179

nyarg

12

Bu nitede nyargnn, nyargnn bilisel temelini oluturan kalpyarglarn ve nyargnn davransal sonucu olan ayrmcln ne olduu, nyargnn kkenleri ve nyargnn nasl azaltlabilecei incelenecektir. Demokratik toplumlar, nyargy, insan davrannn en kabul edilemez yanlarndan biri olarak grmektedirler. Irk ayrmcl, cinsiyet ayrmcl yapmak ya da banazlkla sulanmak ok ar bir saldr olarak alglanmaktadr. Ancak, nyargl tutum ve ayrmc davranlara bu kadar duyarl sosyal normlarn gelitii toplumlarda bile, insanlar birbirlerinin davranlarn, yeteneklerini, tutumlarn ve beklentilerini milliyet, din, cinsiyet, meslek vb. sosyal kategoriler temelinde deerlendirmeye devam etmektedirler. Asl ilgin olan, uygar dnyada bunca lanetlenen nyargnn, gnlk yaamn tm alanlarna szacak kadar yaygn olmasdr.

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; nyargnn ne olduunu tanmlayabilecek, Kalpyargnn ne olduunu tanmlayabilecek, Ayrmcln ne olduunu tanmlayabilecek, Baz ayrmclk biimlerini aklayabilecek, nyargnn kkenlerindeki sosyal bili temelini aklayabilecek, nyargy kiilik ve sosyal etmenler temelinde deerlendiren kuramlar aklayabilecek, nyargnn nasl azaltlacan saptayabileceksiniz.

180

Sosyal Psikoloji

rnek Olay Bunlara nanyor musunuz?

Trkn Trkten baka dostu yoktur. ................... (Araplar, Avrupallar, Kayserilileri, ocuklar vb.) ok severim. Ama ........ Biz Trkler amma da ................................... milletiz! Elin gavuru neler yapyor! u Japonlar olmasa napardk bilmem! Almanlara hayranm. Ne kadar disiplinli adamlar... Biz de Amerikallar gibi olmaya baladk. Adam tipik bir Fransz gibi davranyor. Arap deil mi, ne bekliyordun? (Kaynak: Harlak, 2000) Yuvay dii ku yapar. Kadnn sa uzun, akl ksadr. Kadn dediin elinin hamuruyla erkek iine karmaz. Kzn dvmeyen dizini dver. Ekmek paras kazanmak erkeklerin iidir. Kz ocuu dediin uslu uslu oturacak. Kadn aklyla ie kalklr m? Kadn ksm evinde oturur, yle darda erkeklerin arasnda almaz. yi kadn kocay vezir, kts rezil yapar. At, avrat, silah erkein namusudur. Kadnn iyisi, erkein dizinin dibinde oturur.

Anahtar Kavramlar
nyarg Kalpyarg Ayrmclk Numunecilik Tersine ayrmclk Sosyal bili Sosyal kategorizasyon Dgrup homojenlii Hayali ilikisellik Otoriteryen kiilik Arnma Yer deitirmi saldrganlk Dogmatik kiilik

indekiler
NYARGI KALIPYARGI AYRIMCILIK NYARGININ KKENLER NYARGININ AZALTILMASI

nite 12 - nyarg

181

GR
Yukarda milliyet ve cinsiyet kategorilerine ait cmleler, gnlk yaammzda hi dnmeden ok ska kullandmz ve ilk bakta oumuz tarafndan ok da masum bulunan fikirlerdir. Ama insanln ektii aclarn temelinde, tam da bu masum grnen fikirler bulunmaktadr. Gnlk yaamdaki kk krgnlk ve kzgnlklardan etnik temizlik ve soykrma uzanan korkun bir tablonun sorumlusudur nyarg. Bugne kadar insanln yakasn hi brakmam olmas, ister istemez nyarg kanlmaz m sorusunu gndeme getirmektedir. Bu nedenle, sosyal psikologlarn nyargy tanmlama ve aklama abalar, salt bilimsel amal bir ura deil, topluma kar bir sorumluluun yerine getirilmesi olarak da anlalmaldr.

NYARGI
nyarg genellikle sosyal gruplara (din, cinsiyet, meslek, milliyet vb.) ynelik gelitirilen bir tutum olarak grlmektedir. Tutum nitesinden de grdmz zere, tutumlar bileenden olumaktadr: hem hissedilen duygunun niteliini (r: kzgnlk, sevecenlik vb.) hem de tutumun arln (rnein; hafif rahatszlk, ak dmanlk vb.) ifade eden duygusal bileen; tutumun ieriini oluturan inan ya da dnceleri kapsayan bilisel bileen; ve kiinin eylemlerini ieren davransal bileen. nsanlar dierleri hakknda sadece tutum gelitirmekle kalmazlar, genellikle tutumlar temelinde harekete de geerler (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). nyarg, bir sosyal grup yesi iin, sadece o grup yesi olmas nedeniyle gelitirilen (genellikle olumsuz) tutum olarak tanmlanmaktadr (Baron ve Byrne, 2000; s. 211). Dier bir tanm da udur: nyarg belirli bir dgrup hakknda olumsuz, dogmatik kanaatlerdir (Bilgin, 1994; s. 172). nyargl olmak, gruplar hakknda vaktinden nce ya da erken ifade edilmi, olgunlamam yarglara varma, her trl kanttan nce peinen karar verme anlamna gelmektedir. nyarglar, bireylerden ziyade gruplara kar oluturulmaktadr. Buna bal olarak da, nyargl olduumuz grup yelerinin bireysel zellikleri ya da davranlarnn iyi ya da kt olmasnn pek bir nemi kalmamaktadr. nyarg ifadesi hem genel tutum yapsn hem de tutumun duygusal boyutunu ifade etmektedir. Teknik olarak, nyarg, olumlu ya da olumsuz olabilir. rnein, hi karlamadnz halde ngilizleri souk buluyor ve sevmiyor olabilirsiniz. Bu olumsuz bir nyargdr. Dier yandan hi karlamadnz halde Araplar canayakn buluyor ve seviyor olabilirsiniz. Bu da olumlu olsa bile bir nyargdr. Ancak sosyal psikologlar nyarg terimini dierlerine ynelik olumsuz tutumlar ifade etmede kullanmaktadrlar. nyarg, bir dgrup yesine kar oluturulmaktadr. Ancak nyargnn geerli olduu durumlar bununla snrl deildir. nyarg, ayn zamanda etnosentrizmi de iermektedir. grup lehindeki bu ar tutumlar, igrup yelerini bireysel olarak tanmadan bile onlar hakknda olumlu deerlendirmeler yaplmasna yol aabilmektedir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Sizce gnmz Trk toplumunda nyarg duyulan balca sosyal gruplar hangileridir ? Sizce bu gruplara neden nyarg duyulmaktadr, tartnz.
nyarg: Bir kiiye sadece grup yeliinden dolay gelitirilen olumsuz (bazen olumlu) tutumdur.

Etnosentrizm: yesi olunan grubun (igrubun) dier btn gruplardan stn olduuna ilikin inantr.

SIRA SZDE

KALIPYARGI
Birka saniyeliine gzlerinizi kapatn ve u insanlarn grnlerini ve zelliklerini hayal edin; bir taksi fr, bir irket yneticisi, bir manav ve bir doktor. B-

182

Sosyal Psikoloji

Kalpyarg: Bir sosyal grubun yeleri hakknda yaygn bir biimde paylalan genellemelerdir.

yk olaslkla bu insanlar tarif etmek sizin iin ok zor olmayacaktr. nk kafamzda bu insanlar ve daha pek oklarna ait imgelerle ya da daha teknik bir ifade kullanrsak, kalpyarglar ile dolayoruz. Kalpyarglar, bir sosyal grubun yeleri hakknda yaygn bir biimde paylalan genellemelerdir (Hoggve Vaughan, 1995; s. 54). Benzer bir tanmlama da udur: nyargy muhafaza eden bilisel ereve kalpyargdr. Bir kalpyarg, bir grubun yeleri hakknda, sadece o grubun yeleri olmalar nedeniyle sahip olunan bir dizi inan ve beklentilerdir (Feldman, 1998; ss. 82-83). Kalpyarglar, dgrubun ok basitletirilmi imgeleridir ve genellikle dgrubu kmseyici bir yaklam ierirler. Her kalpyarg, bir sosyal kategoriye ait zellikleri ierir, ve tmyle gerei yanstmayabilir. Sosyal kategoriye ait zelliklerden, kiilie ilikin deerlendirmeler, duygusal deerlendirmeler ya da davransal deerlendirmeler anlalabilir (Hortasu, 1998). Kadnlar sosyal zekalar yksek, duygusal ve romantik, geveze ve ev ii yapan insanlar, ya da erkekler ciddi, soukkanl, mantkl ve rasyonel, duygularn belli etmeyen insanlar rneinde olduu gibi. Bir baka rnek de u olabilir; Aye, sevgi dolu, masum, konukan, abuk etkilenen bir ocuktur. nsanlar belli kalpyarglar iine sokma, zorunlu olarak duygusal bir ilem deildir ve kastl bir ekilde kardakini istismar etmeye ynelik deildir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). Baz bilim insanlar tarafndan kalpyarglar, ok karmak olan dnyay basitletirmenin bir yolu olarak grlrler. Bir sosyal grup hakkndaki kalpyarglar, bize o grup hakknda kestirme yoldan bir fikir, bir bilgi verir. Bu, ou zaman o grubun yesi ile karlatmzda onun davran hakkndaki beklentimizi ve ona kar davranmz nceden ayarlamamz salar (Katba, 1999). Bunlar sosyal kalpyarglara sahip olmann getirdii avantajlardr. Ne var ki evremizi anlamamz ve ona hakim olmamz salayan ayn kalpyarglar, nyarglar beslemeye de hizmet etmektedirler. Sosyal kalpyarglar genellikle mantksz ve haksz nitelemeler olarak grlmektedirler. nk, grubun her bir yesi iin geerli olsun ya da olmasn, olumsuz zellikler, grubun tamamna ar bir ekilde genellenmektedir. Kalpyarglarla ilgili ilk aratrma 1933 ylnda A.B.D.de Princeton niversitesi rencileri ile yaplmtr. Bu aratrmada rencilere 10 etnik grup ya da ulus ad verilmi ve bunlarn ok eitli zelliklerden (drst, pis, dindar, zeki vb.) en ok hangilerine sahip olduklarn belirtmeleri istenmitir. almann sonular, rnein Almanlarn en ok bilimsel kafal, alkan, duygusuz, ...., ngilizlerin sportmen, zeki, geleneksel, .... ve zencilerin batl inanl, tembel, kaygsz, .... olarak grldn gstermitir. Bu almada Trkler de yer alm ve en ok zalim, ok dindar, hain, zevke sefaya dkn, cahil, .... gibi olumsuz sfatlarla betimlenmilerdir. Yaklak 20 yl arayla toplam kez ayn niversitede tekrarlanan almalarda, kalpyarglarn zaman iinde deiip deimedii incelenmi ve arada geen zamanda yaanan toplumsal olaylara bal olarak baz uluslara kar tutumlarn yumuad, bazlarnnkinin ise deimedii gzlenmitir. Bu arada, daha sonraki almalarda da Trklere ynelik olumsuz tutumlar devam etmitir (Bkz. Harlak, 2000). Kalpyarglar konusunda yaplan almalar sonunda u bilgiler elde edilmitir (Hogg ve Vaughan, 1995): nsanlar ok geni insan gruplarn birka kaba zellikle nitelemeye hazrdrlar. Kalpyarglar ok yava deimektedir. Kalpyarglarda meydana gelen deiiklikler, genellikle sosyal, politik ve ekonomik deiikliklere bir tepki sonucu ortaya kmaktadr.

nite 12 - nyarg

183

Kalpyarglar ok kk yata edinilmekte ve sklkla ocuk, grup hakknda hibir ey bilmeden nce, onun hakkndaki kalpyarglar renmektedir. Gruplar arasnda sosyal gerilim ya da atmalar ortaya kt zaman, kalpyarglar daha fazla dile getirilmeye balanmakta ve daha dmanca bir nitelik kazanmaktadr. Bundan sonra kalpyarglarn deitirmek daha zor olmaktadr. Kalpyarglar yanl ya da kesin olmayan (pheli) imgeler deildirler, onlar belirli bir balamdaki gruplar aras ilikileri anlamlandrmaya hizmet eden aralar olarak grmek daha dorudur. Kalpyarglar ve nyarglar arasnda bir iliki var mdr? Kalpyarglar ve nyarglar gerekte birbirinden farkl mdr? Daha nce de belirtildii zere, nyarg sz konusu nyargl tutumun duygusal ynn, kalpyarg da bilisel ieriini ifade etmektedir. Bu iki kavram birbirine ok yakn olsa da, ayrldklar yerler vardr. Nefret ettiimiz gruplara ait kalpyarglarmzn ierii btnyle olumsuz deildir. Baz durumlarda rk bir beyaz bile, siyahlarn atletik ve iyi mzisyen olduklarn kabul edebilir. Ancak olumlu grnen bu nitelemeler bile siyahlar spor ve mzikten baka bir ey bilmezler gibi bir balamda kullanlnca olumsuzlamaktadr. Benzer bir biimde, gruplar nitelemek iin kullandmz sfatlar olumlu iken, yaadmz olaylarla birlikte ayn sfatlar olumsuz anlamlar yklenebilmektedir. rnein, II. Dnya Savandan nce Almanlarn dzenli ve disiplinli olduklarna inanlyordu. Ne var ki savatan sonra bu ayn zellikler souk ve takntl kiilik zellikleri olarak grlm, yani olumsuz bir anlam kazanmlardr (Brewer ve Crano, 1994). Dier yandan, insanlar yaadklar kltrde baz gruplara ilikin kalpyarglar biliyor olabilirler, ama bu, bu kalpyarglara inandklar anlamna gelmez. rnein, toplumda Romanlar hakkndaki kalpyarg halindeki pek ok zellii (pis, gnlk yaayan, alkolik, elenceyi seven, sesleri gzel, gzel dans eden vb.) biliyor olmamza ramen, kiisel olarak bunlara inanmyor olmamz mmkndr. Ksacas, kalpyarg ve nyarglarn her zaman el ele gitmesi gerekmez. Ayrca, nyarg ve kalpyarglarn el ele gittii durumlarda bile, nyargl olduumuz tm gruplara kar ayn kalpyarglara sahip deiliz. A.B.D. ve Avrupada siyahlara ve Yahudilere ynelik olduka gl nyarglar olduu bilinmektedir. Ancak bu iki grup hakkndaki kalpyarglar farkldr. Siyahlar tembel, fazla zeki olmayan ve atletizmde iyi insanlar olarak grlrken,Yahudiler ticari zekaya sahip, para dkn vb. grlmektedirler. zetle, sosyal gruplara nyargl bir tutum beslendiinde, genellikle buna olumsuz kalpyarglarn da elik ettii bilinen bir gerektir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Toplumumuzda polislik mesleine ilikin kalpyarglar nelerdir ? Sizce bu kalpyarglar neden ortaya kt, tartnz.
SIRA SZDE

AYRIMCILIK
nyargl tutumlar ve zellikle nyargnn sonucu olan ayrmclk, sadece sosyal psikologlarn ilgilendii bir alan deildir. Sosyal bir problem olarak grlen ayrmclk konusunda psikologlar kadar sosyologlar, siyaset bilimcileri ve sosyal felsefeciler de almalar yapmaktadrlar. Bu disiplinler aras alanda, sosyal psikoloji, daha ok sosyal kategorileri temsil eden kiiler arasnda sergilenen ayrmc davranlara odaklanmaktadr (Brewer ve Crano, 1994).
Ayrmclk: Bir kiiye sadece grup yeliinden dolay olumsuz (bazen olumlu) davran gsterilmesidir.

184

Sosyal Psikoloji

Aznlk: yelerinin kendi yaamlar zerinde, baskn grubun yelerinden daha az gc, kontrol ve etkisi olan gruplara, aznlk grubu ad verilir.

Tm dier tutumlar gibi, nyarglar da davranlar ynlendirir. Ayrmclk, nyargnn davrana dnm halidir. Daha kapsaml tanmlamak gerekirse, ayrmclk, belirli bir grubun yelerine, sadece o grubun yesi olduklar iin olumsuz (bazen de olumlu) davranlar gsterilmesidir (Feldman, 1998, s. 83). Allport, nyargdan en u ayrmc davrana doru trmanan be basamak ayrt etmitir (bkz. Bilgin, 1994; Harlak, 2000) : - Kar olmay ifade etme: Kiiler, nyarg konusunda kendisi gibi dnen dierleriyle konuur, antipatisini, dmanca duygularn ifade eder. Bu nyarg dzeyidir, dierinin szel olarak dlanmasn ierir. - Uzak durma: Eer nyarg daha youn ise, birey holanmad ya da nyargl olduu kii ve gruplarla bir arada olmaktan kanr. - Ayrmclk: Kii, nyargl olduu gruplarn i, konut, eitim, salk gibi hizmetlerden yararlanmasna, politik haklarn kullanmasna kardr. Bu durum daha nce Gney Afrikada olduu gibi kurumsallaabilir. - Fiziksel Saldr: nyargl olunan gruba ynelik iddet ya da iddet saylabilecek saldrlar olabilir. rnein aznlk durumunda olanlara saldrma. Beyazlarn oturduu semtte aznlk konumundaki siyahlara saldrlmas, herkesin yerlisi olduu ehirde X ehrinden gelen ve aznlk olanlara saldrlmas vb. Bu dzey hedef kiilerin hem ahsna hem de malna ynelik iddeti ierir. - Yok etme: Bu, yok etme dzeyidir. Lin olaylarn, katliam ve toplu kym (jenosid) ierir. Almanyada II. Dnya Savanda yaplan Yahudi soykrm, Srp-Bonak savanda yaplan Srebrenitsa katliam gibi olaylar rnek olarak verilebilir. Ayrmclkla ilgili nemli noktalardan biri, ayrmc davranlara kimlerin hedef olduudur. ou durumda aznlk konumundaki gruplara kar ayrmc davranlar sergilenmektedir. Aznlk, sadece sayca azlk anlamna gelmemektedir. Hatta bazen sayca ounlukta olsalar bile, kimi gruplar hala aznlk statsnde olabilirler. Sosyal psikolojik bak asndan, yelerinin kendi yaamlar zerinde baskn grubun yelerinden daha az gc, kontrol ve etkisi olan gruplara, aznlk grubu ad verilmektedir (Feldman, 1998; s. 83). Bu tanm nda, erkek egemen toplumlarda, sayca toplumun yarsn bile olutursalar, kadnlar bir aznlk grubu olarak grmek mmkndr. Gerekte, insanolu iin her sosyal grup ya da kategorinin, ayrmcln hedefi olmas mmkndr. Ancak, insanlk tarihinde uzun dnemler boyunca srekli ayrmc davranlara maruz kalan belirli birtakm sosyal gruplar vardr: Bunlar, rk (beyaz rk dnda kalanlar) ve cinsiyet (kadn) bata olmak zere, yallar, homosekseller, fiziksel ve zihinsel engellilerdir (Hogg ve Vaughan, 1995). Ayrmclkla ilgili dier nemli bir nokta, ayrmcln, nyargl tutumlarla olan ilikisidir. Tutum nitesinden de hatrlanaca zere, tutumlar davran tahmin etmede ok nemli bir role sahiptirler. Bu nitede de yine tutum ve davran arasndaki ilikinin nitelii sorgulanmaktadr; nyarg (tutum) ve ayrmclk (davran) arasndaki iliki nedir? Dier tutumlar gibi, nyarglar da her zaman ak bir biimde davrana dntrlmeyebilirler. nk, bazen nyarglar davrana dnecek denli gl olmayabilirler. Bazen de yeterince gl nyarg varlna ramen ayrmc davranlarn gsterilecei grup fiziken var olmayabilir (Feldman, 1998). Hayatnda hi ngiliz grmemi ama ngilizler hakknda gl nyarglar olan bir Trk vatandann bunu davrana dntrme imkan bulmas ok zordur. ou durumda ise, yasalar, sosyal bask, intikam korkusu gibi nedenlerden dolay insanlar eitli sosyal gruplara ilikin nyarglarn da vuramazlar. Zaten, bugn ayrm-

nite 12 - nyarg

185

cla kar yasalarn olduu ve bu konuda etkili sosyal normlar gelitiren toplumlarda dinsel, etnik ya da rksal temeldeki kaba ayrmclk biimlerinin ok azald bildirilmektedir. Ancak, elbette ki, bu, ayrmcln tamamen ortadan kalkt anlamna gelmemektedir (Baron ve Byrne, 2000). Yukarda nyargnn olduu durumlarda ayrmcln da grlp grlmedii sz konusu edilmitir. Peki, bu durumun tersi de sz konusu olabilir mi? Yani her ayrmc davran gzlediimizde, o gruba kar bir nyarg olduunu da iddia edebilir miyiz? Aslnda mantksal olarak, nyarg olmadan ayrmcln olabileceini ileri srmek zordur. Ancak nadir de olsa, baz durumlarda insanlar nyargl olmadklar halde ayrmc davran sergileyebilirler. rnein, kendisi nyargl olmad halde mterilerinin nyargs olabileceini dnerek, bir maaza sahibi, maazasna, toplumun yaygn olarak nyargl olduu bir grup yesini (bu kii kltre gre deiebilir ; siyah, Uzak Doulu, fiziksel engelli ya da bir kadn olabilir) mdr olarak ie almayabilir (Feldman, 1998). Sosyal normlar ya da kurallar belirli gruplara ilikin nyargy besliyor ve hatta tevik ediyorsa, byle bir ortamda bireyler nyargya sahip olmasalar da, normlara uymak ynnde sosyal bir bask hissedeceklerinden ayrmclk yapabilirler. Nitekim A.B.D.de bir maden kasabasnda yaplan aratrma, sosyal bask yznden nyargsz ayrmcln da olabildiini gstermitir. 1950lerin banda yaplan bu aratrmada, sz konusu kasabada yaayan beyazlarn hi azmsanmayacak bir blm (yzde altm) maden ocana indiklerinde siyahlarla konuurken, alma saatleri dnda, yani kasabada iken siyahlarla etkileim kurmamaktaydlar. Kasabada siyahlara ynelik nyarg ve ayrmclk bir norm olduu iin, beyaz maden iileri salt bu norma kar kamadklar iin kasabada olduklar saatlerde ayrmc davranlar gstermekteydiler (Akt. Katba, 1999).

Baz Ayrmclk Biimleri

Modern toplumlarn ounda bata rk, etnik kken ve cinsiyet olmak zere pek ok sosyal grup ya da kategoriler temelinde gsterilen ayrmc davranlar hukuken yasaklanmtr. stelik, bu toplumlarda sosyal bir norm olarak da bu tr davranlar hibir ekilde onaylanmamaktadr. Btn bunlara ramen, hala ayrmcln bittiini syleyecek durumda deiliz. Yukarda da deinildii zere, ak bir biimde gsterilen ayrmcla kar duyarlln gelitii toplumlarda bu kez daha ince ya da gizlenmi (rtl) ama ak ayrmclk kadar kt etkileri olabilen ayrmclk biimleri gzlenmektedir (Baron ve Byrne, 2000). Bunlardan burada ele alnacak olanlar yardm etme isteksizlii, numunecilik ve tersine ayrmclktr.

Yardm Etme steksizlii

Toplumda baz gruplara, onlarn statlerini ykseltecek yardm yapmada duyulan isteksizlik, aktif ya da pasif olarak onlarn abalarn desteklememek, onlarn dezavantajl konumlarn srdrmeleri anlamna gelmektedir. Byle bir strateji, rnein ev sahiplerinin evlerini toplumdaki aznlklara vermemeleri, iverenlerin kadn alanlara doum ve sonrasnda yeterince esnek davranmamas ya da hkmetin doumla ilikili olarak kadnlarn lehine yasal dzenleme yapmamas biiminde karmza kabilir (Hogg ve Vaughan, 1995).

Numunecilik
Gerekten ok istediiniz bir ie kabul edildiinizi ve dndnzden daha iyi bir cretle almaya baladnz hayal edin. Belki bata, ansl olduunuzu d-

186

Sosyal Psikoloji

Numunecilik (tokenism): Daha sonraki ayrmc davranlar mazur gstermek zere, sosyal bir gruptan az sayda kiiye nemsiz konularda olumlu davran gstermektir.

np mutlu olabilirsiniz. Ama ya (bu arada siz bir engelli, bir kadn ya da sz konusu toplumda baka bir dezavantajl gruba ye olabilirsiniz) grnty kurtarmak, yasak savmak niyetiyle ie alndnz renirseniz ne olur? Burada sz konusu olan, baka hibir nedenle deil sadece ve sadece bir gruba ya da sosyal kategoriye ait olma nedeniyle olumlu bir davrann gerekletirilmi olmasdr. lk bakta bu, bir sorun olarak alglanmayabilir. Ancak bu tr uygulamalar, genellikle daha sonra yaplacak ayrmc davranlar iin mazeret olarak kullanlmak zere yaplmaktadr. rnein yasal olarak belirtilen en az saydaki fiziksel engelliyi alan bir kurum, engelli kiilere iyilik yapm gibi grnse de, sonuta yasal olarak belirtilenden daha fazla engelli almad eletiri ya da sulamasn Ben onlara yeterince iyilik yaptm aklamasyla bertaraf etmeye alacaktr. En genel biimiyle, numunecilik (tokenism), daha sonraki ayrmc davranlar hakllatrmak iin, nyargnn hedefi olan gruplara nemsiz ya da kk iyilikler yapmay ifade etmektedir (Baron ve Byrne, 2000; s. 216). Toplumdaki dezavantajl gruplardan numune olarak az saydaki kiiyi seerek, grece nemsiz ya da kk iyilik yapmak, nyargl kiilerin banazlklarn gizlemek iin iyi bir yoldur. Dier taraftan, nyargnn hedefi durumundaki gruplarn temsilcisi olarak seilmi olan kiilerin, kendi kiisel zelliklerinden dolay deil de, sadece o gruba aidiyetlerinden dolay seilmi olmalar nedeniyle, kendilerine olan gven ve sayglarnda problem yaadklar bildirilmektedir (Baron ve Byrne, 2000; Hogg ve Vaughan, 1995).

Tersine Ayrmclk
Tersine Ayrmclk: Bir kiiye sadece grup yeliinden dolay, dier kiilere davrandndan daha olumlu davranmaktr.

Tersine ayrmclk da, ilk bakta olumlu gibi grnmesine ramen, dier baz ayrmclk biimlerinde olduu gibi, kiinin isel deerlerinin atmasndan kaynaklanmaktadr. Kendilerinin nyargsz olduklarna inanmak isteyen insanlar, ayrmc davranlar konusunda duyarllatka, bu tr davranlardan kanmak iin azami aba gstermekte ve bazen de abartl bir biimde olumlu davranlar gstermektedirler (Brewer ve Crano, 1994). Bir retmenin, srf dezavantajl bir grubun yesi (rnein; fakir ya da fiziksel engelli ) olduu iin rencisine yksek not vermesi, buna rnek olarak gsterilebilir. Uzun vadede bu davran, rencinin kendi kapasitesini renememesi ve kendi hakkndaki beklentilerini yksek tutmasna yol aabilir. Genel olarak, tersine ayrmclk, bir gruba az da olsa nyargs olan birinin, o grubun yesine, sadece o grubun yesi olduu iin dier insanlara gre daha iyi davranmasn ifade etmektedir (Baron ve Byrne, 2000; s.217). Tersine ayrmclkla ilgili srarla vurgulanmas gereken bir nokta udur: Tersine ayrmclk ksa vadede kesinlikle yararl bir eylem biimidir. Tersine ayrmclktan tr desteklenen gruplar dezavantajl konumlarn az da olsa iyiletirebilirler ve kendilerine gven kazanabilirler. Ancak uzun vadede, bu tr uygulamalar nyargnn hedefi olan insanlarda, yukardaki rnekte olduu gibi, gereklemesi zor beklentilere yol aarak, hayal krkl yaratabilir. Bu durum, ksmen yilikten maraz doar szn dorular gibidir. Bir taraftan bu toplumda yetien bir birey olarak belirli gruplara nyarg ile yaklayor olabilirsiniz. Ancak mesleiniz gerei btn sosyal gruplara eit mesafede durmanz, ayrmclk yapmamanz da gereklidir. Sizce bu ikisini baarmak mmkn mdr? Tartnz.

SIRA SZDE

nite 12 - nyarg

187

NYARGININ KKENLER Sosyal Bili

Sosyal bili alanndaki almalar, nyargnn kkenleri hakknda btnyle bilisel olan aklamalar yapmaktadr. nyarg konusunda zellikle bilisel ve algsal yanllklara (taraf tutmaya) odaklanan bu almalar, nyargl tutum ve ayrmc davranlarn temelindeki dnce biimimizi irdelemektedir. Aada nyargl tutumlar daha iyi anlamamza yardm edecek, dnce biimimizden kaynaklanan baz hatalar (bilisel ve algsal yanllklar) incelenecektir; bunlar sosyal kategorizasyon, arttrma ilkesi, dgrup homojenlii ve hayali ilikiselliktir.

Sosyal Kategorizasyon: Biz ve Onlar

Sosyal dnyay alglamadaki temel sre, sosyal kategorizasyondur. nsanlar genellikle sosyal dnyay iki farkl kategoriye blerler: biz ve onlar. Dier bir deyile, sosyal kategorizasyon, dier insanlar ya igruba (kategorizasyonu yapann ait olduu grup) ya da bir dgruba (kategorizasyonu yapann ait olmad grup) ait olarak alglamaktr. Sosyal kategorizasyon pek ok boyutta gerekletirilebilir. Bunlar arasnda en ok bilinenleri; cinsiyet, rk, milliyet, din, ya, meslek ve gelir durumudur. Sosyal kategorizasyon nyarglarn oluumundaki ilk basamaktr. Bu sre, nyarglarn bilisel temeli olan kalpyarglar oluturulmasn iermektedir. Sosyal kategorizasyon ve kalpyarglar arasnda bir ekilde bir iliki olduu bilinmesine ramen, kategorizasyonun kalpyarglara nasl yol at, ilk defa sosyal kimlik kuramclar tarafndan ortaya konmutur. Hem fiziksel hem de sosyal uyaranlar iin geerli olan bu sre, burada sadece sosyal uyaranlar (yani, dier insanlar) iin ele alnmaktadr. Sosyal evreyi kategorilere ayrmann nesnel bir sre olduu sylenemez. Bireyin kendisini merkeze koyarak gerekletirdii sosyal kategorizasyon sreci, gruplar kanlmaz olarak belirli kalpyarglarn iine sokmaktadr. Sosyal kategorizasyonla iki grup aras mesafe bytlr; iki grubun yeleri birbirinden tamamen farkl, ayn grubun yeleri ise benzer olarak alglanr. Sosyal psikolojinin terimleriyle ifade etmek gerekirse, bir yandan kategoriler aras farkllama, dier yandan kategori ii benzeme abartlr. Bu algsal yanlla arttrma etkisi ad verilmektedir. Kukusuz, aslnda ne iki kategori arasnda kesin bir farkllk, ne de ayn kategoriden olanlar arasnda kesin benzerlik vardr (Bilgin, 1994; Hogg ve Vaughan, 1995). Buna rnek olarak, Almanyadaki gmen Trklerin (aslnda tm gmenlerin) durumu verilebilir. Almanyada yaayan bir Afyonlu kendini bir orumluya Trkiyedekinden daha benzer alglar; biz Trkler denilen bir igrup yaratlarak, grup iine konanlar birbiriyle neredeyse zdeletirilir. En kk bir benzerlik (rnein; sosis deil sucuk sevme, ay ayn biimde hazrlama, kasket giyme vb.) bile bir yaklama nedeni olur. Buna karlk, dierleri (Almanlar) bir dgrup olarak nitelendirilir ve igrupla (Trkler) farkllklar bytlr ve benzerlikler silinir. Burada en kk bir farkllk (rnein; birinin sosis, dierinin sucuk yemesi) uzaklama nedeni olur (Bilgin, 1994).
Sosyal Kategorizasyon: Bireyleri bir kriter (ya, cinsiyet, meslek, milliyet, din vb) temelinde kategorilere ayrmak ve biz ve onlar ayrm yaratmaktr.

Arttrma Etkisi: Sosyal kategorizasyon srecinde, kategori ii benzerlikleri ve kategoriler aras farkllklar abartl alglama eilimidir.

188

Sosyal Psikoloji

Dgrup Homojenlii
Kategorizasyonun kategori yeleri arasnda benzerlik algsna yol atna yukarda deinilmiti. Genel olarak, dgruplar igruplardan daha homojen, yani birbirlerine daha benzer olarak alglanmaktadr. Bir sosyal gruba kar gl nyargs olan kiiler u trden bir cmleyi ok sk kullanrlar: Bunlarn hepsi ayndr. Kiinin kendi ait olduu gruplar dndaki gruplar daha homojen olarak alglama eilimi, dgrup homojenlik yanlgs olarak bilinmektedir (Baron ve Byrne, 2000, s. 231). Burada sz konusu olan, belirli zellikleri tm grup yelerine paylatrmaktr. Dgruplar igruba kyasla daha az deiken ve daha az karmak alglanmaktadr. Bu algsal dzeyde dgrubun olumsuzlanmas demektir. Bunun aksi olan durumda ise, kii kendi grubunun yelerini dier gruplara gre daha farkllam yani daha heterojen olarak alglama eilimindedir. grup yeleri daha karmak ve birbirinden farkl zelliklere sahip olduklar iin bir kalpyarg iine sokulamaz. Bu yanlgnn (yanlln) varl deiik balamlarda gzlenebilir. rnein, kiiler kendilerinden gen ya da yal olanlar, kendi ya grubundaki kiilere oranla kiilik zellikleri asndan birbirlerine daha benzer bulmaktadrlar. Hatta bir niversitenin rencileri dier niversitenin rencilerini daha benzer olarak alglayabilmektedir. En rahatsz edici yanlln, yzlerin rklara gre tannp tannmamasnn snand durumlar olduu ifade edilmektedir. Bir rka mensup kiiler, kendi gruplarndaki yabanc yzleri, baka rktan bir gruptaki yabanc yzlere kyasla daha kesin bir ekilde tanyabilmektedirler (Baron ve Byrne, 2000).

Dgrup Homojenlik Yanlgs: Dgrup yelerinin birbirlerine, igrup yelerinin benzediinden daha fazla benzediine ilikin bir algsal yanlgdr.

Hayali likisellik
nyargya giden yolun ilk adm olarak sosyal kategorizasyon, yukarda grld gibi insanlar gruplara blme, gruplar arasnda farkllk yaratma ve dgrup yelerini aynlatrma srecidir. Bu srecin bir baka sonucu, hayali ilikisellik ad verilen olgudur. Hayali ilikisellik, gzlemcilerin, gerekte aralarnda iliki bulunmayan iki olay arasnda bir iliki alglamas veya iki olay arasndaki iliki dzeyini abartmas olarak tanmlanmtr (Hortasu, 1998; s.241). Gruplar aras ilikiler sz konusu olduunda, bir grup ile onun az grlen bir zellie sahip yesi arasnda bir iliki, hayali bir ilikidir. rnein spor alannda siyah atletler grdmz iin, siyahlardaki iyi atlet orannn yksek olduunu dnmeye eilimliyizdir. Ya da sesi gzel olan, iyi ark syleyen birka Roman tanmamz nedeniyle Romanlarn hemen hepsinin ayn zellii tadn dnmeye eilimliyizdir. Hele bir sosyal kategorinin yesi olumsuz bir davran gstermise, o davran tm sosyal kategoriye genellemeye hazr gibiyizdir. Bir meslek grubunun yesi olumsuz bir davran sergilediinde, bu davran o meslek kategorisinin zelliiymi gibi alglamaktayz (Brewer ve Crano, 1994). Katba (1999), hayali ilikisellik olgusuna Trklerin Avrupadaki alglan biimini rnek olarak vermektedir. Bulunduklar lkede aznlk bir grup olarak yaamlarn srdren Trklerin arasndan su ileyen genlerin kmas, Trklerin tm bir millet olarak saldrgan, uyumsuz ve birlikte yaanmas zor insanlar olarak etiketlenmesine yol aabilmektedir. Dier bir deyile, bu zellikler ve Trk olmak arasnda zayf olan bir iliki ya da hi olmayan bir iliki kurulmu olmaktadr. Trkiyede polisin kitleye ilikin davranlarn, yukarda verilen dgrup homojenlii yanlgs balamnda tartnz.

Hayali likisellik: ki olay arasnda gerekte olmayan bir iliki alglamak ya da var olan ok az dzeydeki ilikiyi abartmaktr.

SIRA SZDE

nite 12 - nyarg

189

Kiilik ve Toplumsal Etmenler

Son yllarda, gruplar aras ilikileri anlamada nyargnn bilisel temelleri konusundaki aratrmalara ok arlk verildii bildirilmektedir. Ancak, nyarglar sosyal grup ya da kategori yelerine ilikin duygular da ierdii iin salt bilisel aklama yetersiz kalmaktadr. Ayrca, nyarglarn dile getirilmesinde grlen byk bireysel farkllklarn da, sadece bilisel etmenlerle aklanamayaca ileri srlmektedir (Brewer ve Crano, 1994). Bu nedenle, nyarglarn kkenini bireysel dzeyde, kiilik ve sosyalleme ile aklayan dier kuramlar da incelemek yararl olacaktr.

Sosyal renme
Belli sosyal gruplara nyarg hissederek ve onlara ayrmc davranmak zere domuyoruz. Bunlar ailemizden, arkadalarmzdan, kitle iletiim aralarndan ve bizi saran sosyal evreden reniyoruz. Sosyalleme, ocuklarn sosyal evrelerindeki yerleik sosyal normlar renme srecidir. Sosyal renme yaklamn benimseyen kuramclar, nyarg ve kalpyarglar dier tutum, inan ve deerlerle ayn yoldan rendiimizi belirtmektedirler. Yani, nyarg ve kalpyarglar da sosyal renme mekanizmalarndan biri araclyla renilmektedir: Dierlerini taklit etme yoluyla, olumlu pekitirme (nyarg ya da kalpyarglar da vurulduunda dllendirilmek) yoluyla ve dierlerini gzlemek yoluyla. Ya da ok basit biimde evremizdeki belirli gruplar ile yoksulluk, sululuk, kirlilik gibi olumsuz zellikler arasnda ba kurmay reniyoruz (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). eitli sosyal gruplara ilikin nyarg ve kalpyarglar, ok kk yalardan itibaren renilmektedir. rnein, A.B.D.de yaplan bir aratrmada, -drt yandaki ocuklarn Afrikal Amerikallar (siyahlar) ve beyaz Amerikallar ayrt edebildikleri ve hatta gruplar arasndan, dier gruplara kar kendi gruplarn tercih ettikleri gsterilmitir (akt. Feldman, 1998). Kk yalardaki deneyimlerin nemli olduu, nk daha sonra, rnein rksal nyargnn ergenlik anda iyice yerletii ve bunu deitirmenin ok daha zor olduu ifade edilmektedir. Ancak bu, daha sonraki yaantlarn nyarglar zerinde hi etkisi olmad anlamna gelmez. Bir yandan, baz gruplara kar nyarglarn bireyin mr boyunca devam ettiine ilikin kantlar mevcutken, dier yandan ocuklukta edinilen nyarglarn daha sonra azaldn gsteren aratrma sonular da vardr. rnein yine A.B.Dde yaplan bir almada, gneyde doup byyen bireylerin daha sonra kuzeye yerleince, mr boyu gneyde yaayan insanlara gre siyahlara ynelik nyarglarnn azald bulunmutur (Tarihsel olarak A.B.D.nin gneyinde siyahlara ynelik nyarg ve ayrmclk her zaman kuzeye gre daha gl olmutur). Yine de, iinde yaanlan blge, anne ve babann eitim durumu ve din gibi sosyal evreye ait etmenlerin, yetikinlik yllarndaki meslek ve oturulan blge gibi kimi etmenlerden daha etkili olduu bildirilmektedir (akt. Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Kukusuz, bir kltrde ocuklarn belirli tutum, deer, inan ve davranlar nasl rendikleri kadar ne rendikleri de nem tamaktadr. Normlar doal olarak, bir kltrden dierine, hatta bir lke iinde bir blgeden dierine farkllklar gstermektedir. Eer birey, srekli nyargl tutum ve ayrmc davranlar meru gren ve hatta tevik eden bir kltrde yayorsa, baka bir sosyal ortama girmedike ve farkl normlarla karlamad srece nyargl tutumlarn ve buna bal davranlarn da deitiremeyecektir. nyargnn ve ayrmcln bu denli meru grld toplumlarda, baz ayrmclk biimleri o kadar kurumsallam olabilir

Sosyalleme: ocuklarn sosyal evrelerindeki yerleik sosyal normlar renme srecidir.

190

Sosyal Psikoloji

ki, ocuklara bunlar aktif bir biimde retmek gerekmez, bunlar kendiliinden iselletirilebilir. rnein, eer ocuk, saygn olarak alglanan meslekleri daha ok erkeklerin yapt ve el emeine dayal ve daha deersiz ileri daha ok kadnlarn yapt bir toplumda yayorsa, ister istemez cinsiyeti nyarglar renecektir. stelik, bunlar, ocuklara Kadnlar daha aa bir cinstir denilmeksizin, toplumda kadnlara kar herhangi bir yasa ya da kadnlarn istedii mesleklere girmesini engelleyen gzle grlr bir engel olmakszn renilecektir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). nyargl tutum ve ayrmc davranlarn norm haline geldii byle toplumlarda, geleneklere bal olan kiilerin, olmayanlara gre daha gl nyarglara sahip olduu ifade edilmektedir (Brewer ve Crano, 1994). eitli gruplara ynelik kltrel olarak paylalan kalpyarglar ve nyarglar aileler, arkada gruplar ve okullar dnda, kitle iletiim aralar araclyla da aktarlmaktadr. Sosyal psikologlar, zellikle etnik ve cinsiyet gruplarnn kitaplarda, gazetelerde, televizyon programlar ve filmlerde nasl ele alnd ile ilgilenmekte ve kitle iletiim aralarnn sosyal kalpyarglar nasl ekillendirdiini incelemektedirler. rnein, A.B.D.de yaplan almalarda, televizyon programlarnda ve reklamlarda kadnn temsil edili biiminin, toplumda cinsiyete ilikin var olan kalpyarglar ve beklentileri destekledii gsterilmitir. Kitaplarda, gazete hikayelerinde ve televizyon programlarnda erkekler ok eitli faaliyetlerde ve ortamlarda bulunurken, kadn sadece ailedeki grevleri ve evle ilgili ilerde gsterilmitir. Benzer biimde, televizyon reklamlarnda erkekler, ou zaman uzman ya da hikayeyi anlatan kii olurken, kadnlara her zaman rnn kullancs ya da tketici olarak rol verilmitir (Brewer ve Crano, 1994).

Engellenme-Saldrganlk Kuram ve Gnah Keisi Anlay

Psikodinamik Kuramlar: nyargy, bireyin bilindndaki belirli dinamiklerin bir sonucu olarak gren ve analiz eden kuramlardr.

Arnma: Uyarlm (harekete gemi) psiik enerjinin harcanmas ve sistemin tekrar psikolojik denge durumuna dnmesidir.

Yer Deitirmi Saldrganlk: Engellenme sonucu ortaya kan saldrganlk drtsnn, gerek hedefine ynelemedii zaman alternatif bir hedefe ynelmesidir.

nyargy, bireyin bilindndaki belirli dinamiklerin bir sonucu olarak gren ve analiz eden kuramlara psikodinamik kuramlar denir. Bu kuramlardan biri engellenme-saldrganlk kuram ve gnah keisi anlaydr. Saldrganlk nitesinde grld zere, bir grup psikolog (Dollard, J., Doob, L., Miller, N., Mowrer, O. ve Sears, R., 1970), tarafndan ortaya atlan engellenmesaldrganlk kuram, saldrgan davrann daima engellenme (engellenme, ortaya kan bir ihtiyac doyurmak zere gerekletirilecek amaca ynelik davrann dsal etmenler tarafndan bloke edilmesidir) sonucu ortaya ktn iddia etmektedir. Kurama gre, kiinin amaca ynelik faaliyet gstermesi, amaca ulamak iin bir psiik enerji yaratr. Amaca ulaldnda ise bu enerji boalr ve birey arnma duygusu, yani psikolojik bir rahatlama yaar. Ama eer kii bir ekilde amaca ulamaktan alkonmusa, bu psiik enerji boaltlamadan kalr ve bireyi rahatsz eder. Dier bir deyile, engellenme sonucu saldrganlk drts hareket geer. Kiinin rahatlamas iin, artk saldrganlk drtsne bal olan psiik enerjinin bir biimde bir yere boaltlmas gereklidir. Bu durumda arnmay salayacak tek yol, engellenme kaynana yneltilecek saldrganlktr. Kii ou zaman eitli nedenler yznden engellenmeyi yaratan hedefe saldrganln yneltemez, bunun yerine saldrganln gsterecek baka hedefler bulur. Sonuta farkl bir hedefe de olsa saldrganlk drts boaltlm olur. Burada sz konusu olan saldrganln yer deitirmesidir. Bu kuramn nyargyla ilikili olarak ortaya kan saldrganl aklamada kullanlacak asl kavram da saldrganln yer deitirmesidir. Yer deitirme tepkisine gnlk yaamda sk sk rastlanmaktadr. Anne ya da babasna kzan bir gencin onlara bir ey diyemedii iin kapy hzla arpmas, patronuyla kavga eden bir

nite 12 - nyarg

191

adamn eve gelip ocuklarna kzp barmas, ender yaanlan olaylar deildir. ou kez engellenmeyi yaratan kaynak saldrganln gsterilmesi iin uygun deildir. rnein Trkiyede birey, brokratik nedenlerden dolay bir engellenme yaadn dnrse, brokrasi gibi belirsiz bir hedefe saldrganln yneltemeyecektir. Benzer olarak, ekonomik kriz zamannda issiz kalan kii, yaad engellenmenin sorumlusu olarak ekonomik sistemi grrse, yine saldrganln yneltecek bir hedef olmayacaktr.. Ya da bazen yukardaki patron rneinde olduu gibi, engellenme kayna gl biri ya da anne-baba rneinde olduu gibi sevilen biri olabilir. Bu durumlarda hedef belirgin olsa bile, bu kez de misilleme veya cezalandrlma korkusu ya da sululuk duygusu yznden saldrganlk gsterilemeyecektir. Yukarda da belirtildii gibi, saldrganlk, engellenmeyi yaratan kaynaa yneltilemiyorsa, yaplacak tek ey, saldrganl baka bir hedefe yneltmektir. Bu, kii ya da eya olabilir. Yeni hedef herhangi bir misilleme korkusu duyulmadan saldrlacak, yani grece gsz bir ve meru bir hedef olmaldr. Dier bir deyile saldrganln yneltilecei bir gnah keisi bulunmaldr. Bu kuram, Almanyada 1920 ve 30larda giderek artan Yahudi aleyhtarlnn nasl ortaya ktn aklamada kullanlmaktadr. Buna gre, Almanya Birinci Dnya Savandan ar bir yenilgiyle km ve sava sonras ekonomik kriz yaamaya balamtr. Ekonomik krizin nedeni olarak ittifak devletleriyle yaplan anlama grlmse de, bu hedef ok gl olduundan gnah keisi olarak Yahudilere tepki gsterilmeye balanmtr. Benzer ekilde, bir ariv aratrmasnn sonularna gre, A.B.D.nin gneyinde pamuk fiyatlar dtnde siyahlara kar lin giriimlerinde bir art olduu bildirilmektedir. Ekonomik glklerden bunalan fakir beyazlarn, gnah keisi olarak siyahlar setii ve saldrd ifade edilmektedir (Hogg ve Vaughan, 1995). nyargyla ilikili saldrganl makul bir biimde aklyor grnmesine ramen, bu kuram pek ok adan eletirilmektedir. ncelikle, kuramn ne srd gibi engellenmenin her zaman saldrganla yol amad gsterilmitir. Dier yandan, yer deitirmi saldrganln her zaman engellenmeyi giderdii de pek ak deildir. rnein, Gneyli fakir beyazlarn Siyahlar hor grerek kendi yaam standartlarn ykseltemeyecekleri aikardr. Byle dnlnce, saldrganln baarl bir ekilde boaltlmasndan sz edilemez. Ayrca neden bir grubun gnah keisi seilip baka bir grubun seilmedii de pek ak deildir (bkz. Harlak, 2000).

Gnah Keisi: Engellenmesaldrganlk kuram balamnda, eitli nedenlerle gerek hedefine ynelemeyen saldrganln gsterildii grece zayf bir dgruptur.

Otoriteryen Kiilik Kuram

1945te Avrupa Nazilerden kurtulduktan sonra Yahudilere yaplanlarn ayrntlar gn na km ve byle bir vaheti yalnzca kiilik bozukluu olan insanlarn yapabilecei dnlmt. Byle bir ortamda bir grup psikolog, nyargy aklamak zere otoriteryen kiilik kuramn ortaya atmlardr. Her ikisi de psikodinamik birer kuram olmasna ramen engellenme-saldrganlk kuram ve otoriteryen kiilik kuram birbirinden farkldr. Engellenme-saldrganlk kuramna gre, her insann engellenme sonucu saldrganlk drtsn hissetmesi ve bu drty bir gnah keisine yneltmesi mmkndr. Yani bu baz kiilerde olan, baz kiilerde olmayan bir kiilik zellii deildir. Otoriteryen kiilik kuramna gre ise, sadece nyargl kiilii olanlar nyargl olabilirler ve bu yzden saldrgan davran gsterebilirler. Otoriteryen kiilik kuramnda, nyargl tutum ve ayrmc davranlar, kkleri kiiliin derinlerinde olan bir eilim olarak grlmektedir. Bu gre gre, ilk ocukluk yllarnda zellikle babann otorite olduu aile ortamnda, ocuun zellik-

Otoriteryen Kiilik Kuram, nyargl tutum ve ayrmc davranlar, kkleri kiiliin derinlerinde olan bir eilim olarak grmektedir.

192

Sosyal Psikoloji

le kart fikirlerini sylemesine izin verilmemesi, sevilmeme ve hor grlme gibi benlik deerini zedeleyen yaantlar, kiinin kendini deersiz grmesine yol aabilir. nsan, kendini deersiz grerek yaayamaca iin savunma mekanizmas kullanarak bu duyguyu bastrr. Ayrca yanstma ad verilen mekanizma araclyla da kendine ilikin hor grme, nefret ve dmanlk duygularn bakalarna yneltir. Bu bakalar, genellikle toplumun hor grd ve saldrganlk gstermenin meru sayld d gruplardr. Bylece bu kuramda, nyargl tutum ve ayrmc davranlar, kiinin zedelenen benliini tamir etme ihtiyacn karlayan sreler olarak ele alnmaktadr (akt. Katba, 1999). Antidemokratik olarak grlen otoriteryen kiilii saptamak iin aratrmaclar, nce bu kiilerdeki Yahudi kartlnn derecesini lmler, ve daha sonra dier aznlk gruplarna ynelik nyarglarn ve kendi gruplarna ynelik etnosentrik tutumlarnn olup olmadn aratrmlardr. Otoriteryen kiilerin sadece bir aznlk grubuna deil, tm aznlklara gl nyarglar olan, banaz kiiler olduu ortaya kmtr (Hogg ve Vaughan, 1995). Aratrmaclar bundan sonra belirli gruplara ynelik nyarglar hi sz konusu etmeksizin, kiilerdeki otoriteryen ve faist eilimleri belirlemek zere bir F (Faizm) lei gelitirmilerdir. Otoriteryen kiilik kuram, bata otoriteryen kiiliin llmesi olmak zere pek ok adan eletirilmitir. Kuramn nyargnn ortaya kt sosyo-kltrel ortam dikkate almad, nyargl tutumlarda zaman iinde grlen deiimleri aklayamad, kiilik gibi bireysel dzeyde aklama yaplabilen bir kavramla, byk bir toplumsal grupta (rnein Almanlar) grlen nyargnn aklanmasnn zor olduu gibi noktalar, bunlardan birkadr (Bkz. Harlak, 2000).

Dogmatik Kiilik Kuram

Yukarda grld zere, otoriteryen kiilik kuram, zellikle F leiyle yaplan aratrmalarda, sa ya da faist ideolojinin, kiilerde oluturduu kat dnce tarzna odaklanmtr. Kuramda, sa grl kiilerin daha kat, daha nyargl ve deiime daha kapal olduklar ileri srlmtr. Daha sonra baka aratrmaclar bu tr kat dnme tarznn sadece sa ideolojik grl kiilere zg olmadn, ideolojik olarak solda yer alan kiilerde de ayn kat dnme tarznn grlebileceini ne srmlerdir. Bu bak asna gre, sa ya da sol olsun ideolojiye deil, dnce biiminin katlna vurgu yaplmak gereklidir. Dier bir deyile, politik ideolojiden bamsz olarak baz kiilerde genellemi bir hogrszln var olduunu iddia edilmekte ve buna kapal zihinlilik ya da dogmatik kiilik ad verilmektedir. Yeni bilgi nda inanlar deitirmeye diren gsterme ve inanlarn doruluunu kantlamak iin otoriteye bavurmak dogmatik kiilik zellikleri olarak saylmaktadr. Kapal zihinliliin sadece ideolojik sada yer alanlarda deil, solda da yer alanlarda olabilecei gr aratrlmtr. ngiliz Parlementosundan radikal (u) sosyalistler, lml sosyalistler, lml muhafazakarlar ve u muhafazakarlar temsilen yaplan konumalar, ierdii bilisel tarz asndan karlatrlmlar ve iki u gr (radikal sosyalistler ve utaki muhafazakarlar) arasnda bir farkllk saptanmamtr. Yani dogmatik kiilik kuramnn iddia ettii gibi, hogrszlk anlamnda her iki utaki politik ideolojilere sahip kiiler birbirlerine benzemektedir (Akt. Harlak, 2000). nyarglar aklamak iin gelitirilmi olan dogmatik kiilik kuram da, otoriteryen kiilik kuram gibi ok nemli olan bir noktadan eletirilmektedir; bu yaklam da temelde grup dzeyinde aklanmas gereken nyarg konusunu bireysel kiilik eilimlerine indirgemi, nyarglarn ortaya kmasnda sosyo-kltrel evrenin ve grup normlarnn roln gz ard etmitir (Hogg ve Vaughan, 1995).

Kapal Zihinlilik: Deiime direnli ve hogrsz bir dnme biimini ifade etmektedir.

Bilisel Tarz: Kiilerin nesneler, kiiler ya da gruplarla ilgili dnme biimleridir.

nite 12 - nyarg

193

nyargnn kkenlerine ilikin yukarda verilenlerin dnda da aklamalar mevcuttur. nyarg ve ayrmclk, gruplar aras ilikilerin bir paras olduundan, gruplar aras ilikilere ait kuramlar da nyarg ve ayrmcl anlamamza yardm edecektir. Gruplar aras ilikiler konusu kendi bana nemli ve kapsaml bir konu olduu iin bundan sonraki nitede ayrca ele alnmtr. nyarglar, gruplara ilikin tutumlar olduklar iin, bir gruplar aras olgudur. Dier yandan, kitle davran da gruplar aras davrann bir biimi olarak anlalmaldr. Dolaysyla, nyarglar, gruplar aras davran ve kitle davran niteleri birbirini tamamlayan niteler olarak grlmeli ve birbirinin devam olarak okunmaldr. Sizce Trk toplumunda kadnn dezavantajl stats ve kadna kar yaplan ayrmclk, yukardaki kuramlardan hangisiyle en iyi aklanabilir, neden? Tartnz.
SIRA SZDE

NYARGININ AZALTILMASI
nyargy aklamaya ilikin farkl yaklamlar, doal olarak, nyarglarn nasl azaltlacana ve yok edileceine ilikin de farkl zm yollar nermektedirler. Kiilik kuramlar asndan sorun, nyargl kiilikler olduu iin, nyarglarn azaltlmas nyargl kiiliklerin deimesine baldr. Yukarda grld gibi nyargl kiilikler, kiinin zedelenen benliini tamir etme ilevine sahipse, o zaman kiinin bu gereksinimini ortadan kaldracak psikoterapiye ihtiyac olacaktr. Bu gereksinimin ortadan kalkmasnn nyargy da yok edebilecei dnlebilir. Dier yandan nyargl kiiliin sosyal renme sonucu gelitii dnlyorsa, bireyin farkl normlar olan bir evreye gemesi, farkl insanlar tanmas nyarglarn azaltmasna yardmc olabilir. Engellenme-saldrganlk kuram asndan bakldnda, insanlarn engellenmemelerine almak ya da engellendiklerinde yaayacaklar hayal krkln azaltmak iin beklentilerini drmek, ya da engellediklerinde saldrganlk drtlerini zararsz bir biimde boaltmann yollarn bulmak yararl olabilir. Yukarda saylanlar dnda baka zm yollar da mevcuttur. Mantksal olarak, nyarglar azaltmaya alan tm zm yollar gruplar arasndaki atmalar da azaltmaya hizmet edecektir. Bu nedenle, nyarglar azaltmak iin yaplmas gerekenler ayrntl bir biimde gruplar aras davran nitesinin (13.nite) sonunda, gruplar aras ilikilerin iyiletirilmesi bal altnda ele alnmtr. Bunlar; propaganda ve eitim, gruplar aras temas, st dzey hedefler, iletiim ve uzlamadr.

194

Sosyal Psikoloji

zet
AMA

nyargy tanmlamak nyarg, milliyet, din, rk, etnik kken, cinsiyet vb. temelinde oluturulmu eitli sosyal gruplara ynelik tutumlardr. Genellikle olumsuz olan nyarg, herhangi bir sosyal grubun yesine, birtakm kiilik zelliklerinden ya da davran biimlerinden dolay deil sadece ve sadece grup yeliinden dolay gelitirilmi tutumlardr. Kalpyargnn ne olduunu tanmlamak Kalpyarg, bir gruba ilikin pek ok kii tarafndan paylalan inan ve yarglardr. ou zaman gerei yanstmayan kalpyarglar, sadece sz konusu gruba yelik nedeniyle edinilmi inan ya da dncelerdir. Kalpyarglar, grup yeliinden dolay bireyleri basitletirilmi birtakm imgelere hapsetmeye yol amaktadr. Ayrmcln ne olduunu tanmlamak Ayrmclk, nyargl tutumlarn davrana dntrlmesidir. Herhangi bir sosyal grup yesine, sadece bu grup yeliinden dolay olumsuz bir davran gstermeyi ifade etmektedir. Ayrmclk, belirli grup yelerini szel olarak dlama ile balayan ve toplu katliam ya da etnik temizlie kadar giden geni bir davran yelpazesini iermektedir. Ayrmclk biimlerinden bazlarn aklamak Gnmzde pek ok toplumda ak ayrmclk biimlerine hogr gsterilmemektedir. Dolaysyla, bu tr toplumlarda ak ayrmclk artk grlmemekte, ancak daha rtk ayrmclk biimleri grlmektedir. Bunlar yardm etme isteksizlii, numunecilik ve tersine ayrmclktr. Yardm etme isteksizlii, toplumda dezavantajl konumda bulunan gruplara, dezavantajlarn gidermeleri iin herhangi bir ey yapmamay ve onlarn abalarn desteklememeyi iermektedir. Numunecilik, daha sonra gsterilecek ayrmc davranlar mazur gstermek iin, dezavantajl grup yelerinden az sayda kiiye nemsiz ya da kk iyilikler yapmaktr. Son olarak, tersine ayrmclk, bir sosyal grup yesine, ayrmclk yapma korkusuyla abartl bir biimde olumlu davranmay ifade etmektedir. nyargnn kkenlerindeki sosyal bili temelini aklamak nyargnn kkenlerinde sosyal evremizi nasl algladmz ve yorumladmz, ne tr bir dnce tarzna sahip olduumuz ok nemli bir rol oyna-

AMA

maktadr. Bu alana odaklanan sosyal bili almalarnda, nyargy anlamamza yardmc olacak algsal ve bilisel yanllklar nemli bir yer tutmaktadr. Bunlar sosyal kategorizasyon sonucu, iki grup arasnda biz ve onlar ayrmnn ortaya kmas, kategori ii benzerliin ve kategoriler aras farkn abartlmas olarak karmza kan arttrma etkisi, dgrup yelerinin birbirlerine igrup yelerinden daha benzer olduklarnn iddia edildii dgrup homojenlii yanlgs ve sosyal bir grupla az grlen bir zellik arasnda olmayan ya da dk dzeyde var olan ilikinin abartlmas olarak ifade edilen hayali ilikiselliktir. nyargy kiilik ve sosyal etmenler temelinde deerlendiren kuramlar aklamak nyarg bilisel etmenler dnda, sosyal renme kuram ve kiilik dzeyinde gelitirilen kuramlarla aklanmaya allmaktadr. Sosyal renme kuramna gre, nyargl tutumlar dier tm tutumlar gibi ailemizden, arkadalarmzdan ve kitle iletiim aralarndan taklit ve gzlem yoluyla ya da bu tr tutumlara sahip olduumuzdan tr dllendirilme yoluyla reniriz. Engellenme ve saldrganlk kuramna gre, engellenme hissini yaadmzda ortaya kan saldrganlk drtsn asl kaynaa yneltemediimizde, saldrganlk yer deitirir, yani yeni bir hedefe ynelir. Bu yeni hedef, saldrganlk gsterilmesinin meru olduu, zayf bir gnah keisidir. Gnah keileri, genellikle nyargl yaklatmz dezavantajl gruplardr. Dier yandan otoriteryen kiilik kuram, nyarg ve ayrmcl bir kiilik bozukluu olarak grr ve bunu olumsuz ocukluk yaantlaryla aklar. Otoriteryen kiiliin faizmde ortaya kt ileri srlr. Son olarak, dogmatik kiilik kuram, nyargdan, otoriteye boyun een, yeniliklere ve deimeye kapal olan, hogrsz bir bilisel tarzn sorumlu olduunu ve bunun sadece sa deil sol ideolojilerde de grlebileceini iddia etmektedir. nyargnn nasl azaltlacan saptamak. nyargnn nasl ortaya ktn aklayan farkl kuramlar olduu iin, nyargnn azaltlmasna ilikin de farkl yollar nerilmesi akla yakndr. Her bir kuramn nerecei zgl zm yollar dnda, hem nyargy hem de gruplar aras atmalar azaltmak iin ne srlen zm yollar unlardr: propaganda ve eitim, gruplar aras temas, st dzey hedefler, iletiim ve uzlama.

AMA

AMA

AMA

AMA

AMA

nite 12 - nyarg

195

Kendimizi Snayalm
1. nyarg ile ilikili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. nyarg bir davran biimidir. b. nyarg bir inantr. c. nyarg bir tutumdur. d. nyarg bilisel bir yapdr. e. nyarg igdseldir. 2. Kalpyarg ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Belirli bir grup hakknda hissettiimiz duygulardr. b. Belirli bir grup hakkndaki dnce ve inanlarmzdr. c. Belirli bir kii hakknda hissettiimiz duygulardr. d. Belirli bir kii hakkndaki dnce ve inanlarmzdr. e. Bir kii hakkndan edinilen bilgilerdir. 3. nyarg ve ayrmclkla ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. nyarg daima ayrmc davranlara yol aar. b. Ayrmc davran gzleniyorsa, mutlaka nyarg da mevcuttur. c. nyarg ve ayrmclk arasnda herhangi bir iliki yoktur. d. nyarg her zaman ayrmc davrana dnmeyebilir. e. nyargnn kayna herzaman ayrmc davranlardr. 4. Aadakilerden hangisi ayrmc bir davran deildir? a. Grme engelli birine, fiziksel bir engeli olmayanlardan daha iyi davranmak b. Bir siyasi partinin seimler iin birka kadnn adayln kabul etmesi c. Bir iverenin etnik kkeni nedeniyle bir kiiyi ie almamas. d. Bir kurumun yeni doum yapm bir kadna st izni vermemesi e. Bir iyerinde iverenin kadn ve erkek alanlara eit maa vermesi. 5. Aadakilerden hangisi hayali ilikisellie bir rnektir? a. Dgrubun yelerinin birbirine ok benzer olarak alglamak b. Sadece bir dgrup yesinin sahip olduu bir zellikle dgrubun tm arasnda bir iliki olduunu dnmek c. grubun yelerinin birbirinden ok farkl olarak alglamak d. grupla dgrup arasndaki farkllklar abartl olarak alglamak e. grubun yelerinin birbirine ok benzer olarak alglamak

6. Kimya snav ok kt geen Filiz, kald renci yurduna dner ve oda arkadan dinledii mzik yznden eletirir. Aadakilerden hangisi Filizin davrann en iyi aklar? a. Otoriteryen kiilik b. Kapal zihinlilik c. Yer deitirmi saldrganlk d. Dogmatik kiilik e. Ayrmc davran 7. Aadakilerden hangisini otoriteryen kiilii olan birinden beklenmez? a. dam cezasna kar kmak b. Kadnlarn yapt ileri kmsemek c. Yksek bir sosyal statye erimeyi istemek d. Polise saygl olmak e. Askerlik mesleine zenmek 8. Dogmatik kiilii olan biri iin aadakilerden hangisi yanltr? a. Fikirlerinin doruluundan emin olmak iin otorite grd kiilere danma b. Yeni fikirlere kapal olma c. Fikirleri siyah ve beyaz gibi birbirinden tamamen ayrma d. Politik olarak sa fikirlere sahip olma e. nanlarnn doruluunu kantlamak iin otoriteye bavurmak. 9. Aadakilerden hangisi sosyal renme kuram erevesinde, nyargy azaltmak iin nerilen bir yol olamaz? a. Psikoterapi ile bireyin bilindndaki atmalarn zlmesi b. Anne ve babalarn nyarglar iermeyen bir ev ortam yaratmalar c. retmenlerin okulda farkl grup yelerine saygy retmesi d. ocuun yapt ayrmc davranlar dllendirmemek e. nyargnn zararl etkilerini anlatan ocuk programlar yapmak 10. retmeninin Ayeye fakir (dezavantajl bir gruptan) olduu iin zlp, fazladan not vermesine ne ad verilir? a. Numunecilik b. Hayali ilikisellik c. Tersine ayrmclk d. Sosyal kategorizasyon e. nyarg

196

Sosyal Psikoloji

Yaamn inden
Yakn zamanda yaanan bir olay, yine Trkiyede kadnn toplumsal statsn ve maruz kald iddeti gzler nne sermektedir. Aada bu olayla ilgili gazete haberi ve 8 mart Dnya Kadnlar Gn nedeniyle yine bu olay eletiren baka bir gazete haberine yer verilmitir. Byle Tre Olmaz Olsun Kuzeninin kocasndan bebei olan 22 yandaki Gl Dnya Treni yol ortasnda vuran 2 erkek kardei, lmediini grnce kaldrld hastanede kurun yadrdlar. Bebeini evlatlk veren Trenin beyin lm meydana geldi. Bitliste, yasak ak sonucu hamile kalnca stanbula kaan 22 yandaki Gl Dnya Tren, kardeleri tarafndan nce yol ortasnda, lmeyince kaldrld Bakrky Devlet Hastanesinde ilk olaydan 13 saat sonra kurun yamuruna tutuldu. Kardeleri firarda olduu halde, odasnda gvenlik nlemi alnmayan Gl Dnya Trende beyin lm meydana geldi. Gl Dnya Trenin 2 ay nce dnyaya getirdii Umut adndaki erkek bebeini, bir yaknlarna evlatlk verdii bildirildi. Bitlisin Mutki ilesine bal Erler Kynde yaayan Gl Dnya Tren, geen yl amcasnn kznn kocas ile ilikiye girince hamile kald. Baba erif Tren, durumu renince, Servet Tatan kzn kuma olarak almasn istedi. Ta bu teklifi kabul etmeyerek stanbula kat. Ailesi, 4 ay nce Gl Dnya Treni stanbulda yaayan amcas Mehmet Trenin yanna gnderdi... Mehmet Tren ve kardei erif Tren, polisin bilgisi dahilinde, Gl Dnya Treni, Erler Kynde daha nce grev yapm olan 60 yandaki emekli imam Alaattin Ceylana emanet etti. lm Karar Bitliste toplanan aile meclisi, tre gerei Gl Dnya Trenin ldrlmesine karar verdi. Treni ldrme grevi de 24 yandaki aabeyi rfan Tren ve 20 yandaki kardei ferit Trene verildi. nceki gn saat 14.00 sralarnda mam Alaattin Ceylann Kanaryadaki evine gelen rfan Tren, kz kardeini Bursaya teyzesine gtrp, orada evlendireceklerini syledi. Tartmadan sonra Gl Dnya Tren, aabeyi ile gitmeyi kabul etti. Gl Dnya Tren, antasn hazrlamaya balaynca, aabeyi rfan Trenin anta almana gerek yok demesinden phelenen Ceylan, otogara kadar gelmek istedi. Emekli imam Ceylan ve kz kardei Gl Dnya Tren ile yola kan rfan Tren, bir ara, sigara alacan syleyerek bakkala girdi. Bu srada, pusuya yatm olan Ferit Tren, ablasnn karsna kt. Ferit Tren saat 15.00 sralarnda, kamaya alan Gl Dnya Trene bir el ate etti.....

Ziyareti Gibi ... rfan Tren ve ferit Tren, ziyareti olduklarn syleyerek girdikleri hastanede Gl Dnya Trene bir saldr daha dzenlediler. Tren bana isabet eden iki kurunla ar yaraland. Saldrganlar yaya olarak kat. Beyin lm meydana gelen Gl Dnya Trenin yaamndan umut kesildi. Hrriyet, 27 ubat 2004 Ortak Dilek: Tresiz Trkiye Kadnlarn siyasal haklar ou Avrupa lkesinden nce ald Trkiyede ayrmclk hala gl. Devlet Bakan Akit, ftihar edilecek noktada deiliz dedi. 8 Mart dnya Kadnlar Gn kutlanrken, kadn rgtleri, sivil kurulular ve siyasiler ayn vurguyu yapt: Tre cinayetleri bitsin, ayrmclk sona erdirilsin. Trk- Bakan Kl, Tacizsiz, tre cinayetinden kurtulmu bir Trkiye diliyorum dedi. Kadna kar ayrm rklktan daha tehlikeli 8 Mart Dnya kadnlar Gn, etkinlikler, cinsiyet ayrmnn sona erdirilmesi, barts ve tre cinayetleriyele ilgiliydi... AKPnin dzenledii panele katlan Erdoan, kadna kar ayrmcln rklktan daha tehlikeli ve ilkel olduunu syledi. Erdoan, Devlet ve kurumlar cinsiyet ayrmcl yaparsa, kadnlar ikinci snf grrse, kadn hukukunu ve haklarn ilkel treler belirlemeye balar. Trkiyede bu maalesef byledir. Bu yzden en nemli mesele eitim dedi. Antalyada bir grup kadn, tre cinayetlerine tepki gsterdi: Tre, namus diyerek, ceza indirimiyle tevik ldrlyoruz. Hibir yerde can gvenliimiz yok. Bu yzden bu yl kutlayacak 8 Martmz yok. Etkin bir kadn rgt olan Uan Sprgenin Trkiyede Kadn rgtleri Aratrmasnn sonular, kadn rgt saysnn hzla arttn gsteriyor. te aratrmann sonular: 1973-1982 arasnda 10 olan rgt says, 1983-1992 arasnda 64e, 1993-2004 arasnda 197e ulat. rgtler bir yandan saylarn arttrrken, bir yandan da farkl illerde yaygnlat, faaliyetlerini eitlendirdi. rgtlerin yzde 54.7si stanbul, Ankara ve zmirde, yzde 13.5i Mersin, Antalya ve Adanada, yzde 11.6s Diyarbakr, Urfa, Batman ve Mardinde. rgtl kadnlarn yzde 46s niversite, yzde 18.3 lise, yzde 4 ise ilkokul mezunu. Kadn rgtlerinde alanlar 36-49 ya arasnda. Kaynak: Radikal, 9 Mart 2004

nite 12 - nyarg

197

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. d 4. e 5. b 6. c Yantnz yanl ise, nyarg konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Kalpyarg konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Ayrmclk konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Ayrmclk ve Baz Ayrmclk Biimleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Sosyal Bili konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Engellenme-saldrganlk Kuram ve Gnah Keisi Anlay konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Otoriteryen Kiilik Kuram konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Dogmatik Kiilik Kuram konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, nyargnn Azaltlmas konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Baz Ayrmclk Biimleri konusunu tekrar okuyunuz.

Yararlanlan ve Bavuralabilecek Kaynaklar

Aronson, E., Wilson, T. D. & Akert, R. M. (1999). Social Psychology. Longman, New York. Baron, R. A. & Byrne, D. (2000). Social Psychology. Allyn and Bacon, London. Bilgin, N. (1994). Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu. Ege Yaynclk, zmir. Brewer, M. B. & Crano, W. D. (1994). Social Psychology. West Publishing Company, NewYork. Feldman, R. S. (1998). Social Psychology. Prentice hall, New Jersey. Harlak, H. (2000). nyarglar: Psikososyal Bir nceleme. Sistem Yaynclk, stanbul. Hogg, M. A. & Vaughan, G. M. (1995). Social Psychology: An Introduction. Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf, London. Hortasu, N. (1998). Grup i ve Gruplar Aras Sreler. mge Kitabevi, Ankara. Katba, . (1999). Yeni nsan ve nsanlar. Evrim Yaynevi, stanbul. Taylor, S. E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social Psychology. Prentice Hall, New Jersey.

7. a 8. d 9. a 10. c