83

Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler

Biz insanlar bir yanda kendi dnce ve davranlarn, bakalarnnkiyle kyaslayarak deerlendirirken, te yanda faydas maliyetinden fazla olan ilikiler kurmak ve srdrmek eilimindeyiz. Yakn ilikilerimizde nemli olan ise gerek dostluk ve arkadalktr, yani ayn eylerden holanmak ya da holanmamak! uyum hayatn z Kurtlarla yaayacaksan, Kurt gibi ulumalsn (Rus atasz).

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; nsann sosyal bir varlk olarak sahip olduu temel zelliklere rnekler verebilecek, Kiileraras ekicilii etkileyen faktrleri sayabilecek, Tutkulu ak ile arkadaa sevginin zelliklerini ayrt edebilecek, Yetikin ve bebek balanmasnn farklarn sayabileceksiniz.

84

Sosyal Psikoloji

BR TOPLANTININ DNDRDKLER Valiliin istei zerine, sokak ocuklar sorununun zm iin alnabilecek nlemlerin tartlaca bir toplantya katlyorsunuz. Toplantya, ildeki deiik kurumlar temsil eden yaklak 10 kii olarak katlyorsunuz. Bir vali yardmcsnn bakanlndaki toplantda; katlmclarn soruna ilikin deerlendirmelerini ve zm nerilerini dinlerken, doal olarak konuanlarn bilgi dzeylerine, kiilik zelliklerine ilikin deerlendirmeler yapyorsunuz. Fazla bilgilik taslayan, mecburmu gibi her konuann szn kesen iman, gzlkl adamn bu tutumu hounuza gitmiyor. Toplantya hakim olma gibi bir tavr olduunu seziyorsunuz. Zaman ilerledike iyiden iyiye kzmaya balyorsunuz bu iman adama. Sadece ona deil, onun bu saygszlna seyirci kalan yneticiye de kzyorsunuz. iman adam her azn atnda tam karnzda oturan bayanla gz gze geliyor, onun da sizinle ayn duygular yaadn hissediyorsunuz. Yaknlk duyuyorsunuz bu bayana. Sevecen, iyi kalpli, arkada canls gibi gzkyor. Onunla ay arasnda tanp konumay, toplantya ilikin dncelerini paylamay geiriyorsunuz aklnzdan. Bu arada teki konumaclar iin de deerlendirmeler yapyor, onlarla ilgili ufak-tefek notlar dyorsunuz aklnza....

Anahtar Kavramlar
liki Balanma Bilisel Uyumsuzluk Kuram Yalnzlk Toplumsal Destek

indekiler
NSANA LKN GRLER KLERARASI EKCLN TEMEL LKELER AK YETKNLERN ROMANTK BALANMASI

nite 6 - Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler

85

GR
Sosyal psikologlar yllardan beri, kimden niin holandmza karar veren temel sreleri daha iyi anlayabilmek iin aratrmalar yapyor ve insanlar arasnda yaanan karlkl ekimin gizemlerini zmeye alyorlar. Bu nitede, kiileraras ekicilik ve yakn ilikiler zerine yaplan aratrma sonularn paylaacaz. Konuya, insandaki toplumsal iliki kurma eilimini inceleyerek balayacaz. Devamnda, toplumsal ilikilerimizin yetersiz olmas durumunda yaadmz ac verici yaant olan yalnzlk konusunu irdeleyeceiz. Ardndan, kiileraras ekiciliin genel ilkeleri; psikolojik ekicilik, tutum benzerlii ve yaknlk faktrlerinin nemi zerinde duracaz. Bu niteyi, kiileraras ekiciliin zel bir biimi olan romantik akn bir analizi ile bitireceiz.

Kiileraras ekicilik: Bir kiinin baka bir kiiye yaklama isteidir.

NSANA LKN GRLER

nsanlar, zamanlarnn ounu dier insanlarla birlikte geiren sosyal varlklardr. Kltrel antropologlar insan iin kltrel bir hayvandr diyorlar. Bir grup yetikin ve gencin, bir hafta boyunca; sabahn erken saatlerinden gece ge vakte kadar neler yaptklarn, yalnz m yoksa bakalaryla beraber mi olduklarn saptamak amacyla yaplan bir almada, uyank kaldklar zamanlarn yaklak drtte n baka insanlarla geirdikleri saptanmtr. Bu aratrmann verilerine gre; insanlar genelde ev ilerini yaparken, mzik dinlediklerinde ya da evde altklarnda yalnz kalmaktadrlar (Sears, Peplau, Taylor; 2000). Acaba neden baka insanlarla birlikte olmaya bu kadar meraklyz? Yine bir baka aratrmann sonularna gre bu sorunun yant; baka insanlara yakn olma istei, insana zg bir eilim olan, baka insanlarn arkadaln aramaktr.

Yakn liki
1950lerde insanlarn, dierleriyle birlikte olma isteini arttran faktrleri anlamak iin nemli deneysel almalar yapld. Bu deneylere, insanlar korkularn azaltmak iin baka insanlarla yakn iliki kurmaktadr diye baland. Bu hipoteze gre, yetikinler korktuklar zamanlarda; arkadalk iin duyacaklar istekte byk bir art olmaldr. Bu dnceyi test etmek iin bayanlardan iki grup oluturuldu. Laboratuar giysileri ierisindeki bir grevli, her grupla ayr olarak grt. Kendisini nroloji ve psikiyatri blmnden bir doktor olarak tantt ve yaplacak deneyin elektrik oklarnn etkileriyle ilgili olduunu syledi. Ancak bir gruba bu oklarn olduka actc, hatta dayanlmaz olacan; buna karlk kalc hibir hasar yapmayaca bilgisini verdi. kinci gruba ise verilecek elektrik oklarn hissetmeyeceklerini, dolaysyla korkulacak hibir eyin olmadn sylendi. Dolaysyla bir grup ac verici ve korkutucu bir deney beklerken, dier grup daha lml ve korkulacak bir eyin olmad bir deney bekledi. Bayan deneklere neler hissettikleri sorulduunda, korkutulan grubun daha ok korktuu ortaya kt. Bu tespitten sonra; doktor her iki gruba da, deneyin gerektirdii dzenlemenin yaplabilmesi iin 10 dakikalk bir gecikmenin olacan; isteyenlerin rahat koltuklarla ve okuyabilecekleri dergilerin bulunduu bekleme odalarnda dinlenebileceklerini syledi; ve aklma geldi, iinizden bazlar deney yaplrken yalnz olmak, bazlarnz tekilerle birlikte beklemek isteyebilirsiniz. dedi. Sonra her denee, yalnz olmak m, tekilerle birlikte beklemek mi, yoksa kendisi iin bunun fark edip etmeyecei soruldu. Verilen yantlarda, korkutulan gruptakilerin yzde 63 dierleriyle beklemeyi tercih ederken, az korkutulan grupta bu oran yzde 33e dmtr.

86

Sosyal Psikoloji

Sosyal Karlatrma Kuram: Bizim, dnce ve davranlarmz, bakalarnnkiyle kyaslayarak deerlendirdiimizi ileri sren kuramdr.

Bir baka almada, evliliklerinin nasl yryecei konusunda kararsz ve mutsuz olan kadnlar, evliliklerinden mutlu ve emin olan kadnlarla kyasland. Tahmin edildii zere, kararsz kadnlar, evlilikleri hakknda, bakalaryla konumak iin yaknlk kurmaya daha istekliydiler. Korkan insanlarn arkada edinmek istediklerini, yalnz kalmak istemediklerini kabul edersek, o zaman u olas iki hipotez akla gelir: Bunlarn bakalaryla birlikte olmaktan bekledikleri nedir? Olas iki zerine aratrma yapld; birincisi dikkat datma hipotezi. Bu hipoteze gre; korkan insanlar, problemlerinden uzaklamak iin bakalaryla yaknlar. Bu durumda, kiminle yaknlk kurduklar pek nemli deildir; hemen herkesle olabilir. kincisi ise, sosyal karlatrma kuramnca ileri srlen hipotezdir. Bu kuramn iddias, insanlarn kendi duygu ve tepkilerini, ayn durumda olan bakalaryla karlatrmak istemeleridir. Bu iki hipotezi test etmek iin yaplan almalar, sosyal karlatrma kuramn dorulayan sonular vermitir. nk Schachtern dedii gibi(1959. Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000), mutsuzluk herhangi bir arkadal deil, mutsuz bir arkadal sever. zetlersek, insanlar tehlikeli bir durumla karlatklarnda, kendilerine yaadklarn yorumlayacak, doru dnebilmelerine yardmc olabilecek kiilerle birlikte olmak isterler. Elbette tercih edilen sosyal yaknlamann derecesi konusunda bireysel farkllklar vardr; bazlarmz, dierlerimizden daha insan canlsdr. Dahas, yaknlama arzumuz, duruma gre de farkllk gsterir. En arkada canls insann bile yalnz kalmak istedii anlar olabilecei gibi, hemen herkesle birlikte olmak isteyecei anlar da olabilir. Nasrettin Hocann nl fkrasn bilirsiniz: Hoca bir gn meyve toplamak iin kt aatan der. evreden yetienler doktora gtrmek isterler hocay, ama o doktor-moktor istemez Siz bana aatan den birini bulun der. Bu fkrann yukarda aklanan konuyla ilikisini kurunuz.

SIRA SZDE

ocuklukta Balanma
Yaknlk kurma eiliminden ok daha nemlisi, baz zel kiilerle srekli ilikiler kurmak iin duyulan insani arzudur. Bize nem veren insanlar yaknmzda olsun isteriz. Bu istein ilk belirtileri bebeklik dneminde grlr. Bebein bir ya da daha fazla yetikine balanmas, onun ilk ak olarak nitelenir. Kk ocuklar, en sk sevgi etkileiminde bulunduklar kiilere balanrlar. Bu balanma, ocuun dzenli iliki ierisine girdii her hangi bir kimseyle olabilir; ancak genellikle balanlan kii anne-babadr. Balanmadan kastmz, kk ocuun baz zel kiilere olumlu tepkide bulunmas, onlar yanndayken kendini daha iyi hissetmesi ve korktuunda da onlar aramasdr. Balanmann ocuklar iin iki temel ilevi vardr. Birincisi, ocuklar bir insana balanm olmaktan; kendilerinin gvende olduu hissini karrlar. Korktuklarnda ya da alk olmadklar bir durumla karlatklarnda, rahatlk ve gven iin nce bu kiiye ynelirler. rnein, yabanc birisi yaklatnda, kendilerini annelerinin kucandayken, annelerinden uzakta olduklarndan daha rahat hissederler. Balanmann ikinci bir ilevi de, evre hakknda bilgi salamaktr. ocuklar, yeni bir duruma nasl karlk vereceklerini bilemediklerinde; yol gstermesi iin balandklar kiileri ararlar. Bir aratrmada, 12-18 aylk bebekler, anneleriyle birlikte bir oyun odasna konmu ve ieriye srasyla uzaktan kumandayla ok iri ve korkutucu oyuncaklar sokulmutur. ocuklar bu garip nesneleri her grdk-

nite 6 - Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler

87

lerinde, annelerine bakmlardr. Anne korku gsterdiinde, ocuk annesine doru korkuyla komu, memnuniyetini gsterip glmsediinde ise, oyuncaa ynelmitir. Mary Ainsworth ve arkadalar(1978), kk ocuklar ve anne-babalar arasnda balca balanma tr tanmlamlardr (Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000). Gvenli balanma: Ebeveyn genelde ocukla birlikteyken ve ocuun ihtiyalarn karlamada hevesliyse ortaya kar. Kanan balanma: Ebeveyn genelde ocuun ihtyalarn karlamada hevesli-iten deilse, hatta reddediciyse ortaya kar. Bebekler balangta bu ilgi eksikliini protesto ederler, ama sonuta bu balanmalarn yitirirler. Kaygl/kararsz balanma: Bakmdan sorumlu olan kii kaygl, ocuun ihtiyalarna karlk veremediinde ortaya kar. Bakc bazen vardr ve karlk veriyor olabilir, ama dier zamanlarda yoktur ya da ilgisiz olabilir. ocuun balanma tipini u soruya verecei yant olarak dnebiliriz. htiyalarm karlama konusunda anne-babama gvenebilir miyim? Gvenli balanan ocuk, cevabn evet olduunu renmitir; kanan ocuk iin yant hayr dr; kararsz ocuk iin ise, belki. ocuun balanmas, hem doutan gelen biyolojik etkenler, hem de renmeyle aklanabilir. Biyolojik gr, balanmann ocuk iin hayatta kalma deeri zerinde durur. nsan yavrusu; baklmas, korunmas, beslenmesi ve scak tutulmas gereken aresiz yaratklardr. Bu gerek nedeniyle; ocuk ve ebeveynin birbirine olan belli davranlar genetik olarak programland iin balanma olmaktadr. renme ile ilgili grte ise balanmann renildii savunulur. ocuk, ebeveyne kendisini besledii ve rahat ettirdii iin balanrken; ebeveyn de ocuk kendisini dllendirdii iin ocua balanr. rnein, ocuk alad zaman ebeveyn gelir; nk alama genelde, ocuun bir ihtiyac nedeniyledir. Ebeveyn, ocuun ihtiyacn (her ne ise) giderdiinde ocuk alamay keser. ocuk artk karn a ve kendisi rahatsz olmad iin, kendisini iyi hisseder, ebeveyn de ocuk alamay kesmi olduu iin tatmin olur. Hem biyolojik hem de renme yaklamlarnn doru taraflar fazladr. ocukla ebeveyn arasnda kurulan bu karlkl balanma, bebeklik alarnda ortaya kar ve tm hayat boyunca srer. Bakcs ya da anne-babasyla arasndaki gvenli balanma, ocuun hangi ihtiyalarn karlamaktadr?
SIRA SZDE

Sosyal likilerin Yararlar

Bydke, sosyal ilikilerimiz daha karmaklap farkllarlar. Bakalaryla; elenmek, yardm almak, cinsel yaknlk kurmak, kendimizi gl hissetmek ya da kabul grmek maksadyla ilikiler kurarz. Uzmanlar, insanlarn ilikilerinden elde ettikleri balca yararlarn neler olabilecei zerinde almlardr. Robert Weiss, aada aklanan alt kavram iin, sosyal ilikilerin bireylere salad dllerdir diyor. (Aktaran: Sears, Peplau, Taylor 2000). Balanma: En yakn ilikilerimizin bize salad gvenlik, rahatlk hissidir. ocukken anne-babalarmza sk skya balyzdr. Yetikin olduumuz zaman bu yaknlamay romantik partnerimiz, eimiz ya da yakn arkadalarmza kar duyarz.

88

Sosyal Psikoloji

Sosyal Btnleme: Ortak ilgi ve tutumlara sahip olma duygusudur. Genellikle dostlarmz, i ve ekip arkadalarmz, ayn dini duygular paylatmz insanlar, komularmz vs. tarafndan salanr. Deerin Teslimi: Bakalar, sahip olduumuz yetenekleri takdir edip bizi deerli bir insan olarak grd zaman salanr. Destek Duygusu: htiya duyduumuzda bize yardm edecek insanlarn olduunu bilmektir. Acil durumlar ortaya ktnda yardm iin ailemize koarz. Yol gsterme: Danmanlar, retmenler, doktorlar, dostlar ve yardm iin gittiimiz dier insanlar tarafndan salanr. Bakm frsat: Biz baka birinin sorumluluunu stlendiimizde sz konusudur. Birisinin bakmn stlenmek, ihtiya duyulan ve nem verilen bir insan olduumuz hissini yaratr. Sosyal ilikilerin insana kazandrdklar konusunda, daha baka snflandrmalar da yaplmtr. Sosyal ilikilerin yararlar konusundaki aratrmalarn ortaya koyduu en dikkate deer bulgu, insanlarn ruhsal ve fiziksel salyla ilgili olanlardr. Sosyal destek terimini, bir kiinin dierine yardm etmesini ve destek alanla veren arasndaki deiimi iaret etmek iin kullanrlar. Aratrmaclar, sosyal destein birok nemli trn belirlemilerdir. rnein arasal destek; parasal yardm ya da dier malzeme ve hizmet eitleri anlamna gelirken; bilgi destei; neri, rehberlik ya da yararl bilgi salama anlamna gelmektedir.

Yalnzlk
Bu eksiklik niceliksel olabilir: Hi arkadamz olmayabilir ya da istediimizden daha az arkadamz olabilir. Eksiklik niteliksel de olabilir. likilerimizin, istediimizden daha yzeysel olduu, bizi tatmin etmedii duygusuna kaplabiliriz.Yalnz olmakla, tek bana olmak ayn ey deildir. Yalnz olmak, bir insann iinde cereyan eder ve dardan baklnca anlalmaz. Tam tersine tek bana olmak, dier insanlardan nesnel anlamda ayr olma durumudur. Yalnz olmakla tek bana olmak arasnda kanlmaz bir balant olduu sylenemez. Tek bamza mutlu ya da topluluk iinde yalnz olabiliriz. Fakat, insanlar tek balarna kaldklarnda, bakalaryla birlikte olduklarndan daha fazla yalnzlk duygusu yaarlar.

Yalnzlk Yaants
ABDde yaplan aratrmalara gre, kabaca her drt Amerikaldan biri, geen iki hafta ierisinde kendisini ok yalnz ya da baka insanlardan uzak hissetmektedir (Perlman ve Peplau, 1998. Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000). Dile getirilen yalnzlk; geici, ama rahatszlk verici zntlerden, ciddi ve kalc youn perianlk hallerine kadar deiiklik gsterebilmektedir. Bazen yalnzlk, bizi arkadalarmz ve yakn ilikilerimizden alp gtren, bir yaam deiikliinden kaynaklanr. Youn olarak yalnzla neden olan durumlarn arasnda; yeni bir ehre tanma, okumak iin gurbete gitme, yeni bir ie balama, sevdiklerimizden ve arkadalarmzdan ayrlma ve nemli bir ilikiyi noktalamak saylabilir. Yalnzlk, toplumsal ilikilerimizi srdrmenin zora girdii; hastaneye mahkum olma, ciddi bir kaza sonucunda fiziksel yetilerin kayb nedeniyle, de ortaya kabilir. Baz durumlarda daha zor olsa da ou insan, durumsal yalnzlklarndan kurtulup, yeniden doyurucu bir sosyal yaama balayabilmektedir.

nite 6 - Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler

89

Bazen de kendimizi, hayatmzdaki deiikliklerle ok az ya da hi ilgisi olmayan bir yalnzla yllarca mahkum ederiz. Bu kronik yalnzlktr. Kronik yalnzlar kendilerini, hayatn belli bir dneminde deil; genelde yalnz olarak nitelerler. Ar yalnzlk duygusu genlerde; bunalm, alkol ve ila kullanm, okulda dk notlar alma, fiziksel hastalk; yallarda ise bakmevine dme ya da lm korkusu gibi eitli nedenlerle balantldr. Robet Weiss (1973. Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000), yalnzl iki gruba ayrr: Duygusal yalnzlk, ocuklar iin anne-baba, yetikinler iinse bir e ya da yakn arkada gibi bir balanlabilecek bir figr ya da imge yokluundan kaynaklanr. Sosyal yalnzlk ise, i ya da dier arkadalardan oluan bir gruba dahil olma duygusunun eksikliinde ortaya kar. Yalnzlk duygusu hangi nedenlerden kaynaklanabilmektedir?
SIRA SZDE

Kimler Yalnz Kalma Riski Altndadr?

Toplumun hibir blm, yalnzla kar bak deildir; ama yine de baz insanlar, dierlerinden daha byk risk altndadrlar. Belli ocukluk yaantlar bireyleri yalnzla itebilir. rnein, boanm insanlarn ocuklar, normal ailelerin ocuklarndan daha fazla yalnzlk riski altndadrlar. Yetikinler zerinde yaplan almalar, sayg eksiklii ve yalnzlk arasnda ak bir ba bulunduunu gstermitir. Kendine gveni olmayan bir kimse, sosyal ilikiler kurma ve risk alma konusunda isteksiz davranaca iin; giderek bakalarnn gznde deersiz olduu duygusuna kaplabilir. Bu da zayf sosyal ilikiler ve yalnzlk iin zemin hazrlar. Doal olarak, evli insanlarn kendilerini yalnz hissetme olasl dierlerinden azdr. Yine bu olaslk, evli olanlar iin, evli olmadan birlikte yaayanlara kyasla daha fazladr. Yalnzlk, varlkl insanlardan ziyade yoksullar arasnda, daha yaygndr. nsanlar, kendilerine vakit ayrabildiklerinde ve paralar olduunda iyi ilikiler kurmalar ve bu ilikilerini srdrmeleri daha kolay olmaktadr. Yalnzlk yala da ilikilidir. Kalpyarglarmza gre insanolunun en yalnz dnemi yallk dnemidir. Ancak aratrmalar, yalnzln en fazla genler ve gen yetikinler, en az da yal insanlar arasnda olduunu gstermektedir. Yaplan kapsaml bir aratrmada, 18 ya ve alt kiilerin yzde 79u bazen ya da sk sk kendilerini yalnz hissettiklerini sylerken, bu oran, 45-54 ya aralnda yzde 53; 55 ve stndeki yalarda ise sadece yzde 37dir (Parlee, 1979. Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000). Aratrmaclar bu bulgular nasl yorumlayacaklarn bilememektedirler. Ksmen de olsa bir nesil farkndan sz edebiliriz, gen insanlar, yalnzlklarndan, yetikinlere kyasla daha fazla sz etmeye ve yalnzlklarn dorulamaya merakl olabilirler. Ayrca her biri iin yalnzla sebep olabilecek olan evden ayrlma, tek bana yaama, niversiteye gitme, ilk tam zamanl iinde alma gibi eitli sosyal deiimle yzlemek gibi zorunluluklar da dnlebilir. te yanda insanlar yalandka, belki de sosyal hayatlar daha duraan bir hal almaktadr ya da genlerle kyaslandnda, savunmalar daha gldr. Yalnzlk korkusu, bir zayflk iareti olmaktan ok paylama ve sosyal ilikiler iin duyulan insani ihtiyalarmz yanstr. Yalnzln tek tedavi ynteminin, psikolojik ihtiyalarmz karlayan ilikiler kurmak olmasnn nedeni bylece aklanabilir.

90

Sosyal Psikoloji

KLER ARASI EKCLN TEMEL LKELER

Neden belli kiilerden holanrz? Kimi arkadamz olarak seeceimizi belirleyen nedir? Belki de en genel cevap, biz, birliktelii doyum salayan ve ihtiyalarmz karlamada yardmc olan insanlardan holanrz. Bu doyumun nemli bir tr olan sosyal onaydr. Bir alma, bizi olumlu olarak deerlendiren insanlardan holanmaya meyilli olduumuzu gstermitir. ekicilik genelde karlkldr. Bizden holanan insanlardan holanrz ve bu etkinin gc, iliki uzun sreli olduunda giderek artar. Bir dier genel ilke de sosyal dei-toku kuramyla aklanyor. Bu kurama gre, karlkl etkileimin bize salayaca doyumun, maliyetinden fazla olacana inandmz insanlardan holanrz. Holanmay etkileyen 4 temel unsur; yaknlk, tanklk, benzerlik ve dier bireylerin kiisel zellikleridir.

Sosyal Dei-Toku Kuram: Bizim, getirisi gtrsnden fazla olan ilikiler arama ve bu tr ilikileri srdrme peinde olduumuzu ileri sren kuramdr.

Yaknlk
Muhtemelen iki insann arkada olup olmadnn en iyi, gstergesi, birbirlerine ne kadar yakn oturduklardr. Birisi Brezilyada, teki inde yaayan iki kii iin; herhalde arkadatrlar diyemeyiz. Birisi Muta, dieri stanbul da yaayan ya da ayn kentin iki ucunda yaayanlara da pek arkada diyemeyiz. Ama evleri arasnda bir sokak varsa ya da kap komusu iseler; arkada olma ihtimalleri yksektir. Mekansal yaknlk, kiileraras ekicilikte ok etkili bir faktrdr.

Yaknln Etkileri
Fiziksel anlamda yakn insanlarla arkada olmak, uzak insanlarla arkada olmaktan daha kolaydr. Doal olarak, hibir zaman karlamadmz birisiyle arkada olamayz. Arkadalarmz, tandmz insanlardan seeriz. Yaknmzdaki insanlarn hali hazrdaki varl, sosyal dei-toku kuramnca vurgulanan; etkileimin getiri ve gtr dengesini de etkiler. Bir komuyla sohbet etmek, ona, bir eyler sormak ya da ya da onun sorularn yantlamak fazla bir aba gerektirmez. Komumuzun arkadal bizi ok fazla mutlu etmese de ucuza geldii iin, bizim iin yine de karl bir itir. Buna karlk uzak ilikiler zaman, plan ve para gerektirir. yi arkadalar birbirlerinden ayrldklarnda, dzenli olarak haberlemeye sz verirler. Ama bu, zaman iinde sadece doum gn mesajlar ya da arada bir alan telefonlarla snrl kalr. Yaknlk etkisinin dier bir aklamas da, bilisel uyumsuzluk kuramndan hareketle yaplmaktadr. Buna gre insanlar, tutumlarndaki holanma ve honutsuzluklarn dzenli olarak dengede tutabilmek iin ura verirler. rnein holanmadmz birisiyle yan yana almak ya da yaamak zdrap vericidir, bu yzden mecburen birlikte olduumuz kiilerden holanmamz iin zihinsel bir bask hissederiz. Diyelim ki odanza yeni gelen birisinden daha ilk grte holanmadnz. Duyduunuz rahatszl azaltmak iin iki seeneiniz vardr: Ya ondan mmkn mertebe uzak olmak iin baka bir odaya tanmaya alrsnz ya da onda kimi iyi zellikler grmeye alabilirsiniz. Sorun, hangisini deitirmek kolaysa ona gelip dayanr. Her zaman ilikileri bitirmek mmkn olmayabilir. En azndan belli bir sre odanzn deitirilemeyeceini rendiinizde, arkadanzn holanmadnz yanlarn grmezlikten gelir, holanabileceiniz yanlarn grmeye alrsnz. Ancak belirtmek gerekir ki, bazen Nuh der peygamber demezsiniz. rnein mdrnzn kaba sekreterinin ho olduuna ya da yaramaz ocuunuzun bir melek olduuna, kimse sizi inandramaz.

Bilisel Uyumsuzluk: Bir kimsenin tutumlaryla tutarsz davranta bulunmadan kaynaklanan rahatszlk duygusudur.

nite 6 - Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler

91

Yaknlk, en fazla, benzer tutum ve amalar olan insanlar arasnda ortaya kar. Balangta insanlar arasnda kt tutum ve atmalar ortaya kmsa, artan yaknlk ve temas, karlkl olarak duyulan olumsuz hisleri daha da arttrr. Ne amn ekeri, ne Arabn yz; Evlilikte keramet vardr deyilerinde yaknln hangi zellikleri vurgulanmaktadr.
SIRA SZDE

Tanklk
Yaknnda yaadmz ya da altmz insanlar, tandklarmzdr ve bu tanklk, kiileraras ekicilii glendirebilir. Gerekten insanlarn sk sk karlamas, birbirleri iin duyduklar holanmay artrabilir. Bir almada, niversite rencilerine, surat resimleri gsterilmitir. Baz resimler 25 kereye kadar gsterilirken, bazlar ise sadece 1-2 kere gsterilmitir. Daha sonra, denekler, ne kadar sk bir surat grmseler, ondan o kadar ondan holandklarn sylemi; ayrca o suratn sahibinden de holanabileceklerini dnmlerdir. Buna tanklk etkisi denir. Acaba tanklk holanmay niin etkiliyor? Bir kere ayn kiiyi (ister resmi olsun ister kendisi) ska grmek, onun bilinirliini artryor; bu da bir kimseden holanmada yardmc bir durumdur. kincisi bir kimse tandk olduka, onun kabul edilirlii de artrmaktadr. Komumuzla ne kadar sk karlarsak, onun huyunu suyunu o kadar iyi reniriz ve onunla birlikteyken nasl davranabileceimiz konusunda kendimizi rahat hissederiz.

Benzerlik
Tutum, davran, ilgi alanlar, deer yarglar, z gemi ve kiilik konusunda bize benzer insanlara daha bir yaknlk duyarz. Bu benzerlik etkisi, arkadalk, flrt ve evlenme iin de geerlidir. Theodore Newcomb (1961. Aktaran: Goldstein, 1980). Michigan niversitesi yaknlarnda geni bir ev kiralam ve erkek niversite rencilerine, kendi aratrmasnda yer almalar kaydyla bedava barnma teklif etmitir. rencilere davran ve deer yarglaryla ilgili bir anket doldurtmu ve baz odalara, benzer tutum ve davranlara sahip kiileri, baz odalara da farkl mizalara sahip kiilerin dmesini salamtr. Dnemin sonunda benzer mizalara sahip olan rencilerin birbirleriyle anlap arkada olduklar; ama farkl karakterdekilerin, birbirlerinden holanmayarak, arkada olduklar grlmtr. Benzerliin nemi, tutum ve davranlarn tesine geer. Etnik kken, din, politika, sosyal snf, eitim ve ya benzerliklerinin tm ekicilii etkiler. rnein, bir feministin, cinsiyet rolleri bakmndan geleneki birisiyle evlenmesi biraz garip kaar. Tabi ki, benzer insanlar birbirleriyle elemeye meyillidirler demek, her ekilde birbirlerinin zdei demek deildir. Farkl rk, din ve sosyal gruplardan olan insanlarla etkileime girme, ortak deer yarglar ve ilgi alanlarn kefetme olana bulduklarnda; dostluk ve sevgi, gemiteki farkllklar nemsiz klar. Aratrmalar, Amerikada ki rklar aras evliliklerin giderek arttn gstermektedir. Sizce bu durum nasl aklanabilir?
nsanlar arasndaki ekiciliin dier bir etkeni benzerliktir.

SIRA SZDE

92

Sosyal Psikoloji

Benzerliin Etkisini Aklamak

nsanlar aras ilikilerde benzerlik niye bu kadar nemlidir? Her eyden nce benzerlik genelde dllendiricidir. Bize benzeyen insanlar, bizim fikirlerimize katlmaya ve grlerimizin doruluu konusundaki gvenimizi glendirmeye meyillidirler. Tam tersine dncelerimizle ters den, inanlarmz eletiren, zevk ve deer yarglarmz zorlayan insanlarla birlikte olmak hite ho deildir. Benzer deer yarglar ve ilgi alanlar, ister nkleer santralleri protesto ederken, ister birlikte ibadet etmeye giderken olsun, baka biriyle paylama konusunda uygun bir zemin salar. Tam tersine, deer yarglar ve ilgi alanlarndaki farkllk ise, holanmama ve kanmaya yol aar. Benzerlik-holanma balantsyla ilgili ikinci bir aklama, bilisel uyumsuzluk kuramndan gelmektedir: Biz bilisel tutarll, grlerimizi benimseyenlerden holanarak ve bizimle ayn fikirde olmayanlardan holanmayarak, azami seviyeye karrz. Benzerlik etkisiyle ilgili nc bir aklama, insanlarn miza ve sosyal arzulanabilirlik konularnda kendilerine benzer arkadalar bilerek edindiklerini syler. Hepimiz, gzel, zengin ve nl bir kiiyle birlikte olmak isteyebiliriz; ama oumuz kendimizi andran bireylere kaplr gideriz. Bu, karar vermeyle ilgili beklenti-deer kuramyla da tutarllk gsterir. Gerek yaamda, sosyal olarak en ok arzulanan insanlar, ayn zamanda en ok talep edilenlerdir; dolaysyla reddedilme riski bir hayli fazladr. Bu nedenle; insanlar, sosyal alglanabilirlik bakmndan aa yukar kendilerine benzeyenleri semeye meyillidirler. Gzel kadnlar yakkl erkeklerle karken; normal grnml erkekler, normal grnmle kadnlarla karlar. Benzerlik konusundaki gerekler, birok deyim ve atasznde ifadesini bulmutur. te benim aklma gelenler: Tencere yuvarlanm kapan bulmu, davul dengi dengine, at atn yanna balarsan ya huyundan, ya tynden. Sizin aklnza gelen var m?

Birisinden hem holanp, hem de temel konularda uyuamama, psikolojik olarak rahatszlk yaratr.

SIRA SZDE

Benzerlik lkesinin Snrlar

Her ne kadar benzerlik holanmaya yol asa da, bu genel yapnn da istisnalar vardr. Bazen benzerlik korkutucudur. Diyelim ki bize benzer birisi kalp krizi geirir ya da kimi ansszlklar yaarsa; ayn eylerin bize de olacan dnr ve kiiyle grmekten kanabiliriz. Aslnda miza benzerlii holanmay arttrmaktadr. Ancak miza olarak bize benzer, ama duygusal adan rahatsz bir insandan kama eilimi, miza olarak uyumayan ama salkl birisinden daha yksektir. Farkl ilgi alanlar ve yetenekleri olan bir arkada sahibi olmann bir avantaj da, farkl bilgileri bir araya getirmenin salayaca zenginliktir. rnein, grupa gidilecek bir kamp iin; gruba, adr ve tehizattan anlayan, yemek hazrlamasn bilen ve evreyi tanyan insanlar almann yarar tartlmaz. Szn z, aratrmalar benzerlik, tandklk ve yaknln kiiler aras ekicilikte etkili olduunu gstermitir. Evli iftlerle ilgili olarak tam 21 yl sren bir alma yaplm. Aratrma szel akclk, ikna etme gc, davran esneklii gibi zihinsel yetiler ile; ya, eitim seviyesi gibi konularda benzer eler arasnda gerekletirilmitir. Zaman getike, eler kimi zihinsel yetiler bakmndan daha da benzemiler. Bu demektir ki, benzerlik, iki insan bir araya getirebilir. Fakat, ilikileri devam edip ortak baz dnce ve deneyimler yaadka; aralarndaki benzerlikler artmaktadr.

nite 6 - Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler

93

Kiisel zellikler
Bizim bir insandan bakalarna kyasla daha ok holanmamz salayan nedir ? Bu sorunun tek bir cevab olamaz. Bazlarmz krmz sa ve illeri olumlu anlamda dayanlmaz bulurken; bakalar oldum olas nefret ederler. Kimimiz arkadamzdaki merhamete imrenirken, kimileri zekaya deer verir. Bu konuda kltrel farkllklar da var. Kimi toplumlarda kadnn zayf makbulken, bazlarnda tombul olanlar daha ekici bulunur. nsana zg hangi zelliklerin iyi, hangilerinin kt olduunu ortaya koyan almalar gstermitir ki insana zg istendik zellikler konusunda fikir birlii vardr. Bu olumlu zelliklerin banda itenlik, drstlk, vefa, doru szllk, emanete hyanet etmeme anlamnda gven ile ilgili nitelikler yer almtr. En olumsuz olanlarn banda ise katlk ve ikiyzllk yer almtr. Olduka nem verilen iki zellik daha var: kiisel scaklk ve yetenektir. Scakln hissettiimiz kiilerle muhabbetimiz vardr. Yetenekli kabul ettiimiz kiilere de sayg duyarz. Bulunduunuz i yerindeki arkadalarnzdan; holandklar ve nefret ettikleri insan zelliklerini yazmalarn isteyerek; verilen cevaplar en ok tekrar edenden balayarak sralayn ve bakn nasl bir sonu kacak.
SIRA SZDE

Scaklk
Falanca bize souk ve mesafeli geliyorken, Filancay scak ve arkada canls klan nedir? Bu soruya tam bir cevabmz olduu sylenemez ama; nemli olan pozitif bir bak asyla hareket etmek deil midir? nsanlar, birtakm eylerden holandklar, onlar vdkleri ve onayladklar zaman scak gibi grrler; tersine souk bulup holanmadklar zaman ise onlar ktler, ve genel olarak eletirel yaklarlar. Aratrmalar pozitif tutum ve davranlarn daha bir scaklk getirdii sonucuna gstermitir. Pozitif eyler sylemeye ek olarak, insanlara glmseme, dikkatle izleme-dinleme ve duygular szel olmayan davranlarla aa vurma gibi tutumlar da scakl iletebilirler. eyh Sadi irazinin nsan eytan gzyle baktnda, melei eytan; melek gzyle baktnda, eytan melek grr szn, scaklk kavramyla nasl ilikilendirebilirsiniz?
SIRA SZDE

Yeterlilik
Genel olarak yetenekli, zeki ve yeterli insanlardan holanrz. Hangi yeterliliin nemli olduu, kardaki insanla kurmu olduumuz ilikinin doasna gre deiir. Ho-sohbet arkadalardan, iyi araba tamir eden ustalardan, iyi konuabilen bilgili profesrlerden holanrz. Becerikli insanlardan kapabileceimiz eyler, genellikle beceriksiz olanlardan ok daha fazladr. Beceriklilik holanlmaya yol aar ilkesinin ilgin bir istisnas, insanda huzursuzluk yaratacak kadar kusursuz olmaktr. Ar mkemmellik, insanda huzursuzluk yapar. Tpk her eyin ll-biili, yerli yerinde olduu bir evin insan huzursuz etmesi gibi. Bir dnrmzn syledii gibi dostlarmz -siz buna stlerimiz de diyebilirsiniz- bizim biraz aptal olmamz isterler. Her eyi anlayan-gren insanlar rahatszlk yaratabilir.

94

Sosyal Psikoloji

Fiziksel ekicilik
Zarfa deil mazrufa bak zdeyiinin doruluunu kabul etmemize karn, d grne bakarak insanlar hakknda karar vermekten kendimizi pek de alkoyamayz.. Biz fiziksel olarak ekici insanlardan daha ok holanrz. Bunun bir sebebi fiziksel bakmdan ekici insanlarn baka iyi hallerinin de olacana ilikin kalpyargdr. Daha iyi grnml insanlar, genelde, daha az ekici insanlara kyasla, toplumsal olarak daha yetenekli, daha arkada canls olarak grlr. Gerekte, ekici insanlarn, daha az ekici insanlara kyasla sosyal ortamlarda daha rahat olduu ve daha zarif sosyal yeteneklerinin olduuna dair kantlar vardr. Aratrma bulgularna gre; retmenler, gzel ocuklar, her eyiyle ayn akademik karneye sahip ekici olmayan ocuklardan daha zeki olarak deerlendirmektedir. Baka bir almada: rencilerin, siyasi adaylar zerlerinde yaptklar deerlendirmelerde, adaylarn fiziksel ekiciliinden etkilendikleri grlmektedir. Mahkeme salonunda bile, ekici davallarn daha insafl cezalar aldklar grlmtr. Fiziksel ekicilik konusunda basmakalp inanlarn genel hedeflerinden biri de, fiziksel zrl insanlardr. Bir almada, niversite rencileri kadn kategorisini yumuak, sevimli, evli, zeki gibi terimlerle eletirirken, zrl kadn irkin, cansz ktrm ve yalnz birisi gibi terimlerle eletirmitir. Benzer ekilde, iman insanlar da fazla kilolarndan sorumlu tutulduklar iin, olumsuz deerlendirilmilerdir. (Aktaran; Taylor, Replav, Sears 2000). Strobe (1971. Aktaran: Freedman, sears ved Carlsmith, 1993), evlilikteki fiziksel ekiciliin ise, flrt dnemindeki kmalardaki fiziksel ekicilikten daha az nemli olduunu ortaya koymutur.

AK
ok uzun yllardan beri sanat dnyasnn baat temalarndan olan ak, artk bilimsel aratrmalar iin de popler bir konudur.

Romantik Ak Deneyimi
Bir aratrmada (Averill ve Boothroyd, 1977; Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000) niversite rencilerine, pazartesi balayan bir tren yolculuunda tanp, ilk grte birbirlerine ak olan ve cuma gn hayatlarn birletiren iki gencin yks anlatlr. Devamnda kendilerinin yaad en youn akn bu hikayeye ne kadar yakn olduu sorulur; sadece %40 gl bir benzerlik kurar; dier %40 ykdeki gibi bir ey yaamadklarn syler. Dierleri ise sadece ufak benzerlikler olduunu belirtirler.

Ak Dncesi
Ak insanlarn tipik davranlarn anlamak iin yaplan bir aratrmada (Rubin, 1970 ve 1973. Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000), aratrmac ak, bir baka insana olan tutum olarak kavramlatrr; yani ak, ak olunan insana ilikin farkl bir dnceler demetidir. Aratrmada, insanlarn ak dncesinde yansmasn bulan ana tema yakalamtr. Birincisi balanma olarak isimlendirilen, kardakine duyulan ihtiya. Bu temann rnek ifadesi Benim iin......sz yaamak zor olurdu. kinci tema baka bir insan sevmeyi ierir. Tipik ifadesi ..... iin her eyi yaparm. nc tema ise, gven ve kendini ortaya koymadr.

nite 6 - Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler

95

Ak Davranlar
Birinin bizi sevip sevmediini deerlendirirken sadece szlere deil, hareketlere de bakarz. Eer birisi sizi sevdiini sylyor, ama doum gnnz unutuyor, baka insanlarla dar kyor, grnnz eletiriyor, beenmiyorsa; onun itenliinden phe ederiz. (Swenson, 1972; Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000), deiik yatan insanlara; romantik bir sevgili ya da ein; ak en iyi ifade eden davranlarnn neler olabileceini sordu. Yedi kategoride toplad yantlar unlardr: Seni seviyorum demek veya dier szel sevgi ifadeleri. Sarlmak ve pmek gibi sevginin fiziksel ifadeleri. Szel olarak kendini ortaya koyma. Sevgilinin yanndayken mutluluk, rahatlama gibi duygularn szsz iletiimi. Hediye verme, ya da sevgiliye yardm iin bir eyler yapma gibi akn materyal iaretleri. Sevgiliye gsterilen toleransta isteklilik ve ilikiyi srdrmek iin fedakarlk Uzmanlar, ilikilerin evlilie doru nasl ilerlediini gsteren spesifik gzlemler de yapmlardr. likinin erken safhalarnda iftler; btn gn beraber geirerek ve karlkl ho hitaplarda bulunmulardr. Sonraki evrede, birbirlerini erkek ve kz arkada olarak benimserler; evresindekiler de onlar bir ift olarak arr. Zamanla birbirlerine seni seviyorum derler ve sadece birbirleriyle karlar. Sonraki basamakta genellikle birlikte yaamay, evlenmeyi ya da birlikte tatil yapmay dnmektir. likilerdeki en byk ilerleme birlikte yaamaya balamak veya nianlanmaktr. Sreleri kiiden kiiye deise de, iftlerin ou bu evrelerden geerler. 679 niversite rencisi zerinde yaplan bir aratrmada, halen yaadklar ya da en son yaadklar ak deneyimleriyle ilgili duygular sorulmutur. En ok tekrarlanan yant, %79 ile, gl bir kendini iyi hissetme halidir. %37si konsantrasyon zorluu yaadn belirtmitir. Aratrmalardaki bir dier bulgu, kadnlarn gl duygularn ifade etmeye daha yatkn olduklardr.

Ak ve Sevgi
Duygular akta byk rol oynar. nsanlar, btn tutkularn ve hayallerini sevdii kiiye adar. rnein insanlarn aka ilikin deneyimlerini deerlendirmek iin gelitirilen bir lekte ak betimlemek iin yle ifadeler kullanlmtr: Bazen dncelerimi denetim altna alamyorum, dncelerim ona saplanm durumda, Onun cazibesine kar koyamyorum... Akn younluu ve tanm evrenseldir. Fakat, akn ifade biimini belirleyen toplumsal ve kltrel faktrlerdir. Ak ateleyen psikolojik olgularn eitli kaynaklar vardr: Cinsel arzular, reddedilme korkusu, birisini tanmann heyecan, ve evreden olas mdahalelerin yaratt gerginlik, vb. Bunlarn tm aktaki gl duygularn etkenleri olabilmektedir. Akn dier bir faktr de bir insana ok hzl bir ekilde kaplmaktr. Dnceler yeni ak zerine younlar, sevgiliye saplanp kalnr. Sevgiliyi yceltme eilimi iine girilir, pek ok adan kusursuz olarak grlr. Bu tr ak, youn bir duygu olmasna ramen, krlgan ve ounlukla ksa mrldr. Sevgi aka kyaslandnda, ayaklar yere basan bir ilgidir. Gven, zen, sevdiinin farkllklarna ve kusurlarna hogr vardr. Sevginin duygusal younluu daha lml; itenlik ve efkat, ar duygulardan daha baskndr. Sevgi, iki insan arasnda ve zamanla ikisini de mutlu eden bir ban olumasn salar. nsanlar, ak ve sevgiden hangisinin daha doru ve iyi olduu konusunda ok farkl inanlara sahiptir. Ancak, aratrmalar gstermektedir ki, sevgi uzun sreli ilikiler iin gerekli olan uzlamay daha etkin bir biimde salar.
Ak, tutkunun, cinsel duygularn, ac ve hazzn, hrs ve gvenin, bakalarn da dnme ve kskanln ayn anda var olduu bir duygusal ruh halidir. Sevgi ise, bir insana sk skya bal olma duygusu olarak tanmlanr.

96

Sosyal Psikoloji

Romantik bir iliki balangta ok youn duygularla yaanrken, bu duygular zamanla daha lml bir hal alr. nk zamanla, sevgilideki yenilik ve srprizler uup gidecek; kusursuz olarak grlrken, insani kusurlaryla yzleilecektir. iftler birlikte yaamann yollarn gelitirecek; karlkl bamllk pekiecek, salkl duygular artacaktr.
SIRA SZDE

Geleneksel Trk toplum yaamnda, ak ifadesinde kullanlan aralara rnek verebilir misiniz?

YETKNLERN ROMANTK BALANMASI

Sosyal psikologlar, yetikinlerin romantik aklarnn, balanma kuramyla aklanabileceini belirtmektedirler. Bu nitenin balarnda; bebekle bakcs arasnda karlkl balanma yaandn sylemitik. Balanma, bebek iin ok nemli olan gvenlik duygusu verir. (Hazan ve Shaver, 1987; Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000), yetikin sevgi ilikilerinin birka ynden bebeklerdeki balanmaya benzediine inanmaktadr. Yetikin sevenlerin ball da bebeklerde olduu gibi karlkldr: Ayrlta sknt, yaknl srdrmek iin aba ve birlikte zaman geirme. Yine bebek balanmas gibi, yetikin romantik balanmasnn da biyolojik bir kkn olduuna inanmaktadrlar. Yetikin romantik balanmas, ocuklukta balanmann daha nce detayl akladmz ekline benzemektedir: gvenli, ekinen ve endieli-kararsz balanma. Tabi ki bebek ve yetikin balanmas arasnda farkllklar da vardr. rnein yetikin balanmalar karlkldr. Yetikin einden bakm alrken ayn zamanda ona bakm verir. Sonra; yetikin balanmalar yatlar arasnda olur. Bir baka fark, yetikin balanmalar ounlukla cinsel ekicilii ierir. Bu konuda vurgulanmas gereken ilgin bir nokta da ocuun anne-babasyla kurduu balanmann nitelii, yetikinlikte kuraca balanmann da niteliinin belirleyicisi olmasdr.
SIRA SZDE

Bebek ve yetikin balanmasn kyaslaynz.

nite 6 - Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler

97

zet
AMA

nsann sosyal bir varlk olarak sahip olduu temel zelliklere rnekler verebilmek. nsanolu, yaamnn ounu bakalaryla birlikte geiren toplumsal bir hayvandr. Deneysel almalar, insanlarn belli bir duruma ya da ortama ilikin korkular arttnda, arkada arama, birlikte olma eilimlerinin artn gstermektedir. Bebeklerin, kendilerine bakmakla sorumlu kiilerle arasndaki balanma ilikisinin tr vardr: gvenli, kanan ve endieli/elikili balanma. Yetikinlerin sosyal ilikilerinin onlara kazandrdklarn, Weiss balanma, toplumsal btnleme ve rehberlik olarak snflandrmtr. Yalnzlk, toplumsal ilikilerimizin nitelik ve nicelik olarak yetersiz olduuna ilikin duygularmzn bizde uyandrd rahatszlktr. Yalnzlk geici bir durum olmakla, kronik olmaya kadar deiebilmektedir. nsanlardaki duygusal yalnzlk balanma ile; sosyal yalnzlk ise sosyal btnlemedeki skntlardan kaynaklanmaktadr. Kiileraras ekicilii etkileyen faktrleri sayabilmek. Kilerars ekicilik, yaknlk, tanklk benzerlik ve kiisel zelliklerden olumlu etkilenmektedir. Biz tutumlar, deerleri, gemi yaantlar ve kiilikleri bakmndan bize benzeyen insanlar daha ok sevme eilimindeyiz. ekicilii artran kiisel zellikler scaklk, yeterlik ve fiziksel ekiciliktir.

AMA

Tutkulu ak ile arkadaa sevginin zelliklerini ayrt edebilmek. Pek ok insan evlilik iin ak nemli bir nkoul olduunu dnr. Bu alanda alan uzmanlar,tutkulu akla (akn balang evresinde yaad heyecan ve duygu youn deneyim) arkada akn (derin sevgi, gven ve uzun sreli olma duygusu tama) birbirinden ayrmaktadrlar. Yetikin ve bebek balanmasnn farklarn sayabilmek. Aratrmalar, bebeklikteki balanma kuramn yetikinlerin romantik ilikilerine de uygulamaktadrlar. Yetikinler, sahip olduklar gvenli, kanan ve endieli balanma trlerine gre snflandrlabilmektedir. Balanma biimi romantik ilikinin niteliini etkilemektedir.

AMA

AMA

98

Sosyal Psikoloji

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi insanlarn bakalaryla birlikte olma isteini artran bir faktrdr? a. Cesaret b. Zenginlik c. Sorunlarndan kama d. Yardm etme istei e. Fakirlik 2. Aadakilerden hangisi kaygl/karasz balanmaya neden olabilecek bir bakc zelliidir? a. ocuun ihtiyalarn karlamada iten olmama b. ocuun ihtiyalarn karlamay reddetme c. ocuun varlndan mutlu olmama d. ocuun ihtiyalarn karlamada bazen ilgisiz kalma e. lerini ocuktan nemli grme 3. Aadakilerden hangisi ocuktaki balanmann bir zellii deildir? a. Balanma ocua zg olup tek ynldr b. Balanma ocukla bakc arasnda ift ynldr c. Balanma evre hakknda ocua bilgi verir d. Balanmann genetik kkleri vardr e. Balanma renmeyle ilgilidir 4. Aadakilerden hangisi sosyal ilikilerin insana salad yararlardan biri deildir? a. Deerin teslimi b. Sosyal ayrma c. Yol gsterme d. Destek duygusu e. Bakm frsat 5. Aadakilerden hangisi yalnzlk olarak nitelenemez? a. Hi arkadan olmamas b. Yeteri kadar arkadan olmamas c. Arkada ilikilerinden doyum alamama d. likilerin yzeysel olduunu dnme e. Yalnz kalma istei

6. Aadakilerden hangisi iki kii arasndaki ekicilii olumsuz olarak etkileyen faktrlerden biridir? a. Benziyor olmak b. Tank olmak c. lgi alanlarnn farkll d. Ayn etnik kkenden olmak e. Deer yarglarnn benzerlii 7. Aadakilerden hangisi ekicilii etkiyen yeterlik zellii ile ilgilidir? a. yi yemek piiriyor olmak b. yi giyinmek c. Yakkl olmak d. Gler yzl olmak e. Yardmsever olmak 8. Fiziksel ekicilie sahip kiilerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Grup ierisinde daha rahattrlar b. Aranan kiilerdirler c. Konukandrlar d. Tembeldirler e. Arkada canlsdrlar 9. Ak duygusu iin aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Her toplumun kendine gre ak tanm vardr b. Akta kadnlar erkeklerden daha vericidir c. Akta erkekle kadnlardan daha vericidir d. Ak insana ac verir e. Akn dile getirilii kltrden kltre deiir 10. Aadakilerden hangisi yetikindeki balanmann, bebek balanmasndan farkl olan zelliidir? a. Karlkldr b. Ballk srdrlmek istenir c. Ayrlk znt veriri d. Biyolojik kkenleri vardr e. Cinsel ekicilik ierir

nite 6 - Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler

99

Yaamn inden
Bugn Amerikada, 60 milyonun zerinde ailenin nternet balants vardr. Sleek, 1998). Giderek artan sayda insan, sadece ilerinde deil, arkada ve akrabalaryla iletiimlerinde de nterneti kullanyor. et-odalarnn poplerlii giderek artyor; bilgisayara dayal gruplar, lkenin drt bir yannda ayn konulara ilgi duyan ya da ayn hastalklardan muzdarip insanlar bir araya getiriyor. Acaba nternet modern sosyal yaam nasl etkilemektedir? Kimi insanlar nternetin, ortak ilgilere dayal sosyal ilikiler kurmada; corafi snrllklar ortadan kaldran yeni frsatlar saladna inanyor. Buna karlk eletirmenler, nternetin, birbirini hi tanmayan insanlar arsnda yapay arkadalklar kurduunu sylyorlar. Onlara gre bilgisayar oyunu ve nternetin ekicilii, arkada ve tandklarla olan yz yze etkileim zamann silip sprmektedir. nternet kullanmnn sosyal yaam nasl etkilediini ortaya koymak iin Carnegie Mellon niversitesinde bir grup aratrmac, nternet kullanmnn sosyal katlm ve ruh saln etkilediini saptamlardr. Youn nternet kullanm aile ile olan iletiimi azaltmakta; evredeki arkadalarla olan birliktelii azaltmakta, yalnzl artrmakta ve daha ok depresyona neden olmaktadr. nternet kullanm sosyal ilikileri nasl zayflatmaktadr ? Bu sorunun olas bir yant, nternet sosyal temasn yerini almaktadr; tpk elenmenin bir biimi olan TVnin, sosyal ekilmeye neden olmas gibi. Aratrmaclar bu iddiay kabul etmiyorlar; nk diyorlar, insanlar nterneti mektuplamak, ilgi ve et gruplarna katlmak iin kullanyorlar. Buna karlk aratrmaclar da; nternetin insanlar, gl yz yze iletiimin yerine basit toplumsal balantlar koymaya ynelttiini sylemektedirler. Onlar nternet zerinde kurulan pek ok arkadaln zayf olduunu sylyorlar. Bu konuda yaplan aratrma bulgular, kukusuz, nternet tutkunlar arasndaki tartmalar alevlendirecektir. nternetin yaammza getirdii saysz kolaylklar kadar skntlara da neden olduu bir gerek. Kesin yarglara varmak iin bulgular ortaya dkle dursun; nternet kullanclarnn, bu teknolojinin bireysel yaammz zerindeki etkilerini ciddiye almalar gerekmektedir. (Taylor, Peplau ve Sears, 2000, s.259).

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. d 3. a 4. b 5. d 6. c 7. a 8. d 9. e 10. e Yantnz yanl ise, nsann zellikleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, ocuklukta Balanma konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, ocuklukta Balanma konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Sosyal likilerin Yararlar konusunu tekrar okuyunuz Yantnz yanl ise, Yalnzlk konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, ekicilik konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, ekicilii Etkileyen Faktrler konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, ekilcilii Etkileyen Faktrler konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Ak konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Yetikinlerin Romantik Balanmas. konusunu tekrar okuyunuz.

100

Sosyal Psikoloji

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Ayvak B. Er, M. N.; Erku, A. Klak, T. S. (2000). Psikoloji Terimleri Szl. Trk Psikologlar Dernei Yaynlar No 22, Ankara. Bilgin, N. (editr), (1991). Sosyal Psikolojiye Giri. 2. Basm, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No 48., zmir. Ccelolu, D. (1991). nsan ve Davran -Psikolojinin Temel Kavramlar-. Remzi Kitabevi, stanbul. Franzoi, S. L. (2000). Social Psychology. Second edition, McGrawHill, New York. Freedman J.L.; Carlsmith, J. M.; & Sears, D. O. (1993). Sosyal Psikoloji, eviren: Ali Dnmez, 2. Nbask, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara. Goldstein, F. H., (1980). Social Psychology. Academi Press Inc, Orlando, FL. Micher, H. Andrew; Jhon D. Delamater; Shalom H. Schwarts, (1986). Social Psychology. Harcourt Brace Publishers, Sandiago, CA. Morris, C. G. (2002). Psikolojiyi Anlamak. Third edition, eviri editrleri: H. Belgin Ayvak ve Melike Sayl, Trk Psikologlar Dernei Yayn, Ankara. Taylor, S.E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social Psychology. Prentice Hall, New Jersey.