VII.

Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

A A I SAKARYA HAVZASINDAK KK AKARSULARIN E NERJ P OTANS YELLER N N Y APAY S N R A LARI YNTEM YLE TESP T
brahim YKSEL, M ehmet SANDALCI, Meri NCL ,
S A Yap E itimi Blm, 54187, Esentepe- S akarya i yuksel@ sakarya.edu.tr S A n aat M hendisli i Blm, 54187, Esentepe- S akarya s andalci@ sakarya.edu.tr S A Fen Bilimleri Ens. YLS, rn. 54187, Esentepe- S akarya o nculm@ g mail.com

ZET Akarsularda hidroelektrik enerji potansiyelinin belirlenmesinde akmn debisi en nemli parametrelerden biridir. Enerji sektrnde nemli bir yere sahip olan hidroelektrik enerji, Trkiyede 26 ana havzada retilmektedir. Sakarya Havzas bu havzalardan biri olup, nemli su kaynaklar potansiyeline sahiptir. Akarsularda; debi, hz ve derinlik gibi hidrolik ve hidrolojik zellikler nemli parametrelerdir. Enerji potansiyelinin tespit edilmesinde, olduka nemlidir. Ancak olaya etki eden parametrelerin ok fazla olmas ve mevcut parametrelerin belirsizlikleri akm-zaman serilerinin olu turulmasn olumsuz ynde etkiledi inden klasik metotlarla akm debilerini tahmin etmek hem zaman almakta hem de gvenilir sonular vermemektedir. Bu al mada, A a Sakarya Havzasndaki akarsularn akm debileri Yapay Sinir A lar (YSA) yntemi ile tahmin edilerek enerji potansiyelleri tespit edilmi tir.

A nahtar Kelimeler: A a Sakarya Havzas, Akm Debileri, Yapay Sinir A lar, Hidroelektrik Potansiyel, Kk Hidroelektrik Santraller.
A BSTRACT Flow discharges are the most important parameter to estimate hydropower potential. Hydropower energy has an important position in the energy sector hydropower energy, has been produced in 26 main basins in Turkey. Sakarya Basin is one of these basins and the amount of water sources in Turkey. In the streams, flow discharges and velocity are very important parameters to estimate hydropower energy potential. Because of too much parameter it is difficult to estimate flow- time series by using old methods. In this study, the flow discharges have been estimated in small streams in Lower Sakarya Basin (LSB) by using Artificial Neural Networks (ANN) then hydropower energy potential has been estimated in small streams in LSB by using these flow discharges.

K eywords: Lower Sakarya Basin (LSB), Flow Discharges, Artificial Neural Networks, Hydropower Potential, Small Hydropower Plants (SHPs)
451

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

1 . GENEL Akm modelleri hidrolojik al malarda ok nemli bir yere sahip olmakla birlikte gnmzde al malarn devam etti i alanlardan biridir. Gelecekteki belli bir tarihte grlecek akmn tahmini, ta kn uyarlarnn yaplmas, ta kn kontrol maksatl haznelerin i letilmesi, ehir akarsuyun su potansiyelinin belirlenmesi, kurak dnemlerde hidroelektrik retiminin,

suyu ve sulama suyunun da tm ve akarsularda ula mn planlanmas asndan nem ta r [1]. Eldeki verilerin yardm ile nehir akm tahmininin yaplmas su kaynaklar projelendirme al malar asndan nem ta maktadr. Su kaynaklarnn geli tirilmesi planlanmas ve ynetiminde hidrolojik verilerin toplanmas ve analizi byk nem ta r. Mevcut veriler genellikle srecin toplamn tam olarak yanstmad ndan, daha gvenilir kararlar alabilmek iin srecin modellenmesi gerekmektedir. Modeller planlama ve tasarm iin veri retmek ya da srelerin gelecekteki de erlerini tahmini iin kullanlabilir [2]. Bir akarsudaki akm havzaya d en ya a ba l olmakla birlikte ya olaynn grlmesi ile akmn olu mas arasnda belli bir gecikme vardr. Akm tahminlerini yaparken bu gecikmeden yararlanlr. Ksa sreli tahminler ta kn uyarlar ve su kaynaklar sistemlerinin gerek zamanda i letilmesi asndan nem ta r. Uzun sreli tahminler ise daha ok akarsularn sa layabilece i su miktarnn belirlenmesi ve kurak dnemlerde su kstlama planlarnn uygulanmas bakmndan nemlidir. Havzaya d en ya lardan akm debilerinin tahmin edilmesi uzun gzlemler gerektirdi inden ksa srede herhangi bir havzadaki akm tahminlerini yapmak olduka zordur. Bu sebeple, istatistiksel tahminlere gre son derece pratik olan ve ksa srede sonuca ula lan de i ik yntemlere ihtiya duyulmaktadr. Bundan dolay son zamanlarda literatrde ska kar la lan ve su mhendisli inde nemli bir yere sahip olsan yapay sinir a lar (YSA) yntemlerine ihtiya vardr. Bu al ma da kullanlan 1999-2000 yllar arasnda Sakarya Havzasnda yer alan farkl zelliklere sahip de i ik saydaki akarsularda gzlenen 1448 adet telenmi gnlk debi verisinin 968 i e itim geri kalan 480 adet veri ise test iin kullanlmak suretiyle gnlk akm verilerine uygulanm ve her bir akarsu iin kan sonular YSA modellenmi ve sonuta akarsulara ait debiler tahmin edilmi tir. 2 . TRK YEDEK KK LEKL H DROELEKTR K POTANS YEL Trkiyenin hidroelektrik potansiyeli iinde kk akarsulardan elde edilebilecek enerji miktarn belirleyecek lke dzeyinde gvenilir bir al ma 1980 ylna kadar yaplamam tr. 1981 ylndan itibaren E. .E. daresi Genel Direktrl nde kk akarsulardaki hidroelektrik yntemi kullanlarak

452

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

potansiyelinin saptanmas al masna ba lanm tr. Bu al ma sonularna gre kk akarsular zerinde 3948 mw g tesis edildi inde, 13.9x109 kwh/yl gvenilir, 32.4x109 kwh/yl ortalama enerji temin edilebilece i hesaplanm tr. Trkiyede ulusal ebekeden uzakta olan orman kylerinin elektrifikasyonu ile e itli nedenlerle ulusal ebekeden ok yetersiz elektrik alabilmekte olan ky ve kasabalar iin de erlendirilebilecek son derece nemli bir do al kayna n varl n gstermektedir. Trkiyede, proje a amasndaki hidroelektrik tesislerin, kapasitelerine gre da lm 2004 yl iin Tablo 1de sunulmaktadr. Tablodan da grlebilece i gibi, %30,34lk ksm 50 mwtan kk tesislerden elde edilecektir. Trkiyede halen in a edilmi olan toplam 177 mw kapasiteli 80 KHSn %95i orta veya yksek d ldr. Trkiyenin KHS potansiyeli olduka byktr. Toplam ekonomik fizibil KHS potansiyeli 22.000 gwh/yl olarak tahmin edilmektedir. 3 . TRK YEDE H DROELEKTR K POTANS YEL N N PROJEKS YONU U Trkiye elektrik sisteminin geli im analizi niteli indeki "Orta ve Uzun Dnem retim Yatrm Planlamas" TEA Genel Mdrl tarafndan gerekle tirilmekte ve bu al malarn ve E E tarafndan gerektirdi i veriler hidroelektrik santrallerle ilgili olanlar DS

sa lanmaktadr. Uzun dnem al mas 20032020 yllar arasn kapsamaktadr. retilen senaryolarda yerli ve yenilenebilir kaynak niteli indeki hidroelektrik santrallerin ncelikle ele alnmalar n grlmektedir. Planlamann n grd srede hidroelektrik santral in aatlarnn tamamlanmas mmkn olursa Trkiye hidrolik kurulu gc 2010 ylnda 24935 mwa, 2020 ylnda ise 29984 mwa kacaktr. Ancak di er yenilenebilir enerji kaynaklaryla birlikte hidrolik kurulu gc 2010 ylndaki toplam kurulu gcn %38ini olu turmasna ra men bu orann 2020 ylndan %28e d mesi beklenmektedir. lkemizin brt hidroelektrik enerji potansiyeli 433 milyar kwh mertebesindedir. Bu potansiyelin teknik olarak de erlendirilebilir ksmnn 216 milyar kwh civarnda oldu u tahmin edilmektedir. lkemizin 1999 yl iin tespit edilen ekonomik hidroelektrik potansiyeli 123 milyar kwhtir. Bu potansiyelin halen 37 milyar kwh retim kapasitesine sahip %30luk ksm kullanlmakta, 13,6 milyar kwh retim kapasitesine sahip %11lik ksm in a halindedir [3]. Geri kalan 72,4 milyar kwhlik retim potansiyeline sahip %59luk ksm ise n inceleme, master plan, yaplabilirlik ve kesin proje a amalarndan olu an proje dzeyindedir. Toplam 123 milyar kwh retim kapasitesine sahip 485 adet hidroelektrik santralin 104 i letmede 37 si in a halinde ve geri kalan 344 adedi ise proje seviyesinde olup geli tirilmesi gerekmektedir. lkemizdeki do al enerji kaynaklar snrl olup, ulusal enerji kaynaklarmz yakla k 125

453

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

milyar kwh hidrolik, 105 milyar kwh linyit ve 16 milyar kwh ta kmr olmak zere toplam olarak ylda ortalama 246 milyar kwh civarnda bulunmaktadr. 2010 ylnda enerji talebinin 289.800 gwh, 2020 ylnda ise 547.100 gwh olaca gz nne alnrsa hidroelektrik enerjinin yannda di er enerji kaynaklarna da ihtiya oldu u aktr [4,5]. Ancak, hidroelektrik santral projelerinin ncelikle ele alnmas ve hidroelektrik potansiyelin, ncelikle geli tirilmesi ekonomik adan Trkiye iin byk nem ta maktadr.

Tablo 1. Proje A amasndaki Hidroelektrik Tesislerin Kapasitelerine Gre Da lm [6]

Snflandrma <5 mw 5-10 mw 10-50 mw 50-100 mw 100-250 mw 250-500 mw 500-1000 mw >1000 mw TOPLAM HES Says 139 79 186 54 36 11 3 1 509 Toplam Kapasite (mW) 312 548 4.595 3.824 5.527 3.500 1.791 1.200 21.297 Toplam Yllk Enerji (gwh) 1.568 2.135 18.244 13.524 18.179 11.657 3.199 3.833 72.339 Toplam Yllk Enerjiye Oran (%) 2.17 2.95 25.22 18.70 25.13 16.11 4.42 5.30 100

4 . SAKARYA HAVZASI H DROELEKTR K ENERJ POTANS YEL Trkiyedeki 26 ana havdan biri olan 12 nolu Sakarya havzas, DS ve E E tarafndan yaplan ett ve projelendirme al malarnda A a Sakarya Havzas ve Yukar Sakarya Havzas olmak zere iki ayr blmde tanmlanmaktadr. Bu tezde A a Sakarya Havzas ve bu havzaya ait su kaynaklar ile bu kaynaklarn hidroelektrik enerji potansiyelleri irdelendi inden al ma alan olarak A a Sakarya Havzas seilmi tir. 5 . A A I S AKARYA HAVZASINDAK H DROELEKTR K POTANS YEL Sakarya havzas olduka nemli su kaynaklarna, ovas ise verimli topraklara ve nemli sanayi kurulu larna sahiptir. Sakarya ovasnda sanayile menin hzla geli mesi ve ovann ula m a bakmndan ok nemli bir noktada olmas sebebiyle Sakarya havzas iinde nemli avantajlar sa lamaktadr. Bu avantajlarn ba nda blgede bulunan sanayi kurulu larnn enerji ihtiyacnn kar lanmas iin projeler geli tirilmi ve geli tirilmeye devam edilmektedir. Bunlarn yan sra Havzada bulunan su kaynaklar ovann verimlili i iin son derece nemlidir. Sakarya Nehri Trkiye iinde nemli bir su kayna dr. Sakarya Nehrinin yan sra havzada; Mudurnu ay, Dinsiz ay, ark Suyu, Karasu Deresi gibi nemli su potansiyelleri de mevcuttur. Trkiyenin snrlar ierisinde yer alan su kaynaklar gz nne alnd nda, hidroelektrik bakmndan

454

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

nemli bir potansiyele sahip oldu u grlmektedir. lke co rafyas ierisinde yer alan havzalardaki hidroelektrik potansiyeli ara trma al malar tm hzyla devam etmektedir. Bu al malarn byk bir blmn kk akarsu kaynaklarndaki hidroelektrik enerji potansiyellerinin tespiti ve bu akarsular zerinde HES projelerinin geli tirilmesi olu turmaktadr. Sakarya nehri ana kollardaki mevcut hidroelektrik potansiyelin Saryar, Yenice ve Gkekaya barajlaryla tam olarak kullanld d nlrse kk akarsularn hidroelektrik potansiyellerinin tespitine ynelik bu ara trmalar son derece nemlidir. E E tarafndan yrtlen ve halen devam etmekte olan kk akarsular zerindeki enerji imknlarna ili kin ilk ettlerin hazrlanmas al malarna Sakarya havzas da dhil edilmi olup bu al malardan 76 tanesi Sakarya havzasna aittir. Her ne kadar da bugne kadar bu havzadaki al malarda istenilen sonulara ula lamam sa da E E tarafndan yrtlen bu al malarda Sakarya Havzasnda hidroelektrik Enerji potansiyeli olabilecek yerler belirlenmi olup, hidrometrik lmler ve proje al malar devam etmektedir [7]. 6 . Y SA YNTEM Y LE U YGULAMA A KIM DE ERLER N N TAHM N VE B RKA

YSA nn lineer olamayan sistemlerin modellenmesindeki ba ars hidroloji ve hidrolik konulardaki uygulamalarn artrm tr [8]. Bu al mada ilk a amada oklu do rusal regresyon analizi, ikinci a mada YSA metotlarndan BGY metodu kullanlarak akm de erlerinin tahmini yaplmaktadr. Bu al mada, DS nin 2000 Akm yll kitabnda yaynlam oldu u 12 nolu Sakarya havzas zerinde bulunan drt dereye ait Papaz Deresi, ark Suyu reglatr k , Karakaya Deresi, Kurtky Deresi istasyonlarna ait gnlk akm de erleri kullanlmaktadr. 01.10.199930.09.2000 tarihleri arasndaki 1448 adet telenmi gnlk debi verisinin 968 i e itim iin geri kalan 480 adet veri ise test a amasnda kullanlm tr. al ma iin kullanlan veriler bilgisayar ortamnda Microsoft Excel 2003, Neuro Solutions 4.0 ve Matlab 7.1 programlar kullanlarak gerekli hesaplamalar ve analizler yaplm tr [6]. 6 . 1. Papaz D e resi

ekil 1. 3 girdi 1 kt iin YSA tahmini (OKH = 0,054137284 R= 0,976170853)

455

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

6.2. Karakaya Deresi

ekil 2. 4 girdi 1 kt iin YSA tahmini (OKH= 0,005780349 R= 0,988002737)

6 . 3 . Kurtky D e resi

ekil 3. 1 girdi 1 kt iin YSA tahmini (OKH= 0,104614376 R= 0,921784997)

Tablo 2de ileri beslemeli geriye yaynm sinir a lar metoduyla farkl girdi ve gizli tabaka hcre saylar kullanlarak elde edilen ortalama kare hatas ve korelasyon katsaylar sonular verilmi tir. En iyi ortalama kare hatas (OKH=) ve korelasyon katsays (R=) de erleri ark suyu ve karakaya deresi iin Q(t-4), Q(t-3), Q(t-2) ve Q(t-1) anndaki akm de erlerinin girdi olarak alnp Qt anndaki akmn kestirildi i alternatifte elde edilmi tir. Bu alternatifte girdi tabakasndaki hcre says drt, gizli tabakadaki hcre says iki ve kt tabakasndaki hcre says birdir. Transfer fonksiyonu olarak tanjant ve 1000 epoch (iterasyon says) iin olu turulan modelde elde edildi. Papaz deresi iin en iyi ortalama kare hatas (OKH=) ve korelasyon katsays (R=) de erleri Q(t-3), Q(t-2) ve Q(t-1) anndaki akm de erlerinin girdi olarak alnp Qt anndaki akmn kestirildi i alternatifte elde edilmi tir. Bu alternatifte girdi tabakasndaki hcre says , gizli tabakadaki hcre says iki ve kt tabakasndaki hcre

456

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

says birdir. Transfer fonksiyonu olarak tanjant ve 2000 epoch (iterasyon says) iin olu turulan modelde elde edildi. Kurtky deresi iin en iyi ortalama kare hatas (OKH=) ve korelasyon katsays (R=) de erleri Q(t-1) anndaki akm de erlerinin girdi olarak alnp Qt anndaki akmn kestirildi i alternatifte elde edilmi tir. Bu alternatifte girdi tabakasndaki hcre says bir, gizli tabakadaki hcre says iki ve kt tabakasndaki hcre says birdir [6].
Tablo 2. BGY Metoduyla elde edilen sonular
Gizli Tabakadaki P apaz D eresi Q(t-1),Qt Q(t-2),Q(t-1),Qt Q(t-3),Q(t-2),Q(t-1),Qt Q(t-4),Q(t-3),Q(t-2),Q(t-1),Qt ark Suyu R eglatr k Q(t-1),Qt Q(t-2),Q(t-1),Qt Q(t-3),Q(t-2),Q(t-1),Qt Q(t-4),Q(t-3),Q(t-2),Q(t-1),Qt K arakaya D eresi Q(t-1),Qt Q(t-2),Q(t-1),Qt Q(t-3),Q(t-2),Q(t-1),Qt Q(t-4),Q(t-3),Q(t-2),Q(t-1),Qt K urtky D eresi Q(t-1),Qt Q(t-2),Q(t-1),Qt Q(t-3),Q(t-2),Q(t-1),Qt Q(t-4),Q(t-3),Q(t-2),Q(t-1),Qt OKH 0,07177 0,08401 0,05414 0,07171 OKH 0,35962 0,10287 0,14949 0,04883 OKH 0,01296 0,01313 0,01425 0,00578 OKH 0,10461 0,10946 0,11146 0,10819 R 0,97576 0,97594 0,97617 0,97543 R 0,99713 0,99729 0,99614 0,99869 R 0,97278 0,97122 0,9705 0,988 R 0,92178 0,91797 0,91668 0,9196 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 Hcre Says 2 2 2 2

7 . Y SA LE HAVZADAK KK AKARSULARIN DEB TAHM NLER SONRASI E NERJ POTANS YELLER N N TESP T YNTEM Akarsularn hidroelektrik potansiyeli, tomografik ko ullarn sa lad d yksekli ine ve suyun debisine ba l olarak belirlenir. Akarsularn toplam debi ve d lerine gre hesaplanan brt potansiyel, maksimum teorik dzeyi gsterir. Brt potansiyel btn do al ak larn, deniz seviyesine, snr a an sularda snra kadar %100 trbin verimiyle elde edilebilece i varsaylan yllk enerji potansiyelini ifade etmektedir. Teknik adan uygulanmas mmkn su kuvveti projelerinin tmnn gerekle tirilmesi sonucunda elde olunabilecek retimin maksimum de erini gsteren teknik potansiyel, enerji de eri olarak brt potansiyelin bir fonksiyonudur ve onun yzdesi olarak ifade olunur [9]. Hidroelektrik enerjinin hesaplanmasnn de i ik yntemleri vardr. Enerji miktar en ok suyun debisi ve d de erine ba l oldu u iin hesap yntemlerinde genellikle bu iki parametrenin etkin oldu u (1)deki ba nt kullanlmaktadr.

457

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

N= *H*Q Bu formlde: N = G(tm/sn) = Suyun birim hacim a rl H = Kot Fark (m) Q = Debi (m3/sn) ifade ederler.

(1)

8 . SONU VE NER LER

Bu al mada, akm de erleri llmeyen veya debileri bilinmeyen kk akarsularn enerji potansiyellerinden faydalanabilmek iin; ncelikle bu akarsulara ait debi tahmin edilmesi iin YSA yntemleri kullanlm . Bu al mada YSA ile tahmin edilen debilerin, ayn akarsu iin daha nce yaplm olan lmlerle kar la trld nda biri birlerine ok yakn de erlerde olduklar gzlenmi tir. Dolays akm de erleri ve debileri bilinmeyen veya llmeyen kk akarsularn YSA yntemi kullanlarak debileri gere e yakn olarak tahmin edilebilir ve elde edilen bu debiler ise 1 verilen enerji denkleminde kullanlarak o akarsu iin enerji potansiyeli rahatlkla hesaplanabilir. Sonu itibari ile, lkemizdeki 26 ana havzada mevcut olan ok saydaki kk akarsular, dereler ve yan kollarn enerji potansiyelleri YSA yntemleri kullanlarak tespit edilmeli ve potansiyelin ekonomiklik analizi yapldktan sonra lkemizin enerji sektrne ve dolays ile ekonomisine kazandrlmaldr.

9 . K AYNAKL AR L
1. BAYAZIT, M., Hidrolojik Modeller, .T.. rektrl , stanbul,1998. 2. TOLUK, T., Akarsu Akmlarnn Yapay Sinir A Metotlar Kullanlarak Modellenmesi, Y. Lisans Tez, SA, Ocak, 2006. 3. DS . (2005) Barajlar ve Hidroelektrik Santraller Dairesi Ba kanl , Enerji Sektr Raporu, Ankara 4. E E, Elektrik leri Ett daresi, www.eie.gov.tr, Aralk 2007.

5. TE A . (2005) APK Dairesi Ba kanl Ara trma ve Planlama Raporu, Ankara 6. NCL, M., A a Sakarya Havzasndaki Kk Akarsularn Yapay Sinir A lar Yntemiyle Akm Sreklilik E rilerinin Elde Edilerek Enerji Potansiyellerinin Tespiti, Y.Lisans Tez, SA., Mays, 2008. 7. YKSEL, ., Kk ve Orta D l Hidroelektrik Santrallerinin Projelendirilmesi in Sakarya Havzasndaki Akarsularn Hidrolik ve Hidrolojik zelliklerinin Ett Edilmesi, BAPK, SA, 2005/5, Sakarya, 2007. 8. EN Z., Yapay Sinir A lkeleri, Su vakf, stanbul, 2004. 9. SERENCAM, U., Do u Karadeniz Blgesindeki Kk Akarsularn Hidroelektrik Potansiyellerinin Analizi, Y.Lisans Tez, SA., Mays, 2007.

458