245

Siyasal Deime ve Devrim

13

Efendiler, buraya kadar sylediklerim bir tek maddenin zetidir. Bundan sonra gelen maddede: Mill Mcadele btn genilii ile stanbula doru ilerlemektedir. Ferit Paa ve arkadalar bunu bilmektedir. Ztlileri de bu bilgileri isteyip aydnlannz dedikten sonra, o gnlerde yaplm olan baarl hareketlerin raporlarn zetleyerek akladm ve: artk btn bu hareketleri durdurmak yalnz ve ancak bir tek eye baldr. O da kabine bakanlnn mill dvy btn anlamyla benimseyecek bir zata verilmesi ve o zatn da bu mill dvy kavrayarak ona gre tedbir almaya girimesidir dedim. Btn bu sylenenler karsnda siz kardeimin de bir dnceleri varsa ltfen bildirmenizi rica ederim cmlesinden sonra, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi adna Mustafa Kemal diye imzam koydum. (Kaynak: M. Kemal Atatrk, Nutuk, Cilt 1, Kamer Yaynlar)

246

Siyaset Bilimi

Amalarmz
Bu niteye altktan sonra; siyasal deiimin nasl gerekletiini, siyasal deiime yol aan etkenler ve ncleri tanmlayacak, siyasal yaamda devrimlerin yeri ve nemini ve kar devrim olgusunu tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Siyasal Deiim Devrim Ekonomik Yap Siyasal Yap Siyasal Snf Devrim Sosyolojisi Kar- Devrim.

indekiler
GR ENKENLER VE NCLER Deimede Belirleyici Etken Toplumsal Snflar ve Sekinler ktidarn El Deitirmesi DEVRM SOSYOLOJS Devrimci Dnce ve Eylem Devrim ve Kar Devrim

nite 13 - Siyasal Deime ve Devrim

247

GR
Siyasal deimenin etkenlerini gn na karmak ve varsa kurallarn saptamak, siyaset bilimi asndan elbette ki ok nemlidir. Siyasal deimeyi genel olarak toplumsal deimeden bamsz olarak ele almak ne kadar yanlsa, onu sadece toplumsal-ekonomik deime tarafndan belirlenen bir uzant saymak da o lde hataldr. Bu balk altnda nce siyasal deimedeki temel etkenler ve ncler, sonra da devrim sosyolojisi zerinde duracaz.

ETKENLER VE NCLER
Doal, demografik, ekonomik, kuramsal ve kltrel etkenlerin siyasal deimeye ayr ayr katk yaptklarn sylemek yeni bir ey olmaz. Burada asl tartlmas gereken konu, hangi etkenlerin belirleyici olduu, ya da en azndan ncelik taddr. Ama siyasal deiimi ve giderek devrimi hazrlayan koullar kadar, o ortam iinde nclk ilevini yklenen toplumsal g ya da gler de nemlidir. ncln toplumsal snflarda m, yoksa siyasal sekinlerde mi olduu konusunda da farkl grler vardr.

Deimede Belirleyici Etken

Toplumsal deime konusunda iki temel gr bulunduunu biliyoruz. Toplumsal deimede belirleyici etkenin ekonomi olduunu savunanlarla, siyasal kurumlarn ncelik ve bamszln ne srenler ayr kuramsal ereveler oluturuyorlar. Birinci grupta Marksistler hareket noktas olarak retim biimini alrken, Marksist olmayanlar retim dzeyine nem veriyorlar. kinci gruba gemeden, zellikle Marksist kuram ksaca anmsatmakta yarar var. Siyasal deiimi ve giderek devrimi hazrlayan koullar kadar, o ortam iinde nclk ilevini yklenen toplumsal g ya da gler de nemlidir. Marxa gre, toplumsal evrimde itici g ya da belirleyici ge, retim teknikleridir. retim teknikleri retim biimini, yani retimle ilgili kurumlar ve zellikle de mlkiyeti belirler. retim biimi ise, siyasetin de iinde bulunduu bir dizi kurumu kendi gereklerine uygun olarak biimlendirir. Belirli retici gler belirli bir retim biimini, retim biimi belirli bir snfsal yapy, toplumsal snflar arasndaki g, denge ya da dengesizlii de belirli siyasal kurumlar yaratyor demektir. Siyasal kurumlar da bir kez olutuktan sonra alt yap zerinde etki yaparlarsa da, bu durum, siyasal kurumlarn altyap tarafndan belirlendii gereini deitirmez. Marksizmde siyasal kurumlarn snf atmalar sonucunda, ekonomik gc elinde bulunduran egemen snfn gereksinmelerine gre, o snfn ayrcalklarn koruyacak biimde olutuu gr bulunur. Ekonomik etkenler iinde retim dzeyine, yani ekonomik gelimilik dzeyine ncelik verenler iinse, siyasal kurumlar bu ekonomik dzeyin gereklerine gre biimlenirler. Walt W. Rostow, ekonomik glerle siyasal gler arasndaki balanty, dolaysyla, ekonomik yap siyasal yap ilikisini Marxdan farkl bir biimde kuruyor. Ekonomik gelime derecelerine gre toplumlar be gruba ayrdktan sonra, btn toplumlarn bu aamalardan getiini ne sryor. Rostowa gre, her aamaya uyan siyasal model farkl olmak zorundadr. Ekonomik gler deitike, toplumsal ve siyasal gler de deiecei iin, eski siyasal model, yeni ekonomik model karsnda yetersiz kalacaktr. Walt W. Rostow, ekonomik g siyasal g ilikilerini nasl aklamaktadr?

Marxa gre, toplumsal evrimde itici g ya da belirleyici e, retim teknikleridir. retim teknikleri retim biimini, yani retimle ilgili kurumlar ve zellikle de mlkiyeti belirler.

SIRA SZDE

248

Siyaset Bilimi

Toplumlar aras ilikiler arttka, toplumsalekonomik gelimede geri kalm olanlar, gelimi olanlardan giderek daha fazla etkilenmeye balamlardr.

Siyasal kurumlarn toplumsal -ekonomik yap tarafndan belirlendii grn paylaanlar, zellikle Batl toplumlarn evrimlerinden esinlenmilerdir. Bu, toplumlarn daha ok kendi i dinamikleriyle deiime uradklar dnemler iin geerli bir gzlemdir. Oysa toplumlar aras ilikiler arttka, toplumsal- ekonomik gelimede geri kalm olanlar, gelimi olanlardan giderek daha fazla etkilenmeye balamlardr. Geri kalmlk ksr dngsnn krlmasnda ya da gelimelere yetime abalarnn hz kazanabilmesinde, siyasal kurum ve srelerin bir hareket noktas oluturabilecei inanc domutur. stelik, alt yap deitii halde siyasal kurumlarn deimemekte direnmeleri ve toplumsal- ekonomik deime zerinde etkili olmay srdrmelerine de rastlanabilmektedir. Sovyet modeli gemite bunun en belirgin rneini oluturmutur. Ekonomiye kar siyasetin nceliini savunan, siyasetin ekonomiye yn verdiini ne sren kuramlarn en nemlisinin Raymond Arona ait olduunu syleyebiliriz. Aron, Marksistlerin kapitalizme zg saydklar birok niteliin aslnda sanayi toplumlarnn ortak zellikleri olduunu vurgulayarak ie balyor: Marx, kapitalizmin temel zelliklerinden birisinin sermaye birikimi olduunu vurguluyordu. Oysa biz bugn kesinlikle biliyoruz ki, bu btn sanayi toplumlarnn ortak bir zelliidir. Daha ok retmek isteyenler, giderek artan llerde sermayeyi makineye yatrmak zorundadrlar. Arona gre; kapitalizm ile sosyalizm arasndaki temel fark, byme modellerinin farkllndan kaynaklanmaktadr. Byme modellerinin farkll ise, siyasal kararlarn farkllndan domutur. Sovyet Devriminin oluumunda ekonomik koullarn rol olmakla birlikte, asl rol siyasal koullar oynamtr. Marxn ngrd ekonomik koullar olgunlamad halde, devrim gereklemitir. Sovyet ekonomisinin birok zellii ise, Partinin ve onun ideolojisinin bir rndr: Sovyet ekonomisinin planlanmas, parti yneticilerinin ald kararlarn dorudan sonucudur. Bu kararlar, siyasal olarak adlandrlan zel toplumsal sistem iinde alnmaktadr. Aron sadece ekonomiler arasndaki farkn deil, ayn zamanda toplumsal birok farkn da siyasal yapdan kaynaklandn savunuyor: Tm toplumlar, bireyler ve gruplar asndan karmak bir yapya sahiptir. Tm toplumlarda gelirler ve yetkiler asndan farkllklar vardr. Gelirleri, yaam biimleri ve dnceleri az ok birbirine benzeyen gruplar btn toplumlarda bulunur. Ama Batda bu gruplar rgtlenme hakkna sahipken, Sovyetler Birliinde bu haktan yoksundurlar. Bu temel ayrm ise, tamamen siyasal niteliklidir. Raymond Aron, siyasetin ekonomiye nceliinin ok ak olduu kansndadr: amzda, sanayi toplumlarnn farkl trlerini karlatran herkes, her sanayi toplumu, trnn zelliinin siyasetten geldiini grr (...). Birok ortak zellii olan ada sanayi toplumlar, ncelikle kamusal iktidarlarn dzenlenmesiyle birbirlerinden ayrlrlar. Bu dzenleme de daha sonra ekonomik sistemin ve gruplar aras ilikilerin birok zelliklerini peinden srkler. nsan asndan siyaset ekonomiden daha nemlidir, otoritenin dzenlenmesi, yaam biimini toplumun dier yanlarndan daha fazla ilgilendirir. Aronun, toplumsal farklarn siyasal yapdan kaynakland savn tartnz.

SIRA SZDE

nite 13 - Siyasal Deime ve Devrim

249

Toplumsal Snflar ve Sekinler

Deimede belirleyici etkenin ekonomik ya da siyasal oluu kadar, nclk ilevini hangi toplumsal gcn yerine getirdii de nem tar. Toplumsal snflarla, siyasal sekinlere nem veren grler bir kez daha gndeme gelir. Marksist kurama gre, toplumsal ve siyasal deimenin itici gc, toplumsal snflar arasndaki atmadr. Bu atmay ise, retim aralarnn zerindeki zel mlkiyet dourur. retim aralarnn zel mlkiyeti rekabeti, rekabet byk baln kk bal yutmasn ve sonuta tm retim aralarnn kk bir varlkl aznln elinde toplanmasn kanlmaz klar. Kk varlkl aznlk, bu yoldan varlksz bir ounluun retici gcn smrm olur. Bylece de, retim ilikileri giderek snf ilikilerine dnr. Bu ilikinin bir yannda sermayeye ve retim aralarna sahip bir snf, teki yannda ise emeinden baka satacak eyi bulunmayan bir baka snf yer alr. Smrlen snflarn varlkl snflar devirmek iin verdikleri ura, tarihin itici gcdr. Toplumsal deime ve devrim bu itici gcn rndr. Marksist kurama gre, toplumsal ve siyasal deimenin itici gc nedir? Aklaynz. Marksist kuramclar, zellikle sanayi toplumu aamasnda, iki temel snf arasndaki elikilerin byk bir aklk kazandn savunurlar. Sanayileme, byk lde sermaye, makine ve insan gcnn bir araya gelmesini gerektirmitir. Varlkl snfn elinde biriken olanaklar ne kadar bykse, fabrikalarda bir araya gelen iilerin says da o lde byktr. ki snf arasndaki uzlamaz atma, kapitalist toplumda, tarihin hibir dneminde olmad kadar belirgin duruma gelmitir. Marksist kuram, ii snfna tarihsel bir ilev ykler. Kapitalist toplum dzenindeki rekabet, daha ok kr edebilmek amacyla iileri srekli yoksullatrr. Ayn ii daha ucuza yapmaya hazr isiz kitleler bulunduu srece, cretlerin boaz tokluuna kadar dmesi kanlmazdr. Fabrikalar ok sayda iinin bir arada yaamasna neden olduu iin, ii snfnn durumun bilincine varmas kolaylar. Sonunda egemen kapitalist snfa bakaldran ii snf, devrimi gerekletirecektir. retim aralarnn zel mlkiyeti kalknca smr kalkacak, o smry srdrebilmek iin var olan devlet basksna gerek kalmayacak, uzlamaz elikilerin bulunmad yeni bir toplumsal dzen doacaktr. Marx, egemen snflarn ideolojisinin ii snfn uyuttuunu, onun gerei grmesini engellediini savunur. Bu nedenle de, ii snfnn bilinsiz ayaklanmalar bir devrim yaratamaz. yleyse ii snfna sosyalistlerin yardm etmesi gerekir: Sermaye ve toprak iverenlerin mlkiyetindedir. inin ise, bir mal gibi satmak zorunda bulunduu emeinden baka bir eyi yoktur. Biz, bu sistemin sadece tarihin belirli bir evresini oluturduunu, yok olacan ve yerini daha stn bir toplumsal dzene brakacan vurguluyoruz... i snf, nereye varacan bilmeden kendiliinden harekete geer. Sosyalistler bu hareketi yaratmadlar, sadece iilere hareketin zellii ve amalarn anlattlar. Karl Marxn ok ak olan szlerinde de gryoruz ki; Marksizme gre toplumsal deimenin ve devrimin ana gc ii snf, yardmc gc ise devrimci sosyalist harekettir. Baka bir deyile; toplumsal snflarn oynad rol, siyasal sekinlerin rolnden daha nemlidir. Gene Marksist kuramclardan olan Nicos Poulantzas zellikle egemen snf kavramn n plana karyor. Egemen snf, kendisine yardmc olan toplum kesimleriyle birlikte bir iktidar blou oluturur. Bu blok iinde, ekonomik gce saSIRA SZDE

Marksist kurama gre, toplumsal ve siyasal deimenin itici gc, toplumsal snflar arasndaki atmadr.

Marksizme gre toplumsal deimenin ve devrimin ana gc ii snf, yardmc gc ise devrimci sosyalist harekettir.

250

Siyaset Bilimi

hip bulunan egemen snfn yan sra, devlet aygtn ileten kadrolardan oluan bir de ynetici kesim vardr. Ynetici kesim, egemen snfn karlarn savunabildii gibi, baz durumlarda gei dnemlerinde, ynetici kesimin greli bir bamszla sahip olduu sylenebilir. (Eski egemen snf gcn yitirirken, yeni egemen snfn henz ipleri tamamen eline geirememi oluunun yaratt denge, bu duruma olanak salar.) Marksist kuramn boluklarndan hareket eden Ralp Dahrendorf ise, toplumsal deimeyi atan gruplar arasndaki g dengesinin deimesine balar. Toplumsal yaamn olduu her yerde mutlaka atma ve atmann olduu her yerde de kanlmaz olarak deime olacaktr. Dahrendorfa gre deime, ynetici kadrolardaki deimeyle balar. Ynetici kadrolardaki deime, karlarda ve deerlerde deimeyi kanlmaz klar.
SIRA SZDE

Poulantzasa gre egemen snf kimlerden oluur? Aklaynz. Dahrendorfa gre, bu temel deime modelinin yan sra iki farkl deime biimi daha olanakldr. Ynetilen snftaki baz gelerin ynetici snfa szmas ya da atan kesimler arasndaki ibirliine gidilmesi durumunda, deime evrim biiminde ortaya kar. Ynetici snfn zamanla kart snf ya da snflarn dncelerini uygulamaya balamas da nc bir deime biimidir. Bu son iki durumda atma yumuar. atmay sertletiren ortamlar iddet kullanmn, yapsal deimenin hzl ve kkl olmasn gndeme getirir. Toplumdaki temel elikinin snflar arasnda olmaktan ok, sekin aznlkla sekin olmayan ounluk arasnda olduu grnn, Paretodan beri eitli kuramlarn temelini oluturduunu biliyoruz. Paretoya gre, sekinlerin giderek nitelike zayflamalar ya da sayca azalmalar, onlarn yerini bakalarnn almasna uygun bir ortam hazrlar. Eer sekinler, toplumun alt tabakalarnda ortaya kan en baarllar aralarna alabilirlerse sekinlerin dolam srer. zellikle ynetici sekinlerin, kendi aralarnda katlmaya elverili niteliklere sahip bulunanlara bu olana tanmalar durumunda ise, iktidar kavgas sertleir ve sekinlerin toptan deiimi olayyla karlalr. Devrim budur.

SIRA SZDE

Paretoya gre sekinlerin dolam ve devrim arasndaki fark nedir? Tartnz. Gerek Pareto ve gerekse Mosca toplumsal snflarn sadece sekinler arasndaki kavgann destek gcn oluturduu grn savunurlar. Ynetenler deiebilir, ama ynetilenler hep ayn kalacaktr. ada siyaset biliminin, hem toplumsal snflar hem de sekinler gereine yer verdiini sylemek yanl olmaz. Toplumsal snflarn siyasal deiimdeki rol ne kadar yadsnamazsa, sekinlerin ayn deiimde oynadklar rol de gz ard edilemez. Sekinlerin toplumsal-siyasal deime etkilerinin yoldan gerekletiini syleyebiliriz: Sekinler, iinde bulunduklar toplumlardaki karar alma srelerinde nemli bir arla sahiptir. Siyasal- toplumsal dzeydeki karardaki arlklaryla, ya deimeyi hzlandrr ya da yavalatc ynde etki yaparlar. Guy Rocher bu durumu yle tanmlyor: Toplumsal deimeyi veya o deimeye direnci, zellikle etkili olan ya da stratejik konumlarda bulunan eitli kiilerin aldklar kararlarn bir sonucu saymak olanakldr. nemli kararlar snr-

nite 13 - Siyasal Deime ve Devrim

251

l saydaki kii tarafndan alnr. O snrl saydaki kiinin ald karar ise, ksa ya da uzun srede tarihsel geliimi etkiler. Sekinler zerindeki snfsal etkiler, aldklar tm kararlarn tamamen baml olduu anlamna gelmez. Toplumsal kuramlar ve yaam koullarn dorudan etkileyen kararlarn yan sra, o kararlar etkileyen kltrel ve toplumsal psikolojik ortamn yaratlmasna da sekinler katkda bulunurlar. Durumlarn bilincine varlmasnda, sorunlara yaklamda hep bu tr katklarn etkisi hissedilir. Toplumu ilgilendiren kararlar, kltrel ve toplumsal - psikolojik ortamla az ok uyum iinde olmak zorundadr. Kararlarn etkisi kendisini abucak duyurabildii halde, sekinlerin bu trden katklarnn sonular hemen grlmeyebilir. Bir ideolojinin hazrlanmas, yaylmas ve etkisini gstermesi uzun zaman ister. Ama bu etki genellikle uzun mrldr. Gelecekteki birok karar, bu ok nceleri yaplm almalardan etkilenecektir. Sekinler dnce ve davranlaryla toplumun belirli kesimlerine ve bazen de tmne ekici gelirler. Belirli llerde de olsa, onlara benzemek eilimi yoktur. ktidar sekinleri, taklit edilecek modeller olutururlar. ktidara yaklamak isteyenleri, gelecein sekinlerini etkileyerek, siyasal deiime bu yoldan da katkda bulunmu olurlar. ada toplumlardaki farkllama, deiik toplum kesimlerinin szcln yklenen yeni sekinlerin ortaya kmas sonucunu dourmutur. Ynetici sekinlere kout olarak ortaya kan ii sekinler, ifti sekinler, kadn sekinler, renci sekinler, asker sekinler ve benzerlerinin, temsil ettikleri toplum kesimlerinin gereksinmelerine uygun ideolojiler gelitirmeleri doaldr. Bylece sekinlerin okluu ideolojilerin okluunu, ideolojilerin okluu da atmalarn artmas sonucunu yaratr. Toplumsal ve siyasal deime hz artar. Sekinlerin, toplumsal ve siyasal deiime etkilerini aklaynz.
SIRA SZDE

ktidarn El Deitirmesi
ktidarn el deitirmesi, siyasal deimenin nemli bir aamasn oluturur. Bu nedenledir ki, bu el deitirmenin hangi srelerin etkisiyle gerekletii, siyaset biliminin ana ilgi alanlarndandr. Daha nce de vurguladmz gibi; bir rejimin kararll (istikrar), toplumdaki gler dengesini iyi yanstmas ile doru orantldr. ktidarn en gllere verilmesiyle, iktidarn dnda kendinden daha byk bir g kalmayaca iin, devletin otoritesi ve rejimin sreklilii gvence altna alnm olur. Demokrasilerde en ok oyu alanlarn iktidara getirilmeleri altnda yatan varsaym, en ok oyu alann toplumdaki en gl destee sahip bulunduu varsaymdr. Eer -u ya da bu nedenle- en ok oyu en byk gler toplayamamlarsa, demokratik rejim tehlikede demektir. ktidarn dnda kalan g ya da gler, devletin otoritesinin ve toplumsal barn srekliliini tehlikeye sokar. Bir rejimin kararll (istikrar), toplumdaki gler dengesini iyi yanstmas ile doru orantldr. Tartnz. Bir siyasal iktidarn toplumsal gler dengesine uygun biimde olumas da sorunu srekli olarak zmez. nk toplumsal koullar deitike, toplumdaki g dengeleri de deiir. Salkl bir siyasal sistem, g dengelerindeki deiiklie kout olarak siyasal iktidarn el deitirmesine olanak veren kurallar ve sreleri ieSIRA SZDE

252

Siyaset Bilimi

ren bir sistemdir. Toplumda, iktidarda bulunanlardan daha byk bir g ya da gler olumusa, rejim iinde bir bunalm gndemde demektir. Ama rejimin kurallarna gre iktidar -bu yeni gler dengesini yanstacak biimde- el deitiremiyorsa, yani rejimin kurallar bu yeni glere iktidar yolunu tkam ise, bunalm rejim iinde olmaktan kar rejim zerine kayar. Bu yeni glerin iktidara gelebilmeleri iin, rejimin deimesi kanlmaz olur. O yeni gler, nnde sonunda rejimi deitirirler, kendilerini iktidara getirecek ve orada tutabilecek bir ereveyi kurumlatrrlar. Genel olarak kabul edilen modele gre, rejim demokratik olsun olmasn, siyasal iktidarn belirlenmesinde ekonomik iktidar, yani ekonomik gc ellerinde bulunduranlar byk nem tar. Ama toplumsal gler dengesini sadece ekonomik etkenin belirlediini sanmak -zellikle ada toplumlarda- yanltr. ada sanayi toplumlarnda, ekonomik iktidar kavramnn yanna bir de toplumsal iktidar kavramn eklemek gerekmektedir.
SIRA SZDE
Ekonomik gcn ok daha belirleyici olduu ortamlarda bile, yapsal ya da dnemsel ekonomik bunalmlarda, ekonomik iktidarn siyasal iktidar denetimden karmas olasl ortaya kar.

Toplumsal koullarla toplumsal g dengeleri arasnda nasl bir iliki vardr, tartnz. Siyasal iktidarn belirlenmesinde ekonomik gc tek etken saymak, bizi, ekonomik iktidarn dnda kalan bir toplumsal snf ya da snflar birliinin, hibir zaman iktidara ulaamayacaklarn ne srmeye gtrr. Oysa ekonomik gcn ok daha belirleyici olduu ortamlarda bile, yapsal ya da dnemsel ekonomik bunalmlarda, ekonomik iktidarn siyasal iktidar denetimden karmas olasl ortaya kar. nk, ekonomik bunalm dnemlerinde, toplumsal dzenin arklar, karlalan sorunlar ve kitlelerin beklentilerini karlayamaz duruma gelir. Ekonomik gce dayananlar zayflarlar ve toplumdaki destekleri azalr. O gszlk, karlarn koruma endiesi iinde, onlar bask ve iddet yoluna iter. Toplumsal patlamalar nlemenin, siyasal iktidarda kalabilmenin baka aresini bulamazlar. Toplumsal dzenin u ya da bu lde deimesini isteyen gler iin, siyasal iktidara ulama yolunun genellikle ekonomik bunalm dnemlerinde almas bundandr. nk dzendeki arklarn doal ilevlerini yerine getirebildikleri koullarda, dzen, sorunlar zebilecek, gereksinmeleri kabul edilebilir bir dzeyde karlayabilecek olanaklara sahiptir ve dolaysyla da egemen snf gldr. Bu zmleme bizi, dzen deiiklii nerenlerin hibir zaman rahat koullarda siyasal iktidar olamayacaklar gereini kabule gtrr. Ama bir kez oraya ulatktan sonra, snfsal tabanlarn glendirecek admlar atmak, egemen snfn gcn krarak egemenliini sona erdirecek bir sreci harekete geirmek ya da hzlandrmak olanana sahip olabilirler. Baka bir deyile, snfsal tabanlarnn toplumsal ve ekonomik iktidar ele geirmesini kolaylatrmak asndan, siyasal iktidarlar baz nemli olanaklar salarlar. Ekonomik iktidara sahip olmad halde, bir toplumsal g birliine siyasal iktidar olanan salayan g toplumsal iktidardr. Baz kuramsal zmlemelerde bir lde unutulmasna karn, toplumsal iktidar kavram, ada oulcu toplumlarda byk bir nem kazanmtr. Toplumsal dzenin u ya da bu lde deimesini isteyen gler iin, siyasal iktidara ulama yolu neden genellikle ekonomik bunalm dnemlerinde alr? Tartnz. Marksizmin ana kuramclar da, kapitalist bir toplumda bile, ii snfnn gcnn, toplum iindeki siyasal oranndan kat kat daha byk olduunu vurgulamak

SIRA SZDE

nite 13 - Siyasal Deime ve Devrim

253

gereini duymulard. Bu bir yandan, iilerin retim srecinde oynadklar roln neminden, te yandan da, bilin dzeylerinden ve rgtl olularndan kaynaklanmaktadr. yleyse, bilinli ve rgtl bir ii snfnn oyu ile, bilinsiz ve rgtsz, retim srecinde ayn derece nemli rol oynamayan dank snfsal kkenli kiilerin oylarnn ayn arlkta olamayaca aktr. Tpk ekonomik iktidarn sahipleri gibi... Toplumsal iktidar ne anlama gelir? nemi nedir? Eer toplumsal iktidar kavram sz konusu olmasayd, ekonomik iktidar temsilen saysal ounluu salayan ve siyasal iktidar ele geirenlerin egemenliklerinin hibir biimde kesintiye uramamas gerekirdi. Oysa bu biimde oluan siyasal iktidarlarn, toplumsal iktidarn ortaklarn gz nne almadklarnda yklabildiklerinin rnekleri oktur. Bu gibi durumlarda, ekonomik iktidara sahip olanlarn, yani egemen snflar n yaptklar ey, siyasal iktidarn yeni sahiplerini kendi dorultularna girmeye zorlamaktan ibarettir. Demek ki siyasal iktidar, ya ekonomik ya da toplumsal iktidara dayanmak zorundadr. Egemen olarak adlandrlan snflarn dnda kalan toplum kesimlerinin, zellikle ii snfnn, nicelik ve nitelike yeterli bir rgtlenme dzeyine ulamad durumlarda, toplumsal iktidar da ekonomik iktidarn yrngesinde demektir. Bu gibi durumlarda, ekonomik iktidar elinde bulunduran snflar, demokratik hak ve zgrlklere saygl olmaya zorlayacak hibir g yoktur. Toplumsal bar -bir avu aydnn huzursuzluuna karn- o dnem iin srekli ve salamdr. Tersine, ekonomik bunalm dnemlerinde toplumsal iktidarn siyasal iktidar zerindeki etkisi artar ve ekonomik gcn temsilcisi olarak siyasal iktidara ulaanlar bile, toplumsal iktidara sahip olanlara byk dnler vermek zorunda kalrlar. ktidarlarn bar yoldan korumann baka bir aresi yoktur. Toplumsal iktidar dengesine ters den, ama ekonomik iktidara dayanarak saysal ounluu salayan ve siyasal iktidar olanlar, toplumsal patlamalar nleyemezler. Kukusuz ki, toplumsal iktidarn tek sahibi, rgt ve bilin dzeyi ne olursa olsun, ii snf deildir. Dier bask gruplarnn ve bu arada zerk anayasal kurulularn da belirli bir arlklar vardr. Bu arlk, onlarn kurulu toplumsal dzenin ilemesi bakmndan tadklar neme bal olarak artar veya azalr. Toplumsal iktidarn sahipleri kimler olabilir? Gnmz Trkiye toplumu zelinde tartnz. Ekonomik iktidarn, yeterli bir kalknma hzn salayabildii ve bu gruplarn beklentilerine yant verebildii oranda, toplumsal iktidar iinde de kendine uygun bir denge salamas olanakldr. Bunlar, dzenin gl olduu, ekonomik iktidar toplumsal iktidar, siyasal iktidar lsnn ayn gler tarafndan denetlenebilmesi sonucu, toplumsal bar ve siyasal kararlln sreklilik kazand dnemlerdir. Ama ne zaman ki ekonomik iktidar bunalm iine der; egemen snflar toplumsal iktidar iindeki desteklerini ii snfna ve onun siyasal rgtne kaptrabilirler. Siyasal iktidar saysal ounluunu korusa bile, toplumsal bar koruyamaz. Sanayilemenin ileri bir dzeye vard lkelerde, toplumsal iktidar iinde srekli olarak etkisini koruyan g ii snfdr. Ama ii snfnn mesleksel rgtleri kendi aralarnda birleememi ve kendilerinden yana olan siyasal rgtle btnleememilerse, bu durumdan ekonomik iktidarn temsilcilerinin yararlanmas kanlmazdr. Ekonomik iktidar kendi siyasal rgt ile btnletii iin, siyasal iktidaSIRA SZDE

Kukusuz ki, toplumsal iktidarn tek sahibi, rgt ve bilin dzeyi ne olursa olsun, ii snf deildir. Dier bask gruplarnn ve bu arada zerk anayasal kurulularn da belirli bir arlklar vardr.

SIRA SZDE

254

Siyaset Bilimi

ra da egemen olacaktr. Oysa rnein; toplumsal iktidar ile sol partilerin btnletikleri skandinav lkelerinde, siyasal iktidar genellikle ters ynde belirlenmektedir. Bilinli ve rgtl bir ii snfnn tam desteini salam olan sol partiler ise, kar gler zorlamadka, demokratik sol yelpazeden kolay kolay sapmamakta ve bar yntemlerden uzaklamamaktadrlar. Sosyalistlerin bar yollar yadsdklar lkeler, genellikle ii snfnn mesleksel rgtleri ile gl bir sol partinin btnlemesinin gerekleemedii ya da bar yollarn tkanm olduu lkelerdir.
SIRA SZDE

Sanayileme ile ii snfnn gl olup olmamas arasnda nasl bir iliki vardr. Tartnz. Trkiye gibi sanayilemenin belirli bir aamasna varm lkelerde de, ii snfnn gc farkl bir dzeyde olduu halde, benzeri bir durumun var olduunu gryoruz. Toplumsal iktidar iindeki g dengesinde ii rgtlerinin arlnn greli azlna karlk, orta snf temsil eden bask gruplarnn nemli bir kesimi, ekonomik iktidarn sanayilemi lkelerdeki kadar gl olmamasnn sonucu, zaman zaman ii snfnn yanna itilmektedir. Gelime srecindeki lkelerde ekonomik iktidarn yapsal gszl, gcn ondan alan snflarn zgrlk olmalarn, orta snflarn beklentilerini karlamalarn zorlatrmaktadr. Bylece, lml toplumsal adalet istekleri karsnda bile dehete kaplabilen bir cepheyi temsil eden iktidarlarn, orta snflarn nemli bir kesimine de ters dmesi kanlmaz olabilmektedir. Demek ki, siyasal iktidarn, ya ekonomik iktidara ya da toplumsal iktidara dayanarak olumas sz konusudur. Toplumsal iktidara kar oluan siyasal iktidarlarn, belirli bir gelime dzeyine ulam olan lkelerde, toplumsal bar salamalar, kitle hareketlerini nlemekte aciz olmamalar otoritelerini toplumun tmne kabul ettirmede sknt ile karlamamalar zordur. Toplumsal iktidarn desteine dayanarak, toplumsal dzende kkl baz deiiklikler yapmak amac ile oluan siyasal iktidarlar bekleyen en nemli tehlike ise, ekonomik iktidar ellerinde bulunduran snflarn direncidir. Bu en azndan balang dnemi iin, ekonomik sorunlarn artmas anlamna gelir. Toplumsal iktidarn karsnda oluan siyasal iktidarlar bekleyen glkler nelerdir?

Sanayilemenin ileri bir dzeye vard lkelerde, toplumsal iktidar iinde srekli olarak etkisini koruyan g ii snfdr.

SIRA SZDE

DEVRM SOSYOLOJS
ok farkl tanmlar yaplsa da, devrim toplumsal dzendeki kkl deiimler anlamna gelir. Ekonomik yapdaki ve siyasal durumlardaki deimeler de bu genel deiimin paralardr. Bu nedenle devrim sosyolojisi, siyaset biliminin en ilgi ekici blmlerinden birisini oluturur. Devrimci dncenin devrimci eyleme dnme srecini ve devrim, kar devrim olgularnn bilimsel deerlendirmesini bu balk altnda yapacaz.

Devrimci Dnce ve Eylem

Devrimci dncenin tarihin her dneminde var olmasna karlk, devrim ancak belirli koullarn bir araya gelmesiyle gerekleir. Ama buna bakarak, devrimci dncenin devrimin gereklemesinde rol bulunmadn syleyemeyiz. Devrimci dnce de, devrimi yaratan koullarn bir parasdr. Devrimci ortamn nesnel (objektif) koullar ne kadar var olsa da, o koullarn bilincine varlmasnda ve kurulacak yeni dzenin temellerinin belirlenmesinde devrimci dnce, yani devrimci ideoloji nemli yer tutar. Bilin gesinden yoksun toplumsal patlamalar, devrim srecine ancak dolayl olarak katkda bulunabilen ayaklanmalar olarak kalr.

Devrim toplumsal dzendeki kkl deiimledir.

nite 13 - Siyasal Deime ve Devrim

255

Toplumsal patlama ile devrim arasndaki fark nedir? Devrimci dnce, tarihteki her devrimden esinlenen bir birikimdir. Her yeni devrimci ideoloji de, o birikimden yararlanr, ondan baz geleri tar. Fransz Devriminden Amerikan Devrimine, Rus Devriminden, Kemalist Devrime, Kba Devriminden in Devrimine kadar, devrimcilerin sylev ve yazlarnda birok ortak nokta bulunabilir. Devrimci dnce, iinde yer ald ideolojiye gre belirlense de, her eyden nce, tamamen farkl mutlu bir gelecek iin, bugnk toplumsal dzeni tmyle yadsr. nsann zgrln, eitliini, toplumun mutluluunu ve haka bir dzeni savunur. Bunlar btn dnemlerde, btn toplumlar ve btn insanlar iin nem tayan evrensel ilkelerdir. nsan, toplumsal dzenin rn olan ktlklerden korumak iin, o dzeni yeni temeller zerine yeni batan kurmak gerektii ne srlr. imdiki dzen kt, gelecekte kurulacak olan iyidir. yleyse devrime kar kan herkes ktle destek olmakta, toplumun mutlu geleceini geciktirmektedir. Bu nedenle de, o kii toplumun dmandr ve gelecein toplumunda yeri yoktur. Devrimci dnce, yepyeni bir gelecekten sz ederken, onu bir d olmaktan karmak ve somutlatrmak iin, gemiin yitirilmi mutlu bir dneminden de destek alr. Bu, tarihin derinliklerinde kalmakla birlikte, gelecein ideal toplumuna yakn gibi grnen bir dnemdir. Oysa bazen o sz edilen dnemin var olduu, ya da ne srlen biimde var olduu bile kukuludur. Yakn gemi yadsnrken, uzak bir gemii daha iyi koullarda gelecekte yakalamak vaat edilir. Byk dinler de evrelerinde devrim yarattklar iin ada devrimci dnce ile gemite peygamberlerin syledikleri arasnda baz benzerlikler bulunmas artc olmamaldr. Peygamberler de, iinde bulunduklar toplumun dzenini en ar biimde suluyorlard. ada devrimciler ise, insann bugnk dramn eytan lara dayandrrken gelecekteki kurtuluunun da elinde olduunu sylyorlar. Peygamber gibi, devrimci de, cennete ulamak iin insandan zveri ve aba istiyor. Hangi koullarda devrimci dnce devrimci eyleme ve giderek devrime dnr? Bu sorunun ok kolay ve kestirme bir yantnn olmadn syleyebiliriz. Ama bu, devrimci bir ortam iin gerekli ipularna sahip bulunmadmz anlamna da gelmez. Bu konuda ilk vurgulayabileceimiz nokta, sanlann tersine, devrimle yoksulluk arasnda mutlak bir balantnn bulunmaddr. Yoksulluk iindeki bir toplumda devrim grlmezken, ok daha varlkl bir toplumda devrim patlak verebilir. rnein; geri kalm lkelerin yoksul kylleri arasnda, devrime yardmc olabilecek bir bakaldrma eilimine rastlanmad gibi, gelimi batl lkelerin kenar mahallelerinde sefalet iinde yaayan isiz ve yar isiz kesimlerde de benzer bir eilime ounlukla rastlanmaz. Oysa varlkl, gelimi toplumlardaki yoksulluk, dierlerinden daha byk ve rahatsz edici bir eliki oluturur. Allm ve bir anlamda kabul edilmi yoksulluk, devrimci bir ortam dourmaz. nk benzeri ortamlarda yaayan toplum kesimleri iin, kendi gncel yoksulluklarnn dnde daha iyi bir dnya umudu yoktur. Oysa umudun olmad yerde devrim de olmaz; insanlar bu dnyaya yneltemedikleri umutlarn te dnyaya yneltirler. Hi deilse te dnyadaki mutluluu tehlikeye atmak istemezler. Byle bir ortamda, ancak ani ve nemli olumsuz deimelerdir ki patlayc bir gerilim yaratabilir.

SIRA SZDE

Devrimci dnce her eyden nce, tamamen farkl mutlu bir gelecek iin, bugnk toplumsal dzeni tmyle yadsr.

256

Siyaset Bilimi

Karl Marx, kapitalist toplumda sanayi iisinin durumunun giderek ktleeceini ve bu ktlemenin bir noktadan sonra devrimci patlamaya dneceini ngryordu. Alexis de Tocqueville konunun bir baka yann vurgulamaya alt: Devrim her zaman durumun daha da ktlemesiyle patlak vermez. Daha sk rastlanan, ar yasalara yaknmadan rza gsteren bir halkn, o yasalarn yk biraz hafifleyince iddetli bir biimde tepki gstermesidir. Devrimin ykt rejim, yklmann hemen arkasnda ortaya kandan neredeyse her zaman daha iyidir. Deneyimler bize gsteriyor ki, kt bir hkmet iin en tehlikeli an, o hkmetin kendi kendisini dzeltmeye balad andr. Uzun bir bask dneminden sonra halkn biraz rahatlatmak isteyen bir prensi kurtarabilmek iin, dahi olmak gerekir. aresiz olduu dnlerek sabrla boyun eilen bir ktlk, kurtulabilme dncesi dounca tahamml edilmez olur.
SIRA SZDE

Yoksulluun devrimci bir ortam dourmas iin ne gibi etkenlere gereksinim vardr? Tartnz. Bir kurama gre; devrimin gerekleebilmesi iin nce toplumda umutlarn domas, sonra da o umutlarn yerini d krklna brakmas gerekir. Yaam koullarnn srekli dzeldii bir toplumda, o koullarda hzl ve beklenmeyen bir gerileme olursa, devrimci bir ortamla kar karya bulunulduu sylenebilir. Yeni umutlarn doduu ve yeni gereksinmelerin karlanmas ansnn herkese ak olduu bir toplumda devrim olmaz. Nasl ki, umutlarn domasna elverecek dnemlerden gememi olan toplumlarda da devrimin patlak vermesi sz konusu deildir. Crane Brinton, ngiliz (1640-49), Fransz, Amerikan ve Sovyet devrimlerini karlatrmal olarak inceledikten sonra, u ortak noktalar saptyor: Drt devrim de belirli bir gelime dzeyine varan toplumlarda ortaya kt. Bir umutsuzluktan deil, tersine, beklentilerin gereklememesinden ve devrimin daha iyi koullar yarataca umudundan dodu. Drt rnekte de, devrim ncesinde iddetli snf atmalar vard. Ama ayrcalkl snfa kar asl mcadeleyi veren en yoksul snf deil, ayrcalkl snfa en yakn olanaklara sahip bulunan snft. Aristokrasiyi burjuvazi, yani gelien toplumsal-ekonomik koullar iinde giderek glenen snf ykt. Devrim ncesinde grlen en dikkati ekici zelliklerden birisi de, aydnlarn rejimi tam anlamyla terk etmi olularyd. Aydnlar bir yandan rejimi ve yneticileri ok sert bir biimde eletirirken, te yandan da devrimci ideolojinin oluumuna ve yaylmasna katkda bulunuyorlard. Hkmet organlar, yetersizlikten ya da ihmalden dolay ilemez duruma gelmilerdi. Yeni koullarn yaratt sorunlar karlayamyorlard. Ynetici snf, bir zamanlar gcn oluturan niteliklere ve kendine olan gvenini yitirmiti. Ynetici snfn bir blm devrimci harekete katlmt. Hkmet kar karya bulunduu parasal sorunlar kesinlikle zemeyecei izlenimini veriyordu. Devletin kaynaklar yetmiyor, bavurulan zm yollar birbiri pei sra sonusuz kalyordu. Drt rnekte de, halkn honutsuzluunu gsteren ilk hareketleri hkmet gvenlik glerini kullanarak bastrmak istemiti. Ama gvenlik glerinin kt kullanlmas sonucunda karklklar azalacana artm, yaylmt. Zamanla polisten ve askerlerden devrimcilere katlanlar olmutu. Kalanlar ise rejimi savunmakta eskisi kadar hevesli davranmyordu.

nite 13 - Siyasal Deime ve Devrim

257

ngiliz, Fransz, Amerikan ve Sovyet devrimlerinin ortak ynleri nelerdir? Devrimci dnce eyleme dnt zaman, dnce ile eylem arasnda mutlak bir uyuma olamaz. deolojinin ngrdkleriyle, toplumun var olan koullar arasnda, istenilenle yaplabilenler arasnda her zaman bir farkllk bulunur. Ayn ekilde, kitlelerin beklentileri ve istekleriyle, devrimin nclerinin gsterdii hedefler arasnda da bir fark vardr. Bu fark aldka, devrimcilerin iddet kullanmalarndaki zorunluluk artar. nder, bu farkn olabilirlik snrn iyi izdii lde hareket alann geniletir, kitleleri ynlendirme olana artar. rnein; Mustafa Kemalin bykl, devrimi, hareketin toplumsal tabannn beklenti ve isteklerinin ok daha ilerisine gtrebilmi oluundadr. Andr Decouflnin de vurgulad gibi; Devrim kendine zg bir zihinsel evren yaratr. Yalnz bu evrenin incelenmesidir ki, devrimin niin kendi yandalar tarafndan canl bir gerek olarak hissedilmesi ve yaanmasna karlk, kartlar (ve daha genel olarak da onun dnda kalanlar) tarafndan sapm bir olay gibi kabul edildiini aklar. Bu basit bir kar kartl gibi grlrse, hibir ey anlalmam demektir?

SIRA SZDE

Mustafa Kemalin bykl, devrimi, hareketin toplumsal tabannn beklenti ve isteklerinin ok daha ilerisine gtrebilmi oluundadr.

Devrim ve Kar Devrim

Biraz basite indirerek, devrimi dzen deiiklii olarak tanmlayabiliriz. Toplumsal dzenlerin belirlenmesinde ise en byk etken, teknolojik dzey ve ona baml olarak ekonomik yapdr. Ekonomik gc ellerinde bulunduranlar ya da denetleyenler, toplumsal ve bu arada siyasal kurumlarn, o ekonomik yapnn ilemesi ve gelimesini kolaylatracak biimde olumasn salamaya alrlar. Bunu sadece kendi karlarnn deil, ayn zamanda toplumsal gelimenin de gerei olarak grrler. nk toplumsal gelimede itici g olan ekonomiyi kendileri temsil etmektedirler. Eer ekonomik iktidar temsil eden bu kesimlere -allma uyarakegemen snf dersek, bir toplumsal dzeni belirleyen temel ltn egemen snf olduunu syleyebiliriz. Bu snfn nitel ve nicel zellikleri, toplumsal bir dzenin yapsnn ve ileyiinin biimlenmesinde tek deil ama ana etkendir. Her dzen deiiklii istei, u ya da bu lde ekonomik iktidarn el deitirmesinin, dolaysyla da dzendeki temel gcn deimesinin istenmesi anlamn tar. Her dzen deiiklii isteinin altnda yatan aslnda nelerdir? Aklaynz. Pazar ekonomisinin byk burjuvazinin egemenliine gtrd, kolektivist ekonomilerde ise retim aralarnn mlkiyeti devletin elinde olduu iin, egemen snfn bulunmad iddias her zaman doru deildir. rnein; retim aralarnn yzde 90nn zel sektrn elinde bulunduu svete byk burjuvaziyi egemen snf olarak kabul etmek ok zor iken; retim aralarnn kamu mlkiyetinde bulunduu eski Sovyetler Birliinde, yksek brokrasi ve teknokrasi, gerek bir egemen tabaka grnmndedir. yleyse, ekonomik gce sahip olmann, baka bir deyile retim aralarnn mlkiyetini elinde bulundurmann, egemen snf belirleyen kesin bir lt olmadn kabul etmek zorundayz. Egemen snf, retim aralarnn mlkiyetine deil, retim ve paylam srecinde karar verme, denetleme, ynlendirme yetkisine sahip bulunanlardan olumaktadr. Bu nedenledir ki, herkese yetecek kadar retilmedike, ekonominin yaps ne olursa olsun, ayrcalkl snf olgusunu ortadan kalSIRA SZDE

Kolektif ekonomilerde retim aralarnn mlkiyeti devletin elinde olduu iin, egemen snfn bulunmad iddias her zaman doru deildir.

258

Siyaset Bilimi

drmak olanakszdr. Ancak retim ve paylam srecindeki karar verme srelerine katlan kitlelerin genilii orannda, dzenin demokratik olduu sylenebilir. Baka bir deyile, demokrasi, dzenin olanaklarndan yararlananlarn okluu ve yararlar paylamann hakal lsnde ileridir. Eski dildeki nklap, ihtilal ve slahat szcklerinin karlnda yeni dilde sadece devrim szcnn kullanlmasnn, ok ciddi bir kavram karklna yol atn syleyebiliriz. htilal, siyasal iktidarn snfsal yapsnn deimesidir; yani, farkl toplum kesimlerinin temsilcilerinin iktidara gelmesi bir anlamda ihtilaldir. Byle bir deiikliin mutlaka iddet yntemleriyle gereklemesinde bir zorunluluk olmad ise, en azndan kt zerinde geerlidir.
SIRA SZDE

Egemen snf kimlerden oluur? Siyasal iktidarn yeni sahipleri iin, izlenebilecek iki yol sz konusu olabilir: Ya ekonomik iktidarn olanaklarn, yeni siyasal iktidarn toplumsal tabannn karlar dorultusunda snrlandrmak ya da -bir sre iinde- dorudan ekonomik iktidarn snfsal yapsn deitirmek, yani ekonomik gcn el deitirmesini salamak. Ekonomik iktidarn snfsal yaps, siyasal iktidarn yapsna uygun olarak deitii ve ikisi arasnda zdeleme saland zaman, devrim gereklemi demektir. Devrim, anlk bir deime deil, uzunca bir srecin rndr. Bu sreci oluturan birikimlerin birimi ise, eski dilde slahat, imdi allm karl ile reformdur. Reformlar dzendeki parasal kkl deiimler anlamna gelir. (Dilde reform, dinde reform, eitim dzeninde reform, vergi sisteminde reform, bankaclk dzeninde reform, d ticarette reform, yerel ynetimlerde reform, devlet ynetimlerinde reform gibi...) Yeniden biimlendirme ya da yeniden dzenleme demek olan reformlarn bir araya gelmesiyle oluan nicel birikim, bir noktadan sonra dzenin niteliini deitirir. Kemalizmi anlatrken de vurguladmz gibi; nasl bir devrim tanmndan hareket edersek edelim, devrimleri ikiye ayrarak inceleyebiliriz: Birinci grupta, bir evrim sonucu oluan devrimler vardr. Fransz Devrimi, bunlarn en nl rneini oluturur. Koullar ve toplumdaki g dengesi deimi, ama eski koullara gre oluan ve eski g dengesini yanstan toplumsal ve zellikle de siyasal kurumlar deimemekte direnmi, toplumsal - ekonomik gelimeyi zorlatrmaya balamlardr. Burada sz konusu olan, eski kurumlar yeni koullara uydurmaktr. Yani st yapy alt yapya uydurmaktr. Fransz devrimi niin evrim sonucu oluan bir devrim olarak kabul edilmektedir? kinci grupta yer alan devrimler ise, belirli tarihsel koullardan yararlanarak, toplumlarn evrimini hzlandrmak, baz evreleri atlamak amacn tar. Bu tr devrimlerin en iyi rneini de, Sovyet ve Trk devrimleri oluturur. Gerek Lenin, gerekse Mustafa Kemal, Birinci Dnya Savann lkelerindeki eski dzeni koruyan gleri, maddi ve manevi adan ypratmasndan yararlanarak, evrimin henz zorunlu klmad yeni bir toplumsal dzeni yaratacak sreleri harekete geirmilerdir. Ama alt yap deiikliini hzlandrmaktr. Bunun iin de, ulalmak istenen alt yapya uygun st yap kurumlar ara olarak kullanlr. Siyasal kurumlar, birinci gruba giren lkelerde sonu iken, ikinci grupta bir balang noktas olutururlar.

Ekonomik iktidarn snfsal yaps, siyasal iktidarn yapsna uygun olarak deitii ve ikisi arasnda zdeleme saland zaman, devrim gereklemi demektir.

SIRA SZDE

nite 13 - Siyasal Deime ve Devrim

259

Birinci trden devrime, daha ok gelimi lkelerde, ikinci trden devrime ise, evrimleme srecinde geride kalm olanlarda rastlanr. st yapnn alt yapy deitirmesiyle gerekleen devrimlere hangi lkelerden rnek verilebilir? Toplumdaki gler dengesinin deimesine karn, eski gler dengesinde ar basan glerin karlarna gre biimlenmi olan kurumlarn deimemekte direnmesi, devrimin nesnel (objektif) koullarn oluturur. Var olan bu dzeni eletiren ve yeni bir dzenin ilkelerini ieren ideoloji ise, devrimin znel (subjektif) koulu saylabilir. Devrimi, bilinsiz bir ayaklanmadan, kzgnlk birikimlerinin krp dkmeye dnmesinden ayran ana zellik, sahip olunan devrimci bilintir. Evrim sonucu doan devrimlerde, ideoloji evrime kout olarak doar, devrimci eylem iinde geliir. Byle bir devrimde, znel koullarn (ideolojinin) arl, nesnel koullarn ok gerisinde kalr. Oysa -geri kalm lkelerdeki- ikinci trden devrimlerde, nesnel koullar yeterince olumad iin, znel koullarn nemi artar. znel koullar, bir anlamda, devrimi olanakl klan nesnel koullardaki eksiklii giderme, boluu doldurma ilevini stlenir. Burada ideoloji, gene devrimci eylem iinde baz deiikliklere uramakla birlikte, devrim ncesinde hazr olarak vardr ve ounlukla da, ana izgileriyle gelimi lkelerden aktarlmtr. Byle bir durumu, giderek zaten o lkelerin dzeyine daha hzl bir biimde ulamak olduu iin, doal karlamak gerekir. Devrimci ideoloji, devrimin ncs glerin toplumsal zelliklerine gre baz deiimler getirmekle birlikte, ana dorultuda ayn kalr. Her devrim, belirli toplumsal glere dayanarak gerekleir. O glerin yeterince gelimedii ortamlarda ise, devrimci ideolojinin kendisi, yaratt bilin ve kitlesel etkiyle devrimci bir g oluturabilir. Bir ayaklanmann, bir hkmet darbesinin, bir bamszlk savann, tarihi hzlandrmak amacndaki bir devrime dnmesinde, devrimci ideolojinin etkisi byktr. Ama ideolojinin devrimdeki arlnn artmas lsnde, o ideolojinin dogmatiklemesi olasl da artar. nk ideoloji, bir anlamda var olmas istenilen, ama henz var olmayan koullarn rndr. Marx, evrim sonucu ortaya kan devrimlerde ideolojinin oynad rol yle anlatyor: Bilin reformu, dnyann kendi bilincine varmasn, kendisini yanltan d durumundan kmasn, eylemlerini, kendisine anlatmaktan ibarettir. O zaman grlecektir ki, maksat gemi ile gelecek arasna byk bir izgi izmek deil, ama gemiin dncelerini gerekletirmektir. Gene grlecektir ki, insanlk yeni bir greve balamyor, ama iin asln renmi olarak eski iini gerekletiriyor. Marksist kuramda, devrimlerde ideolojinin rol nasl aklanmtr? Toplumsal evrimi hzlandrmaya ynelik devrimler asndan bilin gesi, dolaysyla ideoloji daha byk nem tar. Geri kalm bir lkede -kaynaklarn ktlndan dolay- ekonomik bymeyi salamak, halk eitmekten, kltrel alanda deiim yapmaktan daha zor olduu iin, devrimciler ncelii ideolojiye verirler. Devrimin itici gcn oluturacak yeni insan yaratmaya alrlar. deolojinin nclndeki kltr devriminin Kemalist devrimde olduu kadar, Maoist ve Castrist devrimlerde de, birok Afrika devriminde de n plana kmasn doal karlamak gerekir. Devrimin resmi ideolojisi yaygnlatka, iktidarn kartlar zerinSIRA SZDE

Her devrim, belirli toplumsal glere dayanarak gerekleir. O glerin yeterince gelimedii ortamlarda ise, devrimci ideolojinin kendisi, yaratt bilin ve kitlesel etkiyle devrimci bir g oluturabilir.

SIRA SZDE

260

Siyaset Bilimi

Eer bir iktidara toplumda giderek daha az sayg gsteriliyorsa, bir baka iktidarn yolda olduunu gsterir.

de bir bask oluturarak onlarn silahlarnn nemli bir blmn de ellerinden alr. Marxn gelimi lkelerdeki devrimler asndan yapt ideoloji deerlendirmesinden ok farklsn Che Guevera geri kalm lkeler iin yapyor. Ona gre, bu gibi toplumlarda temel itici g, ideolojinin yarataca devrimci bilin ve heyecandr: Belirli bir lkenin nc insanlarnn, retici glerin genel gelimesi zerine kurulu bilinci, o lkenin gelime dzeyinde retici glerle retim ilikileri arasnda gerekli nesnel elikiler henz bulunmasa bile, sosyalist bir devrimi baarya ulatracak yollar bulabilir. Bu dncedeki gerek pay tartmal olsa da, geri kalm lkelerdeki devrimlerde, ekonomik ve toplumsal gelimeyi hzlandrmak iin insanlarn bilinli etkinliklerine ncelik tannd aktr. Her devrim, iktidarn snfsal yapsnn deimesiyle balar. Eer bir iktidara toplumda giderek daha az sayg gsteriliyorsa, bir baka iktidarn yolda olduunu gsterir. Belirli toplum kesimlerinin temsilcileri gidip, gelimekte olan toplum kesimlerinin temsilcileri, onlarn yerine siyasal iktidar ele geirdiinde bu bir devrim balangcdr. Byle bir deimenin, mutlaka silah zoruyla olmas da gerekmez. deimenin bar yoldan gereklemesi, devrimin sonraki aamalarnn da olabildiince az sarsntl gemesine olanak verir. Ama siyasal iktidar; ancak zor kullanlarak deiiyorsa, yeni siyasal iktidar toplumun nemli bir kesimi yasal saymyorsa, devrim sreci iddete dayanarak yrr. Devrimin getirdii yeni rejim, toplumun byk ounluunun gznde yasallk kazanncaya kadar, bask ve iddet yntemleri giderek azalan llerde srer. Toplumda meruluk kazanan bir rejimin, kendini saydrmak iin g kullanmasna gerek kalmaz. Che Guevera ideoloji deerlendirmesini hangi lkeler iin yapmtr? Eski dzenin egemen gleri, kendi ayrcalklarn sona erdiren yeni dzeni gnl rzasyla kabul edemeyecei iin, tarihte rastlanan devrimlerin ou, ilk aamalarnda, ls deien bir iddet ve bask dnemi yaamlardr. Fransz devriminde, devrimin kendi ocuklarn yedii terr dnemi, Sovyet devriminde Stalin ynetimini de kapsayan yllar, Humeyni devriminde -d savaa karnrejim kartlarna uygulanan acmasz iddet ve benzer rnekler oaltlabilir. Devrime kar olan direncin dzeyi, devrimin bavuraca bask ve iddetin dzeyini belirler. Gaston Bouthoul, devrimlerin iddet yntemlerine bavurup vurmamalarn yle aklyor: Devrimler, kurumlarla zihniyetler arasnda uyum salamaya yneliktirler. Yntemleri iddetten uzak olabilir (Hristiyan ve Gandici devrimler). iddete dayal yntemler, genellikle uzun bir hareketsiz bar dnemin sonunda ortaya kan son aamadr; tpk Fransz devriminde olduu gibi. Nasl devrimci ideolojiler varsa, devrime kar olan, yani kar devrimci ideolojiler de vardr. Yaklamlar asndan bunlar iki kmede toplanabilir: Birinci kmede olanlar, devrimleri nlenemez, kanlmaz, ama kt, zararl olgular olarak grrler. Onlara gre; devrimler toplumun yaamasnn deil, lmnn tohumlarn tarlar; bundan dolay da, umutsuz da olsa, devrimlere kar srekli bir savam vermek gerekir. Andre Decoufl, bu ideolojiyi paylaanlarn grn u cmlede zetliyor: Uygarlk lme mahkmdur, ama insann grevi bu lm ann geciktirmektir. Gryoruz ki, bu tr kar devrimci ideolojiler, kk ok daha eskilere giden, karamsar tutucu ideolojinin bir uzantsndan baka birey deildir.

SIRA SZDE

nite 13 - Siyasal Deime ve Devrim

261

Joseph de Mastre, kar devrimci dncenin nl isimlerinden birisi olarak yle diyor: Kar devrim, ykmann kendisinden baka bir eyi ykmaz... Hilik yolundan hareket edenler hibir ey yaratamazlar... Kar devrim olarak adlandrlan kralln yeniden kurulmas, kartn devrimi deil, devrimin kart olacaktr. kinci kmede yer alan kar devrimci ideolojiler iin devrim, toplumsal lgnlklar ve cinayetlerden oluur. Onlar iin devrimler geici ve yresel olaylardr. Bu tr ideolojilere, zellikle devrimci hareket ezilmesinden sonraki ortamlarda, kar devrimcilerin kendilerini gl hissettikleri dnemlerde rastlanr. Onlara gre; devrimciler insan deil, geri kalm insanlar ya da hayvanlardr. Byle bir inan, devrimci hareketlerin acmaszca ezilmesini merulatracak niteliktedir. Devrim toplumsal bir lgnlk annn rn iken, kar devrim akla ve doal dzene yeniden dn demektir. Kar devrim, ideolojik adan devrimin tersi iken, eylem asndan devrime ok yaklar. Devrimle mcadelede ideolojinin inandrma gcnn yeterli olmadn, devrimci sreci baka yollardan durduramadn grnce, o da silaha ve iddete bavurur. Devrimin yaratt korku bydke, kar devrim giderek bir kitlesel ldrme eylemine dnebilir. Kar devrim hangi koullarda ortaya kar? Tartnz.

Devrim toplumsal bir lgnlk annn rn iken, kar - devrim akla ve doal dzene yeniden dn demektir.

SIRA SZDE

262

Siyaset Bilimi

zet
Bilindii gibi, doal demografik ekonomik kltrel etkenlerin hepsi siyasal yaama ve siyasal katlmaya etki yaparlar. Toplumsal deimeye en ok ekonominin etki yaptn savunanlara karlk bir grup ta siyasal kurumlara ncelik vermektedir. Ekonomiye kar toplumsal evrimde yani deimede siyasetin nceliini savunanlardan birisi Raymond ARONdur. ARONa gre kapitalizm ile sosyalizm arasndaki temel fark, byme modellerinin farkllndan kaynaklanmaktadr. Byme modellerinin farkll ise siyasal kararlarn farkllndan domutur. Toplumsal evrimde - deimede - belirleyici etkenin ekonomik ve siyasal oluu kadar nclk ilevinin hangi toplumsal g tarafndan yerine getirilecei de nemlidir. Toplumsal snflar m? Yoksa siyasal sekinler mi? Marksist kurama gre toplumsal ve siyasal deimenin itici gc toplumsal snflar arasndaki atmadr. Toplumsal deimenin ve devrimin ana gc ii snf, yardmc gc ise devrimci sosyalist harekettir. Ksaca, toplumsal snflarn oynad rol, siyasal sekinlerin oynad rolden daha nemlidir. ada siyaset bilimi, toplumsal snflarn nemini kabul etmekle beraber sekinler gereine de byk nem vermektedir. nk, ilk olarak, sekinler toplumlardaki karar alma srelerinde arlklaryla deimeyi hzlandrr veya yavalatrlar. kinci olarak kararlar etkileyen kltrel ve toplumsal psikolojik ortamn yaratlmasna katkda bulunurlar. nc olarak da, dnce ve davranlaryla toplumun belirli kesimlerine rnek tekil ederler. Onlara zenenler sekinlere benzemek iin gayret sarf eder. Siyasal deimenin nemli bir aamas iktidarn el deitirmesidir. Siyasal iktidarn belirlenmesinde ekonomik gc elinde bulunduranlar, yani ekonomik iktidarlar byk nem tar. Ekonomik iktidar yannda toplumsal iktidar da ok nemlidir. Toplumsal iktidar denilince, ekonomik iktidara sahip olmad halde, bir toplumsal g birliine siyasal iktidar olanan salayan g anlalmaldr. Siyasal iktidar, ya ekonomik iktidara ya da toplumsal iktidara dayanarak oluabilecektir. Devrim, toplumsal dzendeki kkl deiimler anlamna gelir. Devrimi yaratan devrimci dnce, bugnknden tamamen farkl mutlu bir gelecek iin bugnk dzene tamamen kar kar. Byk dinler de bu anlamda devrimdirler. Devrimi yaratan koullar yava yava oluur ve sra eyleme gelir. Devrimlerin bir blm Fransz devrimi rneindeki gibi bir evrim sonucu oluurlar. Yani alt yap oluur, zamanla zorlayarak st yapy deitirir ve kendine uydurur. kinci grup devrimlerde ise farkl bir durum vardr. Sovyet devrimi ve Kemalist devrim belirli tarihsel koullardan yararlanarak toplumlarn evrimini hzlandrmak yolunu semilerdir. Bunun iin de st yapy yenileyerek ve dzenleyerek bunun yardmyla alt yapy deitirmeye almlardr. Yani toplumsal deime yukardan aaya doru olmutur. Bazen iyi hesaplanmam, oturmam devrimler kar devrimleri harekete geirir.

nite 13 - Siyasal Deime ve Devrim

263

Kendimizi Snayalm
1. Marksistlerin kapitalizme zg saydklar birok niteliin, aslnda sanayi toplumlarnn ortak zellikleri olduunu hangi dnr belirtmitir? a. Marx b. Rostow c. Malthus d. Aron e. Montesquieu 2. Sanayilemenin ileri bir dzeye vard lkelerde, toplumsal iktidar iinde srekli olarak etkisini koruyan g aadakilerden hangisidir? a. Asker brokratlar b. Sivil brokratlar c. i snf d. Sekinler e. Topraksoylular 3. Geri kalm lkelerin yoksul kylleri arasnda devrime yardmc olabilecek bir bakaldrma eilimine niin pek rastlanmaz? a. Bu insanlar yaantlarndan memnundurlar. b. Bu insanlar devrimden korkarlar. c. Bu insanlarn kendi gncel yoksulluklarnn dnda daha iyi bir dnya midi yoktur. d. Bu insanlar ynetim tarafndan sindirildikleri iin harekete geemezler. e. Bu lkelerde ii snf henz olumamtr. 4. Aadakilerden hangisi Crane Brinton, ngiliz, Fransz, Amerikan ve Sovyet devrimlerini karlatrmal olarak inceleyerek saptadklar ortak noktalardan biri deildir? a. Drt devrim de belirli bir gelime dzeyine varan toplumlarda ortaya kt. b. Drt devrim de hemen hemen ayn dnemde ortaya kt. c. Drt devrim de aydnlar rejimi tam anlamyla terk etmilerdi. d. Drt devrimde de halkn honutsuzluunu gsteren ilk hareketleri hkmetler, gvenlik glerini kullanarak bastrmak istemilerdi. e. Drt devrimde de ynetici snf gcn yitirmi, ynetici snfn bir blm devrimci harekete katlmtr.

5. Devrim ve kar devrim birbirlerine hangi adan ok yaklarlar? a. Eylem b. deoloji c. Zamanlama d. Dayanlan toplumsal snf e. Dnce ekli 6. Marxa gre, toplumsal evrimde itici g ya da belirleyici ge aadakilerden hangisidir? a. Siyasal yap b. Yaam biimi c. retim teknikleri d. Devrimciler e. i snf 7. Kapitalizm ile sosyalizm arasndaki asl farkn byme modellerinden kaynaklandn ileri sren dnr aadakilerden hangisidir? a. Aron b. Rostow c. Poulantzas d. Pareto e. Dahrendorf 8. Poulantzasa gre kendisine yardmc olan toplum kesimleriyle birlikte bir iktidar blou oluturan snf aadakilerden hangisidir? a. Kapitalist snf b. Egemen snf c. retici snf d. Tketici snf e. i snf 9. Marxa gre devrim yapmada ii snfna yardm etmesi gereken g aadakilerden hangisidir? a. Burjuva snf b. Kyller c. Sermaye sahipleri d. Toprak sahipleri e. Sosyalistler 10. Dzendeki parasal kkl deiimlere ne ad verilir? a. Devrim b. nklap c. Reform d. Kar devrim e. htilal

264

Siyaset Bilimi

Yaamn inden
nsan, her zaman kendi iyiliini ister, fakat bunun ne olduunu her zaman kestiremez. Halk hibir zaman bozamazlar, fakat ou zaman aldatrlar; ve halk, ancak aldatld zaman ktle eilimli grnr. Bireylerin istenci ile genel isten arasnda ou zaman byk ayrm vardr; biri zel karlar kollarken, teki ortak kar kollar ve ortak karlar zel istenlerin toplamndan baka bir ey deildir. Fakat bu istenlerden, birbirlerini yok eden artlar ve eksileri karn, geriye ayrmlar toplam olarak genel isten kalr. Yeterince bilgilenmi bir halk, belli bir konuda karar verirken, yurttalar arasnda hibir iletiim bulunmuyorsa eer, ok sayda kk ayrmllktan her zaman iin genel isten doacak ve karar her zaman doru olacaktr. Ama byk birlemenin zararna dolaplar evrilir ve birtakm blmsel birlemeler yaplrsa, bu birlemelerden her birinin istenci, kendi yelerine gre genel isten, devletin istencine gre ise zel isten olur; bu gibi durumlarda insan says denli deil, gereklemi birleme says denli oy kullanan var demektir. Ayrmllk says azald lde elde edilen sonucun genellii de azalr. Hele bu birlemelerden biri , tm tekilere baskn kacak denli bykse, sonu olarak karmzda artk kk ayrmllklarn bir toplam deil tek bir ayrmllk var demektir; artk genel isten diye bir ey de yoktur; ar basm olan gr, zel bir grten baka bir ey deildir. Kaynak: J. J. Rousseau, Toplum Szlemesi, teki Yaynevi, Ankara: 1999.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. c 3. c 4. b 5. a 6. c 7. a 8. b 9. e 10. c Etkenler ve ncler blmn yeniden gzden geiriniz. ktidarn El Deitirmesi blmn yeniden gzden geiriniz. Toplumsal Snflar ve Sekinler blmn yeniden gzden geiriniz. Devrimci Dnce ve Eylem blmn yeniden gzden geiriniz. Devrim ve Kar Devrim blmn yeniden gzden geiriniz. Etkenler ve ncler blmn yeniden gzden geiriniz. Etkenler ve ncler blmn yeniden gzden geiriniz. Toplumsal Snflar ve Sekinler blmn yeniden gzden geiriniz. Toplumsal Snflar ve Sekinler blmn yeniden gzden geiriniz. Devrimci Dnce ve Eylem blmn yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

BOUTHOUL, Gaston. Sociologie De La Politique, PUF, Paris, 1965. BIRNBAUM, Pierre; Chazel, Franois, Sociologie Politique (Textes reunis), Armand Colin, Paris, 1971. CHATELET, Franois; Psier Kouchner, Evelyne. Les Conceptions Politiques Du XXe Siecle, PUF, Paris. COT, Jean Pierre. Et Monuier, Jean Pierre. Pour Une Socioloque Politique, SEUIL, Paris, 1974. DEBRAY, Regis. Devrimde Devrim, (ev: R. Gngr), Toplum Yaynlar, stanbul, 1967. DECOUFLE, Andre. Sociologie Des Revolutions, PUF, Paris, 1968. DUVERGER, Maurice. Diktatrlk stne, (ev. B. Tanr), Dnem yaynevi, stanbul, 1965. KONGAR, Emre. Toplumsal Deime, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1979. LXEMBURG, Rosa. Sosyal Reform ya da Devrim, MaYa, stanbul, 1975. MALAPARTE, Gurzio. Hkmet Devirme Teknii, (ev, N. nol), Varlk Yaynlar, stanbul, 1966. ROCHER, Guy. Le Changement Social, Editions HMH, Paris, 1968. RUNCIMAN, W. Toplumsal Bilim ve Siyaset Kuram, (ev. Erol Mutlu), Teori yaynlar, Ankara 1986. SCHWARTZENBERGER, Roger-Gerard. Sociogie Politique, Editions Montchrestien, Paris, 1971.