115

Saldrganlk

Bu nitede, insanln karanlk yzn tekil eden saldrganlk konusu incelenecektir. Saldrganln ne olduu, neden ortaya kt, hangi etmenler tarafndan belirlendii ve nasl azaltlabilecei incelenecektir. Bir yandan, saldrganl insanlk durumunun bir paras olarak gryoruz, ama dier yandan her geen gn dnyann daha iddet dolu bir yer haline geldiini de duyumsuyoruz. Belki de her gn gazetelerin nc sayfalarndan ve televizyondaki haber bltenlerinden akp geen kan, gzya, dram ve cinneti tketir hale geldiimiz iin byle bir duyumsamay yayoruz. Saldrganln en u noktas olan sava bir film gibi televizyondan izleyerek, bilgisayar oyunlarnda vurmaktan, ldrmekten zevk alarak neredeyse iddeti arar ve ister hale geldik.

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; Saldrganl tanmlayabilecek, eitli saldrganlk tiplerini ayrt edebilecek, Saldrganln kkenlerini aklayabilecek, Saldrganln sosyal, durumsal ve kiisel belirleyicilerinin neler olduunu saptayabilecek, Saldrganl azaltma yollarn sayabileceksiniz.

116

Sosyal Psikoloji

Hangisi Saldrganlk
Bir asker, dman askerini sngleyerek korkun bir acya ve sonunda lmne neden oldu. Bir restoranda boazna yiyecek taklan ve boularak neredeyse lmek zere olan kadna, mterilerin iinde doktor olan biri yardm etti. Doktor, kadnn boaznda bir delik aarak nefes almasn salad. Bu ilem kadna ok ac verdi, ama hayat kurtuldu. Bir polis memuru, bir kiiye, terrist planlar konusunda bilgi elde etmek iin ikence yapt. Eer yapmasayd, bombayla yzlerce masum insan lebilirdi. Bir anne, olunun yanana, kardeini bilerek itip drd iin bir aplak att. Bir baba, fkesi bana vurduu bir anda, kzna, onun domasnn bir hata olduunu ve aslnda hi domam olmas gerektiini syledi. (Feldman, 1998; s.296). retmen, snfta biraz nce anlatt halde, bir problemi zemeyen bir grup renciyi sraya dizerek, ellerine bir cetvelle vurdu.

Anahtar Kavramlar Saldrganlk Engellenme iddet Tahrik Arasal Saldrganlk Medyada iddet Dmanca Saldrganlk

Duyarszlatrma zgeci Saldrganlk Model Alarak renme Antisosyal Saldrganlk A Tipi Kiilik zin Verilmi Saldrganlk Arnma (katarsis)

indekiler
SALDIRGANLIK NEDR? SALDIRGANLIIN KKENLER SALDIRGANLIIN SOSYAL, DURUMSAL VE KSEL BELRLEYCLER SALDIRGANLIIN AZALTILMASI

nite 8 - Saldrganlk

117

GR
Hepimiz gnlk yaammzda tank ya da belki de kurban olduumuz belirli saldrganlk biimlerini kabul edilemez bulmaktayz. Yukardaki rneklerden de grld zere eitli saldrganlk biimleri mevcuttur. Bazlarn kabul edilemez bulmaktayz; ama pek ok saldrganlk biimine de ses karmayz. Bazen bir anne ya da babann ya da bir retmenin ocuuna ya da rencisine uygulad cezay, ocuu disipline sokmann bir paras olarak grr ve hatta gerekli buluruz. Bunlara ek olarak, saldrganlk fiziksel olduu gibi psikolojik de olabilir. Kimi zaman szler bizi bir bak kadar yaralayabilir.

SALDIRGANLIK NEDR?
Gerek bilimsel literatrde gerekse gndelik dilde sk ve yaygn kullanlmasna karlk, saldrganlk kavramnn, zerinde anlamaya varlan bir tanm bulunmamaktadr. Herhangi bir saldrganlk tanmnda herkesin kesin olarak kabul ettii nokta, saldrganln dier bir kiiye zarar vermeyi ya da onu incitmeyi iermesidir. Ancak lt olarak sadece zarar verme ya da incitme davranna odaklanlmas, yukardaki rnek olaylarn hepsinin saldrganlk olarak grlmesine yol amaktadr. Oysa doktorun boulan bir kadna yardm etmesi, sonuta kadna ac vermi olsa da saldrganlk olarak deerlendirilemez. Dolaysyla, zarar verme ya da incitme davran, saldrganl tarif etmede aka yetersiz kalmaktadr. Aratrmaclarn ou bu problemi, saldrganlk tanmna niyet esini ekleyerek zmtr (Brewer ve Crano, 1994; . Yani, btn zarar verme ya da incitme eylemleri deil, sadece zarar verme ya da incitme niyeti ile yaplanlar saldrganlk olarak grlmektedir. Ancak, eylemin niyetli yaplmas da sorunu ok fazla zmemektedir. Bu kez de Kiinin niyetini nasl bilebiliriz? sorusu karmza kmaktadr. nk, niyeti, direkt olarak gzleyemeyiz, sadece tahmin edebiliriz. Her ne kadar niyet kavram ile ilgili problem varsa da, bugn pek ok sosyal psikolog saldrganl tanmlamada niyet kavramn vazgeilmez olarak grmektedir. Bu durumda, birbirine benzer olsa da birka saldrganlk tanm vermek yararl olabilir. Saldrganlk, dier bir kiiye niyetli olarak zarar vermek ya da onu incitmektir (Feldman, 1998; s. 297). Ya da saldrganlk, dierini incitme niyetiyle yaplan eylemler ve sylenilen szlerdir (Brewer ve Crano, s. 305). nc bir tanm ise yledir: Saldrganlk, fiziksel ya da psikolojik acya yol amay amalayan niyetli davrantr (Aronson, Wilson ve Akert, 1999; s. 457). Yukardaki tanmlardan, zarar verme ya da incitme niyetiyle yaplmam eylemlerin, sonuta kardaki kiiye ac vermi bile olsa saldrganlk saylmamas gerektii aktr. rnein, di doktorunun bize ac yaatt dorudur; ancak bu, zarar verme niyeti sonucu deil, tam tersine salmz koruma niyetiyle bize yaattrlan acdr ve bu yzden saldrgan bir eylem olarak grlemez. Ya da kalabalk bir belediye otobsnde ayamza basan ve hemen arkasndan nazik bir biimde zr dileyen kiinin davrann da saldrgan olarak yorumlamayz. Dier yandan, zarar verme ya da incitme niyetiyle yaplm, ama bir ekilde bu niyetin gereklemedii, dier bir deyile hedefin skaland durumlar olabilir. rnein, karsna kzan alkolik bir adam elindeki bira iesini ona frlatm ve isabet ettirememi olabilir. Kadnn bu olayda incinmemi olmasna ramen, adamn ie atmas hl saldrgan bir eylem olarak grlmelidir. Yukarda verilen saldrganlk tanmlarnn ncsnde aka ortaya konduu gibi, zarar verme ya da incitme fiziksel ya da psikolojik olabilir. Bu noktada saldrganlk ile iddeti birbirinden ayrmak gereklidir. iddet, kasti olarak yaplan cidSaldrganlk: Dier kiiye fiziksel ve psikolojik olarak zarar vermeyi ya da incitmeyi amalayan davrantr.

iddet: Dier kiiye fiziksel olarak zarar vermeyi amalayan davrantr.

118

Sosyal Psikoloji

Pasif Saldrganlk: Dier kiiye zarar vermeyi ya da onu incitmeyi amalayan faaliyetsizlik halidir.

Arasal Saldrganlk: Kii tarafndan deerli grlen bir amaca ulamak iin gsterilen saldrganlktr. Dmanca Saldrganlk: Amac dier kiiye zarar verme ya da onu incitmek olan saldrganlktr.

zgeci Saldrganlk: Toplumsal normlara uygun olarak grlen ve toplum tarafndan onaylanan saldrganlktr.

di fiziksel incitme eylemleridir (Feldman, 1998; 297). O halde iddet, psikolojik deil, sadece fizikseldir. Saldrganlk ise aktif, fiziksel bir iddet olabilecei gibi pasif, szel ya da baka bir biimde de ortaya kabilir. rnein, sevmedii bir memurun terfi kararnamesini geciktiren bir ynetici ya da snf iindeki tartmalarda herhangi bir renciyi srekli nemsememe tavr gsteren bir retmen saldrgan davran gstermektedir. Bunlar pasif saldrganlk rnekleridir. Pasif saldrganlk, hibir faaliyet yaplmamasna ramen, kardakine zarar vermeyi amalayan faaliyetsizlik olarak tanmlanmaktadr (Bilgin, 2000; s. 276). Saldrganl daha iyi anlamak iin baka bir ayrm daha yapmak gereklidir: Arasal saldrganlk ve dmanca saldrganlk. Arasal saldrganlk, deerli bir hedefe ulamay salamak zere gerekletirilen zarar verme ya da incitme eylemidir. Byk bir mirasa konmak iin kiinin akrabasn ldrmesi, profesyonel bir boksrn rakibine vurmas, bir hrszn girdii evin sahibine vurmas ya da futbolda rakip oyuncunun gol atmasn engelleme arasal saldrganlk rnekleridir. Btn bu davranlarda kardakine zarar verme niyeti vardr, ama ana ama saldrganlk yoluyla hedefe ulamaktr. Temel olarak boksr kazanmak, hrsz yakalanmamak ve futbolcu gol engellemek iin saldrganlk gsterir. Bu durumda yukarda askerin, annenin, polisin ve retmenin davranna ilikin rnekleri, arasal saldrganlk olarak nitelendirebiliriz. Arasal saldrganln tam tersine, dmanca saldrganlkta, amacn kendisi kardakine zarar vermek ya da onu incitmektir. Bu saldrganlk biiminde hedef sevilmeyen ya da nefret edilen biridir. Bu yzden, dmanca saldrganlk fke ya da kzgnlk duygusuyla birlikte ortaya kmaktadr. Adamn tartma esnasnda fkelenip eine barmas ya da vurmas ya da bir kahvehanede veya bir kumarhanede hileli kart ya da zardan dolay patlak veren bir kavga dmanca saldrganlk rnekleridir. Yukardaki rnek olaylardan sadece babann gsterdii szel saldrganlk, dmanca saldrganlk olarak nitelendirilebilir. Hem arasal saldrganlk hem de dmanca saldrganlk niyetli yaplan eylemlerdir (Feldman, 1998). Arasal saldrganlk ve dmanca saldrganlk ayrm, saldrgan bir davrann arkasnda yatan nedeni anlamamz iin bir dereceye kadar yararn grdmz bir ayrmdr. Ancak, ou zaman bu iki saldrganlk tr birbirine kartndan, ayrm zorlamaktadr. rnein baz spor dallarnda, zellikle futbol, basketbol gibi oyuncular arasnda fiziksel temasn olduu spor dallarnda, saldrganlk balangta arasal bir ekilde ortaya kmakta, ancak bunun rakip oyuncuda kzgnlk ve fke yaratmas sonucu dmanca saldrganla dnmektedir. Yine baz durumlarda saldrgan davranmzn altndaki dmanlk duygularn gizleyerek, davranmz bir takm arasal gdlerle aklamaya alrz; Cann actmak istemiyordum; ama emredilmiti, Ya ben ya o idi, baka seim ansm yoktu., Paraya ok ihtiyacm vard, bu yzden onu vurmak zorundaydm (Bilgin, 2000). Son olarak, baz sosyal psikologlarn (Baron ve Byrne, 2000; Taylor, Peplau ve Sears, 2000), saldrgan davranlar toplumsal normlara uygunluu asndan belirli snflara ayrma abalarndan da sz edilmelidir. Saldrgan davranlarn bir ksm toplumsal normlara uygun olarak grlr ve onaylanrken, dierleri normlara uygun olarak grlmezler ve toplum tarafndan onaylanmazlar. Aslnda saldrganln hep kt bir davran biimi olduunu biliriz; ama baz durumlarda onu onaylarz da. Polisin kamu gvenliini koruma grevinde, bir suluyu vurmas nedeniyle alklanmas en sk karlalan rnektir. Yukarda verilen polisin davran da belki baka bir rnek olabilir. Bu saldrganlk biimine zgeci saldrganlk, yani toplumca onaylanan saldrganlk ad verilmektedir. Dier yandan, suikast, dvme,

nite 8 - Saldrganlk

119

cinayet, saldr gibi davranlar aka toplumsal normlar ineyen davranlardr. Bu tarz davranlar toplum tarafndan onaylanmad iin antisosyal saldrganlk olarak adlandrlmaktadr. Aslnda toplumsal yaamda onaylanan pek ok saldrganlk biimi bulunmaktadr. Yasalar uygulamaya ve desteklemeye ynelik eylemler, uygun anababa disiplini, ya da sava srasnda komutann emirlerine uyma uygun hatta gerekli grlmektedir. Bir de zgeci saldrganlk ile antisosyal saldrganlk arasnda bir yere yerletirilebilecek ve izin verilmi saldrganlk olarak adlandrlan baka bir saldrganlk biimi daha tanmlanmaktadr. Bir kiinin kendini savunma amacyla karsndakinin saldrganlna karlk vermesi, bir kadnn kendine tecavze yeltenen bir adama engel olmak iin saldrmas zgeci saldrganlk olarak deerlendirilmeyebilir ama toplum kurallarnn snrlar dahilindedir ve ok da kt olarak grlmez (Baron ve Byrne, 2000; Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Bilindii zere, gvenlik glerinin, toplum gvenliini ve huzurunu salarken g kullanma yetkisi bulunmaktadr. Sizce yukarda verilen tanm ve kavramsal ayrmlar erevesinde, Trkiyede gvenlik glerinin kii ya da kitleler zerindeki eitli tarzlardaki g kullanmnn saldrganlk ve/veya iddet saylabilecei durumlar var mdr? Varsa bunlar ounlukla arasal m yoksa dmanca mdr? Eer byle bir eyin olmadn dnyorsanz, o zaman ayn sorular polisin insan haklar ihlalleri kapsamnda tartnz.

Antisosyal Saldrganlk: Toplumsal normlar ineyen ve toplumca onaylanmayan saldrganlktr.

zin Verilmi Saldrganlk: Toplum kurallarnn snrlar iinde olan ve ak bir onay verilmese de toplum tarafndan meru olarak alglanan saldrganlktr.

SIRA SZDE

SALDIRGANLIIN KKENLER
Bilim insanlar, filozoflar ve dier tm dnrler saldrganln doutan gelen igdsel bir davran m, yoksa renilmi bir davran m olduu konusunda tam bir grbirliine varamamlardr. Bu iki gr arasndaki atma yzyllardr sregelmektedir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). Aada saldrganln doutan getirildiini ileri sren iki kuramsal yaklama ve bunun kart olarak, saldrganln renilmi bir davran olduunu ileri sren sosyal renme yaklamna yer verilmitir. Aslnda bugn pek ok sosyal psikolog bu iki gr arasndaki atmann yanl olduunu ve saldrganln doutan m getirildii ya da sonradan m renildii sorusunun reddedilmesi gerektiini ileri srmektedirler. Saldrgan davranlarn sadece doutan gelen igdlerden kaynakland ya da btn saldrgan davranlarn renildii grnn fazlasyla basitletirilmi olduu, gerein muhtemelen bu iki grn arasnda bir yerde olduu dnlmektedir. Doutan getirdiimiz genetik etmenler, belirli durumlarda saldrgan drtlerimizi ortaya karyor olabilir; ama gerekte bunu davrana dntrp dntrmememiz, bu eylemin o ortamda sosyal olarak ne kadar uygun grdmze baldr. Bir sosyal ortamda hangi davrann uygun hangi davrann uygun olmad konusundaki beceri ise doutan getirilmez, renilir (Feldman, 1998). zetle, saldrgan eylemin gerekte gsterilip gsterilmeyecei, doutan gelen yatknlklar, eitli renilmi ketleyici tepkiler ve sosyal ortamn zellikleri arasndaki karmak etkileime baldr ( Aronson, Wilson ve Akert, 1999).

gdsel Yaklamlar
Saldrganlkla ilgili ilk kuramsal gelime, saldrgan davran, insan ve hayvan doasnn doutan gelen, genetik kkenli bir igdnn davurumu olarak gren anlaytr. Freudun psikanaliz erevesinde gelitirdii bu kuram, insanlarda ikili bir igd olduunu savunur. Buna gre, bireyin davran, iki temel g tarafn-

120

Sosyal Psikoloji

Hem psikanalizciler hem de etologlar, saldrganl, insan doasnn kanlmaz bir zellii olarak grmlerdir. Ancak etologlar saldrganl, uyum salayc bir davran olarak grrken, psikanalizciler saldrganl ykc drtlerin temsilcisi olarak grmektedirler.

dan ynetilir: Yaam igds (eros) ve lm igds (thanatos). Eros, kiileri haz aramaya ve isteklerini gerekletirmeye ynlendirirken, thanatos benlik-ykmna yneltir. Bu iki igd, kiinin iinde hi bitmeyen bir psikolojik atma yaratr. Bu atma, ykc gcn, kiinin kendinden dierlerine yneltilmesiyle zlr. Bylece, birey dier bir kiiye saldrgan davranarak, kendi psikolojik dengesini korumu olur. Bu kurama gre, saldrganlk insan doasnn kanlmaz bir parasdr ve bireyin kontrol dndadr (Mummendy, 1996). Saldrgan davranlarn kkenini biyolojik bir igdnn varlna balayanlar yalnz psikanalizciler deildir. Saldrganl hayvan davranlarn gzlemleyerek inceleyen etologlar (hayvan davranlarn doal ortamlarnda gzleyen aratrmaclar), saldrganln evrim sreci iinde nemli bir ilevi olduunu ileri srmlerdir. Bu yaklama gre, saldrgan davran, trn en gl ve genetik olarak en uygunlarnn hayatta kalmasn salayarak, trlerin evrimsel geliiminde uyumsal bir ilev grmektedir. Bu yaklam, her ne kadar hayvan davranlarna odaklanmsa da, insan davranlarn aklamak iin de kullanlmakta ve bu yzden eletirilmektedir. Organizmann srekli saldrgan enerjiyi biriktirdiini varsayan bu grte, insann psikolojisi hidrolik bir modele benzetilmitir. Srekli kaynayan bir kazanda biriken buhar, azar azar serbest braklmaldr. Eer buharn dar kmasn salayan emniyet sbab devre d braklrsa, basn ok artacak ve buhar kendiliinden ve daha iddetli bir biimde darya kacaktr (Akt. Krah, 1996). Hem psikanalizciler hem de etologlar, saldrganl, insan doasnn kanlmaz bir zellii olarak grmlerdir. Ancak etologlar saldrganl, uyum salayc bir davran olarak grrken, psikanalizciler saldrganl ykc drtlerin temsilcisi olarak grmektedirler. Buna bal olarak da, saldrganln nasl azaltlaca ya da bertaraf edilecei sorusuna verdikleri yantlar farkldr. Etolojik gre gre, saldrganlk gibi saldrganl ketleme de igdseldir. Evrim sreci boyunca kendi trlerini yok etmelerini nleyen birtakm ket vurmalar gelitirmi olan hayvanlar, saldrganl yararl bir ekilde kullanmlardr. Ama, insanlar ounlukla uzaktan kullanlan ve annda lme yol aabilecek ok gl silahlar gelitirmilerdir. Tm dvler sadece elle ya da fiziksel olarak, en ufak bir ta paras ya da sopa kullanmakszn yaplsayd, belki insanlar da trlerinin yok olmasn nleyecek ketlemeler gelitirebilirdi. Etolojik gr asndan, eer saldrganlk doutan gelen ve k arayan bir igdyse, o zaman, daha bar bir toplum iin, saldrgan enerjinin sosyal olarak kabul edilebilir yollarla boaltlmas, ykc saldrganlktan kanmak iin ok nem tamaktadr. Sosyal olarak kabul edilebilir bir saldrganlk biimi olarak spor, zellikle de yarmac sporlar bir emniyet sbab olarak nerilmitir. Etologlarn ketleme anlayndan farkl olarak, psikanalizde ketlemeler evreyle etkileim iinde gelitirilir; bunlar, bireyin ilk yalardaki aile ilikileri ve daha sonra speregonun geliimi ve toplumsal olarak kltrleme srecinin sonucu olarak kazanlrlar. nsann saldrgan drtlerinden kurtulmas mmkn deildir; ama bu enerji baka kanallara yneltilebilir (Krah, 1996). Saldrganl igd temelinde aklayan yaklamlar, aratrmaclar tarafndan bata igdlerin gzlenemeyecei, dolaysyla varlklarnn kantlanamayaca gerekesi olmak zere pek ok gereke yznden eletirilmitir.

nite 8 - Saldrganlk

121

Sosyal renme Yaklam

Saldrgan davran insan doasnn kanlmaz bir davurumu olarak kabul eden grlerin tersine, sosyal renme kuramna gre, saldrgan davran ve dier tm davranlar, renilmi davranlardr. Bir bisikleti kullanmay, bir arabay srmeyi nasl reniyorsak, saldrgan davran gstermeyi ve saldrgan davran ketlemeyi (gstermemeyi) de ayn ekilde reniyoruz (Brewer ve Crano, 1994). Bu gre gre, saldrgan davran renmenin en temel yolu, bireyin bu tr davranlarnn direkt olarak pekitirilmesidir. Pekitirme, bireyin saldrgan davrannn dllendirilerek, tekrar yapma olasln arttrma anlamna gelmektedir. rnein okuldan eve gzyalar iinde gelen kk bir olan ocuunu dnn. Arkadann ona vurduunu alayarak anlatan ocua babas, neden onun da arkadana vurmadn, yani karlk vermediini sorar ve oluna kzar. Bir dahaki sefere okuldan eve burnu kanam ama zafer kazanm edasyla gelen ocuk, babasndan arkadana vurduu iin vg dolu szler iitir. Bu rnek, intikam temelinde gsterilen saldrganln ok yaygn grlen renilme biimidir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Anaokulundaki ocuklar, bir kez, arkadalarnn oyuncaklarla birlikte oynama nerisine saldrgan bir ekilde tepki verince, en gzel oyuncaklarla tek balarna oynayabileceklerini renmilerse, artk oyuncaklarla tek balarna oynamak iin ayn saldrgan tepkileri tekrar gstereceklerdir (Feldman, 1998). Saldrgan davran, sadece direkt pekitirme (kiinin kendi yapt davrann dllendirilmesi) yoluyla renilmez. Saldrganlk dolayl yollarla da pekitirilebilir. Bu yollardan biri, model alarak renme ya da taklittir. Baz sosyal psikologlara gre saldrgan davrann en nemli renilme yolu, saldrgan bir modelin gzlemlenmesi ile gerekleir. Model, davrannn taklit edildii ve uygun davran iin rehber olarak alnan kiidir. Anaokulu ocuklar ile yaplan klasik bir deneyde, ocuklarn, gzledikleri saldrgan davran hibir dllendirme olmakszn bile taklit ettikleri grlmtr (Akt. Brewer ve Crano, 1994; Feldman, 1998). Eer gzlenen yetikin model; 1- Gsterdii saldrgan davran iin dllendirilmise, 2ocukla ayn cinsiyetten ise ve 3- ocuun daha nce yakn iliki iinde olduklar kimseler (anababa veya retmen ya da dier sevilen yaknlar) ise, ocuklarn modeli daha ok taklit ettikleri grlmtr (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Saldrganln doutan m getirildii yoksa sonradan m kazanld neden nemlidir, tartnz.
Sosyal renme Kuram: Sosyal davranlarn direkt pekitirme ve model alma yoluyla renildiini ne sren kuramsal yaklamdr.

Pekitirme: Davran izleyen ve organizma zerinde hoa gidici bir etki yaratarak, davrann tekrar olma olasln arttran uyarclarn verilmesidir.

Model Alarak renme: Deer verilen kiilerin davranlarn gzlemleyerek renmedir. Model: Davrannn taklit edildii ve uygun davran iin rehber olarak alnan kiidir.

SIRA SZDE

SALDIRGANLIIN SOSYAL, DURUMSAL VE KSEL BELRLEYCLER Sosyal Belirleyiciler: Engellenme, Tahrik ve Medyada iddet
Engellenme
Sizi muhtemelen terfi ettirecek ok nemli bir i toplantnz var. Tam vaktinde, hatta toplantdan biraz nce iyerinde olmak istiyorsunuz. Sabah erkenden kalkp tm hazrlnz yapp arabanza biniyorsunuz. Bir sre gittikten sonra dikkatsiz bir src gelip arabanza arpyor ve polisin gelip zabt tutmas ve dier ilemler iin beklemek zorunda kalyorsunuz. Artk byk olaslkla toplantya ge kalacaksnz. Kendinizi nasl hissedersiniz?

122

Sosyal Psikoloji

Engellenme: Engellenme, kiinin amaca ynelik davrannn dsal olarak bloke edilmesidir. Engellenme-Saldrganlk Modeli: Engellenmenin, saldrganln gl bir belirleyicisi olduunu ne sren kuramsal yaklamdr.

Yukarda verilen rnekte yaanlan engellenme ve fke duygusu bir hayli youndur. Ama bazen gnlk yaammzda ok daha kk olaylarda bile engellenme duygusunu yaarz. Bankamatik kuyruunda olduunuzu, para ekmek zorunda olduunuzu ve stne stlk ok da aceleniz olduunu farz edin. Byk bir sabrla srann size gelmesini bekliyorsunuz ve sra tam size geldiinde ekranda Hizmet ddr yazsn okuyorsunuz. Belki yukardaki gibi meslek kariyerinizi etkileyecek denli nemli bir toplanty karmyorsunuz; ama gene de hatr saylr bir engellenme duygusu yaadnz muhakkak. Hi kukusuz saldrganln en nemli nedeni engellenmedir (Engellenme, kiinin amaca ynelik davrannn dsal olarak bloke edilmesi demektir). Bu konudaki en nemli kuramlatrma 1930lu yllarda ortaya atlan engellenme-saldrganlk modelidir. Saldrganl igd kuramlarndan farkl bir biimde aklayan engellenme-saldrganlk modelinde, saldrganlk bir drt olarak grlmtr. Bir igdnn tersine, drt her zaman varolan, srekli artan bir enerji kayna deildir. Drt, organizmann yaamsal bir ihtiyac tatmin edilmediinde ortaya ktndan, yoksunluu sona erdirici bir g olarak hizmet eder. Yetersiz besinin alk, yetersiz suyun susuzluk drtsn ortaya kard gibi, engellenme de saldrganlk drtsn ortaya karr. Engellenme-saldrganlk modelini ortaya atan aratrmaclar, lm igdsn ya da saldrganla ilikin zgl, doutan gelen igd kavramn reddetmilerdir. lk ortaya atlan orijinal modelde, saldrganln her zaman engellenmeden kaynakland, engellenmenin de her zaman saldrgan davrana yol at ileri srlmtr. Bu ilk model, daha sonralar pek ok aratrmac tarafndan eletirilmitir. Zira ok ak bir biimde engellenmenin her zaman saldrganla yol amad, engellenen insann saldrganlktan baka tepkiler de gsterebilecei grlmtr. rnein isiz kald iin engellenme yaayan bir insan, saldrgan davranlar gstermek yerine umutsuzluk, znt tepkileri gsterebilir ya da depresyona girebilir. Ya da tm bu tepkiler yerine, engellenme yaad problemi zmeye alr; gidip kendine baka bir i aramaya balayabilir ya da bilgisayar veya yabanc dil kurslarna gidip yeterliliini arttrma karar verebilir. Benzer ekilde, her saldrgan davrann engellenme nedeniyle ortaya kmad da ok aktr. rnein, saldrgan bir davran gsteren asker, bunu engellenme yaad iin deil, komutan emir verdii iin yapmaktadr. Ya da boksr, rakibine engellendii iin deil, dl kazanmak iin vurmaktadr. Engellenme-saldrganlk modeli son zamanlarda yeniden yorumlanm ve engellenmenin kiide yaratt olumsuz duygular lsnde saldrganla yol aabilecei ileri srlmtr. Bu gre gre, saldrganla yol aan ey, engellenmenin kendisi deil, engellenmenin yaratt olumsuz duygulardr. Engellenme yaants, bireyde fke, dmanlk ya da rahatszlk duygular hissetmesine yol aacak ve bu duygular da saldrganlkla ilgili daha nceki yaantlar ve saldrganla elik eden fiziksel tepkileri harekete geirecektir. Bu bilisel srecin sonunda saldrgan davrann gsterilmesi evresel koullara baldr. Eer saldrganl destekleyen baz unsurlar evrede varsa, rnein bir silah ya da saldrgan davranan baka biri, saldrgan davrann gsterilme olasl yksektir (Feldman, 1998). Son olarak, engellenmenin, ancak belirli koullar altnda saldrganln ortaya kmasnda byk bir rol oynadn eklemek gereklidir. Eer engellenme birey tarafndan bir niyetin sonucu olarak alglanrsa, haksz, keyfi ve gayrimeru bir uygulama sonucunda olduu dnlrse, saldrgan davrana yol ama olasl byktr. yerinde yksek performans olan ve iyi bir terfi bekleyen bir kadn al-

nite 8 - Saldrganlk

123

ann, beklediinden ok daha az bir terfi ile dllendirilmesi, kadnda yneticilere ya da irkete ya da kuruma kar dmanca dnceler, fke ve intikam hisleri yaratabilir (Baron ve Byrne, 2000).

Tahrik
Saldrganln muhtemelen en meru grld durumlar, saldrgan davrann tahrik sonucu gstermi olduu durumlardr. Saldrganlk sklkla fiziksel ya da szel tahrik sonucu ortaya kmaktadr. Saldrgan davran sz konusu olduunda, bireyler arasnda karlkllk ilkesi geerlidir. Bir yanana vurana dier yanan dnmektense, insanlar die di, gze gz intikam almay istemektedirler. Genellikle, karmzdakine bize verdii kadar ac vermek hatta gerekten kt niyetli olduuna inanyorsak bize ektirdiinden daha fazlasn ektirmek isteriz (Baron ve Byrne, 2000). Kiiler tahrike her zaman saldrganlkla karlk vermezler. Saldrganln karln saldrganlkla vermek, tahrikin ne kadar niyetli bir davran olarak alglandna baldr; eer yaplan davrann kasti olmadna ikna olursak, o zaman saldrganlkla karlk vermeyiz, aslnda bu durumda muhtemelen olay, tahrik olarak alglamaktan da vazgeeriz. (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). Saldrgan davrann en sk rastlanan nedenlerinden biri tahrik olsa da, yukarda da belirtildii zere, tahrik her zaman saldrganla yol amaz. Szel ya da fiziksel olarak tahrik edilen bir kii saldrganlk yerine farkl tepkiler verebilir. rnein, tahrik eden kendinden gl biriyse, kii, tahrikin gerekten var olduunu inkar edebilir. Ya da kafasnda tahriki yeniden tanmlayabilir; bunu kendini ne kadar kontrol edebilen bir kii olduunu veya dierlerine anlayla yaklaan biri olduunu gsterme frsat ya da belki bara ballnn snanmas olarak grebilir. Burada nemli olan nokta, tahrike ne tr tepkilerin verildii deil, tahrike zorunlu olarak saldrgan tepki verilmeyiini vurgulamaktr (Bilgin, 2000). Sizce polislerin herhangi bir olaya mdahale etme kararnda tahrikin rol nedir? Bir kamu grevlisi olarak polisin tahriklere kaplmasnn sonularn tartnz.
Saldrganln karln saldrganlkla vermek, tahrikin ne kadar niyetli bir davran olarak alglandna baldr.

SIRA SZDE

Medyada iddet
Televizyon programlar ve sinema filmlerini ok sistematik olmayan bir inceleme bile, bize, bu iletiim aralarnn bol miktarda, uzun sreli ve ok canl iddet sahneleri ierdiini gstermeye yetecektir. Grsel medyada tank olduumuz iddetin, gerek hayatta karlatmzdan ok daha fazla olduu ifade edilmektedir (Baron ve Byrne, 2000). Kitle iletiim aralarnn zellikle de, grsel olanlarnn saldrgan davran zerindeki etkisi sosyal psikolojide en ok tartlan konularn banda gelmektedir. Bu konuda yirmi yldan daha uzun bir sredir, deneysel ve korelasyonel olmak zere yzlerce alma yaplm ve halen de yaplmaya devam edilmektedir. Bu aratrmalarda temel olarak yant aranan soru udur: iddet ieren grsel materyalleri (filmler, diziler, izgi filmler, gerek hayattan kesitler, belgeseller vb.) izlemek ocuklar ve/veya yetikinlerdeki saldrganln artmasna neden olur mu? Medyadaki iddetin etkisini gsteren kantlar, farkl yntemle yaplan aratrmalardan elde edilmitir; laboratuvar deneyleri, korelasyonel surveyler ve alan deneyleri. Laboratuvar almalar, ok kesin olmasa da, medyada gzlenen iddetin saldrgan davran arttrma eiliminde olduunu gstermitir. Korelasyonel almalarn byk bir ounluu, ocuklarn iddet ieren televizyon programlarnMedyadaki iddeti izlemek, baz insanlarn baz saldrgan davranlar sergilemesine etki eden etmenlerden sadece biridir.

124

Sosyal Psikoloji

Duyarszlatrma Etkisi: Uzun sre iddeti izleme sonucunda, bireyin ac eken insanlara kar duyarszlamas ve eskiye oranla daha az duygusal tepkiler vermesidir.

dan holanmalar ile sergiledikleri saldrgan davranlar arasnda orta derecede olumlu bir iliki elde etmilerdir. Yani, iddet ierikli televizyon programlarndan holanan ocuklarn saldrgan davranma olaslklarnn daha yksek olduu belirtilmektedir. Dier yandan, gerek yaam ortamlarnda gerekletirilen alan deneyleri, genel olarak, medyadaki iddetin kiiler arasndaki saldrganlk zerinde sadece orta derecede bir etkisi olduunu gstermektedir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Bu alandaki almalar toplu bir biimde deerlendiren sosyal psikologlar, genelde, u yorumu yapmaktadrlar: Saldrgan davran ortaya karmak iin medya iddeti yeterli bir etmen deildir. Yani, tek bana medyada iddeti izlemek saldrgan davran ortaya karmamaktadr. Dier yandan saldrgan davrann gsterilmesi iin medyadaki iddeti izlemek gerekli de deildir. Dier bir deyile, byle bir iddete tank olmakszn da insanlar iddet sergileyebilmektedirler. Ancak, sonuta, btn bu belirsizlie ramen, medyadaki iddete maruz kalmak ve saldrgan davran gstermek arasndaki iliki yle ifade edilmektedir: Medyadaki iddete maruz kalmak, baz insanlarn baz saldrgan davranlar sergilemesine etki eden etmenlerden sadece biridir (Baron ve Byrne, 2000; Taylor, Peplau ve Sears, 2000; Hogg ve Vaughan, 1995). Medyadaki iddetin etkileri konusundaki aratrmalar, ok anlalabilir nedenlerle, ocuklar zerinde younlamtr. Aratrmaclar, iddet ierikli program izlemenin, saldrgan eilimli ocuklarda, saldrganlklarn dar vurmak iin bir zemin oluturabileceini ifade etmektedirler. Bundan da nemlisi, iddet ierikli tek bir film izlemenin deil ama uzun bir dnem boyunca pek ok iddet ierikli film izlemenin, saldrganla eilimi olmayan ocuklarda bile saldrganl arttrabilecei bildirilmektedir. Ayrca, aratrmaclar, medyadaki iddetin sadece ocuklar deil yetikinleri de etkilediini belirtmektedirler (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). Medyadaki iddetin, izleyicilerin saldrganl zerindeki etkileri eitli yollarla gereklemektedir. Birincisi, iddet ierikli film ve programlar izleme yoluyla, izleyiciler yeni saldrganlk teknikleri renebilirler. rnein, yetikin izleyiciler, hrszlk, cinayet, uak karma vb. gibi iddet eylemlerine ilikin daha nce hi akllarna gelmeyen tuhaf ya da ustaca yntemleri renebilir ve belki de bunu uygulamaya kalkabilirler. Medyadaki iddeti izlemenin ikinci etkisi, duyarszlatrma etkisi olarak adlandrlmaktadr. ok gereki iddet sahneleri izledikten sonra, insanlar kurbann ektii acya duyarszlamaya balamakta ve daha nce gsterdikleri duygusal tepkiler azalmaya balamaktadr. iddete duyarszlamann, insanlarn kendilerinde saldrganla ilikin snrlamalar da gevetebilecei dnlmektedir. Son zamanlarda yaplan aratrmalar medyadaki iddetin nc bir etki biimini daha ortaya karmtr. Buna gre, medyada iddeti izlemek, iddet sahnelerinin kiide dmanca duygularn daha ne kmasna ve bu duygulara bilinte kolayca ulalmasna yol amaktadr. Dmanca duygular bu kadar kolay ulalabilir olduunda, en kk frsatta bilince gelmeleri ve kiinin davranlarn etkilemesi zor deildir. Srekli iddet sahneleri izlemek, belki bu etkiyi daha da glendiriyor olabilir (Baron ve Byrne, 2000). Bilindii zere televizyon kanallarnda ok sayda polisiye dizi gsterilmektedir. Bu dizilerde polislik meslei yceltilmekte ama bir yandan da bol iddet ieren sahneler gsterilmektedir. Hatta bir polis ne kadar sertse, o kadar iyi bir polis olarak lanse edilmektedir. Bu dizileri nasl eletirirsiniz?

SIRA SZDE

nite 8 - Saldrganlk

125

Durumsal Belirleyiciler: Alkol ve Yksek Scaklk

Alkol
Bilindii zere, alkoll ikiler saldrganlk da dahil olmak zere toplum tarafndan onaylanmayan davranlar zerindeki ketlemeleri gevetmektedir. Rastgele gzlemler bile alkol tketimi ile saldrganlk arasnda bir iliki olduunu dndrtmektedir. Bar, gece kulb veya gazino gibi alkoll ikilerin tketildii elence yerlerinde kavgalarn bolca kmas bir tesadf deildir. Bu sradan gzlemlerle edindiimiz izlenim, istatistiksel veriler tarafndan dorulanmaktadr. Cinayet, saldr ve dier sulardan dolay tutuklanan kiilerin % 75inin yakalandklarnda alkoll olduu bildirilmektedir. Dier yandan deneysel almalar da, alkol alan kiilerin almayanlara gre, tahriklere, iddet ieren davranlarla karlk verdikleri grlmtr (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). Alkol alan kiilerde saldrganln otomatik olarak arttn sylemek pek mmkn deildir; ayn ekilde btn alkol alan kiiler kavga karmak iin frsat da kollamazlar. Daha ziyade almalar, alkoln ketlemeyi gevetici bir etkisi olduunu, sosyal ketlemeleri azaltarak, davranlarmz konusundaki zeni de azaltmamza yol atn gstermektedir. Sadece bu koullarda, birey iddete eilimli ise, daha saldrgan hale gelecek ya da duygusal bir kiiyse daha da duygusallaacaktr. Benzer ekilde, alkollyken engellenme hisseden ya da tahrik edilen bir kiinin saldrgan davranlar zerindeki ketlemeleri daha zayftr (Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
Birey alkol aldnda, iddete eilimli ise daha saldrgan hale gelecek ya da duygusal bir kiiyse daha da duygusallaacaktr.

Yksek Scaklk
Genellikle scakln yksek olduu zamanlarda insanlarn, havann etkisiyle de daha kolay fkeye kapldklar ve saldrgan davrandklar dnlmektedir. Bu balamda, sosyal psikologlar, Yksek scaklk ve saldrganlk arasnda bir iliki var m? sorusuna yant aramlardr. Baz laboratuvar almalar scak havann sadece belirli bir noktaya kadar saldrganl arttrdn, ancak o noktadan sonra saldrganl arttrmayp azalttn gstermitir (Baron ve Byrne, 2000; Feldman, 1998). Ancak scaklkla saldrganlk arasndaki bu ilikiye ilikin kantlar ok net deildir. Dolaysyla, bu konuda kesin bir sonuca ulalamamtr. Yksek scaklkla saldrganlk arasnda nasl bir iliki olduunun bilinmesi nemlidir, zira kresel lekte bir snmadan sz ediyorsak, belki de iddetin daha da art gsterecei yllara tank olabiliriz (Baron ve Byrne, 2000). Fiziksel evrenin scakl kadar kalabalk ve hava kirlilii gibi dier durumsal etmenler de saldrganln ortaya kn etkilemektedir. Hem insanlarda hem de hayvanlarda kalabaln saldrgan davran arttrd bulunmutur. Genel olarak hava kirliliinin de saldrganlkta arta yol at bildirilmektedir (Feldman, 1998). Mesleinizde imdiye kadar edindiiniz deneyimlere dayanarak, yaz ve k aylarnda ilenen iddet ierikli sularn orannda bir farkllk olduunu syleyebilir misiniz? Ayrca alkol ve kalabalk gibi etmenlerin su oranlarn ne derece etkilediini mesleki deneyimlerinize dayanarak tartnz.
SIRA SZDE

126

Sosyal Psikoloji

Kiisel Belirleyiciler: Kiilik ve Cinsiyet Farkllklar

Kiilik
nsanlar, baz kiilerin dierlerinden daha saldrgan olduunu, bunun da saldrgan kiilikten kaynaklandn dnme eilimindedirler. Saldrganlkla ilikili olduu varsaylan kiilik zelliklerinden birisi sosyal onay ihtiyacdr. Dierlerinin onayn isteyen bireylerin reddedilme (itilme) korkusu nedeniyle saldrgan davranlardan kanacaklar tahmin edilmektedir (Bilgin, 2000). Kiiliin saldrganl etkilediine ilikin en arpc bulgu, aratrmaclarn yaptklar almalar sonunda A tipi kiilik ad verilen bir davran biiminin varln ortaya koymu olmalardr. A tipi kiilii olanlarn, ar rekabeti, srekli acelesi olan, zamana kar yaran ve ok aktif kiiler olduklar ve kalp hastalna yatkn olduklar ifade edilmektedir. Bunlarn tam tersi zellikler ise B tipi kiilik ad verilen davran tarzn iaret etmektedir (Baron ve Byrne, 2000). A tipi insanlarn stresliyken dierleriyle deil tek bana almay tercih ettikleri, zira hem yetersizliklerini gstermekten kandklar hem de durumu kontrol altna alma istekleri olduu belirtilmektedir. Bu kiilerin bu alma tarzlaryla belki yaamda bir noktaya kadar baarl olabilecekleri, ama bu kiilik zelliklerinin hem kendileri hem de yaknlarndaki kiiler iin ykc etkileri olabilecei ileri srlmektedir. Nitekim, A tipi kiilik zelliklerine sahip insanlarn ocuk istismarna daha yatkn olduu bildirilmektedir (Baron ve Bryne, 2000; Hogg ve Vaughan, 1995). A tipi kiilik zellikleri gz nne alndnda, bu zelliklere sahip olan kiilerin, B tipi kiilii olanlara gre daha saldrgan olduklar kolayca tahmin edilebilir. Aratrmalar, yksek dzeyde testeron hormonu (bir cinsiyet hormonu) ile A tipi kiilik zelliklerinin saldrgan davran ortaya karmada nemli bir rol oynadklarn gstermitir Son olarak, A tipi kiilii olanlarn dmanlk hisleriyle dolu olduklar iin, arasal saldrganlktan ok dmanca saldrganlk gsterdikleri belirtilmektedir (Akt. Baron ve Byrne, 2000). Eer saldrganlk, gerekten kiilik yapsndan kaynakl bir davran biimiyse, o zaman saldrgan kiilikleri deitirmenin zor olmas gibi bir problemle kar karya kalnabilir. Sizce byle bir kiilik zellii sizin mesleiniz iin ne derece uygundur? Ve bu balamda, sizce meslee seilirken, adaylara kiilik testleri gibi birtakm testler uygulanmal mdr?

A Tipi Kiilik: Yksek dzeyde rekabetilik, zamanla yarma ve dmanlk ieren bir kiilik rntsdr.

SIRA SZDE

Cinsiyet Farkllklar
Saldrganlk sz konusu edildiinde, sorulacak en nemli sorulardan biri, saldrganlk asndan kadnla erkek arasnda farkllk olup olmaddr. Genel olarak erkeklerin kadnlardan daha saldrgan olduu ynnde kantlar mevcuttur (Baron ve Byrne, 2000; Hogg ve Vaughan, 1995). Cinsiyetlerin farkl biimlerde sosyallemesi, saldrganlkta grlen cinsiyete bal farkllklarn nemli bir kaynadr. Modern toplumlarn ounda, kk yalardan itibaren erkek ocuklarn saldrgan davran gstermesi, kz ocuklarnnkine gre daha fazla tevik edilmektedir. Kz ocuklar saldrgan davran gsterdiinde ise, aileler bunun nne gemek iin aba harcamaktadrlar (Hogg ve Vaughan, 1995). Cinsiyet asndan saldrganlkta bir farkllk olup olmadna ilikin aratrma sonular, ilk bakta erkeklerin kadnlardan daha saldrgan olduunu dorulamaktadr. Fakat biraz daha yakndan baknca, konunun daha karmak olduu grlecektir.

nite 8 - Saldrganlk

127

Aratrma sonular zetle yledir (Baron ve Byrne, 2000): Erkekler genel olarak kadnlardan hem daha fazla saldrgan davran gstermekte ama hem de daha fazla saldrganln hedefi olmaktadrlar. Ve cinsiyetler arasndaki bu farkllk mr boyu srmektedir. Saldrganlk asndan iki cinsiyet arasndaki farkllk tahrik olmad durumda daha fazladr. Dier bir deyile, erkekler tahrik sz konusu olmadnda kadnlardan daha fazla saldrgan davran gstermektedirler. Ancak tahrik varsa ve bu tahrik younsa, kadnlar da erkekler kadar saldrgan davran gstermektedirler. Saldrganlk asndan iki cinsiyet arasndaki farkllk, saldrganln tipine gre deimektedir. Aratrmalar sonucunda, erkeklerin direkt saldrganl (fiziksel saldr, itme, hedefe bir eyler atma vb.) kadnlara gre daha fazla gsterdikleri bulunmutur. Kadnlar ise, dolayl saldrganl erkeklerden daha fazla gstermektedirler. Dolayl saldrganlk, hedef kii hakknda evreye sylentiler yayma, hedefin arkasndan dedikodu yapma, hedef kiiyi zor durumda brakacak hikayeler uydurma vb. eylemleri iermektedir. Son olarak cinsiyetler aras bu farklln erken yalarda ortaya kt ve farkl kltrlerde gzlendii de belirtilmektedir. Polislik g kullanan ve ayn zamanda gce maruz kalnan bir meslek olduundan, kimi kesimlerce kadnlar iin pek uygun grlmeyebilmektedir. Trkiyede kadn polislerin polis tekilat iindeki azlnn nedenlerini ve kadn polislerin meslekte yaadklar sorunlar saldrganlk ve g kullanm erevesinde tartnz.
SIRA SZDE

SALDIRGANLII AZALTMA Arnma (Katarsis)

Saldrganln kkenlerine ilikin kuramlardan hatrlanaca zere, psikanalizciler ve etologlara gre, saldrgan eylemin balamas igdseldir; engellenme-saldrganlk modeline gre ise, saldrganlk, bir kez uyarldnda dar vurulmas gereken bir drtdr. Saldrganla ilikin yaklamlar farkl da olsa, kuram da saldrgan bir eylemin, isel olarak retilen saldrganlk igds veya drtsn azaltmaya hizmet ettiini ileri srmektedir. Bu, arnma (katarsis) ilkesidir. Genellikle iimizde biriken ya da bir kez harekete geen fke duygusunu ya da saldrganl, daha zararsz bir biimde boaltrsak, rahatlayacamz dnrz. Popler kltrde de, insanlara, fkeye kaplnca, bunu iinde tutmamalar tavsiye edilir, fkenin bir ekilde dar atlmasnn (barmak, lk atmak, duvara bir eyler frlatmann vb.) kiiye iyi gelecei varsaylr. Saldrganl grece zararsz yolla boaltmak, daha sonra gsterilmesi olas saldrganl gerekten de azaltr m? rnein, yaygn bir ekilde, futbol gibi birtakm rekabeti sporlarla uramann saldrganl azaltmak iin iyi bir yol olduu dnlmektedir. Aratrma sonular, hem rekabeti sporlar yapmann hem de bu tr sporlar izlemenin, saldrganl azaltmadn, aksine arttrdn gstermitir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). Peki, saldrgan eylemlerimizi, fkemizin kaynakland kiiye yneltirsek, daha sonraki saldrgan davranlarmzda bir azalma olur mu? Laboratuvar deneyleri de gerek yaamda yaplan gzlemler de bu tr durumlarda saldrganln azalma yerine arttn gstermitir. Sonu olarak arnma (katarsis) kavram, aratrmalar tarafndan desteklenmemitir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999; Feldman, 1998).

Arnma Uyarlm (harekete gemi) psiik enerjinin harcanmas ve sistemin tekrar psikolojik denge durumuna dnmesidir.

128

Sosyal Psikoloji

Cezalandrma
Ceza: Davran izleyen ve organizma zerinde hoa gitmeyen bir etki yaparak davrann tekrar olma olasln azaltan ya da durduran uyarclardr.

Saldrganl kontrol altna alma ya da azaltma yollarndan bir dieri, saldrgan davran gstereni cezalandrmaktr. Ceza karmak bir olgudur; bir yandan saldrgan davrann skln azaltt sylenebilir. Ama te yandan, ar durumlarda cezann kendisi kolayca saldrgan bir biim alabileceinden, aslnda cezay veren kii, taklit edilecek bir saldrgan davran iin model oluturuyor olabilir. Bu nokta, cezalandrlan zellikle ocuklar olduunda byk bir nem kazanmaktadr (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). Toplumlarn byk bir ounluu, toplum genelinde iddeti kontrol etmek iin, saldr, gasp, cinayet, tecavz gibi iddet ieren sulara uzun dnemli hapis cezalar veren bir adalet sistemi oluturmu, hatta bazlarnda baz sular (rnein adam ldrme) iin lm cezas verilmesi, adalet sisteminin bir paras haline gelmitir. Gnlk yaam dzeyinde ise, modern toplumlarda bile daha son zamanlara kadar ocuklar disipline sokmak iin okullarda ve evde fiziksel ceza verilmesi meru ve yasal grlmekteydi (Feldman, 1998). Hatta Trkiyede bu tr cezalarn en azndan evlerde ana babalar tarafndan uygulanmasnn hl meru grld sylenebilir. Cezann veya misilleme tehdinin ksa bir sre iin saldrgan davrann ortaya kn bastrd ve bylece saldrganl kontrol altna almada ie yarad dnlebilirse de, uzun vadede etkili bir yntem olduu ok tartmaldr. Saldrgan olduklar iin sk sk cezalandrlan, ounlukla da fiziksel yntemlerle cezalandrlan ocuklarn, uzun vadede daha saldrgan hale geldikleri ileri srlmektedir. Bu ocuklarn, yetikin olduklarnda zellikle elerine kt mumalede bulunma olaslklarnn yksek olduu belirtilmektedir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Bir polis olarak, mesleinizdeki deneyimlerinizden hareketle, saldrganl azaltmada cezann etkililiini tartnz.

SIRA SZDE

Saldrgan Olmayan Davranlarn Model Alnmas

Saldrgan olmayan davranlar model almak saldrganl azaltmaktadr, ancak ne yazk ki bu tr modellerle gnlk hayatta ok sk karlmamaktadr.

Sosyal renme kuram, daha nce belirtildii zere, saldrgan modelleri gzlemenin, saldrgan davrana yol aacan ileri srmektedir. Peki ayn renme ilkesi gereince, saldrgan olmayan modelleri gzlemek, saldrganl azaltmaya hizmet edebilir mi? Dier bir deyile, tahrik edilen biri, tahrike saldrganlk yerine daha kontroll, mantkl ve ho bir tepki verdiinde, bunun, izleyiciler zerinde ne tr bir etkisi olur? Bu sorulara, ocuklarla yaplan laboratuvar deneylerinde yant aranmtr. Aratrma sonular, saldrgan olmayan modelleri izleyen ocuklarn daha sonraki saldrgan davranlarnda bir azalma olduunu gstermitir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999; Feldman 1998). Bu aratrma sonular, saldrganl azaltabileceimize dair umutlarmz arttryorsa da, ne yazk ki, gerek yaamda saldrgan olmayan modellerden ziyade saldrgan modellerle daha sk karlamaktayz. stelik, saldrgan modellerin davranlar daha dikkat ekici olarak alglanmakta, saldrgan olmayan modellerin davranlar ise daha pasif ve snk kalmaktadr (Feldman, 1998).

Sosyal Beceri Eitimi

Pek ok insann saldrgan davran gstermesinin altnda yatan en nemli nedenlerden biri, temel sosyal becerilere sahip olmamasdr. oumuz tahrik karsnda nasl bir tavr alacamz, insanlara ricada bulunurken nelere dikkat edeceimizi,

nite 8 - Saldrganlk

129

insanlar bize bir ricada bulununca, eer yapamayacamz bir eyse, onlar kzdrmadan nasl hayr diyeceimizi bilemiyoruz. Dolaysyla, insanlara, dier insanlarla nasl iletiimde bulunacaklar ve nasl iyi ilikiler kurabilecekleri konusunda birtakm sosyal beceriler kazandrlrsa, kiiler aras ilikilerde saldrgan davranlarn azalmas beklenebilir (Baron ve Byrne, 2000). Her eyden nce, yaam engellenme, kzgnlk, fke, hayal krkl vb. olumsuz duygular hissetmeden srdrmemizin olanaksz olduu kabul edilmelidir. Baz koullar altnda bu olumsuz duygular yaamann yanl olan hibir yan yoktur; insan olmann bir parasdr bu duygular. Esas probleme yol aan ey, bu duygularn saldrgan bir tarzda ifade edilmesidir. Hibirimiz fkemizi ya da kzgnlmz saldrgan olmayan bir tarzda nasl ifade edeceimizi bilerek domuyoruz; ama bu bilgiyi sonradan kazanabiliriz. Temel iletiim becerilerini ve problem zme becerilerini reten programlar mevcuttur ve bu programlar hem ocuklara hem de yetikinlere bu becerileri hzl bir biimde kazandrabilmektedir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999; Baron ve Byrne, 2000). Genel olarak bir toplumda iddeti kullanan modeller yaygnsa, o toplumda yetien gen kuaklarn da bu modelleri taklit etmesi gelecek iin iyi bir tablo ortaya karmaz. Polisler iddet ieren sulular yakalamakla grevli olmalarna ramen, kimi zaman toplumda grlen iddette pay sahibi de olabilmektedir. Toplumda genel dzeyde grlen iddetin azaltlmasnda polislerin roln tartnz.

nsanlara, dier insanlarla nasl iletiimde bulunacaklar ve nasl iyi ilikiler kurabilecekleri konusunda birtakm sosyal beceriler kazandrlrsa, kiiler aras ilikilerde saldrgan davranlarn azalmas beklenebilir.

SIRA SZDE

130

Sosyal Psikoloji

zet
AMA

Saldrganl tanmlamak Modern sosyal psikolojide yaplan saldrganlk tanmlarnda, saldrganln sonucu kadar niyete de vurgu yaplmaktadr. Birbirlerine benzerlikleri olsa da, farkl saldrganlk tanm unlardr: Saldrganlk, dier bir kiiye niyetli olarak zarar vermek ya da onu incitmektir. Ya da saldrganlk, dierini incitme niyetiyle yaplan eylemler ve sylenilen szlerdir. Son olarak saldrganlk, fiziksel ya da psikolojik acya yol amay amalayan niyetli davrantr. eitli saldrganlk tiplerini ayrt etmek eitli saldrganlk tiplerini ayrt etmeden nce, gnlk yaamda ok sk ayn anlamda kullandmz saldrganlk ve iddeti birbirinden ayrmak gereklidir. iddet, kasti olarak yaplan ciddi fiziksel incitme eylemleridir. O halde iddet, psikolojik deil, sadece fizikseldir. Saldrganlk ise aktif, fiziksel bir iddet olabilecei gibi pasif, szel ya da baka bir biimde de ortaya kabilir. Saldrganlkla ilgili ilk ayrm, arasal saldrganlk ve dmanca saldrganlktr. Arasal saldrganlk, deerli bir hedefe ulamay salamak zere zarar verme ya da incitme eylemidir. Arasal saldrganln tam tersine, dmanca saldrganlkta, amacn kendisi kardakine zarar verme ya da onu incitmedir. Saldrganlkla ilgili dier nemli bir ayrm, saldrgan davranlar toplumsal normlara uygunluu asndan deerlendirmektir. Toplum tarafndan normlara uygun grlen ve onaylanan saldrganlk biimine zgeci saldrganlk ad verilmektedir. Dier yandan, suikast, dvme, cinayet, saldr gibi davranlar aka toplumsal normlar ineyen davranlardr. Bu tarz davranlar toplum tarafndan onaylanmad iin antisosyal saldrganlk olarak adlandrlmaktadr. Son olarak, zgeci saldrganlk ile antisosyal saldrganlk arasna yerletirilen ve izin verilmi saldrganlk olarak adlandrlan baka bir saldrganlk biimi daha tanmlanmaktadr. Bir kiinin kendini savunma amacyla karsndakinin saldrganlna karlk vermesi, bir kadnn kendine tecavze yeltenen bir adama engel olmak iin saldrmas zgeci saldrganlk olarak deerlendirilmeyebilir; ama toplum kurallarnn snrlar dahilindedir ve ok da kt olarak grlmez.

AMA

AMA

Saldrganln kkenlerini aklamak Saldrganln kkenlerinin doutan gelen igdler olduunu iddia eden ve buna karlk, saldrganln doutan getirilmediini, sonradan renildiini iddia eden yaklamlar mevcuttur. Psikanalizciler ve etologlar, saldrganl, insan doasnn kanlmaz bir zellii olarak grmlerdir. Ancak etologlar saldrganl, evrim srecinde uyum salayc bir davran olarak grrken, psikanalizciler saldrganl ykc drtlerin temsilcisi olarak grmektedirler. Dier yandan sosyal renme yaklam, saldrganln dier tm sosyal davranlar gibi renildiini savunmaktadr. Saldrganlk ok temel olarak iki yolla renilmektedir: Direkt olarak pekitirme ve model alma. Direkt olarak pekitirme, saldrgan davran gsteren bireyin, bu davrannn pekitirilerek tekrar yapmasn salamay ifade etmektedir. Model alma ise, bireyin saldrgan davran gsteren ve bu davran iin pekitirilen kiiyi gzlemesi ve bu davran taklit etmesini ifade etmektedir. Saldrganln sosyal, durumsal ve kiisel belirleyicilerinin neler olduunu saptamak Saldrganln pek ok sosyal belirleyicisi vardr, ancak bunlar iinde en nemlileri engellenme, tahrik ve medyada iddettir. Engellenme hissettiimizde vereceimiz olas tepkilerden biri saldrganlktr. Dier yandan kiiler aras ilikilerde karlkllk ilkesi gereince, bizi szel ya da fiziksel olarak tahrik eden birine ayn dzeyde ac vermeye alrz. Toplumda iddetin yaygn olarak grlme nedenlerinden biri, grsel medyada iddet ieren sahneleri ok sk izlememizdir. Saldrganln ortaya kn belirleyen pek ok durumsal etmenden ikisi scaklk ve alkoldr. Yksek scaklkta insanlarn daha fazla saldrganlk gsterme eiliminde olduklar bulunmutur. Ancak bir noktadan sonra scaklk artsa da saldrganlk artmamaktadr. Dier yandan alkoln normal zamanlardaki davranlarmz zerindeki ketlemeleri geveterek saldrganla yol aabilecei dnlmektedir. Ancak her alkol alann deil, sadece saldrganlk eilimi olanlarn alkol aldnda saldrgan davrand grlmtr.

AMA

nite 8 - Saldrganlk

131

Kiilik yapsndaki farklllar ve cinsiyet farklklar saldrganln ortaya kmasnda belirleyici bir role sahiptirler. Rekabeti, zamanla yaran ve kalp hastalklarna yatkn olan A tipi kiilikten sz edilmektedir. Bu tr kiilie sahip olanlarn daha fazla saldrganlk gsterdikleri belirtilmektedir. Cinsiyet farkllklar asndan bakldnda, beklendii zere erkekler kadnlardan daha fazla saldrganlk gstermektedir. Ancak, baz durumlarda, rnein tahrikin varlnda, kadnlar da erkekler kadar saldrgan davran gstermektedirler.

AMA

Saldrganl azaltma yollarn saymak Saldrganl azaltt dnlen yollardan biri, saldrganlk enerjisinin sporla urama ya da spor izleme gibi zararsz bir takm faaliyetlerle boaltlmasdr. Buna arnma ad verilmektedir. Ancak aratrmalar arnma dncesine destek vermemektedir. Saldrganl azaltmada dier bir yol cezalandrmadr. Ancak ceza ksa vadede saldrganl durdursa da, uzun vadede etkili deildir. nc bir yol saldrgan olmayan davranlar model almadr. Bu yolun ie yarad, ancak bu tr modellerle gnlk hayatta ok sk karlmad ifade edilmektedir. Saldrganl azaltmada son bir yol olarak da bireylere iletiim kurma ve problem zme becerilerinin kazandrlmas saylabilir.

132

Sosyal Psikoloji

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi arasal saldrganla bir rnektir? a. Kskan bir kadnn, kocasn baka bir kadnla uygun olmayan bir durumda yakalaynca ikisini de tabancayla vurmas b. Televizyonu amak istediinde, bozulduunu anlayan bir adamn, fkelenip televizyonu pencereden aa atmas c. Bir adamn, yksek bir cret karlnda adam ldrmesi d. Bir futbolcu, oyun srasnda rakip bir futbolcuya sinirlenip elme takmas e. Bir kiinin zerine kahve dken garsonu tokatlamas 2. Aadakilerden hangisi saldrganl azaltma etkisi en az olan yoldur? a. Saldrgan olmayan davran dllendirmek b. iddet ierikli filmleri izlemekten kanmak c. nsan ilikilerinde nazik olmak d. Saldrgan davran cezalandrmak e. Hmanist dnceyi benimsemek 3. Aadakilerden hangisi arnma (katarsis) dncesi ile ilgili doru bir ifadedir? a. Arnma, kiinin iindeki saldrganlk enerjisinin artmas anlamna gelir. b. Aratrma sonular arnma fikrini desteklememektedir. c. Arnma kavram sosyal renme yaklamn savunanlar tarafndan gelitirilmitir. d. Rekabeti sporlar izlemek kiide arnmaya yol aar. e. Politik davranlardan kanmak arnma fikrini destekler. 4. Aadakilerden hangisi medyadaki iddetin insanlar etkileme yollarndan biri deildir? a. Medyadaki iddet, izleyicileri iddete duyarszlatrr. b. iddet ierikli programlar izlemek, insann bilincinde dmanlk duygularn n plana getirir. c. Medyadaki iddet insanlarn acma duygularna seslenerek, bireyin dmanlk duygularn azaltr. d. iddet ierikli filmler, insanlara deiik saldrganlk teknikleri hakknda yeni ufuklar aar. e. Bireyler kendilerini iddet ierikli filmlerdeki oyuncularla zdetirir.

5. Engellenme-saldrganlk modeli ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Yeniden yorumlanan engellenme-saldrganlk modeline gre, engellenme her zaman saldrganla yol amaz. b. Birey yaad engellenme sonucu, bu engellenmenin ne kadar haksz ya da gayrimeru olduuna bakmakszn saldrganlk gsterir. c. Engellenme, bireyde fke, kzgnlk vb. olumsuz duygulara yol amaktadr. d. nsanlar engellenme yaamadan da saldrgan davran gsterebilirler. e. Saldrganlk bir drtdr. 6. Sosyal renme yaklamna gre aadakilerden hangisi dorudur? a. Arasal saldrganlk renilir, dmanca saldrganlk doutan gelir. b. Saldrgan modelleri gzlemek, saldrgan davran arttrr. c. Saldrganlk, bireyin iinde bir buhar kazan gibi srekli biriken bir enerjidir. d. Saldrganln evrim srecinde trlerin ayakta kalmasnda nemli bir ilevi vardr. e. htiyalar giderilince saldrganlk sona erer. 7. Saldrganlkla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Her zaman fiziksel acya neden olur. b. Her zaman fke ve kzgnlk duygularyla birlikte ortaya kar. c. Her zaman birisine zarar verme niyetini ierir. d. Her zaman engellenme sonucu ortaya kar. e. Her zaman maddi hasara yol aar. 8. Psikanalizcilerden farkl olarak etologlarn saldrganla yaklam biimi aadakilerden hangisidir? a. Saldrganln renilmi bir davran olduunu savunurlar. b. Saldrganl bir igd olarak grrler. c. Saldrganln ykc olmaktan ok uyumsal bir ilevi olduunu savunurlar. d. Sadece insanda grlen saldrganlkla ilgilenirler. e. Saldrganln genetik yolla gelecek nesillere aktarldn savunurlar.

nite 8 - Saldrganlk

133

9. Saldrganlkta cinsiyet farkllklar ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Kadnlar erkeklerden daha fazla saldrgan davranlara maruz kalrlar. b. Genel olarak erkekler kadnlardan daha fazla saldrgan davran gsterirler. c. Kadnlar tahrik edildiinde erkekler kadar saldrgan olurlar. d. Erkekler direkt saldrganlk, kadnlar dolayl saldrganlk biimlerini gsterirler. e. Aileler kz ocuklarn saldrgan tutumlarnn nne gemeye alrlar. 10. ocuunu srekli ihmal ederek, onun sevgisiz bymesine neden olan bir anne aadaki saldrganlk trlerinden hangisini gsterir? a. Arasal saldrganlk b. zgeci saldrganlk c. zin verilmi saldrganlk d. Pasif saldrganlk e. Dmanca saldrganlk

Yaamn inden
ALE DDET Toplumumuzda tilmi-Kaklm tiplemesiyle medya ve gsteri dnyasnda da yerini bulan kadnlarn dvlmesi olgusu, aile ii iddetin ve dolaysyla saldrganln nemli bir boyutunu oluturmaktadr. Bunun dier bir boyutu da ocuklarn dvlmesidir. Basn yayn organlarnda, hemen her gn kadn ve ocuklara dayak haberlerine rastlanmaktadr. Dayak pek ok ailevi dram (boanma, intihar, ayrlma, evden kama ve hatta ldrme olaylar gibi) beslemektedir. Konunun ancak polisiye vaka haline gelen ksmnn bilinebilmesi nedeniyle gerek boyutlarn kestirmek olduka g olmakla birlikte, uzmanlar aile ii iddetin rktc boyutlarda olduunu belirtmektedirler. stelik, bu iddet sadece olayn olup bittii anla snrl kalmayp daha sonraki iddet olaylarna kaynaklk edebilmektedir. On yl kadar nce gazetelerde, bir Bat lkesinde 14 niversite rencisi arkadan ldrdkten sonra intihar eden ve eylemini, feministlerden nefretiyle hakllatrmaya alan bir gencin, ocukken babas tarafndan srekli dvld ve ocuun annesinin de ayn muameleye maruz kald eklinde haberler kmt. Buna benzer olaylar, ne yazktr ki, pek de nadir deildir. Starus (1988), aile ii iddetin eitli ynlerini saptamay amalayan ve atma Taktikleri lei (Conflicts Tactics Scales) denilen bir lek gelitirmitir. Bununla 6000den ok aile yesiyle gren aratrmaclara gre, son bir yl boyunca aile yelerinin %16s iddet olarak nitelenen bir davrana maruz kaldklarn beyan etmilerdir; kadnlarn hedef olduu iddet oran yaklak % 12dir. Ailelerin istisnasz hepsi, son yl boyunca en az bir kez ocuklarna vurmu ve bunlarn % 11inin ar olduu sonucuna varlmtr. Aile ii iddet, belirli kltrel gruplara, sosyal snflara veya ortamlara zg deildir. Aratrmaclar ailelerdeki iddetin hemen her tr ailede grldn kaydetmektedirler. Ancak baz deikenler, iddet olgularyla balantl grnmektedir: Stres yaratc olaylar (iini kaybetme, istenmeyen gebelik), sosyal soyutlanmann elik ettii fakirlik, aile yelerinin ocukluk yaantlar, vb. Dayak, dvlen kiilerde aresizlik ve umutsuzluk, yalnzlk ve terkedilmilik duygularna, depresyona, z-sayg dzeyinin dmesine ve gereklik duygusunun yitirilmesine vb. yol aabilmektedir. iddete maruz kalanlar tek tip deil, ok eitli duygusal veya davransal tepkiler gstermektedir. te yandan, aile ii iddetin, byklerden kklere, nesilden nesile getiini dndren somut bulgular bulun-

134

Sosyal Psikoloji

maktadr ve bu olgunun aklamasn yapmak zere eitli yaklamlar gelitirilmektedir: Bandurann sosyal renme teorisi; Bowlbynin ballk teorisi (gven ihtiyacyla ocuun anababasna balanmas; iddete maruz kalan ocuun kaygl bir ballk tarz gelitirmesi, atma ve gcn hakim olduu bir dnya temsiline sahip olmas); Pattersonn aile dinamii teorisi (Anababann tepkilerinde istikrar / dzen eksiklii, ocuun uygun olmayan davranlarna uygun olmayan yaptrmlar uygulamalar). Kaynak: Bilgin, 2000; s. 298.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aronson, E., Wilson, T. D. & Akert, R. M. (1999). Social Psychology. Longman, New York. Baron, R. A. & Byrne, D. (2000). Social Psychology. Allyn and Bacon, London. Bilgin, N. (2000). Sosyal Psikolojiye Giri. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar: 48, zmir. Brewer, M. B. & Crano, W. D. (1994). Social Psychology. West Publishing Company, New York. Feldman, R. S. (1998). Social Psychology. Prentice Hall, New Jersey. Hogg, M. A. & Vaughan, G. M. (1995). Social Psychology: An Introduction. Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf, London. Krah, B. (1996). Aggression and Violence in Society. In G. R. Semin & K. Fiedler, (Eds.), Applied Social Psychology. Sage Publications, London. Mummendey, A. (1996). Aggressive Behavior. In M. Hewstone, W. Stroebe &G. F. Stephenson (Eds.), Introduction to Social Psychology. Blackwell, Oxford. Taylor,S. E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social Psychology. Prentice Hall, New Jersey.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. b 4. c Yantnz yanl ise, Saldrganlk Nedir? konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Saldrganl Azaltma konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Saldrganl Azaltma konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Saldrganln Sosyal, Durumsal ve Kiisel Belirleyicileri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Saldrganln Sosyal, Durumsal ve Kiisel Belirleyicileri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Saldrganln Kkenleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Saldrganlk Nedir? konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Saldrganln Kkenleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Saldrganln Sosyal, Durumsal ve Kiisel Belirleyicileri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Saldrganlk Nedir? konusunu tekrar okuyunuz.

5. b

6. b 7. c 8. c 9. a

10. d