu 2009-2012 yllarnda yrtlecek olup proje kapsamnda; 2.600 kadna giriimcilik eitimi, 780 kadna ocuk/yal bakm eitimi, 7.800 kadna istihdam garantili kurs, 11.700 kadna kariyer danmanl ve rehberlii hizmetleri verilmesi planlanmaktadr. Projenin amac daha nce tarmda alanlar da dahil olmak zere, kadnlarn igcne katlmlarn tevik etmek ve kadn istihdamn artrmaktr. 2006-2009 yllar arasnda uygulanan zelletirme Sosyal Destek Projesi (SDP) tamamlanmtr. SDP II kapsamnda 9.649 kiiye danmanlk, formel eitim, iyeri eitimi ve toplum yararna alma program hizmetleri salanm ve bu kiilerin 4.896s istihdam edilmitir. Ayrca, SDP kapsamnda 11 Gelitirme Merkezi kurulmu, bu merkezlerde 290 iyeri alm ve 1.618 kiiye istihdam yaratlmtr. Hollanda Hkmeti tarafndan desteklenen ve Uzun Dnemli sizlerin stihdam Edilebilirlikleri Yararna gc Piyasas Araclk Faaliyetlerinin Artrlmas projesinin btesi 600 bin euro olup projenin amac, uzun sreli isizlii azaltmak iin igc piyasasna mdahale aralar gelitirmek ve uygulamaktr. Proje sonunda, KURun blgesel bazda igc piyasas analizi yapma kapasitesi artrlacak, ilgili kurumlarla yaplacak ibirlikleri de dahil olmak zere, pilot blgelerde uygulanacak igc piyasas mdahale aralar tanmlanacak, iki pilot faaliyet blgesinde (Adana ve Malatya) en az 100 isize cretli i iin (kendi adna alanlar ile cretli alanlar da dahil olmak zere) araclk yaplacaktr 2008 ylnda istihdam garantili olarak KUR tarafndan dzenlenen 347 kursla 8.435 isiz mesleki eitim almtr. Kendi iini kurmaya ynelik dzenlenen 259 kursla 4.399 kiiye giriimcilik eitimi verilmitir. Ayrca, KUR tarafndan 4.177 zrl ve 4.042 hkml ve eski hkml isize mesleki eitim verilmitir. sizlik sigortasndan yararlanan isizlerin yeniden ie yerletirilmeleri kapsamnda ise 2008 ylnda 320 kursta 4.875 isize mesleki eitim verilmitir. gc piyasasna girite zorluklarla karlaan kadnlarn istihdamnda 2008 ylnda da ilerleme grlmektedir. Nitekim 2007 ylnda KURa kaytl kadn isizlerin 23.400 ie yerletirilirken, 2008 ylnda 25.011 kadn ie yerletirilmitir. gc piyasasna girmede glk yaayan dier bir grup olan zrllerin istihdamnda da 2008 ylnda 2007 ylna gre ciddi bir art gzlenmektedir. 2007 ylnda KUR tarafndan 17.864 zrl ie yerletirilirken, 2008 ylnda 21.967 zrl ie yerletirilmitir. gc piyasasndaki mevcut durumu izlemek, deiimleri takip etmek ve bunlarn igc ihtiyac zerindeki etkilerini ortaya koymak amacyla KUR, 2007 ylndan itibaren igc piyasas ihtiya analizine ynelik gc Piyasas Aratrmas yapmaktadr. 2007 ylnda gc Piyasas Aratrmas 50 ve zeri ii altran yerler iin, 2008 ylnda ise 10 ve zeri ii altrlan yerler iin yaplmtr. gc Piyasas Aratrmas, iverenlerin gnmzde ve nmzdeki dnemlerde hangi sektrlerde, hangi mesleklerde ve ne kadar elemana ihtiya duyduunun ve hangi mesleklerde eleman temininde glk ektiklerinin tespit edilmesine yardmc olacaktr. Bunun yan sra, bu anketin sonularnn, aktif igc programlarnn ekonominin ihtiyalarna gre uygulanmasna katk salamas beklenmektedir. 2008 ylnda balatlan eitim istihdam ilikisinin salanmasna ynelik olarak KUR tarafndan 21. Yzyln nsan Kaynaklarnn Yetitirilmesine Ynelik Olarak gc Piyasas (Arz Talep) Bilgilerinin Toplanmas, Gelecee Ynelik Tahminlerin ve Etkin Bir gc Piyasas Analiz ve zleme Sisteminin Oluturulmas Projesi devam etmekte olup 2010 ylnda tamamlanmas ngrlmektedir. Ulusal ve uluslararas piyasalar artan bir ekilde yaratc, analitik dnme yetenei yksek, yeni becerilere hzl adapte olabilen ve bilgiye eriebilen insan gc talep etmektedir. Bu balamda, eitimin kalitesinin artrlmas amacyla ilkretimde ve mesleki ve teknik ortaretimde hazrlanan yeni mfredat uygulanmaya balanmtr. Genel ortaretimdeki mfredat almalar ise byk oranda tamamlanmtr. Trkiyede bilgisayar bana den renci says 26 iken bu say OECD lkeleri iin 6dr. Trkiyede rencilere teknolojik yetkinliklerin kazandrlmas amacyla rgn ve yaygn eitimin

77

Yapsal Reformlar

teknolojiyle desteklenmesi, retmen ve eiticilerin biliim okuryazarl niteliklerinin artrlmas ve okullarda bilgi ve iletiim teknolojilerine ynelik altyapnn gelitirilmesi ihtiyac bulunmaktadr. Bilgi Teknolojisi (BT) snflarnn, eitimde etkin kullanm genibant internet eriim hizmetinin tm okul ve eitim kurumlarna yaygnlatrlmas almalar devam etmektedir. gc piyasasnn talep ettii nitelikli ara eleman ihtiyacnn karlanmas amacyla, mesleki ve teknik eitime etkin bir ynlendirmenin yaplmas byk nem tamaktadr. 1995 ylnda ortaretim iinde mesleki ve teknik ortaretimin pay yzde 42,3 iken, bu oran 20022003 retim dneminde okul trleri arasnda farkl katsay uygulamasnn da etkisiyle yzde 32,3e gerilemitir. 2005-2006 retim dneminden itibaren 9. snflarda genel ve mesleki eitimin ortak olmas ve mesleki ve teknik ortaretimin modler esasa gre yeniden yaplandrlmas ile bu oran artmaya balam ve 2008-2009 retim dnemi itibaryla yzde 40,8e ykselmitir. Bununla beraber; ilkretimden ortaretime gei sisteminin rencilerin ilgi, beceri ve kabiliyetlerini dikkate almas ve ilkretimde etkin bir ynlendirme sisteminin kurulmasyla mesleki eitimin ortaretim iindeki paynn artmas beklenmektedir. Buna ek olarak, yksekretime geiteki katsay uygulamasnn kaldrlmas sonucunda mesleki ve teknik eitime olan talebin artarak devam etmesi ve OECD ve AB ortalamas olan yzde 50 oranna ulalmas beklenmektedir. nmzdeki dnemde ise mesleki ve teknik ortaretimin igc piyasas ile uyum dzeyinin artrlmasna ynelik almalar daha ok nem kazanacaktr. 2006 ylnda kurulan Mesleki Yeterlilik Kurumunun, ulusal mesleki yeterlilik sistemini ynetmesi iin kapasitesinin gelitirilmesi almalarna devam edilmektedir. Bu kapsamda meslek standartlarnn ve ulusal yeterliliklerin oluturulmas almalar devam etmektedir. Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde hayat boyu renme perspektifi iinde, mesleki eitimin ve srekli eitimin kalitesinin artrlmas ve modernizasyonu ile insan kaynaklar geliiminin tevik edilmesini amalayan nsan Kaynaklarnn Mesleki Eitim Yolu le Gelitirilmesi Projesi (KMEP) 2007 ylnda Milli Eitim Bakanl ve Yksekretim Kurulu Bakanl tarafndan balatlm olup, uygulamas devam etmektedir.
Tablo 4. 9: gc Piyasas Politika Taahhtleri Matrisi
(1000 Euro) 2008 1. zelletirme Sosyal Destek Projesi II A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi Toplam Net Bte Etkisi A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi ---7.350 ----7,350 ----6.279 ---6.279 ----2.095 ---2.095 ---2.037 ---2.037 -----------4.150 ---4.150 ---3.200 ---3.200 -----------5.479 ---5.479 ---800 ---800 ---------------------------2.095 ---2.095 -------------------2.037 ---2.037 ------------------------2009 2010 2011 2012

2. Aktif stihdam Tedbirleri ve Yerel Dzeyde Trkiye Kurumuna Destek Projesi

3. Kadn stihdamnn Desteklenmesi Operasyonu

78

Yapsal Reformlar

4.4. Tarm Sektr Tarm politikalarnda, gda gvencesi ve gvenliinin salanmasnn yan sra AB ile uyumlu srdrlebilir bir tarmsal yapnn oluturulmas temel amatr. Bu kapsamda, retimin talebe uygun olarak ynlendirilmesini salayacak politika aralar uygulanrken, ABye katlm sonrasnda Birlik iinde rekabet edilebilmesi iin tarmsal yapda gerekli dnme ncelik verilecektir. Bu balamda, tarm sektrndeki yapsal dnme katk vermek zere uygulanan nemli destekler Tablo 4.10da; sz konusu desteklerin srdrlebilir bir tarmsal yapya katksnn artrlmasna ynelik ve AB Mali birlii kapsamnda salanan teknik destekler de dahil olmak zere yrtlen projeler de Tablo 4.11de listelenmektedir. Yapsal dnm srecinde kamuda kurumsal kapasitenin artrlmas amacyla almalar srdrlmekte olan Tarm ve Kyileri Bakanlnn kurulu ve grevlerine ilikin kanun almalar, AB mktesebatnn ngrd ekilde zellikle bitki sal, veteriner ve gda gvenlii hizmetlerinin bir arada yrtlmesinin gerektirdii ilevsel rgtlenme, tarmsal aratrma-gelitirme ve yaym hizmetlerinin birbirlerini tamamlayc bir yapda yrtlmesi ile toprak koruma ve arazi kullanmnda politika gelitirme kapasitesinin oluturulmas konularn da ierecek ekilde tamamlanacaktr. Gda, yem, gda hijyeni, bitki sal ve veterinerlik hizmetleri alanndaki kamu hizmetlerinin dzenlenmesine ynelik hazrlanan taslak Kanuna ilikin teknik almalar, zellikle ilgili konulardaki hizmetlerin egdm iinde yrtlmesi ile merkezi ve yerel kurumlar ve kurum iinde birimler aras iblmnn dzenlenmesi konularnda gerekli deerlendirmelerin yaplmas sonrasnda tamamlanacaktr. Tarmsal retici rgtllnde nemli bir yap olan Tarm Sat Kooperatif ve Birliklerinin srdrlebilir mali ve idari yaplara sahip olabilmelerinin yan sra Birliklere salanan kredi desteinin rasyonel hale getirilerek bamszlklarnn glendirilmesi amacyla ilgili mevzuatta gerekli deiiklikler yaplacaktr. Tarm arazilerinin miras yoluyla paralanmasnn nlenmesine ynelik olarak ilgili kanunlarda gerekli deiiklikler yaplacaktr. Ayrca, ok paral ve dank tarm arazilerinin azaltlmasnn yannda sulama projelerinde yatrm maliyetlerinin ve kamulatrma giderlerinin azaltlmasna ynelik olarak arazi toplulatrma almalar hzlandrlacaktr. 2001 ylnda lke genelinde uygulamaya konulan Dorudan Gelir Destei (DGD) program ile 2008 ylnda 15,8 milyon hektar alan kayt altna alnarak yaklak 2,4 milyon iftiye deme yaplmtr. DGD demeleri dahil alan bazl demelerin destekleme btesi ierisindeki pay 2004 ylnda yzde 80 iken, bu oran 2008 ylnda yzde 35 olarak gereklemitir. DGD demelerinin kaldrld 2009 ylnda, alan bazl demelerin, destekleme btesinin yaklak yzde 27sini oluturaca tahmin edilmektedir. DGD uygulamas ile birlikte gelitirilen kayt ve izleme/kontrol sistemi kapsamnda, 2004 ylndan itibaren aralklarla balatlan organik tarm, toprak analizi, evre Amal Tarm Alanlarnn Korunmas (ATAK), sertifikal tohum ve fidan kullanm gibi artl, mazot ve gbre demeleri gibi artsz alan bazl demeler retimi ynlendirme amacyla kullanlmaya devam edilmektedir. Bununla birlikte, hayvanclk sektrnn ABye Katlm sonras Birlik iinde rekabet edebilmesi iin gerekli olan yapsal dnmn salanmas amacyla, 2004 ylnda yzde 7 olan hayvanclk desteklemelerinin destekleme btesindeki pay 2009 ylnda yzde 22ye ykselmi ve 2010 ylnda ise bu orann korunmas programlanmtr. Bu kapsamda dekar bana yem bitkileri destekleme demeleri, st tevik primleri, ana hayvan bana deme ile kaytl olma ve hastalktan ari olma durumlarnda ek deme uygulamalar ngrlmtr. Uygulanmakta olan bykba hayvan kimlik sistemine ilave olarak, kkba hayvanlarn kimliklendirilmesi konusunda AB hibe katkl Koyun ve Keilerin Kpelenmesi ve Alanmas Projesi 2009 ylnda uygulamaya balatlmtr. Bunlara ilave olarak, ilgili idari kapasitenin gelitirilmesini teminen AB Mali birlii kapsamnda 2007 ylnda uygulamaya konulan Snr

79

Yapsal Reformlar

Kontrol Noktalarnn Yeniden Yaplandrlmas Projesi tamamlanm olup, kurumsal kapasiteye ilikin eksikliklerin giderilmesi noktasnda almalar devam etmektedir. AB krsal kalknma politikalarnn uygulanmasna ynelik kapasite oluturulmas amacyla uygulanan Krsal Kalknma Yatrmlarnn Desteklenmesi Programnn destekleme btesindeki pay 2008 ylnda yzde 2,71 iken, bu orann, 2010 ylnda AB Mali birlii kapsamnda yrtlecek olan krsal kalknma destekleri iin katk pay da dhil olmak zere yzde 5,4 olmas ngrlmtr. Sz konusu uygulamann, blgesel zellikleri dikkate alacak ekilde farkllatrlmas ihtiyac bulunurken, nmzdeki dnem AB Mali birlii kapsamnda finansman destei salanacak olan benzer nitelikli uygulama ile tamamlayclnn salanmas hedeflenmektedir. 5363 sayl Tarm Sigortalar Kanunu uyarnca, reticilerin sigorta primlerinin desteklenmesi kapsamnda, 2009 ylnda dolu, don ve hayvan hayat konular bata olmak zere, teminat altna alnacak risklerle ilgili Ekim ay itibaryla toplam 300.778 adet polie kesilmi olup, toplam 56 milyon TL destek salanmtr. Tarm sigorta sisteminin belirli bir derinlik kazanmas iin gerekli grlen prim desteklerinin, sistemin srdrlebilirlii iin aamal olarak azaltlmas beklenmektedir. Yukarda belirtilenler kapsamnda, ABye katlm srecinin gerekleri de gz nne alnarak nihai hedefin iletme temelli desteklemelerin olaca, idare ve kontroln alan bazl yaplabilecei altyapnn gelitirilmesi, hayvanclkta yapsal dnm salayacak kaytllk ve hayvan varlnn saf kltr rk lehine dntrlerek verimlilik ve kalite artnn salanmas konularnda ngrlebilirlii artracak takvimlendirmeyi de ieren bir destekleme stratejisi hazrlanacaktr. Tarmsal istatistiki verilere dair nitelik ve nicelik sorunlarnn giderilmesi ve tarm politikalarnn yrtlmesine ilikin bilgi altyaps ile idari yapnn gelitirilmesine ynelik faaliyetler, AB Mali birlii kapsamnda teknik yardm da alnacak ekilde programlanmtr. Bu kapsamda, nihai hedefin iftlik Kayt Sisteminin oluturulmas olacak ekilde bir Btnleik dare ve Kontrol Sisteminin oluturulmasna ynelik ifti Kayt Sisteminin gelitirilmesi almalar srdrlmektedir. Buna uygun olarak Katlm ncesi Mali birlii kapsamnda iletmelerin geliiminin izlenebilmesi ve politika oluturmaya katkda bulunmak amacyla iftlik Muhasebe Veri Ann kurulmas, Arazi Parsel Tanmlama Sisteminin oluturulmas ve Tarm ve Kyileri Bakanlnn istatistik kapasitesinin gelitirilmesine ynelik projeler uygulanmaktadr. Su rnleri sektrnde idari yapnn glendirilmesi ile avclk retiminde kaynak ynetiminin etkinletirilmesine ve yetitiricilikte evre ile uyumun salanmasna ncelik verilecektir. Bu kapsamda AB Ortak Balklk Politikasna uyum da dikkate alnarak hazrlanan Su rnleri Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun tasars TBMM gndemindedir. Karaya k noktalarnda ofislerin kurulmasna devam edilmekte ve su rnleri bilgi sisteminin gelitirilmesine ynelik altyap almalar srdrlmektedir. lave olarak, kontrol hizmetlerinin etkinletirilmesini teminen uzaktan alglama yntemiyle 15 mnin zerindeki teknelerin takibinin yaplabilmesi iin almalar yrtlmtr. Ayrca, stok deerlendirme sisteminin kurulmasna temel tekil etmek zere yasal ve kurumsal ihtiyalarn tespiti ve konuyla ilgili insan kaynaklarnn gelitirilmesi amacyla Katlm ncesi Mali birlii kapsamnda Trkiyenin Balklk Ynetim Sistemine Stok Deerlendirme almalarnn Adaptasyonu Projesi yrtlmektedir. Gda gvenlii, veterinerlik ve bitki sal mevzuatnn AB mktesebat ve uluslararas standartlarla uyumlatrlmas iin bir strateji hazrlanmas almalar srdrlmektedir. Ayn strateji almasnda yer almak zere, bahsi geen mevzuatn uygulanabilmesi iin idari kapasitenin gelitirilmesine ve laboratuvar kapasitelerinin ortaya konularak eksikliklerin tamamlanmasna ilikin ngrleri ierecek teknik almalar devam etmektedir. ABye katlm srecinin gerekleri gz nne alnarak yaplan bir baka alma ise, gda iletmelerinin AB gda mevzuatna uyum durumunun ortaya konulmasdr. Bu amala gerekletirilen snflandrma almas Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan tamamlanarak
80

Yapsal Reformlar

AB tarafna iletilmitir. Snflandrma almasnn ardndan gda iletmelerinin eksiklerinin bir program dahilinde tamamlanarak, ayn srete yaknsanmaya allan, AB gda mevzuatyla uyumlu ekilde retim yapmalarn teminen almalar devam ettirilecektir. Kamu eker fabrikalarnn zelletirilmesi sreci devam etmekte olup, sektrde kurumsal dzenlemelerin tamamlanmasnn yan sra ayn srete kota ynetimi ve denetiminin etkinletirilmesi iin mevzuat dzenlemelerinin de sonulandrlmas beklenmektedir. 4.4.1. Krsal Kalknma Dokuzuncu Kalknma Plan dneminde (20072013) krsal kalknma politikalarnn temel amac krsal kesimde yaayan toplumun i ve yaam koullarnn bulunduu yrede gelitirilmesidir. Bu temel amala uyumlu olarak, krsal kalknma politika erevesi aadaki ekilde tespit edilmitir: Tarm ve gda sektrlerini rekabeti bir yapya kavuturmak nsan kaynaklarn, rgtlenme dzeyini ve yerel kalknma kapasitesini gelitirmek Fiziki altyap hizmetlerini gelitirmek Krsal evreyi korumak ve gelitirmek Sz konusu politika hedeflerine katkda bulunmak zere, krsal kesimde kalknmann salanmasna ynelik program ve projeler; krsal kalknma uygulamalarnda sektrel ve mekansal politikalarn uyumunun salanmas krsal kalknma ile tarmsal kalknmann bir btn olarak ele alnmas ABnin tarm ve krsal kalknma politikalarna uyumun salanmas krsal alann farkllaan zellikleri ile ihtiya ve potansiyelinin gz nnde bulundurulmas krsal kalknmaya ynelik tm projelerin yrtlmesinde ilgili merkezi ve yerel kurumlar arasnda koordinasyon ve ibirliinin glendirilmesi yerel ynetimler, sivil toplum kurulular ve yararlanclarn karar alma ve uygulama srelerine katlmnn salanmas hedefleri erevesinde gerekletirilmektedir. AB Ortak Tarm Politikas (OTP) mktesebatna uyum dzeyinin artrlmas ile tarm sektr ve krsal alanlarn srdrlebilir geliimine destek salanmas amalarna ynelik olarak IPA Krsal Kalknma bileeni iin ynetim otoritesi olarak belirlenen Tarm ve Kyileri Bakanl bnyesinde idari kapasite oluturma almalar, muhtelif teknik ibirlii projeleriyle srdrlmektedir. 2007-2013 dnemini kapsayan IPA Krsal Kalknma Programna (veya IPARD Programna) ynelik uygulama ve deme ilevlerini yrtecek olan Tarm ve Krsal Kalknmay Destekleme Kurumunun merkez tekilat ve il koordinatrlklerinin akreditasyonuna ynelik almalar devam etmektedir. Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi ile uyumlu olarak hazrlanmakta olan Krsal Kalknma Plannn ilk tasla 2009 yl sonu itibaryla tamamlanmtr. Plan, ulusal ve uluslararas kaynaklarla finanse edilen tm krsal kalknma program, proje ve faaliyetlerini kapsayacak ekilde hazrlanmakta, izleme-deerlendirme altyapsn kurmakta ve krsal kalknma uygulamalarnn genel esaslarn belirleyen dinamik bir eylem plan eklinde tasarlanmaktadr. D finansman desteiyle yrtlen entegre kalknma projelerinden; Sivas-Erzincan Kalknma Projesi (20042012), Anadolu Su Havzalar Rehabilitasyon Projesi (20042012) ve Diyarbakr-Batman-Siirt Kalknma Projesi (20082012) uygulamalarna devam edilmektedir. ounlukla az gelimi blgelerde uygulanmakta olan bu projeler; tarm sektrnn modernizasyonuna, evreci tarm uygulamalarnn yaygnlatrlmasna ve kk lekli iletmelerin kapasitelerinin iyiletirilmesine katk salamaktadr.
81

Yapsal Reformlar

Krsal alanda reticilerin gelir dzeyinin ykseltilmesi, tarm-sanayi entegrasyonunun gelitirilmesi, pazarlama altyapsnn glendirilmesi, gda gvenliinin artrlmas, alternatif gelir kaynaklarnn yaratlmas, tarmsal sulama alt yapsnn gelitirilmesi ve tarmda makinalama dzeyinin iyiletirilmesi temel amalarna ynelik olarak; 81 ilde yrtlmekte olan Krsal Kalknma Yatrmlarnn Desteklenmesi Program (KKYDP) iin 2008 ylnda 253 milyon TL kaynak ayrlmtr. IPARD Programna yakn uygulama mekanizmasna sahip sz konusu hibe program, IPARD Programnn sadece 42 ilde uygulanaca dikkate alndnda, IPARD hedeflerinin lke genelinde gerekletirilmesine imkn vermekte ve krsal alanlarn srdrlebilir kalknmasna katk salamaktadr. Tarmsal sanayinin ve tarm d ekonomik faaliyetlerin gelitirilmesine ynelik mali desteklerin de etkisiyle, krsal kesimde 2007 ylnda yzde 38,8 olan tarm d istihdam oran, 2008 ylnda yzde 39,2ye ykselmitir. Dier yandan, 2005 ylnda, stanbul ve Kocaeli illeri hari olmak zere, 79 ilde uygulamasna balanan Kylerin Altyapsnn Desteklenmesi Projesi (KYDES) iin 2009 ylnda 500 milyon TL kaynak ayrlmtr. Nfusu 10 binden dk belediyeler iin gelitirilen Belediyelerin Altyapsnn Desteklenmesi Projesine (BELDES) ise 2009 ylnda son verilmitir. Bu belediyelerin mali yaplar, 15.7.2008 tarih ve 5779 sayl Kanun ile glendirilmitir. Bunun yansra, Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl ile Tarm ve Kyileri Bakanl ibirliinde 2003 ylndan itibaren 81 ilde uygulanmakta olan Krsal Alanda Sosyal Destek Projesiyle (KASDEP) 3294 sayl Kanun kapsamndaki yoksul kesimin tarmsal faaliyetler yoluyla retici olmalar desteklenmektedir. KASDEP iin 2008 ylnda 109,4 milyon TL kaynak ayrlmtr.
Tablo 4. 10: Tarm Politika Taahhtleri Matrisi (Tarm Desteklerindeki nemli Gelimeler)
2008 2009 2010 1. Alan Bazl demeler --------A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi -1.068.510 -569.506 -971.606 --------B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 1.068.510 569.506 971.606 2. Hayvancln Desteklenmesi Hakkndaki 2005/8503 Sayl Karar Uyarnca Verilen Destekler --------A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi -573.539 -465.537 -555.457 --------B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 573.539 465.537 555.457 3. Krsal Kalknma Yatrmlarnn Desteklenmesi --------A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi -57.092 -128.568 -68.767 --------B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 57.092 128.568 68.767 4. Tarm rnleri Sigortas --------A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi -24.618 -25.992 -31.056 --------B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 24.618 25.992 31.056 Toplam Net Bte Etkisi --------A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi 1.723.759 1.189.603 1.626.886 --------B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 1.723.759 1.189.603 1.626.886 (1000 Euro) 2011 2012 -----------------------------------------

82

Yapsal Reformlar Tablo 4. 11: Tarm Politika Taahhtleri Matrisi (Tarm Sektrnde Yrtlen nemli Projeler (1) )
2008 1. Snr Kontrol Noktalarnn Yeniden Yaplandrlmas Projesi --A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi 3.326 B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi 4.950 B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 1.624 2. Kuduz Hastalnn Kontrol Projesi --A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi 1.598 B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi 2.357 B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 759 3. Kkba Hayvanlarn Kpelenmesi ve Alanmas Projesi --A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi --B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 4. Ku Gribi ve nsanlararas Salgna Hazrlk ve Mcadele Projesi --A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi -4.846 B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi 2.293 B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 7.139 Toplam Net Bte Etkisi --A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi 78 B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi 9.600 B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 9.522 2009 --506 576 70 --209 327 118 --11.220 18.182 6.962 ---4.108 1.095 5.203 --7.827 20.180 12.353 --377 2.812 2.435 ---7.265 0 7.265 --6.799 2.945 9.744 --0 0 0 2010 --89 133 44 2011 ----------------------------------------(1000 Euro) 2012 -----------------------------------------

(1) AB destekli projelerde, bte gelirlerine etkisi olarak, ilgili projelerdeki hibe ve yatrm bileenli AB katks alnmtr.

4.5. dari Reform 4.5.1. Stratejik Planlama ve Performans Esasl Bteleme 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu erevesinde kamu idarelerinde stratejik planlama ve performans esasl btelemeye ynelik uygulama, 2010 ylna kadar srmesi planlanm olan gei program dhilinde yaygnlatrlmtr. Bu erevede, merkezi ynetim kapsamnda Aralk 2009 itibaryla stratejik plan ve performans program hazrlamas gereken 145 kamu idaresinden 135inde stratejik plan almas tamamlanarak 2010 yl performans program almalar yrtlmtr. Performans programlarnn hazrlanmasna ilikin usul ve esaslar yeniden belirlemek amacyla Maliye Bakanl tarafndan hazrlanan Kamu darelerince Hazrlanacak Performans Programlar Hakknda Ynetmelikte Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik Resmi Gazetede 15 Temmuz 2009 tarihinde yaymlanmtr. Bu ynetmelikle uyumlu olarak kamu idarelerinin performans esasl btelemeye ilikin almalarn ynlendiren Performans Program Hazrlama Rehberi de gncellenmitir. Kamu ktisadi Teebbslerinin (KT) stratejik plan hazrlamalar, 2008 ve 2009 yllarna ait Genel Yatrm ve Finansman Programlarnda Bakanlar Kurulu Kararlaryla hkme balanmtr. Bu kapsamda 19 adet KTte stratejik planlama almalar yrtlmtr. Yerel ynetimlerde de stratejik planlama ve performans esasl bteleme uygulamas devam etmektedir. l zel idareleri, bykehir belediyeleri ile nfusu 50 binin zerindeki belediyelerde, ilgili kanunlar gerei, 2009 yl Mart aynda yaplan mahalli idareler genel seimlerinden itibaren alt ay iinde stratejik planlarn yenilemesi ykmll erevesinde stratejik plan ve performans program hazrlama almalar yrtlmtr.

83

Yapsal Reformlar

2006 ylnda hazrlanan Kamu darelerinde Stratejik Planlamaya likin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik ve Kamu dareleri in Stratejik Planlama Klavuzu bugne kadar yaplan almalar ve elde edilen deneyimler nda gzden geirilerek, yaanan sorunlarn giderilmesi ve sistemin daha etkili almas iin gerekli deiiklikler 2010 yl iinde yaplacaktr. Stratejik ynetimin etkili biimde uygulanabilmesi amacyla, teorik ve pratik bilgi birikiminin artrlmasna ynelik olarak Devlet Planlama Tekilat Mstearl tarafndan eitim, aratrma ve yayn faaliyetlerini ieren bir kapasite gelitirme program yrtlmektedir. Bu kapsamda Devlet Planlama Tekilat Mstearl tarafndan bir kapasite gelitirme modeli oluturmak zere balatlan aratrma projesi tamamlanacaktr. Bu model dorultusunda kamu yneticilerine ynelik eitim programlar uygulanmas ngrlmektedir. Karar verme srelerinin desteklenmesi amacyla mali srelere ilikin elektronik sistemler yeniden dzenlenecek ve gelitirilecektir. Bu erevede, KBS-Say2000i, e-BTE ve SGB.net sistemlerinin fonksiyonlarn merkezi bir yapda toplamaya, btelerin hazrlk aamasndan Saytay genel uygunluk bildirimine kadar mali srecin tm aamalarn (bte, denek, tahakkuk, harcama, muhasebe, raporlama ve denetim, kesin hesap) tek bir merkezi biliim sistemi zerinden yrtmeye, stratejik plan ve performans programlarna ve yasama almalarna destek salamaya ynelik olarak ve merkezi ynetim kapsamndaki tm kamu idarelerine hizmet verecek bir biliim sistemi 2010 yl sonuna kadar gelitirilecektir. 4.6. Dier Reform Alanlar 4.6.1. Blgesel Gelime Trkiyenin 2007-2013 dnemini kapsayan Dokuzuncu Kalknma Plannda tanmlanan be gelime ekseninden birisi Blgesel Gelimenin Salanmasdr. Planda da belirtildii zere; blgesel gelime politikalarnda temel amalar, yerel dinamiklere ve isel potansiyele dayal kalknma anlay erevesinde; merkezi dzeydeki politikalarn daha uyumlu ve etkin hale getirilmesi yerel dzeyde kurumsal kapasitenin artrlmas ekonomik gelime ve sosyal refahn lke genelinde dengeli bir ekilde yaylmas blge dna g eilimlerinin blge iinde tutulmas nfusun meknda dengeli dalmnn salanmas kentlemenin salkl bir yapya kavuturulmas krsal kesimde refah artrarak, kr ve kent arasndaki sosyo-ekonomik gelimilik farklarnn azaltlmasdr. Dokuzuncu Kalknma Plannn ncelikleri dorultusunda, bata az gelimi blgelerde olmak zere, byme ve evrelerine hizmet verme potansiyeli yksek Cazibe Merkezleri belirlenmi ve devlet yardmlar sisteminin effaflatrlmas ve etkinletirilmesi amalar nda devlet yardmlarnn izlenmesi ve denetlenmesine ilikin yasal ve kurumsal altyap oluturulmasna ynelik almalara balanmtr. Bu erevede, cazibe merkezlerinin ulalabilirliinin iyiletirilmesi ve fiziki ve sosyal altyaplarnn glendirilmesi ynndeki almalara devam edilmitir. Sz konusu merkezler iin 2008 ylnda balatlan zel destek program almalar 2009 ylnda da srdrlmtr. Proje uygulamalar devam etmektedir. Diyarbakrda yrtlen uygulama, dier merkezlere de yaygnlatrlacaktr. 16 Temmuz 2009 tarihinde yrrle giren 2009/15199 sayl Yatrmlarda Devlet Yardmlar Hakknda Karar ile tevik sistemi blgesel farkllklar gznne alnarak yeniden yaplandrlmtr. Sz konusu karar ile lkemiz statistiki Blge Birimleri SnflandrmasDzey 2 blgelerinin sosyo ekonomik gelimilik seviyeleri dikkate alnarak 4 blgeye ayrlmtr. Blge farkllklarna ve sektrel nceliklere gre tespit edilen koullar salayan yatrmclara I. ve II. Blgelerde gmrk vergisi muafiyeti, KDV istisnas, vergi indirimi, sigorta primi iveren hissesi destei ve yatrm yeri tahsisi destei verilirken; III. ve IV. Blgelerde ise bu desteklere ek olarak faiz destei verilmektedir.

84

Yapsal Reformlar

Mays 2008de hazrlanan GAP Eylem Plan kapsamnda yer alan faaliyet ve projeler iin 2008-2012 dneminde toplam 26,7 milyar TL kaynak kullanlacaktr. GAP Eylem Plan iin 2008-2012 dneminde gereken 14,5 milyar TLlik ek finansmann yaklak 1 milyar TLlik ksm 2008 ylnda kullandrlmtr. 2009 yl iin ise yaklak 3 milyar TL kaynak tahsis edilmitir. 2004-2006 dneminde Trkiye-AB mali ibirlii kapsamnda uygulamaya konulan blgesel kalknma programlar baaryla tamamlanmtr. GAP daresi tarafndan koordine edilen GAP Program haricinde, DPT koordinasyonunda yrtlen blgesel kalknma programlar kapsamnda uygulanan projelerin bteleri toplam yaklak olarak 266 milyon euro olup, bunun 188 milyon euroluk ksmn Trkiye ve AB ortak finansmanndan kaynaklanan hibeler, 78 milyon eurosunu ise faydalanclarn e-finansman oluturmaktadr. GAP Program ve Trkiye-Bulgaristan Snr tesi birlii Program haricinde yrtlen blgesel kalknma programlar ile 33 ilde toplam 1428 proje desteklenmitir. Sz konusu projelerin yaklak yzde 95i baar ile tamamlanmtr. Tamamlanan projelerin bteleri gz nne alndnda programlarn finansal baar oran yzde 88 olarak hesaplanmaktadr. Blgesel kalknma politikalarnda nemli bir ara olan kalknma ajanslarnn Temmuz 2009daki Bakanlar Kurulu Karar ile kurulan 16 ajansla birlikte tm Dzey 2 blgelerinde kurulmas tamamlanmtr. kincil mevzuat almalar ile birlikte ajanslara ynelik sre modelleme ve Kalknma Ajanslar Ynetim Sistemi (KAYS) almalar devam etmektedir. Kalknma Ajanslar Proje ve Faaliyet Destekleme Ynetmelii Devlet Planlama Tekilat tarafndan hazrlanarak yakn zamanda yrrle girmitir.
Tablo 4. 12: Blgesel Gelime Politika Taahhtleri Matrisi
(1000 Euro) 2008 2009 1. Trkiye-Bulgaristan Snr tesi birlii Program A. Uygulama Profili ----B. Net Bte Etkisi -949 -1.413 B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi ----B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi -949 -1.413 2. TRA2, TR72, TR52 ve TRB1 Dzey 2 Blgeleri Kalknma Program A. Uygulama Profili ----B. Net Bte Etkisi --B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 3. TR90 Dzey 2 Blgesi Blgesel Kalknma Program A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi -4.800 B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi -4.800 4. AB Blgesel Programlar (1) A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi -1.613 B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi -1.613 5. Blgesel Gelime Projesi (2) A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi -108 B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi -108 6. GAP Eylem Plan A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi 2.457.400 -------1.200 ---1.200 -----------103 ---103 --4.510.177 2010 ------------------------------------------5.106.900 2011 ------------------------------------------4.976.171 2012 ---------------------------------------------

85

Yapsal Reformlar

B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 7. Kalknma Ajanslar A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi Toplam Net Bte Etkisi A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi

-----65.000 ---65.000 -----

---4.510.177 --100.000 --100.000 ---4.612.893 ---4.612.893

---5.106.900 --310.000 --310.000 ---5.416.900 ---5.416.900

---4.976.171 --570.000 --570.000 ---5.546.171 ---5.546.171

------570.000 --570.000 ---------

Not: Uygulamas balayan programlar iin harcamalar, Merkezi Olmayan Uygulama Sistemi erevesindeki onay prosedr nedeniyle, bir sonraki yldan itibaren gerekletirilebilmektedir. (1) Bu proje kapsamnda yer alan blgesel gelime projeleri iin, gerekli grld takdirde dorudan veya ileri Bakanl btesi araclyla, mahalli idareler veya bunlarn birliklerinin btelerine aktarma yaplmaktadr. (2) Stratejik planlama yaklamyla hazrlanan Yeilrmak Projesi.

4.6.2. Salk ve Sosyal Gvenlik Reformu 4.6.2.1. Salkta Dnm Program 2004 ylndan beri uygulanmakta olan Salkta Dnm Programyla; Salk Bakanlnn yeniden yaplandrlarak dzenleme, planlama ve denetleme rolnn glendirilmesi, herkesi tek at altnda toplayan genel salk sigortas sisteminin oluturulmas, salk hizmetlerinin yaygnlatrlmas ve eriiminin kolaylatrlmas ile kalitesinin artrlmas, aklc ila ve malzeme kullanmnn salanmas ve salk bilgi sisteminin etkinletirilmesi hedeflenmektedir. Salkta Dnm Programnn uygulanmasna destek salamak amacyla yrtlmekte olan Salkta Dnm Projesinin I. aamas 2009 ylnda tamamlanmtr. Salk Bakanl ile Sosyal Gvenlik Kurumu Bakanlnca yrtlecek olan ve projenin II. aamas olarak deerlendirilen Salkta Dnm ve Sosyal Gvenlik Reformu Projesi iin 30 Haziran 2009 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile Uluslararas mar ve Kalknma Bankas arasnda, projenin finansmanna ilikin bir anlama yaplmtr. Salkta Dnm Program erevesinde, salk hizmetlerinin yrtlmesinden sorumlu kurumlar yeniden yaplandrlacaktr. Bu kapsamda ncelikle Salk Bakanlnn planlayc ve denetleyici rolnn glendirilmesi iin tekilat kanunu yenilenecek, Refik Saydam Hfzsshha Merkezi uluslararas geerlilii olan Ulusal Halk Sal Kurumuna dntrlecektir. Hizmet kalitesini ve verimliliini artrmak amacyla, kamu hastaneleri idari ve mali adan kademeli olarak zerkletirilecektir. la, ila retiminde kullanlan maddeler ve tbbi cihazlarn retimi, ithalat, ihracat, piyasaya arz, hizmete sunulmas, kullanmlarn dzenlemek ve bunlarn uygulamalarnn topluma, gvenli, etkili, kaliteli ve standartlara uygun bir ekilde ulamasn temin etmek iin Trkiye la ve Tbbi Cihaz Kurumu kurulacaktr. Salkta Dnm Program erevesinde, temel salk hizmetlerinin glendirilmesi ve sevk zincirinin etkin kullanmn salamak amacyla Aile Hekimlii Pilot uygulamasna 2005 ylnda balanmtr. 2009 yl Ekim ay itibaryla aile hekimliinin uyguland il says 40a ulam olup, 2010 yl sonunda uygulamann tm yurda yaygnlatrlmas hedeflenmektedir. lkemizde yal nfusun orannn giderek artaca da dikkate alndnda bulac olmayan hastalklara ynelik koruyucu salk hizmetlerinin eitlendirilmesi nem arz etmekte olup, kronik hastalklara sebep olan risklerin azaltlmasna ilikin Kronik Havayolu Hastalklarn (Astm-KOAH) nleme ve Kontrol Program, Trkiye Obezite ile Mcadele ve Kontrol Program gibi yeni programlar hazrlanmaktadr. Ayrca, kronik hastalklarn risk faktrlerinden olan ttn mamullerinin kullanmnn azaltlmas amacyla 3 Ocak 2008 tarihi itibaryla kabul edilen kanun ile 19 Temmuz 2009 tarihinde kapal mekanlarda sigara kullanm yasaklanmtr.

86

Yapsal Reformlar

lkemizde bata hekim olmak zere salk personeli a azaltmak amacyla 2007-2009 dneminde tp fakltesi kontenjanlarnda yzde 56, hemire kontenjanlarnda ise yzde 16 orannda art kaydedilmitir. Ayrca, salk personeli ann azaltlmas iin yeni tp ve salk bilimleri faklteleri kurulmaktadr. Dier taraftan, personel eksikliinin de etkisi ile grlen salk personelinin blgeler arasnda dengesiz dalm sorunu azalmakla beraber, nemini korumaktadr. Salk Bakanl tarafndan uygulanan mecburi hizmet, personel dalm almalar ve personelin ihtiyac olan blgede altrlmasna ynelik tevikler ile 2002-2008 dneminde Salk Bakanlna bal salk hizmet birimlerinde hekim ve hemirelerin illere gre dalmlarndaki fark azaltlmtr. Salk bilgi sisteminin etkinletirilmesi amacyla; Merkezi Hastane Randevu Sistemi Projesi 2009 ylnda pilot uygulamas Trk Telekom ve Salk Bakanl'nn ortak almasyla oluturulan ar merkezlerinin hazr hale getirilmesinin ardndan ncelikle Erzurum ve Kayseri illerindeki devlet hastanelerinde balatlacaktr. Ayrca, uzman personel eksiklii bulunan hastanelerin desteklenmesi, gereksiz sevklerin nlenmesi ve hizmet sunumunda maliyet etkinliinin salanmas amacyla gelitirilen Teletp Projesinin radyoloji ve patoloji alanndaki pilot uygulamas srdrlmektedir. la takip sistemi almalar devam etmekte olup ila takibi, sahte ila ve ambalajlardan korunmay ve ilalarn gvenlii ile ilgili klinik verilerin toplanmasn salayacak olan karekodun rnler zerine 1 Ekim 2009 tarihinden itibaren yazlmas zorunlu hale getirilmitir ve tm ilalar 1 Ocak 2010 tarihinden itibaren karekodlu olarak satlacaktr. Kamu salk harcamalarnn GSYHya oran 2002 ylnda yzde 3,7 iken, 2008 ylnda yzde 4,5 olarak gereklemi olup bu orann 2009 ylnda 5 olmas beklenmektedir. Salk hizmet sunumundaki kapasite art ile hizmetlere eriim olanaklarnn iyiletirilmesi ve dviz kurundaki artnda etkisiyle ila harcamalarnn artmas yllar itibaryla kamu salk harcamalarnda arta neden olmutur. 2010 ylnda global bte uygulamas kapsamnn devlet hastanelerine ek olarak niversite hastanelerini de kapsayacak ekilde geniletilmesi ile ila ve tedavi harcamalarna ilikin alnan tedbirler sonucu salk harcamalarnn GSYHya orann 2009 ylndaki dzeyini korumas beklenmektedir. 4.6.2.2. Sosyal Gvenlik Reformu 20 Mays 2006 tarihinde yrrle giren 5502 sayl Sosyal Gvenlik Kurumu Kanunu ile 1 Ocak 2008 - 1 Ekim 2008 tarihleri arasnda kademeli olarak yrrle giren 5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu ile sosyal gvenlik reformuyla ilgili mevzuat almalar byk lde tamamlanmtr. Sosyal gvenlik sisteminin mali srdrlebilirlie ve etkin denetim mekanizmasna sahip, kaliteli hizmet sunan bir yapya kavuturulmasna ynelik almalar Sosyal Gvenlik Kurumu (SGK) bnyesinde devam etmektedir. Bu kapsamda, sosyal sigorta sisteminin bilgi ilem altyapsnda kademeli olarak tam otomasyona geilmesi hedeflenmekte ve bu hususa ilikin projeler yrtlmektedir. 18 ubat 2009 tarihli ve 5838 sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunla; iyerinin kurulmas, nakli, ii altrma ve iten karma gibi hususlara ilikin olarak alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, SGK ve KURa ayr ayr yaplmakta olan bildirimler tekletirilerek, bildirimlerin ayr ayr alnmasnn iverenler nezdinde oluturduu brokratik yk azaltlmtr. Reformun bir dier bileeni olan genel salk sigortas ile, tm toplumu kapsayan zorunlu Genel Salk Sigortas (GSS) hayata geirilmitir. deme gc olmayan vatandalarn salk hizmetlerinden yararlanmasn salayan Yeil Kart uygulamas kapsamndaki kiiler ile kamu alanlar da en ge 1 Temmuz 2011 tarihinde GSS kapsamna alnacaktr.

87

Yapsal Reformlar Tablo 4. 13: Salk-Sosyal Gvenlik Politika Taahhtleri Matrisi

(1000 Euro) 2008 1. Salkta Dnm Projesi, II.Faz A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi 2. Ku Gribi Projesi (2) A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi Toplam Net Bte Etkisi A. Uygulama Profili B. Net Bte Etkisi B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi ---435 ---435 --47.406 50.000 -2.594 --84.285 100.000 -15.715 --86.000 100.000 -14.000 --86.000 100.000 -14.000 ---435 ---435 ---433 ---433 ---4.210 ---4.020 ----------------(1)

2009 --47.839 50.000 -2.161

2010 --88.305 100.000 -11.695

2011 --86.000 100.000 -14.000

2012 --86.000 100.000 -14.000

---------

(1) Sosyal gvenlik bilgi ilem altyapsnn glendirilmesi bileeni dahildir. (2) Projenin Dnya Bankas ile yrtlen ksmdr.

4.6.3. Ar-Ge ve Yenilik Bilim ve teknoloji politikasnn temel amac zel sektrn yenilik yeteneini artrmak, bilim ve teknolojide yetkinlemek ve bu yetkinlii ekonomik ve sosyal faydaya dntrmektir. Trkiyede Ar-Ge harcamalarnn GSYH iindeki pay 2006 yl itibaryla yzde 0,76 iken, AB ortalamas yzde 1,84tr. Bu orann 2013 ylnda yzde 2ye karlmas hedeflenmitir. Bu dorultuda, Ar-Ge iin ayrlan kamu yatrm miktar 2003 ylnda 319 milyon TL iken, 2009 ylnda yzde 304 artla 1.290 milyon TLye karlmtr. Ar-Ge almalarnn rne dnmesi ve rekabet gcne katksnn artrlmasnda zel sektrn rol artmaktadr. lkemizde zel sektr tarafndan gerekletirilen Ar-Ge faaliyetlerinin oran 2005 ylnda yzde 33,8 iken 2007 ylnda yzde 41,3e ykselmitir. Ancak, bu oran 2006 yl AB-27 ortalamas olan yzde 55,4n gerisinde kalmaktadr. Bu erevede, bir taraftan zel sektrn Ar-Ge projelerine verilen destek miktar ve tevikler artrlrken, dier taraftan bilgiyi reten ve kullanarak katma deere dntren kesimleri bir araya getirmek iin kurulan ve bnyesindeki firmalarn eitli teviklerden faydalanmasna imkan veren teknoloji gelitirme blgeleri (TGB) ile aratrma merkezlerinin says artrlmtr. 2009 yl Austos ay itibaryla 36 adet TGB kurulmu olup, bunlardan 20si aktif olarak faaliyetlerini srdrmektedir. Aktif olmayan dier TGBlerin kurulup faaliyete gemesi iin yatrmlar srdrlmektedir. Teknoloji Gelitirme Blgelerinde faaliyet gsteren firma says 2009 yl Austos sonu itibaryla 1.189a ulamtr. Ayrca, Ar-Ge konusunda salanan vergi teviklerini dzenlemek zere hazrlanan 5746 sayl Aratrma Gelitirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi hakknda Kanun 12 Mart 2008 tarih ve 26814 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Bu kanunun yrrle girmesiyle birlikte, Haziran 2009 itibaryla 52 firma Sanayi ve Ticaret Bakanlna bavurmu olup, bu firmalar 8.538 adet Ar-Ge personeli altrma ve Ar-Ge alannda 3.160 milyon TL yatrm yapma taahhdnde bulunmutur. Bu kapsamda 2010 ylnda zel sektr tarafndan yrtlen Ar-Ge projelerine verilen destekler artrlarak yenilik kltrnn gelitirilmesi ve Ar-Ge almalarna olan talebin canlandrlmas ncelikli olarak hedeflenmektedir. KOBlere salanan Ar-Ge ve yenilik kapasitesinin glendirilmesine ve fikri mlkiyet haklarnn korunmasna ynelik destekler etkinletirilerek yaygnlatrlacak; KOBlerin Ar-Ge finansmanna destek olmak zere

88

Yapsal Reformlar

balang ve risk sermayesi uygulamalar etkinletirilecektir. Ayrca, aratrma sonularnn ticariletirilmesi ve teknoloji transferi uygulamalar etkinletirilecektir. Ayrlan kaynak miktarnn artrlmas kadar nemli olan dier bir husus ise aratrmac ann giderilmesidir. 2007 yl itibaryla Trkiyede toplam i gc ve istihdamn yzde 0,52sini Ar-Ge personeli oluturmaktayken, bu oran AB-27 lkelerinde yzde 1,44tr. lkemizdeki Tam Zaman Edeeri (TZE) cinsinden toplam Ar-Ge personelinin 2005te yzde 30,4 zel sektr tarafndan istihdam edilirken bu oran 2007de yzde 38,2ye ulamtr. Bununla birlikte AB-27 lkelerinde bu oran 2007 yl itibaryla yzde 48,8dir. alma hayatnda eitlik anlamnda nemli bir kriter olan kadnlarn TZE cinsinden toplam aratrmac saysndaki oran, 2007 ylnda Trkiye iin yzde 34 olarak hesaplanm olup, AB-27 ortalamas olan yzde 28in zerinde yer almaktadr. Bu kapsamda 2010 ylnda Yksekretimde retim yesi says artrlacak ve retim yelerinin yurt genelinde dengeli dalm salanacaktr. Ayrca, bata yeni kurulan 41 niversite olmak zere gelimekte olan niversitelerin retim eleman an kapatmak iin retim yesi yetitirme programlar yaygnlatrlacaktr. AB lkeleri ile bilimsel ve teknolojik ibirliini artrma ve Avrupa Aratrma Alannn bir paras olma dorultusunda, ABnin bilim ve teknoloji alanndaki Yedinci ereve Programna tam katlm salanmasna devam edilmektedir. 4.6.4. Bilgi ve letiim Teknolojileri Dokuzuncu Kalknma Plannn temel amalarndan biri Trkiyenin bilgi toplumuna dnmn gerekletirmektir. Bu dnm gerekletirmede temel hedef ve politikalar ortaya koyan ve izlenmesi gereken yntem ve aralarn yer ald Bilgi Toplumu Stratejisi ve eki Eylem Plan kapsamndaki almalar devam etmektedir. Bilgi toplumunun gerektirdii insan kaynaklarnn yetitirilmesi kapsamnda, Milli Eitim Bakanl (MEB) ile Trk Telekom A.. arasnda imzalanan protokoller ile Haziran 2009 itibaryla, MEBe bal yaklak 36.000 okul ve kuruma Asimetrik Saysal Abone Hatt (ADSL) internet eriimi salanmtr. Dier taraftan, TRKSAT A.. ile MEB arasnda imzalanan protokol gerei, ADSL hizmeti ulatrlamayan 5.227 okul ve kuruma uydu zerinden eriim salanmas planlanm olup, bu kapsamda Haziran 2009 itibaryla 4.917 okul/kurumun uydu zerinden internet balants gerekletirilmitir. Bylece, ilkretim rencilerinin yzde 94 ve ortaretim rencilerinin tamamna genibant internet eriimi salanm bulunmaktadr. TK tarafndan Austos 2009da aklanan Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas sonularna gre, hanehalk bireylerinin internet kullanm oran yzde 38,1 olup, bunlardan kiisel amala kamu kurum ve kurulularyla iletiimde interneti kullananlarn oran yzde 22,2 olarak tespit edilmitir. Kamu ile iletiimde interneti kullananlarn yzde 34,3 ise form doldurma veya doldurulmu formu gnderme faaliyetinde bulunmulardr. TK tarafndan Kasm 2009da yaymlanan Giriimlerde Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmasnn sonularna gre, giriimlerde internet eriimine sahiplik oran yzde 88,8 olup, bu giriimlerin kamu kurum ve kurulularyla iletiimlerinde internet kullanm ise yzde 68,4 seviyesindedir. TRKSAT A..nin grev ve sorumluluunda bulunan, vatandalar ve i dnyasnn, btnleik kamu hizmetlerine tek noktadan ulaabilecekleri e-Devlet Kaps 18 Aralk 2008 tarihinde hayata geirilmi olup, halen 20 kamu kurumuna ait 151 adet evrimii hizmetin yan sra kamu hizmetleri hakknda gerekli bilgiler sunulmaktadr. Yaygn olarak hizmet veren balca e-devlet uygulamalar yannda; adres kayt sistemi nfus bilgileri ile btnletirilmi olup, salk ve sosyal gvenlik uygulamalar, Vergi Daireleri Otomasyonu Projesinin (VEDOP) III. aamas, tapu ve kadastro bilgi sistemi (TAKBS), merkezi tzel kiilik bilgi sistemi ve vatandalk kart pilot projesi uygulamalarna ilikin almalar devam etmektedir.
89

Yapsal Reformlar

Vatandalarn vergi, nfus-vatandalk, salk, sosyal gvenlik vb. hizmetlere eriimde kimlik dorulama amacyla kullanacaklar vatandalk kartna ilikin projenin pilot uygulama almalar tamamlanacak ve pilot uygulamann sonularna gre yaygnlatrma aamasna geilecektir. e-mza kullanc says giderek artmaktadr. 2009 yl Kasm ay itibaryla toplam nitelikli elektronik sertifika says 173.000 dolayndadr. Bunlarn 101.000i 2007 yl iinde uygulamas balayan mobil imza iin kullanlmaktadr. Kamu kesimi ve zel sektrde ok sayda kurulu kurumsal uygulamalarnda elektronik imza kullanmaktadr. Biliim sular ile ilgili dzenleyici almalar AB dzenlemeleriyle uyumlu olarak devam etmektedir. Bu kapsamda, Kiisel Verilerin Korunmas Hakknda Kanun Tasars Tasla 2009 yl Kasm ay itibaryla Meclis Adalet Komisyonunda bulunmaktadr. Biliim sular alannda Avrupa Konseyinin 185 sayl Siber Su Szlemesine taraf olunmas ve kiisel verilerin korunmasna ilikin 108 ve 181 sayl Szlemelerin onaylanmas almalar da balatlacaktr. Elektronik Haberleme Kanununun yrrle girmesinden sonra ikincil mevzuatn Kanuna uyumlatrlmas almalar balatlm ve bu kapsamda, 2009 yl Kasm ay itibaryla, 7 adet ynetmelik yrrle konmutur. 2009 yl Eyll ay itibaryla Trkiyede sabit telefon abone younluu yzde 23,5, mobil telefon abone younluu yzde 89, genibant abone younluu ise yzde 9dur. nc nesil (3G) mobil haberleme hizmetlerine ilikin yetkilendirme sreci 2009 yl Nisan ay sonunda tamamlanm ve sz konusu hizmetler 2009 yl Austos ayndan itibaren sunulmaya balanmtr. 2009 Eyll ay sonu itibaryla 3G abone says 5,4 milyona ulamtr. Dier taraftan, Elektronik Haberleme Kanunu dorultusunda hazrlanan Yetkilendirme Ynetmeliinin 2009 yl Mays aynda yrrle girmesiyle sanal mobil ebeke hizmeti iletmecilerinin yetkilendirilmesine balanm ve 2009 yl Kasm ay itibaryla bu alanda 11 adet iletmeci yetkilendirilmitir. Genibant telsiz eriim hizmetlerine ilikin yetkilendirmelerin ise 2010 yl ierisinde yaplmas ngrlmektedir. Kasm 2009 tarihi itibaryla hizmet trlerine gre yetkilendirilen iletmeci saylar aada gsterilmektedir: 1. Uydu ve Kablo TV Hizmetleri: 1 2. GSM Mobil Haberleme Hizmeti: 3 3. IMT 2000/UMTS (3G) Mobil Haberleme Hizmeti: 3 4. eitli Telekomnikasyon Hizmetleri: 1 5. Uydu Haberleme Hizmetleri: 19 6. Uydu Platform Hizmeti: 2 7. nternet Servis Salaycl Hizmeti: 101 8. Sabit Telefon hizmeti: 66 9. Altyap letmecilii Hizmeti: 40 10. Kablolu Yayn Hizmeti: 8 11. Sanal Mobil ebeke Hizmeti: 11 12. GMPCS Mobil Haberleme Hizmeti: 3 Mobil numara tanabilirlii 9 Kasm 2008 tarihi itibaryla uygulamaya balanm olup, 7,5 milyon abone 2009 yl Eyll ay itibaryla numarasn tamtr. Corafi ve corafi olmayan numara tanabilirlii ise yasal olarak 2009 yl Eyll aynda yrrle girmitir. Trkiyenin ABnin Rekabet Edebilirlik ve Yenilik ereve Programnn bileenlerinden olan Bilgi ve letiim Teknolojileri Politika Destek Programna katlmna ilikin Mutabakat Zapt 26 Mays 2009 tarihinde imzalanmtr. Mutabakat Zapt 24 Austos 2009 tarihli ve 2009/15425 sayl Bakanlar Kurulu Kararyla onaylanm ve Komisyona iletilerek 29 Eyll 2009 tarihinde yrrle girmitir. Bu erevede, Trkiye Programa 1 Ocak 2009 tarihinden itibaren taraf olmutur. Karasal vericiler zerinden saysal yayncla gei politikas dorultusunda 3984 sayl Radyo ve Televizyon Kurulularnn Yaynlar Hakknda Kanunda deiiklikler yaplmasna
90

Yapsal Reformlar

ihtiya duyulmakta olup, kanun tasars tasla RTK tarafndan hazrlanm ve ilgili kurulularn ve kamuoyunun grne almtr. Sz konusu taslak, yaynclk sektrnde yaanan teknolojik gelimelere ve AB Mktesebatna uyum amacyla yaplacak dzenlemeleri de kapsamaktadr. Posta hizmetlerinin kontroll ve kademeli bir ekilde serbestletirilmesi ve etkin rekabet ortamnn salanmas, sektrde politika belirleme, dzenleme ve iletme faaliyetlerinin ayrlmas ve sektrn ilgili AB Direktifleri paralelinde yeniden yaplandrlmasna ynelik hazrlanan kanun tasars tasla da ilgili kurulularn grne almtr. Taslak sektr kanununun 2010 yl ierisinde yasalamas planlanmaktadr. 4.6.5. Ulatrma Trans-Avrupa Ulatrma Alar (TEN-T) faslndaki mzakereler Aralk 2007de almtr. Mays 2007de tamamlanan ve Yksek Planlama Kurulunun 10 Temmuz 2008 tarihli ve 2008/35 sayl Karar ile onaylanan TINA-Trkiye almas TEN-T mzakerelerine temel tekil etmektedir. Bahse konu fasl iin AB tarafndan iki teknik kapan kriteri getirilmitir. Bu kriterlerden ilki, TEN-T Rehber lkelerinin Trkiye tarafndan kabul edilmesi yoluyla taraflarn gelecekteki TEN-T A zerinde mutabakata varmalaryla ilgilidir. Bu kriteri karlamak amacyla; ulatrma veri sisteminin gelitirilmesi konusunda, Ulatrma Koordinasyon Biriminin kurulmasnn hzlandrlmas, buna bal olarak TINA Bilgi Sisteminin etkin bir ekilde kullanlabilmesi ve ilgili kurumlarda insan kayna kapasitesinin artrlabilmesi amacyla SEI Fonlar kapmasnda bir TOR hazrlanmtr. Komisyonun talep ettii verilerin istenen formatta hazrlanabilmesi iin Komisyon yetkilileri ve ilgili kurumlarla toplantlar yaplm olup, hazrlklar devam etmektedir. Dier teknik kapan kriteri ise, taraflarn TEN-T a iinde Avrupa kar (European Interest) temelinde bir proje zerinde anlamalardr. Bu kriter kapsamnda ise; Katlm ncesi Mali Yardm Arac (IPA) erevesinde 2007-2009 dnemi iin Ulatrma Operasyonel Programnn (UOP) ncelikli proje listesinde yer alan Halkal-Kapkule Demiryolu Hatt Yapm projesi Avrupa karna uygun proje olarak belirlenmitir. Trk demiryolu sektrnn yasal ve yapsal erevesinin AB mevzuatna uygun bir ekilde oluturulmasn salayacak olan Genel Demiryolu ereve Kanunu ve TCDD Kanunu taslaklar ile bunlar tamamlayc nitelikteki Demiryolu Emniyeti, Demiryolu letme Lisans, Demiryollarnda Karlkl letilebilirlik ve Demiryolu Altyapsna Eriim Ynetmelik taslaklar hazrlanmtr. Kamu kurum ve kurulular ile sivil toplum rgtlerinden alnan grler dorultusunda genel gereke ve madde gerekeleri de ilave edilerek yeniden dzenlenen taslaklar 15 Temmuz 2008 itibaryla Ulatrma Bakanlna gnderilmitir. 20072013 yllarn kapsayan Trkiyenin AB Mktesebatna Uyum programnda taslaklarn 20082009 yasama dneminde karlmas ngrlmesine ramen szkonusu kanun taslaklar ve ikincil mevzuat karlamamtr. 2010 Yl Programnda kanun taslaklarnn 2010 sonuna kadar karlmas ngrlmektedir. Kanunlarn yrrle girmesinden sonra yaplmas gereken dzenlemelere hazrlk tekil etmek zere, Trk Demiryollarnn Reformu Projesi hazrlanm ve Avrupa Komisyonu tarafndan kabul edilmitir. Proje demiryolu reformuna ynelik strateji belirlenmesini ve bir eylem plan hazrlanmasn, yeniden yaplanacak TCDDdeki Altyap Ynetiminin ve Demiryolu letmelerinin emniyet ve karlkl iletilebilirlik konularndaki kapasitesinin gelitirilmesini ve Altyap Ynetiminin altyapnn tahsisi ve cretlendirilmesi konularndaki kapasitesinin gelitirilmesini amalamaktadr. Projenin i tanm hazrlanm ve ihale sreci Merkezi Finans ve hale Birimi tarafndan balatlmtr. Denizyolu ulatrmas kapsamnda, deniz emniyeti alannda yaplan almalar ve bayrak, liman ve ky devleti denetimleri konusunda lke ykmlklerinin etkin ekilde uygulanmas sonucu Trk Bandras Sicili, 22/05/2009 tarihli 42nci Paris Mutabakat Zapt Komite Toplants neticesinde beyaz listeye gemitir. Trk Boazlar Gemi Trafik Hizmetlerinden edinilen tecrbeler nda, gemi trafiinin youn ve riskli olduu zmit, zmir, skenderun ve Mersin Krfezleri ile Aliaa/Nemrut Blgesinde deniz emniyeti ve gvenliinin artrlmas amacyla yeni Gemi Trafik Hizmetlerinin
91

Yapsal Reformlar

(GTH) kurulumu almalar devam etmekte olup, 2009 yl Aralk ay itibariyle ihale sreci devam etmektedir. Deniz emniyetinde etkinliin daha da artrlmas amacyla Otomatik Tanmlama Sistemi Temmuz 2007 tarihinde hizmete alarak 27 adet sahil baz istasyonu aracl ile tm Trkiye kylarndaki gemi hareketi Deniz Mstearlnda kurulmu olan operasyon merkezi tarafndan anlk olarak izlenebilmesi salanmtr. Ayrca, tm dnyadaki Trk Bayrakl gemiler ile kylarmzdan itibaren 1000 millik alan iindeki yabanc bayrakl gemilerin izlenebilmesi amacyla, SOLAS Blm V Kural 19/1 uyarnca faaliyete geirilmesi ngrlen LRIT (Uzak Mesafelerdeki Gemilerin Tanmlanmas ve zlenmesi) Sisteminin, TRKSAT tarafndan Ky Emniyeti Genel Mdrl bnyesinde kurulan Ulusal LRIT Veri Merkezine ilikilendirilmesine ynelik; birincil ve ikincil testler tamamlanm olup, entegrasyon test sreci devam etmektedir. Trkiyenin denizcilikle ilgili AB mktesebatna uyum ve baz nemli uluslararas denizcilik szlemelerine taraf olma srecine, daha nce hazrlanan program erevesinde devam edilmektedir ABye yelik perspektifi erevesinde yrtlen uyum almalarnda, Avrupa Sivil Havaclk Ajansnn (EASA) Part 66 ve Part 147deki tip ve lisans dzenlemelerine uyum salayan SHD-T-35 Lisans lemlerinin Yaplmas iin Genelge ve Tm Hava Meydanlar Giri Kart Talimat ile EASA Part 66nn lisans gereklilikleriyle paralel olarak hazrlanan Hava Arac Bakm Personeli Ynetmelii (SHY 66-01) Snav Talimat yaynlanmtr. Ayrca, EASA gerekliliklerini karlamak zere SHD-T-35 lisanslarnn SHY/JAR-66 lisanslarna dnmn dzenleyen SHY-66 Dnm Talimat ve SHY-66-01 Uygulama Genelgesi yaynlanm ve hava arac bakm personeli lisans snavlar balatlmtr. AB uyum almalar kapsamnda 2009 yl ierisinde Slot Uygulama Prensipleri Ynetmelii, Ticari Hava Tama letmeleri Bakm Sistemi Ynetmelii (SHY-M Rev.1), Yolcu Haklar Talimat, Hava Yoluyla Tanan Engelli ve Hareket Kabiliyeti Kstl Kiilerin Haklarna likin Ynetmelik, Yerli ve Yabanc Hava Aralarnn Emniyet Deerlendirmesi Ynetmelii ile 2010 yl ierisinde Bilgisayarl Rezervasyon Sistemleri Talimatnn yaynlanmas planlanmaktadr. SEI fonlarndan yararlanmak zere 120.000 euro bteli ve 2 ay sreli AB Havaclk Politikalar ve D likileri Alannda Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Kapasitesinin Artrlmas Projesi ile 200.000 euro bteli ve 6 ay srecek Sektr Strateji Dokman Hazrlanmas Konusunda Sivil Havaclk Genel Mdrlne Teknik Destek Projesi hazrlanarak ABGSye iletilmi ve projeler kabul edilmitir. Projelerin ihale hazrlklar tamamlanm olup, ihale sreci CFCU tarafndan balatlacaktr. Yatay Anlamaya ilikin mzakere sreci devam etmektedir. 2009 yl Ocak aynda yaplan resmi altay ile balayan resmi grmelerde taraflarn karlkl gr alverileri ile ilerleme kaydedilmitir. Avrupa Sivil Havaclk Konferans'nn (ECAC) 7-8 Temmuz 2009 tarihlerinde Fransa'nn Strasbourg kentinde gerekletirilen genel kurul toplantsnda, EASA ile ilikilerin hukuki bir zemine oturtulmas amacyla Trkiye'nin youn giriimleri sonunda imzalanan anlama ile, lkemiz Avrupa'da sivil havaclk alannda gerekletirilmesi planlanan tm deiikliklerden nceden haberdar edilme, EASA'nn kural koyma faaliyetleri kapsamnda oluturaca tm alma gruplarna eit haklarla katlm salama ve EASA'nn Ynetim Kurulundan sonra en nemli organ olan AGNA'da (Ulusal Otoriteler Danma Kurulu) temsil edilme hakkn kazanmtr. Sivil Havaclk Genel Mdrl tarafndan, havaalanlarnda faaliyet gsteren kurulularn evreye verebilecekleri zararlarn sistematik bir ekilde azaltlmas ve ortadan kaldrlabilmesi iin Yeil Havaalan (Green Airport) ad altnda bir proje balatlmtr. Havaalanlarnn evreye duyarl hale gelebilmesini teminen, havaalan kullanclarnn yerine getirmesi gereken kriterler SHGM tarafndan belirlenmitir. Havaalanndaki tm
92

Yapsal Reformlar

kullanclar tarafndan bu kriterlerin yerine getirilmesi durumunda o havaalan Sivil Havaclk Genel Mdrl tarafndan Yeil Havaalan olarak adlandrlacak, bu erevede gereklilikleri yerine getiren kurum ve kurululara Sivil Havaclk Genel Mdrl Hizmet Tarifesinde indirimler ile tevikler salanacak ve bu erevede destek salanm olacaktr. Sivil Havaclk Genel Mdrl tarafndan hayata geirilen Engelsiz Havaalan projesi, engelli veya hareket kabiliyeti kstl yolculara havaalanlarnda gerekli kolaylklarn salanmasn iermektedir. Sz konusu proje ile engelli yolcularn, havaalanlnda zorluk yaamamalar ve kendi balarna rahata seyahat edebilmeleri iin gerekli alt yapnn oluturulmas ve ihtiyalarnn karlanmas hedeflenmektedir. Proje erevesinde, havaalannda faaliyet gsteren kurulularn gerekli artlar yerine getirmesinin ardndan sz konusu havaalan SHGM tarafndan Engelsiz Havaalan olarak adlandrlacak ve bu kurum ve kurululara Hizmet Tarifesinde indirimler ile tevikler salanacaktr. 2008 yl Ulusal Programn taahhtleri arasnda yer alan Yolcu Haklar Talimatnn hazrlklarna devam edilmi olup taslak Talimat hazrlanmtr. Yine 2008 yl Ulusal Program taahhtlerine uygun olarak 2010 yl ierisinde Bilgisayarl Rezervasyon Sistemleri Talimatnn yaynlanmas planlanmaktadr. 546/2006 sayl Komisyon Tzne uyum amacyla Uaklarda Tanacak Svlarn Kstlamasna ynelik olarak pilot uygulama Antalya Havaliman Uluslararas Terminali ve stanbul Atatrk Havalimannda balatlmtr. 2010 yl ierisinde sistemin tm uluslararas havaalanlarna temil edilmesi planlanmaktadr. 2009 ylnda havaalanlarnda mevcut durum analizi yaplarak, yeni yatrm ihtiyalarnn belirlenmesi ve bu erevede orta ve uzun vadeli yatrmlara yn verecek Havaalanlar Master Plan almasnn balatlmas hedeflenmektedir. Karayolu tamacl alannda, 2003 ylnda yrrle giren Karayolu Tama Kanunu ile bu Kanuna istinaden karlan bir dizi ynetmelik ile gl ve rekabet gc yksek bir sektr oluturulmaya allmaktadr. 15 Austos 2007 tarihinde zelletirme daresi ile l bir Konsorsiyum arasnda imzalanan bir szleme ile Trkiye genelindeki ara muayene istasyonlarnn kurulmas ve iletilmesi 20 yllna bu Konsorsiyuma devredilmitir. Ama, aralarn teknik muayenelerinin, AB standartlarnda, daha etkin ve salkl bir ekilde yaplmas suretiyle karayolu trafik gvenliinin artrlmasdr. Bu kapsamda, zel sektr tarafndan ubat 2009 yl itibariyle 189 sabit ve 76 yeni hareketli istasyon 81 ilin tamamnda kurularak hizmete sokulmutur. Ulatrma Bakanl Kara Ulatrmas Genel Mdrlnn yetkisinde bulunan lke genelindeki mevcut 21 ara arlk ve boyut kontrol istasyonu, ileri teknoloji ile yenilenmi ve iyiletirilmitir. Buna ilaveten 3 yeni arlk ve boyut kontrol istasyonu daha ina edilerek hizmete sokulmutur. Dier taraftan, AB ile yrtlmekte olan bir Proje kapsamnda 22 adet ek arlk ve boyut kontrol istasyonunun daha lke genelinde kurulmas hedeflenmektedir. Bylelikle ticari aralarn AB standartlarn haiz istasyonlarda arlk ve boyut kontrollerinin yaplmas mmkn klnmaktadr. Ayrca, 2007 ylnda satn alnan 200 seyyar tart aleti Ulatrma Bakanl Blge Mdrlklerine datlarak daha etkin denetim hizmeti verilmesi hedeflenmitir. Bunlara ilaveten Trkiye 30 Ekim 2009 tarihi itibaryla i hukuk prosedrlerini tamamlayarak Tehlikeli Mallarn Karayoluyla Uluslararas Tamaclna likin Avrupa Anlamasna (ADR) taraf olmutur. Bu Anlamann uygulanmasna ynelik hkmler de ihtiva eden ve 1 Ocak 2011 yl itibaryla yrrle girecek olan tehlikeli eyalarn karayoluyla tanmasna ilikin ynetmelik, uygulanmas ile birlikte karayolu gvenliinin artrlmasna hizmet edecektir. Bu ynetmeliin uygulanmasna ynelik tedbirler hali hazrda devam etmektedir.
93

Yapsal Reformlar

Karayolu gvenliinin artrlmas ve evrenin korunmas iin 1979 model ncesi aralarn ulusal pazardan ekilmesine ilikin olarak yaynlanan bir Tebli ile 160.000 eski ticari aracn 2013 yl sonuna kadar i piyasadan ekilmesi hedeflenmektedir. Karayolu ulatrmas alannda, ABye uyum srecine destek olmas iin gelitirilen, 5,5 milyon euro tutarnda AB tarafndan finanse edilen ve eletirme, hizmet alm (eitim) ve ekipman alm olmak zere 3 ana bileenden oluan Trk Karayolu Sektrne Destek Projesi hayata geirilmi ve 2008 ylnda tamamlanmtr. Projenin 11 Mays 2006 tarihinde balayan eletirme bileeni kapsamnda, mevcut karayolu mevzuatnn AB mevzuat ile uyumunun gelitirilmesi ve uyum yaplmayan alanlarda gerekli dzenlemelerin yaplmas amalanmtr. Proje kapsamnda yaplan almalarn katksyla hazrlanan Tehlikeli Maddelerin Karayoluyla Tanmas Hakknda Ynetmelik, 31 Mart 2007 tarih ve 26479 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Trk Karayolu Sektrne Destek Projesinin ikinci ayan oluturan ve 30 Kasm 2006 tarihinde balayan hizmet alm bileeni kapsamnda da ngilizce bata olmak zere birok konuda teknik eitim verilmitir. Projenin nc ayan oluturan malzeme/ekipman alm bileeni erevesinde de 6 seyyar kontrol istasyonu yol kenar denetimleri yapmak zere Ulatrma Bakanlnn hizmetine verilmi olup, bu kontrol istasyonlar hizmete sokulmutur. Dier taraftan, Kara Ulatrmas Genel Mdrl tarafndan gelitirilen Arlk ve Boyut Kontrollerinin Glendirilmesi ve Trkiyede Intermodal Tamacln Glendirilmesi konulu projeler AB Komisyonu tarafndan kabul edilmi olup, sz konusu AB Projeleri 2010 yl ierisinde ilerlik kazanacaktr.
Tablo 4. 14: Ulatrma Politika Taahhtleri Matrisi
2008 1. Kara Yolu Sektrne Destek Projesi A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi -1.500 B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi -1.500 2. Deniz Haberleme Altyapsnn Modernizasyonu A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi --B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi --3. Ulatrma Operasyonel Program A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi --B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi --Toplam Net Bte Etkisi A. Uygulama Profili --B. Net Bte Etkisi -1.500 B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi --B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi -1.500 2009 -------------------------------2010 -----------435(1) ---435(1) ---512 (2),(3) ---512 (2),(3) ---947 ---947 2011 --------------------------------(1000 Euro) 2012 ---------------------------------

(1) Yatrm Programna gre verilmi indikatif rakamlardr. (2) Ulatrma Operasyonel Program kapsamnda yer alan Teknik Yardm bileenine ilikin indikatif rakamdr. (3) Ulatrma Operasyonel Program kapsamnda hayata geirilecek olan Kseky - Gebze Mevcut Demiryolu Hattnn Yksek Hza Uygun Olarak Yeniden Yaplandrlmas Projesi iin hazrlanan Byk Proje Bavuru Formu- proje stanbul-Ankara Hzl Tren Projesinin kapsamnda olduundan AB Komisyonuna ulusal katk olmayacak ekilde sunulmu olup bahse konu miktar indikatiftir.

94

Yapsal Reformlar

4.6.6. Enerji Enerji sektrnde temel ama iktisadi kalknmann ve sosyal gelimenin ihtiya duyduu enerjinin, rekabeti bir serbest piyasa ortamnda, srekli, kaliteli ve gvenli bir ekilde asgari maliyetle teminidir. Bu ama dorultusunda Trkiye, enerji piyasas reformlarn gerekletirmeye ve ulusal enerji mevzuatn AB enerji mevzuat ile tamamen uyumlatrmaya byk nem ve ncelik vermektedir. Bu kapsamda, temel sektrel kanunlar byk lde tamamlanm olup, tam rekabeti bir enerji piyasasnn oluturulmas ynnde almalar srdrlmektedir. Elektrik enerjisi alannda rekabete dayal serbest piyasann olumas iin gerekli olan gei dneminin ihtiyalar ile bugne kadar salanan gelimeler ve dzenlemeler dikkate alnarak, nmzdeki dnemde elektrik enerjisi sektrnde hedeflenen piyasa yapsn oluturmak zere izlenecek yolu ve zelletirme konusundaki program aklamak, arz gvenliini salamak zere atlacak admlar ve orta ve uzun dnemde elektrik arznda kullanlacak kaynaklara ilikin hedefleri belirleyerek kamuoyuna duyurmak zere hazrlanan Elektrik Enerjisi Piyasas ve Arz Gvenlii Strateji Belgesi, Yksek Planlama Kurulunun 18.05.2009 tarih ve 2009/11 sayl karar ile yaynlanmtr. Strateji Belgesi ile yenilenebilir enerjinin (byk hidrolikler dahil) elektrik enerjisi retimindeki paynn 2023 ylnda yzde 30a ulamas, rzgar enerjisi kapasitesinin 20 GWa karlmas, 600 MWlk jeotermal potansiyelinin iletmeye alnmas hedeflenmitir Kamu elektrik datm irketi TEDA, 20 adet blgesel elektrik datm irketi olarak yeniden yaplandrlm ve TEDA ile bu irketler arasnda iletme hakk devri szlemeleri imzalanmtr. 2009 ylna kadar tek zel sektr elektrik datm irketi olan Kayseri ve Civar Elektrik Datm T.A..nin serbest piyasa kapsamnda lisanslanmas ve tarifelerinin onaylanmas 15 Temmuz 2009 tarihi itibaryla tamamlanmtr. Reform almalarnn temel bir bileeni olan kamu datm ve retim varlklarnn zelletirilmesi kapsamnda, elektrik datm irketlerinden Bakent EDAn Ocak 2009, Sakarya EDAn ubat 2009 ve Meram EDAn Ekim 2009 tarihlerinde zel sektre fiili devirleri yaplarak zelletirme sreci tamamlanmtr. 2008 yl ierisinde ihalesi tamamlanan Aras EDAn ihale ilemlerine ynelik alan dava zerine Dantay 13. Dairesi yrtmeyi durdurma karar vermitir. Kasm 2009 tarihi itibaryla oruh EDA, Yeilrmak EDA ve Osmangazi EDAn ihalesi tamamlanm olup irketlerin devrine ilikin almalar devam etmektedir. Bylece, zelletirme portfynde 13 adet datm irketi kalmtr. Bunlarn drd (Uluda, amlbel, Vangl ve Frat EDA) iin 10 Kasm 2009 tarihinde ihaleye klm olup teklif alma 29 Ocak 2010 tarihine kadar devam edecektir. 2010 ylnda elektrik datm zelletirmelerinin byk lde tamamlanmas hedeflenmektedir. zelletirme sonrasnda oluacak blgeler aras ani ve yksek elektrik fiyat farklarnn etkisini telafi etmek amacyla 2012 yl sonuna kadar bir fiyat eitleme mekanizmas uygulanacaktr. retim tarafnda ise; 2009 ylnda zelletirme Yksek Kurulunun 2009/59 sayl karar ile 56 adet elektrik retim santralinin zelletirme programna alnmasna, sz konusu santrallerin iletme hakknn devredilmesi yntemiyle zelletirilmesine ve zelletirme ilemlerinin 31/12/2010 tarihine kadar tamamlanmasna karar verilmitir. Dier taraftan, elektrik piyasasnda 2009 yl iin serbest tketici limiti 480.000 kWha indirilmi olup bu deere karlk gelen piyasa akl yaklak yzde 50 mertebesindedir. Doal gaz kullanmnn lke genelinde yaygnlatrlmas hedefi dorultusunda bugne kadar EPDK tarafndan 57 datm blgesi iin doal gaz datm ihalesi yaplm ve kazanan 53 irkete doal gaz datm lisans verilmitir. Bunlardan 52 datm irketi blgelerinde yatrma ve 51 datm irketi de blgelerinde gaz sunumuna balamtr. Bu erevede, bir nceki KEPten bu yana datm lisans verilen irket says ile yatrma balanan blge says 3 adet, doal gaz ulaan blge says ise 10 adet artmtr. Doal gaz datm ebekesi, lke genelinin yzde 80ini kapsamak zere ve 65 ehirde gaz arz salanacak ekilde geniletilmitir.

95

Yapsal Reformlar

Kanun uyarnca doal gaz ithalatnn zel sektre devri amacyla, kamu doal gaz irketi BOTA tarafndan yaplan ihale sonucunda 4 irketin toplam 4 milyar sm3lk doal gaz szlemesi devrine ilikin teklifi uygun bulunmutur. Devir artlarnn tamamlanmas ve EPDKnn ithalat lisansn vermesini mteakip 250 milyon kontrat m3/yl gazn ithaline 19 Aralk 2007de, 750 milyon kontrat m3/yl gazn ithaline 3 Ocak 2009da, 500 milyon kontrat m3/yl gaz ve 3.000 milyon kontrat m3/yl gazn ithalin 1 Nisan 2009da balanmtr. Dier taraftan, Mays 2009 tarihinde zel sektr tarafndan ilk defa spot LNG ithalatna balanmtr. Ayrca, doal gaz iletim ebekesi ilk defa Temmuz 2007 tarihi itibaryla nc taraflarca fiilen kullanlmaya balanmtr. 2009 yl itibariyle BOTA ile birlikte toplam 10 irket ulusal iletim ebekesini kullanmaktadr. Petrol piyasasnda srekliliin salanmas, kriz veya olaanst hallerde risklerin nlenmesi ve uluslararas anlamalardan doan lkemiz ykmllklerinin yerine getirilmesi amacyla yeterli petrol stokunun tutulmas, stok sisteminin AB mevzuatna uyumlu hale getirilmesi ve daha gl bir stok ynetimi oluturulmas iin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Petrol leri Genel Mdrl tarafndan hazrlanan kanun taslann nmzdeki dnemde yasalamas beklenmektedir. Enerjinin ve enerji kaynaklarnn rasyonel kullanlmas, tasarruf potansiyelinin lke ekonomisine kazandrlmas, enerji kullanmndan kaynaklanan evre kirliliinin azaltlmas ve yeni i olanaklarnn yaratlmas gibi ok ynl faydalar salamas ngrlen 5627 sayl Enerji Verimlilii Kanununun hayata geirilmesi ynnde almalar devam etmektedir. Kanun uyarnca 5627 sayl Enerji Verimlilii Kanunu kapsamnda Yaplacak Yetkilendirmeler, Sertifikalandrmalar, Raporlamalar ve Projeler Konusunda Uygulanacak Usul ve Esaslar Hakknda Tebli 6 ubat 2009 tarihinde yaymlanarak yrrle girmitir. Sz konusu Tebli ile niversitelerin, meslek odalarnn ve enerji verimlilii irketlerin yetkilendirilmesi, verimlilik artrc projelerin desteklenmesi ve gnll anlamalarla sanayide enerji verimliliinin iyiletirilmesine ynelik uygulamalar balatlmtr. 5710 sayl ve 2007 tarihli Nkleer G Santrallerinin Kurulmas ve letilmesi ile Enerji Satna likin Kanun uyarnca, TETA tarafndan MersinAkkuyuda 5000 (4000 +/- yzde 25) MW gcnde nkleer g santrali kurulmasna ynelik olarak Eyll 2008 tarihinde dzenlenen ihaleye ilikin alan dava zerine Dantay tarafndan ilgili Ynetmeliin baz maddelerinin yrtmesinin durdurulmas karar verilmi olduundan tek teklif sunulan sz konusu ihale TETA tarafndan 20 Kasm 2009 tarihinde iptal edilmitir. Nkleer enerjinin elektrik retimindeki paynn 2020 ylnda en az yzde 5e karlmas hedefi dorultusunda yeni bir yarmann yaplmasna ynelik almalar devam edecektir. Kresel krizin Trkiye ekonomisini etkilemesi 2008 yl son eyreinden itibaren enerji talebini drerek muhtemel bir arz an nlemi olmakla birlikte orta ve uzun dnemde risklerin ekarte edilmesi yatrmlarn istikrarn korumasna baldr. Bu itibarla uzun dnemli arz gvenliinin salanmas amacyla 5784 sayl Elektrik Piyasas Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Temmuz 2008 tarihinde yrrle girmitir. Kanun ile arz gvenliinin izlenmesi, deerlendirilmesi ve salanmasna ynelik olarak ilgili kurum ve kurulularn grev ve sorumluluklar akla kavuturulmutur. Kanun ile, arz gvenliinin salanmas amacyla kapasite mekanizmalarnn oluturulmas ve bu kapsamda merkezi bir yarma yoluyla arz tedariki imkan getirilmitir. Nihai bir seenek olarak ise kamunun retim yatrm yapmas mmkn klnmtr. Tm bu seenekler iin son karar mercii Bakanlar Kurulu olarak belirlenmitir. 1 Temmuz 2008 tarihi itibaryla yrrle giren enerjide maliyet bazl fiyat mekanizmas uygulanmaya devam etmitir. Trkiyenin elektrik ve gaz alannda AB pazar ile fiziksel entegrasyonuna ynelik projeler devam etmektedir. 2014 ylnda devreye alnmas planlanan Trkiye-BulgaristanRomanya-Macaristan-Avusturya Doal Gaz Boru Hatt (Nabucco Projesi) ile ilgili olarak Nabucco Hkmetleraras Anlamas 13 Temmuz 2009 tarihinde Ankarada dzenlenen ve be gei lkesinin Babakanlarnn katld Nabucco Zirvesinde imzalanmtr. Proje Destek
96

Yapsal Reformlar

Anlamasnn (PSA) imzalanmas hususundaki mzakereler devam etmektedir. Bu projelerin hayata geirilmesiyle Trkiye, ABye gaz arznda gvenli yeni bir gzergah konumuna gelecektir. Dier taraftan, Trkiye elektrik sisteminin Avrupa elektrik sistemi ENTSO-E (European Network of Transmission System Operators for Electricity, eski UCTE) ile senkron almasna imkan salayacak balantnn gerekletirilmesine ynelik almalarda son aamaya gelinmi olup, deneme almasnn 2010 ylnda balatlmas beklenmektedir.
Tablo 4. 15: 2008 ve 2009 Yllarnda Enerji Piyasasnda Gerekletirilen Yasal Dzenlemeler
Tarih Numara 27093 sayl Resmi Gazete 27200 sayl Resmi Gazete 27284 sayl Resmi Gazete Ad Elektrik 2/12/2008 Elektrik Piyasas Yan Hizmetler Ynetmelii Elektrik Piyasas Dengeleme ve Uzlatrma Ynetmelii Aydnlatma Ynetmelii Ynetmeliin amac; yan hizmetler kapsamnda sunulan hizmetlerin tedarikine ilikin ticari usul ve esaslarn belirlenmesidir. Ynetmeliin amac; aktif elektrik enerjisi arz ve talebinin gerek zamanl dengelenmesi ve uzlatrmann gerekletirilmesine ilikin usul ve esaslarn belirlenmesidir. Elektrik piyasasnda aydnlatma ykmllnn kapsam, aydnlatma tketimlerinin llmesine ilikin kurallar ile demeye, kesinti yaplmasna, uygulamaya ve denetime ilikin usul ve esaslar kapsar. Enerji Verimlilii 27075 sayl Resmi Gazete Binalarda Enerji Performans Ynetmelii Binalarda enerji performans kriterlerinin ve uygulama esaslarnn belirlenmesini, enerji performansna ynelik hesaplama kurallarnn belirlenmesini, binalarn birincil enerji tketimi ve CO2 emisyonu asndan snflandrlmasn ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn uygulanabilirliinin deerlendirilmesini amalamaktadr. Aklama

14/04/2009

10/07/2009

05/12/2008

Enerji sektrndeki reformlar erevesinde AB ile yrtlen 3 proje ile ilgili olarak: 1. Binalarda enerjinin verimli kullanm konusunda kamuoyunun bilinlendirilmesi amacna ynelik olarak, AB 2005 Mali birlii Programlamas kapsamnda desteklenen, Binalarda Enerji Verimlilii Konusunda Kamuoyu Bilincinin Artrlmas Projesi Ocak 2009 tarihinde tamamlanmtr. 2. TEA tarafndan nerilen, 2006 yl Katlm ncesi Mali birlii Programlamas kapsamnda desteklenen Trk elektrik sisteminin Avrupa elektrik sistemi ile entegrasyonunun salanmas amacyla teknik altyapnn snr tesi ticarete uygun hale getirilmesi ve buna uygun hukuki altyapnn oluturulmas amal Trkiyedeki Snr tesi Elektrik Ticaretinin leyiine likin Koullarn ABdeki En yi Uygulamalara Uygun Olarak Gelitirilmesi Projesi, 17 Kasm 2009 tarihinde yaplan Kapan Toplants ile tamamlanm olup, sz konusu proje erevesinde alnan karar dorultusunda TEAn Yapsnn ve Kapasitesinin Gelitirilmesi isimli proje TEA tarafndan 2009 Yl Mali birlii Programlamas kapsamnda nerilip, Avrupa Komisyonunca kabul edilmi ve uygulamas iin 2009 Yl Finansman Anlamasnn imzalanmas beklenmektedir. Bu projenin toplam btesi yaklak olarak 2.005.500 euro olarak ngrlm olup, bu btenin yzde 10 tutarndaki ksm (200.550 euro) ulusal e finansmanla karlanacaktr. 3. Trk elektrik sisteminin Avrupa elektrik sistemi ile entegrasyonunun salanmas amacyla TEA tarafndan nerilen ve Avrupa Komisyonu tarafndan kabul edilmi olan Trkiye Elektrik Sistemi Frekans Performansnn UCTE ile Senkron letme in Rehabilitasyonu Teknik Yardm Projesinin kontrat imza aamasnda bulunmaktadr. Proje iin 2,5 milyon euro AB katks ngrlmektedir. Sz konusu Proje iin herhangi bir ulusal katk pay ngrlmemektedir.

97

Yapsal Reformlar Tablo 4. 16: Enerji Politika Taahhtleri Matrisi

2008 2009 2010 2011 -----------200,55 ---200,55 ---200,55 ---200,55 (1000 Euro) 2012 -------------------------

1. Binalarda Enerji Verimlilii Konusunda Kamuoyu Bilincinin Artrlmas Projesi A. Uygulama Profili ------B. Net Bte Etkisi -18 ----B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi ------B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi -18 ----2. TEAn Yapsnn ve Kapasitesinin Gelitirilmesi Projesi A. Uygulama Profili ------B. Net Bte Etkisi ------B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi ------B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi ------Toplam Net Bte Etkisi A. Uygulama Profili ------B. Net Bte Etkisi -18 ----B.1. Bte Gelirlerine Dorudan Etkisi ------B.2. Bte Giderlerine Dorudan Etkisi -18 -----

98

Ek Tablolar

EK TABLOLAR

99

Ek Tablolar

100

Ek Tablolar Tablo.1 a: Makroekonomik Grnm

ESA Kodu 2008 Dzey (Mil. TL) 1. GSYH, 1998 Fiyatlaryla 2. GSYH, Cari Fiyatlarla B1*g B1*g 102.164 950.098 0,9 12,7 2008 2009 2010 2011 2012

Yzde Deiim -6,0 -0,4 3,5 8,7 4,0 8,7 5,0 9,7

Bymenin Bileenleri (1998 Fiyatlaryla Yzde Art ) 3. zel Kesim Tketim Harcamalar 4. Kamu Kesimi Tketim Harcamalar 5. Toplam Sabit Sermaye Oluumu 6. Stok Deimesi* 7. Mal ve Hizmet hracat 8. Mal ve Hizmet thalat P3 P3 P51 P52+P53 P6 P7 70.378 10.323 24.211 185 25.852 28.786 -0,1 1,9 -5,0 0,3 2,3 -3,8 -3,4 4,4 -17,7 -1,7 -6,1 -11,7 2,6 2,4 7,6 0,1 4,2 5,4 3,3 2,8 7,1 0,3 6,0 7,5 4,8 2,2 10,4 0,0 6,5 9,3

GSYH Bymesine Katk Oranlar 9. Yurtii Nihai Talep 10. Stok Deimesi 11. Toplam Net Mal ve Hizmet hracat Dengesi
* Bymeye katk

--P52+P53 B11

-------

-1,1 0,3 1,7

-6.1 -1,7 1,8

3,7 0,2 -0,4

4,2 0,3 -0,5

5,9 0,0 -0,9

Tablo.1 b: Fiyat Gelimeleri

Yzde Art, Yllk Ortalama 1. GSYH Deflatr 2. TFE ESA Kodu ----2008 11,7 10,4 2009 6,0 6,3 2010 5,0 6,4 2011 4,5 5,9 2012 4,5 5,3

Tablo.1 c: gc Piyasasnda Gelimeler

ESA Kodu 1. stihdam Dzeyi (Bin Kii) * 2. sizlik Oran (ILO tanmna gre) 3. Emek Verimlilii Art 4. Ekonomi Geneli Nominal cret Art
* 15+ ya

2008 Dzey

2008

2009

2010

2011

2012

Yzde Deiim 2,2 11,0 -1,3 ---0,6 14,5 -5,4 --1,3 14,3 2,2 --1,9 14,1 2,0 --2,6 13,3 2,4 ---

---------

21.194 2.611 -----

Tablo. 1 d: demeler Dengesi

GSYH indeki Pay (Yzde) 1. Cari lemler Hesab - D Ticaret Dengesi - Hizmetler Dengesi - Gelir Dengesi - Cari Transferler 2. Sermaye ve Finans Hesab (Rezerv Dahil) - zel - Kamu Net Hata Noksan ESA Kodu ------------------2008 -5,7 -7,2 2,3 -1,1 0,3 5,0 ----0,7 2009 -1,8 -3,5 2,8 -1,4 0,3 0,7 ----1,1 2010 -2,8 -4,8 3,0 -1,3 0,3 2,8 ----0,0 2011 -3,3 -5,2 3,0 -1,4 0,4 3,3 ----0,0 2012 -3,9 -5,7 2,9 -1,4 0,4 3,9 ----0,0

101

Ek Tablolar Tablo. 2: Kamu Maliyesi

GSYH indeki Pay (Yzde) 1. Genel Devlet 2. Merkezi Ynetim 3. Fon 4. Mahalli dareler 5. Sosyal Gvenlik 6. Dner Sermaye 7. sizlik Fonu 8. Toplam Gelir 9. Toplam Harcamalar 10. Borlanma Gerei 11. Faiz demeleri 12. Faiz D Denge 13. Vergiler 14. Sosyal Fonlar 15. Faktr Gelirleri 16. Dier 17. Toplam Gelir 18. Toplam Tketim 19. Toplam Sosyal Transferler 20. Faiz demeleri 21. Sbvansiyonlar 22. Yatrm 23. Dier 24. Toplam Harcamalar
* (+) a (-) fazlay ifade eder (1) Tarmsal destekleme, KIT grev zarar, Destekleme ve Fiyat stikrar Fonunu kapsamaktadr.
(1)

ESA Kodu 2008 2009 Alt Kalemlere Gre Borlanma Gerei* S13 S1311 S1311 S1313 S1314 S1311 --Genel Devlet (S13) TR TE EDP.B9 EDP. D41+FISIM --Gelirler --D61 D4 --TR Giderler P32 D62+D63 EDP. D41+FISIM D3 P51 --TE 1,6 -0,6 -0,5 1,0 2,7 -0,2 -0,8 33,1 34,7 1,6 5,6 3,9 18,2 6,5 5,6 2,8 33,1 15,8 4,0 5,6 0,8 3,4 5,1 34,7 6,6 3,4 -0,1 0,5 3,3 -0,1 -0,3 33,5 40,1 6,6 6,4 -0,2 17,7 7,3 5,8 2,8 33,5 17,9 5,9 6,4 0,8 3,2 5,9 40,1

2010 4,7 2,1 -0,4 0,5 3,1 -0,2 -0,4 35,7 40,3 4,7 6,0 1,3 19,5 7,7 5,4 3,1 35,7 17,9 6,0 6,0 0,8 3,3 6,3 40,3

2011 3,5 1,4 -0,5 0,5 3,0 -0,2 -0,7 35,3 38,8 3,5 5,2 1,7 19,5 7,8 5,3 2,8 35,3 17,4 5,8 5,2 0,8 3,0 6,6 38,8

2012 2,7 0,6 -0,4 0,4 2,9 -0,2 -0,7 35,1 37,8 2,7 4,8 2,1 19,4 7,8 5,2 2,7 35,1 16,9 5,9 4,8 0,8 3,1 6,4 37,8

Tablo. 3: Genel Devlet Bor statistikleri

GSYH indeki Pay (Yzde) ESA 2008 Kodu GSYHya Oran, Yzde --39,5 2009 2010 2011 2012

1. Toplam Brt Bor Stoku 2. Bor Stokundaki Deime 3. Faiz D Genel Devlet Dengesi 4. Faiz demeleri 5. Nominal GSYH Art 6. Bor Stokunu Etkileyen Dier Faktrler

47,3

49,0 1,7

48,8 -0,2

47,8 -1,0

----7,8 Toplam Bor Stokundaki Deiime Katklar --EDP D.41

---------

-0,5 0,1 0,0 8,3

0,9 0,1 4,7 -3,9

-2,5 1,6 -39,9 40,6

-0,6 -0,1 -8,9 8,5

-----

102

Ek Tablolar Tablo. 4: Devresel Gelimeler*

2008 1. GSYH Bymesi (1998 Fiyatlaryla) 2. Borlanma Gerei 3. Net Faiz demeleri 4. Potansiyel GSYH Bymesi Katklar: - stihdam - Sermaye Stoku - Toplam Faktr Verimlilii 5. retim A (Potansiyelden Yzde Fark) 6. Devresel Bte Bileeni** 7. Devresel Dzeltilmi Denge** 8. Devresel Dzeltilmi Faiz D Denge**
* Konsolide Bte / Merkezi Ynetim ** (+) a, (-) fazlay ifade eder.

2009 -6,0 6,6 5,5 2,7 51,8 66,5 -18,3 -8,9 1,7 4,6 -0,8

2010 3,5 4,9 5,3 1,6 9,3 103,3 -12,6 -6,9 0,8 3,8 -1,3

2011 4,0 4,0 4,7 2,7 21,9 67,8 10,3 -4,9 0,5 3,3 -1,4

2012 5,0 3,2 4,3 3,5 24,6 57,3 18,1 -2,2 -0,2 3,3 -1,1

0,9 1,8 4,8 3,7 25,8 76,2 -2,0 1,0 -1,3 3,2 -2,2

Tablo. 5: nceki Gncellemeden Farkllklar

2008 GSYH Bymesi (Yzde Art) nceki Gncelleme 1,1 Son Gncelleme 0,9 Fark* -0,2 Genel Devlet Borlanma Gerei (GSYHya Oran, Yzde) nceki Gncelleme 1,5 Son Gncelleme 1,6 Fark 0,1 Genel Devlet Brt Bor Stoku (GSYHya Oran, Yzde) nceki Gncelleme 39,5 Son Gncelleme (ESA Tanml) 39,5 Fark 0,0 2009 -3,6 -6,0 -2,4 4,6 6,6 2,0 43,1 47,3 4,2 2010 3,3 3,5 0,2 3,2 4,7 1,5 44,1 49,0 4,9 2011 4,5 4,0 -0,5 2,8 3,5 0,7 43,4 48,8 5,4 2012 --5,0 ----2,7 ----47,8 ---

Tablo. 6: 2009 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program Hazrlklarnda Kullanlan D Ekonomik Gelimelerle lgili Varsaymlar*
2008 Dviz Kurlar Parite ($/) Reel Kur (Yzde Deiim) GSYH Art Euro Alan (Reel, Yzde Deiim) Dnya Ticareti (Reel) Dnya Ticaret Hacmi Art (Yzde) Uluslararas Fiyatlar AB Tketici Fiyat Endeksi (Yzde Art) ABD Tketici Fiyat Endeksi (Yzde Art) Petrol Fiyatlar ($/varil) 1,48 6,1 0,7 3,0 3,3 3,8 97,1 2009 1,39 -10,5 -4,2 -11,9 0,3 -0,4 62,1 2010 1,40 0,8 0,3 2,5 0,8 1,7 75,2 2011 1,40 0,3 1,5 -0,7 1,4 78,0 2012 1,40 2,3 --0,7 1,4 80,9

*IMF, Dnya Ekonomik Grnm, Ekim 2009; EC, Ekonomik Tahminler, Sonbahar 2009; OECD Ekonomik Grnm, Kasm 2009.

103

Ek Tablolar Tablo. 7: Yapsal Reform Gndemi ve Gelimeler

Geen yln KEPinde anlan nlemler Yaplma Durumu (E/H) E Tarih
13

Yorumlar

zelletirme Elektrik datm irketlerinin zelletirmesi 2009 Aras, Osmangazi, Yeilrmak ve oruh Elektrik Datm irketlerinin zelletirme ihale ilemleri tamamlanm olup, szleme onay aamasna gelinmitir. zelletirme ihalesi teklif sahiplerinin ak artrmada tekliflerini ykseltmemeleri nedeniyle iptal edilmitir. halenin yeniden yaplmasna ynelik almalar srdrlmektedir. TCDD zmir, Derince, Samsun ve Bandrma Limanlarnn ihale ilemleri tamamlanm olup, szleme aamasna gelinmitir. zmir amalt ve Ayvalk tuzlalarnn zelletirilmesi ilemleri tamamlanm olup, szleme ve onay aamasna gelinmitir. TFAye ait Kastamonu, Krehir, Turhal, Yozgat, orum ve aramba eker Fabrikalarndan oluan C portfy grubunun bir btn halinde varlk sat yntemiyle zelletirilmesi amacyla, 11/09/2009 tarihinde ihale ilanna klm, 08/12/2009 tarihinde yaplan nihai pazarlk grmesinde en yksek 606 milyon dolarlk teklif alnm, ancak ihale ilan ve artnamesinin yrtmesi 30/12/2009 tarihinde Dantay Kararyla durdurulmutur. Ayrca, Malatya, Erzincan, Elaz ve Elbistan eker Fabrikalarnn B portfy grubu olarak bir btn halinde varlk sat yntemiyle zelletirilmesine ilikin ihale ilan yaymlanmtr.

ans oyunlar iin zelletirme ilemlerinin balatlmas

---

TCDD zmir, Derince, Samsun ve Bandrma Limanlarnn zelletirilmesi ilemlerinin tamamlanmas TEKEL amalt ve Ayvalk tuzlalarnn zelletirilmesi eker Fabrikalar A..'nin zelletirilmesi

2009

2009

2010

Rekabet Hukuku ve Politikalar 4054 sayl Rekabetin Korunmas Hakknda Kanunda hem uygulama etkinliinin artrlmas hem de AB'deki Tzk ve Duyuru eklinde yrrlkte bulunan mevzuat ile uyum salanmas amacyla deiiklik yaplmas levsel bamszl haiz bir devlet yardmlar izleme ve denetleme birimi oluturulmasna ynelik almalar

2010

Kanun tasars Trkiye Byk Millet Meclisi gndemindedir. Hazine Mstearl sorumluluunda devlet yardmlarnn izlenmesi ve denetlenmesine ilikin yasal ve kurumsal altyap oluturulmas almalar devam etmektedir. zellikle mesleki hizmetler kapsamnda grev alacak yabanc uyruklularn ve ulusal ve uluslararas projelerde grev yapacak yabanclarn alma izin srecinin ksaltlmas amalanmaktadr. Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan Mays 2006da Babakanla gnderilmi olan Ky Kanunu Deiiklii Kanun Tasars gelen grlerin ardndan yeniden ele alnmakta olup, almalarn 2010 yl ierisinde tamamlanmas ngrlmektedir. Tasar TBMM Genel Kurulu gndeminde bulunmaktadr.

2010

Yatrm Ortamnn yiletirilmesi Yabanclarn alma zinleri Hakknda Kanun ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun

2010

Ky Kanunu

2010

Trk Ticaret Kanunu

2010

13

Yapld veya yaplmas ngrlen tarihtir.

104

Ek Tablolar

Mali Sektr KOBlerin ihra edecei sermaye piyasas aralarnn ilem grecei piyasann kurulmas ile ilgili olarak 2005 ylndan beri mevzuat erevesinde kurucu irket olarak yetkilendirilmi Gelien letmeler Piyasas A.. (GP) ile yrtlen almalar, GP tarafndan gerekli hazrlklarn tamamlanamamas, GPe faaliyet izni bavurusunda bulunmas iin tannan srenin dolmas ve GP ile MKB arasnda projenin MKB atsnda devam ettirilmesine ynelik bir protokol imzalanmas nedeniyle, 2008 ylnda MKB bnyesine kaydrlmtr. Son aamada MKB GP Ynetmelii Austos 2009da Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Mevzuat gerei SPKnn onayna tabi hususlarn ve teknik almalarn MKB tarafndan tamamlanmasn mteakip piyasa ileme alabilecektir. Merkezi takas ve merkezi saklama kurulularna ilikin olarak Sermaye Piyasas Kanununda dzenlenmesi ngrlen deiikliklerin yrrle girmesini mteakip, sz konusu kurumlarn organizasyon ve faaliyet esaslar ile ilgili temel dzenlemelerin yaplmas, takas teminatlarnn korunmas ve Borsada gereklemi ilemlerin sonucunda takas ykmllne konu olmu varlklarn takas ilemi henz gereklememi olsa dahi korunmas gibi konularn dzenlenmesi, ayrca mevcut durumda uygulanan takas sisteminin temel ilkelerinin ilgili dzenlemelerde yer almasnn salanmas ve bu ilkelerde gerekli grlen deiikliklerin yaplmas hedeflenmektedir. Sermaye yeterliliine ilikin dzenlemelerin AB mktesebat ile uyumu ile ilgili olarak Eletirme projesi srasnda taslaklar hazrlanmtr. Ancak, bu konudaki AB dzenlemesi bankaclk dzenlemelerini de yakndan ilgilendirmektedir. Bu nedenle bu konuda bankaclk mevzuatnda yaplacak dzenlemenin takvimine paralel olarak, SPK tarafndan yaplacak almalar sonulandrlacaktr. Proje kapsamnda kesin alm satm ilemlerine konu DBSlerin kaydi sistemde izlenmesine ynelik gerekli mevzuat deiiklikleri gerekletirilmi ve ilem esaslar belirlenmitir. Ayrca, DBSlerin konu edildii repo-ters repo ilemlerinin kaydi sisteme entegrasyonu balamnda gerekli almalara balanm olup sz konusu almalar devam etmektedir. te yandan repo-ters repo ilemlerine ynelik almalarn tamamlanmas, kaydi sistemde tedbir, haciz ve benzeri adli ve idari taleplere ynelik Sermaye Piyasas Kanununda yaplmas planlanan deiikliin yrrle giri tarihi ve ilgili dier kurumlarn yapacaklar almalarn tamamlanma zamanna bal olarak projeye gei takvimi belirlenecektir.

KOBlerin ihra edecei sermaye piyasas aralarnn ilem grecei piyasann MKB bnyesinde oluturulmas ve piyasann faaliyete gemesi

2010

Merkezi Takas ve Merkezi Saklama lemleri konusundaki yapnn gelitirilmesi

2011

Arac kurumlarn sermaye yeterliliine ilikin dzenlemelerin Basel II kriterlerinin AB tarafndan kabul edilmesini mteakip, sermaye piyasas mevzuatnn ilgili AB direktifiyle uyumlatrlmas

20092011

Devlet Borlanma Senetlerinin (DBS) Merkezi Kayt Kuruluu bnyesinde kaydiletirilerek mteri baznda saklanmas

2010

105

Ek Tablolar

Tarm Gda, yem, gda hijyeni ve veterinerlik hizmetleri konularn kapsayan kanunun karlmas H 2010 Taslak Kanuna ilikin teknik almalar, zellikle ilgili konulardaki hizmetlerin egdm iinde yrtlmesi ile merkezi ve yerel seviyede kurumlar ve kurum iinde birimler aras iblmnn dzenlenmesi konularnda gerekli deerlendirmelerin yaplmas sonrasnda tamamlanacaktr. 2010 yl sonuna kadar tm eker fabrikalarnn zelletirilmesi ynnde almalara devam edilmektedir. Taslak kanun almalar, AB mktesebatnn ngrd ekilde zellikle bitki sal, veteriner ve gda gvenlii hizmetlerinin bir arada yrtlmesinin gerektirdii ilevsel rgtlenme, tarmsal aratrma-gelitirme ve yaym hizmetlerinin birbirlerini tamamlayc bir yapda yrtlmesi ile toprak koruma ve arazi kullanmnda politika gelitirme kapasitesinin oluturulmas konularn da ierecek ekilde tamamlanacaktr.

eker fabrikalarnn zelletirilmesi

2010

Tarm ve Kyileri Bakanlnn Kurulu ve Grevleri Hakkndaki Kanunun karlmas

2010

Blgesel Gelime Baz Dzey 2 Blgelerinde Kalknma Ajanslar Kurulmasna Dair Bakanlar Kurulu Karar E 2009 2009 ylnda tm Dzey 2 blgelerinde kalknma ajanslarnn kuruluu tamamlanmtr. alma Ynetmeliinin baz maddelerinin Dantay tarafndan iptal edilmesinden sonra Dantay karar ile uyumlu gerekli hukuki dzenlemeler bu karar ile dzenlenmitir. Bu Kararname kapsamnda nceki Kararnamelerde de eitli deiiklikler yaplmtr. ileri Bakanl, Maliye Bakanl ve DPT Mstearlnca mtereken belirlenen esas ve usuller erevesinde her trl hesap ve ilemlerin Sermaye Piyasas Kurulu mevzuatna gre kurulmu bamsz denetim kurulularnca incelettirilmesine ilikin hkmler dzenlenmitir.

Baz Dzey 2 Blgelerinde Kalknma Ajanslar Kurulmasna Dair Bakanlar Kurulu Kararlarnda Deiiklik Yaplmas Hakknda Karar 14

2009

Kalknma Ajanslar Denetim Ynetmelii

2009

Salk ve Sosyal Gvenlik Reformu Aile Hekimlii Pilot Uygulamasnn yaygnlatrlmas 20052010 Aile Hekimlii Pilot Uygulamas tm yurda yaygnlatrlacaktr. Hastane Randevu ve Sevk Entegrasyonu Sisteminin pilot uygulamas yaygnlatrlacaktr. Aile hekimlii bilgi sisteminde bireylerin elektronik ortamda tutulan birinci basamak hizmetlerine ilikin kaytlarnn hastanelerdeki hizmetlerini de kapsayacak ekilde geniletilmesi tamamlanacaktr. la takip sistemine ilikin almalar tamamlanacaktr. Tele-Tp uygulamas yaygnlatrlacaktr.

Ulusal Salk glendirilecek

Bilgi

Sistemi

2010

14

Mart 2009, Dantay Karar ile Kalknma Ajanslar alma Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmeliin Yatrm Destek Ofislerinin alma usul esaslarn dzenleyen 19 ile 25 inci maddeler arasndaki hkmler hari dier maddeleri iptal edilmitir.

106

Ek Tablolar

Bilgi ve letiim Teknolojileri Kanun Tasars Tasla 22 Nisan 2008 tarihinde TBMMye sevk edilmitir. Halihazrda Adalet Komisyonunda bulunmaktadr. Elektronik Haberleme Kanununun yetkilendirmeye ilikin hkmlerine uyum amacyla hazrlanan Yetkilendirme Ynetmelii 28 Mays 2009 tarih ve 27241 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Elektronik Haberleme Kanununa uyumlu ekilde hazrlanan Numaralandrma Ynetmelii 27 Haziran 2009 tarih ve 27271 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Elektronik Haberleme Kanununa uyumlu ekilde hazrlanan Numara Tanabilirlii Ynetmelii 2 Temmuz 2009 tarih ve 27276 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Elektronik Haberleme Kanununa uyumlu ekilde hazrlanan ynetmelik 2 Temmuz 2009 tarih ve 27276 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Elektronik Haberleme Kanununa uyumlu ekilde hazrlanan ynetmelik 1 Eyll 2009 tarih ve 27336 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Elektronik Haberleme Kanununa uyumlu ekilde hazrlanan ynetmelik 8 Eyll 2009 tarih ve 27343 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir Elektronik Haberleme Kanununa uyumlu ekilde hazrlanan ynetmelik 12 Kasm 2009 tarih ve 27404 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir 2002/58/EC sayl Elektronik Haberleme Sektrnde Kiisel Bilgilerin lenmesi ve Gizliliin Korunmas ile 2006/24/EC sayl Kamuya Ak Haberleme Hizmetleri veya Kamu Haberleme ebekesi ile balantl olarak retilen veya lenen Verilerin Saklanmas Hakkndaki Direktiflere uyum amacyla yaplan almalara devam edilmektedir.

Kiisel Verilerin Korunmas Hakknda Kanun

2010

Elektronik Haberleme Sektrne likin Yetkilendirme Ynetmelii

2009

Numaralandrma Ynetmelii

2009

Numara Tanabilirlii Ynetmelii

2009

Spektrum Ynetimi Ynetmelii

2009

Elektronik Haberleme Sektrnde Etkin Piyasa Gcne Sahip letmeciler le Bu letmecilere Getirilecek Ykmllklerin belirlenmesi Hakknda Ynetmelik

2009

Eriim ve Arabalant Ynetmelii

2009

Tarife Ynetmelii

2009

Telekomnikasyon Sektrnde Kiisel Verilerin lenmesi ve Gizliliin Korunmas Hakknda Ynetmelik

2010

Enerji Bakent EDAn Ocak 2009, Sakarya EDAn ubat 2009 ve Meram EDAn Ekim 2009 tarihlerinde hisselerinin tamam zel sektre devredilmi, Kasm 2009 tarihi itibaryla oruh EDA, Yeilrmak EDA ve Osmangazi EDAn ihalesi tamamlanm, 10 Kasm 2009 tarihinde drt blgenin (Uluda, amlbel, Vangl ve Frat EDA) daha zelletirilmesi iin ilana klm olup, teklifler 29 Ocak 2010 tarihine kadar alnacaktr.

Elektrik datm irketleri iin zelletirme srecinin srdrlmesi

2009

107

Ek Tablolar

Elektrik sektrnde zelletirmelere ynelik almalar

20042010

Portfy retim gruplarnn irketletirilmesi, baz santrallerin tekil olarak zelletirilmesi ve retim zelletirme ynteminin belirlenmesi ynnde almalar devam etmektedir. retim zelletirmesinin 2010 ylnda hzlanmas beklenmektedir. Datm zelletirmeleri 2010 ylnda byk oranda tamamlanacaktr. Proje zerinde taraflar arasnda anlamazlk km, sorunu zmek iin AB Kurumlar bir uzlatrma sreci balatmlardr. Ancak taraflar arasnda anlama salanamaynca AB projeyi yrtmeden kaldrmtr. TUBITAK ile Kurumsal Bilgi Sistemi ve Otomasyon Sistemi Projesi iin almalara balanmtr. Proje Kasm 2007de tamamlanmtr. Hollanda Hkmeti ile ikili ibirlii erevesinde 20072009 tarihleri arasnda Gnll Anlamalar Yoluyla Trk Sanayisinde Enerji Verimliliinin Artrlmas Projesi yrtlmektedir. Trk elektrik sisteminin Avrupa elektrik sistemi ile entegrasyonun salanmas amacyla teknik altyapnn snr tesi ticarete uygun hale getirilmesi ve buna uygun hukuki altyapnn oluturulmasn amalayan Eletirme Projesinin 2009 yl Kasm aynda tamamlanmtr. Trkiye Elektrik letim Anonim irketinin (TEA) kurumsal yapsnn glendirilmesi ve teknik kapasitesinin artrlmas genel amalarna ynelik olarak; elektrik iletim sisteminde Canl Bakm yaplmas, i gvenlii ve eitim faaliyetlerinin gelitirilmesi, insan kaynaklar politikalarnn revize edilmesi, IT yapsnn iyiletirilmesi ve organizasyonunun yeniden yaplandrlmas hedeflenmektedir. Proje, 2009 Yl Katlm ncesi Mali birlii Programlamas kapsamnda nerilmi ve Avrupa Komisyonunca kabul edilmi olup, uygulanmas iin 2009 Yl Finansman Anlamasnn imzalanmas beklenmektedir. Elektrik ve doal gaz piyasasnn serbestletirildii bir ortamda arz gvenliinin artrlmas ve srdrlmesine ynelik gerekli yasal altyapnn hazrlanmas daha fazla nem kazanmtr. Bu erevede, 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanununun arz gvenlii asndan glendirilmesine ynelik olarak 5784 sayl Kanun ile yeni dzenlemeler yaplmtr. Ayrca doal gaz arz gvenliinin artrlmasna ynelik almalar srdrlmektedir. 18/5/2009 tarih ve 2009/11 sayl Elektrik Enerjisi Piyasas ve Arz Gvenlii Strateji Belgesi YPK Karar olarak yaymlanmtr. 2010 ylnda Doal Gaz Piyasasnda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun Tasars Tasla hazrlanacaktr. Nkleer enerji alannda dzenleme ve denetleme faaliyetleri yeni oluturulacak bir kurum tarafndan yrtlecek, aratrma, teknoloji gelitirme ve uygulama almalar TAEK uhdesinde kalacaktr.

Dzenleyici Kurum Bilgi Sistemi Projesi

2004 - ...

Trkiyede Enerji Verimliliinin Artrlmas Projesi

20052009

Trkiyedeki Snr tesi Elektrik Ticaretinin leyiine likin Koullarn Avrupa Birliindeki En yi Uygulamalara Uygun Olarak Gelitirilmesi

20062009

TEAn Yapsnn ve Kapasitesinin Gelitirilmesi

2009-...

Elektrik ve doal gaz arz gvenliinin salanmasna ynelik almalar

20072010

Nkleer enerji alannda dzenleme ve denetleme faaliyetlerinin kurumsal olarak ayrlmas

20072010

108