101

zgeci Davran

Psikologlar bakalarna yardm konusunda kiilerin nasl davrandn incelemeye baladklar zaman tm yardm davranlarn kapsayan bir terim bulmakta glk ekmiler ve daha ska kullanlan anti sosyal davrana zt prososyal davran szcn kullanmaya balamlardr. Prososyal davran, dier bir kii ya da grubu yararlandrmak niyetiyle yaplan gnll davran olarak tanmlanr (Bilgin, 1998). Baz sosyal psikologlar zgeci davran veya yardm etme davran terimini yelerler. Prososyal davrann gnll ve niyetli yan tanmn en nemli bir parasdr.

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; Alturizm ve prososyal davrann tanmn yapabilecek, Bamzdan geen bir yardm etme davrann; karar verme modeline gre analiz edebilecek, zgeci Davran deiik teorik bak alarnn aklamalaryla baka birisine tanmlayabilecek, Gzlemci etkisini rneklendirebilecek, Yardmsever bir bireyin cinsiyeti, dnceleri ve duygularn tanmlayabilecek, Kimlerden yardm kabul edip, kimlerden etmeyeceinize karar verebileceksiniz.

102

Sosyal Psikoloji

Buras New York, Amerika Yllar nce bir gece, Kitty Genovese adnda gen bir kadn New Yorkun Kew Gardens ad verilen semtinde bir cadde boyunca yrrken, anszn glgeden kveren bir adam ona saldrd. Saat 3-3.30 sralaryd. Kitty Genovese saldrganla boutu, yardm istedi, lklar att. Ksa bir boumadan sonra saldrgann elinden kurtulup cadde boyunca komaya balad. Bu ara kt biimde yaralanmt ve hl baryor, birilerinden yardm istiyor ya da hi deilse birilerinin polise telefon etmesini istiyordu. Birka dakika sonra adam onu yakalad, bouma yeniden balad ve yarm saat daha srd. O srekli yardm istedi ve sonunda ldrld. Yardm istekleri ve lklar evredeki binalarda yaayan en az 38 kii tarafndan iitilmiti. Bu insanlarn ou, ne olduunu anlamak iin pencerelerine gelmi ve boumaya tank olmulard. Ancak kimse Kitty Genovesein yardmna komad, hatta polis bile armad. Buras Toronto, Kanada Benzeri bir olay da Kanadann Toronto kentinde yaand. Bir adam kmaz bir sokakta gpegndz bir kadna saldrd ve rzna gemeye alt. Kadn yardm istedi, lklar att. Birok insan kadn duydu, hatta birok insan olay pencerelerinden seyrettiler. Fakat, uzunca bir sre kimse yardm etmedi. Saldrgan neredeyse amacna ulamak zereydi ki, en sonunda arabalar ile oradan gemekte olan iki kii arabalarn durdurarak kmaz sokaa kotular ve kadn saldrgann elinden kurtararak saldrgan polise teslim ettiler. Bir Cumartesi Gecesi Gen bir adam, bir cumartesi gecesi ge saatlerde, bir dans salonunun yaknndan, programn bitip kalabaln kaldrmlara dkld sralarda arabasyla gemektedir. Birdenbire birok kiinin bir yere kotuunu grr. Gen grd olay yle aktarr. Zppenin teki bir kz salarndan yakalam srklerken bir fasulye uvaln yumruklar gibi yumrukluyordu. Yanna gidip adam yakaladm ve yere ittim. Kz brak dedim ve ikimiz birbirimize giritik. Buradan defolup gitmesini syledim. Kza baksana dedim, Az kan iinde, dileri dklm, avu dolusu sa kopmu. Herkes sadece durmu bakyordu. Polis yetiip de saldrgan nezarete gtrnceye dek, iki gen yumruklamaya devam etmiler ve darbelerden biri araya giren baka bir gencin enesini krmtr. Gen kz kurtaran gen adamda yaral olarak hastaneye kaldrlmtr.

Anahtar Kavramlar
Alturizm Gzlemci Etkisi Sorumluluun Yaylmas Prososyal Davran zgeci Davran

indekiler
YARDIMLAMAYI N PLANDA TUTMAK NE DEMEKTR? NEDEN YARDIM EDERZ? NE ZAMAN YARDIM EDERZ? BAKALARINI DNME DAVRANIININ (ALTURZM) VAROLDUU GEREKTEN DORU MU? KME YARDIM EDLR? YARDIMI KABUL EDEN K N GZL BEDELLER VAR MIDIR?

nite 7 - zgeci Davran

103

GR
Yukarda verilen rnek olaylara benzer saysz olaydan sz edilebilir. nsanlar bazlarnda kurbann yardmna komakta, bazlarnda ise hibir ey yapmamaktadrlar. Yardm edebilecek kiilerin gzleri nnde dvlen, ldrlen insanlardan sz edildiini sk sk duyarz; ayrca, alacak derecede bir cesaret rnei gstererek kendi cann tehlikeye atarak, yanan binalardan ocuklar kurtaran, suya atlayp boulmak zere olanlarn yardmna koan, saldrya urayanlara destek olan insanlar hakknda konuulduunu da duyarz. Ksaca, insanlar, acil durumdaki dier insanlara yardm da edebilecek, onlar grmezlikten de gelebilecek durumdadrlar. Niin, insanlar bylesi cesaret rnekleri ve zgeci davranlar gstermektedirler? Neden ihtiya iindekilere yardm etmektedirler ve neden bazen gerektiinde yardm etmemektedirler? lkemizde ise kiilerin birbirlerine yardmda bulunduklar birok konu vardr. Bazen bu yardmlar nemli bedeller denerek yaplmaktadr: kiilerin kaplarn bakalarna amas, daha yal ve hasta kiilerin kardan karya gemelerine yardm etmek, sokakta kaybolan bir ocuu bulduumuzda onu sakinletirmeye ve ailesini bulmasna yardm etmek, bir renci arkadana bir matematik devini anlamasna yardmc olmak gibi. Bundan daha baka daha byk yardmlarda vardr. ocuk Esirgeme Kurumlarna, Darlacizeye, Uluslararas Yardm Kurulularna, afet blgelerindeki insanlar iin alan sandklara, hastalklarla mcadele iin yaplan kampanyalara yardm etmek, onlara bizzat katlmak, toplumumuz iin ok insancl bir davrantr. Giderek ok sayda kii, bazen de kendilerini riske sokarak ihtiyac olanlara kan ve organ ba yapmaktadr. zgeci davranlar aklamaya almadan nce, zgeci davranla neyi kastettiimizi akla kavuturalm: Eer size bir kar salayabilecei dncesi ile bata bulunursanz, ya da birilerine etkilemek, gsterite bulunmak iin para yardm yaparsanz, sz konusu olan gerek anlamda, bir yardmsever davrantr ama zgeci davran deildir. nitemizde yardmlamay n planda tutan davranlarla ilgili be basit soruyu cevaplandrmaya alacaz. lki Neden yardm ederiz?, ikincisi Ne zaman yardm ederiz?, ncs En iyi yardmlama ne?, drdncs Kime yardm ederiz? ve son olarak Yardm ettiimiz kiiler iin gizlilik nemli midir?

Herhangi bir biimde, dllendirilme beklentisi (belki, iyi bir ey yapm olmann verdii duygu dnda) olmakszn bir bakasna yardm etme zgeci davran adn alr.

YARDIMLAMAYI N PLANDA TUTMAK NE DEMEKTR?

nce bu be yardm etme sorularyla ilgilenelim ve yardmsever davranlarn belki de iki basit formunun olduunu anlatan, yararl kavramsal tartmalar ieren aklayc ana temalarmzla ie balayalm.

Gnll Yardm Etme Davranlar ve Bireylere Yararlar

Yardm edici davranlar, gnll olarak bir baka kiiye yarar salamak iin yaplan davranlardr (Batson; 1998: Aktaran: Franzoi, 2000). Bu aklama, bir bakasna yardm salamak amacyla ya da istekli olarak performans sergilemeyen zgeci davranlar iermez. Hepimiz bakalarna yardm etme ve bakalarndan yardm dileme tecrbelerine sahibizdir. Bazen yardm etme davranmz nemli zamanlarn, paralarn kaybedilmesine ve hatta tehlikeye girmemize neden olabilir. Byle bir durumda hi kendi yardm etme davrannzla bakalarnnkini karlatrdnzda incindiiniz oldu mu?

104

Sosyal Psikoloji

Tariheye bakacak olursak, 19. yzylda filozof Auguste Comte (1875) insanlarn yardm etme davranlarn bir ekilde kendisine geri dnmesini istemeye bal egoistik yardmlama olarak savunmutu; nk yardm edenin yardm etme isteini arttrc en nemli nedenin kendi mutluluunu arttrmak olduunu dnyor ve bunu egoizm olarak adlandryordu. Buna karlk Comte, insanlarn karlk beklemeden yapt zgecil yardm hareketlerinin de olduunu; nk baz kiilerinde en nemli amacnn bir bakasnn mutluluunu arttrmak olduunu savunmutur. Bunu da altruistik olarak isimlendirmiti. lerleyen blmlerde sosyologlarn katlmad egoizm ve altruistik yardmlamann arasnda oluabilen birka yararl ayrt edici zellii ve doadaki tm davranlarn egoistik olduunu savunan baz tartmalar dile getireceiz.
SIRA SZDE

Yardma muhta insanlara kar sizin tepkilerinizi en iyi aklayan hangisidir? Genelde yardmsevermisiniz? Eer yleyseniz, yardmlarnzda sizi motive edenin egoizm mi yoksa altruizm mi olduu hakknda ne dnyorsunuz?

Cinsiyet ve Ya Farkllklarnda Yardm

Egoizm ve altruizm tesinde, yardm etmekteki istekliliimize etki eden ey bizim kadn ya da erkek oluumuzdan kaynaklanyor olabilir mi sizce? Alice Eagly ve Maureen Crowleyin (1986) yardm edici davran cezbeden durumlarn kadn ve erkekte farkl olduu hipotezinden hareketle, 172 yardm edici davran almasn gsteren meta-analitik grmesine gre, erkekler genellikle kadnlardan daha ok yardmcdr ve bu yardmc olmalar sonucunda kadnlardan daha ok mutlu olurlar. Bir izleyici varken, yardm gerektiren olay potansiyel bir tehlike ieriyorsa ve muhta olan kimse bekarsa, yardm etmek iin harcanlan enerji erkeklerde daha fazladr (Aktaran: Franzoi, 2000). Yardmsever davrann dier formuna gelindiinde, rnein; bir arkadaa yardm etmek ya da ocuklara bakmak gibi konularda yaplan almalarda, kadnlar bakalarna sosyal ve duygusal destek saladklarnda erkeklere gre daha mutlu oluyorlar (Shumaker ve Hill, 1991; Aktaran: Franzoi, 2000). Ayrca yallar ve ocuklar iin bir muhafz gibi hizmet etmek iin daha istekli olmaktadrlar. Trudeau ve Devline gre (1996) ocuklar arasndaki yardmlamada kz ocuklarnn erkek ocuklara nazaran yardmsever olmaya daha ok meyilli olduu belirtilmitir (Aktaran: Franzoi, 2000). Bu temel tespitlerden sonra, iki sonu tespiti daha yapabiliriz. Birincisi, kadn ve erkeklerin farkl yollardan yardmsever olduu grlyor. kincisi, bu farkllklar ocukluktan yetikinlie daha gl oluyor ve roller daha gze arpar cinsten oluyor. rnein kahramanca yardm eden erkek rol ounlukla kltrle tutarl deerlendiriliyor. Yardm ederken kendilerini tehlikeye atmada erkekler kadnlardan daha isteklidir. Buna karlk muhafzlk ve empati kurarak uzun dnem yardm salamakta kadnlar erkeklerden daha iyidirler.

NEDEN YARDIM EDERZ?

Baz sosyologlar, insanlarn kar karsnda bakalarna yardm ettiklerinde faydal olduklarna inanyorlar. Ayrca bunun insanlarn doutan getirdikleri karakteristik bir zellik olduuna ve bireyleri belki de yardm edici davranlara uygun bir hale getirilebileceine inanyorlar.

nite 7 - zgeci Davran

105

Evrimsel Teorilerle Tutarl Yardmlama

Gnmzde artk kar ilikilerinin daha baskn olduu ortamlarda karlksz yardm pek de grlemiyor. Buna ramen zaman zaman kendini dnmeden yaplan yardmlar da neyin nesi oluyor? Evrimsel psikoloji, kendi trlerinin yelerini dier trlerden korumak iin kendi hayatlarn riske atan saysz rnek dokmana sahiptir (Fouts, 1997; Wilson, 1996; Aktaran: Gibbons, 1997)

Akraba Seimi
Evrimsel teoriler, genel olarak hayatta kalmann nemli olduunu, ancak uygun retkenlii ilerletenin hayatta kalan genler olduunu savunmulardr. Bylece ayn kandan olduunuz kiileri de yardmsever olmaya tevik etmeniz, genlerinizle devam eden yardmveser davranlarnz daha da destekler. Akraba seimi prensibi, ayn kandan olanlara yardm ederek sonraki nesile gnderilmi olan genlerimizin esizliini vurgular (Burnstein et al., 1994; Aktaran: Franzoi, 2000). Bu durumda birisinin, aile dndan olmasna ramen yardm etme davrann ise evrimsel teorilerle nasl aklayabiliriz?

Akraba seimi prensibi, ayn kandan olduumuz kiilere yardm etmekte neden daha uygun ve istekli olduumuzu aklar.

Karlkl Yardmlama
Robert Trivers (1971), yabanclara yardm etmenin, doal tercihlerin yannda, bir prensibe bal olduunu aklamtr. Karlkl altruizm olarak adlandrd bu prensip mterek yardm iermekteydi ve altruizm motive olmaya karlk geliyordu. Bu prensibe bal olarak, karlkl yardmlama gelecekte zaman geldiinde karlnn olacann umut edildii yardm davranysa, insanlar yabanclara yardm etmeye uygundurlar. Buna ek olarak, yardm edenlerin pozisyonlarnn gelecekte tersine dnme ihtimali olduu iin, karlksz yardm edenlerin frsat dkn insanlar ortaya karmada nemli bir yol olduunu savunmutur. Trivers (1983) mevcut durumda en iyi yardm cinsinin en uygun durumda gelitirilmesine inanrd. Bu mevcut durumlar; Sosyal grup yaants, Karlkl ballk, Dini basklarn ve sert hakimiyetin olmad ortamlardr. Karlkl yardmlama insanlar arasnda yaygn ve frsat dknln gizleyici bir basit evrimsel mekanizmayla da tutarldr; nk insanlar yardmn karln deyemediinde sululuk ve utanma hissediyorlar (Aktaran Franzoi, 2000).

Bakalarna Yardm Etme Kurallarnn Akland Sosyal Normlar

Yardm etme normlar bakasna yardm karlksz olarak, bencil olmadan yaplan davranlar olarak bekler. Yardmsever davranlar iin bir rehber gibi hizmet eden sosyal norm vardr; adalet, sorumluluk bilinci ve karlkl durum (Simon, 1990; Aktaran: Franzoi, 2000). Peki yardm hakketmi bir kii nasl olmal? Melvin Lenner (1980) sosyal adalet normuna bal olarak, eer talihsiz olaylarla karlaan kii iyi bir insansa, bizim yardmmz hak ettiini ve bu sayede saygnlk kazanldn savunmutur (Aktaran: Franzoi, 2000).

106

Sosyal Psikoloji

Kltrel Farkllklar
Davran aratrmalar, bireysel ve ortaklaa kltrlerin, yardmlama normlarnn evrensel olabileceine iaret ediyor. ocuklarn yardm edici davranlar zerinde alldnda ise kltrel farkllklar tespit edilmiti. Joan Miller ve arkadalar (1990) Amerikallarn ve Hindistandaki Hindularn moral almalarnda bu perspektif ile ilgili bulgular bulmulard. Hindular hangi artta olursa olsun yardma ihtiyac olanlarn farkna vararak onlara yardm etmektedirler. Amerikallar ise sosyal normlardan etkilenmeksizin daha ok kiisel normlar kullanm ve bu kltrel farkllklar, sadece grup ierisinde yardmlamaya bavurmada grlmtr (Aktaran: Franzoi, 2000).

Kiisel Yardmlama
Miller sosyal normlara ramen, yaamsal tehlike durumlarnda yardmn karlkl olmasnn belki de yararl olabileceini dnyordu. Buna ek olarak, yaamsal tehlikede bile aciliyeti kavrand halde yardm etmeyen kiilerin davranlarn sosyal normlarla aklayamayz; nk sosyal normlar her zaman insan davranlarn aklamaz. Schwartza gre (1977) kiisel normlar, kiiselliin deerlere tutunuunun basitletirilmi haliydi. Eer deerlerle tutarl davranmaya alrsak kiisel mutlulua sahip oluruz. Ancak deerlerle tutarsz davranlar yaparsak, kendini beenmilik ve utanma duygularna sahip oluruz (Aktaran Franzoi, 2000). Merhametle ilgili deerlerin gelimesi, ocuklarda ilkokul anda balar (Eisenberg ve Mussen, 1989). Bu yardm edici davranlar ocuklarn kiisel normlarnn gelimeye balad dnemlerde nemli rol oynar (Aktaran Franzoi, 2000). Buna gzel bir rnek verelim: Kzm zgl 7 yandayd. Yardma ihtiyalar olduunda neden bakalarna yardm ettiini sorduumda, nk iyi bir insan olmak istiyorum yantn verdi (Aktaran: Franzoi, 2000). eitli yollarla, aileler ve retmenler ocuklarn daha ok ya da daha az yardmsever kiiler olmalarnda etkili olurlar.

ocuklarda Gzlemle renme

Sosyal renme kuramna bal olarak, rnein; Albert Bandura (1986) ve J.Philippe Rushton (1980), gzlemle ya da modelleme ile renmenin ocuklar arasndaki yardmlamay gelitirmede iki yolu olduunu savunmutur. Birincisi, yardmsever davranta ocuklar cezbedici bir retme ekli olabilir. kincisi ise, yardmsever davranlarn ocuklar cezbettiinde, mutluluun neye benzedii ocuklara gsterilebilir. renme ve modellemenin ocuklar zerinde daha ok etkisi olduu sylenen almalara ramen, t verme usul, etkili yardm edici davranlar zerinde, gecikmi bir etkiye sahip olabiliyordu. Bu ve buna benzer almalar gsterdi ki, ocuklar yetikinlerin tlerinden ok, yaptklar eylerden etkilenmeye olduka msait olmalarna ramen, yalnzca cmertlik tleri ocuklarn yardm etme eilimleri zerinde pozitif etkilere sahip olabilmitir (Aktaran: Franzoi, 2000).

Yetikinlerde Yardm Edici Model

Yardm edici davran modeli yalnzca ocuklar kapsamaz. Doal bir ortamda srdrlen bir almada, arabasnn tekerlei patlam ve deitirmesi iin yardma ihtiyac olan bir kadn iin, daha nce ayn mkl durumu yaam bir bayann ya da pek ok erkein durduu gndelik yaantmzda ok grlmtr.

nite 7 - zgeci Davran

107

Yardm Etme Davrannda dllendirilme ve Cezalandrlma

Sosyal dllendirme, rnein birisini ya da yapt ii vme, genelde; desteklemeden verilen somut dlden, rnein para dlnden daha tesirlidir (Grusec, 1991; Aktaran: Franzoi, 2000). Yardm edici davran zerinde dllendirme ve cezalandrmann etkisi byktr; dllendirme yardm edici davran glendirir, cezalandrmaysa yardm edici davran zayflatr. Bu dllendirme ve cezalandrmann etkileri yetikinlerde de gzlenmitir. rnein; kendinizi evinizin nndeki caddede yalnz yrrken hayal edin. Bir bayan herhangi bir adresi sormak iin size yaklayor. Ona yardmc olduktan sonra yolunuza devam ediyorsunuz. Tam bu srada antasn drdnden habersiz bir kadnn yanndan geen ocua bakarken antay fark ediyorsunuz. Bu durumda acaba antay kadna vermek adna yardm edici bir davranta bulunur muydunuz? Birinci bayan sizden yardm istemiti oysa bu bayan sizden yardm istemedi. Bu durum sizin yardm etme davrannz nasl etkiler? dllendirici duruma gre, birinci kadnn ona yardm etmenizden sonra size teekkr etmesi ve iten bir tebessmde bulunmas sizin dlnzdr. Buna karlk cezalandrc durumda, kadnn size; Anlattklarnzdan bir ey anlamadm, bir bakasna sorsam daha iyi olacak demesi sizin zlmenize, cannzn sklmasna neden olacandan bir nevi cezalandrmadr. Bu aratrmada, ilk kadna yardm ettii iin dllendirilenlerin % 90nn ikinci kadna da yardm ettii gzlenmitir. lk kadna yardm edenlerin cezalandrlmas durumunda ise sadece % 40 ikinci bayana yardm etmiti (Aktaran: Franzoi, 2000).

NE ZAMAN YARDIM EDERZ?

Bu konuya en iyi rnek, rnek olaylarda verilen New Yorklu, Kitty Genovesedir. Gece yars 3.20 saatlerinde Kitty Genovese iten eve dnerken bir adamn bakl saldrsna uramt. Genovese lk la etraftan yardm istedi. Gecenin iinde Genovesein yardm isteyen yakarmalar duyulurken komularndan biri merakndan cama kmt. Tam bu srada saldrgan arabasna binip olay yerinden uzaklat. Kitty boylu boyunca yerde yatmasna ve apak yardma ihtiyac olmasna ramen komularndan hibiri yardma gelmemiti. Kimse polisi ya da ambulans aramamt, hatta bir ift pencerelerinin nnden ekilip, umursamazca sndrp yatmaya gitmilerdi. Aradan 15 dakika gemiti ve Bayan Genoves gvenli bir yere geebilmek iin yerde srnrken saldrgan geri dnmt. O esnada olay izleyen komularndan birisi polisi aramak iin telefona uzand, ancak kars Bouna arama, eminim btn komular u an polisi aryordur diyerek kocasna mani oldu. Fakat kimse polisi aramamt. Geri gelen saldrgan Genovese bakla tekrar tekrar saldrmaya balad ve daha sonra da tecavz etti. Genoves ldkten 20 dakika sonra sonunda birisi polisi aramt. Bu olayda siz Kitty Genovese mi? yoksa izleyici mi olmay tercih edersiniz?
SIRA SZDE

Mdahale Eden zleyicileri eren Bir Aratrma

Bayan Genovesin olaynda herkesin sorduu soru; Neden izleyiciler onun bu ac dolu ann ylece izlemekle yetindiler? Olayda tartan iki kiiden biri olan sosyal psikolog John Darley, yllar sonra bu tartmalarn yeniden ortaya koymutu:

108

Sosyal Psikoloji

Latane ve ben, olaydan birka gn sonra, olayn sosyal psikolojik ynn aratrmak iin birka kiiyle konutuumuzda duyduklarmza inanamadk. Sosyal psikolog ilk olarak tm insanlarn neden ayn davran sergileyerek birisinin farkl davranta bulunmadn ve neden bu canavar ruhlu insana mdahale edilmediini sordu. kinci olarak, grup ierisindeki bir kiinin yaknlk derecesi ne? bunu sordu. Bunlarla yapmak istenilen kiinin durumunu aklayp, yorumlamak zorunda olduu birka modeli tartmakt. Acil bir durumda, kii dier insanlarn tepkilerini gzlemliyor ve bu gzlemlere dayanarak, acil durum gerektiren olayn yalan m yoksa gerek mi olduuna karar veriyor. nc olarak; kii bir ounluk arasndaysa yardm etmek iin yalnzca kendini sorumlu tutmuyor, sorumluluu evredeki kiilere paylatryor. Bylece yardm etmek iin yalnzca kendini sorumlu grmyor ve birilerinin o sorumluluu gstermesini bekliyor (Evans, 1980, pp.216-217; Aktaran: Franzoi, 2000). zleyicilerin olaya mdahale etme modeline gre, acil bir durumda yardm etme davrannn bir deil tam be tane dnce yaps vardr. lk dnlen, kiinin yardm etmesi iin durumun aciliyetliliinin inandrcl. Ortada bu inandrcl salayan bir iaret olmal. Maalesef, birok sosyal durumda, bize gnderilen pek ok iareti, sesleri fark edemiyoruz. Aslnda bunun nedenlerinden bir tanesi younluktur (Levine et al., 1994; Yousif ve Karte, 1995; Aktaran: Franzoi, 2000). Bu durum, kalabalk nfuslu kentlerde yaayan insanlarn yardm etme eilimlerinin, kk yerleim yerlerinde yaayan kiilerin yardm etme eilimlerine gre daha az ve olumsuz olmasnn nedenini de aklamaktadr. Baka bir neden ise, bazen dikkatimizi eken anormal bir durumun bakalar iin normal bir durum olabilecei dncesidir. Anormal bir durumun farkna varldnda sahip olunan ikinci dnce yaps, bir eylerin yanl gidip gitmediinden ve yardma ihtiya duyulup duyulmadndan emin olmadr. Bir olayn aciliyetlilik ierdii kansna vardmzda, izleyicilerin mdahale etme modeline gre nc karar alma aamas sorumluluk duyarak yardm etmemize dair kesin bir karara varmamz gerektiini ortaya koyar. Eer yardm etmek iin kendinizi sorumlu hissederseniz drdnc karar alma aamas olan, yardmc olmay benimseme srecine geersiniz. Ancak bu aamada ne yapacanzdan emin misiniz? Yapacanz eyden emin olmamak yardm etme isteinizin etkisini azaltabilir, bylece kararszlk durumu yardm etme davrann engelleyebilir. Son karar alma aamasnda, dikkatimizi eken anormal bir olay varsa ve iyi bir ekilde yardm etmeye karar verdiyseniz, yardm edici davrannzn akn tamamlamaya ya da tamamlamamaya karar vermelisiniz. Mdahale ettiiniz iin daha sonra sizin de banzn belaya girebileceinden korkarak, pasif ve izleyici olabilirsiniz (Aktaran: Franzoi, 2000; Taylor, Peplau, Sears, 2000).

Pozitif ya da Negatif Ruh Hali Yardm Etme Davrann Etkileyebilir

Ruh halinin iyi olmas ve cmertlik
zgl kendini dnyann bir numaral baarl insan hissetmektedir; nk dnem sonu snavndan olduka yksek bir not almtr. Mutlu bir ekilde evine dnerken bir bayann ynla katlar tadn gryor. Birden katlar bayann elinden ka-

nite 7 - zgeci Davran

109

yp etrafa uuup yaylmaya balamtr. zgl tereddt etmeden yardm etmeye karar vererek dalan katlar toplamaya balar. Eer zgl mutlu bir annda olmasayd, yardm etmek iin bu kadar istekli olur muydu? Hayr! Ruh halinin iyi olmas durumunda yardm etme davran zerinde yaplan almalar bunun byle olduunu gstermektedir (Franzoi, 2000). yi bir ruh haline sahip olmann yaratt etkilere sebep nedir? Bu konuda bir ka kabul edilebilir dnceler ne srlmtr. Birincisi, iyi bir ruh hali iinde olduumuzda dier insanlarn iyi, drst ve ahlakl olduunu dnmeye daha yetkin oluruz. kincisi, baka insanlara bu iyi ruh halimizi arttrmak ya da devamlln salamak iin yardm ederiz. nc neden, mutlu olduumuzda, belki bylece dierlerinin gereksinimlerine kar daha dikkatli ve duyarl oluruz (Aktaran: Franzoi, 2000).

Kt Ruh Hali ve Yardm Dileme

Kt ruh hali ve yardm etme hakknda ne dnyorsunuz? zgl ve onun psikoloji snavn tekrar ele alalm. Bu blmde zgln btn karakteristik zelliklerini deitirelim ve snav sonucunu da Adan Fe evirelim. zgl snftan yorgun, kendinden bezmi bir halde yrsn. Bu durumdaykende etrafa yaylan katlar toplamak iin yerinden frlar m? Hayr! Ancak srpriz bir ekilde bu olabilir. Isen ve arkadalar (1973)te kendimizi kt hissettiimizde birilerine yardm etmenin belki de kendi ruhsal bunalmmzdan ka yolu olduunu ve kendimizi iyi hissetmemizi saladn dile getirmitir. Sululuk duygusu ise yardm etme davrann arttrabilir (Aktaran: Franzoi, 2000). spatlanm bu ve benzeri almalara ramen son derece mutsuz ve depresif olduumuz zamanlarda, yalnzca kendi duygularmza ve sorunlarmza odaklanp bakalarn umursamadmz gsteren almalar da vardr (Carlson ve Miller, 1987; Robert Cialdini ve Douglas Kenrick 1976; Aktaran: Franzoi, 2000). Pek ok gergin negatif duygular; rnein dmanca kzgnlklar, kin duymalar sonucunda yardm etme davran azalmtr.

BAKALARINI DNME DAVRANIININ (ALTURZM) VAROLDUU GEREKTEN DORU MU?

Bakalarna yardm etmede olduka uygun olan insanlarn durumlarnn akland nceki konu (dl-bedel modeli, pozitif ruh halinin etkisi ve negatif durumlarda yardm etme modeli) sosyal yardm edici davranlarn altnda egoistik drtlerle motive olmann yattn varsaymaktadr (Franzoi, 2000). Acaba egoizm da dnk davranlarn altnda yatan nedenlere mi baldr? Kiisel saygnln arttrmak ve utan duygusundan kurtulmak sizce nedenler arasnda saylabilir mi?
SIRA SZDE

KME YARDIM EDLR?

imdiye kadar kimin ne zaman, neden yardm ettii sorularna yant aradk. imdi ise sorduumuz soru kime yardm ederiz? Sizce baz insanlar dierlerine gre yardm kabul etmeye daha m uygundurlar?

Bakalarna Yardm Etmek in Arada Benzerlik Aranmas

Bize benzer bir kiinin yardma ihtiyac olduunda ona yardm etme istekliliimiz bu benzerlikten dolay art gsterir (Teormina ve Messick, 1983; Aktaran: Franzoi, 2000). Ne eit benzerlikler nemlidir? Bariz gze arpan karakteristik bir zellik, yardma ihtiyac olan kiinin giydii kyafetlerdir.

110

Sosyal Psikoloji

Irk incelemeleri yapan Faye Crosby ve arkadalar (1980) (Aktaran: Franzoi, 2000), ayn rktan bir yardma, rencilerin yardan aznn nyargl yaklatn saptamlardr. Bu aratrma ayrca gsteriyor ki, yardm etmede ayrt etme ya da rk farkllna kar nyarg yoktur. nsanlarn gnmzde kendi rklarna kar nyargl olabilmesi muhtemel, ama bu nyargllkta sosyal kabul etmeyi gzleniyor. Cins benzerlii ile ilgili yaplan bir almada bayan ve erkeklerle yardmn eitlii aratrlm ve erkeklerin kadnlara yardm etmede yksek bir eilim gsterdikleri grlmtr. Ancak, Erkein kadna yardm etmesinin altnda, doal egoistlik yatmaktadr; nk onlar ekici olmayan bayanlardan daha ok, ekici bayanlara yardm etmektedirler aklamas bir hayli yoruma aktr. (West ve Brown, 1975; Aktaran: Franzoi, 2000).

YARDIMI KABUL EDEN K N GZL BEDELLER VAR MIDIR?

Buraya kadarki blmde izleyicilerin dierlerine yardm salamasn nleyen faktrleri inceledik, ancak verilen yardm ne olacak? Yardm kabul eden kiinin tipik tepkileri nasldr? Ve yardma muhta birisinin yardm istemesini ne nleyebilir?

Yardmn Karln Verememi Olmak Stres Yaratabilir

Btn dnya inanlar kabul edilen yardmn karlnda bir hayr duasnn olduunun farkndadr. Bunlar, yardm ve minnettarlk duygularyla yardm alacak kimselerin bir eit yantlama eklidir. Ancak, bu minnettarlk onlar sk sk borlu hissetmelerine ve kendilerini alt seviyede hissetmelerine neden olur (Nadler, 1991; Aktaran: Franzoi, 2000). Bu elikili duygusu bazen yardm kabul eden kiinin neden ltufkar olmadnn aklamasna etkide bulunuyor. Ksknlk, dmanlk yaratan bu yardm etme durumu, uygun bir Hint ataszyle badayor Neden benden nefret ediyorsun, ben sana hi yardm etmedim ki? (Nadler ve Fisher, 1986, p.82; Aktaran: Franzoi, 2000). nsanlar yardm kabul ettiklerinde, yaygn olarak adaletsizlik hissi duyuyorlar, yani bu yardmn karln deme isteine kaplrlar. Bu durum sonucunda kesin adaleti salamaya almaya motive olurlar. Ancak bu karlkl alveriin olmad durumlarda ne olur? znde yardm edilenler gcendirilebilirler, eer adaletin salanmas iin karln bir ekilde denmesine izin verilmezse!

Kabul Edilen Yardm Kendimize Olan Saygmz da Tehdit Edebilir

Adaletsiz kabul edilen yardm fikri ve bir ilikide duyulan rahatszlk duygusu, yardm kabul eden kimsenin kendine duyduu saygy tehdit etmektedir. Jeffrey Fisher ve Arie Nadlerin kendine olan saygy tehdit etme modeli ne gre, eer kabul edilen davran negatif bir mesaj kapsyorsa, bu tehdidi hisseder ve olumsuz yant veririz. Yardm; (1) alan kimse tarafndan tanabilir ve (2) gerekten yarar salad durumda dayankl olacaktr (Dakof ve Taylor, 1990; Aktaran: Franzoi, 2000). (1) Yardm alan ve veren arasndaki iliki altta olana kar bir stnlk ilikisi olursa ve (2) kiisel gven ve ballk deerleri gibi nemli kltrel deerlerle mcadele ediyorsa yardm tehditkar olacaktr (Dunkel-Schetter et al., 1992; Aktaran: Franzoi, 2000) Kendine olan saygy tehdit modelinin bir olumlu sonucu; byle bir durumda

nite 7 - zgeci Davran

111

tehdit edildiini hisseden kiinin gelecekte baarl olabilmesi iin kendini gelitirme abasna girmesi iin motive edilmesidir. nceki tartmalarmzda szn ettiimiz yardm salamadaki cinsiyet farkllklarnda, erkeklerin yardm teklif etmede kadnlara nazaran daha meyilli olduklar konusundaki bulgular srpriz deildir (Barbee et al., 1993; Corney, 1990; Aktaran: Franzoi, 2000). Ayrca kantlar gsteriyor ki, erkekler ekici olan bir bayan tercih etmeyi daha ok semektedirler. Kadnlarda ekici erkeklere yardm etmeye daha ok meyillidirler (Nadler et al., 1982; Aktaran: Franzoi, 2000). Bu farkl yardm isteme modelleri geleneksel cinsiyet modelleriyle ve kendine olan saygnn tehdit edilmesi modeliyle aklanabilir. Geleneksel heteroseksel bir erkek iin yardm, ekici bir bayann gznde mao imajnn tehlikeye girme ihtimaline baldr; ancak geleneksel bir heteroseksel bayan iin yardm, ekici bir erkein onu arzulama dncesinin artmasna baldr.

112

Sosyal Psikoloji

zet
AMA

Alturizm ve prososyal davrann tanmn yapabilmek Alturizm, birisine herhangi bir dl ya da kiisel kazan olmakszn yardm etmek. Prososyal davran ise yardm edenin gdleyici faktrlerine baklmakszn, gerekleen yardm veya yardma ynelik dzenlemi bir eylemdir. Banzdan geen bir yardm etme davrann; karar verme modeline gre analiz edebilmek Karar verme modeli kompleks bilisel sreler zerinde vurgu yaparak prososyal davran aklar. Potansiyel yardm edici kii nce ortada yardma gerekten ihtiya olup olmadna bakar, sonra kiisel sorumluluk alr, maliyet ve yarar lmleri yapar ve olaya nasl gireceine karar verir. zgeci Davran deiik teorik bak alarnn aklamalaryla baka birisine tanmlayabilmek renme modeli yardm etme davrannn; dl ve model alma eklinde renileceine vurgu yapar. Evrim teorisyenleri yardm etme eilimini bireyin genetik deerlendirmesine balarlar. Sosyal normlar ise yardm; sorumluluun, adaletin ve yargnn bir paras olarak grrler.

AMA

AMA

Gzlemci etkisini rneklendirebilmek zgeci Davranlar evresel faktrlerden etkilenirler. nsanlar, dier insanlar evresindeyken yardm etmeye daha az eilimlidirler. Buna kalabalk (gzlemci) etkisi denir. Bu durum sorumluluun yaylmas, dier insanlarn yardm eden bireyi nasl deerlendireceklerine ilikin duyarl olu ve durumun nemi ile aklanr?. Hata yapma olasl krsal ya da kkenli olu ve zaman basks dier faktrlerdendir. Yardmsever bir bireyin cinsiyeti, dnceleri ve duygularn tanmlayabilmek Yardm edenin karakteristikleri ok nemlidir. nsanlar mutluyken, empati yaptnda daha fazla yardm ediyorlar. Olumsuzluk giderici modele gre, bireyler kendi duygusal durumlarn dzeltmek ve stres, gerginlik atmak iin yardm ederler. Yardmsever bir birey modeli gelitirme abalar yetersiz kalmtr. Kimlerden yardm kabul edip, kimlerden etmeyeceinize karar verebilmek. Bireyler yardm almaya bazen reaksiyon gsterir ve rahatsz olurlar. Yardm kabul; benlik algs ve zdeeri drebilir, kendimizi dier insanlardan aada hissedebilir ve bu durumu zgrlmz iin bir tehdit olarak alglayabiliriz.

AMA

AMA

AMA

nite 7 - zgeci Davran

113

Kendimizi Snayalm
1. nsanlarn karlk beklemeden bir bakasnn mutluluunu artrmak amacyla yaptklar zgeci davranlara ne ad verilir? a. Egoistik yardm b. Alturistik yardm c. atmac yardm d. levsel yardm e. Normatif yardm 2. Aadakilerden hangisi Triversin, en uygun yardm biiminin gelitirilebilmesi iin nerdii gerekli baz durumlardan biri deildir? a. Sosyal grup yaants b. Karlkl ballk c. Sert hakimiyetin olmad ortamlar d. Kiisel etkileim e. Duygusal durumun uygun olduu ortamlar 3. Aadakilerden hangisi yardmsever davranlar iin var olan sosyal normlardan biridir? a. Arkadalk b. Ayn rktan olma c. Sorumluluk d. Bencillik e. Resmiyetlik 4. Merhametle ilgili deerlerin gelimesi ocukluk dneminde hangi alarda balar? a. Lise alarnda b. Bebeklik c. 5-6 yalarnda d. lkokul alarnda e. 20li yalarda 5. Aadakilerden hangisinin yardmedici davran zerinde, etkide bulunup, yardmedici davran glendirdii ya da zayflatt grlmtr? a. dllendirme ve cezalandrma b. Cezalandrma ve sulama c. Dikkat etme ve umursama d. Duygu smrs ve yalan e. ekinme ve kanma

6. Aadakilerden hangisi yardm etme davrann etkileyen unsurlardan biri deildir? a. Cinsiyet farkll b. Ya farkll c. Nfusun kalabalk ya da az oluu d. D grn, ekicilik e. Kiilerin kromozon saylar 7. Evansa gre kiinin yardm etme srecinde olaya girebilmesi iin ka aamadan gemesi gerekir? a. 3 b. 4 c. 7 d. 8 e. 10 8. Yardm etme davranmz olumlu ynde etkileyen olgu aadakilerden hangisi deildir? a. Bamzn derde girme korkusu b. Benliimizi glendirmek c. O anda umursamaz grnerek dikkat ekme arzusu d. Sosyal stat e. Kanba 9. Aadakilerden hangisi yardm etme davrann arttrabilen unsurlardan biridir? a. ine kapanklk b. Sululuk duygusu c. Negatif ruh hali d. Karmak ruh hali e. Geni kiilie sahip olma 10. Aadakilerden hangisi Ne zaman yardm ederiz? sorusunu aklayan bir yanttr? a. Canmz istediinde b. Olayn aciliyetine inandmzda c. Kahraman olmak istediimizde d. Neyin nemli olduuna karar veremediimizde e. Arkada edinmek istediimizde

114

Sosyal Psikoloji

Yaamn inden
Bir leden sonra, 12 yanda bir ocuk derme-atma evinin atsnda korkuyla izliyordu. ocuun evresindeki her yerde birsr asker vard. Bir ocuun sng ile tekrar tekrar baklandna ve bir bakasnn da pencereden atldna ahit olmutu. ocuk afak skene kadar atnn zerinde kald ve uyumaya alt. Askerler onlar gtrmeden hemen nce oullarna hayat iin komasn, mcadele etmesini syleyen ailesinin sesiyle derin uykudan uyand. Kasabann sakinleri kentin istenmeyen kiilerinden oluuyordu. Askerler bu istenmeyen insanlar yok ederek etkilerini silmeye alyordu. Bu istenilmeyen insanlarn bir ksm evlerinde ldrlyor; ama daha ou bir dizi yk vagonuna bindirilerek ormann yaknlarna gtrlyor ve geni ukurlara, toplu mezarlara gmlyorlard. Hava kararmaya yakn, askerler kasabay terkediyorlar ve kasaba yalnz, sessiz kalyordu. te bu anlardan birinde ocuk gizlendii yerden aaya indi ve kendini kamufle edebilecek sava kyafetleri aramaya balad. Hazrlklarn tamamlad ve o geceyi kk bir dolapta uyuyarak geirdi. Ertesi gn, erkenden kalkt ve babasnn arkada olan Balwine Piecuchn yaad yere doru yola koyuldu. ocuk bu kiiyi tanmyordu; ama onun iyi birisi olduunu biliyordu. Kadna gidiyordu; nk kadn beenilmeyenlerden deildi ve onun tek umuduydu. Kap alp kendini tanttnda, kadn; Tanr akna burada ne iin var? Bu ok tehlikeli abuk ieri gir! diyerek aknln gizleyememiti. Balwina Piecuch ve Alise ocuu birka gn evlerinde gizlemiler, onu beslemiler ve trajik hikayesini dinlemilerdi. Bu esnada bir asker bu ailenin istenilmeyenlerden birini evlerinde sakladn renebilirler, Piecuch ailesi de bu ocukla birlikte mahvolabilirlerdi. Bunun olmasn nlemek iin aile, ocuu beenilenler arasna yani kentteki insanlar arasna nasl sokacan ve iftlie yakn bir yerde nasl ona gre bir i bulacaklarn dnyorlard. Balwina Piecuch ve ailesi ocuun hayatta kalmasna yardm etme karlnda hibir kazan elde etmeyeceklerdi ve belki de her eylerini ocukla birlikte kaybedeceklerdi. Buna ramen ocua yardm ettiler. Peki ama neden? Bugn yani olaydan 60 yl sonra, bu hikayenin Sam Olier adyla bilinen ocuk kahraman Californiadaki Humboldt State niversitesinde bir sosyoloji profesrdr. Bu hikayenin orijinali Nazilerin igal ettii Polonyadaki Yahudilerin trajik hikayesidir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. d 3. c Yantnz yanl ise, Bakalarn Dnme Gerekten Var m? konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Karlkl Yardmlama konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Yardm Etme Kurallarnn Akland Sosyal Normlar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Kiisel Yardmlama konusunu tekrar okuyunuz.. Yantnz yanl ise, dllendirme ve Cezalandrma konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Kime Yardm Edilir konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Ne Zaman Yardm Ederiz konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Pozitif ya da Negatif Ruh Hali konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Pozitif ya da Negatif Ruh Hali konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Ne Zaman Yardm Ederiz konusunu tekrar okuyunuz.

4. d 5. a. 6. e 7. c 8. a 9. b 10. d

Yararlanlan ve Bavurabilecek Kaynaklar

Bilgin, N. (1991). Sosyal Psikolojiye Giri. 2. Basm, Editr: Nuri Bilgin, Ege niversitesi, Ed.Fak.Yaynlar, No: 48., zmir. Ccelolu, D. (1991). Psikolojinin Temel Kavramlar, 2. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul. Franzoi, S. L. (2000). Social Psychology. Second Edition, McGraw Hill, New York. Freedman, J.L., Carlsmith, J.M. D.O.Sears, (1993). Sosyal Psikoloji, 2. Bask, ev.:Ali Dnmez, mge Kitabevi Yaynlar: 76., Ankara. Goldstein, J. H. (1980). Social Psychology. Academic Press, Inc, Orlando, FL. Michener, H. A., Delamater, J. D. & Shalom H. Schwarts (1986). Social Psychology. Harcourt Brace Jovanovich Publishers, Sandiago, C. A. Morris, G.C. (2002). Psikolojiyi Anlamak. ev.Editrleri: H.Belgin Ayvak, Melike Sayl, Trk Psikologlar Dernei Yaynlar No 23, Ankara. Sampson, E. E. (1991). Social World, Personal Lives (An Introduction to Social Psychology). Harcourt Bratce Jovanovich, Publishers, Sandiago, C. A. Schroeder, D. A., Dovido, J. F. Penner, A. L. & Piliavin, A. (1995). The Psychology of Helping and Altruism. MacGraw Hill, Inc, New York. Taylor, S.E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social Psychology. Prentice Hall, New Jersey.