181

Siyasal atmada Aralar

10

Yaam sevgisinin gelimesi iin gerekli toplumsal koullara gelince: toplumsal koullarn, bireysel gelime balamnda andm eilimleri yaratt aktr. Ne var ki aadaki grlerin sadece bir balang olmasna karlk, toplumsal koullar konusunda speklasyon yapmak olasdr. Burada anlmas gereken belki de en ak etken, hem ekonomik hemde ruhsal adan ktla kar bolluk ortamdr. nsann enerjisinin ounu saldrlara kar yaamn savunma abas veya alktan kurtulma abas tkettii srece, yaama sevgisinin boulmas gerekir, sonuta lmseverlik beslenir. Yaam sevgisinin gelimesinde nemli bir baka toplumsal koul da adaletsizliin ortadan kaldrlmasdr. Bununla, herkesin tam olarak ayn eye sahip olunmamasn adaletsizlik sayan gr deil; bir toplumsal snfn dierini smrd ve o snf, zengin ve onurlu bir yaamn gelimesine olanak tanmayan koullara maruz brakt ya da baka bir deile bir toplumsal snfn, ayn temel yaam deneyimini bakalaryla paylamalarna olanak tannmad bir toplumsal koulu sz konusu ediyorum; zmlemede adaletsizlikle kastettiim eyse, insann kendi iinde bir ama deil, baka bir insann amacnn bir arac olduu bir toplumsal durumdur. (Kaynak: Eric Fromm, Sevgi ve iddetin Kayna, teki Yaynlar, 2000)

182

Siyaset Bilimi

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; siyasal atmada kullanlan aralar tanmlayabilecek, iddete dayal ve dayal olmayan aralar olarak para, rgt ve kitle iletiim aralar yntemlerini aklayabilecek. iddetin psikolojisi ve terrn sosyolojisine ilikin temel konular tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kitle letiim Aralar Terr dnleyici iddet Tepkisel iddet lmseverlik

indekiler
GR DDETE DAYALI OLMAYAN ARALAR Para Say ve rgt Kitle letiim Aralar DDETE DAYALI ARALAR VE YNTEMLER Toplumsal Glerin Kulland iddet Siyasal ktidarn Kulland iddet iddetin Psikolojisi Trrizmin Sosyolojisi

nite 10 - Siyasal atmada Aralar

183

GR
Siyasal atmada kullanlan aralar, iddete dayal olanlar ve iddete dayal olmayanlar biiminde ikiye ayrarak inceleyebiliriz. Para, say ve rgt, kitle iletiim aralar ikinci gruba girerler. Siyasal atmada amacna ulamak iin yumruktan, sopadan balayarak en gelimi silahlar ve en gelimi iddet yntemlerini kullanmaya, insanlarn niin bavurduklarn incelemek ne kadar ilginse, iddet yolunun sonularna eilmek de o lde nemlidir. Bu vesileyle, siyasal yaamdaki ara-ama ilikisine de deinmi olacaz. Siyasal atmada kullanlan aralar ka gruba ayrlabilir?
SIRA SZDE

DDETE DAYALI OLMAYAN ARALAR

oulcu demokrasinin, sermaye ile emek arasndaki dengeyi hedeflediini, iki tarafa eit katlma olanaklar salad lde salkl ileyebileceini ne srenler vardr. Bu savamda para iverenin, say ve rgt ise iinin gcn oluturur. Kitle iletiim aralarna ise, ii ve iveren dahil, tm toplum kesimlerinin gereksinmesi bulunur. zellikle demokratik rejimlerde, farkl kar ve grlerin arlk kazanmasnda, siyasal kararlar etkilemesinde, kitle iletiim aralarnn nemi byktr.

Para
1848lerin Fransasnda Lamennais yle haykryordu. Konuabilmek hakkn kullanabilmek iin altn gerekiyor, hem de ok altn. Biz ise yeterince varlkl deiliz. Yoksullara susmak dyor! O dnemde, dnceleri yaymann hemen tek yolu yazl basnd. Gazete karmak ve kan gazeteyi yaatabilmek iin gerekli parasal kaynaklara sahip olmayanlar asndan, dncelerini savunabilmenin zorluu bu cmlelelere yansmt. Parann siyasal atmadaki nemi yadsnamaz. Para, kitle iletiim aralarn etkilemenin ya da onlar dorudan ele geirmenin yolu olduu gibi, lkeyi ynetenleri ve o ynetenleri seenleri dorudan etkilemenin de olanaklarn salar. Parann sadece, ticaretin ve sanayinin egemen olduu ada toplumlarda siyasal yaam etkilediini sanmak aldatcdr. Kapitalizmden nceki dnemlere gidildiinde de, servet sahiplerinin siyasal arlklarnn fazlal aktr. Ama derebeylik dneminde, toprak soylular servetin nemini aktan vurgulamaktan, onu n plana karmaktan holanmyorlard. Silah, iyi dvmeyi, silahl glere sahip olmay, siyasal g kazanma asndan daha nemli sayyorlard. Oysa yeterli bulunmayanlarn kaleleri, valyeleri, dolasyla da siyasal etkileri olamazd. Ticaret ve sanayinin ekonomiye egemen olmasyla birlikte, servete aktan verilen nem de artt. Para n plana kmaya balad. Zamanla, paras olanlar kendi gr ve karlarn savunanlarn adayln destekleyip, onlarn seim masraflarn karladlar. Seilmi olanlar, servetin salad olanaklarla etkilemeye altlar. Kamu brokrasisindeki ilerini grdrmek iin benzer yollar kullandlar. Kitle iletiim aralarn kullanarak halka da etki yapmay istediler. Hatta kendi grlerine uymayan hkmetler ibana geldiinde, hkmetleri ekonomik adan g duruma drecek, baarsz gibi gsterecek yollar denediler. Servete aktan verilen nem ne zaman ve niin artmtr? Trkiyenin en geri kalm blgelerinde, eski toplumsal yapnn henz tamamen zlmedii ortamlarda, byk toprak sahiplerinin siyasal etkileri arpcdr.

zellikle demokratik rejimlerde, farkl kar ve grlerin arlk kazanmasnda, siyasal kararlar etkilemesinde, kitle iletiim aralarnn nemi byktr.

SIRA SZDE

184

Siyaset Bilimi

Kapitalizmden nceki dnemlere gidildiinde de, servet sahiplerinin siyasal arlklarnn fazlal aktr. Ama derebeylik dneminde, toprak soylular servetin nemini aktan vurgulamaktan, onu n plana karmaktan holanmyorlard.

Servete ek olarak, kuaklar boyu sren servetin salad saygnlk, onlara byk bir siyasal arlk kazandrmtr. ada toplumlarda semen davranlar genellikle istikrarl olduu halde, aann parti deitirmesiyle birlikte oylarn ynnn byk lde deitii blgeler, giderek azalmakla birlikte vardr. Para silah, belirli partilere veya belirli siyaset adamlarna destek salamak iin de kullanlabilir. Parti kurmak, tm yurda yaylan bir rgt oluturmak, pahal seim kampanyalarn yrtmek iin ciddi parasal kaynaklara gerek vardr. Kiiler ya da kar gruplar, para yardm yaparken elbette ki kendi karlarna gre hareket ederler. Bu nedenle de, servet ve sermaye sahibi kiilerin grlerine yakn olan partiler kolaylkla parasal destek salayabilirken, sol eilimli partiler yelerinin dentileri sayesinde bu eksikliklerini gidermeye alrlar. Para yardmn yapann, sonunda bunun karln istememesi beklenemez. Bunun bir adm tesi ise, kiisel rvete girer. stee uygun bir kararn kmas iin verilecek rvet herhangi bir kamu grevlisine olabildii gibi, bir milletvekili ya da bakana da olabilir. Bakanlara kadar uzanan skandallara yalnz geri kalm lkelerde deil, kkl demokratik geleneklere sahip, gelimi lkelerde de rastlanabilmektedir. Kapal bask rejimlerinde ise, bu tr rvet olaylarnn gizli kalmas daha kolay olduu iin, daha sklkla bavurulmas olasl yksektir. Kapal bask rejimlerinde rvet olaylar niin daha yaygndr? Yasama organndaki ok nemli bir oylamay etkilemek, bir hkmeti drmek ya da baka eilimlerde bir hkmet oluumunu kolaylatrmak iin de para dorudan bir silah olarak kullanlabilir. Oylamaya katlmayacak veya partisinden istifa ederek baka bir partiye geecek milletvekilinin ok eyi deitirebilecei ortamlar vardr. Para silahn dengeleyecek dier aralar hemen sonra greceiz. Ama servet sahibi olmann akl, bilgi, yetenek ve alkanla bal bulunduu grnn gerekleri her zaman yanstmadn vurgulamak gerekir. Kapitalizmin oluum dnemi iin geerli olabilecek bu sav, giderek koullara ters dmtr. Babalarndan servet devralanlarla, ie sfrdan balayanlar arasnda da bir serbest rekabetin var olamayaca anlalmtr.

SIRA SZDE

Say ve rgt
Nasl ki para; servet sahiplerinin, iveren kesimlerinin siyasal mcadeledeki en nemli silah ise, say ve rgt de iilerin ve onun da tesinde geni halk kitlelerinin gcn oluturur. Serveti olan her kii, tek bana bile siyasal yaamda etkili olabilir. Ama cretli ya da dar gelirli toplum kesimlerinin siyasal yaamda arlk tayabilmeleri, saylarna ve rgtlenme dzeylerine baldr. Teker teker hibir arlk, tamayan bu kiiler, kalabalk rgtler oluturduklarnda siyasal kararlar etkileyebilirler. Hatta kendilerinden yana siyasal iktidarlarn ortaya kmasn salayabilirler. oulcu bir demokraside para iveren iin ne ise, rgt de ii iin odur. Salkl bir g dengesinin oluabilmesi, iki tarafn da elindeki mcadele aracn eit koullarda kullanmasna baldr. Parann siyasal amala kullanlmasna kaplar aarken, rgtlenmeye snrlar getirirseniz, denge bozulur. Servet sahipleri siyasal yaamda ar basmaya balarlar. karlarn ve grlerini yeterince savunamayan toplum kesimleri ise bunalma itilmi olur. Toplum alkantlara gebe hale gelir.

nite 10 - Siyasal atmada Aralar

185

oulcu bir demokraside rgtn nemi nedir? Sendikalar ve kitle partileri, emeki ve dar gelirli kitlelerin siyasal yaamdaki arlklarnn artmasnda iki nemli aamay oluturmutur. Grev toplu szleme hakk sendikalarn, oy hakknn genilemesi ise, kitle partilerinin gcn arttrmtr. Sendikalarn ve benzeri meslek rgtlerinin partilerle dorudan iliki kurmalaryla da, para gcnn karsna bir say ve rgt gc kmtr. oulcu demokrasiler ite bu dengenin zerinde durabilmektedirler. zgrlkler bu denge lsnde gereklik kazanabilmektedir. Say ve rgt gc, sava teknolojisinin ok geri olduu, teke tek arpmann savalarn sonucunun belirlenmesinde ba rol oynad dnemlerde, uluslararas siyaset alannda ok nemliydi. Ama kitlelerin asker olarak nem tad o dnemlerde, saysal okluk i siyasette fazla bir arla sahip deildi. Siyasal atma, hemen yalnzca sekinler arasnda oynanan bir oyun gibiydi. Zamanla sava teknolojisi gelitike saynn d siyasetteki nemi azalrken, tersine i siyasetteki nemi artt. Tm yurttalara eit oy hakknn tannmasyla da, bu nem doruk noktasna vard. Geni halk kitlelerinin yeterince bilinli ve rgtl olmadklar ortamlarda, para gcnn siyasal atmada belirleyici olmas beklenebilir. Ancak, sendika, kooperatif, dernek ve nihayet siyasal partiler araclyla rgtlenmi, kk dentilerin bir araya gelmesiyle belirli bir parasal g oluturmu kitleler sz konusu olduunda durum farkldr. Saysal okluk, ancak bilinli ve rgtl olduunda toplumsal ve siyasal bir gce dnr. Yoksa, rnein; tek iveren karsnda tek iinin, tek tccar karsnda tek kk iftinin hibir arl olamaz. Siyasal atmann yalnzca sekinler arasnda getii dnemlerde, bilinsiz kalabalklarn zaman zaman kendiliinden oluan ayaklanmalar bile, onlar lehine hemen hibir eyi deitirmemitir. Say m yoksa rgt m daha nemlidir? Bu soruyu, rgtsz oklua kar rgtl azln daha etkili olaca biiminde yantlayabiliriz. Bunda, birincinin bilinsiz, ikincinin bilinli olmasnn da rol byktr. Gnmzde kitlelerinin rgtlenme nedenlerini Trkiyeden rneklerle aklaynz.

SIRA SZDE
cretli ya da dar gelirli toplum kesimlerinin siyasal yaamda arlk tayabilmeleri, saylarna ve rgtlenme dzeylerine baldr.

SIRA SZDE

Kitle letiim Aralar

Demokratik olsun olmasn, bir rejimde etkili olmak isteyen siyasal gler asndan, kitle iletiim aralar her zaman byk nem tar. oulcu bir demokraside, halkn genel karlarnn ekonomik gc elinde bulunduran aznln zel karlarna feda edilmemesi, kitle iletiim aralar zerinde ikincilerin dorudan ya da dolayl bir denetim tekeline sahip bulunmamasna baldr. Parann sayya ya da baka bir deyile sermayenin emee egemen olmamas, kitle iletiim aralarnn konumuna baldr. Dnce zgrl, dncelerini yayabilme olanaklar bulunmad zaman fazla bir anlam tamaz. Siyasal glerin kitlelere ulaabilmek, kendilerine yanda bulabilmek iin kullanabilecekleri aralarn says, gnmzde tr: Yazl, szl ve grntl basn; yani gazeteler, radyo ve televizyon. rnein; byk ak hava toplantlar, daha nceden bunlar araclyla ortam hazrlamadka ve daha sonra gene bunlar araclyla deerlendirilmedike fazla bir anlam tamayabilir. Yapsalar bile, etkileri geici olur.
Saysal okluk, ancak bilinli ve rgtl olduunda toplumsal ve siyasal bir gce dnr.

186

Siyaset Bilimi

oulcu bir demokraside, halkn genel karlarnn ekonomik gc elinde bulunduran aznln zel karlarna feda edilmemesi, kitle iletiim aralar zerinde ikincilerin dorudan ya da dolayl bir denetim tekeline sahip bulunmamasna baldr.

Demokratik bir toplumda her isteyen gazete karabilir. Ama gelien teknolojinin gerekleri bata olmak zere, birok koul, byle bir giriimi her geen gn daha pahal klmaktadr. Georges Burdeaunun da dedii gibi; Sermayesi olanlar dnceleri seebilirler, ama dnceler sermaye bulamazlar. Dar gelirli toplum kesimleri, bir araya gelerek belirli bir sermaye olutursalar bile sorun zlm saylmaz. nk gnmzde bir gazetenin sat fiyat, onun maliyet fiyatnn ok altndadr. Demokratik lkelerde gazeteler zellikle zel ilanlar ve reklamlar sayesinde yaar ve kazan salar. O reklamlar verenler ounlukla zel giriimlerdir. Onlar da, kendi karlarna ters dnceleri savunan yayn organlarn destelemek istemezler. Serbest rekabete dayal byle bir iletiim ve haber alma sisteminin ne sonu verdiini Duverger yle zetliyor: oulcu bir rejimde kitle iletiim aralar devlet karsnda zgrdr, ama para karsnda zgr deildir. Kapitalist iletiim, normal zamanda yurttalar uyutmak, galeyan halinde olduklarnda da onlar kkrtmak eilimindedir. Oysa normal zamanda yurttalar uyank tutmak, kzgnla kapldnda da yattrmak gerekir. Sermaye sahipleri, ya dorudan kendileri gazete karabilir, ya da zel ilanlar yoluyla gazeteleri etkilemeye alabilirler. Kendileri gazete kardklarnda, bu siyasal amal olabilecei gibi, ticari amal da olabilir. Baz rnekleri Trkiyede de grld gibi, yksek tirajl gazeteleri satn alarak, onlar kamu ynetimi zerinde bir bask arac gibi kullanp kendi ekonomik giriimlerini daha rahatlkla yrtmeyi de deneyebilirler. Birok batl lkede ve bu arada Trkiyede de, basnda belirli bir tekelleme eiliminin gze arptn syleyebiliriz. Tekelleme olmadan da yazl basn sermaye evrelerinin etkisine bu lde akken, bir tekellemenin durumu daha da arlatrd, oulcu demokrasi asndan tehlike yaratt savunulabilir. Ama bu gelimeyi dengeleyebilecek baka sreler gzden uzak tutulmamaldr. Yazl ve grsel basnda tekellemenin olas olumsuz sonularn tartnz. Sol eilimli, yksek tirajl bir gazeteye iveren evrelerinin ilan vermeyecekleri iddias da tartmaldr. O gazete tiraj orannda ilan alamayabilir, ama onun okuyucu kitlesine maln satmak isteyen sermaye evrelerinin onu tmden yok saymas da olanakszdr. te yandan, parasal basklarla bir gazetenin yayn siyasetini deitirmenin beklenen sonucu vermediini kantlayan birok rnek gsterebiliriz. Yayn organnn ynnde yaplan hzl ve kkl deiiklikler, okuyucunun bilinci lsnde tiraj kaybna neden olur (12 Mart dneminde Cumhuriyet Gazetesi ve 12 Eyll dneminde de YANKI Dergisi bu tr ynetim ve dorultu deiiklii geirdiinde, tirajlarndaki hzl farkllama arpc olmutur). Demokrasilerde yurttalarn doru seim yapabilmeleri, doru bilgi edinmelerine baldr. Yazl basnn yksek tiraj ve ok kazan peinde koarken bu ilevi yeterince yerine getirememesi beklenebilir. nemsiz bir cinayet, bir film ya da sahne sanatsnn zel yaam, falanca lke prensesinin ocuk yapmas, geni kitlelerin ilgisini ekmek iin iirilerek, byk fotoraflar ve balklarla verilebilir. Halkn sevin ya da kzgnlklar, gene ayn amala kkrtlabilir. Hi yoktan siyasal kahramanlar yaratlabilir. Verilen bilgilerle halka bir tr ocuk muamelesi yaplabilir. Bu, bazlarnn ne srdkleri gibi, bilinli ve kastl bir uyutma taktiinin deil, daha ok okuyucu ve kazan salama araylarnn sonucudur. Bunu dengeleme grevini de, genellikle radyo ve televizyon yaynlar zerinde gl bir etkiye sahip bulunan devlet yklenir.

SIRA SZDE

nite 10 - Siyasal atmada Aralar

187

Parasal basklarla kitle haberleme aralarnn dorultusunu ve ynetimlerini deitirmek sizce sonu alc mdr? Tartnz. ABD dnda, radyo ve televizyon yaynlarnn da tmden zel kesimin elinde bulunduu bir lke yoktur. Kamunun elindeki radyo ve TV ile zel kii ve kurulularn elindeki yazl basn ok zaman bir denge oluturur. Byle bir denge ierisinde, yanltc bir haber siyaseti izleyen yayn organnn etkisi azalacaktr. rnein; Demokratik Parti iktidar 1954-60 yllar arasnda radyoyu fazla tek yanl kullandnda, bu gl silahn zamanla ilemez hale geldii grlmtr. Buna karlk, siyasal iktidarn etkisine byk lde kapal, zerk bir kamu kuruluu konumundaki ngiliz BBC radyo ve televizyonu ok byk bir etkiye ve saygnla sahiptir. Sezer Akarcalnn da vurgulad gibi; 2. Dnya Sava srasnda, Almanya, savan balarndaki ilerlemesi yenilgiye dnmeye balaynca, moral ykseltmek iin abartl haberleri n plana karnca, Alman halknn sava hakknda doru haberler alabilmek iin BBCyi dinledii bilinmektedir. Kitle iletiim aralar zerindeki sk denetim ada bask rejimlerinin en byk zelliklerinden birisini oluturur. Ama gdml bir basnn ilginlii ve dolaysyla da etkisi kendiliinden azalr. Almanyada Nazilerin iktidarnn ilk yllarnda gazete satlarndaki byk dler dikkati ekmiti. Trkiyede de, yar askeri ynetimlerden demokrasiye geilerde hep tirajlarda ykseliler oldu. Bu rnekler oaltlabilir. Ama hemen her iktidar, elindeki olanaklar kullanarak basn denetlemek, ynlendirmek ister. Yanda basna yardm, muhalif basna bask eilimleri gene 1954-60 dneminde Trkiyede ok belirgindi. Kt ve matbaa mrekkebi tahsislerinde, resmi ilanlarn denetiminde yanl davranlmas yetmeyince, hukuksal bask yollarna bavurulmu ama beklenen sonu elde edilememiti. Hapse giren gazeteci says arttka, halkn resmi bilgilere gveni de azalmt. Demokratik toplumlar, ite haber kaynaklarnn oulculuunu salkl bir kamuoyu oluumunun vazgeilmez koulu sayyorlar. Oysa uluslararas kamuoyunun oluumunda birka dev haber ajansnn tekelinin sz konusu olmaya balad, zellikle bir ksm geri kalm lke tarafndan ne srlyor. Uluslararas haber aknn baz byk devletlerin yararna olarak zaman zaman yanl bir biimde yrmesine kar zmler aranyor.Drdnc g saylan kitle iletiim aralarnn, nemini gnmzde de koruduunu ve hatta arttrdn syleyebiliriz. ada rejimlerde kitle iletiim aralarnn tad nemin nedenlerini tartnz.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DDETE DAYALI ARALAR VE YNTEMLER

Tarih boyunca iddet, siyasal atmann yaygn bir arac olmasayd, atolara, kalelere gerek kalmaz, saraylarn etraf yksek duvarlar ve surlarla evrilmezdi. Devletin amac iddeti yok etmek deil, iddetin yurttalarca birbirlerine ve devlete kar kullanlmasn nlemektir. Devlet, gerektiinde iddete bavurmak tekelini elinde tutmak ister. Ama iddet olanaklarn yitirirse, otoritesini ve etkisini de yitireceini bilir. Devlet niin gerektiinde iddete bavurmak tekelini elinde tutmak ister? nsanlar iddet kullanmaya iten nedenler sadece toplumsal deil, ayn zamanda ruhsaldr. Ayn koullar iinde bulunan baz bireyler iddete bavururken,
SIRA SZDE

188

Siyaset Bilimi

bazlar tepkilerini baka yollardan gstermeyi seerler. iddetin Psikolojisi bu nedenle konumuz asndan nem kazanyor.

Toplumsal Glerin Kulland iddet

Tm siyasal rejimlerin istikrar, siyasal iktidarn toplumdaki g dengesini iyi yanstmasna baldr. En byk toplumsal glerin temsilcileri iktidarda olduu zaman, devlet otoritesinde bir boluk ve rejimde de ciddi bir zayflk sz konusu olmaz. Tersi bir durumda ise, iktidarn dnda kendisinden daha byk bir g bulunaca iin, iktidar otoritesini tm topluma kabul ettirmekte glk eker. Bir bunalm balar.
SIRA SZDE
Devletin amac iddeti yok etmek deil, iddetin yurttalarca birbirlerine ve devlete kar kullanlmasn nlemektir.

Toplumdaki siyasal bunalmlarn temelinde ne yatmaktadr? Toplumdaki g dengesi duraan deil, deiken olduu iin, deien g dengesine bal olarak iktidarn el deitirebilmesi ya da ykselen toplumsal glerin, gleri orannda iktidar etkileyebilmeleri gerekir. Rejimin iktidara ulamak ve siyasal kararlar etkilemek iin koyduu kurallar buna elveriyorsa, g dengesinin deimesinin yaratt bunalm rejim iinde kalr. Siyasal iktidar, yeni dengeleri yanstacak biimde el deitirir. Ama rejim bu yolu tkamsa, siyasal iktidarn dnda daha byk bir g ya da gler birliinin olumasna karn, rejimin erevesi bu yeni durumun siyasal iktidara yansmasn engelliyorsa, bunalm rejim zerine kayar. Bar yollardan elde edilemeyen zm, iddete dayal yntemleri gndeme getirir. Ykselen yeni glerin iktidarn salayacak yeni bir rejim kurulur. Deien toplumsal g dengesine bal olarak siyasal iktidarn el deitirmesine olanak veren rejim, salam ve istikrarl bir rejimdir. Seim, gler dengesinin belirlenmesinde bavurulan bar bir yoldur. Seimler bu amaca hizmet etmekten uzaklatka, bar olmayan ara ve yntemler de devreye girer. Bar aralar etkisini yitirdike, iddete dayal aralar, gler dengesinin siyasal iktidara yanstlmasnda daha ok kullanlmaya balanr. ada toplumlarda, devletin elindeki iddet olanaklarnn bykl, siyasal atmalarda toplumsal glerin iddete bavurmalarn ok zorlatryor. iddet, ancak tm bar yollarn tkand, hak ve dncelerini savunmak ya da iktidara ulamak iin baka bir aracn kalmad inancnn yaygnlat ortamlada etkili ve geerli olabiliyor. Eer ordunun bir kesimi de, bu silahl harekete destek veriyorsa, siyasal iktidarn ksa saylabilecek bir darbe ile el deitirdiine tank olunabiliyor. Tersi durumlarda ise uzun bir i sava balyor. Muhalefetteki gler, dzenli orduya kar savamlarn kr ya da kent eteleriyle yrtyorlar. ada toplumlarda, siyasal iktidarlara kar kullanlan iddetin baarya ulaabilmesinin, byk lde ordunun durumuna bal olduunu syleyebiliriz. Sovyet Devrimi, Birinci Dnya Sava koullarnn maddi ve manevi adan kerttii bir orduya kar baarld. in ve Vietnamda devrim, tpk Kemalist devrimde de olduu gibi, ulusal bamszlk savana kout olarak, onunla birlikte olutu. Bamszlk iin savaan gler, doal olarak orduyla btnlemilerdi. kinci Dnya Sava sonunda Dou Avrupada komnist rejimlerin kurulmas, bu kez- baz durumlarda kurtarc roln de oynayan- Sovyet ordusunun etkisiyle gerekleti. D gcn dorudan karmasyla, iteki dengeler de deiti. Castronun silahl mcadelesinin Kba devrimine kadar uzanmas ise, Batistann amansz diktatrlnn, iddet dndaki btn zm yollarn tkamas sayesinde oldu. Silahl mcadele, o ortam iinde yasallk kazand.

Bar aralar etkisini yitirdike, iddete dayal aralar, gler dengesinin siyasal iktidara yanstlmasnda daha ok kullanlmaya balanr.

nite 10 - Siyasal atmada Aralar

189

ada toplumlarda siyasal iktidara kar kullanlan iddetin baarya ulaabilmesi neye baldr? iddete dayal ara ve yntemler, kukusuz ki silahl savamdan ibaret deildir. Yasal olmayan her zorlama ve yntemi bu snfa sokabiliriz. 1968lerde eitli lkelerde rencilerin bavurduklar boykot ve igaller de baz durumlarda iddete dayal aralar olarak nitelendirilebilir. stemeyen renciler de boykota zorlandklarnda, ders yaplmasna zorla engel olunduunda, artk bar aralardan sz edilemez. iftilerin bir karayolunu kesip trafii engellemeleri, gstericilerin baz arabalar yakmalar, patlayc madde tayan yazlar asmalar da bar yntemler deildir. Bar yollardan dile getirilen istek ve dncelere kamuoyunun ve siyasal iktidarlarn ilgi gstermemesi, bu tr silahsz iddet eylemlerine neden olabilmektedir. Bar eylemlere nem vermeyen kitle iletiim aralar, iddete dayal aralar kullanldnda tutum deitirebilmektedir. iddete dayal yntemler bylece zendirici olmaktadr. Filistin davasna kapal olan gazete sayfalar ve televizyon ekranlar, ancak bir dizi uak karmalar nedeniyle tutum deitirmitir. Silahsz iddet eylemlerine bavurulmasnn temel nedeni nedir? Tartnz.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Siyasal ktidarn Kulland iddet

iddet iddeti dourur. Siyasal iktidara kar iddet kullananlar, siyasal iktidar da kendilerine kar iddet kullanmaya zorlam olurlar. Hele bu iddet, iktidarn da tesinde rejimin kendisine ynelmise, tehdidin bykl lsnde rejim de iddete bavurur. ktidar ele geirecek gce sahip olmadan iddet kullananlar, sonunda bir bask rejiminin gerekelerini ve ortamn hazrlam durumuna debilirler. Tm bask rejimlerinin mant, Cromwellin u cmlelerinde gizlidir: On yurttatan dokuzu benden nefret mi ediyor? Eer yalnzca onuncusu silahl ise, bunun hibir nemi yoktur... Siyasal iktidarn yurttalara kar iddet kullanmasn yasallatran bask rejimleri, genellikle toplumsal bunalmlar sonucunda ortaya kar. Bu bunalmlarn bazlar yapsal, bazlar ise geici i ya da d koullarn yaratt bunalmlardr. Yapsal bunalmlar, zellikle toplumsal-ekonomik yapdaki gelimelere siyasal kurumlarn ayak uyduramadklar durumlarda oluurlar. Ekonomik ve toplumsal glerin el deitirmesine karlk, siyasal iktidar, gcn yitirmi toplum kesimlerinin uzants olmay srdrebiliyorsa, buna olanak veren siyasal kurumlar varlklarn srdrmekte direniyorsa, bu bir yapsal bunalmdr. Ya eski dzeni korumak iin bir bask rejimi kurmak gerekir, ya da eski rejimi iddet kullanarak devirenler, yeni dzen yerleinceye kadar bir bask rejimi kurmak zorunda kalrlar. iddet kullanlmasn yasallatran bask rejimleri hangi tr bunalmlar sonucu ortaya kabilir? Kendi karlarna yardmc olacak baskc bir ynetimin olumasna yardmc olmak amacyla, baz i ve d glerin bunalm kkrtmak iin aba gsterdikleri durumlar da vardr. Hazrlanan ortamdan yararlanarak ya sivil ynetimin sertlemesi, ya da askeri bir ynetimin kurulmas salanabilir. Demokratik kurallar iinde gerekletirilemeyen baz nlemler, atlamayan baz admlar bylece gndeme
SIRA SZDE

ktidar ele geirecek gce sahip olmadan iddet kullananlar, sonunda bir bask rejiminin gerekelerini ve ortamn hazrlam durumuna debilirler.

190

Siyaset Bilimi

Faizme kadar uzanan sac ideolojiler, insann doutan kt olduunu savunurlar. Ancak doutan iyi ve stn yaratlm olan kk bir aznlk bu erevenin dndadr.

getirilebilir. Bunalmn sorumluluu baz toplumsal glere yklenerek, bu glere kar iddet kullanlmas da bir lde merulatrlabilir. Siyasal iktidarlarn geici ya da srekli biimde iddet kullanmalarn eitli ideolojiler asndan da deerlendirebiliriz. Faizme kadar uzanan sac ideolojiler, insann doutan kt olduunu savunurlar. Ancak doutan iyi ve stn yaratlm olan kk bir aznlk bu erevenin dndadr. Doutan bencil ve vahi olan insann kendi bana serbest braklmas, toplumlarn ve tm olarak insanln aleyhine sonular verir. Uygarln ilerlemesi, o kk sekin aznln, geni halk kitlelerini bask ile eitmelerine ve gerektiinde iddet kullanarak iyiye ve doruya doru ynlendirmelerine baldr. Tpk bir obann ve oban kpeklerinin koyunlar ynlendirmesi gibi. Byle bir dnce sistemi iinde elbette ki demokrasiye yer olamaz ve siyasal iktidarn merulatrlan iddetinin geici olmas dnlemez. nk eit olarak yaratlmam olan insanlarn byk ounluu ktdr. yi olan aznln onlara kar geldiklerinde iddet kullanmas ise, bizzat onlarn da yararnadr. Faizmin insan doasna ilikin karsamalar nelerdir? Bu karsamalar karlatrararak tartnz. Devletin kulland bask ve iddet, faist rejimin vazeilmez bir parasdr. Oysa proleterya diktatrl n Marksistler, zorunlu ama geici bir aama saymaktadrlar. Faistler, toplumu insandan gelebilecek ktlklere kar koruduklar dncesindedirler. Solcu bak asnda ise, insann toplumsal ktlklere kar korunmas ncelik tar. Marksistlere, gre; o ktlkleri yaratan kurumlarn temizlenmesinden sonra, artk devlete bile gerek kalmayacaktr. Daha dorusu devletin polisine, jandarmasna, askerine, yani bask ve iddet olanaklarna gerek kalmayacaktr. k noktasnda solcu gre yakn olmakla birlikte, ada liberal dncenin bu iki u arasnda yer aldn syleyebiliriz. ada liberaller de insann doutan iyi olduu kansndadr ve bu nedenle de genel ve srekli bir bask ve iddet kullanlmasna kardrlar. Ama devletin iddet kullanmaktan tmden vazgemesi de dnlemez. nk her toplumda, topluma uyamayan, toplumun dier bireylerine zarar verebilen kiiler bulunabilir. Onlarn varlndan hareketle bir bask rejimi kurmak ne kadar yanlsa, toplumu onlara kar korumamak da o lde yanltr. Hemen tm incelemeler, arala ama arasnda bir uyumun bulunmas gerektiini gsteriyor. Devletin tm bask ve iddet olanaklarnn yok olaca lde bar ve demokratik bir amac hedefleyen Lenin ve yoldalar, o amaca ulamak iin geici bir bask rejimini (proleterya dikttrl) ara olarak semilerdi. 1917den bu yana, toplum, bireyi yabanclatran, bozan kurumlarndan temizlendi, ama geici olmas gereken bask rejimi, bir lde yumuayarak da olsa sreklilik kazand. Daha demokratik bir aamaya ulamann belki de en byk engelini, o amaca ulamak iin seilen ara oluturdu.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Sac ideolojilerde ve zellikle faizmde demokrasiye ynelik olumsuzluunun nedeni neler olabilir ? Tartnz. Tersi bir rnei de Batl komnist partilerinde gryoruz. kta Marksizm-Leninizme sk skya bal olan bu partiler, her zaman aka sylemeseler bile ilk ama olarak proleterya dikttrlne benzer bir kurumlamay ngryorlard.

nite 10 - Siyasal atmada Aralar

191
Her toplumda, topluma uyamayan, toplumun dier bireylerine zarar verebilen kiiler bulunabilir. Onlarn varlndan hareketle bir bask rejimi kurmak ne kadar yanlsa, toplumu onlara kar korumamak da o lde yanltr.

Bar olmayan bu amaca ulamak iin setikleri ya da kabul ettikleri aralar ise baryd. ktidara silahla deil, parlementer demokrasi erevesinde, serbest genel seimlerden yararlanarak geleceklerdi. Ama giderek ara, amac kendisine uydurdu. Proleterya dikttrl, hedefinden vazgetiini, sosyalizmi liberal demokrasinin kurumlarn koruyarak gerekletireceklerini aktan syleyecek bir noktaya vard. Seilen bar aralar, bu partilerin yaplarnn ve ideolojilerinin de daha bar ynde deimesine katkda bulundu Faist ideoloji, bar aralar batan reddetmekte, devleti ele geirirken de, onu korurken de iddete dayanmay ngrmektedir. Bir iddet ve bask rejimini gene iddete dayanarak kurmak sz konusu olduu iin, kendi iinde ara, ama uyumunu salamtr. Kurduu rejimle ideolojisi arasnda bir tutarllk vardr. Oysa ayn eyi Marksist rejimler iin syleyemeyiz. Baskya dayanmayan bir rejime henz ulaamam olmay, onlarn ideolojileriyle tutarl olarak savunmalar zordur.

iddetin Psikolojisi
nsan niin iddete bavurur? nsan, tanmad insanlar bile acmaszca ldrmeye iten etkenler neler olabilir? Tm siyasal dnce tarihi, ayn zamanda, iki dnr kesimi arasndaki bir kartln tarihidir: nsanlarn doutan kt olduklarna inananlarla, insanlarn iyi ya da kt olmalarnn koullara bal olduuna inananlar arasndaki bir kartlktr bu. Ama insanlarn doutan zellikleri ne olursa olsun; iinde bulunduklar koullarn, kt davranlarn ortaya kp kmamasnda etkili olduu da bir gerektir. Erich Fromm, ruhsal kaynaklarn aratrrken, bizi ilgilendiren iddet trlerini e ayrarak inceliyor: Tepkisel iddet, dnleyici iddet ve kana susamlk. Tepkisel iddet, insann -kendisinin ya da bakasnn- yaamn, zgrln, onurunu ve maln korumak iin bavurduu bir iddet tr. Tehdit edilme duygusundan, yani korkudan kaynaklanyor. Tepkisel iddetin de kendi iinde drt ayr tr var. nsanlarn-gerek ya da grntde- bir saldr karsnda bulunduklar izlenimini almalar, onlar korunma amal iddete itebiliyor. ada savalarn ounda da, sava halkn gznde bu gerek ile yasallk kazanyor. Tepkisel iddetin bir baka tr de, engellemelerden kaynaklanan iddettir. Gereksinmelerinin karlanmas engellendiinde, hayvanlarn, ocuklarn ve hatta ergin kiilerin saldrganlatn gryoruz. Bu yok etmek amacna deil, yaamak amacna ynelik bir saldrganlktr. (Sevilen, gereksinme duyulan eye bir bakasnn sahip olmasnn yaratt kskanlktan kaynaklanan salgrganlk da, bu tre girer.) alc iddet de, tepkisel iddet ierisinde yer alr. Fromm, bu iddet trn yle tanmlyor: Gszlerin, sakatlarn, zarar grerek yklmlarsa, kendilerine sayglarn onarmak iin bavurabilecekleri bir tek yol vardr; gze gz, die di kuralna gre almak. Yaratc biimde yaayan bir insan hi de byle bir gereksinme duymaz. Aalanm, incinmi olsa bile retici yaama sreci ona gemite grd zararlar unutturur. retme yetenei, alma isteine ar basar... En geri topluluklarda alma duygusunun ok gl olduunu grebiliriz. Bu yzden, sanayilemi uluslarn en ok ezilen alt, orta snflar, rksal ve ulusal duygularn odakland snflar olduklar gibi, alma duygularnn da topland snflardr...
SIRA SZDE

Tm siyasal dnce tarihi insanlarn doutan kt olduklarna inananlarla, insanlarn iyi ya da kt olmalarnn koullara bal olduuna inananlar arasndaki bir kartlktan oluur.

192

Siyaset Bilimi

Tepkisel iddet grubu iinde, bizi belki de en ok ilgilendiren iddet tr, inancn ve umudun yklmasndan doan iddettir. Byk lde aldatlm ve d krklna uram bir kii yaamdan nefret de edebilir. Yaamn ktlk dolu, insanlarn kt, kendisinin de kt olduunu kantlamak ister. Yaama inanan, yaam seven ama d krklna uram olan kii bylece sinik, ykc biri olup kar. Ykclk umutsuzluktan domutur; yaamda karlalan umut krkl yaamdan nefrete yol amtr.
SIRA SZDE

Tepkisel iddet trleri nelerdir? Aklaynz. Erich Fromm, dnleyici iddet i, lm sevgisinden daha hastalkl bir iddet tr olarak nitelendiriyor. dnleyici iddet, gszl gizlemeye ya da gszl telafi etmeye ynelik bir iddet tr olarak ortaya kyor. nsan zayflk, kayg, yetersizlik gibi nedenlerle eyleme geemiyorsa gszdr. Gszln hissetmenin verdii ac, ruhsal dengesini bozar. Gszln kabullenememesi nedeniyle bavurabilecei iki yol vardr: Ya gl bir kii veya toplulua boyun eip onunla zdelemeye almak ya da bakalarn ldrerek yok ederek kendini kantlamak. Fromm bu durumu yle anlatyor: Yaam yaratabilmek, gsz insanda bulunmayan birtakm nitelikler gerektirir. Yaam yok etmek iinse, yalnzca bir tek nitelik iddete bavurmak yeter. Bylece kendisini yadsyan yaamdan alm olur. dnleyici iddet, gszlkten doan, gszl dnleyen bir iddet trdr. Yaratamayan insan yok etmek ister... dnleyici iddet, yaanmam, sakat bir yaamn sonunda doan bir iddet trdr. Bu iddet, cezalandrlma korkusuyla bastrlabilir. (...) ancak insan yaama balayan koullarla ortadan kaldrlabilir. dnleyici iddet, tepkisel iddet gibi yaamn hizmetinde deildir; yaamn yerini alan hastalkl bir eydir; onun sakatlnn, boluunun kantdr. Erich Fromma gre,kana susamlk da bir iddet tr. Kii kan aktarak kendisini canl, gl, esiz ve bakalarndan stn gryor. Geri bu daha ok ilkel topluluklarda grlen bir durum ise de, ada dnyada tmden yok olduunu da syleyemiyoruz. ldrmek, en ilkel dzeyde en byk sarholuk, en byk kendini dorulama yolu olur. lkel anlamda yaamn dengesi yle kurulur: ldrebildiince ldrmek, yeterince kana doyduktan sonra da ldrlmeye hazr olmak... Erich Fromma gre dnleyici iddet ile kana susamlk arasndaki farklar nelerdir? iddet trlerini bylece snflandran Fromm; iddete ya da bara yatkn ruhsal yaplar da ikiye ayryor: lm severlik ve yaam severlik. lmseverler iin, gelecek deil gemi nemlidir. Hibir zaman gelecekte yaamaz, hep gemite yaarlar. Onlara gre, yalnzca iki cins insan vardr: Gllerle gszler, ldrenlerle ldrlenler. Katksz bir lmsever tipinin en ak rnei ise Hitlerdir. lmsever nderlerin etkili olmalar, snrsz ldrme yetilerinden ve isteklerinden gelir. Onlarn lmsever kiiler tarafndan tutulmalar bundandr. lmseverlerin dnda kalanlara gelince; onlar, bu kiilerden korkar, korkularnn bilincine varmaktansa onlara hayranlk duymay yelerler. lmsever kii denetime tutkundur; denetlerken yaam ldrr. Yaama kar derin bir korku duyar; nk yaam, yaps gerei dzensiz ve denetimsizdir...

dnleyici iddet, gszl gizlemeye ya da gszl telafi etmeye ynelik bir iddet tr olarak ortaya kar.

SIRA SZDE

nite 10 - Siyasal atmada Aralar

193

Bir toplumda lmsever kiilik yapsnn yaygnlamas lsnde iddet ve basky nlemenin, hogrl ve bar bir ortam yaratmann zorlaacan syleyebiliriz. Salkl bir kiilik yaam sevgisi nin ar bast kiiliktir. Kiiliin oluumunda ocukluk yllar belirleyici olduuna gre; ocukta yaam sevgisinin geliebilmesi iin en nemli koul, onun yaam seven insanlarla birlikte bulunmasdr. nsan enerjisinin ou, saldrlara kar yaam savunmak, alktan kurtulmak iin harcanrsa, yaama sevgisi engellenir ve lm sevgisi glenir. Fromm, bir toplumu oluturan bireylerde yaam sevgisinin geliebilmesini, en ok u koulun varlna balyor: Gvenlik, adalet ve zgrlk... Yani, toplumu oluturan bireylerin canlar ve onurlu bir yaama elverecek maddesel koullar tehlike iinde olmamaldr. Hibir birey, bakalarnn amalar iin ara olarak kullanlmamaldr. Herkese, toplumun etkin ve sorumlu bir yesi olma olana salanmaldr. Yaama kar ilgisini yitirmi bir insann iyilii seebilmesinin umulamayaca unutulmamaldr. Erich Frommun grlerini dikkate alarak; insanlarda yaam sevgisinin geliebilmesinin hangi unsurlara bal olduunu kendiniz ve yakn evrenizden rneklerle birlikte tartnz. Her canl kendi varln koruyabilmek iin evreye kar bir savam verir. Dost ve dman kavramlar da, bu sre iinde ortaya kar. nsan, varln koruyabilmesi asndan engel olarak alglad geleri dman, kendini destekleyici grd geleri de dost olarak alglar. Yurtseverlik, zerinde yaanan topraklar ve o topraklarda geerli belirli bir yaam biimini benimseme ve koruma eilimidir. Oysa milliyetilik, paras olunan ulus ve etnik grup adna g ve saygnlk kazanma amacn da ierir. Yurtseverlik ile milliyetilik arasndaki fark nedir? Trkiye koullarnda iki kavrama ynelik deerlendirmeleri farkl kaynaklardan da okuyarak tartnz. George Orwelle gre, kendi kesiminin aalanmas, kmsenmesi ya da rakiplerin vlmesi, milliyeti kiide huzursuzluk yaratr. Bu durumdaki kiinin rahatlayabilmesi, sert bir tepkinin verilmesine baldr. Milliyeti kii, kendi tarafna yaplan zulm ve hakszla sert tepki gsterirken; kar tarafa yaplan zulm ve hakszl alglamakta ve kabul etmekte zorlanr. Etnik gruplar ise, farkl bir kimlik duygusunun ve bu duygunun gelecek kuaklara aktarlmasnn rndr. Bu durum, bir yandan grup yelerinin kaynamasn ve dolaysyla grubun devamlln salarken, te yandan, grubu dier gruplardan ayrarak yelerinin geleceini tehlikeye sokar. nk bir grubun varln srdrebilmesi iin, ayn zamanda dmana gereksinmesi vardr. Gerek ya da varsaylan dman, grup ii dayanmay ve birlii kolaylatrr. Birey, genellikle grup iinde kendi zelliklerini yitirir ve grubu grup yapan zelliklere gre davranr. Unutmamak gerekir ki; etnik grup iindeki ortak kimlik duygusu, bireyin zedelenen benliini koruyan duygusal bir ilevi de yerine getirir. Dman grup, psikolojik olarak bir uzaklkta tutulduka etnik grubun kaynamasn salar. Ama dmann bize benzediini dnmek bunalm yaratr. Varln srdrmek isteyen grup, aradaki kk farkllklar bytmek, hatta yeni farkllklar yaratmak aray iine girer. Etnik iddete katlma eiliminin en ok genler arasnda bulunmasnn bir nedeninin de ruhsal olduunu syleyebiliriz. Ergenlik andaki en nemli sorunlarSIRA SZDE

Bir toplumda lmsever kiilik yapsnn yaygnlamas lsnde iddet ve basky nlemenin, hogrl ve bar bir ortam yaratmann zorlaaca sylenebilir.

SIRA SZDE

Etnik gruplar farkl bir kimlik duygusunun ve bu duygunun gelecek kuaklara aktarlmasnn rndr

194

Siyaset Bilimi

dan birisi, Ben kimim? sorusundan kaynaklanyor. Yant bulamamak ya da net bir yant verememek, bunalm yaratyor. rnein; Almanyada yaayan Trk ailelerin ocuklar, bu bunalm aabilmek ve dolaysyla aka farkl bir kimlie sahip olabilmek iin dinci ya da ar milliyeti gruplar iinde daha kolaylkla yer alabiliyorlar.
SIRA SZDE

Etnik iddete katlma eiliminin genler arasnda daha yaygn olmasnn nedenlerini tartnz. Gneydoudaki etnik terr olgusunun gerisinde de, bu ruhsal etkenden sz edilebilir. zellikle askeri ynetim dnemlerinde artan Krt kltrel kimlii zerindeki basklarn, ncelikle genler zerinde olumsuz etki yapt aktr. Buradaki direnme, bir tr kiiliini savunma doal mekanizmasnn rndr. Ancak bireysel kimlik karsndaki tehdidin kalkmasndan sonra da savunma mekanizmalar nn srmesi durumunda, salksz bir ruhsal durumdan sz etme olana vardr. Siyasal psikoloji alannda uzman olan Prof. Namk D. Volkan, etnik duygu oluup yerletikten sonra, onu deitirmenin ok g, hatta bazen olanaksz olduunu ne sryor. Etnik kimliin deitirilmesi ynnde basklarn artmasnn, etnik grubun kendi kimliine daha sk balanmas sonucunu yarattn ve gerekirse lmeyi gze alabilecek noktaya gelinebildiini anlatyor.

SIRA SZDE

lm gze alacak lde etnik kimlie sahip kmann arkasnda nasl bir duygu vardr?

Terrizmin Sosyolojisi
Latince kkenli terr szc, byk korku ya da korkudan titreme anlam tar. Terrizm ise, siyasal iddet ve yldrclk anlamnda kullanlr. Toplumun ve dolaysyla toplumu ynetenlerin- direncini krmak iin ortak korku yaratmak, daha dorusu dehet salmak amacna yneliktir. Terrizm, zayf olann setii bir tr siyasal iddet biimidir. Terorist-zayf olduu iin kendini gizler. Beklenmeyen bir anda ve beklenmeyen bir yerde vurup kamaya alr. nk devletin gvenlik gleri, sayca ve silaha kendisinden stndr. Ani iddet te ama, bir varla zarar vermek ya da onu yok etmektir. Oysa terrist iin, iddet bir ama deil aratr. rnein; sradan bir katil, bir insan lmesini istedii iin ldrr. Terrist iinse, nemli olan o insan ya da insanlar deil, onlar ldrd zaman toplumda yarataca etkidir. Bir trene bomba koyduunda, trende kimlerin olduu, lecek olanlarn kimlii dorudan bir nem tamaz. Bu nedenledir ki; iddetsiz terr olmaz, ama her iddet de terr deildir. Atilla Yaylann altn izdii gibi; Terr eylemlerinde, psikolojik sonular fiziksel hedeflerden ok daha nemlidir. Tarihteki ilk terrist gruplarn, M.. 73-66 yllar arasnda yaam Sicariilere kadar uzandn biliyoruz. Romallara kar savam veren Sicariiler, dmanlarn ilek yerlerde ldrdkten sonra kalabala karp kayboluyorlard. Manastrlar ve Kudsn su kanallarn ykp, buday ambarlarn yakmlard. Tefeci senetlerini ve devlet arivlerini ortadan kaldrmlard. Ama ada anlam ile terrizmin kurucusunun Hasan Sabbah olduu sylenebilir. Seluklu dneminde terr sistemli bir ara haline getiren Hasan Sabbah (1049-1134), Batn, tarikatnn kurucusuydu. Korkunun dnce ve mantk sre-

Terrizm toplumun ve dolaysyla toplumu ynetenlerin direncini krmak iin ortak korku yaratmak, daha dorusu dehet salmak amacna yneliktir.

nite 10 - Siyasal atmada Aralar

195

lerini bozarak, insanlar srletiriceini anlamt. Mustafa Coturolunun deyimiyle,nsan ldrmeyi bir sanat yapmt. Sabbah, rgtnn yelerini dokuz aamal bir deneyim ve eitim szgecinden geirerek seiyordu. Kat disiplin iinde, verilen buyrua uyarak dnmeden lme atlmak temel ilkeydi. Hasan Sabbah, disipline uymad diye, kendi olunu bile acmaszca ldrtmt. Kurtarlm blgeler deyimini ve vur-ka taktiini terrizme kazandran da oydu. Amacna ulamak iin, Hal Ordusuna bile yardm etti. Kendi balatt terr srdrebilmek ve ona taban kazandrabilmek iin, devleti de halka kar benzer yntemler kullanmak zorunda brakmaya alyordu. Amac, devleti halkn gznde zalim konumuna iterek, kendi yaptklarn yasallatrmakt. En deerli vezirleri ldrtyor ve bylece, devletin kendi kendisini bile koruyamadn halka gstermeye alyordu. Gnmzden yaklak 9 yy. nceki terrizmin ilke ve yntemleriyle ada terrizm arasndaki benzerlikler arpcdr. Devletin de terr bastrmak amacyla zaman zaman benzer yntemler kullandn ve buna devlet terr denildiini biliyoruz. zellikle demokratik olmayan siyasal sistemlerde daha yaygn olarak bu uygulamaya rastlanmakla, birlikte; terrizm denince asl akla gelen, devlet ve sivil halka kar kullanlan sistemli iddet tir. Bu adan terr, amalarna ya da eylem alanlarna gre snflandrmak olanakldr. Terrn amac, var olan toplumsal, ekonomik, siyasal dzeni ykp, yerine daha ileri bir dzen kurmak ise, bu solcu ya da devrimci terr olarak adlandrlr. Ama kurulu dzeni korumak ya da geriye dnk bir dzen oluturmak ise, verilen ad sac terrdr. Dinci terr de genellikle bu ereveye girer. Terrizmi amaca gre snflandrmada nc grubu da etnik terr oluturur. Blc terr ise etnik terrn bir trdr. (Ermeni terr gibi, blc olmayan etnik terr de vardr.) Terr amalar dikkate alndnda nasl snflandrlabilir? Eylem alanlarna gre de, terr, kr terr ve kent terr olarak ikiye ayrabiliriz. Birinci trden terr, daha ok geri kalm lke ve yrelerde rastlanlan bir terr trdr. zellikle sarp dalar ve ormanlarla kapl yreler, kr terr ne elverili bir ortam oluturur. Kent terr ise, daha ok gelimi lkere ve gelimi yrelere zg bir terr trdr. Aslnda terr kendisini sadece kr ya da kent ile snrlamaz. Ama lkenin ve toplumun koullar, bu iki terr trnden birisine daha uygun bir alan yaratabilir. Kentler sadece ok kk hcrelerin terrist eylemlerine uygundur. Oysa uygun koullarda, krsal kesimde byk eteler ve kamp yerleri varlklarn srdrebilirler. Terrizm zerinde uzmanlam birok aratrmac, sa ve sol terrizm arasnda temelde bir fark olmad kansnda. Hangi ideolojik kesimden olursa olsunlar, terristlerin inanlar arasnda karmaklk, soyutluk ve esneklik asndan benzerlikler bulunduuna inanyorlar. rnein; ister sac ister solcu terristin gznde dman benzer bir grnmdedir: Kiilii ortadan kaldrlm bir varlktr. Dman, terristin gznde, ounlukla insan bile deildir. Bu nedenle de, ldrrken fazla dnmez. Ama yaptklarn hakl gsteren bir i bilin gereksinmesi vardr.

Hassan Sabbah,kurtarlm blgeler deyimini ve vur-ka taktiini terrizme kazandran isimdir.

SIRA SZDE

196

Siyaset Bilimi

SIRA SZDE

Terrizmde ideolojinin ve kltrel etkenlerin roln tartnz. Solcu terristler asndan, hakllatrma sorunu, devletin zayf ve savunmasz topluluklara yaptna inand hakszlklara balanr. Onlar asndan, terrist eylem, bu hakszlklarn intikamn ald iin yasaldr. Ama eylemlerin istenilen sonular salamadn ve ounlukla, o savunulan kesimlerin bile desteini deil tepkisini ektiini grmek, terristleri bir sre iinde somut gereklerden uzaklatrr. rnein Kzl Tugaylar, balangta Milanodaki kitle tamacl benzeri toplumsal sorunlarla ilgileniyorlard. Giderek, emekilere yaplan hakszlklarn intikam iin iddete yneldiler. Kendilerini hakl gstermek iin, soyut ideolojik gerekeler kullanyorlard. Oysa yukarda szn ettiimiz sre, zamanla onlar somut hedeflerden uzaklatrp kr terr e iterken; hareketin yasalln kantlamak iin bavurulan ideolojik gerekeler de entellektel ierikten yoksun, kaba ve aptalca hale geldi. artk kurbanlar belirli bir ktlk ile ilgili deildi. Amalar daha az gereki, daha ok duygusal oldu. Sac terristler ise, eylemlerini halk la balant kurarak hakl gstermek gibi bir abay fazla gstermezler. Onlar yasallama y ya tarihte ya da doast glerde (dinsel inanlar dahil) ararlar.

SIRA SZDE

Solcu ve sac terristlerin eylemlerini hakl gstermek iin sarldklar gerekeelerdeki farklar nelerdir? Martha Crenhaw- hangi ideolojiden olursa olsun- terrist iin dnyann ikiye ayrldn sylyor: yi ve kt. yiyi terrist rgt temsil eder. Kt ise devlet ve onu destekleyen toplumsal snflardr. Kt, ok daha gldr: Terristler, kendilerini, stn bilin ve duygu sahibi sekinler olarak grrler. yle ki, bu sekin kitle, yalnzca gerekli ve yasal iddete bavurmakta ve son zafer kendilerine tarihin glerince garanti edilmektedir. Ahlaki hedefler, sol iin halkn zgrl, sa iinse dzenin, geleneksel ve yaamsal deerlerin onarlmas, yerine konmasdr. Her iki kanadn ortak ahlki grevleri, rm bir devlet ve toplumu tasfiye etmektir... Tanm gerei, kurbanlar sistemin ajanlardr. Terristi ynlendiren asl etkenin ideoloji olmadn gsteren ok sayda aratrma var. Terristler nce belirli inanlar gelitirirler ve ardndan uzlatrlabilir kuramlarn paralarnn seimi yoluyla bu inanlar hakl gstermenin yollarn ararlar. En ekici dnceler, bireysel iddeti hakl gsteren, yeniden douu anlatm yaplarn kapsayanlardr. deoloji, bu inanlar rgt dndakilere anlatmak iin kullanlr. Terristlerle sekincilik arasnda nasl bir iliki vardr? Baz dinlerin ieriinin terrizmi kolaylatrd savlar da ok geerli deildir. rnein; Mslmanln ve Yahudiliin, yeniden douu bir te dnya inancna dayanmas nedeniyle, lm gze almay kolaylatrmasna dikkati ekenler var. Ama bu konudaki aratrmalarda; bu iki dinden terristlerin, asl inantan sapma ve arptma y temsil ettiklerini ortaya koyuyor. Kltrel gelerin en ok rol oynad terr tr ise, etnik terrdr. (Bu kitabn yazld tarihte dnyada 102 etnik atma olmas, sorunun yaygnln ve

Sac ya da solcu terristin gznde dman kiilii ortadan kaldrlm bir varlktr.

SIRA SZDE

nite 10 - Siyasal atmada Aralar

197

nemini gsteriyor). Yunanca kkenli etni szc Trkede budun (kavim) anlamna gelir. Dil, tre ve kltrel nitelikleri ayn olan, boy ve soy bakmndan birbirine bal topluluk demektir. Etnik terrle ilgili ve onun iin anlaml konular, uzak gemite ya da vaad edilen gelecek te bulunabilir. Gemi, terristi iinde yaad geree balayan nemli bir g ilevi grr. rnein; Ermeni terrn anlayabilmek iin, o gemiin rn olan kltrel deerlerin bilinmesi gerekir. Ermeniler, gemite yaandna inandklar bir ortak hakszlkn ansn paylarlar. Soykrm ve Vartann kahramanlk efsanesi ne ynelik duygu ve inanlar anlamadan, ermeni terristini anlamak olana bulunmadn ne sren aratrmaclar vardr. Kltrel geler niin en ok etnik terrde rol oynar? Bu sorularn genel dzeydeki baz yantlarn iddetin Psikolojisi ile ilgili alt blmde de bulabilirsiniz. Ama terristin kendine zg bireysel nedenlerini ayrca incelemekte yarar var. Bir kere terrist, genellikle kendisini bir saldrgandan ok bir kurban olarak alglar. iddetin asl sorumlusunun dman olduunu; iddet eyleminin bireysel bir tercih deil, tarihsel bir zorunluluk olduunu dnr. Kendi zgr iradesi dnda, yce bir otoritenin askeri olarak hareket ettiine inanr. Yoldalar ldrld ya da tutukland zaman, kendisini yaad ve zgr olduu iin sulu hissedebilir. Terrizm zerinde aratrma yapanlar arasnda; genlerin terrizme kaymasnda, ergenlik ann kanlmaz bir paras olan oullarn babalara kar tepkisinin de rol oynadn savunanlara rastlyoruz. Kendini aa ve aciz gren gen, iyiyi savunmak iin giritii sava, kendisini yceltmenin bir arac olarak grebilir. Kendi acizliine duyduu fke, devletin temsil ettii otoriteye yneltilebilir. Crenhaw bu konuda yle diyor: Olumlu, toplumsal olarak kabul edilebilir bir kimlik edinmeyi baaramam olan bireyler, kendilerine kt ya da en istenmeyen olarak sunulan rolleri benimserler. Esasen, olumsuz bir kimliin benimsenmesi, ailenin ve toplumun reddi demektir. Alman terristleri arasnda yaplm bir aratrma; genlerin terrizme kaymalarnda, bunalml dnemlerde ailenin ve toplumun yeterli destek vermemesi yznden gelime gl ve ac ekilmesinin rol oynadn ortaya koydu. nemli bir blm eksik ya da dalm ailelerden geliyordu. terrist rgt, ailenin boluunu dolduruyordu. Kendilerine bamsz bir kimlik oluturamayan bu genler, rgt iinde kollektif bir kimlik buluyor ve bir anlamda rahatlyorlard. Terrizme kar alnabilecek nlemler konusunda eitli neriler gelitirerek, bu konuda yaplanlar deerlendiriniz. Terrizme kar verilen savamda ncelikle gz nne alnmas gereken temel noktadan szedilebilir: 1) Tek bana silahl savam hemen hibir zaman terr sona erdiremeyecei gibi, terrn silahsz zm de yoktur. (Bir uzmann deyimiyle, Hibir dn terristi tatmin etmez!) 2) Gerek dnya ile terristin dnyas arasnda byk fark vardr. Terristin inanlar ile gerek olaylar ve olgular arasndaki elikiler somutlatka, terrstin direnci azalr. 3) Terr grubunun inanlarn deitirmeye almak yanltr. Ancak tek tek tristler zerinde etkili olunabilir. Bir btn olarak grubun deiebilmesi ok zordur.
SIRA SZDE

Terrist genellikle kendisini bir saldrgandan ok bir kurban olarak alglar. iddetin asl sorumlusunun dman olduunu; iddet eyleminin bireysel bir tercih deil, tarihsel bir zorunluluk olduunu dnr.

SIRA SZDE

198
Terrist istemleri kabul etmek, antaja boyun emek anlamna gelir.

Siyaset Bilimi

Terrist istemleri kabul etmek, antaj a boyun emek anlamna gelir. Bu durum ise yeni terrist eylemleri zendirmekten baka bir ie yaramaz Ama silah ve iddet karsnda toplumun boyun ediini gstermek ne kadar yanl ise; terr yaratan ortamn deimesi iin gerekli demokratik admlar atmaktan kanmak da, o lde hataldr. Kitle iletiim aralarnn terrizmle ilgili tutumu nasl olmaldr? Terristin direnme gcn kran iki temel etken vardr: temel inanlarna ynelik kukular duymaya balamas ve silahl savamn baarszla mahkum olduu bilincine varmas... Terrizmle ilgili haber ve yorumlar u noktay vurgulad lde -bu amaca ynelik olarak- etkili olurlar: 1) Terrizm masum kurbanlara zarar verir; 2) Terrizmle hedeflenen amaca varlamaz; 3) Bar yollar, siyasal amalara ulamada daha etkili ve saygndr. Son olarak unu syleyebiliriz: Terrizm, giderek toplumdaki demokratik iletiim kanallar n tkar ve bir kutuplamaya neden olur. Mantn deil duygularn ne kt byle bir ortamda, geni kitleler, genellikle devletin yannda yer alr ve en sert nlemler in destekisi olur. Bu koullar zellikle demokrasi deneyimi az olan toplumlarda bask rejimleri nin oluumuna ok elverilidir. Terrizmin demokrasiye verebilecei en byk zarar nedir?

SIRA SZDE

Silah ve iddet karsnda toplumun boyun ediini gstermek ne kadar yanl ise; terr yaratan ortamn deimesi iin gerekli demokratik admlar atmaktan kanmak da, o lde hataldr.

SIRA SZDE

nite 10 - Siyasal atmada Aralar

199

zet
Siyasal atmada kullanlan aralar iddete dayal olanlar ve olmayanlar eklinde iki gruba ayrlr. iddete dayal olmayan aralar; para, saysal okluk ve rgt, kitle iletiim aralar olarak e ayrlabilir. Para siyasal atmada ok nemli bir aratr. Kitle iletiim aralarn etkilemede, onlar dorudan ele geirmede kullanlabilir.lkeyi ynetenleri veya onlar seenleri etkilemekte de kullanlabilir. Marksistler para kimdeyse, siyasal iktidarn da onda olaca grndedirler. Saysal okluk ve rgt de iilerin ve halk kitlelerinin gcn oluturur. Sendikalar ve kitle partileri emekilerin ve dar gelirli kitlelerin siyasal yaamdaki arlklarnn artmasnda iki nemli aamay oluturmulardr. oulcu demokrasiler para gc ile say ve rgt gc arasndaki dengeye dayanarak srebilmektedirler. Zaten gnmzde varlkl kitleler de rgtlenmek zorunda kalmlardr. Kitle iletiim aralar her zaman her rejimde byk nem tamtr. Basnda tekelleme eilimi artarsa, bunun oulcu demokrasi asndan tehlike yaratt sylenebilir. Bask rejimlerinde basn rktlerek sindirilmeye allr. Gdml basn yaratlan dnemler vardr. Ancak bunlar istenilen sonucun ou kez tersini yaratmtr. Siyasal atmada iddete dayal yntemler de kullanlr. Tarih boyunca iddet, siyasal atmann yaygn bir arac olarak ok kullanlmtr. Toplumdaki g dengeleri deiir ve lkenin siyasal yaps yeni dengelerin siyasal iktidara yansmasna olanak verirse sorun kmaz. Aksi halde mevcut siyasal iktidara kar iddet kullanlr. Bunun baarya ulama ans byk lde ordunun durumuna baldr. iddet bizzat siyasal iktidar tarafndan da kullanlabilir. Bu durum toplumsal bunalmlar sonucu ortaya kar. Bunalmlarn bazlar yapsal, bazlar da i veya d koullarn yaratt geici bunalmlardr. Siyasal iktidarlarn iddete bavurmas ideolojik amal da olabilir. nsanlarn iddete bavurmas tepki olarak grlebilir. Bazen de gszl gizlemek, telafi etmek amacyla grlebilir. Buna kana susamlk nedeni de eklenebilir. Etnik iddet ise genler arasnda ok taraftar bulabiliyor. Zayflarn kulland bir siyasal iddet tr terrdr. Dehet salmak ve ortak korku yaratmak anlamna gelir. Terristlerin amac eylemlerinden kitlelerin etkilenmesidir. Kr veya kentlerde deiik yntemler kullansalar da ama ayndr. Terristler kendilerini stn bilin ve duygu sahibi sekinler olarak grrler. iddet eylemlerini, bireysel tercihleri olarak deil, tarihsel zorunluluk olarak aklarlar. Terrizme kar mcadelede tek bana silahl mcadelenin yeterli olamayaca bilinmelidir. Terristlerin inanlar ile gerekler arasndaki elikileri ortaya koymakta fayda vardr. nk bu elikiler somutlatka terristlerin direnci azalmaktadr. Ayrca terristlerin grup olarak ikna edilmesi ok zordur. Teker teker ikna edilmelerine almak daha yararldr.

200

Siyaset Bilimi

Kendimizi Snayalm
1. Emeki ve dar gelirli kitlelerin siyasal yaamdaki arlklarnn artmasndaki iki nemli aama aadakilerden hangisidir? a. Sendikalar ve kitle partileri b. rgtlenme ve para c. Para ve siyasi bilinlenme d. Siyasi bilinlenme ve rgtlenme e. Sayca oalma ve rgtlenme 2. Maucrice Duvergere gre oulcu bir rejimde kitle iletiim aralar, aadakilerden hangisi karsnda zgr deildir? a. Devlet b. Yasalar c. Vatandalar d. Para e. Teknoloji 3. Salam ve istikrarl bir rejimin en nemli koulu nedir? a. ok sayda siyasal parti bulunmas b. Az sayda siyasal parti bulunmas c. Gl bir basn bulunmas d. ok gl ve karizmas olan bir liderin ibanda olmas e. Rejimin, deien toplumsal g dengesine bal olarak siyasal iktidarn el deitirmesine olanak vermesi 4. nsanlarn doutan kt olduklarn ileri sren dncelere kar insanlarn doutan iyi olduklar ancak iinde yaadklar toplumlarn onlar bozduu dncesi kime aittir? a. Hobbes b. Rousseau c. Marx d. Sartre e. Aristo 5. Aadakilerden hangisi bir tepkisel iddet tr deildir? a. Korunma amal iddet b. Engellemelerden kaynaklanan iddet c. alc iddet d. nancn ve umudun yklmasndan doan iddet e. dnleyici iddet

6. Servete aktan verilen nem ne zaman artmaya balamtr? a. Ticaret ve sanayinin ekonomiye egemen olmasyla b. Demokratik mcadelelerin artmasyla c. Kitle rgtlerinin g kazanmasyla d. Siyasi partilerin saysnn artmasyla e. Yeni ktalarn kefedilmesiyle 7. Para gcnn siyasal atmada belirleyici olduu durum aadakilerden hangisidir? a. Sava teknolojisinin geri olduu durumlar b. Siyasal mcadelenin sadece sekinler arasnda olduu durumlar c. Geni halk kitlelerinin yeterince rgtl olmadklar durumlar d. Sendikalarn etkin olduu durumlar e. Dernek, kooperatif vb. rgtlenmelerin gl olduu durumlar 8. Radyo ve TV yaynlarnn tmyle zel kurulularn elinde olduu lke aadakilerden hangisidir? a. ngiltere b. ABD c. Fransa d. Rusya e. svire 9. Aadakilerden hangisi g kullanma tekeline sahiptir? a. Devlet b. Siyasal iktidar c. Siyasi partiler d. Ordu e. Sendikalar 10. Bir toplumda hangi kiilik yapsnn yaygnlamas, hogrl ve bar bir ortam yaratmay zorlatrr? a. lmseverlik b. Yaamseverlik c. Zayflk d. Kayg e. Yetersizlik

nite 10 - Siyasal atmada Aralar

201

Yaamn inden
Toplumda iddetin Nedenleri
CEVAP KATEGORLER Psikolojik nedenler/zayflk/kskanlk/erkein huysuzluu/sinirlilik/baarszlk Cahillik/kltrszlk/eitimsizlik Sevgisizlik/saygszlk/gvensizlik Paraszlk Uyumsuzluk/eleraras geimsizlik Kadnn kocasna itaatsizlii/saygszl/aldatmas Ailede yetime tarz/evre Alkol kumar gibi alkanlklar Gelenek, grenek zayfl/namus Basklardan kaynaklanr Herhangi bir sebep gsteremeyen Terbiye eksiklii ocuklarla ilgili konular Allaha saygszlk Dier TOPLAM Say 91 74 57 55 24 11 15 9 4 4 4 3 2 1 19 373 % 24.4 19.8 15.3 14.7 6.4 2.9 4.0 2.4 1.1 1.1 1.1 0.8 0.5 0.3 5.1 100.0

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Say ve rgt blmn yeniden gzden geiriniz Para konusunu yeniden gzden geiriniz. oulcu demokrasinin anlatld ksm gzden geiriniz. 4. c. Siyasal ktidarn Kulland iddet ksmn yeniden gzden geiriniz. 5. e. iddetin Psikolojisi ksmn yeniden gzden geiriniz. 6. a. Para ksmn yeniden gzden geiriniz. 7. c. Say ve rgt ksmn yeniden gzden geiriniz. 8. b. Kitle letiim Aralar ksmn yeniden gzden geiriniz. 9. a. Siyasal ktidarn Kulland iddet ksmn yeniden gzden geiriniz. 10. a. iddetin Psikolojisi ksmn yeniden gzden geiriniz. 1. e. 2. d. 3. e.

Aile iin iddetin nedenleri saylrken, eler arasnda iddet kullanmnn en fazla belirtilen nedeni saygszlk ve sz dinlememe olmutur (yzde 39.9). Kadnlarn uygunsuz davranlar da saylan bir baka iddet kullanm nedeni olarak gzlenmekte ve tahmin edilebilecei gibi, bu daha ok erkeklerin bir saptamas olarak belirmektedir. te yandan, iddet kocalarn sabrszl, sinirlilii ve hayal krklndan kaynaklanyor diyenler genel rneklemin yzde 10.5dir. Erkekler kendilerine kar saygl davranlmas gibi bir beklenti iindedirler ve saygszlkla karlatklarnda iddet kullanmn meru grmektedirler. te yandan, kadnlar da namussuzluk, sz dinlememe ve sorumsuzluk gibi davranlar karsnda iddet kullanldn belirtiyor ve bunu ounlukla meru gryorlar. Yine kadnlarn kocalar tarafndan uygulanan iddeti birden parlad, sinirine hakimolamad gibi gerekelerle hafifletme eiliminde olduklar grlyor. Bu tr bir kabullenme ve merulatrma, aile ii iddetin bizzat kadnlar tarafndan yeniden retilmesi anlamna da gelmektedir. Yine kadnlar, erkeklerden ok daha fazla ekonomik zorluklar ve yoksulluku aile ii iddetin nedenleri arasnda saymaktadrlar. Kaynak: Ritterjberger - Tl Helga. Aile i iddet-Bir Sosyolojik Yaklam inde 20. Yzyln Sonunda Kadnlar ve Gelecek, TODAE Yaynlar, Kasm 1998.

202

Siyaset Bilimi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

AKARCALI, Sezer. Propaganda Arac Olarak Uluslararas Yaynlar, Doktara Tezi, Ankara, 1989. BURDEAU, Georges; Les Liberts Publiques, Pichon et Duran-Auzias, Paris, 1961. COHN-Bendit, Le Gauchisme, remde la maladie senile du communisme, Seuil, Paris, 1968. OTUROLU, Mustafa. Terrn Tarihsel ve Toplumsal Kkeni, Birlemi Milletler Trk Dernei Yll, 1984, Ankara, 1985. CRENHAW (Martha). Terristin znel Gerei, Yeni Forum, C.II, Ankara,1990. DEBRAY, Regis. Chenin Gerillas, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1975. DUVERGER, Maurice. Sociologie Politique, PUF, Paris, 1966. FROMM, Erich. Sevginin ve iddetin Kayna, Payel Yaynevi, stanbul, 1987. GLE, Cengiz. Trkiyede Kltrel Kimlik Krizi, V Yaynlar, Ankara, 1972. GVENR, Murat. kinci Dnya Savanda Trk Basn, Gazeticiler Cemiyeti Yaynlar, st. 1991. LENN, V.. Devlet ve htill (ev. Gaybikyl), Bilim ve Sosyalizm Yaynlar, Ankara, 1969. MALAPARTE, Gurzio. Hkmet Devirme Teknii, Varlk Yaynlar, stanbul, 1966. MAO, Zedung. Halk Savanda Temel Taktikler (ev. E. Atalay), Ser Yaynevi, Ankara, 1969. MARTINET, Gilles. La conqute des pouvoirs, SEUIL, PARS, 1968. PRELOT, Marcel. Cours de Sociologie Politique, Les Cours de Droit, Paris, 1964-65. TOPUZ, Hfz. Trk Basn Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul, 1973. TROTSKY, L. Terreurisme et communisme, Union Generale dEditions, Paris, 1963. VOLKAN, Namk D. Politik Psikoloji, A.. Rektrl Yaynlar, Ankara, 1993. YAYLA, Attila. Terrizm; Kavramsal Bir ereve, A.. SBF Dergisi, Aralk 1990.