11 Ulusal Kongre Kitabı

11.
ULUSALTURZMKONGRES
25ARALIK2010,KUADASI

Editr Yrd. Do. Dr. Osman Eralp OLAKOLU

Ankara, 2010
DETAY YAYINLARI 1. Bask ISBN Yaync Sertifika No
: 384 : Kasm 2010 : 978-605-5681-95-1 : 13188
Copyright Detay Anatolia Akademik Yaynclk Ltd. ti.

Her hakk sakldr. Yazarndan ve yaynevinden yazl izin alnmakszn bu kitabn fotokopi veya dier yollarla ksmen veya tamamen oaltlmas, baslmas ve yaynlanmas yasaktr. Aksine davran, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ve Trk Ticaret Kanunu gereince 2 yldan 6 yla kadar para cezasna evrilemeyen hapis, 10 bin TLden 150 bin TLye kadar para cezalar ile fotokopi ve basm aletlerine el konulmasn gerektirir.
Dizgi Kapak Bask ve Cilt
: Detay Yaynclk : Detay Yaynclk : Szkesen Matbaaclk
GENEL DAITIM ve STEME ADRES DETAY ANATOLIA AKADEMK YAYINCILIK LTD. T. Adakale Sokak No: 14/1 Kzlay/ANKARA Tel : (0.312) 434 09 49 Faks: (0.312) 434 31 42 Web: www.detayyayin.com.tr e-posta: detayyay@gmail.com
NDEKLER
rgtsel Vatandalk Davran Cinsiyete Gre Farkllk Gsterir Mi? Otel letmeleri Asndan Bir Deerlendirme ....................................................................... 1 Do. Dr. Alptekin Skmen, Yasin Boylu Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas Sektr Bilanolar Yardmyla Oteller ve Lokantalar Sektrnn Finansman Kararlarnn ncelenmesi........................... 14 Yrd.Do.Dr. Erdin KARADENZ, r.Gr.Dr. Serkan Ylmaz KANDIR, Prof.Dr. Yldrm Beyazt NAL, Yrd.Do.Dr. mer SKENDEROLU Be Yldzl Otel letmelerinde Hrszlk Sorunsal: Antalya-Kundu rnei ..................... 26 Ar.Gr. Aylin AKTA ALAN, Yrd.Do.Dr. V. Rya EHTYAR, Ar.Gr. Ece MR rgtsel Balln gren Baarm zerindeki Etkisi: Antalyadaki A Grubu Seyahat Acentesi alanlar zerine Bir Aratrma ..................... 34 Prof. Dr. Ahmet AKTA, r. Gr. Burcu GK Trkiyeye Ynelik Turizm Talebini Etkileyen Faktrlerin Panel Veri Yntemiyle Analiz Edilmesi ..................................................................................................... 44 Yrd. Do. Dr. akir GRM, smet GER Eko-Gastronomi Ve Srdrlebilirlik .................................................................................... 57 Do. Dr. H. Rdvan YURTSEVEN, Ara. Gr. Ozan KAYA Otel letmeleri grenlerinin Bak Asyla Hizmetii Eitim Uygulamalarnn Deerlendirilmesi ........................................................................................ 66 Yrd.Do.Dr. Elbeyi PELT, Ebru DEMR Deiim Ynetiminde Dnmc Liderlik ve Hizmetkar Liderlik ..................................... 80 r. Gr. SAMET EVK, Prof. Dr. Meryem AKOLAN KOZAK Gvenlik Personelinin Yabanc Turistlere Ynelik Etik Yaklamlarnn Belirlenmesi zerine Bir Aratrma........................................................................................ 88 Ahmet NCEL, Do. Dr. Mehmet SARIIIK Balkesirde Yabanc Turistlerin Hastane Bavurularnn Deerlendirilmesi.................... 100 r.Gr. Banu YILDIZ niversite rencilerinin alma Hayatnda Karlaabilecekler Cinsiyete Dayal Ayrmcl Alglamalarna Ynelik Bir Aratrma .................................................. 111 Yrd. Do. Dr. Kamil UNUR, Yeliz ULUSAN Turizm rencilerinin Staj Sonras Sektrde alma Koullar Hakkndaki Dncelerinin ve Memnuniyetlerinin Belirlenmesi ............................................................. 115 Ar. Gr. Osman ULHA
iv
11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI
Turizm Meslek Lisesi rencilerinin znel yi Olu Dzeylerine likin Bir Uygulama; Kuadas rnei................................................................................. 128 Ylmaz AKGNDZ, r. Gr. vn BARDAKOLU Turizm Lisans Eitimi Veren Yksek retim Kurumu Yneticilerinin Liderlik Davranlarnn retim Elemanlarnn rgtsel Ballna Etkisi ................... 141 Dr. Arzu GRDOAN, Do. Dr. enol AVU Yiyecek ecek letmelerinde Gda Gvenlii: Adana ve Mersin llerinde Faaliyet Gsteren Restoran letmelerine Ynelik Bir Aratrma ve Sonular ............................... 154 Oya YILDIRIM, Derya KAYA, Do. Dr. Kemal BRDR Turizm letmelerinde Duygularn Ynetimi Sorunu ........................................................... 169 Dr. Erol DURAN, Do. Dr. Murat GM Srdrlebilir Turistik rn Olarak Trkmen Kltr: anakkale rnei.................... 180 Dr. Erol DURAN Liderlik Davranlar ve Tatmini Arasndaki liki: Marmarisde Faaliyet Gsteren Be Yldzl Otel letmelerinde Uygulama............................................................ 193 r. Gr. Taner DALGIN, Yrd. Do. Dr. Cafer TOPALOLU Troia Tarihi Milli Parkndaki Turizm Potansiyelinin Swot Analizi ile Deerlendirilmesi ..................................................................................................................... 203 Zhal NAYET, Yrd. Do. Dr. Cengiz AKBULAK Personel Glendiremenin Tkenmilik Sendromu zerine Etkileri: Seyahat Acentalarnda Bir Aratrma.................................................................................... 214 Zeynep ASLAN, Do. Dr. Orhan BATMAN Destinasyon Kalitesi: Ab Vatanda kinci Konut Sakinleri Alanya rnei ...................... 226 Prof. Dr. Kurban NLNEN, Dr. Hrriyet MEN Turizmin Trkiye Ekonomisindeki Yeri................................................................................ 239 r.Gr. Diler DEMRTA Kresel Ekonomik Krizin Trk Turizm Sektrne Etkileri................................................ 250 Yrd. Do. Dr. Aziz BOSTAN, r. Gr. Dr. Serap RT KELLEC, r. Gr. Nurcan SKLM Yiyecek ecek letme Yneticilerinin Liderlik Tiplerine Bak Alarnn Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma................................................................................... 262 Do. Dr. Mehmet SARIIIK, Osman TAAR, Aydn NAL niversite rencilerinin Staj Srasnda Yaadklar Sorunlar ve Stajdan Sonra Meslee Bak Alarn lmeye Ynelik Grgl Bir Aratrma ....................................... 275 r. Gr. Dr. Mehmet KALI, Yrd. Do. Dr. M.Ouzhan LBAN, Nurten AYDEMR Konaklama Sektrnde Duygusal Emek zerine Karlatrmal Bir Aratrma ............. 290 Yrd. Do. Dr. Umut AVCI, Yrd. Do. Dr. Burhan KILI
NDEKLER
Reklam Ne Syler, Tketici Ne Anlar? .................................................................................. 302 Ar. Gr. Dr. Yasin BLM, Prof.Dr. Atila YKSEL, r. Gr. Mebrure BOYDEMR BLM Turizm Eitimi Alan rencilerin Eitim Memnuniyetlerinin ve Gelecee Ynelik Bak Alarnn Belirlemesine Ynelik Bir Aratrma .......................................... 312 Ar.Gr. Furkan BALTACI, Ar.Gr. Engin NGREN Turizm Olgusunda Yerel Gndem 21 Uygulamalar zerine Bir Aratrma..................... 324 Prof. Dr. Yksel ZTRK, r. Gr. Nurettin AYAZ Fast-Food Yiyecek-ecek letmeleri ile Slow-Food Yiyecek-ecek letmeleri Arasndaki Tedariki Seim Kriterleri Kullanm Eilimleri Asndan Benzerliklerinin ve Farkllklarnn Aratrlmas (zmir Yresinde Bir Aratrma)..................................... 334 Prof. Dr. Cevdet AVCIKURT, Ar. Gr. Mehmet SARIOLAN, Beril AYLI, Uur SAYLAN Turizm ve G likisi: 1998-2007 Trkiye rnei............................................................... 345 Yrd. Do. Dr. Sabriye ELK UUZ Turizm Alannda Eitim Gren rencilerin Kariyer Hedefleri: n Lisans rencileri zerine Bir Aratrma ...................................................................... 351 r. Gr. Gney ETN GRKAN, Yrd. Do. Dr. Dilek DNMEZ, Prof. Dr. Derman KKALTAN Turizmde Tketici ikayetleri ve Yerli Turistlerin nternet Ortamndaki ikayetlerinin Satnalma Kararlarna Etkileri...................................................................... 364 Yrd.Do.Dr. imal AYMANKUY Alglanan rgtsel Adalet ve rgtsel Sinizm likisi: Ankaradaki 4 ve 5 Yldzl Otel letmeleri zerine Bir Aratrma ................................... 379 Yrd. Do. Dr. Mehmet ALTINZ, r. Gr. Serdar P, r. Gr. Ferda KERVANCI Otel letmeleri Tedarikilerle likilerini Hangi Faktrleri Dikkate Alarak Gelitiriyorlar?............................................................................................................ 398 Do. Dr. M. Selami YILDIZ, r. Gr. Yunus Emre TAGT, Caner GL Otel Yneticilerinin Bilgi Ynetimi Hakkndaki Alglarnn Demografik Deikenler Asndan ncelenmesi: Antalyadaki Be Yldzl Otellerde Bir Aratrma....................... 407 Prof. Dr. Bahar TANER, r. Gr. brahim Alpay YILMAZ Konaklama letmelerinde Kurumsal tibar Ynetimi Ve lek Gelitirilmesi: Ankarada Otel letmeleri zerine Uygulama ..................................................................... 418 Prof. Dr. Yksel ZTRK, r. Gr. Serdar P, r. Gr. Selen YILMAZ Akakoca Daki Kamp Ve Karavan Turizminin ncelenmesine Ynelik Nitel Bir Aratrma: Tezel Camping rnei ......................................................................... 437 Ayegl IIK, Yrd. Do. Dr. zzet KILIN Global Ekonomik Krizin Konaklama letmelerinin Finansman Kararlarna Etkileri: stanbul li Alan Aratrmas .................................................................................................. 445 Yrd. Do. Dr. Burhanettin ZENGN, Ara. Gr. Ltfi Mustafa EN, Osman TAAR
vi
Turizm letmelerinin Finansman Tekniklerini Kullanm: zmir li ve lelerinde Bir Uygulama .................................................................................... 459 Yrd. Do. Dr. Mehmet Akif NC, Ar. Gr. stemi MLEK, Ar. Gr. Muammer MESC, Erhan COKUN Stratejik Vizyon Balamnda Be Yldzl Otellerin Vizyon fadelerinin Deerlendirilmesi ..................................................................................................................... 478 Yrd. Do.Dr. zzet KILIN, Ara. Gr. Sleyman ARA, Emrah ZTRK Liderlik Tarzlar le Liderlerin Rekabet ve Deiim Ynl Stratejik Tercihleri Arasndaki liki: stanbuldaki 4 ve 5 Yldzl Otel letmelerinde Bir Aratrma ........... 490 Yrd. Do. Dr. Arif GNGR, r. Gr. Yunus Emre TAGT, Sedat ELK Turistleri Etkinliklere Ynelten Motivasyonlar: zmir li Yerel Ynetimler zerine Bir Aratrma............................................................................................................. 505 Ar. Gr. Aye ELK, Uzm. Zeynep GMEN Otel letmelerine likin Sosyal Alardaki Kullanc Yorumlarnn Deerlendirilmesi ..................................................................................................................... 517 Yrd. Do. Dr. Ali YAYLI, r. Gr. Murat BAYRAM 2009 Kresel Ekonomik Krizinin Trkiye Otelcilik Sektrne Etkileri: stanbul li Alan Aratrmas .................................................................................................. 528 Ar. Gr. Didar SARI, Prof. Dr. Muhsin HALS Turizm letmelerinde HACCP Uygulamalar: Marmara ve Ege Blgesi rnei ............. 542 Hasibe YAZIT, Derya DEMRDELEN Turizm Sivil Toplum Kurulular (STK) ve Turizm letmelerinin Bu STKna Bak zerine Bir Aratrma: Fethiye rnei...................................................................... 554 Okut. Cengiz GK, Yrd.Do.Dr. Yaar SARI grenler Asndan Psikolojik Szleme hlalleri ve rgtsel Ballk zerine Etkisi: Drt ve Be Yldzl Otel letmeleri rnei .............................................................. 564 Ceyda Melek CESEROLU, Yrd. Do. Dr. ule AYDIN TKELTRK, r. Gr. Bahattin HAMARAT Alglanan Adalette rgtsel Sessizlik Davrannn Kariyer Beklentisine Etkisi............... 577 Yrd. Do. Dr. Mahmut DEMR Tatil Satnalma Srecinde sel Bilginin Alternatiflerin Deerlendirilmesine Etkisi......... 590 Dr. irvan en DEMR Turistlere Ynelik Sular: Antalyaya Gelen Turistler zerinde Bir Aratrma............... 602 Prof. Dr. Cevdet AVCIKURT, Ara. Gr. Bayram AHN, Ara. Gr. Seda AHN Bir Destinasyon Olarak zmirde Turizm Sorunlar ve zm nerileri: Otel Yneticileri Tarafndan Bir Deerlendirme .................................................................. 620 Yrd. Do. Dr. Oktay EMR, Ar. Gr. Esra GL YILMAZ
NDEKLER
vii
stanbulda Faaliyet Gsteren Seyahat Acentalarnn Otel letmeleriyle Karlatklar Pazarlama Etii le lgili Sorunlar zerine Bir Aratrma......................... 634 Prof. Dr. Celil AKICI, Do. Dr. smail KIZILIRMAK Turizmin Sosyo-Ekonomik-evresel Etkileri Ve Yerel Halkn Tutumu Arasndaki liki: Akakoca rnei........................................................................................................... 650 r. Gr. Zleyhan BARAN, r. Gr. Yunus Emre TAGT Srdrlebilir Turizm Yaklam inde stanbuldaki 5 Yldzl ok Uluslu Konaklama letmelerinin evre Duyarllnn Deerlendirilmesi .................................... 664 Prof. Dr. Mithat Zeki DNER, Ara. Gr. Sezgi GEDK Turizm rencilerinin Bak Asyla Akademisyen maj.................................................. 684 Yrd. Do. Dr. lker OLAKOLU, Ar. Gr. Hakan ATAY, Hatice YILDIRIM, erife YAZGAN CBS Tabanl Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Envanteri........................................... 696 Yrd. Do. Dr. Derya ZTRK, r. Gr. Erdem E. MARA, Yrd. Do. Dr. Aziz MAN, Yrd. Do. Dr. Yasemin MAN Antalyaya Tatile Gelen Trk, Alman ve Rus Ailelerin Tatil Kararlarnda Aile yelerinin Rol zerine Bir Aratrma ......................................................................... 708 Prof. Dr. Celil AKICI, r. Gr. Vedat YTOLU Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu rencileri Gzyle Turizm Sektr gc Sorunlar zerine Bir Aratrma..................................... 720 Prof. Dr. Celil AKICI, Yrd. Do. Dr. Kamil UNUR, Ara. Gr. Beril DNMEZ Turizmin evresel Etkileri Konusunda Yerel Halkn Tutumlar Kuadas rnei .......... 733 Neslihan DAL, Sultan BAYSAN Gnl Ne Kahve ster Ne Kahvehane, Gnl Holuk ster Kahve Bahane: Olgun Turistlerin Alg Yaplandrlar zerine Keifsel Bir alma................................ 743 Yrd. Do. Dr. Gknil Nur KOAK 10.Ulusal Turizm Kongresininrenci Alglar zerine Etkileri ........................................ 756 Yrd. Do. Dr. Kamil UNUR, r. Gr. Alper DURAN, r Gr. Erdin BALLI Otel letmelerinde Yneticilerin Liderlik Tarz zerine Bir Aratrma............................ 770 Do.Dr. Asm SALDAMLI, Do.Dr. nal H. ZDEN Otel letmelerinde Pazarlama Arac Olarak Veri Madenciliinin Kullanm ................... 784 Yrd.Do.Dr.Glnur KARAKA TANDOAN, Yrd.Do.Dr.Dilek TETK Replerin Hogeldiniz Toplantlarndaki Sat Performansnn Bireysel zellikler Asndan Kuadasna Gelen Turistler Tarafndan Deerlendirilmesi.............................. 794 Yrd. Do. Dr. Osman Eralp OLAKOLU, Ar. Gr. Ergn EFEND WELLNESS&SPA Yneticileri Profili Ve Eitim Programlar Deerlendirmesi ............. 803 Glseren ETN, Yrd. Do. Dr. Osman E. OLAKOLU
viii
Turizm letmelerinde novasyon: stanbul'daki 5 Yldzl Konaklama letmelerinde Bir Aratrma.................................................................................................. 817 Yrd. Do. Dr. mer L. MET, r. Gr. Ahmet VATAN Kuadas ve Didimdeki A Grubu Seyahat Acentalarnda alan grenleri Etik D Davrana Ynelten Faktrler................................................................................. 835 Yrd. Do. Dr. Zehra EGE, Betl AKYOL Trkiyede kinci Konut Kavram ve Ayvalkta kinci Konutlar zerinde Yaplan Aratrma Inda Bir Pazarlama Model nerisi ................................................................ 847 Yrd.Do.Dr.Ayhan GKENZ, Yrd.Do.Dr.Yakup DN, r.Gr.Hayri TAKIR Uluslararas Ticaret ve D Turizm likisi............................................................................ 873 Yrd. Do. Dr. Sabriye ELK UUZ, Yrd. Do. Dr. Ferhat TOPBA, Yrd. Do. Dr. smet KAYA Nevehir linde Bulunan Seyahat Acentalarnn TRSABtan Memnuniyet ve Beklentilerini Belirlemeye Ynelik Bir Alan Aratrmas .................................................... 879 Okutman Nihat EMEC, Do. Dr. Kemal BRDR Taraklnn Turizm Potansiyeli Nasl Gelitirilebilir? (Poster Bildiri)................................ 890 r. Gr. Serkan ENGL, Yrd. Do. Dr. Ouz TRKAY
RGTSEL VATANDALIK DAVRANII CNSYETE GRE FARKLILIK GSTERR M? OTEL LETMELER AISINDAN BR DEERLENDRME Do. Dr. Alptekin Skmen1 Yasin Boylu2 ZET amzda rgtler, gnlk hayatmzda nemli roller stlenmekte ve bir bakma toplum, rgtler bileiminden olumaktadr. Kreselleme ve rekabet gibi olgular, rgtleri farkl ve yeni araylara gtrmekte, bu durum da, beraberinde rgt alanlarnn daha farkl sorumluluk ve performans gstermelerini gerektirmektedir. Son yllarda ynetim literatrnde zerinde fazla allan konulardan birisi olan rgtsel vatandalk kavramnn da, igrenlerin rgt faaliyetlerinin etkinlii ve verimlilii asndan nem tad ifade edilmektedir. Bu kapsamda Ankaradaki otel iletmelerinin snr departmanlarnda gerekletirilen almada, rgtsel vatandalk davrannn otel igrenleri tarafndan ne derece benimsendii ve gsterilen davranlarn cinsiyete gre farkllk gsterip gstermedii incelenmi, birtakm yararl bulgulara ulalmtr. Buna gre, incelenen otel iletmelerinde alan igrenler, rgtsel vatandalk davranlar gstermekte ve bu davranlar igrenlerin cinsiyetine gre farkllamaktadr. Anahtar Kelimeler: rgtsel Vatandalk Davran, rgtsel Vatandalk Davran Boyutlar, Otel letmeleri 1.GR lk olarak Dennis Organ ve arkadalar tarafndan 1980li yllarda kullanlan rgtsel vatandalk davran (VD), rgtn biimsel dl sistemince ak ve dorudan tanmlanmayan, buna karn bir btn olarak ele alndnda rgtn faaliyetlerini verimli bir ekilde yerine getirmesine yardmc olan gnllle dayal davranlardr (Organ, 1988). Dier bir tanma gre rgtsel vatandalk davran, igrenin rgtn biimsel yolla belirledii zorunluluklarn tesine geerek istenenden daha fazlasn yapmasdr (Greenberg ve Baron, 2000). Tanmlarda ortak olan nokta, gnlllktr. Gnlllk kavram ile bu tr davranlarn bireyin rgt iindeki rolnn ve biimsel i tanmnn gerektirdii davranlar olmad ifade edilir (ba, 2000). Bu kapsamda gnlllk, igrenin kendisinden beklenen standart rol davranlarnn tesine gemesidir ve ekstra rol davranlar nem kazanr (Trker ve Artan, 2007). rgtn resmi dl sistemiyle balantl olmayan, igren deerleme sistemi tarafndan llmeyen ve igrenin kendisinden istenenin daha fazlasn yapmasna ynelik gnll rgt davrann ieren bir kavram olduu iin, kimi aratrmaclar tarafndan yi Asker Davran olarak ifade edilmitir (Organ, 1988; Turnipseed, 2002).
1 2
Bakent niversitesi Gazi niversitesi, Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Turizm letmecilii Eitimi Blm
2. RGTSEL VATANDALIK DAVRANILARI VE BOYUTLARI rgt iinde igrenlerin gsterdii rgtsel vatandalk davranlarnn temel olarak iki ekilde ortaya kt grlmektedir (Baron, 1998; Baron, 2000; zdeveciolu, 2003; Basm ve een, 2006): Birinci tr VD, rgtsel yap, uygulamalar ve hedeflere aktif bir ekilde katlm ve katk eklinde ortaya kmaktadr. Bireylerin rgt iin aktif bir ekilde rgt hayatnn iinde yer almas gerekir. Bu tr davran, igrenlerin aktif, alkan ve retken olmasn gerektirir. kinci tr VD ise, zararl davranlardan kanma eklinde ortaya kar ve temel mant, rgte katkda bulunmaktan ziyade zarar vermemektir. gren rgt ii ve rgt d yaamnda, rgtne zarar verebileceini dnd her trl davrantan uzak durur. Nihayetinde gsterilen her iki davran tr de, rgt yararna arzulanr davranlardr. lgili literatr incelendiinde, rgtsel vatandalk davran boyutlarna ynelik net bir uzlamann olmad grlmektedir. Buna ynelik yaplan literatr incelemesi sonucunda 30un zerinde vatandalk davrannn tanmland belirtilmektedir (Podsakoff vd., 2000). Elde edilen verilerden, yaplan boyutlandrmalarn birbirine benzedikleri ve Organn (1988) tanmlamalaryla uyum iinde olduu da ifade edilmektedir (Lepine vd., 2002). Bu almada rgtsel vatandalk davran boyutlar, Organn snflandrmasna paralel olarak be boyutta ele alnacaktr (ba, 2000; Moorman, 1991; Moorman, 1993; Organ, 1998; Podsakof ve Mackenzie, 1994; Alison vd., 2001; Organ, 1997; Organ ve Lingl, 1995; zdeveciolu, 2003; Basm ve een, 2006): 1. Diergamlk/zgecilik (Altruism). rgt iinde i ile ilgili herhangi bir grev ya da sorunda dier bir alana veya alan grubuna yardm etmeyi ieren istee bal davranlardr. rnein, rgte yeni katlan bir igrene ara ve gereleri nasl kullanaca konusunda yardmc olmak veya rahatszlanan bir i arkadann grevini de stlenmek gibi. Vicdanllk (Conscientiousness). grenlerin kendilerinden beklenen asgari rol davrannn tesinde bir rol davran sergilemeleri ve ie devamllk, dzenli alma, dakiklik ve dinlenme zamanlarn yerinde kullanmalardr. rnein, hava artlarna veya nemsiz bir rahatszlna ramen igrenin grevine gelmesi, sk bir denetim olmamasna ramen le aras saatlerine zen gstermesi gibi. Sportmenlik (Sportsmanship). rgt iinde bireyleraras gerginlik yaratabilecek olumsuzluklardan uzak durmaktr. Sorunlar gereksiz yere bytmemeyi, ie ynelik yaknma ve ikayetten uzak durmay ve i arkadalarna saygsz davranmamay rnek olarak sayabiliriz. Nezaket (Courtesy). rgt iinde iblmnden kaynaklanan etkileim iindeki bireylerin olumlu iletiim kurmalarn ifade eder. Bakalarnn ilerini etkileyecek hareketler yapmadan veya kararlar almadan nce onlar bilgilendirmeye ynelik davranlar ierir. nceden bilgi verme, danma ve benzeri davranlar rnek olarak verilebilir. Sivil Erdem/rgtsel Katlm (Civic Virtue). Temel olarak rgt faaliyetlerine aktif ve gnll olarak katlm ierir. Burada igren, rgt etkileyen olaylara kar
2.
3.
4.
5.
RGTSEL VATANDALIK DAVRANII CNSYETE GRE FARKLILIK GSTERR M? OTEL LETMELER AISINDAN
kendini sorumlu hisseder, toplantlara ve tartmalara katlr, deiim almalarnda aktif olarak yer alr ve kabul konusunda gayret gsterir. 3.RGTSEL VATANDALIK DAVRANII BELRLEYCLER VE RGT ZERNE ETKLER rgtsel vatandalk davran ile ilgili yaplan ilk aratrmalarda (Smith vd., 1983) bu tr davranlarn temelinde i tatmini olduu ortaya konulmu, daha sonraki yllarda dier belirleyicilerin tespit edilmesi gereklemitir. Buna gre rgtsel vatandalk davrannn rgtsel adalet ile ilikisi (Moorman, 1993; Podsakoff vd., 1996), kiilik ile olan ilikisi (Organ, 1990; Organ ve Lingl, 1995) ve motivasyon ile olan ilikisi (Tang ve brahim, 1998) incelenmitir. rgtsel vatandalk davranlar, bireyler arasnda dayanmay salayarak ve birliktelii artrarak rgtsel performansa katkda bulunur (Organ, 1988; Organ ve Lingl, 1995; Schappe, 1998). Bu tr davranlar, rgte uzun vadeli kalclk ve geliim iin gerekli uyum ve deiimi salar (Basm ve een, 2006). Yaplan aratrmalar sonucunda, rgtsel vatandalk davran gsteren igrenlerin dierlerine gre daha yksek performans sergiledikleri ortaya konulmutur (Moorman, 1993; Netemeyer vd., 1997). Bu tr davranlar, rgt yaamnda igrenlerin i tatminleri, motivasyon dzeyleri, performanslar, moralleri ve rgtsel ballklar ile yakndan ilgilidir (zdeveciolu, 2003). rgtsel vatandalk davran, bireylerin rgt iinde yardmlama eilimlerini artrr (Niehoff ve Moorman, 1993), sorumluluk duygularn gelitirir ve performans dzeylerini etkileyecek pozitif tutum iinde olmalarn salar (Fisher, 1990; Slaugher, 1997; Podsakoff vd., 2000). 4.METODOLOJ Bu aratrmann amac, yaadklar youn temas nedeniyle konuklarn ayn iletmeyi tekrar semesinde kritik roller stlenen snr birim igrenlerinin sergiledikleri rgtsel vatandalk davranlarnn belirlenmesidir. Bu amala aadaki sorulara cevap aranmtr. Otel letmelerinde alan snr birim igrenlerinin; a. rgtsel vatandalk davranlarna ynelik deerlendirmeleri nedir? b. Bu deerlendirmeler, cinsiyetler asndan farkllk gstermekte midir? Durum tespitine ynelik bu almann aratrma grubunu oluturan rneklem, Ankarada faaliyet gsteren be yldzl otel iletmelerinin snr birimlerinde alan igrenlerden olumutur. Aratrma alan olarak Ankarann seilme nedenleri; uygulamada kolaylk ve ulalabilirliktir. Aratrma, Ankarada o dnemlerde faaliyette bulunan toplam on adet be yldzl iletmeden, gerekli izinleri veren drdnde gerekletirilmitir. Snr birimlerinin seilmesinin temel nedeni, igrenlerin konuklarla yaadklar youn temas ve braktklar etkidir. lgili iletmelerde alan snr birim igrenlerinin says 337, aratrmaya katlan ve anket formunu baaryla dolduran igren says ise 147dir. Bu kapsamda seilen yargsal rneklem, aratrma evreninin yaklak % 44n oluturmaktadr. Aratrma verileri, 2009 yl ocak ve ubat aylarnda anket teknii kullanlarak toplanmtr.
Aratrmada kullanlan anket formu, Basm ve een (2006) tarafndan iki farkl lein birletirilmesiyle gelitirilen, Trkeye eviri almas yaplan ve iki farkl rneklem zerinde geerlilik ve gvenilirlik almas yaplan formdur. lgili anket formu, Organ (1988) tarafndan ortaya konulan rgtsel vatandalk boyutlaryla uyumlu olarak be temel boyuttan olumaktadr. Yazarlarca oluturulan anket formunda da, orijinaline sadk kalnarak 19 maddeye yer verilmi ve 6l Likert lei kullanlmtr. lein tarafmzdan farkl bir sektrde ve iletme trnde yaplmas nedeniyle geerlilik ve gvenilirlik almalar tekrardan yaplmtr. Elde edilen verinin faktr analizine uygun olup olmadna baklm, bu amala Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) ve Barlett testi yaplmtr. KMO rneklem uygunluu 0,82 olarak bulunmu, Barlett normal dalm test sonucu da anlaml kmtr (p<0,05). Yaplan faktr analizi sonucunda ise be faktrl bir yap ortaya kmtr (Ek1). Ankette Diergamlk be madde, Vicdanllk madde, Sportmenlik drt madde, Nezaket madde ve Sivil Erdem drt madde olmak zere 19 madde bulunmaktadr. Yaplan alma sonucunda lein aklad toplam varyans % 72,21dir. rgtsel vatandalk davran boyutlarnn, seilen rneklem iin hesaplanm cronbach alpha deerleri 0.79 ile 0.88 arasnda deimektedir. lein toplam gvenirlii ise, 0.92 olarak bulunmutur (Ek 2).
5.BULGULAR Aratrmaya katlanlarn % 53,1i erkek igrenlerden, % 46,9u ise kadn igrenlerden olumaktadr. rgtsel vatandalk davran ile ilgili ifadelerin deerlendirilmesine ilikin aritmetik ortalamalarn ise 3.53 ile 4.98 arasnda deitii grlmektedir (Tablo 1). Buna gre, ilgili iletmelerde alan igrenler, zamanmn ou-
nu iimle ilgili faaliyetlerle geiririm, irketim iin olumlu imaj yaratacak tm faaliyetlere katlmak isterim ve mesai iinde kiisel ilerim iin zaman harcamam ifadelerine en yksek ortalamalarla katlmlardr. Bu ifadelerin tamam, VD boyutlarndan vicdanllk ile ilgilidir. lgili iletmelerde grev yapan snr birim igrenlerinin ie devamllk, dzenli alma ve dakiklik konularnda olumlu tutum sergiledikleri ifade edilebilir. Tablo 1den de izlenebilecei gibi snr birim igrenleri, her trl gelitirici faaliyet icra eden aratrma ve proje gruplarnn ierisinde yer alrm, irketin sosyal faaliyetlerine kendi isteimle katlrm ve irket yapsnda yaplan deiimlere destek olurum ifadelerine dk dzeyde katlmlardr. Sz konusu ifadelerin tamam, sivil erdem boyutuyla ilgilidir. Buna gre, Ankara ilinde faaliyet gsteren be yldzl otel iletmelerinde, rgt faaliyetlerine aktif ve gnll bir katlmdan ok fazla bahsedilemeyebilir. grenler, rgt etkileyen olaylara kar kendilerini fazla sorumlu hissetmemektedirler. Verilerin zmlenmesi sonucunda, snr birim igrenlerinin rgtsel vatandalk davranlarnn cinsiyete gre farkllap farkllamadn test etmek amacyla her bir boyut iin ayr ayr t testi yaplmtr. Diergamlk boyutuyla ilgili test sonucu Tablo 2de sunulmutur. Tablo 2den izlenebilecei gibi erkek ve kadn igrenler arasnda rgtsel vatandalk boyutlarndan diergamlk boyutuna ilikin ifadelerin deerlendirilme ortalamalar bakmndan anlaml farkllklar olduu grlmektedir. Analiz sonularna gre 78 erkek igrenin aritmetik ortalamas 3,90 ve 69 kadn igrenin aritmetik ortalamas 5,26dr. Diergamlk boyutu asndan bakldnda; kadn igrenlerin, erkek igrenlere nazaran rgtsel vatandalk davranlarn daha ok sergiledikleri sylenebilir.
Varyanslar eit kabul edilmitir. Serbestlik Derecesi:145 Diergamlk boyutuna ynelik deerlendirmelerin genel aritmetik ortalamas erkeklerde 3,0923; kadnlarda ise 5,2609dur.
rgtsel vatandalk davranlarndan vicdanllk boyutuna ilikin gelitirilen ifadelerin ortalamas hususunda cinsiyet deikenleri arasnda anlaml bir fark olup olmadnn belirlenmesi amacyla yaplan t testi sonular ise aada Tablo 3de verilmitir. lgili tablodan da grlebilecei gibi erkek ve kadn igrenler arasnda rgtsel vatandalk boyutlarndan vicdanllk boyutuna ilikin ifadelerden zamanmn ounu iimle ilgili faaliyetlerle geiririm ifadesinin deerlendirilme ortalamalar bakmndan erkek ve kadnlar arasnda anlaml farkllklar olduu grlse de; dier iki ifadede anlaml farkllk grlmemektedir. Analiz sonularna gre 78 erkek igrenin aritmetik ortalamas 4,99 ve 69 kadn igrenin aritmetik ortalamas 4,88dir. Vicdanllk boyutu asndan bakldnda; igrenlerin genel anlamda bu rgtsel vatandalk davranlarn cinsiyet farkll olmakszn sergiledikleri sylenebilir.
Varyanslar eit kabul edilmitir. Serbestlik Derecesi:145 Vicdanllk boyutuna ynelik deerlendirmelerin genel aritmetik ortalamas erkeklerde 4,9872; kadnlarda ise 4,8840dr. Tablo 4de grlebilecei gibi, rgtsel vatandalk davranlarndan nezaket boyutuna ilikin igren ifadelerinin arasnda, cinsiyet deikeni kapsamnda istatistiksel olarak 0,05 dzeyinde anlaml fark bulunmutur. lgili t testi sonularna gre erkek ve kadn igrenler arasnda rgtsel vatandalk boyutlarndan nezaket boyutuna ilikin ifadelerin deerlendirilme ortalamalar bakmndan anlaml farkllklar olduu grlmektedir. Analiz sonularna gre 78 erkek igrenin aritmetik ortalamas 3,22 ve 69 kadn igrenin aritmetik ortalamas 5,25dir. Nezaket boyutu asndan bakldnda; kadn igrenlerin, erkek igrenlere nazaran rgtsel vatandalk davranlarn daha ok sergiledikleri sylenebilir.
Varyanslar eit kabul edilmitir. Serbestlik Derecesi:145 Nezaket boyutuna ynelik deerlendirmelerin genel aritmetik ortalamas erkeklerde 3,2179; kadnlarda ise 5,2464dr. Tablo 5den anlalabilecei gibi, rgtsel vatandalk davranlarndan sportmenlik boyutuna ilikin gelitirilen ifadelerin ortalamas hususunda cinsiyet deikenleri arasnda istatistiksel olarak 0,05 dzeyinde anlaml fark bulunmutur. Cinsiyetlerin karlatrlmas ile ilgili t testi sonular aadaki tablodan izlenebilir. Buna gre, erkek ve kadn igrenler arasnda rgtsel vatandalk boyutlarndan sportmenlik boyutuna ilikin ifadelerin deerlendirilme ortalamalar bakmndan anlaml farkllklar olduu grlmektedir. Analiz sonularna gre 78 erkek igrenin aritmetik ortalamas 4,7308 ve 69 kadn igrenin aritmetik ortalamas 2,8370dir. Sportmenlik boyutu asndan bakldnda; erkek igrenlerin, kadn igrenlere nazaran rgtsel vatandalk davranlarn daha ok sergiledikleri rahatlkla ifade edilebilir.
Varyanslar eit kabul edilmitir. Serbestlik Derecesi:145 Sportmenlik boyutuna ynelik deerlendirmelerin genel aritmetik ortalamas erkeklerde 4,7308; kadnlarda ise 2,8370dir. Tablo 6da grlebilecei gibi, rgtsel vatandalk davranlarndan sivil erdem boyutuna ilikin gelitirilen ifadelerin ortalamas hususunda cinsiyet deikenleri arasnda istatistiksel olarak 0,05 dzeyinde anlaml fark bulunmutur. lgili tabloda, erkek ve kadn igrenler arasnda rgtsel vatandalk boyutlarndan sivil erdem boyutuna ilikin ifadelerin deerlendirilme ortalamalar bakmndan anlaml farkllklar olduu grlmektedir. Analiz sonularna gre 78 erkek igrenin aritmetik ortalamas 4,5673 ve 69 kadn igrenin aritmetik ortalamas 2,5870dir. Sivil erdem boyutu asndan bakldnda; erkek igrenlerin, kadn igrenlere nazaran rgtsel vatandalk davranlarn daha ok sergiledikleri sylenebilir.
Varyanslar eit kabul edilmitir. Serbestlik Derecesi:145 Sivil Erdem boyutuna ynelik deerlendirmelerin genel aritmetik ortalamas erkeklerde 4,5673; kadnlarda ise 2,5870dir. 6. SONU VE NERLER yaamnda formel ihtiyalarn tesinde tutum ve davranlarn sergilenir duruma gelmesi, rgtlerin igrenlere daha baml hale gelmesini beraberinde getirmitir. Bu baml hale gelmenin en nemli sonularndan birisi de, ilgili literatrde rgtsel vatandalk davranlar (VD)nn kavramsallatrlmas ve boyutlarnn oluturulmas olmutur. grenlerin, gerek altklar rgte ve gerekse de alma arkadalarna ynelik olumlu tutum ve davran sergilemeleri, bir anlamda kendilerini rgte ait hissetmelerine bal olmaktadr. Bu balamda rgtlerin yaamlarn baaryla srdrmesi, performanslarn ve verimliliklerini artrmas; yneticileri VD boyutlarn dikkate almas ve igrenlerinin VDlerini izlemesi ile mmkn olabilecektir.
Bu aratrmada, VD boyutlarnn (diergamlk, vicdanllk, sportmenlik, sivil erdem, nezaket), otel iletmelerinin snr birimlerinde alan igrenlerin tarafndan sergilenip sergilenmedii ncelikle tespit edilmeye allmtr. Buna gre, zellikle vicdanllk boyutlaryla ilgili aritmetik ortalamalarn snr birim igrenlerinde daha yksek k tespit edilmitir. Bu kapsamda ilgili otel iletmelerinde grev yapan snr birim igrenlerinin devamllk, dzenlilik ve dakiklik konularnda hassas olduklar ve olum tutumlar gelitirdikleri, elde edilen bulgular kapsamnda ifade edilebilir. Snr birim igrenlerinin en dk ortalamalarla katldklar ifadeler ise, sivil erdem boyutuyla ilgili olanlardr. Elde edilen bulgulardan, sz konusu otel iletmelerinde grev yapan snr birim igrenlerinin, iletmelerini etkileyen olaylara ynelik aktif ve gnll bir katlm iinde olmadklar ifade edilebilir. Gerekletirilen almada, igrenlerin ifadelere katlmlarnn cinsiyete gre farkllk tayp tamad zerinde de durulmutur. Yaplan istatistiksel analizler neticesinde aadaki sonulara ulalmtr: VD boyutlarndan diergamlk ve nezaket ile igrenlerin cinsiyetleri arasnda olumlu bir iliki olduu sylenebilir. Ancak kadn igrenlerin bu boyutlara ynelik tutum ve deerlendirmeleri, erkek igrenlere gre daha olumludur. Bu sonu, (Kse, Kartal ve Kayal, 2003)n cinsiyet faktrne ynelik bulgularyla da rtmektedir. Otel iletmelerinin snr birimlerinde alan kadn igrenlerin, erkek igrenlere nazaran daha nazik, yardmsever ve fedakar davranlar iinde olduklar dikkat ekmektedir. Cinsiyet faktr asndan bakldnda, erkek ve bayan igrenlerin vicdanllk boyutuna ynelik tutum ve deerlendirmeleri arasnda anlaml bir fark bulunmamaktadr. Bununla birlikte VD boyutlarndan vicdanllk ile alanlarn cinsiyetleri arasnda fark gzetmeksizin olumlu bir iliki olduu sylenebilir. VD boyutlarndan sportmenlik ve sivil erdem boyutlarna ynelik deerlendirmelere bakldnda; genel olarak cinsiyet faktr ile bu boyutlar arasnda olumlu bir iliki bulunduu buna karlk anlaml farkllklarn da gze arpt grlmektedir. Gerek sportmenlik ve gerekse sivil erdem asndan erkek igrenler, kadnlara oranla daha olumlu deerlendirme yapmlardr. Kadnlarn bu boyutlara ynelik deerlendirmeleri, erkek igrenlerin deerlendirmelerine gre ok daha dk dzeylerde kmtr. Aratrmann geneline bakldnda; iletmelerin snr birimlerinde alan kadn igrenlerin nazik, fedakar, koruyucu, yardmsever ve duygusal aidiyet davranlar sergileyerek daha muhafazakar bir rgtsel vatandalk tutum ve davran yanstt sonucuna varlabilir. Buna karn erkek igrenlerin ise, katlmc, karar alma ve kontrol etme, haberdar olma ve yn verme davranlar sergileyerek daha atlgan rgtsel vatandalk tutum ve davran ierisinde olduklar sylenebilir. Kukusuz gerekletirilen aratrma, ilgili sektr ve Ankara asndan nc nitelii tamaktadr. lerleyen dnemlerde farkl rneklem ve ehirlerde gerekletirilecek almalar, gerekletirilen aratrmann geerlilik ve gvenilirliine katk salayabilecektir.
10
KAYNAKA Allison, B., Voss, R. S. ve Dryer, S. (2001). Student Classroom and Career Success: The Role of Organizational Citizenship Behavior, Journal of Education for Business, 76 (5): 282-294. Baron, J. (1998). Judgment Misguided: Intution and Error in Public Decision Making. Oxford: Oxford University Press. Baron, J. (2000). Thinking and Deciding. 3th. Edition, Cambridge University Press. Basm, H. N. ve een, H. (2006). rgtsel Vatandalk Davran lei Uyarlama ve Karlatrma almas, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 61 (4): 83-102. Fisher, C. D. (1990). On the Dubious Wisdom of Expecting Job Satisfaction to Correlate with Performance, Academy of Management Journal, 5: 607-612. Greenberg, J. ve Baron, R. A. (2000). Behavior in Organizations. 7th. Edition, New Jersey: Prentice-Hall. ba, J. . (2000). rgtsel Vatandalk Davran: Farkl leklerin Uygulanabilirliine likin Bir alma, 8. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi, 359372. Kse, S., Kartal, B. ve N. Kayal (2003), rgtsel Vatandalk Davran ve Tutuma likin Faktrlerle ilikisi zerine Bir Aratrma, Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Say: 20, s. 1-19. Lepine, J., Erez, A. ve Johnson, D. E. (2002). The Nature and Dimensionality of Organizational Citizenship Behavior: A Critical Review and Meta-Analysis, Journal of Applied Psychology, 87 (1): 52-65. Moorman, R. H. (1991). Relationship Between Organizational Justice and Organizational Citizenship Behaviors: Do Fairness Perceptions Influence Employee Citizenship?, Journal of Applied Psychology, 76: 845-855. Moorman, R. H. (1993). The Influence of Cognitive and Affective Based Job Satisfaction Measures on the Relationship Between Satisfaction and Organizational Citizenship Behavior, Human Relations, 46: 759-776. Netemeyer, R., Mc Kee, D. O. ve Mc Murran, R. (1997). An Investigation Into the Antecedents of Organizational Citizenship Behavior in a Personnel Selling Context, Journal of Marketing, 61 (3): 85-98. Niehoff, B. P. ve Moorman, R. H. (1993). Justice as a Mediator of the Relationship Between Methods of Monitoring and Organizational Citizenship Behavior, Academy of Management Journal, 36: 527-556. Organ, D. W. (1988). Organizational Citizenship Behavior: The Good Soldier Syndrome. Lexington England: Lexington Books. Organ, D. W. (1990). The Motivational Basis of Organizational Citizenship Behavior, Research in Organizational Behavior, 12: 43-72. Organ, D. W. (1997). Organizational Citizenship Behavior: Its Construct Clean-Up Time, Human Performance, 10 (2): 85-97. Organ, D. W. ve Lingl, A. (1995). Personality, Satisfaction and Organizational Citizenship Behavior, Journal of Social Psychology, 135 (3): 339-350. zdeveciolu, M. (2003). rgtsel Vatandalk Davran le niversite rencilerinin Baz Demografik zellikleri ve Akademik Baarlar Arasndaki likilerin Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma, Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 20 (Ocak-Haziran): 117-135.
11
Podsakoff, P. M., Mackenzie, S. B. (1994). Organizational Citizenship Behaviors and Sales Unit Effectiveness, Journal of Marketing Research, 31 (3): 351-364. Podsakoff, P. M., Mackenzie, S. B. ve Bommer, W. H. (1996). Transformational Leader Behaviors and Substitutes for Leadership as Determinants of Employee Satisfaction, Commitment, Trust and Organizational Citizenship Behavior, Journal of Marketing, 22: 259-298. Podsakoff, P. M., Mackenzie, S. B., Paine, J. B. ve Bachrach, D. G. (2000). Organizational Citizenship Behaviors: A Critical Review of the Theoritical and Empirical Literature and Suggestions for Future Research, Journal of Management, 26 (3): 513-563. Schappe, S. (1998). The Influence of Job Satisfaction, Organizational Commitment and Fairness Perceptions on Ocb, Journal of Psychology Interdisciplinary and Applied, 32 (3): 277-291. Slaugher, J. (1997). Organizational Citizenship Behavior: Discussion, Review and Reformulation, Presented Paper at the Academy of Management Conference, Boston. Smith, C. A., Organ, D. W. ve Near, J. P. (1983). Organizational Citizenship Behavior: Its Nature and Antecedents, Journal of Applied Psychology, 81: 653-663. Tang, T. L. Ve brahim, A. H. S. (1998). Antecedents of Organizational Citizenship Behavior: Public Personnel in the United States and in the Middle East, Public Personel Management, 27: 529-551. Turnipseed, D. L. (2002). Are Good Soldiers Good? Exploring the Link Between Organizational Citizenship Behavior and Personel Ethics, Journal of Business Research, 55: 1-15. Trker, M. ve Artan, . E. (2007). alanlarn Rol Tanmlamalarnn rgtsel Vatandalk Davranna Etkisi, 15. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi, 193-200.
12
Ek 1: VD Faktrlerinin Faktr Ykleri ve Varyanslar Faktr Diergamlk Gnlk izin alan bir alann o gnk ilerini ben yaparm esnasnda sorunla karlaan kiilere yardm etmek iin gerekli zaman ayrrm Yeni ie balayan birisinin ii renmesine yardmc olurum le ilgili problemlerde elimde bulunan malzemeleri dierleri ile paylamaktan kanmam Ar i yk ile uraan bir irket alanna yardm ederim Vicdanllk irketim iin olumlu imaj yaratacak tm faaliyetlere katlmak isterim Mesai ierisinde kiisel ilerim iin zaman harcamam Zamanmn ounu iimle ilgili faaliyetlerle geiririm Nezaket Beklenmeyen problemler olutuunda dier alanlar zarar grmemeleri iin uyarrm Dier alanlarn hak ve hukukuna sayg gsteririm Birlikte grev yaptm dier alanlar iin problem yaratmamaya gayret ederim Sportmenlik irket iinde kan atmalarn zmlenmesinde aktif rol alrm Mesaide yaadm yeni durumlara kar gcenme ya da kzgnlk duymam Mesai ortam ile ilgili olarak problemlere odaklanmak yerine olaylarn pozitif ynn grmeye alrm nemsiz sorunlar iin ikayet ederek vaktimi boa harcamam Sivil Erdem irket yapsnda yaplan deiimlere destek olurum st ynetimce yaymlanan duyuru, mesaj, prosedr ya da ksa notlar okurum ve ulaabileceim bir yerde bulundururum Her trl gelitirici faaliyet icra eden aratrma ve proje gruplarnn ierisinde yer alrm irketin sosyal faaliyetlerine kendi isteimle katlrm. Faktr Yk zdeer % Varyans 7.42 0.84 0.71 0.69 0.65 0.59 2.34 0.97 0.93 0.78 1.31 0.85 0.75 0.72 1.56 0.75 0.68 0.63 0.61 1.18 0.81 0.79 0.64 0.52 5,83 7,49 8,01 12,21 38,67
13
Ek 2: VD Boyutlarnn Gvenirlik Katsaylar Boyut smi Diergamlk Vicdanllk Nezaket Sportmenlik Sivil Erdem TOPLAM Gvenirlik 0.84 0.83 0.88 0.81 0.79 0.92
TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI SEKTR BLANOLARI YARDIMIYLA OTELLER VE LOKANTALAR SEKTRNN FNANSMAN KARARLARININ NCELENMES Yrd.Do.Dr. Erdin KARADENZ1 r.Gr.Dr. Serkan Ylmaz KANDIR 2 Prof.Dr. Yldrm Beyazt NAL 3 Yrd.Do.Dr. mer SKENDEROLU4 ZET Bu almann amac sektr bilanolarndan yararlanlarak Trk turizm sektrn temsil ettii dnlen oteller ve lokantalar sektrnn finansman kararlarnn incelenmesidir. Bu balamda turizm (oteller ve lokantalar) sektrnn 1990-2008 yllarna ait finansal verilerinden yararlanlmtr. Sektrn varlk ve kaynak yapsnn kompozisyonu, finansman kaynaklarnn trleri ve vadeleri ile yllar iindeki geliimleri oluturulan tablo ve grafikler ile incelenmitir. Analiz sonucunda sektrn sabit varlk arlkl bir sektr olduu belirlenmitir. Sektrn kaynak yapsnda yabanc kaynak ve zkaynak kullanmnn dengeli olduu belirlenmitir. Bununla birlikte ksa vadeli yabanc kaynaklara kyasla daha ok uzun vadeli yabanc kaynak kullanld gzlenmitir. Ayrca varlklarn finansmannda nemli lde devaml sermayenin kullanld saptanmtr. Anahtar Kelimeler: Finansman Kararlar, Sektr Bilanolar, Turizm Sektr 1. GR Firmalarn varlklarn salkl bir ekilde srdrebilmeleri ve finansal yaplarn koruyabilmeleri asndan sermaye yaps kavram nem tamaktadr. zellikle 1950li yllardan itibaren firma deeri maksimizasyonunun iletmeler asndan nihai ama olarak kabul edilmesinden sonra firmalarn sermaye yaplarnn firma deerine etkisinin olup olmad nemli bir aratrma alan olarak ortaya kmtr. Yine son yllarda firmalarn sermaye gereksinimlerinin giderek artmas, sermaye bulma maliyetinin artmas ve yanl finansal kaynak tercihleri sonucunda firmalarn sknt yaamalar finansman kararlarnn nemini arttrmaktadr. Sermaye yapsn, bir firmann finansmannda kulland ksa vadeli yabanc kaynaklarn sreklilik gsteren ksm, uzun vadeli yabanc kaynaklar ve zsermayenin oluturduu yap olarak tanmlamak mmkndr. Finansal yap veya bir baka deyile finansman yaps ise, firma bilanosunun pasif tarafnda yer alan toplam ksa vadeli yabanc kaynaklar, uzun vadeli yabanc kaynaklar ve zsermaye kalemlerinden oluur. Dolaysyla sermaye yaps, finansal yapnn parasdr ve firmann finansmannda kullanlan ve sreklilik gsteren finansman kaynaklarn ifade etmektedir (Moyer, Mcguigan ve Kretlow, 2002).
1 2
Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksek Okulu ukurova niversitesi ..B.F. letme Blm. Balcal Kamps 3 ukurova niversitesi ..B.F. letme Blm. Balcal Kamps 4 Nide niversitesi ..B.F. letme Blm. Merkez Kamps
TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI SEKTR BLANOLARI YARDIMIYLA OTELLER VE LOKANTALAR
15
Otel iletmeleri, byk miktarda sabit varla sahip olan ve bu nedenle daha yatrm aamasnda nemli tutarlarda sermaye gereksinimi duyan iletmelerdir. Sabit giderlerin yksek oluu, likidite ve karllk asndan sorunlar yaratabilmektedir. Bununla beraber otel iletmeleri, deien tketici davranlar, pazardaki rekabet, tercih ve zevklerin srekli farkllamas gibi nedenlerle iletme aamasnda da birok yenileme, modernizasyon ve stratejik amal birleme ve satn alma yatrm gerekletirme durumlaryla kar karya kalabilmektedirler. Bu nedenle youn rekabet ortamnda otel iletmelerinde de gerek yatrm ncesi ve gerekse yatrm sreci ve sonrasnda gerekletirilecek yatrmlarn baarl olabilmesi iin uygun finansman kaynaklarnn bulunmas ve firma deerini en yksek dzeye karan sermaye yapsnn belirlenmesi nem kazanmaktadr. Bu almada, Trk turizm sektr asndan finansal verilerin elde edilmesinin zorluu da gz nne alndnda sektrle ilgili en geni finansal verilere sahip olduu dnlen Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasnn (TCMB) 1990-2008 yllarna ait sektr bilanolarndan yararlanlarak oteller ve lokantalar sektrnn finansman tercihleri incelenmitir. TCMB tarafndan hazrlanan sektr bilanolarnn incelenmesi ile Trk turizm sektrnn sermaye yaps ve finansman tercihleri hakknda nemli bilgiler elde edilecei dnlmektedir. Bu adan gerekletirilen incelemenin literatre ve sektrdeki uygulamaclara katk salamas beklenmektedir. alma be blmden olumaktadr. almann ikinci blmnde konu ile ilgili gemi almalara deinilmektedir. nc blmde analizlerde kullanlan yntem aklanmtr. Drdnc blmde elde edilen bulgular tartlm ve beinci blmde sonulara yer verilmitir. 2. LTERATR letmelerin bilanolarnn pasif ksmnn kompozisyonu ve bu kompozisyonu etkileyen deikenler finans literatrnn en ok aratrlan ve tartlan konularndan biridir. Bu balamda gelimi ve gelimekte olan lkelerde farkl zaman dilimleri ve farkl sektrlerdeki iletmelerin finansal verileri zerinde birok farkl almalar yaplmtr. Bu almalarn temelini Modigliani ve Miller (MM)in almalar atmtr. MM (1958), mkemmel piyasa koullarnda iletmenin piyasa deerinin, iletmenin sermaye yapsndan ve sermaye maliyetinden bamsz olduunu vurgulamlardr. Yine MM (1963), vergi deikenini de gz nne almlar ve firmalarn borlandklarnda vergi kalkanndan yararlanarak piyasa deerlerini arttrabileceklerini vurgulamlardr. Jensen ve Meckling (1976), finansman kararlarnda temsilcilik maliyetlerinin etkisini, Myers (1977) ise iflas ve finansal sknt maliyetlerinin etkilerini ortaya koymulardr. Myers ve Majluf (1984) ile Myers (1984) ise yneticiler ve yatrmclar arasnda var olan asimetrik bilginin finansman kararlarna olan etkilerini aratrmlardr. Turizm sektrne ynelik olarak Kwansa ve Cho (1995), yiyecek-iecek sektrnde dolayl iflas maliyetlerinin hacmini ve yiyecek-iecek iletmelerinin sermaye yaps kararlarnda finansal sknt maliyetleri ile vergi kazanlar arasndaki deiimin etkisini incelemilerdir. Upneja ve Dalbor (1999), ABDdeki yiyecek-iecek iletmelerinde borlanma ncesi ve sonras vergi oranlaryla finansal kiralama arasnda ayn ynl ve nemli bir iliki saptamlardr. zer ve Yamak (2000) ise stanbuldaki kk ve orta lekli otellerin kurulu aamasnda zsermaye ve yabanc kaynaklardan yararlanrken, iletme aamasnda daha ok alkonulan karlardan yararlandklarn saptamlardr.
16
Tang ve Jang (2007), gerekletirdikleri almada otel iletmelerinde sabit varlk dzeyi ile uzun vadeli borlanma dzeyi arasnda pozitif iliki olduunu belirlemilerdir. Karadeniz ve di. (2009) ise borsada ilem gren Trk otel iletmelerinde efektif vergi oranlar, sabit varlklarn pay ve aktif karll deikenleri ile kaldra dzeyi arasnda negatif bir iliki saptamlardr. 3. ARATIRMA YNTEM VE VERLER Bu analizde, ilgili sektrdeki firmalarn gnlllk esasna gre gnderdikleri finansal veriler temel alnarak TCMB tarafndan hazrlanan sektr bilanolarndan yararlanlmtr. Sektr bilanolarnda imalat d sektrler olarak snflandrlan turizm (oteller ve lokantalar) sektrnn 1990-2008 yllarna ait finansal verileri zerinde toplam 19 gzlem yaplmtr. Bu gzlem srasnda sektrn varlk ve kaynak yapsnn kompozisyonu ve yllar iindeki geliimi grafikler ile incelenmitir. Analizin amalar dorultusunda, TCMB tarafndan hazrlanan ve dzenli olarak yaynlanan Oteller ve Lokantalar Sektr bilanolarndan yararlanlmtr. Sektr bilanolar, otel iletmeleri arlkl olarak otel ve lokanta iletmelerinden gnllk esasna gre toplanan finansal verilerin birletirilmesi yoluyla oluturulmaktadr. Bu almada, 1990-2008 yllar arasnda oteller ve lokantalar sektrne ait sektr bilanolarndan yararlanlmtr. 1996-2008 yllar arasndaki veriler TCMBsnn web sayfasndan (www.tcmb.gov.tr) elde edilmitir. 1990 - 1996 yllar arasndaki sektr bilanolar ise web sayfasnda olmamas nedeniyle TCMB ile iletiime geilmi ve bu bilgiler posta yoluyla elde edilmitir. Tablo 1. Otel ve Lokantalar Sektr Bilanolarna Katlan letme Saylar Yllar Otel Says Lokanta Says Toplam 1990 320 23 343 1991 425 30 455 1992 425 30 455 1993 425 30 455 1994 460 19 479 1995 316 16 332 1996 281 8 289 1997 281 8 289 1998 281 8 289 1999 285 8 293 2000 270 12 282 2001 279 17 296 2002 292 24 316 2003 250 23 273 2004 202 8 220 2005 238 28 266 2006 250 22 272 2007 314 25 339 2008 314 25 339 Kaynak: TCMB Sektr Bilanolarndan Yararlanlarak Oluturulmutur.
17
nceleme dnemi olan 1990-2008 yllar arasnda otel ve lokantalar sektr bilanolarn oluturan otel ve lokanta saylar Tablo 1.de verilmektedir. Tablo 1. incelendiinde otel ve lokantalar sektr bilanolarnn ok nemli lde otel iletmelerinden olutuunu grmek mmkndr. 4. BULGULAR Tablo 2de yer alan oteller ve lokantalar sektrnn 1990 - 2008 yllar arasndaki varlk yaps incelendiinde, sektrn varlk yapsnn sabit varlk arlkl olduu grlmektedir. 1990-2008 yllar arasnda sektrn dnen varlklarn bilano iindeki ortalama arl sadece %18,3 gerekleirken sabit varlklarn bilano iindeki ortalama arl %81,7 olarak gereklemitir. Bu bulgu turizm sektrnn sabit varlk arlkl bir sektr olduuna dair literatrle (ener, 1997; Kahraman, 1997; zen ve Kuru, 1998; etiner, 2002) paralellik gstermektedir. Tablo 2. Oteller Ve Lokantalar Sektrnn 1990-2008 Yllar Arasndaki Varlk Yaps Yllar Dnen Varlklar % Sabit varlklar % 1990 20,4 79,6 1991 19,6 80,4 1992 19,7 80,3 1993 18,0 82,0 1994 19,7 80,3 1995 17,6 82,4 1996 17,2 82,8 1997 20,9 79,1 1998 20,4 79,6 1999 17,1 82,9 2000 18,5 81,5 2001 19,9 80,1 2002 17,2 82,8 2003 17,5 82,5 2004 12,9 87,1 2005 15,4 84,6 2006 16,9 83,1 2007 18,3 81,7 2008 20,0 80,0 Ortalama 18,3 81,7 Kaynak: TCMB Sektr Bilanolarndan Yararlanlarak Oluturulmutur Otel ve lokantalar sektrnn 1990 - 2008 yllar arasndaki kaynak yaps incelendiinde sektrde ortalama olarak yabanc kaynaklarla zkaynaklarn birbirine yakn oranlarda kullanldn sylemek mmkndr. Tablo 3 ve ekil 1 incelendiinde analiz sreci ierisinde otel ve lokantalar sektrnde yabanc kaynaklarn toplam pasifler
18
ierisindeki paynn en yksek gerekletii yl %66,6 ile 2001 yldr. zellikle lkemizin yaad 2001 ekonomik krizinin bu duruma neden olduu ve sektr oluturan iletmelerin zkaynaklarnn bu krizde eridii sylenebilir. 1994 ve 1999 ylnda yaanan ekonomik kriz veya doal afetler neticesinde bu yllarda sektrn zkaynaklarnda byk bir erime gerekletii ve sektrn arlkl olarak yabanc kaynaklarla finanse edildii grlmektedir. Tablo 3. Otel ve Lokantalar Sektrnde Yabanc Kaynak ve zkaynaklarn Arlklar Yllar Yabanc Kaynaklar % 1990 52,7 1991 53,2 1992 54,4 1993 58,3 1994 63,6 1995 54,7 1996 55,1 1997 57,7 1998 54,4 1999 61,9 2000 55,5 2001 66,6 2002 54,1 2003 47,9 2004 30,2 2005 34,9 2006 40,8 2007 49,0 2008 54,9 Ortalama 52,6 zkaynaklar % 47,3 46,8 45,6 41,7 36,4 45,3 44,9 42,3 45,6 38,1 44,5 33,4 45,9 52,1 69,8 65,1 59,2 51,0 45,1 47,4
Kaynak: TCMB Sektr Bilanolarndan Yararlanlarak Oluturulmutur. Buna karn sektrde, zkaynaklarn toplam kaynaklar ierisindeki paynn %69,8le en yksek gerekletii yln 2004 yl olduu grlmektedir. Bu sonucun nedenlerini zellikle 2004 ylndan itibaren enflasyon muhasebesine geilmesiyle birlikte zkaynaklarn yeniden deerlenmesi sonucunda zkaynaklarn deerinin ykselmesi olarak yorumlamak mmkndr.
19
ekil 1. Otel ve Lokantalar Sektrnde Yabanc Kaynak ve zkaynaklarn Toplam Kaynaklar indeki Paylar
Analiz sresi boyunca sektrdeki yabanc kaynaklarn vadeleri asndan yabanc kaynak kullanm ile zkaynak kullanmnn toplam kaynak kullanm ierisindeki paynn geliimi Tablo 4 ve ekil 2de verilmitir. Tablo 4. Otel ve Lokantalar Sektrnde Ayrntl Kaynak Yaps Uzun Vadeli YaKsa Vadeli Yabanc Kaynaklar zkaynaklar banc Kaynaklar % % Yllar % 1990 22,4 30,3 47,3 1991 22,3 30,9 46,8 1992 23,0 31,4 45,6 1993 25,7 32,6 41,7 1994 29,0 34,6 36,5 1995 23,6 31,1 45,3 1996 27,0 28,2 44,9 1997 28,6 29,1 42,3 1998 28,4 26,0 45,6 1999 26,9 34,9 38,1 2000 25,8 29,7 44,5 2001 29,2 37,4 33,4 2002 22,5 31,6 45,9 2003 23,5 24,4 52,1 2004 16,0 14,2 69,8 2005 17,3 17,6 65,1 2006 18,9 21,9 59,2 2007 20,5 28,5 51,0 2008 22,5 32,4 45,1 Ortalama 23,8 28,8 47,4 Kaynak: TCMB Sektr Bilanolarndan Yararlanlarak Oluturulmutur.
20
ekil 2.Otel ve Lokantalar Sektrnde Kaynak Kullanm
Tablo 4 ve ekil 2 incelendiinde sektrde yabanc kaynak kullanmnda daha ok uzun vadeli yabanc kaynak kullanld grlmektedir. Analiz sresi boyunca uzun vadeli yabanc kaynaklarn ortalamas %28,8 olarak, ksa vadeli yabanc kaynaklarn ortalamas ise %23,8 olarak hesaplanmtr. Yine Tablo 4deki verilerden hareketle uzun vadeli yabanc kaynaklar ile zkaynaklarn toplam olarak ifade edilen devaml sermayenin otel ve lokantalar sektrndeki toplam kaynaklar iindeki ortalama paynn % 76,2 (%28,8 + %47,4) olduu belirlenmitir. Devaml sermayenin uzun vadeli bir fon kayna olmas nedeniyle sabit varlklarn finansmannda kullanlmas gerekmektedir. Sektrn sabit varlklarnn toplam varlklar iindeki paynn ortalamas %81,7dir. Bu durumda sektrde yaratlan devaml sermaye sektrn sahip olduu sabit varlklar karlamaya yeterli gelmemektedir. Dolaysyla analiz sresinde sektrdeki sabit varlklarn ortalama %5,5inin (%81,7 - %76,2) ksa vadeli yabanc kaynaklarla finanse edildii sylenebilir. Sektrn dnen varlklarnn toplam varlklar iindeki pay ortalama %18,3tr. Sektrdeki ksa vadeli yabanc kaynaklarn ortalama arl ise %23,8tir. Bu balamda ortalama ksa vadeli yabanc kaynaklar, ortalama dnen varlklardan %5,5 fazla olarak gereklemi ve bu fark sabit varlklarn finansmannda kullanlmtr. Sabit varlklarn uzun vadeli finansal kaynaklarla finansman ilkesinden hareketle otel ve lokantalar sektrnde varlk ve kaynak vadeleri arasnda bir uyumsuzluun varl ortaya kmaktadr. Tablo 5de ksa vadeli yabanc kaynak trleri gsterilmitir. Sektrde kullanlan yabanc kaynaklarn vadeleri bakmndan inceleme daha ayrntl bir ekilde geniletildiinde ksa vadeli yabanc kaynaklar ierisindeki en byk payn mali borlar kalemine ait olduu saptanmtr. Mali borlar iinde de banka kredilerinin en byk paya sahip olduu, bunu ticari kredilerin izledii ve sonrasnda da dier borlar ve zellikle ortaklardan salanan borlarn geldii belirlenmitir. Mali borlarn ksa vadeli yabanc kaynaklar ierisindeki ortalama pay %39,8 olarak hesaplanmtr. Ticari borlar ise ksa vadeli yabanc kaynaklar ierisinde ortalama %23,6 dzeyinde bir paya sahip olduu belirlenmitir. Dier borlar ise ksa vadeli yabanc kaynaklar ierisinde ortalama % 18,4lk bir paya sahiptir.
21
Tablo 5. Otel ve Lokantalar Sektrnde Ksa Vadeli Yabanc Kaynaklarn Yzdesel Dalm Dier Ksa Vadeli Bor Mali Borlar Ticari Borlar Dier Borlar Kalemleri Yllar % % % % 1990 53,9 21,3 21,2 3,6 1991 51,3 20,0 23,6 5,1 1992 49,9 27,1 19,8 3,2 1993 45,8 23,6 25,7 4,9 1994 52,6 16,9 15,6 14,9 1995 44,8 19,1 14,1 22,0 1996 44,0 14,9 21,4 19,7 1997 44,8 17,8 15,9 21,5 1998 50,3 19,2 11,7 18,8 1999 42,5 18,0 18,6 20,9 2000 34,2 24,5 18,0 23,3 2001 38,5 22,1 16,6 22,8 2002 34,6 23,0 18,3 24,0 2003 29,4 23,7 18,2 28,7 2004 30,2 29,2 18,2 22,4 2005 33,3 29,2 18,0 19,5 2006 27,1 31,6 16,7 24,6 2007 23,5 33,6 19,2 23,7 2008 25,2 32,7 18,6 23,5 39,8 23,6 18,4 18,3 Ortalama Kaynak: TCMB Sektr Bilanolarndan Yararlanlarak Oluturulmutur. Tablo 5.de ksa vadeli yabanc kaynaklar ierisinde yer alan dier kalemler olan alnan avanslar, yllara yaygn inaat ve onarm hak edileri, denecek vergi ve dier ykmllkler, bor ve gider karlklar, gelecek aylara ait gelirler ve gider tahakkuklar ve dier ksa vadeli yabanc kaynak kalemleri daha kk paylara sahip olduklar iin dier ksa vadeli bor kalemleri bal altnda paylar hesaplanmtr. Bu kalemlerin toplamnn ksa vadeli yabanc kaynaklar ierisinde ald pay ise ortalama %18,3 olarak hesaplanmtr. Tablo 5. ve ekil 3. birlikte deerlendirildiinde mali borlarn ksa vadeli yabanc kaynaklar ierisinde en yksek paya sahip olduu yln 1994 olduu ve 1998 ylndan itibaren hzl bir d yaad ve daha sonra dalgalanma gsterdii ve 2006 ylndan itibaren ticari borlarn altna indii grlmektedir. Ticari borlarn paynn ise 2000 ylndan itibaren ykseldii ve 2006 ylndan itibaren mali borlar getii gzlenmektedir. Ayrca, dier borlarn fazla dalgalanma gstermedii grlmektedir.
22
ekil 3. Ksa Vadeli Yabanc Kaynak Kalemlerinin Ksa Vadeli Yabanc Kaynaklar indeki Paylar
Tablo 6 ve ekil 4 incelediinde Otel ve lokantalar sektrnde kullanlan uzun vadeli yabanc kaynaklarn dalmnda en byk payn mali borlar ve mali borlar iindeki banka kredileri olduu saptanmtr. Tablo 6. Otel ve Lokantalar Sektrnde Uzun Vadeli Yabanc Kaynaklarn Yzdesel Dalm Mali Borlar Dier Borlar Dier Uzun Vadeli Ticari Bor% % Bor Kalemleri % lar % Yllar 1990 89,7 6,2 2,6 1,6 1991 91,0 6,7 1,3 1,0 1992 90,4 6,2 2,1 1,3 1993 87,1 9,8 1,9 1,3 1994 81,5 7,5 7,9 3,1 1995 85,7 6,7 4,4 3,2 1996 84,3 8,3 3,3 4,0 1997 77,8 18,3 2,9 1,0 1998 78,9 16,1 4,5 0,5 1999 75,2 19,5 5,0 0,3 2000 72,5 21,0 5,9 0,7 2001 68,3 19,0 4,8 8,0 2002 83,7 5,8 4,4 6,1 2003 82,8 7,8 6,5 2,8 2004 86,2 3,1 9,2 1,5 2005 69,9 11,8 11,3 6,9 2006 77,9 8,2 10,0 3,9 2007 82,2 6,2 9,8 1,8 2008 83,6 5,5 9,4 1,5 81,5 10,2 5,6 2,7 Ortalama Kaynak: TCMB Sektr Bilanolarndan Yararlanlarak Oluturulmutur.
23
ekil 4. Uzun Vadeli Yabanc Kaynak Kalemlerinin Uzun Vadeli Yabanc Kaynaklar indeki Paylar
Sektrde uzun vadeli yabanc kaynak kullanmnda en yksek ikinci payn dier borlar ve bu kalem altnda ortaklara borlara ait olduu belirlenmitir. Uzun vadeli yabanc kaynaklar ierisindeki dier kalemlerden, alnan avanslar, bor ve gider karlklar, gelecek aylara ait gelirler ve gider tahakkuklar ve dier uzun vadeli yabanc kaynak kalemleri ieren ve tarafmzca dier uzun vadeli bor kaynaklar olarak ifade edilen kalemlerin ise en yksek nc paya sahip olduu belirlenmitir. Ticari borlar ise %2,7lik bir oranla en dk paya sahiptir. 5.SONU Turizm sektr ierisinde nemli bir konumda olan otel iletmelerinin kurulu ve iletme aamalarnda sermaye youn zellik gsteren iletmeler olmas bununla birlikte iletme kontrol dndaki sistematik risklere duyarl olmalar sermaye yapsnn bileimini nemli hale getirmektedir. Bu almada, Trk turizm sektrnn finansman yaps, TCMBnin yaynlad ve 1990-2008 yllarn kapsayan sektr bilanolarndan yararlanlarak Trk turizm sektrn en iyi temsil ettii dnlen oteller ve lokantalar sektrnn konsolide bilanolar yardmyla incelenmitir. nceleme sonucunda otel ve lokantalar sektrnn sabit varlk arlkl bir sektr zellii gsterdii belirlenmitir. Otel ve lokantalar sektr kaynak yaps asndan incelendiinde ise yabanc kaynaklarn biraz daha fazla olmakla birlikte zkaynaklarla toplam pasifler iindeki ortalama arlklarnn birbirine yakn olduu grlmektedir. Yine sektrde kullanlan yabanc kaynaklarn vadesine bakldnda daha ok uzun vadeli yabanc kaynaklarn kullanld saptanmtr. Ksa ve uzun vadeli yabanc kaynaklar iinde ortalama olarak en fazla mali borlarn kullanld belirlenmitir. Bununla birlikte otel ve lokantalar sektrnn sabit varlk arlkl bir sektr olmas nedeniyle sektrde daha ok uzun vadeli fon kaynaklarnn (zkaynak ve uzun vadeli yabanc kaynak) kullanld saptanmtr. Yine analiz srecinde sektrde kullanlan devaml sermayenin sektrn sahip olduu sabit varlklar karlayamad belirlenmitir. Otel iletmeleri zellii itibariyle sabit sermaye yatrmlarnn youn olduu iletmelerdir. Buna bal olarak da bu iletmelerin sermaye yaplarnn byk lde zkaynak ve uzun vadeli yabanc kaynaklardan olutuu grlmektedir. Ancak Trk otel iletmelerinin uzun vadeli yabanc kaynaa ulamada skntlar yaadklar dnlmektedir.
24
Bunun nedeni ncelikle Trk para ve sermaye piyasalarnn yeterince gelimemi olmasdr. Dier bir neden de, uzun vadeli yabanc kaynak gereksiniminin karlanmasnda bir finansal ara olarak kullanlan zel sektr tahvillerinin kamu i borlanma senetlerinin finans piyasas ierisindeki arl nedeniyle kullanlamamas eklinde ifade edilebilir. Buna zellikle bankalarn uzun vadeli kredi salamadaki yetersizlikleri de eklenince Trk otel iletmelerinin uzun vadeli finansman gereksinimlerini karlamada yaadklar glklerin artt grlmektedir. Bu balamda Trk otel iletmelerinin sermaye yaplar ierisinde uzun vadeli finansman ihtiyalarn sadece banka kredileri araclyla salamak yerine gerek Trk ve gerekse yabanc finans piyasalarndan, tahvil ve/veya benzeri borlanma aralar ihra ederek salamalar ynnde gerekli almalar yapmalar nerilebilir. Bununla birlikte lkemizde otel iletmelerinin sermaye piyasalarnda ilem grme dzeylerinin dk olduu grlmektedir. 2010 yl itibariyle lkemizde 9 turizm iletmesi (Altnyunus eme, Favori Dinlenme Yerleri, Marmaris Altnyunus, Marmaris Mart, Metemtur Otelcilik, Mart Otel, Net Turizm, Petrokent Turizm, Tek-Art) borsada ilem grmektedir. Dolaysyla Trk otel iletmelerinin sermaye piyasalarna alarak bu piyasalardan etkin bir ekilde yararlanabilmeleri iin gerekli dzenlemelerin ve tevik edici uygulamalarn yrrle girmesinin yararl olaca dnlmektedir. KAYNAKA etiner, E. 2002. Konaklama iletmelerinde muhasebe uygulamalar. Ankara: Gazi Kitapevi. Jensen, M.C., ve Meckling, H.W. 1976. Theory of the firm: managerial behavior, agency costs and ownership structure, Journal of Financial Management, Vol. 3(4) 305-360. Kahraman, N. 1997. Turizm yatrm projeleri analizi. Ankara: Siyasal Kitapevi. Karadeniz, E., Kandr, S. Y., Balclar, M., ve nal, Y.B. 2009. Determinants of capital structure: Evidence from Turkish lodging companies, International Journal of Contemporary Hospitality Management, Vol. 21(5) 594-609. Kwansa, F., ve Cho, M.H. 1995. Bankruptcy cost and capital structure: The significance of indirect cost. International Journal of Hospitality Management, Vol.14(3/4) 339-350. Modigliani F., ve Miller, M. H. 1958. The cost of capital, corporation finance and the theory of investment. The American Economic Review, Vol. 48(3) 261-297. Modigliani F., ve Miller, M. H. 1963. Corporate income taxes and the cost of capital: A correction. The American Economic Review, Vol. 53(3) 433-443. Moyer, C., Mcguigan, J., ve Kretlow, W. 2002. Contemporary financial management. USA: West Publishing Company. Myers, S.C. 1977. Determinants of corporate barrowing. Journal of Financial Economics, Vol. 5(2) 147-175. Myers, S.C. 1984. The capital structure puzzle. Journal of Finance, Vol. 39(3) 575-592. Myers, S.C. ve Majluf, N.S. 1984. Corporate financing and investment decisions when firms have information that investors do not have. Journal of Financial Economics, Vol. 13(2) 187-221. zen, T., ve Kuru, . 1998. Turizm yatrmlar. stanbul:zkan Ofset.
25
zer, B. ve Yamak, S. 2000. Self sustaining pattern of finance in small business: Evidence from Turkey. International Journal of Hospitality Management, Vol. 19 261-273. ener, B. 1997. Modern otel iletmelerinde ynetim ve organizasyon. Ankara: Gazi Kitapevi. Tang, C.H. ve Jang, S.S. 2007. Revisit to the determinants of capital structure: A comparison between lodging firms and software firms. International Journal of Hospitality Management, Vol. 26(1) 175-187. Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, Sektr Bilanolar, Ankara. www.tcmb.gov.tr. (Eriim:18.03.2010). Upneja, A. ve Dalbor, M. 1999. An examination of leasing policy, tax rates and financial stability in the restaurant industry. Journal of Hospitality & Tourism Research, Vol. 23(1) 85-99.
BE YILDIZLI OTEL LETMELERNDE HIRSIZLIK SORUNSALI: ANTALYA-KUNDU RNE Ar.Gr. Aylin AKTA ALAN1 Yrd.Do.Dr. V. Rya EHTYAR2 Ar.Gr. Ece MR3 ZET Gnmzde ekonomik, politik ve teknolojik alanlarda yaanan hzl gelimeler iletmelerin hayatta kalma mcadelelerini her geen gn deitirmekte, aratrmaclarn da teorik ve pratik almalarnn ynelimlerini farkllatrmaktadr. Sz edilen farkllamann belirgin rnei 1990l yllarn bandan itibaren art gsteren olumsuz i davranlar eilimidir. Bu almada olumsuz i davranlarndan biri olan hrszlk davran ile i tatmini arasdaki ilikiyi tespit etmek ve hrszlk davranlar ile demografik deikenler arasndaki ilikilerin aratrlmas amalanmtr. Anahtar Kelimeler: Hrszlk, Tatmini, Turizm GR Gnmz iletmelerinin rekabette stnlk salama abalarnn temel dayana insann yaratcl, bilgisi, zekas, deneyimi ve yeteneidir. On yllardr ikincil ve pasif bir fonksiyon olarak kalan insan bugn en deerli kaynak haline gelmi ve iletme ynetiminin ncelikli stratejik unsuru niteliini kazanmtr. Yazna bakldnda da turizm iletmelerinde yaplm pek ok konunun insan psikolojisine odakland grlmektedir. Bu konuda yazndaki yayn ktlarnn hacmi byk boyutlara ulam ve arlk pozitif i davranlarna verilmitir. letmelerin amalarn istedikleri dzeyde gerekletirmelerinin olumlu davranlar arttrma ile olaca dncesi, olumsuz i davranlar konularn arka planda ve grece bakir bir alma alan olarak brakmtr. Olumsuz davran rgtler iin maliyet, verimlilik, itibar, mteri ve zaman kaybna neden olan nemli bir sorun alan olarak deerlendirilmektedir. yerlerinde olumsuz i davranlar olarak deerlendirilen hrszlk btn i dnyasnn kar karya kald ve iletmeleri tehdit eden bir olgu olarak deerlendirilmektedir. American Management Association 2003 ylnda yapm olduu aratrmaya gre iletmelerin % 25i interneti kt amalarla kullanan alanlar iten karmtr. letmelerin % 95i igren hrszl ve sahtekarl tehdidi altndadr. Bu davranlar Amerika i piyasasna yaklak olarak yllk 50 milyar dolarlk zarar vermektedir. lmenin zor olmasna ramen olumsuz i davranlarnn negatif sonular; ykselen devamszlk, igren devri, dk verimlilikle sonulanmaktadr (Mount ve dierleri, 2006:592). Dier bir aratrmaya gre alanlarn % 75inin iletmelerinde en azndan bir kez hrszlk yapt belirtilmektedir (Gruys, 2000:1). Slorann (1989: 199) yapt aratrmada ise hzl yiyecek tketilen restoranlarda alanlarn % 62si ve spermarkette alanlarn % 42si iletmelerinden bir tr nakit veya mal mlk aldklarn belirtmi1 2
Akdeniz niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Akdeniz niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu 3 Akdeniz niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
BE YILDIZLI OTEL LETMELERNDE HIRSIZLIK SORUNSALI: ANTALYA-KUNDU RNE
27
lerdir. Bu tr davranlar olumsuz davranlarn sadece bir ksmn oluturmaktadr. Bu tr davranlarn iletmelere verdii zarar 1992 ylnda yasal maliyetler ve azalan verimlilik ele alndnda 4.2 milyar dolar olarak hesaplanmaktadr. Hollinger ve Clarkin (1983) yaptklar almada ise retim sektrnde % 28, hastanelerde % 33 ve perakende sektrnde % 35 orannda igren hrszl tespit edilmitir (Slora, 1989:200). Sosyal yaamda meydana gelen deiimlerin artmasyla iler geici hale gelmekte, alanlar srekli i deitirmekte, yaam standartlarn koruyabilmek adna oklu kariyer srdrmektedir. Dolaysyla byle bir ortamda belki de iletmelerde yaanan hrszlk olaylar daha sk gerekleir hale gelmeye balayacaktr. Bu olumsuz durumu daha iyi kontrol edebilmek iin bu kavramn ne olduunu, ne tr sonular dourabileceini iyi bilmek gereklidir. Literatrde yaplan almalarda hrszln eitleri ve igren hrszlnn tanmlar arasnda ok kk tutarllklar bulunmaktadr. rnein Hollinger ve Clark hrszl igrenin resmi alma zaman ierisinde iletmenin maln veya parasn izinsiz almas veya transfer etmesi eklinde tanmlamaktadr. Slora ise, retime kar sapknlk ile igren hrszl arasndaki fark ayrt etmeye almaktadr. Caudill (1988) yapt almasnda igren hrszl kapsamnda olan davranlar (izinsiz le yemei molas verme, hastalk iznini ktye kullanma, iyerinde alkol veya uyuturucu kullanma, endstriyel casusluk, gizli bilgiyi ortaya karma, rvet/komisyon alma veya para karma) snflandrmtr. Baz aratrmaclar bu davranlar kendi tanmlamalarna eklememilerdir, genellikle retime kar sapknlk olarak snflandrmlardr. Hollinger, Slora ve Terris (1992) ise farkl bir tip hrszlk tespit etmilerdir. retime kar fedekar sapknlk olarak adlandrdklar hrszlk tipine gre de alanlarn, yandalaryla sosyal ilikileri gelitirmek amal, cret talep etmeden ya da ok ucuza iletme maln veya hizmetini sunmasdr. Ayn ekilde Hawkins (1984) de garsonlarn arkadalarna ok fazla bedava yemek verdiklerini belirtmi ve bu davran sosyal temelli hrszlk olarak adlandrmtr (Greenberg ve Barling, 1996:50). Sosyal bilimciler igren hrszl ile ilgili yaptklar aratrmalarda, igren hrszlnn en temel nedenleri olarak i tatminsizlii, finansal zorluklar, moral bozukluu (Greenberg, 1990: 562; Mount ve dierleri, 2006:593; Hollinger ve Clark, 1982:111; Kelloway ve dierleri, 2002:148; Mangione ve Quinn, 1975:114) dk cretler, dk pozisyon, skc g, g ve stat kazanmak olduunu belirtmilerdir (Lau, ve dierleri, 2003:76). Hollinger ve Clark 1983 ylnda yapm olduklar almada; rgt tarafndan smrldn hisseden igrenlerin yetersizlik ve adaletsizlik alglamalar iin rgte kar bu tr davranlar sergilediklerini ne srmtr (Greenberg, 1990:561). Ayn zamanda kurum iindeki prosedrlerin uygulan biimlerinin, adalet duygusunun, alanlar aras dl dalm alanlar hrszla tetiklemektedir (Greenberg ve Barling, 1999:897). Chen & Spectorun ( 1992:180) yapt aratrmada, alann rol belirsizliinin, rol atmasnn, kiileraras atmann hrszlk ve iten ayrlma eilimi gibi etmenlerle yakndan ilikili olduu grlmtr (Neuman & Baron 1997, s.39; Keenan& Newton 1984, s.57). Grld zere rgtlerde kendini ihanete uram hisseden igrenler hrszlk ve iyerine zarar verici davranlara ynelmektedirler. Dunlop ve Lee (2004) iyeri sapma davrannn, rgtn etkinliini, performansn olumsuz olarak etkilediini belirtmilerdir. rgtsel sapmann, hrszlk ya da ekipmanlara zarar verme, hasarlarn onarm ve dk verimlilikten kaynaklanan kayplar
28
(Dunlop ve Lee, 2004) yoluyla maliyetleri yannda, sigorta kayplar, irket nnn lekelenmesi, halkla ilikiler harcamalar, srekli mteri kayb, madurlara denen tazminatlar ve i devir hzndan (Applebaum, Deguire ve Lay, 2005) kaynaklanan maliyetleri bulunmaktadr (Avc ve dierleri, 2008). Bu aratrmada hrszlk sorunsal ele alnm ve ilgili yazna dayanarak turizm sektrnde i tatminsizliinin hrszl tetikleyen bir etmen olup olmad aratrlmtr. 1. METODOLOJ 2.1.rneklem ve Veri Toplama Sreci alma evrenini otel iletmeleri, rneklem kapsamn ise Lara-Kundu/Antalya blgesinde faaliyet gsteren be yldzl otel iletmeleri oluturmaktadr. Aratrma kapsamna dahil edilen 4 otel iletmesinde aratrmac tarafndan toplamda 285 anket alanlara birebir datlm ve toplanmtr. Anketlerden 30 tanesi eksik veya hatal doldurulduu iin analizlere dahil edilmemitir. Bylelikle aratrmada kullanlan analizler 255 veri seti zerinden yaplmtr. 2.2. Veri Toplama Aralar Aratrmada veri toplama arac olarak anket tekniinden yararlanlmtr. Anket formu blmden olumaktadr. Birinci blmde demografik sorular, ikinci blmde alann i tatminini belirlemeye ynelik bir lek, nc blmde ise alanlarn hrszlk davranlarn gerekletirme dzeylerini lmeyi amalayan nermelerden oluan bir lek bulunmaktadr. lekte yer alan i tatmini leine be kategorili (1=hi katlmyorum, 2=katlmyorum, 3=kararszm, 4= katlyorum, 5= tamamen katlyorum) lek zeriden, hrszlk leine ise alt kategorili (1=Aklmdan bile geirmedim, 2=Aklmdan geirdim ama yapmadm, 3=Bir kez yaptm, 4=Ara sra yaptm, 5=Sk sk yaptm, 6=ok sk yaptm) bir lek zerinden cevap vermeleri istenmitir. Elde edilen veriler SPSS 14.0 istatistik paket programnda analiz edilmitir. almada iki lek kullanlmtr. Bunlar; Tatmini lei: Brayfield-Rothe (1951) tarafndan gelitirilen ve Bilgin (1995) tarafndan uyarlanan be ifadeden oluan i tatmini lei kullanlmtr. lein gvenirlik katsays ,73 olarak hesaplanmtr. Hrszlk lei: Gruys (2000) tarafndan gelitirilen verimlilik azaltc i davranlar leinden uyarlanm 7 sorulu hrszlk lei kullanlmtr. lein gvenirlik katsays ,77 olarak hesaplanmtr. Bu deer kabul edilebilir snrlar ierisinde yer almaktadr. 2.3. Aratrmann Bulgular 2.3.1. Demografik Bulgular Demografik deikenlere ilikin yaplan yzde ve frekans analizleri sonularna gre aratrmaya katlanlarn % 30u bayan, %70i baylardan olumaktadr. alanlarn % 51,4 evli iken % 48,6s bekardr. alanlarn byk bir ounluu (% 69,3) 29 ile 45 ya grubu aralnda yer almaktadr. Aratrmaya katlanlarn % 60,5i yiyecek-
29
ieek departmannda, % 14,3 kat hizmetleri, % 12,2si nbro departmannda almaktadrlar. Aratrmaya katlanlarn % 69,1i alan, % 23,5i ef ve % 7,1i mdr dzeyindedir. alanlarn mevcut iletmelerindeki alma yllar sorulduunda % 26,8i 1 yldan daha az sredir, % 37,7si 1-3 yldr, % 29,8i 4-6 yldr altklarn ifade etmilerdir. alanlarn turizm sektrndeki deneyimlerine bakldnda ise %32,9unun 1-5 yldr, % 32,5inin 6-10 yldr, % 22,4nn 11-15 yldr ve %12,3nn 16 yl ve zeri altklar tespit edilmitir. 2.3.2. Betimleyici statistikler Bu balk altnda i tatmini ve hrszlk leklerindeki ifadelere ilikin ortalama deerler ve standart sapma deerleri sunulmaktadr. Bu erevede Tablo 1 ve Tablo 2de betimleyici istatistik sonular verilmitir. Tabloda yer alan ortalama deerler, aratrmaya katlan alanlarn her bir nermeye kar ne derece olumlu ya da ne derece olumsuz yaklatklarnn bir gstergesi olarak ele alnabilir. Buna gre dk dzeyde hesaplanan ortalama deerler olumsuz bir yaklam, yksek dzeyde hesaplanan ortalama deerler olumlu bir yaklam ifade etmektedir. Standart sapma deerleri ise gzlem deerlerinin ortalama deerlerden ne derece farkllk gsterdii konusunda bir fikir vermektedir.
Tablo 1 incelendiinde alanlarn ilerini sevdiklerini ve mevcut ilerinden memnun olduklarn fakat buna ramen ilerini tatsz bulduklarn ve iyerinde zamann gemek bilmediini dndklerini syleyebiliriz. Tablo 2 incelendiinde ise alanlarn hrszlk davranna ilikin ifadelerde ikiye yakn bir ortalama deere sahip olduklar grlmektedir. Bu dorultuda alanlarn bu tr davranlar akllarndan geirdiklerini fakat yapmadklarn ifade ettikleri sylenebilir. Tabloda dikkat eken dier bir nokta ise turizm alanlarnn yerinde bir iin tamamlanmas iin gerekli bilgiyi sakladm olmutur ve letmede birisinin zel postasna, evrakna ya da malna iznini almadan baktm olmutur nermeleri ortalamalar asndan en yksek deerlere sahiptir. Dolaysyla bilgi hrszlnn dier hrszlk trlerine nazaran daha ok yapld sylenebilmektedir. Bu nermeyi daha sonra yerinde bakas tarafndan yapldn bildiim hrszl ikayet etmediim olmutur ifadesi takip etmektedir. Buradan hareketle de alanlarn dier alma arkadalarnn bu anlamdaki hatalarn ortaya karmaktan kandklarn syleyebiliriz.
30
2.3.3. Hrszlk ve Tatmini likisi Aratrma kapsamnda ele alnan i tatmini ve hrszlk lekleri arasndaki ilikiyi belirlemek amacyla korelasyon analizi yaplmtr. Yaplan analize ilikin bulgular Tablo 3te gsterilmektedir. Tabloya gre i tatmini ile hrszlk arasnda anlaml bir iliki bulunamamtr. Bu bulgu, yaznda kabul edilen bir gr olan hrszlk i tatminsizliinin bir sonucudur (Greenberg, 1990: 562; Mount ve dierleri, 2006:593; Hollinger ve Clark, 1982:111; Kelloway ve dierleri, 2002:148; Mangione ve Quinn, 1975:114) olgusunun aksi ynndedir.
2.3.4.Hrszlk ile Demografik Deikenlerin likisi Hrszlk davran ile cinsiyet, medeni durum, iletmede allan sre, departman ve grev gibi demografik deikenler arasndaki ilikiyi belirlemek amacyla t testi ve anaova analizlerinden faydalanlmtr. Tablo 4de bu analizlere ilikin sonular yer almaktadr. Tablo incelendiinde hrszlk davranlarnn alanlarn medeni durumlar ve cinsiyetleri ile ilikili dier demografik deikenlerle ilikisi olmad grlmektedir. Yaplan analizler sonucu elde edilen ortalamalara gre erkeklerin (ort.8,08) kadnlardan (ort.7,68) ve evlilerin (ort.8,13) de bekarlardan (ort.7,80) daha fazla hrszlk davranlarn sergiledikleri sylenebilmektedir.
31
Test Tipi T testi T testi Anova Anova Anavo
Tablo 4. T Testi ve Anova Sonular Deikenler Anlamllk Dzeyi Cinsiyet-Hrszlk ,042 Medeni Durum-Hrszlk ,046 Departman-Hrszlk ,376 Grev-Hrszlk ,352 letmede allan sre-Hrszlk ,747
2. SONU Yaplan aratrma sonucunda, hrszlk davranlarnn alanlarn medeni durumlar ve cinsiyetleri ile ilikili dier demografik deikenlerle ilikisi olmad grlmtr. Elde edilen bulgulara gre erkeklerin kadnlardan ve evlilerin de bekarlardan daha fazla hrszlk davranlarn sergiledikleri sylenebilmektedir. Hrszlkla ilgili ifadelere verilen cevaplar dorultusunda aratrmaya katlan alanlarn bu tr davranlar akllarndan geirdikleri yani eilimli olduklar ortaya kmtr. Bir davrana kar eilimli olmak o davrann edimsel bir davran haline dnebilecei ihtimalini ortaya karmaktadr. Sektrde hrszln bilgi hrszl dzeyinde younluk gstermesi de ilgin bir bulgudur. Turizm sektrnn yaps ve sunduu olanaklar (herey dahil sistemin getirdikleri) dahilinde genellikle maddi ynl hrszlklarn daha ok yapld gr yaygnken aratrma sonucuna gre bu durumun tersi kmas bu konudaki akl ve belirsiz yarglar netletirmektedir. Bu aratrma i tatminsizliinin hrszl tetikleyen bir deiken olmadn gstermitir. Bu almada akla gelen soru udur? Acaba hrszlk kiisel faktrlere mi dayanmaktadr? Bu almann ortaya koyduu gibi, hrszln nedenini sadece rgtsel faktrlere balamak doru deildir. Olumsuz i davranlar konusundaki literatrn ilgin yn bu davranlarn nclleri olarak kimi yalnzca kiisel faktrlere (kiilik zellikleri gibi) kimi de yalnzca durumsal faktrlere (rgt kltr, i zellikleri, denetim sistemleri, adaletsizlik vb.) odaklanan farkl akademisyen topluluklarnn varldr. rnein ie alndklar takdirde olumsuz i davranlar sergilemeye yatkn kiileri ie almadan nce tespit edebilir miyim? sorusuyla ilgilenen bir aratrmac ie alnmadan llebilecek bireysel fark deikenlerine odaklanabilir(Sacckett ve DeVore, 2009:179). Arlkla durumsal faktrlere odaklanma olasl daha yksektir. Bireysel ya da durumsal deikenler sorununun bazen sonunda birisinin kazanp dierinin kaybedecei rakip bak alar olarak sunulabilir. Ancak bizim almann da ortaya koyduu zere bak alar arasnda herhangi bir rekabet olmamas gerekir. Belirli bir rgtte durumsal faktrler olumsuz i davranlarn ortalama dzeyini etkileyebilecekken, bu durumda ortaya kan davranlarn deikenliini bireysel farkllklarla ilgilenen aratrmacnn ilgisi haline gelebilir Burada deerlendirilmesi gereken en nemli konu olumsuz i davranlar deerlendirilirken hem bireysel hem de durumsal ncllere dikkat edilmesidir. Dolaysyla gerek rgtsel nedenler gerekse bireysel deikenlerden kaynakl hrszlk davranlarnn meydana gelebilecei iletmeler tarafndan gz ard edilmemelidir. Zira hem tespit edilebilen hem de tespit edilemeyen hrszlklar iletmeler iin maddi kayplara neden olabilmektedir. Bu noktada liderler tarafndan rgt karlarnn korunmasna ynelik rgtsel deerler, alanlara iselletirilmelidir.
32
Bununla birlikte; iletmelerde alanlarn iletmeye alnma srecinde davranlarnn yordayclar olarak kiilik ve drstlk testlerinden yararlanlabilir. Bireyin davranlarnn, onun kiiliini oluturan zelliklerin dinamik bir rn olduu dnldnde, kiilik testlerinden elde edilen verilerin irdelenmesinin gereklii de ortaya kmaktadr. Ayrca; hrszln ahlaki bir deer olduu da unutulmamaldr. nsanlarn haklarna sahip olma, saygl olma, drst olma, hakszlk, hrszlk, iten kaytarma, yanl bilgilendirme, yolsuzluk, rvet gibi davranlar ahlaki problemlerdir. yerindeki davranlar elbette gnlk yaantnn bir parasdr. Ahlaki deerleri iselletiremeyen kiilerin ok farkl davran sergilemelerini beklemek de zordur. Belki de bu konuda bata aile olmak zere, okullar, i ortamlar ve toplumu dorudan etkileyen medya organlarnn zerine ok i dmektedir. Doru, drst, iyi olann ve faydal olann tm toplumca desteklendii, yanln ve ktnn iyiletirilmeye alld toplumlarda verim ve mutluluk artacaktr.
KAYNAKA Avc, N., Kkusta, D. ve Ttnc, . (2008). yeri Sapma Davran: Konaklama letmelerinde Bir Uygulama. eme Ulusal Turizm Sempozyumu, 21-24 ubat, eme, zmir. Bilgin, N. (1995). Sosyal Psikolojiye Giri, 3. Basm, zmir Kitapl, zmir. Chen P.Y and Spector P.E, (1992). Relationships of work stresors with aggression, withdrawal theft and substance use: An exploratory study. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 65, 177-184. Greenberg J, ( 1990). Employee Theft As a Reaction To Underpayment: The Hidden Cost of Pay Cuts. Journal of Applied Psychology, 75(5), 561-568. Greenberg L and Barling J (1999). Predicting employee aggression againts coworkers, sobordinates and supervisors: The roles of person behaviors and pecevied workplace factors. Journal of Organizational Behavior, 20, 897-913. Greenberg, L. ve Barling, J. (1996). Employee Theft, C.L. Cooper ve D.M. Rousseau (Ed.), Trends in Organizational Behavior, Vol. 3 iinde, (s.50-64). John Wiley & Sons Ltd. Gruys, M.L. (2000). The Dimensionality of Deviant Employee Behavior In The Workplace. Yaynlanmam Doktora Tezi, University of Minnesota, Minneapolis. Hollinger, R. ve Clark J. (1982). Employee Deviance: A Response to the Perceived Quality of the Work Experience. Work and Occupations, 9(1), 97-114. Keenan, A., ve Newton, T. J. ( 1984). Frustration in Organizations: Relationships to Role Stress, Climate and Psychological Strain. Journal of Occupational Psychology, 57, 57-65. Kelloway, E. K., Loughlin, C., Barling, J., ve Nault, A. (2002). Self-Reported Counterproductive Behaviors and Organizational Citizenship Behaviors: Separate but Related Constructs. International Journal of Selection and Assessment, 10( ),143-151.
33
Lau, V.C., Au, W. T. ve Ho, J. M. (2003). A Qualitative and Quantitative Review of Antecedents of Counterproductive Behavior in Organizations. Journal of Business and Psychology, 18(1), 73-99. Mangione, T.W. ve Quinn, R.P. (1975). Job Satisfaction, Counterproductive Behavior and Drug Use at Work. Journal of Applied Psychology, 60(1), 114-116. Mount, M., Ilies, R. ve Johnson, E. (2006). Relationship of Personality Traits and Counterproductive Work Behaviors: The Mediating Effects of Job Satisfaction, Personel Psychology, 59, 591-622. Neuman, EJ.H ve Baron, R.A (1997). Aggression in the Workplace, R.A. Giacalone and J. Greenberg (Ed.), Antisocial Behavior in Organizations iinde, (s.3767). CA: Thousand Oaks. Saccett, P.R. ve De Vore, C.J. (2009). yerinde Ama Kart Davranlar. N. Anderson, D. S. Ones, H. K. Sinangil, ve C. Viswesvaran (Ed.), Endstri, ve rgt Psikolojisi El Kitab Cilt 1 iinde,(s.179-201) Literatr Yaynclk, stanbul. Slora, K.B. (1989). An Empirical Approach to Determining Employee Deviance Base Rates. Journal of Business and Psychology, 4(2), 199-217.
RGTSEL BALILIIN GREN BAARIMI ZERNDEK ETKS: ANTALYADAK A GRUBU SEYAHAT ACENTES ALIANLARI ZERNE BR ARATIRMA Prof. Dr. Ahmet AKTA1 r. Gr. Burcu GK2 ZET Bu aratrmada alanlarn rgtsel ballnn baarmlar zerindeki etkisini belirlemek amalanmtr. Bu amala Antalya ili merkezinde yer alan A grubu seyahat acentesi alanlar zerine bir aratrma gerekletirilmitir. almada veri toplama yntemi olarak, bilgilere ulamada kolayk salamas bakmndan anket yntemi tercih edilmitir. rgtsel ball lmek amacyla Meyer ve Allen tarafndan gelitirilmi olan rgtsel Ballk lei; baarm lmek iin ise Mowday ve meslektalar tarafndan gelitirilmi olan rgtsel ballk leinin baarm boyutu kullanlmtr. 263 alan zerine yaplan aratrma sonucunda rgtsel balln duygusal ve zorunlu bileenlerinin igren baarm zerinde etkili olduu; ancak devam balln etkili olmad sonucuna ulalmtr. Anahtar Kelimeler: rgtsel ballk, baarm, A grubu seyahat acenteleri GR Yllar getike gerek bilimsel ve teknolojik, gerek dnsel gelimeler sonucunda iletmecilik anlay da deiime uramtr. Artk giderek geleneksel ynetim anlayndan modern ynetim anlayna doru bir ilerleme kaydedilmektedir. Bu geliim ve deiim elbette en ok alanlar etkilemi ve hatta onlara alan yerine izleyenler, i mteriler, ortaklar gibi yeni isimler verilmitir. Gnmzde iletmeler, insan kaynann kendileri iin neminin farkna varmlardr. Btn bu fark edi ve gelimeler sonucunda iletmeler, kendi iinde tutarl olma eilimine girmilerdir. Bu da mmkn olduunca igren devir hzn azaltmaktan gemekte, dier bir ifadeyle belirli bir kadro ile yllarca devam etmenin salanmasn gerektirmektedir. te bu noktada alanlardan kaynaklanan igren devir hzn azaltmada rgtsel balln salanmas nemli bir gereklilik olarak iletmelerin karsna kmaktadr. rgtsel ballk, bir iletmedeki alann kendisini o iletmeye ait hissetmesi ve o iletmeden ayrlmak istememesi ile ilgilidir. Bu almada igren devir hznn olduka yksek olduu turizm iletmelerinden biri olan; seyahat acentelerindeki alanlarn rgtsel ballnn llmesi ve baarmlar zerinde bir etkisi olup olmadnn tespit edilmesi amalanmtr. almann birinci blmnde rgtsel ballk ve baarmla ilgili yazn bilgisi, ikinci blmde aratrma ile ilgili genel bilgiler, son blmde ise aratrma bulgular yer almaktadr. Bulgulara ilikin yorumlar ve benzer aratrma rnekleri sonu ve neriler ksmnda sunulmutur.
1 2
Akdeniz niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Anabilim Dal Mehmet Akif Ersoy niversitesi Alasun Meslek Yksekokulu Kltrel Miras ve Turizm
RGTSEL BALILIIN GREN BAARIMI ZERNDEK ETKS: ANTALYADAK A GRUBU SEYAHAT ACENTES
35
1. KURAMSAL EREVE 1.1. rgtsel Ballk rgtn yaamas, igrenlerin rgtte kalmalarna baldr. grenler, rgte ne kadar balysa rgt de o derece glenmektedir. Bunun bilincinde olan iletmeler, igrenlerin rgtten ayrlmasn nlemek iin cret arttrm, ykselme imkn, dllendirme vb zendiricilerden yararlanrlar (Bayram, 2005: 125126). rgtsel ballk ve onun igren tutumu ile davranlar zerindeki etkisi 30 yl akn bir sredir aratrlmaktadr (Bai vd, 2006: 41). Ballk kavram, 1970'lerde Kantor'un yapt alma ile dikkatleri zerine ekmitir. 1980lerde Amerikal yneticiler baarl olduu grlen ve baarsn da sadk igcne borlu olan Japon irketlerini yakndan takip etmeye balamlardr. alanlarn hareketliliinin ballk ile ilikisine duyulan ilgi 1990'larda art gstermitir (Ylmaz ve Dil, 2008: 114). rgtsel ballk, insanlarn rgtlerini ne derece iselletirdikleri ve rgtlerinde kalmaya ne derece istekli olduklar ile ilgili bir kavramdr (Greenberg, 2002: 130). Yaygn olarak kabul gren rgtsel ballk modeli, Allen ve Meyerin modelidir (Yavuz ve Tokmak, 2009: 21). rgtsel balln duygusal, devam ve zorunlu olmak zere bileenden olutuunu belirtmilerdir (Allen ve Meyer, 1990: 2). Duygusal ballk, igrenin rgt ile zdelemesini ve rgte katlmn ifade eder (Gl, 2006: 192). Devam balln bireysel katklarn bykl ve says ile seenek yokluu olmak zere iki temel faktr zerinde gelitii dnlmtr. Meslek bir beceriyi tam olarak renmek iin hatr saylr ekilde zaman ve enerji harcayan igrenler dier rgtlere kolayca aktarlamazlar. Kullanlabilir seeneklerin olduuna igrenlerin inanc azaldka, imdiki iverenlerine olan ballklar daha gl olacaktr (Allen ve Meyer, 1990: 4). Zorunlu ballk ise, alann rgtne ballk gstermesini bir grev olarak alglamas ve rgte balln doru olduunu dnmesi sonucunda gelimektedir (Gl vd, 2008: 3). 1.2. Baarm Baarm, belirli bir iletmedeki bir igrenin i arkadalarna kyasla bir iteki verimlilik dzeyini ifade eder (Karatepe vd, 2006: 548). grenlerin baarm rgtsel baarmla dorudan ilikili olmaktadr. Bu sebeple iletmeler iin ncelikle bireysel baarm nemlidir. nk bir iletme ancak personelinin gsterdii baarm kadar iyi olabilir (l, 2008: 39). Bir igren, ie girerken eitli beklentilere sahiptir. Bu dorultuda iletmeye verdikleri ile iletmeden aldklarn karlatrmaktadr. Bu karlatrmadan sonra abasn artrmaya ya da azaltmaya karar vermektedir (Uygur, 2007: 74). letmeler ne trde olursa olsun, hangi alanda faaliyet gsterirse gstersin iletme yneticilerinin salamalar gereken nemli noktalardan biri de igren baarmnn arttrlmasdr. Bunun iin igrenlerin grevlerini yerine getirirken gerekli abay sarf etmeleri, grevlerini beklendii ekilde yerine getirme yeteneine sahip olmalar, talebin en yksek ve en dk olduu durumlara kar hazrlkl olmalar; iletmenin ise alanlarna bireysel destek salayabilecek ve atmay nleyebilecek ekilde dzenlenmesi gerekir (Topalolu ve Skmen, 2001: 3738).
36
1.3. rgtsel Ballk ve Baarm rgtsel ballk ile igren baarm arasndaki iliki konusunda ok az aratrma yaplmtr. Bu konuda yaplan eitli aratrmalar beklenenin aksine ballk ile baarm arasndaki ilikinin zayf olduunu ortaya koymaktadr. rnein; Mathieu ve Zajac (1990) yaptklar almada rgtsel balln baarm zerinde zayf bir etkisi olduunu belirtmilerdir (Uygur, 2007: 75; Becker vd, 1996: 464). rgtsel ballk baarmla olumlu ynde ilikilidir (Fulford, 2005: 75). Meyer ve Allen (1997) tarafndan rgtsel balln boyutuyla ilgili yaplan aratrmada duygusal balln baarm arttrmada devam ve zorunlu ballktan daha etkili olduu belirlenmitir (Yaln ve plik, 2007: 487; Durna ve Eren, 2005: 212; zkaya vd, 2006: 78). rgtsel ball yksek olan alanlarn, rgte ve retime katlmlarnn yksek olduu ve rgt ierisinde daha iyi bir baarm gsterdikleri grlmektedir (Yaln ve plik, 2007: 484). rgtsel balln ayn zamanda rgtsel baarm da olumlu ynde etkilediine inanlmakta; ie ge gelme, devamszlk ve iten ayrlma gibi istenmeyen sonular azaltt, rn kalitesine olumlu ynde katkda bulunduu ileri srlmektedir (Doan ve Kl, 2007: 38). 2. ARATIRMA 2.1. Aratrmann Amac ve nemi Bu almann amac, alanlarn rgtsel ballklarnn baarmlar zerindeki etkisinin belirlenmesidir. Ayrca bu dorultuda alanlarn rgtsel ballklar zerinde etkili olan ya, cinsiyet vb demografik deikenlerin etkilerine de baklmtr. rgtsel balln salanmasnn en gerekli olduu sektrlerden biri turizmdir. Turizm sektrnn bir kolu olan seyahat acentelerine ynelik bu alma; iletmelerin kendi durumlarn grmelerine, alanlarn beklenen baarm gstermelerini nasl salayacaklar konusunda fikir edinmelerine; bu konuda yaplm az miktarda alma bulunmas sebebiyle yazna salad katkdan tr nemlidir. 2.2. Aratrmann Kapsam ve Snrllklar Aratrmann evrenini Antalya merkezde yer alan A grubu seyahat acentelerindeki igrenler oluturmaktadr. almann tm Trkiyedeki seyahat acentelerini kapsamas hem zaman hem de maliyet asndan mmkn olmadndan alma Antalya ili ile snrlandrlmtr. 2.2. Yntem alanlarn rgtsel ballklarnn baarmlar zerindeki etkisini lmek amacyla lekli ve demografik sorular olmak zere iki ana blmden oluan bir anket formu hazrlanmtr. rnekleme yntemi olarak, bilgiye ulamada kolaylk salamas bakmndan tesadf olmayan rnekleme yntemlerinden kolayda rnekleme yntemi tercih edilmitir. almada rgtsel ballk ve baarm lekleri kullanlmtr. rgtsel ball lmek iin Meyer ve Allen (1990) tarafndan gelitirilmi olan boyutlu rgtsel ballk lei kullanlmtr. lek; duygusal, devam ve zorunlu ballk olmak zere boyuttan olumaktadr. lein Bolat ve Bolat (2008) tarafndan kullanlm Trke
37
tercmesi kullanlmtr. Baarm lmede ise Mowday ve meslektalar (1979) tarafndan gelitirilmi olan rgtsel ballk leinin yalnzca baarm boyutu kullanlmtr. lein Topalolu ve Skmenin (2001) kulland Trke tercmesi kullanlmtr. Her iki lek de 5li Likert leidir. Deerlendirmeler tamamen katlyorum (5), ksmen katlyorum (4), kararszm (3), ksmen katlmyorum (2) ve tamamen katlmyorum (1) eklindedir. Toplam 300 adet anket datlm, 263 adet kullanlabilir ankete ulalmtr. Anketlerin geri dn oran %87,6dr. Elde edilen veriler SPSS (Statiscal Package for Social Sciencies / Sosyal Bilimler iin statistiksel Paket) 13.0 adl program ile analiz edilmitir. 2.3. Hipotezler Demografik zellikler ile rgtsel ballk arasnda anlaml ve rgtsel ballkla baarm arasnda olumlu bir iliki olduu varsaylmtr. Bu dorultuda aratrmada snanacak hipotezler u ekildedir: H1: Ya ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H2: Cinsiyet ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H3: Medeni durum ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H4: Eitim durumu ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H5: Turizm eitimi alm olma ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H6: Turizm sektrndeki alma sresi ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H7: yerindeki alma sresi ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H8: letmede allan blm ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H9: Konum ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H10: alma ekli ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H11: Gelir ile rgtsel ballk arasnda anlaml bir iliki vardr. H12: rgtsel balln baarm zerinde pozitif bir etkisi vardr. 3. BULGULAR 3.1. Faktr ve Gvenilirlik Analizleri Faktr analizi, kavramlarn akland boyutlarn belirlenmesinde kullanlr. Faktr analizinde ama deiken saysn azaltmaktr. rnein; 50 soruyla llen bir kavram faktr analizi sonucunda 6 boyutta toplanmsa bundan sonra analizler 50 soru ile deil, belirlenen bu 6 boyutla yaplacandan deiken says azaltlm olur (Sipahi vd, 2006: 73). Hangi deikenlerin hangi faktr lt biliniyorsa veya btn deikenlerin eit ekilde arlklandrld durum gibi deikenlerin nispi nemi biliniyorsa faktr analizi yaplmasna gerek yoktur (Akgl, 2003: 440). Aratrmada rgtsel ballk ve baarm olmak zere iki adet lek kullanlmtr. Her iki lek de yazndaki aklamalarla uyumlu olduundan tekrardan geerlilik almas yaplmasna gerek grlmemitir. Yalnzca gvenilirlik analizi yaplmtr. Cronbachs alfa deerinin 0,70 ve zeri olduu durumlarda lein gvenilir olduu kabul edilir (Sipahi vd, 2006: 89). rgtsel ballk leinin Cronbachs alfa deeri 0,73; baarm leininki ise 0,74 olarak bulunmutur. Bu bilgiler dorultusunda almada kullanlan leklerin gvenilir olduklar sylenebilir.
38
3.2. Demografik Bulgular Aratrmaya katlan toplam A grubu seyahat acentesi alan says 263tr. Bu alanlara ilikin Tablo 3.1.deki demografik dalmlara gre aratrma rneklemi arlkl olarak 2635 ya, kadn, evli, niversite mezunu, turizm eitimi almam, turizm sektrnde deneyimli, uan bulunduklar iletmede 1 yl ile 4 yl arasnda alyor olan, rezervasyon ve muhasebe blmlerinde alan, alan konumundaki, devaml kadrolu, geliri 1000 TL ile 3000 TL arasnda olan kiilerden olumaktadr. Tablo 3.1. : Demografik Bulgular
Bamsz Deikenler Ya Grup 1825 2635 36 ve st Toplam Kadn Erkek Toplam Evli Bekr Toplam Ortaretim nlisans niversite Dier Toplam Evet Hayr Toplam 1 yldan az 14 yl 510 yl 10 yl zeri Toplam 1 yldan az 14 yl 5 yl ve zeri Toplam Rezervasyon Operasyon Muhasebe Ynetim Dier Toplam alan Ynetici Toplam Geici Devaml Toplam 1000 TL den az 10003000 3001 TL ve zeri Toplam n 23 188 52 263 177 86 263 166 97 263 46 40 160 17 263 129 134 263 16 97 74 76 263 53 132 78 263 86 16 82 48 31 263 201 62 263 26 237 263 86 171 6 263 % 8,7 71,5 19,8 100 67,3 32,7 100 63,1 36,9 100 17,5 15,2 60,8 6,5 100 49 51 100 6,1 36,9 28,1 28,9 100 20,2 50,2 29,7 100 32,7 6,1 31,2 18,3 11,8 100 76,4 23,6 100 9,9 90,1 100 32,7 65 2,3 100
Cinsiyet
Medeni Durum
Eitim Durumu
Turizm Eitimi Alm Olma Durumu
Turizm Sektrndeki alma Sresi
letmedeki alma Sresi
allan Blm
Konum
alma ekli
Gelir
39
3.2.1. Demografik Bulgularn Etkisi A grubu seyahat acentesi alanlarna ait demografik zelliklerin rgtsel ballk zerindeki etkisine ynelik olarak t test ve tek ynl varyans analizi (ANOVA) gerekletirilmitir. Yaplan analizlerin sonular tablo 3.2de yer almaktadr. Tablo 3.2.: Demografik Bulgularn Etkisi
Deiken Ya Analiz ANOVA rgtsel Ballk Boyutlar Duygusal Devam Zorunlu Duygusal Devam Zorunlu Duygusal Devam Zorunlu Duygusal Devam Zorunlu Duygusal Devam Zorunlu Duygusal Devam Zorunlu Duygusal Devam Zorunlu Duygusal Devam Zorunlu Duygusal Devam Zorunlu Duygusal Devam Zorunlu Duygusal Devam Zorunlu Anlamllk (p) ,000* ,526 ,000* ,000* ,883 ,022* ,233 ,002* ,000* ,000* ,000* ,000* ,212 ,768 ,075 ,000* ,000* ,000* ,000* ,470 ,000* ,000* ,000* ,000* ,000* ,641 ,002* ,000* ,013* ,002* ,000* ,426 ,194
Cinsiyet
t - test
Medeni Durum
t - test
Eitim Durumu
ANOVA
Turizm Eitimi Alm Olma Durumu
t - test
Turizm Sektrndeki alma Sresi
ANOVA
letmedeki alma Sresi
ANOVA
allan Blm
ANOVA
Konum
t - test
alma ekli
t - test
Gelir
ANOVA
*p<0,05 Tablo 3.2.deki analiz sonularna gre H5 hipotezi ret; H1, H2, H3, H4, H6, H7, H8, H9, H10 ve H11 hipotezleri kabul edilmitir. Buna gre ya, cinsiyet, medeni durum, eitim durumu, turizm sektrndeki alma sresi, iletmedeki alma sresi, allan blm, konum, alma ekli ve gelir %5 anlamllk seviyesinde rgtsel ballk zerinde etkiliyken; turizm eitimi alm olma durumunun etkisi yoktur.
40
3.3. Korelsyon Analizi rgtsel balln alan baarm zerindeki etkisini belirlemek amacyla Pearson korelsyon analizi yaplmtr. Kesin snrlamalar olmamakla birlikte 0,50 den az olan korelsyon zayf, 0,50 ile 0,70 arasndaki korelsyon orta ve 0,70 zeri korelsyon ise gl bir iliki olduu anlamna gelmektedir (Sipahi vd, 2006: 145). Tablo 3.3.te rgtsel ballk ile baarm arasndaki ilikinin korelsyonu yer almaktadr. Buna gre %1 anlamllk seviyesinde rgtsel ballk boyutlarndan duygusal ve zorunlu ballk ile baarm arasnda olumlu ynde orta dereceli bir iliki vardr. Ancak devam ballk ile baarm arasndaki ilikinin zayf olduu grlmektedir. Tablo 3.3: rgtsel Ballk le Baarm Arasndaki Korelsyon Duygusal Duygusal Devam Zorunlu Baarm ,615** **p<0,01 Devam Zorunlu Baarm ,615** ,282** ,663**
,282**
,663**
SONU ve NERLER Turizm hizmet sektrdr ve hizmet bir insan tarafndan yine baka bir insana sunulur. Bu balamda turizm sektrndeki tketicileri memnun ederek devamllklarn salamada turizm iletmelerinde alan personel nemli bir yer tutmaktadr. rgtsel ballk, alanlarn iletmelerini benimseyerek iletmelerinden ayrlmay istememelerini ifade eder. rgtsel ballkla ilgili yaygn olarak kabul gren Allen ve Meyerin modelidir. Bu modelde rgtsel ballk duygusal, devam ve zorunlu olmak zere bileenden olumaktadr. Duygusal ballk, alann kendi istei ile rgtte kalmasn ifade eder. Devam ballk, alann seenek yoksunluu gibi nedenlerle mecburi olarak rgtte kalmaya devam etmesini ifade eder. Zorunlu ballk ise alann eitli basklar sebebiyle rgtte kalmas gerektiini dnmesi sonucu oluan ballktr. Turizm iletmeleri iin ama, duygusal ball salamak olmaldr. rgtne duygusal olarak bal olan alanlarn baarm da beklenen dorultuda olacaktr. Bylece igren kaynakl igren devir hznn dmesi de salanabilir. Bu alma, alanlarn rgtsel ballnn baarmlar zerindeki etkisini tespit etmeye yneliktir. Ayrca bu dorultuda demografik deikenlerin rgtsel ballk zerindeki etkisi de test edilmitir. Bu amala Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan belirtilen tm acentecilik hizmetlerini yerine getiren A grubu seyahat acentelerindeki alanlara ynelik bir aratrma yaplmtr. Aratrma rneklemi Antalyadaki A grubu seyahat acentesi alanlarndan olumaktadr. Aratrmada istenen verilere ulamada demografik ve lekli sorular olmak zere iki ana blmden oluan bir anket formu kullanlmtr. Demografik deikenler; ya, cinsiyet, medeni durum, eitim durumu, turizm eitimi alm olma durumu, turizm sektrndeki alma sresi, iletmedeki alma sresi, iletmede allan blm, konum, alma ekli ve gelirden olumaktadr. Bu deikenlerin rgtsel ballk ze-
41
rindeki etkisini belirlemek amacyla t test ve tek ynl varyans analizi (ANOVA) yaplmtr. Yaplan analizler sonucunda yalnzca turizm eitimi alm olma durumu hari ya, cinsiyet, iletmedeki alma sresi ve konum duygusal ve zorunlu ballklar zerinde; medeni durum devam ve zorunlu ballklar zerinde; gelir duygusal ballk zerinde; eitim durumu, turizm sektrndeki alma sresi, allan blm ve alma ekli her ballk ekli zerinde etkilidirler. Burada en dikkat ekici nokta, gelirin alann duygusal ballk gstermesi zerinde etkili olmasdr. Bu da alanlarn iletmelerine madd olarak balanmas anlamna gelir. letmeler bunu manev balla evirmek iin alanlarna arkadaa davranma, fikirlerine deer verme, kiisel baarlar manev szlerle dllendirme vb davranlar sergileme yoluna gidebilirler. Bu ekilde alann manev bir duygusal ballk gsterecei dnlmektedir. Aca ve Ertan (2008) otel alanlar zerine yaptklar almada ya, cinsiyet, medeni durum, allan blm, konum ve i yerindeki alma sresinin rgtsel ballk zerinde etkili olduunu; eitim ve sektrdeki alma sresinin etkili olmadn saptamlardr. Yaln ve plik (2007) A grubu seyahat acentesi alanlar zerine yaptklar almada eitim durumunun rgtsel ballk zerinde etkili olduu; ya, cinsiyet, medeni durum, gelir, sektrdeki alma sresi ve iletmedeki alma sresinin etkili olmad sonucuna ulamlardr. Yaln ve plik (2005) otel alanlar zerine yaptklar almada ya, eitim durumu ve gelirin rgtsel ballk zerinde etkili olduunu, cinsiyet, medeni durum, sektrdeki alma sresi ve i yerindeki alma sresinin etkili olmadn belirtmilerdir. Aratrmann temel amac olan, A grubu seyahat acentesi alanlarnn rgtsel ballnn baarmlar zerindeki etkisini saptamak iin Pearson korelsyon analizi yaplm ve rgtsel balln duygusal ve zorunlu bileenlerinin baarm zerinde etkili olduu; ancak devam bileeninin ise baarm zerinde etkili olmad sonucuna ulalmtr. Buna gre A grubu seyahat acentesi alanlar ya kendi istekleriyle ya da kalmalar gerektiini dndkleri iin iletmelerinde almaya devam etmektedirler. Ama, duygusal ballkla igren baarmn arttrmak olmaldr. Sadece duygusal balla dayal baarm artnn rgtsel baarm da arttrmaya olumlu katks olaca dnlmektedir. Sonu olarak rgtsel balln baarm zerinde etkili olduu sylenebilir. Benzer ekilde Topalolu ve Skmen (2001), otel alanlar zerine yaptklar almada rgtsel ballk ile baarm arasnda anlaml bir iliki bulmulardr. KAYNAKLAR Aca V. ve Ertan H. (2008). alanlarn rgtsel Ballklarnn Demografik zelliklerine Bal Olarak Deimesi: Antalyada Be Yldzl Otellerde Bir nceleme. Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.22, 389408. Akgl A. (2003). Tbb Aratrmalarda statistiksel Veri Analizi Teknikleri Ve SPSS Uygulamalar, Emek Ofset Ltd. ti., Ankara, 2. Bask. Allen N. J. and Meyer J. P. (1990). The Measurement And Antecedents Of Affective, Continuance And Normative Commitment To The Organization. Journal Of Occupational Psychology, No.63, 118.
42
Bai B., Brewer K. P., Sammons G. and Swerdlow S. (2006). Job Satisfaction, Organizational Commitment And Internal Service Quality: A Case Study Of Las Vegas Hotel/Casino Industry. Journal Of Human Resources In Hospitality And Tourism, Vol.5(2), 3754. Bayram L. (2005). Ynetimde Yeni Bir Paradigma: rgtsel Ballk. Saytay Dergisi, S.59, 125139. Becker T. E., Billings R. S., Eveleth D. M. and Gilbert N. L. (1996). Foci And Bases Of Employee Commitment: Implications For Job Performance. The Academy Of Management Journal, Vol.39, No.2, 464482. Bolat O. . ve Bolat T. (2008). Otel letmelerinde rgtsel Ballk Ve rgtsel Vatandalk Davran likisi. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C.11, S.19, 7594. l G. (2008). Alglanan Glendirmenin gren Performans zerine Etkileri. Dou niversitesi Dergisi, C.9(1), 3546. Doan S. ve Kl S. (2007). rgtsel Balln Salanmasnda Personel Glendirmenin Yeri Ve nemi. Erciyes niversitesi BF Dergisi, S.29, 3761. Durna U. ve Eren V. (2005). Ballk Unsuru Ekseninde rgtsel Ballk. Dou niversitesi Dergisi, 6(2), 210219. Fulford M. D. (2005). Thats Not Fair!: The Test Of A Model Of Organizational Justice, Job Satisfaction And Organizational Commitment Among Hotel Employees. Journal Of Human Resources In Hospitality And Tourism, Vol.4(1), 7384. Greenberg J. (2002). Managing Behavior In Organizations. Prentice Hall, USA, 3. Edition. Gl H. (2006). Ege Blgesi rnekleminde rgtsel Ballk Bileenlerini Etkileyen Yapsal Faktrler zerine Bir Aratrma. 2. Ulusal Eirdir Turizm Sempozyumu Turizm Bildiri Kitab, 191202. Gl H., Oktay E. ve Gke H. (2008). Tatmini, Stres, rgtsel Ballk, ten Ayrlma Niyeti Ve Performans Arasndaki likiler: Salk Sektrnde Bir Uygulama. Akademik Bak, S.15, 111. Karatepe O. M., Uluda O., Menevi ., Hadzimehmedagic L and Baddar L. (2006). The Effects Of Selected Individual Characteristics On Frontline Employee Performance And Job Satisfaction. Tourism Management, 27, 547560. zkaya M. O., Kocako D. . ve Kara, E. (2006). Yneticilerin rgtsel Ballklar Ve Demografik zellikleri Arasndaki likileri ncelemeye Ynelik Bir Alan almas. Ynetim Ve Ekonomi, C.13(2), 7796. Sipahi B., Yurtkoru S. ve inko M. (2006). Sosyal Bilimlerde SPSS le Veri Analizi. Beta Basm Yaym Datm A.., stanbul, 1. Bask. Topalolu M. ve Skmen A. (2001). rgtsel Ballk le gren Performans likisi: Ankarada Faaliyet Gsteren Otel letmeleri zerine Bir Uygulama. Anatolia Turizm Aratrmalar Dergisi, Y.12, 3443. Uygur A. (2007). rgtsel Ballk le gren Performans likisini ncelemeye Ynelik Bir Alan Aratrmas. Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, S.1, 7185.
43
Yaln A. ve plik F. N. (2007). A Grubu Seyahat Acentalarnda alanlarn rgtsel Ballklarn Etkileyen Faktrlerin Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma: Adana li rnei. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S.18, 483500. Yaln A. ve plik F. N. (2005). Be Yldzl Otellerde alanlarn Demografik zellikleri le rgtsel Ballklar Arasndaki likiyi Belirlemeye Ynelik Bir Aratrma: Adana li rnei. ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C.14(1), 395412. Yavuz E. ve Tokmak C. (2009), grenlerin Etkileimci Liderlik ve rgtsel Ballk le lgili Tutumlarna Ynelik Bir Aratrma, Uluslararas ktisadi Ve dari ncelemeler Dergisi, C.1(2), 1735. Ylmaz A. ve Dil M. (2008), rgtsel Balln Boyutlar le Tatmini likisinin Kamu Sektrnde Aratrlmas. Akademik Aratrmalar Dergisi, S.36, 113132.
TRKYEYE YNELK TURZM TALEBN ETKLEYEN FAKTRLERN PANEL VER YNTEMYLE ANALZ EDLMES Yrd. Do. Dr. akir GRM1 smet GER2 ZET Turizm 21. yzyln kresel ekonomisinde, telekomnikasyon ve enformasyondan sonra dnyann en hzl gelien ve en dinamik sektrlerinden birisidir. Turizm gelirleri; ulusal ve uluslar aras dzeyde kazand dev boyutlarla, yatrmlar ve i hacmini gelitiren, gelir yaratan, dviz salayan, istihdam alanlar aan, blgeler aras dengeli kalknma salayan bir nitelik kazanmtr. Trkiye gibi gelimekte olan ama i tasarruf azl ve cari ak sorunlaryla uraan lkelerin ekonomileri iin, turizm gelirleri ok nemli bir yer tutmaktadr. Son yllarda lkemizde bteden turizm tantmlarna ayrlan pay arttrlmakta, yurt ii ve yurt d fuarlarla lkemizin daha ok tantlmasna ve lkeye daha ok turist ekilmesine allmaktadr. Bu almada; Trkiyeye ynelik turizm talebi, Trkiyeye en ok turist gelen 32 lkenin verileri kullanlarak, panel veri yntemiyle analiz edildi. Trkiyeye gelen turist saysn; olumlu ynde en ok Trkiye ile turistlerin geldii lke arasndaki ticaret hacmi, Trkiyedeki tatil kyleri ve otellerdeki yatak says ve turistlerin geldii lkenin GSMHs, olumsuz ynde ise, turistlerin geldikleri lkelerin Trkiyeye uzaklklarnn etkiledii grld. Anahtar Kelimeler: Turizm talebini, Trkiye. 1. GR Turizm; turist ekme ve turiste hizmet etme bilimi, sanat ve ticareti olarak tanmlanabilir. Turizm talebi terimiyle ise, turizm pazarna ynelmi ve satn alma gcyle desteklenmi seyahat ve tatil istemi anlatlmak istenir (Kozak vd, 2007). Turizmin lke ekonomisindeki yerine gelince; turizm 21. yzyln kresel ekonomisinde, telekomnikasyon ve enformasyondan sonra dnyann en hzl gelien ve en dinamik sektrlerinden birisidir (Crouch-Ritchie,1999:138). Kara, hava, deniz yolu irketleri, kiralk araba irketleri, seyahat pazarlamaclar, pansiyonlar, restoranlar ve toplant merkezleri gibi byk-kk pek ok i kollundan oluan 41 deiik sektrle balantl ve bnyesinde yzlerce yan kuruluu barndran bir emsiye grnmnde (Lundberg vd., 1995:4) olan turizm, bugn dnya Gayri Safi Milli Haslasnn (GSMH) %5lik ve dnya ihracat gelirlerinin %8lik blmn oluturmaktadr (Lanza vd., 2003:315). Yirminci yzyln ikinci yarsnda ortaya kan ekonomik, sosyal, kltrel, evresel ve psikolojik deimeler, alkanlklar ve ihtiyalar zerinde byk etkiler yaratmtr. Bunun sonucu olarak, uluslar aras dzeyde yaygn bir turizm hareketi domutur. Bylece, turizm olgusu gnmzde ulat boyutlar sayesinde, sanayileme veya uluslararas ticaret gibi nemli ve srekli bir sektr zelliine sahip olmutur. Ulusal ve uluslar aras dzeyde kazand dev boyutlarla, yatrmlar ve i hacmini gelitiren,
1 2
Sakarya niversitesi BF ktisat Blm retim yesi Adnan Menderes niversitesi Nazilli BF ktisat Blm Doktora rencisi
TRKYEYE YNELK TURZM TALEBN ETKLEYEN FAKTRLERN PANEL VER YNTEMYLE ANALZ EDLMES
45
gelir yaratan, dviz salayan, istihdam alanlar aan, blgeler aras dengeli kalknma salayan, sosyal ve kltrel hayat etkileyen nemli toplumsal ve insancl fonksiyonlar baaran bir nitelik kazanmtr. 2.TRKYENN TURZM POTANSYEL Trkiye; doal gzellikleri, tarih eserleri ve sanat yaplar ile turizmin gelimesi iin byk avantajlara sahiptir. Uzunluu 8300 kmyi bulan kylar vardr. Ege ve Akdeniz kylarnda yazlar uzun ve gnelidir. Yllk ortalama gnelenme sresi birok lkelerden daha uzundur. Deniz suyunun scakl 68 ay sreyle 25-28 dereceler arasndadr. Trkiye, tarihte birok uygarln kurulduu bir lkedir. Bu nedenle tarihi kent kalntlar, eitli uygarlklara ait sanat yaplar, mzeleri, folkloru ve dnyaca nl yemekleri ile turistler iin aranan bir lkedir(Ertin,2005:203). Trkiye ky turizmi yan sra, (salk ve termal turizm, k sporlar da ve doa turizmi, yayla turizmi, krsal ve eko turizm, kongre ve fuar turizmi, kruvaziyer ve yat turizmi, golf turizmi gibi alternatif turizm trleri asndan da esiz imknlara sahip bulunmaktadr(2023 Trkiye Turizm Stratejisi:2). Gnmzde gelimi tantma aralar ve teknikleri sayesinde, lkeler kendi turistik potansiyellerini tm dnyaya tantmakta ve turizm hareketlerini gelitirmektedirler. Trkiye de daha ok turist ekmek ve turizm gelirlerini arttrmak iin, son yllarda tantm almalarna arlk vermitir. Ayn zamanda gelen turistlerin memnuniyetini arttrmak iin, alt yap ve tesis yapmna da nem verilmektedir. Bu durum, Tablo 1de grlmektedir. Tablo 1. Turizm letme Belgeli Tesisler Yllar Tesis Oda Yatak 1999 1 907 153 749 319 313 2000 1 824 156 367 325 168 2001 1 980 175 499 364 779 2002 2 124 190 327 396 148 2003 2 240 202 339 420 697 2004 2 357 217 664 454 290 2005 2 412 231 123 483 330 2006 2 475 241 702 508 632 2007 2 514 251 987 532 262 2008 2 566 268 633 567 470 2009 2 625 289 383 608 765 Kaynak: www.kultur.gov.tr 3. TURZM GELRLERNN TRKYE EKONOMSNDEK YER Trkiyede turizm sektr, 1980 ylndan sonra byk gelime gstererek, lke kalknmasnda lokomotif grevi stlenmitir. 24 Ocak 1980 ekonomik kararlarndan sonra, Trkiyede ithal ikameci politika terk edilerek, ihracata ynelik sanayileme stratejisi benimsenmitir. Trkiyede ihracat odakl sanayilemenin gerekletirilmesinde turizm sektr; kolay, etkili, verimli ve nispi olarak da ucuz bir ara olarak grlmtr
46
(Tosun, 2001). Turizmin, Trkiye ekonomisi iindeki hzl ykseliinde kukusuz, 1982 ylnda karlan 2634 sayl Turizmi Tevik Kanunu ile sektre salanan yatrm teviklerinin ve mali destein nemli bir yeri vardr(Tosun,1999:220; Seckelmann, 2002:85-92). Turizm sektr ayn zamanda Trkiyede en nemli istihdam alanlarndan biridir. alan nfusun % 5,5ine denk gelen 1 milyonu akn bir istihdam yaratm bulunmaktadr. Dolayl istihdam ile birlikte bu say 2,5 milyonu bulmaktadr (Bahar ve Kozak, 2005). Dnya Seyahat ve Turizm Konseyinin (WTTC), aralarnda Trkiyenin de bulunduu 172 lkeyi kapsayan 2008 Turizm Uydu Hesabnda, Trkiyede turizm alannda alanlarn says 1,7 milyon kiidir. Trkiye iin gelecek yllara ilikin tahmin yapan WTTC uzmanlarna gre, 2010 ylnda turizm 2,5 milyon kiiye i imkn yaratacak(CNBC-e, Mays 2008). Dvizin turizm yoluyla elde edilmesine ynelik faaliyetler, bu sektrn milli ekonomide nem kazanmas sonucunu dourmutur. Turizmin, zellikle gelimekte olan lkelerin demeler dengesine yapt olumlu katk, ekonomik ynden turizmin yararlarnn en nemli gstergesi olmutur. demeler dengesi aklarnn kapatlabilmesi iin Trkiyenin nndeki en nemli seeneklerden biri turizmdir. 19962009 yllar arasnda net turizm gelirlerinin d ticaret dengesine oran ortalama %84 olarak gereklemitir. Dier bir ifadeyle, toplam ihracat ile ithalat arasnda Trkiye aleyhine oluan an % 84i turizm gelirleri ile kapatlmtr. 1990 ylndan bu yana turist bana harcama ortalama 641 dolar seviyesinde gereklemitir. Turizme balangtan bu yana demeler dengesine ynelik bir olay olarak bakan Trkiyenin toplam turizm gelirleri, 1985de 1 milyar dolar iken, 1996da 5 milyar dolar am ve 2008 ylnda 22 milyar 553 milyon dolara ulamtr. 2009 ylnda ise 21 milyar 249 milyon dolar olarak gereklemitir.
47
Tablo 2. Trkiyeye Gelen Turist Saylar ve Turizm Gelirleri Yllar 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 (*) Turizm Geliri ( 1000 $ ) Ziyareti Says Ortalama Harcama ($)
5 962 100 7 970 722 748 8 088 549 9 233 503 876 7 808 940 8 878 840 879,5 5 203 000 7 069 293 736 7 636 000 9 990 841 764,3 10 067 155 13 450 121 748 11 900 925 15 214 516 782 13 203 144 16 302 050 810 15 887 699 20 262 640 784 18 153 504 24 124 501 752 16 850 947 23 148 669 728 18 487 008 27 214 988 679 21 950 807 30 979 979 709 21 249 337 32 006 149 664 6 972 374 12 126 127 575 Not: 6 aylk geici veriler (Ocak-Haziran) Kaynak: www.kultur.gov.tr
2010 ylnda gelen turistlerin kii ba ortalama harcamalarndaki d dikkat ekicidir. Bunun, 2008 ylnda ABDde balayp, Avrupa ve dier blgeleri de etkisi altna alan, kresel ekonomik krizle birlikte, lkelerde kii ba milli gelirlerin dmesinde kaynakland tahmin edilmektedir. Turizm gelirlerinin GSMH iindeki paylarna, toplam ihracata ve d ticaret aklarn kapatma oranlarna bakldnda, turizm gelirlerinin lkemiz ekonomisi iin ne kadar nemli olduu grlmektedir.
48
Tablo 3. Turizm Gelirlerinin GSMH indeki Pay ve hracata Oran Turizm GelirleriTurizm Gelirlerinin GSMH indenin hracata Oraki Pay n 1996 3,2 25,7 1997 4,2 30,8 1998 2.9 28,9 1999 2.1 19,6 2000 2.9 27,5 2001 5.1 32,1 2002 5.2 33,9 2003 4.3 28,2 2004 4.1 25,1 2005 3.8 24,7 2006 3.2 19,7 2007 2.8 17,2 2008 3.0 16,6 2009 3,4 20,8 Kaynak: www.kultur.gov.tr ; evds.tcmb.gov.tr Yllar Turizm Gelirlerinin D Ticaret An Kapatma Oran 58,1 53,8 55,6 53,2 34,6 299,4 186,2 97,9 69,9 54,9 41,0 39,5 41,4 85,4
4. LTERATR Dnyada turizm talebinin incelendii almalara bakldnda; Katafono ve Gunder (2004) almalarnda, 5 lkenin (Avustralya, Yeni Zelanda, Japonya, ngiltere ve ABD) 1970-2002 yllar aras yllk verilerini kullanarak turizm talebini Fiji iin tahmin etmilerdir. almalarnda turistlerin geldii lkelerin GSMHsn ve reel efektif dviz kurunu aklayc deikenler olarak, Fijide meydana gelen askeri darbeleri ve iddetli frtnalar da yapay deikenler olarak kullanmlardr. almann sonucunda Fijiye gelen turist saysn; turistlerin geldii lkelerin milli gelir dzeyinin pozitif ynde etkiledii, reel dviz kurundaki artlarn ise uzun vadede zellikle yksek gelir grubundaki turistleri etkilemedii, askeri darbelerin byk bir caydrc etki gsterdii (turizm talebini ortalama %32 azaltt), fakat iddetli frtnalarn (otellerin ve dier turistik tesislerin, frtnann zararlarn hemen gidermeleri nedeniyle) turizm talebinde nemli bir deiiklie neden olmadn bulmulardr. Proena ve Soukiazis (2005) almalarnda; 4 lkenin (spanya, Almanya, Fransa ve ngiltere) 1977-2001 yllk verilerini kullanarak turizm talebini Portekiz iin tahmin etmilerdir. almalarnda; gelen turistlerin lkelerindeki kii ba milli geliri, turistlerin geldikleri lkeler ile Portekiz arasndaki mal ve hizmetlerin greceli fiyatlarn, ev sahibi lkenin yatak kapasitesini ve ev sahibi lkenin turizme ynelik kamu yatrm orann aklayc deikenler olarak kullanmladr. Portekiz, yksek hayat standardna sahip bir lke olduu iin, buraya gelecek turistlerin karalarn nemli lde, kii ba milli gelirlerinin etkiledii, greceli fiyatlarn turistlerin karalarnda ok etkili olmad, Portekizin turizm iin ayrd kamu yatrm orannn belirleyici bir etkiye sahip olmad ve beklenenin aksine negatif iaretli ktn, Portekizdeki yatak kapasitesinin ana belirleyici olduunu bulmulardr.
49
Whitehall ve Craigwell (2006) almalarnda; 29 lkenin 1956 2002 yllar verilerini kullanarak turizm talebini Karaibler iin tahmin etmitir. almalarnda; turistlerin vard lkede yani Karaiblerde ticaretteki byme orann, gelirin bir ls olarak, turistlerin geldii lkedeki ticaretteki byme orann, enflasyonu ve turizm potansiyelini aklayc deikenler olarak kullanmlardr. alma sonucunda; geleneksel turizm fiyat-turistin geliri modelinin ok kullanl olmadn, bunun yerine uzaklk ve turizm yatrm ilikisini incelemenin daha doru olduunu, turizm potansiyeli ile turizm talebi arasnda yakn iliki olduunu, turizm olgusunun dsallk ve turizm potansiyeli ile yeniden dzenlenmesinin gerektiini belirtmilerdir. Ouerfelli (2006) almasnda; 4 lkenin (Almanya, Fransa, ngiltere ve talya) 1981:Q1-2004:Q4 verilerini kullanarak turizm talebini Tunus iin tahmin etmitir. almasnda; gelir dzeyi (kii ba GSMH), turist eken lkedeki (Tunus) ve ikame lkedeki (Msr, Trkiye, Fas, Malta ve Kbrs) fiyatlar, reel dviz kurunu ve (Tunusa) ulam cretlerini aklayc deikenler olarak kullanmtr. Bu deikenleri her bir lke iin ayr ayr kullanarak EKK ile modelleri tahmin etmitir. Almanya, ngiltere ve talyadan gelen turizm talebi iin en iyi aklayc deiken GSMH, Fransa iin reel dviz kuru kmtr. Ayrca almasnda, Tunusun turizm pazarnda rekabet ettii lkeler olarak Msr, Trkiye, Fas, Malta ve Kbrs gz nne alm ve potansiyel turistlerin, gidecekleri yere karar vermeden nce her bir hedef lkedeki fiyatlar karlatrdklarn belirlemitir. Aknckesim, imen ve Altanlar(2007) almalarnda; kresel iklim deiiklii ve evresel sorunlarn turizm talebine olan etkisini incelemilerdir. Kresel snma ve iklim deiikliinin turizme olumlu etkileri olarak; iklim deiikliini tartmak zere yaplan ulusal ve uluslar aras toplantlarn turizmi canlandrmada pozitif bir etki yapaca, iklim deiiklii neticesinde, daha nceleri souk olarak bilinen Karadeniz kylarnn deniz mevsiminin uzayaca, yayla turizmine olan talebin artaca tahminine ulamlardr. Olumsuz etkileri olarak da; iklim deiiklii ve evre kirlenmesi neticesinde, doal gzelliklerin kaybolaca ve bunun da turizm talebini olumsuz etkileyecei, krsel snmaya bal olarak k turizminin sresinin azalaca, deniz suyunun st tabakasnn snmas sonucu kasrga, tayfun ve tropik siklonlarn iddetini arttraca, yaban hayvan say ve trnde meydana gelecek dten dolay av turizminin olumsuz etkilenecei ngrsnde bulunmulardr. Turanl ve Gneren (2006) almalarnda 1983-2001 yllar verilerini kullanarak turizm talebini Trkiye iin tahmin etmilerdir. almalarnda; baml deiken olarak Trkiyeye gelen turist saysn, bamsz deikenler olarak terr olay says, yatak kapasitesi, tantm btesi ve devalasyonu temsil eden kukla deikeni kullanmlardr. Ellerinde 2002 yl verileri de bulunmasna ramen o verileri tahminde kullanmayp, oluturduklar farkl modeller yardmyla elde ettikleri tahmin sonularyla karlatrmada kullanmlardr. Tantm btesi, yatak kapasitesi ve devalasyonun turizm talebini olumlu etkilediini, terr olaylarnn ise olumsuz etkilediini bulmulardr. Halcolu (2008) almasnda, Trkiyeden yurt dna olan turizm talebini 19702005 yllar verilerini kullanarak incelemitir. Yurt dna kan Trk vatanda saysn baml deiken, Trkiyedeki kii ba milli geliri ve reel dviz kurunu ise bamsz
50
deiken olarak almtr. almasnn sonucunda, Trkiyeden yurt dna turizm talebinin en nemli aklaycs olarak kii ba reel milli geliri bulmutur. Reel dviz kurunun ise bu talebi olumsuz etkilediini tespit etmitir. Emsen ve Deer (2004) almalarnda Trkiyede turizm talebi zerine terrn etkilerini 1984 2001 verilerini kullanarak incelemilerdir. Trkiyenin yllk turizm gelirini baml deiken olarak, Trkiyede meydana gelen terr olay saylarn, reel dviz kuru ve yabanc lke gelirlerini temsilen OECD lkelerindeki kii bana geliri bamsz deiken olarak almlardr. Tahmin sonularna gre, Trkiyede turizm gelirlerinin terr eylemlerinden negatif etkilendii, partner (turistlerin geldii) lkelerin milli geliri ve reel dviz kurundaki artlardan pozitif etkilendiini tespit etmilerdir. 5.VER SET VE ANALZ 5.1 Veri Seti almada 2000-2006 yllar aras, Trkiye ve Trkiyeye en ok turist gnderen, farkl ktalardan ve farkl ekonomik zelliklere sahip 32 lkeye ait, yllk veri seti kullanlmtr. Trkiyeye ynelik turizm talebi lt olarak, Trkiyeye gelen turist says alnmtr. Turist saysnn belirleyicileri olarak; turistlerin geldikleri lkelerin GSMHlar, Trkiyeye uzaklklar, Trkiye ile olan ticari ilem hacimleri, Trkiyedeki otel ve tatil kylerindeki toplam yatak says, turist gelen lkenin nfusu, Trkiyenin tantm btesi, Trkiyedeki reel dviz kurlar ve Trkiye ile turistlerin geldikleri lkelerin greceli fiyatlar kullanlmtr. Yapay deikenler olarak ise Trkiyedeki reel dviz kuru, Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakan, Babakan veya D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakannn o yl iinde partner lkeyi ziyaret edip etmedii, ubat 2001 krizi (ve ardndan serbest dviz kuruna geilmesi neticesinde lkemizde dviz kurlarnn ykselmesi sonucunda, lkemizde tatil fiyatlarnn greceli olarak dmesiyle, Trkiyeye ynelik turizm talebinde bir art olup olmad), 11 Eyll 2001 saldrs (dnyada oluturduu terr ve panik havasnn bir sonraki yl Trkiyeye gelen turist saysna etkisi), 2003 ylnda Amerika Birleik Devletlerinin Iraka girmesi, (blgemizde oluan korku ve sava atmosferinin Trkiyeye ynelik turizm talebini olumsuz etkileyip etkilemediini grmek iin), Trkiyenin Avrupa Birliine girme gayretlerine paralel olarak turistlerin geldikleri lkelerin AB yesi olup olmamas, turizmde Trkiyenin alternatifi (ikamesi) olarak grlebilen Yunanistan, Msr, ve spanyadaki reel dviz kurlar kullanlmtr. Bu veriler arasnda ticaret hacmi, uzaklk ve ziyaret deikenleri, yalnzca bu almada kullanlm olup, bu da almay zgn klmaktadr. Veriler; Kltr ve Turizm Bakanl, Tursab, Tuik, Die, DPT, TC Merkez Bankas ve IMFnin internet sitelerinden alnmtr.
51
5.2 Analiz almada zaman boyutu ile yatay kesit verileri bir arada kullanlarak, btn deikenlerin birbirleriyle etkileimi incelenmek istendii iin, panel data ekonometrik analiz yntemi kullanlmtr. Model tahminine balanmadan nce, serilerin logaritmalar alnarak ayn tre dntrlmtr. Panel data yntemiyle alrken ilk belirlenmesi gereken, zaman etkisi ve bireysel etkilerin sabit mi yoksa rastsal m olduudur (spesifikasyon testleri). lkelerin corafi ve ekonomik eitliliinden dolay bireysel (lkesel) etkilerin rastsal (random) ve incelenen zaman diliminde dviz kuru ve sava etkenlerindeki deimelerden dolay, zaman etkisinin de rastsal olmas gerektii dnlmtr. Etkilerin gerekten dnld gibi olup olmadn belirlemek amacyla LM-Honda testi yaplmtr. Bunun iin, EViews 5.0 ekonometrik analiz program ve bu programla yaplamayan testler iin ise zel olarak yazlm kodlar kullanlmtr. Kodlar Prof. Dr. Haluk ERLATtan temin edilmitir. Test sonular Tablo 4te grlmektedir. Tablo 4. Model Spesifikasyon Testi (Lm-Honda Testi) Sonular
Zaman etkisi 1,6(0,2) 1,26 (0,1) 1,6 (0,2) 1,26 (0,1) 1,78 (0,18) 1,33 (0,09) 2,2 (0,14) 1,48 (0,07) 1,47 (0,22) 1,21 (0,11) 1,47 (0,22) 1,21 (0,11) 2,14 (0,14) 1,46 (0,7) 1,36 (0,24) 1,16 (0,12) 1,99 (1,99) 1,41 (0,07) 1,45 (0,22) 1,2 (0,11) 1,55 (0,23) 1,54 (0,15) Bireysel Etki 552,5(0,001) 23,5 (0,001) 552,45 80,001) 23,5 (0,001) 558,76 (0,0019 23,63 (0,001) 561,98 (0,001) 23,7 (0,001) 556,15 (0,001) 23,58 (0,001) 556,15 (0,001) 23,58 (0,001 561,59 (0,001) 23,69 (0,001) 555,12 (0,001) 23,56 (0,001) 560,49 (0,001) 23,67 (0,001) 551,05 (0,001) 23,47 (0,001) 554,05 (0,001) 23,5 80,001) Zaman ve Bireysel Etki 554,05(0,001) 12,4 (0,001) 554,05 80,0019 12,38 80,001) 560,54 80,001) 12,48 (0,001) 564,18 80,001) 12,59 (0,001) 557,62 8(0,001) 12,39 8(0,001) 557,62 (0,001) 12,39 (0,001) 563,73 (0,001) 12,58 (0,001) 556,49 (0,001) 12,36 (0,001) 562,48 (0,001) 12,54 (0,001) 552,51 (0,001) 12,34 (0,001) 551,51 (0,001) 12,37 80,001)
Model 1 Model 2 Model 3 Model 4 Model 5 Model 6 Model 7 Model 8 Model 9 Model 10 Model 11
LM Testi Honda Testi LM Testi Honda Testi LM Testi Honda Testi LM Testi Honda Testi LM Testi Honda Testi LM Testi Honda Testi LM Testi Honda Testi LM Testi Honda Testi LM Testi Honda Testi LM Testi Honda Testi LM Testi Honda Testi
Not: Parantez iindeki deerler, p-olaslk deerleridir.
52
LM Honda testi sonular yorumlanrken, olaslk deeri 0,05ten kk olduunda, etkilerin rastsal olduuna karar verilmektedir(Baltagi,2005). Buradan hareketle burada kullanlacak modelde, zaman etkilerinin ve bireysel etkilerin rastsal olduuna ve tahmin edilecek modelin, iki ynl rastsal etki modeli (two way random effects model) olmas gerektiine karar verilmitir. ki ynl rastsal etki modeli ile tahmin yaplabilmesi iin; Zaman boyutu Parametre Says ve lke Says Parametre Says olmas gerekmektedir(Baltagi,2005). Oysa bu almada zaman boyutu ksa ( 7yl) olduu iin, toplam deiken says en fazla 7, aklayc deiken says en fazla 6 olmas gerekmitir. Bu nedenle farkl deikenlerle denemeler yaplarak en iyi model belirlenmeye allmtr. Modellerden t istatistii anlaml olmayanlar modelden atlarak parametre says azaltlmtr. Ayrca rastsal etki modeliyle tahmin yapldnda, arlklandrlm istatistik deerler kullanlmaktadr(Baltagi,2005). Bu bilgiler dhilinde iki ynl rastsal etki modeli tahmin edilmitir. Tahmin sonular Tablo 7de verilmitir.
53
c Modellerde otokorelasyon sorunu olup olmad test edilmi ve Tablo 8de verilen sonular elde edilmitir.
54
Tablo 8. ki Ynl Rastsal Etki Modelleri in Lagrange Multiplier Otokorelasyon Testi Sonular
Model Model Model Model Model Model Model Model Model Model Model 5 6 1 2 3 4 7 8 9 10 11 Test Deeri Olaslk Deeri 0,61 0,43 0,47 0,48 0,45 0,49 0,44 0,5 0,44 0,5 0,44 0,5 0,46 0,49 0,5 0,47 0,42 0,51 0,52 0,46 0,48 0,45
Bu ekilde yaplan test sonular yorumlanrken, olaslk deeri 0,05ten byk olduunda, modelde otokorelasyon olmadna karar verilmektedir(Baltagi, 2005). Bu almada da olaslk deerleri, 0,05den byk olduu iin, modellerde otokorelasyon olmad grlmtr. 7. SONU VE DEERLENDRME Yaplan analiz sonularna gre, Trkiyeye ynelik turizm talebini; turistlerin geldikleri lkelerin ekonomik refah dzeyleri(GSMH), Trkiye ile turistlerin geldikleri lke arasndaki ticaret hacmi, Trkiyedeki otel ve tatil kylerindeki toplam yatak saylar istatistik olarak anlaml ve olumlu ynde, turistlerin geldikleri lkelerin Trkiyeye olan uzaklklar istatistik olarak anlaml fakat olumsuz ynde etkilemektedir. Elde edilen sonular, Katafono ve Gunder (2004), Proena ve Soukiazis (2005) ve Ouerfelli (2006) ile uyumludur. Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakan, Babakan veya D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakanlarnn turist gelen lkelere yapm olduklar ziyaretlerin beklendii gibi pozitif ynde etkiledii grlmtr. Yunanistan, Msr ve spanyann turizmde gerekten Trkiyenin alternatifi (ikamesi) durumunda olduklar ve o lkelerde reel dviz kurunun yksek olmasnn (yabanclar iin tatil fiyatlarn drd iin), Trkiyeye ynelik turizm talebini azaltc etki yapt grlmtr. ubat 2001 ekonomik krizi sonras, dalgal dviz kuru sistemine geilmesiyle dviz kurlarnn hzla artmas, devalasyon etkisi yapm, Trkiyede yabanclar asndan tatil maliyetlerini drm ve Trkiyeye gelen turist says bundan pozitif ynde etkilenmitir. Elde edilen bu sonular, Turanl ve Gneren (2006) ile uyumludur. ABDnin 2003 ylnda Iraka girmesiyle blgemizde oluan sava ve gvensizlik atmosferi, Trkiyeye ynelik turizm talebini azaltc etki yapmtr. alma bu ynyle, Emsen ve Deer (2004) ile uyumludur. Trkiyenin daha ok turist ekebilmesi iin; ticaret yapt lkelere, ayn zamanda turist kayna olarak da bakp, ticari antlamalarn yapld lkelerle turizme ynelik anlama ve tantmlar da yapmasnn, turizm tantmlarnda, ekonomik olarak gelimi lkelere ncelik vermesinin ve zellikle, Trkiyeye uzak fakat dnyaya ok turist gnderen ABD, Almanya, Japonya gibi lkelere ynelik, turizm sezonlarnda ulam kolaylatrc ve ucuzlatc tedbirler almasnn faydal olaca beklenebilir.
55
KAYNAKA AKINCIKESM, G., MEN H. ve ALTANLAR, A.(2007),Turizm ve klim Deiiklii likisi, I.Trkiye klim Deiiklii Kongresi TKDEK, 11 13 Nisan. BAHAR, Ozan ve KOZAK Metin,(2005),"Trkiyenin Turizm Sektrndeki Uluslararas Rekabet Gc: Uluslar Baznda Bir Kyaslama", Uluslararas Rekabet Surecinde Trkiye,Beyaz Yaynlar, ss. 427 452 stanbul. BALTAGI, H Badi (2001), Econometric Analysis of Panel Data, John Wiley & Sons ltd. West Sussex, England, 293s. BALDEMR, E. ve BAHAR, O. (2003) Trkiyeye Ynelik Turizm Talebinin Neural (Sinir) Alar Modelini Kullanarak Analizi, VI. Ulusal Ekonometri ve statistik Sempozyumu, Ankara. BREUSCH, T. S. and PAGAN A. R. (1980). The Lagrange Multiplier Test and Its Applications to Model Selection in Econometrics. Review of Economics Studies, 47, 239253. BAARAN, Ali. (2004) Devalasyonlarn Yurt Dndan Turizm Talebine Tesiri erevesinde, ubat 2001 Devalasyonunun Rusya Federasyonundan Trkiyeye Ynelik Turizm Talebine Etkisi, 1. Balkesir Ulusal Turizm Kongresi 1516 Nisan CROUCH G.I. and Ritchie J.R.B.(1999).Tourism, Competitiveness, and Societal Prosperity, Journal of Business Research 44:137-152. IMAT, A. BAHAR, O.( 2003 ),Turizm Sektrnn Trkiye Ekonomisi indeki Yeri ve nemi zerine Bir Deerlendirme, Akdeniz ..B.F. Dergisi (6) sf 118 DEMRTA, E. (2000) Trkiye ve Baz Avrupa Birlii lkelerinde Turizm Yatrmlarna Verilen Tevikler, zmir Ticaret Odas Yayn, Yayn No:80, zmir. DRUKKER, D. M. (2003), Testing For Serial Correlation in Linear Panel-data Models, Stata Journal c. 3, s. 2, ss. 168177. EMSEN, . S. ve Deer, M. K. (2004), Turizm zerine Terrizm Etkileri: 1984 2001 Trkiye Deneyimi, Akdeniz niversitesi ..B.F Dergisi, say:7,s:67 83. ERLAT, H. (2006), Panel Data: A Selective Survey, First Revision, Discussion Paper Series No: 9704, August 1997, Middle East Technical University, Ankara. ERTN, Gaye(2005), Trkiyede Turizm, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi ders kitab, s:203, Eskiehir. GREENE, W.H. (2003), Econometric Analysis, 5th Ed., Upper Saddle River, N.J. Prentice Hall. HALICIOGLU, F. (2008), An Econometric Analysis of Aggregate Outbound Tourism Demand of Turkey, Tourism Economics, ,Vol.16, No.1, KATAFONO, R. and GOUNDER, A.( 2004) Modelling Tourism Demand In Fiji,Working Paper Reserve Bank of Fiji KOZAK, N., AKOLAN, M. ve KOZAK, M (1997), Genel Turizm lkelerKavramlar, Turhan Kitapevi Yaynlar, Ankara. LANZA, A., MANERA, M. ve McALEER, M. (2003). "Modeling dynamic conditional correlations in WTI oil forward and futures returns", Finance Research Letters, ss. 315
56
LUNDBERG, E. D., Stavenga M.H. and Krishnamoorthy M. (1995). Tourism Economics. Canada ,John Wiley& Sons,Inc. OUERFELLI, C. (2008). Co-integration Analysis of Quarterly European Tourism Demand in Tunisia. Tourism Management, 29, 127137. PROENA S. A. and SOUKAZS E. (2005), Demand for Tourism in Portugal: A PanelData Approach, Document to de Trabalho Rabalho / Discussion Paper (February) N: 29 SECKELMANN, A. (2002), Domestic Tourism- a Chance for Regional Development in Turkey?, Tourism Management, 23, 85-92. AHN, T. (2003),Ekonomide Denge Kavram Ve Bunun Turizm Piyasasna Uyarlanmas, Mula niversitesi. TOSUN, C. (1999), An Analysis of the Economic Contribution of Inbound International Tourism in Turkey, Tourism Economics, 5 (3), 217-250. TOSUN, C. (2001), Challenges of Sustainable Tourism Development in the Developing World: The Case of Turkey, Tourism Management, 22, 289303. TURANLI, M. ve GNEREN E; (2003) Turizm sektrnde Talep Tahmin Modellemesi, stanbul Ticaret niversitesi Dergisi; Haziran UYSAL, M. and CROMPTON, J.L. (1985) Deriving a Relative Price Index for Inclusion in International Tourism Demand Estimation Models Journal of Travel Research, Vol. 24, No. 1, 3234 WHITEHALL, P. and CRAIGWELL, R.( 2006) Does Tourism Potential Influence Tourism Demand In The Caribbean?, Summary Presentation at CCMS Conference. 2023 Trkiye Turizm Stratejisi,(2007), Kltr Ve Turizm Bakanl, Ankara. www.kultur.gov.tr [Eriim Tarihi: 24/05/2010] evds.tcmb.gov.tr [Eriim Tarihi: 24/05/2010] www.tursab.org.tr [Eriim Tarihi: 24/05/2010] www.tuik.gov.tr [Eriim Tarihi: 15/04/2010] www.die.gov.tr [Eriim Tarihi: 15/04/2010] www.dpt.gov.tr [Eriim Tarihi: 15/04/2010] www.kultur.gov.tr [Eriim Tarihi: 22/10/2010]
EKO-GASTRONOM VE SRDRLEBLRLK Do. Dr. H. Rdvan YURTSEVEN1 Ara. Gr. Ozan KAYA2 ZET Eko-gastronomi; tarm ve yemein retim, sat ve tketimini ieren tm sosyal, psikolojik, kltrel ve politik elerle ilikili bir sre olarak aklanabilir. Eko-gastronomi aratrmalarnn amac, srdrlebilir gelimenin geleneksel ilkelerini ieren bir gastronomi uygulamaktr. Eko-gastronomi; ekonomik, sosyo-kltrel ve evresel srdrlebilirlie kar eko-beslenme sorumluluu tadnda ve topluluk yelerinin en uygun salk standartlarna bal kaldnda, topluluun sosyal ve ekonomik olarak geliebileceini ortaya koymaktadr. Bu adan, eko-gastronomi ayn zamanda srdrlebilir gastronomi olarak da adlandrlmakta ve gelien bir sistemin dier tm unsurlaryla iletiime gemektedir. Eko-gastronomi, dorudan ya da dolayl olarak bir destinasyona ilikin srdrlebilir unsurlarn gelimesine katkda bulunabilir: tarm ve yiyecek retimini destekler, zgn olmayan retimi nler, ekicilii arttrr, yerel toplumu ve yerel gururu glendirir, yiyecek deneyimine dayal marka ve kimlii oluturur. Eko-gastronomi; yerel turizm kaynaklarnn alann genileterek ve gelitirerek, destinasyonun zgnlne katma deer salayarak, yerel ekonomiyi turizm ve tarm sektrleri asndan glendirerek, evre dostu bir alt yap salayarak srdrlebilir turizme de nemli katk salar. Bu aratrma; eko-gastronomi kavramn, bu kavramn srdrlebilir gelime ve srdrlebilir turizmle ilikilerinin kuramsal boyutlarn belirleme amacn tamaktadr. Aratrma sonunda, eko-gastronomi ve srdrlebilir turizm stratejilerinin btnletirilmesinin yararlaryla ilgili olarak pozitif gstergeler bulunmutur. Bu yeni yaklam, gastronomi ve srdrlebilir turizmi aratrma konularndan biri durumuna getirmitir. Anahtar Kelimeler: Eko-gastronomi, srdrlebilir gelime, srdrlebilir turizm. 1. GR Carlo Petrini, 1986 ylnda Roma Piazza di Spagna'da alan Mc Donalds restoranna tepki olarak, Langhe-Cuneoda Yava Yemek (Slow Food) Hareketini balatt (Jones, Shears, Hillier, Comfort ve Lowel, 2003). Yava Yemek Hareketi, paylalan deneyimlere ve boyuta dayal bir kalite kavramn nerir: iyi, temiz ve adil (Petrini, 2007; Schneider, 2008; Yurtseven, Kaya ve Harman, 2010). yi; gdann gerek bir tat, aroma ve grne sahip olmas boyutunu ierir. Gdann bu nitel zelliinin farkna; duyularmz uyarldnda, deiik rnleri karlatrdmzda ve daha tatmin edici olan setiimizde varrz. Temiz; srdrlebilirlik boyutunu kapsar. Bunun anlam; ekolojik sisteme zarar vermeyen retim yntemlerinin kullanlmas, biyolojik eitlilie sayg duymak ve gdann insan sal iin gvenli olmasn salamaktr. Adil; sosyal srdrlebilirlik boyutudur. Bu boyut; gdalarn etiksel olarak srdrlebilir olmasn, al1
2
anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Gkeada Uygulamal Bilimler Yksekokulu anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulu
58
anlar smrmeyen retim yntemlerinin kullanlmasn ve iyi rnlerin dlanmamasn gerektirmektedir. Bu boyut ayn zamanda, tketiciler ve reticiler iin adil fiyat uygulamalarnn salanmas anlamna gelir. Tanmlanmas olduka g olan gastronomi szc, ilk kez 1801 ylnda kullanlmtr (Scarpato, 2002). Fransz yazar Jean-Anthelme Brillat-Savarin (1994), 1825 ylnda, gastronomi szcnn kapsaml bir tanmn yapmaya almtr. Eko-gastronomi, Brillat-Savarinin almasn yeniden deerlendirmektedir. Bu yeni yaklama gre ada gastronomi; yemek hazrlama, retme ve sunum olduu kadar yanstmac ve mkemmel yeme-piirme dncesini de ierir. Eko-gastronomi aratrmalar, yeme ve imemizi ieren tm konular kapsar (Miele ve Murdoch, 2002; Scarpato, 2002). Bu nedenle; eko-gastronomi aratrmalar, toplumun gastronomi dnmndeki yetersizlikleri, etkinlikleri ve potansiyel gelimeleri tanmlar. Eko-gastronomi; tarm ve yemein retim, sat ve tketimini ieren tm sosyal, psikolojik, kltrel ve politik elerle ilikili bir sre olarak aklanabilir (Scarpato, 2002). Eko-gastronomi yeni bir sretir ve temel olarak srdrlebilirlik ilkelerine yer verir. Srdrlebilirlik; sreklilii salamak, varln srdrmek ya da korumak anlamna gelir. Bu nedenle, hemen hemen tm kiiler ya da toplumlar tarafndan, pozitif bir kavram olarak algnr. Buna karn, srdrlebilir gelime uygulamalarnda, kavramn belirsizlikleri ve elikileri karmza kar. En azndan, srdrlebilirliin yaln bir kavram olmadn biliyoruz. Gelime, insanlarn gereksinmelerini gelecekte karlama yeteneini riske atmadan gerekleiyorsa srdrlebilir olarak dnlmektedir (Scarpato, 2002; World Commission on Environment and Development, 1987). Birlemi Milletlerin srdrlebilirlik iin kapsaml bir bak as oluturan Brundtland Raporu, srdrlebilir gelimenin temel ilkelerini belirtir (World Commission on Environment and Development, 1987): ekolojik limitlerin olmas, temel kaynaklarn korunmas ve kaynaklara ulamn eit olmas. Brundtland Raporu, yeni kavramlar da ortaya atmtr: trlerin eitlilii, topluluk kontrol, genel ulusal/uluslararas bak as ve ekonomik kapasite. Srdrlebilir turizm, srdrlebilir gelimeden ayr olarak dnlemez. Srdrlebilir turizm de srdrlebilir gelimenin tm elerini kullanr ve onlarla birlikte hareket eder (Scarpato, 2002; Swarbrooke, 1999): toplumlar ve topluluklar, evre ve doal kaynaklar, ekonomik sistemler, koruma ve tarm. Srdrlebilir gelime, bugn iin net bir tanma sahip olmayan kavram olarak grnmektedir. zellikle uygulamada sorunlar kmaktadr. Birok aratrmac, planlamann srdrlebilir gelimeyi salamada baarsz olduunu belirtmektedir (Scarpato, 2002). Srdrlebilir turizmi salamada etkin bir planlama ve ynetim zerine yaplan tartmalar bugn de srmektedir. Brundtland Raporundan hareketle, eitli teorik aklamalar ve yaklamlar ortaya kmtr (France, 1997; Mowforth ve Munt, 1998; Wahab ve Pigram, 1997; Swarbrooke, 1999). Turizm, aada belirtilen zellikleri tad zaman srdrlebilir olarak dnlr: ev sahibi toplulua nem vermek, personel davranlarnda iyi standartlar oluturmak, yerel topluluklar iin ekonomik dnm en st dzeye karmak, geliimi dk bir hzda gerekletirmek,
EKO-GASTRONOM VE SRDRLEBLRLK
59
evre dostu olmak, turistin sorumlu bir davran iinde olmas (rnein; zihinsel hazrlk, yerel dilleri renme, sessizlik, birden fazla ziyaret). 2. EKO-GASTRONOM VE SRDRLEBLR GELME Eko-gastronomi aratrmalarnn amac, srdrlebilir gelimenin geleneksel ilkelerini ieren bir gastronomi uygulamaktr. Eko-gastronomi, evresel srdrlebilirlie kar eko-beslenme sorumluluu tandnda ve topluluk yelerinin en uygun salk standartlarna bal kaldnda, topluluun sosyal ve ekonomik olarak geliebileceini ortaya koymaktadr. Bu adan, eko-gastronomi ayn zamanda srdrlebilir gastronomi olarak da adlandrlmakta ve gelien bir sistemin dier tm unsurlaryla iletiime gemektedir. Bu nedenle; bir toplulua gelen turistler gibi geici ziyaretiler, gittikleri topluluun yesiymi gibi dnlmelidir. Benzer bir biimde, turistler de kendilerini bu topluluun yesiymi gibi hissetmelidir. Baka bir tanmla eko-gastronomi, evreye duyarl olarak yiyecek retmektir. Hazrlanan ve yenen yiyeceklerin, akl ve bedenimizi beslemesidir. Eko-gastronomi aadaki konular kapsar (Scarpato, 2002): yerel yiyecek retimini, bakkallar ve manavlar yaatmak, ev yemekleri yapmn yaatmak, yerel mutfak bilgilerini gelecek kuaklara aktarmak ve ocuklara lezzet eitimi vermek, mutluluk ve eitlilik hakk salamak, turizmin gastronomik zgnle ve topluluk refahna olumlu etkisini salamak. 2.1. Eko-Gastronomi ve Ekonomik Srdrlebilirlik Yerel reticiler, retim faaliyetleri ve datm alar, retici ve tketici ilikisinin yakn olduu yerel yiyecek sistemleri olarak tanmlanr. Yerel ekonomiler, yerel yiyecek sistemlerinden yararlanabilir. Yerel yiyecek sistemleri araclyla tarm sektr i olanaklar yaratr, yerel vergilere katkda bulunur ve topluma yaplan yatrm miktarn arttrr. Yerel yiyecek retimi; istihdam, i srdrlebilirlii, yerel hizmetleri destekleme ve yerel toplumun gelirini arttrma gibi ekonomik faydalar ierir (Hall ve Wilson, 2009). Kk iletmelerin, byk iletmelerden daha retken olduunu gsteren kantlar bulunmaktadr. Geni lekli ve tek rnl endstriyel iftlikler, byk miktarda rnler elde edebilir. Ancak; eitli srdrlebilir rn sistemleri, geni lekli ve tek rnl endstriyel iftliklerin elde ettii rnler asndan daha verimlidir. Yerel iftliin hangi noktaya kadar yiyecek fiyatn arttraca, reticilerin rnlerini tketicilere datmak iin seecekleri kanallara baldr. ok uluslu ya da byk spermarket zincirlerinin, ifti karlarn ya da pazar fiyatlarn drd bilinmektedir. Buna karn; pazar ve toplum destekli tarm sistemleri, iftilere dorudan kazan salar. iftiler, arada az arac olduunda, rettikleri rnden daha fazla para kazanrlar (Hall ve Wilson, 2009). evresel srdrlebilirlik perspektifinden endstriyel iftiliin ve var olan sistemin temel eletiri noktas, retimin gerek maliyetlerini gz ard etmesidir. Varolan ekonomik modeller, insan saln ve ekolojik etkileri dsallk olarak grmektedir. Sr-
60
drlebilir gelime perspektifi, reticilerin neden olduu evresel ve salk etkilerinden ekonomik olarak sorumlu tutulmalar iin nlemler alnmas gerektiini nermektedir (Hall ve Wilson, 2009; Pratt, 2007). Eko-gastronomiye gre, yerel rnleri satn almak aadaki anlamlar tamaktadr: yerel iftileri ve yerel ekonomi akn desteklemek, i olana yaratlmasn desteklemek, tarm ve turizm arasndaki ilikileri glendirmek, yerel tarm ve yiyecek sektrlerini glendirmek, yerel markalar ve rnleri tantmak. 2.2. Eko-Gastronomi ve Sosyo-Kltrel Srdrlebilirlik Bir yerel yiyecek sistemi, toplumun sosyo-kltrel gelimesi zerinde pozitif etkilere sahip olabilir. Yerel yiyecek sistemi, kk ve orta lekli iftlikleri ya da iletmeleri destekler. Bu durum; yer, kltr ve tarih bilinci yaratr. Yer bilinci, yerel topluluk ve onun kimlik duygusu kadar, turizm iin de nem tar (Brownlie, Hewer ve Horne, 2005; Delind, 2006; Hall ve Wilson, 2009; Kivela ve Crotts, 2006; Yiakoumaki, 2006). Yerel yiyecek sistemleri, bir toplumdaki insanlar arasnda da ba yaratr. Bu sistemler, retici ve tketicileri (ziyaretilerde dahil) birbirine yaknlatrr. ifti pazarlar, sosyo-kltrel adan bir zaman geirme alan olabilir ve ziyaretilere odak olaylar salayabilir. 2.3. Eko-Gastronomi ve evresel Srdrlebilirlik Srdrlebilir tarm ve yiyecek sistemleri, daha az istenmeyen madde kullanan ve greceli olarak kk olan iftlikler temel alnarak oluturulur. Srdrlebilir tarm ve yiyecek sistemleri; uygun olan durumlarda hayvan ve bitki retimini birletirir, biyoeitlilii korur ve dnebilir enerjiye gei yapar. Bu durumun tersine, byk lekli iftlikler biyo-eitliliin azaltlmasna nclk eder, yerel olarak bulunmayan maddelere bamldr (tarm ilalar ve gbreler) ve eko-sisteme ya da topluma negatif etkileri olan retim atklar oluturur. Kk yerel bir iftlikten rn satn almay tevik etmek, evresel srdrlebilirlie kar olan yardm hzlandrr. Yerel yiyecek retimi, evre dostu olarak alglanan geleneksel iftilik sisteminin geerliliini de arttrr. Buna ramen geleneksel iftilik retim sistemine dn, her zaman evresel olarak bedelsiz olmayacaktr. Bu durum, iftliklerde yiyecek retiminde kullanlan tekniklere ve kaynaklara baldr. Seici hasat, iftliklerin daha fazla srdrlebilir olabilecei anlamna gelir. Bu adan, farkl bitki ve rn yetitiren kk iftlikler nem kazanmaktadr. Yerel pazarlar, iftileri yabani bitkiler ve hayvan trlerini retmeye ynlendirerek pazar boluklar yaratr (Hall ve Wilson, 2009). 3. EKO-GASTRONOM VE SRDRLEBLR TURZM Eko-gastronomi, srdrlebilir turizmi salamada eksik kalan bir perspektif sunar ve srdrlebilir turizmin teorik zayfln ortaya karr. Srdrlebilir turizmde gastronomi; turistlere sunulan yerel, zgn ve geleneksel yiyecek-iecekle snrl tutulmaktadr. Eko-gastronomi, bunun tesinde bir anlam tar. Yiyecek-iecek, insanlar iin fizyolojik bir gereksinmedir ve giderek daha karmak bir durum alan dnyann ekolojik retiminin btnleyici bir esidir. Eko-gastronomi, varolan kresel yiyecek-iecek
61
sistemlerinin srdrlebilirliklerini sorgulamaktadr. Bu kresel sistemler; ekonomik, sosyo-kltrel ve evresel sorunlara sahiptir. Bu nedenle, yerel yiyecek-iecek kaynaklarn ortaya kartmak nem kazanmaktadr. Yerel yiyecein, ortaya atanlarn farkl amalarn yanstan deiik tanmlarn incelersek, genel olarak kabul grm ya da oka kabul gren bir tanm yoktur. Yerel yiyecek kavram, ayn zamanda srdrlebilirlikle ilikilendirilmektedir. rnek olarak; daha iyi yiyecek ve tarmn birlikteliini srdrebilmek iin yerel yiyecek insanlarn, hayvanlarn ve evrenin refahn glendirmeyle, toplumu zenginletirmeyle ve eitlii arttrmayla ilikilendirilerek birletirici unsur olarak tanmlanmaktadr. Yerel yiyecek, bir ok zellii iinde barndrr. Yerel yiyecekle ilgili tanmlar, yiyecek retilen zel bir alann srdrlebilir olacan aklamaz. Ancak, yiyecei srdrlebilir olarak grr. Eko-gastronomi ve turizm stratejisinin baz bileenleri bulunmaktadr (Hall ve Wilson, 2009): Ekonomik kaa, d kaynaklar yerine, yerel dntrlebilir kaynaklar kullanarak azaltmak (rnein; paketleme iin yerel materyaller kullanmak), Finansal kaynaklar, sistem iinde, yerel malzemeler ve hizmetler satn alarak dntrmek (rnein; otel iletmecilerinin ve restoranlarn yerel yiyecekleri satn alp sunmalar, yerel yiyecek ve iecek retmeleri, yerel bankalar ve kredi birliklerini kullanmalar), Yerel yiyecee ihra edilmeden nce katma deer eklemek (rnein; yiyecei yerel olarak ielemek ve paketlemek, yerel marka kimliini glendirmek iin ayrt edici yerel paketleme kullanmak, yerel yiyecei turistleri etkileme arac olarak kullanarak yerel ekonomi araclyla turist harcamalarn arttrmak), Yerel paydalar edinmek, insanlar ve kurumlarda gven yaratmak, yeni balantlar ve daha etkili deiimler salamak (rnein; yerel iftiler, reticiler ve kooperatifler olarak yerel pazarlama alar gelitirmek ve yerel rnler almak), Uygun olduu yerde zellikle finansal, yetenek ve teknolojik d kaynaklar ekmek (rnein; blge dndaki mterilerle balant kurmak iin interneti kullanmak), Markalama ve tantm stratejilerinde yerel kimlii ve doall vurgulamak (rnein; etikete retim yerini yazmak ve reticiler tarafndan retim yerini srekli kullanmay tevik etmek), iftlik maazalar, internet, ifti ve rn pazarlar, yerel aktiviteler, yiyecek ve arap festivalleriyle tketicilere dorudan sat yapmak, Tketici ve retici arasnda bir ba oluturmak (rnein; iftlikten sat, gazete ilanlar, tketicilerle srekli iletiim yaratmak iin web siteleri ve internet kullanmak). Eko-gastronomi, srdrlebilir turizmin temel szcklerinden biridir. Eko-gastronomi, tm turistler iin iselletirilmi deneyimler sunar. Bir turist, dikkatini destinasyondaki yerel yiyecek ve ieceklere veriyor ve bundan zevk alyorsa, ksa bir sre iin de olsa kendini yerel topluluktan biri olarak hisseder. yi yemek, iyi arap, yemek masasndaki sohbetler anlardan silinmez (Westering, 1999). Turist tarafndan yerel ve zgn yiye-
62
cee ilgi gsterilmesi; yerel tarmsal faaliyetleri ve gda yollarn destekler. Turizm ve gda retimi arasndaki balantlar, srsrlebilir tarm faaliyetlerini glendiren bir sre salar (Nummedal ve Hall, 2006). Srdrlebilir turizm, evresel unsurlardan ok, krsal kltr ve kimliin srdrlebilirliiyle ilikilidir (Butler ve Hall, 1998; Miele ve Murdoch, 2002). Baka bir anlatmla; srdrlebilir turizm, yerel topluluklar ve yerel tarm destekleyerek gelitirme ve ynetmenin bir yoludur. Yerel ve zgn yiyeceklerin turizmle ilgilendirilerek retilmesi ve pazarlamas, yalnzca ekonomik ve finansal yararlar salamaz. Turistin yerel yiyecek-iecek rnlerine ilgi ve istek duymas, biyolojik eitlilik iin yararl olduu kadar, bireysel ve toplumsal gururu da arttrabilir (Nummedal ve Hall, 2006). Eko-gastronomi, unutulmaz turizm deneyimleri sunar: duyusal, elenceli ve geleneksel (Barrera ve Alvarado, 2008). Yiyecek uygulayclar dzeyinde daha gl yiyecek ve turizm ilikisi yaratmann avantajlar bulunmaktadr (Hall ve Wilson, 2009): Tketicinin rnle daha fazla yz yze gelmesi ve onlar test etme frsatna daha fazla sahip olmas, retici-tketici arasnda bir ba oluturarak marka farkndal ve sadakati yaratlmas ve tketicinin iletme markal rnleri satn almas, Tketicilerle iliki oluturmas. Tketicilerle pozitif bir iliki yaratacak olan alanlarla tanma ve sahnenin arkasn grme frsat salayarak dorudan ve dolayl sat yaplmas, Tketiciye dorudan yaplan sat araclyla, tamamen tketiciye yklenmeden, datmc masraflarnn olmad yksek kar marj salanmas, Ek bir sat maazas ya da srekli retimi garantileyemeyen daha kk reticiler iin uygulanabilir bir sat maazas yaratlmas, rnler zerinde pazarlama bilgisi. reticilerin var olan rnleriyle ilgili tketici tepkileri zerine abuk ve deerli geribildirimler alabilmesi ve rn grubuna yeni eklemeler yapmay deneyebilmesi, Mteriler zerine pazarlama bilgisi. Gelen ziyaretilerin, Hem hedef hem de bilgilendirme mterileri oluturmak iin, bir mteri veritaban oluturacak biimde listelenebilmesi, Eitim frsatlar. Ziyaretlerin; farkndalk oluturmaya, zel tip yemekleri ve bir btn olarak yiyecekleri onaylamaya yardm etmesi, bu durumdan kaynaklanan bilgi ve ilginin daha fazla tketimle sonulanmas. Eko-gastronomi, yerel ve zgn yaps gznne alndnda, srdrlebilir turizm iin ekici kaynaklara sahiptir. Eer srdrlebilir turizm uygun bir biimde organize edilirse, eko-gastronomi salt destinasyonun deerini arttrmaz, ayn zamanda yerel kimliin deerini arttrr (Barrera ve Alvarado, 2008; Haven-Tang ve Jones, 2005; Yiakoumaki, 2006; Yurtseven, 2007). Tketim ve retim arasnda anlaml bir balant salayan yerel ve zgn kavramlar, srdrlebilir turizm asndan stratejik olarak nemlidir. Yerellik; srdrlebilir turizmin temel temalarndan biridir ve reticitketici arasnda yeni bir ba oluturur (Pratt, 2007). Eko-gastronomi, evresel ve sosyo-kltrel nedenlerle yerel retimi destekler. Yerel eko-gastronomik sistem; evresel srdrlebilirlii, sosyal adaleti ve adil ticareti salar. Yerel zellikler; ekogastronomi merkezleri, geleneksel tarm ve mutfak sistemi, arap rotalar ve ekomzeler ieren pazarlar oluturmak yerel gelimeyi yaratr. Eko-gastronomi reticilere
63
yararl olduu gibi, tketicilere de katma deer salar. Tketiciler, yiyeceklerini reten kiilerle dorudan ve net bir iliki kurabilir. zgnlk, kaliteli bir yiyecek ve mutfan zelliidir. zgnlk iki temel tema ierir: bir yere zg yiyecek ve bu yiyecein bir zanaat sreci sonucunda retilmesi. Bu iki tema birlikte bulunur ve geleneklerle ilikilidir: srekli ve toplu bir abann rndr, endstriyel gda ncesi bir gemie sahiptir ve deeri kartlndan kaynaklanmaktadr. Yer, insan, bilgi ve yiyecek arasndaki balar, yerel kltr kavramnn gelitirilmi yaps iinde kurulmaktadr (Pratt, 2007). Eko-gastronomi, bir destinasyondaki gastro-ekiciliklerden biri deildir. Yerel tarm ve gastronomik miras tevik ederek, yerel turizmi gelitirir. Turizm ve konaklama uygulayclar da, yiyecek ve turizm balantlarndan daha gl olarak yararlanr (Hall ve Wilson, 2009): Kaliteli bir rnle ba kurmas, Yerel yiyeceklerin standartlatrlm rn olmamas. Yerel ve otantik deneyimlerin, ziyaretilerin dkkan tesini grmelerine izin vermesi ve destinasyonla gl bir ba kurmalarn salamas, Yiyecein bir ekicilik olmas. rnlerin marketler ya da arap evleri gibi yerlerde bulunmasnn bir yeri ziyaret ederek konaklamak ve restoranlarda yemek yemek iin itici bir g oluturmas, Yiyecekle ilgili rnlerin, ziyaretilere gezilecek yerler ve katlabilecekleri aktiviteler sunmasnn bir yerde kal sresini uzatmas. 4. SONU Eko-gastronomi, dorudan ya da dolayl olarak bir destinasyona ilikin srdrlebilir unsurlarn gelimesine katkda bulunabilir: tarm ve yiyecek retimini destekler, zgn olmayan retimi nler, ekicilii arttrr, yerel toplumu ve yerel gururu glendirir, yiyecek deneyimine dayal marka ve kimlii oluturur (Telfer ve Wall, 1996). Ekogastronomi; yerel turizm kaynaklarnn alann genileterek ve gelitirerek, destinasyonun zgnlne katma deer salayarak, yerel ekonomiyi turizm ve tarm sektrleri asndan glendirerek, evre dostu bir alt yap salayarak srdrlebilir gelimeye nemli bir katk salar (Barrera ve Alvarado, 2008; Bessire, 1998; Boyne, Williams ve Hall, 2001; Nummedal ve Hall, 2006; Pratt, 2007; Yurtseven, Kaya ve Harman, 2010). Eko-gastronomi ve turizm stratejisinin btnletirilmesinin yararlaryla ilgili olarak baz pozitif gstergeler bulunmaktadr (Bessiere, 1998; Haven-Tang ve Jones, 2005; Hall ve Wilson, 2009; Kivela ve Crotts, 2006; Meler ve Cerovic, 2003; Nummedal ve Hall, 2006; Rand ve Heath, 2006; Pratt, 2007; Telfer ve Wall, 1996; Westering, 1999; Yiakoumaki, 2006). Turizmin ekonomik olarak srdrlebilirliinin salanmas iin yalnzca yerel yiyeceklerin satn alnmas yeterli deildir. Sosyo-kltrel srdrlebilirlik perspektifinden bakld zaman, yerel yiyecek satn almak toplumsal iyileme duygusu yaratmaya yardmc olabilir. Yerel yiyecek satn almak, sosyal sermaye yaratlmasn salad gibi, destinasyonun etkileyiciliini de glendirmektedir. Yerel yiyecek kaynaklarnn daha evresel olarak srdrlebilir olmalar, endstriyel olmayan kk lekli iletmelere uygun teknikleri gerektirir. Datm zincirleri ve alar, uygun biimde birbirlerine bal olmaldr. zet olarak, yerel yiyecek satn almak turizmi daha srdrlebilir yapmayacaktr. Srdrlebilirlii, turizm stratejisinin bir paras
64
olarak gren anlayta bir deiime gereksinme duyulmaktadr. Bu deiim, ekogastronomi olarak adlandrlmaktadr. Yava turizm olarak da adlandrlan eko-gastronomi turizmi, destinasyonun evresel ve sosyo-kltrel gereksinmeleriyle birlikte turistlerin taleplerine uygun ve standart olmayan hizmetleri rekabeti fiyatlarla sunar (Poon, 1993). Turistleri, peynir yaplan iftlikler ve araphaneler gibi yerel gda reticilerini ziyaret etmeye ve dorudan reticilerden satn almaya tevik eder (Swarbrooke, 1999; Yurtseven, 2007). Eko-gastronomi, genel turizmin srdrlebilirlik konularn yanstr. Bununla birlikte, gastronomi aratrmalar iin gncel konular da inceler: yerel ve zgn koullara duyarllk: yerel retilen gda rnleri, organik tarm ve rnleri, geleneksel yaam kltr, geleneksel gda retimi; ekici, allmam ve bilinmeyen yerel mutfaklar ve bunlarn destinasyonun markalamasna katks; eko-gastronominin, destinasyona ve srdrlebilir turizm uygulamalarna katks; yerel restoranlar, doal al-veri merkezleri ve zgn-tarihi dkkanlar. Bu yeni yaklam, gastronomi ve srdrlebilir turizmi aratrma konularndan biri durumuna getirmitir. (Scarpato, 2002). KAYNAKA Barrera, E. ve Alvarado, O. B. (2008). Food Trails: Tourist Architectures Built on Food Identity. Gastronomic Sciences: Food for Thought, 3(8), 56-63. Bessiere, J. (1998). Local Development and Heritage: Traditional Food and Cuisine as Tourist Attractions in Rural Areas. Sociologia Ruralis, 38(1), 21-34. Boyne, S., Williams, F. ve Hall, D. (2001). Rural Tourism and Food Production: Opportunities for Sustainable Development. 7 Temmuz 2010, http://www.rics.org/site/scripts/download_info.aspx?fileID=2651&categoryI D=568. Brillat-Savarin, J.-A. (1994). The Physiology of Taste. (A. Drayton, ev.). Harmondsworth: Penguin. Brownlie, D., Hewer, P. ve Horne, S. (2005). Culinary Tourism: An Exploratory Reading of Contemporary Representations of Cooking. Consumption, Markets and Culture, 8(1), 7-26. Butler, R. W. ve Hall, C. M. (1998). Conclusion: The sustainability of tourism and recreation in rural areas. Tourism and Recreation in Rural Areas iinde. Chichester: John Wiley. Delind, L. B. (2006). Of Bodies, Place, and Culture: Re-Situating Local Food. Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 19, 121-146. France, L. (1997). The Earthscan Reader in Sustainable Tourism. London: Earthscan Publications. Hall, C. M. ve Wilson, S. (2009). Scoping Paper: Local food, Tourism and Sustainability. 7 Temmuz 2010, http://canterbury-nz.academia.edu/ CmichaelHall/Papers/10213/Scoping-Paper--Local-food--Tourism-andSustainability. Haven-Tang, C. ve Jones, E. (2005). Using Local Food and Drink to Differentiate Tourism Destinations Through a Sense of Place: A Story from Wales-Dining at Monmouthshires Great Table. Jouprnal of Culinary Science & Tecnology, 4(4), 69-86. Jones, P., Shears, P., Hillier, D., Comfort, D. ve Lowell, J. (2003). Return to traditional values? A case study of Slow Food. British Food Journal, 105(4/5), 297-304.
65
Kivela, J. ve Crotts, J. C. (2006). Tourism and Gastronomy: Gastronomys Influence on How Tourists Experience a Destination. Journal of Hospitality & Tourism Research, 30(3), 354-377. Miele, M. ve Murdoch, J. (2002). The Practical of Traditional Cuisines: Slow Food in Tuscany. Sociologia Ruralis, 42(4), 312-328. Meler, M. ve Cerovic, Z. (2003). Food marketing in the function of tourist product development. British Food Journal, 105(3), 175-192. Mowforth, M. ve Munt, I. (1998). Tourism and Sustainability: New Tourism in the Third World. London: Routledge. Nummedal, M. ve Hall, M. (2006). Local Food in Tourism: An Investigation of the New Zealand South Islands Bed and Breakfast Sectors Use and Perception of Local Food. Tourism Review International, 9, 365-378. Rand, G. E. ve Heath, E. (2006). Towards a Framework for Food Tourism as an Element of Destination Marketing. Current Issues in Tourism, 9(3), 206-234. Petrini, C. (2007). Taking Back Life: The Earth, The Moon and Abundance. 7 Temmuz 2010, http://content.slowfood.it/upload/3E6E345B143db18EA9jQk3D9FAE7/files /Terraeluna_En.pdf. Poon, A. (1993). Tourism, Technology and Competitive Strategies. Oxford: CAB. Pratt, J. (2007). Food Values: The Local and Authentic. Critique of Anthropology, 27(3), 285-300. Scarpato, R. (2002). Sustainable Gastronomy as a Tourist Products. Tourism and Gastronomy iinde (132-152). London-New York: Routledge. Schneider, S. (2008). Good, Clean, Fair: The Rhetoric of the Slow Food Movement. College English, 70(4), 384-402. Swarbrooke, J. (1999). Sustainable Tourism Management. Wallingford: CAB International. Telfer, D. J. ve Wall, G. (1996). Linkages between Tourism and Food Production. Annals of Tourism Research, 23(3), 635-653. Wahab, S. ve Pigram, J.J. (1997). Tourism, Development and Growth; the challenge of sustainability. London: Routledge. Westering, J. (1999). Heritage and Gastronomy: the pursuits of the new tourist. International Journal of Heritage Studies, 5(2), 75-81. World Commission on Environment and Development (1987). Our Common Future. Oxford: Oxford University Press. Yiakoumaki, V. (2006). Local, Ethnic and Rural Food: On the Emergence of Cultural Diversity in Post-EU-Accession Greece. Journal of Modern Greek Studies, 24, 415-445. Yurtseven, H. R. (2007). Slow Food ve Gkeada: Ynetsel Bir Yaklam. Ankara: Detay Yaynclk. Yurtseven, H. R., Kaya, O. ve Harman, S. (2010). Yava Hareketi. Ankara: Detay Yaynclk
OTEL LETMELER GRENLERNN BAKI AISIYLA HZMET ETM UYGULAMALARININ DEERLENDRLMES Yrd.Do.Dr. Elbeyi PELT1 Ebru DEMR2 ZET Bu aratrmann amac otel iletmelerinde igrenlere ynelik uygulanan hizmetii eitim (HE) programlarnn igrenlere katksnn, igren grleri dorultusunda belirlenmesidir. Aratrmada veri toplama yntemi olarak anket tekniinden yararlanlm ve konuyla ilgili olarak dzenli HE programlar gerekletiren yerli be yldzl bir zincir otel iletmesinde HE programlarna katlan 154 igrene uygulanmtr. Elde edilen verilerin analizinde yzde, frekans, faktr analizi, aritmetik ortalama, standart sapma, tek faktrl varyans analizi (Anova), ilikili lmler iin varyans analizi ve Bonferroni testlerinden yararlanlmtr. Aratrma sonularna gre, HE uygulamalarnn, kiisel geliim, mesleki geliim, rgtsel btnleme, iletiim, kariyer, motivasyon, ii ve iletmeyi tanmada igrenlere nemli katks olduu belirlenmitir. Dier taraftan, gerekletirilen analizlerde HEin igrenlere katk dzeyi en az olan boyut kariyer olarak tespit edilmitir. HEin katksna ilikin igren grleri; igrenlerin cinsiyetleri, eitim dzeyleri ve tecrbelerine gre istatistiki adan anlaml farkllklar gstermemektedir. Anahtar Kelimeler: Hizmetii eitim, otel iletmeleri, otel iletmeleri igrenleri GR Teknolojideki hzl gelimeler toplumda; sosyal, kltrel ve ekonomik alanlardaki deiimleri de beraberinde getirmekte ve bu durum, faaliyet alan ne olursa olsun herhangi bir iletmenin retim srecinde aktif olarak rol alan tm kiilerin srekli renmelerini ve kendilerini yenilemelerini gerekli klmaktadr. Bu husus, hizmet odakl faaliyet gsteren turizm iletmeleri asndan daha da nemlidir. nk turizm sektrnde sata sunulan hizmetlerin genelde emek-youn bir zellik tamas, bu srete grev alan personelin alanyla ilgili olan yenilik ve gelimelere de hakim olmasn zorunlu klmaktadr. zellikle, youn rekabet artlarnda faaliyette bulunan turizm iletmelerinin baarsnda, yneticisinden, en alt kademesine kadar iletmede alan tm personelin gayretleri yatmaktadr ki, bu da ancak onlarn, gerek genel anlamda, gerekse alanlaryla ilgili olarak kalifiye, dier bir ifadeyle eitimli olmalarndan gemektedir. zellikle, youn rekabet ortamnda faaliyette bulunan turizm iletmelerinin baars, yneticiden, en alt kademeye kadar iletmede alan tm personelin gayretleri ve yeniklere uyum salayabilmeleri ile gereklemektedir, bu da ancak onlarn eitimli olmalarndan gemektedir. letme alanlarnn, alt alanla ilgili olarak eitimli olmas iin iletme ynetimince izlenecek hizmetii eitim (HE) programlar ise, bu srete nemli bir etkendir.
1
Afyon Kocatepe niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Rixos Premium Belek Oteli Eitim Mdr
OTEL LETMELER GRENLERNN BAKI AISIYLA HZMET ETM UYGULAMALARININ DEERLENDRLMES
67
Dier taraftan bir hizmet iletmesi olarak otel iletmelerinin uygulamakta olduu HE faaliyetlerinden istenen sonularn alnmas phesiz ki iletmelerin yararna olduu kadar, HE programlarna katlan personelin kiisel ve mesleki geliimine de katkda bulunacaktr. Bundan dolay, sz konusu bu srecin etkili olup olmad gerekletirilen gzlem/almalarla takip edilmeli ve eer varsa yaanan aksaklklar giderilmelidir. Bu erevede almada, yerli be yldzl bir zincir otel iletmesinde yrtlen HE programlarnn; igrenlerin mesleki ve kiisel geliimlerine, iletiim becerilerine, rgte uyumlarna, iletmeyi ve ii tanmalarna, kariyer ve motivasyonlarna katks, HE programlarna katlan igrenlerin grleri alnarak deerlendirilmi ve almann amac dorultusunda yorumlanmtr. 1. KAVRAMSAL EREVE Hizmetii eitim (HE) konusunda yaplan tanmlar genel itibariyle incelendiinde; bir i yerinde ihtiya duyulan kiiler ile alan kiilerin, meslek hayatlarnn her noktasnda ve her safhasnda iin gerei olan yeterlilikleri kazanabilmeleri, yeni durum ve artlara adapte olabilmeleri, bu kiilerin dnce, rasyonel karar alma, davran, tutum, alkanlk ve anlaylarnda olumlu deimeler ortaya karmay amalayan bilgi, grg ve becerileri arttran eitsel eylemlerin tmdr (zdemir, 1993; Baaran, 1996; Sabuncuolu, 1997; Taymaz, 1997; Kl, 2000) eklinde bir tanm ortaya kmaktadr. Bu paralelde HEin, iletmelerde verimi ykselttii, hatal ilerin dzeltilmesi ile zaman, para ve malzemede tasarruf salad, yneticinin ve rgtn baarsn arttrd, alanlara layk olduu deerin verildii, personelin endstrideki gelimelere ve deimelere uyum salayacak ekilde yetimesine yardmc olduu ve daha yksek sorumluluk ve mevkiler iin hazrlanmasna zemin hazrlad, personelin moralinin ykseltilmesi ve edinilen bilgilerin korunmas ynnde avantaj oluturduu sylenebilir (Atakl, 1992; Yaln, 2002; Uluam, 1996; Raymond, 1999; Pelit ve Trkmen, 2007; Selimolu ve Ylmaz, 2009; zer, 2010). Herhangi bir iletmede kariyer hayatna balam bir kii, bu kariyeri ncesindeki rgn eitim yoluyla edindii bilgilerin i ortamnda yetersiz kalmas, alanlarda kariyer yapma isteinin artmas, deiime ve gelimelere uyum zorunluluu, baz bilgi ve becerilerin sadece i banda renilmesi, kendini gelitirme ve renme isteinin olmas gibi nedenler, HEnin gerekliliini ortaya karan belli bal etkenlerdendir (Selimolu ve Ylmaz, 2009: 2). Dier taraftan, HE igrenlerin doyumlarn ve rgte ballklarn artrmakta, i kazalarn azaltmakta, stlerin astlarn denetleme ilerini hafifletmektedir. Buna ilave olarak, HEin etkin olduu rgtlerde ynetsel kararlar, daha nitelikli olmakta, zamannda alnmakta ve uygulamay kolaylatracak esneklie kavumaktadr (Baaran, 1985: 185; Ergl, 2006: 62). Bu kapsamda, bir hizmet iletmesi olarak otel iletmelerinde retilen rnlerin arlkl olarak emek-youn bir zellik gstermesi, bu iletmelerdeki istihdam saysn dier retim iletmelerine gre fazla olmasn gndeme getirmektedir (Gee ve Sola, 1997: 343). Dolaysyla kalabalk bir istihdamn mevcut olduu bir iyerinde gerek i ilikilerinden, gerekse kalifiye personel yetersizliinden (Murat ve elik, 2007; Lau vd., 2005; ztrk ve Seyhan, 2005) kaynaklanan bir takm sorunlarla karlamak olasdr. zellikle, niteliksiz personelin, yapt ii istenen ekilde yapma yeterliliine sahip olmamas ve bu durumun uzun dnemde mteri memnuniyetini olumsuz etkilemesi (ztrk ve Seyhan, 2005; Jiju ve Ghosh, 2004; Paulin, Ferguson ve Payaud, 2000) iletme iin telafisi g zararlara yol
68
amaktadr. Bundan dolay, otel iletmeleri kendi bnyelerinde ilerlie koyduklar eitli uygulamalarla personelinin kalifiye dzeyini artrma abas ierisinde olmaldrlar. Bu noktada, iletmenin uygulad/uygulayaca HE programlar srete nemli bir a kapatacaktr. Fakat otel iletmelerinde HE uygulamalarnn yetersizlilii ve yaygnln az olmas gnmzde devam eden sorunlar arasndadr. rnein, HE konusuyla ile ilgili olarak, Hoque (1999), ngilterede otel iletmelerinde yapm olduu aratrmada, iletmelerde gelecee dnk eitim ve yetitirme nceliklerinde; turizm endstrisinde biimsel ve sistematik bir HE srecinin iletilmesi gerekliliinin zerinde durulmasna ramen, yaplan bir dier aratrmada, ngilterede turizm sektrnde faaliyet gsteren iletmelerin %64nde bir HE gelitirme plannn bulunmad sonucuna ulalmtr (Jameson, 2000:44). Durum Trkiye asndan deerlendirildiinde benzer sonularn Trkiyedeki otel iletmelerinde de mevcut olduunu belirtmek olasdr. rnein, konuyla ilgili olarak Yaln ve ri (2003)nin gerekletirmi olduklar ve Trkiyenin en byk ehrindeki (stanbul, Ankara ve zmir) 5 yldzl otel iletmelerinde yrtlen bir almada, otel personelinin yaklak %40lk bir ksmna ynelik uygulanan herhangi bir HE programnn olmad sonucuna ulalmtr (Yaln ve ri, 2003). Yine, etinkaya, (2004) tarafndan, otel iletmelerinde verilen HEnin deerlendirilmesi amacyla yaplan bir baka almada, aratrmann kapsad otellerin %52.9unun HE verirken, %47.1inin personele herhangi bir HE faaliyetinde bulunmadklar saptanmtr. Konuyla ilgili olarak Akolan ve Okumu (1991)un stajyer renciler zerinde gerekletirmi olduklar bir almada rencilerin %90.0 staj yaptklar turizm iletmelerinde HEnin olmadn belirtmi ve bu durumun ie ve iletmeye adapte olmada sorun tekil ettiini ifade etmilerdir. letmelerde etkili ve verimli retimle insan kaynaklarnn nitelikleri arasnda dorudan bir iliki vardr (zer, 1988). Bu nedenle, otel iletmelerindeki insan kaynaklarnn srekli gelitirilmesi verimlilik ve iletme devamll asndan nemlidir. Bu noktada insan kaynaklarnn gelitirilmesinde bireylere salanacak eitim olanaklarndan biri kukusuz HEdir. HE, bir yandan alanlarn kendileri ve rgt yarar iin bilgi, beceri ve tutumlarn deitirmekte ve gelitirmekte dier yandan, onlarn bireysel ve toplumsal gereksinimlerinin karlanmasn salamaktadr (Gltekin ve ubuku, 2008: 186). HE iletmelerdeki kalifiye personel orannn artmasn da salayacak uygulamalardandr. Nitekim kalifiye personel sorununun gndemde olduu turizm iletmeleri de altrdklar personele kalifiye zellik kazandrmak iin eitli HE programlar dzenleyerek bu a kapatma gayreti ierisindedirler. Fakat zellikle modern ynetim ve organizasyon yap ve olanaklarn iletmelerinde uygulayan belli bal iletmeler dnda, bu gayretin tm turizm iletmeleri tarafndan gsterildiini belirtmek pek de mmkn olmayacaktr. Dier taraftan, iletmeler; gerekletirmi olduklar HE programlarnn gerek alanlarnn eksikliklerini giderme noktasnda, gerekse HEden beklenen faydann alnp alnmad noktasndaki gzlemler/aratrmalarda da bulunmaldrlar. nk byk maliyet unsuru gerektiren bu abalardan etkili bir sonu alnamamas iletme asndan zaman ve para kayb olacaktr. Yrtlen HE programlarnn etkili olup olmadna ynelik gerekletirilen almalar, sz konusu iletmeler asndan olduu kadar konunun neminin ortaya konmas bakmndan da faydal sonular sunacaktr. Bu dorultuda aratrmann bundan sonraki blmnde, Trkiyenin en nemli otel zincirleri
69
arasnda yer alan ve bnyesindeki eitim departman araclyla, dzenli olarak personeline HE vermekte olan Rixos Prenimun Belek Otel iletmesinin igrenlerine ynelik uygulad HE programlarnn, igrenlere katks bakmndan etkili olup olmadnn, igren bak asyla deerlendirildii bir alma bulgularna yer verilmitir. 2. ARATIRMANIN AMACI VE NEM Otel iletmelerindeki HE programlarnn igrenlere katksnn, igren grleri dorultusunda belirlenmesi amalanan bu aratrmada u sorulara cevap aranmtr: Otel iletmelerindeki HE programlarnn igrenlerin kiisel geliimlerine katksna ilikin igren grleri nedir? Otel iletmelerindeki HE programlarnn igrenlerin mesleki geliimlerine katksna ilikin igren grleri nedir? Otel iletmelerindeki HE programlarnn igrenlerin rgtsel uyum ve btnleme srecindeki katklarna ilikin igren grleri nedir? Otel iletmelerindeki HE programlarnn igrenlerin iletiim becerilerindeki katksna ilikin igren grleri nedir? Otel iletmelerindeki HE programlarnn igrenlerin kariyerlerine katksna ilikin igren grleri nedir? Otel iletmelerinde igrenlere ynelik uygulanan HE programlarnn igrenlerin motivasyonlarna katksna ilikin igren grleri nedir? Otel iletmelerindeki HE programlarnn igrenlerin iletmeyi tanmalarna ilikin katksna ynelik igren grleri nedir? Otel iletmelerinde uygulanan HE programlarna ilikin yukarda verilen boyutlara ilikin igren grleri arasnda anlaml farkllk var mdr? Otel iletmelerinde uygulanan HE programlarna ilikin yukarda verilen boyutlara ilikin igren grleri, igrenlerin cinsiyetleri, altklar departman, eitim dzeyleri ve tecrbelerine gre deimekte midir? letmelerde HE neminin artmas, kukusuz iletmelerdeki HE programlarnn plan ve uygulanma srecinin de etkili bir ekilde ynetilmesinin gerekliliini ortaya karmaktadr. Konuyla ilgili olarak Owen ve Rogers (1999), yrtlen bir HE programnn etkilerinin mutlaka belirlenmesi gerektiini, ancak bu sayede programn deerli olup olmadnn belirlenebileceini ifade etmilerdir. Guskey (2000) ise, HE programlarnn deerlendirmesinin; katlmclarn programdan memnun olup olmadklar, katlmclarn program sonunda neler rendikleri, organizasyonun destei ve deiim, katlmclarn yeni bilgi ve becerileri kullanm ve HE uygulamalarna katlanlarn kazanmlar eklinde be dzeyde bilgi salamak amacyla yaplabileceini ifade etmitir. HE programlarnn deerlendirilmesi konusunda belirtilen bu hususlarn tamam retmenlere ynelik gerekletirilen HE uygulamalar gz nne alnarak dile getirilmise de, HE srecine ilerlik kazandran tm rgtler iin bu hususlar nem tamaktadr. Bu kapsamda yukarda ifade edilen grlerin tamamnda, ncelikle programla ilgili katlmclarn tepkilerinin belirlenmesi yer almaktadr. Tepkilerin belirlenmesi boyutuyla ilgili deerlendirme yaplrken, genellikle eitli veri toplama tekniklerinden yararlanlmaktadr. Katlmclara program sonunda anket uygulanmas, ak ulu sorular sorulmas veya mlkat yaplmas bu teknikler arasnda saylabilir (Tekin ve Yaman, 2008: 17). Nitekim bu almada da uygulanan HE programlarnn deerlendi-
70
rilmesi, programa katlanlarn (igrenlerin) grleri dorultusunda yaplarak, yrtlen sz konusu faaliyetin amacna ne kadar ulap/ulamad ve varsa bu konudaki sorunlarn giderilmesi noktasnda geri bildirim almak asndan iletme ynetimine katk salayacaktr. Yine bu alma, konuyla ilgili literatre, daha geni evrenler ve farkl iletme trleri zerinde gerekletirilecek almalara bir alt yap oluturmas bakmndan da nemli saylabilir. 3. YNTEM 3.1. Verilerin Toplanmas Aratrmada veri toplama yntemi olarak anket tekniinden faydalanlmtr. grenlere uygulanan anketin ilk blmnde, igrenlerin cinsiyet, allan departman, eitim durumu ve iletmede alma sresini belirlemeyi amalayan 4 kapal ulu soruya; ikinci blmnde ise otel iletmelerinde uygulanan HEnin igrenlere katksn belirlemeye ynelik 33 kapal ulu ifadeye yer verilmitir. Anketteki ifadeler beli Likert tipi lek ile derecelendirilmitir. grenlerden, ankette HEnin katksna ynelik verilen her bir ifadeye ilikin grlerini; hi katlmyorum=1, az katlyorum=2, orta dzeyde katlyorum=3, ok katlyorum=4 ve tamamen katlyorum=5 arasnda deerlendirmeleri istenmitir. Anketin oluturulma srecinde, genel olarak HE ve zellikle iletmelerde ve turizm iletmelerinde hizmetii eitim konusuyla ilgili aratrmalardan (Yaln ve ri, 2003; Cowie, 2005; Cuckle ve ShorrocksTaylor, 2005; John ve Gravani, 2005; Mutawa ve Furaih, 2005; Uar ve pek, 2006; Ergl, 2006; Pelit ve Trkmen, 2007; Gltekin ve ubuku; 2008; Tekin ve Yaman, 2008) yararlanlmtr. Oluturulan anketin gerek ierik gerekse anlalrlk asndan uygunluunu artrmak iin, turizm alannda lisans dzeyinde eitim alan 45 kiiye (Afyon Kocatepe niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu rencileri) anket formlar datlarak incelemeleri istenmi ve ankete ilikin anlalmayan hususlar gzden geirilmitir. Daha sonra turizm ve eitim alannda almalar bulunan akademisyenin anketin kapsam, anlalrlk, yeterlilik gibi hususlarda gr alnarak ankete son ekli verilmitir. 3.2. Evren Aratrmann evrenini Antalya Belekte faaliyet gsteren Rixos Premium Belek otelindeki igrenler oluturmaktadr. Sz konusu otelde toplam 760 igren almakta olup, HEe katlacak kiiler, departman yneticileri ve insan kaynaklar birimi tarafndan belirlenmektedir. lgili otel iletmesinde HEler birim birim farklklar gsterse de, eer uygulanan HE o birime zel ieriklere sahip ise sadece o birimde alanlar katlmna aktr. HEyi veren eitimciler genelde eiticinin eitimini alm, usta retici sertifikas olanlar, pedagojik formasyona sahip kiilerden olumaktadr. Eitimler, genellikle sezon sonu balayp yaz sezonuna kadar devam etmekte olup, ihtiya dorultusunda yaz sezonu boyunca da devam etmektedir. Bu kapsamda, ilgili otel iletmesinde 2010 yl Ocak-Mays dnemlerinde HEye katlan toplam 200 igrenin tmne ulama olana bulunduundan, aratrmada rneklem alnma yoluna gidilmemi tm hedef kitleye ulalmtr. Anketler, HEe katlan tm igrenlere datlm ilk etapta 126 anketin geri dnm salanabilmitir. Gerekletirilen giriimler sonucu kendilerine anket datlan 44 kiiden daha anket geri dnm ve toplamda 160 ankete ula-
71
lmtr. Geri dnen anketler ierisinden 154 igren anketi deerlendirmeye alnarak SPSS 18.0 paket programna analiz iin yklenmitir. 3.3. Verilerin Analizi Aratrmada elde edilen verilerin zmlenmesinde, faktr analizi, yzde, frekans dalm, aritmetik ortalama, standart sapma, tek faktrl varyans analizi, t testi, ilikili lmler iin tek faktrl varyans analizi ve oklu karlatrma testlerinden Benferroni testinden faydalanlmtr. Bu dorultuda, geri dnen anketlere ilikin, yapsal geerlik kapsamnda faktr analizi uygulanm ve sz konusu bu analiz sonucunda 33 maddeyi ieren anketteki ifadeler 7 faktrde topland tespit edilmitir. Sz konusu bu boyutlar ve ierdii ifade-madde saylar Tablo 1de sunulmutur. Aratrmada elde edilen verilerin, faktr analizi uygulamaya uygun olup olmadna aratrlm ve KMO deeri 0.83; Barletts testi anlamllk deeri de sig=0.000 olarak hesaplanmtr. Bu sonular, aratrmaya ilikin verilerin faktr analizi iin uygun olduunu gstermektedir. Uygulanan faktr analizi sonucunda, lei oluturan 33 ifadenin topland 7 faktr, (bireysel geliim, mesleki geliim, rgte uyum-btnleme, iletiim, kariyer, motivasyon, iletmeyi ve ii tanma) toplam varyansn %78,83sini aklamaktadr. Ayrca aratrmada kullanlan ankete ilikin gvenirlik analizi yaplm olup, bu dorultuda anketin kapsad boyutlar ve geneline ilikin gvenirlik katsaylar (Cronbachs Alpha) da hesaplanmtr. Tablo 1de sunulan anketin gerek tm boyutlar gerekse geneline ilikin gvenirlik katsay sonularna gre, aratrmada kullanlan anketin sosyal bilimler alannda gerekletirilen almalar iin yksek gvenirlik dzeyine sahip olduunu belirtmek olasdr (Akgl ve evik, 2003; Sekaran, 2003; Ural ve Kl, 2006). Tablo 1: Ankete likin Yaplan Faktr ve Gvenirlik Analizi Sonular
Faktrler (Boyutlar) Mesleki Geliim Kiisel Geliim letiim Motivasyon letmeyi ve i Tanma rgtsel BtnlemeUyum Kariyer fade Says 8 5 5 4 4 4 3 zdeer Cronbachs Alfa 0.92 0.89 0.89 0.89 0.87 0.86 0.82 Varyans Aklama Oran 23,9 17,9 13,42 6,75 6,18 4,14 3,21 78,83 0,94 Toplam Varyans Aklama Oran Cronbachs Alpha (Genel)
8,01 5,36 4,39 2,04 2,01 1,05 1,01
Katlmclarn baz demografik zellikleri, yzde ve frekans dalmlar hesaplanarak belirlenmitir. grenlerin HEi deerlendirmelerine ilikin tm boyutlar bazndaki ifadelere vermi olduklar cevaplar yzde, frekans, standart sapma ve aritmetik ortalama deerleri verilerek yorumlanmtr. HEnin kendileri asndan salad katklarna ilikin her bir boyut bazndaki grlerinin ortalamalar arasnda anlaml farkllk
72
olup olmadnn belirlenmesi amacyla ilikili lmler iin tek faktrl varyans analizinden faydalanlm ve sz konusu farkllklarn hangi boyutlardan kaynaklandnn tespitinde de Benferroni testi kullanlmtr. Boyutlar baznda igren grlerinin cinsiyetleri, altklar departman, eitim dzeyleri ve tecrbelerine gre farkllk tayp tamad ise t testi ve tek faktrl varyans analizi (Anova) kullanlarak analiz edilmitir. 4. BULGULAR VE TARTIMA Aratrmaya katlan igrenlerin %61.7si erkek, %38.3 kadn olup, %18.8i ilkretim, %44.2si ortaretim ve %37si ise niversite mezunu olduu belirlenmitir. HE programna katlan ve aratrma kapsamndaki igrenlerin %17.5i nbro, %36.4 yiyecek-iecek, %29.2si kat hizmetleri, %7.8i teknik servis/muhasebe ve %9.1i de misafir ilikileri ve insan kaynaklar departmanlarnda grev yapmaktadrlar. grenlerin %50.6snn 0-2 yl, %36.4nn 3-5 yl ve %13.0nn ise 6-8 yllk bir tecrbeye sahip olduklar belirlenmitir. grenlerin otel iletmesinde uygulanan HEye ilikin deerlendirmelerini ieren grleri Tablo 2de sunulmutur. Buna gre, otel iletmelerinde uygulanan HE faaliyetlerinin igrenlerin kiisel geliime katksna ilikin katlm dzeyleri incelendiinde, tm ifadelerin aritmetik ortalamalarnn 3.50nin zerinde gerekletii grlmektedir. Bu dorultuda, otel iletmelerinde uygulanan HE faaliyetlerinin igrenlere, kiisel geliim asndan katk yaptn belirtmek olasdr. Dier taraftan, sz konusu boyut kapsamndaki en yksek katlm dzeyi, 3.75 aritmetik ortalamayla i gc piyasasnda bireysel ve mesleki kalite asndan katk yapmaktadr ifadesinde gereklemitir. Konuyla ilgili gerekletirilen almalarda (Kl, 2000; Pelit ve Trkmen, 2007; zer, 2010) da HEnin alanlara mesleki adan olduu kadar kiisel geliimlerine de katkda bulunarak, daha salkl ve rasyonel karar almasna ve bunu tm yaam alanna yanstmaya fayda saladna ilikin vurgu yaplmaktadr. Bu dorultuda aratrmadan kan sz konusu bu sonularn literatrle de doru orantl olduunu belirtmek olasdr.
73
Tablo 2: Otel iletmesi igrenlerinin HE programlarnn katklarna ynelik grlerine ilikin betimsel istatistikler
Bu letmede Aldm (Alyor Olduum) Hizmet i Eitim Kiisel geliimime katkda bulunmaktadr. Kendime gven ve baarma duygumu gelitirmemde katk salamaktadr. Sorumluluk almamda katk salamaktadr Karar verme ve sorun zme yeteneimi gelitirmektedir. gc piyasasnda bireysel ve mesleki kalite asndan katk yapmaktadr. Mesleki alandaki yenilik ve gelimelerin gerektirdii bilgileri kazanmamda katk salamaktadr. Mesleki alandaki yenilik ve gelimelerin gerektirdii beceri ve davranlar kazanmamda katk salamaktadr. Blmmle ilgili yeni kan ara-gerelerin kullanlmas konusunda fayda salamaktadr. Mesleimle ilgili yenilikleri yakndan takip etme olana salamaktadr. Mesleki yeterlilik asndan hizmet ncesi eitimden doan eksiklikleri tamamlamada katk salamaktadr. Alanmla-blmde yaplan ilerin dier iletmelerde/lkelerde nasl yapldnn renilmesi konusunda beni tevik etmektedir (merak uyandrmaktadr). Gerekletirdiim ilerdeki verimliliimi artrmaktadr. i kazas geirme riskim azalr letmeye uyumumu kolaylatrmaktadr. iletmeye kar olumlu tutum/fikir gelitirmemde (rgtsel ballkta) olumlu etki yapmaktadr. doyumumun artmasna olumlu etki yapmaktadr. 1 f 5 3 4 6 % 3.2 1.9 2.6 3.9 f 18 16 14 8 2 % 11.7 10.4 9.1 5.2 f 54 54 46 46 3 % 35.1 35.1 29.9 29.9 f 47 53 62 65 4 % 30.5 34.4 40.3 42.2 f 30 28 28 29 5 % 19.5 18.2 18.2 18.8
3.51 3.56 3.62 3.66
s.s. 1.03 .96 .97 .97
Kiisel Geliim
1.3
12
7.8
37
24.0
73
47.4
30
19.5
3.75
.90
1.9
13
8.4
47
30.5
61
39.6
30
19.5
3.66
.95
1.9
15
9.7
48
31.2
61
39.6
27
17.5
3.61
.95
2.6
16
10.4
41
26.6
59
38.3
34
22.1
3.66
1.01
Mesleki geliim
2.6
17
11.0
42
27.3
65
42.2
26
16.9
3.59
.98
3.2
12
7.8
46
29.9
60
39.0
31
20.1
3.64
.99
4.5
25
16.2
48
31.2
47
30.5
27
17.5
3.40
1.09
2 3 1 3 4
1.3 1.9 .6 1.9 2.6
16 20 14 18 17
10.4 13.0 9.1 11.7 11.0
51 47 49 44 50
33.1 30.5 31.8 28.6 32.5
58 55 58 61 58
37.7 35.7 37.7 39.6 37.7
27 29 32 28 25
17.5 18.8 20.8 18.2 16.2
3.59 3.56 3.68 3.60 3.53
.93 1.00 .92 .97 .97
rgtsel Btnleme- Uyum
74
letme imaj hakknda bende olumlu bir izlenim yaratmaktadr. Yneticilerimle olan iletiimimi gelitirmede katk salamaktadr. Mterilerle olan iletiimimde katk salamaktadr. Kendi departmanmdaki arkadalarmla olan iletiimimi gelitirmede katk salamaktadr. Dier departmanlardaki arkadalarmla olan iletiimimi gelitirmede katk salamaktadr. Genel anlamda kendimi ifade etmemde katk salamaktadr. Terfi olanaklar/seeneklerimin eitlenmesine/oalmasna fayda salamaktadr. Bireysel ve rgtsel kariyer geliimime dair planlamalarmda fayda salamaktadr. Mesleimin geri kalan ksmn bu iletmede geirebileceime dair dncemde olumlu katk salamaktadr. imi daha severek yapmama katk salamaktadr alma motivasyonumu artrmaktadr. letmede gelecee daha gven ve umutla bakmama katk salamaktadr. letmede byle bir uygulamann olmas nemsendiimin bir gstergesidir. letmenin ama ve hedefleri hakknda salkl bilgi sahibi olmamda katk salamaktadr. letmenin ynetim ve insan kaynaklar politikalar hakknda bilgi sahibi olmamda katk salamaktadr. Dier departmanlarda gerekletirilen ilerin ileyii hakknda bilgi sahibi olmamda katk salamaktadr. 2 4 1.3 2.6 45 19 12 29.2 12.3 7.8
14 45 47
9.1 29.2 30.5
62 55 54
40.3 35.7 35.1
31 35 37
20.1 22.7 24.0
3.68 3.68 3.70
.93 .96 1.00
letiim
.6
14
9.1
47
30.5
60
39.0
32
20.8
3.70
.92
2.6
18
11.7
49
31.8
55
35.7
28
18.2
3.55
1.00
1.9
16
10.4
49
31.8
53
34.4
33
21.4
3.62
.99
15
9.7
26
16.9
43
27.9
49
31.8
21
13.6
3.22
1.17
Kariyer
5.2
17
11.0
47
30.5
52
33.8
30
19.5
3.51
1.08
3.9
14
9.1
58
37.7
44
28.6
32
20.8
3.53
1.04
5 7 6 1
3.2 4.5 3.9 .6
16 13 11 14
10.4 8.4 7.1 9.1
49 50 54 53
31.8 32.5 35.1 34.4
48 56 50 50
31.2 36.4 32.5 32.5
36 28 33 36
23.4 18.2 21.4 23.4
3.61 3.55 3.60 3.68
1.05 1.02 1.02 .95
Motivasyon
3.2
16
10.4
39
25.3
60
39.0
34
22.1
3.66
1.03
letmeyi ve ii tanma
4.5
20
13.0
42
27.3
54
35.1
31
20.1
3.53
1.09
5.8
17
11.0
47
30.5
56
36.4
25
16.2
3.46
1.07
75
1.02
letmenin uygulad cret ve sosyal gvenlik 5 3.2 19 politikalar hakknda bilgi sahibi olmamda katk salamaktadr. 1=Hi katlmyorum 5=Tamamen katlyorum
12.3
47
30.5
56
36.4
27
17.5
3.52
HEnin igrenlerin mesleki geliimlerine katksna ilikin grleri incelendiinde genel olarak olumlu bir tabloyla karlalmaktadr. Nitekim bu boyut kapsamndaki tm ifadelere ilikin igren grlerinin genel olarak orta dzeyde katlyorum ile ok katlyorum seeneklerinde younlamaktadr ki sz konusu bu sonu, ilgili ifadelerin aritmetik ortalamalarna yansm ve aritmetik ortalamalar 3.40 ile 3.66 arasnda gereklemitir. Bu boyut kapsamnda 3.40 aritmetik ortalamayla en dk katlm dzeyi, alanmda-blmde yaplan ilerin dier iletmelerde/lkelerde nasl yapldnn renilmesi konusunda beni tevik etmektedir (merak uyandrmaktadr) ifadesinde gereklemitir. Bu kapsamda, iletmelerin sz konusu bu hususu dikkate alarak HE faaliyetlerinde bu konuya biraz daha fazla eilmelerinin gereklilii ortaya kmaktadr. HEnin igrenlerin rgtle btnleme-uyumuna ynelik faydal olduu, igrenlerin bu boyut kapsamndaki ifadelere vermi olduklar cevaplardan anlalmaktadr. Nitekim igrenlerin zellikle, iletmeye uyum ve iletme imajnn olumlu alglanmas gibi konularda HEnin kendileri asndan faydal olduunu belirtmilerdir. Aratrmaya katlan igrenler, alm/alyor olduklar HE faaliyetlerinin iletiim becerilerinin gelitirilmesi asndan da katk saladn belirtmilerdir. zellikle, yneticilerle ( =3.68), mterilerle ( =3.70) ve kendi departmanndaki alma arkadalaryla ( =3.70) aralarndaki iletiimin gelitirilmesinde ve salkl yrtlmesinde HEnin en fazla fayda salad konular olmutur. te yandan, otel iletmelerindeki HE faaliyetlerinin igrenlerin kariyerlerine katks boyutuna ilikin ifadeler, dier boyutlarla karlatrldnda daha az bir katlm dzeyiyle cevaplanmtr. Nitekim kariyer boyutundaki ifadelere ilikin aritmetik ortalamalardan bu durum anlalmaktadr. zellikle, terfi olanaklar/seeneklerimin eitlenmesine/oalmasna fayda salamaktadr ifadesine ilikin aritmetik ortalama 3.22 olarak gereklemitir. Bu durum, kiilerin otel iletmelerinde gerekletirdikleri grevleri gz nne aldklarnda, HE faaliyetlerinin daha ok bu grevlerdeki baarnn artrlmasna katk salad, bunun dnda bir kariyer gelitirme program ieriini tamadna ynelik alglamalarndan kaynaklanyor olabilir. Dier taraftan, HEnin daha yksek sorumluluk ve mevkiler iin hazrlanmasna zemin hazrlamas gerekliliine dair ilgili literatrdeki grler (Atakl, 1992; Yaln, 2002; Uluam, 1996; Pelit ve Trkmen, 2007) dikkate alndnda, otel iletmelerinin uyguladklar HE programlarn bu dorultuda da dzenlemeleri nerilebilir. Otel iletmelerinin uyguladklar HE faaliyetlerinin igrenlerin motivasyonlarna ve iletmeyi-ii tanmaya da katkda bulunduunu ilgili boyutlardaki ifadelere vermi olduklar olumlu cevaplarla belirtmilerdir. zellikle, iletmede byle bir uygulamann olmas nemsendiimin bir gstergesidir, iletmenin ama ve hedefleri hakknda salkl bilgi sahibi olmamda katk salamaktadr, iimi daha severek yapmama katk
76
salamaktadr ifadeleri igrenlerin en fazla dzeyde katlm gsterdii konular olmutur. Anket uygulanan igrenlerin, otel iletmelerinde uygulanmakta olan HEnin katklarna ilikin grlerinin boyutlar baznda karlatrlmasna ilikin gerekletirilen likili lmler in Tek Faktrl Varyans Analizi sonular Tablo 3de verilmitir. Tablo 3deki sonulara gre, boyutlar bazndaki igren gr farkllklar istatistiki adan anlaml bulunmutur (p<0.001). Aratrmada gerekletirilen Bonferroni testi sonularna gre ilgili farkllklarn; kariyer ile kiisel geliim, mesleki geliim, rgtsel uyum, btnleme, iletiim ve motivasyon boyutlarna ilikin igren gr farkllklarndan kaynakland belirlenmitir. Buna gre, HE uygulamalarnn igrenlere en az katk saladn belirttikleri boyut kariyer ( =3.42) boyutu olmutur. Nitekim Tablo 3deki aritmetik ortalamalardan da grlecei zere en dk ortalamaya sahip boyut, kariyer boyutu olmutur. Dier taraftan 3.65 aritmetik ortalamayla iletiim boyutu HE uygulamalarndaki katk dzeyi en fazla gerekleen boyut olmutur. Tablo 3: HE boyutlarna ilikin ilikili lmler iin tek faktrl varyans analizi sonular Boyutlar F p s.s. n Kiisel Geliim 3.63 a .81 154 Mesleki Geliim 3.59 a .79 154 rgtsel Btnleme-Uyum 3.63 a .80 154 4.245 0.001 letiim 3.65 a .81 154 Kariyer 3.42 b .94 154 Motivasyon 3.61 a .88 154 letmeyi ve i Tanma 3.55 a .89 154
p<0.05; a,b: Bonferroni testi sonularna gre farkl harfleri ieren gruplar(boyutlar) arasndaki farklar nemlidir.
almada yukardaki sonulara ek olarak, igrenlerin otel iletmesinde uygulanan HEye ilikin tm boyutlar baznda deerlendirmelerini ieren grleri cinsiyetleri, altklar departman eitim durumlar, ve tecrbelerine gre farkllk gsterip gstermedii de test edilmitir. Bu dorultuda, gerekletirilen t testi ve tek faktrl varyans (Anova) analizi sonular, igren grleri arasnda HEnin tm boyutlar kapsamndaki katklarna ilikin grlerinin farkllk gstermediini ortaya koymutur. SONU VE NERLER Turizm sektrndeki kalitenin artrlmasnda nemli bir etken olan kalifiye igc, ancak hangi dzeyde veya trde olursa olsun, eitim ve gelitirmeyle salanabilir. Bir hizmet iletmesi olarak otel iletmeleri bu kapsamda deerlendirildiinde, bu iletmelerde alanlarn eitimli olmas, verilen hizmetin, kalitesinin ykseltilmesinde de nemli lde avantajlar salayacaktr. Bu nedenle bu iletmelerde alanlarn eitilmesi, fikirlerinin deerlendirilmesi, onlara deer verildiinin gsterilmesi gerekmektedir. Dier taraftan HE faaliyetlerinin gerektii biimde uygulanabilmesi, iletmelerde bir ekip ruhunun yakalanmasnda da nemli lde katklar salayacaktr. Otel iletmelerinin igrenlerine ynelik uyguladklar HE uygulamalarnn igrenlere katksna ilikin igren grlerinin alnd bu aratrmada, HE faaliyetlerinin igrenler a-
77
sndan katk salad sonucuna ulalmtr. Bu katk dzeyi zellikle kiisel geliim, rgtsel btnleme-uyum, iletiim, mesleki geliim, ii ve iletmeyi tanma boyutlarnda, kariyer boyutuna gre daha fazla olduu igren grlerinden anlalmtr. Otel iletmelerinde uygulanan sz konusu HE programlarnn igrenlere katk dzeyinin, igren grleri dorultusunda olumlu olmas, aratrma kapsamndaki otel iletmesinin yararna olacan belirtmek olasdr. Sz konusu bu durumda zellikle aratrmann yrtld otelin kendi alannda bir marka yaratmas ve nemli bir zincir otel iletmesi olmas dolaysyla bu hususlara nem vermesinin bir sonucu olabilmekle birlikte, HEnin alma ierisinde belirtilen iletmelere salad yararlar gz nne alarak, dier iletmelerin (bamsz, aile vb.) de zerinde durmas gereken nemli konular arasndadr. nk unutulmamaldr ki, alanyla ilgili en st dzeyde eitim alm olsa bile, gelien teknoloji ve deien mteri ihtiya ve beklentileri dorultusunda alanlarn kendilerini srekli yenilemeleri gerekmektedir. Bunu salamann en iyi yollarndan biri de kurumda verilecek/alnacak olan HEdir. Dier taraftan, bu aratrmann farkl ehir ve lkelerde zinciri bulunan be yldzl zincir bir otel iletmesinde yaplmas, sadece ilgili iletmeye ilikin mevcut durumu ortaya koymakla birlikte, aratrma ve sonularnn alanla ilgili tm iletmelere genellenebilmesi iin farkl byklk ve sahiplik yapsndaki otel iletmeleri zerinde de aratrmalar yaplmas nerilmektedir. Yaplacak sz konusu bu aratrmalar, HE faaliyetlerinin uygulama alanlarn grme ve faydalarnn yaygnlatrlmas ve konuyla ilgili literatre katk salayacak gelimelerden olacaktr. KAYNAKA Akgl, A. ve evik, O. (2003). statistiksel Analiz Teknikleri, Ankara: Emet Ofset. Akolan, M. ve Okumu, F. (1991). Stajyer renci Sorunlar ve Bu Konuda Bir Anket almas. Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi, Temmuz-Austos, 32-33. Atakl, A. (1992). Eitim ve Mesleki Baar, Verimlilik Dergisi, 1(2): 63-82. Baaran, . E. (1996). Trkiye Eitim Sistemi, Ankara: Yargc Matbaas. Baaran, . E. (1985). rgtlerde gren Hizmetlerinin Ynetimi. Ankara: Ankara niversitesi, Eitim Fakltesi Yaynlar No: 139. Cowie, M. (2005). A Silver Lining with a Grey Cloud? The Perspective of Unsuccessful Participant in the Scottish Qualification for Headship Programme Across the North of Scotland, Journal of In-Service Education, 31(2): 393-410. Cuckle, P. ve Shorrocks-Taylor, D. (2005). Evaluation of anInitiative to Raise Reading Attainment in Key Stage one National Tests, Journal of In-Service Education, 31(1): 173-190. etinkaya, F.F. (2004). Otel letmelerinde Verilen Hizmet i Eitimin Yeterliliinin Deerlendirilmesi: stanbul li rnei (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. Ergl, H.F. (2006). letmelerde Eitim Etkinliinin Deerlendirilmesi, Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi, 4(7): 51-72. Gee, C.Y. ve Sola, F. (1997). International Tourism:A Global Perspective, Madrid:WTO Publication.
78
Guskey, T. R. (2000). Evaluating Professional Development, Thousand Oaks, CA: Corwin Press. Gltekin, M. ve ubuku, Z. (2008). lkretim retmenlerinin Hizmetii Eitime likin Grleri, Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19: 185-201. Hoque, K. (1999). New Approaches to HRM in the UK Hotel Industry, Human Resource Management Journal, 9(2): 64-76. Jameson, S.M. (2000). Recruitment and Training n Small Firms, Journal of Europen Industrial Tarining, 24(1):43-49. Jiju, A. ve Ghosh, S. (2004). Evaluating Service Quality in a UK Hotel Chain: A Case Study, International Journal of Contemporary Hospitality Management, 16(6):380-384. John, P. D., ve Gravani, M. N. (2005). Evaluating A New in-Service Professional Development Programme in Greece: The Experiences of Tutors and Teachers, Journal of In-Service Education, 31(1): 105-150. Kl, H. (2000). Otel letmelerinde Hizmetii Eitimin Personelin Verimliliine Etkisi ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde Bir Uygulama, zmir: Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Doktora Tezi). Lau, M.P., Akbar, A.K. ve Fie, D.Y.G. (2005). Service Quality: A Study of the Luxury Hotels in Malaysia, The Journal of American Academy of Business, 7:2:46-55. Murat, G. ve elik, N. (2007). Analitik Hiyerari Sreci Yntemi ile Otel letmelerinde Hizmet Kalitesini Deerlendirme: Bartn rnei, ZK Sosyal Bilimler Dergisi, 3(6):1-20. Mutawa, N. ve Furaih, S. (2005). Evaluation of The in-service Education and Training Programme for Kuwait Army Instructors, Journal of In-Service Education, 31(2): 373- 392. Owen, J. M., ve Rogers, P. J. (1999). Program Evaluation: Forms And Approaches, Sydney: Allen & Unwin. zdemir, M. (1993). Turizm letmelerinde Hizmet i Eitim ve TURBAN Modeli, Anatolia Turizm ve evre Kltr Dergisi, 1(4): 24-32. zer, E. (2010). Yiyecek ecek Servisi Blm grenlerinin Hizmetii Eitiminin tatminine Etkisi: Afyonkarahisardaki 5 Yldzl Otel letmelerinde Bir Uygulama (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. zer, B. (1988). nsan Kayna Gelitirme Uzman Yeterlikleri leinin Gelitirilmesi. Eitim ve Bilim Dergisi. Say.107. ztrk, Y. ve Seyhan, K. (2005). Konaklama letmelerinde Sunulan Hizmet Kalitesinin Arttrlmasnda gren Eitiminin Yeri ve nemi, Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, 1: 121-140. Paulin, M., Ferguson, R.J. ve Payaud, M. (2000). Business Effectiveness and Professional Service Personnel-Relational or Transactional Managers?, European Journal of Marketing, 34(3):453-472. Pelit, E. ve Trkmen, F (2007). Turizm letmelerinin Hizmetii Eitim Uygulamalarna Ynelik Bir Aratrma (Otel letmeleri ve Seyahat Acentalar Karlatrmas), Abant zzet Baysal niversitesi Sosyal Bilimler Ensitis Dergisi, 1: 202-226.
79
Raymond, A.N. (1999). nsan Kaynaklarnn Eitimi ve Geliimi (1.Bask, ev:C.etin), Beta Yaynlar: stanbul. Sabuncuolu, Z. (1997). Personel Ynetimi Politika ve Ynetsel Teknikler, Bursa: Furkan Ofset. Sekeran, U. (2003), Research Methods For Business, New York: John Wiley. Selimolu, E. ve Ylmaz, H.B. (2009). Hizmet i Eitimin Kurum ve alanlar zerine Etkileri, PARADOKS, Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, (e-dergi), http://www.paradoks.org. 5(1): 1-12. Taymaz, A. H. (1997). Hizmet i Eitim Kavramlar, lkeler, Yntemler, Ankara: Tapu ve Kadastro Vakf Matbaas. Tekin, S. ve Yaman, S. (2008). Hizmet-i Eitim Programlarn Deerlendirme lei: retmen Formunun Gelitirilmesi Ahi Evran niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi (KEFAD), 9(3): 15-26. Uluam, A. (1996). Otelcilikte Eitim Yatrmlar, Hotel Dergisi, 2:76-78. Uar, R. ve pek, C. (2006). lkretim Okullarnda Grev Yapan Ynetici Ve retmenlerin Meb Hizmet i Eitim Uygulamalarna likin Grleri, Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi, 3(1): 34-53 Ural, A. ve Kl, . (2005). Bilimsel Aratrma Sreci ve SPSS le Veri Analizi. Ankara: Detay Yaynclk. Yaln, S. (2002). Personel Ynetimi, stanbul: Beta Basm. Yaln, . ve ri, R. (2003). Hizmet ii eitim Trkiyede Be Yldzl Otellerde Uygulanmay Bekliyor, Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, 1:1-19.
DEM YNETMNDE DNMC LDERLK VE HZMETKAR LDERLK r. Gr. SAMET EVK1 Prof. Dr. Meryem AKOLAN KOZAK2
ZET Deiimin bir zorunluluk halini ald gnmzde iletmeler asndan deiim ynetiminde liderliin rol olduka nemli olmaktadr. Deiim ihtiyacn hisseden, bu ihtiya dorultusunda vizyon oluturan, izleyicileri bu vizyon araclyla motive eden bir liderin varl, deiimin baarl bir ekilde gerekletirilmesinin temel gereksinimlerinden biridir. Dnmc liderlik olarak da kabul gren bu liderlik tarz, i ve d kaynakl deiimlere uyum salayabilme asndan nemli bir aratr. Dnmc liderliin yansra son yllarda hizmetkar liderlik olarak kavramsallaan dier bir liderlik tr ortaya kmtr. Hizmetkar liderlikte izleyicileri dinleme, onlarn bireysel istek ve gereksinimlerini karlayabilmek iin aba harcama, izleyicilerin kiisel geliimlerini destekleme, empati, btnlk, gven gibi deerler sz konusudur. Turizm endstrisinde d evrede sregelmekte olan deiimlere uyum salayabilmek asndan dnmc liderlik, hizmetlerin mterilere birebir insanlar araclyla sunuluyor olmasndan dolay da hizmetkar liderlik gerekli olmaktadr. Dolaysyla turizm iletmelerinde liderin sadece deiim vizyonuna sahip olmas yeterli olmamakta, izleyicileri dinlemesi, onlarn istek ve ihtiyalarn karlayabilmesi, kiisel geliimleri ile yakndan ilgilenmesi de gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Deiim, Liderlik, Turizm letmeleri 1. GR Gnmzde toplumlar devingenlik iinde deien koullara uyum salamaya alrken, rgtlerin de evrede meydana gelen deiimlere uyumlu ynetimi nemli hale gelmitir. Rekabetin farkl boyutlara ulamas, ekonomik koullardaki hzl ini klar, teknolojide meydana gelen hzl gelimeler bu deiimi hzlandrmaktadr. En ksa ifadeyle deiim, tatmin etmeyen eski durumun yeni bir duruma dntrlmesi abalardr. letmelerde ortaya kan deiim srelerinin baaryla ynetilmesi, bu srete meydana gelebilecek sorunlarn nceden grlebilmesi ve nlem alnabilmesi, alanlarn sreten haberdar olabilmesi ve srece katlabilmesi gibi nemli aamalarn sonucunda ortaya kmaktadr. Bu srecin ynetilmesi klasik yneticilik yaklamnn tesinde baz ynetsel yetkinlikler gerektirmektedir. Bu balamda liderlik deiim ynetiminin vazgeilmez eleri arasnda yer alr. nk bu srete alanlarn ihtiyalarnn gzard edilmemesi, nemsenmesi ve srece istekle katlmlarnn salanmas beklenir (Tierney, 1999).
1 2
Balkesir niversitesi, Erdek Meslek Yksekokulu Anadolu niversitesi, Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulu
DEM YNETMNDE DNMC LDERLK VE HZMETKAR LDERLK
81
Bugn, ynetim dnyasnda gelinen noktada liderlik konusu, deiim liderlii ekseninde tartlmaktadr. Deiim liderlii baz nanslarla ayrlsa da birok kaynakta dnmc liderlik olarak kabul grmtr. Bu balamda, dnmc liderlik iletmelerde ortaya kan i ve d kaynakl deiimlere uyum salama ya da bu deiimlere hazr olma srecinde kullanlan esnek, yapc ve uzun soluklu bir deiim aracdr. Dnmc liderliin bir uzants olarak incelenmeye balanan hizmetkar liderlik ise bugn, gerek liderlik gerekse deiim srecinde zerinde en fazla tartlan yaklam olmutur. Aslnda hizmetkar liderlikle ilgili almalarn 1970li yllarda balad bilinmektedir, ancak konu son on yl iinde ivme kazanmtr. Dier liderlik tipolojilerinde olduu gibi hizmetkar liderlikte de izleyicileri dinleme, onlarn bireysel istek ve gereksinimlerini karlayabilmek iin aba harcama, izleyicilerin kiisel geliimlerini ve srekli olarak renmelerini destekleme, empati, btnlk, gven gibi deerler sz konusudur. Konu turizm sektr balamnda ele alndnda, bu deerlerin sektr aktrleriyle nemli lde rtt grlr. zellikle, iletme ynetimlerinde gerek mterinin gerekse alan personelin mutluluu, refah, alma ortam gibi faktrler hizmetleri dorudan etkileyeceinden; alanlarn istek ve gereksinimlerine odaklanlmas baarl bir ynetim iin nem tamaktadr. Sadece rgtsel amalara ya da d mteriye odaklanarak bireysel ihtiyalarn gzard edilmesi birok olumsuz sonucu da beraberinde getirmektedir. Dolaysyla, liderlerin deiim ve dnm vizyonuna sahip olmak yannda, alanlarn dinlemeleri, istek ve gereksinimlerini karlamalar, kiisel gelimelerine nem vermeleri, yani onlara bir anlamda hizmet etmeleri de nemli bir meziyet haline gelmektedir. 2.DNMC LDERLK Genel olarak bakldnda deiim, herhangi bir eyi bir dzeyden baka bir dzeye getirmeyi ifade eder. Bu kiilerin, nesnelerin yerlerini deitirmekten kiisel bilgi, yetenek gibi zelliklerin mevcut durumundan farkl bir konuma getirilmesine kadar olan tm deiimleri ifade eder (Koel, 2007: 524). Deiim ynetiminde, bir programn dierini nasl dengelediini, deien bir unsurun geri kalan nasl deitirdiini, sralama ve gidiin tm yapy nasl etkilediini anlamak olduka kritik bir konudur (Kozak, 2004: 84; atf Enders, 1973). te bu kritik srelerin belirlenmesi ve deiimin yrtlebilmesinde liderlik nemli bir faktr olarak ortaya kar. Deiimci liderlik olarak bilinen bu srete liderin banda bulunduu grup ya da rgtn amalarna ynelik yeni bir bak as ortaya koymas ve izleyicileri bu yeni alma doru harekete geirmesi beklenir (Hacker ve Roberts, 2004). Deiimci liderlikle ilgili ok farkl modeller bulunmakla birlikte, bunlar zerinde en fazla durulan dnmc liderlik ve son yllarda ele alnmaya balanan hizmetkar liderliktir. Dnmc liderlik, hem liderde hem izleyicide etik ve motivasyon dzeyini artran, kiiler aras ballk yaratan bir sretir (Northouse, 2010: 172). Bass (1990) dnmc liderlikte, lider ve izleyicilerin birbirlerinin st dzey gereksinimlerini karlayarak gdlendiklerini ve bu sayede ulalmas g olan hedeflere dahi ulaabildiklerini belirtmitir. (akar ve Arbak, 2003: 85). Landrum vd. (2000), dnmc liderlerin davranlar ve zelliklerinin, empati, g, iyi bir hitabet yetenei, zeka ve bakalarn dnme gibi zelliklerini ierdiini vurgulayarak; bu liderlik yaklamnn izleyicilere ilham verme ya da onlar motive etme, izleyicilerin balln kazanma, bireylerin
82
tutumlarn, inanlarn ya da hedeflerini deitirme, organizasyon normlarn deitirme, problemlere yeni zmler gelitirme gibi durumlar zerinde etkili olduunu belirtmilerdir. Ksacas, dnmler faslal ve evrimsel olarak yaplan deiimlerdir. Bu srete liderlerin izleyicilerini ikna etmeleri ve deiime motive etmeleri nem kazanr. 3. HZMETKAR LDERLK Hizmetkar Liderlik terimi ilk olarak 1970 ylnda Robert K. Greenleaf tarafndan kullanlmtr. Hizmetkar liderlik fikri byk lde Greenleafn byk kurumlardaki almalarndan elde ettii deneyimlerden kaynaklanmaktadr (Spears, 1996). Greenleaf, hizmetkar ile liderin rollerini tek bir rolde birletirerek her liderin ayn zamanda bir izleyici olduuna da vurgu yapmaktadr. Ancak hizmetkarlk rol liderlik rolne gre daha ar basmaktadr. Bu nedenle, hizmetkar liderliin znde ncelikle, hizmet etme isteinin olmas yatar. Bu konuda Bass (2000), hizmetkar liderlerin hizmet etme istei asndan doal bir hisse sahip olduklarn, liderlik yapmay ise bilinli olarak setiklerine deinmitir. Greenleaf (1977)in grne gre hizmetkar liderler, nce liderlik yapan sonrasnda hizmet eden liderlere oranla bakalarnn ncelikli ihtiyalarn daha fazla tanmlamakta ve bunlar karlamak iin daha fazla aba gstermektedirler (Farling vd. 1999). Greenleaf (1977) hizmet etmenin yansra, dier birtakm nemli hizmetkar liderlik zelliklerinden bahsetmitir. Bunlar inisiyatif, dinleme ve anlama, hayal gc, geri ekilme becerisi, kabul etme ve empati, sezgi, ngr, farkndalk ve alglama, ikna etme becerisi, kavramsallatrma becerisi, iyiletirme ve topluluk oluturabilme becerisini iermektedir (Joseph ve Winston, 2005). Deerler, hizmetkar liderliin z unsurlardr. Hizmetkar liderliin konsepti daha ok alak gnlllk ve bakalarna saygl olma deerlerine dayanmaktadr. Hizmetkar liderliin ncelikli fonksiyonel bileenleri uygun liderlik deerlerinden meydana gelmektedir. Hizmetkar liderlerin deerleri sadece gzlenebilir zellikleri ortaya karmakla kalmamakta, ayn zamanda liderlerin organizasyonlarn da etkilemektedir. Drstlk ve btnlk gibi kiisel liderlik deerleri kiiler aras gvenin ve rgtsel gvenin oluturulmasnda birincil rol oynamaktadr. Bakalarna deer verdiini gsteren liderler izleyicileri iin koulsuz sevgi gstermektedirler. Baz liderler iliki tarzlarna empati, sabr ve tevik elerini de dahil etmektedirler. rgt yelerinin glendirilmesi de gven duyulan bir ortamdan ortaya kmaktadr (Russell, 2001). Hizmetkar liderlerin hizmet etmek iin bilinli seimleri ve birer hizmetkar olmalar dk bir z benlik ya da z farkndalk dzeyiyle ilikilendirilmemelidir. Bunun gibi, affetmek de bir zayflk olarak grlmemelidir. Aksine bu durum, liderin z farkndaln, ahlaki grn ve duygusal istikrarn daha iyi kavramasna yardmc olmaktadr (Sendjova ve Sarros, 2002). nk bir organizasyonda liderler hizmetkar liderlii benimsediinde, organizasyon hem organizasyon iinde hem de organizasyon dnda bakalarna hizmet eden bir kltr gelitirmede baarl olabileceklerdir (Liden vd. 2008). Washington vd. (2006) almalarnda hizmetkar liderler ve uzlamac kimlikleri arasnda ve hizmetkar liderlik ile empati, btnlk ve yeterlilik deerleri arasndaki ilikiyi aklamaya almlardr. Yazarlar, izleyiciler tarafndan empati, btnlk ve yeterlilie deer veren liderlerin daha uzlamac ve hizmetkar olduklarn belirtmilerdir.
83
Russell ve Stone (2002) hizmetkar liderlikle ilgili literatrde belirtilen zellikleri fonksiyonel zellikler ve elik eden (iliik) zellikler olarak gruplandrmlardr. Fonksiyonel zellikler, liderlere ait olan ve alma yerinde belirli lider davranlar araclyla gzlemlenen iletme nitelikleri, karakteristikleri ve ayrt edici zellikleridir. Bu zellikler hizmetkar liderliin etkin karakteristikleri ve liderlik sorumluluklarn faaliyete geiren tanmlanabilir karakteristikleridir. Elik eden (iliik) zellikler, fonksiyonel zelliklerin tamamlaycs olarak grlmekte ve fonksiyonel zellikleri artrdklar ifade edilmektedir. kincil olmaktan ok bu zellikler tamamlayc olmakta ve baz durumlarda etkin bir hizmetkar liderliin n koullar olmaktadr. 4. HZMETKAR LDERLK VE DNMC LDERLK Yukardaki aklamalara dayanarak, hizmetkar ve dnmc liderlik yaklamlarnn aslnda ayn ihtiyatan doduu ve deiim ynetimi kapsamnda ortaya kt grlr. Ancak bu iki liderlik arasndaki nemli farkllklara iaret eden aratrma sonular bulunmaktadr. Stone vd. (2004), dnmc liderlik ve hizmetkar liderlik arasndaki temel farkn liderin odak noktas olduunu belirtmilerdir. Her iki liderlik tarznda da liderlerin izleyicilerine ilgi gstermeleriyle birlikte, hizmetkar liderlikte odak noktas hizmetkar liderin izleyicilerine hizmet etmesinde younlamaktadr. Dnmc lider ise izleyicilerinin rgtsel amalara ballk gstermeleri ve destek vermeleri konusunda aba gsteren liderdir. Liderliinin ncelikli odak noktasn organizasyondan izleyicisine doru ne lde kaydrabildii, liderin dnmc lider mi yoksa hizmetkar lider mi olduunu saptamada ayrt edici bir faktrdr. Liderin motivasyonu da dnmc liderler ve hizmetkar liderler arasnda ortaya kan bir dier ayrmdr. Dnmc liderler izleyicilerini etkilemek iin daha ok karizmatik zelliklerine gvenirken; hizmetkar liderler ise hizmetin kendisi araclyla izleyicilerini etkilemektedirler (Stone vd. 2004). Dnmc liderler izleyicilerini daha ok geleneksel aralarla etkilemekte ve izleyiciler bu srete kendilerini daha kontrol edilmi hissederken; hizmetkar liderler ise izleyicilerini etkilemek iin geleneksel olmayan aralara ynelmekte ve izleyiciler kendilerini daha zgr hissetmektedirler (Parolini vd. 2009). Hizmetkar liderlikte organizasyonun tm yeleri vizyon, sayg ve bilgide eit haklara sahiptir. Bir baka deyile hizmetkar liderlikte eitlikilik anlay egemendir. Dnmc liderlik ise farkl bir motivasyon temeline sahiptir. Dnmc liderler daha ok zorlu bir d evrede baarl olmak iin oluturulan misyon bilinci ile motive olmaktadr (Smith vd. 2004). Yani, hizmetkar liderlerin motivasyon temelini eitlikilik anlay olutururken, dnmc liderler d evrede elde edilecek baar ile motive olmaktadrlar. Bu konuda yaplan bir almada Humphreys (2005), dnmc liderlerin zellikle alkantl bir d evre ierisinde rgtsel baar ile daha fazla motive olurken, hizmet liderlerinin fedakarlk ve eitlik duygusuyla motive olduunu ifade etmitir. Bu iki liderlik arasndaki farkllara ekil 1de ayrntl olarak yer verilmektedir. ekilde, hizmetkar liderlik yaklamnda lider inisiyatifleri ile balantl olarak ortaya kan sonularn manevi, retken bir kltr meydana getirdii grlmektedir. Manevi adan retken bir kltr yelerin kendilerinin ya da bakalarnn kiisel gelimelerini ve gelimeyi kolaylatran rgtsel sistemlere odakland bir kltrdr. Bununla birlikte, bu
84
kltrn rgt yelerini tatmin etmesinin yansra onlar d evreye kar pasif hale getirmekte ve mevcut durumu korumaya ynelik hale getirmektedir. Dnmc liderlikte ise, lider inisiyatifleri, glendirilmi bir dinamik kltr yaratmaktadr. Bu tarz bir organizasyon da yeler sadece yksek becerilere sahip olmamakta ayn zamanda yksek beklentileri de olmaktadr (Smith vd. 2004).
Kaynak: Smith vd., 2004: 88 ekilde grld gibi, her iki liderlik de durumsal koullara gre ekillenmektedir. Dnmc liderlikte dinamik bir evrede daha fazla baar grlrken, hizmetkar liderlerin ise statik bir evrede baarl olduklar grlmektedir. Baka bir ifade ile, hizmetkar liderliin hzl deiimlerin olduu ortamlarda uygulanmasnn doru olmayaca ileri srlebilir. Oysa dnmc liderlik, d evreye ok ak bir model olarak hzl deiimlerin yaand dinamik ortamlarda daha baaryla uygulanacaktr. Turizm iletmeleri de d evre koullarndan olduka fazla etkilenen ve srekli olarak deiime maruz kalan iletmelerdir. D evreyi srekli olarak gzlemleyerek gerekli olan deiiklikleri iletme bnyesinde gerekletirebilen turizm iletmelerinin ayakta kalma ans artmaktadr. Bu adan, turizm iletmelerinde liderlerin dnmc liderlik davranlarn benimsemelerinin uygun olaca sylenebilir. Ancak turizm iletmeleri iin baarnn tek art d evrede meydana gelen deimelere uyum salayabilme becerisi deildir. Turizm iletmelerinde hizmet soyuttur ve hizmet insan araclyla gerekletirilir. Turizm iletmeleri her ne kadar son teknolojiyi iletmelerinde barndr-
85
salar da bu teknolojiler hizmet iin sadece birer ara konumundadrlar. letmenin mterilerle olan balants insan araclyla gerekletirilmekte ve yine ayn ekilde iletmenin imaj da bu hizmetin mteride brakt etkiyle ekillenmektedir. Dolaysyla turizm iletmelerinde alan personelin istek ve gereksinimlerine odaklanlmas da nem tamaktadr. Sadece rgtn amalarna odaklanarak bireyin ihtiyalarn gz ard etmek turizm iletmeleri iin olumsuz olmaktadr. Bu nedenle turizm iletmelerindeki liderlerin izleyicilerini dinlemeleri, onlardan bir eyler renmeye almalar, onlarn istek ve gereksinimlerini karlamalar, kiisel geliimlerine nem vermeleri, yani onlara bir anlamda hizmet etmeleri de nem tamaktadr. O halde turizm iletmelerindeki liderlerin sadece dnmc liderlik davranlarn deil, bu davranlarla beraber hizmetkar liderlie zg baz davranlar da birlikte kullanmalarnn gerekli olduunu sylemek mmkndr. 5. SONU ok hzl ve srekli deiimlerin yaand amzda iletmeler artk deiimin gerekli olup olmadn sorgulamaktan vazgemi, rekabet yarnda rakiplerinden geri kalmamak iin deiimi nasl baarl bir ekilde uygulayacaklarn dnmeye balamlardr. Deiimlerin baarl bir ekilde yrtlmesinde, deiim sreci ierisinde alanlarla iletiim kurulmasnda phesiz liderlik nemli bir yer tutmaktadr. Liderlikle ilgili birok yeni yaklamn tartld gnmz ynetim dnyasnda dnmc ve hizmetkar liderlik teorisyen ve uygulamaclarn en fazla dikkatini eken modeller olmaktadr. Hizmetkar liderlik, 1970lerde ortaya km ve zellikle son on ylda hizmetkar liderlikle ilgili olduka fazla alma yaplmtr. Bu almada ncelikle deiim ve liderlik kavramlar ele alndktan sonra hizmetkar liderlie geni lde yer verilmitir. Hizmetkar liderliin ortaya k, zellikleri, gelitirilen modeller ve bir dier nemli liderlik yaklam olan dnmc liderlikle olan benzerlikleri ve farkllklar ayrntl biimde ele alnmtr. Gnmzde turizm iletme yneticilerinin youn rekabet ortamnda rekabette stnlk salamalar, d evreyi srekli olarak takip etmeleri, ama ve hedeflerini srekli olarak d evredeki deiikliklere gre revize etmeleri varlklarn srdrebilmek iin adeta bir zorunluluk olmutur. Bu konuya bir hizmet sektr olan turizm sektrnn hizmet etme doas da eklenince hizmetkarlk ynetsel dzeyde de nemli hale gelmektedir. Bilindii gibi turizm iletmelerinde hizmet retilir ve bu aamada insann insana hizmet etmesi esastr. Bu nedenle, alanlara kar zel ilgi gsterilmesi, alanlarn istek ve gereksinimlerinin saptanarak bunlar gerekletirmek iin zel aba sarf edilmesi, alanlarn kiisel gereksinimleriyle yakndan ilgilenilmesi ve srekli renmeye tevik edilmeleri gibi hizmetlerin uygulanmas otel iletmeleri iin daha byk nem tamaktadr. Bu almada, deiim ynetiminin uygulanmasnda nemli olan iki farkl liderlik yaklam var olan aratrmalar zerinden incelenerek kuramsal bir deerlendirme yaplmaya allmtr. Bu almann sonunda, hizmetkar liderlik konusunun literatrde yeteri kadar yer aldn sylemek mmkndr. Bununla birlikte, turizm iletmelerinde yneticiler ve igrenlerin hizmetkar liderlik uygulamas zerindeki alglarn ortaya koyabilecek ampirik aratrmalarla konunun uygulama boyutu ele alnabilir.
86
KAYNAKA Bass, M. B. (2000). The Future of Leadership in Learning Organizations, Journal of Leadership & Organization Studies, 7(3), 18-40. akar, U. ve Arbak, Y. (2003). Dnmc Liderlik Duygusal Zeka Gerektirir mi? Yneticiler zerinde rnek Bir alma, Dokuz Eyll niversitesi, ..B.F. Dergisi, 18(2), 83-98. Farling, L. M., Stone, G. A. ve Winston, E. B. (1999). Servant Leadership: Setting the Stage for Empirical Research, Journal of Leadership & Organizational Studies, 6(1/2), 49-72. Hacker, S. ve Roberts, T. (2004). Transformational Leadership: Creating Organizations of Meaning, ASQ Quality Pres, ABD. Humphreys, H. J. (2005). Contextual Implications for Transformational and Servant Leadership: A Historical Investigation, Management Decisions, 43(10), 1410-1431. Joseph, E. E. ve Winston, E. B. (2005). A Correlation of Servant Leadership, Leader Trust and Organizational Trust, Leadership & Organizational Development Journal, 26(1), 6-22. Koel, T. (2007). letme Yneticilii, 11. Basm, Arkan Basm Yayn Datm A.., stanbul Kozak, A. M. (2004). Deiim Ynetimi Otel letme Mdrlerinin Deiim Ynetimi le lgili Alglamalar zerine Bir Aratrma, Detay Yaynclk, Ankara. Landrum, E. N., Howell, P. W. ve Paris, L. (2000). Leadership for Strategic Change, Leadership & Organization Development Journal, 21(3), 150-156. Liden, C. R., Wayne, J. S., Zhao, H. ve Henderson, D. (2008). Servant Leadership: Development of a Multidimensional Measure and Multi-Level Assessment, The Leadership Quarterly, 19, 161-177. Northouse, G. P. (2010). Leadership: Theory and Practice, 5. Basm, Sage Publications, Thousand Oaks. Parolini, J., Patterson, K. ve Winston, B. (2009). Distinguishing Between Transformational and Servant Leadership, Leadership & Organizational Development Journal, 30(3), 274-291. Russell, F. R. ve Stone, G. A. (2002). A Review of Servant Leadership Attributes: Developing A Practical Model, Leadership & Organizational Development Journal, 23(3), 145-157. Russell, F. R. (2001). The Role of Values in Servant Leadership, Leadership & Organizational Development Journal, 22(2), 76-83. Sendjava, S., Sarros, C. J. (2002). Servant Leadership: Its Origin, Development and Application in Organizations, Journal of Leadership & Organization Studies, 9(2), 57-64. Smith, N. B., Montagno, V. R. ve Kuzmenko, N. T. (2004). Transformational and Servant Leadership: Content and Contextual Comparisons, Journal of Leadership & Organization Studies, 10(4), 80-92. Spears, L. (1996). Reflections on Robert K. Greenleaf and Servant Leadership, Leadership & Organizational Development Journal, 17(7), 33-35 Stone, G. A., Russell, F. R. ve Patterson, K. (2004). Transformational versus Servant Leadership: A Difference in Leader Focus, Leadership & Organizational Development Journal, 25(4), 349-361.
87
Tierney, P. (1999). Work Relations as a Precursor to a Psychological Climate for Change, Journal of Organizational Change Management, 12(2), 120-133. Washington, R. R. Sutton, D. C. ve Feild, S. H. (2006). Individual Differences in Servant Leadership: The Roles of Values and Personality, Leadership & Organizational Development Journal, 27(8), 700-716.
GVENLK PERSONELNN YABANCI TURSTLERE YNELK ETK YAKLAIMLARININ BELRLENMES ZERNE BR ARATIRMA Ahmet NCEL1 Do. Dr. Mehmet SARIIIK2 ZET Bu alma, Ahmet ncel tarafndan Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Turizm letmecilii Anabilim Dalnda yksek lisans tezi olarak hazrlanm ve Mays 2010da tamamlanmtr. Aratrmann temel amac Trkiyedeki uluslararas havaalanlarnda grevli gvenlik personelinin zellikle yabanc turistlerle olan iletiimlerinde etik kural ve uygulamalara ilikin gr ve alglamalarn belirlemektir. Aratrmann verileri stanbul Atatrk ve Antalya havaalanlarnda grevli 154 gvenlik personeline uygulanan anket almas ile elde edilmitir. Aratrma sonularna gre gvenlik personelinin etik kural ve uygulamalar konularnda titiz yaklam sergiledikleri ve bu konularn meslek hayatlarnda olduka nemli olduu grnde birletikleri tespit edilmitir. Yaplan farkllk analizlerinde zellikle ya gruplar asndan konuya ilikin gr ve alglamalar arasnda anlaml farkllklar bulunmutur. Anahtar Kelimeler: etik, etik uygulama, meslek etii, gvenlik personeli GR Gemiten gnmze dnya zerinde btn devletlerin temel abalar, d gvenliklerini salamak kadar, i gvenliklerini de kontrol altna almak ve bunun iin gerekli dzenlemeleri yerine getirmek olmutur. Devletin yetki ve sorumluluunun en ak ve hissedilir ekilde uyguland alanlarndan birisini de gvenlik gleri tarafndan yerine getirilmektedir. Dolaysyla gvenlik personelinin, grev bilincine dayal olarak bu yetkisini yerinde ve adil olarak kullanmas gerekmektedir. Gvenlik personeli, toplumun huzur ve gvenliini salama hizmetini stlenmi bir meslek grubudur. Toplumun huzur ve gvenliinin nasl salanaca ilgili yasa ve idari dzenlemelerde belirtilmitir. Kurallara uymayanlarla yaplan mcadelenin hukuk kurallar erevesinde yrtlmesi, hem hukuki adan hem de meslek etii asndan bir zorunluluktur. Ancak uygulamada yazl yasal dzenlemelerin yetersizlii, etik ilkelerin gerekliliine ve uygulanmasna ilikin zorunluluu da daha belirgin hale getirmitir. Bu bak as, yetersiz ve meslek ilkelerine uymayan grevlileri uyararak meslek ii rekabeti olumlu ynde artrmasn, kiisel kayg ve karlarn ne kmasn engellemesini ve hizmet ideallerinin ykselmesini tevik etmektedir. Avrupa Birlii adaylk srecinde bulunan lkemizde, polis hizmetlerinin incelenmesi, Avrupa lkelerinde grlen mesleki yap ve bu yaplanmalar arasndaki benzerlik ve farkllklarn aratrlmas, uluslararas ilikiler sonucunda ortaya kabilecek deime ve gelimelere uyum salanabilmesi iin yeni politikalarn retilmesi bir zorunluluk halini gelmitir. Bu balamda, gvenlik personeline ynelik hukuksal, eitsel ve uygulama alanlarnda etkinlik salayacak yeni mevzuat ve uygulamalar getirilmesi gerek
1 2
Kocaeli Trafik ube Mdr Yrd. Sakarya niversitesi BF Turizm letmecilii Blm
GVENLK PERSONELNN YABANCI TURSTLERE YNELK ETK YAKLAIMLARININ BELRLENMES ZERNE
89
mektedir (Er, 1996: 413). 1998-2001 yllar arasnda Avrupa Konseyi bnyesinde oluturulan bir komisyon tarafndan Avrupa Polis Etii Ynetmelii hazrlanm ve bu hazrlk iin Trkiyede de birtakm almalar balatlmtr. Bu sre ayn zamanda gerek lke vatandalar gerekse lkemizi turistlik amalarla ziyaret eden turistlere kar mesleki etik kurallarnn uygulanmasn da zorunlu hale getirmitir. Gnmzde, sadece kamu kesiminde deil, toplumun hemen her alannda genel anlamda etik sorunlarla karlald konusunda ortak bir anlay sz konusudur (Alkan, 1993: 17). zelikle siyasal, ynetsel ve kamusal alanda ortaya kan skntlarn temelinde, toplumsal etiin erozyona uramas da yatmaktadr (Bostanc, 1994: 42). Ayrca devletin btn alanlarnda etik deerlere gereken nem verilmediinden ortada ciddi bir etik sorunu bulunmaktadr (Kkta, 1998: 3-4). Sorun, sadece ahlaka aykr saylan davranlarn toplumda nasl ele alndndan daha ok artk neyin ahlakl, neyin ahlaksz olduu konusundaki llerin yitirilmeye balanmasdr. lgili yaznda etik kavramna ilikin ok sayda tanm denemesi bulunmaktadr. Bunlardan Cevizci (2000), etik kavramn ahlak felsefesi, dev, ykmllk, sorumluluk, gereklilik, erdem gibi kavramlar analiz eden, doruluk yada yanllkla, iyi ve ktyle ilgili ahlaki yarglar ele alan, ahlaki eylemin doasn soruturan, ahlakl ve erdemli iyi bir yaamn nasl olmas gerektiini aklamaya alan felsefenin bir dal olarak tanmlarken Gkegz (2002), ideal ve soyut olan sorgulayarak; ahlak kurallarnn ve deer yarglarnn ele alnmas sonucu ortaya kan bir kavram olarak ifade etmitir. tak (2000) ise, ahlaki bakmdan iyi veya kt yada doru veya yanl nedir gibi sorulara yant arayan felsefenin dallarndan birisi olarak aklamtr. Aydn ve Aydn (2000), etik iin doru-yanl, dev-ykmllk ve toplumsal sorumluluk kavramlarn sorgulamaktadr biiminde aklama getirmilerdir. Etik ayrca, etkinlik ve amalarn yerli yerine konulmas; neyin yaplaca yada yaplamayacann; neyin istenecei yada istenmeyeceinin; neye sahip olunaca yada olunmayacann bilinmesidir (Aydn, 2001: 3-8). Genel bir yaklamla etik kavram, ahlak felsefesi olarak aklanmaktadr (Cerrah ve Semiz, 2001: 875). Belirli bir durum karsnda neyin doru, iyi ve deerli eylemin olduunu belirleyen sorular etiin alanna girmektedir (Tepe, 1999: 12-14). Btn bunlara ek olarak etik, insanlarn kurduu bireysel ve toplumsal ilikilerin temelini oluturan deerleri, normlar, kurallar, doru-yanl yada iyi-kt gibi ahlaksal adan aratran bir felsefe disiplini olarak ifade edilebilir (nal, 1996: 43). Ahlak ise bir toplumsal bilin, davran ve ideolojik iliki biimi; bir toplumsal oluuma, snfa, kesime zg, tarihsel ve somut olarak belirlenmi, bunlarn belli bir toplulua, snfa, devlete yada tmyle topluma olan tutumlar kural haline getiren trel grler, deerler, normlar, ilkeler, iliki ve davran biimlerinin btndr (allar, 1983: 135). Baka bir ifade ile ahlak, davran kurallar anlamnda, pratik ahlak esasla ryla birlikte, kiinin ahlaki yapsn, iyi ve kt yaradl (huyu), tabiat ve seciyeyi ifade etme yannda, insann toplum hayat iinde riayet ettii ve etme gerei duyduu kurallar btndr (en, 1998: 74). Ahlak ile etik arasnda genilik-darlk, kuram ve uygulama alarndan birtakm farkllklar bulunmaktadr. Ahlak bir disiplin olarak etiin gnlk yaamda uygulamaya yansyan kurallar btndr. Toplumda var olan davran, tutum ve inanlar ynlendiren bir deerler sistemidir. Ahlak gnlk yaam iinde bireylerin nasl yaamalar ge-
90
rektiini ince ayrntlar iinde pratik adan dnrken, etik daha soyut, kuramsal ve evrensel bir bak asn gerektirir (nal, 1996: 43). Meslek etii; bir meslek grubunun, meslee ilikin olarak oluturup koruduu; meslek yelerine emreden, onlar belli bir ekilde davranmaya zorlayan; kiisel eilimlerini snrlayan; yetersiz ve ilkesiz yeleri meslekten dlayan; meslek ii rekabeti dzenleyen ve hizmet ideallerini korumay amalayan (Aydn, 2001: 4), dorudan doruya insanla ilgili mesleklerde uyulmas gereken davran kurallardr (Kuuradi, 1998: 21). Meslek ahlak, belli bir meslein mensuplarnn uymas gereken ahlaki ilkelerdir. Bu ilkeler genellikle toplumsal kltr ve deerlerden bamsz ve evrensel olarak kabul edilmektedir (Arslan, 2001: 89). Meslek etii hem meslein icra edildii toplumun genel etik deerlerinden hem de o meslekle ilgili kabul grm evrensel ilkelerden etkilenmektedir (en, 1998: 80). Trk Polis Tekilatnda meslek etii ile ilgili olarak, 1910 ylnda Osmanl Devletinin son dnemlerinde stanbul ve Selanik Polis Okullarnda Meslek Terbiyesi dersinin okutulduu bilinmektedir. retmen Emniyet Mdr brahim Feridun tarafndan hazrlanm olan Polis Efendilere Mahsus Terbiye-i ve Malumat- Meslekiye isimli bir ders kitab bulunmaktadr. (Beren, 2003: 293-295). 1995 ylndan itibaren Emniyet Genel Mdrlne bal baz daire bakanlklarnn bnyesinde alan eitli meslek ii (hizmet ii) kurslarda, ilk nce polis alt-kltr ismi altnda, daha sonra da ayr bir ders olarak polis meslek etii ad altnda verilmeye balanmtr. Emniyet tekilatna personel yetitiren eitim-retim kurumlarnda polis meslek etii dersi, Polis Akademisi Gvenlik Bilimleri Fakltesinde yksek lisans dersi, faklteye bal Polis Meslek Yksek Okullarnda ise, mfredata eklenerek zorunlu ders olarak verilmektedir. Emniyet Genel Mdrl Eitim Daire Bakanl tarafndan koordine edilen hizmet ii programlarnda polis meslek etii dersine yer verilmesi, gvenlik personelinin etik konusunda yksek lisans/doktora yapanlarn saysnn her geen gn artmas, etik konusundaki yaynlarn giderek artmas, polis tekilatnda etik konusunun nem kazand dikkat ekmektedir (Bal ve Beren, 2002: 17-18). Polisin i zgrlnn salanarak polise ve polislik mesleine etik bir yap kazandrlmal ya da var olan etik olgunun pekitirilmesi/gelitirilmesi iin etik eitimi verilmesi gerekmektedir (Ayta, 2001: 16). Bu alma, havaalanlarnda turistlerin lkeye gelilerinde ilk karlatklar kiilerden birisi olan gvenlik personelinin etik kural ve uygulamalarna ilikin dnce ve alglamalarn belirlemektir. alma blmden meydana gelmitir. lk blmde, polislik meslei, etik, ahlak ve meslek etii ile ilgili kavramlar verilmi, ikinci blmde benzer aratrma sonular zetlenmitir. Son blmde ise stanbul ve Antalya uluslararas havaalanlarnda grevli gvenlik personeli ile yaplan aratrma sunulmutur. YAZIN TARAMASI Etik konusunda ilgili ulusal ve uluslararas yaznda ok sayda aratrmaya rastlanmakla birlikte Trkiyede, gvenlik personeli meslek etii konusunda yaplan almalarn olduka snrl sayda olduu dikkat ekmektedir. Bu blmde, gerek gvenlik personeline ve gerekse farkl meslek alanlarna ilikin yaplm benzer aratrmalarn sonular zetlenmitir.
91
Mutlu (1996), 222 polis akademisi rencisi ile yapt aratrmasnda katlmclarn kendi mesleklerinde en nemli unsur olarak neleri grdklerini ve bunlar nasl tanmladklarn aratrmtr. Aratrma sonular gvenlik personelinin, ncelikle kamu dzeninin korunmas, yasalarn uygulanmas ve su nleyici tedbirlerin alnmas hususlarna ncelik verdikleri saptanmtr. yi polis, iyi eitim alan ve bir takm kiisel zellikleri tayan, ll kuvvet kullanan, toplumun ekonomik, sosyal ve politik yapsn bilen, grevini hukuk ve yasalar erevesinde bilinli olarak yapan kii olarak alglanmaktadr. Metin (1996) almasnda, halkla ilikiler kavramnn evrensel etik deerlerle olan ilikisini aratrmtr. Aratrma ile evrensel etik deerlerin, insanlk tarihinden gnmze ulaan ve herkese kabul gren, tm kltrlerde ve dinlerde ortak olan deerler olduu belirtilmitir. Aksoy (1996) aratrmasnda Trk polisine den rolleri saptayp bu alandaki eksiklikleri ortaya kararak zm nerileri getirmitir. Bunun iin Trkiyedeki toplam 76 ilde grev yapan hakim, savc, avukat ve niversitelerde hukuk eitimi veren retim yelerine toplam 33 ifadeden oluan anket formu uygulamtr. Aratrma sonucunda, katlmclar tarafndan gvenlik personelinin; hukuk bilgisi bakmndan yeterli olmad, insan haklarna yeterince saygl davranmad, bazen iddete bavurduu, adalet, eitlik ve hrriyet gibi temel anayasal haklara yeterince nem vermedii saptanmtr. en (1998) almasnda, ynetsel etik yaklam, etie ilikin standart ve deerleri, kamu ynetiminin ileyiinde karlalan kar atmalar ve ikilemlerin zmnde kullanlabilecei varsaymna dayandn belirterek, kamu grevlilerinin davranlar ile ilgili etik standartlarn oluturulmas ve bunun yaygnlatrlmasnn nemini vurgulamtr. Kamu ynetimi sisteminin, etik standart ve deerlerin rahatlkla uygulanabilmesini salayacak ekilde yeniden dzenlenmesi gerektiini vurgulamtr. Aksoy (1998) almasnda, eitim denetiminin drt nemli srecini analiz etmi ve her srete hangi etik ilkelerin yaama geirilmesi gerektii konusunda genel bir gr ortaya karmay amalamtr. Bunun iin de; eitim denetiminde rehberlik ve ibanda yetitirme srecinde etik boyut, tefti ve deerlendirme boyutunda etik boyut, inceleme srecinde etik boyut ve soruturma srecinde etik boyut alarndan etik ilkeleri belirlenmeye almtr. Betimsel bir aratrma olan almada; etik, meslek etii, meslekleme ltleri, etie uygun davranlar, ada eitim denetiminde uyulmas gereken etik ilkeler irdelenmitir. Gztok (1999) aratrmas ile retmenlerin etik davranlarnn belirlenmesi ve retmenler arasnda sz konusu davranlarn gsterilme skln ortaya karmaya almtr. Bu amala hazrlanan anket formu, farkl gruplardan oluan 545 retmene uygulanmtr. Aratrma sonunda, retmenlerin nadiren gzlenmekte olan bir takm etik d davranlarda bulunduu saptanmtr. Amerika Birleik Devletleri (ABD) Askeri Akademisinde renim gren renciler zerinde Priest, Krause ve Becah (1999) tarafndan yaplan bir aratrmada, 1989-1993 yllar arasnda West Pointta renim gren rencilerin, okuduklar sre ierisinde
92
etik deerlere ilikin dnceleri incelenmitir. 631 askeri okul rencisinin, spor olaylarna ilikin etik deer grlerinin eitim sresince deiip deimedii 21 ifadeden oluan bir anket formu ile belirlenmeye allmtr. Aratrma ile drt yllk eitim sreci sonunda rencilerin etik deer alglamalarnn deitii ve sporcu olanlarn olumlu ynde ahlaki bir gelime gsterdikleri tespit edilmitir. Polat (1999) almasnda, etik kavramn toplumsal, felsefi ve i hayatndaki nemi asndan incelemitir. Etik ve deer ifadelerini ieren bir anket formunu farkl demografik zelliklere sahip ve farkl sektrlerde grev yapan 70 orta ve st dzey yneticiye uygulanmtr. Aratrmac tarafndan, yneticilerin yaam deerlerinde istatistiksel olarak anlaml bir fark grlmemekle beraber, alma deerlerinde, cinsiyet, ya, iletmenin bulunduu yer, iyerindeki alma zaman ve iletmelerdeki eleman saylarna gre anlaml farkllklar olduu saptanmtr. Ylmazatilla (1999), i ahlaknn iletmelerdeki etkilerini incelemek, ahlaki davrann alkanlk haline getirilerek rgt kltr iinde yer almasn salama amacna ynelik aratrmasnda 27 ifadeden oluan anket formunu kamu ve zel sektr alanlarna birlikte uygulanmtr. Aratrma sonucunda iletmelerde i ahlaknn gelitirilmesi ve yerletirilmesine ynelik bir program ve ahlak ynetimi uygulanmas gerektii saptanmtr. Acar (2000) stanbul Avrupa yakasnda alan ve idareci pozisyonunda bulunan 200 katlmcyla gerekletirdii aratrmasnn sonucunda katlmclarn i ahlak hakknda edindikleri bilgileri daha ok beraber allan stlerinden edindikleri, etik deerlerin yaylmasnda en fazla rol liderliin oynadn saptamtr. Krel (2000) rgtlerde etik davranlar incelemek, nemini vurgulamak, bireylerin rgtlerine ilikin ynelimlerini saptamak ve rgtlerindeki etik d davranlar nasl deerlendirdiklerini ortaya koymak amacyla yapt aratrmasnda 30 ifadeden oluan bir anket formunu 122 kiiye uygulamtr. Aratrma sonular i yerinde alan personelin baz konular etik d davran olarak algladn, etik davranlarn kiiler tarafndan farkl alglandn, denetim mekanizmasnn yetersiz olduu yda iyi almadn saptanmtr. Nizamieva (2001) almasnda iletmeler asndan sosyal sorumluluk kavramn ele alm ve iletmenin herhangi bir dier fonksiyonu gibi fiilen uygulanabilecei ortaya koymaya alm, bu amala sosyal sorumluluk kavramnn geliimi ve kavramsal erevesini incelemitir. Sosyal sorumluluu etkileyen kurumsal faktrleri aklayarak iletmenin temel fonksiyonlarnda nasl yer ald ve nasl kurumsallatrlaca konusunu incelemitir. almada sosyal sorumluluun birey bazndaki etkisinin i etii olarak ortaya kt, iletmenin faaliyetlerinde iyi/kt, doru/yanl ayrmn gzeterek kurumsal vatanda olarak davranarak tam anlamyla sosyal sorumlu iletme olabilecei belirtilmitir. Kranl (2002) aratrmasnda, 17 lise ve 10 mesleki-teknik lise yneticilerinin etik ilkeleri bilme, uygulama, etik ikilemleri zebilme yeterlilii ve bunlar arasndaki farkllklar tespit etmeyi amalamtr. Aratrma sonularna gre, rnek olaydaki etik
93
ikilemlerin zmnde, tek bir etik ilke ya da etik yaklamn yetersiz kald saptanmtr. zbek (2003) aratrmasnda 465 Beden Eitimi retmeni ve 398 lise mdrne etik ilkelere uyma konusunda bir anket almas uygulamtr. Aratrma sonularna bakldnda mesleki etik ilkelere uyma konusunda okul yneticileri ile beden eitimi retmenlerinin grleri arasnda anlaml bir farklln olduunu belirlenmitir. Beren (2003) tarafndan, emniyet mdrlne bal il ve ilelerde grev yapan 700 asayi polis memuru ve amirleri ile gvenlik hizmetlerinde yneten-ynetilen ilikilerinde grlebilen ynetim etiine ilikin sorunlar betimlenmek, ynetim etiine ilikin sorunlarn, yneticilerce ne younlukta algland belirlemek, yneticilerce alglanan bu etik sorunlarn, mevkiler arasnda anlaml bir farkn olup olmadn incelemek amacyla bir aratrma gerekletirmitir. Aratrmann sonucunda, amir personel (komiser yardmcs, komiser ve ba komiser) ile polis memuru arasnda personeline ho gr ile yaklatna, zel ileri iin personeli altrdna, trafik iaret ve iaretilerine uyduuna, rvet ve hediye kabul etmediine ifadelerinde, polis memurlar lehine anlaml bir farkllk olduu saptanmtr. Kahraman (2003) aratrmasnda etik ilkelerin neler olduunu saptamak ve bu ilkelere ilkretim mfettilerinin ne derece uygun davrandklarna ilikin olarak okul yneticilerinin ve retmenlerinin grlerini ortaya koymak amacyla 70 okul yneticisi ve 433 snf retmene 32 ifadeden oluan bir anket uygulamtr. Aratrma ile, ynetici ve retmenler, belirlenen etik ilkelere mfettilerin genellikle uygun davrandklarn ifade etmilerdir. YNTEM Bu aratrmann temel amac, uluslararas havalimanlarnda grev yapan polis memurlarnn lke dndan gelen yabanc ziyaretilere ynelik etik davran ve kurallara ilikin gr ve alglamalarn belirlemektir. Bu amala zellikle turistik amal kullanmn youn olduu Antalya ve stanbul Atatrk Havaalanlarndaki gvenlik personelinin etik ilke ve uygulamalara ilikin gr ve alglamalar belirlenmeye allmtr. 2009 ylnda iki havaalannda toplam 1730 polis memurunun grev yapt tespit edilmi ve bunlardan 220 katlmc lek gelitirmeye dhil edilmitir. Aratrma verilerini elde etmek amacyla iki blmden oluan bir anket formu gelitirilmitir. Birinci blm de polis memurlarnn demografik zelliklerine ynelik kapal ulu sorular, ikinci blmde 44 etik kural ve uygulama ifadesi (5li likert tipi lee gre- 5; kesinlikle katlyorum, 1; kesinlikle katlmyorum) yer almaktadr. Anket formu nceki yaznda farkl meslek gruplarna ynelik yaplan aratrmalarda kullanlan formlardan esinlenerek hazrlanm ve Sakarya niversitesi retim yelerinin grleri alnarak son hali verilmitir. Eyll-Ekim 2009 dnemleri arasnda ilgili kurumlarn izniyle iki havaalannda 220 anket formu elden datlm ve geri toplanmtr. Geri dn orann artrmak amacyla ikinci aamada birebir grme yntemine de bavurulmutur. Datlan anketlere 46 katlmc yant vermek istememi, 20 anketinde yetersizlii nedeniyle toplam 154 anket
94
aratrma kapsamna dhil edilebilmitir. Elde edilen veriler SPSS (Statistical Package For Social Sciences) paket program ile analiz edilmitir. BULGULAR Toplam 44 ifadeden havaalanlar arasndaki karlatrmay ieren 4 ifade ile olumsuz ulu 2 ifade (toplam 6 ifade) deerlendirmeden karlm ve geriye kalan 38 ifade iin yaplan Cronbachs Alpha katsays 0,882 olarak bulunmutur. Tablo 1de katlmclara ilikin demografik zellikler sunulmutur. Tablodan da grlebilecei gibi zetle katlmclarn % 83 erkek, % 53 stanbul Atatrk Havaalannda grevli, % 45i 2937 ya grubunda, % 33 nlisans mezunu, % 75,5i 6-15 yl arasnda deneyime sahip ve yardan fazlas 12.00-24.00 saat aralnda grev yapmaktadr. Tablo 1. Katlmclarn demografik zellikleri % n n Grev Yeri Antalya 26 16,9 72 stanbul 128 83,1 82 Toplam 154 100,0 154 Eitim dzeyi 26 41 26,6 lise 51 70 45,5 nlisans 24 39 25,3 Lisans (devam) 46 4 2,6 lisans 7 lisansst 154 100,0 Toplam 154 alma sistemi 08:00-17:00 37 25,0 39 12.00-12.00 52 35,1 18 12.00-24.00 45 30,4 84 12.00-06.00 14 9,5 5 146 148 100,0 Toplam
% 46,8 53,2 100,0 17,3 33,1 15,6 29,9 4,1 100,0 26,3 12,7 56,8 4,2 100,0
Cinsiyet kadn erkek Toplam Ya grubu 20-28 29-37 38-46 47-52+ Toplam Hizmet yl 1-5 6-10 11-15 16+ Toplam
Tablo 2de katlmclarn 38 ifadeye ilikin deerlendirmeleri aritmetik ortalama sralamasna gre sunulmutur. Buna gre; havaalannda grevli gvenlik personelinin turistlere dinsel, siyasal ve politik nedenlerden dolay ayrcalkl davranmazlar, grevlerini yasal snrlar iersinde yerine getirirler, kurallar tm yabanc turistlere eit olarak uygularlar, grevin ifas srasnda yabanc misafiri krmamak, incitmemek iin hassas davranrlar ve turistlerin stat ve rklarna gre ayrcalkl davranmazlar ifadelerine yksek oranda katlm saladklar saptanmtr. En dk aritmetik ortalamaya sahip be ifade ise srasyla; tayin ilemlerinin personelin bilgi, beceri ve dilbilgisine gre yapldna inanrlar, dier lkelerin gvenlik gleri ile iletiim iersinde alrlar, turistlerin lkemiz ve geldikleri ehir ile ilgili olas soru
95
ve sorunlarna kar yeterli bilgiye sahiptirler, yeterli ilk yardim bilgisine sahiptirler ve grev yapmak iin sadece yabanc dil bilgisinin yeterli olmadna inanrlar eklinde ortaya kmtr. Normallik dalm grafikleri, medyan, mod ve aritmetik ortalama arasndaki benzerlik ve beli likert tipi lein kullanlmas hususu gz nnde bulunarak farkllk testleri iin parametrik test tekniklerine bavurulmasnn uygun olaca kararna varlm ve bamsz t-testi ile tek ynl varyans analizi-Anova ile demografik zelliklere bal gr ve alglamalar arasndaki farkllklar analiz edilmitir. Cinsiyet ve grev yerleri asndan yaplan t-testi sonularna gre ifadeler arasnda anlaml bir farklla rastlanmazken eitim dzeyi asndan Anova testi sonularnda anlaml farkllklarn olduunu tespit edilmitir. Buna gre turistlerce yeterli bulunmaktadrlar, tayin ilemlerinin personelin bilgi, beceri ve dilbilgisine gre yapldna inanrlar, yabanc turistlerin zel hayatna sayg gsterirler, yolsuzluklara karmaktan kanrlar, yeterli ilk yardm bilgisine sahiptirler ve bazen mesleki ilklerine aykr davrand zamanlar oluyor ifadelerinde katlmclarn eitim dzeyleri asndan anlaml farkllklarn olduu saptanmtr (p<0,05). Genel bir yaklamla eitim dzeyi ykseldike bu ifadelere katlm dzeyinin artt tespit edilmitir. Mesleki deneyim sreleri asndan yaplan Anova testi sonularna gre anlaml bir farkllk tespit edilmemitir. Mesleki deneyim srelerinin birbirine yakn olmasn bunun bir sonucu olarak deerlendirilebilir.
96
Tablo 2. Emniyet alanlarnn etik kural ve davranlara ilikin gr ve alglamalar

fadeler Havaalanlarnda grevli gvenlik personeli. turistlere dinsel, siyasal ve politik nedenlerden dolay ayrcalkl davranmazlar grevlerini yasal snrlar iersinde yerine getirirler kurallar tm yabanc turistlere eit olarak uygularlar grevin ifas srasnda yabanc misafiri krmamak, incitmemek iin hassas davranrlar turistlerin stat ve rklarna gre ayrcalkl davranmazlar meslek etik ve ilkeleri dorultusunda hareket etmeleri lke turizmini olumlu ynde etkiler ve vitrin vazifesi yaparlar iletiim halinde olduu yabanc turistlere sevgi ve sayg duyarlar uluslararas hukuk normlarna uygun hareket etmelidirler yabanclarn hak ve zgrlklerini korumay grev edinirler meslei gerei rendii zel srlar saklarlar insanlarn deer ve ilkelerine sayg duyarlar alt kurumun toplumdaki statsn yceltmeye alrlar meslein gerektirdii davranlar en iyi ekilde yerine getirirler alma tarz ve koullar ile yabanc turistlere gven verirler yabanc turistlerin zel hayatna sayg gsterirler kurumun kaynaklarn etkin ve verimli bir ekilde kullanrlar yapt ii sever ve nem verirler turistlerin lkemizi ziyareti srasnda verilmesi gereken en nemli hizmetin gvenlik unsuru olduu kansndadrlar havalimannn gvenlik asndan teknolojik olarak donanml olduuna inanrlar mesleini daha iyi bir ekilde yerine getirebilmek iin kendini srekli gelitirirler grev yaptm havaliman sk ekilde korunmaktadr mesleki ilkelere aykr davranmamaya zen gsterirler lkeye giri yapan turistlerin kltr yaplarna ait bilgi donanmna sahip olmalar gereine inanrlar grev yapt blgeye gre eitsel almalara katlrlar gelen turistler iin hava limanlarnn gvenilir olduuna inanrlar lkeye giri yapan turistlerin milliyetlerinin gvenlik asndan nem arz ettiini bilirler grev yapmak iin sadece yabanc dil bilgisinin yeterli olmadna inanrlar yeterli ilk yardim bilgisine sahiptirler turistlerin lkemiz ve geldikleri ehir ile ilgili olas soru ve sorunlarna kar yeterli bilgiye sahiptirler dier lkelerin gvenlik gleri ile iletiim iersinde alrlar tayin ilemlerinin personelin bilgi, beceri ve dilbilgisine gre yapldna inanrlar Ar.ort. 4,52 4,46 4,46 4,43 4,43 4,42 4,41 4,40 4,39 4,37 4,34 4,34 4,32 4,31 4,30 4,29 4,21 4,18 4,16 4,11 4,10 4,03 4,03 3,99 3,92 3,86 3,79 3,76 3,73 3,68 3,55 Standart sapma ,607 ,668 ,596 ,605 ,572 ,634 ,634 ,719 ,566 ,637 ,619 ,671 ,647 ,670 ,751 ,657 ,708 ,857 ,728 ,863 ,687 1,349 ,845 ,784 1,020 1,114 1,111 ,859 1,077 1,128 1,284
97
SONU VE NERLER Bu aratrma Antalya ve stanbul Atatrk Havaalanlarnda grevli gvenlik personelinin yabanc turistlere kar etik kural ve uygulamalara ilikin gr ve alglamalarn belirlemek amacyla hazrlanmtr. Bylece bu meslekte yabanc konuklara kar etik uygulamalara ilikin gr ve alglamalarn ortaya karlmas mmkn olabilecektir. Aratrma sonucunda gvenlik personelinin eitsel almalar konusunda birtakm eksikliklerinin olduu tespit edilmitir. Bunun nedeni olarak 12.00-24.00 alma sistemin yaygn olmas gsterilebilir. Bunun yannda havalimanlarnda genel olarak yksek eitimli personelin grev yapmasna ramen, yabanc dil bilen personelin sayca dk olmas, havalimanlarnda turistlerle olan ilikilerde iletiim yetersizliine neden olabilmekte, bu da lke turizmi imaj asndan olumsuzluk yaratabilmektedir. Genel bir yaklamla ilgili havaalanlarnda grevli gvenlik personelinin yabanc turistlere kar etik kural ve uygulamalar olabildiince yerine getirme abas ierisinde olduklar ve bunun nemine inandklar anlalmaktadr. Yneltilen ifadelere verilen yantlarn 3,5 ve zerinde olmas da bunun bir kant olarak deerlendirilebilir. Etik ilke ve kurallar ve bunlarn hayata geirilmesi phesiz her meslek alan asndan nemlidir. Bu nemin, can ve mal gvenlii zerine hizmet esaslarn tesis eden ve uygulayan gvenlik personeli asndan daha da fazla olmas yadsnamaz. Ayrca yabanc turist kimlii ile lkemize gelen yabanclarla ilk iletiim noktasndaki gvenlik personelinin bu konuda daha donanml olmas olduka nemli bir husustur. Bu bakmdan ilgili kurumlarn, etik ilke ve uygulamalar asndan daha fazla aba gstermesi bir zorunluluk olarak ifade edilmelidir. Bu alma bir alan aratrmas niteliindedir. Ortaya kan sonularn geneli temsil edemeyeceini belirtmek gerekir. Ancak bu alanda yaplan almalara ve daha sonra yaplacak almalara da katk salayacana inanlmaktadr. Ayrca, gelecekte bu alanda alacak aratrmaclarn farkl kurum alanlarnn konuya bak alarn belirleyecek ve kurumlar aras karlatrmalar ortaya koyabilecek almalara ynelmesi, ilgili yazna nemli katklar salayabilecektir. KAYNAKA Acar, A. G. (2000). Etik Deerlerin Kurumsallamas zerine Bir Aratrma. (stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, letme Ynetimi ve Organizasyonu, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). stanbul. Alkan, T. (1993). Siyasal Ahlak ve Siyasal Ahlakszlk. Ankara: Bilgi Yaynevi. Aksoy, A. (1996). Hukuk Sistemi ve Polis. Ankara: Emniyet Genel Mdrl Basmevi. Avrupa Birlii Srecinde Uluslararas Trk Polisi Sempozyumunda Sunulan Bildiri. Sayfa: 327-344, 16-18 Ekim 1996 Polis Akademisi, Ankara. Aksoy, A. H. (1998). Eitim Denetiminde Etik. (nn niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). Malatya. Arslan, M. (2001). ve Meslek Ahlak. Ankara: Nobel Yayn Datm. Aydn, E. (2000). Halkla likiler Ynetimi Gelitirme ve Oryantasyon Eitimi Blgesel Seminer Notlar. Ankara: EGM Eitim Daire Bakanl Yaynlar, No: 2.
98
Aydn, . P. (2001). Ynetsel Mesleki ve rgtsel Etik. Ankara: PEGEM Yaynclk. Aydn, . P., Aydn, E. (2000). Polis Meslek Etii. Ankara: EGM Eitim Daire Bakanl Yaynlar, No: 15. Ayta, . (2001). Polisin Biz/Kendi Olma Kltr iinde teki Olan Yurtta Alglama Etii ve Bunun Pratik Hayattaki zdmleri. 12-14 Kasm 2001, ODT 1. Ulusal Uygulamal Etik Kongresi Bildirisi. Bal, . ve Beren, F. (2002). Polis Etii. Ankara: SFN Televizyon Tantm Tasarm Yaynclk. Polis Akademisi Bakanl Yaynlar, No: 19. Beren, F. (2003). Gvenlik Hizmetlerinde Yneten-Ynetilen likilerinin Etik Deerler Balamnda ncelenmesi (Emniyet rgt rnei). (Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dal. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). Ankara. Bostanc, M. N. (1994). Yolsuzluk Toplum ktidar. Yeni Trkiye, Say: 1, KasmAralk. Cerrah, ., Semiz, E. (2001). Meslek Etiinin Polis Eitimindeki Yeri ve nemi. Ankara: EGM Eitim Daire Bakanl Yaynlar No: 22. Yirmibirinci Yzylda Polisin Eitimi Sempozyumunda Sunulan Bildiri. Ankara. Cevizci, A. (2000). Felsefe Terimleri Szl. stanbul: Paradigma Yaynlar. Gkegz, F. (2002). Polis Meslek Etii ve Uygulama rnekleri. an Polisi Dergisi. Ankara: Poyraz Ofset, Cilt 1, Say: 10 (Emekli Emniyet Mdrleri Sosyal Yardmlama ve Dayanma Dernei Yayn). allar, A. (1983). Ansiklopedik Kltr Szl. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. tak, S. (2000). Executive Excellence. stanbul: Rota Yaynclk. Yl: 4, Say: 40. Temmuz 2000. Er, T. (1996). Ankara evik Kuvvet ube Mdrl Mensuplarnn Grev, Yetki ve Sorumluluklarndan Kaynaklanan Sosyal ve Psikolojik Sorunlar. Ankara: Emniyet Genel Mdrl Basmevi. Avrupa Birlii Srecinde Uluslararas Trk Polisi Sempozyumunda Sunulan Bildiri. Sayfa: 413-426, 16-18 Ekim 1996, Polis Akademisi, Ankara. Gztok, D. (1999). retmenlerin Etik Davranlar. Ankara niversitesi, Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi. Cilt: 32, Say. 1-2, Sayfa: 83-89. nal, K. (1996). Sosyalist Etik. Gelecek, 1-3, Kasm-Aralk. Kahraman, N. (2003). lkretim Mfettilerinin Mesleki Etik lkeleri ve Bu lkelere Uyma Dzeyleri. (Ankara niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Eitim Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). Ankara. Kranl, S. (2002). Orta retim Yneticilerinin Etik lkeleri Uygulama ve Etik kilemleri zmleme Yeterlilii (Eskiehir l Merkezi Devlet Liseleri rnei). (Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eitim Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). Eskiehir. Krel, . (2000). rgtlerde Etik Davranlar, Ynetimi ve Bir Uygulama almas. Anadolu niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Yaynlar No: 168, Eskiehir. Kkta, M. E. (1998). Toplumsal ve Siyasal Hayatmzda hmal Edilen Bir Deer: Ahlak. Siyasette ve Ynetimde Etik, Sakarya: Sakarya niversitesi ktisadi dari Bilimler Fakltesi. Sakarya Ticaret Odas. Kuuradi, . (1998). Uluda Konumalar: zgrlk, Ahlak, Kltr Kavramlar. Ankara: Trk Felsefe Dizisi, Trkiye Felsefe Kurumu, No: 1.
99
Metin, H. (1996). Halkla likilerde Etik Performans. (Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Halkla likiler Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). Ankara. Mutlu, K. (1996). Polisin yi Polis Tanm. Ankara: Emniyet Genel Mdrl Basmevi. Avrupa Birlii Srecinde Uluslararas Trk Polisi Sempozyumunda Sunulan Bildiri. Sayfa: 131-135. 16-18 Ekim 1996 Ankara Polis Akademisi, Ankara. Nizamieva, D. (2001). rgtlerde Sosyal Sorumluluk ve Etii. (Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal Ynetim ve Organizasyon Bilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). stanbul. zbek, O. (2003). Beden Eitimi retmenlerinin Mesleki Etik lkeleri ve Bu lkelere Uyma Dzeyleri. (Ankara niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Eitim Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi). Ankara. Polat, Z. (1999). Psikyatri Kliniklerinde alan Hemirelerin Etik Problemler Karsndaki Yaklamlarnn Belirlenmesi. (Ege niversitesi Salk Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). zmir. Priest, F. R., Krause, J. V. ve Becah, J. (1999) Four-Year Changes In Colleege Athletes Ethical Value Choies In Sport Situations. Research Quarterly for Exercise and Sport, 1999, Vol, No: 2, 170-178 en, L. . (1998). Kamu Ynetiminde Yozlamann nlenmesinde Ynetsel Etik Yaklam. (Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi). zmir. Tepe, H. (1999). Bir Felsefe Dal Olarak Etik. Dou Bat Dnce Dergisi, Felsefe Sanat ve Kltr Yaynlar, Say: 4. Ylmazatilla, E. (1999). Ahlak Etik Deerlerinin Oluturulmas, Alkanlk Haline Getirilmesi ve Yeni Bir letmede Uygulamas. (Gebze leri teknoloji Enstits, Mhendislik ve Fen bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). Kocaeli.
BALIKESRDE YABANCI TURSTLERN HASTANE BAVURULARININ DEERLENDRLMES r.Gr. Banu YILDIZ1 ZET Bu almann amac Balkesir iline gelen yabanc turistlerin salk kurulularna bavurma nedenlerini belirleyerek turizmin salk boyutuna dikkatleri ekmek ve gerekli nlemlerin alnmasna katkda bulunmaktr. Balkesir l Salk Mdrlnn izniyle 2000-2007 yllar arasnda Balkesir ilinde bulunan acil servislere ve ikinci basamak salk kurulularna bavuran yabanc uyruklu hasta kaytlarna ulalm ve ulalan kaytlar deerlendirilmitir. Aratrma sonularna gre yabanc hastalarn acil servise bavurma nedenlerinin banda trafik kazalarnn yer ald, bunu srasyla kalp krizi ve gda zehirlenmesinin takip ettii; ikinci basamak salk kurulularna bavurularnda ise kas-iskelet hastalklar, anksiyete bozukluklar, depresyon gibi psikolojik hastalklar ve st solunum yolu enfeksiyonlarnn daha yaygn olduu grlmektedir. Turistik blgelerde benzer almalarn yaplmas; turist sal asndan almann yapld blgenin deerlendirilmesini, blgesel farkllklarn ortaya karlmasn ve gerekli nlemlerin Salk Bakanl ile Kltr ve Turizm Bakanlnn i birlii iinde almalarn salayacaktr. Anahtar kelimeler: Turist sal, turist hastalklar, Balkesir 1.GR Uluslararas alanda seyahat edenlerin says her yl artmaktadr. Bu artta turizm amal yaplan seyahatlerin oran yksektir. Dnya Turizm rgt istatistiklerine gre uluslararas turist varlar 2009 ylnda 880 milyona ulamtr (UNWTO, 2009). 2010 ylnda uluslararas varlarn 1 milyara ulamas beklenmektedir. Buna paralel olarak seyahat ve seyahat edenlere bal salk riskleri de artmaktadr (WHO, 2009). Bu nedenle turist sal daha ok nem kazanmaya balam, snrl sayda da olsa baz almalar yaplmtr. Turist Sal turistlerin saln korumakla ilgili halk salnn yeni bir alandr (Pasini, 1989:77). Bu alan, turistik blgeler bata olmak zere, tm blgelerde seyahat edenlere salkl bir ortamn sunulmas, koruyucu salk hizmetlerinin salanmas, zellikle kiisel temizlik, temiz gda, evrenin korunmas, kazalarn nlenmesi, ilkyardm ve acil tbbi bakm konularn iermektedir (Baydar, 2001:24). Bu almann amac yabanc turistlerin salk kurulularna bavurma nedenlerinin belirlenmesidir. alma iki blmden olumaktadr. almann birinci blmnde turistlerin salk sorunlar ve turistlerin salk sorunlarnn belirlenmesine ynelik literatrdeki almalar incelenmi; ikinci blmnde ise 2000-2007 yllar arasnda, Balkesir ilinde bulunan acil servislere ve ikinci basamak salk kurulularna bavuran yabanc uyruklu hasta kaytlar deerlendirilmi, sonu ve neriler sunulmutur. Konuyla ilgili olarak Balkesir l Salk Mdrlnden izin alnmtr.
1
Balkesir niversitesi, Erdek Meslek Yksekokulu
BALIKESRDE YABANCI TURSTLERN HASTANE BAVURULARININ DEERLENDRLMES
101
2.TURSTLERN SALIK SORUNLARI Turistlerin karlatklar salk sorunlar ok eitlidir. Bu sorunlar, seyahatin neden olduu sorunlar, hastalk tanmas, gezilen blge ile ilgili risk, turistin kendisinden kaynaklanan sorunlar olmak zere drt grupta incelenebilir (Gler ve obanolu, 1994: 26). 2.1.Seyahatin Neden Olduu Sorunlar Seyahatle ilgili salk sorunlar, seyahatin niteliine, amacna, ulam trne, yolculuun yapld destinasyona, seyahati yapan kiinin salk durumuna gre deiiklik gsterir. Seyahate bal salk sorunlarnn banda hareket hastal gelir. Hareket hastal, ksa srede deiik tatlara binilmesiyle, deniz tutmas, tat tutmas eklinde kendini gsterir. ocuklarda daha sk grlr ve grlme skl yala azalr (Gler ve obanolu, 1994:36). Yerkrenin uzak noktalar arasnda yaplan uak yolculuklar insan biyoritminin bozulmasna neden olmakta; uykusuzluk, yorgunluk, bitkinlikle seyreden yolculuk hastal denilen Jet-Lag hastal olumaktadr (Akdur ve dier., 2001:5). Bir dier nemli salk sorunu da uzun sreli yolculuklarda hareketsizlie bal olarak bacaklarda oluan ve zellikle yal, kalp veya eker hastas kiilerde rastlanan phtlama sorunudur. Seyahat srasnda en sk karlalan enfeksiyon hastal ise besin zehirlenmeleridir (Seyahat Hastalklar, 2009). Yol boyunca karlalabilecek en byk risk ise trafik kazalardr. Uluslararas bir aratrmaya gre, 2020 ylnda trafik kazalar lm nedenleri arasnda nc sraya ykselecei belirtilmitir(Trafik Kazalarnn nlenmesine likin Dnya Raporu, 2004). Yabanc turistlerin kart trafik kazalar, yaralanmalara bal lm nedenleri arasnda da ilk srada yer almaktadr ( Wilks ve Oldenburg, 1995; Wilks, Barry, Ian, 1999). Ayrca yaplan almalar, trafik kazalarnn yabanc turistler arasnda yerli halka gre daha yaygn olduunu gstermektedir (Carey,1996; Summala,1998; Petridou ve Eleni,1999; Wilks et al., 1999; Yannis, 2007). Trafik kazalarndan sonra dier nemli risk ise kalp ve damar hastalklardr. Her yl 17 milyon kii bu hastalklardan dolay kaybedilmektedir (Karpuz, 2007: 51). 2.2. Hastalk Tanmas Turistlerin karlatklar nemi salk sorunlarndan biri bulac hastalklara yakalanma riskleridir. Turist gezdii blgelere hastalk tayabilecei gibi, bu blgelerden ald hastalklar lkenin ve dnyann baka blgelerine tayabilir (Akdur ve dier., 2001:6) Seyahat (turist) diyaresi, turistlerde en fazla grlen bulac hastalktr (Kemmerer 1998: 184; Rack ve dier., 2005: 248; WHO, 2009). Seyahat diyaresi aratrmalarnda Gney Asya, Afrika yksek riskli; Gney ve Orta Amerika, Gneydou Asya, Pasifik orta riskli; Kuzey Amerika, Kuzey ve Orta Avrupa, Avustralya ve Yeni Zelanda dk riskli blgeler olarak belirlenmitir (Greenwood vd. 2008: 225). Ayrca Asya lkelerini ziyaret edenlerde Afrika, Gney ve Orta Amerikay ziyaret edenlere gre hem diyare hem de solunum rahatszlklarnn oran daha fazladr. Asya lkelerinden zellikle
102
Hindistan ziyaret edenlerin seyahat diyaresine yakalanma ihtimalleri daha yksektir (Redman vd. 2006: 203). Seyahat srasnda en sk karlalan dier enfeksiyon hastalklar, stma, sar humma, kolera, hepatit A ve B, tifo, zatrree, HIV ve griptir (Herk vd. 2004:3; WHO 2009). Ayrca gidilen blgenin ekolojik yapsna bal olarak gelien alerjik deri enfeksiyonlar, solunumla ya da cinsel yolla bulaan hastalklar da grlmektedir (Uluslararas Yolculuk ve Salk, 2009; WHO 2009). 2.3.Gezilen Blge ile lgili Riskler Dnyann farkl blgelerinde deiik salk sorunlar ile karlalabilinmektedir. Kimi lkelerde bu sorunlar blgeden blgeye de nemli farkllklar gsterebilmektedir. Salk sorunlarnn daha ok gelimi lkelerden gelimekte olan lkelere doru yaplan seyahatlerde ortaya kt grlmektedir. Risk faktrleri destinasyona, destinasyondaki gezilecek yerlere, seyahatin amacna, kalnan srenin uzunluuna, konaklanacak yere gre deimektedir. rnein egzotik destinasyonlara giden turistlerde hayvanlardan kaynaklanan kazalara maruz kalma riski artmaktadr (Jong, 1998: 249). Sahra alt Afrika, Msr, in, Dou Asyada zellikle Tayvan ve Singapur, Hindistan, Pasifikteki tropikal adalar, Gney Amerika seyahatte salk ynnden riskli blgelerdir (Uluslararas Yolculuk ve Salk, 2009; Rack vd., 2005: 248). 2.4. Turistin Durumuyla lgili Salk Sorunlar Seyahat srasnda ya da tatil yerinde, salk sorunlaryla karlama riskinin dierlerine gre daha yksek olduu grup, riskli turist grubu olarak adlandrlr. Tatilin yaplma ekline (da, yat, aktiviteye ynelik turizm vb.) veya seilen tatil yresinin zelliine (ar scak, yksek basnl vb.) gre risk tayan gruplar deiiklik gstermektedir (Riskli turistler, 2009). Daha nceden kalp, romatizma, diyabet gibi akut ya da kronik hastal ve psikolojik rahatszl olanlar zel nem tar. Gebeler asndan da turizmle ilgili sorunlar ve risk fazladr (Gler ve obanolu, 1994). Riskli turistler; kronik hastal olanlar, genler, yallar, psikiyatrik problemi olanlar olarak gruplandrlabilir (Riskli turistler, 2009). Kronik hastal olanlar: Kronik hastal olan turistin normal yaam dzeninin deimesi, farknda olmadan nemli risklerle karlamasna neden olmakta, bazen hastal iddetlenmektedir. Ayrca srekli kulland ilalar bulamamas dhil birok faktr tedavi standardn drebilmektedir (Riskli turistler, 2009) Genler: Ar aktivite gsteren grup olmalar nedeniyle genlerin trafik kazalarna, zellikle motosiklet kazalarna, ar spor aktivitelerine(rafting, dalglk, yama parat) bal yaralanmalara maruz kalma riskleri daha yksektir. Ar alkol alm, dzensiz yemek yeme, dzensiz uyku, yeni eyler deneme arzusu yine genler arasnda salk sorunlarnn ortaya k nedenleri arasndadr. Yallar: Emekli olduktan sonra ksmen daha iyi ekonomik duruma ve bo zamana sahip olan yallar, kendilerine salanan fiyat avantajlarnn etkisiyle de turistik etkinliklere daha ok katlmaktadrlar. Kronik hastala sahip olma olaslklar daha fazla
103
olan yallar, evre koullarna, scaa, yiyeceklere kar daha duyarldrlar. Ayrca kazalardan ve yaralanmalardan etkilenme riskleri de daha yksektir. Psikiyatrik Problemi Olanlar: Kltr oku, seyahat travmas, iklim deiiklii gibi unsurlar psikolojik sorunlar olan kiilerde duraan giden psikiyatrik problemin atak oluturmasna neden olabilmektedir. (Riskli turistler, 2009). 3.TURSTLERN SALIK SORUNLARI LE LGL ARATIRMALAR Uluslararas literatre bakldnda turistlerin en yaygn salk sorunlar, kalp krizi(Paixao vd.1991), beslenme ile ilgili hastalklar (Cossar, 1991), gne yan (Ross ve Sanchez, 1990) ve cinsel yolla bulaan hastalklardr (Daniel vd., 1992). Dier yaygn hastalklar, jet lag (Dardick, 1992) cilt problemleri (Kelsall ve Pearson, 1992; Lockwood ve Keystone, 1992), diyare (Bryant vd.1991; Mathews vd. 1991; Redman vd., 2006; Oundo, vd. 2008) olduu yaplan almalarda grlmektedir. Trkiyede turistlerin salk sorunlarnn belirlenmesine ynelik ilk alma, 1988 yl turizm sezonunda Antalyada yaplan bir anket almas ile salk oca ve hastane kaytlarnn deerlendirilmesidir. almaya gre turistlerin salk kurumuna bavuru gerektiren sorunlarnn banda %33 ile bulac hastalklar yer alm, bunu %28 ile travmalar izlemitir (Evci ve Tezcan, 2005: 315). Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan 1994, 1996, 1998 yllarnda yabanc ziyaretiler anketinde yeralan salkla ilgili sorularn cevaplarna gre, Trkiyeye gelen yabanc ziyaretilerin, salk sorunuyla karlaanlarn byk kesiminde salk sorunlarnn banda, yine bulac hastalklar gelmektedir. Anket sonularna gre, bulac hastalklar 1994 ylnda %9.12, 1996 ylnda %10.14 ve1998 ylnda %13.95 olarak saptanmtr (Evci ve Tezcan, 2005: 316). Tablo 1de yabanc turistlerin karlam olduklar salk sorunlar karlatrmal olarak verilmitir. Tablo 1.Trkiyeden k Yapan Ziyaretilerin Karlam Olduklar Salk Sorunlarnn Dalm Karlalan Salk Sorunu 1994 (%) 1996 (%) 1998 (%) Salk sorunu olmayan 86.1 86.95 82.32 Toplam salk sorunu 13.9 13.05 17.68 Bulac Hastalklar 9.12 10,14 13.95 Dier Hastalklar 4.78 1,70 1.90 Kronik hastalklar 0.78 1.14 Kaza ve travmalar 0.43 0.69 Kaynak: Kltr ve Turizm Bakanl Verileri 1996-1998. Yeni bir yaplanma olarak Salk Bakanl bnyesinde kurulan Turizm Sal ubesi tarafndan Ocak 1999da 80 l Salk Mdrl aracl ile yaplan aratrmada, turizm mevsiminde ortaya kan salk sorunlar ve turizm saln gelitirmek iin nelerin gerekli olduu sorgulanmtr. Bulgular incelendiinde cevap veren illerin %70inde turizm mevsiminde bulac hastalklarn ortaya kt ve bunu trafik kazalarn izledii grlmektedir. llerin %57sinde turizm mevsiminde hizmet sunumunda salk hizmetinde alt yap eksiklii sorunu , %44nde ise yabanc dil bilen personel eksiklii sorunu ortaya kt grlmektedir. llerin %68inde turizm sal konusun-
104
da eitilecek kiiler olarak ncelikle hekim ve dier salk personelini belirtmilerdir (Yeni Bir Kavram: Turizm Sal, 2009). Bunu takiben Salk Bakanl 2000 yl ncelikleri arasnda yer alan ve Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl koordinesinde Salk Turizmi ve Turizm Sal Projesi, 11 ubat 2000 tarihinde Salk Bakanl ve Turizm Bakanl ile i birliinde yrtlmeye balanmtr (Yeni Bir Kavram: Turizm Sal, 2009). Turistlerin salk sorunlarnn belirlenmesi amacyla yaplan bir dier alma 15 Mays-15 Ekim 2001 ve Ocak-Mart 2002 tarihleri arasnda Afyonkarahisar, Antalya, Bolu, Bursa, Erzurum, zmir, Mula ve Nevehirde rnee kan ve aratrmay kabul eden 229 tesis, 2743 turist ve salk kurulular zerinde anket yntemiyle (2803 hasta kayd) yaplmtr. Drt farkl turizm yresinde deerlendirmeye alnan turist salk kaytlarnda oraya kan tan/ yaknmalarn yrelere gre dalmlar yledir: Yaz turizmi yrelerinde deerlendirilen kaytlarda tanlarn ilk be srasnda; solunum sistemi hastalklar, kulak yaknmalar, gastroenteritler, travmalar/yaknmalar ve alerjik reaksiyonlar, Din ve kltr turizmi ve termal turizm yrelerinde ise ilk srada travmalar, gastroenteritler ve solunum sistemi hastalklar, K turizmi yrelerinde ise tanlarn ilk iki srasnda travmalar/yaralanmalar ve bunu solunum sistemi hastalklar izlemektedir (Evci ve Tezcan, 2005a:107). Baka bir alma ise Antalyada 2003-2004 yllarnda acil servise bavuran 961 yabanc hasta kayd zerinden yaplmtr. alma sonularna gre turistlerin en fazla travma, dolam ve kronik hastalklardan dolay hastaneye bavurduklar grlmektedir (Eray ve dier., 2008). Grld gibi, literatrde turistlerin salk sorunlarna ilikin almalar bulunmaktadr. Ancak, turizmin turist sal etkilerini bir btn olarak ortaya koyan ve lkeyi temsil edecek almalara ulalamamtr. 4.Ama Balkesir ili doal gzellikler, tarihi-kltrel deerler ve ifal termal kaynaklar ynnden zengin, turistik bir ilimizdir. 2007 yl verilerine gre, Balkesirde turizm iletme belgeli tesislerde 204 379 yabanc, 681 911 yerli olmak zere toplam 886 290 geceleme yaplmtr (Konaklama statistikleri Blteni, 2007). Bu alma, Balkesir iline gelen yabanc turistlerin salk kurulularna bavurma nedenlerini belirleyerek turizmin salk boyutuna dikkatleri ekmek, ulalan sonulardan hareketle turist saln gelitirici nerilerde bulunmak amacyla gerekletirilmitir. 5.Yntem Balkesir ilinde bulunan salk kurulularna bavuran yabanc turistlerin salk kaytlar aratrmann evrenini oluturmutur. Aratrma, Balkesir l Salk Mdrlnn
105
izniyle 2000-2007 yllar arasnda Balkesir ili snrlar ierisinde bulunan acil servislere bavuran yabanc uyruklu hasta kaytlar (231hasta kayd) ve Balkesir, Balkesir Atatrk, Balkesir Gs Hastalklar, Edremit, Bandrma Gven Karahan, Bandrma Kapda, Burhaniye, Gnen, Bigadi, Sndrg, Erdek Neyyire Stk, Edremit Kazda devlet hastanelerindeki yabanc uyruklu hasta kaytlar(760 hasta kayd) zerinde uygulanmtr. Toplanan veri kayna bakmndan ikincil verilerin deerlendirilmesi yaplmtr. Alnan veriler yabanc turistlerin acil servise bavurma nedenlerine, ikinci basamak salk kurulularnda ise bavurulan blmlere ve tanlara gre tp doktorundan yardm alnarak snflandrlmtr. 6.Aratrma Bulgular ve Tartma Yabanc turistlerin acil servise bavurma nedenlerine bakldnda ilk srada trafik kazalarnn olduu, bunu srasyla kalp krizi ve gda zehirlenmesinin takip ettii grlmektedir(Tablo 2). Bu sonular Antalyada yaplan bir alma sonularyla benzerlik gstermektedir (Eray ve dier., 2008). Tablo 2.Yabanc Turistlerin Acile Geli Nedenlerinin Dalm(2000-2007) Bavurma nedenleri (tan / Bavuru tehis) Nedenleri(tan/tehis) Say % Say % Trafik kazas shal 7 3 78 34 Kalp krizi eker hastal 7 3 22 10 Gda Zehirlenmesi Akcier demi 6 3 20 9 Baylma Alkol bamls 6 3 15 6 Astm 14 6 ntihar giriimi 5 2 Sinir hastal (nrolojik) Bcek sokmas 4 2 10 4 Mide hastalklar Tansiyon 3 1 10 4 Yaralanma 10 4 Depresyon 3 1 Tansz ate 9 4 Boulma 2 1 Toplam 231 100
Yabanc turistlerin ikinci basamak salk kurulularna bavurduklar branlarn banda dahiliye, ikinci olarak fizik tedavi ve rehabilitasyon geldii; bunlar srasyla psikoloji, kulak, burun, boaz ve nroloji branlarnn takip ettii grlmektedir(Tablo 3).
106
Tablo 3: Yabanc Turistlerin kinci Basamak Salk Kurulularna Bavurduklar Branlarn Dalm(2000-2007)
Branlar Dahiliye Fizik tedavi ve rehabilitasyon Psikoloji-psikiyatri Kulak, burun, boaz Nroloji Kadn doum Gs hastalklar Genel cerrahi Say 236 122 69 60 51 37 32 30 % 31 16 9 8 7 5 4 4 Branlar Gz Di Travmatoloji Cildiye Kardiyoloji roloji Kpek, bcek srmas Toplam Say 28 25 24 18 15 10 3 760 % 4 3 3 2 2 1 100
Yabanc turistlerin hastaneye bavuru tanlarnn dalmna bakldnda, kas-iskelet hastalklar, anksiyete bozukluklar, depresyon gibi psikolojik hastalklarn ve st solunum yolu enfeksiyonunun daha fazla olduu grlmektedir. Bunu srasyla ba ars, ba dnmesi, migren, hipertansiyon, barsak enfeksiyonunun takip ettii, dier hastalklar iin bavurunun daha az olduu grlmektedir(Tablo 4). Bu sonular yabanc uyruklu hastalarn daha ok kronik hastalklardan dolay hastaneye bavurduklarn gstermektedir. Dier yaygn bavurularn ise barsak enfeksiyonu ve st solunum yolu enfeksiyonlar iin olduu grlmektedir. Tablo 4.Yabanc Turistlerin kinci Basamak Salk Kurulularna Bavuru Tanlarnn Dalm (2000-2007)
Tanlar Kas-iskelet hastalklar Anksiyete bozukluklar, depresyon st solunum yolu enfeksiyonu Ba ars, ba dnmesi, migren Hipertansiyon Barsak enfeksiyonu Genel dahili muayene Gebelik, doum,jinekolojik enfeksiyon Ar(genel) KOAH, ASTIM, akcier enfeksiyonu Guatr, troid, karn ars Grme problemleri, gzde yanma, ar Di Kemik ve eklem travmalar Diyabet Cilt yan, gne arpmas Mide, gastrit, lser Kronik bbrek hastal Anemi Kalp yetmezlii, arpnt, gs ars drar yollar enfeksiyonu Kpek, bcek srmas Toplam Say 122 69 60 51 48 46 38 37 35 32 30 28 25 24 19 18 18 16 16 15 10 3 760 % 16 9 8 7 6 6 5 5 5 4 4 4 3 3 3 2 2 2 2 2 1 100
107
7. SONU VE NERLER Aratrmada Balkesir ilinde acil servis ve ikinci basamak salk kurulularnn yabanc hasta kaytlar incelenmitir. Aratrma sonularna gre acil servise gelen yabanc hastalarn hastaneye bavurma nedenlerinin byk oranda trafik kazalarndan dolay olduu grlmektedir. Uluslararas alanda yaplan almalar da yol boyunca karlalabilecek en byk riskin trafik kazalar olduunu gstermitir. Ayrca uluslararas turist kazalar, yaralanmalara bal lm nedenleri arasnda ilk srada yer almaktadr. Az gelimi ve gelimekte olan lkelerde trafik kurallarna yeterince uyulmad ve karayollarnn yetersiz olduu bilinmektedir. Bu nedenle trafik kazalar hem turizm hem de ulatrma otoritelerinin ilgilenmesi gereken bir konudur. Acil servise gelen yabanc hastalarn, trafik kazalarndan sonra bavuru nedeni srasyla kalp krizi ve gda zehirlenmesinin olduu grlmektedir. Gda zehirlenmesi, yiyeceklerin temizlik standartlarna uyulmad ve kalitesiz konaklamann olduu blgelerde daha fazla grlmektedir. kinci basamak salk kurulularnn yabanc hasta kaytlarnda bavurularn srasyla dahiliye, fizik tedavi ve rehabilitasyon, psikoloji ve kulak, burun, boaz blmlerine olduu; konulan tanlarn ise srasyla kas-iskelet rahatszlklar, anksiyete bozukluklar, depresyon, st solunum yolu enfeksiyonu, ba ars, ba dnmesi, migren, hipertansiyon, barsak enfeksiyonu olduu grlmektedir. Bu bulgulardan hareketle yabanc turistlerin daha ok kronik hastalklardan dolay hastaneye bavurduklarn grlmektedir. Bu sonular Eray ve arkadalarnn almasyla paralellik gstermektedir. Turistlere verilen hizmetler ve salk sorunlar konusunda bilgi toplanmasn olanakl klacak bir kayt sistemi yoktur. Turistlerin salk sorunlar ve salk hizmetlerinden ne kadar yararlandklar konusunda bilgi edinebilecek bir kayt sisteminin olmas, hizmetlerin planlanmas ve yrtlmesi asndan yararl olacaktr. Ayrca bu alanda uluslararas i birlii ve bilgi paylam da yaplmaldr. (Akdur, Turizm Sal Hizmetleri; Gler ve obanolu,1994) Yabanc turistlerin her trl salk hizmeti seyahat ettikleri lkenin mevcut salk sistemi zerinden yrtlmek zorundadr. Turistlere hastalanmalar hlinde, kaliteli bir salk hizmeti sunabilmek iin seyahat edilen lkenin iyi organize olmu bir salk hizmet ana sahip olmas gerekir. Yabanc turistlere iyi bir salk hizmeti sunabilmek iin uluslararas balantlar kurularak ilgili lkelerle salk sigortas anlamalar yaplmas gerekir. Turistlerin, salk raporlar varsa yanlarnda bulundurmalar, gidilecek blgede salgn hastalk tehlikesine kar alanmalar, lkenin salk sistemi, hastalanmalar hlinde bavuracaklar salk kurulular, ilalarn nereden ve nasl temin edecekleri, salk yardm isteyebilecekleri telefon numaralar gibi konularda bilgilendirilmeleri gerekir (Akdur, Turizm Sal Hizmetleri) Sonu olarak turizm, kiiler ve toplumlar iin salk da dhil olmak zere ekonomik, sosyal birok bakmdan yararl bir etkinliktir. Seyahat etmenin bal bana bir risk olduu dnldnde, risklerin mmkn olduu kadar azaltlmas ve turistin salkl bir ekilde seyahatini tamamlayp lkesine dnmesinin salanmas, hastalandnda kaliteli salk hizmetinin sunulmas temel ama olmaldr(Grs, 1997).
108
Hastane kaytlarndan yabanc uyruklu hastalarn demografik zelliklerine (ya, cinsiyet, milliyet vb. bilgilere) ve hastanede kal srelerine ynelik bilgilere tam olarak ulalamam olmas bu almann kstllklardr. Kstllklarna ramen bu almann ileride yaplacak benzer almalarda yararlanlmas beklenir. Turistik blgelerde benzer almalarn yaplmas, almann yapld blgenin turist sal asndan deerlendirilmesini, turist sal asndan blgesel farkllklar ortaya karlmasn ve gerekli nlemlerin alnmasn salayacaktr. Turistlerin salkl bir ekilde seyahatlerini tamamlamalar ve gerekli nlemlerin alnmas iin Salk Bakanl ile Kltr ve Turizm Bakanlnn i birlii yapmas gerekmektedir. KAYNAKA Akdur, R. (2001 ). Turizm Sal Denetiminde Deneti Davranlar, Haz. Zinnet Ouz, Didem Evci, Mustafa zdemir, enol entrk, Sefer Aycan, Turizm Sal Eitimi Kitab, Ankara: Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl. Akdur, R. Turizm Sal Hizmetleri Ve lke Salk Sistemi Eriim tarihi:17.08.2009, http:/www.recepakdur.com/getfile.asp?filepdf. Baydar, S. (2001). Turizm Mevzuat, Hazrlayanlar: Zinnet Ouz, Didem Evci, Mustafa zdemir, Turizm Sal Eitimi Kitab, Ankara: Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl. Bryant, H.E., Csokonay, W.M., Love, M. ve Love, E.J. (1991). Selfreportedi llness and Risk Behaviours Amongst Canadian Travellers While Abroad. Canadian Journal of Public Health, 82(5), ss.316-319. Carey, M. ve Aitken M.,(1996).Motorbike Injuries Bermuda: A Risk for Tourists Annals of Emergency Medicine. 28(4):424-429. Cossar, J.H., Reid, D. ve Fallon, R.J.(1990). A cumulative review of studies on travellers, their experience of illness and the implications of these findings. Journal of Infection, 21(1), ss:27-42. Daniels, D.G., Kell, P., Nelson, M.R. ve Barton, S.E. (1992). Sexual behaviour amongst travellers: A study of genitourinary medicine clinic attenders. International Journal of STD & AIDS, 3( 6 ) , ss:437-438. Dardick, K.R. (1992). Travel medicine: general advice and medical kit. Medical Clinics of North America, 76(6), ss:1261-1276. Eray, O., Kartal, M., Skka N., Goksu E., Yiit .E., Gngr F.(2008). Characteristics of tourist patients in an emergency department in a Mediterranean destination. European Journal of Emergency Medicine. 15(4), ss:214-217. Evci, E.D., Tezcan, S. (2005). Kreselleme ve Turizm Sal, I. anakkale Turizm Biyenali, ss.315-323. Evci, E.D., Tezcan, S. (2005a). Farkl Turizm Yrelerindeki Baz Konaklama Tesislerinin Salk Asndan Deerlendirilmesi ve Turistlerin Salk Sorunlar, nn niversitesi Tp Fakltesi Dergisi, 12(2), ss. 99-109. Greenwood, Z., Black J. , Weld L., Brien D.O., Leder K. , Pandey P., Schwartz E., Connor B.A, Brown G., Freedman D.O, Torresi J..(2008), Gastrointestinal Infection Among International Travelers Globally, Journal of Travel Medicine, 15, (4), ss.221228.
109
Gler, . ve obanolu, Z. (1994), Turist Sal, Salk Bakanl Salk Projesi Genel Koordinatrl Yayn, evre Sal Doal Kaynak Dizisi, No:25, Ankara: Aydodu Ofset. Grs, G.(1997). Turistin riskini azaltmalyz, Eriim tarihi:14.08.2009, http://www.milliyet.com.tr/1997/07/18/entel/entel.html. Herck K. V., Castelli, F., Zuckerman J., Nothdurft, H.,Damme P. V., Dahlgren, A.L., Gargalianos,P., Vlez, R.L., Overbosch, D., Caumes E., Walker E, Gisler S., ve Steffen R. (2004), Knowledge, Attitudes and Practices in Travel-related Infectious Diseases: The European Airport Survey, Journal of Travel Medicine, Volume 11, (1), ss:38. Jong, E.C.(1998). Immunzatons For Internatonal Travel, Infectious Disease Clinics of North America, 12, (2), ss.249-266. Karpuz, H. (2007). Salk Harcamalar ve Dislipidemi, Clinic Medicine, 2007;3 (3):5051. Kelsall, B.L. ve Pearson, R.D. (1992). Evaluation of skin problems.Infectious Disease Clinics of North America, 6(2), ss:441-472. Kernrnerer T., Cetron M.., Harper L., and Kozarsky P.E.(1998), Health Problems of Corporate Travelers:Risk Factors and Management, JTravel Med, 1998; 5:184-187. Konaklama statistikleri Blteni (Turizm letme Belgeli) 2007. T.C. Kltr ve Turizm Bakanl. Lockwood, D.N., ve Keystone, J.S. (1992). Skin problems in returning travelers. Medical Clinics of North America, 76(6), ss:1393-1411. Mathews, D.S., Pust, R.E. ve Cordes, D.H. (1991). Prevention and Treatment of Travelrelated Illness. American Family Physician, 44(4), ss.1343-1358. Oundo, J., Kariuki, S., Boga, H., Muli, F. ve Iijima, Y.(2008), High Incidence of Enteroaggregative Escherichia coli Among Food Handlers in Three Areas of Kenya: A Possible Transmission Route of Travelers' Diarrhea, Journal of Travel Medicine. 15(1), ss.31-38. Paixao, M.L., Dewar, R.D. ve Cossar, J.H.. (1991). What do Scotsdie of when abroad? Scottish Medical Journal, 36(4), ss:114-116. Pasini W. (1989). Tourist health as a new branch of public health, World Health Stat ,42(2), ss:77-84 Petridou, E., Nick D., Alkistis S. ve Dimitrios T. (1999). Are traffic injuries disproportionally more common among tourists in Greece? Struggling with incomplete data. Accident Analy Prev, 31, ss.611615. Rack J., Wichmann O, Kamara B, Gnther, M., Cramer, J., Schnfeld C.,Henning T., Schwarz U., Mhlen, M., Weitzel,T., Jnicke, B.F, Foroutan B., ve Jelinek T. (2005). Risk and Spectrum of Diseases in Travelers to Popular Tourist Destinations, Journal of Travel Medicine, 12, (5), ss:248-253. Redman, C. A., Alice M.L., Eleanor W. ve Eric W. (2006). Diarrhea and Respiratory Symptoms Among Travelers to Asia, Africa, and South and Central America From Scotland. Journal of Travel Medicine, 13, (4), 2006, ss:203211. Riskli turistler, Eriim tarihi:14.08.2009, http://www.touristhealth.com/risk.htm. Ross, S.A. ve Sanchez, J.L. (1990). Recreational sun exposure in Puerto Rico: Trends and cancer risk awareness. Journal of the American Academy of Dermatology, 23(6), ss:1090-1092.
110
Seyahat Hastalklar, Eriim tarihi: 28.09.2009, http://www.internationalhospital.com.tr/newsDetail.asp?intHaberId=645 Summala, H.(1998). American drivers in Europe: different signing policy may cause safety problems at uncontrolled intersections, Accident Analysis and Prevention, 30, ss. 285289. Trafik Kazalarnn nlenmesine likin Dnya Raporu, (2004) Eriim Tarihi: 14.08.2009 http://www.trafik.gov.tr/trafik_guvenligi/trafik_guvenligi_dunya.aspx. Uluslararas Yolculuk ve Salk, Eriim Tarihi:14.08.2009 http://www.iskenderiye.com/saglik/saglik_hastalik_bilgi.asp?sirano=111223. UNWTO, (2009), World Tourism Organisation, Eriim tarihi: 14.08.2009, http://unwto.org/facts/eng/pdf/barometer/UNWTO_Barom09_2_en_excerpt. Wilks, J., Oldenburg, B. (1995). Tourist health: The silent factor in customer service. Australian Journal of Hospitality Management, 2, ss.13-23. Wilks , J., Barry W. ve Ian J. F.(1999). International tourists and road safety in Australia: developing a national research and management programme. Tourism Management Volume 20, (5), ss:645-654. -WHO,(2009), International travel and health http.www.who.intithITH_2009.pdf. Yannis , G., John G. ve Eleonora P. (2007), Accident risk of foreign drivers in various road environments. Journal of Safety Research, 38, ss.471480. Yeni Bir Kavram: Turizm Sal, Eriim tarihi:23.07.2009, http://www.saglik.gov.tr/extras/temelcevreprojeler/turzim_sa.htm.
NiVERSiTE RENCiLERiNiN ALIMA HAYATINDA KARILAABiLECEKLERI CiNSiYETE DAYALI AYRIMCILII ALGILAMALARINA YNELiK BiR ARATIRMA Yrd. Do. Dr. Kamil UNUR1 Yeliz ULUSAN2 ZET Cinsiyet her alanda olduu gibi alma yaamnda da tartma alan olmu ve aratrmaclarn zerinde nemle durduklar bir konu haline gelmitir. Bu almada niversite rencilerinin alma hayatnda yaanan veya yaanabilecek cinsiyet ayrmclyla ilgili alglarnn kefedilmesi, eer varsa eksikliklerin ve rencilerin bu durumu alglay biimlerinin ortaya karlmas amalanmtr. Aratrma sonucunda erkek rencilerin, cinsiyet ayrmn kendileriyle ok az ilgiliymi gibi algladklarn, alma hayatnda cinsiyete dayal engellerle karlamayacaklarn, kz rencilerin ise erkeklere nazaran cinsiyete dayal engellerle karlaabileceklerini dndkleri ve her iki grubunda alma hayatnda cinsiyet ayrmyla karlamalar durumunda mesleki kariyerlerinin bu durumdan olumsuz ynde etkileneceini ifade ettikleri belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: Cinsiyet ayrmcl, renci alglamalar. LTERATR Ayrmclk szc, kavram olarak ayrt etmek anlamna gelmektedir. Ayrmclk; insanlarn cinsiyet, dil, din, renk, rk ya da etnik kken gibi nedenlerle farkl muameleye tabi tutulmasdr. e almada, cret demede ya da eitli kamu olanaklarndan yararlandrmada kiilere kar ad geen faktrlere gre farkl uygulamalarn gerekletirilmesidir (Demir ve Acar, 2002:54). Cinsiyete dayal ayrmclk ise bir kadna cinsiyetine dayal olarak bir erkee davranldndan daha olumsuz ya da daha az olumlu davranlmas veya eitliki gzken davran ve uygulamalarn kadn zerinde ayrmc etki yaratmasdr (Yksel, 2000: 95). Kadnlar, alma yaam, eitim, salk, sosyal gvenlik ve siyaset gibi genel olarak toplumsal yaama katlm salayan dier alanlarda cinsiyet veya ayrmclk temelli eitli engellerle karlamaktadrlar. Bu durum bu kesimin bir yandan igc piyasalarna, gelir getirici faaliyetlere, eitim ve retim imknlarna ulamnda zorluklar yaamasn getirirken, dier yandan da toplumsal ve evresel alar kurmasnda engeller oluturmaktadr (akr, 2008:26). Cinsiyet ayrmcl; kiilerin cretlerini, amalarn, isteklerini ve grlerini snrlamaktadr. Kiiler zellikle de kadnlar, alma yaamnda ie ilk alnlarndan itibaren gerek ataerkil aile yapsndan gerekse toplumlarn kadna ykledikleri rolden kaynaklanan bir ayrmcla tabi tutulmakta ve alma hayatnda ikincil konumda deerlendirilmektedirler.
1 2
Mersin niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Y.O. Mersin niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Turizm letmecilii ve Otelcilik Anabilim Dal
112
Bireyin zellikle de kadnlarn alma yaamnda bekledii ykselme, yetki ve cret gibi sonular elde edebilmesinin nn kesen ve kendisinden kaynaklanmayan engellerin banda; kalplam nyarglar ve bak alar, irket uygulamalar (ie alm ve crette ayrmclk yaplmas gibi), bir rehbere sahip olamama, aile meseleleri ve iletiim a eksiklii gelmektedir (Sipe, Johnson ve Fisher, 2009 340). Aratrma da bu bilgiler nda henz mezun olmam niversite rencilerinin alma hayatnda cinsiyet ayrm yaama olaslklarn, bakalarnn (kadnlarn ve erkeklerin) cinsiyet ayrm yaama olaslklarn ve bu cinsiyet ayrmndan - eer gerekten olursa-; kariyerlerinin ne derecede etkileneceini belirtmeleri istenmitir. Cinsiyet faktrnn, rencilerin i yerlerindeki cinsiyet sorunlarn alglay biimleri zerinde etkili olup olmad ortaya karlmaya allmtr. Dahas, almada rencilerin cinsiyet ayrmnn olas potansiyel etkilerini, ayn artlar altnda olan bakalarna oranla nceden kestirebilme olaslklar tespit edilmeye allmtr. YNTEM Aratrmann amac; Mersin ve Dzce niversitelerinde lisans renimine devam eden nc ve drdnc snf turizm blm rencilerinin alma hayatndaki cinsiyet ayrm konusuna bak alarna ilikin grlerini belirlemektir. Bu dorultuda ayrca cinsiyet faktrnn, rencilerin mesleki kariyerleri zerinde ne lde etkili olup olmayaca konusundaki alglar da belirlenmeye allmtr. nc ve drdnc snf turizm blm rencilerinin seilmesinin nedeni; bu rencilerin en azndan sektrde staj yapm olmalar nedeniyle alma hayatna yabanc olmamalardr. Elde edilen veriler, rencilerin cinsiyetle ilgili konularda alg biimlerinin netletirilmesi, olas cinsiyet ayrmnn kendi kariyerlerini de etkileyebileceinin farkna varmalarnn salanmas ve cinsiyet ayrm gereine kar bilinlenmeleri asndan nem tamaktadr. almann bulgular ayn zamanda cinsiyet ayrmna ynelik dzeltici plan ve program hazrlamak isteyen yneticilere, bilgi verme ve yol gsterme asndan da katk salayacaktr. niversite rencilerinin alma hayatlarnda karlaabilecekleri cinsiyet ayrmclna ynelik grlerini ortaya karmak amacyla yaplan aratrmada, aadaki sorularn yant aranmaktadr. 1. rencilerin alma hayatnda kendilerinin karlaabilecekleri cinsiyet ayrmclna ynelik grleri nelerdir? 2. rencilere gre alma hayatnda kadnlarn erkeklere ve erkeklerin kadnlara kyasla cinsiyet ayrm yaama olaslklarna ilikin grleri nelerdir? 3. Eer renciler alma hayatnda cinsiyet ayrmclyla karlarlarsa bu durumun mesleki kariyerlerini hangi alardan etkileyeceini dnmektedirler? Aratrmada veri toplama arac olarak anket formu kullanlmtr. Anket formu literatrde daha nceden uygulanm benzer aratrmalardan Carr, P. L., Szalacha, L., Barnett, R., Caswell, C., ve Inui, T. (2003) Cinsiyet Sorunlar Aratrmas balkl anket formundan ve Mayatrkn (2006) alma Yaamnda Cinsiyete Dayal Ayrmclk ve Bir Uygulama adl almasndan yararlanarak nce taslak olarak hazrlanmtr. Hazrlanan anket tasla zerinde retim yesinin grleri alnp d-
NVERSTE RENCLERNN ALIMA HAYATINDA KARILAABLECEKLERI CNSYETE DAYALI AYRIMCILII
113
zeltmeler yapldktan sonra 19 Nisan30 Nisan 2010 tarihleri arasnda Dzce niversitesinden nc ve drdnc snf toplam 50 turizm blm rencisi zerinde n test yaplmtr. n testten elde edilen geri bildirimlerden yararlanlarak ankete son ekli verilmitir. Bylece anketin kapsam geerlilii salanmtr ve anketin uygulanmasna geilmitir. Anket 10 Mays24 Mays 2010 tarihleri arasnda Mersin niversitesinde final snavlar srasnda 200 nc ve drdnc snf turizm blm rencisine ve Dzce niversitesinde 200 nc ve drdnc snf turizm blm rencisine olmak zere toplam 400 kiiye uygulanmtr. Aratrmann evrenini Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu ve Dzce niversitesi Akakoca Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu 3. ve 4. snf rencileri oluturmaktadr. Evrenin tamamna (400 kii) ulalm ve anket verilmitir. Ancak geri dnen anketler zerinde yaplan kontrollerde eksik ya da hatal kodlamalar tespit edilen baz anket formlar deerlendirme d braklm ve 170 adedi Mersin niversitesine, 123 adedi Dzce niversitesine ait olmak zere toplamda 293 adet geerli anket formu deerlendirmeye alnmtr. Toplanan veriler SPSS 17,00 for Windows programnda frekans analizi, t-testi, korelasyon analizi ve ki-kare testi kullanlarak analiz edilmitir. Ayrca aratrmann gvenilirlik analizi yaplm ve sonu olarak Cronbach Alpha deeri = 0,80 bulunmutur. Bu deer aratrmann gvenilirlik asndan uygun bir deere sahip olduunu gstermektedir. SONU VE NERLER Mersin ve Dzce niversitelerinde lisans dzeyinde renim grmekte olan nc ve drdnc snf turizm blm rencileri zerinde yaplan aratrmada; kz rencilerin erkek rencilere kyasla alma hayatnda daha fazla cinsiyete dayal engellerle karlaabileceklerini, erkek rencilerin ise cinsiyet ayrmn kendileriyle ok az ilgiliymi gibi algladklarn ve alma hayatnda cinsiyete dayal engellerle karlamayacaklarn ifade ettikleri saptanmtr. Aratrmada dikkati eken nokta; kz rencilerin byk ounluunun alma hayatnda kadnlarn daha fazla engellerle karlaabileceklerini dnmelerine karn, erkek rencilerin byk bir ounluunun ise bu durumun tam tersini dndklerini belirtmeleri olmutur. Aratrmada her iki grubunda alma hayatnda cinsiyet ayrmyla karlamalar durumunda mesleki kariyerlerinin bu durumdan olumsuz ynde etkileneceini ifade ettikleri belirlenmitir. alma hayatnda gerekleen ya da gerekleebilecek ayrmcln kz ve erkek renciler zerinde dk zgvene, iletmeye olan ballk hissinin azalmasna ve i memnuniyetsizlii gibi olumsuz faktrlerin olumasna neden olabilecei de aa karlmtr. alma hayatnda cinsiyet ayrmna ynelik olarak Sipe ve arkadalarnn (2009) niversite rencileri zerinde yapm olduklar almalarnda, rencilerin gven, ibirliki alma, danmanlk ve maa imknlarnn cinsiyet ayrmndan etkilenmeyecei ve alma alanlarnda kadnlara yaplan muhtemel ayrmcl kz rencilerin, erkek rencilere oranla daha fazla kabul ettikleri ortaya koyulmutur. Bu durumda neler yaplabilir? lk olarak rencilerin dncelerinde yer edinmi cinsiyete dayal nyarglar ortadan kaldrmaya ynelik almalar yaplabilir. Cinsiyete dayal ayrmclk soyut bir kavramdr, nne gemek iin yazl, yaptrml yasalar kartlmas yeterli olmayabilir. Ayrmclk dolayl olarak yani grnmeyen yollardan yapld iin de bu sorunun zmnde ncelikle toplumun dnce yapsndaki kalplam yarglarn deitirilmesi gerektii de unutulmamaldr.
114
zellikle kz renciler, bu ayrmcl daha ok kendi cinsiyetlerine yani kadn olmalarna balayabilirler. Bu sorunun temeline inildiinde, toplumun kadnlara atfettii roln ne yazk ki, eitim dzeyi ykselse bile halen kadn alanlar asndan ayn younlukta hissedildii grlmektedir. Bu konuda yaplabilecek en nemli adm, rencilerin (zellikle kz rencilerin) kendilerine cinsiyet ayrmcl yapldna veya yaplabileceine dair nyarglarndan kurtulmalarnn salanmas olacaktr. Aratrma bulgularnn, niversitelerdeki renci ileri, yurt ynetimi, renci organizasyonlar ve faklte alanlar gibi niversite personeli tarafndan incelenmesi de olumlu sonular dourabilir. nerilen incelemenin amac, yksekokul rencilerini alma alanlarnda karlaabilecekleri cinsiyet ayrm gereine ve baka ayrmc eylemlere kar tam olarak eitilmelerini ve hazrlanmalarn salamaktr. verenler de alanlarn-zellikle yeni mezun olmu olanlar- alma alanlarndaki muhtemel ayrmclk gereine kar bilgilendirebilir ve ayrmcla kar eitim ve uygulama yoluyla cevap verebilirler. Eer renciler alma alanlarnda karlaabilecekleri olas ayrmcla kar iyi bir eitim alrlarsa, cinsiyet ayrmclnn geliimsel adan yitirilen frsatlar gibi da dnk veya zgven, i memnuniyeti ve meslee ballk gibi ie dnk olumsuz etkilerinin sonularn en aza indirebileceklerdir. Ayrca eer renciler cinsiyet ayrmnn etkilerini en aza indirebilirlerse, ileri dzeyde igc, rgtsel ballk ve sahip olunan elde tutma gibi alardan ok boyutlu organize yararlar elde edebileceklerdir. uan ki almann sonular gelecek almalar iin de pek ok imkn sunmaktadr. Sonra ki aratrmalar, lkenin baka ehirlerindeki rencileri ve igc sahiplerini de ierecek ekilde geniletilebilir. Ayrca cevap verenlerin cinsiyet ayrmclyla ilgili alglarn etkileyebilecek baka bir ayrmclk tryle ilgili herhangi bir deneyimlerinin (dorudan ya da dolayl) olup olmadn ortaya karmak iin de alma gelitirilebilir.
KAYNAKA Carr, P. L., Szalacha, L., Barnett, R., Caswell, C. ve Inui, T. (2003). A "Ton of Feathers": Gender discrimination in academic medical careers and how to manage it. Journal of Women's Health, 12(10), 10091018. Eriim Tarihi: 26.04.2010, EBSCO veritaban. akr, . (2008). Trkiyede Kadnn alma Yaamndan Dlanmas. Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, (31), 2547. Demir, . ve Acar, M. (2002). Sosyal Bilimler Szl (3. Bask). Ankara: Vadi Yaynlar. Mayatrk, E. (2006). alma Yaamnda Cinsiyete Dayal Ayrmclk ve Bir Uygulama. Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Sipe, S., Johnson, C. D. ve Fisher, D. K. (2009). University Students' Perceptions of Gender Discrimination in the Workplace: Reality versus Fiction. Journal of Education for Business. 84 (6) 339349. Eriim Tarihi: 27.04.2010. Yksel, M. O. (2000). Karlatrmal Hukuk Inda Trk Hukukunda Kadn-Erkek Eitlii. stanbul: Beta Yaynlar.
TURZM RENCLERNN STAJ SONRASI SEKTRDE ALIMA KOULLARI HAKKINDAK DNCELERNN VE MEMNUNYETLERNN BELRLENMES Ar. Gr. Osman ULHA1 ZET Turizm sektr iin yaamsal bir neme sahip olan turizm rencilerinin sektr hakkndaki dnceleri daha ok staj dnemlerinde ekillenmeye balamaktadr. rencilerin staj sonras dncelerinin belirlenmesi gerek turizm iletmeleri gerekse eitim kurumlar iin nem tamaktadr. Bu nedenle almada turizm eitimi alan rencilerin staj sonras turizm iletmelerinin alma koullar hakkndaki dncelerinin ve memnuniyetlerinin belirlenmesi amalanmtr. Bu amacn gerekletirilmesi iin gerekli olan veriler Yaar niversitesinde (Y) n lisans ve lisans dzeyinde 2003-2009 yllar arasnda renim gren turizm rencilerinin staj dosyalarndan elde edilmitir. Elde edilen bu veriler kapsaml bir ierik analizine tabi tutulmutur. Yaplan analiz sonucunda rencilerin destekleyici ancak youn ve zor bir alma ortamnda altklar, ayrca almaktan memnun olduklar tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: Turizm eitimi, turizm sektr, staj. 1. GR Youn rekabet artlarnda insan kayna ve bu kaynan alma potansiyeli iletme baarsnn temel belirleyici unsurlar arasnda yer almaktadr (Fiol, 2001; Haywood, 1992; Zolingen vd., 2000). Emein youn bir ekilde kullanld turizm sektr iin de en temel kaynan insan olduu ifade edilmektedir (Tosun vd., 2003). nk iine motive olmu, iini seven, iletmede bulunmaktan mutluluk duyan igrenlerin iletmelerde almas mteri memnuniyetinin ve sadakatinin yaratlmasn salamaktadr (Mayer, 2002). Ancak eitli dzeylerde, eitim kurumlarnda turizm eitimi alan rencilerin ounun gelecekte turizm sektrnde kariyer yapma isteinin bulunmamas, turizm sektr ile ilgili olumsuz tutum, davran ve dncelere sahip olmas (Baron ve Maxwell, 1993; Brotherton vd., 1994; Kusluvan ve Kusluvan, 2000; Richardson, 2009; Roney ve ztin, 2007; Selvi ve Demir, 2007; nlnen, 2004) ve bu tutum, davran ve dncelere sahip rencilerin bazlarnn hala turizm sektrnde almaya devam etmesi (Baron ve Maxwell, 1993), hizmet kalitesinin istenilen dzeyde gereklememesine ve mteri memnuniyetsizlikleriyle karlalmasna neden olmaktadr (Roney ve ztin, 2007). rencilerin turizm sektrne ynelik tutumlar daha ok staj dnemlerinde ekillenmeye balamaktadr. Turizme yeni balayan rencilerin turizm sektr hakkndaki grleri iyimser olsa bile staj dneminde veya yar zamanl alma srasnda rencilerin bu iyimserlikleri azalmaya balamaktadr (Roney ve ztin, 2007). niversite dzeyinde staj yapmaya balayan ancak hayal krklna urayan rencilerin bu duyguyu yaamalarnn altnda yatan en nemli sebep yksek ve gereki olmayan beklen-
Yaar niversitesi, ..B.F. Turizm ve Otel letmecilii Blm
116
tiler sahip olmalardr (Pelit ve Ger, 2001; Tesone ve Ricci, 2005; Yeilta vd., 2010). rencilere turizmde alma artlar hakknda gereki bilgilerin verilmesi yksek beklenti ierisinde almaya balayacak olan rencilerin hayal krkl yaamasn engelleyecei dnlmektedir (Baron ve Maxwell, 1993; Kusluvan ve Kusluvan, 2000; Richardson, 2009; Tesone ve Ricci, 2005). rencilerin zellikle demeler, ykselme frsatlar, kariyer durumlar, alma saatleri ve i gvencesi konularnda bilgilendirilmesi gerekmektedir. rencilerin sektrde alma koullar hakkndaki tutumlarn ve dncelerini belirlemek iin yaplan almalar incelendiinde iin doasnn ve alma koullarnn ar, stresli, cret ve ek gelirlerin dk, kariyer imkanlarnn yetersiz, sosyal statnn dk (Aksu ve Akta, 2005; Duman vd., 2006; Kuluvan ve Kuluvan, 2000), i gvencesinin az, alma saatlerinin youn, ykselme frsatlarnn zor (Kuluvan ve Kuluvan, 2000; Richardson, 2009), maddi ve manevi destein az (Aksu ve Akta, 2005; Baron ve Maxwell, 1993), fiziksel alma artlarnn yetersiz, aile hayatnn eksik (Kuluvan ve Kuluvan, 2000) olduu tespit edilmitir. rencilerin turizm sektrnde alma koullar hakkndaki olmsuz tutum ve dncelerinin yan sra olumlu tutum ve dncelere de sahip olduu grlmektedir (Baum ve Devine, 2007; Hjalager, 2003; Jenkins, 2001; Koyuncu vd., 2008). Konunun daha iyi anlalmas iin rencilerin turizm sektrnde alma koullarna ynelik sahip olduklar olumsuz veya olumlu tutum ve dnceler ayrntl olarak literatr taramas bal altnda tartlmaktadr. 2. LTERATR TARAMASI Turizm endstrisinin geliimini devam ettirememesinin temel nedenlerinden biri sektrde istenilen kalitede alanlarn saysnn az olmasdr (Qui ve Lam, 2004). Durumun Trk turizm sektr asndan da benzerlik gsterdii, turizmin gelimesi iin turizmde alan kalifiyeli turizm personelinin yetersiz olduu ifade edilmektedir (Avckurt, 2000; Brotherton vd., 1994; Kuluvan and Kuluvan, 2000; zta, 1995, Yeilta vd., 2010). Turizm sektrnde istenilen kalitede ve eitimli alan saysnn az olmasnn nedenleri sektrn alma koullar ve sektrde alma istei ile ilgili dnce ve tutumlarnn ulusal ve uluslararas dzeyde turizm eitimi alan renciler ve turizm sektrnde alan igrenler zerinde yaplan almalar sonucu belirlenmesine allmaktadr. Trkiyede niversitelerin 4 yllk turizm ve konaklama blmnde okuyan rencilerinin turizm sektrnde alma konusundaki tutumlarn ve alglamalarn lmeyi amalayan bir almada rencilerin turizm sektrnde kariyer yapma konusunda negatif tutuma sahip olduklar bunun da en nemli nedenlerinin; turizm iinin stresli, yorucu ve sezonluk, uzun alma saatlerini gerektiren ve dk statl, iin doasndan dolay aile hayatnn eksik, dk cretli, yneticilerin igrenlerine kar olumsuz tutum ve davranlar, iyi yetimemi kalitesiz alanlar ve bu alanlarn kt tutum ve davranlar, igrenler iin yeterli olmayan fiziksel alma artlar, memnun verici ve adil olmayan ykselme koullarna, etkili olmayan yan faydalara ve kalitesiz yneticilere sahip olduu tespit edilmitir (Kuluvan ve Kuluvan, 2000). Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesinde eitim grmekte olan rencilerin, kariyer tercihlerinde hangi alann (retmenlik mi? Turizm sektr m?) ar bastna yne-
TURZM RENCLERNN STAJ SONRASI SEKTRDE ALIMA KOULLARI HAKKINDAK DNCELERNN
117
lik yaplm bir almada rencilerin kariyer tercihlerini terfi, kiisel geliim, cret ve ek gelir, alma koullar, i gvencesi ve sosyal olanaklar, sosyal stat, kariyer olanaklar gibi faktrlerden dolay genelde retmenlikten yana kullanma eilimi ierisinde olduklar belirlenmitir (ztrk ve Pelit, 2008). Duman vd. (2006) tarafndan Mersinde yksek retim (lisans ve n lisans) ve ortaretim (lise) dzeyinde turizm eitimi almakta olan rencilerin, sektrn alma koullarn alglamalar ve alma isteklerinin belirlenmesi iin yaplan almada ise turizm eitimi alan lisans, n lisans ve lise rencilerinin sektrde kariyer yapmak istemelerine ramen sektrdeki alma artlarn olumsuz olarak deerlendirdikleri, iin doasn ve alma koullarn ar, cret ve ek gelirleri dk bulduklar sonucuna ulalmtr. Trkiyede niversite seviyesinde turizm eitimi gren rencilerin turizmde kariyer yapmalar ile ilgili alglamalarn lmeye ynelik yaplm baka bir almada genel olarak turizm rencilerinin turizm sektrnde alma konusundaki tutumlarnn tam olarak belirgin olmad, turizme yeni balayan rencilerin turizm endstrisi hakkndaki grlerinin iyimser olsa bile daha sonra staj dneminde veya yar zamanl alma srasnda rencilerin bu iyimserliklerinin azalmaya balad tespit edilmitir. Bu durum birok turizm iletmesinde insan kaynaklar politikalar ve uygulamalarndaki yetersizlikten kaynaklanmaktadr (Roney ve ztin, 2007). Bu almalarn yan sra otel iletmelerinin markalarnn Trkiyede turizm ve otel iletmecilii lisans eitimi veren drt niversitede okuyan rencilerinin kariyer geliimlerine etkilerinin aratrld bir almada da rencilerin byk bir ounluunun turizm endstrine kar olumsuz grlerinin, beklentilerinin ve tutumlarnn bulunduu sonucuna ulalmtr (Selvi ve Demir, 2007). Avusturalyada turizm ve konaklama blm rencilerinin kariyer seimi ile ilgili olarak turizm sektr hakkndaki grleri zerine yaplan bir aratrmada, genellikle rencilerin turizm ve konaklama alannda kariyer yapmann nemli olduuna inanmadklar, meslein kendilerine kazandraca ok fazla eyin olmadn dndkleri, bu dncelere sahip olmalarnn altnda yatan nedenlerin cretin yetersiz, ykselme frsatlarnn az, alma saatlerinin youn, alma artlarnn zor, i gvencesinin az olmasndan kaynakland tespit edilmitir (Richardson, 2009). Benzer bir ekilde, neredeyse btn igrenlerin 9-10 saat almaya gnll olduklar ancak dk cret, takdir edilmede yetersizlik, ar i yknn igrenlerin iten uzaklamasna neden olduu belirlenmitir (Kandasamy ve Ancheri, 2008). Turizm sektrnde alma konusundaki tutumlarn renim grlen snf dzeyine gre de deiebilecei grlmektedir. Konaklama iletmecilii eitimine yeni balayan rencilerin turizm endstrisine bak alarnn pozitif olduu, bu rencilerin byk bir ounluu (%89) turizm endstrisini kendilerine kariyer frsat tanyan bir endstri olarak grdklerini ve bu sektrde kendilerine uygun artlarn salandn belirtmi olsa da daha st snflarnda okuyan rencilerin turizm endstrisi imaj hakkndaki dncelerinin negatif olduu sonucuna ulalmtr (Baron ve Maxwell, 1993). Ayn almada renciler, iverenlerin iyi olmadklarn, kendilerine finansal destek salamadklarn, daha ok kazanca nem verdiklerini, eitim konusunda da ok az destek saladklarn belirtmilerdir. Yaplan almalar incelendiinde rencilerin turizm sektrnde kariyer yapmama dncesinin altnda yatan nedenin sektr kaynakl olduu anlalmasna ramen hem bireysel hem de eitim kurumu kaynakl nedenlere de bulunabilmektedir. Nitekim
118
rencilerin sektrde almama isteinin nedenleri arasnda rencilerin yanl ynlendirilmeleri ve yksek beklenti ierisinde olmalar yer almaktadr. Yksek beklenti ile mezun olan genlerin ou sektrn gerekleri ile kar karya geldiklerinde hayal krklna uramakta ve sektrde almaktan vazgemektedirler (Akta ve Boyac, 1995; Richardson, 2009; Kuluvan ve Kuluvan, 2000; Tesone ve Ricci, 2005). zellikle bu durum yksek retim programlarndan gelenlerde yaanmaktadr (Tesone ve Ricci, 2005). Bu hayal krklklarn nlemek iin eitim kurumlar rencilere endstri hakknda gereki bilgiler vermelidir (Richardson, 2009; Tesone ve Ricci, 2005). Yaplan bu almalarn aksine eitli dzeylerde turizm eitimi alan rencilerin sektrde almaktan mutlu olduklar ve kariyer geliimlerini bu sektrde yer alan iletmelerde srdrmek istedikleri gibi sonularn elde edildii almalar da bulunmaktadr. Almanyada ve ngilteredeki iki yksek okulda konaklama iletmecilii alannda eitim gren rencilerin konaklama sektr alglamalarn karlatrmak ve rencilerin mezun olduktan sonra turizm sektrnde alp alma durumunu tespit etmek iin yaplm almada, her iki lkedeki (Almanya-ngiltere) konaklama iletmecilii rencilerinin mezun olduktan sonra konaklama endstrisinde alma eiliminde olduklar sonucuna ulalmtr (Jenkins, 2001). Turizm ve konaklama iletmecilii yksek lisans programnda okuyan rencilerin turizm sektrnde kariyerleri ile ilgili durumlarn belirlemek iin yaplm bir almada rencilerin yurtdnda veya uluslararas bir turizm irketinde kariyer yapmay iddetle istedii sonucuna ulalm olup rencilerin turizm sektrnde kariyer yapma isteklerinin altnda yatan faktrlerin iyi bir atmosfer, i arkadalar ve dier alanlarla ibirliinin olduu tespit edilmitir (Hjalager, 2003). Trkiyede niversite dzeyinde turizm eitimi alan rencilere ynelik yaplm bir almada rencilerin turizm sektrnde kariyer yapma konusundaki ballk dzeylerinin yksek olduu sonucuna ulalmtr (Koyuncu vd., 2008). Kuzey rlandadaki otelerin nbro blm alanlarna kariyer planlar ile ilgili yneltilen soruya alanlarn %61i gelecekte otelcilik sektrnde almaya devam edeceklerini belirtmilerdir (Baum ve Devine, 2007). 3. ARATIRMANIN AMACI VE NEM rencilerin turizm sektrne ynelik grlerinin daha ok staj dnemlerinde ekillenmeye balamas (Roney ve ztin, 2007) gz nne alndnda, niversite dzeyinde turizm iletmelerinde staj deneyimine sahip rencilerin, turizm sektrnde alma koullar hakkndaki dncelerinin ve memnuniyetlerinin belirlenmesi gelecekte turizm sektrnde niversite eitimi alm kaliteli ve eitimli alann sektrde alp almama durumlarnn nispeten belirlenmesine yardmc olaca dnlmektedir. Kaliteli ve eitimli alann hizmet kalitesini (Akova vd., 2007; Mayaka ve Akama, 2007; Zagonari, 2009) ve mteri memnuniyetini artrd (Pelit ve Ger, 2006), turizm sektrnn ve bu sektrde yer alan iletmelerin geliimini salad (Amoah ve Baum, 1997; Qui ve Lam, 2004) dnldnde niversite dzeyinde turizm eitimi alan rencilerin turizm sektrnde yer alan iletmelerin alma koullar hakkndaki dncelerinin belirlenmesi nem tamaktadr. Bu nedenle almada turizm eitimi alan rencilerin staj sonras turizm iletmelerinin alma koullar hakkndaki dncelerinin ve memnuniyetlerinin belirlenmesi amalanmtr.
119
4. ARATIRMA YNTEM 4.1. Aratrma Verilerinin Toplanmas Turizm eitimi alan rencilerin staj sonras turizm sektrnde alma koullar hakkndaki dncelerini ve memnuniyetlerini belirlemek iin gerekli olan veriler Yaar niversitesinde (Y) n lisans ve lisans dzeyinde 2003-2009 yllar arasnda renim gren turizm rencilerinin staj dosyalarndan elde edilmitir. Staj dosyalar geri verilmek zere tek tek saylarak 18.03.2010 tarihinde Y renci leri Mdrlnn yazl izni zerine teslim alnmtr. Teslim alnan btn staj dosyalarnda iletme yneticisinin mhr ve imzas bulunmakta olup turizm ve otel iletmecilii blm retim elemanlar tarafndan da onay verilen dosyalardan olumaktadr. Veri analizinin yaplmas iin kullanlan staj dosyalar iki farkl trde olmasna ramen ierikleri incelendiinde temel olarak stajyerin ve staj yaplacak olan iletmenin bilgilerinin yer ald bir blm, haftalk olarak ilerin yazld bir blm, stajyerin deerlendirildii bir blm ve stajyerin iletme ve iler hakkndaki izlenim ve dncelerinin yer ald bir staj rapor blm bulunmaktadr. rencilerin turizm sektrnde alma koullar hakkndaki dncelerinin ve memnuniyetlerinin tespit edilmesi iin staj dosyasnda sadece stajyerin iletme ve iler hakkndaki izlenim ve dncelerinin yer ald staj rapor blm deerlendirmeye alnmtr. 4.2. Aratrma Verilerinin Analizi Snrl sayda staj dosyasnn bulunmas ve tek bir niversiteden verilerin alnmas nedeniyle analize tabi tutulacak staj dosyalar iin ayrca bir rneklem belirlenmesine gerek duyulmamtr. Analiz kapsamnda n lisans dzeyinde 85, lisans dzeyinde 56 olmak zere toplam 141 staj dosyas analiz edilmitir. rencilerin staj sonras turizm sektrnde alma koullar hakkndaki dncelerini ve memnuniyetlerini belirlemek amacyla staj dosyasnn son sayfasnda rencinin staj yapt iletme ve staj sresinde yapm olduu iler hakkndaki izlenim ve dncelerinin yer ald staj rapor blm kapsaml bir ierik analizine tabi tutulmutur. rencinin staj yapt turizm iletmeleri hakkndaki dncelerinin belirlenmesi amacyla yaplan ierik analizinde Neuman (2006) tarafndan nerilen admlar izlenmitir. ncelikle elde edilen toplam 141 staj dosyasnda yer alan ilgili alanlardaki dnceler ve yorumlar detayl bir ekilde gzden geirilmi daha sonra tmevarm yntemi ile verilerin kodlanmas iin temel ve alt kategorilerin yer ald kodlama tablosu oluturulmutur. Kodlama tablosunda yer alan kategorilerin bir dierini kapsamayacak ekilde ve birbirinden bamsz olmasna dikkat edilmitir (Yldrm ve imek, 2008). Bylece ilgili verinin ilgili kategori altnda yer almas ve ayn verinin birden fazla kategori altnda yer almamas salanmtr. erik analizinin ikinci aamasnda ise kodlama esnasnda yeni kategoriler ve fikirler ortaya kabilmektedir. Bu aamada ncelikle rencilerin staj yapt turizm iletmeleri hakkndaki dnceleri ile ilgili kodlama tablosunun 4 temel ve 14 alt kategoriden oluan son hali oluturulmutur (bkz. Tablo 1). Son aamada ise staj formlarnda yer alan renci dnceleri daha nceki aamalar sonucunda oluturulan kodlama tablosuna kodlanmtr. Verilerin kodlanmasnda analiz birimi olarak; snrlarnn belirli olmas ve kolayca ayrt edilebilmesi nedeniyle cmle; bamsz ve sonlu, snrlarnn ak ve seik, tannmalarnn olduka kolay
120
olmas nedeniyle szck seilmitir. Kodlanan verilerin bahsedilme skl ve yzdesi hesaplanarak ilgili kategoriye ait dncelerin oran tespit edilmitir. rencilerin staj sonras memnuniyetlerinin belirlenmesi amacyla staj raporu detayl bir ekilde okunarak memnun olan ve olmayan rencilerin saylar belirlenmitir. renciler staj sonras memnuniyetleri ile ilgili tutumlarn staj rapor blmnde dorudan ifade edebilecekleri gibi (rn. memnun kaldm, zevkli bir staj vb.) dolayl yoldan da ifade edebilirler. Staj sonras memnuniyetlerini dorudan ifade eden rencilerin saylar frekans analizi ile hesaplanmtr. Memnuniyetini dorudan ifade etmeyen ancak cmlenin anlamnn altnda memnun olduu anlalan rencilerin de saylar frekans analizi ile hesaplanarak kullandklar ifadeler tablolatrlmtr (bkz. Tablo 2). 5. BULGULAR ve SONU Turizm eitimi alan rencilerin staj sonras turizm iletmelerinin alma koullar hakkndaki dncelerinin daha ok alma ortam, alma artlar, alanlara salanan olanaklar ve alanlarn zellikleri ile ilgili olduu tespit edilmitir (bkz. Tablo 1). Turizm sektrnde yneticilerin igrenlere kar olumsuz tutum ve davranlara sahip olmalar (Kuluvan ve Kuluvan, 2000), igrenlerini takdir etmemeleri (Kandasamy ve Ancheri, 2008) ve eitim konusunda da ok az destek vermelerinin (Baron ve Maxwell, 1993) aksine bu almada rencilerin turizm iletmelerindeki alma ortamnn destekleyicilii konusunda olumlu dnceye sahip olduu belirlenmitir. Srasyla alma arkadalar yneticileri ve efleri tarafndan kendilerine destek verildii ve kendilerinin nemsendii belirtilmitir. renciler bu konudaki olumlu dncelerini Zorlandm her anda departman mdrmz, eflerim hatta dier departman personeli ok yardmc oldular. Kendimi evimde hissettim, verenin ve ofis alanlarnn scakkanll ve yardmlar beni olumlu etkiledi, efim yapacam iler konusunda bana ok ey retti, Kariyer kaybetme korkusu olmadan tm bilgi ve becerilerini profesyonellie yakr biimde bana aktarmaya altlar, Eitim ve retim faaliyetlerini nemsiyorlar eklinde ifade etmilerdir. Hjalager (2003) tarafndan yaplan almada turizm sektrnde alanlarn birbirleriyle ve dier departmandaki alanlar ile ibirlii konusunda ulalan sonularn bu almadaki sonularla benzer nitelik tad grlmektedir. Yksek dzeydeki bir destein igrenlerin rgtlerinin amalarna ulamalarnda yardmc olduu (Aselage ve Eisenberger, 2003), igrenlerin i tatminini (Rhodes ve Eisenberger, 2002; Riggle, vd. 2009), rgtsel balln (Eisenberger vd., 1986; Aube vd., 2007; Riggle, vd. 2009) ve performansn (Eisenberger vd., 1990; Rhoades vd., 2001; Rhodes ve Eisenberger, 2002) arttrd, iten ayrlma niyetini (Rhodes ve Eisenberger, 2002; Riggle, vd. 2009) ve devamszlk olgusunu ise azaltt (Yoon ve Thye, 2002, Fuller vd., 2003; Randall, vd. 1999; ODriscoll ve Randall, 1999; Aube vd, 2007) gz nne alndnda turizm iletmelerinin rencilere verdii destein rencilere ileriki dnemlerde hem sektrde alma konusunda hem de turizm iletmelerine faydal olaca dnlmektedir.
121
122
123
rencilerin turizm iletmeleri ile ilgili iletiim konusunda da olumlu dnceye sahip olduu tespit edilmitir. zellikle st ve astn aralarnda kurduu iletiimden daha ok ayn dzeyde alanlarn birbirleriyle olan iletiiminin olumlu olduu belirlenmitir. rencilerin bu konudaki dncelerinin alanlar ve ynetici ile olan iletiimin iyi olmas alma isteimi arttrmakta, Kendi aralarnda kurduklar sk balarda hi ayrmclk hissine kaplmadm, arkadalarmn bana kar yakn ve samimi davrandna inanyorum eklinde olduu belirlenmitir. Dier taraftan dk dzeyde de olsa ayn kategoride rencilerin olumsuz dncelere sahip olduu tespit edilmitir. renciler Gvenlik departmannda alanlar tarafndan gelen kt hareketlere arkadalarmla maruz kaldk eklinde bu konudaki dncelerini belirtmilerdir. Turizm iletmelerinin alma disiplini ve dzeni ile ilgili olarak rencilerin olumlu dncelerinin Departmanlarn kendi ierisindeki dzeni ve ileyii mterilerin memnun kalmasn salamakta, Disiplinli almaya ve iblmne nem veren bir iletme, Otelin prensipli, zverili, dayanmal alma ortam benim iin bir rnek eklindeki benzer ifadelerle belirtildii tespit edilmitir. Ayn zamanda renciler tarafndan turizm iletmelerindeki alma ortamlarnn daha ok elenceli ve keyifli bulunduu ifade edilmitir. renciler bu konudaki dncelerini lk baladm gnden itibaren alma arkadalarm olsun altm ortam olsun keyifli, Youn alma temposuna ramen keyifli bir ortama sahip eklinde verdikleri ifadelerle aklamlardr. Dier taraftan dk dzeyde de olsa rencilerin turizm iletmelerinin alma artlar ve alanlara salanan olanaklar hakkndaki dncelerinin olumsuz olduu tespit edilmitir. zellikle alma artlar bal altnda alma temposu ve iin zorluu bakmndan rencilerin olumsuz dncelere sahip olduu belirlenmitir. Hi oturmadan yaklak 12 saat altm, alma saat ve gnlerinin youn(yorucu) geti, Sabah erken saatlerden gece yarsna kadar pazar da dahil olmak zere her ile ilgilendim, Her alan kendisi iin belirlenmi olan iler dndaki ileri de yapmakta, Otelciliin sanld kadar kolay bir meslek olmadn rendim eklinde renciler tarafndan belirtilen ifadeler turizm iletmelerinin alma artlarna ynelik olumsuz dnceleri oluturmaktadr. alanlara salanan olanaklar bakmndan renciler Sadece personelin kald yerleri beenmedim odalar kk ve kirliydi, Verilen yemekler ktyd eklindeki ifadelerle bu konudaki dncelerini aklamlardr. Yaplan dier almalarda da turizm iinin stresli ve yorucu olduu, uzun alma saatlerini gerektirdii (Kuluvan ve Kuluvan, 2000) alma koullarnn ar olduu tespit edilmitir (Richardson, 2009; ztrk ve Pelit, 2008). Hatta rencilerin turizm sektrnde kariyer yapmak istemelerine ramen sektrdeki alma artlarn olumsuz olarak deerlendirdikleri, iin doasn ve alma koullarn ar bulduklar tespit edilmitir (Duman vd., 2006). Dahas ar i yknn igrenlerin iten uzaklamasna neden olduu belirlenmitir (Kandasamy ve Ancheri, 2008). Turizm sektrnde kariyer yapma konusunda negatif tutuma sahip olmalarnn altnda yatan nedenler arasnda olduu belirlenen kalitesiz yneticilerin ve iyi yetimemi kalitesiz alanlarn olmasnn (Kuluvan ve Kuluvan, 2000) aksine bu almada rencilerin turizm iletmelerinde alanlarn zellikleri hakkndaki dncelerinin
124
ok yksek olmasa da kalite, eitim durumu ve sektr deneyimi bakmndan olumlu dnceye sahip olduu dier taraftan ok az saydaki rencinin turizm iletmelerinde alan saysnn yetersizlii konusunda olumsuz dnceye sahip olduu tespit edilmitir. Bu konuda renciler Mdr ve ynetici dzeyinde alanlarn eitim dzeyi yksek Kendimi turizm eitimi alm birinin yannda staj yaptm iin ok ansl hissediyorum yi yetimi alanlar bulunmakta alanlarn iinde iyi olduunu dnyorum, Bu iletme yeterli alan saysna sahip deil eklinde ifadelerle bu konudaki dncelerini belirtmilerdir. Staj sonras memnun olan ve olmayan renci saysn belirlemek amacyla analiz kapsamna alnan 141 staj dosyasnn yaklak yarsnda (68 renci) rencilerin yaptklar staj ile ilgili memnuniyetlerini dorudan veya dolayl bir ekilde ifade ettii tespit edilmitir. Dier taraftan ok az saydaki rencinin (2 renci) yaptklar stajdan memnun olmadklar belirlenmitir. Geriye kalan 71 rencinin yaptklar stajlar ile ilgili herhangi bir gr belirtmedii tespit edilmitir. Staj sonras memnun olan 68 rencinin 37si memnuniyetlerini dorudan ifade ederken geriye kalan renciler memnuniyetlerini dolayl bir ekilde belirtmektedirler. rencilerin memnuniyetleri ile ilgili ifadeler Tablo 2de yer almaktadr. Sonu olarak rencilerin destekleyici ancak youn ve zor bir alma ortamnda altklar, ayrca almaktan memnun olduklar tespit edilmitir. rencilerin turizm sektrnde alma koullar hakkndaki dncelerinin ve memnuniyetlerinin belirlenmesi iin yaplan bu almann verileri sadece bir niversitenin n lisans ve lisans dzeyinde turizm eitimi alan rencilerin staj dosyalarndan elde edilmitir. Daha geerli ve gvenilir sonulara ulamak iin gelecekte yaplacak almalarn birden fazla niversiteye ait staj dosyalarn kapsayacak nitelikte olmas ve analizlerin birden fazla kii tarafndan e zamanl olarak yaplmas nerilmektedir. rencilerin turizm sektrnde alma koullar ile ilgili dncelerinin ve memnuniyetlerinin tespit edilmesinde dkman incelemesinin yan sra nitel analiz kapsamnda grme ynteminin de kullanlmas nerilmektedir. KAYNAKA Akova, O, Sark, M. ve Akbaba A. (2007) Seyahat Acentalarnda gren Bulma ve gren Seme Yntemlerine Ynelik Bir Aratrma. Karamanolu Mehmetbey niversitesi ..B.F. Dergisi, Aralk, ss. 275-296. Aksu, A. A. ve Akta, A. (2005) Job satisfaction of Managers in Tourism Cases in the Antalya Region of Turkey. Managerial Auditing Journal, 20(5): 479-488. Akta, A. ve Boyac, C. (1995) Konaklama Sektrnde nsang Aratrmas ve Antalya rnei. Anatolia, 6(3-4): 48-62. Amoah, V.A. ve Baum, T. (1997) Tourism Education: Policy Versus Practice. International Journal of Contemporary Hospitality, 9(1): 5-12. Aselage, J. ve Eisenberger, R. (2003) Perveived Organizational Support and Psychological Contracts: A Theoretical Integration. Journal of Organizational Behavior, 24(5): 491- 509.
125
Aube, C., Rousseau, V. ve Morin, M.E. (2007) Perceived Organizational Support and Organizational Commitment: The Moderating Effect of Locus of Control and Work Autonomy. Journal of Managerial Psychology, 22(5): 479-495. Avckurt, C. (2000) Education and Training in Tourism in Turkey: Problems and Prospects. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 3(4): 282-297. Baron, P. ve Maxwell, G. (1993) Hospitality Management Students Image of the Hospitality Industry. International Journal of Contemporary Hospitality Management, 5(5): 5-8. Baum, T. ve Devine, F. (2007) Skills and Training in the Hotel Sector: The Case of Front Office Employment in Northern Ireland. Tourism and Hospiatlity Research, 7(3-4): 269-280. Brotherton, B., Woolfenden, G. ve Himmetolu, B. (1994) Developing Human Resources for Turkeys Tourism Industry in the 1990s. Tourism Management, 15(2): 109-116. Duman, T., Tepeci, M. ve Unur, K. (2006) Mersinde Yksekretim ve Orta retim Dzeyinde Turizm Eitimi Almakta Olan rencilerin Sektrn alma Koullarn Alglamalar ve Sektrde alma steklerinin Karlatrmal Analizi. Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi, 17(1): 51-69. Eisenberger, R., Hungtington, R., Hutchison, S. ve Sowa, D. (1986) Perceived Organizational Support. Journal of Applied Psychology, 71(3): 500-507. Eisenberger, R., Fasolo, P. ve LaMastro, V.D. (1990) Perceived Organizational Support and Employee Diligence, Commitment, and Innovation. Journal of Applied Psychology, 75(1): 51-59. Fiol, C.M. (2001) Revisiting an Identity-Based View of Sustainable Competitive Advantage. Journal of Management, 27(5): 691-699. Fuller, J.B., Barnett, T., Hester, K. ve Relyea, C. (2003). A Social Identity Perspective on the Relationship Between Perceived Organizational Support and Organizational Commitment. The Journal of Social Psychology, 143(6): 789-791. Haywood, K.M. (1992) Effective Training: Toward A Strategic Approach. Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly, 33(6): 43-52. Hjalager, A.M. (2003) Global Tourism Careers? Opportunities and Dilemmas Facing Higher Education in Tourism. Journal of Hospitality, Leisure, Sport and Tourism Education, 2(2): 26-38. Jenkins, A.K. (2001) Making a Career of It? Hospitality Students Future Perspective: An Anglo-Dutch Study. International Journal of Contemporary Hospitality Management, 13(1): 13-20. Kandasamy, I. ve Ancheri, S. (2008) Hotel Employees Expectations of QWL: A Qualitative Study. International Journal of Hospitality Management, 28(3): 328-337. Koyuncu, M, Burke, R.J., Fiksenbaum, L., ve Demirer, H. (2008) Predictors of Commitment to Careers in the Tourism Industry. Anatolia: An International Journal of Tourism and Hospitality Research, 19(2): 225-236.
126
Kusluvan, S. ve Kusluvan, Z. (2000) Perception and Attitudes of Undergraduate Tourism Students towards Working in the Tourism Industry in Turkey. Tourism Management, 21(3): 251-269. Mayaka, M. ve Akama, J.S. (2007) Systems Approach to Tourism Training and Education: The Kenyan Case Study. Tourism Management, 28(1): 298-306. Mayer, K.J. (2002) Human Resource Practices and Service Quality in Theme Parks. International Journal of Contemporary Hospitality Management, 14(4): 169175. Neuman, W.L. (2006) Social Research Methods: Qualitative and Quantitative Approaches. Boston: Allyn and Bacon. ODriscoll, M.P. ve Randall, D.M. (1999) Perceived Organizational Support, Satisfaction with Rewards, and Employee Job Involvement and Organizational Commitment. Applied Psychology: An Interview Review, 48(2): 197-209. zta, K. (1995) Turizmde Kalifiye Eleman A ve Meslek Yksek Okullarnn Etkinliinin Artrlmas. Anatolia, 6(3-4): 92-100. ztrk, Y. ve Pelit, E. (2008) Turizm Alannda letmecilik ve retmenlik Eitimi Alan rencilerin Kariyer Tercihleri zerine Bir Aratrma. III. Balkesir Ulusal Turizm Kongresi, Balkesir niversitesi 17-19 Nisan 2008, ss. 353360. Pelit, E. ve Ger E. (2006) Turizm Alannda retmenlik Eitimi Alan rencilerin Turizm letmelerinde Yaptklar Stajlar Deerlendirmeleri zerine Bir Aratrma Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, 1, ss. 139-164. Qui, H.Z. ve Lam, T. (2004) Human Resource Issues in the Development of Tourism in China: Evidence from Heilongjiang Province. International Journal of Contemporary Hospitality Management, 16(1): 45-51. Randall, L.M., Cropanzano, R., Bormann, A.C. ve Birjulin, A. (1999) Organizational Politics and Organizational Support as Predictors of Work Attitudes, Job Performance, and Organizational Citizenship Behavior. Journal of Organizational Behavior, 20(2):159-174. Rhoades, L., Eisenberger, R. Armeli, S. (2001) Affective Commitment to the Organization: The Contribution of Perceived Organizational Support. Journal of Applied Psychology, 86(5): 825-836. Rhoades, L. ve Eisenberger, R. (2002) Perceived Organizational Support: A Review of the Literature. Journal of Applied Psychology, 87(4): 698-714. Richardson, S. (2009) Undergraduates Perceptions of Tourism and Hospitality as a Career Choice. International Journal of Hospitality Management, 28(3): 382388. Riggle, R.J., Edmondson, D.R. ve Hansen, J.D. (2009) A Meta-Analysis of the Relationship Between Perceived Organizational Support and Job Outcomes: 20 Years of Research. Journal of Business Research, 62(10): 1027-1030. Roney, S.A. ve Oztin, P. (2007) Career Perceptions of Undergraduate Tourism Students: A Case Study in Turkey. Journal of Hospitality, Leisure, Sport and Tourism Education, 6(1): 4-17.
127
Selvi, M.S. ve Demir, C. (2007) Relationship among Branding, Career Development and Tourism Education: An Implication from Turkey. Ege Academic Review, 7(2): 389-408. Tesone, D.V. ve Ricci, P. (2005) Job Competency Expectations for Hospitality and Tourism Employees Journal of Human Resources in Hospitality & Tourism, 4(2): 53-64. Tosun, C., Timothy, D.J. ve ztrk, Y. (2003) Tourism Growth, National Development and Regional Inequality in Turkey. Journal of Sustainable Tourism, 11(2-3): 133-159. nlnen, K. (2004) Turizm letmecilii retmenlik Programlarnn renci Beklentileri ve Alglamalar Asndan Karlatrlmas. G.. Ticaret ve Turizm Etim Fakltesi Dergisi, 1, ss. 108-130. Yeilta, M., ztrk, Y. ve Himmington, N. (2010) Tourism Education in Turkey and Implication for Human Resources. Anatolia: An International Journal of Tourism and Hospitality Reserach, 21(1): 55-71. Yldrm, A. ve imek, H. (2008) Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynclk. Yoon, J. ve Thye, S.R. (2002) A Dual Process Model of Organizational Commitment: Job Satisfaction and Organizational Support. Work and Occupations, 29(1): 97-124. Zagonari, F. (2009) Balancing Tourism Education and Training. International Journal of Hospitality Management, 28(1): 2-9. Zolingen, S.J., Streumer, J.N., Jong, R. ve Klink, M.R. (2000) Implementing On-theJob Training: Critical Success Factors. International Journal of Training and Development, 4(3): 208-216.
TURZM MESLEK LSES RENCLERNN ZNEL Y OLU DZEYLERNE LKN BR UYGULAMA; KUADASI RNE Ylmaz AKGNDZ1 r. Gr. vn BARDAKOLU2 ZET Turizm sektrnde mteri tatminini salayan nitelikli personel; eitim, mesleki beceri, psikolojik durum gibi unsurlarn bir araya gelmesi ile oluur. Bu almada, turizm sektrnde nemli bir insan kayna olarak kabul edilen turizm meslek lisesi rencilerinin, bireyin yaam doyumuna ve olumlu-olumsuz duygularna dair genel bir deerlendirme olarak tanmlanan znel iyi olu dzeylerinin belirlenmesi amalanmaktadr. Aratrma Kuadasnda 2009-2010 eitim ve retim ylnda nbro ve servis alanna devam eden 10., 11. ve 12. snf olmak zere toplam 186 renci rneklemi kullanlarak gerekletirilmitir. Veri toplama arac olarak tercih edilen anket, znel iyi olu formunun 36 maddeden oluan lise format olup; toplanan veriler zerinde t-testi ve tek faktrl varyans analizleri yaplmtr. Aratrma sonucunda, renciler arasnda cinsiyet ve blmlere gre znel iyi olu dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk olmamasna ramen staj durumlarna gre znel iyi olu dzeyleri arasnda anlaml farkllklar saptanmtr. Anahtar Szckler: znel yi Olu, Yaam Tatmini, Turizm Meslek Lisesi, Kuadas. GR nsanlarn yaamlar boyunca gerekletirdii faaliyetler mutlu olma amacna yneliktir. Wilsona (1967) gre mutluluk, gereksinimlerin karlanmas ve amalara eriildii zaman elde edilir. Yaplan aratrmalar i ve yaam tatmini salam bireylerin altklar rgtn ama ve verimliliine katkda bulunduunu ortaya koymutur. Bireyin yaam doyumuna ve olumlu-olumsuz duygularna dair genel bir deerlendirme olarak tanmlanan znel iyi olu (Diener 1984), insanlarn kendi yaamlarn nasl deerlendirdikleri, yaam doyumu, evlilik doyumu ve depresyon yokluu ile olumlu ruh hali ve duygular gibi deikenleri ierir (Diener vd. 1997). znel iyi oluu aklamaya alan Yarg Kuramlarna gre, bireyin znel iyi olu dzeyi, bir takm standartlarla gerek koullar arasnda yapt karlatrmalarn sonucu ile ilikilidir. Eer, gerek durum bireyin belirlemi olduu ltn zerinde ise mutluluk oluacaktr (Diener 1984). znel iyi olu yaam memnuniyeti lei ile llmtr. Yaam memnuniyeti leinde memnuniyet tek boyutludur ve bir kiinin yaam memnuniyetinin bilisel varln lmeyi ierir. Duygu ise pozitif etki ve negatif etki lekleri kullanlarak llr. Pozitif duygu ve negatif duygu lei olarak iki alt lekten oluur. Pozitif duygu alt lei bireysel pozitif-olumlu duygusal ifadelerin derecesini ler. Negatif duygu lei ise bireysel tecrbelerin, negatif-olumsuz duygusal ifadelerin derecesini ler (Watson vd. 1988).
1 2
Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Turizm letmecilii Anabilim Dal, Doktora rencisi Dokuz Eyll niversitesi, Seferihisar Fevziye Hepkon Meslek Yksekokulu
TURZM MESLEK LSES RENCLERNN ZNEL Y OLU DZEYLERNE LKN BR UYGULAMA; KUADASI RNE
129
znel iyi olu insanlarn mutluluu ile ilgili bir terimdir. znel iyi olu terimi bir bireyin genel olarak yaam memnuniyetinin ve olumlu-olumsuz ruh halinin deerlendirilmesidir. Bu deerlendirme yaam iin duygusal reaksiyonlar ierir ve yaam memnuniyeti hakkndaki dnceleri ile evlilik, arkadalk, i gibi alanlardan salad tatminlerden oluur (Dost 2006). ngilizcede mutluluk kelimesinin farkl anlamlar (nee, sevin, memnuniyet vb.) iermesi yaplan almalarda mutluluk yerine daha spesifik bir kavram olan znel iyi olu ( subjective well-being ) kavramnn tercih edilmesine neden olmutur(Diener, 2006). Diener (1984)e gre znel iyi olu, bireyin deerlendirmelerini ierdii iin znel olmasnn yan sra bireyin kendine ve yaamna ilikin olumlu lmleri kapsayan yaamnn tm ynlerinin genel bir deerlendirmesidir. Diener znel iyi olua etki eden faktrleri; yksek gelir, bireysellik, insan haklar, sosyal adalet olarak belirlemitir. Gelir dzeyi istatistiksel olarak kontrol edilebilmesine ramen bireysellik de nemli bir faktrdr. Genel olarak gelimi lkelerdeki insan haklar uygulamalar, sosyal adalet ve gelir dzeylerindeki olumlu gstergeler insanlarn znel iyi olu seviyelerinin yksek olduunu iaret etmektedir. Gelimemi ve gelimekte olan lkelerde ise bu gstergeler yeterli dzeylere ulamad iin insanlarn znel iyi olu dzeyleri dktr (Diener ve Suh 2000). znel iyi oluu oluturan olumlu duygulanm; sevin ve sevgi gibi ho ruh hali ve duygular belirtir. Olumlu ya da ho duygulanm; insanlarn olaylara gsterdii tepkilerin yansmalar olduu iin znel iyi oluun bir parasdr. Bu tepkiler; kiinin yaamn gelitirmesine yarayan yollardr. Olumlu duygulanm blmde incelenir; zayf dzey (memnuniyet gibi), orta dzeyde (Holanma gibi), ve yksek dzey (coku) (Diener, 2006). Olumsuz duygulanm; insanlarn yaamlarndaki salk, olaylar ve koullarla ilgili olumsuz sonulara verdikleri tepkilerin sonucunda ortaya kan ho olmayan ruh hali ve duygulanmdr. Olumsuz ya da ho olmayan tepkiler; kzgnlk, znt, endie, stres, engellenme, sululuk, utan ve dmanlk gibi temel ekillerde ortaya kar. Olumsuz duygulanm yaantlarnn uzamas etkili davranmda bulunmay engeller ve yaam mutsuz yapar (Diener, 2006). Diener (2006), znel iyi olusun dier deikenleri olarak; iyimserlik ve baarma duygusunun da (feeling of fulfillment) znel iyi oluun bir paras olduunu ifade etmitir. znel iyi olu insanlarn kendi durumlar hakknda yargda bulunmasdr. Bu yarglar, srekli ruh hali (mutluluk vb.) ve bunun kii tarafndan deerlendirilmesi (birinin fiziksel ve ruhsal sal ve ilevselliinden memnun olmas) ve psikolojik evre ile ilikisi (yaam memnuniyeti, i memnuniyeti gibi) ile ilgilidir. Bireysel duygu durumunun deerlendirmesi ve algs ruh halinin yansmasdr oysaki memnuniyet ile kiinin yaam balantlar bilisel yarglara baz standart karlatrmalara dayanmasn gerektirir. Bu bilisel yarglar varlk derecesi ya da var olmama farkll arasndaki beklenti ve gerek deneyimidir (Siegrist, 2003). znel iyi olula ilgili olduu dnlen baz kiilik zellikleri vardr. zgven bunlardan birisidir. zgven duygusu yksek kiiler, daha doyumlu ve mutlu kiilerdir (Ye-
130
tim, 2001). zgven, bireyin kendini kabuln ve saygy ieren, engellemelere ramen baarl biimde sorunlarla baa kabileceine gveni anlamndadr (Korkut, 2004). Kiinin kendisinden honut olmasnn yaamdan doyum almasyla ok yksek dzeyde ilikili olduu ve mutsuzluk anlarnda zgvenin dt belirtilmitir. Olumlu duygu bakmndan, zgvenin ncelikle var olmas gereken bir kiilik boyutu olduu gzlenmektedir. Kiinin kendisine gvenmesi sonucunda yaad mutluluklar, zgvenin pekierek artmasna neden olur. Ancak, mutsuzluk, baarszlk ve olumsuz duygulanm zamanlarnda zgven dmektedir (Yetim, 2001). znel iyi olula ilgili olarak yurtdnda yaplan alma says olduka fazladr. Feist, ve arkadalar (1995) znel iyi olu ve cinsiyet arasndaki ilikiyi gsteren aratrmann meta analizini yapmlardr. Compton (2000), znel iyi oluun anlamllk lmleri, benlik saygs, olumlu sosyal ilikiler, i kontrol oda, iyimserlik zelliklerini incelemitir. Taylor ve arkadalar (2001) yaptklar bir almada, Afrikal ve Amerikallar arasnda znel iyi olu dzeyi zerinde (yaam doyumu, mutluluk) sosyo- demografik etki ve aile, arkadalk, kan ve kanuni ban olmad sosyal olarak bir araya gelen aile, kilise ve komuluk ilikileri deikenlerinin etkilerini aratrmlardr. Yurtiinde bu konu ile ilgili snrl sayda aratrma yaplmtr. Yetim (1991) almasnda, yaam doyumunu gnlk yaam ierisindeki aktivitelere gre incelemitir. Nalbant (1993) aratrmasnda 15- 22 yalar arasndaki slahevinde, gzetim altnda bulunan ve su ilememi toplam 215 gencin benlik saygs ve yaam doyumu dzeylerini karlatrmtr. Cenkseven (2004) tarafndan yaplan bir aratrmada niversite rencilerinin znel ve psikolojik iyi olmalarnn da dnklk, nevrotizm, kontrol oda, renilmi gllk, sosyal ilikilerine, bo zaman etkinliklerine ve akademik durumlarna ilikin honutluk dzeylerini cinsiyet, sosyo- ekonomik stat ve alglanan salk durumu tarafndan ne oranda yordandn belirlemek amalanmtr. zen (2005) ve Gven (2008) tarafndan ergenler zerinde yaplan almalar da mevcuttur. yi olula ilgili yaplan aratrmalar incelendii zaman, iyi olu kavramnn yannda znel iyi olu, psikolojik iyi olu, yaam doyumu, yaam kalitesi, iyilik hali, olumlu duygulanm gibi eitli kavramlarla birlikte kullanld gzlenmektedir. Bu kavramlar ayn anlamda olmamakla beraber birbirleri ile ilikili kavramlardr. rnein, iyilik hali kavram, ideal dzeyde salkl olmaya ve iyilik haline ynelmi, beden ve akl salnn btnletii, bireysel olarak ama dolu tavr ve daha dolu yaam geirme hedefi olan, sosyal, kiisel, evresel olarak tm alanlarda ilevsel olan bir yaam yolu anlamndadr (Myers vd. 2003). znel iyi olu kavram ise bireyin yaamna ilikin znel yarg ve duygularna vurgu yapmaktadr. znel iyi olu, bireyin deerlendirmelerini ierdii iin znel olmasnn yan sra bireyin kendine ve yaamna ilikin olumlu lmleri kapsayan yaamnn tm ynlerinin genel bir deerlendirmesidir. znel iyi olu alan anlk ruhsal durumlarla deil daha uzun dnemli duygulara odaklanmtr. Kiilerin ruhsal durumlar her yeni olay karssnda inip kmasna ramen znel iyi olu aratrmaclar kiilerin daha geni zaman dilimindeki genel ruh durumu ile ilgilenirler. Sklkla, anlk mutluluk uzun dnemli znel iyi olu ile ayn sonuca gtrmez. Bu nedenle znel iyi olu aratrmalar ksa sreli duygulara oranla uzun sreli iyilik hali duygularna dayanr (Diener, Suh ve Oishi, 1997).
131
Turizm davran bir insan davrandr. Turizm sektrnde hizmet eden de hizmet edilen de insandr. Snrl olanaklara sahip turizm iletmelerinde grev yapan igrenlerin hizmet sunu yntemleri ve teknikleri, konuklarn maksimum tatmin salayarak iletmeden ayrlmalarnda nemli olmaktadr. Turizm iletmelerinde sunulan hizmet, hizmet sunan ve hizmeti alann kar karya gelmelerini gerektirmektedir. Ayn igren ayn evresel koullarda farkl kalitede hizmet sunabilmektedir. Bu igrenlerin yaam ve i memnuniyetlerinin hizmet kalitesinde dorudan etkiye sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Yaam ve i memnuniyetine sahip igrenlerin yani pozitif znel iyi olua sahip bireylerin mteri tatminine katklar olumlu olmaktadr. Turizm pazarndan daha fazla pay almak isteyen lkelerin ve iletmelerin, fiyat ve fiyat d unsurlara bal olarak rekabete girimesi nemlidir. Modern turizm anlaynn gerektirdii hizmet kalitesinin salanmas ve turist ile turiste hizmet edenler arasndaki ilikilerin salkl ve kaliteli olarak gerekletirilmesi zorunluluu, byk lde sektrde istihdam edilen igcnn meslek ve teknik eitim dzeylerinin yksek olmasna baldr (Christou 1999). Turizm eitimi veren kurumlarn saysndaki artn, mezunlarn saysndaki arta yansmasna ramen sektre yansmamas sektr iin sorun oluturmaktadr (Eser 2002). Mezunlar baka sektrlere ynelmektedir. Aaolu (1991) turizm eitimi veren okullardan mezun olan rencilerin sadece %22.3nn turizm sektrnde istihdam edildiini saptamtr. Temel turizm eitiminin verildii Anadolu otelcilik ve turizm meslek liseleri, otelcilik ve turizm sektrnn ihtiya duyduu yabanc dil bilir nitelikli elemanlar yetitiren, rencileri hem meslee hem de yksek renime hazrlayan meslek liseleridir. Drdnc dnemden sonra renciler farkl dallara ayrlarak setikleri dallarda eitimlerini srdrmektedirler. 1986 ylnda yrrle konulan 3308 sayl kanun gereince meslek liselerinde balatlan uygulamal eitim Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Liselerinde sektrn zellii de dikkate alnarak; her yl turizm bakmndan hareketsiz olan, ekim-nisan aylar arasnda teorik ve uygulamal eitimlerini okulda yapmaktadrlar. Mays-eyll aylar arasnda ise uygulamal eitimlerini bu alanda faaliyet gsteren otellerde ve turistik tesislerde yapmaktadrlar (Tuyluolu 2003). Stajlar, rencilerin turizm sektrndeki alma yaam ile ilk tantklar dnemlerdir. O nedenle, rencilerin turizm sektrn sevmeleri ve benimsemeleri iin lk Staj Dnemlerinin ok nemli bir rol ve ilevi vardr. Yaplan aratrmalar ve gzlemler gstermektedir ki rencilerin gelecekte sektrde alma veya almama dncesine ynelten en nemli etkiler staj dneminde ortaya kmaktadr (Ttnc ve Takn 2008). ARATIRMA YNTEM almann Amac ve nemi Turizm eitimi ve retiminin amac; turizm sektrnn deiik faaliyet dallar iin bilgili, becerili, yetenekli, verimli ve bilinli elemanlar yetitirmektir (Frat, 1997). Anadolu otelcilik ve turizm meslek liseleri, turizm sektrnn ihtiya duyduu yabanc dil bilen nitelikli ara kademe insan gcn yetitiren, rencilerini hem meslee, hem de yksek retime hazrlayan, drt yl eitim sreli meslek liseleridir.
132
Turizm meslek lisesi rencilerinin iletmelerde beceri eitimine katlmadan nceki ve katldktan sonraki davranlar arasnda farkllklar olmas, rencilerin okula uyumlarnn zor olmas, sosyal ilikilerde atmalarn yaanmas, devamszlk oranlarnn yksek olmas bu almada turizm meslek liselerinin seilmesinde nemli bir etken olmutur. Bu almann amac, Anadolu otelcilik ve turizm meslek liselerinde eitimine devam eden rencilerin staj yapp-yapmama durumuna, blmlerine ve cinsiyetlerine gre znel iyi olu dzeylerinin farkllk gsterip gstermediinin belirlenmesidir. Aratrma stajyer olarak gittikleri turizm iletmelerinin ounda igren olarak deerlendirilen Anadolu otelcilik ve turizm meslek lisesi rencilerinin yaam memnuniyetinin ortaya konmas asndan nemli olmakla birlikte, bu konuda turizm rencileri zerinde yaplm bir almann bulunmamas da almann nemini artrmaktadr. Veri Toplama Yntemi Aratrmada veri toplama arac olarak anket soru formundan yararlanmtr. Yararlanlan bu form znel iyi olu lei (Lise Formu), kiinin yaam doyumunu etkileyen alanlara ilikin kiisel yarglar ile olumlu ve olumsuz duygu ifadelerinden oluan 36 maddelik bir lektir. Tuzgl- Dost (2004) tarafndan niversite rencileri zerinde gelitirilen znel yi Olu leinin, zen (2005) tarafndan lise formu gelitirilerek lise rencileri zerinde geerlik ve gvenirlik almalar yaplmtr. Anket soru formu iki blmden olumaktadr. Birinci blmde turizm meslek liselerinin 10., 11. ve 12. snf rencilerinin znel iyi olu dzeylerini belirlemek amacyla ifadeler yer almaktadr. Bu ifadelere rencilerin belirlenen yarglara ilikin nem derecelerini 5li likert tr lek dorultusunda Kesinlikle Katlyorum, Katlyorum, Kararszm, Katlmyorum, Kesinlikle Katlmyorum seeneklerinden birini seerek iaretlemeleri istenmitir. almann bamsz deikenlerine ait veriler aratrmaclar tarafndan gelitirilen kiisel bilgi formu ile toplanmtr. Kiisel bilgi formu rencilerin cinsiyet, ya, alan ve staj durumuna ait bilgiler toplamaya yneliktir. Veri Toplama Metodu Anketin uygulanmas 2009 Kasm-2010 Ocak aylar ierisinde yaplmtr. almann kapsamna giren 295 rencinin 213ne ulalm, yantlanan formlarn 186 tanesi deerlendirmeye alnmtr. Aratrmada, mterilerle yz yze iliki seviyesi yksek olan nbro ve servis blm rencilerinin grlerine bavurulmutur. Veri Analiz Metodu Anket uygulamas gerekletirildikten sonra ankete cevap veren rencilerin snf, cinsiyet ve alanlarn belirlemek amacyla yzde ve frekans yntemi kullanlarak zmlenmeye gidilmitir. Devamnda rencilerin cinsiyet ve alanlarna gre znel iyi olu dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk olup olmadn belirlemek amacyla t-testi kullanlmtr. Son olarak da staj durumuna gre znel iyi olu dzeylerindeki farkll belirlemek iin tek faktrl varyans analizi yaplmtr. Uygulamayla ilgili belirtilen
133
analizler SPSS 16.0 for Windows programyla yaplm olup, aklanan sz konusu tm analizler amacna uygun olarak yorumlanmtr. Snrllklar Aratrma bulgular, Aydn ili Kuadas ilesinde bulunan Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesinde eitim ve retime devam eden ergenlerle genellenebilir. Aratrma 20092010 eitim retim ylnda Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesinde nbro ve servis alanlarnda eitim gren 10., 11. ve 12. snf rencileri ile snrldr. znel iyi olu baml, cinsiyet, alan ve staj durumu ise bamsz deiken olarak ele alnmtr. BULGULAR VE DEERLENDRME Aratrma bulgularnn gvenilirlii P<0,001, Cronbachs Alfa 0,869 olarak bulunmutur. Aratrmann yapsal geerliliini belirlemek iin yaplan faktr analizi sonucunda KMO ve Bartletts Testinin sig. deeri 0,001 olarak, KMO katsays 0,795 olarak bulunmutur. KMO tablosundaki sonulara baklarak rneklemi oluturan paralarn kendi aralarnda 0,795 kadar uyumlu olduklar sylemek mmkndr. Aklanan toplam varyans tablosuna bakldnda znel iyi olu konusunun katlmclar tarafndan 0,62 orannda doru alglandn grlmektedir. Bu bulgularla almann gvenilir ve geerli olduu ortaya konmu ve dier analizler yaplmtr. Aratrma kapsamna alnan rencilerin snflarna ve cinsiyete gre dalmlar aada tablo haline getirilmitir. Tablo 1: rencilerin Snf Dzeyi ve Cinsiyetlerine Gre Dalm rencilerin Snf Dzeyi Kz n % Cinsiyet Erkek n % Toplam n %
10 22 23 32 36 54 29 11 30 31 29 33 59 32 12 45 46 28 31 73 39 Toplam 97 100 89 100 186 100 Tablo 1de aratrmaya katlan 186 rencinin snf dzeyleri ve cinsiyetleri yer almaktadr. 10. snf rencilerinin 22 kz 32 erkek olmak zere toplam 54 kii, 11. snf rencilerinin 30 kz 29 erkek olmak zere toplam 59 kii, 12. snf rencilerinin 45 kz 28 erkek olmak zere toplam 73 kii olduklar grlmektedir.
134
Tablo 2: rencilerin Alan ve Cinsiyetlerine likin Dalm Kz N nbro Servis Toplam 44 53 97 % 45 55 100 Cinsiyet Erkek n 54 35 89 % 61 39 100 Toplam n 98 88 186 % 53 47 100
Alan
Tablo 2de rencilerin cinsiyetlerine gre alan dalm verilmitir. nbro blmndeki 98 rencinin 44 kz 54 erkek, servis blm 53 kz 35 erkek olmak zere 98 renciden olumaktadr. Tablo 3: rencilerin znel yi Olu Dzeylerine likin Bulgular N Yaammda zevk alarak yaptm etkinlik says azdr. Genel olarak kendimi neeli hissediyorum Geriye dnp baktmda isteklerimin ounu elde edemediimi gryorum. Kiilik zelliklerimden genel olarak memnunum. stediim nitelikte ve sayda arkadam olmamasna zlyorum. Gnlk yaammdaki sorumluluklarm baaryla yerine getiririm. Ulamak istediim ideallerim var. lgi ve yeteneklerime uygun etkinliklerin yaammdaki yeri istediim ldedir. Kk sorunlar bile bytrm. Kendimi genel olarak canl ve enerjik hissederim. Yakn gelecekte yaammda gzel gelimeler olacana inanyorum. Kiiler aras ilikilerde sklkla hayal krkl yayorum. Yaamma beni ona balayacak anlamlar katmakta zorlanyorum. Umutlarmn gerekleeceine inanyorum. Ailemle olan ilikilerden memnunum. Genelde hznl ve dnceliyim. Kendimi yalnz hissederim. Amalarma ulamak iin yeterince kararl davranabilirim. Genel olarak kendimi huzurlu hissediyorum. 186 186 186 186 186 186 186 186 186 186 186 186 186 186 186 186 186 186 186 Ortalama 3,4247 3,5699 3,1237 4,0054 4,0591 3,9086 4,5914 3,1989 3,4570 3,6613 3,8763 3,5538 2,5054 3,9355 3,8387 3,1613 3,6290 3,4355 3,4839 St,. Sapma 1,15184 1,08451 1,32778 1,03194 1,23977 1,04350 ,79507 1,20279 1,37183 1,15703 1,15818 1,15305 1,25740 1,06853 1,27589 1,25021 1,26791 1,07484 1,29124
135
evremdeki insanlarn yaamlarna imreniyorum. 186 Yaamm genel olarak monoton ve skc buluyo186 rum. Sosyal ilikilerimdeki girikenlik yanmdan honu186 dum. dnyamn zaman getike zenginletiini hisse186 diyorum. Tandm insanlarn oundan daha fazla skntm 186 var. Yaamn zorluklar ile ba etme gcme inanyo186 rum. Sevilen ve gvenilen biri olduumu hissediyorum. 186 Gemite yaptm hatalardan dolay youn sulu186 luk duygusu yayorum. Serbest zamanlarmda zevkle vakit geirecek bir 186 ura bulurum. Yaamm baarszlklarla dolu. 186 Glkler karsnda abuk pes ederim. 186 evremde ihtiya duyduumda destek alabilece186 im insanlar var. Sklkla mitsiz ve kkn hissediyorum. 186 Okumak ve almak benim iin zevkli uralardr. 186 steklerime ve deerlerime uygun bir hayat sryo186 rum. Ailemle olan ilikilerimde sorunlar yayorum. 186 Yaama iyimser bir ayla bakabilme ynmden 186 memnunum. Yant Kategorileri: Kesinlikle Katlmyorum:1, Katlmyorum:2, Katlmyorum:3, Katlyorum:4, Kesinlikle Katlyorum:5
3,9194 3,2312 3,5054 3,6129 3,3495 3,8441 4,2312 3,0430 3,9086 3,8495 3,7957 4,0161 3,5699 3,8763 3,3763 3,3495 3,9086
,98032 1,31326 1,10648 1,12497 1,21318 1,05133 ,87320 1,34698 1,21131 1,08997 1,26542 1,17393 1,21247 ,99228 1,12383 1,39939 1,04867
Ne Katlyorum Ne
Tablo 3te, rencilerin znel iyi olu dzeylerine ilikin ortalamalar verilmektedir. Buna gre rencilerin greceli olarak znel iyi olu dzeylerini olumlu olarak etkilediini belirttikleri ifade Ulamak istediim ideallerim var olmutur (4,5914). Bunu Sevilen ve gvenilen biri olduumu hissediyorum (4,2312) izlemektedir. En az etkili olan husus ise Yaamma beni ona balayacak anlamlar katmakta zorlanyorum dur (2,5054). Tablo 4: Cinsiyet Dalmna Ait Grup statistikleri znel yi Olu Cinsiyet Kz Erkek N 97 89 Ortalama 3,6642 3,6106 St. Sapma ,52793 ,45950 St. Hata ,05360 ,04871
Tablo 4te cinsiyetlere gre znel iyi olu dzeylerini belirlemek amacyla grup istatistikleri verilmitir. Burada Kz rencilerin ortalamalarnn 3,6642 erkek rencilerin ortalamalarnn ise 3,6106 olduu grlmektedir.
136
Cinsiyet ve znel iyi olu dzeyleri arasndaki farkll belirlemek amacyla yaplan t testi sonular Tablo 5te yer almaktadr. Buna gre anlamllk deeri 0,050 olmas nedeniyle sig. (2-tailed) stunundaki birinci deere bakldnda 0,463 olduu grlmektedir. Anlamllk (2-tailed) deerine gre znel iyi olu dzeyleri ile turizm meslek lisesi rencilerinin cinsiyetleri arasnda anlaml bir farkn olmadn sylemek mmkndr.
Tablo 6da rencilerin alanlarna gre znel iyi olu dzeyleri arasndaki farkll belirlemek iin gerekli olan istatistiki bulgular yer almaktadr. Bu tabloda ortalama deerlerinin birbirine yakn olduu grlmektedir.
Tablo 7de rencilerin alanlar ve znel iyi olu dzeyleri arasnda farkllk olupolmadn belirlemek amacyla yaplan t testi sonular yer almaktadr. Buna gre anlamllk deeri 0,050 olarak grlmektedir. Anlamllk. (2-tailed) stunundaki birinci deere bakldnda 0,614 olduu grlmektedir. Bu veriye baklarak nbro ve servis blm rencilerinin znel iyi olu dzeyleri arasnda anlaml bir farkn olmadn sylemek mmkndr.
137
Tablo 8de rencilerin staj durumu ve znel iyi olu dzeylerine ilikin yararlanlacak ortalama ve standart sapma deerleri yer almaktadr. Ortalama deerlerine bakldnda Staj yapmayanlar ve 2 Sezon staj yapanlar arasnda fark olduu grlmektedir.
Tablo 9da yer alan sonulara gre, farkl staj durumlarna sahip renciler arasnda znel iyi olu dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk bulunmutur. Bir dier anlatmla rencilerin znel iyi olu dzeyleri staj durumlarna gre 0,006 anlamllk dzeyinde nemli bir farkllk gsterir (F=5,269; p<0,01).
Farkllklarn hangi ikili gruptan kaynaklandn gsteren oklu karlatrma testi (Tukey testi) sonularna ilikin Tablo 10 incelendiinde, staj yapmayan ve 1 sezon staj yapan rencilerin znel iyi olu dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk olmad buna karlk 1 sezon staj yapan ve 2 sezon staj yapan rencilerin arasnda anlaml bir farkllk olduu grlmektedir. SONU VE NERLER Anadolu otelcilik ve turizm meslek lisesi rencilerinden 10., 11., ve 12. snfa devam eden nbro ve servis blm rencileri arasnda cinsiyete ve blme gre znel iyi olu dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk gzlemlenmemitir.
138
rencilerin staj durumu ile ilgili olarak yaplan analizde staj yapmayan 10. snf rencileri ile 11. ve 12. snf rencilerinin znel iyi olu dzeylerinde anlaml bir fark olmamasna karn 11. ve 12 snf rencilerinin znel iyi olu dzeylerinde anlaml bir farkllk vardr. Bu farkllk 11. snf dzeyinde bulunan ve 1 sezon staj yapan rencilerin kendilerine ve yaamlarna dair daha olumlu duygular tadklar eklinde bulunmutur. 2 sezon staj yapan rencilerin, meslek lisesi mezunu olarak i bulma imknlarnn snrl olmas ve niversiteye giri koullarnn dier lise trlerine gre daha zor olmas yaamlarna dair olumlu duygular azalttn sylemek mmkndr. Anadolu otelcilik ve turizm meslek lisesi rencilerinin, okula giri aamasnda sektrden beklenti dzeylerinin yksek olmas sektrde stajyer olarak almaya baladktan sonra i kollarnn arln grmeleri ile memnuniyetsizlii ortaya karmakta ve rencilerin mezun olduktan sonra farkl alanlara ynelmelerine neden olmaktadr. Ebeveynleri tarafndan hzl bir ekilde meslek sahibi olmas amacyla Turizm Meslek Liselerine ynlendirilen renciler, teorik eitimleri srasnda iin zorluklarnn henz farkna varamamaktadrlar. Beceri eitimine gnderildikleri ilk sezon sonunda konuyla ilgili alg dzeyleri ksmen ykselirken, ikinci sezon sonunda olaya tamamen hakim duruma gelmekte ve bir ou mesleinden uzaklamaktadr. nk lkemiz iletmelerinde uygulanan salksz ve yasal olmayan dzenlemeler stajlarn yapmakta olan rencilerin zerine ok fazla yk bindirmektedir. Uzun alma saatleri, izin hakk verilmemesi, hak ettikleri cretleri alamamalar bu durumun ortaya kmasndaki en nemli etkenlerdir. Liseden mezun olduktan sonra da farkl bir blm tercih edip kazanabilme ihtimallerinin dk olmas bu rencileri meslekten giderek uzaklatrmaktadr. Farkl alanlarda almak istedii halde zorunlu nedenlerle turizm sektrnde alan igrenlerin sunduklar hizmetlerle iletmeye gelen konuklar tatmin etmeleri beklenmektedir. Turizm iletmeleri tarafndan uygulanan insan kaynaklar politikalar kapsamna, rgtte alan igrenlerin znel iyi olu dzeylerini ykseltici tedbirler de dahil edilerek hem i gren devir hzn drc hem de hizmet kalitesini ykseltici almalarda bulunulabilir. Turizm iletmelerine gelen konuklarn tesisten memnun ayrlmalar iin aba gsteren igrenlerin, konuklara daha iyi hizmet sunabilmelerinde znel iyi olu dzeylerinin pozitif olmas olumlu ynde etkileyecektir. Youn rekabetin yaand turizm piyasasnda kendi mutsuz olan bir igrenin sunduu hizmeti istenilen kalitede yerine getirmesi ok zordur. gren seiminde znel iyi olu dzeyleri yksek igrenlerin iletmeye alnmas ve znel iyi olu dzeylerinin iletme tarafndan ykseltilmesi igrenlerin sunduklar hizmet kalitesinin ykselmesini salayacaktr. znel iyi oluu etkileyen faktrleri gelir, kiilik, evlilik, salk, ya ve cinsiyet olarak sralamak mmkndr(elik, 2008). znel iyi oluu etkileyen ve iletmenin kontrol edebilecei deikenlerin nceden tespit edilmesi ile insan kaynaklar departmann igren geliimi iin yapaca almalarda rehberlik yapacaktr.
139
Baarl insanlarn zgvenleri yksek olmakta, zgveni yksek kiilerin ise znel iyi olular pozitif dzeyde llmektedir. Bu nedenle turizm iletmelerinde grev yapacak igrenlerin baarl olacaklar grevlerde altrlmas hem igrenlerin hem de turizm iletmelerin amalarna ulamasn kolaylatracaktr. Hangi alanda eitim aldna baklmakszn rencilere renimleri devam ederken znel iyi olu dzeylerini ykseltmek amacyla psikolojik destek verilmesi, gelecekte igcne dahil edilecek rencilerin yaratacaklar katma deerin yksek olmasn salayacaktr. Bu aratrmada ergenlerin akademik yetkinlikleri ile psikolojik belirtileri ve znel iyi olular arasndaki iliki ele alnmamtr. Gelecekte bu konuda yaplacak almalarda akademik yetkinliin de incelenmesi uygun olabilir. Ayrca igrenlerin iletmedeki alma yllar, rgtsel pozisyonlar ve gelir dzeyleri ile znel iyi olu dzeyleri arasndaki ilikiler de incelenebilir. KAYNAKA Aaolu, O. K. (1991). Trkiyede Turizm Eitimi ve Etkinlii, Ankara: Milli Prodktivite Merkezi Yaynlar. Cenkseven, F. (2004). niversite rencilerinde znel ve Psikolojik yi Olmann Yordayclarnn ncelenmesi (Baslmam Doktora Tezi). Adana : ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Christou, E. (1999). Hospitality Management Education in Greece: An Exploratory Study, Tourism Management, Volume 20, Number 6, 683-691. Compton, W. C. (2000). Meaningfulness as a Mediator of Subjective Well- Being, Psychological Reports, 87(1): 156- 160. Diener, E. ve Suh, E. M.( 2000). Culture And Subjective Well-Being. Cambridge: MIT Press. Diener, E. (1984). Subjective Well- Being, Psychological Bulletin, 95(3): 542- 575. Diener, E. (2006). Frequently Asked Questions (FAQ's) ,About Subjective Well-Being (Happiness and Life Satisfaction) 11.5.2006 http://s.psych.uiuc.edu/~ediener/faq.html Diener, E., Suh, E. & Oishi, S. (1997). Recent Findings on Subjective Well- Being, Indian Journal of Clinical Psychology, 24(1): 25- 41. Dost, M.T. (2006). niversite rencilerinin znel yi Olu Dzeyleri, Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi 31 : 188-197 Eser, Z. (2002). Turizm Eitimine Al Yaklam: Profesyonel Eitim, Mesleki Beceri Eitimi ve Giriimcilik Eitimi, Turizm Bakanl II. Turizm uras Bildirileri II. Cilt, Ankara. Feist, G. J., Bodner, T. E., Jacobs, J. F., Miles, M. & Tan, V. (1995). Integrating TopDown And Bottom-Up Structural Models of Subjective Well- Being: a Longitudinal nvestigation, Journal of Personality and Social Psychology, 68(1): 138- 150. Frat, Z. (1997). Anadolu Otelcilik Ve Turizm Meslek Lisesi rencilerinin Staj Faaliyetlerinin Organizasyonu, Sektr Beklentileri ve rencilerin Tatmin Dzeyinin llmesi (Yaynlanmams Yuksek Lisans Tezi). Ankara : Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
140
Gven, .G.S. (2008), Fen Ve Genel Lise rencilerinin Cinsiyet ve Sosyometrik Statlerine Gre znel yi Olu Dzeyleri, Genel Salk rntleri Ve Psikolojik Belirti Trleri (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Adana : ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Korkut, F. (2004). Okul Temelli nleyici Rehberlik ve Psikolojik Dansma. An Yaynclk. Ankara. Myers, J. E., Sweneey, T. J. ve Witmer, J. M. (2003). Manuel for the Wellness Evaluation of Lifestyle, (ev. F. Korkut, 2004) (1. Bask), Ankara: An Yaynclk. Nalbant, A. (1993). 15- 22 Yalar Arasnda Bulunan Islahevindeki, Gzetim Altndaki ve Su lememi Genlerin Benlik Saygs ve Yaam Doyumu Dzeylerinin Karlatrlmas (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara niversitesi Salk Bilimleri Enstits. zen, . (2005). Ergenlerin znel yi Olu Dzeyleri (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Ankara :Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Siegrist, J. (2003). Subjective Well-Being: New Conceptual And Methodological Developments ,n Health-Related Social Sciences, Income, Interactions And Subjective Well-Being Exploratory Workshop Paris, 25-26 September 2003 Taylor, R. J., Chatters, L. M., Hardison, C. B,. ve Riley, A. (2001). Informal Social Support Networks and Subjective Well- Being Among African Americans, Journal of Black Psychology, 27(4): 439- 463. Tuyluolu, T. (2003). Trkiyede Turizm Eitiminin Nitelii (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). Ankara : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Tuzgl- Dost, M. (2004) niversite rencilerinin znel yi Olu Dzeyleri ( Baslmam Doktora Tezi). Ankara : Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ttnc, . Ve Takn, M.(2008). zmir li Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Liselerinde rencilerin Beceri Eitimleri, Prof. Dr. Fermani Mavi An Kitab, Anadolu niversitesi Yaynlar Eskiehir, 137-158 Watson, D., Clark, L. A. ve Teuegen, A. (1988). Development and validation of brief measures of Positive and Negative Affect: The PANAS Sates. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 1063-1070 Watson, D., L. A. Clark, and A. Tellegen (1988), Development and Validation of Brief Measures of Positive and Negative Affect: The PANAS Scales, Journal of Personality and Social Psychology, 54 (6) 1063-1070. Wilson, W. (1967). Correlates of Avowed Happiness. Psychological Bulletin, 67, 294306. Yetim, . (1991). Kiisel Projelerin Organizasyonu ve rnts Asndan Yaam Doyum (Baslmam Doktora Tezi) zmir: Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
TURZM LSANS ETM VEREN YKSEK RETM KURUMU YNETCLERNN LDERLK DAVRANILARININ RETMELEMANLARININ RGTSEL BALILIINA ETKS1 Dr. Arzu GRDOAN Do. Dr. enol AVU2 ZET Bu almann temel amac, turizm lisans eitimi veren yksek retim kurumu yneticilerinin liderlik davranlarnn, alanlarn rgtsel ballklar zerindeki etkilerinin aratrlmasdr. Aratrmada, veri toplama yntemi olarak anket teknii kullanlmtr. Aratrma verileri, Trkiyedeki 21 devlet niversitesinde grev yapmakta olan 198 akademisyenden elde edilmitir. Aratrma verilerinin toplanmasnda iki lekten yararlanlmtr. Bu lekler, rgtsel ballk ve liderlik davran lekleridir. Aratrmann ilk leinde, akademisyenlerin rgtsel ballklarn lmek iin Mowday, Steers ve Portern rgtsel ballk lei kullanlmtr. lekte, 5i duygusal ball, 5i devam ball ve 5i de normatif ball lmeye ynelik 15 ifade bulunmaktadr. Aratrmann ikinci leinde ise, Robert Kabacoff tarafndan gelitirilmi olan Lider Etkililii Analizi kullanlmtr. Akademisyenlerin, yneticilerinin liderlik davranlarn, varsa liderlik davranlar arasndaki farkllklar ve bu farkllklarn hangi alanlarda olduunu tespit etmek amacyla bu lek kullanlmtr. lek, yneticilerin liderlik davranlarn lmeye ynelik olarak yaplm 22 deikenden oluan Liderlik Davran Anketi olarak aratrmada yer almtr. Aratrmada, verilerin deerlendirilmesinde, istatistik yntemlerinden; gvenilirlik analizi, yzde, frekans, aritmetik ortalama, standart sapma, korelasyon, iki ynl varyans analizi, bamsz t-testi ve regresyon analizi kullanlmtr. Bu yntemler, SPSS for Windows 15.0 paket programndan yararlanlarak yaplmtr. Anahtar Szckler: rgtsel Ballk, Liderlik, Liderlik Davran. GR Aratrma, akademik srecin iinde yer alan ynetici akademisyenlerin ynetim ve liderlik davranlar ile ynetimin ald kararlara retim elemanlarnn katlmnn ne kadar salanp salanmadnn ve dolaysyla da retim elemanlarnn rgtsel ballk dzeylerini hangi ynde etkilediinin ortaya karlmas asndan nem tamaktadr. Bu almann temel amac, yneticilerin liderlik davranlarnn, alanlarn rgtsel ballklar zerindeki etkilerinin aratrlmasdr. Aratrmann, turizm lisans eitimi veren yksek retim kurumlarnda yaplmas, bu alanda yetersiz sayda almann yaratt skntnn da giderilmesine katk salayabilir. Bireyin, kurumuna olan aitlik duygusunun artmas, gvenlik duygusunun gelimesine yol amaktadr. Bireyin, kurumuna yararl olabileceini hissederek, kariyer ilerlemesi ve i deitirme frsatlarn da geri evirmesi, kurumuna kar gven veren kararl i-
Adnan Menderes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Turizm Lisans Eitimi Veren Yksek retim Kurumu Yneticilerinin Liderlik Davranlarnn retim Elemanlarnn rgtsel Ballna Etkisi adl doktora tezinden uyarlanarak hazrlanmtr. 2 Adnan Menderes niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
1
142
gc olumasn salamaktadr. alt kurumda devam etme ynnde kararl olan ve gven veren alan, kurumun amalarn rahatlkla benimser ve verimli olmak iin aba gsterir. Verimliliin artmas, eitim hizmetinin kalitesinde arta yol amakta ve bu durum da rgt iinde iletiimin etkili olmas ve alann rgte duyduu sadakatin yksek olmas ile salanmaktadr. Turizm eitimi verilen kurumlarda alan akademisyenlerin verdii eitim kalitesi gelecekte bu okullardan mezun olan rencilerin hizmet kalitesini de nemli lde etkileyebilir. Turizm sektrnde de, insana ynelik hizmet verilmesi bu sektrde alan bireylerin eitim kalitesiyle yksek oranda paralellik gstermektedir. Dolaysyla, bu durum kurumlardaki akademisyenlerin verdii eitim kalitesinin ne kadar etkili olduunun bir gstergesi saylabilir. Kurum alanlarnn kaliteli eitim hizmeti vermesinin banda da alann kendisini kurumunun bir paras olarak grmesi ve kurumuna olan ballnn yksek olmas ile salanabilir. Literatr taramas nda, uygulama yaplan alanlar bakmndan, akademik retim evresinde liderlik davranlar ve rgtsel ballk ile ilgili az sayda alma olduu ortaya karlmtr. Bu almadan elde edilen sonularn dier akademik almalara da katk salayaca dnlmektedir. 1. KAVRAMSAL EREVE rgtlerde, ynetim kademesinde yer alan yneticilerin ya da ynetici liderlerin uyguladklar ynetim tarz, alanlarn rgte olan ballklarnda en nemli faktrlerden birisidir. Yneticinin liderlik niteliklerine sahip olmas ve liderin yapt ileri de yapmas beklenmektedir. Bu nedenle yneticinin, hem yneticilik hem de liderlik zelliklerini tad varsaylmaktadr. Yneticinin kulland ynetim tarznn, alanlarn tutumlar zerinde nemli bir etkisinin olduu ve bu durumun alanlarn rgtsel ballk seviyelerini etkiledii belirtilmektedir (Gl, 2003a; Gl, 2006). Porter, Steers ve Mowdayin de ifade ettii gibi, rgtsel ballk; bir gven ortamnda ierisinde, rgte uygun ama ve deerlerin, rgtn yararna olacak gnll bir ekilde kullanlmasna gayret etme ve rgtte gl ilikiler kurabilme ile salanabilir (Feinstein, 2006; Paulin, Ferguson ve Bergeron, 2006). rgtsel ballk boyutlar; duygusal ballk, devam ball ve normatif ballk olarak ele alnmaktadr. Duygusal ballk; alanlarn organizasyona olan duygusal ilgileri, rgte katlma, rgte balanma ve rgtle zdeleme istei olarak tanmlanmtr (Sr, 2007a; Yac, 2003; Balay, 2000). Devam ball, kiinin isiz kalmas durumunda katlanmas gereken maliyete ilikin algsndan kaynaklanan rgte devam balldr. Normatif (zorunlu) ballk ise; ahlaki deerleri, inanlar iermekte olup, sadakatin nemli olduuna inanmakta, dolaysyla organizasyonda kalmann ahlaki bir zorunluluk olarak alglanmasndan ileri gelmektedir (Clugston, Howell ve Dorfman, 2000). rgtn belirlemi olduu amalara ulamasnda yneticinin en nemli grevi rgt yaatmak ve baarl bir ekilde amalarna ulatrmadr. Bu belirlenen amalarn gerekletirilmesinde ise, ynetici, her trl rehberlik ve liderlik faaliyetlerini yrtmelidir (Trk, 2004). Bunun sonucu olarak, rgtlerde lider ve liderlik kavramlar n plana kmaya balamtr.
TURZM LSANS ETM VEREN YKSEK RETM KURUMU YNETCLERNN LDERLK DAVRANILARININ
143
Lider; belli bir durum, zaman ve koullar altnda, bir grup zerinde; insanlarn rgtsel hedeflere ulamak iin, gnll olarak abalamasn tevik eden, ortak hedeflere ulamasnda yardmc olan, tecrbelerini aktaran, izleyenlerinin, uygulanan liderlik trnden honut olmalarn salayan kiidir (Beauman, 2006; Holmes, 2005). Liderlik ise; belli bir durumda, belli bir anda ve belli artlar altnda bir grup zerinde; insanlarn hedeflere ulamak iin abalamalarn tevik eden, onlarn ortak hedeflere ulamasna yardmc olan, deneyimleri aktaran ve uygulanan liderlik trnden honut olmalarn salayan etkileme sreci olarak tanmlanmaktadr (Andersen, 2006; Durukan, vd., 2006). Farkl ynetim seviyelerdeki liderlik davran, farkl kavrama yetenei, farkl derece ve tipte bilgi ve farkl duygusal zellikleri gerektirmektedir. rgtn bir dzeyinde geerli olan liderlik becerileri, bir dier kademede geersiz olabilecei gibi, istenmeyen sonular da dourabilmektedir. Bu sebeple, rgtlerin farkl seviyelerinde yer alan liderlerin bulunduklar konuma uygun sergileyecekleri liderlik davranlar, kendileri iin olduu kadar, bulunduklar rgtn gelecei asndan da byk nem tamaktadr (Takran, 2005). Liderlik davranlar, kalc bir davran ifade eder. Bu davranlar, belli bir davran grubunun kalplardr. Liderin sergiledii davranlar, liderlik davran motifinden kaynakland gibi, kiisel kaynakl da olabilir (Uysal, 2001). En uygun liderlik davran ise, karmak durumlar karsnda davranlar ve fonksiyonlar dengelemek, alanlarn ihtiya duyduu en uygun hareket tarzn gstermek, evresel snrllklara adapte olmak ve lider/ynetici zayflklarn telafi etmek ile salanabilir (Strang, 2007). Liderlik davranlar ile rgtsel ballk arasndaki ilikiyi inceleyen almalara -Agarwal, DeCarlo ve Vyas, 1999; Oktay ve Gl, 2003; Gl, 2006; Moss, McFarland, Ngu ve Kijowska, 2006; Mller ve Turner,2006 - rastlamak mmkndr. 2. ARATIRMA YNTEM almann bu ksmnda aratrma modeli, aratrma evreni, verilerin toplanmas, verilerin analizi, alanlar ile ilgili bulgular ve istatistiki bulgularn deerlendirilmesi konularna yer verilmitir. 2.1. Aratrma Modeli almada aratrma modeli olarak, ynetici akademisyenlerin liderlik davranlarnn nasl ve hangi ynde olduunu ve alanlarn rgte olan ballk dzeylerini ortaya koymak amac ile tanmlayc aratrma modeli kullanlmtr. Ynetici akademisyenlerin liderlik davranlarnn, alanlarn rgtsel ballklar zerindeki etkisinin incelenmesi amacyla aklayc (nedensellik ilikisi aratran) aratrma modeli kullanlmtr. Aratrmada yer alan bamsz deiken liderlik davranlardr. Baml deiken ise rgtsel ballktr. 2.2. Aratrma Evreni Aratrmann evrenini, Trkiyede devlet niversitelerinde, lisans eitimi veren turizm iletmecilii ve otelcilik yksekokullarnda grev yapan retim elemanlar oluturmaktadr. Aratrmaya dahil edilen devlet niversitelerinin says 21dir. Toplam
144
evrende yer alan kii says 300dr (yok.gov.tr, 2009). Aratrmada, veri toplama tekniklerinden anket teknii kullanlmtr. Anket formlarnda rgtsel ballk ve liderlik davran ile ilgili toplam 54, demografik sorular ile ilgili 8 soru yer almaktadr. Anket formu blmden olumaktadr. Anket formunun ilk blmnde, akademisyenlerin rgte olan ballklar ile ilgili anket sorular yer almaktadr. Bu konuda, Mowday, Steers ve Porter (1979) tarafndan gelitirilen ve Topalolu ve Skmenin (2001) Trkeye uyarlayarak yaptklar almada kullandklar rgtsel Ballk leinden yararlanlmtr. lekte, rgtsel ballk ile ilgili 5i duygusal ball, 5i devam ball ve 5i de normatif ball lmeye ynelik 15 ifade bulunmaktadr. Anket formunun ikinci blmnde akademisyenlerin, yneticilerinin davranlarna ynelik tutumlarn ortaya koymak amacyla sorulan sorular yer almaktadr. Bu konuda kullanlan lek ise, Kabacoff ve Ynetim Aratrma Grubu (1998) tarafndan gelitirilen Liderlik Etkinlii Analizi (LEA) olarak adlandrlan, liderlik davran boyutlarn ieren lektir. lekte yer alan bu alt liderlik davran boyutlar; vizyon yaratma, izleyici kazanma, vizyonu uygulamaya koyma, sonular izleme, sonulara ulama ve takm almasdr. Anket formunun nc blmnde ise alanlarn demografik zellikleri ile ilgili sorular yer almaktadr. Bu sorular; cinsiyet, ya, medeni durum, eitim durumu, kurumdaki alma sresi, aylk net gelir, altklar blm ve nvandr. Aratrmada yer alan anket formlarnda, rgtsel ballk ve liderlik davran ile ilgili her bir ifade 5li Likert leine gre derecelendirilmi ve akademisyenlerden bu ifadelere katlp katlmadklarn belirtmeleri istenmitir. Bu lee gre; 5=kesinlikle katlyorum, 4=katlyorum, 3=orta derecede katlyorum/orta derecede katlmyorum, 2= katlmyorum ve 1=kesinlikle katlmyorum, ifadeleridir. 2.3. Verilerin Toplanmas Aratrmada kullanlan materyaller birincil ve ikincil kaynaklardr. Birincil kaynaklar; aratrlan konuya, fiziki olarak en yakn olan veri kaynaklardr. kincil kaynaklar ise; daha nceden toplanm, birincil veri kaynaklarndan oluturulmu veri kaynaklardr (Erdoan, 2003). kincil kaynaklardan elde edilen bilgiler, almann literatr ksmn oluturmutur. Anket almas, Mays 2009da balayp, Aralk 2009 dnemleri arasnda gerekletirilmitir. Aratrma sonucunda, toplam 259 akademisyenden 198 akademisyen anketi doldurarak geri gndermitir.
145
Tablo 1: leklerin Gvenilirlik Test Sonular Gvenilirlik Cronbach Alfa () Duygusal Ballk Devam Ball Normatif Ballk Genel rgtsel Ballk lei Genel Liderlik Davran lei 0,82 0,61 0,60 0,86 0,98
Gvenilirlik analizi ile ilgili, rgtsel ballk leinin tm iin (toplam 11 soru) Cronbach Alfa () gvenilirlik katsays 0,86 olarak saptanmtr (Tablo 1). rgtsel ballk leinin her bir boyutuna ilikin yaplan gvenilirlik analizi sonucu Cronbach Alfa () gvenilirlik katsays; duygusal ballkta 0,82; devam ballnda 0,61; normatif ballkta 0,60 kmtr. Liderlik davran leinin tm iin Cronbach Alfa () gvenilirlik katsays ise 0,98 olarak saptanmtr. Gvenilirlik analizi sonucunda, Crombachs Alpha deerinin 0,80<1,00 aralnda kmas, lein yksek dzeyde gvenilir olduunu gstermektedir (Sipahi, Yurtkoru ve inko, 2010). Elde edilen bu deerler, kullanlan her iki leinde, lei oluturan sorularn birbiriyle tutarl ve llmek istenen tutumu lmeye uygun olduunu gstermektedir. rgtsel ballk ve liderlik davran leklerinin yap geerliliini salamak amacyla madde analizi yaplmtr. Madde analizi iin madde-toplam korelasyon yntemi seilmitir. Liderlik davran leinde yer alan 43 sorudan oluan lein yap geerlilii iin gvenilirlik analizi yaplarak, ncelikle madde analizi asndan incelenmitir. Sonular incelendiinde, madde korelasyonlarnn -0,00 ile 0,87 arasnda deitii grlmtr. 43 sorudan oluan liderlik davran leinde madde-toplam korelasyon katsays negatif ya da dk olan 3 soru lekten kartlmtr. Madde analizi tekrar yinelenmi, yeni analiz maddelerinin iyi derecede ayrt edicilik zelliine sahip olduu sonucuna varlmtr. Ayn ekilde rgtsel ballk lei ile ilgili de ayn ilem gerekletirilmi, 11 sorudan oluan liderlik davran leinde madde-toplam korelasyon katsays negatif ya da dk herhangi bir soruya rastlanmamtr. 2.4. Verilerin Analizi Anket uygulamas tamamlandktan sonra, anket formlarnda yer alan sorular kodlanarak her akademisyenden elde edilen veriler bilgisayarda oluturulan veri dosyalarna kaydedilmitir. Anket soruturmasndan elde edilen verilerin analizi, SPSS 15.0 (Statistical Package for Social Sciences) istatistik paket program aracl ile aamal olarak gerekletirilmitir. Aratrmada, tek deikenli analizler ve ok deikenli analizler kullanlmtr. Tek deikenli analizlerde, verilerin frekans dalmlar ile aritmetik ortalama deerleri ve standart sapma deerleri incelenmitir. Aratrmada, iki bamsz grup arasndaki ortalamalarn karlatrlmasnda Bamsz iki rnek t-testi (Independent Samples t-Test) kullanlmtr. Aratrmada, gruplar arasndaki ortalama fark varsaymn test etmek amacyla varyans analizi yaplmtr (Antalyal, 2005). Aratrmada, bamsz deikenin baml deiken zerindeki etkis-
146
ini bulabilmek amacyla, ok deikenli analiz tekniklerinden oklu regresyon analizi yaplmtr (Sndrmez, Taylan ve Yaralolu, 1995). ok deikenli analizlerden, rgtsel ballk boyutlar ve liderlik davranlar boyutlar arasnda iliki olup olmadn saptamak amacyla korelasyon analizi yaplmtr (Karaca, 2001). 2.5. alanlar ile lgili Bulgularn Deerlendirilmesi alanlarn demografik zellikleri ile ilgili veriler frekans analizi ile deerlendirilmi, bulgulara Tablo 2de yer verilmitir. Tablo 2: alanlarn demografik zellikleri ile ilgili dalm Demografikzellikler Demografikzelliklerin Kategorileri Kadn Erkek Cevapsz Toplam 25-34 35-44 45-54 55 ve zeri Cevapsz Toplam Evli Bekar Cevapsz Toplam niversite Yksek Lisans Doktora Dier Toplam 1 yldan az 1-3 yl aras 4-6 yl aras 7-9 yl aras 10-12 yl aras 13-15 yl aras 16 yldan fazla Cevapsz Toplam 29 21 32 33 32 37 8 198 n 67 131 1 198 61 98 26 9 4 198 137 54 6 198 28 42 127 1 198 6 % 33,7 65,8 0,5 100,0 30,7 49,2 13,1 4,5 2,5 100,0 69,2 27,3 3,0 100,0 14,1 21,2 64,1 0,5 100,0 3,0 14,6 10,6 16,2 16,7 16,2 18,7 4,0 100,0
Cinsiyet
Ya
Medeni Durum
Eitim Durumu
alma Sresi
147
Demografikzellikler Net Gelir
Demografikzelliklerin Kategorileri 1250-1499 TL 1500-1749 TL 1750-1999 TL 2000-2449 TL 2500-2749 TL Cevapsz Toplam Profesr Do.Dr. Yrd.Do.Dr. r.Gr. Ar.Gr. Okutman Cevapsz Toplam
n 26 57 59 31 23 2 198 21 13 58 35 47 14 10 198
% 13,1 28,8 29,8 15,7 11,6 1,0 100,0 10,6 6,6 29,3 17,7 23,7 7,1 5,1 100,0
nvan
Tablo 2nin Devam Katlmclarn %65,8ini erkek akademisyenler oluturmaktadr. Kadn akademisyenlerin aratrmaya katlma orannn erkek akademisyenlere gre daha dk olduu dikkat ekicidir. Akademisyenlerin %49,2si 35-44 ya grubu aralnda ve %69,2si ise evlidir. Eitim durumu asndan en yksek grubun %64,1 oran ile doktoral akademisyenlerden olutuu grlmektedir. Kurumdaki alma sresi bakmndan en fazla younluun srasyla 16 yldan daha fazla (%18,7), 10-12 yl aras (%16,7), 7-9 yl ve 13-15 yl (%16,2) aras olduu grlmektedir. Akademisyenlerin, aylk net gelirler asndan incelendiinde, 1750 TL-1999 TL (%29,8) ve 1500 TL-1749 TL (%28,8) aralnda olduu, ortalama 1500 TL-2000 TL arasnda gelir elde ettikleri sylenebilir. Aratrmaya katlan akademisyenler, nvan bakmndan en youn olarak srasyla %29,3 ile yrd.do., %23,7 ile ar.gr. ve %17,7 oran ile retim grevlilerinden olumaktadr. Bu bulgu, nvan bakmndan alt ve orta kademede yer alan akademisyenlerin bu tr yaplan almalara zaman ayrma ve ilgi gsterme asndan daha fazla nem verdiklerini dndrmektedir. Demografik sorulardan, akademisyenlerin hangi blmde (seyahat, konaklama, yiyecek-iecek, rehberlik ve dier) altklarna ynelik olarak sorulmu soru geri dnen anket formlarnn ounda bo brakld iin deerlendirme kapsamna alnmamtr. Bu bulgu, nvan bakmndan alt ve orta kademede yer alan akademisyenlerin bu tr yaplan almalara zaman ayrma ve ilgi gsterme asndan daha fazla nem verdiklerini dndrmektedir. Demografik sorulardan, akademisyenlerin hangi blmde (seyahat, konaklama, yiyecek-iecek, rehberlik ve dier) altklarna ynelik olarak sorulmu soru geri dnen anket formlarnn ounda bo brakld iin deerlendirme kapsamna alnmamtr.
148
2.6. statistiki Bulgular almann bu ksmnda, aratrma bulgularnn deerlendirilmesine yer verilmitir. niversitelerde alan akademisyenlerin en yksek rgtsel ballk ortalamalarnn normatif ballkta olduu grlmektedir. alanlarn kurumlarna kar kendilerini borlu hissetmesi, (bireysel geliim programlar, eitim burslar vb.) bu ballk trnn yksek kmasnda etkili olabileceini dndrmektedir. niversitelerde, bu ballk boyutunun en yksek dzeyde kmas, normatif ballk tanmnda yer alan; ahlaki deerlerin, inanlarn ve sadakatin (Clugston, Howell ve Dorfman, 2000) niversite ortamnda da nemli olduunu kantlamtr. alanlarn, kurumlarnda kalmay ahlaki bir zorunluluk olarak algladklar sylenebilir. rgt kltr ve rgtsel ballk ilikisini aratran bir almada da ayn sonulara ulalmtr (avu ve Grdoan, 2008). alanlarn rgtsel ballk dzeylerine ortalamalar asndan bakldnda; alanlarn duygusal ballk dzeylerinin, normatif ballk dzeylerine yakn olduu grlmektedir. alanlarn, kurumlarna olan duygusal ballklarnn, normatif ballkla neredeyse e deerde olmas, allan kurum asndan olduka nemli bir sonutur. alanlarn, kendilerini kurumun bir paras olarak grmeleri, kurumlarnn onlar iin byk bir anlam ve neme sahip olduunu gstermektedir. Dolaysyla, alanlarn kurumlarna kar gl duygusal ballk duymalar ile kurumlarnda ahlaki deer, inan ve sadakatin yksek olmas, onlarn kurumlarnda ihtiya duyduklarndan deil, istedikleri iin kalmaya devam etmelerine sebep olarak grlebilir. alanlarn rgtsel ballk dzeylerinden olan devam ballnn, rgtsel ballk ortalamalar arasnda en dk dzeyde olduu hem dikkat ekicidir, hem de yneticileri memnun edici bir sonu olarak dnlebilir. Nitekim bu sonu, alanlarn isiz kalmas durumunda katlanmas gereken maliyete ilikin herhangi bir endie duymadklarn gstermektedir. alanlarn kurumlarna olan devamllklarna sebep olarak, bireyin mevcut i ortamnda kalmas, dolaysyla alanlarn yaam ve yaamakta olduklar ilikilerin kopmasndan endie duyup, bu ortamdan uzaklamak istememelerini akla getirmektedir. alanlarn, yneticilerinin liderlik davranlarna ynelik tutumlarnda, en yksek boyutun takm almas boyutu olduu grlmektedir. Aratrmaya katlan akademisyenlerin yneticilerinin, alanlarna kar arkadaa yaklamda bulunduu ve rahat ilikiler kurabildii dnlmektedir. Yneticilerin, kendisinden sonraki yetkili kiilerin de fikirlerine nem verdii, bu fikirleri karar alma srelerinde dikkate ald ve uygulamalarda bu fikirlerden yararland grlmektedir. Bu sonularn, kadn ve erkek yneticilerin liderlik davranlar zerine yaplan alma sonular ile rtt grlmektedir (Uzun, 2005). Genel olarak, liderlik davran boyutlarnn ortalama deerlerinin 3.5 ve zeri km olmas, akademisyenlerin yneticilerinin liderlik davranlarna ilikin eilimlerinin katlyorum seeneine doru olumlu ynde olduu sylenebilir. Ynetici akademis-
149
yenlerin liderlik davranlarnn, alanlarn rgtsel ballklarn hangi dzeyde etkiledii ile ilgili sonular ise yledir: Liderlik davranlarnn, rgtsel ball aklama orannn %30 olduu aratrmann en nemli sonularndandr. Liderlik davran boyutlarnn, rgtsel ball aklama oranlarnn vizyon yaratma boyutu hari dier boyutlarda anlaml olmad sonucuna (Tablo 3) ulalmtr. Tablo 3: Liderlik davranlarnn rgtsel balla etkisinin R deiiminin dalm (%) LDERLK DAVRANI BOYUTLARI Vizyon Yaratma zleyici Kazanma Vizyonu Uygulamaya Koyma Sonular zleme Sonulara Ulama Takm almas RGTSEL BALILIK % 0,300 0,006 0,000 0,003 0,009 0,005 ETK DURUMU VARDIR YOKTUR YOKTUR YOKTUR YOKTUR YOKTUR
2
Liderin rgtsel ball ve nemli biimde rgtsel balln alt boyutlar olan duygusal ball ve normatif ball etkiledii alma sonular da mevcuttur (Yaln, 2005). Ynetici akademisyenlerin liderlik davran boyutlarndan vizyon yaratma davran, duygusal balln %35,3lk ksmn oluturmaktadr. kan bu deer vizyon yaratma boyutunun duygusal ball aklamada nemli olduunu gstermektedir. rgtsel ball en iyi aklayan boyutun vizyon yaratma boyutu (%56) olmas, istatistiksel adan da bu sonucu desteklemektedir. Dier liderlik davran boyutlarnn duygusal ball aklamada anlaml olmad sonucuna ulalmtr. Liderlik davran boyutlarndan sadece vizyon yaratma boyutunun tek bana devam balln aklama orannn yksek olduu olduka dikkat ekicidir. Vizyon yaratma boyutunun istatistiksel adan da devam balln aklamada anlaml olduu grlmektedir. Dier liderlik davran boyutlarnn devam balln aklamada istatistiksel adan anlaml olmad sonucuna varlmtr. Liderlik davran boyutlarnn normatif ball aklayan boyutunun ise sonulara ulama boyutu olduu grlmektedir. Geriye kalan dier liderlik davran boyutlarnn normatif ball aklamada istatistiksel adan anlaml olmad grlmtr. alanlarn, yneticilerinin liderlik davranlarna ilikin tutumlarnn olumlu ynde olduu sonucuna ulalmtr. Bu bulgular yle zetlenmitir: Yneticilerin, vizyon yaratma davrannn, alanlarn devam ball boyutunda
150
ve sonrasnda duygusal ballk boyutunda en yksek dzeyde olduu sonucuna ulalmtr. Bu durum, yneticilerin vizyon yaratmaya ynelik uygulamalarda, kurumsal kararlar uzun dnemli planlama ile ileri dnme ve objektif analiz yoluyla karar verme yeteneine sahip olarak yaptn dndrmektedir. Dolaysyla, yneticilerin stratejik davranma eiliminde olmas, alanlarn rgte olan devam ball dzeyinin yksek olmasn salamaktadr. Yneticilerinin, vizyonu uygulamaya koyma davrannda alanlarn devam ball boyutunun en yksek dzeyde olduu sonucuna ulalmtr. Vizyonu uygulamaya koymada yneticilerin, alanlarndan ne beklediini aka belirterek, sorun kt zaman bireyler zerinde deil, olaylar zerine younlaarak zm getirmeye almas, alanlarn rgte olan devam ballnn yksek olmasn salam olabilir. Dier yandan, yneticilerinin vizyonu uygulamaya koyma davrannda, alanlarn normatif ballk boyutunun en dk dzeyde olduu, sonrasnda yneticilerin izleyici kazanma davrannda alanlarn normatif ballk boyutunun ve yneticilerin sonular izleme davrannda alanlarn normatif ballk boyutunun dk dzeyde olduu sonularna varlmtr. rgtsel ballk boyutlar ile liderlik davran boyutlar arasndaki iliki incelendiinde; karlatrlan her boyutta (takm almas boyutu hari) en yksek korelasyona sahip balln devam ball olduu grlmektedir. Devam ballndan sonra, ikinci srada liderlik davran boyutlar ile duygusal ballk boyutlar (sonulara ulama ve takm almas boyutu hari) arasnda orta dzeyde ilikinin olduu ve liderlik davran boyutlar ile normatif ballk boyutlar arasnda ise ok zayf iliki olduu dikkat ekmektedir. rgtsel ballk boyutlar ile demografik zellikler arasndaki iliki, alanlarn medeni durumlar ile duygusal ballklar arasnda bulunmutur. Erkek alanlarn kadn alanlara gre duygusal ballk asndan rgtlerine daha fazla bal olduklar sylenebilir. alanlarn rgte olan devam ve normatif ballk dzeylerinin, erkek ve kadn akademisyenlere gre farkllk gstermedii de grlmektedir. Cinsiyet deikeninin duygusal, devam ve normatif ballkta farkl olmadn gsteren almalarda mevcuttur (Gl, 2006; Boylu, Pelit ve Ger, 2007b). alanlarn demografik zelliklerinden net gelir deikeni hari dier demografik zelliklerin, alanlarn rgte olan ballklar zerinde farkllk yaratmad sonucuna ulalmtr. almann banda kurulan Ynetici akademisyenlerin liderlik davranlarnn, alanlarn rgtsel ballklar zerinde etkisi vardr hipotezi almann aratrma sorusu olan Ynetici akademisyenlerin liderlik davranlarnn, alanlarn rgtsel ballklar zerinde etkisi var mdr sorusunu da cevaplamaktadr. Dolaysyla, almann en nemli sonularndan birisi olan bu sonu, genel olarak Trkiyede turizm lisans eitimi veren yksek retim kurumu yneticilerinin liderlik davranlarnn alanlarn rgtsel balln etkilediini gstermektedir. Bu etkinin hangi boyutlarda olduu incelendiinde ise; ynetici akademisyenlerin vizyon yaratma davrannn, alanlarn duygusal ballklar zerinde; ynetici akademisyenlerin vizyon
151
yaratma davrannn, alanlarn devam ballklar zerinde ve ynetici akademisyenlerin sonulara ulama davrannn, alanlarn normatif ballklar zerinde etkisi olduu sonularna ulalmtr. SONU niversitelerde, insana ynelik eitim ve retim faaliyetlerinin srdrlmesi, ballk kavramnn bu tr kurumlarda ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Bu ballk, hem akademisyenlerin ball, hem alanlarn ball, hem de eitimretim gren rencilerin ball eklinde grlmektedir. te bu noktada, akademisyenlerin kurumlarna olan ballklarnda, bata ynetim kademesindeki yneticiler (lider-ynetici) olmak zere, alma artlar, alma ortamlar, alma arkadalar ve daha birok faktr etkili olmaktadr. Yeniliki ve yaratc bir rgt kltr ve rgt ikliminin oluturulmasndaki temel sorumluluk, bu byk lekli kurumlarn faaliyetlerinden sorumlu olan lider-yneticilere aittir. Akademisyenlerin, liderlerinin davranlarndan en ok devam ballnda etkilendii sonucuna ulalmtr. alanlarn kurumlarna kar en dk devam ball gsterdii dnldnde, yneticilerin de alanlarn bu ballklarn en yksek oranda etkilemesi olduka ilgin bir sonutur. Yneticilerin davranlarnn, akademisyenlerin devam balln etkilemesinde, alanlarna ilerinde ve kurumlarnda alrken gelecee ynelik herhangi bir endie duymamas gerektii ve kendilerini kurumun bir paras gibi hissettirmesi akla gelmektedir. Yneticilerin liderlik davranlar, alanlarn kuruma olan devam ballklar zerinde olumlu ynde etki yaratrken, dier yandan alanlarn kurumlarna kar en dk dzeyde devam ball sergiledikleri arpc bir durumdur. Bu sonu, alanlarn kurumlarna kar dk dzeyde devam ball gstermelerinde, alanlarn byk bir orannn doktoral olmas ve nitekim alanlarn kurumlarndan ayrlmalar gerektiinde isiz kalma ya da baka alternatif i olanaklar sknts yaamayaca olasln akla getirmektedir. Yneticilerin, liderlik davranlarndan alanlarn kurumlarna olan ballnda, duygusal ballklarnn ikinci srada etkilendii grlmektedir. alanlarn duygusal bakmdan da kurumlarna bal olmalarnda liderlerinin davranlarnn etkili olduu sylenebilir. Bu durum, akademisyenlerin hem ilerini severek yaptn, hem de kurum yneticilerine kar duygusal olarak bal olduklarn gsterebilir. alanlarn kurumlarna olan ballklarnn, alan-kurum arasndaki psikolojik ba olduu dnldnde, niversitelerdeki akademisyenler ile yneticilerin ynetim tarzlar arasnda duygusal adan bir ba yaratlm olduu ifade edilebilir. niversitelerde, alanlarn duygusal ynelimlerini kontrol etmek olduka g olduundan duygusal ballklarn salamak da zordur. Bu sebeple, kuruma duygusal olarak balanabilecek alanlarn ie alnmasna ynelik insan kaynaklar faaliyetlerinin neler olabileceine ilikin aratrmalarn yaplmas, bu skntnn giderilmesine yardmc olacaktr. Akademisyenlerin, liderlerinin davranlarndan en dk normatif ballklar asndan etkilendii sonucuna varlmtr. Ancak, bu durum alanlarn kurumlarna kar
152
olan ballk dzeyinde tam tersi bir durum olduunu gstermektedir. Yneticilerin davranlar, alanlarn normatif ballk asndan en dk dzeyde etkilerken, alanlarn kurumlarna normatif adan en yksek dzeyde bal olduklar sonucuna ulalmtr. Sonuta, alanlarn kurumlarna olan normatif ballklarnda, yneticilerinin liderlik davranlarnn etkisinin az olduu ifade edilebilir. Sonu olarak, turizm lisans eitimi veren niversite yneticilerinin, liderlik davranlarnn akademisyenlerin rgtsel ballna etkisi olduu, bu etkinin de olumlu ynde olduu sonucuna ulalmtr. Yneticilerin liderlik davranlarnn alanlarn kurumlarna olan ballklar zerindeki etkisinin %30,2 orannda kmas, dier faktrler gz nne alndnda te birlik oran temsil etmektedir. Dolaysyla bu sonu, turizm eitimi veren niversitelerdeki akademisyenlerin kurumlarna olan ballklarnda te ikilik oranda daha baka faktrlerden etkilendiini gstermektedir. Turizm eitimi verilen bu kurumlarda alanlarn, kuruma olan balln etkileyen dier faktrlerin de alanlar ne derecede etkilediinin bulunmas, kurum yneticilerinin hangi faktrler zerinde younlap, alanlarnn ballklarn nasl arttrmalar gerektiine katk salayabilir.
KAYNAKA Agarwal, S., DeCarlo, T.E ve Vyas, B.S. (1999). Leadership Behavior and Organizational Commitment: A Comparative Study of American and Indian Salespersons, Journal of International Business Studies, Vol.30, n.4. Andersen, A.J. (2006). Leadership, Personality and Effectiveness, The Journal of SocioEconomics, Vol.35, ss.1079. Antalyal, L.. (2005). Varyans Analizi, SPSS Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri, Editr: Kalayc, . (Ankara: Asil Yayn Datm Ltd.ti.), ss.131167. Beauman, S. (2006). Leadership and the Clinical Nurse Specialist: From Traditional to Contemporary, Newborn and Infant Nursing Reviews, Vol.6, n.1, ss.23. Boylu, Y., Pelit, E. ve Ger, E. (2007b). Akademisyenlerin rgtsel Ballk Dzeyleri zerine Bir Aratrma, Finans Politik & Ekonomik Yorumlar, c.44, s.511, ss. 57. Clugston, M., Howell, P.J. ve Dorfman, W.P. (2000). Does Cultural Socialization Predict Multiple Bases and Foci of Commitment?, Journal of Management, Vol.26, n.1, ss.5-30. avu, . ve Grdoan A. (2008). rgt Kltr ve rgtsel Ballk likisi: Be Yldzl Bir Otel letmesinde Aratrma, Gazi niversitesi, Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, s.1, ss.18-34. Durukan, E., Can, S., Arkan, N.ve Gkta, Z. (2006). Seluk niversitesi Beden Eitimi ve Spor Yksekokulu rencilerinin Yapy Kurma Boyutunda Liderlik Davranlarnn Snf Dzeylerine Gre Karlatrlmas, Balkesir niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, c.9, s.15, ss.1-19. Erdoan, . (2003). Pozitivist Metodoloji, Pozitif Matbaaclk: Ankara.
153
Feinstein, H. A. (2006). A Study of Relationships Between Job Satisfaction and Organizational Commitment Among Restaurant Employees, William F. Harrah College of Hotel Administration University of Nevada, Las Vegas, ss.1-26. Gl, H. (2006). Turizm Sektrnde Durumsal Faktrlerin rgtsel Ballk zerindeki Etkisi, Anadolu niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi: Eskiehir. Gl, H. (2003a). Karizmatik Liderlik ve rgtsel Ballk likisi zerine Bir Aratrma, Doktora Tezi, Gebze Yksek Teknoloji Enstits, Sosyal Bilimler Enstits: Gebze. Holmes, J. (2005). Leadership Talk: How Do Leaders Do Mentoring, and s Gender Relevant?, http://www.ba.metu.edu.tr/~manclub/yayinlar/glokal. Karaca, N. (2001). Regresyon Analizi, http://analiz.ibsyazilim.com/egitim. Paulin, M., Ferguson, J.R. ve Bergeron, J. (2006). Service Climate and Organizational Commitment: the Importance of Customer Linkages, Journal of Business Research, Vol.59, ss.906-915. Mathebula, L.R.M. (2004). Modelling the Relationship Between Organizational Commitment, Leadership Style, Human Resources Management Practices and Organizational Trust, University of Pretoria. Oktay, E. ve Gl, H. (2003). alanlarn Duygusal Ballklarnn Salanmasnda Conger ve Kanungonun Karizmatik Lider zelliklerinin Etkileri zerine Karaman ve Aksaray Emniyet Mdrlklerinde Yaplan Bir Aratrma, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, s.10, ss.403-427. Sipahi, B, Yurtkoru, E.S. ve inko, M. (2010). Sosyal Bilimlerde SPSSle Veri Analizi, Beta Basm Yaym Datm A..: stanbul. Sndrmez G., Taylan B. ve Yaralolu K., (1995). statistik, Faklteler Kitabevi: zmir. Strang, K.D. (2007). Examining Effective Technology Project Leadership Traits And Behaviors, Computers in Human Behavior, Vol.23, ss.426. Takran, E. (2005). Otel letmelerinde Liderlik ve Yneticilerin Liderlik Ynelimleri: stanbuldaki Be Yldzl Otel letmelerinde Bir Aratrma, Yksek Lisans Tezi, Abant zzet Baysal niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits: Bolu. Trk, A., (15.08.2004). rgt Kltr Deiim Ynetimi, http://egitim1.sitemynet.com. Uysal, A. (2001). lkretim Okulu Mdrlerinin Yneticilik ve Liderlik Davranlar, Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits: stanbul. Uzun, G. (2005). Kadn ve Erkek Yneticilerin Liderlik Davranlar Arasndaki Farkllklar ve Bankaclk Sektrnde Uygulama, Yksek Lisans Tezi, ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits: Adana. Yaln, S. (2005). letmelerde Liderlik Davrannn rgtsel Balla Etkisi: Bir Tekstil Firmas rnei, Yksek Lisans Tezi, Kadir Has niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits: stanbul. Yksek retim Kurumu, (15.12.2009). http:// www.yok.gov.tr.
YYECEK ECEK LETMELERNDE GIDA GVENL: ADANA VE MERSN LLERNDE FAALYET GSTEREN RESTORAN LETMELERNE YNELK BR ARATIRMA VE SONULARI Oya YILDIRIM1 Derya KAYA2 Do. Dr. Kemal BRDR3 ZET Gnmzde darda yenen yiyecekler nedeniyle insanlar hastalanmakta, zehirlenmekte ve hatta lmle sonulanan vakalar meydana gelmektedir. Darda yemek hizmeti sunan yiyecek iecek iletmelerinin en nemlilerinden biri olan restoranlar da, mterilerine dolaysyla topluma ynelik olarak gda gvenlii konusunda sorumluluk tamaktadrlar. Buradan hareketle almada, Adana ve Mersin illerinde faaliyet gsteren restoran iletmelerinde gda gvenlii ile ilgili mevcut uygulamalarn deerlendirilmesi, bu iletmelerin bir kalite kontrol sreci uygulayp uygulamadklarnn tespiti ve turizm iletme belgeli ve birinci snf tesisler ile belediye belgeli ve ikinci snf tesisler arasnda gda gvenlii uygulamalar asndan farkllk olup olmadnn ortaya konulmasna allmtr. alma sonunda, restoranlarda bir gda gvenlii sistemi uygulanmasna yeterli nem verilmedii, ayrca turizm iletme belgeli ve birinci snf tesisler ile belediye belgeli ve ikinci snf tesisler arasnda gda gvenlii uygulamalarn yerine getirme dzeyinde ciddi farklar olmad tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: HACCP, gda gvenlii, yiyecek iecek iletmeleri, restoranlar. GR Dnyada her geen gn artan nfus, sanayileme ve alan insan saysnn artmasna bal olarak her yl daha fazla insan ev dnda beslenmek zorunda kalmakta ve yiyecek iecek iletmelerini kullanmaktadr. Yiyecek iecek iletmeleri ierisinde restoranlar olduka nemli bir ksm oluturmaktadr. Birok lkede darda yenen yiyecekler nedeniyle insanlar hastalanmakta ve gda kaynakl hastalklar artk bir halk sal problemi olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle yiyeceklerin gvenli bir ekilde retilmesi ve sunulmas iin birok lkede yasal zorunluluklar getirilmektedir. Ancak, yasalardan da nce bu iletmelerde alanlarn gvenli gda retimi ve sunumu konularnda bilinli olmalar gerekmektedir. Toplumun ve irili ufakl yiyecek iecek iletmelerinin gda gvenlii konusunda bilinlenmesi, sorunun zmnde ok nemli bir adm olacaktr (Koak, 2007:1). Yiyecek iecek iletmeleri, hizmet sunmann tesinde, gda gvenlii ve dengeli beslenme konularnda topluma ynelik sorumluluk tamaktadrlar. Dolaysyla bugn ada anlamda hizmet vermek isteyen yiyecek iecek iletmeleri gda retimi ve sunumunda standart llerde hijyen ve sanitasyonu salamal ve gda retim srecinde riskleri en aza indirmeyi amalayan HACCP sistemini kullanmaldr (Bolat, 2002:63).
1 2
Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans rencisi Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans rencisi 3 Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Y.O.
YYECEK ECEK LETMELERNDE GIDA GVENL: ADANA VE MERSN LLERNDE FAALYET GSTEREN
155
Bu almada, Adana ve Mersin illerinde faaliyet gsteren 26 restoran iletmesinin yiyecek retim srecinde gda gvenlii uygulamalarn yerine getirme dzeyleri ve bu konuda herhangi bir kalite kontrol sistemi uygulayp uygulamadklarnn ortaya konulmas amalanmtr. alma, Trkiyedeki yiyecek iecek iletmelerinin gda gvenlii sistemlerinden ne lde yararlandklar tam olarak bilinmediinden, ayrca aratrma sonucunda elde edilen bulgularla bu konunun nemine dikkat ekilmi olaca iin nemlidir. almann gerekletirilmesi srecinde, aratrma kapsamndaki iletmelerin yneticileri ve mutfak sorumlular ile grlm, ayrca bu iletmelerde gzlemlerde bulunulmutur. Aratrma blm olarak dzenlenmitir. lk blmde, gda gvenlii ve bu amala uygulanan bir kalite kontrol sistemi olan HACCPe ilikin bilgilere yer verilmitir. kinci blmde, yiyecek iecek iletmelerinde gda gvenlii ve HACCP sistemi zerinde durulmutur. Uygulama blm olan nc blmde ise, yaplan aratrmann yntemi ve konu ile ilgili bulgulara yer verilmektedir. 1.GIDA GVENL VE HACCP SSTEM Gda gvenlii FAO/WHO Codex Alimentarius Uzmanlar Komsiyonu tarafndan salkl ve kusursuz gda retimini salamak amacyla gdalarn; retim, ileme, muhafaza ve datmlar srasnda gerekli kurallara uyulmas ve nlemlerin alnmas eklinde tanmlanmaktadr. Bu tanm gnmzde iftlikten sofraya gda gvenlii olarak ifade edilmektedir (Erol ve dierleri, 2004:1). Koaka gre (2007:1) gvenli gda, amaland biimde hazrlandnda mikrobiyolojik, kimyasal ve fiziksel tehlikeler iermeyen yani insan tketimine uygun olan, salk asndan bir saknca oluturmayan ve besin deerini kaybetmemi gda maddesidir. Gvenli olmayan gdalarn tketilmesi sonucunda ortaya kan hastalklar insanlarn hastalanmalarna hatta lmelerine yol amakta, dier taraftan tketiciler, iletmeler ve lke ekonomisi iin ok ciddi ekonomik kayplara neden olmaktadr. Dnya Salk rgtnn (DS) verilerine gre, ABDde her yl 76 milyon civarnda gda kaynakl hastalk olduu, 5000 kiinin ld, buna bal olarak 35 milyar $ kayp meydana geldii tahmin edilmektedir. Gda gvenliinin salanmas iin toplumun bilinlendirilmesi, kamu kurumlar, yiyecek iletmeleri ve tketicilerin stne den sorumluluklar yerine getirmesi gerekir. Bugn yiyecek iletmelerinde HACCP ve ISO 22000 gibi gda gvenlii ynetim sistemlerini kurmak gda gvenliini salamann en etkili yolu olarak kabul edilmektedir (Koak, 2007:1-2-3-4). HACCP, Hazard Analysis of Critical Control Points (Tehlike analizi ve Kritik Kontrol Noktalar) teriminin ilk harflerinden oluan bir kavram olup, nleyici yaklam ilkesine gre gelitirilmitir. HACCP, bir gda rnnn ya da gdayla temas eden ambalaj malzemesinin farkl retim aamalarnda olabilecek hatalarn ve bunlarn yol aabilecei potansiyel salk tehlikelerinin belirlenmesi, bu tehlikelerin son rne gemesinin nlenmesi iin gerekli ilemlerin yaplmas ve bu faaliyetlerin etkili bir ekilde uygulandn takip eden bir sistemdir. Ana fikir, tarladan-atala salkl gda retimini salayan bir sistem kurmaktr (Mahmutolu, 2007:11).
156
HACCP; son rn kontrolne dayanan eski felsefenin aksine, hatal rn oluumunu nlemeye ynelik pozitif bir sistemdir (Demirta, 2006:40). HACCP; bir gda zincirinde, hammadde temininden rnn servisine kadar geen her aamada, tehlike analizleri yapan, gerekli yerlerde kritik kontrol noktalarn saptayan ve belirli kurallara uygun gvenilir yiyeceklerin retilmesini salayarak yiyecek kaynakl hastalklar kontrol etmeye ve engellemeye ynelik gelitirilmi ve uluslararas dzeyde kabul grm bir gda gvenlii sistemidir. HACCP kavram ilk kez 1959 ylnda, Pillsbury irketi, ABD Ordusu ve NASA tarafndan, Amerikan uzay uular programna ynelik gvenli gda retiminde ortaya kan ibirlii srecince kullanlm, gnmzde pek ok lke tarafndan da gda gvenliini salama prensibi iinde stratejik hedef olarak ele alnmtr (Topal, 2001: 1; Deirmenciolu ve iek, 2004: 27-28). Gda endstrisinde HACCP uygulamalar, 14.06.1993 tarihli ve 93/43/EECnolu Gda Maddeleri Hijyeni Direktifi ile Avrupa Birliinde, Trk Gda Kodeksi 16.11.1997 ve 560 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile de lkemizde zorunlu hale getirilmitir (etin ve Karadeniz, 2007: 79). 1.1.HACCP Plan Uygulama Aamalar HACCP sisteminin genel kabul grm 7 ilkesi vardr. HACCP plannn uygulanmas srecinde yer alan aamalar ise bu 7 ilkeyi de kapsamakta ve aada yer almaktadr (Trksoy ve Altnine, 2008: 608; Koak, 2007: 90-107): 1.HACCP takmnn oluturulmas ve eitimi, 2.rnlerin tanmlanmas, 3.rnn amalanan kullanm eklinin tanmlanmas, 4.rn ak emasnn hazrlanmas, 5.Ak emasnn dorulanmas, 6.(HACCP lkesi 1) Her aamadaki olas tehlikelerin tanmlanmas, 7.(HACCP lkesi 2) Belirlenen her tehlike iin KKN tesbiti, 8.(HACCP lkesi 3) Belirlenen her KKN iin kritik limitlerin tesbiti, 9.(HACCP lkesi 4) Her KKN iin izleme sisteminin oluturulmas, 10.(HACCP lkesi 5) Olas sapmalar iin dzeltici faaliyetlerin oluturulmas, 11.(HACCP lkesi 6) Kayt tutma ve dkmantasyon, 12.(HACCP lkesi 7) Sistemin doru ilediinin dorulanmas ve onaylanmasdr. 1.2.HACCP Ynetim Sisteminin Yararlar Yiyecek iecek iletmelerinde bir gda gvenlii ynetim sistemi olan HACCPin uygulanmas durumunda iletmeye salayaca yararlar aada yer almaktadr (Bolat, 2002: 65; Dlekolu, 2003: 32; Koak, 2007: 98; Akdeniz, 2008: 4; Topoyan, 2003: 45). 1. letmelerde gda gvenliinin bir sistem iinde ele alnmasn salar. 2. Gda retimine ilikin mikrobiyolojik, kimyasal ve fiziksel tehlikelerin kontrol altna alnmasn salar. 3. Tketicilerin ve iverenlerin gda kaynakl hastalklardan doan ekonomik kayplarn azaltr ve rn kalitesinde sreklilii salar. 4. Mevcut gda retim sisteminin kayda geirilmesini, srekli gzden geirilmesini ve iyiletirilmesini salar.
157
5. Tehlikeleri nlemeye dayand iin rn kayplarn azaltarak, hatal rn riskini elimine eder ve maliyetleri drr. 6. Uluslararas ticarette iletmelerin daha etkin rekabet etmesini salayarak lke ekonomisine olumlu katkda bulunur ve karllkta art salar. 7. alanlarn i veriminin ve memnuniyetinin arttrlmasn salar. 8. ikayetlerin azalmasn ve tketici tatmininin artmasn, dolaysyla iletmeye duyulan gvenin artmasn salar. 9. HACCP sistemi yeniliklere ak olduundan, retim sistemindeki deiikliklere ok kolay uyum salayabilir. 10. HACCP sistemi ISO 9000 gibi dier kalite sistemleri ile ve Toplam Kalite Ynetimi ile kolay bir ekilde btnletirilebilir. 2.RESTORANLARDA GIDA GVENL VE HACCP SSTEM nsanlarn yaamak, ekonomik ve sosyal faaliyetlerini srdrebilmek iin en temel ihtiyac beslenmedir. Bu temel ihtiyac karlamak iin yiyecek iecek iletmeleri hayata geirilmitir. Yiyecek iecek iletmeleri ad altnda ele alnmas gereken en nemli kavramlardan biri restoranlardr. Restoranlar, halka hizmet veren yiyecek iecek olanaklarnn sunulduu iletmeler olarak tanmlanabilir. nsanlar bugn kimi zaman zorunluluktan, kimi zaman sosyal amalar nedeniyle restoran iletmelerinin sunduu hizmetlerden yararlanmaktadr. alma hayatnn youn temposu insanlarn bu iletmeleri kullanma oranlarn artrm, en az bir n veya birka attrmay ev dnda yemelerine neden olmutur (Karadeniz, 2003: 4-5-6). Restoran iletmelerini sadece lke vatandalar deil, ayn zamanda turistlerde kullanmaktadr. Bu nedenle bu iletmelerde yaanacak herhangi bir zehirlenme veya gda kaynakl hastalk vakas lke imajn zedeleyecek, akabinde birok maddi ve manevi kayb beraberinde getirecektir. Bu durum restoran iletmelerinde gda gvenliinin nemini daha da artrmaktadr. Bryan, (1990) HACCP sisteminin restoran operasyonlarnda eksik uygulandn ve bunun 1973-1982 yllar arasnda Amerikada meydana gelen birok gda zehirlenmesinin nedeni olduunu tespit etmitir. Yine Bryan (1990) ve Griffith (2000) yaptklar aratrmalarda gda zehirlenmelerinin restoranlarda oluma orann % 25 olarak belirlemitir. Bu oran % 36 olan catering sektrnden sonra ikinci en byk orandr (Aktaran etin ve Karadeniz, 2007: 80). anler (2005) tarafndan yaplan bir aratrma, yerli turistlerin % 11,4nn, yabanc turistlerin % 18,7sinin barsak rahatszl geirdiini ortaya koymutur. Budak ve ieke (2002) gre, Trkiyeye gelen yabanc turistler genellikle gastroenterit enfeksiyonlarndan yaknmakta ve tedavi iin salk kurulularna bavurmamaktadr. rer (1995), Trkiyeye gelen turistlerin % 19,9unun, Aslan ve arkadalar (2002) ise % 21,9unun besin zehirlenmesi geirdiklerini tespit etmilerdir. Yiyecek retiminin ve sunumunun yapld restoranlar ve mutfaklar kritik alanlar olarak deerlendirilmekte ve nemli bulunmaktadr. nk yaplan en ufak bir hata insanlarn zehirlenmesine, hatta lmne bile neden olabilmektedir (Cmert ve dierleri, 2008: 122). Bu adan bakldnda, gda hizmet sektrnde en nemli konunun gda gvenlii olmas gerekirken konuya yeteri kadar ilgi ve dikkat gsterilmemektedir (Bilgin ve Erkan, 2008: 267). anler ve arkadalar (2002) tarafndan yaplan bir aratrmaya gre, bir-iki yldzl oteller ve metropolitan kentlerdeki otellerin % 40,9unda mutfak personelinin
158
mutfakta sigara itii, yemek tadmnn salk kurallarna aykr olduu ve % 54,5inde temiz, tl ya da tek kullanmlk kep kullanlmad tespit edilmitir. anler ve Hssein (2008) tarafndan yaplan bir alma sonucunda ise; hem mutfak artlarnda hem de personelin hijyen kurallarna uymasnda aksaklklar grlmtr. Personelin % 49.3nn genel beslenme, % 72.0sinin HACCP konusunda bilgisiz olduu anlalmtr. Yiyecek iecek iletmelerinde gda zehirlenmelerinin meydana gelmesinde en nemli etken gda ile alan personel tarafndan yaplan hatalardr. Gda kaynakl zehirlenmelerin % 97si yiyecekle alma esnasnda yaplan hatalardan kaynaklanmaktadr. Hatalarn nedenleri ise, (1) dk eitimli dk sosyo-ekonomik snflardan insanlarn yiyecekle temas eden ilerde almas, (2) alan devir hznn ykseklii, (3) dil ve anlama problemleri, (4) dk motivasyon ve maalar olarak snflandrlmtr. Yiyecek ve iecek iletmelerinde alanlarn en ok yaptklar hatalar gdalarn hazrlk, piirme, soutma ve tekrar stma aamalarnda yaplan hatalar, apraz - bulama, kiisel hijyen hatalar, derece kontrolleri, zaman-scaklk prosedrleri, byk oranda bilgi eksikliinin olduu konular arasnda saylabilir (Aktaran Eren, 2007: 74-75). Toplu beslenme yaplan restoran iletmelerinde hizmet standartlarnn banda, hizmetin her aamasnda hijyenin salanmas gelmektedir. Hem besleyici hem de hijyen kalitesi yksek bir toplu beslenme hizmeti verebilmenin temel koulu ise bu iletmelerde fiziki koullar, ara-gere, personel ve besin hijyeni ilkelerine uymaktr (Bilici, 2008: 18). Bu noktada HACCP yiyecek ve iecek malzemelerinin temininden balayarak, hazrlama, ileme, retim, ambalajlama, depolama ve nakliye gibi zincirin her aamasnda tehlike analizleri yaparak, gerekli yerlerde Kritik Kontrol Noktasn belirleyen ve bu noktalarda karlalabilecek herhangi bir problemi henz olumadan nleyen bir zellik gstermektedir (Bolat, 2002:67). Bylece, sistem ile gvenli gda temininde risk oluturan mikrobiyolojik, fiziksel ve kimyasal tehlikeler yok edilebilir (Trksoy ve Altnine, 2008: 610). Bu nedenle, sistemin gda reten iletmelerde ve zellikle bu iletmelerden biri olan restoranlarda uygulanmas faydal olacaktr. Yiyecek iecek iletmeleri gvenli gda retimi iin personelini bilinlendirmeli, hijyen ve sanitasyon ile ilgili kurallar iletmesinde kurmaldr. nk gerek i ortamnn hijyeni gerekse kiisel hijyen kurallarna uyulmadnda yiyecek kayplar ortaya kar. Bu durum hem mterinin ve evredekilerin saln tehlikeye sokar, hem de mteri kayb, gelir kayb, prestij ve gven kayb, satlarda azalma gibi olumsuz sonulara yol aar (Cmert ve dierleri, 2008: 122-123). 3. ADANA VE MERSN LLERNDE FAALYET GSTEREN RESTORAN LETMELERNN GIDA GVENL UYGULAMALARININ NCELENMES 3.1. Aratrmann Amac, Yntemi ve Snrllklar almada, restoran iletmelerinde gda gvenlii ile ilgili mevcut uygulamalarn deerlendirilmesi, bu iletmelerin bir kalite kontrol sreci uygulayp uygulamadklarnn tespiti ve turizm iletme belgeli ve birinci snf tesisler ile belediye belgeli ve ikinci snf tesisler arasnda gda gvenlii uygulamalar asndan farkllk olup olmadnn
159
ortaya konulmas amalanmtr. Bu dorultuda Adana ve Mersin illerinde faaliyet gsteren toplam 27 restoranda gda gvenlii uygulamalar ele alnmtr. Bu amala daha nce yaplm almalardan yararlanarak aratrmaclar tarafndan bir grme formu gelitirilmi, sz konusu iletmelerin sahipleri, yneticileri ve zaman zaman mutfak sorumlular ile yz yze grmeler yaplm, ayrca iletmeler gezilerek gzlemlerde bulunulmu ve elde edilen bulgular deerlendirilmitir. Grmeler 2010 yl Nisan ve Mays aylarnda farkl tarihlerde gerekletirilmitir. Adana ve Mersin illerinde faaliyet gsteren ok sayda yiyecek iecek iletmesi bulunmasna karn, bu iletmelerin nitelikleri farkllk gsterdii iin hepsi aratrma kapsamna alnmamtr. Aratrma kapsamna alnan iletmeler, aratrmann amac gerei sadece restoran iletmeleridir. Ayrca aratrma, restoran iletmelerinin sahipleri ve yneticileri tarafndan verilen bilgiler ile snrldr. 3.2. Aratrmann Bulgular 3.2.1. alma Kapsamnda Ele Alnan Restoran letmelerinin Profili Aratrmann amac dorultusunda turizm iletme belgeli ve birinci snf olan 13 restoran ve karlnda belediye belgeli ve ikinci snf 13 restoran ele alnarak toplam 26 restoran ile yaplan grmeler neticesinde, iletmelerin profiline ilikin elde edilen bilgiler Tablo 1de yer almaktadr. Tablo 1: Ele Alnan Restoran letmelerinin Profili Faaliyette OlBal Bulunduu Kurum Say %* duu Sre Turizm iletme belgeli ve 0-10 13 50 1.snf 11-20 13 50 Belediye belgeli ve 2.snf 20den fazla Toplam 26 100 Toplam Hizmet Kapasitesi Toplam Perso%* Say nel Says 0-200 5 19 0-12 201-400 10 39 13-24 401-700 7 27 25den fazla 701-1000 4 15 Toplam 26 100 Toplam Ziyafet Organizasyonu Hizmeti Veriyor Mu? Evet Hayr *Tam sayya yuvarlanmtr.
Yl 14 9 3 26 Say 8 7 11 26 Say 13 13
%* 54 35 11 100 %* 31 27 42 100 %* 50 50
letmelerin hizmet verebilecei kii saysna bakldnda, farkl kapasitelere sahip olduklar grlmektedir. Be iletme 0-200 arasnda kiiye hizmet verirken, 10 iletme 201-400 arasnda kiiye, yedi iletme 401-700 arasnda kiiye ve drt iletme 701-1000 arasnda kiiye hizmet verebilmektedir. Buradan hareketle iletmelerin ounlukla orta
160
ve byk lekli olduklar sylenebilir. 0-10 yl aralnda hizmet veren iletme saysnn 14 olduu, 11-20 yl aralnda hizmet veren iletme saysnn ise dokuz olduu grlmektedir. iletme 20 yldan daha uzun zamandr faaliyet gstermektedir. Bu nedenle iletmelerin % 46s kkl iletmelerdir denilebilir. Ayrca iletmelerin % 50si ziyafet organizasyonu hizmeti de vermektedir. Toplam personel says sekiz iletmede 0-12 kii aralnda ve yedi iletmede 13-24 kii aralnda olup, 11 iletmede 25 veya daha fazla kiidir. 3.2.2. alma Kapsamnda Ele Alnan Restoran letmelerindeki Katlmclarn Profili Aratrma kapsamndaki iletmelerde grme yaplan kiilere ilikin bilgiler Tablo 2de gsterilmitir. Tablo 2: Ele Alnan Restoran letmelerinde Grlen Kiilerin Profili Grlen Kiilere likin Bilgiler Say %* Eitim Durumu Say %* letmedeki Pozisyonu letme sahibi 14 54 lkokul 6 23 letme mdr 5 19 Ortaokul 6 23 Halkla ilikiler yetkilisi 1 4 Lise 6 23 8 31 Aba 6 23 niversite Cinsiyeti Say %* Ya Grubu Say %* Kadn 2 8 26-40 ya 11 42 Erkek 24 92 40dan fazla 15 58 Eitimin Yiyecek ve Meslekteki Hizmet Say %* ecekle lgili Olup OlSay %* Sresi /Yl mad 0-15 7 27 Evet 7 27 16-30 10 38 Hayr 19 73 30dan fazla 9 35 Evet se Dzeyi Say %* 3 43 Toplam 26 100 niversite Kurs-seminer 4 57 *Tam sayya yuvarlanmtr. Grme yaplan kiiler arasnda 14 iletme sahibi, be iletme mdr, bir halkla ilikiler yetkilisi ve alt aba bulunmaktadr. Bunlardan 24 erkek, sadece ikisi kadn olup, restoran iletmelerinde gerek giriimci gerekse alan olarak daha ok erkeklerin yer ald sylenebilir. Grlen kiilerden 11i 26-40 ya grubunda (% 42), 15i 40 yandan byktr (% 58). Meslekteki hizmet sresi 16-30 yl aralnda olan kii says 10 olup, dokuz kii meslekteki hizmet sresinin 30 yldan fazla olduunu belirtmitir. Meslekteki hizmet sresi 15 yl veya daha az olan kii says ise yedidir. Grlen kiilerin eitim durumuna bakldnda, % 31inin niversite mezunu olduu grlmektedir. Grlen kiilerin % 73nn eitim durumu yiyecek ve iecekle ilgili deildir. Bu sonuca baklarak sektrde, alannda eitim alm personel eksiklii olduu ileri srlebilir.
161
3.2.3. alma Kapsamnda Ele Alnan Restoran letmelerinde Gda Gvenliine likin Bulgular Aratrmann bu blmnde, grme yaplan kiilerin gda gvenlii ile ilgili genel ve yasal bilgilerinin dzeyi ortaya konmaya allm ve sonular Tablo 3te gsterilmitir. Tablo 3: Katlmclarn Gda Gvenlii le lgili Genel ve Yasal Bilgilerinin Dzeyi Gda gvenlii ile ilgili genel bilginizin dzeyi nedir? Turizm letme Belgeli ve 1. Snf (13) Bilgim BilAz bili- yi biliyok gim yorum yorum var 6 1 6 Belediye Belgeli ve 2. Snf (13) BilBilAz bili- yi biligim gim yorum yorum yok var 6 1 6
Gda gvenlii ile ilgili yasal mevzuat hakknda bilginizin dzeyi nedir? Turizm letme Belgeli ve 1. Snf (13) Bilgim BilAz bili- yi biliyok gim yorum yorum var 4 2 4 3 Belediye Belgeli ve 2. Snf (13) BilBilAz bili- yi biligim gim yorum yorum yok var 7 3 3 -
Katlmclara gda gvenlii ile ilgili genel bilgilerinin dzeyi sorulduunda; turizm iletme belgeli ve birinci snf restoranlarda katlmclardan alts bilgim var, alts iyi biliyorum bir tanesi az biliyorum cevab vermitir. Belediye belgeli ve ikinci snf restoranlarda da (alt bilgim var alt iyi biliyorum ve bir az biliyorum) benzer yantlar alnarak her iki grup arasnda fark olmad grlmtr. Ancak, kiilerin yasal mevzuat hakknda bilgi dzeyi sorulduunda turizm belgeli ve birinci snf tesislerde katlmc mevzuat iyi bildiini sylerken, belediye belgeli ve ikinci snf tesislerde mevzuat iyi bilen kimsenin olmad grlmtr. Ayn ekilde, turizm belgeli ve birinci snf tesislerde drt kii bilgim yok yantn verirken, belediye belgeli ve ikinci snf tesislerde yedi kiinin bu yant vermesi de dikkat ekicidir. Gda gvenlii ile ilgili dier sorular ve yantlar Tablo 4te yer almaktadr.
162
Tablo 4: Gda Gvenlii le lgili Dier Bilgiler

Turizm Belgeli ve 1.Snf (13) Evet Say %* 1 8 Hayr Say %* 12 92 Belediye Belgeli ve 2.Snf (13) Evet Say %* Hayr Say %* 13 100
Sorular
letmenizde gvenli gda retimi ve sunumu iin kalite kontrol sistemi uygulanyor mu? Gda gvenlii ile ilgili olarak yasal denetiler iletmenizi ziyaret ettiler mi? letmenizde gda gvenliinin salanmas iin yazl kurallarnz var m? Gvenli gda, hijyen-sanitasyon, beslenme-salk vb. konularda eitim aldnz m? Eitim aldysanz sertifikanz var m? alanlarnza hijyen eitimi veriyor musunuz? alanlarnza gda gvenlii ile ilgili eitim veriyor musunuz?
10
77
23
13
100
23
10
77
15
11
85
6 2 11 6
46 15 85 46
7 11 2 7
54 85 15 54
7 5 9 5
54 38 69 38
6 8 4 8
46 62 31 62
*Tam sayya yuvarlanmtr. Aratrma kapsamnda grlen 26 restorandan sadece birinde HACCP uyguland tespit edilmitir. Bu restoran turizm belgeli ve birinci snftr. Dier restoranlarda HACCP uygulanmad gibi, tamamna yakn sistemin varlndan bile haberdar deildir. Hem turizm belgeli ve birinci snf hem de belediye belgeli ve ikinci snf restoranlar, Tarm l Mdrl, Turizm l Mdrl, Belediyeler, l Salk Mdrl gibi yasal denetiler tarafndan eitli aralklarla denetlenmektedir. Turizm belgeli ve birinci snf iletmelerin % 23nde gda gvenlii ile ilgili yazl kurallar/prosedrler varken, belediye belgeli ve ikinci snf iletmelerin % 15nde bu kurallar vardr. Grlen kiilerin hijyen-sanitasyon, gvenli gda ve beslenme-salk konularnda eitim alma oran iki grupta da birbirine yakndr, ancak alnan eitimin belgelenmesi sz konusu olduunda belediye belgeli ve ikinci snf restoranlarda sertifika sahibi olma oran (% 38), turizm belgeli ve birinci snf tesislere (% 15) gre daha yksektir. Bu eitimler genellikle ustalk, usta alk gibi mesleki belgelerin alnmas srasnda verilen eitimlerle snrldr. letmelerin 26snda da bu eitimlerin szl olarak ve ounlukla temizlik malzemesi satn alnan firmalar tarafndan cretsiz verildii belirtilmitir. Turizm belgeli bir iletmede hijyen eitiminin niversite retim yeleri tarafndan, yine turizm belgeli baka bir iletmede ise bu eitimin tesisin al srasnda zel kurulular tarafndan verildii ifade edilmitir.
163
3.2.4. Kiisel Hijyen Konusunda Gda Gvenliine likin Bulgular almann bu blmnde gda gvenliini tehlikeye atmamak iin dikkat edilmesi gereken kiisel hijyen kurallarna ilikin sorular sorulmu ve cevaplar Tablo 5te sunulmutur. Tablo 5: Kiisel Hijyen Konusunda Gda Gvenliine likin Bulgular
Sorular alanlar ie alnrken salk kontrolnden geiriliyor mu? alanlar ie alndktan sonra dzenli olarak salk kontrolnden geiriliyor mu? alanlara niforma veriyor musunuz? alma giysilerinin temizliini iletme mi yapar? alanlar i esnasnda nlk, bone/kep, eldiven, maske kullanrlar m? alma giysileri hangi sklkla temizlenir?
*Tam sayya yuvarlanmtr.
Turizm Belgeli ve 1. Snf (13) Evet Hayr Say %* Say %* 13 13 13 8 13 100 100 100 62 100 5 38 -
Belediye Belgeli ve 2. Snf (13) Evet Hayr Say %* Say %* 13 13 13 7 8 100 100 100 54 62 6 5 46 38
Her gn 10
stee bal 3
Her gn 10
stee bal 3
26 iletmenin tamamnda alanlar hem ie alnrken, hem de ie alndktan sonra salk kontrollerinden geirilmekte (baz iletmelerde ayda bir, bazlarnda alt ayda bir), portr muayeneleri dzenli olarak yaplmaktadr. Btn iletmeler alanlarna yazlk ve klk olmak zere niforma vermekte, ancak baz iletmeler niforma temizliini alana brakmaktadr. Belediye belgeli ve ikinci snf tesislerin % 38inde nlk, bone/kep, eldiven, maske vb. malzemeler kullanlmamaktadr. Bu oran nemli bir kesimin gda hazrlamada kullanlmas gerekli olan koruyucu malzemeleri kullanmadn gstermektedir. 3.2.5. Malzeme Alm ve Depolanmasnda Gda Gvenliine likin Bulgular Malzeme almnda ve depolanmasnda gda gvenlii uygulamasna ilikin sorulara verilen yantlara gre; 20 iletme mal salayan firmalarn retim belgelerini kontrol etmektedir. Turizm belgeli bir iletme en iyi markalar satn aldn bu nedenle retim belgelerini kontrol etmeye gerek duymadn belirtmitir. Bu noktada iletmelerin gda retim belgesi bulunan malzemeyi tercih ettikleri ve malzemeyi daha ok uzun sredir altklar, gvendikleri tedarikilerden ya da byk marketlerden temin ettikleri grlmtr. letmelere mal salayan firmalarn aralarnn temizlii ve scaklk derecelerinin kontrol konusunda turizm belgeli ve birinci snf restoranlar ile belediye belgeli ve ikinci snf restoranlar arasnda bir fark sz konusu deildir. Her iki grupta bu kont-
164
rolleri yapmakta, ancak derece ile deil gzlem yoluyla bu kontrolleri gerekletirmektedir. letmeye gelen mallarn depolanmas srecinde ncelikle rnler kategorilere ayrlmakta (kuru gda deposuna gidenler, souk hava deposuna gidenler gibi), rn zelliklerine uygun depolara konulmakta ve ilk giren ilk kar kuralna gre mutfaa gnderilmektedir. Ancak burada dikkati eken konu, iletmelerin ounun zellikle et, balk, taze sebze ve meyve gibi rnleri ihtiyalar orannda gnlk olarak ald, en fazla 2-3 gn sreyle derin dondurucu ya da buzdolabnda beklettii, dolaysyla depolamaya ihtiya duymadklardr. Baz iletmeler eti veteriner kontrolnde kendi iletmelerinde kesim yaparak temin edip, dondurucularda muhafaza ettiklerini, tavuu ise bilinen markalardan temin ettiklerini ifade etmilerdir. Depolama yapan iletmeler, depolarnn scaklklarn kontrol etmektedir. Hem turizm belgeli ve birinci snf, hem belediye belgeli ve ikinci snf iletmeler malzeme almnda, taze gdalar iin yz yze yntemini, ambalajl, kapal rnler iin ise telefonla veya belgeyle sipari yntemini kullanmaktadr. rnlerin son kullanma tarihlerinin kontrolnde ise genellikle ambalaj zerindeki tarih dikkate alnmaktadr. 3.2.6. Mutfak Blmnde Gda Gvenliine likin Bulgular Mutfan yaps ve gda gvenlii uygulamalarnn ele alnd bu blmdeki bulgulara gre, aratrma kapsamndaki her iki grupta yer alan iletmelerin tamamnda piirme ve hazrlama blmleri ayrdr. Turizm belgeli ve birinci snf tesislerin % 54nde standart yazl tarifler varken, belediye belgeli ve ikinci snf tesislerin sadece % 15inde yazl tarifler bulunmaktadr. Be iletme yiyeceklerin piirilmesinde scaklk kontrol prosedr uyguladklarn belirtmitir. Bu kontrolde derece kullanan iletme says iki olup, bunlar turizm iletme belgeli tesislerdir. letmeler ounlukla frn scaklna ve tecrbeye dayanarak piirme ilemini gerekletirmektedir. Gda kaynakl hastalklarn kontrolnde byk nem tayan bu konuya yeterince zen gsterilmemektedir.
165
Tablo 6: Mutfak Blmnde Gda Gvenlii Uygulamalar

Sorular Mutfanz da yiyecek hazrlama ve piirme blmleri birbirinden ayr m? Yiyeceklerin hazrlanmasnda kullanlan standart yazl tarifleriniz var m? Yiyeceklerin piirilmesinde uygulanan scaklk kontrol prosedrleri var m? Yiyeceklerin scak-souk kalmasn salayan ekipmanlarn scaklklar kontrol edilir mi? Mutfakta kullanlan aragerelerin gda ile temasnda bir saknca olumamas iin nlem alr msnz? Mutfakta personelin ellerini ykamas iin ayr el ykama lavabonuz var m? letmede mutfak personelinin kullanm iin dutuvalet var m? Mutfak personelinin yemek ve molalar iin kullandklar ayr bir blm var m?
*Tam sayya yuvarlanmtr.
Turizm Belgeli ve 1.Snf (13) Evet Hayr %* Say %* Say 13 100 -
Belediye Belgeli ve 2.Snf (13) Evet Hayr Say %* Say %* 13 100 -
54
46
15
11
85
23
10
77
15
11
85
62
38
46
54
13
100
11
85
15
12
92
11
85
15
12
92
13
100
69
29
54
46
Mutfakta kullanlan ara-gerelerin gda ile temasnda bir saknca olumamas iin turizm iletme belgeli ve birinci snf tesislerin tamam, belediye belgeli ve ikinci snf tesislerin ise % 85i nlem almakta, birbirinden ayr rn gruplar iin, farkl aragere ve farkl tezgah kullanmaktadrlar. letmelerin % 88inde mutfakta personelin ellerini ykamas iin ayr el ykama lavabosu bulunmaktadr. Ancak yaplan grmeler srasnda bu lavabolarda acil durumlar sz konusu olduunda gda maddelerinin de ykand gzlemlenmitir. Turizm belgeli ve birinci snf iletmelerde artan yiyeceklerin % 8i yeniden deerlendirilmekte %23 personel yemei olarak kullanlmaktadr. Dolaysyla yiyeceklerin tekrar kullanlma oran % 31 olmaktadr. Bu oran belediye belgeli ve ikinci snf iletmelerde ise % 23tr. Bekleyen yiyeceklerin bozulmaya ok
166
msait olduu dnlrse yiyeceklerin yeniden kullanlmasnn uygun olmad sylenebilir. 3.2.7. HACCP le lgili Katlmclarn Dncelerine likin Bulgular Yaplan grmeler neticesinde, turizm belgeli ve birinci snf tesislerin % 75i, belediye belgeli ve ikinci snf tesislerin % 69u HACCP sistemini u an iin iletmelerine kurmay dnmediklerini belirtmilerdir. HACCP sistemini uygulayan iletme yneticisi, bu sistemi uygulamaya baladktan sonra, verimliliin ve mterinin gven duyma orannn arttn, sistem ile kontrol mekanizmas kurulduunu ve dolaysyla sistemin olumlu katklar saladn ifade etmitir. Ancak, sistemi uygulamaya baladktan sonra, iletmelerinde birinci snf rnler kullanmaya baladklarn bu nedenle maliyet art olduunu da vurgulamtr. 3.3. SONU VE NERLER Adana ve Mersin illerinde faaliyet gsteren 26 restoran iletmesinin gda gvenlii ile ilgili uygulamalarn tespit etmek iin yaplan aratrmada, uygulamada pek ok eksiin olduu grlm, yaplmas gereken ok eyin olduu tespit edilmitir. Turizm iletme belgeli ve birinci snf restoranlar ile belediye belgeli ve ikinci snf restoranlar arasnda eitli konularda ufak tefek farklar grlse de, ok ciddi farklar bulunmamtr. Zira turizm belgeli tesislerden biri ilalama yapldn ileri srerek depolarnn incelenmesini engellemiken, bir ka mutfaklarnn aratrmaclar tarafndan gezilmesini kabul etmemitir. Her eyden nce bu tesislerin sadece birinde HACCP uygulanmakta, ancak grlen iletme mdr en son aldklar belgenin adn (HACCPi) hatrlayamamaktadr. letmelerin HACCPten haberdar olmamakla birlikte, uzun yllar sektrde hizmet vermeleri nedeniyle gda gvenlii ile ilgili eitli dzeylerde bilgilerinin olduu sylenebilir. Ancak aratrma sonucuna gre bu bilgilerin dzeyi yeterli grlmemektedir. Yaplan aratrma da hijyen kurallarna ok dikkat edilmedii ve baz tesislerin mutfaklarnn yeterince temiz olmad gzlenmi, ancak iletmelerin gda maddelerini gnlk temin etmeleri olumlu bulunmutur. Bu erevede restoran iletmelerine ynelik yaplmas gerekenler arasnda en nemli almann eitim olduu sylenebilir. Gda gvenliinin salanmas iin bir sistemin gereklilii konusunda iletme yneticilerinin ve alanlarnn bilinlendirilmesi gerekmektedir. Bu konuda toplumun da bilinlendirilmesi iletmelerin bir gda gvenlii sistemi uygulamalar iin itici g olacaktr. Eitimli personelin ie alnmasna ncelik verilmeli ve alnan personele ynelik srekli hizmet ii eitim faaliyetleri yrtlmelidir. Bu eitim faaliyetleri konusunda uzman kiilerce yerine getirilmelidir. almada restoran iletmelerin nemli bir ksmnn yetkili kurulular tarafndan dzenli olarak kontrol edilmedii grlmtr. Dolaysyla, gda gvenlii konusunda yaplmas gereken bir dier nemli alma da, restoran iletmelerinin yetkili kurulular tarafndan sk ve dzenli olarak kontrol edilmeleridir.
167
KAYNAKA AKDENZ, H.A. (2008). nder Tavukuluk-mr Pili letmesinde Kritik Kontrol Noktalarnn Tehlike Analizi, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 10, Say:2, s. 1-23. ARSLAN, E. ve ark. (2002). lkemize Gelmi Olan Turistlerin Trk Mutfa Hakkndaki Dnceleri ve nerileri zerine Bir Aratrma, Turizmde Salk ve Beslenme Sorunlar ve zmler Sempozyumu Bildiriler Kitab, s.152-162, Alanya. BLC, S. (2008). Toplu Beslenme Sistemleri alanlar in Hijyen El Kitab, Salk Bakanl, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl, Klasmat Matbaaclk, ubat, Ankara. BOLAT, T. (2002). Haccp Sistemi ve Bir Fast Food letmesi Uygulamas, Anatolia Turizm Aratrmalar Dergisi, Cilt:13, Say:1, Bahar, s. 63-83. BUDAK, N ve EK, B. (2002). Yabanc Turistlerin lkemizde Yemek Kltrne lgileri ve Yemekler le Servis Ortamlarna Baklar, Turizmde Salk ve Beslenme Sorunlar ve zmler Sempozyumu Bildiriler Kitab, s.133-139, Alanya. CMERT, M. ZKAYA, F. D. ve ANLIER, N. (2008). Otellerde Gda Gvenlii, Trkiye 10. Gda Kongresi, 21-23 Mays, Ankara. ETN, . ve KARADENZ, N. A. (2007). Adana linde Faaliyet Gsteren Be Catering letmesinin Tesis D Ziyafet Organizasyonlarnda Uyguladklar Kalite Kontrol Srecinin ncelenmesi, Anatolia Turizm Aratrmalar Dergisi, Cilt:18, Say:1, Bahar, s. 75-89. DERMENCOLU, N. ve EK, D. (2004). Otel letmelerinin Mutfanda Personel Hijyeni ve Haccp Uygulamalar, Anatolia Turizm Aratrmalar Dergisi, Cilt:15, Say:1, Bahar, s. 21-35. DEMRTA, H. (2006). Avrupa Birliine Giri Srecinde Ynetim Sistemlerinin Kalite, evre, Haccp ve Ohsas) Entegrasyonu ve Bir Uygulama rnei, Yksek Lisans Tezi, Atlm niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. DLEKOLU, C. . (2003). Tketicilerin lenmi Gda rnlerinde Kalite Tercihleri, Salk Riskine Kar Tutumlar ve Besin Bileimi Konusunda Bilgi Dzeyleri (Adana rnei), Doktora Tezi, ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Tarm Ekonomisi Ana Bilim Dal Yayn No:105 ISBN 975-407-128-4 EREN, S. (2007). Trk Mutfa ve Haccp Sistemi; Mutfak Profesyonellerinin Haccp Bilgilerinin llmesi 1. Ulusal Gastronomi Sempozyumu ve Sanatsal Etkinlikler, Mays, Antalya, s.73-83. BLGN, B. ve ERKAN, .C. (2008). Bir Hazr Yemek letmesinde HACCP Sisteminin Kurulmas, Tekirda Ziraat Fakltesi Dergisi, Cilt:5, Say:3, s. 267281. EROL, . PRNC, H. SYLEMEZ, G. vd. (2004). Gda Gvenlii Komisyonu alma Belgesi, T.C. Tarm ve Kyileri Bakanl, 2. Tarm uras. KARADENZ, N. A. (2003). Tesis D Catering letmelerinin Ziyafet Organizasyonlarnda Uygulanan Kalite Kontrol Srecinin ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Mersin niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Mersin.
168
KOAK, N. (2007). Yiyecek ecek letmelerinde Gda ve Personel Hijyeni, Detay Yaynclk, Ankara. MAHMUTOLU, T. (2007). Gda Endstrisinde Gvenli Gda retmek, ODT Yaynclk, Ankara. RER, N. (1995). Turistlerde Grlen Besin Zehirlenmesi Skl ile Otellerin Sanitasyon artlarnn Etkileimi ve Trk Mutfann Turistlerin lkemize Gelilerindeki Etkisi, H.. Salk Bilimleri Enstits Beslenme ve Diyetetik Program Doktora Tezi, Ankara. ANLIER, N. (2005). Yerli ve Yabanc Turistlerin Trk Mutfa Hakkndaki Grleri G, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt:25, Say:1, s. 213-227. ANLIER, N. ve HUSSEIN, A. T. (2008). Yiyecek ecek Hizmeti Veren Otel Mutfaklar ve Personelinin Hijyen Ynnden Deerlendirilmesi: Ankara li rnei, Kastamonu Eitim Dergisi, Cilt:16, No:2, Ekim, s. 461-468. ANLIER, N., DEMREL, H. ve ARLI, M. (2002). Bir, ki Yldzl ve Metropoliten Kentlerdeki Otellerde alan Personelin Dier Otellerdekilerle Hijyen Ynnden Karlatrlmas, Turizmde Salk ve Beslenme Sorunlar ve zmler Sempozyumu Bildiriler Kitab, s.74, Alanya. TOPAL, . (2001). Gda Endstrisinde Risk Ynetimi Sistemi: Haccp ve Uygulamalar, Ta Ofset Matbaaclk, stanbul. TOPOYAN, M. (2003). Gda Sektrnde Kritik Kontrol Noktalar ve Tehlike Analizleri (HACCP) ve ISO 9001:2000 Kalite Ynetim Sistemi likisinin ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, retim Ynetimi ve Endstri letmecilii Anabilim Dal, zmir. TRKSOY, A. ve ALTINNE, N. (2008). Konaklama letmelerinde Gda Gvenlii ve eme lesinde Yer Alan Turizm Belgeli Konaklama Tesislerinde Gda Gvenlii Uygulamalarnn Deerlendirilmesi, Ege Akademik Bak, Cilt:8, Say:2, s.606-627.
TURZM LETMELERNDE DUYGULARIN YNETM SORUNU Dr. Erol DURAN1 Do. Dr. Murat GM2 ZET Bu almada, hizmet iletmelerinde alanlarn zihinsel ve fiziksel emeklerinin yannda, hizmet iletmelerinin bir gncel beklentisi olan duygusal emek abalar ile ilgili tartmalar ele alnmaktadr. alanlarn, duygularn yneterek yaptklar ie katp, bu emek karlnda cret elde etmesine odaklanan duygusal emek ve ynetimi literatrnden hareketle, iin gerei olmann tesinde, alanlarn insan olarak duygularn ifade etme alanlar bulmasyla, duygusal emek ynetiminin ileri srlen olumsuz sonularn azaltma gr vurgulanmaktadr. Hizmetten yararlanan mteriyi memnun etmek iin gereken ve gsterim kurallarna uygun olarak yz ve bedensel olarak sergilenen duygu gsterimleri, bu duygular sergileyen alanlarn duygusal alanlarndaki frtnalardan bamsz deildir. Bu balamda, hizmet kalitesi ve mteri tatmininin esas alnd turizm iletmelerinde, alanlarn duygularyla ilikili tatminleri ve duygular sergilemede karlatklar zgn sreler gz ard edilemez niteliktedir. Gsterilen duygularn yapay, derin ya da samimi oluu gerek mteride, gerekse de bu duygular sergileyen alanlarda farkl alglara ve sonulara yol aarak, rgt ynetiminin ortaklaa amalarna dorudan ve farkl etkileri sz konusudur. 1.GR rgtlerde duygusal emek youn bir ilgi grmeye balam ve eitli ynlerden irdelenmeye allmtr. in fiziksel ve bilisel ynyle alma psikolojisinin uras alanna girmesi yirminci yzyln rn olsa da, duygusal ynne ilgi yeni ortaya kmtr (Zapf, 2002: 238). Son otuz yln rn saylabilecek bu srete, gerek kuramsal gerekse de ampirik almalarla duygusal emek yaznnda nemli aamalar kaydedilmitir. Son yllarda rgtlerde duygular ve bunun bir alan olarak duygusal emek konusunda bilimsel toplantlar dzenlenmektedir (http://www.emotionsnet.org/conference/ emonet-vii/). Trke yaznda da duygusal emek konusunda yeni yeni ilgi olumaya; yaynlar kmaya balamtr (Akolan Kozak ve Gl, 2008; Pala ve Tepeci, 2009; Gngr, 2009). Bu almann amac, alma yaamnda iin fiziksel ve bilisel boyutlarnn yanna nc boyut olarak eklenen duygu, duygusal emek ve duygularn ynetimi konusunu, kuramsal ve ampirik almalardan hareketle, ele almak ve mitleen baz noktalar vurgulayarak, gelecekteki aratrmalara dayanak tekil etmektir. Bu balamda, turizm iletmelerinin eitli yapsal insan merkezli sorunlarna deinilecektir. 2.DUYGULAR VE YNETM Duygular insan deneyimlerinin ayrlmaz bir paras olup, bireyin ait olduu sosyal kurumlarn varlnda da kanlmaz etkilere sahiptir. letmelerin birer sosyal kurum olarak insan duygularyla ba etmek balamndaki abalarnn tarihi bilimsel ynetim
1 2
anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
170
dncesi tarihinde yerini almtr. Davransal kuramn (neo-klasik ynetim dncesi) ana ekseninde insan olgusu fiziksel varlnn tesinde ele alnmaktadr. Ancak, duygular ynetme dncesi ve duygulara odaklanma eilimi 1980li yllarla beraber belirgin olarak incelemeye alnmtr. Duygular kiisel olmaktan te ilikisel olup bakalaryla ilgilidir (Beesley, 2005:264). Duygular insan alglarn biimlendirmekte, davranlarna yn vermekte ve insann baka insanlarla etkileimlerini etkilemektedir (Glomb ve Tews, 2004:1). Bu adan, aslnda duygularn varl ve hakim gcne karn, duygularn iyerlerindeki rol ve etkileri son yllarda aratrma konusu olmaya balamtr. Duygu alannda son yllarda aratrma ilgisi uyandran konu ise duygusal emek (emotional labor) kavramdr. Duygusal emek kavramn ilk defa ortaya atan ve youn ilgi gren sosyolog Arlie Hochschild, 1983 ylnda yaymlanan The Managed Heart kitabnda, duygusal emek kavramn gzlenebilir yz ve bedensel gsterimler yaratmak zere duygunun ynetimi (Hochschild, 1983:7) eklinde tanmlamtr. Baka bir tanmla duygusal emek gsterim kurallaryla uyumlu uygun duygularn gsterilmesi dir (Ashforth ve Humphrey, 1993: 90). Davran Bilimleri alannda, davran dzlemi kavramyla anlatlan kabul edilebilir davran sergileme vurgusu duygusal emek konusuna dayanak tekil edebilecek bir kavramdr. Duygusal emek kavramna ilikin kavramsal belirsizlik devam etmektedir ancak tm kavramsallatrma abalarnn ortak paydas, duygusal emek kavramnn Goffmann uygun duygusal ifade beklentilerine dayanan ekilde rgtsel veya mesleki gsterim kurallaryla uyumlu olacak biimde duygularn ynetilmesini ve duygularn ifade edilmesini kapsamasdr (Glomb ve Tews, 2004:2). rgtsel adan duygusal emek, rgtn tanmlad kurallara ve usullere uygun ekilde alanlarn duygularn ynetmesi gereini ifade etmektedir (Wharton, 2009:147). 3.DUYGUSAL EMEK YAKLAIMLARI Duygusal emek ve ynetimi konusundaki yaklamlar, duygunun hangi balamda ele alndna gre farkllamaktadr. Bu ayn zamanda tanmda belirsizlii de getirmektedir. Sosyolojik yaznda duygusal emek, etkileimli i almalar odakl aratrmalarla (rgt, yapsn, hizmet ilerinin sosyal ilikilerini anlamak iin bir ara) ve dorudan alanlarn duygular ve bu duygularn ynetimine odaklanan aratrmalar (bireyin duygularn ifade abalar, duygular ayarlama ve sonular) olmak zere iki eksende konu edilmektedir (Wharton, 2009:147). Ampirik almalarda duygusal emek i odakl yaklam (Morris ve Feldman, 1996) ve alan odakl yaklam (Brotheridge ve Grandey, 2002) olarak kavramsallatrlmtr. 3.1. Odakl Yaklam Duygusal emein, meslein gerei olduu ve alanlarn da mesleklerinin gerei olarak duygularn mesleki kriterlere uydurmak zorunda olduklar meslek odakl duygu ynetimi (Wharton, 2009:155) ya da i odakl yaklam iin zelliklerine-mteri ile alan etkileiminin sklk, sre, eitlilik ve younluk asndan ele alnmasna odaklanmaktadr (Chu ve Murrmann, 2006). Duyguyu gerektiren i asndan duygusal emee yaklaan anlaya gre, duygunun ynetilmesinde u boyutlar etkili olmaktadr (Morris ve Feldman; 1996; Zapf, 2002): -Duygusal gsterim skl
TURZM LETMELERNDE DUYGULARIN YNETM SORUNU
171
-Duygusal gsterimde bulunma istei ya da hazr olu (aba gstermeye isteklilik) -Gsterilecek duygunun sresi -Gsterilecek duygunun iddeti ya da gc -Gsterilecek duygu trleri (eitlilii) 3.2.nsan Odakl Yaklam Bireylerin ifade ettikleri duygular temel alan ifade edilen duygular odakl yaklam (Wharton, 2009:155) ya da insan/alan odakl yaklam, alanlarn duygusal emek sergileme eylemini etkileyen duygu ynetimi srecine odaklanmaktadr (Chu ve Murrmann, 2006). Bu ayrmn artrd baz noktalar ve ilikilerden bahsetmek mmkndr. alanlarn hangi eylemi gerekletirdii, bu eylemi etkileyen i zellikleri, mesleki ya da rgtsel normlar veya gsterim kurallar nemli olmakla beraber, alanlarn kendi zellikleri, kiilikleri, ie uygunluklar, insan kaynaklar sreleri gz ard edilemeyecek kadar nemlidir. Alan aratrmalarnda bu ynde neriler sunulmaya balanmtr (Kim, 2008). zellikle da dnk ve duygusal deikenlii dk kiiliklerin tercih edilmesi, bunlarn otel mterilerinin kalite alglarna ve mteri tatminine katklar yannda, derin eyleme ve daha az tkenmilie yatkn olduklar ne kmaktadr (Kim, 2008). Bilindii zere, be temel kiilik ya da byk beli ad verilen kiilik boyutlar dadnklk, geinebilirlik, alkanlk, duygusal deikenlik ve deneyime aklk olarak snflandrlmaktadr. Bir alann ie uygunluu onun zelliklerinden bamsz deildir. rnein, iletiim korkusu yaayan bir alan iin duygu ynetimini gerektiren snr birimlerde almak, gerek ii, gerek o kiiyi gerekse de ortaya kacak performans olumsuz etkileyecektir. McCroskey ve Richmondun (1979) belirledikleri eitli alma bulgularna gre, iletiim korkusu nedeniyle bireyler meslek seimi, ilerleme, ite tutunma gibi konularda iletiimsel temasn az olduu alanlara ynelmeyi tercih etmektedirler (Gm vd, 2005:181). Kuramsal tartma isel durumlar, isel sreler ve dsal davran gsterimleri olmak zere tematik noktaya ynelmektedir (Glomb ve Tews, 2004:2). sel durum: Bu kuramsal perspektif isel duygu uyumsuzluunu vurgulamaktadr. Baka bir anlatmla, bireyin uygun kabul edilen duygular sergilemek iin gsterdii duygusal aba ile gsterilmesi uygun bulunmad iin sergilemedii samimi gerek duygular arasnda bir uyumazlk olduu zamanki durumu anlatmaktadr (Mann, 1999: 353). Duygusal uyumsuzluk bireyin iinde kararsz-dengesiz durum yaratarak baz olumsuz sonulara yol amaktadr. stresi (Pugliesi, 1999), duygusal yorgunluk ya da tkenme (Morris ve Feldman, 1997), benlik ve gerek duygular arasnda kopmayabanclama (Hochschild, 1983) bu olumsuzluklardan bazlardr. Mann (1999) duygusal emein bir duyguyu birey aldatc ekilde gsterdiinde ya da duygusunu bastrdnda ortaya ktn, gerekten hissedilen duygularn sergilenmesinde duygusal emekten bahsedilemeyeceini belirtmektedir. sel sre: kinci kuramsal akm, bir duygusal gsterim yaratma ya da kendi kendine dzenleme balamndaki isel srecin nemine odaklanmaktadr (Glomb ve Tews, 2004:3). Burada isel duygularn gsterim kurallaryla uyumlulatrlmasna ynelik bir
172
dzenleme (deep acting) olabilecei gibi, gerekte hissedilmeyen da yanstlan duygularn (surface acting) gsterim kurallaryla uyumlu olmasna ynelik bir dzenleme bireyin i dnyasnda gereklemektedir (Glomb ve Tews, 2004:3). Davransal Gsterim: nc kuramsal bak, alanlarn dsal davran gsterimlerine odaklanmaktadr. Ashforth ve Humphrey davranlarn altnda yatan duygulardan ok davrann kendisine odaklanmaktadrlar (1993: 90). Bu yaklamlarn elimesinden ziyade ncelikleri ve birbirlerini tamamlayan paralar olduunu ngren Glomb ve Tews, duygusal emei gsterim kurallarna uygun olan ve olmayan, olumlu ve olumsuz duygusal gsterimler eklinde kavramsallatrmaktadrlar (2004:4). Duygusal emek ve duygu ynetimi arasnda yaplan ayrma gre, duygusal emek, cret karl satlan deiim deeri iken, duygu ynetimi bu deiimin anlam bulduu kullanma deerinin zel durumu ya da balam ifade etmektedir Hochschild, 1983:7; Zapf, 2002:242). Buradan hareketle, duygusal emek ynetilebilir ve karlk bulabilir. Duygusal emek ynetimi, sistem yaklamnda varsayld gibi, girdileri, ilemleri ve ktlar olan bir sre erevesinde ele alnabilir. Burada, bireyin ve bireyin ait olduu rgtn eitli ynleri, duyguyu sergileyecek bireyde ve alt rgtte eitli olumlu ya da olumsuz sonulara yol amaktadr. ekil 1de ematik ilikiler sunulmaktadr.
173
4.DUYGU YNETMNN SONULARI rgtlerde fiziksel ve zihinsel emek yannda, duygulara ynelik abalardan sz etmenin bir gerei olarak, ncelikle duygularn sosyal etkileimlerden doduu, kiileraras, kltrel ve ortamsal artlar tarafndan biimlendirildii, alanlarn kendileri tarafndan ynetildii, sosyal olarak dzenlendii ve renildii bilinmelidir (Syed, 2008: 185). Hissetme kurallarnn belirli bireysel (cinsiyet gibi) ve sosyal nedenlerle (sosyal snf gibi) farkllat kabul edilmektedir. Duygular bireyler tarafndan hissedilen ve sergilenen bir olgudur. Bu balamda, birey hangi duygular sergileyip sergilemediine karar vermekte ve sonucunda bir rahatlama ya da engelleme hissiyle karlamaktadr. Baka bir anlatmla, duygular ifade edilebilen, gizlenen ya da dzenlenen ekillerde anlam bulabilir. Bireyin duygularn topyekn bastrmas ya da gizlemesi arzulanan ve verimli olan bir durum deildir (Syed, 2008:189). Duygusal emek konusu Karl Marxin yabanclama kavramndan esinlenerek, psikolojik bilisel uyumsuzluk kavram temeliyle ele alan anlay ierisinde, duygusal emek performansnn bireyi tehdit eden ynne dikkat ekilmektedir. Buna gre, kendi duygularyla uygunluuna baklmakszn, duygularn sergileyen iiler, zamanla kendilerinden uzaklamaktadrlar (selfestrangement) (Wharton, 2009:149). Duygusal emein balang ya da ilk almalarnda, duygusal emein alanlar zerindeki zararl ve olumsuz etkileri zerinde durulurken, farkl i kollarnda zenginleen aratrmalar sonucu duygusal emein, benlik, i ortam ve atfedilen anlamla mutlak zararl olduu algs deimeye balamtr (Pugliesi, 1999: 130). alanlarn kendini gelitirmesi, otonomi, yetkilendirme, stat farklarn azaltma, belirli ortamlarda faydal olmas ve buna bal olarak i tatminini olumlu etkilemesi gibi olumlu sonular ileri srlmektedir (Pugliesi, 1999: 130). Duygusal emee ilikin sonulara bakldnda, olumsuz sonular yabanclama, tkenme, i tatmininde azalma, profesyonellii azaltma, i stresi, depresyon ve psikolojik huzursuzluk sonulardr (Bkz. Pugliesi, 1999; Zapf, 2002). Yaplan aratrmalarda en ne kan olumsuz durum duygusal tkenmiliktir (Zapf, 2002: 255; Wharton, 2009:159). Duygusal tkenmilik durumunu oluturan ana unsur bitmek, kiiliinden kopmak (depersonalization) ve kiisel baarm duygusunda azalmadr (Zapf, 2002; Wharton, 2009). Duygularn ynetimi z gerei kiisel (zel) bir eylem olup, kltrden ve sosyal normlardan etkilenmektedir, ancak dorudan bakas veya rgt tarafndan dzenlenememektedir. Duygusal emek, ii gerei kamuya ya da genele ynelik olarak kiinin dikkat ekici biimde yz ve bedenine gzlenebilir dzeyde duygularn ynettiini yanstmasdr. Hizmet iletmelerinin snr birimlerinde alanlar asndan belirleyici olan duygusal emein ynetimi sorunu, rgtsel eksende mteri, alan ve patron/ynetici arasnda l ilikileri dikkate almay nemli hale getirmektedir. rnein, restoran garsoniyerlerinin, mteri ile etkileimlerinde patronlarn garsoniyerlere ynelik otoritesi ok dk dzeyde grlmektedir. Otorite olmakszn garsoniyerlerin mterilerle etkileimleri kendi kendilerine gerekletirdii daha geni lekli bir eylem olmaktadr ki, garsoniyerler duygularn ynetme kabiliyetleriyle g basamanda daha yukarlara kabilmenin arac olarak bu kabiliyeti grmektedirler (Wharton, 2009:150).
174
te yandan baz hizmet ilerinde, alanlarn formal yetki alan daha dar olup, tamamyla iverenin bekledii ynde bir mteri etkileimine maruz kalmaktadrlar. Tezgahtarlk, bebek bakcl, sigortaclk, fast food gibi ilerde szkonusu olan bu durum, alann kendisini mteriden daha aada bir yerde kabul etmesi (deference) ve Macdonald ve Sirianninin kavramyla, duygusal proleter olgusunu dourmaktadr (Wharton, 2009:151). Ksacas, bu tip alanlarn g veya yetki olanaklar bulunmamakta, tamamen iverenin belirledii kurallara uymakla ykmldrler, iverenlerce skca izlenmektedirler ve yaplan i rutinlemi niteliktedir. 5.TURZM LETMELERNDE DUYGUSAL EMEK Hizmet endstrisinin nemli alanlarndan birisi ve ayn zamanda ok sayda farkl alt sektr barndran turizm olgusu, duygusal emee doal olarak en ok gereksinim douran alanlardan birisidir. Bu nedenledir ki, duygusal emek konusunda yaplan almalar arasnda turizm iletmeleri veya turizmi gerekletiren temel grevler (rehberler vb.) inceleme kapsamna girmeye balamtr (Chu ve Murrmann, 2006; Kim, 2008; Wong ve Wang, 2009;Van Dijk, Smith ve Cooper, 2009). Kabul grd zere, bir hizmet yalnzca fiziksel ve zihinsel abalarn bileimi olmayp, hizmeti sunan kiinin o hizmete ilikin duygularnn da dahil olduu bir etkileimle, hizmeti satn alan zerinde etki yaratmaktadr. Dolaysyla, hizmet kalitesi almalarnda yer alan temel hizmet kalitesi unsurlar iinde hizmeti sunan kiinin bir ok zellii lme dahil edilmitir (Parasuraman vd., 1985). Duygularn nemi ile mteri odakllk arasnda ve genel olarak da hizmet kalitesi ile duygular arasnda ayrlmaz ilikiler olduu grlmektedir. Baka bir anlatmla, geleneksel hizmet kalitesi lmlerinin yeni turist tipleri iin yetersiz olduu, mteri tatmininde psikolojik evreyle ilgili faktrlerin (znel, kiisel), yani turistlerin yaad duygularn anlatm olan deneyim kalitesinin nemine vurgu yaplmaktadr (Brunner-Sperding ve Peters, 2009:171). Hizmet ilerinin sunulmasnda fiziksel, zihinsel ve duygusal emei de talep edilen hizmet alanlarnn, konaklama endstrisi zelinde hizmet rnne katma deer kattklar varsaym nedeniyle, duygusal emek ve ynetimi nemli bir olgu olarak grlmektedir (Chu ve Murrmann, 2006; Van Dijk, Smith ve Cooper, 2009). Ayn durum dier turizm alanlar iin de sz konusudur. rnein, turizm rehberinin duygusal emei, rehberin kurumsal temsil, rol model olmas balamnda rne dlanamaz bir deer katmaktadr (Van Dijk, Smith ve Cooper, 2009:1). Hochschild (1983)in kavramsallatrd duygusal emek, hizmeti gerekletirme paradigmasna dayanmakta ve bu paradigma hizmeti bir gsteri olarak ele almaktadr. Bu gsteride hizmet alanlar oyuncu, mteriler seyirci, i ortam ise sahnedir (Chu ve Murrmann, 2006:1182). Nasl ki, sahne alan oyuncular, belirli eylemleri gerekletiriyorlarsa, hizmet alanlar da beklenen belirli eylemleri gerekletirmektedirler ve bu eylemler mterinin de karlkl olarak anlad, bildii ve bekledii eylemlerdir. Oyuncular ve seyirciler arasndaki etkileimi belirleyen karlkl anlay mesleki ya da rgtsel normlardan ya da gsterim kurallarndan beslenmektedir. te yandan, duygusal emein her ite az ya da ok gerekli olduu, duygusal emek gerektirmeyen bir i tanmlamann zor olduu ortadadr. rnein, kalite ynetimi kltr asndan, i mteri anlay erevesinde, d mteriyle temas olmayan alanlarn i mteriyle etkileim iine girdikleri ve bu anlamda onlarn da i yaparken duy-
175
gusal emek ynetimi olgunsa ihtiya duyacaklar ileri srlebilir. Konaklama iletmeleri asndan bakldnda, alanlarn mteriye iten ve samimi hislerini sergilemesi hizmet kalitesinin ana unsurlarndan birisi olarak kabul edilmektedir (Chu ve Murrmann, 2006:1190). Burada dikkat edilmesi gereken ana konu, duygusal emein ne younlukta gerektiidir. rnein, be yldzl bir otel alannn sergilemesi gereken duygusal emek, rgtn bu yndeki youn beklentisine gre daha yksek olabilecek iken, bir yldzl otel ynetimi, alann sergileyecei duygusal emek konusunda daha dk beklenti iinde olabilir (Chu ve Murrmann, 2006:1189). yleyse, her snr biriminde alann da ayn dzeyde duygusal emei ynetmeleri sz konusu deildir. Ayn ekilde, kltrn davranlara etkileri balamnda bakldnda, zellikle Hofstedein kltr snflamalar balamnda bakldnda, baz kltrlerde mterialan etkileiminde geerli olan gsterim kurallar dier kltrlerde geerli ve gerekli olmayabilir. Zira, kltr davrana ve iletiime baskn biimde etki eden bir rol stlenmekte ve bu da kltrn yelerini etkilemektedir (Sabuncuolu ve Gm, 2008; Gm, 2009). Turizm faaliyetlerini esas alan rgtler, rgtn daha nceden belirledii rgtsel amalar gerekletirmek iin, alanlarn duygusal emeini kullandklar birok faaliyette bulunmaktadrlar. Pazarlama yaznnda karar an-moment of truth kavramyla mteri merkezli rgtsel amalarn salanmasnda duygusal emein kullanlmasndan sz edilmektedir (van Dijk vd., 2009:2). rnein, rehberlerle bu karar an, mteri ilikilerinin kurulmasna, gelitirilmesine ya da ilikinin yitirilmesine yol aaca iin nemlidir, zira rehberlerin sergiledii duygusal emek, rgt ya da ziyaretilerin bekledii ile uyumlu deilse, kalite algsn, tatmini, sadakati ve azdan aza iletiimi (WOW) olumsuz ynde etkileyecektir (van Dijk vd., 2009:2). Gerekte, i rollerinin bir paras ve ayrca cret nedeniyle, hizmet alanlarnn duygusal emeklerini ynetmesinin ve uygun duygular gstermesinin asl amac, mteri tatmini, mteri sadakati ve azdan aza iletiim yoluyla reklamdr (Ashforth ve Humphrey, 1993). Talep eden ve zor mterilere nazik olma ve glmsemeyle karlk vermesi gereken hizmet elemanlarnn bunu gerekletirmesi o kadar kolay bir i deildir. Mterilerle ilikilerde olumlu duygular sergilemesi ve bylelikle mterilerin tatmini, elde tutulmas, hizmet kalite alglarn etkilemesi (Pugh, 2001; Ashkanasy vd, 2002) gibi iletme asndan olumlu etkileimi aralasa da, alanlarn ya da hizmeti sunanlarn cephesinde duygusal emek hem fiziksel hem de psikolojik alardan olumsuz sonulara da yol amaktadr (Kim, 2008). Doru yerde doru ekilde duygular gstermek gerei olan duygusal emek, ortama gre farkllamaktadr. Baka bir anlatmla, Hochshildin (1983) hissetme kurallar adn verdii ve baka yazarlar tarafndan (Ashforth ve Humphrey, 1993; Morris ve Feldman, 1996) gsterim kurallar olarak tanmlanan duruma gre, duygularn sergilenmesi rollerden bamsz deildir. Bir otel alan mterisini gler yzle karlamak ve ilgilenmek durumunda iken (kendisi o etkileim annda mutsuz hissetse bile), bir polis memuru ya da bir gardiyan ilgili kiilere sert, kat tutum iinde olacak biimde duygularn ayarlamak zorunda olabilir. Bir doktor kendisi iin sradan bir vaka olan hasta lm karsnda, lnn yaknlarna lm bildirirken, hznl, acl ve hasta yaknlarnn bir insandan bekleyecei bir duygu atmosferinde duygular sergilemek durumundadr. Bu balamda, duygusal emek aslnda, hizmeti retenler ile hizmeti salayanlar arasnda gerekleen etkileime duygu-
176
dalk katma abas olup, hizmeti retenler tarafndan gerekletirilmektedir. Duygularn gsterimi, tr ya da stratejileri ad altnda anlatlan ve ou aratrmada, duygusal emek faktrleri bal altnda aktarlan yzeysel, derin ve samimi davran, uyma davran tipolojisinden (Erolu, 1998; Gney, 2000) farkl deildir. Hatrlanaca gibi, bireyin uyma davran, itaat, zdeleme ve benimseme davran olarak sralanmaktadr. Duygularn gsteriminde vurgulanan strateji u ekilde eletirilebilir: Yzeysel davran (itaat), Derin davran (zdeleme) ve Samimi davran (Benimseme). Konaklama iletmelerinde insan kaynaklar uygulamalarnn zayf olduu vurgulanmaktadr. Duygusal uyumsuzlua ve duygusal tkenmeye maruz kalanlarn daha ok genler, eitimi dk olanlar ve deneyimi az olanlardr (Karatepe ve Aleshinloye, 2009:357). Bakalarnn duygusal ipularna kadnlarn daha duyarl olduu (Hochschild, 1983) ve yine kadnlarn duygular ynetme becerilerinin yksek olduu; kdemli olanlarn duygular kontrol edebilme becerilerinin yksek olduu (Kim, 2008, 155) duygusal emek aratrmaclar tarafndan ortaya konulmutur. Turistlerin deneyim kalitesinin temel alnd ve otellerde yaplan bir aratrmaya gre (Bruner-Sperdin ve Peters, 2009: 180), turistlerin potansiyel duygular ile ya, cinsiyet, medeni durum, hizmetin sunulduu zaman ve sezgileri arasnda anlaml iliki bulunmazken, korkusuz olma, enerjik olma, hizmet sunum srecinden heyecan duyma gibi katlm unsurlarnn turistlerin duygusal deneyimleri zerinde anlaml etkileri grlmektedir. Bu tespitler nda, konaklama iletmelerinde duygusal emekle ilgili sorunlarn boyutu tahmin edilebilir. Zira, devir hznn ykseklii ve buna bal insan kayna sorunlar konaklama iletmelerinin dier baskn zellikleri durumundadr, ki bunlar azaltacak, duygusal tkenmilik sorununu nleyecek, performans dzeyini artracak nlemler insan kaynaklar uygulamalarnda ne kmak durumundadr. Literatrde, isel motivasyonun, kiilik zelliklerinin, genel alg srecinin duygusal uyumsuzluu ve ona bal olarak tkenmeyi etkiledii bilinmektedir (Karatepe ve Aleshinloye, 2009). Tayvanda uluslararas turistik otel olarak adlandrlan be yldzl otellerde turistlerle etkileimi yksek olan yiyecek-iecek, nbro ve sat blmlerinde alanlarn duygu ynetimi ve hizmet davran arasnda anlaml pozitif iliki bulunmutur (Tsai, 2009:1443). Kendi duygularn ve karsndaki kimselerin duygularn deerlendirebilme yetenei, roln gerei ibirlii yapan hizmet davrannda ve extra rol hizmet davrannda nemli faktr haline gelmektedir (Tsai, 2009:1444). Trkiyede Akdeniz Blgesi otellerinde alanlar zerine yaplan bir aratrmada (Pala ve Tepeci, 2009), yzeysel ve derin davran olarak iki davran ortaya km ve alanlarn hizmet srecinde her iki davran da sergiledikleri grlmtr. te yandan, ayn aratrmaya gre, derin davrann baskn olduu kiilerin i tatmini ve ite kalma niyetini artrrken, yzeysel davran baskn olanlarn i tatminine etkisi olmamakla beraber, ite kalma niyetini artrd belirlenmitir (Pala ve Tepeci, 2009). Turizm iletmelerinin i ilanlar zerine yaplan bir aratrmada (Akolan Kozak ve Gl, 2008), otel ve seyahat acentalar iin samimi davran faktrleri en nem verilen duygusal emek biimi olarak grlmtr. Ayn aratrmada havayolu ilanlarnda ise yzeysel davran ne kmtr. stanbuldaki 4-5 yldzl otellerde ve butik otellerde Salmanztrk arkadalar tarafndan 2008 ylnda yaplan bir aratrmann sonularna gre, otantik olmayan duygusal gsterimler (standartlatrlm gsterimler) ve olumsuz
177
sonular nbro ve niformal hizmetler (Concierge) alannda egemen bir durumdur (Aktaran, Salman ve Uygur, 2010: 192). SONU Birok i deien derecelerde duygusal emek abasn gerekli klmaktadr. Yine duygusal emein gerek kiiye gerekse de rgte maliyetleri sz konusudur. Bu nedenle, duygusal emein zellikleri ve etkilerini anlamak rgtn ve bireyin ihtiyalarn iyi hale getirecek olan insan kaynaklar uygulamalarna yn verecektir. Ashforth ve Humphreyin (1993:88-89) hizmet etkileimi esnasnda sosyal olarak arzulanan duygularn ifade edilmesi eylemi duygusal emee temel tekil etmektedir. Burada, alanlarn gerekte hissetmedikleri duygular ifade etmelerine sktrlm bir anlay yerine, kendilerini ifade edici bir zgr alan yaratlmas gerektii gz ard edilmemelidir (Brotheridge ve Lee, 2003:377). Aratrmalarda ortaya konulduu zere, yzeysel eylem, duygusal emek ynetimi biimlerinden birisi olmakla beraber, konuya atfedilen pek ok olumsuz sonucu douran faktrle (tkenme, tatmin, iten ayrlma, stres, alan iyilii vb.) ilikili bulunmaktadr (Pugliesi, 1999; Brotheridge ve Lee, 2003; Kim, 2008). alanlarn yaptklar ie duygusal emek katmalar turizmde e zamanl hizmet retim ve tketim zelliinde, turistlerin tatmin dzeylerini belirlemektedir. Bu adan, sergilenen duygularn yapayl, dikkatli turistlerde samimiyetsizlik olarak alglanabilir. te yandan, inanmad jest ve mimiklerle, abartl bedensel gsterimlerle turistleri ikna edemeyecek alanlarn, hem turistleri hem de kendilerini mutsuz edecekleri sylenebilir. Sonu olarak, yapt iin gereklerine inanan, abalarn anlamlandran ve huzursuzluk hissetmeyen bir alan profili oluturmak insan kaynaklar srecinin temel alan olmak durumundadr. zellikle duygusal deneyim ynl hizmet sunmada baat faktr insan olduu iin, insan kaynaklar ynetiminin nemi daha da artmaktadr (Brunner-Sperdin ve Peters, 2009: 181). Sonu olarak bu deerlendirmeler nda turizm iletmelerine ynelik olarak u nerilerde bulunulabilir; Mteri profili, hitap edilen turist gruplar (geleneksel- alternatif), iletmenin lei, rakipler gibi unsurlar deerlendirilerek, duygusal emek dzeyi ve gsterim kurallarnn gerekli olup olmad balang noktas olmaldr. nsan kaynaklar ilevi glendirilmelidir. tanmlarnda, eleman seiminde, performans deerlemede, eitim ve cretlemede duygusal emek faktr dikkate alnmaldr. Turizm eitimi alanlarn akademik anlamda ve kiilik ynnden konuya ana olduu varsaylarak, turizm mezunlarnn istihdam dnlmelidir. Duygusal emek alannda alma yapacak aratrmaclara neriler balamnda u karmlarda bulunulabilir; Duygulara ynelik aratrmalarda nicel aratrmadan te, dier aratrma biimleri dnlmeli, turistlerin duygusal deneyimleri hizmet tketimi esnasnda veya hemen sonrasnda llmelidir.
178
alanlarn duygu ynetimi ynnden deerlendirilmesi yannda, zellikle ilk kademe yneticilerin de deerleme kapsamna alnmas dnlmelidir. Aratrma kapsamna alnan turizm iletmelerinin mterilerinin duygusal deneyimleri bir deiken olarak dnlmelidir. Personel seme ve yerletirme, eitim, performans deerleme gibi konularda emek performansnn dikkate alnp alnmad aratrma deikeni olarak dnlmelidir. KAYNAKLAR Akolan Kozak, M. & Gl, H. (2008). Turizm letmelerinde Duygusal aba Faktrlerinin e Alma Srecinde Kullanlmas zerine Bir Aratrma. Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (2): 39-56. Ashforth, B.E. & Humphrey, R.H. (1993). Emotional labor in service roles: the influence of identity. The Academy of Management Review,18(1): 88-115. Ashkanasy, N.M., Hartel, C.E.J.& Daus, C.S. (2002). Diversity and emotion: the new frontiers in organizational behavior research. Journal of Management, 28 (3): 307-338. Beesley, L. (2005). The management of emotion in collaborative tourism research settings. Tourism Management, 26: 261-275. Brotheridge, C.M. & Grandey, A. (2002). Emotional labor and burnout: Comparing two perspectives of people work., Journal of Vocational Behavior, 60: 1739. Brotheridge, C.M. & Lee, R.T. (2003). Development and validation of the Emotional Labor Scale. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 76: 365-379. Brunner-Sperdin, A. Ve Peters, M. (2009). What Influences Guests Emotions? The Case of High-quality Hotels. International Journal of Tourism Research, 11: 171-183. Chu, K.H-L. & Murrmann, S.K. (2006). Development and validation of the hospitality emotional labor scale. Tourism Management, 27(6): 1181-1191. Erolu, F.1998. Davran Bilimleri. 4.Bask, stanbul: Beta Basm Glomb, T.M. & Tews, M.J. (2004). Emotional labor: A conceptualization and scale development. Journal of Vocational Behavior, 64: 1-23. Gm, M., Hamarat, B. & Dursun, M. (2005). Intercultural Communication Apprehension: An Empirical Study on Anzac People. Ynetim Bilimleri Dergisi, 3(1): 179-189. Gm, M. (2009). letmelerde Farkllklarn Ynetimi. Bursa: MKM. Gney, S. (2000).Davran Bilimleri. 2.Bask, Ankara: Nobel . Gngr, M. (2009). Duygusal Emek Kavram: Sreci ve Sonular. Kamu-, 11(1): 167-184. Hochschild, A.R. (1983). The Managed Hearth: Commercialization of Human Feeling. Berkeley, CA: University of California Press. Karatepe, O.M. & Aleshinloye, K.D. (2009). Emotional dissonance and emotional exhaustion among hotel employees in Nigeria. International Journal of Hospitality Management, 28: 349-358.
179
Kim, H. J. (2008). Hotel service providers emotional labor: The antecedents and effects on burnout. International Journal of Hospitality Management, 27: 151-161. Mann, S. (1999). Emotion at work: To what extent are we expressing, suppressing, or faking it?. European Journal of Work and Organizastional Psychology, 8: 347-369. McCroskey, J.C. & Richmond, V.P. (1979). The Impact of Communication Apprehension on Individuals in Organizations. Communication Quarterly, 27: 55-61. Morris, J.A. & Feldman, D.C. (1996). The dimensions, antecedents, and consequences of emotional labor. The Academy of Management Review, 21(4): 986-1010. Morris, J.A. & Feldman, D.C. (1997). Managing emotions in the workplace. Journal of Managerial Issues, 9(3): 257-274. Pala, T. & Tepeci, M. (2009). Turizm letmelerinde alanlarn Duygusal Emek Dzeyi ve Duygusal Emein alanlarn Tutumlarna Etkileri. 17.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi, 21-23 Mays, Eskiehir Osmangazi niversitesi, s.113-119. Parasuraman, A., Zeithaml, V.A. &Berry, L.L. (1985). A Conceptual Model of Service Quality and Its Implications for Future Research. Journal of Marketing, 49: 41-50. Pugh, D. (2001). Service with a smile: Emotional contagion in service encounters. Academy of Management Journal, 44 (4): 1018-1027. Pugliesi, K. (1999). The consequences of emotional labor: effects on work stres, job satisfaction, and well-being, Motivation and Emotion, 23(2): 125-154. Sabuncuolu, Z. ve Gm, M. (2008), rgtlerde letiim, stanbul: Arkan BasmYay-Datm. Salman, D. ve Uygur, D. (2010). Creative tourism and emotional labor: an investigatory model of possible interactions. International Journal of Culture, Tourism and Hospitality Research, 4 (3): 186-197. Syed, J. (2008), From Transgression to Suppression: Implications of Moral Values and Societal Norms on Emotional Labour, Gender, Work and Organization, 15(2) (doi:10.1111/j.1468-0432.2007.00356.x). Tsai, Chien-Wen (2009). The important effect of employees emotion management aabeylity on his/her service behaviour in the international tourist hotel. The Service Industries Journal, 29 (10): 1437-1449. Van Dijk, P.A., Smith, L.D.G. ve Cooper, B.K. (2009), Are you for real? An evaluation of the relationship between emotional labour and visitor outcomes, Tourism Management, in pres- doi:10.1016/j.tourman.2009.11.001: 1-7 Wharton, A.S. (2009), The Sociology of Emotional Labor, Annual Review of Sociology, 35: 147-165. Wong, Jehn-Yih ve Wang, Chih-Hung (2009), Emotional labor of the tour leaders: An exploratory study, Tourism Management, 30: 249-259. Zapf, D. 2002. Emotion work and psychological well-being: a review of the literature and some conceptual considerations. Human Resource Management Review, 12: 237-268. http://www.emotionsnet.org/conference/emonet-vii/ (Eriim: 13 Haziran 2010.)
SRDRLEBLR TURSTK RN OLARAK TRKMEN KLTR: ANAKKALE RNE Dr. Erol DURAN1 ZET Toplumlarn sahip olduu doal, kltrel, mimari ve tarihsel birikimler, bir yandan sz konusu toplumun kltrel kimliini belirlerken, dier yandan bir destinasyon olarak turizmdeki alglamalar ve btncl olarak da turizm kimliini belirlemektedir. Sahip olunan birikimin korunmas, gelitirilmesi ve uyumlu yeni eklentilerin yaplmas salkl kltrel deiimin n kouludur. Bu eklemeler yaplrken her toplumun kendisine, yaam tarzna ve kltrne zg ilavelerle sahip olduu potansiyeli zenginletirmesi, o topluma zg deerlerin ve toplumun kimliini yanstan grntnn ortaya kmasn salamaktadr. Koruma, gelitirme ve uyumlu eklentilerle deiimlere urama, turizmin srdrlebilir bir yaklamla ele alnmasn gerekli klmaktadr. Bu almada nitel aratrma yntemlerinden grme ve gzlem teknikleri kullanlarak, anakkalede bulunan ve zgn kltrel birikimlerini ve deerlerini koruduu dnlen Trkmen kylerine ynelik yaplan alan aratrmas ve bulgular yer almaktadr. Yaplan aratrma ile anakkaledeki Trkmen kltrnn turistik rn potansiyelinin belirlenmesi ve srdrlebilir bir turistik rn olarak turizme sunulmasna ynelik neriler sunulmaya allmtr. Ayrca alma ile Trkmen kltrnn korunmas, gelitirilmesi ve srdrlebilir klnarak turizme sunulmasna ynelik ynetsel ve sosyo-kltrel temelli yerel lekli bir srdrlebilir turizm modeli nerilmesine ynelik hazrlanmas dnlen projeye temel oluturmas hedeflenmitir. Anahtar Kelimeler: Srdrlebilir Turizm, Kltr, Trkmen Kltr 1.Giri Kltrel ve doal mirasn korunmas 2000li yllarda devletlerin ve toplumlarn en ok ilgisini eken konulardan biri olup, Avrupa Birlii ve eitli organlarnn almalarnn odakland bir alan durumuna gelmitir. Korumaya ilikin birok uluslar aras dzenlemenin yannda, doal ve kltrel evrenin korunmas artk insan haklar ile birlikte deerlendirilmeye balanmtr (zdemir, 2005). Bu kapsamda, Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu (UNESCO), somut kltrel mirasla ilgili olarak 16 Kasm 1972 tarihinde, Doal ve Kltrel Dnya Mirasnn Korunmas Szlemesini kabul etmi, 17 Aralk 1975 ylnda yrrle sokmutur. Szlemenin ikinci maddesinin i bendinde somut kltrel miras, estetik veya bilimsel adan nadide evrensel deer tayan fiziksel ve biyolojik oluumlar veya oluum gruplar olarak tanmlanmtr (Akipek, 2001). Daha sonra yaplan somut olmayan kltrel miras almalar ile 17 Ekim 2003 tarihli 32. genel kurulda Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi byk bir oy ounluuyla kabul edilmitir. Szlemede somut olmayan kltrel miras; topluluklarn, gruplarn ve kimi durumlarda bireylerin kltrel miraslarnn bir paras olarak tanmladklar uygulamalar, temsiller, anlatmlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilikin aralar, gereler ve kltrel meknlar olarak tanmlanmtr (www.aregem.kulturturizm.gov.tr). Trkiye Doal ve Kltrel Dnya Mirasnn Ko-
anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
SRDRLEBLR TURSTK RN OLARAK TRKMEN KLTR: ANAKKALE RNE
181
runmas Szlemesini 1983, Somut Olmayan Mirasn Korunmas Szlemesini ise 2006 ylnda kabul etmitir (avugil, 2008). Bunun yannda yaplan kltrel mirasn korunmas almalaryla birlikte 14.05.2009 tarih 94626 sayl Bakanlk onay ile Somut Olmayan Kltrel Miras Tayclarnn Tespit ve Kayt lemleri Hakknda Ynerge yrrle konulmutur (www.kultur.gov.tr). Dnyada ve lkemizde kltrel mirasn korunmasna ynelik olarak yaplm olan bu almalar, somut ve somut olmayan kltrel deerlerin srdrlebilirlik yaklamyla ele alnmas gereini ortaya koymutur. Dolaysyla bu deerlerin korunmas, gelitirilmesi ve turizme sunulmas sreci, srdrlebilir turizm yaklamn da beraberinde getirmektedir. Bu kavram ayn zamanda srdrlebilir turizm kapsamnda sadece ekolojik eitliliin deil, mimari, tarihsel, kltrel ve ekonomik pek ok faktrn korumas, gelitirmesi ve srdrlebilir klnmas anlayn da beraberinde getirmektedir. Gnmzde kent yaamndan uzak krsal alanlarn, sahip olduklar kltrel deerlerin zgn nitelikler tamasndan dolay turizm etkinlikleri asndan ilgi ekici zellikler tamaya balad grlmektedir. Bu bakmdan anakkalede bulunan Trkmen kltr ve yaam tarz, sahip olduu zgn nitelikler asndan turizmde srdrlebilirlik kavramnn odanda yer almaktadr. Bu alma srdrlebilir turizm anlay ile Trkmen kltr ve yaam tarznn nemli bir turistik rn olarak ortaya konmas ve turizme sunulmasn salamaya dnk bir dizi almalar btnnn ilk ayan oluturmaktadr. Dolaysyla alma, yaplmas dnlen aratrma projesine temel veriler sunmas asndan da nemlidir. 2. Problemin Sunumu ve Aratrma Sorular Her aratrmann belirli bir amac bulunmaktadr ve aratrma problemi bu amac yanstmaktadr. Aratrma probleminin saptanmas her tr aratrmann ilk aamasn oluturmaktadr (Ba ve Akturan, 2008). Cranoya gre (2002), aratrma probleminin belirlenmesinde temel kaynak nemli rol oynamaktadr. lki, aratrma yaplmak istenen alanla ilgili kuram ve aratrma yazn, ikincisi aratrmacnn bireysel ve meslee dnk deneyimleri, ncs ise ilgili alanda karlalan toplumsal sorunlardr. Bu aratrmada, anakkalede bulunan Trkmen kltrnn turistik rn potansiyelinin belirlenmesi ve srdrlebilir bir turistik rn olarak turizme sunulmasna ynelik neriler sunulmas amalanmtr. Bu ama kapsamnda aratrmann problemini anakkalede bulunan Trkmen kltrnn korunmas ve srdrlebilir klnmas gereken unsurlar nelerdir? ve bir turistik rn olarak hangi ynleriyle turizme sunulmaldr? eklinde belirlemek mmkndr. Kerlinger ve Lee (2000), aratrma sorusu ya da sorularnn, aratrmaya konu olan problemin soru olarak ifade edilmi biimi olduunu ifade etmektedir. Aratrma sorusu veya sorular, aratrmann dier tm aamalarn derinden etkileyen elerdir. Aratrma sorusunun yazlmasnda, aratrma probleminin niteliinin ve bu problemle ilgili taranan yaznn nemli bir rol vardr. Aratrma problemine dayal olarak ortaya km olan aratrma sorular ile aratrmaya ynelik daha ayrntl ve derinlemesine bilgiler salanmas hedeflenmitir. Bu erevede belirlenmi olan aratrma sorular unlardr; anakkale turizminde kltrn yeri nedir? Trkmen kltrnn anakkale kltr ve turizmi iindeki yeri nedir?
182
Trkmen kltrnn korunmas ve srdrlebilir klnmas ncelikli olan deerleri nelerdir? Turizm geliiminin zgn kltrel yapya etkileri nelerdir? Trkmen kltrnn turizme sunumunda kimler tarafndan ve nasl bir politika uygulanmaldr? Mevcut kltrel deerlerin turizme sunumuna ynelik avantaj ve dezavantajlar nelerdir? 3. Kavramsal ereve Yaznda yaplm olan aratrmalar, srdrlebilirliin kavramsal ve felsefi bir boyut kazandn gstermektedir. Bu kavram, nfus ve evre arasndaki ilikilerin dzen bozucu ve rktc sonularndan domutur. Toplumlar kontrolsz nfus art ve kaynaklarn ar tketimine kar tavr alm, evrenin kullanmnda ve bymede bir snr olduunu grmlerdir. Ar tketim ve byme, evre ve beeri gereksinimler arasnda bir dengenin kurulmasn zorunlu klmtr. Bylece srdrlebilirlik, tm sektrlerde gereklemesi gereken ve beeri yaamn bir gerei olarak birok ynlendirici ilkeler, stratejiler ve hedefler btnn ifade eden bir anlam kazanmtr (Duran, 2010). Yaznda srdrlebilirlik, srdrlebilir kalknma ve srdrlebilir turizm kavramlar sadece doal deil, tarihsel, sosyo-kltrel, mimari ve sosyo-ekonomik tm bileenleri iinde barndran, temel insan ihtiyalarnn karlanmas srecinde mevcut bileenlerin dayand ekolojik ve toplumsal sistemlerin varlnn tehdit edilmemesine, koruma ve eit dalm dengesinin kurulmasna dayal bir kavram olarak ele alnmaktadr (Aranson, 1994, Hawkins, 2004, Lietaer ve De Meulenaere, 2003). Geeye gre (1997), srdrlebilir turizmin ncelikli amac, doal, mimari, tarihsel, sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik anlamda turizmin ortaya kard olumlu etkilerin devamllnn salanmasyla beklenen faydalara ulaabilmek olmaldr. Buna ek olarak Iranda (2006), srdrlebilir turizmin beklenen faydalar en st dzeye karmasnn belli amalar gerekletirmesiyle mmkn olduunu belirtmektedir. Bunlar; Yerel toplumun yaam kalitesini arttrmak, Nesiller arasnda ve mevcut neslin iinde eitlik ilkesini korumak, Ekolojik sistemler ve biyolojik eitliliin srdrlmesiyle evre kalitesini korumak, Toplumun sosyal ve kltrel btnlemesini salamak, Ziyaretiler iin yksek kalitede bir deneyim salamaktr. Alana ilikin yaznda yaplm olan aratrmalarda, srdrlebilir turizmin baars iin kamu kurumlar, zel sektr, sivil toplum rgtleri ve yerel toplum ibirliinin salanmasnn gereklilii zerinde durulmaktadr (Salah ve Pigram 1997, Bianchi, 2004, Iranda, 2006, Duran, 2010). Turizmin kaynan oluturan doal, tarihsel, mimari, kltrel ve sosyal kaynaklar korunup gelitirildii lde, turizmin srdrlebilirliinden bahsetmek mmkndr. Dolaysyla kltr, bu kaynaklarn nemli bir unsuru olarak korunmas ve srdrlebilirlii salanmas gereken bir kavram olarak karmza kmaktadr.
183
Yaplm olan aratrmalar incelendiinde kltrn, turizmden etkilenen, turizm kaynakl olarak deiimlere urayan ve ayn ekilde turizm hareketlerini etkileyen bir kavram olarak ele alndn grmekteyiz (Avckurt, 2003, Smith, 2003, Doan 2004, Rzaolu 2004, Mc Kercher ve Du Cros, 2002, Duran, 2010). Gnmzde uluslar aras turizm hareketlerinde krsal alanlara, yerel kltrlere ve kimlie olan ilginin artmas, farkl boyutlaryla deerlendirilmektedir. Bu balamnda srdrlebilirlik boyutuyla yerel kltr ve turizm ilikisini ele alan baz aratrmaclar (Turner ve Ash, 1975, Greenwood, 1978, Oakes, 1993, Mellinger, 1994, Hitchcock, 1999) mevcut turizm geliiminin metalamann bir kayna olduunu belirtmekte, bu geliim srecinin yerel kltrn zgnlnn kaybolmasna ve yerel kimliin yozlamasna neden olduunu belirtmektedirler. Dolaysyla, uluslar aras turizm yerel kltrn ve kimliin dman olarak ele alnmakta, zamanla oluan ticarileme nedeniyle zgnln kaybolarak yapayla dnt vurgulanmaktadr. Aksini dnen aratrmaclar ise (Rogers, 2002, Lietaer ve De Meulenaere, 2003, Uslu ve Kiper 2006, Cuccia ve Cellini, 2007, Duran, 2010), zgn kltrel kimlie sahip krsal alanlarn ve yaam tarzlarnn, srdrlebilirlik yaklamyla turizme sunulmasnn, modern toplumlarda gittike homojenleen ve zgnln kaybeden tarihsel, doal, mimari ve kltrel kimlie ynelik farkndaln artmasn ve yerel kltrn kaybolmaya yz tutmu zgn deerlerinin canlanmasn saladn vurgulamaktadrlar. rnein Smith (2003) kltrn, iinde barndrd zengin tarihsel doku ve etnik miras ile turizm geliiminde en byk yenilenme arac olduunu belirtmektedir. Bu bakmdan kltr bir yenilenme stratejisine dnmekte ve pek ok kent gnmzde kltrel blgeler olarak tasarlanmaya balamaktadr. Wynne (1992) kltrel blgeyi, turizm asndan kltrel younluun en st dzeyde hissedildii kentlerden oluan corafi alanlar olarak tanmlamaktadr. Bu kapsamda ok uluslu bir yapya sahip kentler, sahip olduklar kltrel eitlilii bir zenginlik kayna olarak turizme sunmakta, turizmde yenilenme arac olarak kltr n plana karmaktadrlar (Smith, 2007). Kltr turizm ilikisi, kentlerin yenilenme anlay ierisinde kendine pay bulmu olmakta, yenilenme kapsamnda kentler sahip olduklar kltrel alt yapy, byk ziyareti kitlelerini zarar grmeyecek ekilde karlamaya ynelik olarak gelitirme abasna girmektedirler (Harvey, 2007). Dolaysyla turizm hareketlerinde kltrn paynn arttn ve turistik istasyonlarn da bu ynde bir yenilenmeye doru gittiini belirtmek mmkndr. Aratrmaclar 2000li yllarda tatil turizmi talebi yerine kltr, salk, kongre, yatlk, elence arlkl faaliyetlerin tercih edilmeye baland zerinde birlemektedir. Turizm lkelerin btnne ulam, tatiller sezonluk olmaktan kp tm yla yaylmaya balam ve uzun mesafeli deniz ar seyahatler artma eilimi gstermitir (Glbahar, 2009). Dnya Turizm rgtne (WTO) gre uluslar aras turistlerin % 37si kltr amal seyahat etmektedir. Dolaysyla kltr genel bir tema olarak hemen tm turist gruplarndan belli bir pay iine ekmektedir (ter ve zdoan, 2005). Bu paydan etkin faydalanma kapasitesi bakmndan lkemiz, zengin kltrel miras ve eitlilii ile kltr turizminin merkezi olmaya en yakn lkeler arasndadr. Truva antik kenti, Gelibolu Yarmadas Tarihi Milli Park, Kaz Dalar Milli Park, Assos ve Behramkale, Aleksandria Troas, Bozcaada, Gkeada vb. turistik ekim yerleri ile anakkale Smith
184
(2003, 2007), Wyne (1992) ve Harweyin (2007) vurguladklar kltrel blge kavram ierisinde deerlendirilmesi gereken bir turizm destinasyonu niteliindedir. anakkale, Trkiyenin kuzey batsnda Avrupa ve Asya ktalarn birbirinden ayran ve kendi adn tayan boazn iki yakasnda kurulmutur. Avrupa ve Asyada topraklar bulunan anakkale, Edirne, Tekirda ve Balkesir il snrlar ile evrilidir. l snrna, Ege denizinde Trkiyenin en byk adas olan Gkeada ile Bozcaada ve Tavan adalar da girer (www.canakkale.gov.tr). anakkale sahip olduu turistik rn itibariyle ve iklimsel zellikleri nedeniyle deniz-gne-kum lsne dayal kitle turizminden ok alternatif turizm trlerine hitap etmektedir. Kltrn anakkale turizmi iindeki pay olduka yksektir. anakkale, tescil edilmi kltr ve tabiat varlklar ile sit alanlar bakmndan olduka zengin bir potansiyele sahiptir. 2005 yl itibariyle tescil edilmi sit alanlar (arkeolojik, kentsel, doal, tarihi) 256, kltr (tekyap leinde) ve tabiat varlklar 1053 olmak zere toplam 1309 dur (www.canakkalekulturturizm.gov.tr). anakkale blgesine eski alardan beri birok millet ve medeniyet gelip gemi, 16. yzylda Trklerin yerlemesi ile Trk-slam kltr hkim kltr olmutur. Cumhuriyetin ilk yllarnda gerekleen mbadeleler sonucu blgeye yerleen Balkan gmenleri, il ve ile merkezlerinde yerleik olan Roman vatandalar, il, ile merkezleri ile kylerde yerleik olan Yrk ve Trkmenler arlkl nfus yapsn oluturmaktadr (www.canakkaleli.com). anakkale kltr iinde nemli bir yeri olan Trkmenler ve Trkmenlik terimi, tarih ve etnoloji baznda tartlan terimler arasnda yer almaktadr. 11. Yzyla kadar Ouzlarn dndaki Trk boylarndan bazlarna Trkmen denilmektedir. Daha sonraki kaynaklarda ise Trkmen adyla daha ok Ouzlar anlatlmaktadr Osmanlda ise Yrk ve Trkmen ad zaman zaman birbirinin yerine kullanlmtr. Ahmet Refikin Fatih kanunnamesinde Yrk tabir olunan Trkmenler ifadesi bunu dorulamaktadr. eitli zamanlarda ise Yrkler, Trkmenlerin bir alt kolu olarak snflandrlmtr. Farkl zaman ve mekn iinde Trkmenlik ve Yrklk olgusu deiime uramtr. Gnmzde Balkesir ve anakkaleyi kapsayan geni bir alanda ikamet eden Tahtaclara, Yrkler tarafndan Trkmen denilmektedir (zgl, 2001). Aaeri Trkmeni de denilen Tahtac Trkmenleri Ouzlarn -ok koluna mensup epni Trkmenleridir. Kkenleri Horasana dayanmakta olup, Orta Asyadan Anadoluya g eden Trk boylarndandr. lk olarak Horasan zerinden Badat, Musul, Mardin, Mara ve Adana evresine, zellikle Toroslarn eteklerine yerlemilerdir. Bu blgelerden Akdeniz, Ege ve Marmara kylar boyunca yaylmlardr. nan ynnden alevi olan Tahtaclar, dier alevi topluluklarda grlmeyen bir ekilde Trkmen kimlii ile zdelemilerdir. O kadar ki anakkale Balkesir yrelerinde Tahtac dendiinde Trkmenlik akla gelmektedir (zdemir, 2007). Yrklerle ayn kkenden gelmelerine ramen farkl adlarla anlmalarnn, inansal boyuttan kaynakland, her iki grup tarafndan vurgulanmaktadr. Dolaysyla dinsel inan farkllndan kaynakl olarak kltrel kimlik asndan her iki grup arasnda ok byk farkllklar bulunmaktadr (zgl, 2001). Aratrma kapsamnda ele alnan anakkale merkeze bal Trkmen kyleri, Kaz (da) dalarndan g eden Tahtac Trkmenleri tarafndan kurulmutur (avugil, 2008). Temel geim kaynaklar, hayvanclk, tarm ve zellikle orman ve aa ileridir. Kendi-
185
lerine zg geleneksel kltrlerini koruyan Trkmenlerde, doum, lm, yas, inan, dn ve bayram ritelleri anakkalede bulunan dier topluluklardan tamamyla farkldr. Dolaysyla geleneksel yapsn ve zgnln korumu olan Trkmen kltrnn pek ok unsuru, bazlar temsili olmakla beraber gnmzde de yerine getirilmektedir (Kl vd., 2006). 4. Yntem almada, anakkalede bulunan Trkmen kylerinin zgn kltrel deerlerinin turistik rn potansiyelinin belirlenmesi ve srdrlebilirlik yaklamyla turizme sunulmasna ynelik neriler sunulmas ve bu neriler nda gelecek almalara ynelik altyap oluturacak verilerin elde edilmesi amalanmaktadr. Bu kapsamda Trkmen kylerinin zgn deerlerinin saptanmasna ve turizme sunulmasna ynelik olarak nitel aratrma yntemlerinden grme ve gzlem teknikleri bir arada kullanlmtr. Dolaysyla, aratrmada birden fazla yntem bir arada kullanlarak veri eitlemesi ne (Kerlinger ve Lee, 2000) gidilmitir. Bu yaklam, aratrmada elde edilen bulgularn geerlilik ve gvenilirliini arttrma konusunda nemli katklarda bulunabilmektedir (Rossman ve Rallis, 1998). lk etapta anakkale merkeze bal Akeme, Civler, iftlikdere, Denizgrnd, Gvecik, Kemerdere, Deirmendere, Kayadere, Atikhisar, Mazlk ve Derbentba kyleri aratrma alan olarak belirlenmitir. Buralardan elde edilecek verilerle ileriki aamalarda anakkalede bulunan Trkmen kylerinin ve kltrnn turizme srdrlebilirlik yaklamyla Nasl?, Ne ile?, Kim tarafndan? Sunulacana ve srdrlebilir klnacana ynelik bir ynetim modelinin oluturulmasna temel oluturacak verilerin elde edilmesi amalanmaktadr. Aratrmada kullanlan grme ve gzlem teknikleri ile elde edilen verilerin zmnde, nitel veri analizi yntemlerinden ierik analizi kullanlmtr. erik analizi her trl sembolik davrann betimlenmesinde ve ieriinin analizinde kullanlan sistematik, nicel ve nesnel bir yntemdir (Berry, 1999). erik analizinde temelde yaplan ilem, birbirine benzeyen verileri belirli kavramlar ve temalar erevesinde bir araya getirmek ve bunlar okuyucunun anlayabilecei bir biimde dzenleyerek yorumlamaktr. Bu amala, grme, gzlem ya da dokmanlar yoluyla elde edilen aratrma verileri drt aamada analiz edilir. Bunlar; verilerin kodlanmas, temalarn bulunmas, kodlarn ve temalarn dzenlenmesi ve bulgularn tanmlanmas ve yorumlanmas aamalardr (Huberman ve Miles, 2002). Yaplan aratrmada kullanlan tekniklerin analizinde bu sistematie gre hareket edilmitir. Kylerde yaplan grmelere ynelik katlmc seiminde yaplan gzlemlerden yararlanlmtr. Aratrmann amalar dorultusunda belirlenmi olan kiilere ynelik olarak nceden soru formu hazrlanmtr. Yaplan grmelerde bu soru formundaki sorulara ynelik cevaplar alnmasna allm, farkl tarzda sorularla derinlemesine bilgilere ulalmas hedeflenmitir. Grmelerde seilen bireylerin kylerdeki sosyokltrel zenginlii en iyi ekilde yanstacak bilgi birikimine ve derinliine sahip olmasna zen gsterilmitir.
186
5. Bulgularn Yorumlanmas Yaplm olan gzlem ve grmeler Microsoft Word 2007 programnda yazya aktarlm ve tekrar tekrar okunarak kodlanmtr. Kodlama ileminden sonra, elde edilen kodlar bir araya getirilerek ortak ynleri belirlenmi ve bylece aratrma bulgularnn ana hatlarn oluturacak temalar bulunmutur. Uzman grne bavurularak oluturulan kod listesi ve temalarn son ekli verilmitir. Yazlm olan grme formlar iki ayr uzmana tekrar okutulmu ve kodlanmtr. Yaplm olan kodlamalar karlatrlm ve grme metninden elde edilen kodlamalarla uyumlu bulunmutur. Bu bakmdan aratrma gvenilirlik kstaslarn karlamaktadr. Tablo 1, grmelerde yaplm olan temalar erevesinde gruplandrlan kodlamalar ve bu kodlamalarn grlen kiilerce cevaplamalarda tercih edilme skln vermektedir. Tablo 1de grld zere, yaplan grmelerden Trkmen kylerine ynelik ekicilik unsurlarnn Hdrellez, Trkmen dnleri, yerel tatlar ve kyafetler gibi zgn kltrel deerler zerinde ekillendii ortaya kmaktadr. Grmelerle ayn zaman dilimlerinde yaplan gzlemlerde bu etkinliklerin birouna, aratrmac katlml gzlemci olarak katlmtr. Grmeciler zgn deerler temas iinde ise ksmen Trkmen giyim tarzn gstermekte, zel gnlere ynelik kltrel etkinlikler ve deerlerinin zgnl konusunda ise gr birlii bulunmaktadr. Korunmas gereken unsurlar iinde zellikle geleneksel rf ve adetler ile Trkmen yaam tarz vurgusu ne kmaktadr. Yaplan grmelerde katlmclarn, krsal yaam ve buna bal kltrel bilin dzeyinin gelitirilmesi gerektii ynnde grler beyan ettii ve turizmin mevcut kltrel deerlerinin zgnlnn korunmasna, gelitirilmesine ve tantmna katk salayacana ynelik dnceler ortaya koyduu grlmtR. Yaplan grmeler ve bunlara ynelik analizler nda; anakkalede mevcut Trkmen kltrnn zgnlnn korunarak, tm deerleri ile srdrlebilirlik yaklamyla turizme sunulmasnn mevcut kltrn korunmas ve gelitirilmesi zerinde ve ayn zamanda anakkale turizmi zelinde olumlu etkiler yapaca ortaya kmaktadr. Aratrmada daha nce de belirtildii gibi, gzlem ve grme teknikleri ezamanl olarak uygulanmtr. Aratrma kapsamnda gerekletirilen gzlemler, anakkale merkeze bal 11 Trkmen kyn kapsamaktadr. Gzlenen alan veya olayla ilgili derinlemesine bilgiler elde etmek iin kaytl ve kaytsz grmeler yaplm, bunun yannda gzlenen olaylara aratrmac aktif olarak katlmtr. Gzlem esnasnda ayn zamanda, alandaki ya da olaydaki davran kalplarnn arkasndaki olgularn renilebilmesi iin grmeler yaplmas, alanda katlml gzlem teknii uygulandn gstermektedir. Gzlem formu hazrlanrken gzlenecek alanla ilgili doru ve derinlemesine verilerin elde edilmesi amacyla, gzlem formunun ulamas hedeflenen bir ama belirlenmitir. Oluturulan formun amac; anakkalede bulunan Trkmen kylerinin toplumsal ve kltrel yapsn tanmlamak, turizmin Trkmen kltrne etkileri ile Trkmen kltrnn anakkale turizmindeki yerini ortaya karmaktr. Tablo 2, yaplm olan temalar erevesinde gruplandrlan kodlamalar ve bu kodlamalarn gzlenen alanlarda ve olaylarda bulunma skln vermektedir.
187
Tablo 2de, belirlenmi olan temalara gre gruplandrlan kodlamalar erevesinde, gzlenen alanlarn yapsal olarak, homojen Trkmen nfusunu, geleneksel ky mimarisini ve krsal yaam tarzn arlkla barndrd grlmtr. Hkim kltr rnekleri iinde krsal yaam tarz, ky kltr ve zgn Trkmen yaam tarz ve kltr n plana kmtr. Gzlenen alanlarda n plana kabilecek turizm ekilleri, zellikle agro-turizm, krsal turizm ve kltr turizmidir. Korunmas gereken unsurlar iinde ise geleneksel ky ve Trkmen yaam tarz ve kltr, geleneksel tatlar, kltrel etkinlikler ve doal yap n plana kmaktadr.
188
Yaplan gzlem ve grmeler, anakkalede bulunan Trkmen kylerinin, kltrel anlamda zgnlklerini koruduklar ve yapsal olarak kitle turizminden ok srdrlebilirlik yaklamyla alternatif turizm eitlerine uygun olduklarn gstermektedir. Bu durum kltr ve tarih kenti olarak tantlmaya allan anakkalenin hitap ettii turizm ekillerine de uygundur. Kylerin kltr, homojen ve zgnln korumu, yer yer temsili olarak uygulanan kltr rneklerine ramen, korunmas gereken ve srdrlebilir klnmas gereken, yeterli derinlik ve zenginlie sahip bir yap sergilemektedir. Alan yaznda yaplan baz aratrmalara paralel olarak, yaplm olan bu aratrma da, mevcut kltrel yapnn zgnlnn korunmasnda, kaybolan veyahut ksmen temsili olarak uygulanan pek ok etkinliin ve ritelin canlanmasnda ve srdrlebilir klnmasnda turizmin olumlu rolnn olacan gstermektedir.
189
Sonu ve neriler Turizm, doal, evresel ve kltrel kaynaklara youn olarak ihtiya duyan ve bunlar ekonomik birer girdi olarak kullanan bir endstridir. Ancak zellikle doal kaynaklarn kt olmas gerei, turizm geliiminin srdrlebilir bir zeminde gereklemesi gereini beraberinde getirmektedir. Aslnda tkenmeden tketmek anlay olarak da adlandrlabilecek bu yaklam, turizmin temel girdilerinde ne denli hassas olunmas gerektiini; aksi halde, bu girdilerin yok olmasyla, turizmin de kaynaklarndan mahrum olacan vurgulamaktadr. Turizmin srdrlebilirlii, sadece doal evre boyutuyla deil, ayn zamanda mimari, ekonomik, toplumsal ve kltrel evre boyutuyla da nem kazanmaktadr. nk toplumsal ve kltrel ktlar, ok uzun zaman srelerinde oluan ve kendine has zellikleriyle benzersiz sosyal rntlerdir. Bu aratrma, zelde anakkale turizmi asndan nemli bir potansiyel olduu dnlen Trkmen kltrnn ve kimliinin korunmasn ve srdrlebilirliini, genel kapsamda ise, sosyal, kltrel, fiziksel, doal ve ekonomik tm kaynaklarn srdrlebilirliini amalamaktadr. Ancak tm bu boyutlarn srdrlebilirlii, mevcut deikenlerin niceliksel olduu kadar, niteliksel olarak da gelimesiyle mmkndr. Bilindii gibi kltr ortaklaa yaamn rn olup, canl, aktarlabilir ve oaltlabilir bir sretir. Kltrn tayclar ya da bilenlerinin olmad durumda, bir topluma ya da toplulua ait kltr aktarlamaz ve dolaysyla ortadan kaybolur. Bu alma, anakkale Trkmenlerinin sahip olduu kendilerine zg toplumsal ve kltrel kimliinin srdrlebilirlik yaklamyla turizme sunulmasna ynelik olarak nerilmesi dnlen bir srdrlebilir turizm modelinin hazrlanmasna ve alanda uygulanmasna dayal bir dizi almalar btnnn ilk ayan oluturmaktadr. Yaplan alma ile anakkale Trkmenlerinin yok olmaya yz tutmu kltrel deerlerinin ortaya karlmas, zgnln korunmas, gelitirilmesi ve srdrlebilir klnmasna ynelik temel verilerin elde edilmesi salanmtr. Alanda yaplan gzlem ve grmeler dorultusunda, anakkale turizminde nemli bir pay olan kltrn, tm bileenleri ile salkl gelimesi ve srdrlebilirliinin salanmasna ynelik baz neriler ortaya koymak mmkndr. Yaplm olan aratrma, srdrlebilir turizm kapsamnda yerel halk ibirliinin salanmasnn gerekliliini de ortaya koymutur. Bu kapsamda, anakkale turizminden etkilenen ya da etkilenmesi n grlen yerel halkn turizmden pay almas salanmal, tam katlmn saland bir payda ibirlii salanmaldr. Trkmen kylerinde yaplacak olan turizm yatrmlar, blgenin doal, mimari, toplumsal ve kltrel zellikleri ile sunmak istedii hizmet ve arz talep dengesi gzetilerek yaplmaldr. Hazrlanacak olan proje kapsamnda nerilmesi dnlen model ile mevcut geliim srecinin Nasl? Ne ile? ve Kim tarafndan? ynlendirileceine ynelik zmler de sunulmas amalanmaktadr. anakkalenin ve aratrma kapsamnda incelenen Trkmen kylerinin niteliklerine uygun turistik rn eitlerinin srdrlebilirlik yaklamyla gelitirilmesine arlk verilmelidir. Bu amala, aratrmada da n plana kan alternatif turizm trlerinin geliimine nem verilmelidir.
190
Son olarak, turizm hakknda doru bir imaj yerlemesi iin blge kamuoyu bilgilendirilmelidir. Yerel halkn, yaadklar blgenin doal ve kltrel deerleri sayesinde ekonomik bir gelir elde etmesi, ayn zamanda kendi deerlerinin koruyucusu olmasn da salayacaktr. KAYNAKLAR Akipek, S. (2001). Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna Dair Szlemenin Deerlendirilmesi, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, cilt 50, say 4, s 13-40. Aranson, L. (1994). Sustainable Tourism Systems: The Example of Sustainable Rural Tourism in Sweeden, Journal of Sustainable Tourism, Vol:2, Issue: 1+2, London. Avckurt, C. (2003). Turizm Sosyolojisi: Turist, Yerel Halk Etkileimi. Detay Yaynclk. I. Bask, Ankara. Ba, T., Akturan, U. (2008). Nitel Aratrma Yntemleri; NVivo 7.0 ile Nitel Veri Analizi, Sekin Yaynclk, 1. Basm, Ankara. Berry, S. Y. R. (1999). Collecting Data by In-Debth Interviewing. British Educational Research Association Annual Conference, Brington, September 2-5. Bianchi, V. R. (2004). Tourism Restructuring and the Politics of Sustainability: A Critical View From the European Periphery (The Canary Islands). Journal of Sustainable Tourism, Vol. 12, No. 6. Crano, W. D. (2002). Principles and Methods of Social Research. Lawrence Erlbaum Associates, USA. Cuccia, T., and Cellini, R. (2007). Is Cultural Heritage Really Important For Tourists? A Contingent Rating Study, Applied Economics, v. 39, pp. 261-271. avugil, B. (2008). anakkaledeki Trkmen Kylerinin Somut Olmayan Kltrel Miras Unsurlarnn Turizm Asndan Deerlendirilmesi, anakkale Merkezi Deerleri Sempozyumu, 25-26 Austos, anakkale. Doan, H. Z. (2004). Turizmin Sosyo-Kltrel temelleri, Detay yaynclk, 2. Bask, Ankara. Duran, E. (2010). Srdrlebilir Turizm Kapsamnda Toplumsal ve Kltrel Kimliin Korunmas: Gkeada rnei, Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, zmir. Gee, C. Y. (1997). International Tourism: A Global Perspective. World Tourism Organization, Spain. Greenwood, D.J. (1978). Culture by the Pound: an Antropological Perspective on Tourism as Cultural Commonditization. Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, 1sth edn. University of Pennsylvania Press: Philadelphia. Glbahar, O. (2009). 2000li Yllarda Trkiyeye Gelen Yabanc Ziyareti Profili, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, cilt. 10, say. 2, s.93-112. Harvey, D. C. (2007). (Re) Creating Culture Through Tourism: Black Heritage Sites in New Jersey. Editr. Smith, K. M. Tourism, Culture and Regeneration. P. 5968. CAB International. Cromwell Press: Trowbridge.
191
Hawkins, E. D. (2004). Sustainable Tourism Competitiveness Clusters: application to world Heritage Sites Network Development Indonesia. Asia Pasific Journal of Tourism Research, vol. 9, No. 3, p. 293-307. Hitchcock, M. (1999), Tourism and Etnicity: Situational Perspectives, International Journal of Tourism Research, 1(1), pp. 17-32. Huberman, A., Miles, B. M. (2002). The Qualitative Researchers Companion, Sage Publications Inc. Thousand Oaks: California. Iranda, E.M. (2006). Sustainable Tourism Development on Kenyas Coast: A Hospitality Sector View. Anatolia: An International Journal of Tourism And Hospitality Research, vol. 17, No. 2. Kerlinger, F. N., Lee, H. B. (2000). Foundations of Behavioral Research. Wadsworth, 4th Edition, USA. Kl, F., Blbl, T. Kkel, C. (2006), Buldan rneinde Denizli Alevi Bektai Kltr, Buldan Sempozyumu Bildiriler Kitab, 23-24 Kasm, Denizli. Lieater, B. and De Meulenaere, S. (2003). Sustaining Cultural Vitality in a Globalizing World: the Balinese Example, International Journal of Social Economics, vol. 30, no. 9, pp. 967-984. Mellinger, W. (1994), Toward a Critical Analysis of Tourism Representations, Annals of Tourism Research, 21 (4), pp 756-779. McKercher, B. and Du Cros, H. (2002). Cultural Tourism: The Partnership Between Tourism and Cultural Heritage. Haworth Hospitality Press Inc: New York. Oakes, T. S. (1993), The Cultural Space of Modernity: Ethnic Tourism and Place Identity in China, Environment and Planning D: Society and Space, v. 11, pp: 47-66. zdemir, M. Z. D. (2005). Trkiyede Kltrel Mirasn Korunmasna Ksa Bir Bak, Planlama, (1), s. 20-25. zdemir, A. (2007). Kazda Tahtac Trkmenleri, http://www.tgc.org.tr/yazi.asp?gid=728, Eriim, 22/06/2010. zgl, V. (2001). Kzlbalk ve Trkmenler, http://www.hbektasveli.gazi.edu.tr/dergi_dosyalar/32-255-274.pdf, Eriim, 10/07/2010. Rogers, S. (2002). Which Heritage? Nature, Culture and Identity in French Rural Tourism, French Historical Studies, v. 25, no. 3, pp. 62-162. Rossman, G. B., Rallis, S. F. (1998). Learning in the Field: An Introduction to Qualitative Research. Thousand Oaks, CA: Sage. Rzaolu, B. (2004). Turizm ve Toplumsallama, Detay yaynclk, III. Bask, Ankara. Salah, W. Pigram, J. J. (1997). Tourism and Sustainability. Cited in: Salah Wahab and John J. Pigram, Tourism, Development and Growth the Challenge of Sustainability, Routledge, London and New York, pp. 277-289. Smith, K. M. (2003). Issues in Cultural Tourism Studies. Routledge, New York. Smith, K. M. (2007). Towards a Cultural Planning Approach to Regeneration. Editr. Smith, K. M. Tourism, Culture and Regeneration. P. 1-12. CAB International. Cromwell Press: Trowbridge. Turner, L. and Ash J. (1975), The Golden Hordes: International Tourism and the Pleasure Periphery, Constable: London.
192
Uslu, A., Kiper T. (2006). Turizmin Kltrel Miras zerine Etkileri: Beypazar Ankara rneinde Yerel Halkn Farkndal, Tekirda Ziraat Fakltesi Dergisi, v. 3, no. 3, s. 305-314. Wynne, D. (1992). The Culture Industry: The Arts in Urban Regeneration. Avebury, Aldershot, UK. http://www.canakkalekulturturizm.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CF F445139E278E0BCE2DB14E1DB29E18188, Eriim: 16.05.2010. http://www.canakkaleli.com/tag/canakkale-nfus.bilgileri-, Eriim: 11.06.2010. http://www.canakkale.gov.tr, Eriim: 11.06.2010. htpp://www.aregem.kulturturizm.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF C057B197B696425D4FCD28130EB2A0F8, Eriim: 09.06.2010.
LDERLK DAVRANILARI VE TATMN ARASINDAK LK: MARMARSDE FAALYET GSTEREN BE YILDIZLI OTEL LETMELERNDE UYGULAMA r. Gr. Taner DALGIN1 Yrd. Do. Dr. Cafer TOPALOLU2 ZET Birok insana istihdam olana salayan ve emek youn bir endstri dal ierisinde yer alan otel iletmelerinde verimliliin ve baarnn salanmas byk lde iletmede alan personelin performansna, dolaysyla iten elde ettii tatmin duygusuna baldr. Yneticilerin gerek rgtn geneliyle, gerekse rgt oluturan bireylerle birebir etkileimleri vastasyla sergileyecei liderlik davranlar, personelin i tatminini zerinde olduka nemli bir etkiye sahiptir. Bu kapsamda bu aratrmann amac, yneticilerin sergiledikleri liderlik davranlarnn, igrenlerin i tatmini zerindeki etkilerini lmek ve deerlendirmektir. Marmaris blgesinde faaliyet gsteren be yldzl otel iletmeleri zerinde gerekletirilen bu aratrma sonucunda igrenlerin alglar temel alnarak, bu blgedeki yneticilerin vizyoner, katlmc, eitici ve iliki odakl liderlik boyutlarndaki davran biimlerini daha youn olarak sergiledikleri gzlenmitir. Korelasyon analizi sonucunda vizyoner, katlmc, eitici ve iliki odakl liderlik davranlar ile i tatmini ve yneticiden tatmin arasnda orta dzeyde pozitif iliki grlmtr. Otokratik liderlik davran ile vizyoner ve katlmc liderlik davranlar arasnda ise dk dzeyde negatif iliki grlmektedir. Ayrca, aratrmada baka bir otel iletmesinde benzer bir grevde almay tercih eden ve etmeyen igrenlerin liderlik davran alglar, ynetimden tatmin dzeyleri ve genel i tatmini dzeyleri karlatrlmtr. Bu karlatrmaya gre, baka bir otel iletmesinde benzer bir grevde almay tercih edeceini belirten igrenlerin, yneticiden tatmin dzeyi ve genel i tatmini dzeylerinin dier igrenlere oranla olduka dk olduu grlmektedir. Buradan hareketle, iletmelerinden ayrlma eiliminde olan alanlarn, dier alanlara oranla yneticileri hakknda daha olumsuz alglara sahip olduu sylenebilir. Anahtar Kelimeler: Liderlik, tatmini, Marmaris, Otel iletmeleri, gren alglar 1. GR Uluslararas nitelik kazanan birok sektrde olduu gibi turizm sektr ierisinde de rekabet giderek hz kazanmakta ve bir iletmenin dierinden daha n planda olmasn salayan farkllklar, maddi unsurlardan daha ok beeri unsurlara dnmektedir. Personelin hizmet sunum srecindeki etkinlii ve mterilerin hizmet kalitesi alglamasndaki rol, hizmet ynetimi literatrnde youn olarak tartlan ve hizmet sektrnde igrenin nemi zerine odaklanan almalardr (Peters, 2005: 578). Turizm sektrnde ayn alanda faaliyet gsteren ve benzer hizmetleri sunan iletmelerin, temel rekabet kayna olarak hizmet kalitesi, iletme imaj gibi iletmede alan personelin performansndan dorudan ve dolayl olarak etkilenen deikenlerin nemi giderek artmaktadr. zellikle turizm hizmetinin sunumunda, mteri ve alan arasndaki
1 2
Mula niversitesi, Mula Meslek Yksek Okulu Mula niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
194
iletiim kalitesi, alann bu sreteki psikolojik durumundan etkilenmekte ve hizmet kalitesinin en temel belirleyicisi durumuna gelmektedir (Yoon ve Suh, 2003: 598). Birok insana istihdam olana salayan ve emek youn bir endstri dal ierisinde yer alan konaklama iletmelerinde verimliliin ve baarnn salanmas byk lde iletmede alan personelin performansna baldr. Kiilerin baarl, mutlu ve retken olabilmelerinin en nemli gereklerinden biri alt i ve bu iten elde ettii faydalar sonucunda elde ettii tatmin duygusudur (Aksayan ve Veliolu, 1992). Bu noktada en nemli sorumluluk, iletmelerde belirli liderlik fonksiyonlarn stlenmesi beklenen yneticilere dmektedir. Yneticilerin gerek rgtn geneliyle, gerekse rgt oluturan bireylerle birebir etkileimleri vastasyla sergileyecei liderlik davranlar, personelin i tatminini zerinde olduka nemli bir etkiye sahiptir. Bu kapsamda bu aratrmann amac yneticilerin sergiledikleri liderlik davranlarnn, igrenlerin i tatmini zerindeki etkilerini lmek ve deerlendirmektir. 2. LDERLK KAVRAMI Gemiten gnmze liderlikle ilgili konularn ve aratrmalarn temelini, bir topluluun ihtiyalarna hitap edecek, o topluluu esinlendirecek byk liderleri betimlemek ve bu liderlerin geliimini incelemek oluturmaktadr (Adair, 2005). Bu nedenle rgtsel liderlii statik bir kavram olarak ele almak yerine, deien artlara paralel olarak gelien bir kavram olarak deerlendirmek daha doru olacaktr. Bugn iin rgtsel anlamda en geerli liderlik tanmna ulamak byk lde, liderliin dnden bugne nasl ifade edildiinin kavranmas ve gnmz rgtlerinin yapsnn ve liderlik ihtiyalarnn analiz edilmesi ile mmkndr. Liderlikle ilgili yaplan tanmlardan bazlarn yle zetleyebiliriz. Bass (1990) liderlii, bir grubun problem zme ya da amalarna ulama becerilerini salayacak ve gelitirecek bir ekilde grup yelerinin etkileimini salama yetenei olarak tanmlamtr. Liderlik alannda nemli almalar yapm olan Hille (1999: 210) gre ise liderlik sreci, insanlar motive etmek ve onlar ynlendirmek iin duygusal balar kurmakla ilgilidir. Kente gre (2005: 1011) liderlik sreci, lider ve takipileri arasndaki etkileime dayal ikisinin de deiiminde ve geliiminde etkili olan, onlarn motivasyonunu ve davranlarn etkileyen bir sretir. Liderlikle ilgili yaplan bu tanmlarn odak noktasnda, rgtsel amalar dorultusunda bireylerin ynlendirilmesi ve desteklenmesi ve bunu salayacak rgtsel bir sistemin oluturulmas bulunmaktadr. Liderin etki gcnn en fazla olduu ve rgtlerin baarsnda en ok etkiye sahip olan faktr, o rgt oluturan igrenlerdir. Liderler rgt oluturan farkl kiilik yapsna sahip bireyleri farkl ynetim davranlarn kullanarak rgtsel amalara ynlendirir. Liderin rgt oluturan bireylere gre ezamanl ya da farkl durumlar iin farkl zamanlarda sergileyebilecei saysz liderlik davran bulunmakla birlikte, bu ynetim davranlar be temel bala indirgenerek aada aklanmtr. Liderin temel etkinlii byk lde bu farkl liderlik davranlarn, doru zamanlarda kullanabilmesine baldr. 2.1. Otokratik Liderlik: Otokratik liderlik davran, kararlarn yalnzca ynetici tarafndan alnd, sahip olunan mevkiden kaynaklanan otoritenin kullanld grev odak-
LDERLK DAVRANILARI VE TATMN ARASINDAK LK: MARMARSDE FAALYET GSTEREN BE YILDIZLI
195
l liderliktir (Eren, 2001: 453). Otokratik liderler otoritelerini ve sorumluluklarn devretmeden btn kararlar kendileri alr, astlarn karar verme srecine katlmalarna izin vermezler. Otokratik liderliin kullanld rgtlerde karar verme sreci hzlanr, fakat takm ruhu olumaz, gven ve ibirlii salanamaz (orolu, 2003). 2.2. Katlmc Liderlik: Katlmc liderlik davrannda, lider astlarnn kendilerini etkileyecek kararlarda ve ilerin nasl yrtlecei konularnda sz sahibi olmasna izin vererek esneklii ve sorumluluu daha ileri gtrr (Goleman, 2002: 77). Katlmc lider; amalarn, plan ve politikalarn belirlenmesinde, i blm yaplmasnda ve i emirlerinin verilmesinde astlarnn fikir ve grlerine nem gsterir (Eren, 2001: 453). 2.3. Vizyoner Liderlik: grenlere srekli olarak grevlerinin daha geni apl amalara ulamada ki anlamlln hatrlatan vizyoner lider, gnlk ve rutin ilere byk bir anlam kazandrr (Goleman, Boyatsiz ve Mckee, 2002: 69), rgtn ve kiilerin uzun dnemli hedeflerini bir araya getiren net bir vizyon oluturur (Oshagbemi ve Ocholi, 2006: 748). Kouzes ve Posnere (1995) gre coturucu ve soylulatrc bir gelecek resmi oluturmak, liderin dier liderlerden farkllama kapasitesini belirleyen zel bir niteliktir. 2.4. Eitici Liderlik: Eitici liderlik, igrenlerin iin baaryla gerekletirilmesi ve kendi kiisel geliimleri iin gerekli bilgi ve becerileri edinmelerini destekleyen, srekli renmenin ve deiim odaklln benimsendii bir rgtsel kltr oluturmay amalayan liderlik davrann ifade etmektedir (Barutugil, 2006: 205). Eitici liderlik davrannda ynetici, astlarn hedef ve deerlerini ortaya karan ve onlarn kendi yeteneklerini gelitirmelerine yardm eden bir danman rol stlenir (Goleman, Boyatsiz ve Mckee, 2002: 62). 2.5. liki Odakl Liderlik: liki odakl lider, igrenlerle gl duygusal balar kurar ve bu yaklamn sonunda sadakate dayal olarak insanlar ynetir. Bu tip lider, insanlara ilerini kendi dncelerine gre en etkin ekilde yapma zgrln tanr (Goleman, 2002: 73). liki odakl lider, i amalarna ulamak iin igrenlerin duygusal ihtiyalarna odaklanr (Groves, 2006: 567). 3. TATMN KAVRAMI Genel olarak i tatmini, bir alann iini ya da i yaamn deerlendirmesi sonucunda duyduu haz ya da ulat olumlu duygusal durum (Baaran, 2000: 215) olarak tanmlanmaktadr. Vroom tarafndan gelitirilen beklentiler kuramna gre insanlarn emek ve abalarnn karlnda, iten elde etmeyi umduu ve arzu ettii deerler, dller, amalar eklinde beklentileri vardr ve bu beklentiler karlandnda i tatmini ortaya kar. Dolaysyla igren tatmini iten elde edilmesi beklenen deerler ile iten elde edilen deerler arasndaki farkn bir fonksiyonudur (Kuluvan ve Kuluvan, 2005: 184). grenlerin i tatmini dzeyini etkileyen faktrleri bireysel ve rgtsel faktrler olarak iki grup altnda toplamak mmkndr (Tengilimolu, 2005: 27). Bireysel faktrler; ya, cinsiyet, eitim dzeyi, mesleki konum ve kdem, kiilik, zeka, hizmet sresi, medeni durum gibi bireylerin ayn d koullarda, farkl dzeylerde doyum elde etmelerini salayan faktrlerdir. rgtsel faktrler ise iin nitelii, ynetim davran ve denetim biimi, gvenlik duygusu, iletiim, cret, gelime ve ykselme olanaklar,
196
rekabet, fiziksel alma koullar, birlikte allan kiiler ve rgtsel ortam vb. faktrlerdir (Tengilimolu, 2005: 28). Yneticinin zerinde etki sahibi olduu i tatminini zerinde belirleyici rol oynayan faktrlerden bazlar aada ayrntl olarak ele alnmtr. 3.1. Kararlara Katlm: Kararlara katlm; igrenlerin kendilerini ve ilerini ilgilendiren kararlar etkileme gc ile ilgili alglamalarn ifade etmektedir (Kuluvan ve Kuluvan, 2005: 187). grenlere altndan kalkabilecekleri lde sorumluluk vermek, ile ilgili alnacak kararlarda fikirlerini sormak, yeteneklerini kullanabilecekleri iler vermek, i geniletme ve i zenginletirme gibi uygulamalara bavurmak, onlarn ie ve i yerine ballklarnn artmasn ve motivasyonlarnn yksek kalmasn, dolaysyla verimliliklerinin artmasn salayacaktr (nen ve Tzn, 2005: 36). 3.2. stlerle Olan likilerinin Kalitesi: grenlerin stleriyle olan ilikilerinin kalitesi, igrenlerin i tatmini ve rgtsel ballk dzeyi zerinde belirleyici bir faktrdr. Yneticilerin, igrenlerin fikir ve nerilerine ak olmas, onlarn hatalarna yapc bir ekilde yaklamas ve onlara adil davranmas, onlarn ilerinden daha fazla tatmin olmalarn salamaktadr (Telman ve nsal, 2004: 43). 3.3. Performans Deerlendirme: grenin, performansnn adil deerlendirilip deerlendirilmediine ilikin algs da i tatminini etkileyen dier bir nemli faktrdr. Performans deerlendirmede, deerlendirmeyi yapan yneticinin bilinli ya da bilinsiz olarak yapt baz hatalar, igrenin motivasyonunu ve i tatminini olumsuz etkiler. Performans deerlendirme sonularnn alnan kararlarda adil biimde kullanlp kullanlmad da olduka nemlidir. 3.4. grenler Arasndaki letiim: grenler, birbirlerinin i tatmini zerinde etkili olurlar. alma arkadalaryla kurulan destekleyici ilikiler, igreni iine daha ok balamakta ve iinden zevk almasn salamaktadr (Telman ve nsal, 2004: 45). Bu nedenle, rgt iinde igrenler arasnda birlik ve beraberliin gerekliliini ve nemini vurgulayan bir ibirlii ve dayanma kltr oluturulmaya allmaldr (Kuluvan ve Kuluvan, 2005: 196). 3.5. Gelime ve Ykselme Olanaklar: letmede terfi etmeye ynelik frsatlarn olmas ve yneticilerin terfi uygulamalarn adil bir ekilde yapmas i tatminiyle yakndan ilikilidir. nk terfi, igrenin baarl olduunun ve gelecekte de baarl olacana ynelik tahminin bir gstergesidir ve beraberinde maa ve stat art getirir. grenlerin gerekleen terfileri benimsemelerini salamak iin seilen kiinin niin seildiinin ve seilirken hangi kstaslarn esas alndnn herkes tarafndan bilinmesine zen gsterilmelidir (Telman ve nsal, 2004: 40). 4. ARATIRMANIN YNTEM Aratrma kapsamnda liderlik davran alglarn ve i tatmini dzeylerini belirlemek amacyla Marmariste yer alan be yldzl otel iletmelerindeki alanlar zerinde anket uygulanmtr. Aratrmann genel evrenini Marmariste faaliyet gsteren 5 yldzl otel iletmeleri alanlar oluturmaktadr. rneklemi oluturan iletme alanlar departmanlarda alan personelin saysyla orantl olarak rastlantsal seilmitir.
197
Aratrmaya Marmariste yer alan 12 adet 5 yldzl otel iletmesinden, aratrmaya katlmay kabul eden 10u dahil edilmi, anket almas 236 alan zerinde uygulanmtr. Aratrmann amalarna uygun olarak daha nce yaplm dier almalardan yararlanlarak liderlik davran alglarn ve i tatmini dzeyini lmeye ynelik anket formu oluturulmutur. Eit aralkl be dereceli leinin kullanld anket formunun ilk blmnde igren ve orta kademe yneticilerden, faaliyetlerinden sorumlu olan en yakn stlerinin liderlik davrann deerlendirmesi istenmitir. Bu blmn oluturulmasnda, Golemann (2002) dnya apnda 3800 yneticinin davranlarn analiz ederek oluturduu liderlerin davran repertuarnda yer alan snflandrmadan yararlanlmtr. Anketin birinci blmnn oluturulmas aamasnda ayrca, Kent, Crotts ve Aziz (2001) tarafndan gelitirilmi olan ve liderlik davranlarnn be boyutunu lmeyi amalayan Liderlik Davranlar Envanteri; Avolio, Bass ve Jung (1999) tarafndan gelitirilmi transaksiyonel ve tranformasyonel liderlik boyutlarn lmeyi amalayan okboyutlu Liderlik Sorular, isimli anket formlar incelenmitir. Bu snflandrmada yer alan vizyoner, katlmc, otokratik, eitici ve iliki odakl liderlik davranlarndan birinin ya da birkann otel iletmelerinde alan yneticilerin davrann betimledii varsaylmaktadr. Anketin ikinci blmn ise anketi dolduran igrenin genel i tatmini dzeyini (3) ve ynetimden tatmin dzeyini (3) lmeye ynelik toplam 6 soru oluturmaktadr. Anketin igrenlerin i tatmini dzeylerini lmeyi amalayan blmnn oluturulmasnda, Hackman ve Oldham (1974) tarafndan gelitirilen Tanmlama Anketinin i tatmini ile ilgili ksmlarndan yararlanlmtr. Anketin son blmnde anketi dolduran igrenin demografik zelliklerini belirlemeye ynelik sorular bulunmaktadr. Katlmclardan nermelere (1) Kesinlikle katlmyorum (2) Katlmyorum (3) Fikrim yok (4) Katlyorum (5) Kesinlikle katlyorum cevaplarndan birini vermeleri istenmitir. 5. ARATIRMA BULGULARI 5.1. Demografik Bulgular Aratrmaya katlanlarn demografik zelliklerine bakldnda %64 erkek, %36s bayan olan katlmclarn yarsn (%49,6) lise ve dengi okul mezunlar olutururken, %10,5ini ilk retim mezunlar, %20sini nlisans mezunlar, %19,5ini lisans ve lisansst eitim alan alanlar oluturmaktadr. Katlmclarn ya gruplarna baktmzda ise 19-25 (%45,8) ve 26-30 (31,8)ya grubundaki alanlarn aratrma kitlesinin byk ounluunu kapsad grlmektedir. Bu oranlardan hareketle anketin uyguland be yldzl otel iletmelerinde alanlarn ounluunu 30 ya altndaki gen kitlenin oluturduu sonucuna varlabilir. Ayrca, aratrmada katlmclarn turizm sektrnde ve u an altklar iletmede ka yldr altklar ile ilgili sorular sorulmutur. Katlmclarn, turizm sektrnde ortalama 7 yldr, u an altklar otel iletmesinde ise ortalama 3 yldr altklar sonucuna ulalmtr. Bu sreler, turizm sektrnn genel yaps ve iletmedeki stlerin davranlar hakknda fikir sahibi olmak iin yeterli srelerdir. 5.2. Liderlik Davran Alglarna likin Bulgular Tablo-1de grld gibi, igrenlerin ve orta kademe yneticilerin, faaliyetlerinden sorumlu stn eitici liderlik davranlarn sergilediini belirten nermelere (3,89) daha ok katld grlmektedir. Bununla birlikte; vizyoner, katlmc, eitici ve iliki odakl liderlik kapsamndaki davran boyutlarnn igrenler tarafndan birbirine yakn
198
derecelerde algland, otokratik liderlik davran boyutlarnn daha az derecede algland grlmektedir. Bu nedenle, igrenlerin liderlik davran alglar temel alnarak Marmaristeki be yldzl otel yneticilerinin, igrenlerin yeteneklerini gelitirmeye nem veren, gerektiinde onlarn katlmna imkan salayan, iletme hedef ve stratejilerinin igrenler tarafndan benimsenmesine nem veren ve onlarla iyi ilikiler gelitiren bir liderlik davran sergiledikleri sylenebilir.
5.3. Tatminine likin Bulgular Aratrmada personelin i tatminini yneticiden memnuniyet dzeyini ve genel i tatmini dzeyini belirlemeyi amalayan ifadelerle llmtr. Tablo-2de grld gibi igrenlerin ynetici memnuniyet dzeyi ortalama 3,85 dzeyindedir. grenler, yneticinin grevlerini tam olarak yerine getirdii nermesine youn olarak katlmakla birlikte (4,08), yneticinin kendilerinin mutlu olmasna katk salad ile ilgili nermeye daha az dzeyde (3,69) katlmlardr.
199
Tablo-3de ise anketin kapsamna dahil olan igrenlerin altklar iten genel olarak memnun olduu grlmektedir. tatmini ile ilgili nermelere verilen cevaplarn ortalamas 4tr. Katlmclar genel i tatminleri ile ilgili nermelerden en ok yaptklar iin mesleki geliimlerine olumlu katk salayaca ile ilgili nermeye katlmaktadr. 5.4. Deikenler Aras Bulgular Aratrmann bu ksmnda liderlik davran boyutlar, ynetimden memnuniyet ve genel i tatmini arasndaki iliki korelasyon analizi yardmyla incelenmitir. Vizyoner, katlmc, otokratik, eitici, iliki odakl liderlik davranlar, ynetimden memnuniyet ve genel i tatmini kapsamndaki maddelerin genel aritmetik ortalamalar temel alnarak korelasyon indeksleri oluturulmutur.
* .05 dzeyinde anlamldr. ** .01 dzeyinde anlamldr. Elde edilen korelasyon analizi sonular Tablo-4te sunulmutur. Genel olarak, vizyoner, katlmc, eitici ve iliki odakl liderlik davranlarnn, ynetimden tatmin dzeyi ve genel i tatmini dzeyiyle pozitif ilikiye sahip olduu grlmektedir. Vizyoner liderlik boyutu ile otokratik liderlik boyutu arasnda ve katlmc liderlik boyutu ile otokratik liderlik boyutu arasnda dk dzeyde negatif iliki grlmektedir. Ynetimden memnuniyet boyutuyla en yksek pozitif korelasyon, iliki odakl liderlik davran arasndayken (R=0,77), genel i tatmini ile en yksek pozitif iliki, eitici liderlik davran arasndadr (R= 0,56).
200
Tablo-5de baka bir otel iletmesinde benzer bir grevde almay tercih edenler ve etmeyen igrenler liderlik davran alglar, ynetimden tatmin dzeyleri ve genel i tatmini dzeyleri asndan karlatrlmtr. Bu ifadeye fikrim yok cevabn veren 37 kii bu analize dahil edilmemi dierlerinin frekanslar dikkate alnarak karlatrlmtr. Bu karlatrmaya gre, baka bir otelde benzer bir grevde almay tercih edeceini belirten katlmclarn daha dk dzeyde, stlerinin vizyoner, katlmc, eitici, ve iliki odakl liderlik davran sergiledikleri; daha yksek dzeyde otokratik liderlik davran sergiledikleri fikrinde olduu grlmektedir. Baka bir otel iletmesinde benzer bir grevde almay tercih edeceini belirten igrenlerin, yneticiden tatmin dzeyi ve genel i tatmini dzeylerinin de dier igrenlere oranla olduka dk olduu grlmektedir. Buradan hareketle, iletmelerinden ayrlma eiliminde olan alanlarn, dier alanlara oranla yneticileri hakknda daha olumsuz alglara sahip olduklar sylenebilir. Ayrca bu bulgulardan hareketle i tatmininin dk olmasnn, alann iletmeden ayrlmasnda temel etkenlerden birisi olduu ifade edilebilir. 6. SONU VE NERLER Ekonomik anlamda snrlarn kalkt dnyada, eitli byklkteki iletmeler benzer ekonomik koullarda faaliyet gstermekte ve kresel boyutta birbiriyle rekabet etmektedir. zellikle hizmet iletmelerinin baars, byk lde iletme iin alan insan gcnn niteliine ve gsterdii emee baldr. grenlerin mterilerle kaliteli bir hizmet sunumu sreci oluturmas, iyi bir fiziksel grnme sahip olmalarnn yan sra, iini severek yapmalarndan kaynaklanan pozitif iletiimlerine baldr. Konaklama iletmeleri gibi emek youn olarak alan hizmet iletmelerinde, liderlerin, igrenleri rgtsel amalara ynlendirmedeki rol daha fazla n plana kmaktadr. Bu nedenle, konaklama iletmelerinde alan yneticilerin, igrenlerin yaptklar ii sevmelerini salayacak liderlik davranlarn sergilemeleri olduka nemlidir. Bu almada, otel iletmelerinde ynetimin iki temel unsuru olan ynetici ve igrenleri ilgilendiren liderlik ve i tatmini kavramlarna deinilmi; mevcut durumun tespiti iin, Marmaris blgesinde yer alan be yldzl otel iletmelerinde bir aratrma gerekletirilmitir. Bu aratrma sonucunda katlmclarn alglar temel alnarak, Marmaris blgesinde yer alan be yldzl otel iletmelerinde grev yapan yneticilerin, vizyoner, katlmc, eitici ve iliki odakl liderlik boyutlarndaki davran biimlerini daha youn olarak sergiledikleri sylenebilir. Genel olarak yneticilerin, otokratik
201
liderlik boyutunda yer alan davranlar daha az sergilemekle birlikte, tamamen terk etmedikleri grlmektedir. grenlerin i tatmini dzeyleri ile ilgili bulgular incelendiinde; igrenlerin i tatmini ile ilgili ifadelere katldklar ve genel anlamda ilerinden tatmin saladklar grlmektedir. Yine de ankete katlan igrenlerin bir ksmnn (%26) Baka bir otel iletmesinde benzer bir grevde almay tercih ederim ifadesine katlyorum cevab verdii grlmektedir. Bu kiilerin altklar iten memnuniyet dzeylerinin yeterli olmad ve baz zorunluluklar sebebiyle bu iletmede altklar dnlebilir. Baka bir otel iletmesinde almay tercih eden katlmclarn daha dk dzeyde, vizyoner, katlmc, eitici ve iliki odakl liderlik davran, daha yksek dzeyde otokratik liderlik davran algsna sahip olduu ve genel i tatmini dzeylerinin dk olduu grlmektedir. Korelasyon analizi sonucunda vizyoner, katlmc, eitici ve iliki odakl liderlik davranlar arasnda orta dzeyde pozitif iliki grlmtr. Otokratik liderlik davran ile vizyoner ve katlmc liderlik davranlar arasnda ise dk dzeyde negatif iliki grlmektedir. Bu farkllk otokratik liderlik davrannn ie ynelik, dier liderlik davranlarnn igrene ynelik liderlik davranlar olmasndan kaynaklanmaktadr. Aratrma bulgular igrene ynelik liderlik tarzlarnn igrenlerin ynetimden tatmin dzeyini ve genel i tatmini dzeyini olumlu olarak etkilediini net ekilde ortaya koymaktadr. Bu nedenle konaklama iletmelerinde yneticilerin, igrenlerin yeteneklerini gelitirmeye nem veren, gerektiinde onlarn katlmna imkan salayan, iletme hedef ve stratejilerinin benimsenmesine ve kiileraras ilikilere nem veren liderlik davranlarn sergilemeleri, igrenlerin ilerinden tatminini ve motivasyonlarn ykseltmek asndan nemlidir. Konaklama iletmeleri gibi emek youn olarak alan hizmet iletmelerinde, liderlerin, igrenleri rgtsel amalara ynlendirmedeki rol daha fazla n plana kmaktadr. Konaklama iletmelerinde satn alnan hizmetin kalitesi zerinde mteri ve igren arasndaki etkileimin olduka nemli olmas, bu iletmelerde igrenlere daha fazla nem gsterilmesini gerektirmektedir. grenlerin mterilerle, kaliteli bir hizmet sunumu sreci oluturmas, iyi bir fiziksel grnme sahip olmalarnn yan sra, iini severek yapmalarndan kaynaklanan, pozitif iletiimlerine baldr. Bu nedenle, konaklama iletmelerinde alan yneticilerin, igrenlerin yaptklar ii sevmelerini salayacak liderlik davranlarn sergilemeleri olduka nemlidir. KAYNAKA Adair, J., (2005). Kkrtc Liderlik, Alteo Yaynclk: stanbul. Aksayan S. ve Veliolu P., (1992). Salk Oca Ve Hastanelerde alan Hemirelerin rgtsel Doyum Etkenleri, III.Ulusal Hemirelik Kongresi Kitab, Cumhuriyet niversitesi, 24-26 Haziran, , Sivas, 635-646. Avolio, B. J., Bass, B. M. ve Jung, D. I. (1999). Re-Examining The Components of Transformational and Transactional Leadership Using The Multifactor Leadership Questionnaire, Journal of Occupational and Organizational Psychology, No: 72, 441-462.
202
Baaran .E. (2000). rgtsel Davran: nsann retim Gc, Ankara: Umut Yayn Datm. Barutugil, . (2006). Yneticinin Ynetimi, Kariyer Yaynlar, stanbul. Bass, Bernard M., (1990). Bass& Stogdills Handbook of Leadership. The Free Press: New York. orolu, . (2003). Dnyasnda Gelecein Ynetimi, stanbul: Alfa Basm Yayn. Eren, E. (2001). rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, stanbul: Beta Yaynlar. Goleman, D. (2002). Liderlik Davranlar Sonu Alc Liderlik, Harvard Business Review Lideri Lider Yapan Nedir?, (ev: Nurettin El Hseyni), stanbul: Mess Yaynlar. Goleman, D., Boyatzis, R. ve Mckee, A. (2002). Realizing The Power of Emotional Intelligence, Harvard Business School Pres, Boston, Massachusetts. Groves, K.S. (2006). Leader Emmotional Expressivity Visionary Leadership and Organisational Change, Leadership & Organization Development Journal, 27 (7), 566-583. Hackman, J.R. ve Oldham, R.G. (1974). The Job Diognostic Survey, Organizational Effecitveness Research Program, Washington. Hill, L.A. (1999). Parlak Elemanlar Gelitirmek, Harvard Business Review Liderden Lidere, (ev: Salim Atay, Edt: Frances Hesselbein, Paul M. Cohen), stanbul: Mess Yaynlar. Kent, T. (2005). Leading and Managing: It takes Two to Tango, Management Decision, Vol: 43 No:7/8, 1010-1017. Kent, T.W., Crotts, J.C. ve Aziz, A. (2001). Four Factors of Transformational Leadership Behaviour, Leadership & Organization Development Journal, 22/5. s. 221-229. Kouzes, J. ve Posner, B. (1995). The Leadership Challange, San Francisco: JosseyBass. Kuluvan, Z. ve Kuluvan, S. (2005). Otel letmelerinde ve letme ile lgili Faktrlerin gren Tatmini zerindeki Grece Etkisi: Nevehir rnei, Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi, Cilt:16, Say: 2, 183-203. Oshagbemi, T. ve Ocholi, S.A. (2005). Leadership Styles and Behaviour Profiles of Managers, Journal of Management Development, 25 (8), 748-762. nen, L. ve Tzn, B. (2000). Motivasyon, stanbul: Epsilon Yaynlar. Peters, M. (2005). Entrepreneurial Skills in Leadership and Human Resource Management Evaluated by Apprentices in Small Tourism Businesses, Education and Training Journal, Vol: 47 No: 8/9, 575-591. Telman, N. ve nsal, P. (2004). alan Memnuniyeti, stanbul: Epsilon Yaynclk. Tengilimolu, D. (2005). Hizmet letmelerinde Liderlik Davranlar ile Doyumu Arasndaki likinin Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma, Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, No:1. Yoon, M. H. ve Suh, J., (2003). Organizational Citizenship Behaviors and Service Quality As External Effectiveness of Contact Employees, Journal of Business Research, Vol: 56, 597-611.
TROA TARH MLL PARKINDAK TURZM POTANSYELNN SWOT ANALZ LE DEERLENDRLMES Zhal NAYET 1 Yrd. Do. Dr. Cengiz AKBULAK2 ZET Uluslararas platformda, lkemizin en tannm alanlarndan biri olan Troia Tarihi Milli Park (TTMP), anakkale li snrlar iinde yer alr ve 13.350 halk yzlmne sahiptir. Bu almada TTMPnin SWOT analizi yntemiyle incelenmesi ve alann turizm potansiyelinin doru bir ekilde deerlendirilmesine ynelik nerilerde bulunulmas amalanmtr. Analiz sonularna gre; TTMPnin gemite farkl kltrleri barndrm olmasndan dolay ziyareti eitliliine sahip olmas, UNESCO tarafndan Dnya Kltr Miras listesine dhil edilmi olmas ve kruvaziyer turizmine hizmet verebilecek Kepez limanna yakn bir konumda olmas gibi zellikler alann gl ynleri olarak belirlendi. Alann ne kan zayf ynleri ise yerel halkn turizm ve TTMP konusunda yeterli bilin dzeyine sahip olmamas ve turizm alt yapsnn gelimemi olmas oluturmaktadr. TTMPnin ayn zamanda deniz kysnda yer almasyla deniz ulam potansiyelinin bulunmas, tarihsel turizm yannda ky turizm olanaklarn barndrmas frsatlar olarak n plana karken; anakkale Boaz zerinde yaplmas planlanan boaz kprs ve bal otoyollarn tamamlanmasyla TTMP alannda bir basknn ortaya kabilecek olmas ve korunan alanlarn neminin yeterince alglanamam olmas ise alana ynelen tehditler olarak belirlenmitir. TTMPnin sahip olduu potansiyelin doru bir ekilde deerlendirilebilmesi iin zellikle lke iindeki tantmnn iyi yaplmas ve bu mekann tur gzerghlarna dahil edilmesi, yerel halkn gerek korunan alan gerekse TTMP konusunda bilinlendirilmesi gerekmektedir. Dier taraftan Milli Parkta srdrlebilir kullanm iin olas basklardan kaynaklanan evresel bozulmalarn nne geilmesi gerektii nerilmektedir. Anahtar szckler: Turizm, Troia Tarihi Milli Park, SWOT Analizi Giri Milli Parklar, bilimsel ve estetik bakmdan, ulusal ve uluslararas lekte ender bulunan doal ve kltrel kaynak deerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarna sahip olan meknlar olarak tanmlanmaktadr (Glgn, 1983). Milli parklar sadece floray deil eitli morfolojik ekilleri (dalar, vadiler, maaralar, travertenler ve peribacalar gibi), hidrografik kaynaklar (gller, akarsular, kylar ve elaleler gibi), tarihsel kalntlarn yer ald geni alanlar ve hatta baz ky ve kasabalar da iine almaktadr. Bu nedenle doay korumann dnyada en uygun ve etkin ekli, ilgili alanlara milli park ve benzeri bir statnn kazandrlmasyla gerekletirilmektedir. Milli parklar, birok gelimi lkenin kaynak dzenleme siyasetleri erevesinde koruma altna alnm, kara ve su ekosistemlerini kapsamaktadr. Milli park alanlarna bu statnn kazandrlmasnn temel nedeni, bu alanlar allm retim ekillerinden kurtarmak ve koruma altna almaktr (Somuncu, 2000).
1
anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Corafya Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi 2 anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Corafya Blm
204
Dnyadaki btn milli parklar belirleyici baz zelliklere sahiptir. Bunlar; i) doal ve kltrel kaynak deerleri ile rekreasyonel potansiyeli ulusal ve uluslararas seviyede nem tamas, ii) kaynak deerlerin, gelecek nesillerin miras olarak devralacaklar ve sahip olmaktan gurur duyacaklar seviyede nemli olmas, iii) kaynak deerlerin tahrip olmam olmas veya bu deerlerin teknik/idari mdahalelerle slah edilebilir durumda bulunmas, iv) kaynak deerlerin bulunduu alann, zel haller ve adalar dnda, en az 1000 hektar olmasdr (TKOB, Milli Parklar Ynetmelii, 1986). Dnya zerindeki milli parklar yerel halk ve dardan gelen ziyaretiler iin nemli bir turizm ve rekreasyonel kaynak olarak kabul edilir. Seyahat ve turizm konusunda ekicilik sunan eitli faktrlerin bulunduu bilinmektedir. Bunlar; miras/kltr, ehir/yerleim alan, konfor-gevemek, plaj/ky dinlence yeri, ak hava kaynaklar ve krsal ve ucuz olma y kapsayan 6 faktrden olumaktadr (zdemir, 2002). Milli parklar bu faktrlerin bir veya birkan bir arada barndrabilmektedir. lkemizin ilk milli park, 1958 ylnda bu staty kazanan Yozgat aml Milli Parkdr. Gnmz itibariyle Trkiyede toplam 41 adet milli park bulunmaktadr. Bu milli parklar arasnda; tarihi milli park olmalar bakmndan, Beydalar Yarmadas Tarihi Milli Park (Antalya), Gelibolu Yarmadas Tarihi Milli Park (anakkale), Bakomutan Tarihi Milli Park (Afyon), Greme Tarihi Milli Park (Nevehir) ve Boazky-Alacahyk Tarihi Milli Park (orum), alma alanmz olan TTMP ile benzerlik gstermektedir. almann amac SWOT analizi yntemi ile Troia Tarihi Milli Parkn turizm odakl deerlendirerek, alann gl ve zayf ynleri ile gelecekte karlaabilecei tehditleri ve frsatlar belirlemektir. Ayrca alma kapsamnda milli park alannda yaanan sorunlarn belirlenmesi, bu sorunlara zm nerileri getirilmesi de hedeflenmitir. Veri ve Yntem almann temel verilerini inceleme alanna ait 1:25.000 lekli topografya haritalar, 1935-2008 yllar arasndaki dnemi kapsayan nfus saym sonular, alanla ilgili yaplm olan nceki aratrmalar ile arazi almalar srasnda elde edilen bilgi ve bulgular oluturmaktadr. almann temelinde SWOT analizi yntemi kullanlmtr. SWOT terimi ngilizcedeki drt kelimenin ilk harflerinden oluan bir ksaltmadr: Strenghts (Gl ynler), Weakness (Zayf ynler) Opportunities (Frsatlar) ve Threats (Tehditler). SWOT analizinin kkeni 1950lere uzanmakla birlikte, akademik biimini almas 1970lerde Stantfordda olmutur (Kangas ve Kurtilla, 2003). Uygulama alan ok geni olan bu yntem, stratejik planlama almalar (ahin ve Ylmaz, 2008), kalite maliyet analizleri (Yumuk ve nan, 2005), turizm almalar (Pnar, 2005; Durgun, 2007), ekonomik yap deerlendirme analizleri (elik ve Murat, 2008) ve arazi kullanm analizleri (Mendoza ve Martis, 2006) gibi alanlarda yaygn olarak kullanlmaktadr. SWOT analizi uygulanarak, ele alnan ynetim blgesinin/biriminin gl ve zayf ynleri ile gelecekte karlaabilecei frsatlar ve tehditler net bir ekilde ortaya konu-
TROA TARH MLL PARKINDAK TURZM POTANSYELNN SWOT ANALZ LE DEERLENDRLMES
205
labilmektedir. Bu analiz yardmyla, allan alann genel durumunu gsteren bir tablo elde edilerek, kar karya bulunduu tehditler ve frsatlar daha net bir ekilde grlebilir. Bylece, alann gl ynleri zerinde younlaabilir, zayflklar azaltlabilir, alana ynelik tehditleri bertaraf etmenin yollar aranarak, frsatlardan en iyi ekilde yarar salanmas konusunda neriler getirilebilir (ahin ve Ylmaz, 2009). SWOT uygulamas genellikle on kiiden kk gruplar ile yaplr. Yntem, beyin frtnas teknikleri kullanlarak uygulanr. Bu uygulamada sorunun aratrlmas ve zmlenmesi n plandadr. Uygulama srasnda, farkl disiplin ve alanlardan bireyler bir araya gelmeli, apraz takm yaklam ve kolaylatrclk prensibi kullanlmal, evresel deiimlere karlk var olan durumun tespiti yaplmal, deneyimlere ve farkl gzlemlere dayal znel bilgiler anlaml bir halde dzenlenmeli ve ortak grler oluturulmaldr (Robert vd., 2004). Bu almadaki SWOT uygulamas yukarda belirtilen prensipler gz nnde bulundurularak ve beyin frtnas teknikleri uygulanarak gerekletirilmitir. Beyin frtnas aamasna corafya, peyzaj mimarl, turizm iletmecilii, arkeoloji gibi farkl disiplinlere mensup bilim insanlar ve yerel kamu kuruluu alanlar ile yerel halkn katlm salanmtr. nceleme Alan alma alanmz olan Troia Tarihi Milli Park; Marmara Blgesinde Biga Yarmadasnn bat kesiminde, 395340-4000'40'' kuzey enlemleri ile 2609'20''-2618'36'' dou boylamlar arasnda yer almaktadr. Hem anakkale Boaz hem de Ege Denizinde kys bulunan TTMP 13.350 halk bir alan kaplamaktadr. Troia ve yakn evresi; arkeoloji, tarih, kltr tarihi, edebiyat ve mitoloji asndan dnya kltr mirasnn en nemli mekanlarndan biri olmasnn yan sra, ekolojik bakmdan da zel bir neme sahiptir (Gngr, 2006). Milli park iinde bulunan ve bu alandaki en nemli turistik deeri meydana getiren Antik Troia kenti; gnmzde anakkale Boaz kysna 4,5 km, Ege Denizi kysna ise 6 km uzaklktadr. Ancak jeomorfolojik aratrmalar sonucunda lk Tun anda Troia Kara Menderes ve Dmrek aylarnn dkld kk bir koyun kenarnda olduu saptanmtr (Kayan,1995).
206
ekil 1: TTMP Lokasyon Haritas
Antik dnemde Troas blgesi iinde yer alan TTMP alannda kurulan ilk yerlemeler gnmzden 8.000 yl ncesine kadar gider (Cook, 1973; Akarca, 1978). nceleme alan yerleme tarihi boyunca Balkan-Anadolu-Ege ve Karadeniz blgeleri arasnda g, istila, ticaret ve bilgi aktarmnn gerekletii kpr durumunda olmutur (Umar, 1999; Korfmann, 2001). Bu alan tarihsel sre iinde srasyla Troiallar, Lidyallar, Atinallar, Sapartallar, Persler, Makedonya Krall, Galatlar, Seleukos Krall, Bergama Krall, Roma mparatorluu, Bizans mparatorluu, Seluklu Devleti, Karesi Beylii ve Osmanl mparatorluunun egemenlii altnda bulunmutur (Akarca, 1978). Yaplan arkeolojik almalar Troia da elli yap evresi ieren yedi ana yerleim katnn (Troia Iden Troia VIIye kadar) bulunduunu ortaya koymutur. Bu katlarn stnde Yunan ehri (Troia VIII), Roma ehri (Troia IX) ve en son dnem Bizans Dneminin Troias (Troia X) bulunmaktadr. Bylece Hisarlk (Asarlk) Hy olarak bilinen alanda, farkl alarda kurulup gelimi ve yklm, dolaysyla her birinin kalntlar ayr tabakalar durumunda birbiri stnde yer alan, 10 ayr kat belirlenmitir (Korfmann, 2001). Gnmzde, TTMP alan snrlar ierisinde 6 yerleme birimi bulunmaktadr (ekil 1). Bu yerlemelerden 5i ky (Halileli, Tevfikiye, plak, Kalafat ve Yeniky), 1i ise belde (Kumkale) statsndedir. TTMP alan iindeki en byk yerleme 1659 nfuslu Kumkaledir.
207
ekil 2: TTMP alannda yer alan yerlemelerin nfusunun yllara gre deiimi
2500 2000
Nfus
1500 1000 500 0

19 35 19 40 19 45 19 50 19 55 19 60 19 65 19 70 19 75 19 80 19 85 19 90 20 00 20 08
Yeniky Kalafat plak Tevfikiye Halileli Kumkale
(TK,1935-2008 nfus verileri).
TTMP alannda 2008 yl itibariyle 3811 kiinin yaad tespit edilmitir (TK, 2009). Alann milli park stats kazand 1998 yl ile 2008 yl arasndaki dnemde nfus miktarnda bir azalma olmutur (ekil 2). Fakat bunun nedeni alann milli park ilan edilmesi deil, Trkiye genelinde krsal yerlemelerde gzlenen genel bir nfus azalmas olarak belirlenmitir. Alann milli park olmas, arazi kullanm bakmndan sorun yaratmamaktadr. Nitekim yerel halkn temel geim kaynan tarmsal faaliyetler oluturmakta ve TTMP alannn ok byk bir blm tarm amal deerlendirilmektedir. Gerek iklim koullar gerekse toprak artlar bakmndan tarmsal faaliyetlere son derece uygun olan Kumkale Ovasnn tamamna yaknnn TTMPnin ierisinde yer almas, bu alanda tarm n plana karmtr. Ovada yetitirilen balca rnler tahl (buday, arpa, msr), ayiei, domates soan, baklagiller, kavun ve karpuzdur. Milli parklar iinde turizm sektrnn ok gelimi olmas beklenir. Ancak inceleme alannda bu sektr yeterli gelimeyi gsterememitir. Ziyaretiler milli park alanna genellikle Troia antik kentini grmek amac ile gelmektedir. Bu nedenle, alann geneline yaylm bir turizm aktivitesinden sz etmek mmkn deildir. Milli park snrlar iinde turizm faaliyetlerinden gelir elde eden yerel halk yok denilebilecek kadar azdr (Aslan, 2002; Kelkit, 2005). Tablo 1: anakkale Mzesi ve Bal Birimleri Yllk Yerli Ziyareti statistik Bilgileri. il Kltr Turizm Mdrl 2008 verileri.
2008 Ad Mze Troia Assos K.Kalesi Apollon T. Alexandria TOPLAM YERL ZYARET Halk Gruplar cretli 20 1.482 302 77.738 950 33.920 --13.676 25 1.370 67 42 1.364 128.228 cretsiz 4.312 113.038 25.678 28.307 208 101 171.644 Toplam 5.814 191.078 60.548 41.983 1.603 210 301.236
208
TTMP, evresinde yer alan anakkale Mzesi, Assos, Kilitbahir Kalesi, Apollon Tapna ve Alexsandria gibi turistik meknlar iinde, yaklak 200 bin yerli ziyareti saysyla ilk srada yer almaktadr (Tablo 1). Bu evreye yaplan turistik gezilerde Milli Park alanna olan youn ilgi, yabanc ziyareti saylarnda da izlenebilmektedir (Tablo 2). Tablo 2: anakkale Mzesi ve Bal Birimleri Yllk Yabanc Ziyareti statistik Bilgileri. l Kltr Turizm Mdrl 2008 verileri.
Milli park iinde, tarihsel ve arkeolojik bakmdan deer tayan ok eitli unsurlarn yan sra, ekolojik neme sahip alanlar da bulunmaktadr (T.C. Orman Bakanl, 2001). Bunlar; Troia Harabeleri evresi, Topta Mevkii, Orhaniyetepe (Eski askeri tesis) ve civar, Yeniky Balar Mevkii, Papaz Plaj, Dalyan, Kara Menderes Yatadr (ekil 3).
209
ekil 3: Ekolojik neme Sahip Alanlar
Kaynak: T.C Orman Bakanl Milli Parklar ve Av Yaban Hayat Genel Mdrl 2001 Gelime Plan
BULGULAR almada uygulanan SWOT analizi sonucunda elde edilen bulgulara dayanarak, TTMPnin sahip olduu gl ve zayf ynler ile gelecekte karlaabilecei frsat ve tehditler aada belirtilmitir. TTMPnin gl ynleri Uluslararas platformda tannan tarihsel bir mekn olmas, Yaknnda Gelibolu Yarmadas Tarihi Milli Park ve Kaz Dalar Milli Parknn bulunmas, Bilimsel almalar erevesinde iyi aratrlm bir alan olmas, Yaknnda havaalannn bulunmas, zmir-anakkale-stanbul yolu zerinde bulunmas nedeniyle, blgeye gelen turistlerin kolayca eriebilmesi, Dnyada arkeolojik almalarn yapld ilk mekn olmas,
210
UNESCO tarafndan Dnya Kltr Miras listesine dhil edilmi olmas, Milli park uygulamasnn yerel halkn dier ekonomik faaliyetlerini kstlamamas, Kruvaziyer turizmine hizmet verebilen Kepez limanna yakn konumda bulunmas, Gemite farkl kltrleri barndrm olmasndan dolay eitli uluslara mensup ziyaretilere hitap edebilmesi, Yaknndaki anakkale kentinde, konaklama ihtiyacnn karlanabilecei olanaklarn bulunmas.
TTMPnin zayf ynleri Konumundan dolay Trkiyedeki nemli ulam gzerghlarnn uzanda kalmas, lke iindeki tantmnn yetersiz dzeyde bulunmas, Yerel halkn, turizm ve TTMPnin nemi konusunda yeterli bilin dzeyine sahip olmamas, Turizm altyapsnn (konaklama, alveri, elence meknlar vb.) yetersiz olmas, Denizyolu ulamnn gelimemi olmas, Uak seferlerinin seyrek ve tarifelerin deiken olmas, Elde edilen gelirden yerel halkn yararlanamamas, Yurtii tur gzerghlarnn dnda kalmas, Yasal ve ynetsel anlamda yetki karmaasnn bulunmas (Kltr ve Turizm Bakanl- Milli Parklar Koruma Mdrl), ren yerindeki cazibe merkezlerinin (kafeterya, alveri yaplabilecek, dinlenebilecek alanlar) yeterli dzeyde bulunmamas, Mze buluntularnn Milli Park alan dnda sergileniyor olmas. TTMPnin frsatlar Milli Park snrlar iinde yer alan kylerde pansiyonculuk potansiyelinin bulunmas, Milli Parkn deniz kysnda yer almas nedeniyle denizyolu ulam potansiyelinin bulunmas, Yaplmas planlanan anakkale Boaz kprs ve otoyollar ile eriilebilirliinin artabilecek olmas, Milli Parkn tarihsel turizm yannda ky turizmi olanaklarn da barndrmas, Dnya genelinde ve Trkiyede, turizm faaliyetlerine katlanlarn giderek artmas, Artan tantm olanaklar ile Milli Parkn daha iyi bir ekilde tantlabilecek olmas, Milli Parkn Ege Blgesindeki dier tarihsel meknlar da kapsayan tur gzerghlarna dhil edilebilecek olmas, Yaknnda yer alan Gelibolu Yarmadas Tarihi Milli Park ile entegre edilerek, potansiyelinin artrlabilir olmas, Kepez limannn varlna bal olarak, kruvaziyer turizmin geliim potansiyeli sunmas.
211
TTMPye dnk tehditler Turist saysndaki arta bal olarak Milli Park zerindeki basknn da artabilecek olmas, Yaplmas planlanan Boaz kprs ve otoyollar ile rant olgusunun ortaya kabilecek olmas, Milli Parkn iinden geen Troia Faynn yarataca depremden dolay arkeolojik deerlerin tahribata urayabilecek olmas, Artan ziyareti saysna bal olarak meydana gelebilecek evresel bozulmalar, Korunan alanlarn neminin yeterince anlalamam olmas nedeniyle, Milli Parkta turizmi gelitirmeye ynelik alnacak olan nlemlerin yerel halk tarafndan yeterli dzeyde alglanamama olasl. Sonu ve deerlendirme TTMPnin stanbul-anakkale-zmir devlet karayolunun zerinde yer almas, konumunu gl klmaktadr. Ayrca, Manyas Ku Cenneti Milli Park, Gelibolu Yarmadas Tarihi Milli Park ve Kazda Milli Park geni ierisinde yer almas nemini daha da arttrmaktadr. Bu sebeple Gelibolu Yarmadas Tarihi Milli Park ile TTMP arasnda deniz ulam ile entegrasyon salanarak, youn i talep blgeye ynlendirilebilir. Milli park snrlar iinde turizm faaliyeti Troia Antik Kenti odakldr. Bu nedenle Milli Park alan iinde, gelen turistleri ynlendirip, bilgilendirebilecek dzeyde eitim alm ziyareti yneticilerine yer verilebilir. Alana gelen turistlerin en nemli sorunlarndan biri konaklama olanaklarndaki eksikliktir. Ziyaretiler arlkl olarak anakkale'deki oteller ve pansiyonlardan faydalanmaktadr. Konaklama olanaklarndaki yetersizliinin giderilebilmesi iin, Park Alan iindeki yerel halkn da gelir elde edebilecei pansiyonculuun yaygnlatrlmas nerilebilir. Ziyaretilere pansiyonculuk ve dier ticari hizmetlerin sunumunu salayacak olan yerel halk, gerek turizm konusunda gerekse TTMP konusunda yeterli bilince sahip deildir. Bu nedenle yerel halk bilinlendirecek eitim almalar dzenlenebilir. Bunlara ek olarak turizm altyapsn gelitirmek amac ile Milli Park snrlar iinde, kafeteryalar ve kk alveri alanlar ile ziyaretilerin dinlenebilecei meknlar eklindeki cazibe merkezleri oluturulabilir. Milli Parkn hem anakkale Boaz hem de Ege Denizine kys bulunmaktadr. Fakat hizmet verebilecek herhangi bir ky turizm tesisinin olmamas nedeniyle deniz odakl aktiviteler ve ziyaretler gnbirlik olarak srdrlmektedir. Hem tesis, hem de alternatif turizm faaliyetlerini gelitirmek amacyla, TTMP alan iinde bulunan Papaz Plaj ve Yeniky Plajna, ihtiyaca cevap verecek modern ky tesisleri kurulabilir. Dier taraftan, nemli sulak alanlarn varl dolaysyla ku g yollarnn stnde bulunan TTMPde, ornito turizminin geliecei ku gzlem yerleri oluturularak alternatifler yaratlabilir. Kruvaziyer turizme hizmet verebilecek Kepez Limannn varl deerlendirilerek kruvaziyer turizm olanaklar glendirilebilir. Bu balamda, alann tantm yaplarak, ulusal ve uluslararas kruvaziyer turizm gzerghlarna dahil edilebilir. Dier taraftan, anakkale havaalanndan seyrek bir ekilde gerekletirilen uak seferlerinin arttrl-
212
mas ve uu tarifelerinin dzenli hale getirilmesi milli park alanna olan eriilebilirlii artracaktr. TTMP iinde ortaya karlan arkeolojik neme sahip eserler, anakkale ehir mzesinde sergilenmektedir. Bunlar dzenlemek ve sergilemek amacyla TTMP alan iinde bir mzenin oluturulmas ve tm eserlerin burada sergilenmesi nerilebilir. TTMPnin Ege Blgesindeki Efes, Milet, Kuadas gibi dier tarihsel meknlar da kapsayan tur gzerghlarna dhil edilmesi ve turizm faaliyetlerine giderek daha fazla insann katlmas bu alandaki hareketlilii ve basky artrabilecektir. Bu bask sonucunda TTMP alannda ortaya kabilecek olas evresel bozulmalara kar nlemler imdiden deerlendirilmelidir. Milli Parklar Koruma Blge Mdrl ile l Kltr- Turizm Mdrl arasnda, yasal ve ynetsel anlamda kargaa yaanmaktadr. Bunun iin gerekli nlemler alnarak dzenlemeler yaplmaldr. Milli Park alan iinde bulunan su artma ve dearj ebekeleri yenilenmeli, bu olanaklarn bulunmad blgelerin tespiti yaplarak evre kirliliini nlemek amacyla gerekli alt ve st yap unsurlarnn oluturulmas salanmaldr. Bu aratrma, SWOT analizinin, meknsal potansiyelin belirlenmesi ve bu potansiyelin doru bir ekilde deerlendirilmesine dnk almalarda etkili bir yntem olduunu ortaya koymutur. Bu yntemin uygulanmas ile alann gl ve zayf ynlerin ayrntl olarak saptanabilir. Ayrca bu yntem ile gelecekte ortaya kabilecek tehditlerin nceden belirlenerek bunlarn bertaraf edilmesi ve olas olanaklardan daha iyi bir ekilde yararlanlmas salanabilir. Bu almada elde edilen sonularn, TTMP ile ilgili gelecee ynelik doru kararlarn alnmasnda ve park alannda srdrlebilir turizm faaliyetlerinin gerekletirilmesinde yarar salayabilecei ngrlmektedir. Teekkr: Bu alma 108K550 Nolu TBTAK projesi kapsamnda hazrlanmtr. Yazarlar, SWOT analizinin gerekletirilmesi aamasnda bilgi ve grlerine bavurulan Abdullah KELKT, Tlay CENGZ, Ltfi ATAY, Rstem ASLAN, Mehmet ER ve Fevzi DEMRAYa teekkr eder. KAYNAKLAR Akarca, A., 1978, Troasta Aa Kara Menderes Ovas evresindeki ehirler, Belleten, XLII (165), s. 1-52, Ankara. Aslan, R., 2002, Bir Kentin Bitmeyen Efsanesi, anakkale Troas Arkeoloji Bulumas, anakkale. zdemir, C., 2002, Turizm ve Rekreasyon Faaliyetlerinin Olumsuz evresel Etkileri: Trkiyedeki Milli Parklara Ynelik Bir Uygulama, Dokuz Eyll niversitesi ..B.F. Dergisi, Cilt:17 Say:2, Yl:2002, ss: 93-117. Cook, J.M., 1973. The Troad: an archaeolgical and topographical study, Oxford University press, London. elik, N., Murat, G., 2008, Saysallatrlm Swot Analizi le Bartn linin Ekonomik Yapsn Deerlendirme, 2. Ulusal ktisat Kongresi / 2022 ubat 2008, 5663, zmirTrkiye.
213
Durgun, A., 2007, Isparta Turizminin Swot Analizi, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 3(5): 93-109. Glgn, N., 1983, Trkiyede Milli Park le Turizm Neden- Sonu likileri. Yeil Trkiye Dergisi, Say:33, s.3-4, Ankara. Gngr, Y., 2006. lkada anakkale tarihi, anakkale I- Sava ve Tarihi, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. Yaynlar, stanbul, s. 714-725. Kangas , J., Pesonen, M., Kurtilla, M., Kajanus, M. 2001. AWOT: Integrating theAHP and SWOT analysis, Proceedings- 6. ISHAP, Berne, Switzerland, 189-198. Kayan, ., 1995. The Troia Bay and Supposed Harbour Sites in the Bronze Age, Studia Troica 5, 211-235. Kelkit, A., ztrk, C., 2005, Troya Tarihi Milli Parknn Turizm Potansiyelinin eitlendirilmesi. Korunan Doal Alanlar Sempozyumu, 8-10, Isparta. Mendoza, G.A., Martins, H., (2006), Multi-criteria decision analysis in natural resource management: a critical review of methods and new modelling paradigms. For Ecol Manag 230:122. Pnar, ., 2005, Turizm Endstrisinde E- Ticaret, Ekonomik ve Sosyal Aratrma Dergisi, 1, 28-55. Robert S.,Shrestha, Ram K., Alavalapati, Janaki R. R. ve Kalmbacher, 2004; Exploring the potential for silvopasture adoption in south-central Florida: an application of SWOT-AHP method, Agricultural Systems, 81, s. 185199. Somuncu, M., 2000, Aladalar Milli Parknn Planlanmas Srecinde Planlamaya likin Gr ve neriler, 9. Blge Bilimi/Blge Planlama Kongresi, Bildiriler, Trabzon, 394-405. ahin, K., Ylmaz, A., 2008, Samsun linde Doal Kaynaklara Dayal Turizm Arz ve Planlanmas, The Journal of International Social Research Volume 2/7 Spring, 2009 T.C. Orman Bakanl, 2001, Troya Tarihi Milli Park Uzun Devreli Gelime Plan Analitik Ett Raporu, T.C Orman Bakanl Milli Parklar ve Av Yaban Hayat Genel Mdrl, Ankara. TK, 2009, Trkiye statistik Kurumu, ADNKS 2008 yl nfus saym sonular, http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul. (Eriim tarihi: 08.06.2009).
PERSONEL GLENDREMENN TKENMLK SENDROMU ZERNE ETKLER: SEYAHAT ACENTALARINDA BR ARATIRMA Zeynep ASLAN1 Do. Dr. Orhan BATMAN2 ZET Gnmzde i yaam olduka rekabet gerektiren ve zorlayan bir yapya sahip olmas nedeniyle, igrenlerden hzl, tercih edilen ve ucuza mal olabilen zmler ortaya koymalar beklenmektedir. Basknn giderek artt byle bir ortam iinde stres ok sk yaanan bir olgudur. Stresle baa kamayan igrenlerdede tkenmilik grlmektedir. Bu alma igrenlerde personel glendirmenin tkenmilik sendromuna olan etkileri zerine kurgulanm ve seyahat acentalarnda alan personel ile anket yaplmtr. Ayrca seyahat acentalarnda alan personelin glendirme alt boyutlar ve tkenmilik alt boyutlarnn belirlenmesi de almann dier amalar arasndadr. Veriler anket yntemi ile elde edilmitir. rneklemi oluturan seyahat acentas alanlarndan elde edilen 303 anket SPSS program ile t-testi, ANOVA, korelasyon ve regresyon analizleri kullanlarak deerlendirilmitir. Aratrma sonucunda, personel glendirme boyutlar ile tkenmilik boyutlar arasnda anlaml ve ters ynde bir iliki olduu tespit edilmi, alanlarda glendirme puanlar arttka tkenmilik puanlarnda belirli dzeyde azalma grld sonucuna ulalmtr. zellikle tkenmilik alt boyutlarndan dk kiisel baar hissinin nlenmesinde personel glendirme uygulamalarnn etkisinin yksek seviyede olaca sonucuna ulalmtr. Ayrca seyahat acentas alanlarn orta dzeyde tkenmilik yaadklar bulgusuna ulalmtr. Anahtar Kelimeler: Personel Glendirme, Tkenmilik Sendromu, Seyahat Acentalar GR Seyahat acentalarnn, tm turizm sektrndeki iletmelerle mteriyi buluturan bir konumda olmas dier iletmelerden olumsuz bir davranla karlaan mterinin seyahat acentasn ikayet mercii olarak kullanmas buralarda alan personelin strese girip tkenmilik yaamasna neden olmamaktadr. Ancak seyahat acentalarnda personel glendirmenin tkenmilik sendromunu nasl etkiledii yaplan almalara konu olmamtr. Bu balamda yaplan bu almann, sorunun ortaya konulmas ve eitli zm nerileri getirmede nemli katklar salamas asndan nem arz ettii sylenebilir. Bu aratrmann amac; Trkiyede faaliyet gsteren A Grubu Seyahat Acentalarnda personel glendirmenin tkenmilik sendromu zerine etkilerini aratrmak, nerilerde bulunmak ve bylece akademik literatre katk salamaktr. Bu temel amala birlikte; aratrma kapsamnda olan seyahat acentalarnda personel glendirme boyutlarnn
1 2
Dzce niversitesi, Akakoca Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Sakarya niv. ..B.F. Turizm letmecilii Blm
PERSONEL GLENDREMENN TKENMLK SENDROMU ZERNE ETKLER: SEYAHAT ACENTALARINDA
215
belirlenmesi, personel glendirmenin demografik zelliklere gre farkllk gsterip gstermedii, seyahat acentalarnda alan personelin tkenmilik alt boyutlarnn belirlenmesi, tkenmilik boyutlarnn demografik zelliklere gre farkllk gsterip gstermediini saptamak almann dier amalar arasndadr. alma iki ana blmden olumaktadr. Birinci blmde personel glendirme ve tkenmilik sendromu ile ilgili literatr incelemesi, ikinci blmde ise yntem ve saha aratrmas bulgular yer alacaktr. 1. LTERATR NCELEMES 1.1. Personel Glendirme Bir ynetim kavram olarak g; uzmanlk gc, pozisyon gc, kiilik gc ve kaynak gc olmak zere deiik ekillerde ele alnmaktadr. Seim hakk vermekle personelin pozisyon gcnn artrlmas, eitim ve gelitirme ile personelin uzmanlnn srekli gelitirilmesi, bilgi paylam ve dier kaynaklara ulama, kullanma imknnn verilmesi ile kaynak gcnn artrlmas ve son olarak kendine gven ve motivasyonun artrlmas ile personel glendirme salanacaktr (Koel, 2005:417). Lashley (2001)e gre glendirilmi organizasyonlar, modern yada post modern dnemlerde norm (model) haline gelecektir, geleneksel yani glendirilmemi organizasyonlar ise rekabet basks altnda kalacak ve i gremez hale getirileceklerdir. Personel glendirme, rgtsel hedef ve deerlere ulaabilmek amacyla, mteri isteklerinin tatminini salamak ve sreci gelitirmek iin rgtsel ball, gveni ve yetenei olan personelin iyi tanmlanm snrlar ierisinde sahiplik ve sorumluluu stlenmesidir (Besterfield vd., 1999:77). Bylece tanmlardaki ortak noktalar ise (Yldrm, 2005:100101); Hiyerarik gce sahip olan kiilerden alnan yetkilerin rgtte mmkn olan en alt kademeye devredilmesi, Alt kademedekiler arasnda yetki ve sorumluluu artrlmas, Alt kademedeki personelin kendi kariyerinin sorumluluunu stlenmesine olanak tannmas, Alt kademedeki personelin problem zme yeteneklerinin gelitirmesi, Tm personelin potansiyellerine ulamalarna yardmc olunmas, Personel glendirmenin olumlu etkilerinin personelin tm hayatna yaylmasn salamaktr. Personel Glendirme ile lgili Yaplm almalar Klidas vd. (2007) otel iletmelerinde yaptklar aratrmaya gre, hizmet sunumu sresince, daha fazla eitim alan blmlerdeki personelin daha yksek dzeyde glendirilmedii grlmtr. Bunun nedeni ise, eitim personelin bamsz ekilde karar almalarn ve aldklar kararlar uygulamalarn mmkn klmakta ancak personelin bu ekilde davranmasnda etkili olan daha baka nedenler bulunmaktadr. Hales ve Klidasn (1998) otel iletmelerinde yaptklar almaya gre, glendirme sylemi ile uygulamalar arasnda olduka byk bir fark olduu grlmektedir. Aratrmaya kat-
216
lan on otelin tamamnda katlm, otelin tamamn ilgilendiren konulardaki toplantlar yerine sadece eitli sklkta yaplan blm toplantlarna katlm ifade etmektedir. ahinin (2007) yapt almaya gre otel iletmelerinde personel glendirme uygulamalar sadece iletme iin deil, personel ve ynetici asndan da faydalara sahiptir. Kendini glendirilmi hisseden personel, iini daha ok sahiplenecek ve mfterilerle daha fazla ilgilenecektir. Segin (2007) yapt almada otel iletmelerinde personel glendirme ynetimini ele alm ve aratrmaya konu olan blgelerdeki otel iletmelerinde personel glendirme ynetim tekniinin yeterince uygulanmad tespit edilmitir. l (2008:45) bir kamu niversitesinde yapt aratrmada bir rgt ancak igrenlerin gsterdii performans kadar iyi olabilir. nk, igren performans rgtsel baarnn en nemli belirleyicilerindendir. Baka bir deyile bireysel performansn ynlendirilmesi ve artrlmas, rgtn performansn da artracaktr. Hacmustafaolu (2008) yapt aratrmada alan-mteri etkileiminin had safhada olduu bir ilikiden sz edilebilir. Belirli bir dzeyde yetki ve otonomiye sahip olan alan her konuyu stne sormak zorunda olmayaca gibi yapt iin ayn zamanda sahibi olmann avantajyla mteri beklentilerine yant vermede ok daha yetkin olabilecektir eklinde sonuca ulamtr. Gzel vd. (2008) yapt almada ynetimde olan insanlarn personel glendirmenin nemini ve uygulanmasnn gerekliliini kavram durumda olmalar sonucuna ve personelin de glendirme ile birlikte kendilerini daha fazla gelitirebildiklerini ve iletme stratejisini daha iyi kavrayabildikleri sonucuna ulalmtr. 1.2. Tkenmilik Sendromu Jacksona gre tkenmilik, kiinin duygusal tkenmilik, duyarszlama ve azalan kiisel baar duygusundan oluan bir psikolojik sendromdur. Maslach ve Jackson, tkenmilik kavramnn duygusal tkenmilik, duyarszlama ve kiisel baar eksikliine ilikin duygular snflandrdklar 3 ayr kategori ortaya koymulardr. Buna gre; Duygusal Tkenmilik: Kiinin duygusal kaynaklarnn bittii duygusuna kaplmasyla ortaya kmaktadr. Bu duygusal younluu yaayan kii, hizmet verdii kiilere kar gemite olduu kadar verici ve sorumlu davranmadn dnmektedir (Aslan, 2000:427). Maslacha gre tkenmiliin en nemli bileeni duygusal tkenmilik bileenidir. Duyarszlama: alanlarn hizmet verdikleri kiilere kar birer insan deil de nesne gibi davranmalaryla kendini gstermektedir. Bu kiiler, etkileimde bulunduklar kiilere ve kuruma kar mesafeli, umursamaz ve alayc bir tavr taknabilirler. nsanlar snflama, kat kurallara gre i yapma, bakalarndan srekli ktlk geleceini sanma, duyarszlamann belirtileridir (Aslan, 2000: 427). Kiisel Baarda Azalma: Kiisel baar, kiinin meslekteki baar dzeyinin yeterliliinin bir lsdr. Kiinin, kendisiyle ilgili deerlendirmelerinin olumsuz bir nitelik kazanmasyla belirmektedir. Bu kiiler ilerinde ilerlemediklerini hatta geri-
217
lediklerini dnmekte ve bu durumdan kendilerini sulu olarak duyumsamakta ve harcadklar abann bir ie yaramayacana inanmaktadrlar. Kiisel baar eksiklii, grup almas yapan bireylerde daha fazla gzlenmektedir. Maslacha gre tkenmilik belirtileri gsteren bireyler; (1) hizmet verdikleri kiilerle olan ilikileri boyunca kendilerini duygusal olarak ar yklenmi ve tkenmi, (2) bu kiilere kars duyarsz ve kaytsz davranan ve (3) iinde baarl ve yeterli olma duygularn greli olarak kaybetmi olan kiilerdir (Yldrm, 1996:2-3). Grevleri gerei youn ve sk kiisel iletiim gerektiren mesleklerde alanlar, sosyal hizmet grevlileri, mteri hizmet temsilcileri, retmen ve hemireler en yksek duygusal tkenmilii yaayan meslek gruplarn oluturmaktadr. Orta dzeyde tkenmilik yaayan gruba bakldn alan ve mterinin srekli iletiim halinde olan hizmet sektr alanlar bu gurubun yeleri arasndadr. Otel iletmelerinde resepsiyon alanlar riskli grubu olutururken seyahat acentalarnda sat temsilcileri bu gurubun ierisindedir. Tkenmilikle lgili Yaplm almalar 1976 ylndan itibaren, tkenmilik konusunda aratrmalar yapan Maslach tkenmilii, insanlarla uzun sreli duygusal dn gerektiren ilikilerde bulunma sonucunda meydana gelen duygusal tkenme, duyarszlama ve dk kiisel baar hissi olarak tanmlanmtr. Bu boyut dorultusunda Maslach Tkenmilik Envanteri (MTE) gelitirilmitir (Ergin, 1992). Ersoy ve Demirel de (2005) ylnda konaklama iletmeleri muhasebe mdrleri ile yaplm bir aratrmadr. Sonu olarakta gerek daha byk, gerekse younluun ve alma zamannn daha fazla olan konaklama iletmelerinde alan muhasebe mdrleri daha fazla tkenmilik sendromu yaamaktadrlar. Dnmezin (2008) seyahat acentasnda alan i grenlerin i doyumu ve tkenmilik dzeyleri arasndaki ilikiyi aratrd almasnda i doyumu ile tkenmilik puanlar arasnda ise negatif ynl ve anlaml bir iliki olduu bulgulanmtr. Ayrca tkenmilik alt lekleri de birbirleri arasnda pozitif ve anlaml bir iliki iindedirler sonucuna varlmtr. alanlarn i doyumu arttka tkenmilikleri azalmaktadr. 2. YNTEM VE SAHA ARATIRMASI 2.1. Aratrmann Yntemi Bu alma nicel olarak tasarlanmtr. Veri elde etme yntemi olarak anket teknii kullanlmtr. Aratrmada seyahat acentasnda alan personelin personel glendirme ve tkenmilik boyutunu lebilmek amacyla iki ayr lek kullanlmtr. rneklemin glendirme dzeylerini ahinin (2007) yapt almada kulland Personel Glendirme lei ile belirlenmeye allm; tkenmilik dzeyleri ise Ergin (1992) tarafndan evrilmi olan Maslach Tkenmilik lei uygulanarak belirlenmitir. Anketin nc ksmnda ise katlmcnn demografik bilgilerini elde edebilmek amacyla 10
218
kapal ulu ve 4 ak ulu soru yneltilmitir. Toplamda katlmcya 61 soru yneltilmitir. Anketlerin toplanmas ile elde edilen veriler SPSS 16.0da analize tabii tutulmutur. Bu aratrmada kullanlan lek gvenirlii Cronbach Alfa () katsaysnn hesaplanmas ile bulunmutur. Buna gre elde edilen verilerden personel glendirme anketinin Cronbach Alfa () katsays 0,914 olarak, tkenmilik anketinin Cronbach Alfa () katsays ise 0,857 olarak hesaplanmtr. Alfa deerleri 0 ile 1 aras deerler alr ve kabul edilir bir deerin en az 0,70 olmas arzu edilir (Altunk ve di,2005). Bu balamda leklerin byk lde gvenilir olduu sylenebilir. Aratrmann Evren ve rneklemi almann evrenini; Trkiyede faaliyet gsteren seyahat acentalarnda alan igrenler oluturmaktadr. TRSAB dan (2009) elde edilen verilere ve TK tarafndan istihdama ynelik gerekletirilen aratrma sonularna gre 2001 ylnda, seyahat acentalarnda alan srekli elemanlarn says 22 bin 390 kii olduu ynndedir. Bu verilere dayanarak TRSAB (2009) bu saynn gnmzde 40 bin dolaylarnda olduunu tahmin etmektedir. Bu veriler nda aratrmann evrenini yaklak olarak 40 bin seyahat acentas alan oluturmaktadr. Ana ktleden hareketle rnek hacminin yeterli byklkte olmas ve ana ktleyi temsil etme gcnn bulunmas asndan Sekaran (1992) leine gre ise, 40 bin kiilik bir evren iin 380 anketin yeterli olaca ngrlmtr (aktaran; Altunk ve di, 2005: 127). Hazrlanan anket formlar seyahat sektrn en iyi ekilde temsil yeteneine sahip olmas ve tm seyahat acentacl faaliyetlerini yerine getirebilme yetisine sahip olmas nedeniyle A grubu seyahat acentalarnda uygulanmtr. Aratrmann rneklemini kolayda rnekleme yntemiyle ankete yant veren ve ulalabilen 303 seyahat acentas alan oluturmutur. 2.2. Saha Aratrmas Bulgular Bu aratrmada, Anket ierisinde yer alan baml deikenler ile bamsz deikenler arasnda analiz yaplrken t-testi, ANOVA, korelasyon ve regresyon analizi kullanlmtr.
219
rneklemin % 58.7lik ksmna karlk gelen 178 erkek alan ve 41.3lk ksmna karlk gelen 125 bayan alan oluturmaktadr. Katlmclar byk ounluu (% 43.9) 26-35 ya aralnda yer almaktadr. Bu balamda alanlarn byk ounluu-
220
nun gen nfusun tarafndan oluturulduu gzlemlenmektedir. Ayn zamanda alanlarn byk bir ksmnn (% 61.1) bekar alanlardan olutuu belirlenmitir. Katlmclarn byk ounluu (% 36.6) lisans eitimini tamamlam alanlardan olumaktadr. Bu da gsteriyor ki seyahat acentalarnda alan personelin kalifiye personel zellii ortaya kmaktadr. Katlmclarn tamamna yakn ksm (% 91.1) kadrolu olarak almaktadr. Katlmclarn gelirlerinde dalmlarn birbirine yakn zellikler gsterdii belirlenmitir. Personel Glendirme Boyutuna likin Bulgular Yaplan analizler sonucu personel glendirme deikenleri ile cinsiyet ve eitim dzeyi arasnda anlaml bir farkllk belirlenememitir. alanlarn cinsiyetlerine personel glendirme deikenlerine bak as arasnda bir fark sz konusu deildir. Bylece alanlarn eitim dzeyi deitike personel glendirme deikenlerine bak alarnda bir deiim sz konusu deildir. Ayrca personel glendirme ile alanlarn ya, medeni durumlar, alma ekilleri ve gelir durumlar arasnda anlaml bir fark sz konudur. Bu farkllklar aada aklanmaktadr.
Ya gruplar arasnda ikiden fazla grubun bulunmasndan dolay tek ynl varyans analizi (one way ANOVA) ile test edilmitir. Personel glendirme deikenleri arasnda yetki deikeni (F= 4,504, p<0,05 ) ile alanlarn yalar arasnda anlaml fark bulunmutur. Birimler aras dalm hangi gruplar arasnda olduunu bulmak amacyla yaplan test sonularna gre; alanlarn yalar arttka yetkilerinin de belirli oranda artt grlmtr.
221
*Varyanslarn eit olduu varsayldnda **Varyanslarn eit olmad varsayldnda Medeni durumda rnekleme iki deikenli soru yneltildii iin t-testi ile analiz edilmitir. Yaplan grup istatistiklerinde evli olan alanlarn zgven ortalamalarnn daha yksek olduu gzlemlenmektedir. Ayn zamanda evli olan alanlarn motivasyon ve cesaretlendirme deikenlerine bak asnda bekar olan alanlara gre ortalama olarak yksektir. Evli alanlarn motivasyonlarnn daha yksek olduu ynetim tarafndan eitli tevikler (cesaretlendirmeler) yapld grlerinde olduu gzlemlenmitir.
222
alanlarn aylk kazanlar ile zgven (F=2,385,p<0,05) motivasyon ve cesaretlendirme (F=2,366, p< 0,05) ile yetki ( F=5,753, p< 0,05) olduundan dolay personel glendirme boyutlarna bak alar arasnda anlaml farkllklar bulunmutur. Bu farkllklar ise alanlarn gelirleri arttka; iletmede kendilerine olan zgvenleri artmakta, yneticiler tarafndan cesaretlendirildikleri ve motivasyonu artrc teviklerin olduu sonucuna ulalmaktadr. Tkenmilik lei Boyutuna likin Bulgular Aratrmaya katlan rneklemin tkenmilik alt boyutlarna ilikin baz betimleyici istatistikleri u ekildedir. Tablo 5: Aratrmaya Katlan rneklemin Tkenmilik Alt Boyutlarna likin Betimleyici statistikleri Alt lekler (n=303) Duygusal Tkenme Duyarszlama Dk Kiisel Baar Min. 1,000 1,000 1,000 Max. 5,000 5,000 5,000 Ortalama 2,2089 1,8040 2,0794 St. Sapma 0,7581 0,7031 0,6581
Aratrmaya katlan rneklem kiisel baar da kendilerini yetersiz grmemekte ve kiisel baarda kendilerine gvenleri yksektir. Ancak orta dzeyde de olsa duygusal tkenme ve duyarszlama grlmektedir. Seyahat Acentasnda alan grenlerin Personel Glendirme ve Tkenmilik Dzeyleri Arasndaki likinin ncelenmesi Bu almada aratrlmak istenen temel problem: seyahat acentasnda alan igrenlerin personel glendirme ve tkenmilik dzeyleri arasnda iliki olup olmaddr. Korelasyon analizi personel glendirme lei iin; zgven, motivasyon ve cesaretlendirme, snrllk ve yetki olmak zere drt farkl deiken ve Maslach Tkenmilik lei iin duyarszlama, duygusal tkenme ve dk kiisel baar hissi olmak zere yedi deiken zerinde uygulanmtr. Yaplan korelasyon analizi sonucunda elde edilen bulgular sonucunda Personel Glendirme lei alt boyutlar (zgven, motivasyon ve cesaretlendirme, snrllk, yetki) ve Maslach Tkenmilik lei alt boyutlar (duygusal tkenme, duyarszlama ve dk kiisel baar) arasnda ilikilerin anlaml olduu belirlenmitir (p<0,001).
223
Buna gre personel glendirme alt boyutlar arasnda anlaml bir iliki (p<0,001) bulunmaktadr. Deikenler arsnda pozitif ynl bir iliki olduu belirlenmi olup, zgven deikeni ile motivasyon-cesaretlendirme (r=0.718) ve yetki (r=0.684) deikenleri arasnda pozitif ynl ve gl bir iliki bulunmaktadr. grenlerin zgvenleri arttka motivasyonlar ve iletme ynetimi tarafndan cesaretlendirilmelerine artmaktadr. zgven ve snrlandrma (r=0,275) deikeni arasnda pozitif ynl fakat gl olmayan bir iliki sz konusudur. Personel glendirmeden zgven deikeni ile tkenmilik alt boyutlarndan dk kiisel baar boyutu arasnda anlaml bir iliki bulunmaktadr. zgven ve dk kiisel baar alt boyutlar arasnda negatif (ters) ynl bir iliki sz konusudur. alanlarn zgvenleri arttka dk kiisel baar hisleri azalmaktadr. Maslach Tkenmilik lei alt boyutlarndan duygusal tkenme Personel Glendirme alt boyutlarndan motivasyon-cesaretlendirme ve snrllk deikeni arasnda anlaml (p<0,001) bir iliki sz konusudur. Deikenler arasnda negatif (ters) ynl bir iliki sz konusudur. Duygusal tkenme arttka alanlarn motivasyonlar ve ynetim tarafnda cesaretlendirilmeleri azalmaktadr. Duygusal tkenme ile duyarszlama arasnda pozitif (doru) ynl ve gl bir iliki sz konusudur. Seyahat acentalarnda alanlarn duygusal tkenmilikleri arttka duyarszlamalar da artmaktadr.
224
SONU VE NERLER almann ana amac olan personel glendirmenin tkenmilik sendromu zerine etkileri incelendiinde; yaplan korelasyon analizi sonucunda personel glendirme deikenleri ile tkenmilik deikenleri arasnda ters ynl ve anlaml bir iliki sz konusudur. Bu durumda seyahat acentalarnda personel glendirme uygulamalar ne kadar ciddiye alnr ve bir ynetim teknii olarak uygulanrsa alanlarn tkenmilik duygularda o derece azalacaktr. alanlar kendilerinin iletmede nemli olduunu hissedecek, yaptklar ileri benimseyerek yerine getirmeye alacak ve mteri memnuniyeti iin ellerindeki tm imknlar kullanarak iletmenin bekas iin nemli iler kaydetmi olacaklar Yaplan regresyon analizi sonucunda personel glendirme ile tkenmilik hissi arasnda ters ynl ve anlaml bir iliki sz konusudur. Personel glendirme puan bir birim arttnda tkenmilik dzeyi de yaklak olarak 0,308 orannda azald grlmtr. Personel glendirme ve duyarszlama boyutu arasnda ok fazla bir ballk olmamakla birlikte oluan deiikliklerin % 5ini aklamaktadr. Ancak duygusal tkenme ve dk kiisel baar deikenlerinde oluan deiimin yaklak % 20si personel glendirme ile aklanabilmektedir. Bu durumda personel glendirme uygulamalar ile alanlarn tkenmilik hislerinin belirli oranda azald sz konusudur. Genel olarak aratrmada seyahat acentalarnda personelin glendirilmi bir profil sergiledii sylenebilir. Bunun nedeni olarakta uzmanlama gerektiren otomasyon sistemlerinin kullanlmas olabilir, eitim alamam kiilerin bu grevleri baaramayaca gereinden kaynakland sylenebilir. Ayrca iletme sahiplerinin ayn zamanda burada alan konumunda olmas nedeniyle glenmi bir personel profili olumasnada neden olabilmektedir. Genel anlamda glenmi personel profili sz konusu olsada alanlarda belirli dzeyde tkenmilik sz konusudur. alma sonucunda elde edilen verilere dayanlarak iletmelere ve bu konuda aratrma yapacak akademisyenlere birka neride bulunulacak olursa; Aratrma sonucuna gre aratrmaya katlan seyahat acentas alanlar genel anlamda yksek dzeyde olmamakla beraber belirli bir tkenmilik dzeyi sergilemektedirler. Bunun nedenlerinden biri seyahat acentas sahiplerinin ayn zamanda o iletmede alan konumunda bulunmas alanlara bask altnda olduklar hissi verebilir. Profesyonel bir i gerekletirmek isteyen iletme sahipleri bu basky alanlarndan uzaklatrmak iin eitli nlemler alabilirler. letmede onlar srekli izleyen kontrolc konumda bulunmaktansa onlara mentorlk yapabilir, onlara belirli yetkiler vererek hem onlarn iletme amacna uygun olarak grevlerini yerine getirmelerini salar hem de tkenmilik hislerini en aza indirebilir. Onlara tkenmilikle ilgili bilgiler daha nce verilerek byle bir durumla karlaldnda nasl baa klabilecei konusunda eitli eitimler verilebilir. alanlarn grev tanmlar tam olarak belirlenmeli rol belirsizlii ortadan kaldrlmal. Her alan sorumlu olduu birimi ve insanlar tanmal ve grevini tam yapabilmeli. Seyahat acentalarnda genellikle otomasyon temeli bir sistem olduu iin yaplan bir hatann kime ait olduu annda bulunabilir yneticiler bunun avantajlarndan faydalanarak rol belirsizliine eitli nlemler alabilirler.
225
KAYNAKA ALTUNIIK, R., R.,Cokun, S., Bayraktarolu ve E., Yldrm (2005), Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri SPSS Uygulamal, Sakarya Kitabevi, 4. Bask, Sakarya ASLAN, S. Halime (2000), Hekimlerde Tkenme Sendromu ve nleme Yollar, Kahramanmara St mam niversitesi, Tp Fakltesi Dergisi. BESTERFIELD ve Mary Besterfeld-Sacre (1999), Total Quality Management, Second Edition, Prentice Hall, USA. L, Gner (2008), Alglanan Glendirmenin gren Performans zerine Etkileri, Dou niversitesi Dergisi, 9 (1),s. 35-46. DNMEZ, Beril (2008), Seyahat Acentasnda alan grenlerin Doyumu ve Tkenmilik Dzeyleri Arasndaki liki, Mersin niversitesi, Sosyal Bilirler Enstits, Ykseklisans Tezi, Mersin. ERGN, Canan (1992), Doktor Ve Hemirelerde Tkenmilik Ve Maslach Tkenmilik leinin uyarlanmas, 7.Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel almalar, s. 143-154. ERSOY, Ayten ve Burcu Demirel (2005), Konaklama letmeleri Muhasebe Mdrlerinde Tkenmilik Sendromu I, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Say. 26, Nisan. GZEL Tlay, ule Aydn Tkeltrk ve Emrah zkul (2008), Importance And Effect Of Empowerment In Hotel Enterprises, Ege Akademik Bak/ Ege Academik Review, No.8,Vol.2. HACIMUSTAFAOLU M. Furkan (2008), Personel Glendirme Alglarnn Bireysel Yaratcla Etkisi Ve Otel letmelerinde Bir Uygulama, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul. KLIDAS, A., P. Van Den Berg ve C. P. M. Wlderom (2007), Managing Employee Empowerment in Luxury Hotels in Europe, International Journal of Service Industry Management, 18 (1). KLIDAS, A., P. Van Den Berg ve C. P. M. Wlderom (2007), Managing Employee Empowerment in Luxury Hotels in Europe, International Journal of Service Industry Management, 18 (1). KOEL, Tamer (2005), letme Yneticilii, 10. Bask, Arkan Yaynlar, stanbul. MASLACH, C.; Jackson S.E. (1981), Maslach Burnout Inventory Manual, Palo Alto, Ca: Consulting Psychologist Press. SEKARAN, Uma (2002), Research Methods For Business: A Skill-Building Approach, Third Edition, John Wiley & Sons, Inc: USA. AHN, Nilfer (2007), Personel Glendirmenin Tatmini ve rgtsel Ballk zerine Etkisi: Drt ve Be Yldzl Otel sletmelerinde Bir Uygulama, Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir. YILDIRIM, Halil (2005), Personel Glendirme- Empowerment: ada Bir Ynetim Yaklam Editrler: BAKAN, smail, ada Ynetim Yaklamlar, Beta, s.100-101.
DESTNASYON KALTES: AB VATANDAI KNC KONUT SAKNLER ALANYA RNE Prof. Dr. Kurban NLNEN1 Dr. Hrriyet MEN2 ZET Bu aratrmann amac, ikinci konut sahiplerinin Alanyann destinasyon kalitesi alglamalarn belirlemektir. Aratrmada, tarama modeli ile mevcut durumun oraya karlmaya allmtr. Veri toplama arac olarak anket formu gelitirilmitir. Anket Alanyada Temmuz-Eyll 2009 tarihleri arasnda, 248 kiilik rnekleme uygulanmtr. Alanyann aratrma alan seilmesinin nedeni, AB Vatandalarnn, ikinci konut almak iin ilgi gsterdii destinasyonlardan birisi olmasdr. Anket ile llen destinasyon kalitesi yedi boyuttan olumaktadr. Bu boyutlar; Gvenlik ve Hijyen, Kaynaklar, Ulam, Ynetim, Toplum, Fiyat ve Etkinliklerdir. Veriler zerinde yaplan analizler sonucunda, kalite boyutlarnn nem dzeyi belirlenmeye allmtr. Gvenlik ve Hijyenin en yeterli boyut olduu grlmtr. Kaynaklar, Ulam, Ynetim, Toplum, Fiyat ve Etkinlikler boyutlar yeterlik srasna gre yer almtr. Sonu olarak, bu aratrmda; Alanya destinasyon kalite yeterlii ortaya karlmtr. Alanyaya ynelik neriler sunulmutur. Anahtar Szckler: Alanya, turizm, destinasyon kalitesi, 1. GR Turizm ve seyahat sektr, dnya apnda sermaye mallar ve telekomnikasyonun arkasndan nc byk sektr konumundadr (Kfteolu, 1998:59). Dnya turizm hareketinin nemli ksm (yaklak %54) Avrupa ktasnda gereklemektedir (www.unwto.org, 2009). Avrupal turistler iin zellikle kitle turizm merkezlerini, Akdeniz kylarndaki destinasyonlar oluturmaktadr. Buna ek olarak AB vatandalarnn Akdeniz kylarnda ikinci konut satn almalarnda art gzlenmektedir (Buhalis ve Costa, 2006: 89). Trkiyede yaplan yasal dzenlemelerle birok sahil kentinde yabanclara ikinci konut satnda art yaanmaktadr (Sda, 2006:775). Bilinli turist kitlesinin artmas ile beklentiler ve katlmak istenilen turizm eitlilii de artmaktadr (Tun ve Uygur, 2002). Deien turist profili, Turizm Stratejisi 2023te olduu gibi (www.kultur.gov.tr, 2009) destinasyon evreninde pazarlama ve kalite kavramlarna ynelimi ne karmaktadr. Rekabetin boyutu destinasyon baznda alglanmaktadr (Bahar ve Kozak, 2005a: 77). Turizm ekiciliinde nemli yere sahip olan destinasyonun yksek kalitede olmas, turistik talebin artnda nemli bir etkendir. Bilimsel yazna katk salamak ve olgularn neden sonu ilikisini aklayabilmek kaygs tayan bu aratrmann amac; ikinci konut sahibi AB vatandalarnn Alanya destinasyon kalitesi alglarn belirlemektir.
1 2
Gazi niversitesi Turizm Fakltesi Kafkas niversitesi SMYO
DESTNASYON KALTES: AB VATANDAI KNC KONUT SAKNLER ALANYA RNE
227
kinci konut sahipleri kentte tanmaza sahip olduklar iin dier turistlerden farkl tutum ve davranlara sahip olabilirler. Konut satn alma davrannda ekonomik ve sosyal adan derinlemesine inceleme ve deerlendirme yapmak gereklidir. Alnan konutun etkin kullanm, bu deerlendirmenin baarsna bal olacaktr. Bununla birlikte, turist tatil motivasyonu ve davran farkllk gsterebilir, dolaysyla, davran farkllnn olabilmesi, destinasyon kalite alglarnn da farkl olabilecei phesi uyandrmaktadr (zdemir, 2008: 3). Buna bal olarak, genel turist destinasyon kalite algsnn konut sahiplerince de ayn kabul edilmesi, hata olabilir. Hatann ya da phenin ortadan kaldrlmas iin konut sahiplerinin kalite alglarnn ve konut sahibi olmada destinasyon kalite unsurlarnn etkisi, znel koullar ile incelenmelidir. Yaplan bilimsel yazn taramasnda, destinasyon kalitesinin ikinci konut sahipleri iin ne derece nemli olduu konusunda yeterli tartmaya rastlanmamtr. Bilimsel yaznda daha ok g edenlerden bahsedilmektedir. Ancak turistik amal ikinci konut satn alanlar ihmal edilmitir. Oysa birok destinasyonda grlen bu durumun aklanmas, destinasyon pazarlamasnda, talebin artmasnda ve kalitenin ykseltilmesinde etkili olabilir. Bunu baarabilen destinasyonlar, turistlerce tercih edilecek, tama kapasitesini etkin kullanabilecek, srdrlebilir turizm hizmeti sunabileceklerdir (Bahar ve Kozak, 2005b:152). kinci konut sahipleri nemli miktarda harcama yapmaktadr (konutun ve evresinin yllk bakm, kullanlan elektrik ve suyun yan sra tatil sresince yaplan kiisel harcamalar) ve aile ile yaplan konaklamann ortalama turist konaklama sresinden daha uzun ve daha az maliyetli olduu tahmini (Aymankuy ve Sarolan, 2006) gz nne alndnda, ikinci konut sahiplerinin artmas ve uzun sreli konaklama yaplmas, dolayl turizm iletmelerini dorudan turizm iletmesi konumuna getirecek ve iletme eitliliini artracaktr. Bylece yrenin kalknmasna katk salanabilecektir. Ancak, dikkat edilmesi gereken nokta bu ynelimin srdrlebilir dzeyde tutulmas ve destinasyonun fiziksel, toplumsal ve ekonomik zarar grecei boyutlara gelmemesidir. Aratrma sonucunda, destinasyon kalitesini belirlemeye ynelik nemli bulgular elde edilmitir. Elde edilmi tm bulgularn Alanya ve dier destinasyonlar iin politika, planlama ve strateji gelitirilmesinde yarar salayaca umulmaktadr. Aratrmann Hipotezleri: H1: Alanya destinasyon kalitesi yeterlidir. H2: Alanya destinasyon kalitesi boyutlar arasnda anlaml fark vardr. 2. ARATIRMANIN YNTEM Aratrmac iinde bulunduu koullara ve ngrd hedeflere ulaabilmesi iin, belirtilen temel yaklamlarn ikisinden veya birinden yararlanmak durumundadr. Tarama modeli; gemite ya da halen var olan bir durumu, var olduu ekliyle ortaya koymay amalamas (Karasar,1999: 77) bu aratrmann amacyla da rttnden; aratrmada tarama modeli kullanlmtr. Bu aratrmada destinasyon kalitesi lei oluturulurken Herzbergin ift Faktr kuramnda yararlanlmtr. Bilindii gibi bu kuramda; davran etkileyen hijyen (koru-
228
yucu ya da dsal) ve motive edici iki boyut yer almaktadr (Topalolu, 2007). Bu kuramn destinasyon kalitesine uyarlanmas durumunda; hijyen faktrleri destinasyonun seimi iin yeterli olmamasna karn seilmemesi iin yeterli olacaktr. Ayn ekilde motive edici faktrler de destinasyonun seiminde etkili olacaktr. Hijyen faktrleri genellenecek olursa; kente ulam, kent ii ulam, hizmet sunanlarn dil bilmesi, bankalar, ime suyu kalitesi, gvenlik gibi her destinasyondan beklenen asgari koullardr. Bunun yannda bir destinasyonu zel klan motive edici faktrler; doal gzellikler, mimari, mutfa olarak sralanabilir. Aratrma leinin oluturulmas ve n uygulamalar ile bu boyutlar ve ierikleri daha ak belirlenmektedir. ekil 1: Aratrma Modeli Kaynaklar
Yarglar/olgular Yarglar/olgular Yarglar/olgular
Ulam Ynetim
Kalite
Gvenlik Fiyat Toplum Etkinlik
Yarglar/olgular Yarglar/olgular Yarglar/olgular
Yarglar/olgular
Kalite bileenleri; kaynaklar, ulam, ynetim, gvenlik, fiyat, toplum ve etkinliklerden olumaktadr. Aratrmada kaliteyi oluturan bileenlerin etki dzeyleri aklanmaya allmtr. 2.1. Evren ve rneklem Bu aratrmann anakitlesini (evren) Alanyada tatil amal konut satn alan AB vatanda turistler oluturmaktadr. Eldeki verilerin yetersizlii aratrma ncesi tabakalama ynteminin zellikle ya ve meslek zerine eitlendirilmesini engellemektedir. Kalite kiilerin birok zelliklerine gre farkl alglanan bir kavram olmas nedeni ile aratrma rnekleminin uygulama dneminde ya, eitim ve meslek eitlilii dengeli dalm gstermesine zen gsterilmitir. rneklem seiminde Sekarann (1995:295) anakitle rneklem oranndan yararlanlmtr. Nicel deiken ve snrl evren (N<10.000) iin:
229
2 N . 2 .Z n= 2 ( N 1). H 2 + Z .
Formlde verilen parametreler: N: Evren hacmi (3000) n: rneklem bykl (rnekleme dahil edilecek birey says) (?) : Standart sapma deeri (0.90) H: Standart hata deeri (evren ve rneklem ortalamas arasnda izin verilebilecek maksimum fark) (0.10) Z: Belirli bir anlamllk dzeyine (yanlma olaslk deerine) karlk gelen teorik deer (1.94) Yukardaki bilgiler dikkate alnarak bu aratrmada, evren ve rneklem ortalamas arasnda izin verilebilir hata deeri (H) 0,10 olarak alnm ve yaplan analizler, anlamllk dzeyi (p<0,05) alnarak deerlendirilmitir. kinci konut sahibi yabanclarn saysnn 10.000 zerinde olmasna karn, aratrma amacnda belirtildii gibi tatil amal konut sahibi olan AB vatandalar anakitleyi oluturmaktadr. Kesin olmamakla birlikte emlak-inaat firmalar, yabanc dernekleri, Belediye ve ALTSOdan alnan bilgiler dorultusunda, yazn ya da kn srekli yaayanlarn, i iin burada olanlarn ve yatrm amac dnda kalan kitlenin 3000 kiiyi gemeyecei tahmin edilmektedir. Bu kitle yaz tatillerinde turistik amal Alanyada bulunan AB vatandalarn ifade etmektedir. Buna gre anakitle 3000 kii olarak belirlenmitir. Dier yandan standart sapma ( ) ortalama deeri 56 denek zerinde yaplan pilot uygulama sonucu 0,90 olarak hesaplanmtr. Z ise tek ynl hipotezler iin 1,94 izelge deerine sahiptir (Ural ve Kl, 2005:171). Veriler formle yerletirildiinde; 3000.0,90.1.94 n = = 149 kii (30001).0,1+1.94.0,90 149 kiilik bir rneklem says aratrma iin yeterli kabul edilmektedir. Temmuz-Ekim 2009 tarihleri arasnda rneklemden veri toplanmtr. Anket formlarnn nemli dzeyde eksik doldurulmas, hedeflenen 149 katlmcdan daha fazlasna ulamay zorunlu klmtr. Bu nedenle 248 kiiden aratrma konusuna ilikin veri toplanmtr. Ayrca, anakitle iinde yer alanlarn nemli bir blm aratrmaya katlmay reddetmitir. Ulalabilecek kii says da ok snrl kalmtr. Faktr analizi: lekte yer alan ifadelerin iinde yer aldklar boyutlar ve aklanan varyanslar izelge 1de yer almaktadr.
230
izelge 1: lekte Yer Alan Faktrleri Oluturan fadeler

1 fadeler Modern yerleim olmas letmelerin hizmet kalitesinin yksek olmas Alveri olanaklar (aranan kolay bulma) Salk kurumlarnn hizmet kalitesinin iyi olmas Yresel hediyelik eya bulabilme Doal evrenin korunmas Kyl pazar ya da organik rnlerin olmas Yre hakknda bilgi veren bror, dergi ve brolarn olmas Altyap hizmetlerinin (telefon, kanalizasyon vs) iyi olmas Planl kentlemenin olmas Fiyatlarn genel dzeyinin uygun olmas Tur fiyatlarnn uygun olmas Hijyenik bir kent (su kalitesi, p toplama vs) olmas Can ve Mal gvenliinin salanabilmesi Havann temiz olmas Yrenin ikliminin iyi olmas Yerel mutfan lezzetli olmas Mzelerin olmas nancma uygun dini yerlerin olmas Geleneksel mimari yapnn olmas Doal gzelliklerin var olmas Plajlarn gzel olmas Tarihi kalntlarn olmas Szl tarihinin ekici olmas (efsane, mitoloji vb) Kltrel faaliyetlerin dzenlenmesi Sakin ve dinlendirici bir kent olmas Spor yapabilme olanak ve eitliliinin olmas Gece hayat olanaklarnn olmas Dinlenme olanaklar (ev dndaki alanlarda) Hava alanna yakn olmas Kent ii ulamn rahat olmas Kalabalk olmamas Halkn kurallara uymas Esnafn i ahlakna uygun davranmas Kent insan ile iletiim kurabilme (dil bilme) Kent insannn yakn davranmas Farkl lke ve kltrlerden insanlarla tanabilme Trklerle nceden kltrel tanmln olmas Ykler 0,418 0,561 0,624 0,647 0,524 0,640 0,508 0,577 0,526 0,514 0,534 0,750 0,524 0,573 0,504 0,520 0,487 0,542 0,532 0,350 0,531 0,503 0,572 0,620 0,457 0,408 0,412 0,433 0,650 0,402 0,387 0,462 0,669 0,502 0,686 0,502 0,464 0,507 %16,3 Gvenlik, hijyen Fiyat tatilin maliyeti ve kolayl, Faktrler
%13,9
Ynetim destinasyonun arlama koullar ve sunulan hizmetler,
2 3
%12,5
%14,9
Kaynaklar iklim ve doal gzellikler,
%9,6
6 7
%13,2
Ekinlikler Spor, gezi, elence ve Dinlenme olanaklar, Ulam uzaklk ve kolayl, Toplum Toplumsal kurallara uyum Kentin sosyal dzeyi
%5,8
231
izelge 1e gre, ynetim boyutunda (faktr) on ifade yer almaktadr. Fiyat boyutunda iki ifade, gvenlik ve hijyen boyutunda , kaynaklar boyutunda dokuz, etkinlikler boyutunda be, ulam boyutunda iki, toplum boyutunda yedi ifade yer almaktadr. Bu ifadelerin kalite dzeyini lebilecek yeterlikte olduu dnlmektedir. Boyut says artrlabilir ya da azaltlabilir. Ancak en uygun say ve ifade seimine zen gsterilmesi gerekmektedir. Gz nnde iki nokta tutulabilir. Bunlardan birincisi, lm iin yeterli ifade saysna ulamak. kincisi, lein katlmcy skmayacak sayda ifade ile snrlandrlmas ve ayn olguyu len ifadelere yer verilmemesidir. 3. BULGULAR VE YORUM 3.1. Bireysel zelliklere likin Bulgular Bu blmde, aratrmaya katlanlarn cinsiyet, ya, gelir, eitim, meslek, aile birey says, milliyet ve inan gibi znel durumlarnn dalm ve yzdeleri yer almaktadr. Anakitlenin zelliklerini ortaya karmaya ynelik olan bu veriler, bata kalite alglamalarnda farkllk yaratabilecek zelliklerdir. Elde edilen bulgular zerinde yorumlar yaplmtr. izelge 2: Katlmclarn Demografik zellikleri ve Tatil Davranlar (n:248)
Snflar Cinsiyet zellikler Erkek Kadn Belirtilmemi 2000 ve alt 2001-3000 Aylk Gelir () 3001-4000 4001-5000 5001 ve zeri Belirtilmemi lkretim Lise niversite Belirtilmemi Bir ki Drt Be ve st Belirtilmemi Almanya Hollanda Danimarka Avusturya n 84 156 8 13 17 12 7 8 191 4 88 60 96 28 56 48 68 24 24 51 32 28 26 % 33,8 62,9 3,2 5,2 6,8 4,8 2,8 3,2 76,8 1,6 35,2 24,0 38,4 11,2 22,4 19,2 27,2 9,6 9,6 20,4 12,8 11,2 10,4 Ya Snflar zellikler 19 ve alt (13 son) 20-29 30-39 40-49 50 ve zeri (65 son) Belirtilmemi Evli Yalnz Birlikte alan renci Emekli Ev hanm Belirtilmemi Bir hafta ki hafta hafta Drt hafta Be hafta Belirtilmemi Hristiyan Mslman nansz n 32 44 40 68 52 12 112 88 48 132 44 8 8 56 12 91 69 48 4 24 125 8 31 % 12,8 17,6 16,0 27,2 21,8 4,8 45,2 35,2 14,4 52,8 17,6 3,2 3,2 22,4 4,8 36,4 27,6 19,2 1,6 9,6 50,0 3,2 12,4
Medeni durum
Eitim Dzeyi
Meslek
Kii says
Tatil sresi
Milliyet
nan
232 ngiltere Dier Belirtilmemi 500 ve alt 501-1000 Alanyadaki Harcama () 1001-1500 1501-2000 2001-2500 2501 ve zeri Belirtilmemi Kendi lkesinden tand kii says 2008 Alanya ziyaret says 0-10 11-29 30 ve zeri Belirtilmemi Bir kez ki kez ve zeri Belirtilmemi 22 45 41 8 23 43 17 31 37 88 102 26 10 113 63 93 56 36 08,8 18,0 16,4 3,2 9,2 17,2 6,8 12,4 14,8 35,2 41,8 10,4 4,0 45,2 25,2 37,2 22,4 14,4
Belirtilmemi Srekli yaanlan yerleim yeri Byk Orta Kk Belirtilmemi Hi gelmemi Ziyaret says (Konut satn almadan nce) Bir kez kinci kez nc kez Drt ve zeri Belirtilmemi yi Salk durumu Rahatszlm var Belirtilmemi Konuk says 2009 Yok Bir-iki ve zeri Belirtilmemi
84 117 63 49 19 32 74 45 16 45 60 222 12 14 120 67 38 23
33,6 46,8 25,2 19,6 7,6 12,8 29,6 18,0 6,4 18,0 24,0 88,8 4,8 5,6 48,0 26,8 15,2 9,2
3.2. Katlmclarn Kalite Alglamalarna likin Bulgular Katlmclarn Alanya Destinasyonunu oluturan kalite ifadelerine verdikleri cevaplara ilikin ortalama, standart sapma ve istetistik testlerine ilikin bulgular, izelgelerde yer almaktadr. izelge 3: Alanya Destinasyon Ynetim Boyutuna Gre Kalite Deerleri
Ynetim (destinasyonun arlama koullar ve sunulan hizmetler) Yresel hediyelik eya bulabilme Alveri olanaklar (aranan kolay bulma) Salk kurumlarnn hizmet kalitesinin iyi olmas Kyl pazar ya da organik rnlerin olmas letmelerin hizmet kalitesinin yksek olmas Yre hakknda bilgi veren bror, dergi ve brolarn olmas Altyap hizmetlerinin (telefon, kanalizasyon vs) iyi olmas Modern yerleim olmas Planl kentlemenin olmas Doal evrenin korunmas Genel ortalama
3,96 3,95 3,89 3,88 3,79 3,67 3,53 3,35 3,11 3,07 3,61
s.s 0,86 0,89 1,09 0,89 0,78 0,96 0,95 0,78 0,86 1,03
Ynetim boyutunun sralamas yeterliden yetersize doru yaplmtr. En yeterli grlen Yresel hediyelik eya bulabilme maddesi 3,96 ile birinci sradadr. En yetersiz
233
seenek olarak Doal evrenin korunmas 3,07 ile son srada yer almaktadr. Ynetim boyutunun genel ortalamas 3,61 olarak gereklemitir. izelge 4: Alanya Destinasyon Fiyat Boyutuna Gre Kalite Deerleri
Fiyat (tatilin maliyeti ve kolayl) Tur fiyatlarnn uygun olmas Fiyatlarn genel dzeyinin uygun olmas Genel ortalama
3,54 3,41 3,47
s.s 0,81 1,02
Fiyat boyutunun sralamas yeterliden yetersize doru yaplmtr. En yeterli grlen Tur fiyatlarnn uygun olmas maddesi 3,54 ile birinci sradadr. En yetersiz seenek olarak Fiyatlarn genel dzeyinin uygun olmas 3,41 ile son srada yer almaktadr. Fiyat boyutunun genel ortalamas 3,47 olarak gereklemitir. izelge 5: Alanya Destinasyon Gvenlik-Hijyen Boyutuna Gre Kalite Deerleri
Gvenlik ve Hijyen (tatil yerinde gvenlik, hijyen) Havann temiz olmas Can ve Mal gvenliinin salanabilmesi Hijyenik bir kent (su kalitesi, p toplama vs) Genel ortalamalar
4,05 3,96 3,41 3,80
s.s 0,90 0,71 0,99
Gvenlik ve Hijyen boyutunun sralamas yeterliden yetersize doru yaplmtr. En yeterli grlen Havann temiz olmas maddesi 4,05 ile birinci sradadr. En yetersiz seenek olarak Hijyenik bir kent olmas 3,41 ile son srada yer almaktadr. Fiyat boyutunun genel ortalamas 3,80 olarak gereklemitir. izelge 6: Alanyann Kaynaklar Boyutuna Gre Kalite Deerleri
Kaynaklar (iklim ve doal gzellikler) Plajlarn gzel olmas Yrenin ikliminin iyi olmas Yerel mutfan lezzetli olmas Tarihi kalntlarn olmas Szl tarihinin ekici olmas (efsane, mitoloji vb) nancma uygun dini yerlerin olmas Geleneksel mimari yapnn olmas Mzelerin olmas Doal evrenin korunmas Genel ortalamalar
4,35 4,10 3,76 3,73 3,67 3,40 3,38 3,36 3,07 3,64
s.s 0,78 0,90 1,07 0,87 0,86 1,28 0,73 1,11 1,03
234
izelge 6da en yeterli grlen Plajlarn gzel olmas maddesi 4,35 ortalama ile birinci sradadr. En yetersiz seenek olarak Doal evrenin korunmas 3,07 ortalamaya sahiptir. Kaynaklar boyutunun genel ortalamas 3,64 olarak gereklemitir. izelge 7: Alanyann Etkinlikler Boyutuna Gre Kalite Deerleri
Etkinlikler (spor, gezi, elence ve dinlenme olanaklar) Sakin ve dinlendirici bir kent olmas Gece hayat olanaklarnn olmas Spor yapabilme olanak ve eitliliinin olmas Kltrel faaliyetlerin dzenlenmesi Dinlenme olanaklar (ev dndaki alanlarda) Genel ortalamalar s.s 0,90 0,96 0,88 0,84 0,93
3,63 3,62 3,61 3,51 3,50 3,57
izelge 7de en yeterli Sakin ve dinlendirici bir kent olmas 3,63 ortalama ile birinci sradadr. En yetersiz seenek olarak Dinlenme olanaklar (ev dndaki alanlarda) 3,50 ortalamaya sahiptir. Etkinlikler boyutunun genel ortalamas 3,57 olarak gereklemitir. izelge 8: Alanyann Ulam Boyutuna Gre Kalite Deerleri
Ulam (uzaklk ve kolayl) Kent ii ulamn rahat olmas Hava alanna yakn olmas Genel ortalamalar
4,25 2,68 3,46
s.s 0,77 1,06
izelge 8de ulam boyutunun en yeterli grlen Kent ii ulamn rahat olmas maddesi 4,25 birinci sradadr. Daha yetersiz seenek olarak Hava alanna yakn olmas ifadesi 2,68 olarak gereklemitir. izelge 9: Alanyann Toplum Boyutuna Gre Kalite Deerleri
Toplum (toplumsal kurallara uyum, kentin sosyal dzeyi) Kent insannn yakn davranmas Farkl lke ve kltrlerden insanlarla tanabilme Trklerle nceden kltrel tanmln olmas Kent insan ile iletiim kurabilme (dil bilme) Kendi milliyetimden insanlarn ok olmas Kalabalk olmamas Halkn kurallara uymas Esnafn i ahlakna uygun davranmas Genel ortalamalar
4,23 3,91 3,74 3,55 3,53 3,37 3,35 3,28 3,62
s.s 0,77 0,88 1,19 0,89 0,93 0,81 0,89 1,13
235
izelge 9da Toplum boyutunun en yeterli bulunan Kent insannn yakn davranmas maddesi 4,23 birinci sradadr. En yetersiz seenek olarak Esnafn i ahlakna uygun davranmas ifadesi 3,28 ile son srada yer almtr. Toplum boyutunun genel ortalamas 3,62 olarak gereklemitir. izelge 10: Destinasyon Kalitesinin kinci Konut Satn Almada Etkili Boyutlar
Boyutlar Gvenlik ve Hijyen Kaynaklar Ynetim Toplum Etkinlikler Fiyat Ulam Genel ortalama
3,80 3,64 3,62 3,62 3,57 3,47 3,46 3,59
s.s 0,90 0,95 0,90 0,93 0,90 0,91 0,92 0,92
1,051
0,39
izelge 10da aratrma leinde yer alan boyutlarn ortalamas, standart sapma ve kendi aralarnda anlaml fark olup olmadna baklmtr. Yaplan istatistik testlerine gre, kalite boyutlar arasnda anlaml bir fark kmamtr. Genel olarak 3,59 ortalama; kalite anlamnda 5li derecelendirmede (3.41-4.20 = yeterli) tatmin edici bir kent olduunu gstermektedir. Bu durumda; H1: Alanya destinasyon kalitesi yeterlidir. Hipotezi kabul edilebilir. Genel bir deerlendirme ile baklacak olur ise, Alanya destinasyonunun kalite yeterliini oluturan boyutlar arasnda anlaml fark kmamtr. Bu durumda aratrma hipotezlerinden: H2: Alanya kalite boyutlar arasnda anlaml fark vardr. Alanya kalite boyutlar arasnda anlaml fark bulunamamtr. Bu nedenle H2 hipotezi kabul edilememitir. 4. SONU VE NERLER Destinasyon kalitesi yedi boyuttan olumaktadr. Bu boyutlarn kalite dzeyleri kalc ve deimez deildir. Bu nedenle kalitesi yksek olan bir destinasyonun kendiliinden ayn kalitede kalmas beklenemez. Yaplmas gereken kalite bileenlerinin srekli yksek dzeyde tutulmasdr. Aratrma ile Alanyann kalite bileenlerinin yeterli-yetersiz yanlar oraya karlmtr. Kendini sorumlu tutan kii ve kurumlar iin yol gsterici olan bu sonular, Alanyann kalite dzeyinin gelitirilmesinde katk salayabilecei umulmaktadr. Alanya Destinayon Kalitesini Ykseltmeye Ynelik neriler Aratrmann bulgularndan elde edilen karmlara gre, Alanya destinasyonuna ynelik baz neriler gelitirilmitir. Aratrma snrllklar nedeni ile bu konulara derinle-
236
mesine inilememitir. Bu tespit ve nerilerin kesinlii zerinde yaplacak derinlemesine aratrmalarla glenebilecektir. Kentin kalabalk olduu ve bu insan younluunun katlmclar rahatsz ettii sylenebilir. Bu nedenle, kentte yaayanlarn ve turistlerin youn olabilecekleri yer ve zamanlarn belirlenmesi ve bu yerlerin zenginletirilmesi ya da farkl yerlere ynelmeleri cazip hale getirilebilir. Dier yandan, zamanda younlamay da yine farkl zamanlarda ekici etkinlik, fiyat, ulam kolaylklar ile zlebilir. Ancak yine aratrmann snrl verilerinin, kentin kalabalk olduu dncesinin zaman ve yer olarak nereler olduu konusunda bilgi yetersizdir. Esnafn etik bulunmayan yaklamlarna ilikin bir deerlendirme yaplmas gerekir ise, turizm gelirlerinde ve turist saysndaki d sonucu ekonomik olarak zor durumda olan esnafn, sat yapabilmek iin uygunsuz davranlar (aslma, yksek fiyatta sat ve bir ey satn almayanlara kar kabalk gibi) iine girmesi sz konusu olabilir. Bu aamada, esnafn konuklarn bu durumdan memnun olmadnn geri bildiriminin verilmesi gerekmektedir. Ayrca bu srecin kemiklemesinin getirecei dzeltilmesi zor kayplarn olabilecei bilgilendirmesi yaplmaldr. Bu kayplar, ilk nce konuk ikayetleri, arkasndan olumsuz imaj ve son olarak ta talep d olarak ortaya kabilecek olmasdr. Temizlik konusunda ortaya kan olumsuz durumun zmnde yerel ynetime ve kent sakinlerine grev dmektedir. Temizlik hizmetleri daha iyi verilmeli ve kent sakinlerinin de kenti temiz tutmalar salanmaldr. Turistlerin, Alanya'ya gelmeden nce birok lke ve ehir ziyaret etmi olmalar sayesinde karlatrma yapmalar, beklentilerinin makul olmalarna yol aabilmekte, bu da Alanya'nn turizm kalitesini ykseltmesi ve eksiklerinin gidermesi iin yararl olabilmelidir. Bu nedene turistlerden dzenli aralklarla deerlendirmelerini almak, bunlardan karmlar yapmak ve uygulamak destinasyon kalitesini gelitirmede yararl olabilir. letme ve yerel organizasyonlarca yaplmas gereken; srekli gncellenen, grsel ierii zengin ve kullanm kolay web siteleri oluturmak dorudan pazarlama yolu ile konuklarn Alanyay tercih etmelerini etkileyebilecektir. Anakitlenin yaklak %20sini ocuklar (ocuklarn yalar bilinmemekle birlikte) oluturduu dnlmektedir. Bu oran ocuklara ynelik etkinliklerin, konut ve evre dzenlemelerinin yaplmasn gerekli klmaktadr. 2009 yl Temmuz aynda gsteri yapan talyan sirki bu abalara gzel bir rnek saylabilir. Destinasyon baznda pazarlama ve destinasyon markas oluturmada, Alanyann yntemler gelitirmesi gerekmektedir. Alanyay marka yapma yollar aranmaldr. Bu konuda yararlanlabilecek en temel nokta Alanyann tarihi olabilir. Mitolojide yer alan hikayelerden esinlenilebilir. Ayrca doal gzellikleri, kltr ve spor olanaklar da marka oluturmada ele alnabilir. Kente ulam sorununun olduu ortadadr. Ancak telafisi zor yaplamaya giderken iki kez dnmek gerekmektedir. Her eyden nce bu yatrmn maliyeti, salayaca zaman, evresel alternatiflerinin maliyet ve evresel etkileri karlatrlmal. Bilindii gibi Gazipaaya havaalan yaplmakta ve Alanyaya otuz dk. mesafededir. Antalya zerinden gelenler iin nerilebilecek bir dier alternatif hzl feribot seferleridir. Ortalama iki saat srecek bu yolculuk
237
sresince Alanya ve evresi tantlabilir. Etkinlikler anlatlr. Kltrel ve folklorik gsteriler yaplabilir. Alanya Kalesinde yaplacak dzenli sergi, konser vb. etkinlikler ulusal basnda ve uluslararas basnda yer almas durumunda merak ve ilgi uyandracaktr. Ayrca tatillerini geirmekte olanlar iin iyi zaman geirme olana salayacaktr. Bu amala, Alanya Kalesi olmak zere birok alan deerlendirilmelidir. Denizde yaplmakta olan yapay resifler dal turizmine ilgiyi artrmaktadr. Bu konunun uygun yerlerde ve daha ilgi ekici resifler oluturularak srdrlmesinde yarar vardr. Ancak, eko-sisteme etki dzeyleri hesaplanmaldr. Gda maddeleri satan zincir iletmelerden de olduka ok sayda olduu grlmektedir. Ucuz tatil yapan turistlerin, ucuz fiyat politikalar uygulayan bu iletmeler sayesinde tatilleri daha da ucuza gelmektedir. ok dk miktar kazan iin aba harcanmakta, lkenin kaynaklar grsel, evresel ve retim anlamnda geri dnmsz tketilmektedir. Turizm blgelerinde (turist youn yerlerde) bu tr iletmelerin almas engellenmeli ya da fiyat politikalar gzden geirilmelidir. Aratrmaya katlanlarn zellikle belirttikleri etkinlik golf turizmine katlma istekleridir. Fiziki, evresel ve ekonomik kstlar gz nnde tutularak, golf turizminin gelitirilmesi planlanabilir. Bunun yannda elence amal binicilik tesisleri oluturulabilir. Bir baka etkinlik yama parat, trmanma gibi zel ilgiye hitap edecek ve doal olanaklardan yararlanlarak yaplabilecek turizm eitleri arttrlabilir. letmelerde alanlarnn ve konuklarla iletiim kurmak zorunda olanlarn dil yeterlikleri gelitirilmeli ve tevik edilmelidir. Kentin belirli noktalarna da, konuklarn houna gidecek (ilgisini ekebilecek) mesajlar, duyurular, bilgiler yer almaldr. Kent rgtleri (Sivil Toplum rgtleri, Odalar, Belediye ve Kaymakamlk) turistlerin ilgisini ekecek cretsiz ya da dk cretli etkinlikler (konser, sergi, gsteri ve yresel yemek) sk sk dzenlenmeli turistlere sayg gsterildii, her eyin denilen cret karlnda olmad mesaj verilmelidir. Acentelerin dzenledikleri zellikle gn birlik turlarn birok sorunu olmaktadr. Her eyden nce, sz verilen ya da brorde belirtilen tur her zaman gereklememektedir. Tur sresince yeterli bilgi verilmemektedir. Tura katlan grevlilerin dil bilgileri dk olabilmekte ve iletiim sorunu yaanabilmektedir. O sorunlarn giderilmesi nem tamaktadr. Bunun iin dzenli organizasyonlar oluturulmal. Kent ii ulam aralarnn cretlendirilmesinde, turistlerin zihinlerini kartrmayacak biimde ayrntl tarifeler yazl ve grnr yerde olmaldr. Dier yandan bu ulam aralarnda yer alan mzik alarlarn ne tr mzikler alaca komisyonca kararlatrlarak turistin rahatsz olmayaca dzey ve trde olmasna zen gsterilmelidir. Ayrca, yine kent rgtlerinin belirleyecei duyurular ve bilgilendirmeler bu aralarda bant kayd ile olabilir. zellikle Alanya-Antalya aras transfer otobslerinde grsel ve sesli sunumlar (tantmbilgilendirme) yaplmas destinasyonu tanma ve etkinliklere katlma ilgisi uyandrma asndan yararl olacaktr.
238
Her hangi bir etkinlie (aqua park, sea park gibi) katlan turistler ummadklar koullarla karlamalar sz konusudur. Turistten alnacak geri bildirimler yardm ve yksek dzeyde denetlemelerle bu tr merkezlerin daha memnun edici hizmet vermelerini salayabilir. Sonu olarak Alanya destinasyon kalitesinin gl (yeterli) yanlarnn korunmas ve zayf (yetersiz) yanlarnn gelitirilmesi ile Alanya destinasyon kalitesi glenebilecektir. Bunun devamnda tercih edilen kent olarak ilgi ekecektir. Bylece konuklar ve yre halknn beklentileri karlanm olacaktr. Bu aratrmann desteklenmesi ve gelitirilmesi iin dier destinasyonlar ile Alanya destinasyonu kalite karlatrmalar yaplabilir. Dier yandan Alanyaya gelen turistler (konaklama iletmelerini kullananlar) zerinde, destinasyon kalite alglarn, memnuniyet ve beklentileri zerine geni aratrmalar yaplabilir. Kalite boyutlar iin ayr lekler gelitirilerek her bir boyutun daha derinlemesine incelenmesi salanabilir. Bylece birok konuda daha genellenebilir ve ayrntl yarglara ulalabilir. KAYNAKA Aymankuy,Y. ve Sarolan, M. (2006). Trk Turizmi in nemli Bir Etken Olarak II. Konutlar ve Altnoluk Yresinde Bir Aratrma. II. Ulusal Turizm Sempozyumu, Eirdir. 65-81. Bahar, O. ve Kozak, M. (2005a). Kreselleme Srecinde Uluslararas Turizm ve Rekabet Edebilirlik. Ankara: Detay Yaynclk. Bahar, O. ve Kozak, M. (2005b). Trkiye Turizminin Akdeniz lkeleri ile Rekabet Gc Asndan Karlatrlmas. Anatolia Dergisi Cilt: 16 Say:2 139-152. Buhalis, D. (2000). Marketing The Competitive Destination of The Future. Tourism Management, 25, 623-636. Karasar, N. (1999). Bilimsel Aratrma Yntemi, 9. Basm. Ankara: Nobel Yayn Datm. Kfteolu, F. (1998). Trkiye ve Dnyada Seyahat Endstrisi. Gndem Dergisi. Austos Basks. Kltr ve Turizm Bakanl, http://www.kultur.gov.tr /TR/ Tempdosyalar/ 189566 __ TTStratejisi2023.pdf (eriim 10Ekim 2008). Sekaran, U. (1995). Research Method for Business, Hardcover. Sda, . (2006). Alanyaya (Antalya) Ynelik Avrupal G. III.Lisansst rencileri Kongresi, 25-28 Mays. anakkale, Trkiye, 775-798. Topalolu, C. (2007). Turizm letmelerinde Hizmet Kalitesini Ykseltmenin Bir Yolu Olarak alanlarn Motivasyonu. Hizmet Kalitesi Gmolu, evkinaz ve Di (Editrler), (p. 146-178). Ankara: Detay Yaynclk. Tun, A. ve Uygur, S. (2002). Gney Marmara ve Anadolu (A) Grubu Seyahat Acentelerinin Pazarlama Faaliyetleri Hakknda Ampirik Bir alma. Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi. Say:2, 1-14. Ural, A. ve Kl, ., (2005). Bilimsel Aratrma Sreci. Ankara: Detay Yaynclk. zdemir, G. (2008). Destinasyon Pazarlama. Ankara: Detay Yaynclk. www.unwto.org (eriim, 07.10.2009).
TURZMN TRKYE EKONOMSNDEK YER r.Gr. Diler DEMRTA1 ZET Trkiyede de turizm sektr, gnmze kadar byk bir ilerleme gstererek lkemizin ekonomik sknt iinde bulunduu dnemlerde lke ekonomisi asndan nemli bir rol stlenmitir. Turizm sektrndeki bu gelime Trkiye ekonomisine birok olumlu katk salamtr. almada ele alnan veriler, turizmin gemiten gnmze kadar nemli bir gelime gsterdiini ve lkemiz iin ihmal edilmemesi gereken bir sektr olduunu gstermektedir. Hi kukusuz Trkiye, iklimi, doas ve kltrel yaps ile dnyann esiz lkelerinden birisidir ve turizmin desteklenmesi, lke ekonomisine byk katk salayacaktr. Anahtar Kelimeler: Turizm, Trkiye Ekonomisi, Trkiyede Turizm Sektr GR Gn getike byyen, gelien, globalleen bir sektrdr turizm. Bu yzden turizmin bir lkeye kazandrd ekonomik yararlar tartlmaz bir gerektir. Gerek insanlara istihdam olana salamas, gerekse milli gelire ve demeler dengesine katkda bulunmas nedeniyle her lke iin vazgeilmez bir ekonomik kaynaktr. Gnmzde birok lke, zellikle de gelimekte olan lkeler demeler dengesi bakmndan nemli sorunlar yaamaktadr. Bu sorun genellikle demeler dengesinin nemli miktarlarda aklar vermesi sonucunda olumaktadr. demeler dengesi aklarnn kapatlmasnda temel yol lkenin dsatmnn artrlmasdr. Birok lke turizm sektrn gelitirerek demeler dengesi aklarn kapatmak iin ve ekonomik darboazlara dmemek iin byk aba harcamaktadr. Bu lkelerden birisi de Trkiyedir. Trkiye zellikle son yllarda turizmi nemli lde tevik ederek d turizm gelirlerini artrma ve bu gelirlerle demeler dengesi aklarn kapatma politikas benimsemitir. Benimsemi olduu bu politikada nemli oranda baar salayan Trkiye iin demeler dengesini olumlu etkileyen en nemli kalemlerden birisinin turizm olduu grlmektedir. Turizmin dier bir faydas ise birok kiiye istihdam olana salamasdr. Bugn, turizm sektrnn iinde bulunduumuz kriz dolaysyla her zaman olduundan daha fazla istihdama katlda bulunmas beklenmektedir. Trkiyenin jeopolitik konumu, drt semavi dininin bulutuu bir lke olarak n plana kmas, bununla birlikte rakiplerine gre son derece temiz plaj ve koylara sahip olmas ve drt mevsimin bir arada yaanmas zellikleri nedeniyle adeta bir turizm cenneti grnmndedir. Trkiyenin sahip olduu bu deerleri turizm amal kullanmas, lkemiz ekonomisine nemli katk salayacaktr. Bu almann amac; turizmin Trkiye ekonomisindeki yerini inceleyerek, i turizm ve d turizmin gelitirilebilmesi iin nerilerde bulunmaktr. . TURZM NEDR? Turizm, insanlarn srekli yaadklar yerler dna yaptklar seyahatler ve gittikleri yerlerde spor, elence, dinlenme, eitim ve salk gibi amalarla geici konaklamala
1
ukurova niversitesi Karata Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
240
rndan doan ihtiyalarnn karlanmas ile ilgili faaliyetlerin toplamdr. Bunun yan sra turizm aadaki zellikleri kapsayan geni bir kavramdr. 1. Turizm her eyden nce insanlarn belirli bir sre iin deiik amalarla seyahati ve konaklamay kapsar. 2. Turizm insanlarn kendi konaklama yerleri dnda, srekli yerleim amac gtmemek zere yaptklar seyahat ve geici konaklamay ierir. 3. Turizm para kazanma amac gtmemek zere yaplan seyahat ve geici konaklamalar ierir. 4. Turizm, liberal bir atmosfer iinde yaplan hareketler btndr. 5. Turizm, insanlarn i, merak, din, salk, spor, dinlenme, kltr, aile ziyareti, kongre ve seminerlere katlmak gibi nedenlerle yaptklar seyahatleri ve konaklamalar kapsar. 6. Turizm, insanlarn toplu ya da kiisel ekilde yaptklar seyahatleri kapsar. 7. Turizm, bir yandan seyahatin tekil ettii dinamik eleman, dier yandan gidilen yerde 24 saati veya bir gecelemeyi aan konaklamalarn meydana getirdii statik eleman kapsar. 8. Turizm, ayn zamanda sosyal bir olaydr. 9. Turizm, sadece seyahat veya konaklamadan ibaret bir faaliyet deildir, ayn zamanda endstridir. Turizm her eyden nce ar bir endstridir. Turizm sektr son derece eitli ve byk boyutlu yatrmlarn youn olduu bir sektrdr. Bu yatrmlar genellikle u kategoriler iinde incelenebilir: - Alt Yap Yatrmlar - st Yap Yatrmlar - Tamamlayc Yan Turistik Yatrmlar Bu belirtilen yatrmlar ierii, ortak hedefi ve blnmez bir btn oluturmas turizm sektrne ayn zamanda entegre bir endstri zellii kazandrr. rnein yol olmadan konaklama potansiyelinin yeterli olmasnn anlam yoktur. Bir blgede turizmin gelimesi, a. b. c. d. e. f. g. ve d ticareti canlandrr. naat, mobilya, hediyelik eya gibi sektrlerin gelimesini salar. Ulamn gelimesini salar. Blgeler ve lkeler arasndaki kltr alveriini kolaylatrr. nsanlar birbirine yaknlatrr. Haberleme olanaklarnn gelimesini salar. lke ekonomisine byk lde katkda bulunur (www.ekodialog.com )
TURZMN EKONOMK ETKLER Ekonomi; insanlarn yaayabilmek iin retme, rettiklerini blme biimlerinin ve bu faaliyetlerden doan ilikilerin btndr. Turizm, bo zaman ve tasarrufun nasl kullanlacayla ilgili ekonomik bir kararla balar ve lke ekonomileri zerinde moneter ve reel karakterli etkiler oluturur. Gelimek-
TURZMN TRKYE EKONOMSNDEK YER
241
te olan lkelerde turizm, ekonomik yararll, verimli oluu, kalknma iin gerek duyulan dviz girdisini salamas gibi nedenlerle ekonomik sorunlarn zlmesinde bir k noktas olarak grlmektedir. Turizm, her eyden nce demeler dengesi zerinde nemli etkileri bulunan bir dsatm kalemidir. Bir bakma, lke iinde perakende fiyatlarla yaplan mal ve hizmet dsatm olarak kabul edilebilir. Turizm gelirleri, zellikle d finansman kaynaklarna gereksinim duyan kalknma yolundaki lkeler asndan byk bir neme sahiptir. Bu alana yaplan yatrmlar, oransal olarak ok yksek dzeyde dviz getirisi salar. Otomasyona ve mekanizasyona geme imknlar snrl olan turizm endstrisinde istihdam / yatrm oran da genel olarak yksektir. Turizm ayrca, yaratt uyarc etkiler nedeniyle dolayl olarak da dier kesimlerde istihdam ve gelir dzeylerini ykseltir. Bir ekonomide turizmin gelitirilmesinin aklc nedenleri ve beklenen sonular incelendiinde bu endstrinin ekonomideki rol ve nemi de ortaya kmaktadr. Bu inceleme, bir bakma turizmin ekonomik potansiyelini ve turizm iletmelerinin yatrm ve iletme aamalarnda ulusal ve blgesel ekonomilere salayaca dorudan ve dolayl etkileri ortaya koyacaktr. Ancak, unutulmamas gereken nokta, turizmin ekonomik yararlarnn gerekleebilmesinin hkmetlerin turizm politikalarna ve turizm gelitirme projelerini uygulama ve denetleme yeteneklerine bal olduudur (www.frmtr.com). Turizmin ekonomik fonksiyonlar u ekilde zetlenebilir: 1. Birok gelimekte olan lke asndan turizmin ekici ynlerinden en nemlisi, daha ksa srede ekonomik yararlln gsterebilmesidir. 2. Dier endstrilerle karlatrldnda turizmde verimlilik daha yksektir. 3. Turizmde arpan etkisi nemlidir. Turizm amal yatrmlardaki art ve turizmin etkileri ncelikle blge halkna dorudan yararlar salayacaktr. 4. Turizm endstrisi, renilmesi kolay, yeni ve eitli iler salayarak vasfsz igc iin geni istihdam olanaklar yaratr. 5. Turizmin gelimesi durumunda altyap kullanmnda etkinlik salanr. Mevcut altyapy gelitirmenin ekonomik yaplabilirlii artar. 6. Kalknma iin gerek duyulan dviz girdisini salar. Turizm gelirleri, d lkelerden alnan ekonomik yardmlara gre ok nemli stnlklere sahiptir. Politik ve ekonomik kstlamalardan uzaktr ve herhangi bir bask arac olarak kullanlamaz. 7. Turizm, gelir ve refahn yeniden dalmn salar. Uluslararas turizm hareketlerinin gelimesi, gelimi lkelerden az gelimi ve gelimekte olan lkelere doru bir gelir akmn dourur. 8. Turizm, doal kaynaklarn korunmas ve gelitirilmesi ynnde bir ilginin domasn salar. lkenin turistler asndan ekici zelliklerini arttrmak iin doal kaynaklarn korunmas ve zenginletirilmesi ynnde ulusal almalar younlar. 9. Turizm, gelimekte olan bir lkenin sosyal ve kltrel zenginliklerine dikkatleri ekeceinden geleneksel trenlere, rf ve adetlere, blgesel giysilere ve el sanatlarna yeniden nem verilir (zdemir,1992).
242
TURZMN TRKYE EKONOMSNDEK YER Turistlerin bir lkede yaptklar harcamalar, sektrdeki cretleri ve dier ekonomik alanlardaki gelirleri oluturmaktadr. Turizm sektr, birok faaliyet kollaryla yakn ilikili olduu iin, turizm gelirleri dier birok mal ve hizmetin ihracatndan daha ok olumlu sonular yaratmaktadr. rnein, turizm, otellerde, lokantalarda, kahvehanelerde seyahat acentalarnda, ulatrma alnnda, enliklerde, dinlendirici spor ve faaliyetlerde, zel veya kamu sat yerlerinde, ksacas turistlerin para harcad her yerde alan kiilere belirli gelirler salamaktadr. Trkiyede turizm sektr alannda, planl dneme kadar, belli bir turizm politikas ortaya konmamtr. Baz kurum ve kurulular kendi imkan ve amalar erevesinde yrtmeye almlardr. Planl dnemden sonra ise bu amala kurulan Turizm ve Tantma Bakanl, Trkiye Seyahat Acentalar Birlii (TRSAB), Otelciler Birlii, Turizm Gelitirme Vakf (TUGEV), Trk Tantm Vakf (TTAV), gibi kurulular nemli grevler stlenmilerdir. Turizm, gnmzde dviz girdisini artrc ve istihdam salayc zellikleriyle ulusal ekonomiye katkda bulunan, uluslararas kltrel ve toplumsal iletiimi salayc ve btnletirici etkisi ile dnya barnn korunmasnda byk pay olan bir sektrdr. Trk ekonomisinin de vazgeilmez temel talarndan birisi olan turizm, bugnk d ticaret ana, enflasyona ve isizlie are arayan hkmetlerin nemle zerinde durduu bir konudur. Trkiye, corafi konumu itibari ile eski dnya ktalar olan Asya, Avrupa ve Afrika arasnda doal bir kpr gibidir. Bu nedenledir ki tarihin ilk devirlerinden beri ktalar aras ilikileri byk lde Anadolu topraklar zerinde olmutur. Gler, savalar, istilalar, ticaret yollar ve haberleme iin Anadolu topraklar srekli kullanlm ve birok uygarln beii olmutur. Tm bu uygarlklarn birleimi, bugnk Anadolu kltrnn temelini oluturmutur (Turizm Bakanl Yatrmlar Genel Mdrl,1997:3). Trkiyede turizm sektr alannda, planl dneme kadar, belli bir turizm politikas ortaya konmamtr. Baz kurum ve kurulular kendi imkan ve amalar erevesinde eitli politikalar yrtmeye almlardr. Planl dnemden sonra ise bu amala kurulan Turizm ve Tantma Bakanl, Trkiye Seyahat Acentalar Birlii (TRSAB), Otelciler Birlii, Turizm Gelitirme Vakf (TUGEV), Trk Tantm Vakf (TTAV), gibi kurulular nemli grevler stlenmilerdir. Trkiyede turizm sektr zellikle 1980 ylndan sonra byk bir gelime gstermi ve lkenin ekonomik skntlar yaad dnemlerde byk bir dviz girdisi salayarak d aklarn giderilmesinde, isizliin azaltlmasnda, demeler bilanosunun iyiletirilmesinde nemli bir paya sahip olmutur (mat ve Bahar, 2003). Trkiyeye gelen toplam yabanc turist says, turizm geliri, turist bana harcama, turizmin milli gelir, ihracat ve toplam yatrmlar iindeki pay ile turizm tesis ve saysndaki artlar; turizmin 1980den gnmze ok byk bir gelime kaydettiini ve Trk ekonomisinin en nemli sektrlerinden biri olduunu gstermektedir.
243
1980lerden itibaren Trkiye popler bir turist ekim merkezi halini alm, zellikle 1983-1989 yllar arasnda turist saylar ve turizm gelirleri bakmndan Trk D Turizminin, dier geleneksel turizm gelirlerine gre art oran bir nceki ylla karlatrldnda %127 ile rekor dzeye kmtr. Turizm gelirlerinin GSMH iindeki pay 1980 ylnda %0.6dan 2001 ylnda %6.0ya; bununla beraber turizm gelirlerinin toplam ihracat iindeki pay da ayn dnemlerde %11.2den %32.1e ykselmitir. Tablo 1. Trkiyede Turizm Gelirleri (Milyon $). 2009 4.932
Kaynak: TK, T.C.Kltr ve Turizm Bakanl.
2010 5.042
Tablo 2: Trkiyede Turizm Gelirlerinin GSYH indeki Pay ve hracata Oran. Yllar 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Turizm Gelirlerinin GSYH indeki Pay 6,9 6,6 5,5 5,3 5,0 5,2 Turizm Gelirlerinin hracata Oran 32,1 33,9 28,2 25,2 24,7 19,7
Kaynak: www.turizm.gov.tr .
1980 ylnda Trkiyeye gelen turist says 1.288.060 kii iken bu say gnmzde 26.337.000 kiiye ulamtr. 1980 ylnda elde edilen turizm geliri 326.654 dolar iken 2010 ylnda 5.042.000 dolara ykselmitir. Ayn ekilde 1980 ylnda 253.6 dolar olan turist bana harcama 2007 ylnda 793 dolara ulamtr. Hi kuku yok ki, zellikle gelimekte olan lkelerin pek ou ciddi demeler dengesi aklar ile kar karyadr. Bu lkelerin nemli bir blm, Trkiye de dahil olmak zere, turizmi sz konusu aklarn kapatmak iin bir ara olarak grmektedir. 1980 yl verilerine gre, Trkiyede turizmin d ticaret an kapatma pay %6.5 iken bu oran 2003 ylnda %79.2ye ulamtr (www.tcmb.gov.tr). Trkiye iin turizmin, istihdam oluturduu bilinen bir gerek olmakla beraber, etkisini tam anlamyla belirlemek mmkn deildir. nk turizm, yatrm aamasndan her hizmetin verildii en son aamaya kadar dolaysz ve dolayl ok eitli i olanaklar oluturmaktadr. Dolaysyla da turiste hizmet veren yerlerde, istihdam edilen kiilerin pek ou turizmle ilgisi olmayan ama ayn veya benzer ilerde alan kiilerden ok g ayrt edilebildiinden bu konuda gvenilir bir istatistik ortaya koymak zordur. 1997 yl verilerine gre, dolayl ve dorudan istihdam asndan yaklak 10 Milyon insan bu sektrde almaktadr. Doal olarak turizm belgeli tesislerin artmasyla bu say her geen gn artmtr. Trkiyede II. Dnya Savandan sonra globallemeye paralel olarak, yabanc sermaye giriine lml bakmaya balam ve 1954 ylnda 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Yasasn karmtr (Seyidolu,2001:689). Bu yasann kmasyla beraber 1980
244
ylna kadar turizme ynelik yabanc sermaye miktar 228 dolar iken 1995 itibariyle 14.649 milyon Dolara, firma says 91den 2930a, fiili giriler ise 7.609 milyon Dolara ulamtr. Yabanc sermayenin etkisinin, lke ekonomisi asndan nemli olduu artk bilinen bir gerektir. nk Trkiyede sermayenin yetersiz, kaynaklarn kt, d borlarn da fazla olmas, lkenin yabanc sermaye evrelerinden yksek faizle bor almasn gerektirmektedir. Bu nedenle, Trk ekonomisi asndan turizm kesimine ynelik yabanc sermaye yatrmlar finansmana katks, eitim olanaklarnn salanmas, turistik tesislerin pazarlamas, d talebin arttrlmas, kalifiye insan gc yetersizliinin giderilmesi, lkeye dviz girdisi salamas ve istihdam oluturmas asndan byk nem arz etmektedir. Trkiyede turizm ekonomik bir faaliyet olmasna ramen, bu alanda planlanan yatrmlar 1983l yllara varncaya kadar tm sektrler ierisindeki en dk yatrmlar olmutur. 1983 ylnda karlan 2634 sayl Turizm Tevik Kanunu ile Trkiyede turizm yatrmlarnn teviki artm, alt yap yatrmlarn devletin, styap yatrmlarnn da zel kesimin yapmas ngrlmtr. Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan her yl dzenli olarak yaymlanan Konaklama statistikleri Blteni i turizm konusunda baz bilgiler vermektedir. Konaklama statistikleri (belgeli ve belgesiz iletmeler) verilerine gre 2007 yl ierisinde 24 milyon kii otel, motel, pansiyon ve benzeri mekanlarda konaklam olup, 2007 ylnda yaplan geceleme says 41 milyon, ortalama konaklama sreleri ise 1,7 gn olmutur. lke ierisinde yaplan konaklamalarn yzde 15,5i Trkiye vatandalar tarafndan yaplmtr. Bu veriler herhangi bir tesiste konaklama yapanlara aittir. Fakat Trkiyede i turizm asndan nemli rol oynayan baka bir boyut daha bulunmaktadr. Bu da Trk insannn ikinci konut adn verdiimiz yazlklar, kamu kamplar, inceleme kapsamna girmeyen apart oteller, aile pansiyonlar, adrlar, renci yurtlar gibi ortamlarda da konaklama yapyor olduudur. te yandan tatillerini akraba yannda, yayla ve kaplcalarda, kylerinde, kasabalarnda veya doduklar kentlerde geirenlerin says da olduka fazladr. Bu veriler nda, Trkiyede i turizm aktivitelerine katlanlarn saysnn, nfusun en az yarsna tekabl ettii sylenebilir. Bu dorultuda en az 35 milyonluk bir i turizm pazarndan sz etmek yanl olmayacaktr. Tabii, iletmecilik asndan bu kitlenin ne kadarnn pazar olarak nitelendirilebilecei ayr bir konudur. Bakanlk verilerine bakldnda ise gnmzde Trkiyenin i pazar pay yzde 35, yllk cirosu ise yaklak 7 milyar dolardr. Bugn Trkiyede i turizmi destekleyen faktrler olduu gibi, engelleyen faktrler de bulunmaktadr. Trkiyede i turizmin yeterince gelimemesinin temel nedenlerinden birisi lkedeki gelir dalmnn bozukluudur. Bir dier etken ise tatil kltrnn yeterince gelimemi olmasdr. Turizme katlmada insanlarn yeterince bilinlendirilememi olmalar da nemli etkenlerden birisidir. Bu noktada kamusal politikalar topluma turizm bilincinin kazandrlmasnda belirleyici bir unsur olarak n plana kmaktadr. Trkiyede yaygn eitim temelde Milli Eitim Bakanl tarafndan yrtlmesine karn, Turizm Bakanlnn son yllarda turizm alannda yrtt yaygn eitime ynelik projeleri bulunmaktadr. Kamu kurum ve kurulularnn yneticilerinin, belediye yetkililerinin, turizmle ilgili gnll kurulularn yneticilerinin bilgilendiril-
245
mesini amalayan Blgesel Eitim Seminerleri; Esnaf-Turist likileri Bilgilendirme Seminerleri bunlardan bazlardr. Trkiyede turizme engel oluturan faktrleri yle sralayabiliriz: Seyahat kltrnn olmamas Ekonomik sorunlar (gelirlerin dkl ve tatillerin pahal olmas) Aile bireylerinin yllk izinlerinin farkl dnemlerde olmas Okullarda turizm ve seyahat eitiminin verilmemesi; eitim sisteminin Trkiyenin tarih ve corafyasna merak uyandrmamas Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan i pazara ynelik son geni apl aratrmann 1997 ylnda gerekletirilmi olmas, i pazarn ekonomiye etkisini net bir ekilde ortaya konulmamas kinci konutlarn yaygnlnn, seyahat ve turizm olgusunun endstrilemesinin nnde engel oluturmas turizmin kriz dneminde hatrlanan bir pazar olmas
Trkiyede i turizmi destekleyen faktrleri ise yle sralayabiliriz: Yurtii seyahat pazarnn gelimesi Basn-yayn organlarnn tevik etmesi zin ve bayramlarn fazla olmas Ulatrma imkanlarnn gelitirilmesi. Eitim seviyesinin ykselmesi Seyahat acentalarnn ve tur operatrlerinin yurt ii pazara girmeleri Tketiciye e-mail ve internet imkanlarnn sunulmas Fiyatlarn cazip hale gelmesi ve deme kolaylklar Erken rezervasyonlarda indirim
D turizm hareketlerine baktmzda ise, 1980 ylndan gnmze kadar, hem lkeye gelen turist saysnda hem de turizmin gelirlerinde art gzlenmekle birlikte, 1998 ve 1999 yllarnda bir gerileme sz konusudur. Bunun nedenleri: lkede son yllarda yaanan terr olgusunun belirgin bir rol oynamas, yaanan deprem felaketi, dnya lkelerinde kapitalizmin durgunluk srecinde bulunmas, spanya, Yunanistan ve Portekiz gibi lkelerin fiyatlarda nemli oranda dampinge gitmesi de Trkiyenin sezonluk turizm anlayndan 12 ay turizm stratejisi anlayna gememesi etkin bir rol oynamtr (Demirta,2000:4). Trkiyenin sahip olduu turistik potansiyele karn, dnya genelinde ve zellikle de Akdeniz blgesindeki Pazar pay kktr. Dnya turizminin odak noktalarndan birini oluturan Trkiye, dnya turizminde, gelen turist says ve turizm gelirleri asndan ancak %1.5 - 2 dzeyinde dk bir paya sahiptir. Trkiye kendisine ynelik turizm talebini arttrabilmek ve ekonomik gelimesini tamamlayabilmek iin turizm talep koullarn ok iyi analiz etmek durumundadr (Kktopuzluolu,1991:109).
246
Tablo 3: Trkiyeye Gelen Yabanc Turistlerin Gelir Durumlarna Gre Dalm ( 2008 ) GELR DZEY Dk Gelir Orta Gelir Yksek Gelir
Kaynak: TRSAB.
% 12,78 67,34 19,87
Trkiye Seyahat Acentalar Birlii ( TSAB ) 2008 yl verilerine baktmzda, yabanc turistlerin % 51,4nn otel, motel, pansiyonu, % 24,9unun arkada, akraba evini, % 14,3nn kendi evini % 5inin ise kiralk evi konaklama tr olarak tercih ettikleri grlmektedir. Ayrca yabanc turistlerin Trkiyeye geli nedenlerini sralarsak ilk sray yaknlarn ziyareti, sonra srasyla kltr amal ziyaret, alveri, ticari ilikiler/fuar ve en dk orandaki geli nedeni olarak da toplant, konferans, kurs, seminer olarak sayabiliriz. Trkiye statistik Kurumunun 2010 yl birinci dnemine yapt turizm istatistiklerini incelediimizde, Trkiyeye gelen ziyareti saysnn artmasna karn gelirinin azald tespit edilirken, Trkiyeden yurt dna giden vatandalarn yapt harcamalarn da artt gzlenmektedir. Ocak, ubat ve Mart aylarndan oluan birinci eyrekte turizm geliri, geen yln ayn dnemine gre yzde 2,2 azalarak 2 milyar 413 milyon 524 bin 810 dolar olmutur. Turizm gelirinin 1 milyar 737 milyon 60 bin 723 dolar yabanc ziyaretilerden, 676 milyon 464 bin 87 dolar ise yurt dnda ikamet eden Trklerden elde edilmitir. Ziyaretiler, seyahatlerini kiisel veya paket tur ile gerekletirirken, bu dnemde yaplan harcamalarn 2 milyar 150 milyon 807 bin 753 dolarn kiisel, 262 milyon 717 bin 57 dolarn ise paket turlar oluturmutur. Yabanclarn lkemizde ortalama kal sresi 9 gece, kii ba yaptklar ortalama harcamas ise 559 dolardr. Yurt dnda ikamet eden Trklerin lkemizde ortalama kal sresi 19,5 gece kii ba ortalama harcamas ise bin 48 dolardr. 2010 yl birinci eyrekte Trkiyeden k yapan ziyareti says 3 milyon 752 bin 720 kii olmutur. Bunun 3 milyon 107 bin 494 kiisini yabanclar, 645 bin 226 kiisini ise yurt dnda ikamet eden vatandalar oluturmaktadr. Yurt iinde ikamet edip baka lkeleri ziyaret eden Trklerin harcamalarndan oluan turizm gideri, geen yln ayn dnemine gre yzde 10,4 artarak 989 milyon 925 bin 988 olmutur. Bunun 941 milyon 236 bin 894 dolar kiisel, 48 milyon 689 bin 93 dolarn ise paket tur harcamalar kapsamaktadr. Yurt dn ziyaret eden 1 milyon 294 bin 97 vatandan kii ba ortalama harcamas 765 dolar olarak kaytlara gemitir.
247
Tablo 4: Trkiyeye Gelen Yabanc Ziyaretilerin Balca lkelere Gre Sralamas (Ocak Mays).
Almanya ngiltere Hollanda Fransa Belika talya Avusturya spanya Yunanistan skandinav lkeleri (sve + Danimarka + Norve + Finlandiya) Bulgaristan Romanya AB Toplam Rusya Fed. Ukrayna BDT Toplam ABD Japonya ran srail Dier TOPLAM Kaynak: www.ttyd.org.tr. 2009 1.204.391 514.946 314.086 271.768 140.241 178.597 123.050 96.995 210.582 261.363 515.891 88.986 .084.223 522.077 161.362 .508.160 172.408 53.911 388.837 64.161 .055.842 .327.542 2010 1.259.455 584.719 317.594 272.596 133.200 171.155 114.683 99.619 234.797 275.135 504.643 86.741 .211.869 678.130 168.957 .579.823 179.684 75.501 739.803 72.465 .211.413 .070.558 10 / 09 (%) Deiim 4,57 13,55 1,12 0,30 -5,02 -4,17 -6,80 2,71 11,50 5,27 -2,18 -2,52 3,13 29,89 4,71 4,75 4,22 40,05 90,26 12,94 14,73 10,14
Tablo 5: Trkiyeye Gelen Yabanc Ziyaretilerin Geldikleri Destinasyona Gre Sralamas (Ocak-Mays). 2009 1.834.978 2.565.919 280.790 440.128 100.201 2.105.526 7.327.542 2010 2.242.166 2.402.479 271.971 505.561 106.488 2.541.893 8.070.558 10 / 09 (%) Deiim 22,19 -6,37 -3,14 14,87 6,27 20,72 10,14
Antalya stanbul Izmir Mula Kuadas Dier TOPLAM
Kaynak: www.ttyd.org.tr
248
SONU ve NERLER Trkiyede son yllarda i turizm hareketlerine katlan kii saysnda da nemli artlar gzlenmektedir. Bu arta sebep olan etkenler banda dinsel ve ulusal bayramlar ile ylba tatillerini sayabiliriz. Hafta sonlarnda yaplan gnbirlik yada birka gnlk ksa seyahatler de Trkiyede i turizm hareketlerinin gelimeye ak olduunu gstermektedir. Ancak Trkiyede i turizm anlaynn sosyal turizm kavram ile ilikili olduunu gzard etmemek gerekir. Bu nedenle kamu ve zel sektr kurulularnn almalarna bo zaman ve finansman gibi teknik konularda salayaca kolaylklar ile konaklama iletmeleri ve seyahat acentelerinin i turizme ynelik almalarna daha ok nem vermeleri, i turizm hareketlerinin canlanmasnda byk rol oynayabilir. te yandan turizmin gelitirilmesi ile birlikte i ve d turizmde grlecek talep akmas, Trkiyede daha nce turizme almam alanlarn turizme almalarn salayarak arz artna neden olabilir. Bir yrenin nce i turizme ve ksmen d turizme almas; altyapsnn hazrlanmas, yatak kapasitesinin artmas ve istenilen dzeye getirilmesi ile sz konusu olabilir. ncelikle, i talebin kayd alanlar, uzun dnemde d turizm talebinin de bu alanlara kaymasna yol aar. Bylelikle, i turizmin gelimesi, d turizmin gelimesine basamak oluturmu olur. Dier yandan yerli turistler kendilerine yakn ya da uzak bir blgeye seyahat etmeleri sonucunda hem lkelerini daha iyi tanyacaklar, hem de ekonomik anlamda lkelerinde retilen mallar tketme eiliminde olacaklar. Turizm, hizmet reten bir sektrdr. Bu alandaki baar byk lde hizmetin kalitesine baldr. Hizmetin kalitesi ise, konaklama iletmelerinin ve turistik tesislerin alma baarsna baldr. Bir ekonomik kaynak olan bu iletmeler, nitelikli ynetici ve i grenleriyle baarlarn arttracaklardr. Arz edecekleri hizmetle, turistlerin ihtiyalarn karlayacak ve turizm sektrnn gelimesine katkda bulunacaklardr. Son yllarda yaplan almalarda, Trkiyenin yurt dnda tantlmas iin gerekletirilen harcamalar ile Trkiyenin turizm gelirleri Ve Trkiyeye gelen turist says arasnda olumlu ynde bir iliki olduu ortaya kmtr. Trkiyenin tantlmas noktasnda baar olunabilmesinin en nemli art tantmaya daha fazla kaynak ayrlmas gereidir. Ayrca tantm ile ilgili olarak ok saydaki kurum ve kurulu arasnda koordinasyon salanmas, yurt dnda fiilen faaliyette bulunan havayolu firmalarnn ve seyahat acentalarnn bu konuda n plana kmalar olumlu sonular verecektir. Tantma faaliyetleri yarda kesilmeden tutarl bir ekilde srdrlmelidir. Tantma faaliyetlerinde hedef kitlelere ynelik ksa ve uzun vadeli planlar yaplmaldr Bu planlar sayesinde gelecekteki pazarlarn ve mterilerin ihtiyalar ile ilgili olarak bak as oluturulabilir ve tantm faaliyetlerinden yararl sonular alnr. Sonu olarak; drt eit iklimi, esiz bir doay ve zengin bir kltr barndran Trk turizminin amac, dnya turizm pazarndaki payn daha st seviyelere karmak olmaldr. Turizm gelirlerinin arttrlabilmesi iin turizm sektrne gereken nem verilmeli, doal ve kltrel varlklar korunmal, talebi karlayacak yeterli kaynak salanmal, tantm faaliyetleri planl bir ekilde srdrlmeli, isabetli turizm yatrmlar yaplmaldr.
249
KAYNAKA Akat, ., 1997. Turizm letmecilii, Ekin Kitapevi, Bursa mat, A., Bahar, O., 2003. Turizm Sektrnn Trkiye Ekonomisi indeki Yeri Ve nemi zerine Bir Deerlendirme, Akdeniz ..B.F. Dergisi. Demirta, E., 2000. Trkiye ve Baz Avrupa Birlii lkelerinde Turizm Yatrmlarna Verilen Tevikler, zmir, Ticaret Odas Yayn, Yayn No:80, zmir. z, O., 2005. Turizm Ekonomisi, Turhan Kitapevi, Ankara. Kktopuzluolu, F., 1991. Trkiyeye Olan Turistik Talebin Yapsal Analizi, Turizm Yll, Snai Kalknma Bankas Yayn, Say 40. zdemir, M., 1992. Turizmin Trkiyenin Sosyo-Ekonomik Yapsna Etkileri; s:38-41. Seyidolu, H., 2001. Uluslar aras ktisat, Teori, Politika ve uygulama, Gizem Yaynlar, stanbul. Turizm Bakanl Yatrmlar Genel Mdrl, 1997. Trkiyede Turizm Yatrm Olanaklar ve Yatrm Sreci, Ankara. Yldz, ., 1992. Turizmin Toplum zerine Sosyo-Ekonomik Etkileri, s:48-55, Antalya. www.ekodialog.com www.frmtr.com www.tcmb.gov.tr www.tuik.gov.tr www.turizm.gov.tr www.turizmdebusabah.com www.tursab.org.tr www.ttyd.org.tr
KRESEL EKONOMK KRZN TRK TURZM SEKTRNE ETKLER Yrd. Do. Dr. Aziz BOSTAN1 r. Gr. Dr. Serap RT KELLEC2 r. Gr. Nurcan SKLM3 ZET 2007 ylnn ortalarndan itibaren ilk belirtileri grlen, 2008 ylnda derinleen kresel ekonomik kriz ncelikle finans sektrnde etkisini gstermitir. 2008 ylnda derinleen kresel kriz, dnyada ve Trkiyede reel sektr krizine dnmtr. almann amac, dnyay ve beraberinde Trkiyeyi de etkisi altna alan kresel krizin Trk turizm sektrne olan yansmalarn ortaya koyabilmektir. Kresel krizin temelinde ABDde konut piyasasnda Mortgage uygulamasnn ortaya kard olumsuzluklar yer almaktadr. zellikle finans sektr bata olmak zere tarm, sanayi, turizm gibi sektrler de krizin etkilerinden payn almtr. almada krizin turizm sektrne etkileri tartlacaktr. Dnyada en hzl byyen sektrlerden birisi olma zellii tayan turizm sektr, dviz girdisini artrc ve istihdam salayc zellikleriyle ulusal ekonomiye katkda bulunan nemli bir sektrdr. Kresel krizin derinletii 2008 ylnda turist says ve turizm gelirlerinde bir olumsuzluk yaanmamasna ramen ortalama harcama asndan ayn eyi sylemek mmkn deildir. Anahtar Kelimeler : Kresel Kriz, Turizm Sektr, Trkiye GR Kresel kriz, ABDde 2006 ylnn ikinci yarsnda balam ve tm dnyay etkisine almtr. 1929 byk ekonomik bunalmndan sonra gelen tarihin en byk ekonomik krizi olmutur. 2000-2002 yllar arasnda ABDde yaanan ekonomik durgunluun almas iin uygulanan maliye politikalar uygulamalar kresel krize giden yolun balangcn oluturmutur. Uygulanan politikalar kapsamnda ABD Merkez Bankas (FED), ABD ekonomisini canl tutmak ve devlet borlarn arttrmamak iin dk faiz politikas uygulamtr. Bu politikalar ile birlikte ar ve kontrolsz bir rekabet iine girilmi ve ABDnde dk gelir dzeylerindeki kiilerin dahi borlanmas cazip hale getirilmitir. Nihayetinde bu sre, kresel krizin olumasna yol am ve tm dnya bu krizden etkilenmitir. lkelerin retim yaps, byme oranlar, fiyat istikrar, istihdam yaps, demeler dengesi gibi deikenler kresel krizden etkilenerek lkelerin ekonomik performanslarn drmektedir. Dolaysyla ekonomide sektrlerin krizlerden etkilenmeleri kanlmazdr. Turizm sektr de talep esnekliinin yksek olduu bir sektr olma zelliinden dolay krizden etkilenmitir. Bu almann temel amac, kresel krizin Trk turizm sektr zerine etkilerini incelemektir. Bu balamda, almann ilk ksmnda kriz kavram ve 2008 kresel krizi hakknda bilgi verilmitir. Daha sonra, kresel krizin dnya ve Trkiye Ekonomisi zerindeki makro ekonomik etkileri incelenmitir.
1 2
Adnan Menderes niversitesi, Nazilli BF ktisat Blm Adnan Menderes niversitesi, Karacasu Memnune nci MYO 3 Adnan Menderes niversitesi, Karacasu Memnune nci MYO
KRESEL EKONOMK KRZN TRK TURZM SEKTRNE ETKLER
251
almann son ksmnda ise, kresel krizin etkileri turizm sektr asndan deerlendirilmitir. 1.KRZ KAVRAMI VE 2008 KRESEL EKONOMK KRZ Kriz kavram, olaanst istenmeyen koullarn olutuu ve olaan kabul edilen faaliyetlerin yaplmasn engelleyen nemli bir nokta olarak ifade edilmektedir (Soysal vd, 2009: 429). Ekonomik anlamda kriz, piyasada bulunan mallarda, hizmetlerde, bu mal ve hizmetlerin retiminde kullanlan retim faktrleri ile farkl piyasalarda oluan fiyatlarda meydana gelen ekonomik faaliyetlere gre normal olmayan ar dalgalanmalar olarak tanmlanmaktadr (Altuntepe, 2009; 134). 1990lar boyunca yaanan kriz deneyimleri, 1980lerin ikinci yarsndan itibaren hzlanan finansal liberalizasyonun hem krizlerin oluma, hem de yaylma riskini artrma ynnde nemli rol oynadn gstermitir. Bu dnemde birok lkede uygulamaya konan eitli finansal serbestletirme programlar sonucu finansal denetim azalm, finansal denetim birimleri, merkez bankalar dna tanmtr. Bu finansal serbestlik ortam, finansal sektrn reel ekonomiden ok daha hzl gelimesini salamtr. Finansal aktivite ve aralardaki eitlilik ok artmasna karn yeni finansal aralar ve ierdikleri riskleri deerlendirebilecek teknik kapasite oluturulamamtr. Ayrca bu dnemde piyasalarn ve finansal kurumlarn uluslararas niteliinin hzla artmas ulusal merkez bankalarnn bankalar ve finansal kurulular zerindeki yaptrm gcn nemli lde zayflatmtr. Bu durum finansal piyasalarda genel krlganln artmasna katkda bulunmutur (zkan, 2009: 2). ABDde 2007 ylnn yaz aynda ortaya kan kriz, ABDnin en byk yatrm bankalarndan biri olan ve 158 yllk bir gemie sahip bulunan Lehman Brothersin ok yksek dzeye kan borlarn deyememesine bal olarak 2008 ylnn Eyll aynda iflasn aklamasyla tm dnyay etkisi altna almtr. Ortaya kan bu kriz ekonomistler tarafndan 1929 Byk Buhranndan sonra, dnyann yaad en byk kriz olarak kabul edilmektedir (Altuntepe, 2009: 133). Uluslararas finansal piyasalarda 2007 ylndan balayarak devam eden gelimeler ve birok lkede finans kurumlarnn iflas etmesi, finansal kurumlara olan gvenin ok azalmasna neden olmutur. Finansal kriz ncelikle gelimi lkelerde ortaya kmtr. Ancak, Kasm 2008 ortalarndan itibaren birok gelimekte olan lke borsalarnda da ciddi deer kayplar olmu, lke paralar deer yitirmitir. Bunun yannda tahviller ve ticari bonolarda risk primleri artmas sz konusu olmutur. Ayrca, bu lkelere olan yabanc sermaye akmlarnn ve banka borlanmalarnn nemli oranda dmesi grlmtr. Yksek riskli ipotek kredilerinden kaynaklanan krizle birlikte tm dnyada isizlik oranlar ykselmitir. Konut fiyatlarnn dmesi, teminatlarn deerinin dmesine neden olmu; hanehalk servetini ve dolaysyla tketici talebini drmtr. 2007 ylnda finansal sektrde yaanan sorunlara bal olarak global byme nemli lde azalmtr. Finansal piyasalardaki krlganln devam etmesi reel sektr ile finansal sektr arasnda ban kopmasna, finansal sektrde yaanan sorunlarn reel sektre de yansmas ile 2008 ylnda dnya ekonomisinde byme yavalamtr. zellikle gelimi lkelerde grlen yavalama gelimekte olan lkelerin byme
252
hzlarnda da bir miktar de neden olmutur. Bu nedenle birok gelimekte olan lke durgunluk yaamaktadr (Erdnmez, 2009: 85-88). 2. 2008 KRESEL EKONOMK KRZN TRKYE VE DNYA EKONOMS ZERNDEK MAKRO EKONOMK ETKLER 2008 ylnda ABDde Mortgage kredileri ile patlak veren kriz Trkiyeyi de etkisi altna almtr. Finans sektrnde balayp oradan da reel sektre sramtr. Aada kresel krizin makro ekonomik etkileri milli gelir, istihdam, enflasyon ve ihracat baznda incelenmitir. 2.1. Milli Gelir zerine Etkisi Finansal krizin, reel krize dnmesiyle birlikte, ABD ve Avrupann gelimi lkelerinde byme oranlarnda nemli dler olmutur. Tablo 1de baz lkelerdeki byme oranlar verilmektedir.
Kaynak: Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD) Economic Outlook No: 87, May 2010, www.oecd.org
Tablo 1 incelendiinde, kresel krizin byme oranlar zerindeki etkisinin 2008 yl ve zellikle 2009 ylnda hissedildii grlmektedir. Tablo 1e gre, ABDde byme orannn 2007 ylnda %2,1, 2008 ylnda % 0,4 ve 2009da - %2,4 olarak gerekletii grlmektedir. Euro alanndaki lkelerin ortalamas olarak 2007 ylnda %2,7 olan byme oran ise 2008de %0,5 ve 2009da - % 4,1 olarak grlmektedir. zellikle, lkelerin gelirlerinin azalmasna bal olarak d rnlerine olan talep azalacaktr. hracata dayal sektrlerdeki retim daralmas, byme oranlarnn dlerinde nemli etken olmutur. Trkiyenin byme oran incelendiinde de, 2005 ylnda %8,4 olan byme oran, 2006da %6,9a, 2007de %4,7ye ve 2008 ylnda %0,7ye geriledii grlmektedir. 2009 ylnda ise negatif byme yaanmtr. 2.2. stihdam zerine Etkisi Kresel krizin derinlemesi ile birlikte yurt d fonlara eriim zorlamtr. Bu nedenle mali piyasalarda balayan krizin reel sektre yaylmas ile de yurt ii mallara olan d talep azalmtr. Bu durum retimin daralmasna ve gelirlerin azalmasna yol amtr.
253
retimdeki daralmann sonucu olarak tm lkelerde isizlik oranlar da hzla ykselmitir.
ABDde 2007 ylnda isizlik oran %4,9 iken 2008de %7,2 ve 2009da %10a ykselmitir. 2009 ylnda isizlik oranlar Fransada %9,1, Almanyada %7,4, spanyada %18 ve Euro blgesinde %9,4 olarak gereklemitir. Trkiyede ise, son yllarda %10 civarnda gerekleen isizlik oran, 2009 ylnda yaklak %14 olarak gereklemitir. 2.3. Enflasyon zerine Etkisi 2007-2008 ylnda ABD ve Dnyada fiyatlar genel dzeyinde ykselmeler grlmtr. Bu dnemde zellikle petrol ve gda fiyatlarnda ykselmeler ekonomilerde enflasyona neden olmutur.
ABDde TFE, 2007 ylnda %2,9dan 2008 ylnda % 3,8e ykselmitir. zellikle 2008 ylnda birok lkede tketici fiyat endeksinde artlar yaanmtr. rnein tal-
254
yada TFE 2007de %2 iken 2008de %3,5e ykselmitir. Trkiyede de 2007 ylnda %8,8 olarak gerekleen TFE, 2008 ylnda ift haneli rakamlara km ve %10,4 olarak gereklemitir. 2009 ylnda ise hem Trkiyede hem de tablo 3de grld zere birok gelimi ekonomide TFEde dler yaanmtr. Hatta baz lkelerde talep daralmas sonucu sre deflasyonist srece dnmtr. 2.4. hracat zerine Etkisi Kresel kriz, milli gelir, istihdam ve enflasyon yannda ihracat zerinde de nemli sonular ortaya karmtr. zellikle 2009 ylnda lkelerin ihracat hacimlerinde ciddi dler yaanmtr. Tablo 4de baz lkelere ait ihracat miktarndaki bir nceki yla gre deiimler grlmektedir.
Kaynak: Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD) Economic Outlook No: 87, May 2010, www.oecd.org Yukardaki tablo incelendiinde, Kanada, Fransa, talya ve spanyada 2008 ylnda grlen negatif durum, 2009 ylnda tm lkelere yaylmtr. 2009 ylnda ihracat miktarnda, ABDde %9,6lk bir azalma yaanmtr. Bu durum, Almanyada %14,2, talyada %19,1 ve ngilterede %10,6 olarak gereklemitir. Trkiyede son dnemlerde yakalad yksek ihracat rakamlarn krizin etkisiyle drmtr. 2008 ylnda %2,7lik bir art salayabilmesine ramen, 2009 ylnda %5,4lk bir daralma yaamtr. 3. 2008 KRESEL KRZN TURZM SEKTRNE ETKLER Kresel kriz lkelerin makro ekonomik deikenlerinde olumsuzluklar yaratmtr. ncelikle finans sektrnde balayan kriz dier sektrlere de etkisini hissettirmitir. Tarm ve sanayi sektrlerinin yannda turizm sektr de talep daralmas, tketim harcamalarnn azalmas, tasarruflarn erimesi nedeniyle krizden etkilenen sektrlerden olmutur. Genel anlamda turizmde kriz, turizmle ilgili iletmelerin olaan faaliyetlerini tehdit eden, turistik blgenin gvenli olmad izlenimini yaratan, turistleri yrenin turistik ekicilikleri ve rahatl konusunda olumsuz etkileyen olaylar olarak tanmlanmaktadr. Ayrca blgeye ynelik turizm talebinin ve harcamalarnn azalmas nedeniyle yresel
255
turizm iletmelerinin faaliyetlerini yerine getirememeleri ya da varlklarn srdrememeleri, blgesel ekonomik ve turizm talebinin azalmasna neden olan olaylar da kriz olarak tanmlanmaktadr (Yldz ve Durgun, 2010: 7). Krizler, turizm sektr gibi talep esneklii byk olan sektrlerde daha ok grlmektedir. Talebin esnek oluu, turizmi krizlerin olumsuz yansmalarnn en fazla grld sektrlerden birisi haline getirmektedir (Kkaltan, www.turizminsesi.com). Turizm sektr bu zellii ile dnyann herhangi bir blgesinde meydana gelen bir olaydan bile etkilenmektedir (Bilgin, www.turizmgazetesi.com). Ayrca turizm sektrnn dnya apnda faaliyet gsteren sektrler arasnda yer almasndan dolay turizm iletmelerinin eitli kresel risklerle kar karya kalmas kanlmaz bir durum haline gelmitir. Bu riskler, turizm iletmelerinin faaliyetlerini engellemekte ve hatta politik, ekonomik, sosyal ve lkelerdeki teknolojik deiimler asndan tedbirsizlikler meydana getirmekte ve mevcut durumun karmak bir hal almasna neden olmaktadr. Bu risk ve belirsizlik ortamlar ise, turizm iletmelerinin hassas bir yapya sahip olmalar nedeniyle ok rahat krizlere dnebilmekte ve turizm iletmelerinin faaliyetlerini tehdit eder hale gelebilmektedir (ztrk ve Trkmen, 2005: 172, 173). Kriz ortamlar bankalarn kredi musluunu kapatmas veya kapatmadan finansman maliyetlerini artrmas, turizmcinin yeni yatrmlara ynelmesini zorlatrmaktadr. Bu durumda mikro bazda, turist de gelirinin deceini varsayarak tatil planlarn iptal etmekte veya ertelemektedir (Demir, www.turizmgazetesi.com). 3.1. 2008 Kresel Krizin Dnya Turizmine Etkisi 2008 kresel krizin dnya turizmine etkilerini ortaya koymak asndan turist saysna bakldnda uluslararas turist saysnn 1990 ylnda 438 milyon kiiyken, %110,5 artarak 2008 ylnda 922 milyon kiiye ulat grlmektedir. Uluslar aras turizm gelirleri ise 1990 ylnda 264 milyar Dolardan %257,6 artla 2008 ylnda 944 milyar Dolara ykselmitir. Bugn gelinen noktada bir hizmet sektr olarak turizm, dnya mal ve hizmet ihracatnn da % 30dan fazlasn oluturmaktadr (Bahar ve Balmumcu, 2010: 6). Dnya Ticaret rgtnn (WTO) tahminlerine gre 2020 ylnda yllk 1,6 milyar turist uluslar aras seyahate katlacak ve yllk ortalama 2,2 trilyon dolardan daha fazla harcama yapacaktr (eken, 2004: 6).
Kaynak: Bahar ve Balmumcu, 2010: 6. Tablo 5deki rakamlara bakldnda krizin derinletii 2008 ylnda turizm sektrnde turist says ve turizm gelirleri asndan 2007 ylna gre srasyla % 2 ve % 10,1lik
256
bir byme yaanmtr. 2008 ylnda art yaanmakla birlikte bu oranlarn 2007 ylndaki art oranlarndan daha dk olduu grlmektedir. 2009 ylnda ise, hem turist saysnda hem de turizm gelirlerinde bir dme olduu grlmektedir. 2009 ylnda turist saysnda %4 ve turizm gelirlerinde %6 azalma meydana gelmitir. Dnya Turizm rgtnn (UNWTO) 2010 verilerine gre, 2010 ylnn ilk drt aynda dnya turizminin %7 bym ve toplam 258 milyon kiinin seyahat etmitir. 2009 ylnn ayn dneminde ise bu say 242 milyon kii olarak gereklemitir (http://www.turizmdebusabah.com). UNWTOn verilerine gre, turizmde en byk sramay yapan blge Ortadou olmutur. Ortadou turizmi ilk 4 aylk dnemde % 33 byrken onu % 12 ile Asya-Pasifik, % 7 ile Afrika, %6 ile Amerika takip etmitir. Avrupada ise % 0,3lk byme olduu kaydedilmitir (http://www.turizmdebusabah.com). Tablo 6da ise, Dnya Turizm ve Seyahat Konseyinin (UNWTTC) 13 Ekim 2009 tarihli baz lkelerin ziyareti saylarndaki deiimi aylar itibariyle gsteren almas yer almaktadr. Bu almaya gre 2009 ylnn Ocak ayna gre en fazla azal gsteren lke %25,3 ile Japonya olmutur. Japonyay srasyla % 14.7 ile Tayland, % 14.5 ile Yunanistan, % 10.5 ile Slovakya izlemektedir. Trkiye ise ziyareti saysnda Ocak ayna gre % 0,9 byme kaydetmitir. Ziyareti saysnda art olan dier lkeler ise %38,4 ile Kiribati ve % 36,5 ile Vanuatu olmutur.
Kaynak: UNWTTC, Update of Monthly Tourism Indicators, 13 October 2009 Blgesel adan ziyareti says incelendiinde Avrupann %5,7, Amerikann % 8,3, Orta Dounun % 6,7, Afrikann % 3,9, Asya-Pasifik lkelerinin % 4,3 azal gsterdii grlmektedir. Dnya genelinde ise ziyareti says %-5,7 azal gstermitir.
257
3.2. 2008 Kresel Krizin Trk Turizmine Etkisi Trkiye 1980 ylndan sonra turizm sektrnde nemli atlmlar gerekletirmitir. 1980den sonra turizm Trkiye ekonomisinde en gzde alt sektrlerden birisi haline gelmitir (Akta, 2005: 165). Trkiye ekonomisi iin bu denli nemli olan ve belki de tm sektrler iinde en rekabeti sektr olan turizmin yaanan kresel krizden dier lke ve blgelerin tersine ok olumsuz bir ekilde etkilendiini sylemek zordur (Bahar ve Balmumcu, 2010: 9). 2008 Krizinin Trkiye turizmine etkilerini daha ak grebilmek iin istatistiklere bakmak gerekmektedir. Bu konuda baklacak istatistiklerden biri turist says ve turist harcamalarndaki deimelerdir.
Kaynak: Trkiye Seyahat Acenteleri Birlii, www.tursab.org.tr Tablo 7ye bakldnda lkeye gelen turist saysnda bir gerileme olmad anlalmaktadr. Turist saysnda 2005 ylna kadar art, 2006 ylnda bir d yaanm, 2007 ylndan itibaren tekrar ykseli yaanmtr. Fakat turist harcamalarnda ayn pozitif gelimeyi grmek mmkn deildir. Turist harcamalar 2005 ylna kadar art gstermi, 2006 ylnda dm, 2007 ylndan sonra tekrar art gstermitir. Krizin balad 2008 ylnda tekrar art grlmektedir. Fakat krizin etkilerinin hissedildii 2009 ylnda turist harcamas tekrar dmtr. Krizin turizme etkisini daha net olarak grmemize yarayacak bir baka istatistik ise, turizm gelirlerinin ihracat gelirleri ile gayri safi yurtii hasla iindeki pay ve turizm giderlerinin ithalat giderleri iindeki paydr.
258
Kaynak: Kltr ve Turizm Bakanl, www.kultur.gov.tr, (Eriim Tarihi: 15.06.2010) Tablodan da grld zere turizm gelirlerinin GSMH iindeki pay 2001 ylnda % 5,1 iken 2007 ylna kadar d trendi izleyerek % 2,8e dmtr. Ancak 2008 ylndan sonra art gstermitir. hracat gelirleri iindeki pay ise 2000 ylnda %27,5 iken 2008 ylna kadar azalarak %16,6 olarak gereklemitir. 2009 ylnda ise %20,8e ykselmitir. Turizm gelirlerinin ithalat giderleri iindeki payna bakldnda ise 2009 ylnda azal yaand grlmektedir. Bu artn altnda yatan neden ise ihracat gelirleri ve ithalat giderlerinde yaanan arttr.
Kaynak: Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB), Trkiye Turizm Yatrmclar Dernei (TTYD) ve Kltr ve Turizm Bakanl verileri kullanlarak tarafmzdan hazrlanmtr. Tablo 9da, turizm gelirleri TCMBnin yllk ortalama dolar kuru kullanlarak TLye evrilmitir. Tablodan da grld zere, TL baznda 2003 ylnda yaklak 20 milyar TL olan turizm gelirimiz, 2009 ylnda yaklak 33 milyar TLye ykselmitir. Bu art cari gelirlerdeki art olup, nominaldir ve enflasyondan arndrlmamtr. Cari fiyatlarla turizm gelirindeki art oranlar incelendiinde 2007 ylnda bir nceki yla gre %0,26 orannda bir azalma yaand grlmektedir. 2008 ylnda %17,82 ve 2009 ylnda ise %16,32 orannda bir nceki yla gre cari fiyatlarla turizm gelirlerinde art sz konusudur. Ancak bu artn bir ksm yaanan fiyat artlarnn bir sonucudur. Bu nok-
259
tada yaanan artn ne kadarnn hizmet retimi sonucunda olduunu sabit fiyatlarla turizm gelirindeki deimeye bakarak sylememiz gerekmektedir. Nominal turizm gelirlerimiz, yllar itibariyle TFE kullanlarak reel rakamlara tanmtr. Tablodan da grld zere, 2007 ylnda sabit fiyatlarla bir nceki yla turizm gelirleri %-8,31 orannda azalmtr. 2008 ve 2009 yllar incelendiinde ise bir nceki yla gre srasyla %7,11 ve %9,23 orannda bir art yaand grlmtr. Cari fiyatlar ve sabit fiyatlarla turizm gelirlerindeki deiim arasndaki fark enflasyon orann yanstmaktadr. zellikle 2009 ylndaki enflasyon oranlarndaki azalla birlikte sabit fiyatlarla turizm gelirlerindeki art dikkat ekmektedir. Bu durum turizm sektrnn ekonomideki dier sektrler kadar krizden etkilenmediini gstermektedir. Bu artn nedenleri arasnda lkenin turistik ekicilii, turistik rnlerin eitlilii ve uygun fiyatlar, ayn zamanda turizm sektr bnyesindeki iletmelere uygulanan vergi indirimleri ve tevikler gibi avantajlar saylabilir. Bununla birlikte, krizin turizm sektr zerindeki etkilerinin net olarak grlebilecei bir baka istatistik ise turistlerin ortalama harcamasdr. Aada tablo 10 incelendiinde, turistlerin yaptklar ortalama harcama rakamlar grlmektedir.
Kaynak: Kltr ve Turizm Bakanl, www.kultur.gov.tr, 15.06.2010. * 6 aylk geici veriler (Ocak-Haziran) Ortalama harcama 2001 ylnda 748 dolar iken 2008 ylnda 709 dolara dmtr. Krizin etkilerinin daha net hissedildii 2009 ylnda ise 664 dolara dmtr. 2010 yl ilk alt aylk verilere gre ise ortalama harcama 575 dolardr. Turizm gelirlerinde ve turist saysnda her ne kadar art grlse de ortalama harcamann dmesi krizden turizm sektrnn olumsuz etkilendiini aka ortaya koymaktadr. Sonu 2008 kresel krizi, 1929 bunalmndan sonra, tm dnyay etkisi altna alan yzyln ikinci en byk ekonomik krizidir. Dnyadaki irili ufakl birok lke krizden etkilen-
260
mi ve krizin verecei zararlar en aza indirmek amacyla para ve maliye politikalar araclyla finansal sistemlerine likidite enjekte etmilerdir. Kresel kriz, finans sektrnde balam daha sonra ise reel sektre sramtr. Dnyada yaanan talep daralmas, tketim harcamalarnn azalmas birok sektr yannda turizm sektrn de olumsuz etkilemitir. 2009 ylnda dnyadaki turizm hareketlerine bakldnda turist says ve turizm gelirlerinde azalma yaand grlmektedir. almada krizin Trk turizm sektrne etkileri aratrlmtr. 2009 yl Trk turizminin gelen turist says ve turizm gelirleri asndan artlarla kapand bir yl olmutur. Bunun nedenleri arasnda lke turizminde uygulanan her ey dahil sisteminin cazibesi, turistik rn eitlilii, uygulanan dk fiyat politikalar ve devletin uygulam olduu vergi indirimleri gibi etkenler saylabilir. Ancak yaplan alma gstermektedir ki turistlerin yapm olduklar ortalama harcama artmam aksine azalmtr. Bu da gelen turist saysndaki arta ramen ortalama olarak turistlerin daha az harcama eiliminde olduunu gstermektedir. Turistlerin ortalama harcamalarndaki azaln nedeni olarak her ey dahil sistemi gsterilebilir. Sistem, ulam, konaklama, yeme-ime gibi faktrleri iinde barndran tek bir paket olarak sunulmaktadr. Gelen turist her trl harcamay kald tesis iinde dk fiyatlarla yapmakta tesis dnda herhangi bir harcama yapmamaktadr. Bu da ortalama harcamay drmektedir. Bu nedenle lkeye gelen turist profilinin zenginletirilmesi gerekmektedir. Ayrca kriz dnemlerinde turizm sektrne yaplan yatrmlarn artrlmasnn sektr ve lke ekonomisi asndan faydal olaca dnlmektedir. Turistik iletmelerin turistik rn eitliliini artrp mteri memnuniyetine daha fazla nem vermeleri gerekmektedir. KAYNAKA AKTA Cengiz (2005), Trkiyenin Turizm Gelirini Etkileyen Deikenler in En Uygun Regresyon Denkleminin Belirlenmesi Dou niversitesi Dergisi, Cilt 6, Say 2. ALTUNTEPE Nihat (2009), 2008 Kresel Krizinin lkelerin stihdam Yaps zerine Etkilerinin Dinamik Bir Analizi SD Vizyoner Dergisi, Cilt 1, Say 1. BAHAR Ozan ve zgr Balmumcu (2010), 2008 Kresel Mali Krizinin Turizm Sektrne Yansmalar Disiplinleraras Turizm Aratrmalar Kongresi 28 Mays 2010 Cuma. BLGN brahim ,Turizm in Salam Bir Kriz zm Planmz Var M? www.turizmgazetesi.com/articles/article.aspx?id=46870 (Eriim Tarihi: 27.06.2010). EKEN Hseyin (2004), Kreselleme Eilimlerinin Uluslararas Turizm Hareketlerine Etkisi ve Trkiye Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 12. DEMR mer, Kresel Krizin Turizme Etkisi ve 2009da zlenmesi Gereken Politikalar www.turizmgazetesi.com/articles/article.aspx?id=45440 (Eriim Tarihi: 27.06.2010). ERDNMEZ, Pelin Ataman (2009), Kresel Kriz ve lkeler Tarafndan Alnan nlemler Kronolojisi, Bankaclar Dergisi, Say 68.
261
KKALTAN Gl, Krizin Trkiye Turizmine Etkisi www.turizminsesi.com/yazi/krizin-turkiye-turizmine-etkileri-35.htm (Eriim Tarihi: 27.06.2010). OECD Economic Outlook No: 87, May 2010, www.oecd.org ZKAN Glin, (2008), Kresel Mali Kriz: Makro Ekonomik Bir Yaklam BDDK 8. Kurulu Yl Dnm Konferans, Kresel ve Ulusal Finansal Sistemde Yeni Mimari Araylar, 29 Austos 2008, stanbul. ZTRK Yksel ve Fatih Trkmen (2005), Turizm letmelerinin Krizlerden Etkilenme Dzeylerine likin Bir Aratrma Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 8, Say 14. SOYSAL Abdullah, H. Alpay Karasoy ve Sedat Alc (2009), KOBlerde Kriz Ynetimi: K.Marata Tekstil Sektrndeki KOBlerde Bir Uygulama Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 21. T.C. Kltr ve Turizm Bakanl http://www.kultur.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF39 48C44161D1F3EAC33ECC96EA79FF5C (Eriim Tarihi: 15/06/2010). T.C. Kltr ve Turizm Bakanl http://www.kultur.gov.trTRGenelBelgeGoster.aspxF6E10F8892433CFF3948 C44161D1F3EAC33ECC96EA79FF5C (Eriim Tarihi: 15/06/2010). Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, (TCMB), www.tcmb.gov.tr (Eriim Tarihi: 16.07.2010). Trkiye Seyahat Acentalar Birlii http://www.tursab.org.tr/content/turkish/istatistikler/gostergeler/63TSTG.as p (Eriim Tarihi:14.06.2010). Trkiye Turizm Yatrmclar Dernei http://www.ttyd.org.tr/tr/page.aspx?id=1655 (Eriim Tarihi: 07.07.2010). UNWTTC, Update of Monthly Tourism Indicators, 13October 2009 http://www.wttc.org/download.php?file=http://www.wttc.org/bin/file/origina l_file/monthlyupdate_oct09.ppt (Eriim Tarihi: 12.07.2010). YILDIZ Zafer VE Yldz DURGUN (2010), 2008 Kresel Ekonomik Krizi Ve Turizm Sektr zerine Etkileri SD Vizyoner Dergisi, Cilt 2, Say 1. http://www.turizmdebusabah.com/HaberPrint~haberNo~52466.htm,(Eriim Tarihi: 30.06.2010).
YYECEK ECEK LETME YNETCLERNN LDERLK TPLERNE BAKI AILARININ BELRLENMESNE YNELK BR ARATIRMA Do. Dr. Mehmet SARIIIK1 Osman TAAR2 Aydn NAL3 ZET Son yllarda byyen ve srekli deien kresel rekabet koullar, iletme yneticilerinin d evreyle birlikte iletme ierisindeki sorumluluunu da arttrmaktadr. Bu sorumluluk, mcadele edilmesi gereken konularn saysn ve nem derecelerini de ykseltmektedir. Hizmet endstrisinin nemli bir paras olan yiyecek-iecek sektr de blgesel, ulusal ve uluslararas rekabetten nemli lde etkilenmektedir. Bu almann temel amac, yiyecek-iecek iletmeleri yneticilerinin liderlik tiplerine ynelik bak alarnn tespit edilmesidir. Bu amala almada anket teknii ile veri salanmas iin, Leadership Style Survey lei kullanlmtr. alma iki ana blmden olumaktadr. lk blmde konuya ilikin literatr taramas yaplm, ikinci blmde ise aratrma iin elde edilen verilerin analizi yaplmtr. Aratrma, Marmara Blgesinde faaliyet gsteren (Bursa, Eskiehir, Bilecik, Kocaeli, Sakarya, Dzce, Bolu, Yalova) Kltr ve Turizm Bakanl Belgeli 181 yiyecek-iecek iletme yneticisi ile gerekletirilmitir. Aratrma ubat 2010- Haziran 2010 tarihleri arasnda gerekletirilmitir.Aratrmann sonucunda, katlmclarn cinsiyet, ya, eitim durumu gibi demografik zellikleri ile otokratik ve demokratik liderlik tiplerine ilikin yaklamlar arasnda anlaml farkllklar saptanm, serbestiyeti liderlik tipi ile ilgili alglamalarnda ise anlaml bir farkllk bulunamamtr. Anahtar Kelimeler: Lider, Liderlik, Ynetici, Yiyecek-iecek letmeleri GR Liderlerin nemi; zellikle bir kriz ortamnda veya byk bir deiim evresi srasnda daha belirgin bir ekilde anlalmaktadr. alanlar byle zamanlarda kendilerine yol gsterebilecek, kriz gibi dnemlerin almasnda insanlar motive edebilecek ve yeteneklerini n plana karabilecek liderler aramaktadr (Bege, 1999:1). Kotter, almasnda liderlik zelliinin yneticilere dzen ve tutarllk getireceinin ve deiimle birlikte rgte yardmc olacan belirtmektedir (Milner ve Joyce, 2005:18). Robbins (Burke ve Stashevsky, 2004) liderlii; yeteneini, hedeflere ulamaya ynelik kullanan bir gruba etkisi olarak tanmlarken, Halis ve arkadalar (2007), bir grubun yesinin hislerine gvenerek grubun bir baka yesi zerinde hkimiyet kurmasna dayanan belirleyici iliki gc olarak aklamtr. Lider ise, bireyler ve gruplar aracl ile belirli bir zaman srecinde, belirli evre ve koullar erevesinde, insanlara ve gruplara hakimiyet kurarak, bireylerin ya da gruplarn hedefleri gerekletirmesini salama amac tayan kii olarak tanmlanmaktadr (Cole 1993:52).
1 2
Sakarya niversitesi, BF, Turizm letmecilii Blm Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Turizm letmecilii ABD Ykseklisans rencisi 3 Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Turizm letmecilii ABD Ykseklisans rencisi
YYECEK ECEK LETME YNETCLERNN LDERLK TPLERNE BAKI AILARININ BELRLENMESNE
263
Mucuk(1999) almasnda yneticiyi; bakalar vastasyla i gren, etkili ve verimli bir ekilde amalara ulamay salayan kii olarak ifade etmektedir. Yneticiliin temel fonksiyonlarndan biri karmaklklar ile baa kmaya ilikindir; nk gnmzde karmak rgtlerin artmasndan kaynaklanan yneticiye ihtiya, iletme iin hayati nem tamaktadr. Buna karlk liderlik deiimle baa kmaya ilikindir. Toplam Kalite almalar da hep deiimi savunmakta olup, hep gelimeyi ngrmektedir ve rekabetin daha ok artmasndan dolay, daha fazla deiim, iyi bir liderlik istemesidir (Kotter, 1999:45). 1. LDER VE YNETC KAVRAMLARI dnyasnn karmak yapsnda yneticilik ve liderlik ortak bir gereklilik olarak ortaya kmaktadr. Bu gereklilik baz iletmelerdeki yneticilerin liderlik zellikleri eksiklii yada tamamas nedeniyle bir takm sorunlar da beraberinde getirmektedir. ki kavramn anlam farkllklar ile birlikte birbirini tamamlamas baar iin n koul olarak savunulabilir. Lider, grubun sayg duyduu ve onu izleyerek ilham ald kii olmasndan dolay, yneticilik bir sreci, liderlik ise insanlar etkileyebilme gibi bir fonksiyonu gerekletirmektedir (ren, 2006:11-12).Ynetici plan ve bte, lider ise deiimin ynn ayarlar. Ynetici planlar izler ve kontrol eder, sorunlar zmeye alr. Lider ise personeli motive edip, onlara ilham kayna olur. Yneticiler kiileri organize eder, lider ise kiileri hizaya getirir (Milner ve Joyce, 2005:18). lgili yazndaki aratrmalarda, liderliin st kademe teorisi zerine bir kurulu ilkesi olduu ve rgtte hesaba dayal genel sorumlulua ise yneticilerin odakland vurgulanmaktadr (Crossan ve di., 2008). Gnmzde Amerikada ve Trkiyede birok iletmede, ar ynetim (overmanaging), ancak yetersiz liderlik (underleading) rnekleri grlebilmektedir (Balta, 2005:156-157). Halis ve arkadalarnn (2007) lider ile ynetici arasndaki farkllklar daha sistemli bir ekilde gstermek amacyla dzenlemi olduklar tablo, Tablo.1de sunulmutur.
264
Tablo.1: Lider ve Ynetici Olgularnn Karlatrlmas Lider Gcn etkilemeden ve kiisel ilikilerden alr. rgtte her kademede yer alabilir. Grubunda yer almak isteyen yeleri vardr. Baars yelere baldr. nsanlara gvenir. Kendi tasarlad hedeflerle rgt daha iyi duruma gtrr. htiyalara gre deitirmeye ve gelitirmeye alr. Deiiklik yapmak ve riske atlmak eilimdedir. Sonular iin alr ve yenilik getirir. Uzun vadede rgtn neyi baarabilecei hayalini kurar. Kendi amalarn kendisi koyar. inde bulunduu grup tarafndan seilir. Doal olan temsil eder.
Kaynak: Halis ve ark.,(2006:126)
Ynetici Gcn pozisyonundan alr. Yeri genellikle rgtn st kademeleridir. Kendisinin tayin ettii astlar vardr. Baars sisteme baldr Denetime gvenir. rgtn belirledii hedeflere ulamaya alr. rgtteki mevcut statkoyu korumaya alr. Dikkatli hareket eder ve kesin olmayanlardan korkar. Kurallar izler ve uygular. Ksa vadede ulalacak hedef ve amalara odaklanr. Bakalarnn koyduu hedefleri gerekletirmeye hizmet eder. Bakalar tarafndan ynetime getirilir. Biimsel olan temsil eder
2. LDERLERN GENEL ZELLKLER Lider olmay salayan zeliklerinin banda kiilik zellikleri gelmektedir. eitli kiilik tanmlar olmasna ramen; kiilik tanm olarak bireyin yaam biimi eklinde aklanabilir (Ezel, 2001:21). Yaplan bilimsel aratrmalar sonucunda kltrn ve kiiliin, liderin sergiledii davranlar ve almalarn liderlik davranlarna ilikin beklentileri zerinde direk etkiye sahip olduu anlalmtr (Akta, 2006:60). Bir liderin zelliklerinin fiziksel ve kiiliksel zellikler balklar altnda yazlmas ile daha belirgin ve ak ekilde anlalmas salanacaktr (Bege, 1999:20); Liderlik ile ilgili belirlenmeye allan kiisel zellikler: Zeka, Hitabet yetenei, nisiyatif, Doruluk, Drstlk, Gven verme, Sorumluluk alma, Bilgi, Kiiler aras ilikiler, leriyi grebilme, Duygusal olgunluk, Samimiyet, Ak szllk, Kararllk. Fiziksel zellikler olarak: Ya, Boy, Kilo, Gllk, Cinsiyet, Irk, GzellikYakkllk, Olgunluk.
265
3. LDERLK TPLER 3.1. Otakratik Liderlik Bu lider tipi, emirlerine kaytsz artsz uyulmasn ve kendisine gven duyulmasn ister. Bu tip liderliin baarl olmas iin liderin, kiilii ile saygnlk ve ballk oluturacak derecede gl ve zeki bir insan olmas gerekmektedir (afakl, 2005:134). Otokratik lider sorunu tanmlar. Alternatif zmler dnr ve yerine getirilmeleri iin izleyicilere son kararn bildirir. zleyicinin karara katlmnn gereksiz, mantksz ve uygulanabilir olmadn dnr. Bundan dolay izleyiciye, katlm iin hibir olanak sunulmaz (Gordan, 1991:382). 3.2. Demokratik(Katlmc) Liderlik Demokratik ve katlmc liderlik tipi, ynetimde insan ilikilerine nem veren neoklasik dnemde popler olmutur. Bu tip lider, yalnzca kendi yetenekleriyle deil, astlarna da danarak ve onlarn fikirlerini alarak i yapar (afakl, 2005:134). Karar almadan nce alanlarn dncelerini aratrr. Bu nedenle amalarn, planlarn ve politikalarn belirlenmesinde, i blmnn yaplmasnda ve kararlarn oluturulmasnda daima astlarnn gr ve dnceleri dorultusunda liderlik davrann belirlemeye zen gsterir. Bu durum yelerin doyum salamasn, alnan kararlarda sorumluluk duymalarn, grup yelerinin grevlerini yerine getirirken byk kararlarn sahibi olduklarn hissetmelerini salar. Demokratik lider, alanlar kontrol etme yerine, i sorumluluunu renmelerini salamaya alr (Vural, 1997:20). 3.3. Laisses-Faire (Tam Serbestiyetilik Tanyan) Liderlik Serbest- brakc liderler (laisses-faire), ynetim yetkisine en az ihtiya duyan, astlarn kendi hallerine brakan ve her alann kendisine verilen kaynaklar dhilinde ama, plan ve program yapmalarna imkn tanyan liderlik tipidir (Aykan, 2004:215). Karar alma srecinde aktif olarak rol oynamayarak, karar izleyicilerin almasn salarlar. zleyiciler i ile ilgili olarak kendi kararlarn alrlar. Bu nedenle tam serbestlik tanyan liderler, g ve sorumluluktan kamaktadr. Kendi amalarn gerekletirmek iin izleyicilere bamldr. zleyiciler kendilerini eitmekte ve motive etmektedir. Bu noktada liderin rol ok azdr (Newstorm ve Davs, 1993:227). 3.4. Destekleyici Liderlik Destekleyici lider, kararlar grup yeleri ile birlikte almaz ancak alanlarn gr ve nerileri nda karara varr. Katlm ve dl sistemini uygulayan destekleyici lider, aadan yukarya ve yukardan aaya bilgi akna aktr (etin ve Beceren, 2007:122). 3.5. Doal Liderlik Ynetici tarafndan seilmeyen, tam tersine grubun yaratt lider tipidir. Resmi yetkisi olmad halde grup zerindeki etkinlii yasal liderden daha yksektir. Grubu olumlu ekilde ynlendirebildii gibi, yasal liderle atmaya da girebilir (Bakonak, 2006:32).
266
3.6. Karizmatik Liderlik Yeni teorik bak alar stratejik liderlik ile karizma arasnda bir balant kurmulardr. Walldman ve arkadalar (2004), karizmann bir potansiyel stratejik liderlikle alakal olguyu temsil ettiini vurgulamtr. rnein, karizmatik liderliin firma performansn etkileyebilen bir ka yoldan biri olduunu kabul etmilerdir. Bu liderlerin deerleri grp evresini etkilemeleri sayesinde, stratejik kararlar vermede, bilgileri yorumlamada ve alglarda, stratejik tercihleri etkileyebilmektedirler. Buna ilaveten, gnlk eylem ve davranlarda karizmatik yneticiler, rgtsel ileyii ve performans 3.7. Hmanist Liderlik Babacan davranlarn n plana kt hmanist liderlerde alanlara kar zaman zaman arya kaabilen korumaclk n plandadr, dllendirme sistemini olduka sk kullanan hmanist liderler duygusal ynlendirme ile motive ederler ve kimi zaman orta kademenin de fikrini alrlar. Zorunlu olmadka cezalandrmaya gitmezler (etin ve Beceren, 2007:122). 3.8. Dntrc (Transformasyonel) Liderlik Dntrc teori, yksek seviyede i gren balln reten, insanlar risk almaya heveslendiren yeni bir liderlik tipine doru bir r amtr. Bu teori, uzun sreli ama ve nceliklerin belirlenmesini, lider ve alanlar arasnda oluan ve rgtlerin baar ile son bulan zel ba aklamaktadr (Halis ve Di.,2007:286). Gary Yukl, dntrc liderlii rgtn amalarna ballk oluturma ve bu amalara ulamada izleyicileri glendirme sreci biiminde tanmlamtr (ren, 2006:45). 3.9. Servant Liderlik (Hizmetkar Liderlik) Servant liderlik, birinci ncelik olarak bakalarna (mteri, alan, alclar ve toplum) hizmet etme fikrine dayanmaktadr. Servant lider, dier insanlarn ihtiyalarn, isteklerini ve karlarn kendi karlarnn nne koyarak onlarn gvenini kazanmakta ve inanlrln pekitirmektedir (Baytok, 2006:112). Gnmzde, tm liderlik becerilerini kapsayan ancak standart liderlik anlaynn daha da tesine geerek, nce insan ve hizmet odakllk felsefesini temel alan hizmetkr liderlik ekol ortaya kmtr. Bu felsefe iinde hizmetkr liderler, sahip olduklar iletiim becerileri ile yaplan ie ruhunu koyma anlayn kurum kltr haline getirerek kendi takipilerini yaratmakta ve bylece kurum kltrnn hizmetkar liderlik ilkeleri dorultusunda pekitirilip korunmasn salamaktadrlar (Diner ve Bitirim,2007). 3.10. lemsel Liderlik (Transactional Leadership) lemsel liderlik, gnlk ilerde iiler ve iverenler arasnda ilikileri yapc bir ekilde dzenler ve statleri belirlemede etkilidir diye aklanabilir (Shokana ve di, 2004:3). 4. METODOLOJ Aratrma verilerini elde etmek iin anket tekniinden yararlanlmtr. Bunun iin Leadership Style Survey lei kullanlmtr. Anket sorular 2 gruptan olumaktadr. Birinci grupta sz konusu lek ifadeleri ikinci grupta ise katlmclarn demografik
267
zellikleri ile altklar iletme zelliklerini belirlemeye ynelik sorular yer almaktadr. Yaplan almann sonucunda Cronbach Alpha deeri, 0,916 olarak tespit edilmitir ve dolaysyla lein gvenilir dzeyde olduu sonucuna ulalmtr. Aratrmann Marmara Blgesi il merkezlerinde (Bursa, Eskiehir, Bilecik, Kocaeli, Sakarya, Dzce, Bolu, Yalova yer alan iletme yneticileri ile gerekletirilmitir. Kltr ve Turizm Bakanl 2008 yl verilerine gre bu blgede bulunan ilgili bakanlk belgeli yaklak 250 yiyecek-iecek iletmesi tespit edilmitir. Bunlardan 117si stanbul il merkezinde faaliyet gstermektedir. Aratrma ubat-Haziran 2010 dneminde tamamlanmtr. Datlan anket formlarndan 181 adedinin geri dnm salanm, bunlardan 26 tanesi veri eksikliklerinden dolay analize dahi edilmeyerek toplamda 155 katlmcdan elde edilen anketlerle analizler gerekletirilmitir. 6. BULGULAR almann bu blmnde katlmclarn demografik zelliklerine ilikin bulgulara yer verilecektir. Katlmclarn demografik zellikleri Tablo 2de verilmitir.
268
Tablo.2: Katlmclarn Demografik zellikleri

Cinsiyet Bay Bayan Toplam Ya 25 ve alt 26-30 3135 36-40 40+ Toplam lkretim Lise n lisans Lisans Lisansst Toplam Personel Says 1-9 Kii 10-24 Kii 25-49 Kii 50-99 Kii 100-149 Kii 150-249 Kii >200 Kii Toplam f 113 42 155 f 20 30 43 38 24 155 5 42 53 47 8 155 f 43 46 31 13 11 8 3 155 % 72,9 27,1 100,0 % 12,9 19,4 27,7 24,5 15,5 100,0 % 3,2 27,2 34,1 30,3 5,2 100,0 % 27,7 29,7 20,0 8,4 7,1 5,2 1,9 100,0 Sektr Deneyimi (Yl) 1 Yldan Az 1-4 5-8 9-12 13 ve zeri Toplam Yneticilik Deneyimi (Yl) 1 Yldan Az 1-4 5-8 9-12 13 ve zeri Toplam st Ynetici Ara Ynetici Mlkiyet Sahibi Ortak Dier Toplam f 6 36 24 47 42 155 f 21 24 58 28 24 155 32 50 31 24 18 155 % 3,9 23,2 15,5 30,3 27,1 100,0 % 13,5 15,5 37,4 30,3 15,5 100,0 % 20,6 32,3 20,0 15,5 11,6 100,0
Eitim Durumu f
allan letmedeki Konum f
Tablo 2deki veriler incelendiinde ankete katlanlarn % 72,9unun erkek katlmclar olutuu ve % 27,7sinin 31-35 ya aralnda olduu anlalmaktadr. Katlmclarn nemli bir blmnn (%34,1) n lisans mezunlarndan olutuu ve %30,3nn 9-12 arasnda sektr deneyimine sahip olduklar grlmektedir. Yneticilik deneyimine sahip olma oran % 37,4 ile 5-8 yl aralnda toplanmtr. Tablo 2den katlmclarn %32,3nn ara ynetici pozisyonunda olduklar anlalmaktadr. YNETCLERN LDERLK TPNE YNELK ALGILAMALARI Katlmc yneticilerin liderlik trlerine bak alarnn belirlenmesine ynelik olarak yaplan bu almada kullanlan Leadreship Style Survey leinde yer alan tip
269
liderlik trne gre analizler gerekletirilmi ve yorumlanmtr. Sz konusu lekte yer alan liderlik trleri unlardr; Otokratik Liderlik (1.,4.,7.,10.,13.,16.,19.,22.,25., ve 28. fadeler) Demokratik Liderlik (2.,5.,8.,11.,14.,17.,20.,23.,26.,29. fadeler) Serbestiyeti liderlik (3.,6.,9.,12.,15.,18.,21.,24.,27.,30. fadeler). almann bu blmnde yneticilerin cinsiyet, ya, eitim durumu, iletmedeki konumu, sektrdeki deneyim sresi gibi demografik zellikleri ile yneticilik tipleri alglamalar arasnda anlaml farkllklar bulunup bulunmad analiz edilmitir. Normallik dalm grafikleri, mod, medyan ve aritmetik ortalama arasndaki yaknlk ve dier hususlar gz nne alnarak parametrik test teknikleri olan t testi ve anova testine bavurulmutur. Tablo.3: Otokratik Liderlik ve Cinsiyet T Tseti Cinsiyet Kadn Erkek *p<.0,05 X 2,0952 2,5840 t -2,472*
Katlmclarn cinsiyetleri ile otokratik lider tipi arasnda farkllk olup olmadn incelemek amacyla yaplan t-testi analiz sonularna gre otokratik liderlik ile cinsiyet arasnda anlaml bir farkllk grlmtr. Kadn yneticilerin otokratik liderlik konusundaki grleri, erkek katlmclara oranla daha olumsuz olduu grlmektedir. Tablo.4: Demokratik Liderlik ve Cinsiyet T Testi Cinsiyet X t
1,9048 -3,444* Kadn 2,5487 Erkek *p<.0,05 Katlmclarn cinsiyetleri ile demokratik lider tipi arasnda farkllk olup olmadn incelemek amacyla yaplan t-testi sonularna gre demokratik liderlik ile cinsiyet arasnda anlaml bir farkllk tespit edilmi ve kadn yneticilerin demokratik liderlik konusundaki grlerinin erkeklere oranla daha olumsuz olduu grlmektedir. Tablo.5: Serbestiyeti Liderlik ve Cinsiyet T Testi Cinsiyet Kadn Erkek *p<.05 Katlmclarn cinsiyetleri ile serbestiyeti lider tipi arasnda farkllk olup olmadn tespit etmek amacyla yaplan t-testi sonularna gre serbestiyeti liderlik ile cinsiyet arasnda anlaml bir farkllk olduu tespit edilmitir. Kadn yneticilerin serbestiyeti liderlik konusundaki grleri erkeklere oranla daha olumsuz olduu grlmekle birlikX 2,5238 2,9558 t -2,131*
270
te aritmetik ortalamalarn birbirine yakn olduu dikkat ekmektedir. Tablo 6da liderlik modellerine bak alar ile demografik zellikler arasnda farkllk olup olmadn tespit etmek iin bavurulan ANOVA testi sonular verilmitir. Tablodan da grlebilecei gibi Otokratik Liderlik ve ya gruplar arasnda anlaml bir farkllk olduu grlmtr. Tablo.6: Otokratik-Demokratik-Serbestiyeti Liderlik ve Ya Anova - Tukey HSD Testi Liderlik Tipi OTOKRATK LDERLK Ya Grubu (1) 25 ve alt (2) 26-30 (3) 31-35 (4) 36-40 (5) 40 ve zeri (1) 25 ve alt (2) 26-30 (3) 31-35 (4) 36-40 (5) 40 ve zeri X 1,7500 2,4667 2,3111 2,6667 3,2500 1,7500 2,3000 2,5111 2,6250 2,0833 F 4,030* Tukey HSD 1-4** 1-5**
DEMOKRATK
2,366
1-4**
* p 0,05; ** Grup ortalamalar arasnda anlaml farkllk vardr. Otokratik liderlik konusunda farklarn, hangi ya gruplar arasnda olduunu saptamak amacyla oklu karlatrma testlerinden Tukey HSD testi uygulanm ve elde edilen sonulara gre; 25 ve alt ya grubundaki yneticiler ile 36-40 ve 40 ve zeri ya aralndaki yneticiler olduu saptanmtr. 25 ve alt ya grubundaki yneticiler 36-40 ve 40 ve zeri ya grubundaki yneticilere oranla Otokratik liderlik konusunda daha olumsuz bir gre sahip olduklar anlalmaktadr. Demokratik liderlik ve ya gruplar arasnda anlaml bir farklln olup olmadn incelemek amacyla yaplan ANOVA Testi sonucunda anlaml bir farkllk olduu anlalmtr. Demokratik liderlik konusunda farklarn, hangi ya gruplar arasnda olduunu saptamak amacyla yaplan oklu karlatrma testlerinden Tukey HSD testi sonularna gre; 25 ve alt ya grubundaki yneticiler ile 36-40 ya aralndaki yneticiler arasndadr. 25 ve alt ya grubundaki yneticiler 36-40 ya grubundaki yneticilere oranla demokratik liderlik konusunda daha olumsuz bir gre sahiptir. Serbestiyeti liderlik anlay ile ya gruplar arasnda anlaml bir farklln olup olmadn incelemek amacyla yaplan ANOVA Testi sonucunda anlaml bir farkllk olmad grlmtr. Otokratik Liderlik ve eitim gruplar arasnda anlaml bir farklln olup olmadn tespit etmek amacyla yaplan ANOVA Testi sonucunda anlaml bir farkllk olduu anlalmtr (Tablo 7).
271
Tablo.7: Otokratik-Demokratik-Serbestiyeti Liderlik ve Eitim Anova - Tukey HSD Testi Liderlik Tipi OTOKRATK LDERLK Ya Grubu (1) lkretim (2) Lise (3) nlisans (4) Lisans (5) Lisansst (1) lkretim (2) Lise (3) nlisans (4) Lisans (5) Lisansst X 2,0000 2,0952 2,3396 2,8298 3,1250 2,0000 2,2381 2,3019 2,3404 4,0000 F 3,340 * Tukey HSD 1-2-3**
DEMOKRATK
4,452
5**
* p 0,05; ** Grup ortalamalar arasnda anlaml farkllk vardr. Otokratik liderlik anlay konusundaki farklarn, hangi eitim gruplar arasnda olduunu saptamak amacyla yaplan oklu karlatrma testlerinden Tukey HSD testi sonularna gre; lkretim, lise ve n lisans eitim grubundaki yneticiler dierlerine oranla Otokratik liderlik konusundaki grleri nispeten daha olumsuzdur. Demokratik liderlik ile eitim gruplar arasndaki farkllklar incelendiinde Lisansst eitimi alm olan yneticiler demokratik liderlik konusuna daha yksek oranda katlyorum yantn vermilerdir. Serbestiyeti liderlik ile eitim gruplar arasnda anlaml bir farklln olup olmadn incelemek amacyla yaplan ANOVA Testi sonucunda anlaml bir farkllk olmad grlmtr. Katlmclarn sektrde ynetici olarak altklar sre ile liderlik trleri arasnda anlaml bir farkllk olup olmad Anova testiyle analiz edilmi ve anlaml farkllklarn olmad gzlenmitir. Katlmclarn altklar iletmedeki konumu ile liderlik trleri arasnda anlaml farkllk olup olmad incelenmi fakat yneticilerin konumu ile liderlik trleri arasnda anlaml bir farkllk bulunamamtr. SONU VE NERLER Bu aratrma ile yiyecek-iecek iletmesi yneticilerinin liderlik tiplerine ynelik bak alar belirlenmeye allmtr. Yaplan bu aratrmada kadn yneticilerinin talimatlarna kaytsz artsz uyulmas ve kendisine gven duyulmas beklentisi ierisinde olduklar ve bununla birlikte otokratik liderlik konusunda erkeklere oranla daha olumsuz bir bak asna sahip olduklar dikkat ekmektedir. Ayrca kadn yneticilerin, demokratik ve serbestiyeti liderlik konusuna erkek yneticilere gre daha olumsuz yaklam iinde olduklar dnlebilir. Bu durum kadn yneticilerin ilerinde dierlerine gre daha titiz davrandklarn akla getirmektedir. Gen ya grubundaki yneticilerin dierlerine oranla, otokratik ve demokratik liderlik konusuna daha olumsuz bir yaklam sergilemektedirler. Serbestiyeti lider tipi alg-
272
snda ise ya faktrnn etkin olmad anlalmaktadr. Bu durum ya farkllklarnn otokratik ve demografik liderlik tipleri alglamalarnda farkl bak alarnn olduunu, serbestiyeti lider tipi anlaynda ise benzer grlerin ortaya kt eklinde yorumlanabilir. Eitim ile ilgili olarak yaplan farkllk analizinde ilkretim, lise ve n lisans mezunu olan yneticiler dierlerine oranla otokratik liderlik tipine daha olumsuz yaklatklar dikkat ekicidir. Demokratik liderlik konusunda ise lisansst eitimi alan alm yneticiler daha olumlu bir tutum sergilemilerdir. Bu durum ilgili alanda alnan yksek renimin demokratik anlayla paralellik sergileyebildiinin bir aklamas olarak deerlendirilebilir. Bu alma sonucunda elde edilen dier bir sonuta yneticilerin liderlik tiplerine ilikin yaklamlarnda sektrde alt sre ve altklar konum ile ilgili anlaml farkllk saptanmamasdr. Bu durum katlmclarn ilerleyen srete liderlik anlaylarnda nemli farkllklarn olumad biiminde alglanabilir. letmeler iin ynetici araynda ya faktrnn nemli olduu kans yaygndr. Bir baka deyile alanlarn belirli bir deneyim srecinden sonra bu mevkide deerlendirilmesinin uygun olduu savunulmaktadr. Bununla birlikte, serbestiyeti liderlik zellii tayan bir yneticiye ihtiya varsa bunu ya kriteri aranmakszn uygun olabilecei kan sonulardan anlalmaktadr. almada ulalan bir dier sonuca gre de alanlar ile daha uyumlu ve onlara danarak, ibirlii ile hareket eden yani; demokratik lider zellii tayan bir yneticiyi de eitim seviyesi yksek kiilerden aranmas daha uygun olduu grlmektedir. Son olarak liderlik zellikleri ile alma sresinin dorudan bir ilgisinin bulunmad yani; liderlik zelliklerinin daha ok doutan geldii sonucu karlarak yneticide ne eit lider tipi zellii aranyorsa bunu lmek iin daha ok kiilik testlerinin dikkate alnmas gereklilii ve alma sresinin direk dikkate alnmamas gerektii sonucuna varmak mmkndr. Bu alma snrl alanda snrl katlmc ile gerekletirilmitir. Ortaya kan sonularn geneli temsil edebileceini savunmak objektif bir yaklam olmayabilir. Ancak bu alanda yaplan snrl aratrmalardan birisi olarak ilgili yazna katklarnn olabilecei dnlmektedir. Yaplacak yeni aratrmalarda, farkl sektr yneticilerinin ilgili liderlik tiplerine ilikin grlerini belirleyecek almalar yaplarak turizm sektrndeki emsalleriyle kyaslanabilir. Ayrca farkl lkelerde yaplan aratrmalar ile lkemizde faaliyet gsteren iletmelerin yneticileri arasndaki yaklak ve ayrmlar ortaya koyabilecek almalarn yaplmas da mmkndr. KAYNAKA Akta, Aylin (2006), Farkl Kltrdeki Yneticilerin Kiilik zelliklerine Dayanarak Liderlik Anlaylarnn Belirlenmesi: Trk ve Amerikan Otel Yneticilerinin Karlatrmal Analizi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Akdeniz niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Antalya
273
Aykan, Ebru (2004), Kayseride Faaliyet Gsteren Giriimcilerin Liderlik zellikleri, Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:17, 2004/2 Balta, Acar (2005), Ekip almas ve Liderlik, 6. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul Bakonak, Seyit (2006), Otel letmelerinde Evrensel Liderlik Yaklamlarnn Uygunluu ve Kabul Edilebilirlik Dzeylerinin Belirlenmesi: Hilton Otellerindeki Alt ve Orta Dzey Yneticilere Ynelik Bir Uygulama, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara Baytok, Ahmet (2006), Hizmet letmelerinde rgt Kltrnn Oluturulmasnda Liderin Rol, Baslmam Doktora Tezi, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Afyonkarahisar. Bege, Suat (1999), Modern Liderlik Yaklamlar ve Uygulamas, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gebze Yksek Teknolojisi Enstits Mhendislik ve Fen Bilimleri Enstits, Gebze Cole, G.A. (1993). Management Theory and Practice. 4th ed., London, DP Publication Ltd. Crossan, Mary, Vera Dusya, Nnjad, Len (2008), Transcendet Leadership: Strategic Leaderhip in Dynamic Environments, Business Consultant in Organization and Change Strategy, Toronto etin, Nesrin Gkben, Ertan Beceren (2007), Lider Kiilik: Gandhi, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl/Volume:3, Say/Issue:5, 110-132 Diner, Mjde Ker, Selim Bitirim (2007), Kurum Kltr almalarnda Hizmetkar Liderlik Anlay le Deer Yaratmak, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi - Say 28 Ezel, Uur (2001), Kiilik ve Liderlik, Sekin Yaynclk, Ankara. Gordon, Judith R. (1991); A Diagnostic Approach to Organizational Behavior, Third Edition, Boston Halis, Muhsin, Mehmet oban, Battal afak, H. Murat ahin (2007), Stratejik Liderlik, Alfa Basm, stanbul. Kotter, John P. (1999), Harvard Business Review Dergisinden Semeler, ev.Meral Tzel, BZD yaynclk, stanbul. Milner, Eileen, Poul Joyce (2005), Lessons in Leadership, Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group, Canada Mucuk, smet (1999), Modern letmecilik, 11. Bask, Trkmen Kitabevi, stanbul Newstorm, J. W. ve K. Davs(1993); Organizational Behavior At Work, McGraw Hill ren, Seher Armaan (2006), Gnmzde Liderlik Profili; Transformasyonel (Dntrc) Liderlik Antalya Blgesinde Bulunan Be Yldzl Otel letmelerinde Bir Aratrma, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Akdeniz niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Antalya Shokane, Ms, Kj Stanz, Ja Slabbert (2004), Descrpton Of Leadershp In South Africa: Organisational Context Perspective, SA Journal of Human Resource Management, 2004, 2 (3), 1-6 Stashevsky, Shmuel, J. Ronald Burke (2004) Leadership in Organizations, International Journal Of Manpower afakl, Okan Veli (2005), KKTCdeki Kamu Bankalarnda Liderlik Sitilleri zerine Bir alma, Dou niversitesi Dergisi, 6 (1), S.132-143.
274
T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, http://www.kultur.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF2B81939F D5B60AFAA85B8E20CBC69487 E.T: 29.07.2010 Vural, Glen (1997); Liderlik ve Hemirelik, Cumhuriyet niversitesi Hemirelik Yksekokulu Dergisi, 1(1), ss:15-22 Walldman, David A, Mansour Javidan, Poul Veralla (2004), Charismatic Leadership At The Strategic Level: A New Application Of Upper Echelons Theory, The Leadership Quarterly,15 (2004) 355380
NVERSTE RENCLERNN STAJ SIRASINDA YAADIKLARI SORUNLAR VE STAJDAN SONRA MESLEE BAKI AILARINI LMEYE YNELK GRGL BR ARATIRMA r. Gr. Dr. Mehmet KALI1 Yrd. Do. Dr. M.Ouzhan LBAN2 Nurten AYDEMR3 ZET Aktif alma hayatna atlmadan nce, i ortamlarnn tannmas asndan olduka nemli olan staj dnemleri, sektre ynelik bak asn ve eitim alnan sektrdeki alma niyetini etkileyebilen nemli bir sretir. zellikle turizm sektrnde stajyer rencilerin aktif igc olarak youn kullanlmas, turizm eitimi alan rencilerin sektrel baklarn ve turizm sektrnde alma niyetlerini daha fazla etkilemektedir. Dolaysyla bu aratrmada turizm eitimi alan rencilerin stajda yaadklar sorunlarn ortaya konulmas ve rencilerin staj sonrasnda turizm sektrne bak alarnn belirlenmesi amalanmtr. Balkesir ve anakkalede turizm eitimi alan 330 renciden elde edilen bulgular, staj sorunlarnn drt boyutta, sektrel bakn ise iki alt boyutta deerlendirilebileceini ortaya koymutur. Bunun yannda her iki ilde eitim gren rencilerin stajlarla ilgili benzer sorunlara sahip olduklar grlmektedir. Bu sorunlarn temel olarak alanlara salanan haklarn stajyerlere salanmamas, stajyerlerin ucuz igc olarak grlmesi, turizm iletmelerinin uyguladklar servis sitemlerinin stajyer geliimine katk salayamamas ve turizm eitimi veren okullarn farkl staj srelerine sahip olmasnn motivasyonu olumsuz etkilemesi noktalarnda younlat belirlenmitir. Anahtar kelimeler: Staj, turizm eitimi, staj sorunlar 1. GR Staj, rencilerin eitim dnemlerinde edindikleri bilgilerin alma hayatnda aktif olarak katldklar, meslee ilk adm attklar nemli bir sretir. Okulda edinilen bilgiler uygulama olana bulunamad zaman teoriden teye geememektedir. niversitedeki eitim hayat boyunca yapacaklar meslek asndan panoramik bir bak asna sahip olurlar. Fakat bunun yannda belli bir konu zerinde edindikleri bilgileri nasl kullanacaklarn bilemezler ve kullanlmayan bilgi zamanla unutulur. niversitedeki eitim dneminde yaplan stajlar ise rencilere edindikleri bilgileri uygulamaya dkerek kalc olmasn salayan nemli bir frsattr. Staj dnemini, niversite eitimini tamamlayan baka bir eitim alan olarak da deerlendirmek mmkndr. Dolaysyla bu eitim alann ve bu alanda rencilerin yaadklarnn ortaya konulmas nemli bir gerekliliktir. Eitimin iki nemli ayanda renciler asndan yaananlarn ortaya konulmas, eitimden beklenen amalarn gerekletirilmesini kolaylatracak ve daha nitelikli igrenler yetitirilmesine katk salayacaktr. Eitimin niversite boyutu ile ilgili aratrmalar bulunmasna ramen staj ynyle ilgili aratrmalarda nemli bir yetersizlik bulunduu sylenebilir. Bu noktadan hareketle, rencilerin stajda yaadk1 2
Balkesir niversitesi, Gnen Meslek Yksekokulu Balkesir niversitesi, Burhaniye Uygulamal Bilimler Yksekokulu 3 Balkesir niversitesi, Gnen Meslek Yksekokulu
276
lar sorunlarn belirlenmesi stajda yaanan sorunlarn zlmesine ve niversite eitiminin tam anlamyla verimli bir ekilde tamamlanmasna katk salayabilecektir. Staj esnasnda yaanan sorunlarn bir baka yansmas da sektre bak as ve niversite eitimi sonras turizm sektrnde alma istei ile ilgilidir. Staj mlakatlar srasnda grlen birok renci, stajda yaadklar sorunlar nedeniyle eitimini tamamladktan sonra turizm sektrnde almayacaklarn ifade etmektedir. Dolaysyla yaanan sorunlarn ortaya konulmas ve ilgili sektr temsilcileri ile paylalmasyla rencilerin staj sorunlarnn zlebilecei ve turizm sektrne bak alarnda olumlu ynde deimelerin olabilecei dnlmektedir. Bylelikle niversite eitimi iin harcanan nemli bir milli kaynan israf edilmesi nlenebilecek ve uzmanlk alannda alan bireylerle daha kaliteli turizm hizmeti verebilme olana kazanlm olacaktr. 2.LGL ALANYAZIN 2.1.Kuramsal ereve Staj, bir meslek veya sanat dal ile ilgili alnan eitimi uygulamak ve deneyim sahibi olmak amacyla yrtlen etkinliktir. Stajyer ise, bu etkinlii bir cret nkoulu olmakszn yerine getiren kiilerdir (Kozak 2005:1). Stajyerler de ii gibi iverene baml olarak alrlar, ancak bilgisini artrma, uygulama yapma ve deneyim sahibi olma amalarna dnk olarak ksa dnemli istihdam edildiklerinden i kanunu kapsam dnda tutulurlar. Ancak, herhangi bir i kazas veya meslek hastal halinde Borlar Kanununa gre iverenin ihmali sz konusu olduunda tazminat haklar sakldr (Kozak 2005:2). Busby ve Gibson (2010:5), staj uygulamalarnn yararlarn u ekilde sralamaktadr: Grev tamamlama, greve uygun davranma, sorumluluk alma ve bakalarn ynetme konusunda deneyim sahibi olma, Ynetim ve ynetim yntemleri konusunda deneyim sahibi olma Olgunluk ve kendine gven kazanma Sorunlar tanma ve zm standartlar belirleyebilme. Stajlarda yaanan sorunlar ve bu sorunlarn ortaya kard sonular belirlemeye ynelik aratrmalarda farkl sektrlerde rencilerin staj sorunlarn belirlemeye alan almalarn yannda (Lee ve dierleri, 2006; Roos ve Elechi, 2002) farkl lkelerde staj yapmaya giden turizm rencileri ve kurvaziyer gemilerde staj yapan renciler de aratrma konusu olmutur. Beggs, Ross ve Goodwin (2008) ise stajyer ve uygulamaclar gzyle seyahat ve turizm stajlarn deerlendirmilerdir. Schambach ve Dirks (2002), bilgisayar eitimi alan rencilerin staj deneyimleriyle ilgili alglamalarn lmeye almlardr. Yazarlar, aratrmaya katlan rencilerin byk ounluunun staj dnemini olduka yararl bulduklarn ve stajlarn staj sonrasnda i yaamlarna nemli bir katk sunabileceini dndklerini ortaya koymulardr. Hauck, Allen ve Rondinelli (2000), yaplandrlm staj uygulamalarna katlan ve katlmayan gruplarn akademik performanslarnda bir farkllamann bulunup bulunmadn incelemitir. Aratrma bulgularna gre, akademik performans ile yaplandrlm staj uygulamalarna katlma arasnda herhangi bir iliki belirlenememitir. Fakat bunun yannda ren-
NVERSTE RENCLERNN STAJ SIRASINDA YAADIKLARI SORUNLAR VE STAJDAN SONRA MESLEE BAKI
277
ciler, staj yapmann i yaamlarna ve kariyer planlarna nemli bir katk yapabileceini ifade etmilerdir. Yldrm (2002), otel yneticilerinin stajyer rencilerden beklentilerini belirlemeye alan bir aratrma yapmtr. Buna gre otel iletmesi yneticilerinin yakndklar konularn en banda turizm eitimi veren kurumlarn staj srelerindeki farkllklar ve staj srelerinin 90 gnden az olmasdr. Aratrma bulgular, otel yneticilerinin stajyer rencileri eitimine devam eden igren adaylar olarak grmek yerine iin paras ve ucuz igc olarak grme eiliminde olduklarn gstermektedir. Bunun yannda otel yneticileri, stajyerleri farkl blmlerde altrmak yerine i younluunun fazla olduu blmlerde altrma eilimindedirler. 3.YNTEM 3.1. Evren ve rneklem Aratrmann evreni, halen lisans dzeyinde turizm eitimi alan niversite rencilerdir. Evrenin ok geni bir alana yaylmas ve evrenin tamamna ulalmasnda yaanan glkler nedeniyle rnekleme yoluna gidilmitir. rneklem olarak ise aratrmaclarn ulam kolayl nedeniyle, Balkesir niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu (BTOYO) ve anakkale 18 Mart niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu (TOYO) rencileri seilmitir. Bu okullarda okuyan rencilerden ise, stajlarn tamamlama oran yksek olan ve staj yapt belirlenen 3. ve 4. snf rencilerinden veriler toplanmtr. BTOYO ve TOYOda eitimine devam eden 550 3.ve 4. snf rencisi bulunmaktadr. Bu 550 rencinin 330u ile anket yaplabilmesi mmkn olmutur. 3.2. Veri Toplama Arac Bu almada veri toplama arac olarak anket kullanlmtr. Ankette toplam 34 soru bulunmaktadr. Yaznda turizm eitimi alan rencilerin staj sorunlarn belirleyebilecek herhangi bir lee ulalamadndan anket formu aratrmaclar tarafndan gelitirilmitir. Anket formunun gelitirilmesi srecinde ilgili alan yaznda ortaya konulan staj sorunlar ncelikli olarak ele alnm ayrca rencilerle staj sonras yaplan staj mlakat srasnda rencilerden stajda yaadklar sorunlar anlatmalar istenmitir. Bu anlamda grlen ve bilgi alnan renci says 80dir. lgili yazn ve renci grmeleri sonrasnda anket formu hazrlanm ve ntest aamasna geilmitir. Aratrmann ntesti, BTOYO Konaklama letmecilii Blm 4. snfndaki 63 renciyle yaplmtr. ntest deerleri sonucunda ankete son ekli verilmi uygulama aamasna geilmitir. Anket formu blmden olumaktadr. Birinci blmde renciler ile ilgili demografik zelliklerin belirlenmesine ynelik 7 soru bulunmaktadr. kinci blmde ise rencilerin stajda yaadklar sorunlara dnk 5li Likert leine uygun 15 soru, nc blmde ise rencilerin staj sonras meslee bak alarn belirlemeye ynelik 5li likert leine uygun 12 soru bulunmaktadr. rencilerin dncelerini en iyi temsil eden seenei iaretlemeleri istenen anket formunda lek, 1 Kesinlikle Katlmyorum 5 Kesinlikle Katlyorum eklinde sralanmtr. Baz nermelerde ise ters kodlama yaplmtr.
278
3.3. Aratrmann Amac ve nemi Yksek retim lisans dzeyinde turizm eitimi veren okullar, nitelikli igren ve ynetici adaylar yetitirmeyi amalayan okullardr. Bu okullarda turizm mesleine ynelik teorik eitimin yannda uygulama laboratuarlar yardmyla uygulamal eitim de verilmeye allmaktadr. Fakat uygulamal eitimin tam anlamyla verilebildiini ve amacna ulatn sylemek mmkn deildir. Dolaysyla stajda elde edilecek deneyime nemli bir gereksinim bulunmaktadr. Staj deneyiminin nemi, bu dnemin verimli geirilmesini ve beklenen ama ve ulalmasn zorunlu klmaktadr. Stajdan beklenen verimliliin salanmas ve ama ve hedeflerin gerekletirilebilmesi ise bu dnemde yaanan sorunlarn ortaya konulabilmesi ve zm yollar retilebilmesi ile mmkn olabilecektir. Staj dneminde yaanan sorunlarn rencileri baka sektrlerde almaya yneltmesi ve niversite eitimi boyunca harcanan milli kaynaklarn heba olma riski bu alanda yaplacak almalar olduka nemli hale getirmektedir. Bu noktadan hareketle bu aratrmann amac; lisans dzeyinde turizm eitimine devam eden niversite rencilerinin staj sorunlarn belirlemek ve stajda yaanan sorunlarn turizm mesleine bak asn ve meslekte alma isteini etkileyip etkilemediini ortaya koymaktr. 3.4 Verilerin Analizi ve Gvenilirlik Anket verilerinin zmnde, sosyal bilimler alannda kullanlan gncel istatistik programlarndan yararlanlmtr. Aratrmadan elde edilen sonular hemen hemen her aratrmada kullanlan Arlkl Ortalama, Standart Sapma, Yzde ve Frekans Yntemi yardmyla tablolatrlm ve bulgular nda yorumlar yaplmtr. Turizm eitimi alan rencilerin staj sorunlarnn belirlenmesi amacyla oluturulan lein gvenilirlik katsays (Cronbach Alfa) 0.69 bulunmutur. Alfa katsays 0,00<0,40 ise lek gvenilir deil, eer katsay 0,40<0,60 ise lek dk gvenilirlikte, eer katsay 0,60<0,80 ise lek olduka gvenilir, eer katsay 0,80<1,00 ise lek yksek gvenilirlikte olarak deerlendirilir (Akgl ve evik, 2003: 435436). Elde edilen sonu (0,69) dikkate alndnda lein olduka gvenilir olduunu belirtmek mmkndr. lein gvenilirlik incelemeleri sonucunda lekten herhangi bir ifadenin karlmasna ihtiya duyulmamtr. Bunun yannda lein yap geerliliinin bulunup bulunmad belirlemek iin yaknsak ve raksak geerlilik analizi, aklayc faktr analizi ve dorulayc faktr analizi yaplmtr. Staj sorunlar ve alt boyutlaryla meslee bak as ve alt boyutlar arasndaki ilikiler ise yapsal eitlik modeli (YEM) ile analiz edilmitir. 4.BULGULAR VE YORUMLAR 4.1.Katlmclara Ait Genel Bulgular Lisans dzeyinde Turizm letmecilii ve Otelcilik eitimi alan rencilerin stajla ilgili sorunlarn ve staj sonrasnda meslee bak alarn deerlendirmeye ynelik olarak yaplan bu aratrmada deerlendirmeye alnan toplam 330 anket bulgularna gre aratrmaya katlan rencilerin demografik zelliklerine ilikin bilgiler Tablo 1 de sunulmutur. Tablo 1de grlecei zere rencilerden anakkalede ankete katlan bayanlarn (%56) Balkesirde ankete katlan bayanlardan (%46,7) yksek olduu grlmektedir.
279
Baylarda ise tam tersi olarak anakkalede ankete katlan baylarn (%44) Balkesirde ankete katlan baylardan (%53,3) dk olduu grlmektedir. rencilerin ounluunun hem anakkalede hem de Balkesirde olmak zere 22 ya ve zeri olduu tespit edilmitir. Ayrca mezun olunan lise trne bakldnda ounluk rencinin turizm meslek lisesi dndaki liselerden mezun olduu anlalmaktadr. Dolaysyla mezun olunan lisenin niversitede seilen blm ok fazla etkilemediini sylemek mmkndr. Tablo 1: Katlmclarn Demografik zellikleri
CNSYET nk Bayan Bay TOPLAM Bayan Blk Bay TOPLAM YA nk 18 ya alt 18-19 20-21 22 ve st TOPLAM nk 18 ya alt 18-19 20-21 22 ve st TOPLAM MEZUN OLUNAN LSE Turizm Meslek nk Lisesi Dier Lise TOPLAM Turizm Meslek Lisesi Blk Dier Lise TOPLAM SEKTRDE ALIMA SRES nk 3 aydan az 3-6 ay aras 6 ay 1 gn-1 yl aras N 65 51 116 100 114 214 N 0 4 47 65 116 0 13 86 115 214 N EN SON ALIILAN LETMEDEK % KONUM 56 nk Departman Eleman 44 ef Departman Sorumlusu 100 46,7 Dier 53,3 TOPLAM Departman Eleman 100 Blk ef % 0 Departman Sorumlusu 3,4 Dier 40,5 TOPLAM 56 EN SON ALIILAN DEPARTMAN Kat Hizmetleri 100 nk 0 Yiyecek ve ecek 6,1 n Bro 40,2 nsan Kaynaklar 53,7 Dier 100 TOPLAM % Blk Kat Hizmetleri Yiyecek ve ecek n Bro nsan Kaynaklar Dier TOPLAM ALIILAN DER TURZM LETME TR Havayolu letmesi Seyahat Acentas Yiyecek ve ecek letmesi n 75 7 4 30 116 119 7 7 61 214 n 4 50 18 5 16 93 6 % 64,7 6 3,4 25,9 100 65 3,3 3,3 28,5 100 % 4,3 53,8 19,4 5,4 17,2 100 3,1
24 20,7 92 79,3 116 100 36 16,8 178 83,2 214 100 N 36 35 12 % 31 nk 30,2 10,3
114 58,8 41 21,1 12 6,2 21 10,5 194 100
n 6 41 25
% 6,5 44,6 27,2
280 1 yl 1 gn-2 yl aras 2 yl 1 gn-4 yl aras 4 yldan fazla TOPLAM 3 aydan az 3-6 ay aras 6 ay 1 gn-1 yl aras 1 yl 1 gn-2 yl aras 2 yl 1 gn-4 yl aras 4 yldan fazla TOPLAM 4 3,4
Dier TOPLAM Havayolu letmesi Seyahat Acentas Yiyecek ve ecek letmesi Dier TOPLAM
20 92 4 41 25 13 131
21,7 100 4,8 49,4 30,1 15,7 100
Blk
9 7,8 20 17,2 Blk 116 100 44 20,6 50 23,4 31 26 37 26 14,5 12,1 17,3 12,1 214
100
Sektrde alma oranlarn bakldnda ounlukla rencilerin 3 aydan az sektrde altklarn grmekteyiz. Buradan hareketle rencilerin staj dnda daha nceden herhangi bir turizm iletmesinde almadklar ve staj dnemlerinin onlarn ilk deneyimi olduu sylenebilir. En son allan konaklama iletmesindeki departman gz nne alndnda anakkaledeki rencilerin %53,8 i, Balkesirdeki %58,8 i yiyecek iecek departmannda grev almtr. rencilerin en ok konaklama iletmelerinde alma olana bulduklar, konaklama iletmelerinin dnda ise en ok seyahat acentalarnn tercih edildii anlalmaktadr. 4.2.Stajda Yaanan Sorunlara likin Bulgular Turizm eitimi alan rencilerin stajlarda yaadklar sorunlarnn belirlenmesine ynelik oluturulan nermelere rencilerin verdikleri yantlarn aritmetik ortalamalar ve standart sapmalar Tablo 2de grlmektedir.
281
Tablo 2. Stajda Yaanan Sorunlara likin Aritmetik Ortalama ve Standart Sapma Sonular
fadeler Aritmetik Ortalama Standart Sapma Balkesir anakkale Balkesir anakkale N=214 N=116 N=214 N=116 Staj yeri bulmakta zorluk ektim. 2,25 2,61 1,318 1,4 Staj sresinin mesleki becerilerimi gelitirmek 3,13 2,96 1,208 1,35 asndan yeterli olduunu dnyorum. Staj yaptm yerlerdeki farkl yksekokul rencilerinin farkl staj srelerine tabi olmalar motivasyonumu olumsuz etkilemektedir. Stajlarn denetlenmemesi, stajdan beklenen amacn gereklemesini engellemektedir. Eitim kurumlarnda edindiimiz teorik bilgilerin staj esnasnda olduka yararl olduuna inanyorum. Staj dnemini, edindiim teorik bilgilerimi uygulama ve pekitirme imkan olarak gryorum. Stajn rotasyona dayal olarak (departmanlar aras gei yaplarak) yaplmas gerektiine inanyorum. Staj zorunluluu motivasyonumu ve kendimi iletmenin bir paras olarak grmemi engellemektedir. Otelin uygulad sistem nedeniyle (her ey dahi vb.) okulda rendiim bilgi ve becerileri tam olarak uygulayamadm dnyorum. Staj dneminde zevkle alyorum ve bu dnemi ii renmenin bir paras olarak gryorum. letmelerin dier alanlar ile stajyerler arasnda adil bir davran sergilediini dnyorum. letmeler stajyerlerin gr ve nerlerini dikkate aldklarn dnyorum. letmeler staj sresince vermi olduklar vaatlerini yerine getirmemektedirler. Stajyer rencilerin geici i gc olarak grldn dnyorum. Yaptm staj yabanc dilimi gelitirmeme yardmc oldu. 3,06 3,18 2,99 3,35 3,78 2,82 3,65 2,69 2,81 2,91 3,31 3,6 2,86 2,96 1,265 1,285 1,404 1,223 1,311 1,269 1,285 1,328 1,289 1,241 1,227 1,344 1,357 1,222
3,03 2,29 2,35 3,25 3,73 3,01
3,25 2,5 2,5 3,37 3,72 3,09
1,305 1,3 1,313 1,398 1,382 1,285
1,332 1,228 1,348 1,226 1,38 1,42
lek: 5=Kesinlikle katlyorum1=Kesinlikle katlmyorum eklindedir. Stajlarda yaanan sorunlar belirlemeye ynelik lee rencilerin verdikleri yantlara gre stajlar srasnda yaanlan sorunlar unlardr: Aritmetik ortalamalar Balkesir ve anakkalede yaayan rencilerin staj sorunlarnn benzer olduunu gstermektedir. letmeler stajyer rencilerle dier alanlar arasnda ayrm yapmaktadr. Stajyerlerin
282
gr ve nerileri iletmeler tarafndan dikkate alnmamaktadr. Eitim kurumlarnda edinilen bilgiler ile iletmelerde yaplan almalar arasnda farkllklar bulunmaktadr. letmeler tarafndan stajyer rencilere yaplan vaatlerin yerine getirilmedii, stajyer rencilerin geici igc olarak grld, ortaya konulan sorunlardan bazlardr. Balkesir ve anakkalede turizm eitimi alan renciler, otellerin uyguladklar sistemin stajdan beklenen yararn gereklemesini engelledii, stajlarn denetlenememesinin sorun olduu, staj srelerinin yeterlilii ve farkl niversitelerde farkl staj srelerinin bulunmasnn motivasyonlarn olumsuz etkiledii konusunda ise farkl dnmektedirler. Staj sorunlar leinin yapsal geerliliinin bulunup bulunmadn belirlemek iin yapsal geerlilik analizi yaplmtr. Yapsal geerlilik analizi iin ncelikle aklayc (explanotory) faktr analizi yaplm ve daha sonra ortaya kan faktrler aras ve her bir faktr temsil eden deikenlerin kendi aralarndaki korelasyon deerlerine baklmtr. Aklayc faktr analizi sonucunda ise, lein faktrler aras korelasyon deerinin 0,000 ile 0,074 arasnda olduu ve faktrleri oluturan ifadelerin kendi aralarndaki korelasyon deerlerinin F1 Faktr iin 0,551 F2 Faktr iin 0,405, F3 Faktr iin 0,245 F4 Faktr iin 0,165 deerlerini ald gzlenmitir. Tablo 3. Staj Sorunlarna likin Faktr Analizi Sonular
Deikenler Faktr 1: Sektrel Bak Sorunlar letmeler stajyerlerin gr ve nerlerini dikkate aldklarn dnyorum. letmelerin dier alanlar ile stajyerler arasnda adil bir davran sergilediini dnyorum. Faktr 2: Uygulama ile lgili Sorunlar Eitim kurumlarnda edindiimiz teorik bilgilerin staj esnasnda olduka yararl olduuna inanyorum. Staj dnemini, edindiim teorik bilgilerimi uygulama ve pekitirme imkan olarak gryorum. Faktr 3: Olanaklarla lgili Sorunlar Stajyer rencilerin geici i gc olarak grldn dnyorum. letmeler staj sresince vermi olduklar vaatlerini yerine getirmemektedirler. Faktr 4: Staj Sistemi ile lgili Sorunlar Staj yeri bulmakta zorluk ektim. Staj yaptm yerlerdeki farkl yksekokul rencilerinin farkl staj srelerine tabi olmalar motivasyonumu olumsuz etkilemektedir. zdeerler (Eigen) Aklanan Varyans (%) Aklanan Toplam Varyans % Kaiser-Meyer-Olkin rnekleme lm Yeterlilii Bartlett Kresellik Test Deeri 1 0,861 0,849 Faktr Ykleri 2 3 4
0,842 0,826
0,795 0,764 0,777 0,739 1,157
1,762 22,375
1,425
1,249
17,837 17,036 13,778 71,026 0,678 Approx. Chi-Square: 309,452 Sig.:0.000
283
karm Yntemi: Asal Bileenler Analizi Rotasyon Yntemi: Kaiser Normalizasyonuna Dayal Varimax Dolaysyla bu sonular lein ayrt edici (discriminant) ve yaknsak (convergent) geerliliinin olduunun bir gstergesidir. Lisans dzeyinde turizm eitimi alan rencilere dnk hazrlanan staj sorunlar leine ilikin faktr analizi sonular Tablo 3te grlmektedir. Buna gre staj sorunlar leinin drt boyut altnda deerlendirilebilecei anlalmaktadr. Bu boyutlarn ise sektrel bak sorunlar, uygulama sorunlar, olanaklarla ilgili sorunlar ve staj sistemi sorunlar olarak adlandrlabilecei dnlmtr. Staj sorunlar leinin yap geerliliini belirlemek iin ayn zamanda dorulayc faktr analizi de yaplmtr. Dorulayc faktr analizi sonucunda ortaya kan iyilik uyum deerlerine gre staj sorunlarnn drt boyutlu olarak deerlendirilmesinin anlaml sonular verebilecei ortaya kmtr. Tablo 4teki deerlere bakldnda drt boyutlu staj sorunlar leinin kabul edilebilir uyum deerlerine sahip olduu anlalmaktadr. Bu deerler staj sorunlar leinin yap geerliliine sahip olduunu gstermektedir. Tablo 4. Staj Sorunlar lei Uyum Deerleri Standart Uyum ltleri (imek, 2007:14)
Uyum lleri RMSEA SRMR NFI NNFI CFI GFI AGFI yi Uyum 0<RMSEA<0,05 0<=SRMR<=0,05 0,95<=NFI<=1 0,97<=NNFI<=1 0,97<=CFI<=1 0,95<=GFI<=1 0,90<=AGFI<=1 Kabul Edilebilir Uyum 0,05<=RMSEA<=0,10 0,05<SRMR<=0,10 0,90<=NFI<=0,95 0,95<=NNFI<=0,97 0,95<=CFI<=0,97 0,90<=GFI<=0,95 0,85<=AGFI<=0,90 Staj Sorunlar lei 0,09 0,07 0,91 0,81 0,93 0,98 0,91
Aratrmada analiz sonucunda belirlenen her bir faktrn gvenilirliklerine de baklmtr. Tablo 5teki sonular, belirlenen faktrlerin gvenilirlik asndan yeterli dzeyde bulunduunu gstermektedir. Uygulama ile ilgili sorunlar faktrnn gvenilirlii biraz dk olmasna ramen para gvenilirlik asndan yeterli dzeydedir. Tablo 5. Faktr Sonular ve Gvenilirlik Analizi
Faktrler Sektrel Bak Sorunlar Uygulama ile lgili Sorular Olanaklar ile lgili Sorunlar Sistem ile lgili Sorunlar Toplam Deiken Says 2 2 2 2 8 Gvenilirlik Deerleri (alpha) 0.711 0.576 0.691 0.662 0,695
284
4.3. Staj Sonras Meslee Bak Asyla lgili Bulgular Turizm eitimi alan rencilerin staj sonrasnda meslee bak alarnn belirlenmesine ynelik gelitirilen lee verilen yantlarn aritmetik ortalamalar ve standart sapmalar Tablo 6da grlmektedir. Tablo 6. Staj Sonras Meslee Bak Asna likin Bulgular
fadeler Aritmetik Ortalama Standart Sapma Balkesir anakkale Balkesir anakkale N=214 N=116 N=214 N=116 Staj yaptktan sonra eitim aldm blme olan ilgim artt. 3,02 3,18 1,365 Staj sonunda derslere ve konulara bak amda olumlu deime- 3,33 3,20 1,27 ler meydana geldi. Yaptm stajn mezuniyet sonras i yaamnda baarl olmama katk salayacana inanyorum. Yaptm staj mesleki adan kendime olan gvenimi arttrd. Yaptm staj i yaamn tanmak asndan yararl oldu. Stajda insan ilikileri ve mteri-alan ilikileri konusunda deneyim kazandm. Stajda iblm ve koordinasyonlu alma hakknda deneyim kazandm. Stajn birtakm mesleki bilgiler kazanlmas iin yetersiz kaldn dnyorum. Staj yaptm iletmeye benzer bir iletmede tekrar almay dnmyorum. Yaptm stajn i bulma imkann arttracan dnyorum. letmeler stajyerlerin ii renmeleri, bilgi ve beceri kazanmalar iin gerekli ortam hazrlamaktadr. Stajdan sonra sektre ve meslek eitimine olan gvenim azalmtr. 3,52 3,50 3,75 3,81 3,74 3,34 3,13 3,41 3,18 2,91 3,75 1,239 3,88 1,327 3,93 1,233 4,12 1,142 3,63 1,053 3,19 1,163 2,76 1,354 3,35 1,288 2,93 1,324 2,92 1,512
1,278 1,212 1,241 1,177 1,109 3,985 1,204 1,21 1,379 1,378 1,232 1,286
rencilerin bu konudaki grleri deerlendirildiinde stajn, mteri ve alan ilikilerinin tannmas, i yaamnn tanmas, mesleki adan kiinin kendine olan gveninin artrlmas, i blm ve koordinasyonlu alma konusunda nemli katklar salad anlalmaktadr. Fakat aratrma bulgular, zellikle anakkalede okuyan rencilerin iletmelerin stajyerler iin hazrladklar ortam beenmedikleri ve staj yatklar iletmeye benzer bir iletmede almay dnmediklerini ortaya koymaktadr. Balkesir asndan da durumun ok olumlu olduunu sylemek mmkn deildir. Meslee bak leinin yapsal geerliliinin bulunup bulunmadn belirlemek iin yapsal geerlilik analizi yaplmtr. Yapsal geerlilik analizi iin ncelikle aklayc (explanotory) faktr analizi yaplm ve daha sonra ortaya kan faktrler aras ve her bir faktr temsil eden deikenlerin kendi aralarndaki korelasyon deerlerine baklmtr. Aklayc faktr analizi sonucunda ise, lein faktrler aras korelasyon deerinin 0,250 arasnda olduu ve faktrleri oluturan ifadelerin kendi aralarndaki korelasyon deerlerinin F1 Faktr iin 0,502 ile 0,636 F2 Faktr iin 0,330 deerlerini ald gzlenmitir. Dolaysyla bu sonular lein ayrt edici (discriminant) ve yakn-
285
sak (convergent) geerliliinin olduunun bir gstergesidir. Lisans dzeyinde turizm eitimi alan rencilere dnk hazrlanan meslee bak leine ilikin faktr analizi sonular Tablo 6da grlmektedir. Buna gre meslee bak leinin iki boyut altnda deerlendirilebilecei anlalmaktadr. Bu boyutlarn ise i yaam ile ilgili dnceler ve mesleki bilgi kazanm ile ilgili dnceler olarak adlandrlabilecei dnlmtr. Tablo 7. Meslee Bak leine likin Faktr Analizi Sonular
Deikenler Faktr 1: Yaam ile lgili Dnceler Yaptm staj turizm mesleine olan ilgimi artrd. Yaptm stajn mezuniyet sonras i yaamnda baarl olmama katk salayacana inanyorum. Yaptm staj i yaamn tanmak asndan yararl oldu. Yaptm stajn i bulma imkann arttracan dnyorum. Faktr 2: Mesleki Bilgi Kazanm ile lgili Dnceler Stajn birtakm mesleki bilgiler kazanlmas iin yeterli olduunu dnyorum. letmeler stajyerlerin ii renmeleri, bilgi ve beceri kazanmalar iin gerekli ortam hazrlamaktadr. zdeerler (Eigen) Aklanan Varyans (%) Aklanan Toplam Varyans % Kaiser-Meyer-Olkin rnekleme lm Yeterlilii Bartlett Kresellik Test Deeri Faktr Ykleri 1 0,881 0,820 0,803 0,729 2
0,815 0,795 2,714 45,237 1,358 22,631
67,868 0,755 Approx. ChiSquare: 580,610 Sig.:0.000
karm Yntemi: Asal Bileenler Analizi Rotasyon Yntemi: Kaiser Normalizasyonuna Dayal Varimax Meslee bak leinin yap geerliliini belirlemek iin ayn zamanda dorulayc faktr analizi de yaplmtr. Dorulayc faktr analizi sonucunda ortaya kan iyilik uyum deerlerine gre meslee bak leinin iki boyutlu olarak deerlendirilmesinin anlaml sonular verebilecei ortaya kmtr. Tablo 8deki deerlere bakldnda iki boyutlu meslee bak leinin kabul edilebilir uyum deerlerine sahip olduu anlalmaktadr. Bu deerler, meslee bak leinin yap geerliliine sahip olduunu gstermektedir.
286
Tablo 8. Meslee Bak lei Uyum Deerleri Standart Uyum ltleri (imek, 2007:14)
Uyum lleri RMSEA SRMR NFI NNFI CFI GFI AGFI yi Uyum 0<RMSEA<0,05 0<=SRMR<=0,05 0,95<=NFI<=1 0,97<=NNFI<=1 0,97<=CFI<=1 0,95<=GFI<=1 0,90<=AGFI<=1 Kabul Edilebilir Uyum 0,05<=RMSEA<=0,10 0,05<SRMR<=0,10 0,90<=NFI<=0,95 0,95<=NNFI<=0,97 0,95<=CFI<=0,97 0,90<=GFI<=0,95 0,85<=AGFI<=0,90 Meslee Bak lei 0,10 0,064 0,878 0,851 0,899 0,934 0,875
Aratrmada analiz sonucunda belirlenen her bir faktrn gvenilirliklerine de baklmtr. Tablo 9daki sonular, belirlenen faktrlerin gvenilirlik asndan yeterli dzeyde bulunduunu gstermektedir. Uygulama ile ilgili sorunlar faktrnn gvenilirlii biraz dk olmasna ramen para gvenilirlik asndan yeterli dzeydedir. Tablo 9. Faktr Sonular ve Gvenilirlik Analizi
Faktrler Yaam le lgili Dnceler Mesleki Bilgi Kazanm le lgili Dnceler Toplam Deiken Says 4 2 6 Gvenilirlik Deerleri (alpha) 0.828 0.680 0,696
5. SONU VE NERLER Stajlar ve stajlarda geirilen sreler, eitim dnemleri ierisindeki potansiyel igrenleri alacaklar meslee hazrlayan nemli srelerdir. Yaznda stajlarla ilgili yaplan btn aratrmalarda stajlarn, i yaamnn tannmas, deneyim kazanlmas, sorun zme becerilerinin gelitirilmesi vb. alardan ok nemli yararlarna dikkat ekilmektedir. Staj dnemlerinde iyerlerinde geirilen sreler, aday igrenlerin ounlukla ilk iyeri deneyimleridir. Bu ilk deneyimlerde elde edilen olumlu veya olumsuz dnceler, meslein ilerleyen yllar asndan ekillendirici olmaktadr. Bu dnemlerde elde edilebilecek olumsuz dncelerin turizm mesleinde alma isteini olumsuz etkiledii aratrma bulgularndan anlalmaktadr. Aday igren olarak nitelendirilebilecek turizm eitimi alan stajyer rencilerin stajlarda yaadklar sorunlarn temel olarak sektrel bak ile ilgili sorunlar, uygulama ile ilgili sorunlar, olanaklar ile ilgili sorunlar ve sistem ile ilgili sorunlar alt balklarnda deerlendirilebilecei ortaya kmtr. Turizm iletmelerinin stajyer rencileri
287
mesleini renmeye abalayan ve edindii teorik bilgileri gelitirmeye alan bireyler olarak grmek yerine stajyer renciye iletmenin bir igreni gibi davrand anlalmaktadr. Fakat bunun yannda igrenine salad ekonomik ve sosyal haklar stajyer renciye tanmamaktadr. Stajyer rencilere igren gibi davranlmas, rencilerin iyerindeki stajlarndan mesleki adan nemli kazanmlar edinmelerine katk salayabilir. Fakat bunun yannda turizm mesleine olan bak alarnda da nemli olumsuzluklara da neden olabilir. rencilerin stajlar konusunda yaadklar bir dier sorun grubu da uygulamalar ile ilgili sorunlardr. zellikle eitim kurumlar ile turizm iletmeleri arasnda btnleik bir turizm eitiminin yaplamamas ve bununla birlikte rencilerin edindii teorik bilgilerin staj esnasnda uygulanma olanann bulunamamas, bilginin pekimesini engellemekte ve stajdan beklenen ama gerekletirilememektedir. Bunun yannda renci grlerine gre bir baka sorun kayna, stajyer rencilere iletmeler tarafndan sunulan olanaklarla ilgilidir. letmeler tarafndan stajyer rencilerin ucuz igc olarak grlmesi ve bu nedenlerle dier igrenlere salanan ekonomik ve sosyal haklarn stajyer rencilere tannmamas nemli bir sorun kaynadr. Eitim kurumlarnn staj sitemlerinin ve turizm iletmeleriyle ibirliinin yetersizliinden kaynaklanan bir baka sorun grubu da sistem ile ilgili sorunlardr. Turizm eitimi veren niversitelerdeki zorunlu staj srelerinin farkll, rencilerin staj motivasyonunu etkileyen nemli sorunlardr. Bunun yannda staj yeri bulma konusunda yaanan skntlar da bu sorun grubunda deerlendirilebilmektedir. Yaanan sorunlara ramen rencilerin staja baklarnn olumlu olmas ve stajn yararlar konusunda rencilerin tamamna yaknnn olumlu gr bildirmesi dikkat ekici bir bulgudur. Bu sonu, turizm eitimi alan bilinli bir kitlenin varln gstermektedir. Aratrma bulgular, stajn insan ilikileri, koordinasyonlu alma ve mesleki adan kendine gven kazandrma konusunda nemli katklarnn bulunduunu, yaanan olumsuzluklarn ise meslee ve turizm iletmelerine olan gveni azalttn gstermektedir. Faktr analizi sonular, turizm eitimi alan rencilerin meslee baklarnn i yaam ile ilgili dnceler ve mesleki bilgi kazanm ile ilgili dnceler olarak snflandrlabileceini ortaya koymutur. lgili yazn ve aratrma bulgularndan hareketle stajlarda yaanan sorunlarn azaltlmas, turizm eitimi alan rencilerin meslee baklarn olumlu hale getirilmesi ve turizm mesleinde alma isteklerinin artrlabilmesi iin yaplmas gerekenleri aadaki gibi ifade etmek olanakldr: Turizm iletmelerinin stajyer rencilere bak asyla ilgili sorunlarn azaltlmas iin eitim kurumlar ile ibirlii yaplmaldr. Turizm iletmelerinin yneticilerinin staj yapan rencilerin eitim kurumlarnda uygulanan zorunlu staj nedeniyle iletmelerinde bulunduklarn ve bak alarnn buna gre ekillendiini bilmeleri gerekmektedir. Bu nedenle yneticilerin, stajyer rencilere daha scak bir yaklam sergilemeleri daha olumlu sonular douracak ve rencilerin iletmeleri benimsemesi kolaylaacaktr. Stajn, edinilen teorik bilgilerin pekitirilmesi asndan nemi unutulmamal, turizm eitimi veren niversiteler ile turizm iletmeleri ortaklaa mfredat gelitirmelidirler. Bylelikle edinilen teorik bilgilerin nemini anlayan ve bu bilgileri kullanma olana bulan rencinin motivasyonu artrlabilecektir.
288
Staj yapan rencilerin ekonomik ve sosyal haklar konusunda yaanan skntlarn azaltlabilmesi iin yeni bir yaklam gelitirilmelidir. Son iki yldr niversiteler tarafndan uygulanan stajyer rencilerin sigortalanmas ilemlerinin devam ettirilmesi gerekmektedir. Bu uygulama staj yeri bulma konusundaki zorluklar da azaltmtr. Bunun yannda stajyer rencilere salanacak ekonomik haklarn da garanti altna alnmas nemlidir. Stajyer rencilerin yurt dndaki rnekleri gibi iyerleri ile ilikilerini yrtebilecek stajyerlik ajanslar kurulabilir. Belli blgelerde kurulan bu ajanslar, iyerleri ile stajyer renciler konusunda kpr grevi stlenebilir. Bu ajanslar araclyla, sorun yaanan iletmeler belirlenerek bu iletmelere stajyer gnderilmesi uygulamasna son verilebilir. Ayn blm ismiyle ve ayn akademik srede turizm eitimi veren blmlerde staj srelerinin standart hale getirilmesi gerekmektedir. Yksekretim Kurumu bnyesinde oluturulacak turizm alma gurubu ile staj sreleri stajlarla ilgili dier konular standart bir hale getirilebilir. Trkiye olarak turizm alannda potansiyel olarak ok nemli stnlklerimiz bulunmaktadr. Bu stnllerin ekonomik olarak nemli bir getiriye dnebilmesi, turizm alanndaki kaliteli hizmet ile mmkndr. Kaliteli hizmet ise ancak iyi yetimi igrenlerle verilebilmektedir. nemli miktarda milli kaynak kullanlarak Trkiyenin birok blgesinde turizm eitimi veren okullar almtr. Bu okullarnda eitim gren her bir rencinin turizm mesleine kazandrlmas kaynaklarn etkin kullanlmas asndan olduka nemlidir. Bu rencilerin turizm iletmelerinde istihdam edilebilmesi ise ancak bu rencilerin sorunlarn zm ile mmkn olabilecektir. Bu sorunlarn en banda ise stajlarda yaanan sorunlar gelmektedir. Stajlarda yaanan sorunlarn zlmesiyle nemli bir igc potansiyelinin daha etkin kullanlabilmesi de mmkn olabilecektir.
KAYNAKA Akgl, A. ve evik, O. (2003). statistiksel Analiz Teknikleri, Ankara: Emek Ofset Ltd.ti. Beggs,B., Ross, C.M. ve Goodwin, B. (2008). A Comparison of Student and Practitioner Perspectives of the Travel and Tourism Internship, Journal of Hospitality, Leisure, Sport and Tourism Education, 7(1), 31-39. Busby, G.D. ve Gibson, P. (2010). Tourism and hospitality internship experiences overseas: A British Perspective, Journal of Hospitality, Leisure, Sport and Tourism Education, 9 (1), 4-12. Hauck, A.J., Allen, S.Y. ve Rondinelli, D.F. ( 2000). Impact of Structured Internship Programs on Student Performance in Construction Management Curricula, Journal of Construction Education, 5 (3), 272-287. Kozak, N. (2005). Staj dosyas (I): rencilerin Yaadklar Sorunlar http://www.turizmgazetesi.com/articles/article.aspx?id=24947, (13 Mays 2010)
289
Lee, M.H., Lu, H.T., Jiao, Y.H. ve Yeh, P.H. (2006). Research on Correlations Between Off-School Internship Systems and Work Performances in Hospitality and Tourism Education, Journal of Teaching in Travel & Tourism, 6 (3), 69 87 Ross, L.E. ve Elechi, O.O. (2002). Student attitudes towards internship experiences: From theory to practice, Journal of Criminal Justice Education, 13 (2), 297 312 Schambach, T.P. ve Dirks, J. (2002). Student perceptions of internship experiences, Proceedings of the International Academy for international conference on information education research, (ICIER), 17th Bacelona, spanya, 13-15 Aralk 2002, 1-10. imek, .F. (2007). Yapsal eitlik modellemesine giri Temel ilkeler ve Lisrel uygulamalar, Ankara: Ekinoks Yayclk. Yldrm, A. (2002). Turizm eitimi. Ankara: Aren Ajans
KONAKLAMA SEKTRNDE DUYGUSAL EMEK ZERNE KARILATIRMALI BR ARATIRMA Yrd. Do. Dr. Umut AVCI1 Yrd. Do. Dr. Burhan KILI2 ZET Gnmzde hizmet sektr iletmeleri, hizmet retim srecinde alanlarndan mteriyi memnun edecek duygular da sergilemelerini beklemektedir. Bunun temel nedeni, alan ve mteri arasndaki etkileim srecinin iletmeye olumlu ynde geri dn salamasna destek olmaktr. alanlar, mteri ile etkileim srecinde mterinin sre iindeki tavr ve davranlarna gre az veya ok duygusal emek harcamak durumunda kalmaktadr. Dolaysyla, duygusal emek sunumu baz mteri veya mteri gruplar iin daha fazla olmakta iken, baz mteri gruplar iin daha az olabilmektedir. Bu almada, yerli ve yabanc turist gruplarna hizmet sunan konaklama sektr alanlarnda duygusal emek gsterimi karlatrmal olarak incelenmitir. Bu amala yerli ve yabanc turistlere hizmet sunan iki farkl konaklama iletmesinin 96 alanndan veri toplanmtr. Duygusal emek lmnde, Chu ve Murmann (2006) tarafndan gelitirilen Konaklama Sektr alanlar Duygusal Emek lei kullanlmtr. lek, duygusal emek davranlarn duygusal aba ve duygusal eliki olmak zere iki boyutta ele almaktadr. Yerli ve yabanc mteriye hizmet sunan turizm alanlarnda duygusal emek kyaslamas yapmak iin t testi yaplmtr. T testi sonucu, yerli ve yabanc turistlere hizmet sunan konaklama sektr alanlarnda duygusal emein duygusal eliki boyutunda farkllk gsterdii belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: duygusal emek, konaklama sektr. 1. GR Hizmet sektr iletmeciliinin bir alt dal olan konaklama iletmecilii turizm sektr ierisinde sunmu olduu rnn zellii gerei insan odakl iletmeler olarak deerlendirilmektedir. retim srecine insan unsurunun katld tm sektrlerde olduu gibi konaklama iletmeciliinde de hizmetin grlmesi esnasnda alanlar ile mteriler arasnda sk bir etkileim sz konusu olmaktadr. Hatta pek ok durumda hizmetin grlmesi esnasnda mteri retim sreci iinde yer almas iletmenin sunmu olduu hizmetin kalitesini etkilemektedir. Bu durum da, rekabet avantaj salamada hizmet kalitesinin srekli gelitirilmesi ve buna bal olarak mteri memnuniyetinin arttrlmas gibi gerekelerle gnmzde alanlarn duygusal yn ile srecin iinde yer almasnn kanlmaz klmaktadr. Son yllarda hizmet sektrnde ve zellikle de turizm sektrnde kalite ve mteri memnuniyeti konularna olan ilginin artmas ile duygusal emek konusuna olan ilgi de artmaya balamtr. Benzer ilgi alan mteri etkileiminin neminden dolay turizm sektrnde de olduka yaygndr (Kim, 2008:151). Kavramn ortaya kndan gnmze kadar farkl disiplinlerdeki aratrmaclar tarafndan konu ile ilgili derinlemesine pek ok alma yaplmtr. Hizmet sektr ile ilgili almalar incelenince; havayolu
1 2
Mula niversitesi T..O.Y.O Mula niversitesi T..O.Y.O
KONAKLAMA SEKTRNDE DUYGUSAL EMEK ZERNE KARILATIRMALI BR ARATIRMA
291
iletmecilii hostes eitim merkezi (Hoschcshild, 1983), otel iletmeleri nbro, kat hizmetleri ve mutfak personeli (ztrk vd., 2008; Glomb ve Tews, 2004; Kim, 2008), fast food restoran alanlar (Seymour, 2000), tur rehberleri (Wong ve Wang, 2009; Guerrier ve Adib, 2003), spermarketlerde alan kasiyerler (Rafaelli, 1989), perakendeci maaza alanlar ve yneticileri (Liu ve di., 2008) otel iletmeleri yneticileri (Karatepe ve Aleshinloye, 2009), turizm sektrnde faaliyet gsteren eitli iletme yneticileri ve alanlar (Anderson vd., 2002), hemireler (Gray ve Smith, 2009; Yang ve Chang, 2008), ar merkezi alanlar (Man ve z, 2009), banka alanlar (Rupp vd., 2008) gibi pek ok meslek gruplarnda konuyla ilgili aratrmann olduu grlmektedir. Bu almalarn nemli bir ksmnda alanlarn duygusal emek davranlar analiz edilmi ve duygusal emek dzeyleri incelenmitir. almalarn bir ksmnda ise, duygusal emek davranlarna etki eden faktrler incelenmitir. Literatrde henz farkl milliyetten ve/veya farkl kltrden mteri gruplarna hizmet sunan alanlarda duygusal emek davranlarnn incelendii almalara ise rastlanmamtr. zellikle Dou ve Bat kltr gibi iki farkl davran tarzna sahip kltrden mterilere hizmet sunan alanlarn duygusal emek dzeylerinin incelenmesinin literatre katk salayaca kanlmazdr. Her iki farkl kltrden mterilere hizmet sunan alanlarda, Grandey (2000) tarafndan da belirtildii zere negatif veya pozitif olaylarla karlama ihtimali farkl olmaktadr. Bu durum, duygusal emek srecini ve dzeyini de farkl ekilde etkileyebilmektedir. Bu nedenle bu almada, Trk ve Bat Avrupa lkelerinden mterilere hizmet sunan alanlarda duygusal emek davranlar karlatrlmtr. 2. DUYGUSAL EMEK KAVRAMI Duygusal emek kavram, literatrde ilk olarak Arlie Russel Hochschild tarafndan kullanlmtr. Duygusal emei Hoschcshild (1983:7), The Managed Heart adl eserinde iin gereklerine uyum salayabilmek amacyla ak bir yz ve bedensel ifade oluturabilmek iin hislerin ynetimi olarak ifade etmektedir. Steinberg ve Figart ise duygusal emei, dierlerini anlama abas, onlarn durumlaryla empati kurma ve kendileriymiesine onlarn hissettiklerini hissetme olarak tanmlamtr (Man ve z, 2009). Ashforth ve Humphrey (1993) duygusal emei, uygun olan hisleri sergileme ile ilgili davranlar btn olarak tanmlam ve uygun olan davranlarn iletme tarafndan belirlenen gsteri kuralna uygun olacana vurgu yapmtr. Benzer ekilde, Morris ve Feldman (1996) da, duygusal emei kiileraras alveri esnasnda rgt tarafndan istenen duygular gsterme abas, plan ve kontrol olarak aklamtr. Hochschild tarafndan literatre kazandrlan bu kavram pek ok aratrmac tarafndan farkl alardan ele alnmtr. lk yllarda kavram, duygusal yabanclama, gerek duygularn maskelenmesi gibi olumsuz anlamlarda kullanlmasna karn daha sonra mterileri anlama abas eklinde daha olumlu bir bak as ile ele alnmaya balanmtr (Man ve z, 2009). Duygusal emek ile ilgili kavramsal bir model ortaya koymaya alan aratrmaclardan olan Grandey (2000) almasnda nceki almalar inceleyecek duygusal emek olgusuna ilikin kavramsal bir ereve oluturmutur (bkz. ekil 1). Bu kavramsal ereve, durumsal unsurlar, duygusal ynetim srecini etkileyen bireysel ve kurumsal faktrler ile duygusal emein uzun dnemli sonularn kapsamaktadr. Durumsal iaretler, duygusal emein ortaya kndaki sreci ifade etmektedir. Duygu ynetimi sreci, alanlarn i esnasnda ya da hizmet sunumunda sergilemi olduklar rollerin boyutlarn
292
tanmlamaktadr. Bu roller derinlemesine rol yapma ve yzeysel rol yapma eklinde ifade edilmektedir. Bu almada ise duygusal emek, duygusal aba ve duygusal eliki olmak zere iki boyutta ele alnmtr. Hizmet sunumu esnasnda alanlarn gstermi olduklar rol davrann bireysel ve kurumsal faktrler etkilemektedir. Srecin sonucunda ise, bireysel ve kurumsal adan baz ktlar ya da duygusal emein yansmalar yer almaktadr (Gngr, 2009).
Durumsal Unsurlar EtkileimBeklentileri Sklk Sre eitlilik DuygusalOlaylar Pozitifolaylar Negatifolaylar Duygularn Ynetim Sreci DuygusalEmek DerinlemesineRolYapma lgiliYaymak Anlaydeitirmek YzeyselrolYapma *Duygusalkarldeitirme Uzun Dnemli Sonular BireyselRefah Tkenme tatmini KurumsalRefah Performans Geriekilme d
BireyselFaktrler Cinsiyet Duygusaletkileyicilik Duygusalzeka Duygulanmayetisi
ekil 1. Duygusal Emek Sreci
KurumsalFaktrler otonomisi Yneticidestei Duygusalzeka almaarkadalarndeste i
Kaynak: Grandey, A.A. (2000). Emotion Regulation in the Workplace: A New Way to Conceptualize Emotional Labor, Journal of Ocupational Health Psychology, 5(1), s.101den aktaran: Gngr, M. (2009). Duygusal Emek Kavram: Sreci ve Sonular, Kamu- Dergisi, 11(1), s.175.
Duygusal emek srecinin kurumsal adan ktlar, alanlarn sergilemi olduklar davranlara gre deiiklik gstermektedir. Bunlar, alann davranna gre olumlu ve olumsuz olabilmektedir. Kurum ve mteri beklentileri dorultusunda sunulan hizmetin sonucunda kaliteli hizmet sunumu, hizmeti alan mterilerde memnuniyet ve sonrasnda da sadakat ortaya kmaktadr. Doal olarak bu durum iletmeler andan rekabet avantajn da beraberinde getirmektedir (Rupp vd., 2008:920). alanlarn gstermi olduklar davranlarn kurum ve mteri beklentileri dorultusunda olmamas durumunda ise olumsuz ktlar meydana gelmektedir. Bu durumun sebebi, alanlarn olumsuz davranlarndan kaynaklanabilecei gibi hizmet alan mterilerin beklentilerinin deimesinden de kaynaklanabilmektedir (Gngr, 2009). Ayrca iyerindeki stres ve bask alanlarda ie devamszlk ve iyerinde yksek igc devrini ortaya karabilmekte ve bunun sonucunda sunulan hizmetin kalitesinde de bir d grlebilmektedir. Bu tip alanlarda ortaya kan tkenmilik sendromu iletmenin imaj zerinde de nemli lde negatif bir etki yaratmaktadr (Mann, 2007:556).
293
Duygusal emek srecinin kurumsal adan nemli negatif ve pozitif ktlarnn yannda alanlar zerinde de nemli pozitif ve negatif etkileri bulunmaktadr. alanlar zerinde duygusal emek srecinin pozitif yndeki etkilerinin banda i tatmini gelmektedir (Wharton, 1993, Ct ve Morgan, 2002; Zapf ve Holz, 2006). Yaplan aratrmalarda genel olarak duygusal emein alanlar zerindeki olumsuz etkilerinin zerinde daha ok durulduu grlmektedir (Karim, 2009; Pugliesi, 1999; Guerrier ve Adib, 2001; Seer ve Tnar, 2003; Brotheridge ve Grandey, 2002; Heuven ve Bakker, 2003; Rafaelli, 1989). Duygusal emein alanlar zerinde yaratm olduu negatif etkilerin temeli olarak duygusal eliki gsterilmektedir. Duygusal eliki; ortaya koyulan duygularla, hissedilen duygularn birbirinden farkl olmas halinde ortaya kan bir durum olarak ifade edilmektedir (Gngr, 2009). Sergilenen duygularla hissedilen duygularn farkl olmas durumunda ortaya kan stres genel olarak alanlarda tkenmilie yol aan nemli bir nedendir. Zapf ve Holz (2006); Almanyada otel iletmeleri, yiyecek iecek iletmeleri ve ar merkezlerinde yapm olduklar aratrmalarnda duygusal emek ile tkenmilik sendromu arasnda sk bir ilikinin olduunu tespit etmilerdir. 3. ALIMANIN METODU Duygusal emek konusu, alan ile mteri arasndaki etkileiminin neminden dolay turizm iletmelerinin baarsnda nem tamaktadr (Kim, 2008; Zapf, 2002). Bu neminden dolay, birok almada hizmet kalitesinin gelitirilmesi, mteri memnuniyetinin salanmas gibi nedenlerle duygusal emek olgusunun nemine vurgu yaplmaktadr (Seer ve Tnar, 2004; Zapf, 2002). Duygusal emek olgusunu, alan ve mteri arasndaki etkileimin dzeyi, ekli ve sresi gibi birok faktr etkilemektedir (z, 2007; Wong ve Wang, 2009). Dolaysyla, alana kar farkl ve beklenenin dnda davran sergilemi bir mteri ile beklenen ve olaan davran sergilemi bir mterinin gerektirdii duyusal tepki dzeyi birbirinden farkl olmaktadr. Mterinin beklenenin dnda davran sergilemesine neden olan unsur, mterinin o andaki psikolojik durumu ile kiilik yaps gibi faktrler olabilecei gibi iinde yetitii kltr yaps da olabilmektedir. Bu balamda, farkl kltrlerden gelmi mterilerin davranlarnda kltr davran farkllna neden olan nemli bir faktr olduu (Kang ve Moscardo, 2006) ortadadr. Bu nedenle bu almada, Trk turistler ile yabanc turistlere hizmet sunan konaklama sektr alanlarnn duygusal emek davranlarn karlatrmak amalanmtr. Aratrma verileri Afyon ilinde faaliyet gsteren ve sadece yerli turistlere hizmet sunan bir konaklama iletmesinin mteri ile yz yze pozisyonunda istihdam edilen 54 alan ile Fethiye ilesinde faaliyet gsteren ve sadece yabanc turistlere hizmet sunan konaklama iletmesinin ayn pozisyonda istihdam edilen 52 alanndan toplanmtr. Aratrma verileri aratrmaclarn kendisi tarafndan Eyll 2009 ile Kasm 2009 tarihleri arasnda toplanmtr. Afyon ilinden toplanan anket formlarnn iki tanesi, Fethiyeden toplanan anket formlarnn alt tanesi eksik doldurulduu iin deerlendirme dnda tutulmutur. Sonuta yerli turistlere hizmet sunan alanlardan elde edilen 52 anket formu ile yabanc turistlere hizmet sunan alanlardan elde edilen 46 anket formu bu almann veri tabann oluturmutur.
294
Tablo 1: Duygusal Emek Boyutlar Duygusal eliki, kiinin gsterim kurallar erevesinde uygun grd iin sergiledii veya yanstt duygular ile iten hissettii ancak yanstlmasnn uydun olmayacan dnd duygular arasndaki farklla denir. Duygusal elikinin alan olumsuz ynde etkiledii savunulmaktadr (ukur ve ahin, 2007:487). Duygusal eliki, kurumun alandan sergilemesini istedii duygular ile alann gerekte hissettii duygular arasndaki farktan kaynaklanr. eliki dzeyi arttka alann duygusal emek ihtiyac o dzeyde fazla olmaktadr (z, 2007:9). Duygusal aba, alanlarn rgtn belirledii davran kurallarn yerine getirmek iin verdikleri mcadeleyi ifade etmektedir. Genellikle, rgt tarafndan gsterilmesi arzulanan her trl duygu iin belli dzeyde aba harcanmas gerektii dnlmektedir. Bunun temel nedeni, rgtn tm alanlardan ncelikli beklentisi rgtn belirledii davran kurallarn yerine getirmesidir (z, 2007:8). Duygusal aba, duygusal elikinin var olduu durumlarda istenilen duygular sergileyebilmek iin daha fazla gerekmektedir (Kruml ve Geddes, 2000: 177-188).
Duygusal eliki
Duygusal aba
Aratrmada, duygusal emek davranlarn lmek iin Chu ve Murmann (2006) tarafndan gelitirilen Konaklama Sektr alanlar Duygusal Emek lei3 kullanlmtr. lek, Avc ve Boylu (2010) tarafndan Trkeye geerlenmitir. lekte duygusal emek, duygusal eliki ve duygusal aba olmak zere iki boyutta ele alnmtr ve toplam 13 ifade ile temsil edilmitir. Ayrca, anket formuna rneklemin demografik zelliklerine ve onlarn alanlarla ilikilerine ynelik yedi soru eklenmitir. Duygusal emek lm iin 7li likert lei kullanlmtr. lekte 1-kesinlikle katlyorum ve 7-kesinlikle katlmyorum yarglarna rast gelmektedir. 4. BULGULAR Aratrmann bulgular aamada sunulmaktadr. lk aamada, rneklemin zelliklerine ve alma yaamna ilikin bilgiler aktarlmtr. kinci aamada, duygusal emek ifadelerine ilikin faktr analizi sonularna yer verilmitir. Son aamada ise, yerli ve yabanc turistlere hizmet sunan alanlar arasnda duygusal emek kyaslamasna ilikin t testi sonular verilmitir.
lein ngilizce karl Hospitality Emotional Labor Scale (HELS) olarak ifade edilmektedir.
295
Tablo 2: rneklemin zellikleri rneklemin Cinsiyeti Bayan Erkek rneklemin Eitim Dzeyi lkretim Lise nlisans Lisans Lisansst rneklemin Ya 18-22 aras 23-27 aras 28-32 aras 33-37 aras 38-42 aras rneklemin alt Departman nbro Yiyecek ve ecek Kat Hizmetleri SPA Dier (*) 23 33 28 10 2 24 45 9 8 10 23.9 34.3 29.2 10.4 2.1 25 46.9 9.4 8.3 10.4 N 33 63 10 27 28 25 6 % 34.4 65.6 10.4 28.1 29.2 26 6.3
(*) Dier kategorisinde yer alanlarn 1 tanesi gvenlikte, 4 tanesi halkla ilikilerde biriminde ve 5 tanesi animasyon departmannda almaktadr.
rneklemin % 34.4n bayanlar ve % 65.6sn erkekler; %10.4n ilkretim mezunlar, %28.1ini lise mezunlar, %29.2sini nlisans mezunlar, %26sn lisans mezunlar ve %6.3n lisans st eitim alan mezunlar oluturmaktadr. rneklemin ya dalm gz nne alnnca %23.9unun 18-22 ya arasnda, %34.3nn 23-27 ya arasnda, %29.2sinin 28-32 ya arasnda, %10.4nn 33-37 ya arasnda ve %2.1inin 38-42 ya aralnda olduu belirlenmitir. Mterilerle yz yze pozisyonda alan rneklemin %25i nbro departmannda, %46.9u yiyecek-iecek departmannda, %9.4 kat hizmetleri departmannda, %8.3 SPA merkezinde ve %10.4 bu departmanlar dndaki departmanlarda istihdam edilmektedir.
296
Tablo 3: alma Yaamna likin Tanmlayc Bilgiler N Gnlk ka mteri ile yzyze ilgilenirsiniz? Bir mteriyle ilgilenirken geirdiiniz ortalama sre ka dakikadr? Ka yldr bu iletmede almaktasnz? Ka yldr turizm sektrnde almaktasnz? Ka yldr turistlerle yz yze pozisyonda almaktasnz? 95 95 96 96 96 Minimum Deer 8 kii 1 dk 1 yl 1 yl 1 yl Maximum Deer 400 kii 30 dk 16 yl 16 yl 16yl Aritmetik Ortalama 99,63 kii 5,63 dk 5,92 yl 5,05 yl 4,53 yl
rneklemin gnlk ilgilendii ortalama mteri says 99 kii, bir mteri ile ilgilenirken geirdii ortalama sre 5.6 dakikadr. rneklemin iletmede alma sresi ortalama 5.9 yl; turizm sektrnde alma sresi ortalama 5 yl ve turistlerle yz yze ortalama alma sresi 4.5 yldr. Bu bulgular, duygusal emek lm iin ilgili alanlardan toplanan verilerin konuyu lebilmek iin uygun olacan gstermektedir. almann bu aamasnda deerlendirmeye alnan ifadeler faktr analizine tabi tutulmutur. Faktr analizi sonucu Kaiser-Meyer-Olkin rneklem deeri 0,809 olarak hesaplanmtr. Anlamllk dzeyi p (sig.)=0.000 < 0,05 olduundan Bartlett testinin sonucu anlamldr. Tablo 4: Faktr Analizi Sonular Tablosu Faktrler ve Deikenler Faktr 1 Duygusal eliki Mterilere kar gerekte hissettiklerimden farkl davranrm Mterilerle ilgilenirken gstermelik hisler sergilerim Mterilerle gereken ekilde ilgilenmek iin rol yaparm Mterilere kar sergilediim duygular doal hislerimle ayndr (*) Mterilerle ilgilenirken robot gibiyimdir Mterilerle ilgilenirken sergilediim duygularm yapmacktr Mterilere kar iimden gelen duygularn aynsn sergilerim (*) Faktr z Varyansn Cronbachs Yk Deerler Aklanma Alfa Oran 3,872 % 33,890 0,86 ,842 ,816 ,671 ,663 ,660 ,636 ,530
297
Faktr 2 Duygusal aba Gerekte hissetmediim bir duyguyu sergi- ,856 lerken davranma daha fazla dikkat etmek zorunda kalrm. Mterilerle ilgilenirken iletmenin sergilemeye alt imaja uygun duygular hissetmeye alrm. Mterilere kar sergilemem gereken duygular sergileyebilmek iin aba harcarm.
(*) Bu ifadeler ters kodlanmtr.
2,179
% 17,486
0,74
,643
,639
lk faktr olan duygusal eliki toplam yedi ifade ile temsil edilmekte ve bu faktrn toplam varyans aklama oran %33.89dur. Dier faktr olan duygusal aba ifade ile aklanmtr ve bu faktrn toplam varyans aklama oran % 17.486 olarak hesaplanmtr. ki faktrn toplam varyans aklama oran ise, % 51.37dir. Duygusal emein yerli ve yabanc mterilere hizmet sunan alanlarda farkllk gsterip gstermediini ortaya karabilmek amacyla t testi yaplmtr. Tablo 5te t testi sonularna ilikin bilgiler yer almaktadr. Tablo 5: Bamsz t Testi Tablosu
Varyansn Eitlii iin Levenenin Testi F Sig Duygusal eliki Duygusal aba Eit* Eit deil** Eit* Eit deil** 0,242 0,041 0,624 0,840 Ortalamalarn Eitlii in T-Testi t 3,127 3,107 0,067 0,067 df 94 88,763 94 90,516 Sig. (2-ulu) 0,002 0,003 0,947 0,947
* Varyansn Eit olduu varsayldnda,
** Varyansn eit olmad varsayldnda.
Tablo 5te grld zere duygusal emek yerli ve yabanc mterilere hizmet sunan alanlarda duygusal eliki boyutunda farkllk gstermekte iken (sig. 0.002), duygusal aba boyutunda farkllk (sig.0.974) sz konusu deildir.
298
Tablo 6: Grup statistikleri

Gruplar Yerli Mteri Yabanc Mteri Yerli Mteri Yabanc Mteri N 52 44 52 44 Aritmetik Ortalama 24,7115 17,9318 14,8846 14,8182 Standart Sapma 10,21597 11,00824 4,80055 4,93338 Standart Hata Ortalamas 1,41670 1,65955 ,66572 ,74374
Duygusal eliki Duygusal aba
T testinden sonra hem ortalamalar hakknda bilgi sahibi olmak hem de t testi sonucu ortaya kan farkn kaynan grebilmek iin grup istatistikleri elde edilmitir. Tablo 6da grld zere duygusal aba faktrne ilikin aritmetik ortalamalar yerliyabanc turist asndan farkllk gstermemektedir. Buna karn, duygusal eliki faktrne ilikin aritmetik ortalama yerli mteriler iin 24.7 iken, yabanc mteriler iin 17.9dur. Bu sonu, yerli mterilere hizmet sunan konaklama sektr alanlarnn duygusal eliki yaama dzeylerinin yabanc mterilere hizmet sunanlara gre daha yksek olduunu gstermektedir. SONU VE TARTIMA Bu almada, konaklama iletmelerinde duygusal emein yerli ve yabanc mterilere hizmet sunan alanlar asndan farkllk gsterip gstermedii incelenmitir. Bu amala, sadece yerli mteriye ve sadece yabanc mteriye hizmet sunan iletmelerin 96 alanndan veri toplanmtr. Yabanc mterilere hizmet sunan iletmeye gelen mteriler, ngiliz, Belikal ve Hollandal turist gruplarndan olumaktadr. almada duygusal emek davranlarn lmek iin Chu ve Murrmann (2006) tarafndan gelitirilen konaklama sektr alanlar duygusal emek lei kullanlmtr. lek duygusal emei duygusal eliki ve duygusal aba olmak zere iki boyutta ele almaktadr. Aratrmann sonucunda, duygusal emein yerli ve yabanc mterilere hizmet sunan alanlarda duygusal aba boyutunda farkllk gstermedii, ancak duygusal eliki boyutunda farkllk gsterdii tespit edilmitir. Farkn kaynan belirlemek iin grup istatistikleri incelenince, duygusal eliki boyutunda yerli mterilere ilikin aritmetik ortalamann yabanc mterilerden daha yksek olduu tespit edilmitir. Bu sonu, yerli mterilere hizmet sunan alanlarn geekte hissettiinden daha farkl davrandklar, gstermelik hisleri daha youn sergiledikleri, daha fazla rol yapma eiliminde olduklar, doal hislerinden daha fazla uzaklatklar, duygularn daha yapmack bir hal ald ve/veya iinden gelen ekilde davranmadklar anlamna gelmektedir. Yabanc mterilere hizmet sunan alanlarda ise, duygusal eliki yaama durumu yerli mteriye hizmet sunanlara gre daha dk dzeydedir. Yerli ve yabanclara hizmet sunan alanlarda duygusal eliki dzeyinin farkl olmas, alan-mteri etkileimi esnasnda yerli mteri gruplarnn isteklerinin farkllndan, tatil kltr ve alkanlklarndan ve/veya alanlarla ilikilerinin younluundan kaynaklanm olabilir. Ayrca, hem alann hem de mterinin ayn dili konumas mteri-alan etkileiminin ve aralarndaki iletiim srecinin daha ekingen
299
hale gelmesine neden olabilir. Duygusal aba boyutunda farkllk olmamas ise, Morris ve Feldmann (1996) da belirttii zere- hedef kitle ne olursa olsun alanlarn her durumda rgtn baars iin gerekenleri yapmak durumunda olmasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla hizmet sunulan kitle yerli mteri de olsa, yabanc mteri de olsa alanlar belli davranlar sergilemek durumundadr. Sonu olarak, bu aratrmadan elde edilen bulgular yerli ve yabanc turistlere hizmet sunan alanlarda duygusal emein Chu ve Murrmannn (2006) leine gre duygusal eliki boyutunda farkllk gsterdiini ortaya koymaktadr. Bu sonulara, sadece drt iletmenin 96 alanndan veri toplanarak ulalmtr. Bu nedenle, elde edilen bulgularn genellenemeyeceini belirtmek gerekir. Duygusal emek konusundaki bir aratrmada yaanan temel zorluklarn banda veri toplama zorluu gelmektedir. Veri toplama aamasnda, duygusal emei lmede kullanlan ifadelerin cevaplayanlar tarafndan genellikle birbiri ile ayn anlama gelir ekilde deerlendirildii dikkati ekmitir. Bu nedenle, duygusal emek konusunda veri toplarken aratrmaclarn verileri yz yze toplamas ve olas yanl anlalmalara zamannda mdahale etmesi nerilebilir. KAYNAKA Anderson, B., Provis, C. ve Chappel, S. (2002). The Recognition and Management of Emotional Labour in the Tourism Industry, Research Report, www.crctourism.com.au, Eriim Tarihi: 12.06.2010. Ashforth, E. B. ve Humphrey, H. R. (1993). Emotional labor in service roles: The influence of identity, Academy of Management Review, 18(1), ss.88-115. Avc, U. ve Boylu Y. (2010). Trk Turizm alanlar in Duygusal Emek lei Geerlemesi, Seyahat ve Otel letmecilii Dergisi,7(2), ss.20-29. Brotheridge, C. M. ve Grandey, A.A. (2002). Emotional labor and burnout: Comparing two perspectives of people work, Journal of Vocational Behavior, 60(1), ss.17-39. Chu, K. Hei-Lin ve Murrmann, K. S. (2006). Development and validation of the hospitality emotional labor scale, Tourism Management, 27(6), ss.1181-1191. Ct, S. ve Morgan, L. M. (2002). A Longitudinal Analysis of the Association Between Emotion Regulation, Job Satisfaction and Intention to Quit, Journal of Organizational Behavior, 23(December), ss.947-962. ukur, . C. ve ahin, Z. (2007). Duygusal ilik Balamnda Duygu ve Kltr likisi, (Editrler: Ramazan Erdem ve Cem . ukur), Ynetsel-rgtsel Davran, Ankara: Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, No.31, ss.461-516. Glomb, M.T. ve Tews, M.J. (2004). Emotional labor: A conceptualization and scale development, Journal of Vocational Behavior, 64(1), ss.1-23. Grandey, A. A. (2000). Emotion Regulation in the Workplace: A New Way to Conceptualize Emotional Labor, Journal of Occupational Health Psychology, 5(1), ss.95-110. Gray, B. ve Smith, P. (2009). Emotional labour and the clinical settings of nursing care: The perspectives of nurses in East London, Nurse Education in Practice, 9(4), ss.253-261.
300
Guerrier, Y. ve Adib, A. (2001). Lads and lassies at work: the negotiation of gendered identities in the work of overseas tour reps, Critical Management Studies Conference 2001 Proceedings, ss.1-14. (http://www.mngt.waikato.ac.nz/ ejrot/cmsconference/2001/Papers/Gender/guerrieradib.pdf.) Eriim Tarihi: 12.04.2010. Guerrier, Y. ve Adib, A. (2003). Lads and lassies at work: the negotiation of gendered identities in the work of overseas tour reps, Human Relations, 56(11), ss.1399-1417. Gngr, M. (2009).Duygusal Emek Kavram: Sureci ve Sonular Kamu-, 11(1), ss.167-184. Heuven, E. ve Bakker, A. B. (2003). Emotional Dissonance and Burnout Among Cabin Attendants, European Journal of Work and Organizational Psychology, 12(1), ss.81-100. Hochschild R. Arlie (1983). The managed hearth: Commercialization of human feeling, Berkeley: University of California Press. Johnson, H-A. M. (2004). The Story Behind Service With A Smile: The Effects of Emotional Labor on Job Satisfaction, Emotional Exhaustion, and Affective Well-Being Master of Arts, Department of Psychology, University of South Florida. http://etd.fcla.edu/SF/SFE0000287/Johnson_Thesis.pdf, Eriim Tarihi: 02.05.2010. Karatepe, M. O. ve Aleshinloye , K. D. (2009). Emotional dissonance and emotional exhaustion among hotel employees in Nigeria, International Journal of Hospitality Management, 28(3), ss.349-358. Karim, J. (2009). Emotional Labor and Psychological Distress: Testing the Mediatory Role of Work-Family Conflict, European Journal of Social Sciences, 11(4), ss.584-598. Kang, M. ve Moscardo, G. (2006). Exploring Cross-Cultural Differences in Attitudes towards Responsible Tourist Behavior: A Comparison of Korean, British and Australian Tourists, Asia Pasific Journal of Tourism Research, 11(4), ss.303-320. Kim, H. J. (2008). Hotel Service Providers Emotional Labor: The antecedents and effects on burnout, International Journal of Hospitality Management, 27(2), ss.151-161. Kruml, S. M., ve Geddes, D. (2000). Catching fire without burning out: Is there an ideal way to perform emotional labor, inde: N. M. Ashkanasy, C. E. J. Hartel, ve W. J. Zerbe (Editrler), Emotions in the workplace: Research, theory, and practice, Westport, CT: Quorum Boks, ss.177-188. Liu, M.L., Prati, L.M., Perrewe, P.L. ve Ferris, G.R. (2008). The Relationship Between Emotional Resources and Emotional Labor: An Exploratory Study. Journal of Applied Social Psychology 38 (10): 24102439. Man, F. ve z C. S. (2009). Grnd Gibi Olmamak Ya da Olduu Gibi Grnmemek: ar Merkezlerinde Duygusal Emek, alma ve Toplum, 2009/1, ss.75-94. Mann, S. (2007).Expectations of emotional Display in the Workplace; An American/British Comperative Study Leadership and Organizational Development Journal 28 (6): 552-570.
301
Morris, J. A. ve Feldman, D. C. (1996). The dimesions, antecedents, and consequences of emotional labor, Academy of Management Review, 21(4), 986-1010. z, . Eda (2007). Duygusal Emek Davranlarnn alanlarn Sonularna Etkisi, stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.. ztrk, D. S., Karayel, C. ve Nasz, P. (2008). Employees on Service Stage: Emotional Labor in Tourism Industry and Its Multilevel Consequences, Proceedings of the 2nd International Colloquium on Tourism and Leisure, 5-8 Mays 2008-Thailand. Pugliesi, K. (1999). The Consequences of Emotional Labor: Effects on Work Stress, Job Satisfaction and Well-Being, Motivation and Emotion 23(2), ss.125154. Rafaelli, A. (1989).When Cashiers Meet Customers: An Analysis of the Role of Supermarket Cashiers, Academy of Management Journal, 32(2), ss.245273. Rupp, D. E., McCance, A. S., Spencer, S. ve Sonntag, K. (2008). Customer (In)Justice and Emotional Labor: The Role of Perspective Taking, Anger, and Emotional Regulation, Journal of Management, 34(5), ss.903-924. Seer, . ve Tnar, M. Y. (2004). yerinde Tkenmilik Kayna Olarak Duygusal EmekHemireler zerinde Yaplan Bir Aratrma, 9.Ulusal Ergonomi Kongresi Bildiriler, 2004-Denizli. Seymour, D. (2000). Emotional labour: a comparison between fast food and traditional service work, International Journal of Hospitality Management, 19(2), ss.159-171. Van Dijk, P., Smith, L. ve Cooper, B. (2009). Are you for real? An evaluation of the relationship between emotional labour and visitor outcomes, Tourism Management, (in pres). Wharton, A. (1993). The Affective Consequences of Service Work: Managing Emotions on the Job, Work and Occupations, 20(2), ss.205-232. Wong, J-Y ve Wang, C-H. (2009). Emotional labor of the tour leaders: An exploratory study, Tourism Management, 30(2), ss.249-259. Yang, F-H. ve Chang, C-C. (2008). Emotional labour, job satisfaction and organizational commitment amongst clinical nurses: A questionnaire survey, International Journal of Nursing Studies, 45(6), ss.879-887. Zapf, D. (2002). Emotion work and psychological well-being: a review of the literature and some conceptual considerations, Human Resource Management Review, 12(2), ss.237-268. Zapf, D. ve Holz, M. (2006). On the Positive and Negative Effects of Emotion Work in Organizations, European Journal of Work and Organizational Psychology, 15(1), ss.1-28.
REKLAM NE SYLER, TKETC NE ANLAR? Ar. Gr. Dr. Yasin BLM1 Prof.Dr. Atila YKSEL2 r. Gr. Mebrure BOYDEMR BLM3 ZET Bilginin nitelii ve nicelii tketici tutum ve satn alma niyeti zerinde, dolaysyla reklamn etkinliinde nemli bir belirleyicidir. Fakat, reklam ve tantm materyalindeki bilgilerin eksiksiz veya tm bilgileri ierdii tartmaldr. Yaplan bir aratrma, reklamlarn %44nde, rnle ilgili nemli bir bilgi parasnn eksiltildiini/eksiltilmek zorunda kalndn gstermektedir. Bu durumda tketici, tutum geliimini zorlatran/engelleyen bilgi eksikliini karmlarn kullanarak tamamlayabilmektedir. Tketiciler reklam mesajlarn deerlendirirken, reklamda verilen bilgiden hareketle rettikleri fikirleri, reklamda aka belirtilmeyen bilgiler olarak karmsal inan eklinde gelitirirler. Tketicilerin reklama kar verdikleri bilisel ve duygusal tepkiler zerindeki etkisinden kaynaklanan ynetsel deeri ve tketicilerin grnr bilginin dna karak reklam ve rn deerlendirme eilimi, son dnemdeki pazarlama aratrmalarnda karmsal inanlarn sklkla ele alnan konulardan birisi olmasna neden olmutur. Buna karn hizmet pazarlamas alannda ok fazla aratrma yaplmad da grlmtr. Bu balamda alma, turistik tketicilerin davransal niyetlerinde karmsal inanlarn etkilerini irdelemektedir. Didim-Bodrum-Kuadas Blgesinde yrtlen alan uygulamasndan elde edilen verilerle Yapsal Eitlik Modellemesi (YEM) uygulanm ve karmsal inanlarn karar srecindeki yeri deerlendirilmitir. Elde edilen sonularda tketicilerin deer ve hizmet kalitesi karmlarn tutum ve davran gelitirmede kulland, tutum gelitiremedii durumlarda da dorudan davransal niyetlerini karmlarla ekillendirebildii grlmtr. Anahtar Kelimeler: karm, Tutum, Davransal Niyet 1. GR Pazarlama faaliyetlerinin bir paras olarak reklamn etkinlii, ayrlan btelerin olduka yksek olmas nedeniyle ilgili tm iletme ve kurumlar iin nemlidir. Maliyetlerinin ykseklii ile birlikte, turizm destinasyonlar, pazarlama faaliyetlerinin temelini oluturan reklam ve tantma daha fazla zen gsterilmekte, yrtlen almalarn etkilerinin optimum dzeye karlmas hedeflenmektedir (Decrop, 2007). Tketicilerin bilgilendirilmesi, ikna edilmesi ve hatrlama oranlarnn artrlmas iin yaplan turistik pazarlama almalar destinasyon ynetimlerine milyon ve milyar dolarlara mal olmaktadr (Mattila, 2001). Tantm materyali kullanm skl ve yaplan harcamalar dikkate alan pazarlamaclar, sadece materyalin tr deil, ieriinde yer alan mesajlarn seimi konusunda daha dikkatli olmaya balamlardr (Coulter ve Punj, 1999). Turizm pazarlamas alanndaki almalarn son dnemlerde tketici tutumlar, bilgi arama davran ve pazarlama
1 2
Mustafa Kemal niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Adnan Menderes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu 3 Seluk niversitesi, Kadnhan Meslek Yksekokulu
REKLAM NE SYLER, TKETC NE ANLAR?
303
aralarna verdikleri tepkiler zerinde younlamasnn da en nemli sebebi, mmkn olduunca hedef tketicilerin tercihlerinin nasl ekillendiini anlamaktr (Decrop, 2007). Yaplan almalarn birounda, reklam ieriklerinde yaplacak stratejik dzenlemelerin gereklilii ok fazla deinilen bir konu olmamtr. zellikle tantm materyali bilgilerinin nitelii ve niceliinde yaplacak dzenlenmelerin etkilerine hemen hemen hi deinilmemitir (Birgelen vd., 2000). Buna karn, tantm materyallerinin etkinlii ierdikleri bilgilerin nicelii ve nitelii ile dorudan ilikilidir. Tketiciler iin elde ettikleri bilgiler ve algladklar mesajlar dolayl bir tecrbe olarak rnle iletiim kurma ve rne ilikin tutum, inan ve davran gelitirmede en nemli araclardr (Migas vd., 2008; MacKay ve Fesenmaier, 1997). Turizm sektr bilgi youn bir yapya sahiptir. rn zelliklerinin ok ynl olmas, potansiyel tketici iin bilginin nemini daha da artrmaktadr (Migas vd., 2008). Bu nedenledir ki, turizm sektrnde tantm ve reklam bilgisi mesajlarnn tasarlanmas etkili reklamlarn gelitirilmesinde nemli bir basamaktr. erik ne sylemektedir, ben bundan ne anlamalym gibi sorular tketicilerin zihnini megul edecektir. Tketici iin reklam kadar, reklamn kendisi iin ifade ettii anlam da nemlidir (Decrop, 2007). Dolaysyla reklamda iletilen bilginin etkisi, pazarlamaclar asndan hedef tketicilerle iletiim kurmada stratejik bir rol oynamaktadr (Decrop, 2007; Smith vd., 2002; Kivetz ve Simonson, 2000). Sanbonmatsu, Kardes, Houghton, Ho ve Posavac (2003), tketici tutumlarnn iletilen bilgiler kadar, kendi rettikleri bilgilerin etkisinde de kalabileceini iddia etmektedir. Tketiciler bu durumda deerlendirmelerini iletilmediini hissettikleri bilgiler hakknda gelitirdikleri karmlara dayandracaktr (Burke, 1996; Kardes, 1988; Ford ve Smith, 1987; Lee ve Olshavsky, 1994). karmlarn gerek reklam ve rne ynelik tutumlara, gerekse dorudan satn-alma niyetine olan gl etkisi, tantm konu alan almalarda karmsal srecin hem teorik hem pratik adan gz ard edilmemesi gerektiini ortaya koymaktadr (Fabrigar vd., 2008; Kardes, 1988; Kivetz ve Simmons, 2000). Aratrma bu dorultuda, tketicilerin karlatklar bilgilerin eksik olmas nedeniyle tutumlarn yeterli dzeyde gelitiremediklerinde kullanlabilen, karmsal srecin etkisini incelemektedir. Buna gre karmlarn davran ve kararda etkili olmas, reklamn kendisinden ok tketici iin ifade ettii anlamn stratejik olarak ynetilebilecei ve ynlendirilebilecei anlamn iaret etmektedir (Birgelen vd., 2000; Sengupta vd., 2002; Smith, 1991). 2. LTERATR TARAMASI Danna (1996) gre tketicilerin turistik tantm ve reklam materyaline maruz kaldklarnda, ncelikle dikkatlerinin younlamas, ilgilerinin artmas, arzularnn ortaya kmas ve davran ynnde harekete gemeleri beklenir. Elde edilen bilgilerin nitelik ve niceliine gre, potansiyel tketici yeterli olana kadar ek bilgiler elde etmeye alrken isel (gemi tecrbe, yaknlk hissi, karmlar) ya da dsal (bror, tv, radyo, arkada ve yaknlar vb.) bilgi kaynaklarn kullanr. Dsal kaynaklarn yeterli grlmedii durumlarda ve ek bilgiler elde edilemediinde isel kaynaklar kullanma yolunu tercih ederler. Reklam ve tantm aralaryla sunulan bilgiler dsal kaynaklar olsalar da, tketiciler bu bilgileri isel kaynaklarna ulamada ipucu olarak kullanrlar. Dsal ipularnn araclyla ulalan isel kaynaklarn inanma ve gvenilirlik asndan daha etkili
304
ve daha fazla ngr (karm) imkan saladklar dnlmektedir (Sirakaya ve Woodside, 2005). Reklamn ierii sadece bilgi deil ayn zamanda grnmeyen ya da eksik olan bilgiler iin ipucu olarak kullanlmaktadr (kalite fiyat marka ilikisi gibi) (Leuder, 2001; Baker, 1990). Dsal kaynaklardan elde edilen ipular, daha etkin isel bilgilerin olumas iin nemli bir etki yapacaktr (Baker, 1990; Sengupta vd., 2002). Reklam ve tantm ieriinden elde edilecek ipularnn ynetilebilmesi mmkndr; bylelikle, tketicilerin istenilen ynde karm yapmalar salanarak arzu edilen olumlu davranlarn gerekletirilmesi mmkn olabilir (Smith, 1991; Kivetz ve Simmons, 2000). 2.1. karmn (Inference) Tketici zerindeki Etkisi karm, bilinen, doru olduu tahmin edilen, gerek kanaatler ve delillerden kaynaklanan eylemlerin mantksal sonularna dayal dnsel bir sre olarak tanmlanmaktadr (Baker, 1990). Dier bir tanma gre, sunulan bilginin tesinde bir ngr yaratma sreci ya da zihinsel bir kt mekanizmasdr (Lee vd.,, 1994; Sengupta vd., 2002). karmlar teorik olarak bir sre eklinde aklanrken, aslnda gnlk hayatta kullanlan yaygn bir yap, dnce sistemi, alkanlk ya da zihinsel bir faaliyet olarak nitelendirilebilir (Johnson ve Levin, 1985). karmlarn tketiciler zerindeki etkilerini vurgulayan Smith (1991), karmlarn pazarlama ve tketici aratrmalarnda incelenmesini iki sebebe balamaktadr; (i) tketicilerin karm yapmalar, pazarlama faaliyetleri asndan ynetsel bir konudur, dsal kaynaklarla ortaya kan bilisel inanlar gibi, karmlar reklama olan tepkileri etkiler, dolaysyla reklam etkinliinin nemli bir belirleyicisidir, (ii) karmlar reklam faaliyetlerinin dzenlenmesi ile ilikilidir, nk doru ya da yanl sonulara sebep olsa da, karmlar, var olan bilgisinin anlamlandrlmas ve gelitirilmesinde en nemli yardmclardr. Kardes ve Strahleye (1986) gre, karmlar kanlmaz ekilde tketicilerin karar verme srecinde bir rn ya da uyaran hakkndaki ncl yarglar ya da ilk intibalardr. Kii uyaranla ilgili tm bilgileri elde edemediinde ya da var olan bilgiyi deerlendiremediinde, karmlarna dayal bir izlenim oluturmaya alr. Oluturulan izlenimlerin temel hedefi, uyaran hakknda en azndan iyi kt, gzel irkin, yeterli yetersiz gibi bir takm n bilgilerin ve tutumlarn zihinde olumasn salamaktr (Bat, 2006). nceolunun da (2004) ifade ettii gibi, reklam yapmclarnn uygulad teknik rnlerine kar bu tketici zerinde bu etkiyi yaratmaktr. Btnn en kolay ve alglanabilir paras tketiciye verilir ve kiilerin istekleri, arzular, beklentileri, bulunduklar ortam, ek bilgiler gibi eitli etkenler ve ipular ile btnsel imaj ya da imge yaratlr (artrlr karm yaptrlr). Dier taraftan tketici kendiliinden zihinsel bir srece sokularak mesaj ieriine dahil edilmi olur. Bu durum mesaj etkinliini artrc bir rol oynar, nk tketici mesajn bir paras haline gelmitir. Tketici mesaj srecine aktif katkda bulunduunda (karm yapmalar bu anlamda deerlendirilebilir) pasif deerlendirme yapanlara gre (sadece reklamdaki bilgilerini kullananlar) tutumlarnda ve davranlarnda gzlemlenebilir farkllklarn olduu bulunmutur (nceolu, 2004). 2.2. karm - Reklam ve rn Tutumu likisi nceolu (2004), rn/uyaranla ilgili bir tutum gelitirilmek ya da var olan tutum deitirilmek istendiinde zihninde benzer durumlar iin daha nceden gelitirilmi bir ta-
305
km bilgiler kullanldn iaret etmektedir. Bu bilgiler tutumun gelitirilmesini desteklemek amacyla kiinin isteyerek ama farknda olmadan kullandklar bilgiler ya da karmlardr. Tutumlarn temelini oluturan yaplarn banda inanlarn geldiini savunan Fishbein ve Ajzen (1975), bilgiler zerindeki inanlarn ortaya kmasyla tutumlarn gelitirilebileceini vurgulamaktadr. Buna gre kii iki farkl ekilde inan olutururlar; tanmlayc inanlar kiilerin dorudan tecrbelerine dayanrken, karmsal inanlar dorudan gzlemlenebilen olay, zellik ya da bilgilerin tesinde zihinsel bir srele ortaya karlar. rne kar gelien bir tutumun dorudan davrana dnmesi kadar, tutum iin yeterli altyap oluturulamad durumlarda karmsal inanlarn etkisiyle, dolayl yolla bir davran gelitirilebilmesi de beklenebilir. Bakera (1990) gre de, tutumlarn gelimesinde karmlar etkin faktrlerden birisidir. karmlarn tutumlar zerindeki etkisi, kiilerin seim srecinin ekillendirilmesini asndan nemlidir. Kii, karmlar sayesinde farkna varmad zihinsel bir deerlendirmeyle kendisi iin en uygun olan ve kararlarn tutarl hale getiren tutumlar gelitirirler (Fabrigar vd., 2006; Huber vd., 1982). Kardes (1988), ilgilenim seviyesinin ykselip daha ok karmsal fikirler yrtlmeye balandnda, artan bilisel dncenin tutumlara ulalabilirlii artrdn bulmutur. Yani, kiilerin yksek ilgiye bal olarak ne kadar ok bilgiler zerinde dururlarsa gelien tutumlar da o derece ulalabilir ve etkili olabilir. Yine benzer bir yaklamla Chebat ve dierleri (2001), kiilerin deerlendirmelerinde ne kadar serbest olurlarsa ve ilgilenimleri ne kadar yksek olursa, gelien tutumlarnn deiime daha dayankl olduunu vurgulamaktadr. Her iki rnekte vurgulanan nokta, kiilerin deerlendirmelerini kendi kendilerine daha ok yaptklarnda tutumlarnn daha ulalabilir ve dayankl olduudur. rnein, kiilerin kendi kendilerine yapmaya altklar karmlarn etkisi, var olan bilginin yapt etkiden daha deerli olabilir. Hazr bilginin zihinde yapaca etki ile, belirli bir zihinsel sreten geen karmsal sonularn tutumlar zerindeki etkisi daha farkl olacaktr (Sengupta vd., 2002). 3. METODOLOJ Aratrmada veri toplama arac olarak anket teknii kullanlmtr. Anket ierii, ilgili literatrde yaplan incelemeler sonucunda daha nceden kullanlan leklerin deerlendirilmesiyle gelitirilmitir. Ayrca rnek bir destinasyon tantm materyali rnei literatre ve sektrel rneklere gre gelitirilmi, cevaplayclarn bu materyal zerinden deerlendirme yapmalar istenmitir. Anket uygulamas Didim ve Bodrum blgesinde, 2009 yl Austos, Eyll ve Ekim aylar iinde gerekletirilmitir. Aratrma kapsamnda yaklak 870 anket formu, rastlantsal (random) olarak datlm, bunlarn iinden 447si geerli olarak deerlendirilmitir. Aratrmada datlan ve geerli kabul edilen anket saylarnn oranlamasnda % 51lik deer elde edilerek rneklem yeterlilii salanmaya allmtr (cevaplama oranlarnn % 33 - % 62 arasnda olduu ve bu almalarn bilimsel anlamda kullanlabildii grlmtr) (Grsoy, 2001). YEM uygulamas asndan da, elde edilen rneklem miktar analizlerin yaplabilmesi iin uygun younluktadr (uygunluk deerlerinin doru elde edilebilmesi iin en az 100 (100-200) rneklemin kullanlmas gereklidir) (Hair, Anderson, Tahtam ve Black, 1995).
306
4. BULGULAR VE TARTIMA 447 geerli anket formu SPSS 13 programna aktarlarak istatistiksel deerlendirmeleri yaplmtr. SPSS programna girilen veriler hipotez testi (Yapsal Eitlik Modeli) iin kullanlan AMOS 18 programnn da altyapsn oluturmutur. Demografik verilerin deerlendirmesi iin basit frekans analizi uygulanmtr. lgili literatrde nerildii gibi, birinci aamada lekler Dorulayc Faktr Analizine tabi tutularak geerlilikleri incelenmi, ikinci aamada ise nerilen Yapsal Eitlik Modeli test edilmitir. Ya, cinsiyet, medeni durum, milliyet, eitim, meslek ve gelir cevaplayclarn profilinin tanmlanmas iin kullanlan deikenlerdir. Demografik verilere ilikin yaplan deerlendirmede, cevaplayclarn genel yaps evli (% 52,3), nemli oranda niversite mezunu (% 52,7), aylk geliri daha ok 1000 euro (% 29,4) alt ve 2000 Euroya kadar olan (% 26,9), hizmet sektr turizm, eitim, salk, gvenlik, kamusal hizmetler (% 13,6) ile ilgili alanlarda alan ve ngiliz (% 79,6) eklindedir. Cinsiyet ayrmna gre, % 51,3 kadn, %48,7si erkektir. YEM uygulamasndan nce Dorulayc Faktr Analizi (DFA) yaplarak leklerin yapsal gvenilirlii, faktr deerleri, ayrma geerlilikleri ve ortalama aklanan varyanslar incelenerek, leklerin almaya uygunluu ve model gelitirme iin yeterli gce sahip olup olmadklar test edilmitir (imek, 2007; Reisinger ve Mavondo, 2006). DFA sonularna gre reklam tutumu leinin en dk faktr deeri 0,76, rn tutumu leinin 0,77, deer karm leinin 0,60, hizmet kalitesi karm leinin 0,69 ve davransal niyet leinin 0,78dir. Elde edilen faktr deerlerinin 0,60n zerinde olmas faktrel uygunluu gstermektedir (Reisinger ve Turner, 2001). Gvenilirlik testinde elde edilen sonular 0,60 deerinin zerinde olduundan lek gvenilirlikleri yeterlidir (Mitra vd., 1999; Grsoy, 2001). 4.1. Yapsal Eitlik Modellemesi (YEM) YEM uygulamas sonucunda yaplar arasnda (deer karm hizmet kalitesi karm reklam tutumu rn tutumu davransal niyet) ilikiler deerlendirilmeye alnmadan nce, ilikilerin ynyle ilgili olarak uygunluk ve uyum deerlendirmesi yaplmtr. liki deerleri asndan Ki-kare deeri 24,2 ve df derecesi 8 olarak gereklemi, bu deerlere ilikin CMIN deeri 0,02 eklinde anlaml bir deer gstermitir (0,05 altnda olmas ngrlmektedir (Reisinger ve Turner, 2001). Uygunluk deerleri olarak fit indexleri deerlendirilmitir. CFI (comparative fit index) deeri 0,98, NFI (normed fit index) deeri 0,98, NNFI (non-normed fit index) 0,94 eklinde gereklemitir. Fit indexlerin 1.00 deerine yakn olmas uygunluk deerleri iinde yer aldn ve kullanlabilirliini ifade etmektedir (Bryne, 1998). Dolaysyla fit index deerleri model gelitirme iin iyi derecededir denilebilir. likilerin uyumunu gsteren RMSEA deerinin 0,1i gememesi, en uygun haliyle 0,050 0,080 arasnda olmas gerektiini vurgulanm (Reisinger ve Turner, 2001), analiz sonucunda bu deer 0,067 eklinde karak snrlar iinde kabul edilmitir.
307
ekil 1: Yaplar Aras liki Dereceleri (Regresyon Arlklar) Deerkarm

,29 ,35
Reklamtutumu
,13 ,52 ,57 ,03 ,14
Davransal niyet
,33 ,21
rn tutumu
,21
Hizmetkal. karm
ekil 1de YEM uygulamasndan elde edilen yaplar aras iliki dereceleri gsterilmitir. Buna gre, karmlarn reklam ve rn tutumlarn, ayn zamanda davransal niyeti dorudan etkiledii grlmektedir (hizmet kalitesi reklam tutumu ilikisi hari, deer ve hizmet kalitesi karmlarnn reklam ve rn tutumu, davransal niyet iliki deerleri 0,05 nem derecesi iinde anlamldr). Elde edilen sonular tketicilerin hizmet kalitesi karmlarnn olumasnda deer karmlar nemli derecede etkili olduunu gstermektedir (hd (hesaplanan deer): 0,57 p: 0,00). Buna gre, tketiciler hizmet kalitesiyle ilgili deerlendirmelerinden nce deerle ilgili yorumlarn kullanmakta ve bu yolla kalite hakknda da fikir retebilmektedir (Baker, 1990; Ebenbach vd., 2000; Dick vd., 1990). Troutman ve Shanteau (1976), deer alglamasnn saysal birok veriden daha etkin ve onlar kapsayan bir etkiye sahip olduunu vurgulamaktadr. Kardes ve dierleri (2004) fiyatn yannda, deerle ilgili olarak rne ait garantilerin de kalite alglamalarnda kullanldn ima etmektedirler. Yaplan bir deneyde, fiyat bilgileri silinen bir rne kar verilen tepkilerde, alglanan rn kalitesi marjinal deerinin istatistiksel olarak olduka dt grlmtr (Huber vd., 1982). Benzer bir dier aratrmaya gre, tketiciler rnle ilgili deerlendirmelerinde ncelikle, elde edecekleri avantaj ya da karla o rnle ilgili dedii bedelleri (para, zaman, risk, deneyim) karlatrma yoluna gider, sonrasnda dier deikenleri deerlendirmeye balar (Chernev vd., 2001). Leuder (2001), hizmet reten yneticilerin hangi ipularnn tketiciler iin nemli olduunu bulmalar konusundaki nerisinde, hizmet kalitesiyle ilgili yarglarn yaratlmasnn bir ok somut bilgiden daha etkin ve onlar destekleyen bir etkiye sahip olduunu iddia etmektedir. Tm bu bilgiler nda, tketicilerin deere ilikin yaptklar karmlarn, kalite alglamasnda kullanldn ve genel olarak tketicilerin deer karmlarn daha ok hizmet kalitesi ile ilgili karmlar elde etmek ynnde kullandklar grlmektedir.
308
Deer ve hizmet kalitesi karmlar rn ve reklam tutumunu etkiler. Tketiciler bilgi aradktan sonra tutum gelitirme eilimine girdiklerinde, karmlar tutumlarn destekleyici birer g olarak kullanmaktadrlar (Fabrigar vd. 2008). Elde edilen sonular, ilgili literatrdeki bilgilerle rtmektedir. karmlarn daha ok reklam aralar zerinden yaplrken, bu aralarla elde edilen deneyimin reklamdan ok rnle ilgili deerlendirmelere yneldii grlmektedir (Lim, Olshavsky ve Kim, 1988; Kardes, 1988; Burke, 1995). Kardes ve Strahleye (1986) gre, ister tketiciler belirli bir dnceye ynlendirilsin isterlerse kendi kendilerine karmlar yapsnlar, ulamak istedikleri en nemli sonu rn hakknda belirli bir tutum oluturmaktr. Bu durumda karm sreci, kiinin bir rnle ilgili ilk yargsnn ve ilk etkileiminin ortaya kt aamadr. Tketicilerin bilgi arama ve deneyim elde etme aamalarnda karm yapmalar, rn tutumu ve inancnn geni bir kayna olarak grlr (Broniarczyk vd., 1994). karmlarn reklam tutumlarn az etkilerken, rn tutumlarna etkisi olduka yksektir. Deer ve hizmet kalitesi karmlar asndan deerlendirildiinde, deer karmlarnn tutumlar zerindeki etkisi daha yksektir. Literatrde de vurguland gibi, deer karmlar tketiciler asndan somut veriler olarak rnle ilgili kalite ve dier yaplar hakknda fikirlerin olumasnda ncdr (Ebenbach vd., 2000). Rewtrakunphaiboon ve Oppewal (2008) aratrmalarnda paket turlara ait brorlerde fiyat gsterimi ile ilgili baz konulara deinirken, tketicilerin fiyat bilgilerine daha ok dikkat ettiklerini iaret etmektedirler. Sonu olarak, kiiler iin ncelikle kalite, hizmet ve rn niteliinin deerlendirmesi, dedii ya da karlnda verdii deerlere gre ekillenmektedir. Tketiciler iin, rnle ilgili belirsizlikleri azaltmak iin harcanan bilgi aramann maliyeti, rnn sunaca deerden fazla olmamaldr. Tketiciler bu yzden kalite bilgilerini deerlendirmeden nce, o kaliteye uygun deer ve o deerin yarataca maliyeti dikkate almaktadrlar (Nelson, 1970). karmlarn tutumlar ve davransal niyet zerindeki etkileri literatrde vurgulanmakla birlikte, Fabrigar ve dierlerine (2006) gre, tutum ve davran uyumu genellikle karm srecinin bir sonucudur. Tutum gelitirmesi gereken bir obje, reklam ya da uyaranla karlatnda, tketici genellikle, gelitirmeye alt tutumun belirli bir davrana dnmesine yardmc olabilecek yeterlilie sahip olup olmadn dnmek zorunda kalr. Tketici bu durumda sahip olduu bilgiler dorultusunda karmlarn deerlendirerek tutumlar ile davranlarnn birbiri arasndaki uyumu salamaya alr. Dolaysyla karmlar tutumlarla birlikte, davran ve davransal niyetin geliimini etkiler (Fabrigar vd., 2006). Aratrma amalarnda belirtildii gibi, karmlarn tketici davranlarna etkisi vardr. Broniarczyk ve Alba (1994), karm yapmann tketicilerin davranlarnn tahmini ve aklanmasnda sreen bir role sahip olduunu ileri srmektedirler. nk, aratrmaclara gre karm, rn inancnn kayna, ayn zamanda bilgi aratrma evresinden dorudan rn deneyimine geii salayan kpr durumundadr. Tketiciler bilgi eksikliini farknda olmadan alglarken, bu eksiklii kendince oluturduu karmlarla doldurur ve ifade edildii gibi, kendi rettii bilgilerle rn deneyimine en yakn noktaya gelmeye ve kendince en doru seimi yapmaya alrlar (Burke, 1995; Kardes, 1988; Kivetz vd., 2000; Dick vd., 1990; Loken, 2006). Analiz sonularnda grld gibi, deerle ilgili karmlar sadece hizmet kalitesi karmlarn etkilemekle kalmayp, tutum ve davran gelitirme aamasnda hizmet kalitesi karmlarna gre daha yksek derecede bir etkinlik gstermektedir. Daha
309
nceden ifade edilen fiyat ve kalite ilikisi rneinde olduu gibi, bir rn fiyat ile kalitesi arasnda iliki kurulduunda, kaliteyle ilgili bilgi eksik olduunda fiyat bilgisi rnle ilgili kalite ve dier bilgiler iin nemli bir karmsal etki yaratacaktr ve bu etki karar (davransal niyet) ynlendirecektir (Ebenbach vd., 2000). 5. SONU karmsal inanlar dnsel bir faaliyet olmakla birlikte, reklam ve reklam mesajlarnn etkinlii asndan ynetsel bir konu olarak ele alnabilir. zlenen bir reklamn ieriindeki bilgilerin etkisi, tketicinin zihninde yaplan son deerlendirme ile kendini gsterir. Tketici reklam bilgisini belirli bir tutum gelitirmek iin kullanrken, tutum gelitirme iin yeterli grlmeyen bilgiler karmlarla desteklenir ve reklamn mesaj bu durumda tketicinin karmlaryla ekillenerek anlam kazanr. Ksaca reklamn ilettii bilgiden ok, tketicinin o bilgiyi karmlaryla destekleyerek nasl anlad nemlidir. Elde edilen analiz sonularna gre karmlar, tketicilerin hem tutumlarnn desteklenmesinde, hem de davransal niyetlerin olumasnda etkilidirler. zellikle deer karmlar hizmet kalitesi karmlarn ekillendirdii gibi, tutum ve davranlar zerinde de kalite karmna gre ok daha etkilidir. Buna gre tketicilerin reklamlardan kard deerle ilgili sonular, tutum ve davrann gelimesinde en etkili deerlendirmedir. Reklamlarda ok farkl zelliklere vurgu yaplsa da, deerle ilgili bilgi kaynaklar daha ynlendiricidir. KAYNAKA Baker, J. A. (1990) The Effect of Retail Store Environments in Consumer Perceptions of Quality, Price and Value. Texas A & M University, Baslmam Doktora Tezi. Bat, U. (2007) Reklamlarn Gstergebilimi: Bir Gstergeler Sistemi Olarak Reklamlar Okumak, Uluslar aras insan Bilimleri Dergisi, 4, 1, ss. 1-27. Birgelen, M., Ruyter, K. ve Wetzels, (2000) The Impact of Incomplete Information on Use of Marketing Research Intelligence in International Service Settings, Journal of Service Research, 2, 4, ss. 372-387. Broniarczyk, S. M. ve Alba, J. W. (1994) The Role of Consumers Intuitions in Inference Making, Journal of Consumer Research, 21, 3, ss. 393-407. Bryne, B. M. (1998). Structural Equation Modelling With Lsrel, Prels, and Smpls: Basic Concepts, Applications, and Programming, Mahwah, NJ: Erlbaum. Burke, S. J. (1996) Missing Information, Inferences and Evaluations, Marketing Letters, 7, 3, ss. 215-224. Chebat, J. C., Charlebois, M. ve Chebat, C. G. (2001) What Makes Open vs. Closeed Conclusion Advertisiments More Persuasive? The Moderating Role of Prior Knowledge and Involvement, Journal of Business Research, 53, ss 93-102. Chernev, A. ve Carpenter, G. S. (2001) The Role of Market Efficiency Intuitions in Consumer Choice: A Case of Compensatory Inferences, Journal of Marketing Research, 38, 3, ss. 349-361.
310
Coulter, K. S. ve Punj, G. N. (2004) The Effects of Cognitive Resource Requirements, Availability, and Argument Quality on Brand Attitudes, Journal of Advertising, 33 (4), ss. 53-64. Dann, G. M. S. (1996) The Language of Tourism: A Sociolinguistic Perspective, Oxford, CAB International, ngiltere. Decrop, A. (2007) The Influence of Message Format on The Effectiveness of Print Advertisements for Tourism Destinations, International Journal of Advertising, 26, 4, ss. 505-525. Dick, A., Chakravarti, D. ve Biehal, G. (1990) Memory-Based Inferences During Consumer Choice, Journal of Consumer Research, 17, 1, ss. 82-93. Ebenbach, D. H. ve Moore, C. F. (2000) Incomplate Information, Inferences and Individual Differences: the Case of Environmental Judgments, Organizational Behaviour and Human Decision Processes, 81, 1, ss. 1-27. Fabrigar, L. R., Petty, R. E., Smith, S. M. ve Crites, S. L. (2006) Undersitanding Knowledge Effects on Attitude-Bahvior Consistengcy: the Role of Relevance, Complexity, and Amount of Knowledge, Journal of Personality and Social Psychology, 90, 4, ss. 556-577. Fishbein, M. ve Ajzen, I. (1975) Belief, Attitude, Intention, and Behaviour: An Introduction To Theory and Research. Boston, Addison Wesley. Ford, G. T. ve Smith, R. A. (1987) Inferential Beliefs in Consumer Evaluations: an Assessment of Alternative Processing Strategies, Journal of Consumer Research, 14, 3, ss. 363-371. Grsoy, D. (2001) Development of A Travelers Information Search Behavior Model, Virginia Polytechnic Instute and State University, Doktora Tezi. Hair, F. J., Anderson, R., Tatham, L. R. ve Black, W. C. (1995) Multivariate Data Analysis with Readings, Drdnc Bask, Englewood Cliffs NJ: Prentice Hall, A.B.D. Huber, J. and McCann, J. (1982) The Impact of inferential Beliefs on Product Evaluations, Journal of Marketing Research, 10, ss. 324-333. nceolu, M. (2004) Tutum, Alg, letiim, Elips Kitap, Ankara. Johnson, R. D. ve Levin, I. P. (1985) More than Meets the Eye: the Effect of Missing Information on Purchase Evaluation, Journal of Consumer Research, 12, 2, ss. 169-177. Kardes, F. R., Posavac, S. S. ve Cronly, M. L. (2004) Consumer Inference: a Rewiev of Processes, Bases and Judgment Contexts, Journal of Consumer Pshychology, 14, 3, ss. 230-256. Kardes, F. R. (1988) Spontaneous Inference Processes in Advertising: The Effects of Conclusion Omission and Involvement on Persuasion, Journal of Consumer Research, 15, 2, ss. 225-233. Kardes, F. R. ve Strahle, W. M. (1986) Positivity and Negativity Effects in Inference about Products, Advances In Consumer Research, 13, ss. 23-26. Kivetz, R. ve Simonson, I. (2000) Effects of incomplete Information on Consumer Choice, Journal of Marketing Research, 37, 4, ss. 427-448. Lee, D. H. ve Olshavsky, R. W. (1994) Toward a Predictive Model of the Consumer Inference Process: The Role of Expertise, Psychology & Marketing, 11, 2, ss. 109-128.
311
Leuder, S. (2001) Consumer Injferences of Retail Store Quality From Newspaper Advertising. The City University of New York. Baslmam Doktora Tezi. A.B.D. Lim, J. S., Olshavsky, R. W. ve Kim, J. (1988) The Impact of Inferences on Product Evaluations: Replication and Extension, Journal of Marketing Research, 25, ss. 308-316. Loken, B. (2006) Consumer Psychology: Categorization, Inferences, Affect and Persuasion, Annual Review Psychology, 57, ss. 453 485. MacKay, K. J. ve Fesenmaier, D. R. (1997) Pictorial Element of Destination In Image Formation. Annals of Tourism Research, 24 (3), ss. 537-565. Migas, N., Anastasiadou, C. ve Stirling, A. (2008) Individualized Tourism Brochures as a Noval Approach to Mass Customization, Journal of Hospitality & Leisure Marketing, 17 (1-2), ss. 237-257. Mattila, S. A. (2001) Do Emotional Appeals Work for Hotels? An Exploratory Study, Journal of Hospitality & Tourism Research, 25, ss. 31-47. Mitra, A. ve Lankford, S. (1999) Research Methods in Park, Rexreation and Leisure Services, 1. Basm, Sagamore Publishing, A.B.D. Nelson, P. (1970) Information and Consumer Behavior Journal of Political Economy, 78, 2, ss. 311-329. Reisinger, Y. ve Turner, L. (1999) Structural Equation Modelling with LISREL: Application in Tourism, Tourism Management, 20, ss. 71-88. Reisinger, Y. ve Mavondo, F. (2006) Structural Equation Modelling: Critical Issues and New Developments, Journal of Travel and Tourism Marketing, 21 (4), ss. 41-71. Rewtrakunphaiboon, W. and Oppewal, H. (2008) Effects of Package Holiday Information Presentation on Destination Choice, Journal of Travel Research, Vol: 47, No: 2, ss. 127-136. Sanbonmatsu, D. M., Kardes, F. R., Houghton, D. C., Ho, E. A. ve Posavac, S. S. (2003) Overestimating the Importance of the Given Information in Multi-Attribute Consumer Judgment, Journal of Consumer Psychology, 13, 3, ss. 289-300. Sengupta, J. ve Gorn, G. J. (2002) Absence Makes the Mind Grow Sharper: Effects of Element Omission on Subsequent Recall, Journal of Marketing Research, 39 (2), ss. 186 201. Sirakaya, E. ve Woodside, A. G. (2005) Building and Testing Theories of Decision Making by Travellers, Tourism Management, 26, ss. 815-832. Smith, R. ve Bush, A. J. (2002) Using the incomplete Information Framework To Develop Service Provider Communication Guidelines, The Journal of Services Marketing, 16, 6, ss. 535-552. Smith, R. A. (1991) The Effects of Visual and Verbal Advertising Information on Consumers Inferences, Journal of Advertising, 20, 4, ss. 13-24. imek, . F. (2007) Yapsal Eitlik Modellemesine Giri: Temel lkeler ve LISREL Uygulamalar, Ekinoks, Ankara. Troutman, C. M. and Shanteau, J. (1976) Do Consumers Evaluate Products By Adding or Averaging Attribute Information? Journal of Consumer Research, 3, ss. 101-106.
Turner, L. W. ve Reisinger, Y. (2001) Shopping Satisfaction for Domestic Tourists, Journal of Retailing and Consumer Services, 8, ss. 15-27.
TURZM ETM ALAN RENCLERN ETM MEMNUNYETLERNN VE GELECEE YNELK BAKI AILARININ BELRLEMESNE YNELK BR ARATIRMA Ar.Gr. Furkan BALTACI1 Ar.Gr. Engin NGREN2 ZET Gnmzde mesleki turizm eitimi alm olan kiilerin turizm sektrne girmedikleri ya da sektre girdikten bir sre sonra ayrldklar ve baka sektrlere yneldikleri yaplan almalarda ortaya konmutur. Yapm olduumuz bu alma, turizm eitimi alan rencileri turizm sektrnden uzaklatran sorunlar tespit edip ortaya karmay amalamaktadr. Aratrma kapsamnda uygulanan ankete farkl niversitenin turizm blmlerinde eitim gren n lisans, lisans ve yksek lisans rencilerinden oluan toplam 500 kii katlm olup deerlendirmeye alnan anket says 446dr. GR Turizm endstrisinin lke ekonomilerine yapm olduu katknn srekli bir art gstermesi, (Keung, 2000:121) turizm pazarnda rekabeti artrarak nitelikli insan gcne olan balln daha da aa karmtr (Sem ve Clements, 1996: 94). Modern turizm anlaynn gerektirdii hizmet kalitesinin salanmas ve turist ile turiste hizmet edenler arasndaki ilikilerin salkl ve kaliteli olarak gerekletirilmesi zorunluluu, byk lde sektrde istihdam edilen igcnn meslek ve teknik eitim dzeylerinin yksek olmasna baldr. (Christou, 1999: 683; Alp, 1992: 47). Nitelikli insan gc de ancak etkin ve kaliteli turizm eitim ve retimiyle salanabilir (nlnen, 2000: 218). nsan kaynana yatrm yaplmad srece fiziksel ve teknolojik donanmn ve ekonomik gelimelerin hizmet kalitesinin arttrlmasnda ve gelitirilmesinde tek bana nem ifade etmemektedir (Seymen 2002: 17). nsan kaynana yatrmn zn eitim oluturmaktadr. Bu kapsamda eitim, bireyler iin yksek yaam dzeyi elde etmenin, toplumlar iin ise gelime ve ilerlemenin, ada lkeler arasnda yer almann balca yolu olarak karmza kmaktadr (Hergner ve ark. 2002:45). Eitim, zellikle sanayi ve hizmet sektrnn gereksinim duyduu bilgi ve beceriye sahip nitelikli igcn gelitirerek, alanlar daha verimli klarak ekonomik bymeye nemli katklarda bulunur (Woodhall, 1979:34). Bu bilgiler nda eitim; nceden saptanm amalar dorultusunda insan davranlarnda belli gelimeler salamaya yarayan plnl etkiler dizesidir (Karsl, 2003:9) eklinde tanmlanmtr. Turizm eitimi mesleki ve teknik eitim iersine deerlendirilmektedir. Mesleki ve teknik eitim, milli eitim sisteminin btnl iinde endstri, tarm ve hizmet sektrleriyle birlikte her trl mesleki ve teknik eitim hizmetlerinin planlanmas, aratrlmas, gelitirilmesi, organizasyonu ve egdm ile ynetim, denetim ve retim etkinliklerinin btn (ahin ve Fndk, 2008:65) eklinde tanmlanmtr.
1 2
Akdeniz niversitesi, Alanya letme Fakltesi Akdeniz niversitesi, Alanya letme Fakltesi
TURZM ETM ALAN RENCLERN ETM MEMNUNYETLERNN VE GELECEE YNELK BAKI AILARININ
313
Bu dorultuda turizm eitim kurumlarnn temel amac, turizm sektrnde i grecek elemanlar temel eitimden geirerek tm eitim alanlara turizm bilinci ve felsefesini kazanmak, turizm sektrnn gelimesine katkda bulunmak, turizm sektrne yetimi kalifiye personel salamak (Msrl, 2002: 42), ynetim tekniklerini reterek ve dnyada hakim, kabul grm anlaya uyum salatmak, yeni kavram, fikir ve teknolojileri kavrayabilecek st dzey turizm profesyonellerini yetitirmektir (zmc ve Bayraktar, 2004: 80). Ksaca turizm eitimi, turizm hareketini ve ekonomisini halka ve renim gren genlie reterek, turizm konusunda bilgili, kalifiye personel ve ynetici yetitirilmesini amalayan almalar btndr (Sezgin, 2001: 135; Hacolu, 1992: 92). Bu amalar kapsayan eitim srecinin uygulama, ekonomik olma, gelimelere uyum salayarak hayata hazrlayc olma, devamllk, topluma ve sektre dnk olma ieriini tamaktadr (Aklan ve ark.1996: 17). Aksi taktirde turizm alanndaki altyap yatrmlar, nitelik ve nicelik asndan ne kadar yeterli olursa olsun sosyal st yap yatrmlar iersinde en nemli unsuru oluturan turizm eitimi ile desteklenmedike yarar salamayacaktr (Tylolu, 2003: 10). 1.TRKYEDE TURZM ETM Trkiyede mesleki turizm eitimi; rgn ve yaygn olmak zere iki ekilde gerekletirilmektedir. rgn turizm eitimi veren retim kurumlar, ortaretim ve yksekretim dzeyinde mesleki turizm eitimi veren okullardan olumaktadr. Yaygn turizm eitimi ise; gerek resmi gerekse zel kurumlar tarafndan verilen ksa sreli mesleki kurslar niteliinde bir grnm arz etmektedir (nlnen ve Boylu, 2005:15). 2547 Sayl Yksekretim Kanununa gre nlisans retimi, ortaretime dayal, en az drt yaryllk (baz niversitelerde drt yaryla ek olarak olarak, iki yaryldan oluan yabanc dil hazrlk snflarnn olmas sebebiyle eitim-retim sresi alt yaryla kmaktadr) bir program kapsayan yksekretimdir. Yksekretimde nlisans dzeyinde turizm eitimi, 1970li yllarn ortalarnda Boazii ve Ege niversitelerinde ara insan gc yetitirmek zere alm olan nlisans yksek okullarnda bir program olarak faaliyetine balamtr. 2547 Sayl Yksekretim Kanunu erevesinde 2003-2004 retim ylna kadar, Trkiyede yksekretim kurumlar bnyesinde, turizm ve otelcilik, turizm iletmecilii, otel yneticilii, turizm iletmecilii ve otelcilik, turizm rehberlii, turizm ynetimi, mutfak ynetimi, yiyecek-iecek iletmecilii,seyahat iletmecilii, seyahat iletmecilii ve tur operatrl, seyahat ve tur iletmecilii, vb. isimlerde turizm nlisans programlar yrtlmtr. MEB ve YK, Meslek Yksek Okullar Program Gelitirme Projesi kapsamnda yaplan bir almayla birlikte, nlisans dzeyindeki turizm programlarn; Turizm ve Otel letmecilii ve Turizm ve Seyahat letmecilii olmak zere iki ana program olarak yeniden dzenlenmitir. 2009-2010 Eitim-retim ylndan itibaren ise bu programlar, Arlama Hizmetleri ve Turizm ve Seyahat Hizmetleri eklinde yeniden yaplandrlmtr (nlnen ve Boylu, 2009: 959). Lisans Eitimi, ortaretime dayal en az sekiz yaryl (baz niversitelerde sekiz yaryla ek olarak olarak, iki yaryldan oluan yabanc dil hazrlk snflarnn olmas sebe-
314
biyle eitim-retim on alt yaryla kmaktadr) ve drt yl (hazrlk snf bulunan niversitelerde be yl) kapsayan yksek retim trdr. Bu tip bir eitimin amac, turizm sektrndeki balang dzey yneticilerini yetitirmektir. 2009-2010 Eitim-retim Yl itibariyle, Trkiyede nlisans dzeyinde toplam 210 turizm program bulunmaktadr. Bu programlarn 181i devlet niversiteleri bnyesinde, 29u ise vakf niversiteleri bnyesindedir. kinci retim ve uzaktan eitim programlaryla birlikte toplam say 315 olmaktadr. Trkiyede 1992 ylndan itibaren ok sayda yeni niversitenin alm olmas ve almaya devam edilmesi, turizm lisans programlarnn saylarnda adeta bir patlama yaanmasna sebep olmutur. 2009-2010 yl SYS Yksek retim Programlar ve Kontenjanlar Klavuzu incelendiinde lisans dzeyinde renci kabul eden program saysnn 59 olduu grlmektedir. 59 programn 47si devlet niversitelerinde, 12si ise vakf niversitelerinde yer almaktadr. kinci retim programlaryla birlikte bu say 81e kmaktadr (nlnen ve Boylu, 2009: 963). Turizm eitimi alan renciler sektrn potansiyel birer temsilcisi durumundadr. Bir eitim sisteminin etkinliinin ve kalitesinin, eittii kiilerin i gc piyasasndaki yer ve konumlaryla llmesi (nlnen 2004: 109), turizm eitimi veren kurumlarn etkinlii ve kalitesiyle beraber rencilerin durumlarn da incelemeyi gerektirmektedir. Turizm eitimi veren kurumlarn saysndaki artn, mezunlarn saysndaki artna yansmasna ramen, sektre yansmamas dier bir sorunu oluturmaktadr (Eser, 2002: 144). nk turizmle ilgili meslek ve meslekte alanlar, eitilmi i grenler ve mezunlar herhangi bir yasal dzenlemeyle korunmamaktadr (Msrl, 2002: 41). Bu durumda mezunlar baka sektrlere ynelmektedir. Yaplan aratrmalardan turizm eitimi veren okullardan mezun olan rencilerin, zamanla sektrden ayrld saptanmtr (Tablo 1).
315
Tablo 1: Turizm Eitimi Alan rencilerin zerinde Yaplm almalarla lgili Literatr Taramas
Yazar/ Yazarlar Kzlrmak (2000),Kuluvan (2000), Aaolu (1991), Tylolu (2003), King ve arkadalar (2003), Altman ve Brothers (1995) nlnen (2004), Kuluvan ve Kuluvan (2000) Temel Bulgu Turizm sektrnn igc ihtiyacn, turizm eitimi almam igcn istihdam ederek karlamakta olduu tespit edilmitir. Ayrca turizm eitimi alm mezunlarn byk ounluunun turizm sektr dnda istihdam edildii saptanmtr. rencilerin okumakta olduklar programa ve mezuniyet sonras i imkanlar ile ilgili bak alarnda zamanla olumsuz ynde deiimler saptanmtr. Ayrca aratrmaya katlan rencilerin ounluunun setii blmden piman olduklar ifade edilmitir. rencilerin sektre kar olumsuz bir tutum ve gr iersinde olduklar saptanmtr. ounlukla olumsuz tutum ve gr iersinde olan rencilerin yannda olumlu gr beyan eden renciler de bulunmu, bu rencilerin niversite giri snavnda turizm blmn ilk srada ve istekli setikleri, stajlarn yurt dnda gerekletirdikleri belirtilmitir. Yksekretim kurumlarnda sunulan turizm eitiminin rencilerin beklentilerini karlamadn ve rencilerin tatmin dzeylerinin olduka dk olduunu tespit edilmitir. Staj yapan rencilerin yapmayan rencilere gre sektre kar daha olumsuz tutum iinde olduklarn saptanmtr. Turizm eitimi alm mezunlarn zamanla turizm sektrnde almak istemediklerini ifade grlmtr. renciler, verilen eitimin staj esnasnda yarar salamadn belirtmi ve staj yaptklar kurumlarnn kendilerini ucuz i gc olarak grdkleri ifade etmitir. Ayrca rencilerin staj uygulamalarndan memnun olmadklar ve stajn rencileri meslekten uzaklatrd saptanmtr. Turizm iletmecilii rencilerinin, sektr temsilcilerinin beklentilerini tam anlamyla karlamadklar tespit edilmitir. Turizm iletmecilii rencilerinin beklentilerinin sektrle uyumadn saptam ve alma koullarnn rencileri olumsuz tutum iersine srkledii ifade edilmitir. Turizm eitmenlerinin verdii mesleki eitimi etik asndan inceledikleri aratrmada, etik ilkelerin tam olarak uygulanmadn ve verilen eitimin yetersiz olduunu saptamlardr. Turizm endstrisinde alanlarn eitim durumlar dier sektrlerde alanlara gre dk kald tespit etmitir. Turizm eitimi alm mezunlarn alma koullarnn zorluu, katlm ve geliim frsatlarnn snrll, motivasyon yetersizlii ve i tatminsizliinden dolay sektr terk ettiklerini saptamlardr.
Aksu ve Kksal (2005)
Gzel (2006), Akta ve Boyac (1992 Kozak ve Kzlrmak (2001), Pavesic ve Brymer (1990), Baron ve Maxwell (1993), Getz (1994) Pelit ve Ger (2006) akr (1998), Kuluvan ve Kuluvan (2000), Baron ve Maxwell (1993) Demirer (2000), Johnstone (1994) Koyuncu (2000)
zmc ve Bayraktar (2004)
Purcell ve Quinn (1996) Koko ve Guerrier (1994)
Kaynak: ngren ve Ehtiyar, 2009: 2095-2096.
316
Turizm eitimi alm ve alan rencilerin turizm sektrne ynelik tutumlarn belirlemeye ynelik aratrmalardan; turizm eitimi alm, zellikle niversite mezunlarnn sektr terk etme ve baka sektrlerde almak istedikleri anlalmtr. Bu sorunlarn devam ediyor olmas, yaplan almalar sonucu ne srlen zm nerilerinin uygulamaya dntrlmesinde baarya ulalamad izlenimini vermektedir (ngren ve Ehtiyar, 2009: 2097). 2.ARATIRMA 2.1. Aratrmann Amac, rneklemi ve Yntemi Aratrmann temel amac, Trkiyede yksek retim kurumlar dzeyinde turizm eitimi almaktaz olan, nlisans, lisans ve yksek lisans rencilerinin, eitim memnuniyetin seviyesini lmek ve gelecee ynelik bak alarn tespit etmektedir. Aratrmann evrenini Akdeniz niversitesi, Sleyman Demirel niversitesi ve Balkesir niversitesinin n lisans, lisans ve yksek lisans dzeyinde eitim veren 5 farkl blmnde (turizm iletmecilii, konaklama iletmecilii, seyahat iletmecilii, arlama hizmetleri ve turist rehberlii) turizm eitimi alan renciler oluturmaktadr. Aratrmann rneklem grubu ana ktlenin zerinden seilmi olup, ana ktleyi temsil gcne sahip rneklem gruplarndan her birisine anket uygulanarak aratrma iin gerekli olan veriler elde edilmitir. Anketlerin tamam rneklem gruplarndaki bireylere birebir uygulanmtr. Uygulanan toplam anket says 500 olup, salkl veri elde edilen anket says 446dr. Aratrmada veri toplama yntemi olarak anket teknii kullanlmtr. Anket uygulanmas 2010 Mart-Mays aylar arasnda Antalya, Balkesir ve Isparta illerindeki niversitelerin turizm eitimi veren blmlerinde gerekletirilmitir. Aratrmada rencilerin eitim memnuniyeti ve gelecee ynelik dncelerini belirlemek iin Mustafa Kl (1987: 251-252) tarafndan gelitirilen problem tarama envanterinin nermelerinden faydalanlmtr. Problem tarama envanteri; rencilerin salk - beden, okul - retmen - ders, aile, toplumsal ilikiler, mesleki gelecek ve kiilik alanlarndaki problemlerini kendi ifade tarzlaryla ortaya karmak ve bu problemlerin giderilmesi amacyla uygulanan bir envanterdir. Verilerin analizinde SPSS 13.0 program kullanlmtr. Demografik deikenlere ilikin verilerin yorumlanmasnda frekans ve yzde analizinden yararlanlmtr. rencilerin eitim memnuniyeti ve gelecee ynelik dncelerinin hangi boyutlardan olutuunu belirleyebilmek amac ile lekte yer alan nermeler faktr analizine tabi tutulmutur. Faktr analizinden elde edilen boyutlarn demografik zellikleri itibari ile farkllk gsterip gstermediini belirlemek amac ile t testi, ANOVA uygulanmtr. 3.BULGULAR Aratrma sonucunda elde edilen bulgular aada sunulmutur.
317
Tablo 2: Demografik Bulgular Cinsiyet Kz Erkek Ya 17-21 yas 22-26 yas 27 ve zeri Mezun Olunan Lise Dz lise Anadolu lisesi Anadolu Turizm Meslek Lisesi Sper Lise Dier (Meslek Liseleri) n 192 254 n 258 181 7 n 174 85 85 62 40 % 43,0 57,0 % 57,8 40,6 1,6 % 39,0 19,1 19,1 13,9 9,0 Snf 1. Snf 2. Snf 3. Snf 4. Snf Uzatmal Yksek Lisans Eitim Alnan Blm Turizm letmecilii Seyahat letmecilii Konaklama letmecilii Turist Rehberlii Arlama Hizmetleri n 151 111 89 68 7 9 n 142 81 74 48 75 % 34,7 25,5 20,5 15,6 1,6 2,1 % 33,8 19,3 17,6 11,4 17,9
rneklem grubundan ankete cevap veren toplam kii says 446dr. Bunlarn %43n (192 kii) kz renciler, %57sini (254 kii) ise erkek rencilerden oluturmaktadr. rencilerin %37,7si (151 kii) 1. snf, %25,5i (111 kii) 2.snf, %20,5i (89 kii) 3. snf, %15,6s (68 kii) 4. snf, %1,6s ( 7 kii) uzatmal, %2,1i (9 kii) ise yksek lisans rencisidir. rneklem grubunda bulunan rencilerin %33,8i (142 kii) turizm iletmecilii blm, %19,3 (81 kii) seyahat iletmecilii blm, %17,6s (74 kii) konaklama iletmecilii blm, %11,4 (48 kii) turist rehberlii blm, %17,9u (75 kii) ise arlama hizmetleri blm rencisidir. Tablo 3 rencilerin Okuduklar Blme Tercih Nedenleri Blm tercih Nedeni* Snavda alm olduum puana gre tercih yaptm iin Eitimini alm olduum meslei sevdiim iin Gnmzde geerli bir meslek olduu iin Baka seeneim olmad iin evremin (retmen, aile ) tavsiyesi olduu iin Dier * renciler birden fazla seenek iaretlemilerdir. n 179 117 104 64 64 31 % 40,1 26,2 23,3 14,3 14,3 7,0
Tablo 3te aratrma kapsam iersinde yer alan rencilerin okuduu blm tercih etme nedenleri yer almaktadr. rencilerin okuduu blm tercih nedeni olarak % 40.1lik oranla ilk srada snavda alm olduu puana gre tercih yapma seenei germektedir. Bir anlamda rencilerin byk ounluunun, okuduu blme, daha nceden planlamadan, sadece bir niversite okuma dncesiyle geldikleri anlalmaktadr. kinci srada rencilerin okuduu blm tercih nedeni olarak (% 26,2), eitimini alm olduu meslei sevme yer almaktadr. Bu sonutan rencilerin nn okuduklar blm bilerek ve isteyerek setikleri, yani bilinli tercih yapt anlalmaktadr. rencilerin nc sradaki tercih nedeni (%23,3) turizmin gnmzde geerli bir
318
meslek olmasdr. Bu durum ise rencilerin kendi istidatlar dnda, bir tercih nedeniyle geldiklerini gstermektedir. rencilerin okuduu blm tercih nedeni olarak drdnc srada, baka seenei olmamas, beinci srada evrenin tavsiyesi ve en son olarak dier nedenler yer almaktadr. Elde edilen bu sonular, rencilerin yarsndan fazlasnn okuduu blm, istek d, bilinsiz ve d faktrlere dayal tercih ettiini gstermektedir. Tablo 4: Faktr Analizi
zdeer Varyans Aklama Oran % Faktr 1: Gelecek Kaygs 10. Mezun olduktan sonra i bulamama ihtimali beni korkutuyor 11. leride ailemi geindirememekten korkuyorum 9. Ekonomik sebeplerden renimime devam edemeyeceimden korkuyorum 13. Mezuniyet sonrasnda tam olarak ne yapacam bilmiyorum Faktr 2: Eitim ve Uygulamalaryla lgili Memnuniyet 5. Turizm ile ilgili derslerin yetersiz olduunu dnyorum 6. Genel olarak alm olduum eitimden memnun deilim 4. Stajlardan memnun deilim Faktr 3:Gelecek Plan 12. Mezuniyet sonras akademik kariyer yapmak istiyorum 14. Mezuniyet sonras turizmde almay dnmyorum 7. Okulu brakmak istiyorum Faktr 4: Dersler ve Uygulamalaryla lgili Memnuniyet 1. Sevmediim dersleri okumakta zorlanyorum 2. Dersler ok zor, anlamadan ezberlemek zorunda kalyorum 3. Haftalk ders programlar iyi hazrlanmyor Toplam Varyans Aklam Oran KMO (Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy) Bartletts Test of Sphericity Cronbah Alfa (Gvenirlilik Katsays) 3,78 17,19 ,744 ,724 ,653 ,581 ,776 ,773 ,575 ,700 ,651 ,446 ,743 ,714 ,655 % 55,04 ,781 1192,9; sig= 0,00 ,789 1,52 14,49 1,32 1,96 1,10 1,31
Aratrmaya katlan rencilerin alm olduklar eitime ve gelecee ynelik tutumlarn belirlemek iin lekte bulunan 14 nermeye faktr analizi uygulanmtr (Tablo 4). Faktr analizi, Varimax eksen dndrmesi uygulanarak gerekletirilmitir. Faktrlerin hesaplanmasnda zdeer (Eigenvalues) istatistiinden yararlanlmtr. Aratrmada faktrler belirlenirken madde (deiken) yklerinin en az 0.35 olmas ve dier faktrlere oranla en yksek deerde olmas esas alnmtr. Ayrca elde edilen verilerin faktr zmlemesine uygun olup olmadn belirlemek amacyla KMO (Kaiser-MeyerOlkin) ve Barlett testleri uygulanmtr. KMO (Kaiser-Meyer- Olkin Measure of Sampling Adequacy) deeri aratrma verilerine faktr analizi uygulayabilme koulunu gsteren deerdir. Bartletts Test of Sphericity deeri aratrma verilerinden anlaml faktrler veya deikenler karlabileceini gsteren deerdir. lekte yer alan 14 nermeye uygulanan faktr analizi sonucunda 4 aktr (boyut) saptanmtr.
319
Uygulanan faktr analizi sonucunda KMO (Kaiser-Meyer- Olkin Measure of Sampling Adequacy) deeri 0,781 dzeylerinde tatmin edici bir deer olarak hesaplanmtr. KMO deeri 1e yakn bir deerdir. Dolaysyla eldeki veri grubu faktr analizi iin iyi dzeydir. Aratrama verilerinden anlaml faktrler veya deikenler karlabileceini gsteren kresellik derecesi de (Bartletts Test of Sphericity) 1192,9 olarak hesaplanm ve elde edilen bu deerin 0,000 dzeyinde istatistiksel olarak anlaml olduu grlmtr. Bu iki test sonucundan elde edilen bulgu faktr analizi yapabilmek iin zerinde allan rneklem byklnn yeterli ve verilerin ise faktr analizi yapabilmek iin uygun olduunu gstermektedir. lein gvenirlik almas iin Cronbach Alpha i tutarlk katsaylar hesaplanmtr. Toplam 14 maddeden oluan leinin i tutarllk/gvenirlik katsays alpha =0.789 olarak bulunmutur. Cronbach Alpha gvenirlik katsaysnn bire yaknl, lekteki her bir maddenin ayn tutumu lt anlamna gelir. Ankette yer alan ifadeler iin elde edilen Cronbach Alpha gvenirlilik katsaysnn istatistiksel anlamda yeterli dzeyde olduu anlalmakta ve leinin tutarl ve gvenilir bir lek olduunu gstermektedir. Tablo 4de faktr analizi sonucu elde edilen 4 faktr ve bunlara ilikin zdeerler ve varyans aklama oranlar ile birlikte lekte yer alan her bir maddenin hangi faktrle ilikili olduunu belirten faktr yk deerleri gsterilmitir. Faktr analizi sonucu elde edilen 4 faktrn toplam varyans aklama oran da % 55,04 dzeylerinde gereklemitir.
Tablo 5: T-Testi ve Anova Analizi Sonular

Tantc zellikler Cinsiyet Kz Erkek t testi Ya 17-21 ya 22-26 ya 27 ya ve zeri Anova Analizi Mezun Olunan Lise Dz lise Anadolu lisesi A.Turizm Meslek Lisesi Sper Lise Dier (Meslek Liseleri) Anova Analizi Gelecek Kaygs x ss 2,85 ,93 3,08 1,0 p=,016* x ss 2,91 ,98 3,11 ,97 2,32 ,96 p=,023* x ss 3,09 ,95 2,92 ,90 2,95 1,1 2,88 ,93 2,86 1,0 p=,441 Eitim Memnuniyeti x ss 3,05 ,98 3,25 ,95 p=,033* x ss 3,02 ,91 3,39 1,0 2,63 ,56 p=,000* x ss 3,30 ,98 3,06 1,0 3,04 ,82 3,24 ,99 2,91 ,94 p=,058 Kariyer Plan x ss 2,67 ,76 2,67 ,77 p=,990 x ss 2,62 ,72 2,75 ,82 2,32 ,75 p=,117 x ss 2,78 ,87 2,56 ,69 2,52 ,69 2,77 ,67 2,60 ,66 p=,053 Ders Memnuniyeti x ss 3,04 1,0 3,37 ,93 p=,001* x ss 3,18 ,96 3,30 1,0 3,04 1,3 p=,443 x ss 3,20 1,0 3,34 ,97 3,18 1,0 3,23 1,0 3,19 1,0 p=,817
n 192 254 n 258 181 7 n 174 85 85 62 40
320 Blm Turizm letmecilii Seyahat letmecilii Konaklama letmecilii Turist Rehberlii Arlama Hizmetleri Anova Analizi Snf 1. Snf 2. Snf 3. Snf 4. Snf Uzatmal Yksek Lisans Anova Analizi n 142 81 74 48 75 n 151 111 89 68 7 9 x ss 3,16 ,94 2,80 ,96 2,75 ,92 2,88 ,94 3,04 1,1
x ss 3,43 ,93 3,06 ,95 2,97 ,96 3,171,1 3,08,89
x ss 2,82 ,792 2,51 ,721 2,48 ,808 2,72 ,814 2,80 ,652
x ss 3,60 ,86 3,16 1,0 2,86 1,0 2,83 ,96 3,14 1,0 p=,000* x ss 3,29 ,98 3,11 ,90 3,35 1,1 3,26 1,0 3,52 1,0 2,33 ,64 p=,048*
p=,016* p=,006* p=,003* x ss x ss x ss 2,96 1,0 2,93 ,86 2,63 ,73 2,89 ,93 3,13 ,93 2,58 ,73 3,17 ,97 3,56 ,96 2,95 ,82 3,06 ,90 3,34 1,0 2,56 ,80 2,96 ,58 3,38 ,97 2,11 ,49 2,27 1,0 2,74 1,0 2,99 ,59 p=,093 p=,000* p=,001* BLM TERCH NEDENLER
Snavda Alnan x ss x ss x ss x ss n Puan Evet 179 3,10,86 3,35,93 2,7,80 3,221,0 Hayr 267 2,901,0 3,04,96 2,61,74 3,231,0 t testi p=,808 p=,034* p=,001* p=,045* Meslei Sevmek n x ss x ss x ss x ss Evet 117 2,731,0 2,9,90 2,43,71 3,131,0 Hayr 329 3,07,94 3,2,97 2,76,77 3,21,99 t testi p=,230 p=,001* p=,001* p=,000* Geerli meslek n x ss x ss x ss x ss Evet 104 2,75,99 2,96,96 2,63,68 3,23,90 Hayr 342 3,05,97 3,23,96 2,68,79 3,221,0 t testi p=,556 p=,984 p=,008* p=,012* Baka Seenex ss x ss x ss x ss n in Olmamas Evet 64 3,39,96 3,49,84 2,95,78 3,571,0 Hayr 382 2,91,97 3,11,97 2,62,75 3,17,98 t testi p=,001* p=,002* p=,002* p=,005* evre Tavsiyesi x ss x ss x ss x ss Evet 64 3,09,89 3,24,99 2,69,66 3,33,94 Hayr 382 2,96,99 3,15,96 2,67,78 3,21,99 t testi p=,348 p=,449 p=,779 p=,352 X ss : ortalamastandart sapma; *:p<0,05; 1: Tamamen katlyorum .5: Hi Katlmyorum
Tablo 5te yer alan t testi sonular, rencilerin cinsiyet deikenine gre, gelecek kaygs, eitim memnuniyeti ve ders memnuniyeti boyutlarnda farkllklar olduunu gstermektedir. Erkek rencilerin eitimden (p=,033<0,05) ve derslerden duyduklar
321
memnuniyetin (p=,001<0,05) kz rencilere gre dk seviyede olduu ve gelecee ynelik kayg dzeylerinin yksek olduu (p=,016<0.05) istatistiksel olarak farkllk gstermektedir. Anova analizi sonularna gre rencilerin gelecek kayglarnn (p=,023<0,05) ve eitimden duyduklar memnuniyetin (p=,000<0,05) yalarna gre manidar ekilde farkllat tespit edilmitir. rencilerin gelecek kaygsnn (p=,016<0,05), eitim memnuniyetinin (p=,006<0,05) kariyer plannn (p=,003<0,05) ve ders memnuniyetinin (p=,000<0,05), okuduklar blm deikenine bal olarak istatistiksel farkllklar gsterdii Tablo 5de grlmektedir. Ayrca rencilerin snf deikenine gre, eitim memnuniyetinin (p=,000<0,05), kariyer plannn (p=,001<0,05) ve ders memnuniyetinin (p=,048<0,05) istatistiksel olarak farkllat belirlenmitir. rencilerin okuduklar blm tercih nedenleri ile faktr boyutlar arasnda anlaml bir farklln olup olmadn belirlemek iin t testi uygulanmtr. Tablo 5te yer alan t testi sonularna gre evrenin tavsiyesi dndaki tercih nedenleri ile faktr boyutlar arasnda istatistiki olarak anlaml farkllklarn olduu saptanmtr. SONU Trkiyede yksek retim kurumlar dzeyinde turizm eitimi grmekte olan, nlisans, lisans ve yksek lisans rencilerinin, eitim memnuniyetin seviyesini lmek ve gelecee ynelik bak alarn tespit etmek amacyla gerekletirilen aratrmada; rencilerin yarsndan fazlasnn, okuduklar blme bilinsiz, daha nceden planlamadan, sadece bir niversite okuma dncesiyle geldikleri ve turizmi gnn artlarnda geerli bir meslek olarak grdklerinden dolay bu blm setikleri grlmtr. rencilerin sadece okuduklar blme bilerek ve isteyerek, bilinli tercih yaparak yerlemilerdir. Erkek rencilerin gelecek kaygs kz rencilere gre manidar ekilde daha yksektir. Ayn zamanda erkek rencilerin eitimden duyduklar memnuniyet, kz rencilere gre daha dk dzeydedir. 27 ya ve zerindeki rencilerin, daha alt ya gruptaki rencilere gre gelecek kayglar dk, eitim memnuniyetleri ise daha yksek dzeydedir. Yan ilerlemesiyle rencilerin hayata daha gereki bakt, iinde bulunulan durumu fark edip en iyi ekilde deerlendirmeye altklar ve alm olduklar eitimden en iyi ekilde faydalanmaya altklar sylenebilir. rencilerin mezun olduu lise trnn eitim memnuniyeti ve gelecee ynelik bak alar zerinde anlaml bir farkllk oluturmad grlmtr. rencilerin okuduklar blme gre eitim memnuniyet dzeylerinin ve gelecee ynelik bak alarnn deitii anlalmtr. Turizm iletmecilii blm okuyan rencilerin eitim ve ders memnuniyeti en dk dzeyde olup, gelecek kayglar ise yksek dzeydedir. Ayrca okuduklar blmde kariyer yapma konusunda da en dk katlm ierisinde olduklar belirlenmitir.
322
zelikle 3. ve 4. snf rencilerinin 1. ve 2. snf rencilerine gre gelecek kayglar daha yksek dzeyde olup, eitimden ve derslerden duyduklar memnuniyet dzeyinin daha dk olduu saptanmtr. Snavda alm olduklar puandan dolay okuduklar blm tercih eden rencilerin, gelecek kaygsnn daha yksek ve eitimden aldklar memnuniyetin daha dk seviyede olduu belirlenmitir. Ayrca okuduklar blmde kariyer yapma konusunda da en dk katlm iersinde olduklar anlalmaktadr. Okuduklar blm isteyerek tercih eden rencilerin gelecek kayglarnn daha dk, eitim memnuniyetinin daha yksek olduu ve okuduklar blmde kariyer yapma konusunda daha istekli olduklar ifade edilebilir. Okuduklar blm, baka seenekleri olmadndan dolay tercih eden rencilerin, gelecek kayglarnn daha yksek, eitim memnuniyetlerinin daha dk ve meslekte kariyer yapma isteklerinin daha belirsiz olduu sylenebilir.
KAYNAKA ALKAN, C., DOAN, H. ve SEZGN, . (1996). Meslek ve Teknik Eitimin Esaslar: Kavramlar, Gelimeler, Uygulamalar, Ynelmeler Ankara: Gazi Bro Kitabevi. ALP, T., (1992), Trkiye`de Turizm Eitimin Yaps, Uygulanan Politikalar ve Sonular, Turizm Eitimi, Ankara: Turizm Bakanl Turizm Eitimi Genel Mdrl Yorum Basm Yayn Sanayi Ticaret irketi. CHRSTOU, E. (1999), Hospitality Management Education In Greece: An Exploratory Study, Tourism Management, 20(6): 683-691. ESER, Z. (2002), Turizm Eitimine Al Yaklam: Profesyonel Eitim, Mesleki Beceri Eitimi ve Giriimcilik Eitimi. Turizm Bakanl II. Turizm uras Bildirileri II. Cilt, Ankara. HACIOLU, N. (1992), Yksekretimde Mesleki Turizm Eitimi Gelitirme Perspektifleri, Turizm Eitimi, Ankara: Turizm Bakanl Turizm Eitimi Genel Mdrl, Yorum Basn Yayn San. Ltd. ti. HERGNER, G., ARSLAN, S. VE DNDAR, H. (2002), Beden Eitimi Ve Spor retmenlii Blm rencilerinin Okul Deneyimi Dersini Alglama Dzeyleri, Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi, 11:44-58. KARSLI, M. D. (2003), retmenliin Temel Kavramlar, Ankara: Pegem Yaynclk. KEUNG, S.,W. (2000), Tourists Perception of Hotel Frontline Employess Questionable Job-related Behaviour, Tourism Management, 21(2):121-134 KILI, M.(1987), Deiik Psikolojik Arzalara Sahip Olan ve Olmayan rencilerin Sorunlar , Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi:251,252. MISIRLI, . (2002), Turizm Sektrnde Meslek Standartlar ve Mesleki Belgelendirme Sistemi (Sertifikasyon) Anatolia Turizm Aratrma Dergisi, 13(1): 39-55. SEM, J. and CLEMENTS, C. (1996), Tourism and Recreation Management: Strategies for Public Lands, Parks and Recreation, 31(9): 92-105.
323
SEYMEN, A., O. (2002), Turizm letmelerinde Oryantosyon Eitiminin nsan Kaynaklar Ynetimi Asndan nemi ve Buna Ynelik Program Modelinin Oluturulmas. Anatolia Turizm Aratrmalar Dergisi, 13(1): 15-25. SEZGN, O.M. (2001), Genel Turizm ve Turizm Mevzuat, Ankara: Detay Yaynclk. AHN, . ve FINDIK, T. (2008), Trkiyede Mesleki ve Teknik Eitim: Mevcut Durum, Sorunlar ve zm nerileri, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, 12(3): 65-86. TYLOLU, T.(2003), Trkiyede Turizm Eitiminin Nitelii. Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. NGREN, E. ve EHTYAR, R. (2009). Trk Ve Alman rencilerin Umutsuzluk Dzeylerinin Karlatrlmas Ve Umutsuzluk Dzeylerini Etkileyen Faktrlerin Belirlenmesi: Turizm Eitimi Alan renciler zerinde Bir Aratrma, Journal of Yasar University, 4(14), 2093-2127. NLNEN, K. (2000), Turizm sletmecilii retmenlik Programlarnn renci Beklentileri Ve Alglamalar Asndan Deerlendirilmesi, Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, 3: 218-238. NLNEN, K.(2004), Turizm letmecilii retmenlik Programlarnn renci Beklentileri ve Alglamalar Asndan Karlatrlmas (1998-1999 ve 2003-2004 retim Yllar), Ticaret ve Turizm Eitim Dergisi, 1: 108130. NLNEN, K. ve BOYLU, Y.(2005), Trkiyede Yksek retim Dzeyinde Turizm Eitimindeki Gelimelerin Deerlendirilmesi, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 3(12):11-32. NLNEN, K. ve BOYLU, Y. (2009), Trkiyedeki rgn Turizm Eitimine likin Rakamsal Gelimelerin Deerlendirilmesi,10.Ulusal Turizm Kongresi, Ankara: Detay Yaynclk. ZMC, T.P. ve BAYRAKTAR, S. (2004), Trkiyede Turizm Otel letmecilii Alannda Eitim Veren Yksek retim Kurulularndaki Eitimcilerin Turizm Mesleki Eitiminin Etiksel adan ncelenmesine Ynelik Bir Alan Aratrmas, 3.Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Ynetim Kongresi Bildiri Kitab. WOODHALL, M. (1979), Education, Work and Employment In Developing Countries - A Synthesis of Recent Research. Education Work and Employment. A Summary Review, International Development Research Center Manuscript Reports, Ottowa: IDRC:34.
TURZM OLGUSUNDA YEREL GNDEM 21 UYGULAMALARI ZERNE BR ARATIRMA Prof. Dr. Yksel ZTRK1 r. Gr. Nurettin AYAZ2 ZET Kreselleen dnyada turizm yeni frsatlar, seyahat edilecek yeni destinasyonlar, kefedilecek yeni kltrler, tketilecek yeni rnler ve deneyimlerle dinamik bir srete kendini yenilemektedir. Bu geliim srecinde toplumsal katlm olduka nemli bir unsurdur. Toplumsal katlmn salanmasnda etkili bir ara olarak Yerel Gndem 21(YG-21) uygulamalar turizme dinamik bir sre kazandrabilir. Yerel ynetimlerin nclnde, sivil toplumun ve dier ortaklarn, birlikte kendi sorunlarn ve nceliklerini belirleyerek, kent konseyleri oluturulmas ngren YG-21 uygulamalar bilgisizlik, finansal destek yetersizlii ve ar evre duyarll nedenleriyle turizm alannda ok az ilerleme kaydetmektedir. Bu aratrma, Trkiyedeki YG-21 uygulamalarnda turizme ynelik almalarn mevcut durumu ortaya koymay amalamaktadr. Aratrma modeli olarak tanmlayc aratrma modeli kullanlmtr. Aratrmann evrenini Trkiyede il dzeyinde almalar yapan 81 kent konseyi oluturmaktadr. Veri toplama yntemi olarak kent konseylerine a hizmeti veren web siteleri ve medyada kan kent konseyi haberleri kullanlmtr. Aratrma sonular gstermitir ki YG-21 uygulamalarnda turizm alma grubu yeleri yeterince iyi seilmemektedir. rgtlenmede yetersiz kalmaktadrlar. zellikle niversitelerin turizm alma gruplarna katlm olduka dktr. Turizme amal YG-21 almalarda tantm faaliyetleri ilk srada yer almaktadr. Bu almay sergi, fuar ve festival etkinlikleri ve tarihi, kltrel ve doal miras korumaya ynelik bilinlendirme almalar izlemektedir. Anahtar Kelimeler: Yerel Gndem 21, Kent Konseyi, Turizm 1. GR Kreselleen dnya ierisinde turizm, sadece ihtiyalar deil ayn zamanda yeni frsatlar, seyahat edilecek yeni destinasyonlar, kefedilecek yeni kltrler, tketilecek yeni rnler ve deneyimler ve ayn zamanda sreler iersinde ortaya kacak yeni dinamikler anlamna gelmektedir. Kresellemenin sonucu olarak, bir lkede salanamayan turizm arz baka bir lkede karlanabilir hale gelmitir. Gerekliin tesine geen ada turizm rnleri ortaya kmtr. Globalleen dnyayla birlikte kltrlerin birbirleriyle karlatn, yzletiini, attn, birbirine meydan okuduunu ve i ie getii grlmektedir (George vd., 2009: 5). Turizm ve onun paras olan insanlar, yerler ve kltrler statik ve deimeyen olgular deil, ulusal ve kresel olann yerele, yerelinde ulusal ve kresel boyuta tanmas asndan aklanmaya ihtiyac olan sosyal ve tarihi oluumlar ve sreler olarak kabul edilir hale gelmitir (Thompson, 2004: 597). Kresellemeyle yz yze gelen krsal blgeler, ekonomilerini srdrlebilir klmann bir yolu olarak turizme bavurmaktadr. Bu aamada ngrlen turizm gelitirme poli1 2
Gazi niversitesi, Ticaret ve Turizm Fakltesi Gaziosmanpaa niversitesi, Zile Dinerler Turizm letmecii ve Otelcilik Yksekokulu
TURZM OLGUSUNDA YEREL GNDEM 21 UYGULAMALARI ZERNE BR ARATIRMA
325
tikalarndan bir tanesi de Yerel Gndem 21 almalardr. Turizm asndan YG-21 turizm geliimi, planlama ve ynetim kapsamnda srdrlebilir geliim ilkelerini uygulamay kolaylatrc bir yntem olarak grlebilir. YG-21 iersinde turizmden ok az bahsedilmesi gereine karn, YG-21 turizm ve turizm endstrisi asndan olduka nemlidir. Ancak Leslie ve Hughes (1997) ve Jackson ve Morpeth (2000) YG-21 tarafndan yaplan aratrmalarda YG-21 uygulamalarnn turizm geliimi iersinde ok az duyarllk gsterdii ve turizm ile yerel ynetimler arasnda kurumsal ayrmlar olduu ifade edilmitir (Leslie ve Hughes, 1997; Jackson ve Morpeth, 2000). Trkiyede de yerel ynetimlerin (zellikle belediyelerin) YG-21 srelerinde vazgeilmez bir rol vardr. Yerel ynetimlerin yasalar kapsamnda, zorunlu bir uygulama eklinde deil, nemini ve kente kazandrdklarnn bilincinde gnll olarak Yerel Gndem 21 uygulamalarna nclk etmesi beklenmektedir (Emrealp, 2005: 40). Hazrlanan bu aratrma, Trkiyedeki YG-21 uygulamalar ierisinde turizme ynelik mevcut almalarn ortaya konulmas hedeflemekte ve kent konseylerine YG-21 konusunda neriler sunmaktadr. 2. YEREL GNDEM 21 (LOCAL AGENDA 21) 1970li yllarda yaanan ekonomik bunalmla, blge kavramndan yerellik kavramna bir dn yaanmtr. Kalknma srecinde ulusun bir alt birimi olarak tanmlanan blge yerine, kendi olanaklar, birikimleri ve potansiyeline dayal olarak var olma mcadelesini srdrebilecek yerel kavramn gndeme getirmitir (Eraydn, 2004: 126). Yerel sosyal sermayenin harekete geirilmesi olarak da tanmlanabilecek yerellikte, yerel halkn katlmn ieren sosyal faaliyetlerin desteklenmesi ana hedeftir. Bu srete kresel dn, yerel hareket et nosyonu kapsamnda yerel ynetimlerden son derece eitlilik gsteren sorumluluk alanlarnda u davranlar yerine getirmeleri beklenmektedir (Leslie ve Hughes, 1997: 145) Yerel ynetimin kendi performansn ynetmesi ve iyiletirmesi, Srdrlebilir geliim hedeflerinin yerel ynetimin eylem ve politikalar ile birletirilmesi, Farkndalk yaratlmas ve eitim, Halka danlmas ve halkn dhil edilmesi, Yerel toplum ierisinde yer alan gruplarla ortaklk yoluna gidilmesi, Srdrlebilirlik ynnde yaanan srecin llmesi, izlenmesi ve rapor haline getirilmesi. Bu davranlar gerekletirilmesinde yerel ynetimlere saydamlk, hesap verebilirlilik, katlm, alma uyumu, yerindelik ve etkinlik gibi kriterlere dayanan, ok aktrl ve toplumsal ortaklklara dayal ynetim anlay olan ynetiim nerilmektedir. Ynetiim kavram etrafnda ekillenen bir model olarak YG-21 evre sorunlar bata olmak zere, nfus patlamasndan, uluslararas eitsizlie kadar insanolunun tm sorunlarna ve dnyadaki sregelen ktlemeye zm olarak gsterilmektedir (Emrealp, 2005: 13).
326
Birlemi Milletler evre ve Kalknma Konferans ile gndeme gelen ve insanlk tarihsel bir dnm noktasndadr cmlesiyle aklanan YG-21 kalknma ve evre arasnda denge kurulmasn hedefleyen, srdrlebilir gelime kavramnn yaama geirilmesine ynelik kresel uzlamann ve politik taahhtlerin en st dzeydeki ifadesi olan bir eylem plandr (kmen ve Grmez, 2009: 109-110). YG-21, yerel ynetimlerin nclnde, sivil toplumun ve dier ortaklarn, birlikte kendi sorunlarn ve nceliklerini belirleyerek, kent konseyleri oluturulmas ngrlmektedir. Kent Konseyinin kentteki tm dinamikleri temsil ettiinden hareketle kent yaamnda kent vizyonunun ve hemehrilik bilincinin gelitirilmesi, kentin hak ve hukukunun korunmas, srdrlebilir kalknma, evreye duyarllk, sosyal yardmlama ve dayanma, saydamlk, hesap sorma ve hesap verme, katlm ve yerinden ynetim ilkelerini hayata geiren birimler olarak deerlendirilmektedir. Belediyelerin, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn, sendikalarn, noterlerin, varsa niversitelerin, ilgili sivil toplum rgtlerinin, siyas partilerin, kamu kurum ve kurulularnn ve mahalle muhtarlarnn temsilcileri ile dier ilgililerin katlmyla oluan kent konseyinin faaliyetlerinin etkili ve verimli yrtlmesi konusunda yardm ve destek salamas beklenmektedir (5393 Sayl Belediye Kanunu). YG-21 uygulamalar kapsamnda oluturulan kent konseylerinde alma grubu balklar incelendiinde, evre, ekonomi, salk, turizm, eitim, kltr ve sanat, ulam, tketiciyi koruma, alma ve sosyal gvenlik gibi genel ve geni kapsaml konularn bulunduu gzlemlenebilir (Emrealp, 2005: 78). 3. YG-21 VE TURZM Bir lkede turizm; merkezi hkmet, yerel ynetimler, sivil toplum kurulular, mesleki kurulular ve halkn sahiplenmesiyle anlam kazanr. zellikle, turizm faaliyetlerinin bir blgede gerekletii dnldnde, yerel ynetimler sadece kendi halk iin deil, ayn zamanda blgeyi ziyarete eden turistler iinde hizmet retme zellikleri ile ne kan kurululardr. Yerel ynetimler, blge turizm kaynaklarnn korunmas ve optimal derecede kullanlmasna ynelik plan ve politikalarn uygulaycs olmaktan ok hazrlaycs olmaldrlar. Ayrca yerel ynetimler, blgelerinde yaayan vatandalarna ve meslek birliklerine turizmi benimseterek ve desteklerini alarak etkili sonular elde edebilecek nemli kurumlardr (Ba vd., 2007). Ancak, turizmin geliiminde nemli bir role sahip olan yerel ynetimler, turizm politikas ve planlamasnda gerekli dikkati zerilerine ekememilerdir (Hall, 1994: 152). Oysaki yerel ynetimlerin, blgelerine ynelik uygulanacak turizm politikalarnn faydas konusunda en iyi karar verebilecek kurumlar olduklar tartmasz bir gerektir (Jeffries, 2001: 47). YG-21 uygulamalar srdrlebilir geliim, evre ve kalknmaya ilikin kararlarda toplum katlmn kapsayan planl, demokratik ve ibirliki yaklamyla, turizm ve toplumsal kalknmada nemli bir rol oynayabilir (Jackson ve Morpeth, 2000: 119). Dnya Seyahat ve Turizm Konseyi (WTTC) tarafndan YG-21 uygulamalar; srdrlebilir turizmin merkezinde yer alan devlet daireleri, yerel ynetimler, ulusal turist brolar ve meslek odalarnn kurulu sistemleri ve prosedrlerinde ar basan eylemleri belirleme ve turizm iin karar verme srecinde birletirme arac olarak grlmekte-
327
dir. YG-21 uygulamalar turizm balamnda u ekilde deerlendirilmektedir (Middleton ve Hawkins, 1998: 104): Srdrlebilir turizmi getirmek iin mevcut dzenleyici, ekonomik ve gnll ereve kapasitesini deerleme, Turizm endstrisi faaliyetlerinin ekonomik sosyal, kltrel ve evresel etkileri deerleme, Kurs ve eitimlerle yerel bilin oluturulmas, Srdrlebilir turizm geliimi iin planlama, Gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda srdrlebilir turizm ile ilgili bilgi, beceri ve teknoloji deiimini kolaylatrma, Toplumun tm sektrlerin katlmn salama, Srdrlebilir turizm geliim srecinin ayrlmaz bir paras olarak srdrlebilirliin merkezinde yeni turizm rnleri tasarm, Yerel dzeyde srdrlebilir geliim baarsnn lm, Srdrlebilir geliimi iin ortakla gidilmesi, Kent konseyleri dzeyinde yer alan platformlarndan yerel kltr paylam ve turizm hareketi balatmas beklenmektedir. Kent konseyi Mevcut Durum Raporu ierisinde yer almas nerilen genel balklar arasnda turistik deerler ve turizm altyapsna ynelik analizler (mzeler, doal ve tarihi ren yerleri, mevsimlik turist says, yatak kapasitesi ve doluluk oranlar) yaplmas ngrlmektedir (Emrealp, 2005: 89-120). Btn ngrlere ramen turizm, YG-21 uygulamalarnda gereken destei salayamamtr. Jackson ve Morpeth (2000) tarafndan yaplan aratrmada YG-21 uygulamalarnn en iyi ekilde gelitirildii yerlerde bile, turizm alannda ok az ilerleme kaydedildii belirtilmitir. Leslie ve Hughes (1997) tarafndan ngilterede yaplan aratrma almasnda ise YG-21 uygulamalarnda baarlksz nedenleri u ekilde sralanmtr: Yerel ynetimlerin YG-21 uygulanmalarndan ok az faydalanmalar, YG-21 benimsenmesi iin gerekli olan finansal kaynak yaratlmasndaki baarszlklar, YG-21 uygulamalarn ounlukla evre stratejisi etrafnda younlamas ve dier payda ortaklar soyutlamas. Trkiyede de yerel dzeyde turizmin gelitirilmesine ynelik almalara arlk verilmesi nerilmektedir. Dnyadaki ve Trkiyedeki turizm trendleri dikkate alnarak hazrlanan turizm destinasyonu olarak Trkiye balkl SWOT analizi almasnda bata yerel ynetimler olmak zere kamunun turizme yeteri kadar ilgi gstermemesi ifadesine dikkat ekilmektedir. Dokuzuncu Kalknma Plannda, yerel dinamiklere ve isel potansiyele dayal gelime ortamnn oluturulmasna, yerel dzeyde kurumsal kapasitenin artrlmasna ve krsal kalknmann hzlandrlmasna ynelik almalara arlk verilmesi istenilmektedir (DPT, 2006: 91). Trkiyede eitli yasalar erevesinde yerel ynetimlerin turizme ynelik ve turizmi etkileyen tantm, kltr, sanat, rekreasyon, spor, imar, evre ve denetim alanlarndaki
328
hizmetleri u ekilde ifade edilmektedir (Aaolu, 1992; nal, 1992; Yeter, 1993; Azakl, 2004; Grsoy, 2006). Yerel, ulusal ve uluslararas kltr ve turizm etkinlikleri dzenlemek, Mze kurmak ve iletmek, Belediye tiyatrosu, sinemas yapmak ve iletmek, Turizm amal planlama ve yaplama denetimleri yapmak, evrenin korunmasna ve evre kirlenmesini ynelik nlemler almak, Turistik tesis ve iletmeleri denetlemek, Turistik deeri olan kltr varlklarn korumak, Kltrel eserleri koruma-kullanma dengesi iinde restore etmek suretiyle, kendi kltrel kimliklerini ekicilik unsuruna dntrmek, Yresel yap ve mimari zellikleri n plana karmak, Kentsel eksiklik, bozukluk ve arpklklar ortadan kaldrmak, Kent ekolojisini gelitirmek, Krsal alanlarda aklc arazi kullanm politikalar izlemek, Turistik ekicilii koruyacak ekilde imar planlamas ve evre dzenlemesi yapmak, Kltr ve turizm brosu amak, Turizme ynelik rekreasyon alanlar (su kenarlar, plajlar, elence olanaklarnn younlat tesisler, motel, kamping, ocuk ve genlik kamplar, salk ve tedavi tesisleri, yry ve spor alanlar, kk tarmsal retim yaplan kiisel rekreasyon alanlar, golf sahas vb.) oluturmak, Rehberlik hizmetleri vermek, Turistik rnlerin pazarlanmasna (analiz, planlama ve uygulama aamalarnda) yardmc olmak. Grld zere yerel ynetimler turizme birok alannda destek verebilecek nemli kurumlardr. YG-21 uygulamalar turizmin planlamas, ynetimi ve srdrlebilir geliiminde kolaylatrc bir ara olarak yerel ynetimlere destek salayabilir. 4. YG-21 UYGULAMALARINDA TURZME LKN BULGULAR 4.1. Aratrmann Yntemi Aratrma modeli olarak tanmlayc (betimsel, tasviri) aratrma modeli kullanlmtr. Trkiyedeki YG-21 uygulamalar kapsamnda turizm faaliyetlerinin mevcut durumun ortaya konulmas hedeflenmitir. 4.2. Evren ve rneklem Aratrmann evrenini Trkiyede il dzeyinde toplumsal katlm almalar yapan 81 kent konseyi oluturmaktadr. Aratrmada rneklem yntemine bavurulmamtr. 4.3. Verilerin Toplanmas ve Analizi Veri toplama arac olarak kent konseylerine ynelik a hizmeti veren web siteleri ve medyada kan kent konseyi haberleri kullanlmtr. Bu yntemin tercih edilme nedeni Trkiyede 2006 ylndan itibaren yasal zorunluluk olarak kurulmas ngrlen kent konseylerinin oluum srelerini henz tamamlamam olmalar ve irtibat kurulabilecek iletiim adresi ve irtibat kiilerinde yaanan belirsizliklerden kaynaklanmtr. n-
329
ternet taramas sonucunda 25 ilin kent konseyine ait web sitesine ulalmtr. Bu sitelerden 6 tanesi baka bir kurumun ierisinde alt link olarak yayn verdii iin aratrma kapsam dnda tutulmutur. Aratrma salkl verilere ulalan 19 web sitesi zerinden yrtlmtr. Bu web sitelerinden 3 tanesinin turizme ynelik bir alma grubunun olmamasndan tr turizm faaliyetlerine ynelik analizler ise 16 il kent konseyi web sitesi zerinden yaplmtr. 4.4. Snrllklar Kent konseylerine ilikin veri toplama arac olarak kullanlan web sitelerinin ayn nitelikte hazrlanmamas ve web sitelerinin gncellemelerinin yaplmamas olarak gzlemlenmitir. zellikle birok ilin bamsz kent konseyi web sitesinin olmamas, baz illerin web yaynlarn valilik ve belediye web siteleri altnda alt link olarak srdrmesi salkl verilerin toplanmasn zorlatrmtr. 4.5.Veriler ve Deerlendirmeler Aratrma evrenini oluturan kent konseylerine ilikin ulusal ve uluslar aras platformda a kurma imkn salayan bir web sitesine sahip kent konseylerinin oran %31 olarak belirlenmitir. Bu web sitelerinden %24 bamsz bir linkten %7si ise baka bir sitenin alt linki eklinde yayn vermektedir. Kent konseylerinden %56sna ait bir web sitesine rastlanamamtr. Bu durum gstermektedir ki ok ortakl ve katlml almalar iin bilgi paylamnda nemli haberleme arac olan web sitelerine yeterince nem verilmektedir. Tablo 1: Kent Konseyi A Hizmetleri Web Yayn Bamsz web sitesi olan kent konseyleri Baka bir sitenin ierisinde alt link ierinde hizmet alan kent konseyleri nternet ortamnda web sitesi olmayan kent konseyleri TOPLAM f 19 6 56 81 % 24 7 69 100
Kent konseylerinin %48i 1 yanda, %5i 2 yanda, %21i 3 yanda, %5i 4 yanda ve %21i 5 yan zerindedir. Trkiyede kent konseyi kurulmas konusunda giriimler 10 yllk bir gemie sahip bulunmaktadr. zellikle 2006 ylnda karlan Kent Konseyi Ynetmelii ile zorunlu hale gelmitir. Bu durum gstermektedir ki kent konseyinin gereklii konusunda yeterli bilin olumamtr. 2006 ylndan sonra toplam %79 orannda kent konseyinin kurulmas yasal bir zorunluluu yerine getirme amal olarak alglanabilir. Tablo 2: Kent Konseyi Yalar Ya 1 2 3 4 5den fazla TOPLAM f 9 1 4 1 4 19 % 48 5 21 5 21 100
330
Kent konseyleri ierisinde turizm geliimine ynelik alma gruplarnn oran %84 dr. Turizm alma grubu olmayan kent konseyleri ise %16dr. Bu durum gstermektedir ki turizm kent geliiminde nemli bir ara olarak grlmektedir. Tablo 3: Turizm alma Grubu Olan Kent Konseyleri Turizm alma Grubu f Var 16 Yok 3 TOPLAM 19 % 84 16 100
Turizm alma gruplarnda yer alan temsilciler arasnda %100 oranla l Kltr ve Turizm Mdrlkleri ve belediyeler ilk srada yer almaktadr. Bu kurumlardan belediyeler kent konseyini oluturan birimler olduu iin, l Kltr ve Turizm Mdrlkleri ise turizmle dorudan ilikili olduu iin alma gruplarna dahil edilmi bulunmaktadr. Turizm alma gruplarnda ikinci srada ncelikli katlmclar ise niversiteler, siyasi parti temsilcileri, vakf temsilcileri %25 oranla yer almaktadrlar. Eski parlamenterler, ile ve belde belediyeleri, il genel meclisi yeleri, muhtarlar, meslek odalar temsilcileri, sendikalar ve dernekler %13 oranla yer almaktadrlar. Dier grubunda (l Turizm Kurulu, Tabiat ve Kltr Varlklarn Koruma Mdrl, TCDD Blge Mdrl, Hava Limanlar Blge Mdrl, l Planlama ve Koordinasyon Mdrl, l Orman ve evre Mdrl, Mze Mdrl, Vakflar Blge Mdrl, Genlik ve Spor Mdrl) %7 oran ile yer almaktadr. Turizme ynelik alma gruplarnda ile ve belde temsilcilerine daha ok yer verilmesi dikkat ekici bir unsurdur. Btncl turizm yaklam kapsamnda il turizminin geliebilmesi iin ile ve belde temsilcilerinin katlm olduka nem arz etmektedir. Tablo 4: Turizm alma Grubu yeleri Kii/Grup/Kurum l Kltr ve Turizm Mdrl Bykehir/l Belediyesi niversite Temsilcisi Siyasi Parti Temsilcileri Vakf temsilcileri Eski Parlamenterler l Genel Meclisi yeleri Muhtarlar Meslek Odalar temsilcileri Sendikalar Dernekler le ve Belde Temsilcileri Dier f 16 16 4 4 4 2 2 2 2 2 2 1 1 % 100 100 25 25 25 13 13 13 13 13 13 7 7
Kent konseyleri ierisinde yer alan turizm alma gruplarnn faaliyetlerinde ilk srada %25 oranla il turizminin tantma ynelik almalar ile sergi, fuar ve festival dzenleme almalar yer almaktadr. Tarihi ve kltrel mirasn korunmasna ynelik bilinlendirme almalar %19 oranla ikinci, doal evrenin korunmasna ynelik bilinlen-
331
dirme almalar %13 oranla nc srada yer almaktadr. Bu almalar restorasyon ve arkeolojik kaz almalar izlemektedir. Turizmin srdrlebilirliinde nemli bir faaliyet olan eitim, kurs ve seminer almalarnn yetersizlii dikkat ekicidir. Bu durum niversitelerin YG-21 almalar iersinde mutlaka yer almas gerektiini gstermektedir. Tablo 5: Turizme Ynelik almalar Faaliyet Tr Turizm amal tantm almalar Sergi, fuar ve festival dzenleme almalar Tarihi ve kltrel mirasn korunmasna ynelik bilinlendirme almalar Doal evrenin korunmasna ynelik bilinlendirme almalar Restorasyon almalar Arkeolojik kaz almalar Termal turizm gelitirme almalar nan turizmi gelitirme almalar Turizm'e ynelik yasal dzenleme almalar Turizmin tm yla yaylmasna ynelik almalar Turizm amal eitim, kurs ve seminer almalar Turizm eitlendirme almalar f 4 4 3 2 2 2 1 1 1 1 1 1 % 25 25 19 13 13 13 5 5 5 5 5 5
5. SONU Leslie ve Hughes (1997) ve Jackson ve Morpeth (2000) tarafndan yaplan aratrma sonularna benzer ekilde bu aratrmada gstermitir ki YG-21 uygulamalar turizm alannda Trkiyede ok az ilerleme kaydetmektedir. YG-21 uygulamalarnda baarlksz nedenleri u ekilde sralanabilir: Trkiyede 2006 ylnda kartlan Kent Konseyi Ynetmelii ile hz kazanan YG-21 uygulamalar ierisinde turizme ynelik almalar olduka yetersizdir. Baz illerde (stanbul, Mula, Ankara) YG-21 uygulamalarnda turizme ynelik hibir alma bulunmamaktadr. YG-21 yrtcs konumunda olan kent konseylerinin kurumsallama srecini henz tamamlayamamlardr. Trkiyede YG-21 uygulamalarnn belediyelerin nderliinde yrtlen bir alma niteliinde grlmektedir. Ortak faaliyetler yaanan siyasi kutuplamalar nedeniyle baarya ulaamamaktadr. zellikle belediye bakanlarnn liderlik yetenei, tutum ve davranlar YG-21 faaliyetlerini ekillendirmekte YG-21 uygulamalarnda grev alacak personelin seilmesinde belirleyici olmaktadr. YG-21 uygulamalarnda finansal destek yetersizlii almalarn baarsn dorudan etkilemektedir. Birok ilin YG-21 kapsamnda web sitesinin olmamas finansal yetersizliin temel gstergesi olarak alglanabilir. YG-21 almalarnda grev alan personele cret denmemesi de personelin bu almalar ek bir yk olarak grmesine neden olmaktadr. YG-21 uygulamalar ve nemi hakknda bilgi ve ortak alma konusunda bi-
332
lin eksiklii, statko ve alkanlklar, kamu ynetiminin merkeziyeti yaps, kar ve bask gruplar almalarn etkililiini ve verimliliini azaltmaktadr. YG-21 turizm alma grubu yeleri yeterince iyi seilmemektedir. Her kent konseyinde turizm alma grubu yeleri farkl kategoride grev yapan bireylerden olumaktadr. Turizm konusunda yeterli teknik kapasiteye sahip bulunmayan yelerin kendi arasnda rgtlenmede yetersiz kalmaktadrlar. zellikle niversitelerin turizm alma gruplarna katlm olduka dk oranda kalmaktadr. Gnmzde toplumsal katlmda a oluturmada nemli bir iletiim ve paylam arac olan web siteleri YG-21 uygulamalarnda ok az kullanlmaktadr. zellikle web sitelerinin kalite ve nitelik asndan farkllk arz etmekte ve gncellemeleri zamannda yaplmamaktadr. Trkiyede YG-21 uygulamalar ierisinde turizme ynelik almalar ierisinde tantm faaliyetleri ilk srada yer almaktadr. Bu almay sergi, fuar ve festival etkinlikleri, tarihi, kltrel ve doal evreyi korumaya ynelik bilinlendirme almalar izlemektedir. YG-21 uygulamalarnn turizme destinasyon dzeyinde ne derece etkisi olduuna ilikin kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Bununla birlikte u ilkeyi uygulayanlarn kresel bir dnyada turizmde baarl klaca savunulmaktadr (UNEP, 2003: 10): 1) YG-21i benimseyerek srdrlebilir geliime ynelik kresel bir yaklam olduunu ortaya koyanlar, 2) YG-21 ierisinde yer alan veya onunla ilikili olan kapsaml bir srdrlebilir geliim stratejisine sahip olanlar, 3) Yerel otoritenin gl liderlik zellii sergiledii ve katlmc bir yaklam benimseyen toplumlar. Dnyada kitle turizminde ilk on lke ierisinde yer alan Trkiye, alternatif turizmde de baarl salamak istiyorsa YG-21 uygulamalarnda turizme arlk vermelidir. KAYNAKA Aaolu, O. K. (1992). Yerel Ynetimler ve Turizm, Anatolia Turizm, evre ve Kltr Dergisi, (25-26), 18-23. Azakl, S. ve zgr, H. (2004). Belediyelerin Turizme Ynelik ve Turizmi Etkileyen Hizmetleri. A. Yksel ve M. Haner (Editrler). Turizm lkeler ve Ynetim. (s.121-142). Ankara: Turhan Kitabevi. Ba, M., Kl, B. ve Ger, E. (2007). Trkiyede Yerel Ynetimler ve Turizm. Mevzuat Dergisi, Kasm 9(119). Web: http://mevzuatdergisi.com/ adresinden 4 Haziran 2010de alnmtr. DPT (2006). Dokuzcu Kalknma Plan, Ankara: DPT Yaynlar. Eraydn, A. (2004). Blgesel Kalknma Kavram, Kuram ve Politikalarnda Yaanan Deiimler. Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu Cilt 1. 126-146. Emrealp, S. (2005). Yerel Gndem 21 Uygulamalarna Ynelik Kolaylatrc Bilgiler Elkitab (kinci Bask), stanbul: IULA-EMME (UCLG-MEWA) Yayn.
333
George, E. W., Mair, H and Reid, D. G. (2009). Rural Tourism Development Localism and Cultural Change. Bristol-Buffalo-Toronto: Channel View Publications. Grsoy, S. (2006). Merkezi dare ve Yerel Ynetimler Asndan Blgesel Turizm Planlamas. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Hall, C. M. (1994). Tourism and Politics, Policy, Power and Place. Chichester: John Wiley & Sons. Jackson, G. and Morpeth, N. (2000). Local Agenda 21 Reclaiming Community Ownership in Tourism Or Stalled Process? In R. Greg and D. Hall (edts). Tourism and Sustainable Community Development. (s.119-135). London, GBR: Routledge. Jeffries, D (2001). Governments and Tourism. (First published). Oxford: ButterwothHeinemann. Kent Konseyi Ynetmelii (2006). 26313 Sayl Resmi Gazete. Leslie, D. ve Hughes, G. (1997). Agenda 21, local authorities and tourism in the UK. Managing Leisure, 2(3), 143-154. Middleton, V. T. C. and Hawkins, R. (1998). Sustainable Tourism: A Marketing Perspective. ( First published), London: Butterworth-Heinemann. kmen, M. ve Grmez, K. (2009). Trkiyede Yerel Gndem 21 ve Yerel Ynetiim Uygulamalar. K. Grmez ve M. kmen (Editrler). Yerel Ynetimlerin Gncel Sorunlar: Kresel, Blgesel ve Yerel Perspektifler. (s.109-128). stanbul: Beta Basm A.. Thompson, C. (2004). Host Produced Rural Tourism: Towas Tokyo Antenna Shop. Annals of Tourism Research, 31 (3), 580-600. UNEP-United Nations Environment Programme (2003). Tourism and Local Agenda 21: The Role Of Local Authorities in Sustainable Tourism. First edition, United Nations publications. nal, T. (1992). Yerel Ynetimler ve Turizm, Anatolia Turizm, evre ve Kltr Dergisi, (25-26), 5-7. Yeter, E. (1993). Yerel Ynetimler Asndan Turizmde Denetim Boyutu. Anatolia Turizm, evre ve Kltr Dergisi, Mart-Nisan (2), 25-27. 5393 Sayl Belediye Kanunu (2005).
FAST-FOOD YYECEK-ECEK LETMELER LE SLOW-FOOD YYECEK-ECEK LETMELER ARASINDAK TEDARK SEM KRTERLER KULLANIM ELMLER AISINDAN BENZERLKLERNN VE FARKLILIKLARININ ARATIRILMASI (ZMR YRESNDE BR ARATIRMA) Prof. Dr. Cevdet AVCIKURT1 Ar. Gr. Mehmet SARIOLAN2 Beril AYLI3 Uur SAYLAN4 ZET Bu alma, yiyecek-iecek iletmelerinin tedariki seimi kriterleri kullanm eilimlerinin dzeylerini belirlenmesi ve bu eilimlerde fast-food yiyecek-iecek iletmeleri ile slow-food yiyecek-iecek iletmeleri arasndaki tedariki seim kriterleri kullanm eilimlerinin benzerliklerini ve farkllklarn belirlemek amacyla yaplmtr. alma zmir l merkezinde faaliyet gsteren 15 slow-food ve 15 fast-food olmak zere toplam 30 adet yiyecek-iecek iletmesi ile yaplmtr. almada Tedariki Seiminde Kullanlan Kriterler Dicksonn Tedariki Deerlendirme ltleri kullanlarak oluturulmutur. Aratrmada yiyecek-iecek iletmelerinin tedariki seiminde kriter kullanma eilimlerinin yksek olduu sonucuna ulalmtr. Ayrca aratrmada tedariki seiminde kriter kullanm eilim dzeyleri asndan fast-food yiyecek-iecek iletmeleri ile slow-food yiyecek-iecek iletmeleri arasnda anlaml farkllklar ve benzerliklere ulalmtr. Anahtar Kelimeler: Yiyecek-ecek letmeleri, Tedariki Seim Kriterleri. Giri Slow-Food tedarii ve hazrlanmas zaman isteyen geleneksel yiyecek-iecekleri ifade etmektedir. Slow-Food, Fast-Food kltrne kar bir tepki olarak ortaya karlm olan bir akm niteliindedir. Slow-Food yiyecek-iecek hizmeti sunan iletmelerin yiyecek-iecekleri genellikle Fast-Food yiyecek-iecek hizmeti sunan iletmelere nazaran daha salkldr. Slow-Food yiyecek-iecek hizmeti sunan iletmeler Fast-Food yiyecek-iecek hizmeti sunan iletmelerine gre nitelikleri ve hizmet kalitesi daha yksek olan iletmelerdir (Yurtseven, 2006). Dolaysyla iki iletmede yiyecek-iecek hizmeti sunmasna ramen rn tedariinden, tketiciler zerinde uygulanan pazarlama politikalarna kadar tm ileyi farkllk arz etmektedir. Bu almada ise Slow-Food hizmet sunan yiyecek-iecek iletmeleri ile Fast-Food yiyecek-iecek hizmeti sunan iletmelerin tedarik srelerindeki kullandklar tedariki seim teknikleri incelenmitir. Bireysel ve i yaamlarnda kararn verildii kadar, kararn ne zaman ve nasl verildii de nemlidir. Tercihlerin belirlenmesi srecinde farkl unsurlarn etken olduu gz
1 2
Balkesir niversitesi,Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu, Balkesir niversitesi,Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu, 3 Balkesir niversitesi,Sosyal Bilimler Enstits 4 Balkesir niversitesi,Sosyal Bilimler Enstits
FAST-FOOD YYECEK-ECEK LETMELER LE SLOW-FOOD YYECEK-ECEK LETMELER ARASINDAK
335
lenmektedir. Tercihlerin belirlenmesi srecinde kararn ok abuk verilmesi zararl olabilecei gibi geciktirilesi de olumsuz etkiler yapabilir. Kararlardan piman olmamak ve zarar grmemek iin sistematik ve kapsaml bir yaklamla karar verilmesi gerekmektedir. Karar verme, yaam kalitesini arttrmak ve hayatn amacn gerekletirmek iin gerekli grlmektedir (Atay ve zdaolu, 2008; 78). Gnmzde tedarik zinciri kavramnn gelimesine bal olarak alc-tedariki ilikileri, ksa sreli ilikilerin kurulduu rekabete dayal alm-satmlarn gerekletirildii ilikilerden ok daha teye, uzun sreli ilikilerin kurulduu i ortaklklar olarak nitelendirilmeye balanmtr. Dolaysyla bu tr uzun sreli ilikilerin kurulaca tedarikilerin seimi karar firma yneticileri iin kritik bir karar sreci olarak ele alnmaldr (Trer ve di., 2008; 38). Bu erevede tedariki seimi iletmeler iin en nemli konulardan birisi olarak literatrde yerini almtr (Monczka and others, 2009; 41). Yiyecek-iecek iletmelerinde tedariki seimi dier iletmelere nazaran ok daha fazla aba gerektirmektedir. Nitekim yiyecek-iecek iletmeleri bnyesinde yemek ve iecek retimini gerektirmesi ve bu rnlerin retimi ve sunumu iin yaklak 3000 farkl rn kullanlmas, tedarik edilen rnn tmnn etkin ekilde yaplmasn gerektirmektedir (Avcikurt ve di., 2010). Yiyecek-iecek iletmelerinde retimin karmak bir sre iermesi tedariki seim kriterlerinin nemini n plana karmaktadr (Smith and Xiao, 2008). 1.YYECEK-ECEK LETMELERNDE TEDARK SEMNN NEM letmeler iin verilmesi gereken en nemli problem ve bu probleme zm aranmas gereken en nemli cevaplardan biri, tedariki seimidir (Youssef and others, 1996; 1351). zellikle son yllarda tedariki seiminin nemini destekleyici kayda deer almalar ortaya kmtr (Boer and Wegen, 2003; 109). Tedariki seimi, iletme yaps iinde farkl ilevlere hitap etmekle beraber hiyerarik bir yapda ok sayda nicel ve nitel faktrleri kapsayan birok amal karar problemidir (Fedotova ve Ferreira, 2010; 71). Tedariki seiminde ama, irket ihtiyalarn makul bir fiyat dzeyinde srekli ve sorunsuz olarak karlayabilecek en yksek nitelikteki muhtemel tedariki iletmeleri tanmlamaktr. Seim ilemi, ortak ltler kmesi kullanlarak tedarikilerin genel karlatrmasdr (Sarjami and Caccetta, 2010; 124). Yiyecek-iecek iletmelerinin dk maliyetli ve kaliteli rn retmeleri ancak doru tedariki seimiyle mmkn olabilmektedir (Glock, 2008; 332). Yiyecek-iecek iletmelerinde doru tedariki seimi rn satn almnda uygun maliyet salamasnn yannda rekabet avantajnn geliimi de olumlu ynde etkilemektedir (Xia and Wu, 2007; 494). Bu erevede ekilde bileik rn retilen yiyecek-iecek iletmelerinde de tedariki seim sreci byk nem arz etmektedir. Yiyecek-ecek iletmelerin rekabet stnln, maliyetlerini, mteri memnuniyetini etkiledii gibi, tketicilerin hayati fonksiyonlarnn devamllnda da byk rol oynamaktadr. Bu veriler nda yiyecek-iecek iletmelerinde tedariki seiminin dier iletmelere nazaran daha karmak ve hassas bir konudur olduu sonucuna ulalabilinmektedir (Avckurt ve dig., 2010).
336
2.YYECEK-ECEK LETMELERNDE TEDARK SEM KRTERLER Tedariki seimi iin temel kriterler kabul edilen fiyat, kalite ve datm performansnn yanna gelien teknoloji ve artan rekabetin bir sonucu olarak esneklik, yenilikilik ve mteri hizmetleri gibi yeni kriterler eklenmitir. Farkl sektrlerdeki farkl iletmelerin hem sektrlerinin gereklilii hem de zel koullar sebebiyle daha farkl kriterleri ana kriterlere ekledikleri grlmektedir. Tedariki seim srecinde ele alnan kriterler kadar, seim srecine etki eden faktrlerde nem arz etmektedir (Civarolu, 2006; 16). Tedariki seiminde ile ilgili akademik literatr incelendiinde genellikle Dicksonun oluturmu olduu deerlendirme kriterleri kullanlmaktadr ekil - 1: Yiyecek-ecek letmelerinde Tedariki Seim Kriterleri,
Tedarikinin Sunduu rnn Net Fiyat Tedarikinin Sunduu rnn letmeye Maliyeti Tedarikinin Sunduu rnn Bakm-Onarm Maliyeti Tedarikinin Sunduu rnn Para Birimi Kuru Tedarikinin Sunduu rnn Vergi Miktar Tedarikinin Sunduu rnn Hata lm Oran Tedarikinin Sunduu rnn Sat Sonras Destek Hizmeti Tedarikinin Sunduu rnn Ambalaj Kalitesi Tedarikinin Sunduu rnn Kalite Sistemleri Tedarikinin Sunduu rnn Datm Etkinlii Tedarikinin Sunduu rnn le lgili Eitim Destei Tedarikinin Uzmanl Tedarikinin Tecrbesi Tedarikinin Deiimlere Cevap Verebilme Yetenei Tedarikinin Sunduu rnn Garanti Sresi
Tedarikinin Misyonun Uyumluluu
Tedarikinin Teknik Kapasitesi Tedarikinin Kulland retim Teknolojisi Tedarikinin Pazar Pay
DORU TEDARK SEM
Tedarikinin letiim Etkinlii
Tedarikinin Vizyonu
Tedarikinin Finansal Pozisyonu
Kaynak: Dickson, 1966.
Kaynak-2:Mirmahmutoullar, 2008; 19.
337
ekil-1de yer alan kriterlerin kullanm eilimi dzeyi yiyecek-iecek iletmelerinin retim politikalarna gre farkllk gsterebilecektir. Ancak her iletmede, retim politikas ne olursa olsun, tedariki seiminde etkinlik salayabilmek iin ekil-1de yer alan kriterleri kullanmak durumundadr (en, 2007; 38). 3. ARATIRMANIN BULGULARI 3.1. Aratrmann Amac, Kapsam ve Yntemi Aratrma, yiyecek-iecek iletmelerinde tedariki seim kriterlerini genel olarak kullanma eilimlerini lmek ve tketicilere fast-food yiyecek-iecek sunan iletmeler ile tketicilere slow-food yiyecek-iecekler sunan iletmeler arasndaki tedariki seim kriterleri farkllklarnn olup olmadnn belirlenmesi amacyla yaplmtr. Aratrmada Dicksonun (1966) gelitirmi olduu lek ve kriterler kullanlmtr. Aratrmada zmir l merkezinde faaliyet gsteren yaklak 840 yiyecek iletmesinden (zmir Ticaret Odas [ZTO], 2010) 30 tanesine yz-yze grme yntemi ile anket yaplmtr. letmelerin 15i tketicilerine fast-food yiyecek-iecek hizmetleri sunarken, dier 15 iletme tketicilerine slow-food yiyecek-iecek hizmeti sunmaktadr. Anket almas iletmelerin genel niteliklerinin belirlenmesi ve tedariki seiminde dikkate aldklar kriterlerin eilimlerini lmeye ynelik olarak oluturulan 10lu likert nermelerden olmak zere iki blmden olumutur. Anket almas ile elde edilen veriler SPSS 16,0 versiyonu kullanlarak analiz yaplmtr. 3.2. Aratrmann Bulgular ve Yorumlar Aratrma almasnda veri toplama teknii olarak kullanlan anket formu iletmenin genel nitelikleri ve iletmenin tedariki seim kriterleri olmak zere iki blmden oluturulmutur. almann ilk blmnde elde edilen verilerin snflandrlmas sonucunda anket almasna katlan iletmelerin byk bir blmnn orta ve uzun dnemde faaliyetlerine devam ettikleri sonucuna ulalabilinmektedir.
338
Tablo1: Aratrmaya Katlan letme Profillerinin Analizi Deikenler letme Nitelii Fast-Food Slow-Food Eksik Veri Toplam letmenin Faaliyet Sresi 2 Yldan Az 2-5 Yl Aras 6-10 Yl Aras 11-15 Yl Aras 16 Yldan Fazla Eksik Veri Toplam letmenin lei Kk lekli Orta lekli Byk lekli Eksik Veri Toplam rn Satnalma Yetkilisini Stats Genel Mdr/letme Sahibi Genel Mdr Yardmcs Satnalma Departman Mdr Departman Mdr Satnalma Eleman Eksik Veri Toplam Frekans(n) 15 15 0 30 2 5 6 4 13 0 30 8 17 5 0 30 6 1 2 2 19 0 30 Yzdelik Dilimi(%) 50,0 50,0 00 100,0 6,6 16,7 20,1 13,4 43,2 0 100 26,6 56,7 16,7 0 100,0 20,1 3,3 6,6 6,6 63,4 0 100,0
Tablo-1de grld gibi; aratrma almasnda ankete katlan iletmelerin byk bir ounluunun orta lekli bykle sahip olduu saptanmtr. rn satn alma yetkilisinin stats olarak iletmelerin byk bir blmnde satn alma elemannn etkinliinin sz konusu olduunu ifade etmitir. Bu veriler nda yiyecek-iecek iletmelerinde rn tedariki gibi nemli bir srecin stratejik ynetim dzeyinde gerekletirilmesi yerine, satn alma departman bnyesine faaliyet gsteren bir igren tarafndan gerekletirilmesi, yiyecek-iecek iletmelerinde tedarik srecine gereken nemin verilmedii anlamn tayabilmektedir.
339
Anket formunun ikinci blmnde yiyecek-iecek iletmelerinin genel olarak tedariki seiminde hangi kriterlere daha fazla eilim gsterdiklerini saptamak ve fast-food yiyecek-iecek iletmeleri ile slow-food yiyecek-iecek iletmeleri arasndaki tedariki seim kriterleri arasndaki farkllklarn olup olmadn saptamak amacyla 10lu likert nermeler sorulmutur. Anket formunun ikinci blmnde elde edilen verilerin snflandrlmas sonucunda yiyecek-iecek iletmelerinin tedariki seim kriterlerini byk ounlukla dikkate aldklar sonucuna ulalmtr. Yiyecek-iecek iletmelerinin tedariki seiminde kriter kullanma eilimleri genel olarak yksek bir orana sahip olmasna ramen baz kriterler dier kriterlere nazaran kayda deer lde n plana kmaktadr. Bu erevede yiyecek-iecek iletmeleri Tedarikinin Sunduu rnde Kulland Kalite Sistemlerinin nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnn Garanti Sresi nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnle lgili Tecrbesi nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnle lgili Uzmanl nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnle lgili letiim Etkinlii nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnle lgili Kulland retim Teknolojisi nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnle lgili Teknik Kapasitesi nem Derecesi, gibi kriterlere %90 ve zeri bir oranda eilim gstermektedir.
340
Tablo-2: Yiyecek-ecek letmelerinin Tedariki Seiminde Kriter Kullanma Eilimleri

Yiyecek- ecek letmeleri NERMELER Tedarikinin Sunduu rnn Net Fiyat nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn letmeye Maliyeti nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Bakm- Onarm Maliyeti nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn deme Vadesi nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnde Kulland Para Birimi Kuru nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Vergi Miktar nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Hata lm Oranlar nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Sat Sonras Destek Hizmeti mkn nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Ambalaj Kalitesi nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnde Kulland Kalite Sistemleri nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Datmnn Etkinlii nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle ile lgili Olarak Deiimlere Cevap Verebilme Yetenei nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rn ile lgili Eitim Destei nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Garanti Sresi nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Tecrbesi nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Uzmanl nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Finansal Pozisyonu nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Vizyonu nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili letiim Etkinlii nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Pazar Pay nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Kulland retim Teknolojisi nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Teknik Kapasitesi nem Derecesi Aritmetik Ortalama (%) 84 87 81 69 63 65 84 82 76 95 87 92 81 91 90 92 78 88 91 82 90 93 Standart Sapma 2,31338 2,16795 2,12295 3,05524 3,15500 2,92060 2,09570 2,43088 2,96512 1,13715 1,83704 0,96132 1,82606 1,53316 1,63861 1,29721 1,85199 1,62063 1,49366 2,22731 1,43839 1,36836
341
Yukardaki Tablo-2de verilen veriler nda yiyecek iecek iletmelerinin yiyecekiecek iletmelerinin tedariki seiminde byk bir oranda tedariki seim kriterleri kullandklar saptanmtr. Tedariki seiminde kullanlan baz kriterlerin (Tedarikinin Sunduu rnde Kulland Para Birimi Kuru nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnn Vergi Miktar nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnn deme Vadesi nem Derecesi) kullanm eilimlerinin dk oranlarda kalmas orta ve uzun vadede yiyecek-iecek iletmelerinin retim srelerini, hizmet kalitesini, maliyetlerini ve dolaysyla karllklarn olumsuz ynde etkileyebilecektir. Aratrma almasnn ikinci blmnde tketicilerine fast-food yiyecek-iecek hizmeti sunan iletmeler ile tketicilerine slow-food yiyecek-iecek hizmeti sunan iletmelerin tedariki seiminde kullandklar kriterler arasndaki farkllklarn ve benzerliklerin belirlenmesi amacyla elde edilen veriler snflandrlmtr. Bu snflama sonucunda tketicilerine fast-food yiyecek-iecek rn sunan iletmelerin Tedarikinin Sunduu rnn deme Vadesi nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnde Kulland Para Birimi Kuru nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnn Ambalaj Kalitesi nem Derecesi, gibi tedariki seim kriterlerinde tketicilerine slow-food yiyecek-iecek rn sunan iletmelere nazaran daha byk nem verdikleri sonucuna ulalmtr. Tablo-3: Slow-Food Yiyecek-ecek letmeleri le Fast-Food Yiyecek-ecek letmeleri Tedariki Seiminde Kullanlan Kriterlerdeki Farkllklar ve Benzerlikler
NERMELER Slow Food Restaurant Aritmetik Ortalama (%) Tedarikinin Sunduu rnn Net Fiyat nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn letmeye Maliyeti nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn BakmOnarm Maliyeti nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn deme Vadesi nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnde Kulland Para Birimi Kuru nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Vergi Miktar nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Hata lm Oranlar nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Sat Sonras Destek Hizmeti mkn nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Ambalaj Kalitesi nem Derecesi 86 94 80 59 54 64 88 75 66 Standart Sapma 1,91982 0,91026 2,31352 3,55501 3,18030 2,35433 1,80739 3,04412 3,28778 Fast-Food Restaurant Aritmetik Ortalama (%) 82 80 81 78 72 67 80 89 86 Standart Sapma 2,70449 2,80306 1,99523 2,16685 2,93906 3,47371 2,32993 1,38701 2,32379
342 Tedarikinin Sunduu rnde Kulland Kalite Sistemleri nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Datmnn Etkinlii nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle ile lgili Olarak Deiimlere Cevap Verebilme Yetenei nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rn ile lgili Eitim Destei nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnn Garanti Sresi nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Tecrbesi nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Uzmanl nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Finansal Pozisyonu nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Vizyonu nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili letiim Etkinlii nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Pazar Pay nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Kulland retim Teknolojisi nem Derecesi Tedarikinin Sunduu rnle lgili Teknik Kapasitesi nem Derecesi 93 82 91 78 91 87 94 78 90 94 76 87 92
1,34519 2,39643 1,12546 1,88478 1,59762 1,86956 0,91026 1,82052 1,03280 0,63246 2,32379 1,53375 1,48645
96 92 92 83 92 94 90 79 86 88 89 92 93
0,89974 0,79881 0,79881 1,79947 1,52128 1,35225 1,60357 1,94447 2,06328 2,00713 1,98086 1,33452 1,29099
Yukardaki Tablo-3de tedariki seiminde ayn kriterleri kullanma eilim oranlar bakmndan fast-food iletmeler ile slow-food iletmeler arasnda benzerliklerde saptanmtr. Bu benzerlikler Tedarikinin Sunduu rnn Bakm- Onarm Maliyeti nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnle ile lgili Olarak Deiimlere Cevap Verebilme Yetenei nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnle lgili Finansal Pozisyonu nem Derecesi, Tedarikinin Sunduu rnle lgili Teknik Kapasitesi nem Derecesi, gibi kriterlerde belirlenmitir. Sonu ve neriler Aratrmann literatr taramasnda tedariki seim srecinin iletmelerin mevcudiyetlerinin devamllnn salanmas asndan hayati nemde olduu sonucuna ulalmtr. Aratrmann uygulama blmnde ise yiyecek-iecek iletmelerinde tedariki seim kriterleri kullanma eilimi oranlarnn yksek olduu saptanmtr. Bu olumlu veri ile birlikte tketicilerine tedariki seim kriterleri uygulama eilimleri asndan fast-food yiyecek-iecek hizmeti sunan iletmeler ile tketicilerine slow-food yiyecek-iecek hizmeti sunan iletmeler arasnda anlaml farkllklar ve benzerlikler olduu sonucu belirlenmitir. Fast-Food yiyecek-iecek iletmeleri tedariki seim kriterleri asndan slow-food yiyecek-iecek iletmesine nazaran daha hassas olduu sonucunun en nemli nedeni
343
fast-food iletmelerin genel itibariyle uluslar aras kurumsallam zincir iletmeler olmasdr. Buna ramen tketiciye sunulan rn niteliinin birbirine yakn olmas nedeniyle, tedariki seim kriterlerini kullanm eilimleri asndan, byk benzerliklere rastlanlmtr. Bu almada elde edilen veriler nda yiyecek-iecek iletmelerini tedariki seiminde kriterler odakl bir seim sreci politikas izlemeleri, yiyecekiecek iletmelerinin tketici memnuniyetini nemli lde arttracak ve maliyetlerini drmek suretiyle karllklarn da nemli artlar salayacaktr. KAYNAKA Avckurt, Cevdet, Murat Dodubay, Mehmet Sarolan, (2010), Yiyecek ecek Tedarik Zinciri Ynetimi Kapsamnda Tedariki Seim Teknikleri, IV. Ulusal Gastronomi Sempozyumu (16-17 Nisan 2010), Antalya. Atay, Ltfi, Akn zdaolu, (2008), Analitik Hiyerari Sreci (AHS) Yntemiyle Tedariki Seimini Etkileyen Faktrlerin nem Dzeylerinin Belirlenmesi: Otel letmelerinde Bir Aratrma, Journal Of Travel And Tourism Research, School Of Tourism and Hospitality Management, Volume: 2008, Number: 12, ss. 77-100. Boer, De Luitzen, Van Der Wegen, (2003), Practice And Promise Of Formal Supplier Selection: A Study Of Four Emprical Cases, Journal Of Purchasing & Supply Management, pp. 109-118. Civarolu, Gzin, (2006), Tedarik Zinciri Ynetimi Uygulamalar ve Performans zerine Etkilerinin Analizi, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Dickson, G. W. (1966), An Analysis of Vendor Selection Systems and Decision, J. Purch, 2 (1966), pp. 517. Fedotova, Olga, Luis Ferreira, (2010), Risk Management In The Process Of Foreign Supplier Selection: Case Study, EURO XXIV Congress (11-14 July 2010), Lisbon-Portugal. Glock, Cristoph H., (2008), Principal-Agent-Problem In A Single-Vendor-SingleBuyer Inventory Model With Quality Consideration, VI. International Logistics and Supply Chain Congress (6-7 November 2008), pp. 332-340. zmir Ticaret Odas (ZTO), http://ehizmet.izto.org.tr, (Eriim Tarihi: 27.07.2010). Mirmahmutoullar, Saba, (2007), Tedarik Zinciri Ynetimi Srecinde Tedariki zelliklerini yiletirmede Kalite Fonksiyon Yaylmnn Kullanm, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Monczka, Bobert M., Robert M. Handfield, Larry C. Glunipero, James L. Patterson, (2009), Purhasing & Supply Chain Management, Forth Edition, SouthWestern CENGAGE Learning, Newgen-Austin. Sarjami, Shabnam Mojtahedzadeh, Louis Caccetta, (2010), A Fuzzy TOPSIS Methodology For The Supplier Selection Problem, EURO XXIV Congress (11-14 July 2010), Lisbon-Portugal. Smith, Stephen L.J., Honhgen Xiao, (2008), Culinary Tourism Supply Chains: A Preliminary Examination, Journal Of Travel Research, Volume: 46, February-2008, pp. 289-299.
344
en, Seluk, (2007), Tedarik Zinciri Ynetiminde Tedariki Seim Sistemine Ait Bir Karar Destek Modeli Gelitirilmesi ve Uygulama Sonularnn Deerlendirilmesi, Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi. Trer, Sanem, Berk Ayvaz, Demet Bayraktar, Bersam Bolat, (2008), Tedariki Deerlendirme Sreci in Yapay Sinir A Yaklam: Gda Sektrnde Bir Uygulama, Endstri Mhendislii Dergisi, 2008, Cilt: 20, Say: 2, ss.31-40. Yurtseven, H. Rdvan, (2006), Slow Food ve Gkeada: Ynetsel Bir Yaklam, Detay Yaynclk, Ankara-2006.Youssef, Mohamed A., Mohammed Zairi, Bidhu Mohanty, (1996), Supplier Selection in An Advanced Manufacturing Technology Environment: An Optimization Model, Benchmarking for Quality Management & Technology, Volume: 3, Nunber: 4, 1996, pp. 60-72. Xia, Weijung, Zhiming Wu, (2007), Supplier Selection With Multiple Criteria In Volume Discount Enviroments, The International Journal Of Management Science, pp. 494-504.
TURZM VE G LKS: 1998-2007 TRKYE RNE Yrd. Do. Dr. Sabriye ELK UUZ1 ZET 20.yy ortalarndan itibaren dnya ekonomisinde en hzl gelien sektrlerden biri haline gelen turizm, Trkiye'de 1980'li yllardan sonra hzla gelimeye balam ve Trkiye, dnyada zellikle Avrupa lkelerinde nemli bir turizm merkezi haline gelmitir. 1990'l yllarda gelimi Bat Avrupa lkeleri iin popler bir turist ekim merkezi olan Trkiyeye ynelik turist varlar gittike artmtr. Avrupa lkelerinden Trkiye'ye gelen turist saylarndaki bu art ile ilgili lkelerde yaayan Trk gmen miktar arasndaki ilikiyi incelemek bu almann temel amacn oluturmaktadr. Varsaylan iliki, sosyo-kltrel etkileimin turizm ve g zerindeki etkisini ortaya koyacaktr. Bu amala, 3'er aylk olarak 1998-2007 dneminde 8 Avrupa lkesinden2 Trkiyeye gelen turist varlar ile 8 Avrupa lkesine g eden Trk vatandalarnn says arasndaki iliki, panel nedensellik analizi yntemiyle incelenmitir. Bu almada turist varlar ile g says arasnda karlkl bir nedensellik ilikisi tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: Turist Varlar, G, Panel Nedensellik. 1. Giri Dnya ekonomisinde hzl bir ekilde gelien turizm, yaratt ekonomik ve kltrel faaliyetlerle lke ekonomilerine, uluslararas ekonomik ve politik ilikilere byk katk salamaktadr. Turizm, lkelerin ekonomik yaps ile birlikte sosyal, kltrel, siyasi ve evresel yapsn gelitirmekte ve ayrca, lke kltrlerinin ve deer yarglarnn deimesine neden olmaktadr. Turizm, bir toplumun dnya grn, anlayn ve baka lke insanlar hakkndaki dncelerini etkileyen sosyal ve kltrel bir olaydr. Turizm faaliyetlerine katlan turistlerin, gittikleri lke insanlarn kltrleri, dn ve davranlar, giyimleri, yaam tarzlar, kiisel ilikileri ile etkilemekte ve bu olgu, az gelimi veya gelimekte olan lkelerde belirgin olarak grlmektedir. Ayn zamanda, turistler de bulunduklar lkenin kltr, din, dnya gr ve geleneklerinden nemli lde etkilenmektedir (Barutugil, 1989;31). Ancak, turizm faaliyetlerinin toplumlar karlkl etkilemesi sonucunda ortaya kan bu sosyal ilikiler, her iki toplum iin pozitif olaca gibi negatif de olabilmektedir. 20.yy'da bilimsel ve teknik gelimeler sonucunda ortaya kan kreselleme, tm sektrleri etkiledii gibi turizm sektrn de etkilemitir. Bu srele, ekonomik ve siyasi snrlar kalkmaya balarken, kltrel snrlar da turizm kaldrmaktadr (zbey, 2002;138-139). yle ki, uluslararas turizm hareketleri sayesinde farkl sosyo-kltrel yapya sahip blge/lkeler arasnda etkileim salanmaktadr. Bu etkileim, farkl sosyal ve kltrel yaplarn birbirine yaknlamasna yardmc olurken, nyarglar krmakta ve uluslararas barn salanmasn kolaylatrmaktadr (Brunt and Courtney, 1999;494-495).
1 2
Balkesir niversitesi Burhaniye Uygulamal Bilimleri Y.O, Turizm letmecilii ve Otelcilik Blm Almanya, Avusturya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Hollanda, sve, svire.
346
Uluslararas turizmdeki gelimelere paralel olarak Trkiyede de turizmin gelitiini sylemek mmkndr. 1980'lerden sonra Trkiye'nin ekonomik ve toplumsal kalknmasnda nemli bir gelime gsteren turizm sektr, turist profilindeki gelimeleri takip etmi ve turizm gelirlerindeki art hzlandrmtr. Uluslararas turizm hareketlerinden gittike daha fazla pay almaya balayan Trkiye, 1990'l yllarda dnyann turist ekim merkezi haline gelmitir. Dnyada ve zellikle Bat Avrupa lkelerinde Trkiye, popler bir turizm blgesi olup, turist saylarn dolaysyla da turizm gelirlerini arttrmtr. Dnya turizminde Akdeniz lkeleri turistik hareketlerin ounluunu kendine ekerken, Trkiye'de bir Akdeniz lkesi olarak bu ilgiden gittike daha fazla pay almaktadr. 2000'li yllarda Trkiye'ye en fazla turist gnderen lkeler arasnda OECD lkeleri iinde Avrupa lkeleri birinci srada yer almtr. Trkiye'ye en ok turist gnderen Avrupa lkelerinin ve bu lkeler iinde ilk sray Almanya'nn almasnn en nemli nedenlerinden birisi bu lkelerde yaayan Trk vatandalarnn saysnn fazla olmasdr (Ege, 2009;48-49). 1960'l yllarda bata Almanya olmak zere Fransa, Hollanda, Avusturya, svire, Danimarka, ngiltere ve sve gibi Avrupa lkelerine zellikle de Bat Avrupa lkelerine igc gyle nfus hareketlilii balamtr. Bu g hareketlerinin sonucunda, Avrupa'ya yerleen Trk vatandalarn ekonomik, sosyal ve kltrel konumlarndan Trk turizmi nemli bir pay almaktadr: Trkiye, zellikle Bat Avrupa'da yaayan Trk vatandalarndan Trkiye'yi tantc birer turizm elisi olarak, yerleik hayata geenlerden de turist olarak ve iadam olan giriimcilerden bir yatrmc olarak faydalanmaktadr. Bu lkelerdeki Trk vatandalarnn turizm elisi olmasnn nemi; balangta konuk ii statsnde iken, zamanla topluma saladklar sosyal, kltrel ve ekonomik katklarndan dolay toplumun bir paras haline gelerek yurtdndaki Trk ve Trkiye imajn olumlu ynde gelitirmeleridir (Avckurt, 2009;125-127). Dier bir nemli hususta, Bat Avrupa lkelerinde yaayan Trk vatandalarnn turist olarak Trkiye'ye ynelik turizm talebini arttrmasdr: Birinci kuak gurbetiler, tatillerini doduklar yerlerde geirirken zamanla bu alkanlklar deimitir. kinci kuak gurbetiler ise aile ve akraba ziyaretleri ile birlikte lkeyi ve evreyi tanmak, kefetmek zere turistik faaliyetlere katlmaya balamlardr. kinci ve zellikle nc kuak gurbetiler iin turizm alkanlklar gezi/elence eklinde kitle turizmine ve paket turlara yneldii grlmektedir (Mutluer ve Sda, 2008;33-34). Yukarda bahsedilen hususlar dorultusunda gn turizm zerindeki etkisi kuramsal aklamalarla desteklenirken, turizmin g zerindeki etkisi yani, Trkiye'de artan Avrupal turist saysnn ilgili lkelere ynelik g miktarn artrp artrmad ele alnacaktr. nk Trkiye'den Bat Avrupa'ya ynelik 1960'l yllarda igc g ile balayp, 1970'lerde aile birlemeleri ve son yllarda eitim ve renim gibi amalarla devam eden g hareketlilii, baz faktrlerin yan sra turizmin etkisi ile artarak ivme kazanmaktadr. Bu etki, ncelikle sosyal deiimin katalizrlerinden biri olan turizmin, genelde turist kabul eden yani ev sahibi toplumun doasn deitirme gcne sahip olmasdr (Berber, 2003;211). Bunun nedeni ise, turizmin genelde ekonomik ve kltrel olarak gelimemi blgelerde tevik edilmesi ve bu yzden yre halknn yabanc
TURZM VE G LKS: 1998-2007 TRKYE RNE
347
turisti rnek alarak onun yaam biimine uyum salama eiliminde olduu ve onlar gibi yaama isteidir (Kozak ve dierleri 2006;92). Ancak bu istek, blge halknn turist gnderen lkelere giderek benzer ekilde yaayacaklarn dnmelerinden dolay yurtdna g arttrmaktadr. Trkiye'den yurtdna ynelik g hareketliliini artran bir baka olgu da tatil yrelerindeki yabanc evlilikleridir. Bu evlilikler, yeni g hareketliliine yasallk kazandran bir yol olarak ortaya kmaktadr ( Sda ve Mutluer, 2008;56). , ticaret, eitim, grev vb. nedenlerle Avrupa'ya yerleen Trk gmenlerin ilgili lkelerde birbirini tanmalar sonucunda zamanla birbirlerini etkilemekte ve bu etki, Trkiye'ye ynelik turist varlarndaki artn bir nedeni olarak ortaya kmaktadr. Bununla birlikte, Trkiye'ye gelen Avrupal turistler ile yre halk arasnda yaanan ekonomik, sosyal ve kltrel deneyimler, Trk vatandalarn etkileyerek, ilgili lkelere g miktarnn artn hzlandrmaktadr. Bu sreler, g ile turizm arasnda karlkl bir etkileim olduunu dorulamaktadr. G veren ile g alan lkeler ve turist gnderen ile turist kabul eden lkeler arasndaki farkl kltrlerin ayn mekanda yaamalarndan doan sosyo-kltrel etkileim sreci, dikkat ekici bir deneyim olarak yeni bilimsel aratrmalara konu olmaktadr. Bu almann temel amac, sosyo-kltrel etkileim srecinde g ile turizm arasndaki ilikiyi ortaya koymaktr. Bu almada uluslararas g hareketliliinin uluslararas turizm hareketliliini etkileyip etkilemedii istatistiksel olarak incelenmi ve turizm ile g arasndaki iliki Trkiye rneinde test edilmitir. 2. Veri Seti ve Yntem almada 8 Avrupa lkesine ait 1998-2007 yllarn kapsayan panel veri seti kullanlmtr. Turist saylarna ilikin istatistikler Trkiye statistik Kurumu (TUK) Turizm veri tabanndan alnmtr (http://www.tuik.gov.tr/turizmapp/turizm.zul). Gmen saylarna ilikin istatistikler ise, Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD) Uluslararas G veritabanndan alnmtr (http://stats.oecd.org/index.aspx?lang=en). Yaplan analizlerde EViews 6.0 Paket program kullanlmtr. Nedensellik analizi ncesinde deikenlerin duraanlklar Levin-Lin (1992) Panel Birim Kk Testi ie snanmtr. Deikenlerin duraanlklarna ilikin istatistikler aada grld gibidir (Tablo 1). Deikenler seviyelerinde duraandr. Tablo 1: Levin-Lin Birim Kk Testi Sonular Deiken Toplam Gmen Toplam Turist Says Dsal Deiken Levin, Lin & -3.87102 -1.56932 Chu t* Anlamllk Dzeyi 0.0001 0.0583
Individual effects
2.1. Panel Nedensellik Analizi Zaman boyutuna sahip kesit serilerini kullanarak deikenler aras ilikilerin tahmin edilmesi yntemine panel veri analizi ad verilmektedir. Bu analizde zaman serileri ile kesit serileri bir araya getirilerek, hem zaman hem de kesit boyutuna sahip veri seti
348
oluturulmaktadr. Kesitte yer alan gzlemlerin yllar itibari ile tekrar sz konusudur. Bu adan bakldnda, panel veri analizinin temelinde tekrarl varyans analizi ile varyans analiz modellerinin bulunduu grlecektir. Bir panel veri setinde, herhangi bir yla ait deerler panelin kesit boyutunu, deikenlerin yllar itibari ile aldklar deerler ise zaman boyutunu ifade etmektedir, yani her deikene karlk gelen bir zaman serisi vardr. Deikenler arasndaki nedensellik ilikisinin aratrlmasnda Granger Nedensellik Analizinin panel verilere uyarlanm biimi kullanlacaktr (Coondoo-Soumyananda, 2002; Basu ve dierleri, 2003). Granger nedensellik analizi, aadaki modellerde (Model 8-9) hata terimlerinden nce yer alan bamsz deikenin gecikmeli deerlerinin katsaylarnn grup halince sfra eit olup olmad test edilerek yaplr.
Y it =
X it =
p1
L =1 p3
iL Y it L +
iL
p2
L =1
X it L +
L =1 p4
iL X it L + it
iL
(1) (2)
L =1
Y it L + it
Deikenler arasndaki nedensellik analizi sonular aada grlmektedir (Tablo 2). Gecikme uzunluklarnn tespitinde kullanlan bilgi kriterlerinin farkl uzunluk dzeylerini optimal gecikme olarak nermeleri sonucunda 4 gecikme uzunluu iine nedensellik snamas yaplmtr. Tablo sonularna bakldnda her gecikme uzunluu iin de ift ynl ve istatistiksel olarak anlaml bir nedensellik ilikisinin olduu grlmektedir. Yani, i lkesindeki Trkiyeden g etmi kii saysndaki deiim, i lkesinden Trkiyeye gelen turist saysnn aklayc bir deikenidir. Ayn ekilde, i lkesinden Trkiyeye gelen turist says, Trkiyede i lkesine olan gn aklayc bir deikenidir. Yani sz konusu deikenler arasnda karlkl bir nedensellik ilikisi mevcuttur. Tablo 2: Granger Nedenselik Analizi Sonular Gzlem TURIST GMEN GMEN TURIST TURIST GMEN GMEN TURIST TURIST GMEN GMEN TURIST TURIST GMEN GMEN TURIST 72 64 56 48 Gecikme Uzunluu 1 2 3 4 F statistii 6.03691 6.19308 4.42118 36.1107 3.38841 20.2448 8.57547 19.3784 Anlamllk Dzeyi 0.0165 0.0152 0.0163 6.E-11 0.0252 1.E-08 5.E-05 8.E-09
3. Bulgular ve Genel Deerlendirme Avrupa'ya giden Trk gmen miktarnn, Trkiye'ye gelen Avrupal turist saylarnda arta neden olmas, g miktar ile turist varlar arasnda anlaml ve olumlu bir iliki olduunu gstermektedir. 1980'lerden itibaren gelimeye balayan Trk turizmi, geliimini hzlandrarak 1990'l yllarda sonra Avrupal turistlerin ekim merkezi olmaya balam ve Avrupal turist saylarn artrmtr. Avrupal turist varlarndaki bu artn
TURZM VE G LKS: 1998-2007 TRKYE RNE
349
en nemli faktr ilgili lkelerdeki Trk g saysdr. Trk vatandalarn Trkiye'ye ynelik turist varlarn artrmasnn bir nedeni turist olarak kendi lkesini semesidir. kinci neden ise, Trk vatandalarnn kltr ve turizm elisi olarak, yerletii Avrupa lkelerindeki insanlarn Trkiye'ye ilgi ve meraknn olumasnda ve Trkiye'nin tannrlnn artmasnda nemli bir rol stlenmesinden dolay turist varlarn olumlu etkilemesidir. nk yurtdna g eden kiilerin ekonomik, politik, sosyal ve kltrel gemileri ve deneyimleri, g ettikleri lkelerdeki insanlarn dikkatini ekmekte ve farkl yaam biimlerine ilgiyi, merak artrmaktadr. Bu sosyal ve kltrel etkileim sonucunda, g eden insanlara ait farkl olan kltr yerinde tanyarak bilgi almak ve yaamak istei, turizme katlmann en etkili yoludur. Dolaysyla, yurtdnda yaayan Trk gmenler, Trkiye'ye ynelik turizm talebini artrma gcne sahiptir. Elde edilen ampirik bulgular da Avrupa lkelerine g eden Trk vatandalarnn saysndaki art, Trkiye'ye gelen Avrupal turist varlarndaki artn aklayc bir nedeni olduunu dorulamaktadr. Bu almada dier bir nemli deiken ise, Avrupa lkelerinden Trkiye'ye gelen turist varlarndaki artn, Avrupa lkelerine Trk gmen saylarndaki arta neden olmasdr. yle ki, yerli halk ile o blgeye gelen yabanc turistler arasnda belli bir dzeyde etkileim kanlmaz olarak ortaya kar. Ekonomik, sosyal ve kltrel dinamiklerle kurulan bu diyalog, ounlukla blge halkn etkilemekte ve halkn, yabanc turistler gibi daha iyi bir yaam srdrebilmek iin yurtdna g etme isteini arttrmaktadr. Bu istein bir sonucu olan yabanc evlilikler de Avrupal turistlerin yaamndan etkilenen Trk vatandalarnn yurtdna gn hzlandrmaktadr. Bu aratrma sonucunda, Trkiye'ye ynelik turizm talebini arttrmak iin baz nerilerde bulunmak mmkndr. Avrupa'da yaayan Trk vatandalarn Trkiye'yi anlatan, tantan ve dikkat eken faaliyetlerde bulunmalarna imkan salamak ve Trk imajnn yaratlmasnda katksn oaltmak amalanmaldr. Bu noktadan hareketle, Avrupadaki Trk vatandalarna ilgili kurumlar tarafndan gnll olarak eitim verilmelidir. Ayn zamanda Trkiye'ye ynelik Avrupal turist saysn artrmak iin tm tantm aralar kullanlarak d tantm yrtlmelidir. Bu tantm, gmrklerden k yapan Trk vatandalarna yaadklar lkelerdeki insanlar bilgilendirmek amacyla Kltr ve Turizm Bakanlnca bastrlan tantm dokmanlar verilerek artrlmaldr. Son yllarda deien turizm etkinlikleri dikkate alnarak, Trkiye'nin sahip olduu doal, tarihi, kltrel zenginliklerle alternatif turizm eitleri gelitirilmelidir. Yaplacak olan bu almalar, Trk turizminin geliimini hzlandracak ve Trkiyenin uluslararas turizm alanndaki rekabet gcn gelitirecektir.
KAYNAKA AVCIKURT, C. (2009), Turizm Sosyolojisi, 3. Bask, Detay Yaynclk, Ankara. BARUTUGL, . S. (1989), Turizm letmecilii, 3. Bask, Beta Basm Yaym Datm, stanbul. BASU, P., CHAKRABORTY, C., REAGLE, D. (2003), Liberalization, FDI and Growth in Developing Cauntries: A Panel Cointegration Approach, Economic Inquiry, 41, 3, 510-516.
350
BERBER, . (2003), Sosyal Deime Katalizr Olarak Turizm ve Etkileri, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Konya, Say:9, ss.205-221. BRUNT, P., COURTNEY, P. (1999), Host Perceptions of Sociocultural Impact, Annals of Tourism Research, XXVI, 3, pp. 493-515. COONDOO , D., SOUMYANANDA D. (2002), Causality Between Income and Emission. A Country Group-Specific Econometric Analysis, Ecological Economics, 40, pp.351-367. EGE, Z. (2009), Trkiye'de D Turizm Talebinin Yaps ve Geliimi, Trk Turizm Tarihi, enol avu, Zehra Ege, Osman Eralp olakolu (Ed.), Detay Yaynclk, Ankara, ss.35-56. KOZAK, N., KOZAK AKOLAN, M., ve KOZAK, M. (2006), Genel Turizm- lkeler ve Kavramlar, Detay Yaynclk, Ankara. LEVIN, A., LIN, C. (1992). Unit Root Test in Panel Data: Asymptotic and FiniteSample Properties, Economic, Working Paper Series No: 92-23, University of California. ZBEY, F. R. (2002), Sustainable Tourism Development In Globalization Progress, Globalization and Sustainable Development, International Scientific Conference, Book:4, Varna/Bulgaristan 1-3, pp.135-150. MUTLUER, M., SDA, . (2008), Yurtdnda Yaayan Trk Vatandalarnn Trkiye Turizmine Katks ve Turizm Eilimleri, Ege Corafyas Dergisi, zmir, 17/1-2, ss.27-34. SDA, ., MUTLUER, M. (2008), Ekonomik Etkileri Asndan Trkiye'nin Turizm Merkezlerine Ynelik Avrupal Gleri, Ege Corafyas Dergisi, zmir, 17/12, ss.51-59.
TURZM ALANINDA ETM GREN RENCLERN KARYER HEDEFLER: N LSANS RENCLER ZERNE BR ARATIRMA r. Gr. Gney ETN GRKAN1 Yrd. Do. Dr. Dilek DNMEZ2 Prof. Dr. Derman KKALTAN3 ZET Trkiyede turizm eitimi veren blmlerin gn getike saylarnn artmas turizm sektr asndan olduka nemli bir gelimedir. Bu nedenle aratrma turizm eitimi alan rencilerinin turizm sektrnde kariyer yapma konusundaki hedeflerini tespit edebilmek amacyla gerekletirilmitir. Bu amala Trakya (Kean MYO), Namk Kemal (Sosyal Bilimler MYO), Krklareli (Pnarhisar MYO), anakkale 18 Mart (Gelibolu MYO) ve Zonguldak Karaelmas (aycuma MYO) niversitelerinin rencileri ile bir aratrma gerekletirilmitir. Aratrmada veri toplama arac olarak anket tekniinden yararlanlmtr. Aratrma ksmnda toplam 450 renci zerinde bir anket uygulanmtr. almann sonucunda rencilerin turizm sektr iindeki alma alanlar konusunda byk oranda konaklama ve seyahat iletmelerini tercih ettikleri grlmtr. rencilerin te birinin ilk yl iinde i bulabileceklerini, ilk ilerinde en fazla yl almay, yarsndan ounun da yurt dnda almay dndkleri grlmtr. renciler ayn zamanda ilerinde st dzey bir ynetici pozisyonunu ilk yl iinde elde edeceklerini dnmektedir. Meslek yksekokullarnda verilen temel yabanc dil eitiminin yetersiz olduunu dndkleri ve bunun yannda ikinci bir yabanc dil renmek istedikleri, kendilerini gelitirmek iin kurs ve seminerlere katlmay planladklar da almann sonular arasndadr. rencilerin yalnzca yaklak drtte biri staj sonras sektrde almama karar aldn ifade etmitir. Bu sonu sektrdeki alma koullarnn zorluunu grmelerine ramen kariyer planlarnda deiiklik yamadklarn gstermektedir. Aratrmada cevap aranan sorularn; rencilerin turizm sektrnde almaya ilikin tutumlarnn ynlendirilmesi, eer varsa olumsuz tutumlarn nedenlerinin belirlenerek gerekli dzeltici nlemlerin alnmas bakmndan endstriye eitli katklar salayaca dnlmektedir. Anahtar Kelimeler: Turizm Eitimi, Kariyer Hedefleri GR Globalleen piyasalarda rekabet, artan ve srekli deien mteri istekleri ve dnyann deien ekonomik ve politik yapsnn getirdii deiimler, iletmelerin kalifiye, geliime ak ve bal personel istihdam etme isteklerini arttrmaktadr. Bu konuda iletmelerin doru seim yapmak iin tm maddi imknlarn seferber ettikleri grlmektedir. Bu tutum, iletmelerin ihtiyalar dorultusunda gelitirdikleri kanlmaz bir davrantr. letmelerin bu tutumu karsnda hedeflerini doru semi, hedefleri dorultusunda gerekli eitimi alm ve ayn zamanda kariyeri iin gerekli nitelikleri kazanmak ama
1 2
Trakya niversitesi, Uygulamal Bilimler Yksekokulu anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Gkeada Meslek Yksekokulu 3 Trakya niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi
352
cyla kiisel ve mesleki geliim faaliyetleri gerekletiren bireylerin iletmeler iin aday konumda yer almas gerekmektedir. Karlkl beklentilerin var olduu iveren ve igren sisteminde iverenin beklentilerini karlayacak aday personelin eitimi srasnda kariyerini nasl planlad gnmzn nemli aratrma konularndan biridir. Bu balamda sektrlerin nitelikli igcn cezbedebilme yetisi de nem kazanmaktadr. Son yllarda bo zaman deerlendirme, rekreasyon ve turizm aktivitelerine ilgi ve katlm hzl bir ekilde artmaktadr. Bu art, srekli deien istek ve ihtiyalar tatmin edecek yeni rn ve hizmetler gelitirebilecek yaratc ve kalifiye alan gereksinimini de arttrmtr. Gelimeler bu alanda eitim veren kurumlarn da rencilerini srekli deiime adapte olacak bilgi ve becerilerle donatmasn zorunlu klmaktadr (Chen ve Grsoy, 2008, s.22). Trkiyede de turizm sektr, genlerin kariyer planlar yaptklar dnemde gz ard edemedii bir sektrdr. Fakat Trkiyede uluslararas turizmde 1980lerden sonra gerekleen hzl byme beraberinde bir takm problemler getirmitir. Hzl ve plansz turizm geliimine bal evresel bozulma, yetersiz altyap, Trkiyenin yurt dndaki negatif imaj ve turist destinasyonu olarak pazarlanmasndaki baarszlk gibi problemlerin yannda, turizm sektr iin en nemli problem iyi eitilmi, iyi yetitirilmi, hevesli ve iine bal igcnn elde tutulmas ve devaml arznn mmkn grnmemesidir (Kusluvan ve Kusluvan, 2000, s.251). Bu sektr iin kalifiye insan kaynann yetitirilebilmesine olanak salamak amacyla son yllarda orta retimde yeni okullar ve yksek retimde ise yeni okul ve blmler almaktadr. Yksekretim sistemi iinde turizm sektrne insan kayna yetitirme amacn gden ok farkl yapda okul iinde meslek yksekokullar mezun ettikleri renci says anlamnda olduka nemli bir yer kaplamaktadr. Bu okullarn asl amac sektrn ihtiya duyduu ara eleman belirli alt alanlarda branlatrarak eitmek ve sektre kazandrmaktr. Bu almann amac meslek yksekokullarnda okuyan turizm blm rencilerinin sektrde kariyer yapma, eitimlerinin kariyerlerine katks ve i bulma, terfi gibi konulardaki grlerini renerek, bu okullarda rencilere kariyerleri konusunda ynlendirme yaplrken hangi konulara nem verilmesi gerektii hakknda bir karm elde etmektir. almann birinci blmnde Trkiyedeki turizm eitimi ele alnacak, ikinci blmnde turizm sektrnden rencilerin kariyerleri ile ilgili beklentilerinin ne olabilecei incelenecek ve daha sonra aratrma kapsamnda yaplan anket almasnn sonular deerlendirilecektir. TRKYEDE TURZM ETM Gnmzde turizmin iinde yer ald hizmetler sektr kalknmann en nemli dinamikleri arasnda yer almaktadr (Kaynak, 2005, s.7). Dnya zerindeki birok lke asndan bugn turizm sektr, ekonomik kalknma stratejilerinin nemli ve tamamlayc bir paras olarak kabul edilmektedir (Sinclair, 1998, s.151). Bu durum lkemizdeki turizm sektr asndan da geerlidir. Bunun yan sra turizm sektrnn gelimesinin nnde eitli engeller bulunduuna iaret edilmektedir. Trk turizm sektrnn gelimesinin nndeki en byk engellerden birisi nitelikli igcnn eksikliidir. Son dnemlerde Trk turizm sektr iin tehlike yaratacak
TURZM ALANINDA ETM GREN RENCLERN KARYER HEDEFLER: N LSANS RENCLER ZERNE BR
353
konulardan birisinin nitelikli i gcnn bulunamamasnn olaca belirtilmektedir (Brotherton, Woolfenden ve Himmetolu, 1994, s.109-116). Gelecek yllarda turizm sektrnn ihtiyalarna cevap verebilmek iin bu sektrdeki sorunlara ve bu sorunlarn zmlerine odaklanmak gerekmektedir. Bu sorunlardan birisi de nitelikli ve eitimli igcne duyulan ihtiyatr. Bu yzden iyi eitimli insan kaynaklar turizm sektrnde yerini almaldr. Turizm rn ve hizmetlerinin zellikleri turizm eitiminde kaliteyi gerektirmektedir (zmc ve Bayraktar). Turizm eitimi alan renciler sektrn potansiyel birer temsilcisi durumundadr. Fakat sektrn iersinde barndrd sorunlarn rencileri sektrden uzaklatrd yaplan aratrmalarla tespit edilmitir. Bir eitim sisteminin etkinliinin ve kalitesinin, eittii kiilerin igc piyasasndaki yer ve konumlaryla llmesi (nlnen, 2004, s.09), turizm eitimi veren kurumlarn etkinlii ve kalitesiyle beraber rencilerin sosyo-psikolojik durumlarn incelemeyi gerektirmektedir. ncelenmesi gereken bu durumlardan biri si de turizm rencilerinin kariyer beklentilerinin neler olup olmad ve kariyer beklentilerinde etkili olan unsurlarn belirlenmesidir. nk turizm, alanndaki altyap yatrmlar, nitelik ve nicelik asndan ne kadar yeterli olursa olsun sosyal st yap yatrmlar iersinde en nemli unsuru oluturan turizm eitimi ile desteklenmedike yarar salamayacaktr (Tylolu, 2003, s.10). Turizm eitimini ve rencilerin tutumlarn belirlemeye ynelik gerek yurt iinde gerekse yurt dnda gerekletirilen aratrmalarda zellikle niversite mezunlarnn sektr terk etme ve baka sektrlerde almak istedikleri anlalmtr. Yksekretim kurumlarnda sunulan turizm eitimin hizmet kalitesi bakmndan rencilerin beklentilerini karlamadklarn ve tatmin dzeylerinin olduka dk olduunu tespit edilmitir (Gzel, 2006, Akta ve Boyac, 1992). Turizm iletmecilii rencilerinin beklentilerinin sektrle uyumadn saptam ve alma koullarnn rencileri olumsuz tutum ierisine srkledii ifade edilmitir (Koyuncu, 2000). Buna karn belki de turizm sektrnde cevaplanmas gereken birok soru gen insanlarn turizm sektrnde kariyer yapmaya kar olan tutumlarnn ne olduu ile ilgilidir. Eer turizm sektr dnyann en nemli sektrlerinden biri ise bu konu zerinde zellikle dnlmeli ve turizm sektrnde en iyi elemanlar istihdam edecek uygulamalar gerekletirilmeye allmaldr (Airey ve Frontistis, 1997). Yukarda bahsedilenler mesleki eitimin ne derece nemli olduunu ortaya koymaktadr. Mesleki eitim; uzmanlamam ya da yar uzman igcn, uzmanlk gerektiren ve zel nitelikteki grevlere hazrlamak amacyla yaplan almalarn btndr. Turizm mesleki eitimi ise; turizm alannda uzmanl olan ya da olmayan bireyleri, turizm sektrne hazrlamak, sektrn beklentilerine cevap verecek bilgi ve beceri ile donatlarak turizm sektrne kazandrmaktr. Ayrca; turizm mesleki eitimi, teorik ve pratik renimden meslek ahlakna ve meslein temel prensiplerine kadar uzanan eitli disiplinlerin verildii ve belli bir i iin salanmas gereken eitimdir (Aaolu,1991; Akt. zmc ve Bayraktar, 2004, s.80). Gelien teknolojiye bal olarak meslek alanlarndaki eitliliin artmas ve mevcut mesleklerdeki nitelik ve niceliin deiimine ayak uydurabilme meslek ncesi eitimin nemini artrmtr. Meslek ve teknik eitim, bireylere bu deiime ayak uydurmalarn salayacak nemli kurumlar olarak ortaya kmaktadr. Teknolojiyle birlikte bilginin srekli artmas, ok bilgi edinmek
354
yerine, bilgi retimini ve ilevsel bilgiyi renmenin nemini artrmtr (imek, 1999). Meslek formasyonunu veren turizm eitiminin amac ise, bir hizmet endstrisi olarak igcne dayanan turizmde, verimlilii artrmak, insanlara dorudan hizmet eden kiinin insancl zelliklerini gelitirmek, personelin yetki ve sorumluluu arasnda denge kurmak, personele karlatklar olaylar zmleyecek ve sonular kontrol edebilecek yetenei vermektir. Bu eitim tr, amalar ve aralar bakmndan birbirinden farkl eitim kademelerinden olumaktadr. Trkiyede birbirinden farkl pek ok turizm eitim programlarnn bulunmakta ve pek ok farkl snflandrma yaplmaktadr. Bunlar; Halk Turizm Eitimi, Genel Turizm Eitimi, Mesleki ve Teknik Turizm Eitimidir. Bu ana balkta Trkiyede Milli Eitime bal okullar, YKe bal okullar, Turizm Bakanlna bal eitimler ve eitli sertifika programlar ve zel kurslar eklinde turizm eitimi verilmektedir (Kzlrmak, 2004). Turizm eitimi veren kurumlarn saysndaki artn, mezunlarn saysndaki arta yansmasna ramen sektre yansmamas dier bir sorunu oluturmaktadr (Eser, 2002, s.144). nk turizmle ilgili meslek ve meslekte alanlar, eitilmi i grenler ve mezunlar herhangi bir yasal dzenlemeyle korunmamaktadr (Msrl, 2002, s. 41). Bu durumda renciler turizm endstrisinin dk statl i imkan sunduunu ve turizmin kariyer deeri yksek bir sektr olarak alglanmadn ifade etmektedirler (Cooper ve Shepherd, 1997). Bunun sonucunda ise gerek renciler gerekse mezunlar baka sektrlere ynelebilmektedirler. TURZM RENCLERNN KARYER HEDEFLER Gerekte bireyin tm yaamn ieren kariyer, seilen bir i hattnda ilerlemek ve bunun sonucunda daha fazla para kazanmak, daha fazla sorumluluk stlenmek, daha fazla stat, g ve saygnlk elde etmektir (Gzel, 2005, s.121). eitli faktrlerin etkisiyle insanlar, belirli bir meslee ynelirler ve bu konuda eitim almay ve uzmanlamay hedeflerler. Bu anlamda insanlarn kariyer hedeflerini etkileyen bir takm unsurlar vardr. Bunlar arasnda; makro dzeyde lkelerin nfus yaps, gelimilik dzeyleri, eitim stratejileri, ulusal ve uluslar aras rekabet koullar, mikro dzeyde ise bireysel yetkinlikler, arzular, frsatlar, organizasyonel olanaklar saylabilir (Dndar, 2008, s.306). Bu kadar ok faktrden etkilenen kariyer kavram genlerin doru eitim kurumlarn tercih etmeleri ile balayan uzun bir sretir. Byk bir hzla deien ekonomik yaplar, tercih edilen mesleklerin de zamanla moda kavramlar haline dnmesine neden olmutur. Son yllarda kariyerlerini planlayan genlerin turizm eitimini tercih etmesinin nedenleri de sektrn hzla gelien, hareketli ve sosyallemeye ok ak olmas ve alma koullarnn dardan ok net anlalamamasdr. Turizm sektrnde kariyer ok fazla gemii olan bir olgu deildir. Turizm ve arlama endstrisinde geleneksel anlamda ok fazla i olmasna ramen, bu ilerin kariyer anlamnda geliimi ve bu geliimi hzlandracak spesifik turizm almalar greceli olarak ok yenidir. Bu nedenle turizmde kariyer gelitirme ile ilgili olduka az bilgiye ulalmaktadr (Ayres, 2006, s.17). Turizm sektr, kalifiye personeli cezbetme konusunda problem yaamaktadr. Bu tarz bir problemin kayna olarak gsterilebilecek olduka fazla faktr vardr. Bunlardan bazlar; gen ve geici igcnn youn olmas,
355
dk cret politikalar, kadn, renci, part time ve gndelik alanlarn orannn ykseklii, uzun alma saatleri ve yksek ii dnm orandr (Richardson, 2008, s.24). Turizm sektrnde henz yeni mezun olmu veya kariyerlerinin ilk yllarnda olan bireylerin bu tarz zorluklara katlanmas daha kolayken, deneyim sahibi olanlarn kariyerlerinin devamn baka sektrlere kayacak ekilde planlamalar sk grlen bir durumdur. Genlerin kariyerleri ile ilgili kararlar verme yolu son yllarda mesleki eitimin merkezde olduu bir eksene kaymtr. Mesleki eitim sreci ise henz ok oturmam bir yapya sahiptir (Hodkinson, 1998, s.301). Genlerin kariyer kararlarn nasl verdiiyle ilgili konunun mesleki eitimi merkeze oturttuu gerei Amerika ve ngiltere gibi batl lkelerin yannda Afrika ktasndaki lkeler ve in dhil olmak zere birok lkenin aratrmaclarn bu konuya eilmeye itmitir (Hodkinson 1998, s.301; Feldman, 2003, s.500; Yang, 1998, s.289; Meer, 2006, s.1; Oketch, 2007, s.207). Geni disiplin eitliliinden gelen yetenekli mezunlarn i piyasasna akn etmesi, her ne kadar sektr hzl byse bile, zellikle uzmanlam bir niversite derecesini gerektiren birok pozisyonun olduu alanlarda st dzey pozisyonlar iin rekabeti krklemektedir. Turizm alannda birok st dzey ve ynetimle ilgili pozisyonlar niversite derecesi ve geni bir i deneyimi gerektirmektedir. Hatta bu alanda alnan master dereceleri byk avantaj salamaktadr (Chen ve Grsoy, 2008, s.25). Bu durumda lkemizde turizm eitimi veren kurumlarn sektr kalifiye insan kayna asndan beslemesi ve hatta lisansst eitimlerin orann artrarak ynetici pozisyonlarna baka alanlarda eitim gren kiiler yerine turizm eitimi alm kiilerin yerlemesini salamalar olduka nemlidir. Kiilerin kariyer planlama aamalarnda karar vermelerini etkileyen birok etmen vardr. Bu etmenler arasnda aile ynlendirmesi, rol model ald kiilerin varl, yksekretim seme snavndaki baar dzeyi saylabilir. yi kalitedeki rehberlik ve doru bilgilendirme, birok gence eitimleri bittii zaman doru kariyer kararlar vermeleri konusunda yardmc olmaktadr (Hodkinson, 1998, s.301). Kiilerin rencilik dneminde kariyer hedefi koymalarna destek olacak bir etmen de eitimcilerin kariyer konusundaki danmanlklardr. Berdine (1988, s.30)in eitimcilerin rencilerine danmanlk yapmalar srasnda izleyebilecekleri birka yntem nerisi u ekildedir; sektrn gerektirdii nitelikleri ayrntlaryla renmelerini salamak, bir kariyer yolu izmeleri iin yol gstermek, sektrden aktif alan bir yneticiyi ya da alan snfa getirerek rencilerle tantrmak, kariyer gnleri dzenlemek, eski mezunlardan oluan bir danma a oluturmak, niversitelerinin kariyer planlama ve yerletirme merkezi varsa, bir oryantasyon program hazrlamalarn salamak, kendi alanlar ile balantl geziler dzenlemek, stajyerlik veya ibirlii ile dzenlenen eitim programlarn salamak, rencileri alanlarndaki profesyonel organizasyonlara katlmaya tevik etmektir. Kuluvan ve Kuluvana (2000, s.262) gre rencilere kariyer konusunda rehberlik ve oryantasyonun yksek eitime balamadan nceki okul dzeyinde verilmesi durumunda daha pozitif sonular elde edilebilecektir. Beklentiler, alglar ve deneyimler, arasndaki farkllklar azaltmak iin ilgili sektrdeki alma koullar hakknda bilgilendirilmeleri gerekmektedir. Bu durumda kariyerleri ile ilgili seimler anstan ziyade kendi
356
seimleri zerine kurulabilecektir. Turizm eitimi alan rencilerin kariyerleri hakkndaki grlerini alabilmek iin yaplan bir takm aratrmalar vardr. Farkl lkelerde yaplmasna karn sektrn yapsndan kaynaklanan baz ortak zellikleri ortaya koyan bu almalardan bazlar blmn devamnda incelenecektir. Turizm eitimi veren 4 yllk yksekokul ve fakltelerin turizm blmlerinde yaptklar geni apl aratrmalarnda Kuluvan ve Kuluvan (2000, s.257-263) hem rencilerin demografik zellikleri ve sektrde alma eilimleri hem de sektrde alma konusundaki tavrlarn incelemilerdir. almada; turizm rencilerinin yaklak yarsnn sektrde alma koullar hakknda yetersiz bilgiye sahip olduklar iin turizm blmnde okumak durumunda olduklar, stresli i hayat, zel hayatn yaanamamas, uzun alma saatleri, dk sosyal stat, tatmin etmeyen ve adil olmayan ikramiyeler, dk cretler kalifiye olmayan yneticiler ve i arkadalar kt fiziki alma koullar yznden bu sektrde almaya negatif baktklar, karlanmayan beklentileri ve sektrdeki hayal krklklarnn kariyer tercihlerini etkiledii dikkat eken sonulardr. Duman ve dierleri (2006) ise, turizm rencilerinin sektrdeki alma koullarn alglamalar ile ilgili boyutlar yedi faktr altnda incelemitir. Bu faktrler; kii endstri uyum ve terfi imkanlar, iin doas ve alma koullar, yneticiler ve i arkadalar, sosyal stat, yetki devri ve motivasyon, cret ve ek gelirler ve zel hayat (zaman), eklindedir. Chen ve Grsoy (2008, s.28-31) nitel aratrma yntemlerinden fenomenolojik aratrmay kullanarak sektr profesyonelleri, alanda eitim veren akademisyenler ve eitim alan renciler zerinde bir aratrma yrtmlerdir. alma bo zaman deerlendirme, rekreasyon ve turizm alannda eitim gren rencilerin beklentileri ile sektrde alanlarn deneyimleri arasndaki benzerlik ve farkllklar tespit etmeye yneliktir. Verilerin analizi drt faktr ortaya karmtr. Tatmin, kar, eitim ve hayat ve i deneyimidir. Tatmin konusunda hem sektr temsilcileri hem de renciler ayn fikri paylamaktadr. ten zevk alnd srece bu sektrde almaya devam edilir ve kazanlan para alnan zevke nazaran daha nemsiz bir etkendir. Kariyer planlar tatmin olduklar srece bu sektrde kalma ynndedir. Aratrmaya katlan renciler; ilk ilerinde dk cret alacaklarn fakat yedi yl sonra iyi kazanacaklar bir pozisyona geleceklerini dnmektedir. Profesyoneller de kiisel karlar ve dller iyi olduklar iin bu alanda kalmaya devam edeceklerini vurgulamlardr. Profesyoneller, sektrde ynetici pozisyonunda ilerlemek iin en azndan master derecesine ihtiya duyulduunu belirtmilerdir. Katlmclarn ou eitim hayatlarnda aldklar bilgilerin baka alanlarda da almalarn destekleyecek ierikte olduunu vurgulamlardr. Her bir katlmc turizm alanndaki eitimin nemini kabul ederken, ayn zamanda i ve hayat deneyimlerinin nemini de anlamlardr. zellikle profesyoneller baar iin ileri dzeyde bir eitim derecesi, tercih ettikleri alanda staj, geni bir bilgi temeli edinme, alandaki dier kiilerle toplant ve konferanslar araclyla iliki, akademik literatr takip ve en nemlisi de i deitirmenin normal olduunu kabul etmek konularn nemsemek gerektiini belirtmilerdir. Ayres (2006) nitel aratrma yntemiyle yrtt almasnda 12 st dzey ve 11 orta dzey turizm endstrisinde alan yneticiyle grmtr. Yneticilerin tamam resmi olarak bir diplomaya sahipken st dzey yneticilerden sadece drd, orta dzey
357
yneticilerden 7si diplomann ok nemli olduunu vurgulam ve yardan fazlas deneyimin eitimden daha nemli olduunu sylemitir. st dzey yneticilerin %74, orta dzey yneticilerin %37si frsat bir kariyer yolunu, stratejik ve dikkatli bir kariyer gelitirme almasna tercih etmektedir. Richardson (2008, 2009 ve 2010) turizm ve arlama alannda eitim gren rencilerin kariyer eilimleri zerine younlaarak bu alana nemli katklarda bulunmutur. Richardsonn (2008) turizm alannda eitim gren niversite rencileri zerinde yapt aratrma gstermektedir ki rencilerin yardan fazlas okurken ayn zamanda sektrde almaya devam etmektedir. Edindikleri deneyimin sektrde kariyer yapma konusunda negatif etkisi olduunu belirtenlerin oran yaklak rencilerin yarsn oluturmaktadr. Yantlayan rencilerin yalnzca bete biri sektrde alma konusunda kesin kararl olduklarn belirtmitir. Yine baka bir almasnda Richardson (2010, s.192) yantlayan rencilerin te birinin mezuniyet sonras turizm ve arlama sektrnde almayacaklarn bildirerek, zellikle sektrde deneyim sahibi olanlarn %92sinin bu kararda olduunu vurgulamtr. rencilerin nemli kariyer faktrlerini ve ardndan da bu faktrlerin turizm ile ilgili ilerde olup olmadn karlatrdklar aratrmasnda Richardson (2009, s.386) genlerin gelecekte seecekleri kariyer yolunda nemli bulduklar faktrlerin turizm sektrnde kendilerine sunulacana inanmadklar sonucuna varmtr. Bu almalarn tm gstermektedir ki bu alanda eitim gren renciler beklentilerinin sektr tarafndan karlanamayacan dnmektedir. Yerli ve yabanc literatrdeki almalarn birou, rencilerin veya mezunlarn u anda veya gelecekte turizmde almaya ynelik eilimleri ile ilgilidir. Bu aratrmalarn birounda (birka istisna dnda) tespit edilen ortak bulgu, turizm okullarndan mezun olan rencilerin, kariyer tercihlerini turizm dndaki sektrlerden yana kulland ya da kullanmak istedii ynndedir (Duman ve dierleri, 2006; 52). Turizm sektrnde kariyer yaplabilecek alanlar belirlemek sektr yaps asndan olduka zordur. Bunun nedeni sektrn snrlarnn tek bir ekilde izilememesidir. rnein konaklama, kafe ve restoranlar, ulam, seyahat hizmetleri, rekreasyonel aktiviteler yannda kongre ve toplantlar, tur rehberlik hizmetleri, festivaller, spor ve kltrel aktiviteler, arap turizmi, salk ve spa hizmetleri, ve baz resmi kurumlar da sektrn bileenlerini oluturmaktadr. Btn bunlarn yannda sektre destek olan ve arka planda alan organizasyonlar vardr. Bu durumda kiinin sektrde kariyeri ve dolaysyla kariyer hareketlii olduka planlanamaz hale gelebilir (Ayres, 2006). Sektrdeki bu alma alan eitliliine ramen eitim gren turizm rencilerinin sektrn tamamn tanyabilmesi ve ardndan hangi alanda alabileceklerine karar vermesi lkemiz ekonomik artlarnda pek mmkn deildir. Bu nedenle renciler staj yaparken iinde bulunduklar alan alma alan olarak tercih etme eilimi gstermektedir. ARATIRMANIN YNTEM Veri toplama yntemi olarak mevcut literatrden ve gzlemlerden faydalanlarak hazrlanan bir soru formu kullanlmtr. Soru formunun anlalabilirlii ve alanla ilgisi turizm alannda uzman akademisyen ve eitim gren rencilere uygulanarak n teste tabi tutulmutur. Soru formu rencilerin anlayabilecei, ksa ve net ifadelerden oluturularak yantlama srasnda oluabilecek sorunlarn nne geilmeye allmtr. Aratrma kolayda rnekleme yntemi kullanlarak aratrcnn gvenle ulaabildii ve
358
uygulama yapabildii be niversitenin be meslek yksekokulunda gerekletirilmitir. Bu niversite ve MYOlar; Trakya (Kean MYO), Namk Kemal (Tekirda MYO), Krklareli (Pnarhisar MYO), anakkale 18 Mart (Gelibolu MYO) ve Zonguldak Karaelmas (aycuma MYO)dr. Soru formlar rencilere blm retim elemanlar tarafndan snf ortamnda datlarak, doldurulmalarnn hemen ardndan toplanmtr. 500 anket datlm, 457 anket geri dnm ve tamamlanarak deerlendirmeye alnabilecek 450 anket istatistik program kullanlarak analiz edilmitir. BULGULAR Aratrmaya katlan rencilerin zellikleri ile ilgili dalmlar Tablo 1de grld gibidir. Dalmlar genel olarak homojen olmasna karn anketi yantlayanlar arasnda snavsz geile geen renciler ile snavla geen rencilerin says ve rencilerin ya dalm dengesizdir. Aratrmada rencilerin mezun olduktan sonra turizm sektrnn hangi alannda kariyer yapmak istediklerini belirleyebilmek amacyla seenekler sunulmutur. Seeneklerden dilerlerse birden fazlasn tercih edebilecekleri belirtilmitir. Fakat rencilerin %1,7si bu soruyu yantsz brakrken, yantlayanlarn yalnzca % 11i ikinci bir tercih yapmtr. Bu durumda rencilerin byk blmnn mezuniyet sonras almay dndkleri yerler konusunda net kararlar olduu dnlmektedir. Mezuniyet sonras kariyerlerini srdrmek istedikleri alanlar Tablo 2de verilmektedir. Her ne kadar renciler almak istedikleri yerler konusunda karar vermi olsalar da nlisans mezuniyetinin ardndan bir lisans programn tamamlamay dnenlerin oran %83tr. Ayrca ankete katlan rencilerin %38,4nn bir gn kendi ilerini kurmay dnen giriimci bir yapya sahip olduu grlmektedir. Tablo 1. Anketi Yantlayan rencilerin zellikleri Frekanslar Yzde MYO 1 105 23.3 Anketin Yapld MYO MYO 2 108 24.0 MYO 3 152 33.8 MYO 4 64 14.2 MYO 5 21 4.7 rencinin Snf rencinin Ya Birinci Snf kinci Snf 17-19 Aras 20-22 Aras 23 ve st Bayan Erkek Evet Hayr 240 210 92 335 23 202 248 45 401 53.3 46.7 20.4 74.4 5.1 44.9 55.1 10.1 89.9
rencinin Cinsiyeti Snavsz Gei
359
rencilere kariyerlerine eitimlerinin katks ve sonrasnda kendilerini gelitirmeleri ile ilgili sorular da yneltilmitir. Anketi yantlayan rencilerin %50,9u okulda rendikleri bilgilerin mesleki kariyerleri iin faydal olduunu, %40 zaman zaman ilerine yarayacan sylerken yalnzca %9,1i bilgilerin kariyerlerine katk salamayacan ifade etmitir. Bunun yannda halen bildikleri yabanc dilin kariyer geliimleri iin yetersiz olduunu dnenlerin oran %74 iken, ikinci bir yabanc dil renmek isteyenlerin oran ise %89dur. rencilerden %83,1i mezun olduktan sonra lisans eitimini tamamlamay dndklerini ifade etmitir. Yine rencilere mezuniyet sonras kendilerini gelitirmek iin katlmay dndkleri faaliyetler sorulmu ve %78i yabanc dil kursuna, %30,8i bilgisayar kursuna, %14,8i kiisel geliim seminerlerine ve %22,5i ise mesleki geliim seminerlerine katlacan belirtmitir. Tablo 2. Anketi Yantlayan rencilerin Mezuniyet Sonras alma Yeri Tercihleri alma Alan Konaklama letmesi Havayolu irketi Seyahat Acentas Kamu Elence Merkezi Rehberlik Kongre ve Toplant Brosu Rekreasyon Faaliyetleri Tercih Oran (%) 38.5 21.0 19.5 14.3 11.3 8.1 4.3 1.6
rencilerden 2. snfta okuyanlara staj yaptktan sonra sektrde alma konusunda ne dndkleri sorulmu ve rencilerin %47,3 sektrde almaya karar verirken, %29,5i kararsz kalmtr. rencilerin yalnzca %23,2si sektrde almaktan vazgetiini belirtmitir. rencilerin i bulma aamasnda hangi yntemleri kullanarak i arayacaklar ile ilgili ayrntlar Tablo 3te grlmektedir. Tablo 3. Ararken Kullanacaklar Yntemler Yntem % Bizzat Bavuru Yakn/Tandk/Akraba Aracl nternet Profesyonel K irketi Gazete/Dergi lanlar 64.7 56.9 30.9 22.4 7.6
rencilerin kariyerlerindeki basamaklarla ilgili ngrlerini alabilmek amacyla ilk ilerini ne kadar srede bulmay, o ite ne kadar zaman almay, ne kadar zamanda ynetici pozisyonuna gemeyi planladklarn ve yurt dnda kariyer hedefleri olup olmadn renmek amal sorularn yantlar Tablo 4te verilmektedir. Grlmekte-
360
dir ki rencilerin te biri ilk 1 yl iinde i bulacaklarn dnmekte ve yaklak %74 ilk ilerinde en fazla 3 yl alacaklarn dndklerini ifade etmilerdir. Bununla birlikte kariyerlerinde bir st dzey yneticilie ulamay dndkleri yl sorulduunda yine en ge yl iinde bu pozisyonu elde edeceini dnenlerin oran %66dr. Tablo 4.Kariyer Hedefleri ile lgili Sonular Planlanan lk ini Bulma Sresi % 1 yldan az 33,3 1-3 yl aras 32,7 4-6 yl aras 13,7 7-10 yl aras 8,6 10 yldan fazla 11,7 st Dzey Ynetici Olmak iin Planlanan Zaman 1-3 yl iinde 41,0 4-6 yl iinde 42,8 7-10 yl iinde 11,5 10 yldan fazla 4,7 Planlanan lk te alma Sresi % 1 yldan az 21,4 1-3 yl aras 52,3 4-6 yl aras 11,1 7-10 yl aras 3,6 10 yldan fazla 11,6 Mezuniyet Sonras Yurt Dnda alma Plan Evet 53,7 Hayr 53,7
TARTIMA VE SONU Aratrmadan elde edilen sonular, anketi yantlayan rencilerin sektr koullarn bildikleri ve gereini yerine getirmeyi hedeflediklerini gstermektedir. rnein, birok meslek yksekokulunda verilen yabanc dil eitimi sektrn talep ettii dzeyin altndadr fakat rencilerin byk blm bu yabanc dil bilgisinin yetersiz olduu hatta ikinci bir yabanc dil bilmenin gerekli olduunun bilincinde olduklarn gstermitir. Bunun yannda sektrde ykselmek iin lisans hatta master derecelerinin ok nemli olduunu vurgulayan Chen ve Grsoy (2008)un grleriyle uyumlu ekilde rencilerin ounluu lisans tamamlama isteklerini ifade etmitir. Koyuncu (2000) ve Richardsonn (2008, 2009, 2010) almalarnda belirttiinin aksine rencilerin yalnzca yaklak drtte birinin staj sonras sektrde almama karar sektrdeki alma koullarnn zorluuna ramen kariyer planlarn deitirmediklerini ortaya koymutur. Yine i ararken kullanacaklar yntemleri ele aldmzda sektr yaps iinde en yaygn olan yakn/tandk/akraba aracln kullanarak i arayacaklarn belirtenlerin orannn ykseklii sektr iselletirdiklerine bir kant olarak ele alnabilir. rencilerin yarsnn okulda elde ettikleri bilgilerin mesleki kariyerleri iin faydal olduunu, % 40 kadarnn da zaman zaman ie yarayacak olduunu dnmesi Gzel (2006) ve Akta ve Boyac (1992)nn turizm eitimin hizmet kalitesi bakmndan rencilerin beklentilerini karlamadklar gr ile rtmemektedir. ngilizcede turizm ve arlama endstrisi olarak da adlandrlan sektrn ok eitli alana yaylm yapsnn en temel ayan konaklama ve seyahat iletmeleri olutur-
361
maktadr ve sektrde hem kazan hem de istihdam younluu olarak ba ekmektedirler. Aratrmaya katlan rencilerin alma alan tercihlerine bakldnda byk oranda konaklama, havayolu ve seyahat iletmelerini tercih ettikleri grlmektedir. Bu durum staj dnemlerinde bu iletmeleri daha iyi tanmalar ve dier iletmelerin sektrde sayca az olmalar gibi sebeplerden kaynaklanabilecei dnlebilir. Aratrmaya dahil rencilerin belirttii mezuniyet sonras alma alanlarna bakldnda Ayres (2006)in ne srd alma alan fazlalndan kaynaklanan kararszlk durumunun sz konusu olmad, bir ounun tek bir k iaretleyerek bir alanda karar vermi olduklarn vurguladklar grlmtr. Tabi bu alanlar turizm sektrnde en ok gz nnde olan konaklama ve seyahat alanlar olduundan rencilerin sektrn dier bileenleri hakknda yeterince fikir sahibi olmadklar da dnlebilir. Turizm alannda eitim gren rencilerin alma hayatlarnn ilk yllarnda esnek olmalarnn kendileri iin daha uygun olan ilere transfer olabilmeleri asndan nemlidir. rencilerin ilk ilerinde geirecekleri yllara verdikleri yantlar bu konuda esnek olabileceklerini gstermektedir. rencilerin drtte ilk ilerinde en fazla 3 yl alacaklarn belirterek farkl iletmelerde kariyer yollar izebileceklerini vurgulamaktadrlar. Fakat yarsndan fazlasnn ilk ylda st dzey ynetici olacaklarn dnyor olmalar birok sektr gibi turizm sektr iin de ok mmkn olmayan bir kariyer hedefidir. Turizm eitimi veren yksekretim kurumlarnn birounda rencilere kariyerleri ile ilgili danmanlklar planl olmaktan ok eitim veren retim kadrosunun bireysel abalar ile mmkn olmaktadr. Berdine (1988)in nerileri dorultusunda, sadece turizm blmleri deil tm mezun rencileri kapsayacak kariyer destek sistemlerinin oluturulmas ve rencilerin mezuniyet sonras da desteklenmesi ve takip edilmesi olduka faydal olacaktr. Aratrmada cevap aranan sorularn; rencilerin turizm sektrnde almaya ilikin tutumlarnn ynlendirilmesi, eer varsa olumsuz tutumlarn nedenlerinin belirlenerek gerekli dzeltici nlemlerin alnmas bakmndan endstriye eitli katklar salayaca dnlmektedir. Yine bu almada nceki almalardan yararlanld gibi, bu konuda daha sonra yaplacak akademik almalardaki aratrmalarn ynn izmede yardmc olabilecek renci gr ve hedefleri iermektedir. Daha sonraki almalarda rencilerin sektr ile ilgili grleri alnarak, hangi faktrlerin kendilerini sektrde almaya veya almamaya ynlendirebileceini renmek rencilerin eitim grdkleri dnemde baz konularda bilgilendirilebilmesini salayacak ayn zamanda sektr temsilcilerine de istihdam edilebilecek adaylarn grleri konusunda yol gsterebilecektir. almada kullanlan lein gelitirilerek daha yaygn biimde uygulanmas ve uygulamaya faklte ve yksekokul dzeyinde eitim veren kurumlarn da dahil edilmesi sonularn genellenmesi asndan nemlidir. KAYNAKLAR Aaolu, O. K. (1991). Trkiyede Turizm Eitimi ve Etkenlii. Ankara: Milli Prodktivite Merkezi Yaynlar, Yayn No:439.
362
Airey, D. and Frontistis, A. (1997). Attitudes to careers in tourism: an Anglo Greek comparison, Tourism Management, Vol. 18, No. 3, 149-158. Akta, A., Boyac, C. (1992). niversiteler Kurumunda Lisans Dzeyinde Turizm letmecilii ve Akdeniz rnei. III: Ulusal Turizm Kongresi,Kuadas Belediye Yaynlar-5 Ayres, H. (2006). Education and Opportunity as Influences on Career Development: Findings from a Preliminary Study in Eastern Australian Tourism, Journal of Hospitality, Leisure, Sport and Tourism Education, Vol.5, No.1, 16-27. Berdine, R. (1988). Educators Can Be Career Counselors For Their Students, Marketing News, Vol 22, No. 15, 30. Brotherton B., G. Woolfenden and B. Himmetolu (1994). Developing human resources for Turkey's tourism industry in the 1990s, Tourism Management, 15 (2), 109116. Chen, B. T. ve D. Grsoy, (2008). Preparing Students for Careers in the Leisure, Recreation and Tourism Field, Journal of Teaching in Travel & Tourism, Vol.7, No.3, 21-41. Cooper, C., Shepherd, R. (1997). The relationships between tourism education and the tourism industry: Implications for tourism education, Tourism Recreation Research, 22(1), 34-47. Duman, T., Tepeci, M. Ve Unur, K. (2006): Mersin de Yksekretim ve Orta retim Dzeyinde Turizm Eitimi Almakta Olan rencilerin Sektrn alma Koullarn Alglamalar ve Sektrde alma steklerinin Karlatrmal Analizi, Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi, 17 (1), Bahar: 51-69. Dndar, G. (2008). Kariyer Gelitirme, nsan Kaynaklar Ynetimi (3.Bask) iinde, stanbul: Beta Basm Yaym Datm. Eser, Z. (2002). Turizm Eitimine Al Yaklam: Profesyonel Eitim, Mesleki Beceri Eitimi ve Giriimcilik Eitimi. Turizm Bakanl II. Turizm uras Bildirileri II. Cilt, Ankara. Feldman, D.C. (2003). The antecedents and consequences of early career indecision among young adults, Human Resource Management Review, Vol. 13, 499531. Gzel, N. G. (2006). Yksekretimde Turizm Eitimi ve Hizmet Kalitesi. Yaynlanmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara Gzel, T. (2005). Eitim ve Gelime, Cengiz Demir (Ed.) Konaklama letmelerinde nsan Kaynaklar Ynetimi: lkeler ve Uygulamalar iinde Ankara: Nobel Yaynevi. Hodkinson, P. (1998). How young people make career decisions, Education & Training, 40, 6/7, 301- 306. Kaynak, Muhteem (2005). Kalknma ktisad, Ankara: Gazi Kitapevi Tic.Ltd.ti Kzlrmak, smail. (2004). Meslek Yksekokullar Turizm ve Otelcilik Programlarnn Turizm Sektrnn Beklentileri Dorultusunda Deerlendirilmesi, MEB web sayfas, (http://yayim.meb.gov.tr/yayimlar/147/kizilrmak.htm). Koyuncu, M. (2000). Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu rencilerinin Turizm letmeleri Yneticilerinden Beklentileri, Kapadokya Toplantlar VII. Nevehir: Erciyes niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu, 24-35.
363
Kuluvan, S. ve Kuluvan, Z. (2000). Perceptions and attitudes of undergraduate tourism students towards working in the tourism industry in Turkey, Tourism Management, Vol. 21, 251-269. Meer, J. (2006). Evidence on the returns to secondary vocational education, Economics of Education Review, doi:10.1016/j.econedurev.2006.04.002. Msrl, . (2002). Turizm Sektrnde Meslek Standartlar ve Mesleki Belgelendirme Sistemi (Sertifikasyon), Anatolia Turizm Aratrmalar Dergisi, Cilt:13,Say:1, 39-55. Oketch, M.O. (2007.) To vocationalise or not to vocationalise? Perspectives on current trends and issues in technical and vocational education and training (TVET) in Africa, International Journal of Educational Development, Vol. 27, 220 234. Richardson, S. (2008). Undergraduate Tourism and Hospitality Students Attitudes Toward a Career in the Industry: A Preliminary Investigation, Journal of Teaching in Travel & Tourism, Vol.8, No.1, 23-46. Richardson, S. (2009). Undergraduates Perceptions of Tourism and Hospitaity as a Career Choice, International Journal of Hospitality Management, Vol.28, 382-388. Richardson, S. (2010). Generation Ys Perceptions and Attitudes Towards a Career in Tourism and Hospitality, Journal of Human Resources in Hospitality & Tourism, Vol.9, No.2, 179-199. Sinclair M. T. (1998). Tourism and Economic Development: A Survey, The Journal of Development Studies, 34 (5), 151. imek A. (1999). Trkiyede Meslek ve Teknik Eitimin Yeniden Yaplandrlmas, stanbul:TSAD Yaynlar, Yayn no: 99-2/252, 35. Tuyluolu, T.(2003). Trkiyede Turizm Eitiminin Nitelii, Yaynlanmam Yksek lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. nlnen, K.(2004). Turizm letmecilii retmenlik Programlarnn renci Beklentileri ve Alglamalar Asndan Karlatrlmas (1998-1999 ve 20032004 retim Yllar) Ticaret Ve Turizm Eitim Dergisi, Say:1, 108-130. zmc, T. , Bayraktar, S. (2004). Trkiyede Turizm Otel letmecilii Alannda Eitim Veren Yksekretim Kurulularndaki Eitimcilerin Turizm Mesleki Eitiminin Etiksel Adan ncelenmesine Ynelik Bir Alan Aratrmas.http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/02-05.pdf.(16.12.2007). Yang, J. (1998). General or vocational? The tough choice in the Chinese education policy, International Journal of Educational Development, Vol. 18, No. 4, 289- 304.
TURZMDE TKETC KAYETLER VE YERL TURSTLERN NTERNET ORTAMINDAK KAYETLERNN SATINALMA KARARLARINA ETKLER Yrd.Do.Dr. imal AYMANKUY1 ZET Turizm sektrnde her geen gn etkisini daha da arttran rekabet ve teknolojideki gelimeler, turistik tketicileri; satn alma karar srecinde alternatifler arasnda daha ok aratrma yaparak memnuniyet dzeylerini arttrmaya yneltirken, turizm iletmelerini de; mteri memnuniyeti salayarak, sadk mteriler oluturmak iin almalar yapmaya zorlamaktadr. Mteri ikayetleri, iletmeler iin nemli geri bildirim mekanizmalarndan biri iken, mteriler iin de satn alma kararlarn etkileyen nemli etkenlerden biridir. Turistik tketiciler asndan internet (genel a); gidecekleri otel hakknda daha ayrntl bilgi bulma ve daha nce tatili tecrbe etmi kiilerin ikayet/tavsiye web sitelerindeki (a sayfalarndaki) yorumlarn okuyarak, turistik tketicinin satn alma sreci ve davrann etkileyen bilgi toplama boyutuyla da nemli bir kaynak zelliine sahiptir. almada, ikayetin genel olarak iletmeler, tketiciler ve turizm sektr iin nemi ile ikayet web sitelerinin tketici ikayetlerinin iletilmesinde ve karar alma srecinde nemli kanallarndan biri olduu zerine durulmutur. nternet ortamnda yaplan uygulama almasnda, tespit edilen yerli turistlere ynelik olarak hazrlanm 14 ikayet/tavsiye web sitesindeki ikayet/tavsiye/deerlendirmeler, sektr oluturan iletme trleri baznda niceliksel olarak snflandrlm ve web siteleri taranarak buralarda yer alan ikayet ve tavsiyelerin, yerli turistlerin tatil satn alma kararlarndaki etkilerini ortaya koyan yorumlarna almada yer verilerek, turizm iletmelerine ikayetlerin ynetimi noktasnda neriler sunulmutur. Anahtar Kelimeler: Turizmde ikayet, Otel ikayet, ikayet Web Siteleri 1. GR Gnmzde ada pazarlama anlay, mterilerle salkl ve uzun dnemli mteri ilikisi kurma zerine younlamtr. Bu anlay, tketici ihtiya ve beklentilerine uygun kaliteli rn/hizmet retmek ve mteri ilikilerini doru bir ekilde ynetmek anlam tamaktadr. Mteri ilikilerinin kalc olabilmesi pazardaki eilimleri, gelimeleri iyi tanmak ve iletiim odakl olmaktan gemektedir (Odaba, 2009:2). Gnmz mterilerinin beklentileri tm zamanlarn en yksek seviyesindedir ve mteriler hi olmadklar kadar talepkardrlar. Ancak buna ramen ne istediklerini ifade etme zahmetine de girmemektedirler (Heppell, 2010:48). Mterilerin deien zelliklerinden biri de bakalarnn deneyimlerine sonsuz biimde ilgi duymalardr (Odaba, 2009b:18). Mteri memnuniyeti, iletmeler iin rekabet avantaj elde etmede nemli bir ayrt edici zellik olarak deerlendirilebilir (Torres ve Kline, 2006:294). Mterinin ne istediini ve beklediini belirleyip, bir fazlasn verebilmek kaliteli hizmet anlaynn deer yaratan boyutudur. Kaliteli hizmet, mterilerin beklentilerini ama ve detaylara
1
Balkesir niversitesi, Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi
TURZMDE TKETC KAYETLER VE YERL TURSTLERN NTERNET ORTAMINDAK KAYETLERNN SATINALMA
365
ilgi gstermektir (Odaba, 2009b:17). Her ne kadar iletmeler hatasz rn retmeyi ya da hizmet sunmay hedeflemi olsalar da, zellikle hizmetlerin sunumunu etkileyen ok geni yelpazedeki faktrler, baz hizmet hatalarnn kanlmaz olarak ortaya kmasna neden olmaktadr. Kanlmaz bu hizmet hatalarn dzelten ve/veya asgariye indiren iletmeler, mteriler nezdinde dierlerinden farkl bir kategoride deerlendirilmektedir (Schoefer ve Ennew, 2004:83). Genelde mteriler birok ekilde hizmet hatalarna tepki verirler. ikayet edebilirler, azdan aza iletiimi olumsuz bir ekilde yapabilirler, tazminat almak yoluna gidebilirler veya beklentilerinin tatmin edici bir ekilde yerine getirilmesini beklemeden ald hizmeti sonlandrarak hizmet aldklar firmalar deitirirler (Schoefer ve Ennew, 2004:84;Matusitz ve Bren, 2009:235). 2. KAYETN NEM VE DEER ikayet etmek; mterilerin, bir rn veya hizmet ile ilgili memnuniyetsizliklerini kendi lehlerine evirmek, yaplan hakszlk karsnda duyduklar kzgnl dile getirmek ve/veya memnuniyetsizliklerine neden olan firmann iini zarara uratmak amacyla gsterdikleri bir tepkidir. Fornell ve Westbrook, adil olmayan ve haksz bir i yapma ekliyle karlaan mterinin duygularn ve rn/hizmetten duyduu d krkln dile getirmesinin, ikayet anlamna geldiini belirtmektedirler. Jacoby ve Jaccard ikayeti, mterinin rn hakkndaki olumsuzluu retici firmaya veya satcya veya nc bir kiiye/gruba/hukuksal kurulua iletmesi olarak tanmlamaktadrlar (Nasr, 2005:9). Barlow ve Moller ise, mterinin bir iletmeden memnuniyetsizliini belirtmesinin yollarndan en dolaysz olan, memnuniyetsizliini dorudan aklamasn ikayet olarak adlandrmaktadrlar (Barlow ve Moller, 2009:27). Literatrde, tatmin olmamak ikayet etmek asndan nemli bir etken olarak grlse de, tatminsizlik ikayet iin tek bana yeterli yeterlidir. Buna ramen, hissedilen memnuniyetsizliin derecesi ne kadar younsa, tketicinin ikayette bulunma olasl da o kadar yksek olmaktadr (Nasr, 2005:25). letmelerin byk ounluu kendileri hakknda mterilerce gndeme getirilen ikayetleri duymak istemezler. ikayetler, iletmeler iin piyasalardaki dier uyarlar beklemeden mteriden gelen iletme faaliyetleri hakkndaki nemli ipulardr (Demirel, 2007:139). ikayetler, iletmeler iin stratejik unsur olan rn ve hizmetleri hakknda bilmediklerini renmesini salayan bir frsat ve maliyet unsuru olmaktan ziyade bir pazarlama taktii olarak deerlendirilmelidir (Barlow ve Moller, 2009:145-146;Fisk, 2010:305). Mteri ikayetleri, iletmelere hizmetlerini ve rnlerini nasl gelitireceklerini gsterirken, ayn zamanda pazar paylarnn artmasna da neden olmaktadr (Barlow ve Moller, 2009:52). Bill Gatesin tabiriyle En mutsuz mteri en iyi renme kaynadr. te yandan ikayetler, mterilerle birincil ve en ksa yoldan iletiim salamaktadr (Ekinat, 2009:2). Hizmet hatalar ve sonucunda ortaya kan ikayetler, her ne kadar mteriler iin baarszlk olarak alglansa da, iletmeler iin, hatalarn telafi edilerek mterilerin elde tutulmas ve gelir elde etmeye devam edilmesi iin nemli bir potansiyeldir ve memnuniyetsiz mterileri ikayet etmeye tevik edecei iin nemlidir. Tketicilerin ikayete tevik edilmesi ve bu ikayetlere uygun gelitirilecek davranlar iletmelerin yararna olacaktr (Schoefer ve Ennew, 2004:84). letmelerin ikayetleri dikkate alma-
366
s, mterilere nemsendiklerini ve tatminlerinin salanmas ynnde aba harcandn ifade eden bir sadakat gelitirme projesi olarak da deerlendirilebilir. Aratrmalara gre yeni bir mteri edinmenin maliyeti, mevcut mteriyi elde tutma (tatmin etme) maliyetine gre ok daha fazladr (Torres ve Kline, 2006:291;Ekiz ve Babacan, 2008:54), 5 ile 10 kat arasnda deimektedir. (Odaba, 2009b:19). Yaplan aratrmalar ikayet ynetimin doru yaplmas durumunda, byk bir ksm reklam giderlerinde olmak zere, toplam pazarlama maliyetlerinin azaldn ve reklam giderlerindeki bu tasarrufun, mteri ikayetlerini gidermek iin yaplan harcamalar karladn (Barlow ve Moller, 2009:50) ve ikayetlerle ilgilenerek zm getirme maliyetlerinin, tketiciyi kaybetme maliyetinin ok altnda olduunu ortaya koymaktadr (Heung ve Lam, 2003:283). Bu nedenle kendilerine zaman, aba ve para harcanm ve harcanan mterilerin karlmamas aklc bir davrantr. ikayetleri deerlendirilen ve giderilen mterilerin sonraki mteri tatmini ve sadakati, problem olmadan nceki haline gre daha yksek olmaktadr (Bailey, 1994:25). ikayeti dikkate alnan ve giderilen sadk mterinin bu durumu evresi ile paylamas muhtemeldir. Dier taraftan ikayet etmeyen mterilerin yaadklar olumsuzluklar hakknda evrelerine neler anlattklar konusunda iletme ynetimin bilgi sahibi olmas mmkn deildir. Yaplan aratrmalarda satn aldklar rn yada hizmetten memnun olmayan mterilerin bu durumu en az 10 kiiye aktardklar, memnun olanlarn ise sadece 4-5 kiiye ilettikleri ortaya konulmutur. ikayette bulunan, rn ya da hizmetin kalitesini beenmeyen ve kuruluun hibir dzeltici eylemini gremeyen mterilerden her biri iin rn ya da hizmeti satn almay brakabilecek 50 ya da daha fazla kii olduu tahmin edilmektedir (Odaba, 2009:134). Yaplan bir aratrmada, satn ald bir rn ya da hizmetten tatmin olmad halde ikayet etmeyen mteri orannn % 70, bir baka almada, memnun olmad halde ikayet etmeyen mterilerin oran % 95 olarak ifade edilmitir. Bir dier aratrmada ise, ikayet etmek yerine iletmeyi terk edip, asla geri dnmeyenlerin oran % 91 olarak tespit edilmi ve tatminsiz mterilerin sadece % 4nn ikayet ettii gzlenmitir. Bir baka almada ise, her ikayeti mterinin sesi kmayan 26 mteriyi temsil ettii bulgusuna yer verilmitir (Bar, 2008:53-54). ikayet ederek hatay aka gsteren ve belirten mterinin hala iletmeye biraz gveni vardr ve iletmenin gerek dostudur. ikayet etmeyen mteri, byk olaslkla geri gelmeyecek ve olas dier mterileri de olumsuz etkileyebilecek mteridir. ikayet edenlerin marka balln srdrme oran, ikayet etmeyenlerin marka balln srdrme oranndan daha yksektir (Barlow ve Moller, 2009:43;Odaba, 2009:131136). ikayetlerin dikkate alnmamas, ikayetlerin doru ve iyi cevaplandrlmamas ise, mterilerin iletmeden uzaklamasna ve kopmasna neden olan nemli etkenler arasnda saylmaktadr (Barlow ve Moller, 2009:50). Dier taraftan renme teorilerine gre, tketiciler ikayet etme mekanizmalarn, ikayet kanallarn ve tketici olarak sahip olduklar haklar rendike ve tm bunlarn kendileri iin olumlu sonular douracana inandka, ikayet etmeye ynelik daha
367
olumlu tutumlar gelitirmektedirler (Singh ve Wilkes, 1996: 353). Dolaysyla iletmelerin ikayet ynetimi konusuna gelecekte daha fazla nem vermeleri gerekecektir. 3. KAYET YER OLARAK NTERNET VE WEB STELER Dnya genelinde 31.12.2009 itibariyle 1.802.330.457, Trkiyede ise 26.500.000 internet kullancs bulunmaktadr (www.internetworldstats.com). Bu veriler, dnyada yaklak her drt kiiden birinin, Trkiyede ise yine yaklak olarak her kiiden birinin internet kullanc olduu anlamna gelmektedir. nternet, mteri dnyasndaki deiimleri ynlendirmekte nemli bir hale gelmitir. Bu deiim, insan yaamn o kadar derinden etkilemitir ki, tarihiler internet an Rnesansla ve Endstri Devrimiyle karlatrmaya balamlardr (Fisk, 2010:53). erisinde bulunduumuz dnemde pek ok insan dzenli olarak bilgisayar banda zaman geirmektedir ve interneti her konuda ve her ey hakknda hemen bilgi edinecekleri bir ortam ya da kaynak olarak grmektedir. Teknoloji, deiimin en temel itici gc olarak olaslklar deitirmekte ve mterilerin beklentilerini ykseltmektedir. Teknoloji sayesinde ok miktardaki bilgi saklanabilir ve eriilebilir hale gelmitir. Ayrca internet sayesinde, insan ve topluluklar, pazarlar birbirine balanmakta, snrlar almakta ve bilgi paylam salanmaktadr (Fisk, 2010:51-53). Gerek kreselleme, gerekse teknolojide yaanan gelime ve deiimler sadece mal ve hizmetlerin kalite ve fiyatlar ile ilgili rekabeti arttrmakla kalmamtr. zellikle internet teknolojisinde meydana gelen yenilikler, zaman ve mekan snr olmakszn bilgi paylamn yaygnlamasna, bilgiye ulamn giderek kolaylamasna, dolaysyla mterilerin daha bilgili ve talepkar olmalarna zemin hazrlarken, rn ve/veya hizmet hakknda daha seici olmalarna da neden olmutur (Demirel, 2007:46;Altnbaak 2009:307). nternetin dnyada yaygn olarak kullanlmasnn belki de en nemli ve gze arpan sonucu, bilinli tketici saysnn artmas olmutur (www.turizmaktuel.com). Tatmin olmayan bir mteri, ikayet etmek, tazminat aramak, yasal ilemlere girimek ve nc kurum ya da mecralarda (medya, tketici koruma dernekleri, meslek odalar ya da birlikleri vs.) memnuniyetsizliine neden olan problemin zlmesine ynelik dorudan eylemlerde bulunabilir ya da bu tketiciler, boykot etmek, misilleme yapmak, alm durdurmak, alma devam etmek, olumsuz azdan aza iletiim yapmak gibi dolayl ve pasif eylemlerde bulunabilirler (Bar, 2008:49). Gnmzde bu dolayl eylem mecralarndan biri de internet ve internetteki ikayet web siteleridir. nternet ortamnda ikayet web sitelerindeki yorum ve deerlendirmeler, aslnda geleneksel azdan aza iletiimin internet teknolojisinin geliimi ile ortaya km ve geleneksele gre daha geni bir yaylma ve etki alanna sahip bir eklidir. Dokunduu her eyi deitiren internet, gnmzde ikayetler konusunda nemli bir konuma sahiptir. dnyas da internete hazr olmaldr. nk mteriler artk internet
368
ortamnda da zel veya resmi ikayet yollarn kullanmaktadrlar (Barlow ve Moller, 2009:230). Bugn web zerinden gnderilen herhangi bir ikayete internet eriim olan herkesin ulamas mmkndr. Aldklar rn ya da hizmetten memnun olmayan mteriler internet zerinden, sadece konuarak memnuniyetsizliini ifade eden birine kyasla iletmelere ok daha fazla zarar verebilmektedirler. Bu kadar gelimi teknolojik imkanlarn (video kameralar, video eken ve ses kayd yapan cep telefonlar vs.) bulunduu gnmz dnyasnda hibir kt hizmetin gizli kalmas da mmkn deildir (Barlow ve Moller, 2009:227). ikayet web sitelerini izleyen iletmeler, iletmeleri ile ilgili burada yer alan ve iletmede ikayet hakknda bir eyler yapabilecek birisine asla iletilmemi, havada kalm bir ikayet grdklerinde, mterilerle iletiim kurarak zarar azaltabilirler. ikayet web sitelerini takip ederek, online ikayeti en kolay yol olarak gren ie dnk baz mterilerle karlaabilirler ve bu mterilerin direkt olarak iletmeyle iletiime gemeleri salanabilir (Barlow ve Moller, 2009:230). letmelerin rn ve hizmetleri ile ilgili mterilerin yaadklar memnuniyetsizliklere ilikin yorum ve mesajlar, kresel bir la dnebilir (Barlow ve Moller, 2009:144). Bilgi teknolojilerindeki gelimeler, internet web sitelerinin, bloglarn ve sosyal a sitelerinin ortaya kmas, geleneksel azdan aza iletiimi derinden etkilemitir. rn ya da iletme ile ilgili eskiden sadece birka kiiye iletilebilen mesaj ve deerlendirmeler, gnmzde internet ortamnda tm dnyaya grnr hale gelmitir ve online (elektronik) azdan aza iletiim, tketici satn alma kararlarnda giderek daha nemli bir rol oynamaktadr (Duan vd. 2008:233). Tketicilerin % 80i karar vermeden nce internetten yorum okumaktadrlar (www.abvizyonu.com). Online azdan aza iletiim iletmelere hem zorluklar, hem de frsatlar sunmaktadr. Online azdan aza iletiim, bir yandan mteriler iin alternatif bilgi kayna saladndan dolay, iletmelerin geleneksel pazarlama ve reklam kanallar ile tketicileri etkileme yeteneini azaltrken, dier taraftan stratejik tketici gr ve deerlendirmeleri ile tketicilere ulamak ve etkilemek iin yeni bir imkan salamaktadr. nternet ortamnda yaanm olaylara ilikin yer alan grleri ieren online azdan aza iletiim, gnmzde etkili bir pazarlama arac olarak ortaya kmtr (Duan vd. 2008:233). 4. NTERNETTE YERL TURST KAYETLER VE SATIN ALMA KARARLARINA ETKLER 4.1 ikayet Web Sitelerinde Yerli Turist ikayetleri Hizmetlerin soyutluluu ve ayrlmazl ile mterilerin hizmetlerin sunulmas srasnda daha aktif rol almalar, hizmet iletmelerinde hatalardan kanmay daha da zorlatrr ve hatalarn mterilerce grnmesine neden olur (Schoefer ve Ennew, 2004:84).
369
Aslnda mteriler de baz hizmet hatalar ile karlaabileceklerini beklemektedirler. Bu nedenle memnuniyet ya da memnuniyetsizlikleri, sorunlarn giderilip giderilmemesi ya da giderilip giderilmeme ekline baldr. Mteri ikayetlerinden dolay ortaya kan mteri ( i ) kayplar byk lde internet ve e-mail iletiiminin yaygn kullanmndan dolay ortaya kmaktadr (Shea vd. 2005:146). Turistik rnn, genellikle hizmet (soyut) eklinde olmas, standardizasyonunun tam olarak salanmasnn mmkn olmamas, bileik olmas, retim ve tketimin ayn anda gereklemesi gibi zellikleri (Hacolu, 2005:42;z, 1996:28-29;Litvin vd., 2008:458), rnn hazrl ve sunumunun alan kiiden kiiye deimesi gibi, hizmeti satn alan mterilerde yaratt tatmin de farkl kiilerde farkl sonular gsterecektir (Kozak, 2007:140). Bu nedenlere ilave olarak ok farkl beklentilerle tatile kan turistik tketicilerin beklentilerinin de ok eitli olmas, mteri memnuniyetsizlii, dolaysyla mteri ikayetleri iin ortam yaratmaktadr. Turizm ve otelcilik endstrisinde mteriler ou kez beklentilerinin altndaki rn ve hizmetlerin verildii tatil deneyimleri ile kar karya kalmaktadrlar. Turizm sektrnde mteri memnuniyetsizlii ounlukla sunulan rn kusurlarndan ve kt hizmetten dolay ortaya kmaktadr (Matusitz ve Bren, 2009:234-235). Yaplan baz aratrmalar mterilerin, zme kavuturulabilen veya kavuturulamayan ikayetleri ile ilgili elde ettikleri sonulardan memnun olmamalar durumunda iletmelerden, denen parann geri istenmesi, yemek ya da oda ikramnda bulunulmas, iletmenin kendileriyle daha iyi bir iletiim kurmasn beklemek gibi baz isteklerde bulunduklarn ortaya koymaktadr (Kozak, 2007:140,145-146). Maritz Researchn mterilerin otel memnuniyeti ile ilgili yapt bir aratrmada, bir aksilik yaandktan sonra mterilerin ayn otele dnmeye pek hevesli olmadklar tespit edilmitir. Bunun birincil nedeni olarak da, otellerin ikayet gidermede pek baarl olmadklar ifade edilmitir. Ayrca Maritz Research aratrmasnda, otellerin de ar beklentileri olan mterilerin sorunlarn halletmede drt kat daha fazla isteksiz davrandklarn belirtmektedir (Barlow ve Moller, 2009:177). Aslnda otellerin mterilerine ok sayda sorun yarattklar ifade edilmektedir. Otellerde sk konaklama yapanlar arasnda yaplan bir ankette; konaklayanlarn yarya yakn konaklamalar esnasnda genellikle veya sk sk hizmet hatalar ile karlatklarn belirtmilerdir. Yine ayn almaya gre yukarda Maritz Research aratrma sonucunun aksine sk sk problemle karlaan otel mterilerinin bile geri kazanlabilecei tespit edilmitir. Turistik tketici herhangi bir aksaklkta otelin bir suu olmadna veya hatann bir alann dikkatsizlii sonucu ortaya ktna inanrsa, hatay affetmeye daha istekli olmaktadr (Barlow ve Moller, 2009:58). nternet ortamnda dile getirilen memnuniyetsizliklere ilikin baz mesajlar ok byk ilgi uyandrabilir. yle ki, yllar nce yaad kt bir otel deneyimini anlatan bir slayt gsterisi hazrlayan bir mteriden bu filmi artk geri ekmesi istenmi ve mteri bu grntleri geri ekmesine ramen hala bir yerlerde bulunabildii ifade edilmektedir. Bu grntler o kadar ilgi ekmi ki yaratcsna gnderilen 4.000 e-posta zerinde akademik alma bile yaplmtr (Barlow ve Moller, 2009:230). nternet ortamnda
370
paylalan memnuniyetsizliklere ilikin bu deerlendirmelerin, bir sre sonra tamamen kaldrlmak istenmesi durumunda bile bazen bunun pek mmkn olamayacann iletmeler tarafndan unutulmamas gerekmektedir. nternet teknolojisindeki gelimeler dolaysyla her geen gn daha da artan saydaki turistik tketici, destinasyon hakknda bilgi edinmek ve online ilemler yapmak iin interneti kullanmaktadr. Amerika Seyahat Endstrisi Birlii(TIA 2005)ne gre, Amerikadaki turistik tketicilerin % 67sinin destinasyonlar, fiyatlar ve programlar hakknda bilgiler aramak iin interneti kullanmaktadrlar ve daha da ilgi ekici olan % 41i tatillerinin en azndan baz ksmlarna ilikin rezervasyonlar internet zerinden yapmaktadrlar (Litvin vd. 2008:461). Google arama motorunda otel kelimesini yazldnda aadaki sayfa grnts ile karlalmaktadr. otel kelimesi ile birlikte en ok sklkla aranlan 2., 3. ve 10. kelimelerin ikayet, puan ve yorum olmas; turizm sektrnde tketici ikayetlerinin internet ortamnda paylaldnn ve arandnn, tatil deneyimi yaam yerli turistlerin tatillerini geirdikleri otellerle ilgili puanlamalar (deerlendirme) yaptnn, otel puanlarnn yerli tatilciler tarafndan arandnn, tatilleri ile ilgili hikaye ve yorumlar internette paylatklarnn gstergesidir.
nternette yaplan aratrmada yerli turistlere ynelik 14 adet ikayet/ referans/puanlama/yorum/tatil hikayesi ile ilgili web sitesi tespit edilmitir. nternetteki bu web siteleri, daha nce tatil deneyimi yaam turistik tketicilerin yorum ve deerlendirmelerini tarafsz bir ekilde yaynlayarak, tesislerin, tketiciler gzyle deerlendirilmesinin salanmasn ve bylece yerli turistlerin beklentilerini karlayacak uygun tatiller semelerine yardmc olmay hedef olarak belirlemilerdir. Aadaki Tablo 1. de bu web sitelerine ilikin genel bir deerlendirme yaplmtr.
371
Tablo 1. Yerli Turistlere Ynelik ikayet / Yorum Web Sitelerinin Genel Grnm
Web Sitesi Ad www.sikayetvar.com Genel Deerlendirme Turizm ikayetleri tm ikayet kategorileri ierisinde 3. srada yer almaktadr ve aadaki gibi 5 kategoride snflandrlmtr. Devre Mlk ve Devre Tatil : 236 ikayet Dinlenme Tesisleri : 11 ikayet Oteller : 478 ikayet Salk Turizmi : 17 ikayet Turlar : 501 ikayet TOPLAM: 1243 ikayet ikayetler turizm kategorisi ierisinde yer almaktadr. Oteller/Moteller/Pansiyonlar/Tatil kyleri:153 ikayet Tur Firmalar/Turizm irketleri : 366 ikayet ikayetler otel ad ve turistik blgeler ana kategorisinde yer almaktadr. Web sitesinde ikayet says ile ilgili bir bilgi yer almadndan web sitesi ynetiminden mail ile sitedeki ikayet says istenmi ve gelen mailde ikayet saysnn 75600 olduu ifade edilmektedir. ikayet ve tavsiyeler, turistik blgeler ana kategorisi altnda alfabetik/yorum says/poplariteye gre snflandrlabilen konaklama tesisleri baznda yer almaktadr. Sitede; 4413 Tavsiye ve 4908 ikayet yer almaktadr. Web sitesinde yorum, ikayet, tavsiye, grlere popler blgeler bal altnda konaklama tesisi itibariyle ulalabilecei gibi, dorudan otel isminden arama yapmak suretiyle de ulalabilmektedir. Web sitesinde 7648 aktif referans yer almaktadr. Web sitesinde popler tatil yerleri ana kategorisi altnda konaklama tesisleri ile ilgili 3000 den fazla yorum, tavsiye ve ikayet yer almaktadr. Turistik blgeler itibariyle bu blgelerde yer alan konaklama tesislerine ilikin daha nce bu tesislerde tatil deneyimi yaayanlarn yorumlar yer almaktadr. Web sitesi; otel ismine, turistik beldeye, otelin temasna ve genel memnuniyet ortalamas, tavsiye edilme oran, gr says vb. kriterlere gre arama yapmaya imkan vermektedir. Ayrca web sitesinde 1871 konaklama tesisine ilikin olarak 30.092 fotoraf, 10.894 web anket ve 140.744 tele anket olmak zere toplam 151.638 deerlendirme yer almaktadr. Web sitesinde 2144 konaklama tesisine ilikin olarak, 25255 katlmc tarafndan yaplm 23395 deerlendirme, 1524 yorum ile bu tesislere ait bir ksm tatil deneyimi yaam kiilerce gnderilmi 23618 fotoraf yer almaktadr. Web sitesinde turizm sektrne ynelik yorumlar; 52 seyahat yorumu ( ulam 10, kayak merkezi 16, otel ve tatil ky 19, seyahat acentas 5, lke 2 yorum) ve otel yorumlar (18 yorum) olarak yer almaktadr. Web sitesinde otel ikayetleri bal altnda 19 konuda 31 ikayet mesaj, acenta ikayetleri bal altnda da 13 konuda 23 ikayet mesaj yer almaktadr.
www.sikayetim.com
www.hotelsikayet.com
www.otelsikayet.com
www.otelreferans.com
www.tatilklavuzu.com
www.oteller7.com
www.otelpuan.com
www.gezikolik.com
www.yorummerkezi.com
www.otelforum.com
372 www.tatilhikayesi.com www.sikayet.name www.otelpuanla.com
Turistik iletmeler, blgeler ve lkeler baznda tatil deneyimi yaayanlarn tatillerine ilikin hikayeleri yer almaktadr. Web sitesinde turizm bal altnda 97 konuda 226 ikayet, otel ve motel bal altnda da 18 konuda 21 ikayet yer almaktadr. Web sitesinde yre ad ve otel ad ile arama yaplabilmektedir. Otellere ynelik toplam 737 yorum yer alrken, bunlarn 395i tavsiye, 342si ise ikayettir.
NOT: lgili web sitelerinin 28.07.2010 tarihindeki durumlarn ifade etmektedir.
nternet ortamnda ulalarak deerlendirmeye alnan yerli turistlere (tatilcilere) ynelik olarak hazrlanm ikayet/yorum/deerlendirme/tavsiye web sitelerinin ve bu sitelerin ierisindeki ikayet ve deerlendirmelerin nicelik olarak fazlal, yerli turistlerin bu sitelerdeki bilgilere olan ilgilerinin sonucu olarak deerlendirilebilir. lkemizde yerli turistlerin elektronik ikayetlerine ynelik olarak daha nce yaplan almalarda; paket tur ikayetlerine ynelik mteri e-ikayetleri zerine www.sikayetvar.com ve www.sikayetim.com sitelerinde ierik analizi yaplarak yurt ii ve d paket turlarda ikayetlere gre farkllamalar olup olmadnn tespit edilmesi amalanmtr. Bu almada yurt ii paket turlarda ilk srada; transfer hizmetleri (%27,48), konaklama tesisleri (%22,51) ve iletme politikas (%21,75), yurt d paket turlarda ise; rehber (26,96), otel (23,95) ve iletme politikas (20,989 ana balklarndaki mteri ikayetleri ile karlald tespit edilmitir (olakolu vd. 2009:14011416). Yine otel mterilerinin e-ikayetlerinin hangi kategoriler altnda toplandnn tespiti iin ierik analizine dayal olarak yaplan almada ilk srada; yiyecek-iecek (23,84), odalar (19,19) ve igren ana balklar altndaki ikayetlerle karlald tespit edilmitir (ulha vd. 2009:42-49). Temizlik eksikliinden dolay ortaya kan turistik tketici ikayetleri, oteller iin telafi edilmesi en zor olan hizmet hatas olarak kabul edilmektedir (Barlow ve Moller, 2009:58). Bu almada da internet ortamndaki ikayet ve tavsiyelerin yerli turistlerin satn alma davranlarna etkisi incelenmeye allacaktr. 4.2 nternetteki ikayet ve Tavsiyelerin Yerli Turistlerin Satn Alma Kararlarna Etkileri Mteri ikayetleri, iletmelere geri bildirim salamalarna ek olarak yaynlandklarnda ve gelecek mteriler iin bilinir hale geldiklerinde, gelecekteki alclar iin iletmenin ve rnnn kalite sinyali olarak ilev grrler ve iletmenin nn azaltrlar (Forbes, 2008: 190-192). Forum/ikayet web siteleri bir ok iletme iin gerek bir tehdit oluturmaktadr. Satn alma srecindeki bir mteri hibir nyargs olmadan rn / hizmetle ilgili bilgilenmek amacyla internette gezinmek istediinde ilk karlat ou zaman forum web siteleri olmaktadr (Walker, 2001:398). Turistik tketici hi bilmedii bir yerde otel/tatil rezervasyonu yapmadan nce bakalarnn o otel/seyahat acentas/tur operatr hakknda neler sylediklerini okumaktadr. Memnuniyet ya da memnuniyetsizlii (ikayeti) ortaya koyan bu yorumlar okumak kiilerin alveri davranlarn etkilemektedir. Profesyonel ve tannm kiilerin izlenimleri ve yorumlar da zellikle iletmelerin web
373
sitelerinde ya da dier kitle iletiim aralarnda yer almaya devam etmektedir. Ancak bu zel ahslarn iletmede zel bir ilgi grp grmedikleri konusunda kiilerin akllarnda soru iaretleri olabilmektedir (Barlow ve Moller, 2009:229). Bu nedenle satn alma karar verecek mteriler iin kendinden biri olarak grd kiilerin web sitelerindeki yorumlar daha inandrc gelebilmektedir. Gretzel ve Yooya gre, tatilcilerin drtte tatillerini planlarken bir bilgi kayna olarak online mteri yorumlarn gz nnde bulundurmaktadrlar (Ye vd. 2009:180). Ayrca bu deerlendirmelerin turizm iletmelerince web sitelerinde ziyareti defteri blm ierisinde ifade edilenlerden daha gncel, elenceli ve gvenilir bilgiler ierdii ifade edilmektedir. Ghose ve Ipeirotis, eitli rnlerde online yorumlarn etkisini test etmi ve baz olumlu online deerlendirmelerin, okuyan tketicinin bilisel endie ve kayglarn ortadan kaldrdn ve bunun sonucunda da daha fazla sata imkan hazrladn ifade ederken, baz almalar da internet zerindeki yorumlar yapan kiilerin bulunamamas (bilinmemesi) dolaysyla geleneksel azdan aza iletiime gre daha dk gvenirlie sahip olduu ifade etmitir (Ye vd. 2009:180-181). Tevik edici ya da uyarc, olumlu elektronik azdan aza iletiim, iletmenin deerinin artmasna neden olurken (Litvin vd. 2008:463), tketicilerin satn alma tercihlerinde de itici bir g olarak ifade edilmektedir (Duan vd. 2008:234). Gnmzde internet, turizm ve tatil aramalarnda bir karar mekanizmas olma zellii kazanmtr. 2009 ylnn sonunda Google'n Trkiye'de Nielsen aratrma irketi ile ortaklaa gerekletirdii Online Tatil aratrmas sonular da bu durumu kantlar niteliktedir. Trkiye apnda gerekletirilen aratrma sonularna gre; Trkiye'de tatile kanlarn paket tatil almlarnda % 61'i interneti gidecekleri tatil ile ilgili bilgi toplamak iin nemli bir kaynak olarak grdkleri, % 37'si ise tatil paketi tercihinde son kararlarn vermek konusunda internetin etkili bir ara olduunu belirtmilerdir. Kullanclar asndan internetin, gidecekleri otel hakknda daha ayrntl bilgi bulma, kalacaklar odann ya da otelini resimlerini grme ve otelden alacaklar hizmeti ayrntl bir biimde anlama asndan byk nem tad ifade edilmitir. Bilgi toplamann bir dier boyutu ise, tatili tecrbe etmi kiilerin yorumlarn okumaktan gemektedir. Bylece tatil karar verecek tketici, internet ortamnda otelin tm servisleri ile ilgili bilgileri daha nce tatil deneyimi yaam farkl tketicilerden dinleme frsatna sahip olmaktadr. Bu da e dost tavsiyesi mantnn artk daha geni bir yap altnda ilediinin bir gstergesi olarak alglanabilir (www.turizmaktuel.com). Tketiciler tketim faaliyetlerini satn alma davranlar ile gerekletirmektedirler. Tketicilerin satn alma davranlar 3 grupta toplanmaktadr. Bunlar; - Alkanlkla otomatik satn alma - gdsel satn alma - Planl satn almadr (Can, 2006:56). Turistik rnlere ynelik satn davran bir planl satn almadr. nk bireyler, bir yl boyunca hayalini kurduklar ve kendileri iin nemli saylabilecek bir miktarda para deyecei tatilin satn alma kararn, uzun ve zorlu bir srecin sonunda vermektedirler. Bu srete tatil destinasyonu seiminden tatilin zamanna, deme eklinden konaklama
374
tesis ve pansiyon trne, ulam arac seiminden yerel rehberlik ve gezilere vb. kadar pek ok konuda karlatrma ve deerlendirmeler yapldktan sonra nihai karar verilmektedir. Turistik tketicilerin satn alma karar sreci dier mal ve hizmetlerde olduu gibi; 1-) htiyacn ortaya kmas (belirlenmesi) 2-) Seeneklerin tannmas (bilgi arama) 3-) Seeneklerin deerlendirilmesi 4-) Satn alma karar 5-) Satn alma sonras davranlar olmak zere be aamadan oluur (Hacolu, 2005:20;z, 1996:56;Odaba, 1998:154). Satn alma karar srecinde tketicilerin ikayet/tavsiye web sitelerine bavurarak aratrmalar yapmas; seeneklerin tannmas ve seeneklerin deerlendirilmesi aamalarnda ortaya kmaktadr. ikayeti yaratan rne/hizmete denen bedel arttka tatminsizlik artmakta bu da ikayeti arttrmaktadr (Bar, 2008:76). turizme ynelik paket tur satn alacak bir tketicinin tura deyecei bedel, ounlukla turistik tketici iin kmsenemeyecek bir bedeldir. Turistlerin tatilden beklentilerinin de ok farkl ve yksek olmas, turistik rnn kendine zg zellikleri, alternatiflerin fazla olmas vb. durumlar, satn alma srecinde alternatiflerin daha ciddi olarak deerlendirilmesini gerekli klmaktadr. Bu nedenlerden dolay da turizm sektrnde ikayetler sklkla ortaya kmaktadr ve gelecekte de var olmaya devam edecektir. Baka kiilerin oteller ile ilgili yapm olduklar yorumlar nemsiyor musunuz? diye sorulan bir ankette katlmclarn, ok dikkat ediyorum % 62,69 Gz nnde bulunduruyorum % 31,16 Bakalarnn grlerini nemsemiyorum 6,15 (www.otelpuanla.com) eklindeki yantlar, yerli turistlerin zellikle daha nce tatil deneyimi yaayanlarn fikirlerini nemsediklerini ortaya koymaktadr. Gnmzde her geen gn daha ok insan internet kullanmaktadr ve hi bilmedikleri bir otelde tatil rezervasyonu yapmadan nce bakalarnn o otel hakknda ne sylediklerini okumaktadr. almann bu blmnde turizm sektrne ynelik ikayet/tavsiye web sitelerindeki yorumlardan rneklerle, buralardaki ikayetlerin/tavsiyelerin yerli turistlerin satn alma karar srelerine etkisi belirlenmeye allacaktr. Yorum 1: Dier tesislere gre bu otel hakknda az ikayet oluu bizi bu otele ynlendirdi (www.otelsikayet.com). Yorum 2: Buradaki yorumlar okumadan rezervasyon yaptrdm iin ok piman oldum, kesinlikle bu yorumlar dikkate aln (www.hotelsikayet.com). Yorum 3: 2009 ylnda iyi yorumlar okuyup tercih ettiimiz bu otelde hayatmzn (www.otelreferans.com). Yorum 4: Otel ikayetleri hakknda bizi bilgilendirdiiniz iin teekkr ederim. Bu konu gerekten ok nemli ylda bir kez tatile kyoruz. Tm yln yorgunluunu atmak istiyoruz. Kredi kartyla tatil satn alyoruz ve bir bakmsnz zehir olmu tatil.
375
Memnun olmadmz otellerin isimlerini yazmak bence faydal oluyor. Tatile gitmeden inceliyorum. Otele daha nce gidenlerin fikirlerinden yararlanyorum. Daha nce bir kez sorun yaamtm. Ama artk yle bir sknt yaamyorum (www.tatilhikayesi.com). Yorum 5: Bende internetteki yorumlar okuyunca biraz elikili karar verdim. Ama iyi ki de karar vermiim nk sper bir tesis (www.oteller7.com). Yorum 6: Geen hafta oradaydk, Yorumlar okuyarak gvendik gittik, kesinlikle (www.otelpuanla.com). Yorum 7: ncelikle bu site zerinden okuyarak otel seimimizi yaptmz belirtmek istiyorum ve site yetkililerine byle faydal bir site kurduklar iin teekkr ediyorum (www.hotelsikayet.com). Yorum 8: Tatile gideceim. Marmarisi dnyorum. Yorumlar okudum. Genelde gzel diyorsunuz. Ne diyorsunuz gitmeli miyim? kararszm (www.tatil.name.tr). Yorum 9: Web sayfasndaki yorumlar okuduktan sonra Akyakada tatil yapma fikri uyand bende (www.akyakam.com). 5. SONU VE NERLER Pazar ve tketici zelliklerindeki hzl deiim, kyasya yaanan rekabet, teknolojideki yenilikler, turizm iletmelerini rakiplerinden farkllamaya, tketici istek ve beklentilerine uygun rnler/hizmetler retmeye ve mteri memnuniyetini maksimize ederek sadk mteriler yaratmak iin almalar yapmaya zorlamaktadr. Sunulan rnn ve tketicilerin zellikleri de gz nne alndnda, turizm sektrnde rn ve hizmetlere ynelik hata ve baarsz uygulamalarn ortaya kmas kanlmazdr. Turizm iletmesi tarafndan sunulan hizmetten memnun olmayan bir tketici, memnuniyetsizliini o iletmece retilen bir rn yeniden satn almayarak ortaya koyabilecei gibi, farkl ikayet mekanizmalar kullanarak yakn evreleri ve/veya kamuoyu ile de paylamaktadr. Mteri ikayetleri ve deerlendirmeleri, turizm iletmeleri iin de sunduklar rn ve hizmetlere ynelik hatalar renmeleri ve gidermeleri iin nemli ve deerli geri besleme kaynaklarndan biridir. Bu nedenle gerek dorudan iletilen, gerekse internet ortamnda dile getirilen ikayetler turizm iletmelerince yakndan takip edilmelidir. nk ikayet eden mteriler aslnda satn aldklar hizmetten memnun olmayan bir buz da kitlesinin grnen ok kk bir ksmdr ve bu mteriler ikayetleriyle karanlkta bir fenerin gibi iletmelere yol gsterici zellik tamaktadrlar. nemsenmeyen ve dikkate alnmayan ikayetler, iletmelerin gelecekteki ticari performanslar zerinde olumsuz etkiler yapabilir. Gnmzde ikayet ve deerlendirme amal internet web siteleri, zellikle hakszla uradn dnen mterilerin seslerini duyurmak ve dier mterilerle iliki kurmak iin yaygn ve etkin olarak kullandklar bir iletiim kanal olarak ortaya kmtr. Bu sitelerdeki ikayet ve deerlendirmeler, klasik azdan aza iletiime gre ok daha fazla yaylma alanna sahip olduundan turizm iletmeleri tarafndan dikkatle incelenmelidir. Turistik tketicilerin, eitimli, yksek gelirli, aratrc, dzenli tatile kma alkanlna sahip olmak, internet kullanmak vb. gibi zellikleri, gelecekte internet ortamndaki bu tr web sitelerinin ve etki alanlarnn daha da artaca sonucunu ortaya koymaktadr.
376
almada da ortaya konulduu gibi, turizm sektrne ynelik ikayet/yorum web sitelerinin ve bu sitelerdeki ikayet ve deerlendirmelerin nicelik olarak fazlal ile bu web sitelerinden alnan gerek yorumlardan da anlalaca zere turistik tketiciler, interneti ve web ortamndaki ikayet/tavsiye web sitelerini, tatil alternatifleri hakknda bilgi toplamak ve daha nce tatil deneyimi yaam kiilerin yorumlarn okuyarak, nihai satn alma kararnn verilmesinde nemli bir kaynak olarak grmektedirler. Bu sonu, daha nce Google'n Trkiye'de Nielsen aratrma irketi ile ortaklaa gerekletirdii aratrma sonularyla da paralellik gstermektedir. Turizm iletmeleri sunduklar rn ve hizmetlerde kalite unsurunu gz ard etmemelidirler. Aksi uygulamalar mteri memnuniyetsizlii yaratacandan, ikayetleri kanlmaz klacaktr. Artan ikayetler de turizm iletmeleri iin gelecekte nemli sorunlarn ortaya kmasna neden olacaktr. neriler 1-) Turizm iletmeleri ikayet web sitelerine ye olmal ve kendileri ile ilgili ikayetleri kesinlikle takip etmelidirler. 2-) Turizm iletmeleri bnyelerinde mteri ilikileri (guest relation) departmanlar oluturmal ve bu departmanlarn etkili ve verimli bir ekilde almasn salayarak, mterilerle srekli bir iletiim salamaldrlar. 3-) Doru ve etkin ikayet mekanizmalar oluturarak, ortaya kan mteri ikayetleri olabildiince hzl, otel iletmeleri iin mmknse mteri tesisten ayrlmadan nce, seyahat acentalar iin ise, mteriye gerekli aklamalar yapldktan sonra, ikayet tketici tarafndan internet ortamnda paylalmadan zlmelidir. 4-) ikayetlerin ortaya kmasn nlemek ve ikayetlerin zmne katk salamak iin personele; tketici psikolojisi, mteri ilikileri ve ikayet ynetimi, toplam kalite ynetimi vb. konularda eitimler verilmelidir. Bu eitim almalar ikayetler ile en az karlamaya ve ikayet ile karlaldnda da en etkin zm yolunun bulunmasna katk salayacaktr. 5-) Gerek konaklama tesisleri, gerekse seyahat acentalar memnun olmam mterilerin ikayet, memnun olanlarn ise teekkrlerini iletecekleri cretsiz telefon danma hatlar oluturmaldrlar. Bylece ikayetlerin internet ortamnda paylalmadan iletmece giderilmesine imkan salanm olur. Ayrca turizm iletmeleri internet sitelerinde belirtecekleri e-mail adreslerine bir e-mail gnderildiinde makul bir srede (30 dakika, 1 saat vb.) yant verileceini taahht edebilirler. 6-) Turizm iletmelerinin web sitelerindeki mteri gr ve deerlendirmelerinin yer ald ziyareti defteri blmleri daha kolay fark edilir ve okunur hale getirilmelidir. 7-) ikayette bulunan mterilere ikayetleri giderildikten sonra hatann telafisi ve mteri sadakatini yeniden oluturmak iin cretsiz bir yemek veya konaklama ya da bir sonraki tatillerinde kullanlmak zere bir indirim eki verilebilir. KAYNAKA ALTINBAAK, pek (2009), Yirmibirinci Yzylda Mteri Odakl Hizmet Ynetimi, Benim Maam Kim dyor? Mteri, Editr: Sahavet Grdal, 1. Bask, Yaprak Yayn Datm, stanbul. BAILEY, Diane (1994), Recovery from Customer Service Shortfall, Managing Service Quality, Vol. 4, Number. 6, s. 25-28.
377
BARI, Glfidan (2008), Kusursuz Mteri Memnuniyeti in ikayet Ynetimi, 2. Bask, Kapital Medya Hizmetleri A.., stanbul. BARLOW, Janelle ve Claus Moller (2009), Her ikayet Bir Armaandr, 2. Bask, Rota Yayn Yapm Tantm Tic. Ltd. ti., stanbul. CAN, Hilal (2006), Seyahat Acentalarnda Paket Tur Satlar ve Sonrasnda Tketici ikayetlerine Ynelik Bir Aratrma, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. OLAKOLU, Osman E., Osman ulha ve Ergn Efendi (2009), Paket Tur ikayetlerine Ynelik Mteri E-ikayetleri zerine Bir erik Analizi, 10. Ulusal Turizm Kongresi, Mersin, s.1401-1416. ULHA, Osman, Gngr Hacolu ve Gizem Kurt (2009), Otel Mterilerinin Eikayetlerine Ynelik Bir erik zmlemesi, Seyahat ve Otel letmecilii Dergisi, Yl: 6, Say: 4, s.42-49. DEMREL, Yavuz (2007), Mteri likileri Ynetimi ve Bilgi Paylam, 2. Bask, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. DUAN, Wenjing, Bin Gu ve Andrew B. Whinston (2008), The Dynamics of Online Word-of-Mouth and Product SalesAn Empirical nvestigation of The Movie Industry, Journal of Retailing, Vol. 84 (2), s.233-242. EKZ, Erdoan E., ve Eylin Babacan (2008), Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Otel Endstrisinde ikayet Ynetimi, Journal of Travel and Tourism Research, Vol.8, Number. 1-2, s.52-65. EKNAT, Aylin (2009), Mterinin Elde Tutulmasnda ikayet Ynetiminin nemi ve Hizmet Sektrne likin Bir Uygulama, Yaymlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. FSK, Peter (2010), Mteri Dehas, Kapital Medya Hizmetleri A.., stanbul. FORBES, Silke J. (2008), The Effect of Service Quality and Expectations on Customer Complaints, The Journal of Industrial Economics, Vol. LVI, s. 190-213. HACIOLU, Necdet (2005), Turizm Pazarlamas, 5. Bask, Nobel Yayn Datm, Ankara. HEPPELL, Michael (2010), Tek Yldz Bteyle Be Yldzl Mteri Memnuniyeti Salayan Byleyici Hizmet, Optimist yayn Datm, stanbul. HEUNG, Vincent C.S. ve Terry Lam (2003), Customer Complaint Behaviour Towards Hotel Restaurant Services, International Journal of Contenporary Hospitality Management, Vol. 15(5), s.283-289. Z, Orhan (1996), Turizm letmelerinde Pazarlama, Anatolia Yaynclk, Ankara. KOZAK, Metin (2007), Turizm Sektrnde Tketicilerin ikayetlerini Bildirme Eilimleri, Ynetim ve Ekonomi, Cilt:14, Say 1, Celal Bayar niversitesi ..B.F. , Manisa. LITVIN, Stephen W, Ronald E. Goldsmith ve Bing Pan (2008), Electronic Word-ofMouth in Hospitality and Tourism Management, Tourism Management, Vol. 29, s.458-468. MATUSITZ, Jonathan ve Gerald-Mark Bren (2009), Consumer Dissatisfaction, Complaints, and the Involvment of Human Resource Personel in the Hospitality and Tourism Industry, Journal of Human Resources in Hospitality & Tourism, Vol. 8:2, s.234-246. NASIR, Sphan (2005), Kyaslama Dzeyinin ikayet Telafisinin Alglanan Adaleti ve ikayet Sonras Tketici Davran zerindeki Etkisi, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
378
ODABAI, Yavuz (1998), Tketici Davran ve Pazarlama Stratejisi, Anadolu niversitesi sletme Fakltesi Yaynlar, Eskiehir. ODABAI, Yavuz (2009), Sat ve Pazarlamada Mteri likileri Ynetimi (CRM), 7. Bask, Sistem Yaynclk, stanbul. ODABAI, Yavuz (2009b), Kalc Baar in Mteri Hizmetleri, 1. Bask, Kapital Medya Hizmetleri A.., stanbul. SCHOEFER, Klaus ve Christine Ennew (2004), Customer Evaluations of Tour Operators Responses to Their Complaints, Journal of Travel & Tourism Marketing, Vol. 17(1), s.83-91 SHEA, Linda, Linda Enghagen ve Ashish Khullar (2005), Internet Diffusion of an EComplaint, Journal of Travel & Tourism Marketing, Vol.17:2, s.145-165 SINGH, Jagdip ve Robert E. Wilkes (1996), When Consumers Complain: A Path Analysis Of The Key Antecedents Of Consumer Complaint Response Estimates, Academy of Marketing Science, 24 (4), s.350-365. TORRES, Edwin N. ve Sherly Kline (2006), From Satisfaction to Delight: A Model for The Hotel Industry, International Journal of Contemporary Hospitality Management, Vol.18, No.4, s.290-301. WALKER Harrison L.Jean. (2001), E-Complaning: A Content Analysis Of An Internet Complaint Forum, Journal of Services Marketing, Vol.15. Number 5. S.397- 412. YE, Qiang, Rob Law ve Bin Gu (2009), The Impact of Online User Reviews on Hotel Room Sales, International Journal of Hospitality Management, Vol.28, s.180-182. http://www.abvizyonu.com/basindan/adan-zye-internette-turizm-pazarlamasinintaktikleri.html 29.07.2010 eriim http://akyakam.com/?page_id=56 29.07.2010 eriim http://www.gezikolik.com 28.07.2010 eriim http://www.hotelsikayet.com/oteller.aspx?bolge=8 28.07.2010 eriim http://www.hotelsikayet.com/otel.aspx?otel=616 29.07.2010 eriim http://www.internetworldstats.com/stats.htm 20.06.2010 eriim http://www.oteller7.com 28.07.2010 eriim http://www.otelforum.com 28.07.2010 eriim http://www.otelpuan.com 28.07.2010 eriim http://www.otelpuanla.com 29.07.2010 eriim http://www.otelreferans.com 28.07.2010 eriim http://www.otelsikayet.com/sikayet_tavsiye_ayrinti.asp?Sid=7875 03.06.2010 eriim http://www.sikayetim.com 28.07.2010 eriim http://www.sikayet.name 28.07.2010 eriim http://www.sikayetvar.com 28.07.2010 eriim http://www.tatilhikayesi.com/seyahat-acentesi-ve-otel-sikayet.html 06.07.2010 eriim http://www.tatilklavuzu.com 28.07.2010 eriim http://www.tatil.name.tr/marmaris-resimleri-marmaris-fotograflari 29.07.2010 eriim http://www.turizmaktuel.com/haber-6466Internet_Turk_tuketicisinin_tatil_kararini_vermesinde_en_etkili_guc_ 28.07.2010 eriim. http://www.yorummerkezi.com 28.07.2010 eriim
ALGILANAN RGTSEL ADALET VE RGTSEL SNZM LKS: ANKARADAK 4 VE 5 YILDIZLI OTEL LETMELER ZERNE BR ARATIRMA Yrd. Do. Dr. Mehmet ALTINZ 1 r. Gr. Serdar P2 r. Gr. Ferda KERVANCI3 ZET rgtsel adalet, ile ilgili durumlarda adaletin alanlar tarafndan nasl algland ve alanlarn nasl tepkiler gsterdii ile ilgilidir. rgtsel sinizm ise, "kiinin alt rgte ynelik olumsuz tutumlar olarak tanmlanmaktadr. Bu almada, boyutta incelenen rgtsel adaletin (datm, ilem ve etkileim adaleti), yine boyutta incelenen rgtsel sinizm algsna (bilisel, duyusal ve davransal) etkileri aratrlmtr. rgtsel adalet doruluun ve hakkaniyet ilkelerinin rgt ierisinde herkese adil ekilde uygulanmasdr. Adalet rgtlerde retilen mal ve hizmetin kalitesini arttran, alanlar motive eden nemli bir unsurdur. rgt ierisinde alanlarn ballklarnn arttrlmas, onlarn rgtn birer vatanda haline getirilmesi, alanlarda rgtsel gnlllk kavramnn yerletirilebilmesi iin rgt ii adalet algsnn st seviyelerde olmas istenen bir durumdur. Eer alanlar rgt iinde adaletsizlik olduu ilikin algya sahiplerse bu onlarn rgte kar gven duygusunun azalmasna, fke duymasna ve negatif duygular gelitirmesine neden olacaktr. Bu nedenle, bu almada rgtsel adalet algs ile rgtsel sinizm arasnda iliki olup olmad aratrlmtr. Anahtar kelimeler: rgtsel sinizm, rgtsel adalet. 1. GR Ekonomik ve corafi snrlarn ortadan kalkt, rekabetin gn getike zorlat gnmzde rgt ierisindeki insan unsuru daha da nem kazanmtr. Artk rgtler sadece verilen grevleri yerine getiren bireylere deil, aratran, renen, rendiklerini hayata geiren ve rgtle etkileen bireylere ihtiya duymaktadr. Pazar payn arttrabilmek iin rgtlerin art deer yaratmaya alt gnmz ekonomisinde rgt ierisinde yaratlacak olan lml, scak bir iklim rgt alanlarn etkisi altna alacak, alanlarn enerjileri sinerji haline dnecek ve rgte olumlu katklar salayacaktr. alanlarn kendilerini deerli hissettii, dierleri ile eit hak ve uygulamalara tabi olduklarn bildikleri bir rgtte adalet alglar ykselecek ve sinizmin bir boyutunu oluturabilecek olan adalet alglar olumlu ynde etkileyecektir. rgt ierisinde adaletsizlik algsnn olamas ile birlikte i grenlerin ie, rgte ve yneticilere kar gelitirdikleri negatif tutumlar olarak tanmlanan sinizm, bireylerin rgte olan ballklarn azaltmakta, onlarn etkili, verimli ve rasyonel almalarna engel tekil etmektedir. Bu nedenle rgt ierisinde istenmeyen durumlara neden olan
1 2
Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler MYO Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler MYO 3 Ahi Evran niversitesi iekda MYO
380
rgtsel sinizmin nedenlerinin belirlenerek gerekli tedbirlerin alnmas rgtlere fayda salayacaktr. 2. KAVRAMSAL EREVE Bu blmde konu ile ilgili olan kavramlardan rgtsel adalet ve boyutlar, rgtsel sinizm kavram ve nedenleri aklanacaktr. 2.1. rgtsel Adalet rgtlerde bireyler aras etkileim sonularnn giderek nem kazanmaya balamasyla birlikte sosyal adalet kavram (Akt; Syk, 2007: 4), buradan da rgtsel ve kiisel ilikilere bal olarak, her trl ktnn, dl ve cezalarn adil dalmn ifade eden rgtsel adalet kavram gndeme gelmitir. Adamsn Eitlik Kuram ile balayan ilk almalar eitli rgtsel kazanmlarn alanlar tarafndan ne denli adil olarak alglandklarn incelerken, son yllarda rgt iindeki kiiler aras ilikilerde (amir ve i arkadalaryla ilikilerde) adalet algs aratrlmaya balanmtr (Eker, 2006: 13). Birok aratrmac tarafndan konu edilen rgtsel adalet kavram, yksek dzeyde bir rgt performansna eriilmesi ve allarn ile ilgili tutumlar zerinde etkili olmaktadr (Greenberg, 1990; Konovsky ve Cropenzano, 1991; Ball vd., 1994; Ertrk, 2003; Grpnar ve Yahyagil, 2007; akar, 2008). 2.1.1. rgtsel Adaletin Boyutlar Literatrde rgtsel adaletin boyutta incelendii grlmektedir; datmsal adalet, ilemsel adalet ve etkileimsel adalet. Dailey ve Kirk (1992), datm adaletinin; alanlarn cret, terfi gibi kazanmlarnn dalmnda ynetimsel kararlarn adillii ile ilgili olduunu ifade etmilerdir (Dailey ve Kirk, 1992: 307). Dier bir boyut olan etkileimsel adalet algs ise genel anlamyla, rgtsel otoritelerin ilemleri hayata geirirken, alanlara kar saygl ve ilgili tarzda davranmalar, kararlara dair uygun aklamalar salamalar ile ilgili alglara iaret etmektedir. Etkileimsel adaletin kiileraras ve bilgisel olmak zere iki bileeni vardr. Kiileraras adalet algs, alanlara rgt ierisinde saygl, ilgili ve deer veren tarzda davranlmas, uygun olmayan yorum ve ifadelerden kanlmas ile ilgili iken bilgisel adalet algs, alnan kurallara ilikin olarak alanlara uygun aklamalarn salanmas ve bilgi paylam ile ilgili boyuttur (Akt; etin, 2009: 24). rgt ierisindeki bireyler kendilerini bakalar ile karlatrrlar ve bunun sonucunda, eit hak ve zgrlklere, adil bir cret ve dl dalmna sahip olabilmek gibi, kurallarn herkes iin geerli olduu bir sistem arzu ederler. alanlar rgtsel adaletin tm boyutlarnda Adams'n eitlik kuramnn geerli olduunu grdklerinde rgtsel adalet alglar olumlu olacaktr. Eer alanlar rgt ierisinde adalet ilkelerine uygun davranlara maruz kalmazlar ise rgt ierisinde adaletsizlik algs hakim olacaktr. Bu noktada nemli olan rgt ierisinde adalet ya da adaletsizliin gerekte var olup olmamas deil, rgt alanlarnn alglarnn nasl olduudur. Bu alg alanlarn rgte, ynetime, i ve i arkadalarna kar tutumlarn olumsuz etkileyecek, bunun
ALGILANAN RGTSEL ADALET VE RGTSEL SNZM LKS: ANKARADAK 4 VE 5 YILDIZLI OTEL LETMELER
381
sonucunda rgt iinde mobing, sabotaj ve sinizm gibi negatif tutum ve davranlar geliecektir. 2.2. RGTSEL SNZM Sinizm kavram rgtsel davran literatrde son zamanlarda ilgi grmeye balayan bir kavramdr. Andersson vd. (1997), bireylerin yalnz kendi karlarn gzettiine, karlarn her eyin zerinde tuttuuna inanan ve buna gre herkesi karc kabul eden kimseyi sinik ve bunu aklamaya alan dnceye "sinizm" adn vermilerdir (Andersson vd.,1997: 449-469). rgtsel sinizm ile ilgili eitli tanmlamalar yaplmakla birlikte Dean vd., (1998), tarafndan yaplm olan "bireyin istihdam edildii rgte kar olumsuz tutumu" genel kabul grm tanm olarak karmza kmaktadr (Brown, Cregan, 2008: 667-686). Yine Abraham (2000), rgtsel sinizmi; bir rgtn drstlkten yoksun olduuna dair inantr diyerek tanmlam ve bu inancn, gl bir negatif duygusal tepkiyle birletiinde itibar sarsc ve kritik davranlara yol atn ifade etmitir (Abraham, 2000: 269). 2.2.1. rgtsel Sinizmin Nedenleri rgt iinde sinizme neden olan bir ok farkl unsurun olduu grlmtr. Yanl ynetilen deiim abalar, ar stres ve rol yk, kiisel ve rgtsel beklentilerin karlanmamas, yetersiz sosyal destek, rekabet dzeyine kyasla yetersiz dzeyde terfi, ama atmas, artan rgtsel karmaklk, karar almnda etkili olma dzeyinin dkl, iletiimsizlik, psikolojik kontrat ihlalleri, iten karma da sinizmin nedenlerinden bazlardr (Andersson, 1996; Reichers vd, 1997; Wanous vd.,1994). zellikle Sinizmin dk liderlik potansiyeli, ar phecilik, yksek endie, iednklk ve istismarc bir inan sistemi ile pozitif bir iliki iinde oluu ifade edilmektedir. Ayrca obsesif ve kompalsif bozukluklar, negatif duygusallk, makyavelizm gibi kiilik zellikleri de rgtsel sinizmin ortaya kmasnda etkili olabilir (zgener, vd, 2008: 56). 2.2.2. rgtsel Sinizmle lgili almalar Literatrde rgtsel adalet ve rgtsel sinizm arasndaki iliki ile ilgili az sayda almaya rastlanmaktadr. Brandes ve dierleri (1999) orta byklkteki bir fabrikada alan 129 ynetici ve igren zerinde yapm olduklar aratrmalarnda, rgtsel sinizm ile rgtsel vatandalk, rgtsel ballk, igren katlm, yneticinin biimsel davran arasndaki ilikileri incelemilerdir. Aratrma sonularna gre, rgtsel sinizm ile rgtsel ballk arasnda gl ve negatif bir iliki olduu tespit edilmitir. Bununla birlikte rgtsel sinizm ile igren katlm arasnda orta dzeyde negatif ve yneticilerin biimsel rol davran arasnda dk dzeyde negatif bir ilikinin var olduu gzlenmitir. Delken'in (2004) ar merkezinde yapt aratrmada, rgtsel sinizm ve demografik zellikler arasndaki ilikiler belirlemeye allm ve bu dorultuda psikolojik szleme ihlali ile rgtsel sinizm arasndaki ilikide demografik zellikler arac deiken olarak belirlenmitir. almadan elde edilen sonulara gre, psikolojik szleme ve
382
rgtsel sinizm ilikisi arasnda demografik deikenlerin etkisi yoktur. Sadece bekr bireylerin rgtsel sinizm dzeyleri yksek deer gstermitir. Bernerth vd. (2007) yapm olduklar almalarnda datm ve etkileim adaletiyle rgtsel sinizm arasnda negatif bir iliki, James (2005), rgtsel sinizm ile rgtsel adalet alglar arasnda negatif bir iliki, tespit edilmiken; FitzGerald (2002), yksek dzeyde adaletsizlik algsna sahip kiilerin rgtlerine kar daha sinik tutumlara sahip olacan belirtmitir. rgtsel sinizm ile ilgili aratrmalarn lkemizde 2007 yl ve sonrasnda literatre kazandrld grlmektedir. Kasapolu (1992), Ankara Tp, Gazi Tp ve Hacettepe Tp Fakltelerinin ilk ve son snf rencileri zerinde yapm olduu aratrmasnda, rencilerin mesleki tercihleri ve meslee ilikin baz deerlerindeki deimeleri incelemitir. Bu aratrmada, insan sevgisini lmek iin humanitaryanizm, kendi karlarn n plana alc tutumlarn llmesinde Mach IV ve insanlar hakir grme konusunda sinizm lei uygulanmtr. Aratrmann bulgularna gre; humanitaryanizm ile Mach IV ve sinizm arasnda negatif, Mach IV ile sinizm arasnda da pozitif bir iliki olduu gzlenmitir. Yine almalarnda baba meslei ile sinizm deerleri incelenmi ve babas serbest alan (yksek eitim alp bir meslek sahip olup da serbest alanlar) rencilerin sinizm ortalamalar en yksek, babas vasfsz, dz ii ve mstahdem olan rencilerin sinizm ortalamalar en dk olduu bulunmutur. rencilerin mezun olduklar lise tr ile sinizm dzeyleri arasndaki iliki incelendiinde, yabanc dil eitimli liseden mezun olan rencilerin sinizm ortalamalar, teknik meslek lisesinden mezun olanlara gre yksek bulunmutur (Akt: Kalaan; 2009, 117). Efilti ve dierleri (2008), genel sinizm ve rgtsel sinizm kavramlarnn kuramsal erevesini oluturmu ve Akdeniz niversitesi bnyesinde rektrlk, faklte ve yksekokul birimlerinde grev yapan 48 ynetici sekreterin rgtsel sinizm yaama durumlarn ortaya koymay amalamlardr. Ynetici sekreterlerin sinizm yaama durumlar deerlendirildiinde, ynetici sekreterlerin hayata, insanlara ve bal bulunduklar rgte bak alarnn orta dzeyde sinik eilimli olduu gzlenmitir. Tokgz ve Ylmaz (2008) Eskiehir il merkezinden sekiz, Alanya'dan dokuz olmak zere toplam 17 otel iletmesindeki 346 igren zerinde gerekletirdikleri almalar ile igrenlerin genel sinizm ve rgtsel sinizm dzeyleri ve demografik deikenleri arasndaki ilikilerini analiz etmiler ve genel sinizm ile rgtsel sinizm arasnda dk, ama anlaml bir iliki bulmulardr. Otel igrenlerinin, hem genel hem de rgtsel sinizm dzeyleri ile igrenlerin cinsiyetleri ve ya deikenleri arasnda anlaml bir iliki bulunamamtr. grenlerin eitim dzeyi ile genel sinizm dzeyleri arasnda bir farkllk bulunmazken, igrenlerin rgtsel sinizm dzeyleri ile eitim dzeyleri arasnda anlaml farkllk gzlemlenmitir. Bu farkllk ile eitim dzeyi arttka rgtsel sinizmin de artt belirlenmitir (Tokgz ve Ylmaz; 2008, 283-305). Kutanis ve etinel (2009) akademisyenler zerinde yapm olduklar almalarnda rgte ynelik adaletsizlik algs ile rgtsel sinizm arasnda bir iliki olup olmadn
383
belirlemeyi amalamlardr. Buna gre, aratrma grevlilerinin dier kadrolarda bulunan akademisyenlere gre, daha youn bir olumsuz duygular besledikleri ve sinik tutumlarda bulunduklarn ortaya koyulmutur. Bu balamada turizm endstrisindeki 4 ve 5 yldzl otel iletmelerinde rgtsel adalet algs ve rgtsel sinizmin birbirleriyle olan ilikisi ele alnarak aratrlmaya allmtr. 3. ARATIRMA 3.1. Aratrmann Amac ve nemi Bu almann amac rgtsel adalet ve rgtsel sinizm arasnda bir iliki olup olmadn ortaya koymaktr. Turizm endstrisindeki 4 ve 5 yldzl otel iletmelerinde alan bireylerin rgtsel adalete ynelik alglarnn, rgtsel sinizm tutumlar zerinde etkili olup olmad aratrlmtr. Sinizm konusunda yaplan almalarn yurtd arlkl olduu ancak son yllarda Trkiye'de de konuya verilen nemin artt grlmektedir. gc devir hznn ok yksek olduu otel iletmelerinde rgtsel adalet ve rgtsel sinizm arasndaki ilikiyi aratran bu almann literatre katk salayaca dnlmektedir. 3.2. Aratrmann Evreni Aratrma kapsamnda Ankara'da yer alan toplam 11 adet 5 yldzl, 29 adet 4 yldzl otel iletmesi alanlarnn tmne ulamak hedeflenmi bu yzden evrenden rneklem alma yoluna gidilmemitir. Ancak otel iletmelerinin bir ksm i younluu, bir ksm darya bilgi vermek istemedikleri iin alanlarnn aratrmaya katlmalarn kabul etmemitir. Aratrmaya 17 otel iletmesinin alanlar katlm olup gnderilen 400 anketten 195 adet geri dnmtr. eitli nedenlerle 25 anket deerlendirmeye alnmamtr. 3.3. Aratrmann Yntemi Aratrma iin gerekli veriler anket teknii araclyla elde edilmi ve SPSS 16 program ile analiz edilmitir. Veri toplama arac olarak rgtsel adalet lei ve rgtsel sinizm lei kullanlmtr. Colquitt'in (2001) gelitirmi olduu rgtsel adalet lei 20 sorudan olumaktadr. lek "Hibir zaman, nadiren, arasra, ounlukla ve herzaman" ifadelerinin yer ald 5'li skaladan olumaktadr. lek Karabay (2004) tarafndan faktr analizi yaplarak ilemsel adalet, blmsel adalet ve etkileimsel adalet olarak 3 boyuta indirgenmitir. almamzn adalet leinde bulunan ilk 7 soru (1,2,3,4,5,6,7) ilemsel adaletle, sonraki 4 soru (8,9,10,11) blmsel adaletle, son 9 soruda (12,13,14,15,16,17,18,19,20) etkileim adaletine ait sorulardr. Adalet leine ilikin Cronbach Alpha deeri 0,8949 olarak elde edilmi olup, ilemsel adalet boyutunun Cronbach Alpha deeri 0,8096, datmsal adalet boyutunun Cronbach Alpha deeri 0,7808 ve etkileimsel adalet boyutunun ise Cronbach Alpha deeri 0,7691 olarak bulunmutur. rgtsel sinizm algsn lmek iin ise Dean, Brandes ve Dharwadkar (1998) tarafndan gelitirilen ve 13 maddeden oluan rgtsel sinizm lei kullanlmtr. lek "Hi katlmyorum, katlmyorum, ksmen katlyorum, katlyorum ve tamamen katlyorum" ifadelerinin yer ald 5'li skaladan olumaktadr.
384
rgtsel sinizm leinde bilisel, duyusal ve davransal olmak zere boyut yer almaktadr. Sorulardan ilk 5'i (1,2,3,4,5) bilisel, daha sonraki 4 soru (6,7,8,9) duyusal ve son 4 soru (10,11,12,13) davransal boyutu lmeye yneliktir. rgtsel sinizm leine ilikin Cronbach Alpha deeri 0,8848 olarak elde edilmi olup, lein bilisel boyutunun Cronbach Alpha deeri 0,8242, duyusal boyutunun Cronbach Alpha deeri 0,7860 ve davransal boyutunun ise Cronbach Alpha deeri ise 0,7344 olarak bulunmutur. Elde edilen sonulara gre lein genelinin ve alt boyutlarnn Cronbach Alpha deerinin sosyal bilimler asndan olduka gvenilir ve kabul edilebilir olduu sylenebilir. 3.4. Aratrmann Varsaymlar ve Kstlar Bu aratrma Ankara'da yer alan toplam 4 ve 5 yldzl otel iletmeleri alanlarna yaplmtr. Aratrmada elde edilen verilerin doru olarak kabul edildii ve aratrmada kullanlan leklerin istenen nitelikleri lt varsaylmtr. Aratrma, kstl bir srede, sadece tek bir ilde gerekletirilmitir. 3.5. Aratrmann Bulgular Aratrmaya katlan alanlarn demografik zellikleri ile ilgili bulgular unlardr: Ankete katlan alanlarn %53,5' i kadn, %61,2 si bekar, %35,3' 26-30 ya aralnda, %37,6' s lise %31,2'si nlisans mezunu, %46,5' i 1-5 yldr ayn iletmede ve %28,2'si yiyecek iecek departmannda grev yapmakta olup %60,6 s 4 yldzl otellerde istihdam edilmektedirler. alanlarn rgtsel adalet alglarnn (ort. 3,2475, ss.0,68965) ve rgtsel sinizm alglarnn (ort.2,7762, ss. 0,83568) dk olduu grlmtr. alanlarn cinsiyet deikeni bakmndan rgtsel adalet ve rgtsel sinizm puanlarnn karlatrlmas amacyla t-testi yaplm ve sonular Tablo 1'de verilmitir. Tablo 1 incelendiinde, rgtsel adaletin tm boyutlarnda erkek alanlardan elde edilen aritmetik ortalamalarn bayanlardan daha yksek olduu buna karn rgtsel sinizmin tm boyutlarnda ise bayanlarn aritmetik ortalamalarnn erkeklerden daha yksek olduu gzlenmitir. Bu bulgulara gre erkek alanlarn adalet alglarnn bayanlardan daha yksek olduu buna karn bayanlarn sinizm alglarnn ise erkeklerden daha yksek olduu sylenebilir. rgtsel adaletin tm boyutlar (p=0,000), cinsiyet deikenine gre farkllk gsterirken, rgtsel sinizmin de bilisel ve davransal boyutlarnda cinsiyete gre farkllk olduu (p=,007;p=0,023) ancak bu farklln duyusal boyutta (p=0,179) yer almad gzlenmitir.
385
Tablo 1: Cinsiyet Deikenine Gre alanlarn rgtsel Adalet Algs ve rgtsel Sinizm Tutumlarna likin T-Testi ss Sd t P Boyutlar Cinsiyet N X Kadn 79 2,93 0,59 lemsel 170 5,313 0,000 Adalet Erkek 91 3,51 0,65 Kadn 79 2,82 0,81 Datmsal 170 5,154 0,000 Adalet Erkek 91 3,52 0,74 Kadn 79 3,10 0,67 Etkileimsel 170 4,890 0,000 Adalet Erkek 91 3,58 0,95 Kadn 79 2,99 0,81 170 -2,728 0,007 Bilisel Erkek 91 2,61 0,99 Kadn 79 2,77 0,95 170 -1,349 0,179 Duyusal Erkek 91 2,57 1,02 Kadn 79 3,05 0,95 170 -2,287 0,023 Davransal Erkek 91 2,70 1,06 alanlarn medeni durumlar ile rgtsel adalet alglar ve rgtsel sinizm tutumlar arasnda anlaml bir farkllk olup olmadn belirlemek iin t-testi yaplmtr. rgtsel adaletin tm boyutlarnda evli alanlardan elde edilen aritmetik ortalamalarn bekar alanlardan yksek olduu, buna karn rgtsel sinizmin tm boyutlarnda ise bekar alanlarn aritmetik ortalamalarnn evlilerden yksek olduu gzlenmitir. Bu bulgulara gre evli alanlarn adalet alglarnn daha yksek olduu, bekarlarn ise sinizm tutumlarnn daha yksek olduu sylenebilir. rgtsel adaletin (p=,000) ve rgtsel sinizmin (p=,000) tm boyutlarnda medeni duruma gre anlaml farkllk olduu gzlenmitir. alanlarn ya deikeni bakmndan rgtsel adalet ve rgtsel sinizmin aritmetik ortalamalarnn birbirine yakn olduu, sinizmin alt boyutlarnda 21-25 ya aralnda olan alanlarn aritmetik ortalamalarnn dierlerinden daha yksek olduu gzlenmitir. Hesaplanan ANOVA testi sonular rgtsel adaletin datmsal adalet [F=7,450, p<,05], ilemsel adalet [F=8,149, p<0,05] ve etkileimsel adalet [F=16,020, p<0,05] boyutlarnda farkllk olduu grlmtr. rgtsel sinizmin alt boyutlarnda ise duyusal [F=4,438, p>0,05] ve davransal boyut [F=,920, p>0,05] alanlarn ya deikenine gre farkllk gstermezken, bilisel boyutun [F=1,581, p<0,05] ya deikenine gre farkllk bulunmutur. alanlarn eitim durumu deikenine gre rgtsel adalet ve rgtsel sinizm puanlarnn karlatrlmas amacyla tek ynl varyans analizi (ANOVA) yaplm ve sonular Tablo 2 ve 3'te verilmitir.
386
Tablo 2: alanlarn Eitim Durumu Deikenine Gre rgtsel Adalet Alglarna likin ANOVA Sonular Eitim ss Sd F P Boyutlar N X durumu Orta re32 2,42 0,62 tim 18,85 lemsel 170 0,000 Lise 64 3,00 0,74 4 Adalet nlisans 53 3,45 0,69 Lisans 21 3,73 0,91 Orta re32 2,51 0,90 tim 18,03 Datmsal 0,000 Lise 64 2,98 0,90 170 2 Adalet nlisans 53 3,59 0,74 Lisans 21 3,93 0,70 Orta re32 2,76 0,73 tim 17,32 Etkileimsel 170 0,000 Lise 64 3,34 0,49 1 Adalet nlisans 53 3,52 0,63 Lisans 21 3,90 0,61 alanlarn eitim durumu deikeni bakmndan rgtsel adalet algsnn tm boyutlarnda eitim seviyesi arttka rgtsel adalet algsnn aritmetik ortalama deerinin ykseldii sylenebilir. Hesaplanan ANOVA testi sonular rgtsel adaletin datmsal adalet adalet [F=18,032, p<0,05], ilemsel adalet [F=18,854, p<0,05] ve etkileimsel adalet [F=17,321, p<0,05] boyutlarnda farkllk olduu gzlenmitir. Bu farklln hangi iki gruptan kaynaklandna oklu karlatrma testi (Tukey) ile bakldnda ilemsel adalet iin ilkretim ile lise, nlisans ve lisans eitimi alanlar arasnda, lise ile nlisans ve lisans eitimi alanlar arasnda; datmsal adalet iin ilkretim ile nlisans ve lisans eitimi alanlar arasnda, lise ile nlisans ve lisans eitimi alanlar arasnda anlaml bir farkllk tespit edilmitir. rgtsel sinizmin alt boyutlar incelendiinde ise tm boyutlarda eitim seviyesi ykseldike sinizm puannn azald grlmtr. Buna gre eitim seviyesi arttka rgtsel adalet algs artmakta, rgtsel sinizm tutumu ise azalmaktadr. Hesaplanan ANOVA testi sonular rgtsel sinizmin alt boyutlarndan davransal boyutta [F=1,603, p>0,05] alanlarn eitim durumu deikenine gre farkllk gstermedii, duyusal [F=9,309, p<0,05] ve bilisel boyutta [F=5,752, p<0,05] alanlarn eitim durumu deikenine gre farkllk bulunduu gzlenmitir. rgtsel sinizm ile eitim durumu arasnda anlaml bir farklln olduu tablo 3de grlmektedir. Bu farklln hangi ikili gruptan kaynaklandnda oklu karlatrma testi (Tukey testi) ile anlalmaktadr. 0,05 nem seviyesinde incelendiinde bilisel boyut iin lisans ile ilkretim ve lise eitimi alanlar arasnda; duyusal boyut iin ilkretim ile lise, nlisans ve lisans eitimi alanlar arasnda anlaml bir farkllk vardr.
387
Tablo 3: alanlarn Eitim Durumu Deikenine Gre rgtsel Sinizm Tutumlarna likin Farklln Tespitine Ynelik ANOVA Sonular Eitim durumu Orta retim Lise Bilisel n Lisans Lisans Orta retim Duyusal Lise nlisans Lisans Orta retim Lise Davransal nlisans Lisans 53 21 2,82 2,46 1,11 1,03 53 21 32 64 53 21 32 64 2,71 2,22 2,77 2,71 2,41 2,13 3,06 2,93 0,93 0,96 0,86 0,86 1,03 1,01 0,98 0,95 170 1,603 0,191 170 9,309 0,000
Boyutlar
ss
Sd
32 64
3,23 2,82
0,81 0,88 170 5,752 0,001
alanlarn grev sresi deikenine gre rgtsel adalet ve rgtsel sinizm puanlarnn karlatrlmas amacyla tek ynl varyans analizi (ANOVA) yaplm ve sonular Tablo 4 ve 5'te verilmitir.
388
Tablo 4: alanlarn Grev Sresi Deikenine Gre rgtsel Adalet Algsna likin Farklln Tespitine Ynelik ANOVA Sonular alanlarn grev sresi deikeni bakmndan rgtsel adalet boyutlar aritmetik ortalamalarnn birbirine yakn olduu ve hesaplanan ANOVA testi sonularna gre rgtsel adaletin datmsal adalet [F=20,863, p<0,05], ilemsel adalet [F=42,934, p<0,05] ve etkileimsel adalet [F=32,340, p<0,05] boyutlarnda grev sresi deikenine gre farkllk olduu gzlenmitir. Farklln nereden kaynaklandn tespit etmek amacyla Tukey Testi yaplmtr. lemsel adalet boyutu iin; 1 yldan az alanlar ile 1-5 yl, 6-10 yl, 11-15 yl alanlar arasnda; 1-5 yl alanlar ile 6-10 yl alanlar arasnda; datmsal adalet iin, 1 yldan az alanlar ile 1-5 yl, 6-10 yl alanlar arasnda; etkileimsel adalet iin 1 yldan az alanlarla 1-5 yl ve 6-10 yl alanlar arasnda anlaml bir farkllk olduu tespit edilmitir. rgtsel sinizmin alt boyutlar incelendiinde ise tm boyutlarda 1 yldan az ve 11-15 yl arasnda grev yapm olan alanlarn sinizm puannn dierlerine oranla daha yksek olduu gzlenmitir. e yeni girmi alanlar ve uzun zamandr ayn iletmede grev yapmakta olan alanlarn dier alanlara oranla daha yksek sinizm eilimine sahip olduu sylenebilir. Hesaplanan ANOVA testi sonular rgtsel sinizmin bilisel F=7,442, p<0,05], duyusal [F=5,578, p<,05] ve davransal [F=4,243, p<0,05] alt boyutlarnn alanlarn grev sresi deikenine gre farkllk arz ettii belirlenmitir. Tablo 5: alanlarn Grev Sresi Deikenine Gre rgtsel Sinizm Tutumlarna likin Farklln Tespitine Ynelik ANOVA Sonular Grev N ss Sd F P Boyutlar X sresi 1 yldan 58 3,20 0,77 az 1-5 yl 79 2,63 0,91 170 7,442 0,000 Bilisel 6-10 yl 30 2,36 0,99 11-15yl 3 3,20 0,52 1 yldan 58 3,06 0,86 az 1-5 yl 79 2,40 0,92 170 5,578 0,001 Duyusal 6-10 yl 30 2,54 1,21 11-15yl 3 3,16 0,52 1 yldan 58 3,17 0,84 az 1-5 yl 79 2,78 1,07 170 4,243 0,006 Davransal 6-10 yl 30 2,42 1,07 11-15yl 3 3,41 0,57 Farklln kaynana ynelik yaplan Tukey testine gre bilisel boyut iin 1 yldan az grev sresine sahip olanlar ile 1-5 yl, 6-10 yl grev sresine sahip olanlar arasnda; duygusal boyut iin, 1 yldan az grev sresine sahip olanlar ile 1-5 yl grev sresine sahip alanlar arasnda; davransal boyut iin, 1 yldan az grev sresine sahip al-
389
anlar ile 6-10 yl grev sresine sahip alanlar arasnda anlaml bir farklln olduu saptanmtr. alanlarn grev yeri deikenine gre rgtsel adalet ve rgtsel sinizm puanlarnn karlatrlmas amacyla tek ynl varyans analizi (ANOVA) yaplm ve sonular Tablo 6 ve 7'de verilmitir. Tablo 6: alanlarn Grev Yeri Deikenine Gre rgtsel Adalet Algsna likin Farklln Tespitine Ynelik ANOVA Sonular Boyutlar Grev Yeri n bro F&b lemsel Adalet Kat hizmetleri Fitness center nsan kaynaklar Muhasebe Sat pazarlama Teknik servis n bro F&b Kat hizmetleri Fitness center nsan kaynaklar Muhasebe Sat pazarlama Teknik servis n bro F&b Kat hizmetleri Fitness center nsan kaynaklar Muhasebe Sat pazarlama Teknik servis N 34 48 32 6 10 24 10 6 34 48 32 6 10 24 10 6 34 48 32 6 10 24 10 6
X
2,97 2,91 2,69 3,19 3,95 3,47 3,94 3,83 3,00 3,14 2,75 3,29 3,85 3,40 3,95 3,91 3,26 3,21 3,07 3,51 3,95 3,62 3,73 3,72
ss 0,96 0,54 0,77 0,65 0,85 0,76 0,56 0,66 1,00 0,79 0,85 0,45 0,69 1,14 0,68 0,99 0,88 0,52 0,63 0,25 0,36 0,77 0,44 0,20
Sd
170
7,222
0,000
Datmsal Adalet
170
3,840
0,001
Etkileimsel Adalet
170
3,804
0,001
alanlarn grev yeri deikeni bakmndan rgtsel adalet algsnn tm boyutlarnda birbirine yakn aritmetik deerler gzlenmitir. Hesaplanan ANOVA testi sonular rgtsel adaletin datmsal adalet [F=3,840, p<0,05], ilemsel adalet [F=7,222, p<0,05] ve etkileimsel adalet [F=3,804, p<0,05] boyutlarnda farkllk olduu gzlenmitir. Farkllklarn nereden kaynaklandn tespit etmek amacyla 0,05 nem seviyesinde Tukey Testi yaplmtr. Elde edilen sonulara gre ilemsel adalet iin, insan kaynaklar departmannda alanlar ile n bro, f&b, kat hizmetleri departmanlarnda alanlar arasnda; kat hizmetleri departmannda alanlar ile muhasebe, sat pazar-
390
lama, teknik servis departmannda alanlar arasnda; f&b ile sat pazarlama departmanlarnda alanlar arasnda anlaml bir farkllk vardr. Datmsal adaletin allan departmana gre 0,05 nem seviyesinde farkll ise; kat hizmetleri ile insan kaynaklar ve sat pazarlama departmanlarnda alanlardan kaynaklanmaktadr. Etkileimsel adalet iin, f&b departman ile insan kaynaklar departman; kat hizmetleri ile insan kaynaklar ve muhasebe departmannda alanlar arasnda anlaml bir farkllk olduu tespit edilmitir. rgtsel sinizmin alt boyutlar incelendiinde zellikle kat hizmetler ve muhasebe biriminde alanlarn sinizm puanlarnn aritmetik ortalamasnn dier birimlerde alanlara oranla daha yksek olduu gzlenmitir. Hesaplanan ANOVA testi sonular rgtsel sinizmin bilisel [F=6,098, p<0,05], duyusal [F=3,334, p<0,05] ve davransal [F=7,007, p<0,05] alt boyutlarnn alanlarn grev sresi deikenine gre farkllk olduu gzlenmitir. alanlarn grev yerlerine gre sinizm tutumlarnn farkllk gsterdii tespit edilmi, bu farklln nereden kaynakland ise Tukey testi ile aratrlmtr. rgtsel sinizm boyutu olan bilisel boyut iin, n broda alanlar ile sat pazarlama ve teknik serviste alanlar arasnda; f&b ile sat pazarlama ve teknik servis departmanlar arasnda; sat pazarlama ile kat hizmetleri ve muhasebe departmanlar arasnda; teknik servis ile kat hizmetleri arasnda anlaml farkllk tespit edilmitir. Duyusal boyut iin, sat pazarlama ile f&b, kat hizmetleri, muhasebe departmanlar arasnda anlaml bir farkllk tespit edilmitir. Davransal boyut asndan, insan kaynaklar departman ile f&b, kat hizmetleri ve muhasebe departmannda alanlar arasnda; muhasebe ile sat pazarlama ve teknik servis departmanlar arasnda, kat hizmetleri ile sat pazarlama ve teknik servis departmanlar arasnda anlaml bir farkllk tespit edilmitir.
391
Tablo 7: alanlarn Grev Yeri Deikenine Gre rgtsel Sinizme likin ANOVA Sonular Boyutlar Grev yeri n bro F&b Kat hizmetleri Fitness center nsan kaynaklar Muhasebe Sat pazarlama Teknik servis n bro F&b Kat hizmetleri Fitness center nsan kaynaklar Muhasebe Sat pazarlama Teknik servis n bro F&b Kat hizmetleri Fitness center nsan kaynaklar Muhasebe Sat pazarlama teknik servis N 34 48 32 6 10 24 10 6 34 48 32 6 10 24 10 6 34 48 32 6 10 24 10 6
X
2,84 2,96 3,10 2,46 2,24 3,03 1,64 1,66 2,63 2,73 3,07 2,58 2,40 2,79 1,65 1,83 2,51 3,30 3,15 2,70 2,07 3,15 1,92 1,70
ss 0,97 0,77 0,72 0,71 0,83 1,11 0,55 0,35 0,90 1,00 0,89 0,83 0,81 1,18 0,60 0,76 1,03 0,86 0,72 0,79 0,86 1,22 0,55 0,65
Sd
Bilisel
170
6,098
0,000
Duyusal
170
3,334
0,002
Davransal
170
7,007
0,000
Otelin sahip olduu yldz says deikeninin rgtsel adalet ve rgtsel sinizm alglar zerinde anlaml bir farkllk oluturup oluturmad istatistiksel olarak bamsz ift rneklem T-Testi ile tespit edilmi, sonular Tablo 8de verilmitir. Tablo 8 incelendiinde, rgtsel adaletin tm boyutlarnda 5 yldzl otel alanlarndan elde edilen aritmetik ortalamalarn 4 yldzl otel alanlarndan yksek olduu buna karn rgtsel sinizmin tm boyutlarnda ise 4 yldzl otel alanlarndan elde edilen aritmetik ortalamalarn 5 yldzl otel alanlarndan elde edilen aritmetik ortalamadan daha yksek olduu gzlenmitir. Buna gre yldz says arttka rgtsel adalet algs artmakta rgtsel sinizm ise azalmaktadr. rgtsel adaletin ve rgtsel sinizmin tm boyutlar (p=,000) otelin sahip olduu yldz saysna gre farkllk gstermektedir.
392
Tablo 8: Otelin Sahip Olduu Yldz Says Deikenine Gre alanlarn rgtsel Adalet ve rgtsel Sinizm Boyutlarna likin T-Testi Boyutlar lemsel Adalet Datmsal Adalet Etkileimsel Adalet Bilisel Duyusal Davransal Cinsiyet 4 yldzl 5 yldzl 4 yldzl 5 yldzl 4 yldzl 5 yldzl 4 yldzl 5 yldzl 4 yldzl 5 yldzl 4 yldzl N 103 67 103 67 103 67 103 67 103 67 103
X
2,67 3,82 2,76 3,86 3,00 3,90 2,99 2,48 2,89 2,32 3,04
ss 0,61 0,63 0,81 0,73 0,57 0,45 0,88 0,92 0,95 0,97 0,95
Sd 170 170 170 170 170
t 11,653 -8,893 10,816 3,608 3,742
P 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000
170 2,897 0,000 5 yldzl 67 2,58 1,07 Bu blmde, otel alanlarn rgtsel adalet alglar ile rgtsel sinizm tutumlar arasndaki ilikiye dair grlere yer verilmitir. Tablo 9'da alanlarn grlerine ilikin korelsyon analizi sonularna yer verilmitir. Tablo 9: Aratrmaya Katlanlarn rgtsel Adalet Alglar ile rgtsel Sinizm Tutumlar Arasndaki Pearson Korelasyon Analizi BOYUTLAR lemsel Adalet (A) Datmsal Adaleti (B) Etkileimsel Adalet (C) A 1 B C D E F G I
0,639 1 (**) 0,657 0,561 1 (**) (**) -0,362 -0,335 -0,409 1 Bilisel (D) (**) (**) (**) -0,403 -0,395 -0,457 0,612 1 Duyusal (E) (**) (**) (**) (**) -0,279 -0,204 -0,361 0,591 0,552 1 Davransal (F) (**) (**) (**) (**) (**) 0,897 0,801 0,884 -0,430 -0,486 -0,337 1 rgtsel Adalet (G) (**) (**) (**) (**) (**) (**) -0,409 -0,366 -0,480 0,877 0,840 0,834 -0,490 rgtsel Sinizm (I) (**) (**) (**) (**) (**) (**) (**) ** Korelasyon 0,01 dzeyinde anlamldr (2-tailed)
393
rgtsel adalet algs ile rgtsel sinizm tutumu arasnda anlaml bir iliki olup olmad 0,05 nem seviyesinde korelasyon analizi ile aratrlmtr. Tablo 9a gre Pearson korelasyon katsays rgtsel adalet algs ile rgtsel sinizm tutumu arasnda r=-0,490 ve p<0,01 olarak tespit edilmitir. Buna gre rgtsel adalet ile rgtsel sinizm arasnda negatif ynl orta kuvvette bir iliki vardr. almann ana amalarndan birini oluturan iletmelerdeki alanlarn sinik tutumlarnn nne geilmesinde, rgtsel adalet nemli bir yet tutmaktadr. Tablo 9 incelendiinde rgtsel sinizm alt boyutlarn oluturan; bilisel boyut (r=0,362; p<0,01), duyusal boyut (r=-0,403; p<0,01) ile rgtsel adaletin alt boyutlarndan ilemsel adalet arasnda orta dzeyde negatif ynde bir iliki olduu; davransal boyut (r=-0,279; p<0,01) ile ilemsel adalet arasnda da negatif ynl fakat dk kuvvette bir ilikinin olduu tespit edilmitir. rgtsel sinizmin boyutlar ile rgtsel adaletin alt boyutlarndan datmsal adalet arasnda 0,05 nem seviyesinde anlaml bir iliki olup olmad aratrlm, buna gre bilisel boyut (r=-0,335; p<0,01) ve duyusal boyut (r=-0,395; p<0,01) ile datm adaleti arasnda orta dzeyde negatif ynde bir iliki olduu; davransal boyut (r=0,204; p<0,01) ile datmsal adalet arasnda da negatif ynde dk kuvvette bir ilikinin olduu hesaplanmtr. rgtsel sinizmin boyutlarn oluturan bilisel boyut (r=-0,409; p<0,01), duyusal boyut (r=-0,457; p<0,01), davransal boyut (r=-0,361; p<0,01) ile rgtsel adaletin alt boyutlarndan etkileimsel adalet arasnda da 0,05 nem seviyesinde orta kuvvette negatif ynde iliki tespit edilmitir. Katlmclarn rgtsel adalet algs ile rgtsel sinizm tutumu arasndaki iliki basit dorusal regresyon analizi ile de saptanm ve tablo 10da verilmitir. Tablo 10: Otel alanlarnn rgtsel Adalet Algs ile rgtsel Sinizm ve Boyutlar Arasndaki likiye Ait Regresyon Analizi Baml Bamsz B S(bj) t p R Deiken Deiken Sabit 4,206 0,270 17,401 0,000 rgtsel 0,241 Sinizm rgtsel Adalet -0,594 0,081 -7,294 0,000 Regresyon analizi, baml bir deiken ile baml bir deiken zerinde etkisi olduu varsaylan bamsz deikenler arasndaki ilikinin matematiksek olarak aklanmasnda kullanlmaktadr. Aratrmada rgtsel adalet algs bamsz rgtsel sinizm ise baml deiken olarak alnmtr. Baml deikendeki toplam deimenin yzde kann bamsz deikenler tarafndan aklandn bulmak iin regresyon analizinde R deerinden yararlanlmtr. Aratrmada, rgtlerde sinizm tutumu ile rgtsel adalet arasndaki iliki istatistiksel olarak anlaml bulunmutur (p<0,00). rgtsel sinizm ile rgtsel adalet arasnda negatif ynl orta kuvvette bir iliki saptanmtr (r=-0,490). rgtsel adalet algsnn, r-
394
gtsel sinizm tutumunu etkilemesi ile ilgili olarak basit dorusal regresyon analizi yaplm, belirlilik katsays (determinasyon) katsays R=0,241 olarak hesaplanmtr. rgtlerde alanlarn sinik tutumlarn % 24nn adalet algsna bal olduu sylenebilir. Sinizm tutumunu rgtsel adalet alt boyutlarndan ilemsel adalet (R=0,167) % 16, blmsel adalet (R=0,134) % 13 ve etkileimsel adalet (R=0,230) % 23 orannda aklad sonucuna varlmtr. 4. SONU VE NERLER Bu almada 4 ve 5 yldzl otel iletmelerde alan igrenlerin rgtsel adalete ynelik alglarnn rgtsel sinizm tutumlar zerinde etkili bir faktr olup olmadn belirlemek amalanmtr. 4 ve 5 yldzl otel iletmelerde alan igrenlerin rgtsel adalet alglar (ilemsel, blmsel ve etkileimsel) ile rgtsel sinizm tutumlar (bilisel, duyusal ve davransal) arasndaki tm korelasyonlarn anlaml ve negatif ynl ilikili olduu bulunmutur. Aratrma bulgularna gre erkeklerin rgtsel adalet alglarnn bayanlara gre daha yksek olduu, buna karn bayanlarn rgtsel sinizm tutumlarnn erkeklerden daha yksek olduu grlmtr. Medeni duruma gre evli alanlarn adalet alglarnn bekar alanlara gre daha yksek olduu, bekar alanlarn ise rgtsel sinizm alglarnn evli alanlardan daha yksek olduu tespit edilmitir. Bu sonu aratrmaclar tarafndan evli alanlarn i bulma, ev geindirme vb. sorumluluklar gz nnde bulundurulduunda adalet alglarn daha olumlu hale getirdiklerini buna karn sinik eilimlerden uzak durduklar eklinde yorumlanmtr. Ya deikeni gz nnde bulundurulduunda alanlarn rgtsel adalet alglarnn ve rgtsel sinizm puanlarnn birbirine yakn olduu ancak 21-25 ya aralnda alan bireylerin rgtsel sinizm puanlarnn dier alanlara oranla daha yksek olduu grlmtr. 21-25 ya aralnda alan bireylerin istek, beklenti ve ihtiyalarnn dier alanlara gre farkllk arz etmesi bu farklln nedeni olarak grlebilir. Yine sinizmin alt boyutlar olan duyusal ve davransal boyut ya deikenine gre farkllk gstermezken bilisel boyutta farkllk olduu saptanmtr. Eitim durumu deikenine gre ise; eitim seviyesi attka rgtsel adalet algs artmakta, rgtsel sinizm ise azalmaktadr. Bu sonu Tokgz ve Ylmaz (2008) tarafndan Eskiehir ve Alanyada faaliyet gsteren 17 otel iletmesi zerinde yaplan aratrma bulgularndan eitim seviyesi arttka rgtsel sinizmin de artt bulgusu ile farkllk gstermektedir. Bu farklln aratrmann rnekleminden, rgt ii politika ve uygulamalardan kaynakland dnlebilir. Bir baka deiken olan alma sresi incelendiinde 1 yldan az ve 11-15 yl arasnda, kat hizmetleri ve muhasebe biriminde alanlarn sinizm puanlarnn daha yksek olduu tespit edilmitir. Buna gre ie yeni girmi alanlar ve uzun zamandr ayn iletmede grev yapmakta olan alanlarn dier alanlara oranla daha yksek sinizm eilimine sahip olduklar sylenebilir. alanlarn grev yeri deikeni incelendiinde ise; kat hizmetleri ve muhasebe biriminde alanlarn sinizm puanlarnn daha yksek olduu, bununla birlikte 5 yldzl otel alanlarn rgtsel adalet alglar yksekken, 4 yldzl otel alanlarnn rgtsel sinizm tutumlarnn yksek olduundan sz edilebilir.
395
Yaplan almada rgtsel adaletin etkileimsel boyutu sinik davranlarn %23'n (R=,0230) aklamaktadr. Kiileraras ve bilgisel olmak zere iki bileeni bulunan etkileimsel adalet algs, rgt ierisinde bireylerin kt, kaba ve uygunsuz davranlara maruz kalp kalmad, kendilerini rgt ierisinde deerli hissedip hissetmedikleri ile ksmn kiileraras bileen oluturmaktadr. Bilgisel adalet bileeni ise rgt iindeki kural ve normlar belirlenirken alanlara konuyla ilgili yeterli bilgi verilip verilmedii ile ilgilidir. Buna gre rgt ierisinde yneticiler alanlarna insani yaklamlar benimser, onlarla ilgilenir ve onlarda kendilerinin deerli olduu algsn yaratabilirlerse rgt ierisindeki sinik tutumlarn azalaca sylenebilir. rgtsel sinizmin rgtsel ballk, rgtsel vatandalk, rgtsel gnlllk, psikolojik szleme gibi daha birok kavram ile ilikili olduu dnldnde rgt ierisinde sinik davranlarn engellenmesi gerektii, bunun iinde rgt yneticilerinin ok aba ve kaynak harcamadan gerekletirebilecekleri rgtsel adalet algsnn glendirilmesine nem vermesi gerektii sylenebilir. Adalet algs yksek olan rgtlerde alanlarn motivasyonlarnn daha yksek olaca, rgte ve ilerine isel ballk gelitirecekleri dnlmektedir. Sinizm algs yksek olan alanlarda rgt kaynaklarn boa harcamak, rgt yaps ve imajna zarar vermek, rgt alanlarna negatif tutumlar gelitirmek gibi bilisel, duyusal ve davransal olumsuzluklar gzlenecektir. Tm bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak iin adalet ilkelerinin uygun ekilde yaplandrlmas ve alanlarn buna ilikin alglarnn glendirilmesi nerilmektedir. rgtsel adalet algs ile rgtsel sinizm arasndaki ilikinin R=0,241 km olmas alanlar sinik tutumlarn etkileyen baka deikenlerin olabileceini dndrmektedir. Bunun iin sinik tutumlar etkileyebilecek baka konular zerinde allabilecei dnlmektedir. KAYNAKA Abraham, R. (2000). "Organizational Cynicism; Bases And Consequences", Genitc, Social and General Psychology Monographs, 126 (3); 269-292. Andersson, L. (1996). Employee Cynicism: An Examination Using A Contract Violation Framework, Human Relations, 49 (11), 1395 1418. Andersson, L. M. ve Thomas S. B. (1997). Cynicism in the workplace: some causes and effects", Journal of Organizational Behavior, A.S.A. 18, 449-469. Ball, G. A., Trevino, L.K. ve Sims, H. P. (1994). "Just And Usjust Punishment: nfluences on Subordinate Performance And Citizenship", Academy of Management Journal, 37, 299-322. Bernerth, J. B., Armenakis, A. A., Feild,H. S. ve H. Jack W. (2007). Justice, Cynicism, And Commitment: A Study of Important Organizational Change Variables, Journal of Applied Behavioral Science, 43 (3), 303-326. Bommer, W.H., Rich, G.A. and Rubin, R.S. (2005). Changing Attitudes About Change: Longitudinal Effects of Transformational Leader Behaviour on Employee Cynicism about Organizational Change, The Journal of Organizational Behaviour, 26, 733-753. Brown, M., Cregan, C., (2008). Organizaional Change Cynicism: The Role of Employee Involvement", Human Resource Management, 47(4), 667686.
396
akar, N. D. (2008). " retim Sektrnde rgtsel Gven, Adalet Alglar ve rgtsel Ballk Arasndaki likilerin ncelenmesi", ktisat, letme ve Finans, 23 (269), 110-132. etin, S.A., (2009). Otel letmelerindeki grenlerin rgtsel Adalet Alglamalarnn rgtsel Vatandalk Davranlarna Etkisi: Afyonkarahisar'daki 4 ve 5 Yldzl Termal Otellerde Bir Uygulama, Dumlupnar niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, letme Anabilimdal, Ktahya. Dailey, Robert C., Kirk, Delaney J. (1992). "Distributive and Procedural Justice Asantecedents of Job Dissatisfaction and Intent to Turnover", Human Relations, 45:3, 305-317. Delken, M., (2004). "Organizational Cynicism: A Study Among Call Centers (Dissertation of Master of Economics), Faculty of Economics and Business Administration", University of Maastricht, Maastricht. Efilti, S., Gnen, Y. ve ztrk, F. (2008). "rgtsel Sinizm: Akdeniz niversitesinde Grev Yapan Ynetici Sekreterler zerinde Bir Alan Aratrmas" 7. Ulusal Bro Ynetimi ve Sekreterlik Kongresi, Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon, 1-14. Eker, G., (2006). rgtsel Adalet Algs Boyutlar ve Doyumu zerindeki Etkileri, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, letme Anabilim Dal, zmir. Ertrk, A. (2003). "rgtsel letiim ve Adalet Alglarnn rgtsel Kimlik zerindeki Etkileri", Ynetim Aratrmalar Dergisi, Eyll, 3 (2), 147-170. FitzGerald, M. R. (2002). Organizational Cynicism: Its Relationship to Perceived Organizational Injustice and Explanatory Style, Doctor of Philosophy, Division of Researcha Advanced Studies of The University of Cincinnati in The Department of Psychology of The Graduate School of Arts and Sciences. Greenberg, j. (1990). "Organizational Justice: Yesterday, Today and Tomorrow", Journal of Management, 12 (2), 399-432. Grpnar, G. ve Yahyagil, M. Y. (2007). "rgtsel Adalet, Lider-ye Deiimi Ve rgte Ballk Kavramlar Arasndaki liki", XV. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiri Kitab, 25-27 Mays, 296-303. Kalaan, G. (2009). "Aratrma Grevlilerinin rgtsel Sinizm Tutumlar Arasndaki liki", Akdeniz niversitesi. , Sosyal Bilimler Enstits. Antalya. Konovsky, M.A. ve Crpanzo, R. (1991). "Perpeived Fairness of Employee Drug Testing As A Predictor of Employee Attitudes and Job Performance", Journal of Applied Psychology, 76(5), 698-707. Kutanis, R.., etinel, E. (2009). Adaletsizlik Algs Sinizmi Tetikler mi?: Bir rnek Olay,17. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, 691697. zgener, ., t, A. ve M. Kaplan. (2008). gren-veren likilerinde Yeni Bir Paradigma: rgtsel Sinizm, rgtsel Davranta Seme Konular, Organizasyonlarn Karanlk Ynleri ve Verimlilik Azaltc Davranlar, ed. M. zdeveciolu ve H. Karadal, 53-72, lke Yaynevi, Ankara. Reichers, A. E., Wanous, J. P. ve Austin, J. T. (1997). Understanding and Managing Cynicism About Organizational Change, Academy of Management Executive, 11 ( 1), 48 59.
397
Syk, S., (2007). "rgtsel Adaletin Tatmini zerine Etkisi Ve stanbul lindeki zel Hastanelerde alan Hemirelere Ynelik Bir alma", stanbul niversitesi, stanbul. Tokgz, N. ve Ylmaz, H., (2008). rgtsel Sinizm: Eskiehir ve Alanya'daki Otel letmelerinde Bir Uygulama, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (2), 238-305. Wanous, J. P., Reichers, A. E., & Austin, J. T. (1994). Organizational Cynicism: An Initial Study, Academy of Management Best Papers Proceedings, 269-273.
OTEL LETMELER TEDARKLERLE LKLERN HANG FAKTRLER DKKATE ALARAK GELTRYORLAR? Do. Dr. M. Selami YILDIZ1 r. Gr. Yunus Emre TAGT2 Caner GL3 ZET Bu aratrmann amac otel iletmelerinin tedarikileri ile ilikilerinin gelitirirken hangi faktrleri dikkate aldklarn belirlemektir. Bu amala stanbuldaki 345 yldzl otel iletmelerinin st dzey yneticileri aratrmann evreni olarak seilmitir. Aratrmada nicel aratrma yntemi kullanlmtr. Veriler anket teknii kullanlarak elde edilmitir. Yapsal geerliliinin salanmas iin anket formu, ilgili literatr dikkate alnarak hazrlanm, konuda uzman akademisyenlerin grne sunularak ankete son ekli verilmitir. Yaplan yz yze anket almalar sonucunda veriler elde edilmitir. SPSS 15.0 programnda betimsel istatistikler, faktr analizi aracl ile veriler yorumlanmtr. Aratrma sonularna gre, otel iletmeleri tedarikileri ile ilikilerini gelitirmede 6 temel faktr dikkate almaktadrlar. Bunlar; yenilikilik, rekabetilik, kurumsal geliime katk, iliki gc, hz ve esneklik ve mteri ilikiler boyutlar. Anahtar Kelimeler: Otel letmeleri, Tedariki, Tedarikilerle likiler 1. GR Gnmzde rekabet bireysel olarak iletmeler arasnda deil iletmelerin iinde bulunduklar alarda yaanmaktadr. Dolaysyla tedarik zincirleri iletmelerin baarlarnda ok nemli bir rol oynamaktadr. letmelerin pazarda baarl olmak iin tedarikileri, reticileri, datclar ve mterileri ile kurduklar bu zincirde; iletmeler arasndaki ilikiler stratejik neme sahiptir. Bu ilikilerin birer stratejik ittifak ilikisi olarak grlmesi sonucunda ortaya kan avantajlar, nihai mteriye sunulan deerin artmas, maliyetlerin azalmas, i srelerinin gelimesi, iletmelerin renme kabiliyetlerinin artmas, temel yetenekler zerinde odaklanma, sunulan hizmetlerin says ve kalitesinin artmas, retimde salanan esneklik vb. olarak sralanmaktadr (Ayta, 2008). Gelien dnyada iletmelerin, mteri ihtiyalarna zamannda ve istenilen kalitede cevap vermeleri artk ok zorlamaktadr. letmeler bu gereksinimleri karlamak iin baka firmalarn yeteneklerinden yararlanma yolunu kefetmilerdir. 1990l yllardan gnmze, iletme evresinde yaanan ok nemli deiikliklerin etkisi ile iletme evresini ekillendiren mteri, mteri deeri, rn ve hizmetler, bilgi ve iletiim teknolojileri, rekabet anlay, datm kanallar ve lojistikte yeni eilimler meydana gelmektedir (Aydn, 2005). Bu eilimlerin etkileri ise iletmeler arasnda rekabeti oluturmaktadr. Mevcut rekabet ortamnda rgtsel performans artrmak amacyla uygulanacak stratejilerin baars ou zaman tedarikiler ve mteriler ile karlkl gven ve ibirliine dayal almalarn gerekletirilmesine baldr (Gle ve di, 2009).
1 2
Dzce niversitesi, Akakoca MYO, Dzce Dzce niversitesi, Akakoca MYO, Dzce 3 Dzce niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Turizm letmecilii ve Otelcilik A.B.D.
OTEL LETMELER TEDARKLERLE LKLERN HANG FAKTRLER DKKATE ALARAK GELTRYORLAR?
399
Gemiten beri iletmeler ve tedarikileri arasnda, bir tarafn zararndan dierinin kr salad bir anlay sz konusu iken, artk bu felsefe yerini stratejik ortaklklara brakmtr. Gnmzdeki pek ok iletme, rekabet koullarndaki deiimin gerei olarak ortaklaryla ykc ilikilerden uzaklaarak, daha fazla ibirliine gitme yolunu semektedir. Alc ve tedariki iletmelerin daha fazla ibirliine dayal ilikiler sonucu doan ortaklklar, taraflar arasnda ift ynl iletiimi ve bilginin paylamn gerekli klmaktadr. Bylece her iki tarafn da uzun dnemde amalarna ulaarak, kr ve tatmin olmalar salanmaktadr. Bu noktada tedariki iletmeler iliki ynl anlayn gereklerini yerine getirmeye alrken, dier tarafta alc iletme tedarikisinin gstermi olduu abay frsat bilerek, bunun kendisine kazandraca ynleri grmesi gerekmektedir. Bu noktada kazan / kazan anlayna sahip bir zihniyet son tketiciye dayanmaktadr (Kutlugz, 2007). Tedarik zinciri ynetimi bu kapsamda tartlan stratejik konulardan biridir. Otel iletmeleri, sektrel zellikleri ve sunmu olduklar rn ve hizmetlerin karakteristik zellikleri nedeniyle bu gelimelerden en fazla etkilenen iletmeler olarak grlmektedir. Bu kapsamda otel iletmelerinin tedarikileri ile ilikilerinin gelitirirken hangi faktrleri dikkate aldklarnn belirlenmesi sektr ve literatr adna olduka nemlidir. 2. LTERATR TARTIMASI Tedarik zinciri kavram, genel anlamda, bir iletmede rn\hizmet oluturmada temel nokta olan hammadde almndan balayp, rnn retilmesi ve datm sonras nihai tketiciye ulaana kadar geirdii tm evreleri kapsayan uzun ve ok tarafl bir sretir (Christopher, 2005, 16). Tedarik zinciri ynetimi tm seviyelerdeki aktivitelerin arz ve talep dengesi arasndaki uyumunu salayan, yenilik almalarndaki teknolojik gelimeleri ve bilgi akn devaml kontrol eden, maliyetleri dren, mteri ihtiyalarna hzl ve etkili ekilde cevap veren ve mteri memnuniyetini arttran stratejik bir ynetim teknii olarak tanmlanmaktadr (Russel, 2007). Tedarikiler rn gelitirme maliyetleri, stok seviyeleri, retim programlar, rn ve hizmetlerin zamannda teslimatnda belirleyici unsur olarak iletmelerin finansal durumu ve karllklarn direkt olarak etkileyebilmektedirler. Ayrca tedariki performans iletmenin verimlilik, kalite ve rekabetilii zerinde nemli etkiye sahiptir. Otel iletmelerinde tedarik zincirindeki ilikilere bakldnda; dier endstrilere gre ok farkl ve kark bir yapda olduu grlmektedir (Tapper ve Font, 2004). Dier sektrlerde rn ak yn mteriye doru iken, otel iletmeleri tedarik zincirinde mteri ak, rn ve hizmetlere doru olmaktadr. Yani turist, otelin bulunduu yere gelerek tketim yapar. rn nceden deneme imkn yoktur. Literatrde otel iletmelerinin tedarikileri iki snfa ayrlmaktadr. lki mteri tedarikileri dier ise aragere ve personel tedarikileridir. Mteri tedarikileri, seyahat acenteleri ve tur operatrleridir. Ayrca teknolojinin gelimesiyle otel iletmeleri artk internet zerinden de mteri tedarik edebilmektedir. Dieri ise ara-gere tedarikileridir. Bunlar ibirlii yaplan yiyecek, iecek ve teknik donanm salayan tedarikilerdir. (Piboobrungroj ve Disney, 2009).
400
Otel iletmeleri iin tedarik zinciri olduka geni kapsaml bir sistemi ifade etmektedir. Oteller, hizmet eitliliine bal olarak ok deiik hammaddelere ihtiya duymaktadr. Bu nedenle oteller, ok eitli ve fazla sayda iletme ile tedarik ilikisi ierisindedirler. Restoranlar, seyahat acenteleri, tur operatrleri, elence ve dinlence merkezleri gibi turizm iletmeleri otel iletmelerindeki tedarik zincirinin birer halkalardr. Tedarik zinciri ierisinde yer alan oteller de, acentelerin tedarikisi konumunda olmalarna ramen, hizmet retiminin merkezinde yer almalar nedeniyle birer retim birimi olarak ele alnmaktadr. Oluturduklar hizmetin retilmesinde kullandklar her trl girdiyi temin ettikleri kanallar da, otellerin tedarik zincirini ortaya koymaktadr (Halis ve Trkay, 2010). Otel iletmelerinin tedarik zincirleri, girdi salayclar, hizmet salayclar, araclar, fiziksel ak salayanlar ve yolcu tayclarndan olumaktadr. Girdi salayclar yani ikincil tedarikiler, birincil tedarikiler iin kaynak ve materyal tedarik edenlerdir. Hizmet salayclar, birincil tedarikiler, direk olarak mterilerle ilikide olan firmalardr (seyahat acenteleri ve tur operatrleri gibi). Bu hizmet salayclar mteri tatil balangc ve esnasndaki memnuniyetlerine zemin hazrlamaktadr (Ylmaz ve Bititi, 2005). Araclar, tur operatrleri ve seyahat acenteleri, ise mteri akn kontrol etmekte ve otellerin iinde bulunduu tedarik zincirini ynetmektedirler (Zhang ve di., 2009). Tur operatrlerinin rolleri dnldnde ise tedarik zincirini yneten 4. parti lojistik hizmet salayclar, yani bir mimar gibi, tedarik zincirini dizayn edenler (Piboonrungroj ve Disney, 2009) olarak grlmektedir. Yk tayclar ise hizmet ve girdi salayclar arasndaki dnm salamaktadrlar (Vronneu ve Roy, 2009). Yolcu tayclar ise turistleri seyahatleri boyunca destinasyonlar arasnda tamakla elik ederler. Otel iletmelerinin dhil olduu tedarik zincirlerinde ak ve sreler ise talep ve tedarik ynldr. Piboonrungroj ve Disney (2009) yapm olduklar almada genel bir otel iletmeleri tedarik zincirinde ak olduunu ifade etmektedirler. Bu aklar fiziksel (Zhang ve di, 2009), bilgi ve mteri aklar eklindedir (Piboobrungroj ve Disney, 2009). Otel iletmelerinin alma yaps incelendiinde, turistik rnnn ortaya karlp son kullancya ulatrlmas srasnda birok farkl birimin grev ald grlmektedir. Bunlar turizmde tamamlayc ve yardmc birimlerdir. Otelcilik sektr ierisinde oluturulacak etkin ve verimli alan bir tedarik zinciri yaps, srdrlebilir geliim asndan ok byk nem tamaktadr (ztren, 2008). Bunun sebebi, turistik rnn farkl i kollarnn birlikte rettii bileik bir rn olmasdr. Bir paket turun retilmesinde seyahat iletmesi, havayolu iletmesi, dier ulatrma iletmeleri, otel iletmesi, yiyecek-iecek iletmesi gibi deiik iletmeler bir arada bulunabilir. Bu iletmeler seyahatin gereklemesi srasnda birbirlerine mal ya da hizmet sunmak suretiyle birbirlerinin retimini desteklemektedirler. Hizmetin retilip mteriye ulatrlmas srecinde bu iletmeler belli bir srada yer almaktadrlar. Dolaysyla, bu iletmeleri birbirinin tedarikisi gibi grmek mmkndr (Halis ve Trkay, 2010). Bu kapsamda otel iletmelerinde tedarik zincirinin ilikilerinin baarl olabilmesinin nemli elemanlarndan birisinin tedarik zincirindeki ye iletmelerin birbirleri ile dinamik ilikiler kurabilmeleri olduu savunulabilir.
401
Literatr incelendiinde otel iletmelerinde tedarik zinciri ynetimi ile ok snrl aratrma yapld grlmektedir. Bu aratrmalarda ounlukla konaklama iletmeleri temelli olarak gerekletirilmitir. Kozak ve Cohen (1997) tarafndan yrtlen aratrmada, tedariki ve datc iletmeler arasndaki ilikiler; gven, ballk ve bilgi paylam unsurlar gz nne alnarak analiz edilmeye allmtr. Halis ve Trkay (2010) yaptklar almada iletmelerin tedarikileriyle olan ilikilerinde en ok gven unsurun n plana kt sonucuna ulamlardr. Dnmez (2008) tarafndan yrtlen almada, otel iletmeleri ile seyahat acenteleri arasndaki ilikiler; iletiim, bilgi paylam, gven ve bamllk temelli ele alnm ve otel iletmelerinin performans ile ilikilendirilmeye allmtr. letmeler arasndaki etkili iletiim, bilgi paylam, gven ve balln otel iletmelerinin performanslarnn dk dzeyde de olsa artrd grlmtr. ztren ve Seilin (2009) yapm olduklar almada otel iletmelerinin tedarikilerle olan ilikileri sunulan rn ve hizmet kalitesini gelitirmekte ve pazarda rekabet avantaj salamaktadr. Ayrca otel iletmelerinin pazar payn, satlarn, mteri memnuniyetini, mteri sadakatini ve rekabet avantajn etkilemektedir. Kkusta ve Ttncnn (2007) yapm olduklar konaklama iletmelerinde alanlarn beklentilerine gre otel performans ile tedarik zinciri ynetimi entegrasyonu arasndaki ilikiyi belirlemeye ynelik almann sonularna gre; isel ve dsal mterilerle olan ilikiler otel iletmelerinin performansn gl bir ekilde etkilemektedir. Ayrca tedarik zinciri ynetimi entegrasyonu ile konaklama iletmelerinde hem isel hem dsal mteri memnuniyetinin iletme performansn ykseltmede nclk yapt ifade edilmektedir. 3. METOD Bu aratrmann amac; rekabetin en fazla yaand sektrlerden birisi olan otelcilik sektrnde, otel iletmelerinin tedarikileri ile ilikilerinin gelitirirken hangi faktrleri dikkate aldklarn belirlemektir. Aratrmada nicel aratrma yntemi kullanlmtr. Veriler anket teknii kullanlarak elde edilmitir. Yapsal geerliliinin salanmas iin anket formu, ilgili literatr dikkate alnarak hazrlanm, konuda uzman akademisyenlerin grne sunularak ankete son ekli verilmitir. Otel iletmesi yneticileri ile yaplan yz yze anket almalar sonucunda veriler elde edilmitir. Aratrmann evrenini, stanbulda faaliyet gsteren 3, 4 ve 5 yldzl otel iletmeleri oluturmaktadr. Aratrma evreninde 92 adet 3 yldzl, 75 adet 4 yldzl ve 37 adet 5 yldzl olmak zere toplam 204 otel iletmesi bulunmaktadr. Aratrma evreninin ulalabilir nitelikte olmad varsaylarak evreni temsil edecek rneklem grubu belirlenmitir. Evrenden rneklem alnrken Kota rneklem Metodu tercih edilmitir. Buna gre her otel grubunun toplam evren iindeki oran temel alnm ve ortaya kan oran zerinden rneklem belirlenmitir. Aratrmann rneklemi 74 otel iletmesinden oluturmaktadr. Aratrma 6 Mays- 1 Haziran 2010 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Elde edilen veriler SPSS 15.0 programnda betimsel istatistikler, faktr analizi aracl ile yorumlanmtr. 4. BULGULAR Gvenilirlik, bir faktr iindeki deikenler arasndaki ortalama ilikiyi gz nne alan lmn isel tutarll olarak tanmlanmaktadr. Literatr incelendiinde sosyal bilimlerde isel gvenilirlik iin Cronbach alfa katsaysnn ounlukla kullanld grlmektedir. Cronbach alfa katsaysnn 0.70 olmas isel gvenilirlik iin yeterli kabul
402
edilmektedir. Tablo 1de faktrlerin soru saylar ve Cronbach alfa deerleri gsterilmektedir. Tablo 1 incelendiinde Mteri Boyutu (0,602) faktrnn dnda dier faktrlerin isel gvenilirliinin yeterli olduu grlmektedir. Tablo 1: Faktrlerin Soru Saylar ve Gvenilirlilik () Deerleri Faktrler Yenilikilik Boyutu Rekabetilik Boyutu Kurumsal Geliime Katk Boyutu liki Gc Boyutu Hz ve Esneklik Boyutu Mteri Boyutu Soru says 4 5 5 4 4 2 Cronbach Alfa () Deerleri ,809 ,801 ,764 ,777 ,727 ,602
lekte yer alan deikenlerin otel iletmeleri tarafndan nasl alglandn daha spesifik boyutlar altnda belirlemek amac ile faktr analizi uygulanmtr. Tablo 2de otel iletmelerinin tedarik zinciri ilikilerini alglamalarn yanstan faktr analizi sonular gsterilmektedir.
403
Varimax Rotasyonlu Temel Bileenler Faktr Analizi. Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii: ,721. Bartlett Kresellik Testi: p<0,05: x: 844,293, df: 276. Aklanan Toplam Varyans: % 66,084. Literatrde faktr analizine uygunluk konusunda KMO deerinin en az 0,50 ve Bartlett testi sonucunun anlaml olmas gerekmektedir. Bu dorultuda tedarik zinciri ynetimi boyutlarn belirlemek iin faktr analizine tabi tutulan verilerin KMO deerinin ve Bartlett testi deerlerinin faktr analizi iin uygun olduu grlmektedir (KMO deeri 0,72. Bartlett Testi sonucu p<0,05). Dier taraftan faktr analizi iin temel bileenler analizi ve varimax dndrme teknii kullanlmtr. Dk edeerlik (communalities) gsteren ifadeler (0,50nin altnda olanlar) lekten karlmtr. Bu dorultuda; Tablo 2 incelendiinde analize alnan 22 maddenin 6 faktr altnda topland grlmektedir. Bu 6 faktrn lee ilikin akladklar varyans % 66,084 tr. Buna gre analizde ortaya kan 6 faktrn birlikte varyansn ounluunu akladklar sylenebilir. nemli olarak belirlenen bu 6 faktrden birincisinin lee ilikin aklad toplam varyans %13,384, ikincisinin %12,301, ncsnn %11,878, drdncsnn %11,299, beincisinin %9,951 ve altncsnn % 7,271 dir. Analiz sonularna gre birinci faktr 4 maddeden, ikinci faktr 5 maddeden, nc faktr 5 maddeden, drdnc faktr 4 madde, beinci faktr 4 ve altnc faktr 2 mad-
404
deden olumaktadr. Birinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,656 ile 0,767 arasnda deimektedir. kinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,733 ile 0,540 arasnda deimektedir. nc faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,783 ile 0,512 arasnda deimektedir. Drdnc faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,758 ile 0,626 arasnda deimektedir. Beinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,668 ile 0,505 arasnda deimektedir. Altnc faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,853 ile 0,712 arasnda deimektedir. Faktrlerdeki maddelerin ierikleri dikkate alnarak isimlendirme yaplmtr. Birinci faktrde yer alan maddelerin tmnn yenilikilik uygulamalar ile ilgili olduu dnlerek bu faktre yenilikilik boyutu ismi verilmitir. kinci faktrde yer alan maddelerin tmnn firmann rekabeti davranlar ile ilgili olduu dnlerek bu faktre rekabetilik boyutu ismi verilmitir. nc faktrde yer alan maddelerin tmnn tedarik zinciri ynetiminin firmann kurumsal geliimine katks ile ilgili olduu dnlerek bu faktre kurumsal geliime katk boyutu ismi verilmitir. Drdnc faktrde yer alan maddelerin tmnn firmann iliki kurma yetenei ile ilgili olduu dnlerek bu faktre iliki gc boyutu ismi verilmitir. Beinci faktrde yer alan maddelerin tmnn tedarik zincirindeki ilikilerin firmann hz ve esneklik dzeyine yapt katk ile ilgili olduu dnlerek bu faktre hz ve esneklik boyutu ismi verilmitir. Altnc faktrde yer alan maddelerin ise tedarik zincirinin firmann mteri ile ilikilerine yapt katk ile ilgili olduu dnlerek bu faktre mteri boyutu ismi verilmitir. 5. TARTIMA VE SONU Otelcilik sektrne ynelik genel bir deerlendirme yapldnda, sektr, pazar dinamizminin en yksek olduu sektrlerden birisi olarak grlmektedir. Bununla birlikte, otel iletmelerinin bir hizmet iletmeleri olmalar nedeniyle gerek hizmet kavramnn kendisinden kaynaklanan; soyutluk, standart salama zorluu, stoklama olmay, znellik vb. zellikler, gerekse otel iletmelerinin sunmu olduu rnden kaynaklanan; hizmetin sunum zellikleri, bileik bir rn sunmak, mevsimsellik, emek-youn retim, subjektif deerlendirme vb. bir takm zellikler sz konusudur. Bu zellikler gz nnde bulundurulduunda, otelcilik sektrnde rekabet avantaj elde etmenin ve bunu srdrmenin dier sektrlere gre daha zor olduu anlalmaktadr. Bunun iin turizm sektrndeki rn ve hizmetlerinin retilmesi ve sunulmas konusunda ilikili olduu dier iletmelerle (ulatrma iletmeleri, yiyecek-iecek iletmeleri, elence iletmeleri vb) ibirliki stratejilere ihtiya duymaktadr. Bu anlamda tedarik zinciri ynetimi iletmeler asndan nemle zerinde durulmas gereken kavramlardan birisi olarak dikkat ekmektedir. Sektrn gelecekteki eilimlerine ynelik olarak, sektrn gelecekte byyen pazar yaps ierisinde birlemelere olduka ak bir konuma gelecei, pazar koullarnn gelecekte daha rekabeti olaca, yeni iletmelerin pazara girecei ve pazarn byyecei, firmalarnn byyen bu pazardan daha fazla pay alabilmek iin evresel gelimelerle uyumlu birleme ve byme stratejilerini uygulayabilecekleri dnlmektedir. Bu dorultuda tedarik zinciri ynetiminin zerinde profesyonelce dnlmesi gereken bir konu olarak otel iletmelerinin gndemlerini megul edecek bir konu olaca ngrlmektedir.
405
Otel iletmelerinin tedarik zinciri ynetimi konusunda kavramsal ve uygulama anlamnda yeterli bilgi ve tecrbeye sahip olmadklar aratrma sonucunda ulalan en belirgin sonutur. Bu kapsamda yrtlen aratrma srecinde, otel iletmelerinin tedarikilerini belirleme ve tedarikilerle ilikilerini stratejik amalar dorultusunda gerekletirme konularnda ok skntl olduklar gzlemlenmitir. Yrtlen aratrma sonucunda, otel iletmelerinde tedarik zinciri ynetiminin alt boyutlu bir olgu olarak anlald belirlenmitir. Bu boyutlar; yenilikilik boyutu, rekabetilik boyutu, kurumsal geliime katk boyutu, iliki gc boyutu, hz ve esneklik boyutu ve mteri ilikiler boyutu eklindedir. Literatrde konuya ilikin yaplan almalarla karlatrldnda, tedarik zinciri ynetimi boyutlar asndan, aratrma sonularnn literatrle uyumlu olduu grlmektedir. Yani retim iletmelerinde olduu gibi, otel iletmeleri de tedarik zinciri ynetimini alt boyutlu bir ynetim uygulamas olarak alglamaktadrlar. Fakat konuyu anlama ve uygulamada retim iletmeleri ile otel iletmelerinin yapsal ve sektrel zelliklerinden dolay birok farkllk ve karmaklk yaanmaktadr. Yaplan literatr aratrmas sonucunda yrtlen bu aratrmann otelcilik sektrnde tedarik zinciri ynetimi konusunu inceleyen ilk aratrmalardan biri olduu grlmektedir. Bu anlamda aratrmann bundan sonra yaplacak almalara katk salamas beklenmektedir. Dier taraftan konunun otel iletmeleri asndan kavramsal ve deneyimsel anlamda anlalabilmesi iin daha kapsaml nitel ve nicel aratrmalara gereksinin duyulmaktadr. zellikle nedensel aratrmalar ve model gelitirmeye ynelik aratrmalarn bu eksiklii giderebilecei ngrlmektedir. KAYNAKA Aydn, S. Z., (2005). Tedarik Zinciri Ynetiminde Stratejik ttifak Olarak nc Parti Lojistik, (Yaymlanmam doktora tezi). Sleyman Demirel niversitesi/Sosyal Bilimler Enstits, Isparta. Ayta, P. (2008). Tedariki ve Msteri liksilerinin Entegrasyonu: Wrth GmbH. Tedarik Zinciri Uygulamas, (Yaymlanmam yksek lisans tezi), Bahesehir niversitesi. Chrstopher, M. (2005), Logistics and Supply Chain Management: Creating Value Adding Networks, Financial Times Prentice Hall. Dnmez, D., (2008). Paydas Teorisi erevesinde Otel sletmelerinin Seyahat Acentalar le liskileri Ve Otel sletmelerinin Performans Arasndaki liskiye Ynelik Bir Arastrma, Ynetim, 19(61) Gle, H. K., Paksoy, T., Blbl, H., zceylan, E. (2009), Tedarik Zinciri Ynetimi (Stratejik Planlama, Modelleme Ve Optimizasyon).Ankara: Gazi Kozak, R. A., Cohen, D. H., (1997)., Distributor-Supplier Partnering Relationships: A Case in Trust, Journal Of Business Research, 39, 33-38. kutlugz, H. (2007). likisel Pazarlama erevesinde Alc Tedariki Arasndaki liki Kalitesi Ve Bir Uygulama, (Yaymlanmam yksek lisans tezi). Anadolu niversitesi/Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir. Kckusta, D., Ttnc, ., (2007). Supply chain management integration and its effects on performance in hospitality industry. Uluslaras Turizm Bienali, 1315 Nisan, anakkale.
406
ztren, A. (2008), KKTC Turizm Sektrnde Btnleik Tedarik Zincirinin Otel letmelerinin Performansna Etkisi, (Yaymlanmam doktora tezi), Anadolu niversitesi/Sosyal Bilimler Enstits. Eskiehir. ztren, A., Sevil, G., (2009), Supply Chain Management as a Sustainable Performance Booster for the Accommodation Enterprises: Evidence from North Cyprus Tourism Sector, nternational Journal Of Business And Management, 4/2, 97-111. Piboonrungroj, P., Disney, S. M., (2009). Tourism Supply Chains: A Conceptual Framework, Proceeding On Phd Networking Conference, 1-2 July. Nottingham, UK. Russell, S. H., (2007), Supply Chain Management, More Than ntegrated Logistics, Air Force Journal of Logistics, 31, 55-62. Tapper, R., Font, X., (2005), Tourism Supply Chains. Report Of A Desk Research Project For The Travel Foundation, Leeds Metropolitan University Environment Business & Development Group, Trkay O., Halis M. (2010), Konaklama letmelerinde Tedariki letme likileri: Trk ehir Otellerinden Bulgular. Seyahat ve Otel letmecilii Dergisi, 7(1). Vronneau, S., Roy, J., (2009), Global Service Supply Chains: An Empirical Study Of Current Practice And Challenges Of A Cruise Line Corporation. Tourism Management, 30(1), 128139. Ylmaz, Y., Bititci, . (2005), Performance Measurement In The Value Chain: Manufacturing v. Tourism, International Journal of Productivity and Performance Management, 55(5), 371389. Zhang, X., Song, H., Huang, G. Q., (2009), Tourism Supply Chain Management: A New Research Agenda, Tourism Management, Article n Press, 30, S: 1-14.
OTEL YNETCLERNN BLG YNETM HAKKINDAK ALGILARININ DEMOGRAFK DEKENLER AISINDAN NCELENMES: ANTALYADAK BE YILDIZLI OTELLERDE BR ARATIRMA Prof. Dr. Bahar TANER1 r. Gr. brahim Alpay YILMAZ2 ZET Gnmzde bilgi, iletmeler iin nemli bir retim faktr ve stratejik bir kaynaktr. Artk iletmelerin rekabet gleri, geleneksel kaynaklardan ok, bilgiye dayanmaktadr. Bu durum, bilginin sistemli bir biimde ynetilmesini de gerekli klmaktadr. Bilgi ynetimi bu gereksinimi karlayan bir ynetim yaklamdr. Bilgi ynetiminin etkinliinin salanmasnda en nemli rol insan kaynana aittir; insan zihninin bir rn olan bilgiye etkinlik kazandrlmas da insan kaynana baml olmaktadr. letmelerde bilginin ynetilmesi, st dzey yneticilerin oluturduu bilgi ynetimi stratejilerinin uygulanmas ile gerekleirken; bu stratejilerin alt dzeylerde operasyonlara dnmesinde, orta dzey yneticiler arac bir rol oynarlar. Dolaysyla iletme yneticilerinin bilgi ynetimi kavramn nasl algladklar nemli bir konudur. Bu aratrma, Antalyadaki be yldzl otellerde alan yneticilerin bilgi ynetimini nasl algladklarn ve bu alglarn demografik deikenlere gre ne tr farkllklar gsterdiini belirlemek amacyla yaplmtr. Aratrma sonucunda yneticilerin bilgi ynetimi alglarna ilikin olarak Etkinlik, Bilginin selletirilmesi, nsan Sermayesi ve Kaynak olarak adlandrlan drt faktr elde edilmi ve yneticilerin alglarnn demografik deikenlere gre farkllat saptanmtr. Anahtar Kelimeler: Bilgi Ynetimi, Ynetici Alglar, Be Yldzl Oteller. 1. GR inde bulunduumuz Bilgi Ekonomisinde bilgi; emek, toprak, sermaye ve hammadde gibi geleneksel retim faktrlerinden daha nemli bir retim faktr konumuna ulamtr. letmelerin, fark yaratan yeni rnler gelitirebilmek iin kendi zgn bilgilerini retmeleri ve kullanmalar gerekmektedir. Dier yandan gnmzde bilgi, iletmeler iin en nemli stratejik kaynak olarak kabul edilmektedir. Hzla deien ve belirsizliin hakim olduu bir ekonomik ortamda uzun erimli stratejiler oluturabilmenin ve hayatta kalabilmenin temel koulu salkl ve doru bilgilere sahip olmaktr. letmelerde bilgiden bir retim faktr ve stratejik kaynak olarak yararlanabilmenin yolu ise onu sistemli bir biimde ynetmekten gemektedir. Ancak soyut bir kavram olan bilginin sistemli bir biimde ynetilmesi, dier somut kaynaklara gre ok daha gtr. Her ne kadar bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanm, bilgi ynetimini kolaylatrmakta ise de; bilgi gerekte insan zihninin bir rndr ve iletmelerde bilgiden deer elde edilmesi, ona sahip olan alanlarn performansna dorudan baml olmaktadr. Bilginin ynetilmesinde insan kayna kapsamnda en nemli kesimi ise yneticiler oluturmaktadr. nk yneticiler iletme
1 2
Mersin niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik YO Krklareli niversitesi, Pnarhisar Meslek Yksekokulu
408
iinde bilginin ynetilmesi ile ilgili kararlar verirler ve amalar belirlerler. Bu yzden iletmelerde yneticilerin bilgi ynetimine yaklamlar, bilgi ynetiminin baaryla uygulanabilmesi asndan son derece nem tamaktadr. Antalyadaki be yldzl otellerde yrtlen bu aratrmann amac yneticilerin bilgi ynetimine ilikin alglarn tespit etmek ve bu alglarn demografik deikenlere gre farkllk gsterip gstermediini belirlemektir. 2. LTERATR TARAMASI Bilgi gemiten gnmze gelen srecin farkl dnemlerinde iletmeler asndan farkl anlamlar tamtr. Endstriyel dnemde bilgi, iletmelerin faaliyetlerini srdrmeleri ve retim miktarlarn artrmalar abalarna hizmet eden isel bir kaynak olarak grlm ve isel erevede ele alnmtr. Bilgi Ekonomisinde ise bilgi d evreye uyum salama amacyla kullanlan bir ara haline gelmitir. Artk bilgi iletmeler iin geleneksel retim faktrlerinin yannda bir retim faktr ve en deerli stratejik kaynaktr (Kurt, 2005: 254). Ancak bilginin en nemli retim faktr haline gelmi olmas, toprak ve emek gibi geleneksel retim faktrlerinin nemlerini kaybettikleri anlamna gelmemektedir. Bu faktrler yalnzca nceliklerini yitirmilerdir. Bilgiye sahip olunduu srece, dier retim faktrleri de kolaylkla elde edilebilmektedir (Beijerse, 1999). Bilginin stratejik bir kaynak haline gelmesinin nedeni onun mal ve hizmetler iin katma deer yaratabilmesidir.Ancak stratejik kaynak olarak bilgi, tm iletmelerin ulaabilecei ve taklit edebilecei trde bilgi deil, balama zg olarak ortaya kan ve rnlere farkllk ve deer kazandran trde bilgidir. Bu ise zgn bilgidir (Kurt, 2005: 256). letmeler faktr pazarnda sermaye, igc, tehizat ve toprak gibi retim faktrlerine kolaylkla ulaabilmektedirler, ancak bilginin, zellikle zgn bilginin kullanma hazr bir biimde faktr pazarndan elde edilebilmesi mmkn deildir. Ayn pazar koullarnda mevcut bilgiyi kullanma ve yeni bilgi yaratma yetenei, iletmelerin dier iletmelerden farkllamasn ve rekabette ne gemelerini salamaktadr (Lee, Lee ve Kang, 2005: 469). letmeler asndan bu derece nemli hale gelmi olan bilginin salayaca rekabet stnl, onun iletme stratejileri ve amalar dorultusunda ynetilmesiyle mmkn olmaktadr. Bylelikle bilgi ynetimi iletmeler iin stratejik nem tayan bir konuma ulamtr. Bilgi ynetimi bilgiyi elde etme, kullanl bir biime dntrme, bilgiyi kullanma, bilgiyi bilinli ve sistemli bir biimde koruma sreleri yoluyla rgtsel performans artrmaya ynelik bir uygulamadr (Lee ve Lee, 2007: 21). Bilgi ynetimi enformasyon teknolojilerinin sahip olduu veri ve enformasyon ileme kapasitesi ile insanlarn sahip olduklar yaratclk ve yenilik kapasitesinin sinerjik bir bileimidir (Malhotra, 1998). Bilgi ynetimi yalnzca teknik boyutu ile deil, ynetsel boyutu ile de ele alndnda bilgi ynetiminin etkinliinin salanmasnda insan kaynann nemi ortaya kmaktadr. rgtlerde bilgiye ulaan, bilgiyi paylaan, reten ve nihayetinde yeni bilgileri rgtn etkinliine katkda bulunmak dorultusunda kullananlar alanlardr. Bu bakmdan alanlar bilgi ynetimi faaliyetlerinin temelini oluturmaktadrlar (zer, zmen ve Saatiolu, 2004: 265-266).
OTEL YNETCLERNN BLG YNETM HAKKINDAK ALGILARININ DEMOGRAFK DEKENLER AISINDAN
409
Ancak iletmelerde bilginin ynetilmesinde yneticilerin sahip olduklar rol, operasyonel fonksiyonlarnda bilgiye baml olarak alan alt dzeylerdeki alanlardan daha nemlidir. letme sahiplerini ya da ynetim kurulu yelerini bilgi ynetimi konusunda ikna etmede; bilgi ynetimi stratejilerini, politikalarn ve amalarn belirlemede ve dier rgt yelerini bilgi ynetimi konusunda motive etmede asl sorumluluk st dzey yneticilere aittir. Dier yandan st ynetim dzeylerinde belirlenen bilgi ynetimi stratejilerinin ve amalarnn, alt dzeylere aktarlmasndan; ve bilgi ynetiminin departmanlar dzeyinde planlanmas ve denetlenmesinden orta dzey yneticiler sorumludurlar. Dolaysyla iletmelerde bilginin etkili bir biimde ynetilebilmesi asndan, yneticilerin bilgi ynetiminin eitli sonular hakknda ne tr alglara sahip olduklar nem tamaktadr. zleyen paragraflarda bilgi ynetiminin gerek iletme, gerek alanlar dzeyindeki eitli sonularna deinilmektedir. Bilgi ynetimi, iletmelere bilgiye dayal ekonominin karmaklklaryla ba etmelerinde yardmc olmaktadr. letmeler evreleriyle ilgili bilgiyi yneterek pazar ortamnda daha akllca hareket edebilmekte, bu sayede pazar konumlarn iyiletirmekte ve devamllklarn salayabilmektedirler (Beijerse, 1999). te yandan bilgi ynetimi iletmelerin performansn, verimliliini ve rekabet gcn artrmann nemli bir aracdr (Vural, 2005: 238). Ayn zamanda etkin bir bilgi ynetimi sistemi ierisinde bilgi ak daha hzl ve nitelikli olmakta ve bylece iletme iinde daha etkili kararlarn alnmas mmkn olmaktadr (Kurt, 2005: 261). Bilgi ynetimi sayesinde blmler arasnda benzer abalarn tekrarnn nlenmesi mmkn olmakta (OECD, 2003) ve bilgi, organizasyon iinde etkili bir biimde kullanlmakta ve paylalmaktadr (Vural, 2005: 238). Bilgi ynetimi ile bilgi iilerinin sahip olduu ustalk, beceri ve deneyimler tm iletmeye yaylmakta (Kurt, 2005: 261) ve en iyi uygulamalar paylalmaktadr (KPMG, 2000). te yandan bilgi ynetimi ile igren devri ve emeklilik nedeniyle yaanan bilgi kaybnn nne geilmekte (OECD, 2003); iletmelerde doru bilgi doru zamanda doru kiiye aktarlmakta (Zaim, 2005: 213); yeni i yapma biimleri yaratlmakta (KPMG, 2000) ve yine bilgi ynetimi sayesinde iletme iinde stratejik rgtsel renme gereklemektedir (Lee vd., 2005: 473). Bilginin ynetilmesi en iyi, bilgiyi reten, dorulayan, paylaan ve kullanan bireylerin, bu bilgiyi kullanmak iin motive edilmeleri ile gerekleebilecektir. Bu nedenle gnmzn hzla deien i evresinde varlklarn srdrebilmek ve rekabet ettikleri pazarlarda yenilik yapabilmek iin iletmeler sahip olduklar insan sermayesinin bilgisini gelitirmekte ve bilgi iilerini tevik etmektedirler. nk yenilik abalar bilgi iilerinin bireysel abalaryla dorudan ilikilidir. Bu balamda bilgi iileri yeniliin gerekletirilmesinde ncelikli bir konuma sahiptirler (Kurt, 2005: 262). Dier yandan bilgi ynetimi, bilgi iilerinin arasndaki iletiimi glendirmek ve sinerjiyi artrmak yoluyla bilgi iilerinin iletmede kalmalarn salayabilmektedir (Beijerse, 1999). 3. ANTALYADAK BE YILDIZLI OTELLERDE ALIAN YNETCLERN BLG YNETM HAKKINDAK ALGILARININ BELRLENMESNE YNELK BR ARATIRMA Bu aratrmann amac; Antalyadaki be yldzl otellerde alan yneticilerin bilgi ynetimi hakkndaki alglarn belirlemek ve bu alglarn, yneticilerin demografik zelliklerine gre istatistiksel olarak anlaml farkllklar gsterip gstermediini tespit
410
etmektir. Aratrmann evrenini Trkiyede faaliyet gsteren be yldzl otel iletmeleri, rneklemini ise Antalya ilindeki iletmeler oluturmaktadr. Aratrmann gerekletirildii dnemde (Nisan-Mays 2009) Trkiyede faaliyet gsteren be yldzl otel says 252, Antalya ilinde faaliyet gsteren be yldzl otel says 126dr (www.hotelguide.com.tr). Zaman ve kaynak kst nedeniyle anketler Antalya il merkezi ve drt ileye datlm, anket formlarnn ulatrld otel says 64 ve datlan anket says 550 adet olarak gereklemitir. 52 otelden geri dn salanmtr ve geri dnen anket says 374 olup geri dnme oran % 68dir. Anket formlar incelendiinde 347 anket analize uygun bulunmutur. Aratrmada veri toplamak amac ile, aratrmaclar tarafndan ilk kez bu aratrmada kullanlmak zere gelitirilen bir lek kullanlmtr. Bilgi Ynetimi Algs lei olarak isimlendirilen bu lek, toplam 21 maddeden oluan 5li Likert tipi bir lektir. Bu lekte her bir madde ile ilgili seenekler (1) Hi Katlmyorum, (2) Katlmyorum, (3) Ntrm, (4) Katlyorum, (5) Tamamen Katlyorum eklinde puanlanmtr. 3.1. rneklemin Demografik zellikleri Aratrma kapsamnda yneticilerin cinsiyetleri, turizm ve bilgi ynetimi eitimi alp almadklar, turizm sektrndeki ve halen altklar iyerindeki toplam alma sreleri ve altklar otelin hizmet sresine ilikin veriler toplanmtr. rneklemin demografik zelliklerine ilikin bilgiler Tablo 1.de verilmektedir. Tablo 1. Demografik zelliklere likin Bulgular Demografik Deiken Cinsiyet Kategori Erkek Kadn Turizm Eitimi Alma Durumu Alan Almayan Bilgi Ynetimi Eitimi Alma Durumu Alan Almayan 5 yl ve alt Sektrdeki Toplam alma Sresi 6-10 yl 11-15 yl 16 yl ve st 3 yl ve alt Grev Yaplan Oteldeki alma Sresi 4-6 yl 7-9 yl 10 yl ve st Yneticilerin, Grev Yaptklar Otelin 5 yl ve alt Hizmet Sresine Gre Dalm 6-10 yl 11-15 yl 16 yl ve st Say (n) 247 94 195 132 175 147 36 82 103 103 166 82 43 25 150 76 59 62 Yzde (%) 72,4 27,6 59,6 40,4 54,3 45,7 11,1 25,3 31,8 31,8 52,5 25,9 13,6 8,0 43,2 21,9 17,0 17,9
3.2. lein Geerlik Analizi lein geerliini snamak amacyla yaplan faktr analizi iki aamadan olumutur. Yaplan ilk faktr analizi sonucunda KMO rneklem yeterlii katsays 0,859 ve
411
Bartletts test deeri 2351,500 (p<0,000) olarak hesaplanmtr. Bu deerler, verilerin faktr analizine tabi tutulabileceini gstermektedir. lk faktr analizinde madde yk deerleri 0,40n altnda kalan (Hair, Anderson, Tatham ve Black, 1998, aktaran Uzun, 2007: 121) ya da biniik yklenen maddeler analiz dnda tutularak, ikinci faktr analizi yaplmtr. kinci faktr analizi sonucunda KMO katsays 0,816 ve Bartletts test deeri 1500,420 (p<0,000) kmtr. Analiz sonular Tablo 2de verilmektedir. Tablo 2. Bilgi Ynetimi Algs Faktr Analizi Sonular
Faktrler Faktr 1: Etkinlik Bilgi ynetiminin rekabet gcne katks Bilgi ynetiminin bireysel performansa katks Bilgi ynetiminin iletmenin performansna katks Bilgi ynetiminin iletmenin devamllna katks Bilgi ynetiminin etkili kararlara katks Faktr 2: Bilginin selletirilmesi rtl bilginin ak hale gelerek iletmeye yaylmas Bilgi paylam ile bilgi kaybnn nne geilmesi rgtsel renmenin gereklemesi Farkl birimlerde benzer abalarn tekrarnn nlenmesi En iyi uygulamalarn paylalmas Faktr 3: nsan Sermayesi Bilgi iilerinin iletmede tutulmas Bilgi iilerinin iletme baarsna katks Doru bilginin doru zamanda doru kiiye aktarlmas Faktr 4: Kaynak Bilgi ynetimine ilave insan kaynann ayrlmas Bilgi ynetimine ilave finansal kaynan ayrlmas Faktr Ykleri ,794 ,784 ,743 ,657 ,616 1,797 ,688 ,675 ,647 ,553 ,509 11,979 ,655 zdee r 4,728 Aklanan Varyans % 31,522 Alpha ,811
1,317 ,796 ,781 ,517 1,150 ,883 ,878
8,777
,645
7,665
,803
Notlar: Varimax Rotasyonlu Temel Bileenler Faktr Analizi Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii=,816, Bartletts Test of Sphericity: p<0,000 (Chi-Square 1500,420, df=105) Toplam Varyans: 59,944
Bu iki aamal faktr analizi sonucunda toplam varyansn % 60n aklayan drt faktrl bir yap elde edilmitir. Bu faktrler Etkinlik (Bilgi ynetiminin etkinlie katks), Bilginin selletirilmesi (Bilginin iletmeye mal olmas ve sonular), nsan Sermayesi (Bilgi iilerinin nemi) ve Kaynak (lave beeri ve finansal kaynak) olarak adlandrlmlardr. 3.3. Faktrlerin Orta Deer 3ten Farkllnn Bir rneklem t-Testi Bir rneklem t-testi ile drt faktrn ortalamalarnn 5li Likert tipi lekte orta deer 3ten istatistiksel olarak farkl olup olmadklar aratrlmtr. T-testinin sonular
412
Tablo 3te verilmektedir. Drt faktrn tmnn de ortalamalar p<0.001 anlamllk dzeyinde orta deer 3ten istatistiksel olarak yksek kmtr. Tablo 3. Faktrlerin Orta Deer 3ten Farkllklarnn Analizi
Faktrler Etkinlik Bilginin selletirilmesi nsan Sermayesi Kaynak Ortalama 4,3915 4,1411 4,3594 4,0667 Standart Hata ,48733 ,58918 ,50861 ,85073 t-deeri 51,791 35,344 49,645 23,289 p-deeri ,000 ,000 ,000 ,000
Bilgi ynetimi algs faktrleri iinde en yksek ortalamaya Etkinlik faktrnn sahip olduu (X=4,40), onu nsan Sermayesi faktrnn izledii grlmektedir (X=4,36). Yneticiler, bilgi ynetiminin iletmenin ve alanlarn etkinliine katk salad ynnde gl alglara sahiptirler. Ayn zamanda insan sermayesinin iletme asndan nem tadna ilikin alglar da olduka gldr. Dier yandan Bilginin selletirilmesi faktr de yksek bir ortalamaya sahiptir (X=4,14). Buna gre yneticiler bilgi ynetimi sayesinde bilginin iletme iinde daha kapsaml bir biimde iselletirildiine ve bunun olumlu sonular dourduuna katlmaktadrlar. Kaynak faktrnn ortalamas (X=4,06) da yneticilerin, bilgi ynetimi iin ilave finansal ve beeri kaynan ayrlmas gerektii fikrine katldklarn gstermektedir. 3.4. Faktr Dzeylerinin Demografik Deikenler Asndan ncelenmesi Aratrmann bu blmnde yneticilerin bilgi ynetimi algs faktrlerinin dzeylerinin; yneticilerin turizm ve bilgi ynetimi eitimi alma durumlar, sektrdeki ve iyerindeki alma sreleri ve altklar otelin sektrdeki toplam hizmet sresi asndan deiip deimedii analiz edilmekte ve elde edilen bulgular yorumlanmaktadr. Tablo 4. Yneticilerin Turizm Eitimi Alma Durumuna Gre Bamsz rneklemler t-Testi Sonular
Faktrler Etkinlik Bilginin selletirilmesi nsan Sermayesi Kaynak Alan Ortalama 4,40 4,12 4,37 4,06 Almayan Ortalama 4,35 4,15 4,33 4,04 t-deeri ,866 -,484 ,662 ,201 p deeri ,387 ,629 ,508 ,841
Yneticilerin bilgi ynetimi hakkndaki alglarnn turizm ve otelcilik eitimi alma durumlarna gre farkllk gsterip gstermediini belirlemek iin yaplan t-testi sonucunda faktr dzeylerinin, turizm ve otelcilik eitimi alp almamak asndan herhangi bir farkllk gstermedii bulunmutur (p>0,05). Analiz sonular Tablo 4.te verilmektedir. Analiz sonular yneticilerin bilgi ynetimi zerindeki alglarnn belirli bir eitim dzeyine gre farkllamayaca eklinde yorumlanabilir. rnein mhendislik eitimi alan bir kii ile turizm eitimi alan bir kiinin bilgi ynetimi zerindeki alglarnn farkl olmayabilecei normal kabul edilirse, ortaya kan bu sonu artc deildir.
413
Tablo 5. Yneticilerin Bilgi Ynetimi Eitimi Alma Durumuna Gre Bamsz rneklemler t-Testi Sonular
Faktrler Etkinlik Bilginin selletirilmesi nsan Sermayesi Kaynak Alan Ortalama 4,42 4,18 4,44 4,10 Almayan Ortalama 4,34 4,07 4,25 4,00 t-deeri p deeri 1,373 1,789 3,346 1,074 ,171 ,075 ,001 ,283
Yneticilerin bilgi ynetimi hakkndaki alglarnn, bilgi ynetimi eitimi alma durumuna gre farkllk gsterip gstermediini belirlemek amacyla yaplan t-testi sonucunda, yalnzca nsan Sermayesi faktrnde bir farkllk ortaya kmtr (p<0,01). Tablo 5. incelendiinde bilgi ynetimi eitimi alan yneticilerin; bilgi iilerinin iletmenin baarsna nemli katkda bulunduklar fikrine, bilgi ynetimi eitimi almayan yneticilerden daha fazla katldklar grlmektedir. Bu bulguya ilikin olarak, bilgi ynetimi eitimi almann otel yneticilerinde, hem iletmenin, hem de bilgi ynetiminin baarsnda insan kaynann niteliinin son derece nemli olduu eklinde bir farkndalk oluturduu yorumu yaplabilir. Tablo 6. Yneticilerin Sektrdeki Toplam alma Srelerine Gre ANOVA Sonular
Faktrler Etkinlik Bilginin selletirilmesi nsan Sermayesi Kaynak Varyanslarn Eitlii Testi Levene statistii 1,492 ,567 ,242 1,238 p deeri ,217 ,637 ,867 ,296 Tek Ynl Varyans Analizi F deeri 2,727 3,219 1,393 1,562 p deeri ,044 ,023 ,245 ,199
Yneticilerin bilgi ynetimi hakkndaki alglarnn, sektrdeki toplam alma srelerine gre anlaml bir farkllk gsterip gstermediini belirlemek zere yaplan tek ynl varyans analizinin sonular Tablo 6da verilmektedir. Analiz sonucunda Etkinlik ve Bilginin selletirilmesi faktrlerinin yneticilerin sektrdeki toplam alma srelerine gre anlaml farkllklar gsterdii belirlenmitir (p<0,05). Varyanslarn eitlii testi sonucunda her iki faktrde de grup varyanslarnn eit olduu bulunmutur. Ancak yaplan Scheffe testinde Etkinlik faktrndeki farklln hangi alt gruplar arasnda olduu ortaya kmamtr. Bilginin selletirilmesi faktrne ynelik Scheffe testi sonucunda ise sektrdeki toplam alma sresi 6-10 yl arasnda olanlarn (X=4,2), 1115 yl arasnda olanlara gre (X=3,9) bilgi ynetimi sayesinde bilginin iselletirildiine ve bunun olumlu sonular olduuna daha fazla katldklar ortaya kmtr. Bu sonu ile ilgili olarak sektrde alma sreleri daha az olan yneticilerin, deiik sektrlerdeki ilerinde kazandklar bilgi ynetimi deneyimleri baznda, bilginin iselletirilmesine ve bunun olumlu sonular olduuna daha fazla katldklar yorumu yaplabilir. te yandan bilgi ynetimi algs faktrlerinin, dier bir demografik deiken olan yneticilerin altklar iyerlerindeki toplam alma srelerine gre, deiip deimediini belirlemeye ynelik tek ynl varyans analizinde bir farkllk ortaya kmamtr.
414
Tablo 7. Yneticilerin Grev Yaptklar Otelin Toplam Hizmet Sresine Gre ANOVA Sonular
Faktrler Etkinlik nsan Sermayesi Kaynak Varyanslarn Eitlii Testi Levene statistii 1,266 ,222 ,729 Bilginin selletirilmesi 1,889 p deeri ,286 ,131 ,881 ,535 Tek Ynl Varyans Analizi F deeri p deeri ,671 4,426 4,540 3,098 ,570 ,005 ,004 ,027
Yneticilerin bilgi ynetimi hakkndaki alglarnn, altklar otelin toplam hizmet sresine gre farkllk gsterip gstermediini belirlemek iin yaplan tek ynl varyans analizi sonucunda Bilginin selletirilmesi, nsan Sermayesi ve Kaynak faktrlerinde anlaml farkllklar olduu bulunmutur (p<0,05). Etkinlik boyutunda ise bir farklla rastlanmamtr (p>0,05). Varyans analizinin sonular Tablo 7de verilmitir. Faktrlerin her nde de grup varyanslarnn eit olduu bulunmutur. Buna gre yaplan Scheffe testleri sonucuna gre; hizmet sresi 5 yl ve daha alt olan otellerin yneticilerinin (X=4,2), 6 ve 10 yl arasnda olan otellerin yneticilerine (X=3,9) gre bilgi ynetimi sayesinde bilginin iletme ierisinde iselletirildiine ve bunun olumlu sonulara yol atna daha fazla katlmaktadrlar. Bu sonu; hizmet sresi daha az olan otellerin operasyonlarnda bilgi teknolojilerine yer vermelerinin daha olas olduu veya pazarda yeni olmalar nedeniyle daha etkin rekabet edebilmek iin bilgi teknolojilerine ve dolaysyla bilginin iselletirilmesine dier otellere gre daha fazla ncelik verdikleri eklinde yorumlanabilir. Dier yandan hizmet sresi 11-15 yl arasnda olan otellerin yneticileri (X=4,5), 6-10 yl arasnda olan otellerin yneticilerine (X=4,2) gre bilgi iilerinin deerinin daha fazla farkndadrlar. Bu sonu; hizmet sresi daha fazla olan otellerde yneticilerin bilgi ynetiminin insan boyutuna daha ok nem verdikleri; deneyimleri erevesinde, igc devir oranlarnn ok yksek olduu bu sektrde varlklarn devam ettirebilmelerinin temel koullarndan birinin bilgi iilerinin iletmede tutulmas olduunu dndkleri; emek-youn ve insan faktrnn hizmet kalitesi zerinde belirleyici olduu bu sektrde bilgi iilerine daha fazla nem verdikleri eklinde yorumlanabilir. Son olarak hizmet sresi 11-15 yl aralndaki otellerde alan yneticiler (X=4,3), 610 yl aralndaki otellerde alan yneticilere (X=3,8) gre bilgi ynetimine ek beeri ve finansal kaynak ayrlmasna daha olumlu yaklamaktadrlar. Bu sonu, yine hizmet sresi daha fazla olan otellerde yneticilerin bilgi ynetiminin insan boyutuna ve bilgi iilerine daha ok nem verdikleri ve igc devir oranlarnn iletmeye zararn en alt dzeye indirmek iin bilgi iilerini iletmede tutmaya altklar eklindeki yoruma ilave olarak; hizmet sresi daha fazla olan otellerin yneticilerinin youn rekabet ortamnda baarl olmann koulunu, bilgi ynetimine beeri kaynan yan sra finansal kaynan da ayrlmasnda grdkleri eklinde yorumlanabilir.
415
SONU Bu aratrmann amac; Antalyadaki be yldzl otel iletmelerinde alan yneticilerin bilgi ynetimi hakkndaki alglarn belirlemek ve bu alglarn, yneticilere ait demografik zelliklere gre farkllap farkllamadn tespit etmektir. Aratrma; yneticilerin bilgi ynetimi hakknda ne tr alglara sahip olduunu ve bu alglarn hangi demografik deikenlere gre deitiini ortaya koymas bakmndan nemlidir. Ynetici alglarnda farkllamaya yol aan demografik zelliklerin belirlenmesi ile; aratrma sonucunda otel iletmelerinde bilgi ynetiminin gelimesine destek verebilecek demografik zellikleri tayan bir ynetici profili ortaya konulmu ve ayrca bu yneticiler asndan bilgi ynetimi hususunda nem tamayan demografik zelliklerin hangileri olduu tespit edilmitir. Bu balamda aratrmann sonularndan yalnzca akademik camiann deil, i hayatndaki yneticilerin de yararlanabilecei ileri srlebilir. Aratrmann dier nemli bir yn ise; aratrmaclar tarafndan literatrdeki eitli kaynaklardan yararlanlarak gelitirilen ve ilk defa bu aratrmada kullanlan Bilgi Ynetimi Algs leinin; geerlik ve gvenilirlik analizleri yaplarak, benzer hizmet iletmelerinde de kullanlmak zere literatre kazandrlmasdr. Aratrmada Antalyadaki be yldzl otellerde alan yneticilerin bilgi ynetimi hakkndaki alglarnn faktr analizi sonucunda, drt faktrl bir yap elde edilmitir. Ynetici alglarn yaplandran bu faktrler Etkinlik, Bilginin selletirilmesi, nsan Sermayesi ve Kaynak olarak isimlendirilmilerdir. Faktr ortalamalar dikkate alndnda, yneticilerin bilgi ynetiminin iletmenin ve alanlarn etkinliini artrd; bilgi ynetimi sayesinde bilginin iletme iinde iselletirildii ve bylece farkl birimlerde benzer abalarn tekrarnn nlendii ya da iten ayrlmalar nedeniyle gerekleen bilgi kaybnn nne geildii; bilgi iilerinin iletmenin baarsnda nemli bir konuma sahip olduklar ve bilgi ynetimi iin ilave beeri ve finansal kaynak ayrlmas gerektii eklindeki fikirlere katldklar grlmektedir. Bu bulgular, bilgi ynetimi zerinde daha nce OECD (2003) ve KPMG (2000) gibi kurumlarn gerekletirdii alan aratrmalarndan elde edilen bulgularla rtmekte ve bilgi ynetimi literatrnde eitli yazarlarca (Beijerse, 1999; Lee vd., 2005; Kurt, 2005; Vural, 2005; Zaim, 2005) doru olduu ne srlen fikir ve nerileri desteklemektedir. Yaplan t-testi ve tek ynl varyans analizleri sonucunda bilgi ynetimi algs faktrlerinin demografik deikenlere gre farkllk gsterdii bulunmutur. Buna gre; nsan Sermayesi faktr yneticilerin bilgi ynetimi hakknda eitim alp almamalarna gre farkllk gstermitir. Yani bilgi ynetimi eitimi alm yneticiler bilgi ynetiminde ve iletmenin baarsnda beeri boyutun neminin daha fazla farkndadrlar. Bilginin selletirilmesi faktr ise yneticilerin sektrdeki toplam alma sreleri ile altklar otelin toplam hizmet sresine gre farkllk gstermektedir. Buna gre sektrdeki alma sresi daha az olan yneticiler, bilgi ynetimi ile bilginin iletme iinde iselletiine ve bunun bir takm olumlu sonulara yol atna daha fazla katlmlardr. Bu durumun, sz konusu yneticilerin dier benzer sektrlerdeki bilgi ynetimi uygulamalarndan kazandklar deneyimden kaynaklanabilecei eklinde bir yorum yaplabilir. Dier yandan hizmet sresi daha az olan otellerde alan yneticiler de bilgi ynetiminin, bilginin daha iyi iselletirilmesine ve bunun olumlu sonulara yol atna daha fazla katlmlardr. Bu durum; youn rekabetin yaand sektrde dier-
416
lerine gre daha yeni olan otellerin yneticilerinin, sektrde daha deneyimli olan otellerle etkili bir biimde rekabet edebilmek iin; operasyonlarn kusursuz yrtlmesinde bilgi teknolojilerine ve bamsz bir kurumsal kimlik oluturmada bilginin iselletirilmesine daha fazla ncelik verdikleri eklinde yorumlanabilir. Toplam hizmet sresi daha fazla olan otellerde alan yneticiler, bilgi iilerinin iletmeleri asndan sahip olduu nemin daha fazla farkndadrlar ve iletme iinde tutulmalar gerektiine inanmaktadrlar. Buna paralel bir biimde toplam hizmet sresi daha fazla olan otellerde alan yneticiler, bilgi ynetimine ilave beeri ve finansal kaynak ayrlmas gerektii fikrine daha fazla katlmaktadrlar. Bu bulgular; hizmet sresi daha fazla olan, dolaysyla daha kurumsallam otellerin yneticilerinin bilgi ynetiminin hem finansal, hem beeri boyutuna daha fazla nem verdikleri; zellikle igc devir oranlarnn yksek olduu ve emek-youn bir zellik gsteren bir sektrde varlklarn srdrebilmenin temel koulunun yeni ve uzman bir igc snf olan bilgi iilerini istihdam etmekten ve onlar iletmede tutmaktan getiini anlam olduklar sonucunu ortaya koymaktadr. Bu aratrmann sonucunda elde edilen bulgular genel olarak deerlendirildiinde, Trkiyedeki be yldzl otel iletmesi yneticilerinin bilgi ynetimi kavram hakknda hem bilgi sahibi olduklar, hem de kavrama ynelik olumlu bir tutum iinde olduklar ortaya kmtr. Youn ve uluslararas bir rekabetin yaand; yksek igc devir oranlarnn yol at olas bilgi kayplarnn operasyonlarn etkinliinde belirleyici olduu turizm sektrnde faaliyet gsteren otel iletmeleri asndan; verimli ve karl bir operasyon srdrebilmenin temel koulunun, doru bilgileri etkili bir biimde ynetmek olduu dikkate alndnda; ulalan bu sonu lkemiz asndan memnuniyet vericidir. Yine aratrmadan elde edilen bulgular erevesinde, lkemizdeki otel iletmeleri yneticilerine; bilgi ynetimine ilave beeri ve finansal kaynak ayrma konusuna ncelik vermeleri; iletme iinde gerek yneticilere, gerekse igrenlere ynelik eitim programlarnn dzenlenmesine ve/veya mevcut programlarn iyiletirilmesine nclk etmeleri; ve bilgi iilerinin iletmeye olan aidiyet duygularn glendirmek iin ne gibi nlemler alnabilecei konusuna zaman ayrmalar nerilebilir. KAYNAKA Beijerse, R.P. (1999). Questions in knowledge management: Defining and conceptualising a phenomenon. Journal of Knowledge Management, 3(2), 235-245). Hair, J.F., Anderson, R.E., Tatham, R.L. ve Black, W.C. (1998). Multivariate Data Analysis, 5th Edition, New Jersey: Prentice Hall. KPMG (2000). Management consulting knowledge management research report. Kurt, M. (2005). letmelerde bilginin rolndeki deiim ve bilgi ynetimi. C.C. Aktan ve .Y. Vural (Ed.) Bilgi a, Bilgi Ynetimi ve Bilgi Sistemleri iinde (ss. 249265). Konya: izgi Kitabevi. Kurt, M. ve Aca, V. (2002). Bilgi toplumunda retim faktr olarak bilgi ve stratejik kullanmna ilikin aratrma. 1. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Ynetim Kongresi, Kocaeli, 319-330. Lee, K.C.; Lee, S. ve Kang, I.W. (2005). KMPI: Measuring knowledge management performance. Information & Management, 42, 469-482. Lee, Y. ve Lee, S. (2007). Capabilities, processes, and performance of knowledge management: A structural approach. Human Factors and Ergonomics in Manufacturing, 17 (1), 21-41.
417
Malhotra, Y. (1998). Knowledge management, knowledge organizations & knowledge workers: A view from the front lines. http://www.brint.com/interview/maeil.htm Ocak 1998). Eriim tarihi: 20 Kasm 2008. OECD (2003). Introduction and draft results of the survey of knowledge management practices in ministries/departmants/agencies of central government. zer, P.S., zmen, . ve Saatiolu, . (2004). Bilgi ynetiminin etkililiinde kilit bir faktr olarak bilgi iileri ve insan kaynaklar ynetiminin farkllaan zellikleri. Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 6(1), 254-275. Uzun, D. (2007). rgt kltrnn bilgi ynetim srecine ve rgtsel performansa etkisi: Be yldzl otel iletmelerinde bir uygulama. Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Turizm letmecilii Anabilim Dal. Yaymlanmam Doktora Tezi. Vural, .Y. (2005). Bilgi ynetimi, entelektel sermaye ve yenilikilik. C.C. Aktan ve .Y. Vural (Ed.). Bilgi a, Bilgi Ynetimi ve Bilgi Sistemleri iinde (ss. 229-248). Konya: izgi Kitabevi. Zaim, H. (2005). Bilgi ynetimi sreleri. C.C. Aktan ve .Y. Vural (Ed.). Bilgi a, Bilgi Ynetimi ve Bilgi Sistemleri iinde (ss. 207-228). Konya: izgi Kitabevi.
KONAKLAMA LETMELERNDE KURUMSAL TBAR YNETM VE LEK GELTRLMES: ANKARADA OTEL LETMELER ZERNE UYGULAMA Prof. Dr. Yksel ZTRK1 r. Gr. Serdar P2 r. Gr. Selen YILMAZ3 ZET Youn rekabet artlar altnda, iletmeler amalarna ulamak iin, soyut bir deer olan itibara daha ok nem vermektedirler. Gl bir itibara sahip olmak isteyen iletmelerin, paydalarna kar rettii rn ve hizmetlerle, gvenilirlii, effafl, sorumluluu ile fark yaratmas gerekmektedir. tibar ynetimi ile ilgili olarak bu almada itibar kavram, itibar ynetimi kavram incelenmi, itibar ynetimi ile ilgili olarak oluturulan bir anketin geerlilik almalar yaplarak, Ankaradaki otel iletmelerinde igrenlerin, itibar hakkndaki alglamalar zerine bir aratrma yaplmtr. Bu amala test tekrar test yntemi kullanlarak hazrlanan anket, Ankarada faaliyet gsteren drt ve be yldzl otel iletmelerindeki alanlara uygulanmtr. Ankaradaki otel iletmeleri asndan itibarn nemi ortaya konularak, itibar ynetimi iin iletmelerin gerekletirmeleri gereken almalar hakknda nerilerde bulunulmutur. Konaklama sektrnden hizmet kalitesi itibarn olumasndaki en nemli etkenlerden biridir. Eer konaklama iletmeleri gl bir itibar elde etmek isterlerse hizmet kalitesine, hizmeti yerine getirecek igrenine daha fazla nem vermelidir. Anahtar Kelime: tibar Ynetimi, Kurumsal tibar, lek Gelitirme, Konaklama letmeleri. 1. GR Turizm sektrnn dinamiklerinde yaanan nemli deiimler karsnda iletmelerin, varlklarn srdrebilmek ve sektrde sz sahibi olabilmek iin baz farkllklarn ne karma abas iinde olduu grlmektedir. Bu farkllklarn ortaya kmasnda itibarn nemli bir unsur olduu dnlmektedir. tibar, paydalarn kararlarn etkiledii iin iletmenin pazardaki konumunu etkilemektedir (Dentchev ve Heene, 2004:59). tibar sahibi iletmeler, bulunduklar sektrde dier iletmeler tarafndan taklit edilememektedir (Castro, vd., 2006:361). Taklit edilemeyen itibar sahibi iletmeler, itibar deerlerini bnyelerinde barndrrlar (Carmeli ve Tishler, 2005:15). Paydalarn iletme hakkndaki alg ve tutumlar, tesadflere braklamayacak kadar nemlidir. Kresellemenin etkisi ile birlikte insanlar arasndaki iletiim daha kolay, daha ucuz ve daha geni kitlelerle yaplabilmektedir. nsanlar arasndaki bu iletiim iletmeler hakkndaki alg ve tutumlar etkilemektedir. nsanlar rn yada hizmet satn alrken, satn alma kararn iletme itibar, nemli dzeyde etkilemektedir.
1 2
Gazi niversitesi Ticaret ve Tur. Eit. Fak Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler MYO 3 Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler MYO
KONAKLAMA LETMELERNDE KURUMSAL TBAR YNETM VE LEK GELTRLMES: ANKARADA OTEL
419
Mterilerin iletiim ve bilinlilik seviyelerindeki arttan dolay, grnmeyen deer olarak atfedilen itibarn neminin giderek artt dnlmektedir. Mteriler, rn ve hizmet satn alrken phe ile yaklamakta, itibar, oluan bu pheyi ortadan kaldrmaya yardmc olmaktadr. almann ana amac, geerlilii test edilmi bir itibar ynetimi anketi gelitirmek ve konaklama iletmelerinde itibar ynetimi ile ilgili alg ve tutumlar lmek olmutur. Ayrca, itibar ynetiminin alt boyutlarn, bu alt boyutlarn itibara olan etkisini ve itibarn oluturulabilmesi iin gerekli olgularn neler olduunu, itibar ynetiminin konaklama iletmelerine etkilerini tespit etmek gibi amalar gdlmektedir. 2. KURUMSAL TBAR YNETM tibar, Trk Dil Kurumu szlne gre; saygnlk, gvenilir olma, nem verilme eklinde tanmlanmaktadr (www.tdkterim.gov.tr). tibar, bir iletmenin genel bir deerler dizisine dayanan gvenilirlii, itimada layk oluu, sorumluluu ve yeterlilii hakknda ok sayda paydan yarglarndan olumu bir btn olarak tanmlanr (Dilsiz, 2008:71). tibar, paydalarn iletme hakkndaki hkmleri, deerlendirmeleri ve alglamalardr (Barnett vd, 2006:34; Tucker ve Melewar, 2005:377). Kurumsal itibar, bir iletmenin dardan nasl grnd sorusunun yantlarn iermektedir. Gl itibara sahip olmak isteyen iletmeler, paydalar ile iyi ilikiler gelitirmeli ve paydalarna fayda salamaldr (Gm ve ksz, 2009a:39). Kurumsal itibar, kurumu dierlerinden farkllatran, stratejik olarak faaliyetler yrtmesini gerektiren, taklit edilmesi zor olan, dsal gzlemcilerin kuruma ilikin alglamalar olarak tanmlanmaktadr (Fombrun, 1996:37; Fombrun ve Van Riel, 1997:6). Paydalara kar gvenilir ve inanlr olma, itibarn temelini oluturur. Gvenilir ve inanlr olma algs insanlarn grme, okuma ve duymalarna dayal olarak ekillenir. Bu ekillenen alglarn deitirilmesi olduka zordur. nsanlar dardan gelen alglara daha abuk uyum salarlar (Budd, 1994:11-12). letmeler kendileri hakkndaki itibarlarn mutlaka denetlemeli ve ekillendirmelidirler. letmelerin mterilerine sunmu olduklar rn yada hizmetlerle ilgili olarak alglamalar, dier kiilere hzla aktarlmaktadr. Bu durum karsnda iletmelerin itibar paydalar zihnindeki ekillenmektedir (Puncheva, 2008:272). letmelerin faaliyetleri mteri algsn etkilemekte, mteri algs da iletmelerin faaliyetlerinde etkili olmaktadr (Dentchec ve Heene, 2004:59; Gm ve ksz, 2009b:2132). letmeler faaliyetlerini yerine getirirken itibarlarn dnerek paydalara, sosyo-politik ve ekonomik evreye dikkat etmelidir. tibarn meydana getirilmesi birok bileene baldr. Literatrde Castro, Lopez ve Saez, 2006:363; Gm ve ksz, 2009a:104; Wiedmann ve Buxel, 2005:153; Usta, 2006:44; Cretu ve Brodie, 2007:233; Hacmirzaolu, 2009:12; Chun, 2005:102; Carmeli ve Tishler, 2005:21; Karatepe, 2008:86; Dollinger vd., 1997:133; Fombrun ve Shanley, 1990:244; Castro vd., 2006:367 tarafndan itibar bileenleri farkl ekillerde snflandrlmtr.
420
Literatrde yer alan bu snflandrmalar iersinden turizm sektrnde ne kan itibar bileenleri; hizmet, finans, pazarlama, sosyal sorumluluk, igren ve ynetim bileeni olarak tespit edilmitir. Hizmet bileeni; iletme itibarnn olumasndaki en nemli bileenlerden biridir. yi hizmet sunmayan konaklama iletmeleri iin iyi bir itibarn varlndan sz edilemez. Mterilere verilen hizmetin kalitesi ile gl itibar arasnda yksek bir iliki vardr. yi hizmet sunumu sonucunda, mterilerin olumlu algs dier insanlara aktarlmakta ve nihayetinde iletmeye kar olumlu bir nyarg olumaktadr. Finans bileeni; Ustaya gre (2006:48), kurumsal itibar iletmeler iin en nemli stratejik ynetim unsurlarndan biri olmutur. Gl bir itibarn finansal performansa katks, kurumun ok iyi kar elde etmesi ve bu karllk orann devam ettirmesidir. letmelerin gl nakit ak, cari ve likidite oranlarnn sektr ortalamasnn stnde seyretmesi, kuvvetli itirak ve sabit kymet portfy iletmelerin bilano yapsn glendirmekte dolaysyla finans yaps gl olan iletmelerin itibarlarna bu durum yansmaktadr. Pazarlama bileeni; iletmeler faaliyetlerini dzenlerken itibarn olumas iin pazar odakllk, marka, imaj vb. pazarlama almalar yapmaldr. letme itibar, gl bir kurum markas ve imaj ile olumaktadr. Dier adan itibarn oluumunda, pazarlama karmas elemanlarndan tutundurma almalar etkili olarak yaplmaldr. Sosyal sorumluluk bileeni; itibar sahibi iletmeler, hizmet kalitesinin yannda, topluma kar duyarl olduklarn da kamuoyuna gstermelidir. tibarn olumasnda etkili olan sosyal sorumluluk faaliyetlerinin uzun dnemde iletmeye karllk olarak geri dnd Fombrun ve Shanley (1990:239) tarafndan belirtilmitir. letme sahipleri bulunduklar blgedeki topluma, toplumun istihdamna, tketicinin korunmasna, evre artlarna, i ahlakna gre sosyal sorumluluk almalar iersinde olmaldr. Gl itibara sahip iletmelerin sosyal sorumluluk projelerinde daha fazla yer ald Graafland ve Smid, (2004:272) tarafndan belirtilmitir. Ustann da (2006:53) almasnda belirttii gibi, sosyal sorumluluk konusunda mterilerin beklentileri, kaliteli hizmetleri ile tannan, gvenilir bir kurumla almak; yerel halkn beklentisi, iletmenin sosyal ve evresel olarak sorumluluklarnn yerine getirdiini bilmek; alanlarn beklentileri, kendilerini deerli hissettikleri bir iletmede almaktr. gren bileeni; itibar sahibi iletmelerin en nemli paydalarndan biri alanlardr. grenlerin ve mterilerin memnuniyetleri kuramsal itibar asndan kilit bir neme sahiptir. grenlerin iletmeyle ilgili olarak alglar ve deerlendirmeleri dier paydalarn alg ve deerlendirmelerini direkt etkilemektedir (Gm ve ksz, 2009a:110125). Konaklama iletmelerinde verilen hizmetin emek youn zellii de itibarn olumasnda igren bileenin deerini bir kat daha arttrmaktadr. grenler tarafndan mteri ile kurulan iyi iletiim, mteri tatminini salayarak, itibarn olumasn etkiler (Ural, 2002:85; Yoon ve Suh, 2003:598).
421
Ynetim bileeni; iletmelerde itibarn varl iin effaf, adil, sorumluluk sahibi, paydalar ile olumlu ilikileri olan bir ynetim tarz gereklidir (Baraz, 2004: 764; Dinler, 2009:5; Cornelius, 2005:12). letmeler gl bir itibara sahip olmak iin, adil cret datm yapmal, alanlarnn sosyal haklarn nemsemeli, alanlarnn geliimine destek vermelidir. Kurumsal itibarn salanmasnda, etkin ynetim faaliyeti olarak, yneticilerin rgt ii iletiime nem vermesi, proaktif bir ynetim tekniini benimsemeleri ve etkin liderlik yapmalar gerekmektir. Williams vd., (2005:188) tarafndan, itibarn oluumda etkili olan faktrler; iletmenin bykl (Fombrun ve Shanley, 1990; Garbett, 1988), nceki performanslar ve risk durumu (Fombrun ve Shanley, 1990; Mahon, 2002; Roberts ve Dowling, 2002), medya ile ilikileri (Bromley, 1993; Fobrun ve Shanley, 1990; Garbett, 1988; Marconi, 1996), sosyal sorumluluk aktiviteleri ve yasalara kar tavr (Fombrun ve Shanley, 1990; Sabate ve Puente, 2003; Williams ve Barrett, 2000) piyasadaki hisselerinin durumu ve potansiyel performans olarak belirtilmitir. Literatrde yer alana bu bileenler, iletmeler tarafndan gl bir itibara sahip olmak iin etkili olarak kullanlmaldr. Sunmu olduklar hizmetlerle mteriler iin deer yaratmal, sosyal sorumluluk projelerinde yer almal, paydalar ile olan ilikilerine nem vermelidir (Argden, 2003:10). Gl itibara sahip olmann deerini anlayan iletmeler itibar ynetim ncelii haline getirmilerdir (Trker, 2005:151). yi bir iletme, faaliyet alan iersine giren almalar, toplumla olan iletiimini, alanlarna verdii deeri ak ve net olarak paydalarna aktarmaldr. tibar oluturacak olan faktrler iin iyi bir planlama yaplmal, uygulanmal, en iyi ekilde deerlendirilme ve tm paydalara yaplan almalar duyurulmaldr. 3. YNTEM 3.1. Evren ve rneklem Aratrma evreni Ankarada faaliyet gsteren 4 ve 5 yldzl, bamsz, yerli veya yabanc zincire ait otellerde orta ve st dzey ynetici olarak alanlardan olumaktadr. Evrene ynelik bilgi toplama aamasnda, Kltr ve Turizm Bakanl ile Ankara l Kltr ve Turizm Mdrlnden elde edilen verilere gre Ankaradaki tm 4 ve 5 yldzl otellerden (11 be yldzl, 29 drt yldzl) anket almalarna katlmalar iin destek istenmitir. Evreni oluturan yneticilerin tamamna ulama imkn bulunduundan, rneklem saysnn saptanmasna gerek duyulmamtr. Ancak, baz oteller i younluu, iletme dna bilgi verememeleri ve ok fazla anket doldurma talebi gibi nedenlerle anket almasna katlmay reddetmilerdir. Otellerdeki yneticiler ile dorudan grme yoluyla anket uygulamasna gidilerek tam saym yntemi uygulanmtr. Geri dn salanan 340 adet anketin 312 tanesi deerlendirmeye alnmtr. lk aamada sorularn anlalabilirlii ve kapsam geerlii iin hazrlanan taslak anket formu 113 kii zerinde uygulanmtr. lekte yer alan maddeler iin; be alan ve lme-deerlendirme uzmannn deerlendirmelerine bavurulmutur. Bu aamada yz yze grme yaplarak, lein maddelerinin anlalrl, nitelii, ynergesi, kullanll, amaca uygunluu ve cevaplanma ekli konusunda ayrntl deerlendirmeler alnmtr. n uygulamadan sonra uzmanlarn ierik geerlilii ile deerlendirmeleri (Content Validity Index- CVI) sonu-
422
cunda madde havuzunda oluturulan toplam 70 maddeden benzer eyleri ifade ettii ve net anlalmad belirlenen 31 adet madde karlmtr. Deerlendirmelerden sonra toplam 39 maddeden oluan taslak lek hazrlanmtr. lein st blmne, lein amac, lekteki madde says, yantlama biimi hakknda bilgi verilen bir ynerge yazlmtr. lek, beli Likert formatnda yantlanacak ekilde dzenlenmi ve uygulanmtr. lekteki soru maddelerine ilikin derecelendirme, 1: kesinlikle katlmyorum, 2: katlmyorum, 3: ne katlyorum ne katlmyorum, 4: katlyorum, 5: kesinlikle katlyorum olarak alnmtr. Puanlardaki art itibara ynelik tutumun olumlu, azalma ise itibara ynelik tutumun olumsuz olduunu gstermektedir. Pilot uygulama, aratrmaclar tarafndan bizzat uygulanarak anlalmayan ve aklamaya gerek duyulan maddelerin olup olmad, ynergenin anlalp anlalmad, Likert tipi derecelendirmenin maddelere uygunluu, uygulama sresinin yeterlilii ve yantlayc zerindeki etkileri belirlenmitir. Pilot uygulama sonucu elde edilen veriler dikkate alnarak, taslak formda gerekli dzeltmeler yaplmtr. 3.3.1. tibar Ynetimine Ait Geerlilik almalar 3.3.1.1. Kapsam Geerlii Kapsam geerliinin amac, envanteri oluturan maddelerin, niceliksel ve niteliksel olarak llmek istenen davran belirlemede yeterli olup olmadn ortaya koymaktr (Bykztrk, 2006:167-168). Gelitirilen lek sorular, incelenen konunun, nemli alt konularn ieren sorulardan oluturulmutur. Bu ise, testin kapsam geerliine sahip bir test olduunu gsterir. 3.3.1.2. Uyum Geerlii Ezamanl olarak, gelitirilen lekten elde edilen puanlarla belirlenen kriter arasndaki korelasyon uyum geerlii olarak deerlendirilir. lmek istedii konuyu kesin ekilde len, yksek geerlie sahip teste Altn standart test ya da referans test de denir (Alpar, 2006:275). almada, itibar ynetimi leine paralel nitelikte olduu belirlenen, daha nceki almalarda kullanlan, geerlilii ve gvenilirlii test edilmi, kurumsal imaj lei (Bolat, 2006:275) referans test olarak alnm ve ayn bireylere uygulanmtr. Bu test ile gelitirilen lek arasndaki Pearson Korelasyon Katsays (geerlik katsays) r= 0.79 bulunmutur. Bu deerin 1e yakn olmas yeni gelitirilen lein geerliinin gl olduunu gstermektedir (Alpar, 2006:273). 3.3.1.3. Yap Geerliinin Snanmas Otel alanlarnn itibara ynelik tutumlarn belirlemek amacyla gelitirilen lein yap geerliliini ortaya koymak ve lekte yer alan maddelerin faktr yklerinin belirlenerek boyutlandrlmas amacyla aklayc faktr analizi yaplmtr. Faktrler temel bileenler yntemi ile kartlmtr. Aklayc faktr analizinde lekte yer alacak maddelerin belirlenmesinde maddelerin zdeerlerinin 1.00 ve zerinde, maddelerin yk deerinin en az 0.30, maddelerin tek bir faktrde yer almas ve iki faktr arasnda ise en az 0.10 kadar fark olmasna dikkat edilmitir (Bykztrk, 2007). Bunun yannda yap geerlilii esnasnda 25 derecelik varimax eksen dndrmesi yaplmtr
423
Aklayc faktr analizinden elde edilen madde-faktr yapsnn dorulayc faktr analizi ile model uyumu test edilmitir. 3.3.1.4. Geerlilik Analizi Tablo 1. tibara Ynelik Tutum leinin lte Dayal Olarak Geerliinin Kestirilmesi Gruplar N Ort. Sapma t p Alt 46 101.50 14.04 -19.539 st 46 144.45 4.99 Tablo 1. incelendiinde alt grupla st grubun tutum puanlar aritmetik ortalamalar arasnda anlaml farkllk gzlenmitir (p=0.000<0.05). Elde edilen bu bulguya gre otel alanlarnn itibara ynelik tutum leinin, tutumlar olumlu olanlarla olumsuz olanlar birbirinden ayrd yani i geerlie sahip olduu sylenebilir. 3.3.2. Gvenilirlik Analizi lein gvenirlik almas iin ise alma grubuna uygulanm olan lein Cronbach Alpha Katsaysna baklmtr. Buna gre lein gvenilirlik katsays 0,96 olarak tespit edilmitir. Cronbach Alpha () lekte yer alan sorularn homojen bir yap gsteren bir btn ifade edip etmediini aratrr. lekte yer alan maddelerin benzer davranlar ne lde ltn belirleme, alnan puanlar ile lein toplam puan arasndaki iliki (madde-toplam korelasyonu) hesaplanarak da elde edilmitir. Faktr ykleri ve madde-toplam korelasyonlar katsays dk olan 9 madde lekten karlmtr (Alpar, 2006:273). Btn bu analizler sonucunda lein son hali (tibar Ynetimi Tutum lei) 30 madde, 7 faktrl olarak belirlenmitir. 3.3.3. tibar Ynetimi Envanteri Aklayc Faktr Analizi Bulgular tibara ilikin tutumlarn belirlemek amacyla gelitirilen tibara Ynelik Tutum leinin yap geerliini ortaya koymak ve lekte yer alan maddelerin faktr yklerinin belirlenerek boyutlandrlmas amacyla aklayc faktr analizi yaplmtr. lk uygulamada elde edilen veriler bilgisayar ortamna aktarlm ve SPSS 15.0 ile analiz edilmitir. Faktr analizi ayn yapy ya da nitelii len deikenleri bir araya toplayarak lmeyi, az sayda faktr ile aklamay amalayan bir istatistiksel tekniktir. Faktr analizi, birden fazla baml deikene bal bir deikeni aklamakta katks olan bamsz deikenlerin (faktrlerin) saysn ve bu baml deikenin koordinatlarn (faktr yklerini) bulmada bavurulan yntemdir (Ylmaz ve elik, 2009:54). Bu aratrmada faktr analizinde bir deiken azaltma ve anlaml kavramsal yaplara ulamay amalayan ve uygulamada en sk ve yaygn olarak kullanlan ve greli olarak da yorumlanmas kolay olan Temel Bileenler (Principal Components) ve faktr dndrme (Rotated Component Matrix) teknii kullanlmtr. Verilerin aklayc faktr analizi iin uygunluu Kaiser- Meyer- Olkin (KMO) katsays ve Barlett Sphericity testi ile incelenmitir. KMOnun .50den yksek, Bartlett testinin anlaml kmas verilerin faktr analizi iin uygun olduunu gsterir (Field, 2000:431). lein yap geerlik almalarnda ilk aama olarak lme aracnn uygu-
424
lanmas sonucu elde edilen verilerin rneklem grubuna uygunluu 0.001 dzeyinde, KMO deeri .934, ve korelasyon matrisinin birim matristen farkl olup olmadn test eden Bartlett Testi anlaml bulunmutur (p<0,000). Buradan verilerin faktr analizine uygun olduu sylenebilir. lk analizde zdeerleri 1in zerinde olan ve toplam varyansn % 75ini aklayan 7 faktr ortaya kmtr. Faktr analizinde ayn yapy lmeyen maddelerin ayklanmasnda genellikle belirtilen lt, bu aratrmada dikkate alnmtr. Bunlardan birincisi maddelerin yer aldklar faktrdeki yk deerinin yksek olmasdr. Bir faktrle yksek dzeyde iliki veren maddelerin oluturduu bir kme var ise bu bulgu, o maddelerin birlikte bir kavram-yapy-faktr lt anlamna gelir. Bu dorultuda lt, faktr ykleri arasnda en az 0.10 fark olmas gerektii gz nnde bulundurulmutur. En kk faktr yk deeri 0.30 olarak kabul edilmitir. Bu aamada birden ok birbirinden ayrt edilemeyecek kadar yakn ykler alan ve 0.30un altnda faktr yk olan 9 madde (madde 3,17,19,31,32,33,34,35,36) karlarak yaplan faktr analizi sonucunda 30 maddeli, toplam varyansn % 75.20sini aklayan 7 faktre ulalmtr (Tablo 2.). Tablo 2. tibara Ynelik Tutum leinin Faktr Gruplarna Gre zdeer ve Varyans Oranlar Faktrler zdeer Varyans Yzdesi Toplam Varyans Yzdesi (%) (%) Faktr 1 44.81 tibar Faktr 2 53.13 Hizmet Faktr 3 59.55 Finans Faktr 4 64.19 Pazarlama Faktr 5 68.10 Sosyal Sorumluluk Faktr 6 71.74 gren Faktr 7 75.20 Ynetim 13.44 2.49 1.92 1.39 1.17 1.09 1.03 44.81 8.33 6.42 4.64 3.90 3.65 3.46
Bu yedi faktrn ierdii maddeler bakmndan daha kolay tanmlanabilmesine de olanak salayan dik dndrme yntemlerinden varimax dndrme yntemi ile faktrle-
425
rin daha da ayrt grlmtr. Faktr ykleri incelendiinde lein birinci faktr olan itibarn toplam varyansn % 44.81ini, ikinci faktr olan hizmetin toplam varyansn % 8.33n, nc faktr olan finansn toplam varyansn % 6.42sini, drdnc faktr olan pazarlama nn toplam varyansn % 4.64n, beinci faktr olan sosyal sorumlulukun toplam varyansn % 3.90n, altnc faktr olan igrenin toplam varyansn % 3.65ini ve yedinci faktr olan ynetimin toplam varyansn % 3.46sn aklad tespit edilmitir. Ayrca faktr saysn belirlerken zdeer istatistiinden baka yama eim grafiinden de yararlanlmtr (Kline, 2000:76). zdeeri 1 alnan faktr analizi sonucunda lekteki faktr says scree-plot grafiinde de grld gibi yedi tanedir. Scree-plot grafii incelendiinde ilk faktrn toplam deikenlii aklama oran dierlerine gre daha yksektir, ayrca ilk 7 faktrden sonra izgi grafik eimini yitirmektedir.
Scree Plot
12,5
10,0
Ozdeger
7,5
ekil 3.1. Scree-plot Grafii Faktr Yaps ekli. tibara Ynelik Tutum leinin maddelerine uygulanan faktr analizi Dndrlm Temel Bileenler Analizi sonular Tablo 3te verilmitir. Tablo 3. tibara Ynelik Tutum leinin Maddelerine Uygulanan Faktr Analizi ( Dndrlm Temel Bileenler Analizi) Sonular
5,0 2,5 0,0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
Madde numarasi
426
Sosyal Sorumluluk
Pazarlama
s1 s2 s4 s3 s5 s6 s27 s25 s26 s24 s23 s21 s20 s22 s19 s16 s17 s15 s18 s12 s13 s11 s14 s29 s30 s28 s10 s8 s9 s7
0.848 0.823 0.816 0.807 0.735 0.678 0.741 0.722 0.722 0.701 0.671
0.789 0.718 0.647 0.601 0.788 0.779 0.721 0.715 0.752 0.705 0.685 0.636 0.854 0.827 0.803 0.669 0.647 0.611 0.533
3.3.4. tibar Ynetimi Envanteri Dorulayc Faktr Analizi 30 Madde ve 7 alt faktr ile oluturulmu tibar ynetimi eilim lei iin aklayc faktr analizi ile belirlenen faktr yapsnn, modelin, verilerle ne derece uyum gsterdiini snamak amacyla dorulayc faktr analizi (DFA) uygulanmtr. Dorulayc faktr analizi, gzlenen deikenler ile gizil deikenler arasndaki ilikiyi incelemektedir. lek gelitirme srecinde, genellikle veri toplama aracnn gizil yapsn aklamak iin kullanlmaktadr. Dorulayc faktr analizi ile deikenler aras
Madde-toplam korelsyonu ( r) 0.624 0.645 0.671 0.673 0.635 0.660 0.600 0.658 0.634 0.631 0.661 0.619 0.682 0.673 0.680 0.619 0.628 0.696 0.419 0.663 0.650 0.612 0.628 0.601 0.594 0.614 0.643 0.708 0.697 0.638
Faktr No
F1 tibar
F2 gren
F3
F4
F5 Finans
F6 Ynetim
F7 Hizmet
427
korelasyon ve kovaryans matrisinden yararlanarak, deikenlerin birbirinden bamsz ka grup altnda toplanabilecei aratrlmaktadr. Aklayc faktr analizinden fark, hangi maddenin hangi faktre (boyuta) ait olduunun aratrmac tarafndan bilinmesidir (Ylmaz ve elik, 2009:54). Dorulayc faktr analizi sonucunda modelin yeterliliinin belirlenmesinde kullanlan uyum indeksleri ok eitlidir. Dorulayc faktr analizleri ile kurulan modellerin verilere uyumunun deerlendirilmesinde X2 (ki- kare), RMSEA, GFI, AGFI, CFI, NNFI gibi uyum indekslerine baklarak deerlendirme yaplmaktadr (Ylmaz ve elik, 2009:55). X2 /sd oran 2 ve daha kk olmas durumunda model veri uyumunun ok iyi olduu, 5ten kk olmas ise modelin kabul edilebilir uyumunu gstermektedir. RMSEA deerinin sfra yakn ve 0.05den kk olmas model veri uyumunun mkemmel olduunu gstermektedir. Fakat bu orann 0.08e kadar veri uyumu iin kabul edilebilmektedir. Ayrca CFI ve AGFI indekslerinin 0.90dan byk olmas durumunda model veri uyumunun mkemmel olduunu gstermektedir. CFI iin 0.85 ve yukars; AGFI iinde 0.80 ve yukarsnn model veri uyumu iin yeterli olduu kabul edilmektedir. CFI ve NNFI iin ise 0.90 ve yukars model veri uyumunun mkemmelliini gstermektedir (Joreskog ve Srbom, 2001:4,5; Albright, 2009). Uygulanan dorulayc faktr analizi ile, uyum indeksleri [2=2102.420, sd=405, P<0,001], (2/sd)= 5.191, RMSEA=0.116, CFI= 0.757, GFI=0.620, AGFI=0.564 olarak hesaplanmtr. Uyum indeksleri incelendiinde, CFI, GFI ve AGFI deerlerinin kabul edilebilir durumda olmad gzlenmitir. GFI ve AGFI deerlerinin iyiletirilmesi iin Amosda nerilen (modification indices) ve uygulanan deiiklikler Tablo 4de sunulmutur. Tablo 4. Maddeler ve Faktrler in Amosda nerilen Deiiklikler Soru Faktr Korelasyonlu Faktrler S20 Finans tibar Hizmet S20 Hizmet Finans Sosyal Sorumluluk S19 Pazarlama Pazarlama gren S19 Hizmet Pazarlama Ynetim S19 tibar Finans gren S17 Ynetim gren Sosyal Sorumluluk S15 gren S15 Sosyal Sorumluluk S30 Pazarlama S28 Finans S25 Hizmet S23 Sosyal sorumluluk S24 Sosyal Sorumluluk Modifikasyon sonrasnda, modele ilikin uyum indeksleri [2 = 1043.64, sd=382, P<0,001], (2/sd)= 2.732, RMSEA=0.078, GFI=0.825, AGFI=0.801 ve CFI= 0.899
428
olarak bulunmutur. Modele ilikin uyum indeksleri Tablo 5.te toplu olarak gsterilmitir. Elde edilen model ve standartlatrlm katsaylar ek-1de verilmitir. Tablo 5. tibara Ynelik Tutum leine likin Uyum ndeksleri 2 2/sd RMSEA GFI AGFI 1043.64 2.732 0.078 0.825 0,801 CFI 0.899
lein uyum indeksleri incelendiinde uyum indekslerinin kabul edilebilir dzeyde olduu grlmektedir. Bu bulgulara dayanarak lein yap geerliinin saland ifade edilebilir (Garson, 2009). 3.3.5. Test Tekrar Test Gvenilirlii 30 madde ve yedi alt faktrden oluan itibar ynetimi leinin gvenirliini belirlemek iin test-tekrar-test gvenirlii hesaplanmtr. Bu amala alma evreninden rasgele seilen 35 otel alanna lek verildiinden 1,5 ay sonra tekrar verilmitir. Uygulama sonucu yaplan analiz sonucunda birinci ve ikinci uygulamada alnan puanlar arasndaki korelasyon .83 olarak bulunmutur. Bu sonu lein tutarll iin yeterli bir kant olarak dnlebilir. 3.3.6. tibara Ynelik Tutum lei in Tutarlk Katsaylar tibar Ynetimine ynelik tutum leinin 30 maddelik toplam i tutarlk katsays (Cronbach Alpha) .936 olarak bulunmutur. lein alt boyutlarna ilikin i tutarllk kat saylar ise u ekildedir: tibar alt faktr iin .914, hizmet alt faktr iin 0.870, finans alt faktr iin .870, pazarlama alt faktr iin .837, sosyal sorumluluk alt faktr iin .879, igren alt faktr iin .880 ve ynetim alt faktr iin .877 olarak bulunmutur. Bulunan bu deerler itibar ynetimine ynelik tutum leinin gvenirlik dzeyi iin kabul edilebilir (Alpar, 2006:273). 4. BULGULAR VE YORUM Aratrma kapsamnda itibar ynetimine ilikin olarak Ankaradaki 4 ve 5 yldzl otel iletmelerinde, alanlara uygulanan anket sonucunda elde edilen bulgulara yer verilerek, aratrmann amac dorultusunda yorumlanmtr
429
Tablo 6. alma Grubuna ait Tanmlayc statistikler Kiisel Bilgiler Cinsiyet Bayan Bay 21-25 26-30 Ya 31-35 36-40 41-45 46 - + lkretim Lise Eitim nlisan s Lisans Lisansst 4 Yldzl Yldz Says 5 Yldzl 174 55,8 f 128 184 101 83 72 37 11 5 29 91 117 72 3 138 % 41,0 59,0 32,4 26,6 23,1 11,9 3,5 1,6 9,3 29,2 37,5 23,1 1,0 44,2 letmede alma Sresi allan Departman Medeni Durum Kiisel Bilgiler Evli Bekar Boanm/Dul n Bro F&B Kat Hizmetleri Fitness Center nsan Kaynaklar Muhasebe Sat Pazarlama Teknik Servis Gvenlik Dier 1 yldan az 1-5 yl 6-10 yl 11-15 yl 21-+ f 114 193 4 74 101 59 10 14 19 11 14 6 4 116 124 44 19 9 % 36, 5 61, 9 1,3 23, 7 32, 4 18, 9 3,2 4,5 6,1 3,5 4,5 1,9 1,3 37, 2 39, 7 14, 1 6,1 2,9
Aratrma kapsamna giren otel iletmesinde alan orta ve st dzey yneticilerin kiisel zelliklerine ait bulgular yzde dalm ve frekans olarak Tablo 6da verilmitir. Tablo 6da gre ankete katlanlarn demografik zelliklerine bakldnda % 41i bayan, % 59u baydr. Otel alanlarnn % 32.4 21-25 ya grubunda, % 26.6s 2630 ya grubunda yer almaktadr. Ankete katlanlarn % 37.5inin n lisans mezunu olduu, % 37.2si 1 yldan az, % 39.7si 1-5 yl, % 14.1i 6-10 yl i tecrbesine sahip olduu belirlenmitir. Katlmclarn % 36.5inin evli, % 63nn bekar olduu saptanmtr. Aratrmaya katlanlar arlkl olarak nbro, yiyecek iecek (F&B), kat hizmetleri blmlerinde almakta ve genel olarak bu deerler otel iletmelerindeki
430
istihdam oranlar ile uyumaktadr. Bu blmler mteri ile yzyze ilikilerin youn olduu departmanlardr. Eitim seviyesinin nlisans dzeyinde younlamas da 4 ve 5 yldzl ehir otelleri iin nitelikli personel istihdam edildiinin gstergesidir. alma sresi bakmndan 5 yldan az alanlarn oran (% 76,9) olduka yksektir. Katlmclar genel olarak gen ya grubunda olmalar ve alma sresinin az olmas ile literatrde sklkla dile getirilen sektrde igren devir hznn yksek olmas arasnda iliki olduu dnlmektedir. tibar ynetimi leindeki toplam 30 maddeden alnabilecek en dk puan 30, en yksek puan ise 150dir. Aratrma grubundan elde edilen sonulara gre bireylerin tm sorulardan ald ortalama toplam puan 123.76 19.14 olarak hesaplanmtr. Aratrmaya katlan 4 ve 5 yldzl otel alanlarnn cinsiyet, medeni durum ve iletmenin yldz says bakmndan tm alt boyutlardaki toplam puanlar iin bamsz rneklem t testi yaplm ve sonular Tablo 7de gsterilmitir. Tablo 7. Cinsiyet-Medeni Durum-Yldz Says ile Otel alanlarnn tibar Ynetimi ve Alt Boyutlarda T-Testi Sonular Boyutlar Cinsiyet Bay Bayan Bay Hizmet Bayan Bay Finans Bayan Bay Pazarlama Bayan Bay Sosyal sorumluluk Bayan Bay gren Bayan Bay Ynetim Bayan Bay Toplam Bayan tibar t p Medeni Durum Evli Bekar Evli Bekar Evli Bekar Evli Bekar Evli Bekar Evli Bekar Evli Bekar Evli Bekar t p Yldz Says 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 t p
0.509 0.611 0.300 0.764 0.488 0.626 1.481 0.140 -0.328 0.743 0.324 0.746 -0.386 0.700 0.471 0.638
0.458 0.647 0.920 0.358 2.969 0.003* 0.646 0.518 1.969 0.050* 2.756 0.006* 1.579 0.115 1.996 0.047*
-2.551 0.011* -3.576 0.000* -3.741 0.000* -2.224 0.027* -3.906 0.000* -2.836 0.005* -3.268 0.002* -3.992 0.000*
Tablo 7. incelendiinde grlecei gibi, t testi sonular, itibar ynetimi puanlar asndan, cinsiyet deikenine gre anlaml bir farkllk olmadn gstermitir (p>0.05). Ancak tm boyutlarda elde edilen aritmetik ortalamalar, genel olarak bayanlara gre erkeklerde daha yksektir. Buradan erkeklerin itibar konusundaki alglarnn daha yksek olduu sylenebilir. Tablo 7de t testi sonularna gre, finans, sosyal sorumluluk, igren ve toplam puan asndan medeni duruma gre anlaml farkllk bulunmutur (p<0.05). Tm boyutlarda
431
elde edilen aritmetik ortalamalarn, evli olanlarda bekar olanlara gre daha yksek olduu tespit edilmitir. letmenin yldz saysna gre yaplan karlatrma sonularna gre; tm alt boyutlar ve toplam puanlarn otelin yldz says asndan gsterdii fark anlaml bulunmutur. Aratrmada, 4 yldzl otellerin itibar ynetimine ilikin puan ortalamalarnn 5 yldzl otellerden daha kk olduu grlmektedir. 5 yldzl otel iletmelerinin itibar konusuna daha fazla deer verdikleri ve alanlarnn da itibarla ilgili olarak alglarnn daha yksek olduu sylenebilir. zellikle 5 yldzl iletmelerin zincir otel olmalar da itibar konusundaki tutum ve davranlar etkiledii dnlmektedir. Aratrmaya katlan 4 ve 5 yldzl otel alanlarnn ya gruplar, eitim durumu, grev departman ve grev sresi asndan tm alt boyutlar ve toplam puanlar iin bamsz rneklemlerde Kruskal Wallis analizi uygulanm, sonular Tablo 8de sunulmutur. Ya gruplar, eitim dzeyi, alma sreleri iin puanlar, normal dalm gstermemekle birlikte son grubun gzlem saysnn 30un altnda olmas nedeniyle itibar ynetimi puanlarnn karlatrlmas amacyla, bamsz rneklemler iin Kruskal Wallis varyans analizi yaplmtr. Tablo 8de grld zere aratrmaya katlanlarn, itibar ynetimine ait alglar ile ya gruplar ve grev sresi arasnda anlaml bir farkllk tespit edilmitir (p<0.05).
432
Tablo 8. Aratrmaya Katlanlarn tibar Ynetimi ve tibar Ynetimi Alt Boyutlarna likin Alglarnn Yaa Gre Farkllnn Tespitine Ynelik Kruskal Wallis Testi Sonular
Boyut Ya Grubu 21-25 26-30 31-35 36-40 41+ 21-25 26-30 31-35 36-40 41+ 21-25 26-30 31-35 36-40 41+ 21-25 26-30 31-35 36-40 41+ 21-25 26-30 31-35 36-40 41+ 21-25 26-30 31-35 36-40 41+ 21-25 26-30 31-35 36-40 41+ 21-25 26-30 31-35 36-40 41+ p Eitim Dzeyi lkretim Lise nlisans Lisans Lisansst lkretim Lise nlisans Lisans Lisansst lkretim Lise nlisans Lisans Lisansst lkretim Lise nlisans Lisans Lisansst lkretim Lise nlisans Lisans Lisansst lkretim Lise nlisans Lisans Lisansst lkretim Lise nlisans Lisans Lisansst lkretim Lise nlisans Lisans Lisansst p Grev sresi 1 yldan az 1-5 yl 6-10 yl 11-15 yl 21+ yl 1 yldan az 1-5 yl 7.127 0.129 6-10 yl 11-15 yl 21+ yl 1 yldan az 1-5 yl 5.859 0.210 6-10 yl 11-15 yl 21+ yl 1 yldan az 1-5 yl 3.863 0.425 6-10 yl 11-15 yl 21+ yl 1 yldan az 1-5 yl 6-10 yl 13.11 0.011 11-15 yl 21+ yl 1 yldan az 1-5 yl 7.150 0.128 6-10 yl 11-15 yl 21+ yl 1 yldan az 1-5 yl 3.693 0.449 6-10 yl 11-15 yl 21+ yl 1 yldan az 1-5 yl 5.890 0.208 6-10 yl 11-15 yl 21+ yl 4.59 0.332 7.470 0.113 p
tibar
4.334 0.363
Hizmet
3.63 0.458
5.742
0.219
Finans
21.345 0.000
27.036
0.000
Sosyal SorumluPazarlama luk
7.903 0.095
13.217
0.010
25.26 0.000
24.09
0.000
gren
16.93 0.002
22.59
0.000
tibar Ynetimi Ynetim
13.82 0.008
12.408
0.015
17.323 0.002
22.68
0.000
Yaa, alma sresine ve eitime gre ortalamalara bakldnda, ya ve alma sresi arttka; eitim asndan da eitim seviyesi arttka ortalamalarn artt tespit edilmi-
433
tir. Bu sonuca gre zellikle alma yaamna yeni balayan gen kuak iin itibar ynetimi alglarnn dk olduu, fakat zamanla rgte uyum saladka ve yaplan almalar daha ayrntl olarak deerlendirdike alglarnda deimeler meydana geldii sylenebilir. Bu durum alma sresi ile de ayn yndedir. alma sresi ile balantl olarak, alanlarn iletmeye aidiyetleri artmakta ve daha st ynetim kademelerinde grev yapmaktadrlar. Bu durum itibar ynetimi konusundaki alglar glendirdii dnlmektedir. Eitim seviyelerindeki art karsnda da itibar ynetimi alglarnn artmasn, sektr deneyimine ve alanlarn kendi kararlarnn ie yanstlmasna balanabilir. 4. SONU letmelerde, itibarn ynetilerek gelitirilen bir deer olmas, itibar ynetimini en nemli ynetim ilevlerinden biri yapmaktadr. tibar ynetiminin amac, iletmeye kar, alma evresinde ve piyasada gl bir itibar algs oluturmak, srdrmek ve arttrmak, itibarn zarar grmesini nleyici politikalar, gelitirmektir (Ergen, 2010:130). letmelerin yapm olduu itibar ynetimi ile ilgili almalar uzun srede iletmeye fayda salamaktadr (Cravens ve Oliver, 2006:296). Kadbeegil (2006:124) almasnda iletme itibarnn nasl ynetilmesi konusunda unlar belirtmitir; ilk olarak gndelik i sfatlarndan arndrlm bir komite kurulmal, komite ile iletme vizyonu ve misyonu tanmlanmal, daha sonra iletmenizi sektrde ve toplum nezdinde farkllatracak itibar bileenleri tespit edilmeli, bu bileenlerin uygulanma politikalar ve planlar tasarlanp, faaliyetler dzenlemelidir. Bu aratrma, Ankarada bulunan 4 ve 5 yldzl otel iletmelerinin itibar ynetimine ilikin durumunu belirlemek amacyla ncelikle itibar ynetimi lei gelitirilmi daha sonra lek puanlar ile demografik zelliklerin karlatrmas yaplmtr. Puanlar arttka itibar ynetimine ynelik eilim artmaktadr. Cinsiyet asndan; iletme alanlarnn itibara ynelik tutumlar arasnda tm alt boyutlarda ve toplamda anlaml bir fark bulunmamtr. Medeni durum dikkate alndnda finans, sosyal sorumluluk, igren alt boyutlar ve toplam puan iin fark nemlidir. Evli olanlarn itibar tutumlar bekarlardan genel olarak daha yksektir. letmenin yldz saysna gre tm alt boyutlarda ve toplamda alnan puanlar arasnda fark anlamldr. 5 yldzl otellere ilikin itibar puanlar 4 yldzl otellere gre daha yksektir. Ya gruplarna gre karlatrma sonucunda; finans, sosyal sorumluluk, igren, ynetim ve toplam puanda itibar tutumlar farkllk gstermektedir. Genel olarak ya grubu arttka puan ortancalar da artma eilimindedir. Eitim dzeyleri asndan yaplan inceleme sonucunda sadece sosyal sorumluluk alt boyutunda farkllk grlmtr. Eitim dzeyi ykseldike sosyal sorumluluk puan ortancas da artmaktadr. Grev departman asndan alt boyutlarda anlaml bir fark bulunmamtr. Hizmet sresi dikkate alndnda; finans, pazarlama, sosyal sorumluluk ve igren alt boyutlarndaki itibar tutumlar farkllk gstermektedir. Genel olarak hizmet sresi arttka itibar puan da ykselmektedir.
434
tibar ynetimi lei iin aklayc faktr analizi ile 7 faktrl bir yap elde edilmitir. Aklayc faktr analizi ile elde edilen yap, dorulayc faktr analizi ile model uyumu test edilmitir. Aklayc ve Dorulayc faktr analizi sonucunda 30 madde ve yedi faktrden oluan model kuramsal ve istatistiksel olarak uygun olduu bulunmutur. Ayrca bu sonular, lein yap geerliinin olduuna ilikin bir kanttr. Gvenirlik almalar kapsamnda yaplan i tutarlk katsaylar incelendiinde lein gvenilir olarak kullanlabileceini gstermitir. Turizm iletmelerinin gl bir itibara sahip olmas, hizmeti satn alacak mterilerin daha nceden deneme imkanna sahip olmamas nedeniyle olduka nemlidir. Turizm iletmeleri hakknda bilgi yada deneyim arayna giren mterilerin tercihlerinde itibar nem arz etmektedir. Sonu olarak bu aratrma kapsamnda gelitirilen itibar ynetimi lei Ankaradaki 4 ve 5 yldzl otel iletmelerinde itibar konusundaki eilimi belirlemek zere kullanlabilecek geerli ve gvenilir bir lek olarak ortaya kmtr. Turizm sektrnde varln srdrmek isteyen iletmelerin, rekabette ne gemek isteyen iletmelerin itibar ynetimini etkili olarak uygulamas gerekmektedir. KAYNAKA Albright J. J. and Park H. M. (2009). Confirmatory Factor Analysis Using Amos, LISREL, Mplus, Elect. Book. http://www.indiana.edu/~statmath/stat/all/cfa/ index.html (15.07.2010). Alpar, R. (2006). Spor Bilimlerinde Uygulamal statistik, (3. Bask), Ankara: Nobel Yayn Datm Argden, Y. (2003). tibar Ynetimi, stanbul:Arge Danmanlk Yaynlar, 4, 163. http://www.Arge.Com/Userfiles/Resources/02b477ae-5791-45dc-85f7C56302300b34.Pdf (15.07.2010). Baraz, B. (2004). Ynetim Kurullarnn Kurumsal Ynetiim Asndan Kritik nemi: Eskiehirde Bir Aratrma, Eskiehir: 3. Ulusal Bilgi Ekonomi Ve Ynetim Kongresi, Osmangazi niversitesi ktisadi dari Bilimler Fakltesi. Barnett, M. L., Jermier, J. M. and Lafferty B. A. (2006). Corporate Reputation: The Definitional Lvescape, Corporate Reputation Review, 9, 26-38. Bolat, O. . (2006). Konaklama letmelerinde grenlerden Yansyan Kurumsal majn Analizi ve Bir Uygulama, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Turizm letmecilii ve Otelcilik Anabilim Dal. Bromley, D. B. (1993). Reputation, Image and Impression Management, Wiley and Sons, New York, N.Y. Budd, J. F. (1994). How To Manage Corporate Reputations, Public Relations Quarterly, 39(4), 1115. Bykztrk, . (2007). Sosyal Bilimler in Veri Analizi El Kitab, Ankara: Pegem Yaynclk. Carmeli, A. and Tishler, A. (2005). Perceived Organizational Reputation And Organizational Performance: An Emprical Invesigation of Industrial Enterprises, Corpotare Reputation Review, 8(1), 1330. Castro, G. M., Lopez, J.E.N. and Saez, P. L. (2006). Business and Social Reputation: Exploring The Concept and Main Dimensions of Corporate Reputation, Journal of Business Ethics, 63, 361370.
435
Chun, R. (2005). Corporate Reputation: Meaning and Measurement, International Journal of Management Reviews, 7(2), 91109. Cornelius, P. (2005). Good Corporate Practices In Poor Corporate Governance Systems: Some Evidence From The Global Competitiveness Report, Corporate Governance, 5(3), 12-23. Cravens, K. S. and Oliver, E. G. (2006). Employees: The Key Link To Corporate Reputation Management, Business Horizons, 49(4), 293302. Cretu, A. E. and Brodie, R. J. (2007). The Influence of Brave Image and Company Reputation Where Manufactures Market To Small Firms: A Customer Value Perspective, Industrial Marketing Management, 36, 230240. Dentchev, N. A. and Heene, A. A. (2004). Managing The Reputation of Restructuring Corporations: Seng The Right Signal To The Right Stakeholder, Journal of Public Affairs, 4(1), 5672. Dilsiz, D. (2008). Marka maj ve tibar Ynetimi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Halkla likiler Anabilim Dal Halkla likiler Bilim Dal. Dinler, A. M. (2009). Kurumsal Ynetiim, Paradoks, Ekonomi, Sosyoloji Ve Politika Dergisi, 5(2), 17. http://www.paradoks.org/makale/yil5_sayi2/mdinler 52.pdf (14.07.2010). Dollinger, M. J., Golden, P. and Saxson, T. (1997). The Effect of Reputation The Decision To Joint Venture, Strategic Management Journal, 18(2), 127140. Ergen, E. (2010). Kurumsal tibar Ynetiminde Liderliin Rol zerine Bir Aratrma, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal Ynetim Ve Organizasyon Bilim Dal. Field, A. (2000). Discovering Statistics Using SPSS For Windows, London- Thousand Oaks-New Delhi: Sage Publications. Fombrun, C. J. (1996). Reputation: Realizing Value From The Corporate Image, Usa:Harvard Business Scholl Pres. Fombrun, C. and Shanley, M. (1990). Whats In A Name? Reputation Building and Corporate Strategy, Academy of Management Journal, 33(2), 233-258. Fombrun, C. and Van Riel, C. (1997). The Reputation Landscape, Corporate Reputation Review, 1(1-2), 5-13. Garbett, T. (1988). How To Build A Corporations Identity And Project Its Image, Lexington Boks, Lexington, Ma. Garson, G. D. (2009). Structural Equation Modeling, http://faculty.chass.ncsu.edu/garson/PA765/structur.htm (03.06.2010). Graafland, J. J. and Smid, H. (2004). Reputation, Corporate Social Responsibility An Market Regulation, XLIX(2), 271308. Gm, M. ve ksz, B. (2009a). Turizm letmelerinde Kurumsal tibar Ynetimi, (1. Bask), Ankara: Nobel Yaynlar. Gm, M. ve ksz, B. (2009b). tibar Srecinde Kilit Rol: Kurumsal Sosyal Sorumluluk letiimi, Journal of Yaar, 4(14), 21292150. Hacmirzaolu, M. (2009). tibar Ynetimi: anakkale Blgesindeki Otel letmelerine Ynelik Bir Aratrma, Baslmam Yksek Lisans Tezi, anakkale Onsekiz Mart niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Turizm letmecilii Anabilim Dal.
436
Joreskog, K. G. and Srbom, D. (2001). LISREL 8. Users Reference Guide, Lincolnwood: Scientific Software International, Inc, 1-6. Kadbeegil, S. (2006). tibar Ynetimi, 3. Bask, stanbul: Mediacat. Karatepe, S. (2008). tibar Ynetimi: Halkla likilerde Gven Yaratma, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 7(23), 7797. Kline, P. (2000). An Easy Guide to Factor Analysis. London and New York: Routledge. Mahon, J. F. (2002). Corporate Reputation: A Research Agenda Using Strategy and Stakeholder Literature, Business and Society, 41(4), 415445. Marconi, J. (1996). Image Marketing, NTC Business Boks, Lincolnwood, IL. Puncheva, P. (2008). The Role of Corporate Reputation In The Stakeholder DecisionMaking Process, Business&Society, 47(3), 272290. Roberts, P. W. and Dowling, G. R. (2002). Corporate Reputation and Sustained Superior Financial Performance, Strategic Management Journal, 23(12), 10771093. Sabate, J. M. F. and Puente, E. Q. (2003). The Concept and Measurement of Corporate Reputation: An Application To Spanish Financial Intermediaries, Corporate Reputation Review, 5(4), 280301. Tucker, L. and Melewar, T. C. (2005). Corporate Reputation and Crisis Management: The Threat And Manageability of Anti-Corporatism, Corporate Reputation Review, 7(4), 377-387. Trker, H. (2005). tibar Ynetimi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal. Ural, E. G. (2002). tibar Ynetimi: Deer Yaratan Bir Halkla likiler almas Olarak tibar Ynetimi, stanbul Ticaret niversitesi Dergisi, 2, 8393. Usta, M. (2006). rgt Kltrnde Halkla likiler Ve tibar Ynetimi Ege Akdeniz Blgelerindeki Turizm letmeleri rnei, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Turizm letmecilii Anabilim Dal Turizm letmecilii Program. Wiedmann, K. and Buxel, H. (2005). Corporate Reputation Management In Germany: Results of An Empirical Study, Corporate Reputation Review, 8(2), 145 163. Williams, R. J. and Barrett, J. D. (2000). Corporate Philanthropy, Criminal Activity And Firm Reputation: Is There A Link?, Journal of Business Ethics, 26(4), 341350. Williams, R. J., Schnake, M. E. and Fredenberger, W. (2005) The Impact of Corporate Strategy On A Firms Reputation, Corporate Reputation Review, 8(3), 187 197. www.tdkterim.gov.tr,http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=itibar&ayn=t am, (22.07.2010). Ylmaz, V. ve elik, H. E. (2009).Yapsal Eitlik Modellemesi, (1. Bask), Ankara: Pegem Akademi Yoon, M. H. and Suh, J. (2003). Organizational Citizenship Behaviors Ve Service Quality As External Effectiveness of Contact Employees, Journal of Business Research, 56, 597611.
AKAKOCA DAK KAMP VE KARAVAN TURZMNN NCELENMESNE YNELK NTEL BR ARATIRMA: TEZEL CAMPNG RNE
Ayegl IIK1 Yrd. Do. Dr. zzet KILIN2 ZET Bu almann amac, yabanc turistlere ynelik hizmet veren Tezel Camping in Akakocadaki karavan ve kamp turizmindeki yerini, olas deiiklikleri ve bunlara sebep olan faktrleri tespit etmektir. Nitel aratrma ynteminin kullanld bu aratrma bir rnek olay almasdr. Btncl tek durum deseni kullanlmtr. Verilere gzlem, grme ve literatr yardm ile ulalmtr. Veriler betimsel analiz yntemi kullanlarak yorumlanmtr. Turizmin gelecek vaat eden planlamada ncelik verilmesi gereken bir sektr olduu sonucuna varlmtr. Kamp ve karavan turizminin geliimini salamak iin bireysel abalarn yerine organize bir turizm planlamasnn gereklilii tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: Kamp ve Karavan Turizmi, Kamplk. 1.GR Dnyadaki hzl deiim beraberinde turizm alannda da farkllamaya sebep olmaktadr. Ekonomik, sosyal ve teknolojik ilerlemeyle beraber turizm faaliyetleri her ey dahil sistemin hakim olduu lks kitle turizmine ynelmitir. Hareket ve tketim esasna dayal sektr zamanla bu alanda da kmaza girmesi sebebiyle alternatif turizm ve eko turizm bal altnda tekrar doaya dn gerekletirmektedir. Dnya Turizm rgtnn 2002 yln, Eko turizm yl olarak ilan etmesiyle birlikte, bu kavram turizm literatrnde ok sk kullanlan ve irdelenen bir kavram haline gelmitir. Eko turizm doal ve kltrel kaynaklar tahrip etmeden, turizm faaliyetlerinin gerekletirilebilmesini ve srekliliini amalamaktadr (Arslan, 2005, s.29). nsanlar, kentsel ortamlarn fiziksel ve psikolojik basklarndan ksa sreli de olsa uzaklamak ve doa ile i ie olmak istemektedir. Bu amala doal alanlarda gerekletirilebilen rekreatif etkinliklere ynelmektedir. Doada olma isteini yksek dzeyde karlamas, farkl sportif aktivitelere ve konaklama biimlerine olanak sunmas gibi zelliklerinden dolay kamp etkinlii olduka fazla tercih edilmektedir (Koan ve Topay, 2009,s.116). Kamp turizmine ynelik artan talebe karn, devlete bal kamplarn gerekse zelletirilmi veya herhangi bir kurum/ kurulua ait kamplarn saysnda benzer bir art gzlenmemektedir. 1980li yllarda yaynlanan 2634 Sayl Turizm Tevik Kanununun bir sonucu olarak, eskiden kamp yeri olarak iletilen kylarn gnmzde otel, tatil ky gibi konaklama iletmelerine dnmesi ve kurumsal olarak iletilen kamplarn kapa1 2
Dzce niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Turizm ve Otel letmecilii A.B.D. Dzce niversitesi, Akakoca Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
438
tlmas nedeniyle, kamp turizmine katlmak isteyenlerin seenekleri azalmaya balamtr. Kamp turizmi iin tahsis edilen alanlar daha dar bir alana skmakta ve zaman zaman kapasitelerinin zerinde hizmet vermenin yaratt sorunlar kendisini gstermektedir. Genel olarak alternatif turizm faaliyetlerine, zel olarak ise kamp turizmine katlanlarn temel zelliklerinden birisinin doay korumak olduu gz nnde tutulduunda, yaanan bu tr gelimeler bir tr eliki olarak nitelendirilebilir. (Saltk ve di., 2010, s.296). Bu alma kapsamnda, yerel ve yabanc turistlere ynelik kamping hizmeti veren iletmelerin duruu farkl ynlerden incelenmektedir. Ayrca, iletmenin kamping hizmeti vermeye balad dnemden gnmze kadar etkilendii faktrlerin nedenleri ve sonular aratrlmaktadr. almada, kamplk hizmeti veren iletmenin, Karavan Turizminin Trkiyede ki tarihsel geliimdeki duruu ve kampln turizmin geliimine salayaca katknn ne olduunu tespit etmek amalanmtr. 2.KURAMSAL ALAN 2.1.Kamping Resmi Gazetede 21.06.2005 tarihli 25852 sayl yaynlanan turizm tesislerinin belgelendirilmesine ve niteliklerine ilikin ynetmelikteki tanmlara gre; Kampingler; karayollar gzerghlar ve yakn evrelerinde, deniz, gl, da gibi doal gzellii olan yerlerde kurulan ve genellikle mterilerin kendi imkanlaryla geceleme, yeme-ime, dinlenme, elence ve spor ihtiyalarn karladklar en az on nitelik tesislerdir. a) evre dzenlemesi: Kamping alan, kamping i ve d gvenliklerinin salanabilecei biimde evre zelliklerine gre it, duvar, yeillik gibi dzenlemeler ile evreden tecrit edilerek aydnlatlr. Kamping alan drene edilerek aalandrlr. Bo alanlar imlendirilir. Geceleme birimlerini rahatsz etmeyecek ekilde okuma, dinlenme, spor, elence, yeme, ime gibi amalar iin gerekli dzenlemeler yaplr. Ara yollar, arazi ve iklim artlarna uygun olarak toz kaldrmayacak ekilde dzenlenir. b) Kapasite ve kamp birimleri: Kampinglerde, kamp nitesi bana hesaplanacak alan seksen metrekaredir. Kamp nitesi; adr veya adr-araba veya oto karavan veya bungalovdan oluur, her nite ortalama er kiiliktir. Yerli ve yabanclara ait karavan veya oto karavanlarn bakm, onarm ve klamas iin gerekli dzenlemeler yaplabilir. Bungalov niteleri; en fazla yatak kapasiteli dzenlenir, toplam kamp nitesi saysnn yzde yirmisini aamaz, ayrca bu nitelerde mutfak dzenlemesi yaplamaz. c) Giri tesisleri: Girite otopark, resepsiyon, emanet ve telefon hizmeti verilen dzenleme yaplr. d) Mterek kullanm tesisleri: Kampinglerde mterek kullanm tesisleri aada belirtilen ekilde dzenlenir: 1) Konaklamaya ayrlan alann zemininin kullanm amacna uygun biimde dzenlenmesi, 2) Her on kamp iin en az bir kadn ve bir erkek tuvaleti, du ve lavabosu, lavabolarn yannda priz,
AKAKOCA DAK KAMP VE KARAVAN TURZMNN NCELENMESNE YNELK NTEL BR ARATIRMA
439
3) Her on kamp iin en az bir adet amar ykama makinesi ve tleme yeri, 4) Her be nite iin ierisinde en az bir yemek hazrlama, piirme, bulak ykama imkn ile kilitli soutucu dolaplar bulunan st kapal bir mahal. e) Kamplara salanan hizmetler: Kampinglerde aada belirtilen hizmetler verilir: 1) Sat yeri, 2) lk yardm malzemeleri, 3) Karavanlarn tuvalet ve atk su tanklarnn boaltlaca uygun mahaller, 4) Kamp nitelerine elektrik hizmeti, 5) Kamplara scak-souk kullanma suyu ve salkl ime suyu hizmeti (http://www.ukkf.org/Icerik.aspx?ID=15). 2.2.Kamping eitleri Transit Kampingler: Ksa sreli konaklama (13 gn) olana veren bu kampingler genelde kentlerin yaknlarnda veya anayol kavaklarnda tesis edilirler. Gerek alan gerekse yapsal elemanlar asndan dar kapsamldrlar (Aktaran Topay ve Koan, 2009, ss.118). Rekreasyonel Kampingler: Bu grupta ana ama rekreasyon olduundan, doal gzellik ve zelliklere sahip yreler (sahil, gl, akarsu, orman) evresinde, kentlerden ve ana yollarn grltsnden uzak zel alanlarda tesis edilirler. Konaklama sreleri daha uzundur (8 gnn zerinde). Younluk ve gnlk deiimler daha az, yapsal elemanlar ve eitli kullanm alanlar ile ilgili standartlar daha yksektir (Aktaran Topay ve Koan, 2009, ss.118). Transit-Rekreasyonel Kampingler: Yukardaki belirtilen iki tip kampingin amalarn yapsnda birletirir, hem ksa ve hem de uzun sreli konaklama olanaklar salar. Kurulu yeri seimi ve tesisleri transit kampinglerdeki gibidir (Aktaran Topay ve Koan, 2009, ss.118). Organizasyon Kampingler: zciler, rehberler vb. organizasyonlar iin kurulurlar. Genellikle ya gruplar iin ayrmlar yaplr (Aktaran Topay ve Koan, 2009, ss.118). 2.3.Dnyada Kamp Ve Karavan Turizmi Dnya Kamplar Birlii Kanada Temsilcisi John Jorgenson, Kanadann baz blgelerinde 60 kilometrelik mesafede 40 tane kamp alan olduunu sylyor. Kanadaya en ok Latin Amerikadan kamp geliyor. Avusturalyada yl boyunca kamplarda 25 bin geceleme yaplyor. lkede 400 kamp bulunuyor. Avustralyaya en ok Amerika, Japonya ve inden renci geliyor. Amerikada ise 12 bin kamp mevcut. Her yl 10 milyon ocuk kamplara katlyor. Bu da Amerikan ekonomisine ylda 20 milyar dolar katk salyor. Amerikaya, kamplarda almak iin yurtdndan gelenlerin says da 35 bini buluyor. Avrupada da kamp turizmi her yl on binlerce gencin lkeler arasnda seyahat etmesini salyor. Sadece komumuz Yunanistandaki kamplar ylda 100 bin genci arlyor (http://www.turob.net/NewsDetail.aspx?newsId=9945 ). Uluslararas Kamp ve Karavan Federasyonu ( FICC Federation International Camping and Caravaning) merkezi Belikada bulunan ve 4 ktadan 32 lkeden 56 Kamp ve
440
Karavan Derneinin ye olduu bir Federasyondur. Trkiye Kamp ve Karavan Dernei (TKKD) 1969 senesinden beri lkemizi uluslararas dzeyde temsil etmektedir.TKKD, 1973 senesinde stanbul - Kilyosta ve 2006 ylnda zmir Gmldrde FICC Rallysini dzenlemi ve dnya kamplarna ev sahiplii yapmtr (http://www.kampkaravan.org.tr/ficc.htm ). lkemizde tesis cins ve snflarna gre yabanclar iin ortalama kal sresinin en uzun olduu tesis tr 7,9 ile kampinglerdir. Kampingleri 7,1 gece ile golf ve eitim uygulama tesisleri, 6,3 gece ile turizm kompleksleri izlemektedir.Yerli turistler iinde ortalama kal sresinin en uzun olduu tesis tr 4,6 gece ile kampingler olmutur (http://www.izto.org.tr/bolum2.pd). 3.YNTEM almann temel amac, yabanc turistlere ynelik hizmet veren Tezel Camping in Akakocada ki karavan ve kamp turizminde ki yerini, olas deiiklikleri ve bunlara sebep olan faktrleri tespit etmektir. letmeyi etkileyen faktrlerin Akakoca turizmini etkileyen sorunlar ile benzerliklerini ortaya koyup, sektrn gelimesi iin yaplmas gerekenler saptanmaya allmaktadr. Bu aratrma, rnek olay (durum almas) modelindedir ve bu ynyle de bir nitel aratrmadr. Nitel aratrmac bizzat alanda zaman harcayan, katlmclarla dorudan gren ve gerektiinde onlarn deneyimlerini yaayan ve alandan kazand perspektifi ve deneyimleri toplanan verilerin analizinde kullanan kiidir. Nitel aratrmann dier bir zellii de, genellemeyi temel ama olarak grmemesidir. Nitel aratrmada, sosyal olgular bal olduklar ortama gre biimlendikleri iin, aratrma sonular ancak bu ortam ierisinde anlam kazanr ve baka ortamlara dorudan genelleme yapmak gtr. Her olay kendi ortam iinde en iyi biimde anlalabilecei iin, bu ortam iinde deerlendirilmeli ve yorumlar, bulgularn elde edildii ortamdan bamsz olarak yaplmamaldr (Kobeker ve Saban,2005,s.404). Aratrmaya konu olan iletmenin, hizmet verdii sektrde blgede ilk ve tek olmas btncl tek durum deseni ile incelenmesine olanak salamtr. Bu aratrmada nitel veri toplama yntemlerinden veri eitlemesi, gzlem, grme ve literatr incelemesi bir arada kullanlmtr. 1- 30 Kasm 2009 tarihleri arsnda gzlemler yaplm bu gzlemler ve literatr yardm ile grme sorular hazrlanmtr. Aratrmacnn iletmede ki deiimleri gzlemleme ansna sahip olmas soru formunun hazrlanmasn kolaylatrmtr. Grme 56 Aralk 2009 tarihlerinde rnek olaya konu olan iletmede iletme sahibi ile gerekletirilmitir. Yz yze grme metodu kullanlm, 160 dakikalk grmede ksa notlar alnmtr. 14 adet yar yaplandrlm sorudan oluan grme formunun dkm grme yaplan kiiye de teyit ettirilmitir. Aratrma sorularndan ve kavramsal ereveden yola karak ana temalar ve alt balklar oluturulmutur. Aratrmann amacyla paralel bulgular neden- sonu ilikilerinin irdelenmesi ile desteklenmi, anlaml bir btn oluturulmutur.
441
4. BULGULAR VE TARTIMA Grmenin gerekletirildii tesisin sahibinin demografik zellikleri ve almann gerekletirildii tesisisin zellikleri u ekilde belirlenmitir; letme Profili Tezel Camping, Dzce nin Karadeniz sahiline tek kys olan ilesi Akakoca da turizm iletme belgeli kamp, karavan, pansiyon, restoran hizmeti veren bir aile iletmesidir.1973 ylndan itibaren turizm alannda faaliyetlerini srdrmektedir. Ev pansiyonculuu ve ay bahesi iletmecilii yaparak sektrde hizmet vermeye balamtr.5,5 dnm arazi zerine kurulu, ehir ii karayolu balantsnn saland gzergah zerinde, denize kys olan ve yeil alanlar muhafaza edilen bir mekandr. Trkiye Kamp ve Karavanclar Dernei yesidir. Butik otel tarznda 8 oda, 100 adr ya da 30 karavan arlayabilme kapasitesine sahiptir. Ak ve kapal alan bulunan restorana sahiptir. letmede, iletme sahibi ve 5 personel grevlidir. Almanya, Fransa, Hollanda, svire, talya ve son yllarda Slovenya dan gelenleri arlamaktadr. Uluslararas da Almanyada ADAC, Fransada Guide Du Rauterd, Hollandada ANWB gibi organizasyonlarn yllk yaynlarnda yer almaktadr. Bu kitapklar turistlerin deneyimleri sonucu verdikleri oylarla belirlenen iletmeleri kapsamaktadr. Ynetici Profili letme sahibi, Fransz Dili ve Edebiyat mezunudur yi derecede Franszca ve ngilizce bilmektedir. Ei Amerikan Dili ve Edebiyat mezunu olup Franszca, ngilizce ve Arapa bilmektedir. Gemiten gelen tecrbeler ile Fransada yaad yllarda ki restoran iletmecilii deneyimlerini birletirerek faaliyetlerine devam etmektedir. Akakoca Turizm ve Otelcilik Meslek Yksek Okulunun ilk ald yllarda yabanc dil dersleri vermitir. Akakoca Kltr Sanat Turizm ve evre Dostlar Derneinin bakanln yrtmektedir. Kamp Karavan Turizminin Youn Olduu Yllara Ait Bulgular Kamp ve karavan turizmi 1960 l yllardan sonra dnyada yeni bir turizm eitlilii olarak rabet grmtr. Yeni yerler grme istei yannda kamp ve karavan turizminin zaman-mekan gibi snrllklar tamamas, zgr seyahat etme cazibesi gelimesine etkendir. lkemizin de doal gzelliklerini muhafaza etmesi, Avrupadan Asyaya gei noktasnda olmas yerli ve yabanc turistler iin tercih sebebi olmutur. Kamp ve Karavan Turizminin nemini Kaybetmesine Sebep Olan Bulgular Uluslararas boyutlar ile bakarsak; Yugoslavya i savandan dolay Bulgaristan zerinden tm geilerin durmas Avrupa zerinden gelen gruplarn yol haritalarnn deimesine neden olmutur. Sava sonras yol gvenliklerinden endie edilmesi, Avrupa da spanya ve talyaya ynelimi balatm beraberinde Krfez Savayla petrol fiyatlarnda ki hzl deiimler gerilemeyi desteklemitir.
442
Avrupada her be aileden nde ekme karavan, her be aileden birinde oto karavan var. Ve her yl milyon turist, karavanyla tatile kyor. 1970lerde Trkiyeye de ok sayda Avrupal karavanc geliyordu. Ancak Yugoslavyadaki i sava zamannda yollardaki gvenliin kaybolmas yznden uzun sre uramadlar. Hazrlanan karavan kamplar da yllarca atl kald. (http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id= 4444639 Bu gerilemenin ulusal boyutlarna baktmzda; enflasyon oranlarndan kaynaklanan fiyat dengesizlikleri, dviz dalgalanmalar, lke baznda tutarl bir turizm politikasna sahip olmamak ve terr gelmektedir. letme sahibinin de vurgulad gibi lke baznda ise TV den kaynaklanan karavan fiyatlarnn ykseklii, turistik iletmelerin elektrik/su demelerindeki indirimlerin iptal edilmesi, yeni dzenlemeleri gerektirmektedir. Turistik iletme belgeli mekanlarn emlak vergisinde dzenleme yaplmal, bu tarz mekanlarn alm desteklenmelidir. Bu balamda baktmzda karavan turizmi ile ilgili sorunlar, MHP Mula Milletvekili Prof. Dr. Metin Ergun tarafndan 2007 ylnda Meclis gndemine tanm, Maliye Bakan Kemal Unaktann, Devlet Bakan Krat Tzmenin ve Kltr ve Turizm Bakan Erturul Gnayn yantlamalar istemiyle Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna yazl soru nergeleri verilmiti. Bu sorulardan bazlar aratrma bulgular ve nerileriyle rtmekte, yaplmas beklenen dzenlemeler kamp ve karavan turizmini tercih eden yerli ve yabanc turistin geri kazanlmasn salar niteliktedir. Trkiye'de yat turizmini gelitirmek iin yatlar ile lkemize giri yapan yatlara, marinalarda gmrkl sahalarda yatlarn brakarak lkelerine hava yolu ile k yapma imkan veren yasal dzenlemeler yaplmtr. Yaplan bu dzenleme, yatn brakan yatnn bir sonraki yl tatiline Trkiye'den balama imkan sunmaktadr. Bu durum lkemiz turizmine olumlu katkda bulunmaktadr. Ayn yasal dzenleme, Karavanlar ile lkemize giren turistlerin de marinalarn ierisinde gmrkl sahada bedeli karl karavanlarn brakmalarna imkan tannacak ekilde dzenlenebilir (http://www.kampkaravan.org.tr/haberler/karavanturizmi.htm). Kamp ve karavan turizminin gerileme nedenlerine grmemizden alntlayarak bakarsak Akakoca u an ve gemite de bu gzergahta bir etap olmutur. stanbul ve Ankara gzergahnda dinlenmek ve ihtiyalarn karlamak iin uranan kamplarn ve karavan gruplarnn 2-3 gn dinlenme, bu sre zarfnda evreyi tanma amal konakladklar destinasyondur. Gemi yllarda Nisan ve Ekim aras aylarda ortalama 3000 kii arlarken bu say artk 500-600ler civarna gerilemitir. Turizmin ciddi bir sektr olarak alglanmamas, talebe ynelik deiimlere cevap verilememesi, turizm plan olmamas buna bal olarak gerekli yatrmlarn yaplamamas yredeki turizm faaliyetlerinin gerilemesine sebep olmutur. Turizm bilinci olumama-
443
s, eitim eksiklii, glerde adaptasyonun salanamamas bu olumsuzluklar kuvvetlendirmitir. Yneticilerden kaynaklanan koordinasyon eksiklii, altyap eksiklikleri, alternatif turizm eitliliine gidilmemesi de almas gereken problem konumundadr. letme sahibinin de benzer eksiklikleri dile getirmesi yannda Bunlarn dnda insan faktrnden kaynaklanan olumsuzluklarda yaanmtr. Kyden kente ve farkl ehirlerden gn artmas, ky hayatnn ehirde ki yaama tanmas adaptasyon sorunlar ile yozlamay beraberinde getirmitir. letmede konaklayan turistler ile Akakocal misafirlerimiz arasnda kltrler aras farkllktan kaynaklanan yanl anlalmalar yaanmtr sylemi dikkat ekmektedir. Yaanan bu olumsuzluklar sonucunda iletme boyutunda deerlendirildiinde, iletmenin yabanc turistlerin saysnn dmesine ramen kamp ve karavan turizminde i piyasaya ynelmedii saptanm, iletme sahibi bunu izgisini korumaya almas olarak adlandrmtr. Kamp ve hizmet verilen alanlarn iyiletirilmesi almalar yaplarak kn restoran hizmetlerine arlk verip iletmenin devamll salanmaya allmtr.2009 ylnda ilk defa gelen off- road organizasyonlarna katlan gruplara parkur temini ve doa yryleri ile alternatifler yaratlmaya allmtr. Turizmin Gelimesine Katk Salayacak Bulgular lke apnda turizm bilinci oluturup, planlama yaplp etkin ynlerin n plana karlmas, turizm iletmelerinin desteklenmesi ve tantmlarn arttrlmas gerei gze arpan somut bir bulgudur. Turizm alannda alacak personelin eitimi, yabanc dil bilgisi ve ekip almas ne kmaktadr. Turizm eitliliine gidilerek yresel zenginliklerimizde farkndalk yaratacak somut projelere dnmelidir. 5. ARATIRMA SONULARI Bu aratrmann sonularna Akakocada konunun zelliklerini tayan tek bir iletmeden yola karak, iletmenin ilikili olduu onu etkileyen faktrlerle snr izilmektedir. Mevsim itibari ile yabanc kamp ve karavanclarn olduu dnemde gzlem yaplamamaktadr. Turizm gelecek vaat eden planlama da ncelik verilmesi gereken bir sektrdr ve iletme devamlln salamak iin yeni projeler gelitirmektedir. Kamp ve karavan turizminin geliimini salamak iin bireysel abalarn yerine koordineli bir turizm planlamas gerekmektedir. Alt yap almalar, bilgilendirme, ulam, imar, temizlik gibi sunulan temel hizmetlerin artk sorun olmaktan kmas, turizm sektrnn kamplk alannda gelimesine destek olacaktr. lkemizde genellikle bir alan her hangi bir ama iin tahsis ettikten sonraki aamalarda yaplmas gereken bakm ok baarl olamamaktadr. Youn talep karsnda doa koruma ile ilgili yeterli nlemler alnamadndan doada meydana gelen tahribat, bozulma ve kirlenme nemli bir sorun olmaktadr. Bunun yannda, bu gibi yerlerin bakmnn bilinsiz ve yetersiz dzeyde yaplmas da sorunlar artrmakta ve gelecekte zlmesi daha zor durumlara sokmaktadr. Kamp turizminde evre ok nemli bir
444
etken olmaktadr. lkemizde, kamp etkinliine olanak veren zengin bir doa ve kltr hazinesine sahip olmas nedeniyle lkenin eitli krsal kesimlerine dalm, farkl form ve kapasitede rekreasyonel tesisler, turistik tesislerle balantl ekilde organize edilmeli ve bu alanlar kullanacak ziyaretilerin ykleri ekolojik tama kapasiteleri dorultusunda belirlenmelidir. Trkiyede nemli bir rekreatif d mekan etkinlii haline dnen kamp etkinlii iin gereken kamping / adrl kamp alanlarnn seimi, srdrlebilirlik kriterleri dorultusunda yaplmal ve uygulanmaldr. Bylece, kamp etkinlii asndan uygun bir dalm yaplm olunacak, lke ve blgeler apnda bir mekansal planlamaya gidilerek her birinin amalarna gre iyi planlanp dzenlenmesi salanm olunacak ve bu yolla lke ekonomisine nemli yararlar salanabilecektir (Topay ve Koan, 2009).
KAYNAKA Arslan, Y. (2005, Mays). Erdek ve evresinin ekoturizm asndan deerlendirilmesi. Eriim Tarihi: 11 Mays 2010, http://sbe.balikesir.edu.tr/dergi/edergi/c8s13/makale/c8s13m12.pdf http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=4444639,( Kasm2009) http://www.izto.org.tr/bolum2.pd ,(Kasm2009) http://www.kampkaravan.org.tr/ficc.htm ,(Kasm2009) http://www.kampkaravan.org.tr/haberler/karavanturizmi.htm ,(Kasm2009) http://www.turob.net/NewsDetail.aspx?newsId=9945 ,(Kasm2009) http://www.ukkf.org/Icerik.aspx?ID=15),(Kasm2009) Kobeker, B.N. ve Saban, A. (2005). Otistik bir ocuun yabanc dil renimine ilikin rnek olay incelemesi. Eriim Tarihi: 12 Aralk 2009, http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/articles/2005/14/BNKOCBEKE R-ASABAN.PDF Saltk, I. A., Cabael, T. G. Ve Kozak, M. (2010). Kamp Turizmi: Katlmclarn Beklentileri ve Deneyimleri. Nazmi Kozak ve Kurtulu Karamustafa (Ed.), Bildiri Kitab: V. Lisansst Turizm rencileri Aratrma Kongresi iinde (s.295-310). Ankara: Detay Topay, M. ve Koan, N. (2009). Kamping/adrl alan seim kriterlerinin belirlenmesi ve Bartn Uluyaylada rnek bir uygulama. Sleyman Demirel niversitesi Orman Fakltesi Dergisi, Seri: A(1), ss. 116-128
GLOBAL EKONOMK KRZN KONAKLAMA LETMELERNN FNANSMAN KARARLARINA ETKLER: STANBUL L ALAN ARATIRMASI Yrd. Do. Dr. Burhanettin ZENGN1 Ara. Gr. Ltfi Mustafa EN2 Osman TAAR3 ZET Bu almann amac; Son zamanlarda yaanm olan global ekonomik kriz ve benzerlerini, turizm gelirleri ierisinde byk pay olan konaklama iletmelerinin mmkn olan minimum zararla atlatabilmesi amacyla, krizlerin konaklama iletmelerinde meydana getirdii olumsuz etkilerinin analiz edilerek, zm nerileri getirmek ve bu konuda yaplm olan almalara katkda bulunmaktr. almamzda veri toplama yntemi olarak anket yntemi kullanlmtr. almann gereki evreni, stanbulda yer alan 32 adet 5 yldzl ve 75 adet 4 yldzl otel iletmesi olarak tespit edilmitir. almann rneklemini ise gereki evrenin %60na karlk gelen, 19 adet be yldzl ve 45 adet 4 yldzl turizm iletme belgeli otel iletmesi oluturmaktadr. Anketlerden elde edilen veriler SPSS 15.0 for Windows program kullanlarak bilgisayar ortamnda analiz edilmi ve tm veriler iin frekans analizi yaplmtr. almamz neticesinde u temel sonulara ulalmtr; Kriz nedeniyle ykselen faiz oranlar, konaklama iletmeleri gibi byk sermaye gerektiren yatrmlarda finansmana eriimi zorlatrmtr. Faiz oranlarnn yksek olmas, iletmelerin kredi olanaklarn azaltmtr. Bu durum, konaklama iletmelerinin en ok tercih ettii finansman kaynaklarnn kullanmn byk lde olanaksz hale getirmitir. Kriz dneminde Enflasyon Muhasebesi konaklama iletmelerinin finansal raporlarnn gerei yanstmas asndan byk nem tamaktadr. Kriz dneminde mal ve hizmet maliyetlerinin doru tespit edilmesi daha byk bir nem tamaktadr. nk maliyetlerin olduundan yksek belirlenmesi, finansman kaynaklarnn boa harcanmasna neden olabilmektedir. Anahtar Kelimeler: Global Ekonomik Kriz, Konaklama letmeleri, Finansman Kararlar GR Bilindii gibi kriz dnemleri gerek bireyleri gerekse iletmeleri maddi ve manevi adan olumsuz etkileyebilmektedir. Krizlerin byklk ve yaygnlk itibariyle olumsuz etkileri global krizlerde daha byk olmaktadr. letmeler asndan ayakta kalabilmek ve hizmetlerin srdrlebilirlii, ancak iyi bir kriz hazrl ve ynetimiyle mmkndr.
1 2
Sakarya niversitesi, BF, Turizm letmecilii Blm Sakarya niversitesi, BF, Turizm letmecilii Blm 3 Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Turizm letmecilii ABD
446
Kreselleen dnyada lkelerin birbirlerine ekonomik olarak entegre olmas sonucunda, bir lkede ortaya kan ekonomik kriz tm dnya lkeleriyle birlikte ulusal ve uluslararas iletmeleri de etkileyebilmektedir. eitli krizler sonucunda ilk etkilenen sektrlerden biri de turizm sektrdr. Turizm iletmeleri iin byk korkular ieren kriz durumlar gn getike daha fazla eitlenerek, iletmelerin faaliyetlerini ciddi biimde tehdit eder noktalara gelmitir. Krizlere kar iletmelerin hazrlkl olabilmesi, yneticilerin ynetsel faaliyetlerini doru kullanmalarna ve kararlarn iletmelerin menfaatleri dorultusunda verebilmelerine bal olmaktadr (ztrk ve Trkmen, 2006, s. 75). Kriz dnemlerinde iletmelerde en ciddi sorunlar yaayanlarn banda tartmasz finans yneticileri gelmektedir. Nakit aknn dzenlenmesi, demelerin salkl bir ekilde yaplmas, tahsiltlarn aksamadan gerekletirilmesi, bte aklarnn makul ekilde kapatlmas, kredilerin yaplandrlmas gibi hususlar finans yneticilerinin iini zorlatrmaktadr (Torun, 2009, s. 296). LTERATR NCELEMES Kriz kavram ile ilgili eitli tanmlar yaplmtr. Bu tanmlardan yola karak kriz; Beklenilmeyen ve nceden sezilmeyen durum ve beklenmeyen koullarn stesinden gelme gereklilii, rgtn veya iletmenin anlama veya uyum mekanizmalarn yetersiz hale getirerek, mevcut deerlerini, amalarn ve varsaymlarn tehdit eden gerilim durumudur (Aymankuy, 2001, s. 105; Taraf ve Arslan, 2003, s. 14; Gven ve Msrl, 2005, s. 3). Dolaysyla, bir rgtn rutin sistemini bozan ve aniden ortaya kan herhangi bir acil durum kriz olarak tanmlanabilir. nk krizler sadece devam eden faaliyetleri deil ayn zamanda iletmenin yaamn da tehdit eder, retim kapasitesini kullanlamaz duruma getirir ve rekabeti sarsan bir durum oluturabilir (ztrk ve Trkmen, 2006, s. 75). Faulknera gre, organizasyonlar kriz veya afetlerin stesinden, sahip olduu yeteneklerle gelebilir (Anderson, 2005, s. 1290-1291). Ayrca krizler, rgtn etkinlemesi ve deimesi ynnde kritik bir etkiye de sahiptir (ztrk ve Trkmen, 2006, s. 75). Kriz iin yaplan tanmlarda yer alan zellikler, aslnda krizin zelliklerini de ortaya koymaktadr. Krizi yaanan olaan gerilimlerden ayran temel zellikler unlardr (Taraf ve Arslan, 2003, s. 150): a) Kriz, nceden sezilemeyen ani bir deiiklii ifade eder. b) Krize abuk cevap verilmesi gerekir. Yneticiler, uyguladklar standart karar mekanizmalar ile krize cevap veremezler. c) Meydana gelen deiim, rgtn devamlln ciddi ekilde tehdit eder. d) Kriz, rgtn standart karar alma mekanizmalar ile alamayaca iin acil mdahale gerektirmekte ve bu da karar alclarda gerilimi artrmaktadr. Ekonomik krizin tanmn Altuntepe (2009, s. 130) u ekilde yapmtr; Piyasada bulunan mal ve/veya hizmetlerde, bu mal ve hizmetlerin retiminde kullanlan retim faktrleri ile farkl piyasalarda oluan fiyatlarda meydana gelen ekonomik faaliyetlere gre normal olmayan ar dalgalanmalar ifade eder.
GLOBAL EKONOMK KRZN KONAKLAMA LETMELERNN FNANSMAN KARARLARINA ETKLER
447
Finansal kriz ise genel ekonomide bozulan dengelerin bir sonucu olarak ortaya kar. Krizin mikro ekonomik birimler olarak iletme ynetimlerine yansmas da, bu dengelerin alt sistemler zerindeki belirleyici etkilerinin doal bir sonucudur (akrak, 1999, s. 48). Tanmlardan da anlalaca gibi krizler, gnmzde lkelerin ve iletmelerin etkilendikleri bir unsur olmaktadr. Turizm sektr, kendi iinde krizler yaad gibi dier makro krizlerden de etkilenmekte ve bu alanda faaliyet gsteren turizm iletmelerini ynetim asndan zor duruma drebilmektedir. Bu sebeple, turizm iletmeleri krizlerin nemini kavramak durumundadrlar (Krolu, 2004, s. 71). Ekonomik krizlerin snflandrlmas ekil 1deki gibi gsterilebilir; ekil 1. Ekonomik Krizlerin Snflandrlmas Ekonomik Krizler
Reel Sektr Krizleri
Finansal Krizler
Mal ve Hizmet Piyasalarnda Kriz
gc Piyasasnda sizlik Kriz
Kaynak: Altuntepe, (2009, s. 130)

Enflasyon Krizi Durgunluk Krizi Bankaclk Krizi Dviz Krizi Borsa Krizi
demeler Dengesi Krizi
Dviz Kuru Krizi
Globalleme olgusunu Ongan (2005, s. 50) u ekilde aklamtr; Ekonomik, politik, sosyal, kltrel ve ekolojik alanda yer alan organizasyonlarda ve bunlarn birbirleriyle ilikilerinde artan uluslararas ticareti ve byyen uluslararas faaliyetleri ifade etmektedir. Globalleme olgusu gnmzdeki evresinde finansal sermayenin byk apl mobilizasyonu eklinde karakterize olmakta, speklatif ve ksa dnemli amalar ser-
448
maye hareketlerine yn veren en nemli unsurlar ortaya koymaktadr (Ongan, 2005, s. 52). Ekonomik globalleme kavram yeni bir kavram olmamasna ramen iletiimin hzla gelimesi, uluslararas tamacln ucuz ve kaliteli olmas ve ok uluslu irketlerin faaliyetlerin younlamas sonucu etkinlik kazanmtr. Gnmzde globallemenin en youn olarak grld alan sermaye ve finans piyasalardr (Arslan, 2006, s. 3). letme fonksiyonlar asndan konuya bakldnda ise yukarda zetlenen kavramsal boyut erevesinde ncelikle finans fonksiyonunun n plana kaca aktr. nk krizin llmesi, ynetilmesi, almas ve olas krizlere hazrlkl olmann temel kayna bu srelerde geerli finansal gsterge ve bilgilerdir (akrak, 1999, s. 48). Finansal krizlerin nedenleri u ekilde ifade edilebilir; Bir ekonomide kamu aklarnn, cari ilemler ann ve tasarruf ann artmas ekonomideki yapsal dengenin bozulmann temel nedenidir. Genileyici para ve maliye politikalar bu aklar ortaya karmaktadr. Dviz kurunun ar deerlenmesi ya da faiz oranlarnn ar artmas bu aklarn bir sonucudur. Kamu ve tasarruf aklarnn artmas, faiz oranlarn arttrmakta bunun sonucunda dviz talebini ve fiyatn yksek oranda artrarak finansal krizin ortaya kmasna neden olmaktadr (Akman, 1998, s. 24; Arslan, 2006, s. 8). Ekonomik kriz dnemlerinde, finansal ynetimin ve finansal kararlarn nemi daha ok hissedilmektedir. Finansman kavram; letmenin tm risklerini gze alarak, kar ile zarar arasndaki srecin kar lehine sonulanmas ve uzun vadede nakit aklarnn iletme amalar dorultusunda kullanlabilmesi ve etkinletirilmesine ynelik abalar btndr (Uzun, Trk & Uzun, 2003, s. 64). Finansal ynetimi ise Ylmaz (1999, s. 52-53) u ekilde aklamaktadr; letmenin gereksinim duyduu fonlarn elde edilmesi ve bunlarn firma deerini maksimize edecek projelere ynlendirilmesi ile ilgili faaliyetlerin tmdr. Firma deerini maksimize etme, hisse senedi sahiplerinin servetini maksimize etme anlamna gelir. Fon, finansmann en genel arac olup, paradan daha geni kapsaml bir terimdir. Para denilince nakit ve bankadaki vadesiz mevduat kastedilir. Fon ise, nakit, vadesiz mevduat, nakde evrilebilir deerler ve gerektiinde para gibi grev yapabilecek eitli unsurlar kapsar (Mucuk, 2005, s. 276). Finansman kararlarn Bolak (2005, s. 223) u ekilde aklamaktadr; Yatrm kararlar sonucunda belirlenen varlk toplam ve bileimini elde etmek iin gerekli fonlarn hangi kaynaklardan ve hangi sreyle temin edileceini belirlemeye yani bilanonun pasif yapsn oluturmaya ynelik kararlardr. Bu kararlar balca balk altnda toplamak mmkndr (Bolak, 2005, s. 223): Toplam varlklarn ne kadar ksa, ne kadar uzun vadeli fonlarla finanse edilecektir? Firma bor fonlardan ne oranda yararlanacak, finansal kaldra derecesi ne olacaktr? Kar pay datm politikas nasl belirlenecektir?
449
letmelerde finansal ynetim uygulamalar, bilanonun aktifinde yer alan iletme varlklarna yaplacak yatrmlardan, bu varlklarn nereden finanse edileceine kadar uzanan bir dizi kararlar ierir. Bu erevede, dnen varlklara yaplacak yatrm ve tutarnn tespiti, sermaye btelemesi, sermaye yaps kararlar ve temett politikas finansal ynetim erevesinde alnacak kararlardan saylabilir. letmenin dnen varlk ynetimi ve ksa vadeli bor ynetimi ile yakndan ilikisi olan alma sermayesi ynetimi, iletmelerde en fazla ne kan finansal ynetim uygulamalar olduu sylenebilir (Topal, Erkan & Elita 2006, s. 238). Ekonomik, sosyal ve teknolojik gelimeler finansal ynetim kararlarn byk lde etkilemektedir. Orta ve byk lekli iletmelerde finansal planlama ve ynetim ilemlerinin yerine getirilmesi yalnzca finans departman tarafndan deil ayn zamanda iletme bnyesinde st kademe yneticilerince oluturulan finans komitesi ile egdml almasn gerekli klmaktadr (Uzun, Trk & Uzun 2003, s. 66). Turizm iletmelerinde kullanlan finansman teknikleri, iletmenin trne, fon salayacak kii veya kurumun niteliine ve sreye bal olarak farkllklar gstermektedir. Turizm iletmeleri, genellikle dier iletme trlerinde olduu gibi yaygn olarak bilinen finansman kaynaklarndan fon salama eilimindedirler. (Karata, nc & Ara 2007, s. 886). eitli kaynaklar arasnda seim yapmada ve uygun bileimin elde edilmesinde gz nnde tutulacak ilkeleri Erdin (2008, s. 227) u ekilde sralamtr; Uygunluk, risk, maliyet, finansman kaldracndan yararlanma, esneklik ve zamanlamadr. Kriz dneminde iletmeler, ksa vadeli alacaklarn, stoklarn, kredilerini ve borlarn gerek deerleriyle yaplandrmaldr. Kriz dneminde iletme mali tablolar parasal, parasal olmayan deerleriyle farkl ekilde etkilenmektedir. zellikle alacaklarn tahsiltna ynelik kararl ve ciddi politikalarn uygulanmas, iletme ii ksa sreli fon kaynaklarndan en nemlisidir (Titiz, 2003, s. 117). Balca finansman kaynaklar ksa, orta ve uzun vadeli olmak zere grupta incelenebilir (Akg, 1996, s. 527-593-639); Ksa Vadeli Finansman Kaynaklar: Satc Kredileri, Ksa Sreli Banka Kredileri, Finansman Bonolar, Faktoring ve Varla Dayal Menkul Kymetler Orta Vadeli Finansman Kaynaklar: Orta Sreli Banka Kredileri, Taksitli Donatm (Tehizat) Kredileri, Dnen (Rotatif) Krediler, Orta Sreli Satc Kredileri, Uluslararas Finans Pazarlarndan Borlanma (Euro Kredileri), Finansal Kiralama (Leasing), Forfaiting Uzun Vadeli Yabanc Kaynaklar: Bankalardan Uzun Sreli Kredi Salama, Tahvil karlmas, potek Karl zel Finansman Kurumlarndan Salanan Krediler ALIMANIN AMACI lk olarak ABDdeki finans kurulularnda patlak veren finansal kriz, globallemenin etkisiyle ksa bir sre ierisinde tm dnyaya yaylarak, kresel bir ekonomik krize dnmtr.
450
Bu almann amac; Son zamanlarda yaanm olan global ekonomik kriz ve benzerlerini, turizm gelirleri ierisinde byk pay olan konaklama iletmelerinin mmkn olan minimum zararla atlatabilmesi amacyla, krizlerin konaklama iletmelerinde meydana getirdii olumsuz etkilerinin analiz edilerek zm nerileri getirmek ve bu konuda yaplm olan almalara katkda bulunmaktr. METODOLOJ almamzda veri toplama yntemi olarak anket yntemi kullanlm olup, anket sorular 3 blmden oluturulmutur. Bunlar; letme ile ilgili sorular, iletmede alan personelle ilgili demografik sorular ve global ekonomik krizin konaklama iletmelerini finansal adan hangi ynlerden olumsuz etkilediini ve kullanlan finansman tekniklerinin nem derecelerini lmeye ynelik sorulardr. lk iki grup sorular kategorik tarzda, nc grup sorular ise beli Likert tarznda hazrlanmtr. almann ideal evrenini Trkiyedeki 4 ve 5 yldzl otel iletmeleri oluturmaktadr. Ancak sre kst da gz nne alnarak almann gereki evreni stanbulda yer alan 32 adet 5 yldzl ve 75 adet 4 yldzl otel iletmesi olarak tespit edilmitir. almann rneklemini ise gereki evrenin %60na tekabl eden 19 adet be yldzl ve 45 adet 4 yldzl turizm iletme belgeli otel iletmesi oluturmaktadr. Anketler 4 ve 5 yldzl otel iletmelerinin orta ve st kademe yneticilerine uygulanmtr. Anket uygulama aamasnda 400 adet anket datlm ancak 272 adedinin geri dnm salanabilmitir. Bunlardan 211 adedi analize tabi tutulmu geri kalan 61 adedi ise veri eksiklikleri nedeniyle analize uygun grlmemitir. Anket almasndan elde edilen veriler, SPSS 15.0 for Windows program kullanlarak bilgisayar ortamnda analiz edilmitir. Tm veriler iin frekans analizi yaplmtr. Frekans analizi, her bir deikenle ilgili olarak merkezi eilimin ve deneklerin merkezi eilime olan yaknlklarn tespit etmek amacyla kullanlr (Altunk, R., Cokun, R., Bayraktarolu, S. & Yldrm, E., 2007, s. 314). Bu almada frekans analizinin tercih edilme nedenleri; Konaklama iletmelerinin global ekonomik kriz dneminde yaanan finansman sorunlar, mal ve hizmet maliyetlerini etkileyen faktrlerin nem dereceleri hakknda ve sz konusu kriz ortamnda iletmelerin varlklarn hangi yollardan finanse ettikleri hususlarnda iletmelerin genel eilimleri ile iletme personelinin dncelerini analiz edebilmektir.
451
BULGULAR Tablo 1. Demografik Veriler

ZELLKLER Cinsiyetiniz Bay Bayan Toplam Yanz 18-25 26-30 31-35 36-40 41 ve zeri Toplam Medeni Durumunuz Evli Bekr Toplam Eitim Durumunuz lkretim Ortaretim niversite Lisansst Toplam Turizm eitimi aldnz m? Evet Hayr Toplam altnz Blm ya da Departman Odalar Yiyecek ve ecek Teknik Hizmetler Muhasebe Sat ve Pazarlama Personel Gvenlik Toplam letmedeki Greviniz Personel Orta Kademe Ynetici st Kademe Ynetici Toplam Turizm Sektrndeki Toplam alma Sreniz (Yl) 1 Yldan Az 1-5 6-10 11-15 16 ve zeri Toplam RNEKLEM N % 147 69,7 64 30,3 211 100.0 N % 32 15,2 55 26,1 51 24,2 42 19,9 31 14,7 211 100,0 N % 134 63,5 77 36,5 211 100,0 N % 16 7,6 44 20,9 127 60,2 24 11,4 211 100,0 N % 126 59,7 85 40,3 211 100,0 N % 22 10,4 25 11,8 5 2,4 49 23,2 48 22,7 30 14,2 32 15,2 211 100,0 N % 17 8,1 100 47,4 94 44,5 211 100,0 N % 15 7,1 53 25,1 81 38,4 29 13,7 33 15,6 211 100,0
452
u An Grev Yapmakta Olduunuz letmedeki Toplam alma Sreniz (Yl) 1 Yldan Az 1-5 6-10 11-15 16 ve zeri Toplam
N 32 90 41 31 17 211
% 15,2 42,7 19,4 14,7 8,1 100,0
Tablo 1deki veriler incelendiinde ankete katlanlarn %71,6snn lisans ve lisansst eitim dzeyinde olduklar ve %59,7sinin turizm eitimi aldklar grlmektedir. Dolaysyla ankete katlan deneklerin eitim dzeylerinin olduka yksek olduu ve byk bir ksmnn da turizm eitimi aldklar anlalmaktadr. Bu durumun anket almamzn gvenilirliini artrc bir faktr olarak dnlmektedir. Daha nce de belirttiimiz gibi anket almamzda orta ve st kademe yneticiler hedeflenilmitir. Demografik veriler incelendiinde bu amaca ulald grlmektedir. Nitekim ankete katlarn %44,5i st kademe, %47,4 orta kademe yneticilerden olumakta, sadece %8,1lik bir ksm ise alt kademe personelden olumaktadr. Tablo 2. letmeler le lgili Veriler
ZELLKLER letmenizin tr? 4 yldzl 5 yldzl Toplam letmenizde ka kii almaktadr? 1-50 51-100 101-150 151-200 201 ve zeri Toplam letmenizdeki oda says nedir? 100 ve alt 101-200 201-300 301 ve zeri Toplam Finansman konusunda bir sknt yayor musunuz? Evet Hayr Toplam 2009 ylnda turizm yatrm yaptnz m? Yatrm yapmadk letme satn aldk RNEKLEM N % 121 57,3 90 42,7 211 100,0 N % 76 36,0 46 21,8 34 16,1 26 12,3 29 13,7 211 100,0 N % 89 42,2 63 29,9 24 11,4 35 16,6 211 100,0 N % 100 47,4 111 52,6 211 100,0 N % 111 52,6 20 9,5
453 53 9 18 211 N 114 30 67 211 N 59 99 53 211 25,1 4,3 8,5 100,0 % 54,0 14,2 31,8 100,0 % 28,0 46,9 25,1 100,0
Modernizasyon yatrm yaptk Yurtdnda yatrm yaptk Yeni yatrma girdik Toplam 2010 yl iin yeni turizm yatrm yapmay ya da kapasite artrmay dnyor musunuz? Evet. Yurt iinde yatrm dnyoruz Evet. Yurtdnda yatrm dnyoruz Hayr Toplam 2009 ylnda maliyetlerinizde ne gibi deime olmutur? Artt Deimedi Azald Toplam
Tablo 2 de iletmeler ile ilgili bilgiler grlmektedir. Burada iletmelerin finansal durumlaryla ilgili genel bilgiler edinilmesi amalanlmtr. letmelerin %47,4 gibi byk bir ksm, finansman konusunda sknt yaadklarn ifade etmitir. Bilindii gibi 4 ve 5 yldzl iletmeler, byk sermaye yatrmlar gerektiren, byk lekli iletmelerdir ve byk lekli iletmelerin dier orta ve kk lekli iletmelere gre kredi imknlarnn daha geni olduu gz nne alnrsa, sz konusu rakamn bykl daha kolay anlalabilir. Bu verinin doruluunu pekitirir nitelikte, iletmelerin %52,6snn yatrm yapmadklar dikkat ekicidir. Yaplan yatrmlarn da %25,1i modernizasyon yatrm olmu, iletmelerin ancak %8,5i yeni yatrma girdiklerini belirtmilerdir. letmelerin %4,3 ise yurtdnda yatrm yaptklarn ifade etmilerdir. Dolaysyla bu verilerden, Trkiyedeki konaklama iletmelerinin global ekonomik krizden olduka etkilendii sonucuna varlabilecei dnlmektedir. Tablo 3. Finansman Sorunlarnn nem Derecesi
Hi nemli Deil (%) 0,9 1,9 5,2 3,3 3,3 2,4 9,5 nemli Deil (%) 4,3 4,7 7,1 12,3 12,3 10,9 12,8 Ksmen nemli (%) 10 9,5 8,5 15,2 15,6 20,4 17,5 nemli (%) 34,6 40,3 45 34,1 43,6 43,6 37,9 ok nemli (%) 50,2 43,6 34,1 35,1 25,1 22,7 22,3
Kredi maliyeti ykseklii z kaynak yaratamamak Finans kurulularnn ticari kredilerin kapatlmasn talep etmesi Alacak tahsilinde glkler yaanmas letme sermayesi ihtiyacnn hzla art Kredi bulamamak Sektrdeki teviklerin azal
454
Tablo 3te konaklama iletmelerinin faaliyetlerini srdrebilmeleri iin gerekli olan finansman kaynaklarn tedarik etmede karlatklar sorunlar, nem derecesine gre sralanmtr. Bunlar srasyla; Kredi Maliyeti Ykseklii, z Kaynak Yaratamamak, Finans Kurulularnn Ticari Kredilerin Kapatlmasn Talep Etmesi, Alacak Tahsilinde Glkler Yaanmas, letme Sermayesi htiyacnn Hzla Art, Kredi Bulamamak ve Sektrdeki Teviklerin Azaldr. Tablo 4. Kullanlan Finansman Kaynaklarnn nem Derecesi
Hi nemli Deil (%) Ticari Banka Kredileri Ticari Krediler (Satc Kredileri) Eximbank Hisse senedi Leasing (Finansal Kiralama) Finansman Bonolar Factoring Forfaiting Tahvil hrac 2,8 6,2 5,7 5,7 9 6,6 6,6 14,2 10,4 nemli Deil (%) 7,6 12,3 10 14,7 17,5 19,9 15,2 16,6 23,7 Ksmen nemli (%) 12,3 14,7 19,4 21,3 22,3 23,2 32,7 25,6 36 nemli (%) 31,8 38,9 34,6 30,8 32,7 32,2 26,5 31,3 18,5 ok nemli (%) 45,5 28 30,3 27,5 18,5 18 19 12,3 11,4
Tablo 4te konaklama iletmelerinin global ekonomik kriz dneminde kullandklar finansman kaynaklar nem derecesine gre grlmektedir. Bunlar srasyla; Ticari Banka Kredileri, Ticari Krediler (Satc Kredileri), Eximbank, Hisse Senedi, Leasing (Finansal Kiralama), Finansman Bonolar, Factoring Forfaiting ve Tahvil hracdr. Tablo 5. Mal ve Hizmet Maliyetlerinin Artmasna Neden Olan Faktrlerin nem Derecesi
Hi nemli Deil (%) Enerji maliyetlerindeki art Vergilerin yksek olmas Kredi maliyetlerinin yksek olmas gc cretlerindeki art Kurlardaki ykselme Malzeme fiyatlarndaki art 1,9 5,2 1,9 7,6 13,3 13,3 nemli Deil (%) 5,2 4,3 6,6 14,2 23,7 15,6 Ksmen nemli (%) 9 7,6 12,8 15,6 22,3 30,8 nemli (%) 33,2 42,2 33,6 37,4 25,6 22,3 ok nemli (%) 50,7 40,8 45 25,1 15,2 18
Tablo 5te de global ekonomik kriz dneminde konaklama iletmelerinin mal ve hizmet maliyetlerinin artmasna neden olan faktrler yer almaktadr. Bunlar nem derecesine gre srasyla; Enerji Maliyetlerindeki Art, Vergilerin Yksek Olmas, Kredi Maliyetlerinin Yksek Olmas, gc cretlerindeki Art, Kurlardaki Ykselme ve Malzeme Fiyatlarndaki Arttr. SONU VE NERLER Tm dnyay derinden etkileyen global ekonomik kriz, 2007 ylnn ortalarnda gelimi lkelerin piyasalarnda temel olarak, riskli konut kredilerinin denememesi sonucu
455
likidite skkl olarak ortaya km, 2008 ylnda ise gelimekte olan lkelerde zellikle uluslararas borsalarda ilem gren future, opsiyon, swap gibi trev finansal enstrmanlar vastasyla belirgin bir ekilde hissedilmeye balanmtr. Dolaysyla sz konusu kriz, Trkiyede daha nce grlen kamu maliyesinin srekli ak vermesi, kamu borlarnn ar derece artmas gibi i ekonomik dinamiklerin bozulmasndan deil, uluslararas finans kurulularnn yksek dzeyde zarar etmesi, bir ok uluslararas finans kuruluunun ykmllklerini yerine getirememesi ve bunun sonucunda global ekonomik dinamiklerin alt st olmasndan kaynaklanan ve temelinde finansal nedenlerin olduu global bir ekonomik krizdir. Bu nedenle, sz konusu krizden zellikle turizm gibi uluslararas sermaye hareketliliine yol aan sektrlerde faaliyet gsteren iletmelerin, en az zararla atlatabilmesi iin lkemizin nceki krizlerde uygulad mali disiplin, kamu harcamalarnn kslmas gibi ekonomik tedbirlerin yetersiz kalaca aktr. Krizin global niteliinden dolay, iletmelerin mikro dzeyde alacaklar ekonomik tedbirler yetersiz kalacandan, devletin kriz dneminde uygulayaca makro dzeyli ekonomik ve finansal politikalar, krizin en az zararla atlatlabilmesi iin byk nem arz etmektedir. Global ekonomik kriz nedeniyle gnmzde hisse senedi risk primi ve faiz oranlar ykselmi durumdadr. Bu durum yatrmclarn zellikle konaklama iletmeleri gibi byk sermaye gerektiren yatrmlarda finansmana eriimi zorlatrmtr. Ayrca ykselen faiz oranlar maliyet artlarna da neden olmaktadr. Bu nedenle devletin faiz oranlar ile risk primini drc para politikalar ve kredi mekanizmasn glendirerek piyasaya olan gveni artrc nlemler almas gerekmektedir. Faiz oranlarnn yksek olmas mikro adan konaklama iletmelerinin finansman maliyetini ykseltmektedir. Dolaysyla faiz oranlarnn yksek olmas iletmelerin kredi olanaklarn da azaltmaktadr. Tablo 3te grld gibi konaklama iletmelerinin finansman sorunlarnn nem derecesi incelendiinde kredi maliyeti ykseklii birinci srada yer almaktadr. Bu durumun olumasnda hi phesiz ki faiz oranlarnn yksek olmas byk neme sahiptir. Tablo 5te de grld gibi mal ve hizmet maliyetlerinin artmasna neden olan faktrlerin nem derecesi gz nne alndnda, kredi maliyetlerinin yksek olmas nc srada yer almaktadr. lkemizde finans piyasalarnn globallemesi uluslararas para akmn byk lde artrmtr. Ancak finansal piyasalardaki bu hzl globalleme sreci, devletin yabanc sermaye zerindeki kontroln zayflatmtr. Bunun sonucunda turizm gibi uluslararas sermaye hareketlerinden direkt etkilenen sektrlerde faaliyet gsteren iletmelerin finansal yaplar, finansal sistemde kullanm olduka artan trev finansal aralar, kur dalgalanmalar gibi faktrlerin yaratt global finansal risklere kar savunmasz hale gelmitir. Bu nedenle devlet, sz konusu global finansal risklere kar yabanc sermaye zerindeki denetimlerini artrmal, finansal sistemde gerekleen ilemlerin risk ve getirisini etkin bir ekilde analiz etmeye ynelik, orta ve uzun vadeli risk ynetim stratejileri oluturmaldr.
456
Her ne kadar Merkez Bankasnn uygulad sk para politikas, faiz oranlarn dizginlese de lkemizde yaanan global ekonomik kriz ile birlikte faiz oranlar ykselme srecine girmitir. Bunun sonucunda kredili mal talepleri azalm ve alnan krediler de hemen hemen geri denemez duruma gelmitir. Tablo 3te grld gibi bu durum, alacak tahsilinde glkler yaanmas, kredi bulamamak ve finans kurulularnn ticari kredilerin kapatlmasn talep etmesi gibi konaklama iletmeleri asndan nemli finansman sorunlarna yol amtr. nk Tablo 4te grld gibi, konaklama iletmelerinde Ticari Banka Kredileri ve Ticari Krediler (Satc Kredileri) en nemli finansman kaynaklar arasnda yer almaktadr. Ancak bu kriz konaklama iletmelerinin en ok tercih ettii finansman kaynaklarnn kullanmn byk lde olanaksz hale getirmektedir. Ayrca yksek faiz oranlar zellikle konaklama iletmeleri iin byk nem tayan ithal mal girdi maliyetlerinin ykselmesine neden olmu, ii maliyetleri ykselerek iten karmalar artmtr. Kriz dneminde, faiz oranlarnn artmas sonucu enflasyon oran da ykselmektedir. Bu nedenle, zellikle ekonomik kriz dnemlerinde Enflasyon Muhasebesi konaklama iletmelerinin finansal raporlarnn gerei yanstmas asndan byk nem tamaktadr. nk enflasyon orannn artmas ile parann deeri dmekte, bunun sonucunda iletmelerin finansal raporlarnda hesapladklar nominal kar, gerek kar yanstmamaktadr. Bu durum, iletmeyle ilgili yanl finansman kararlar alnmasna neden olabilmektedir. Gnmzde etkileri azalarak devam eden global ekonomik kriz dneminde, iletmelerin pazarda rekabet edebilmeleri, mal ve hizmet maliyetlerinin doru belirlenebilmesine ve maliyetlerin srekli drlmesine baldr. nk maliyetlerin olduundan yksek belirlenmesi sz konusu mal ve hizmetlerin retimi iin balanan finansman kaynaklarnn boa harcanmas anlamna gelmektedir. Ayrca ekonomik kriz dneminde konaklama iletmelerinde alma sermayesinin ynetimi byk nem tamaktadr. Bu balamda u hususlarn gz nnde tutulmasnn faydal olaca dnlmektedir; letmede stok seviyesi mmkn olan en dk dzeye drlmeli ve stok kontrolne byk nem verilmelidir. Vadeli satlar azaltlmal, senetsiz alacaklar senede balanmaldr. Uzun vadeli borlanma olanaklar artrlmaldr.
KAYNAKA
Akg, . (1996). Finansal Ynetim. stanbul: Avcol Basm. Altunk, R., Cokun, R., Bayraktarolu, S., Yldrm, E. (2007). Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri: SPSS Uygulamal. Sakarya: Sakarya Yaynclk. Altuntepe, N. (2009). 2008 Kresel Krizinin lkelerin stihdam Yaps zerine Etkilerinin Dinamik Bir Analizi. SD Vizyoner Dergisi, Cilt 1, Say 1, s. 129-145. Anderson, B. A. (2005). Cirisis Management n The Australian Tourism ndustry: Preparedness, Personell and Postricpt. Tourism Management, 1290-1297.
457
Aymankuy, . Y. (2001). Turizm Sektrnde Kriz Ynetimi. Balkesir Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 105-118. Baar, M. (2004). Orta Uzun Vadeli Ynetim. Aydn Nurban (Ed.) Finansal Ynetim iinde, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar Bac, E. S. (2003). Vadeli lem Piyasas Arac Olarak Swapn leyii ve Finansal Piyasalardaki Kullanmlar. Gazi niversitesi Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesi Dergisi, Y.11, No:12, s. 18-33. Bolak, M. (2005). letme Finans. stanbul: Birsen Yaynevi. onkar, K., Ata, H. A. (2002). Riskten Koruma Arac Olarak Trev rnlerin Gelimi lkeler ve Trkiyede Kullanm. Afyon Kocatepe niversitesi ..B.F. Dergisi, Cilt:4, Say:2, s. 1-17. Erdin, S. B. (2008). Konaklama letmelerinde letme Sermayesi Ynetimin ncelenmesi. Afyon Kocatepe niversitesi ..B.F Dergisi, Cilt 10, Say 2, s. 223236. Gven, M., Msrl, K. (2005). Kk Orta ve lekli letmelerde Kriz Ynetimi: aycuma rnei. Zonguldak Karaelmas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:1, Say:1, s. 1-18. Karan, M. B. (2004). Yatrm Analizi ve Portfy Ynetimi., Ankara: Gazi Kitapevi Karata, A., nc, M. A., Ara, S. (2007). Turizm letmelerinin Finansman., Melih Bulu, . Hakk Eraslan, (Ed.), Srdrlebilir Rekabet Avantaj Elde Etmede Turizm Sektr, Sektrel Stratejiler ve Uygulamalar iinde, stanbul: Uluslar aras Rekabet Aratrmalar Kurumu Dernei. Krolu, A. (2004). Turizm letmelerinin Muhtemel Krizlere Ynelik Hazrlk almalar ve Seyahat Acentelerinde Bir Uygulama. Sosyal Bilimler Dergisi, s. 69-87. Kuu, T. D. (2004). Finansman Yntemi Olarak Risk Sermayesi. Ynetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt 11, Say:2, s. 141-153. Mucuk, . (2005). Modern letmecilik. stanbul: Trkmen Kitapevi. Ongan, N. T. (2005). Ekonomik Krizin Emek Piyasalarna Etkileri. stanbul: Birleik Metal- Yaynlar. ztrk, Y., Trkmen, F. (2006). Turizm letmelerinin Kriz Dnemlerinde Uyguladklar Pazarlama Stratejilerine Ynelik Bir Aratrma. Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, Say:1, s. 74-95. Poyraz, E., Engin, K., Bulut, Z. A. (2006). Konaklama letmelerinin ada Finans Tekniklerinden Yararlanma mkanlar (Gney Ege-Akdeniz rnei). Mevzuat Dergisi, Yl:8, Say:99, http://www.mevzuatdergisi.com/2006/ 02a/03.htm 08.06.2010. enel, S. A. (1997). Kk ve Orta Byklkteki letmelerin Kullanabilecekleri Sermaye Piyasas Aralar ve Modern Finansman Yntemleri. (Yaymlanmam yksek lisans tezi), Cumhuriyet niversitesi/Sosyal Bilimler Enstits, Sivas. Taraf, H., Arslan, N. T. (2003). Kriz Oluum Sreci ve Kriz Ynetiminde Proaktif Yaklam. C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt:4, Say:1, s. 149-160. Titiz, . (2003). Kriz Dnemi Ynetsel Kararlarn Kriz Sonras letme Stratejileri zerine Etkileri. Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Cilt:8, Say:2, s. 111-123.
458
Topal, Y., Erkan M., Elita C. (2006). Kk ve Orta Boy letmelerin Finansal Ynetim Uygulamalar: Afyonkarahisar rnei. Sleyman Demirel niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Cilt 11, Say 1, s. 281-298. Torun, T. (2008). Krize likin Olumsuz Alglamalarn Finans Sorumlularnn Ruhsal ve Fiziksel Salklar zerindeki Etkisi: Alglanan Sosyal Destein Rol. Erciyes niversitesi BF Dergisi, Say 33, s. 295-314. Uzun, E., Trk Z., Uzun E. (2003). letme Baarsnda Finansal Planlama ve Yeniliklerin Rol. Ynetim ve Ekonomi, Cilt 10, Say 2, s. 63-70. Ylmaz, H. (1999). letmelerde Finans Karar Destek Sistemi. Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 1, Say 1, s. 52-56.
TURZM LETMELERNN FNANSMAN TEKNKLERN KULLANIMI: ZMR L VE LELERNDE BR UYGULAMA Yrd. Do. Dr. Mehmet Akif NC1 Ar. Gr. stemi MLEK2 Ar. Gr. Muammer MESC3 Erhan COKUN4 zet Gnmzde iletmelerin artan finansman gereksinimlerini cevaplayabilmek ve iletmeleri ekonomide yaanan belirsizlikler sonucu meydana gelebilecek olumsuzluklardan arndrmak amacyla finans piyasalarnda da nemli gelimeler kaydedilmitir. htiyalar karlayabilmek ve risklerden korunabilmek iin yeni finansman tekniklerinin ve trev rnlerinin gelitirilmesi kanlmaz hale gelmitir. zellikle yksek sabit yatrm ve iletme sermayesi ihtiyac bulunan, dviz kuru, faiz, ticari rn fiyat art vb. risklere maruz turizm iletmelerinin bu yeni finansman tekniklerini ve trev rnleri kullanm dzeyini belirlemek bu almann amacn oluturmaktadr. Bu temel amacn yan sra, yeni finansman tekniklerinin salanabilme imknlar ve yeni finansman tekniklerinin kullanm sonucu ortaya kan avantajlarn ve dezavantajlarn belirlenmesi alt amalar olarak belirlenmitir. Temel ama ve alt amalar dorultusunda nicel bir aratrma yaplmtr. Aratrmann evreni zmir ili ve ilelerinde faaliyet gsteren turizm iletmeleri olarak belirlenmitir. Aratrma evreninin tamamna ulalmasnn zorluklar nedeniyle rneklem belirlenmesine ihtiya duyulmu ve veriler basit-tesadf rneklem teknii ile elde edilmitir. Elde edilen toplam veri says 54dr. Aratrmann verilerinde anket teknii kullanlm ve elde edilen veriler kefedici istatistik teknikleri yardm ile analiz edilmitir. alma sonucunda, turizm iletmelerinin finansal teknikler ve trev rnler hakknda bilgi sahibi olduklar fakat bu yntemlere ilikin gelimeleri takip etmedikleri belirlenmitir. Ayrca bu rnlerin literatrde bahsedilen avantajlar alma kapsamndaki iletmeler tarafndan da onaylanmtr. Aratrma zmir ili ve ileleri ile snrldr. Aratrmann dier bir snrll ise turizmin alt endstrileri olan yiyecek-iecek ve elence iletmelerinin alma kapsam dnda tutulmasdr. Anahtar Kelimeler: Turizm letmeleri, Finansman Teknikleri, Trev rnler Giri Kreselleen dnyada uluslararas ticaretin artmas ile lkelerin ithalat ve ihracat rakamlarnda yaanan deiimlere bal olarak d ticaret fazlas ve a ortaya kmaktadr. zellikle ithalat ihracatna gre fazla olan lkelerde d ticaret an azaltc etkiye sahip olan turizm gelirleri nem arz etmektedir. Tm dnyada olduu gibi Trkiyede de turizm gayri safi milli hasla, ihracat ve d ticaret a zerinde etkin bir rol oynamaktadr (Demir, 2004: 327). Bu durum turizm endstrisinin gelimesine ve deimesine neden olmaktadr. letmeler gelien ve deien turizm endstrisi iinde var olabilmek, rakipleriyle rekabet edebilmek ve iletmelerinin srekliliklerini salaya1 2
Dzce niversitesi, Akakoca T..O.Y.O. Dzce niversitesi, Akakoca T..O.Y.O. 3 Dzce niversitesi, Akakoca T..O.Y.O. 4 Dzce niversitesi S.B.E., Turizm ve Otel l. A.B.D.
460
bilmek iin youn aba gstermektedirler. letmeler gerek yatrm dnemlerinde gerekse faaliyet dnemlerinde sermaye gereksiniminden kaynaklanan finansal skntlarla karlamakta ve bu skntlar yok etmek veya asgari seviyeye indirebilmek iin finans piyasalarna bavurmaktadrlar. letmeler finansman gereksinimlerini karlarken finansman maliyetine, elde etmek iin harcanan zamana ve elde edebilme imknna nem gstermektedirler. Buna paralel olarak finans alannda iletme ihtiyalarna cevap vermeye ynelik nemli gelimeler ve deiimler yaanmaktadr. letmelerin ihtiyalarna ynelik dk maliyetli, uzun vadeli, salanabilme imkn yksek finansal aralar gelitirilmitir. Ayrca dviz kuru, faiz oran ve ticari rn fiyat art gibi risklere kar koruma salayabilecek trev rnler iletmelerin kullanmna sunulmutur. Poyraz ve di., (2006) ada finansman tekniklerini, iletmelerin sermaye gereksiniminden kaynaklanan skntlarna ynelik kullandklar teknikler olarak ifade etmi ve bu teknikleri; Leasing (Finansal Kiralama), Factoring, Risk Sermayesi, Forfaiting, Barter, Forward, Futures, Opsiyon ve Swap olarak sralamlardr. 1. TURZM ENDSTRS VE TURZM LETMELER Turizm, srekli yaanan yer dnda, ticari kazan d nedenlerle yaplan ve yirmi drt saati aan veya en az bir gecelemeden oluan geici seyahat ve konaklamalar sonucu ortaya kan ekonomik ve sosyal nitelikli tketim, olay ve ilikilerin btndr. Konaklama ve benzeri hizmetleri sunan tesisleri kapsayan statik unsur ile, seyahat ve benzeri hizmetleri veren ulam sistemlerinden ve aralarndan yararlanlmasn kapsayan dinamik unsur olmak zere iki unsurdan olumaktadr (Usta, 2009; 7). Turizm sektr, gelir, istihdam, yatrm, ihracat, ithalat veya buna benzer temel gstergeleri zerinde olumlu etkiler salamas sebebiyle lke ekonomisine katkda bulunan nemli bir sektr haline gelmitir (nlren ve Tayfun, 2009). zelikle turizm talebinde yaanan mevsimsel artlar sonucu turizm sektr dorudan ve dolayl olarak istihdam salamaktadr (Jolliffe and Farnsworth, 2003) lke ekonomisinde nemli bir yere sahip bu endstriyi oluturan iletmeler faaliyetleri bakmndan eitli snflandrmalara tabii tutulmaktadrlar. Bu snflandrmalarn en geneli; konaklama iletmeleri, yiyecek-iecek iletmeleri, seyahat acenteleri ve ulatrma irketleri eklindedir (Usta 2009). letmelerin finansal davranlar iletmelerin byme ve varln srdrmeleri iin byk nem tamaktadr. Bir baka deyile, iletmeler yatrm yaparak byyebilecekleri gibi salayacaklar fonlar sayesinde de varlklarn srdrebileceklerdir. Uslu (1998), almasnda dnyada yaayan her eyin yaamn srdrmek ve an nimetlerinden yararlanmak iin aba harcadn ve ekonomik refah yakalamaya altn belirtmitir. Ceylan ve Korkmaz (2008), baz iletmelerin bu konuya nem verdiklerini, baz iletmelerin ise sadece belli bir dnem iinde karll nemsediklerine deinmilerdir. Ayrca, byyen iletmelerin finansman ve yatrm ihtiyalarnn artacan ve iletmeler arasndaki baz finansal farkllklarn kullandklar finansman yntemleri sonucu ortaya kabileceini vurgulamlardr.
TURZM LETMELERNN FNANSMAN TEKNKLERN KULLANIMI: ZMR L VE LELERNDE BR UYGULAMA
461
2. TURZM VE FNANSMAN Her iletmenin olduu gibi turizm iletmelerinin de byyebilmesi ya da mevcut yapsn koruyabilmesi iin finansman ihtiyac bulunmaktadr. Turizm iletmelerinin gerek yatrm aamasnda gerekse faaliyet dnemindeki finansman ihtiyalarn finans piyasalar araclyla karlamaktadrlar. Bu piyasalarda var olan rnlerin aktif kullanm iletmelerin fon maliyetlerini azaltacak, performansn olumlu olarak etkileyecektir. Bu nedenle finans piyasalarndaki gelimeleri takip etmeleri finansal performanslarna etki edecektir. Turizm iletmeleri lke ekonomisine ok byk katklar salamaktayken, turizm iletmelerinin bu katklarn srekli klabilmeleri iin yatrm ve finansman ihtiyalarnn karlanmas gerekmektedir. Turizm iletmelerinin sermaye ihtiyacnn giderilmesinde finansal teknikler nemli bir aratr (Poyraz ve di., 2006). rnein, Otel iletmelerinin finansman yapsna bakldnda, bu iletmelerin aktif yapsnn % 90n Duran Varlklar, % 10unu Dnen Varlklarn oluturduu grlmektedir. Dolaysyla bu iletmelerin kurulu ve iletme aamasnda byk sermaye ihtiyalar olumaktadr (etiner, 2002: 1314, inde Kkaltan ve Eskin, 2008). 2.1. Finansal Teknikler letmelerin varlklarn devam ettirebilmelerinde, piyasa koullarnda rekabet edebilmelerinde ve nihai amalar olan kar hedefine ulaabilmelerinde aldklar finansman kararlarnn etkisi yksektir. Bu nedenle iletmeler finansman konusundaki kararlarn verirken finansman tekniklerine de bavurmaktadrlar. Poyraz ve di. (2006) finansman tekniklerini; Leasing (Finansal Kiralama), Factoring, Risk Sermayesi, Forfaiting, Barter, Opsiyon, Forward, Futures, Swap olarak sralamtr. 2.1.1. Finansal Kiralama Finansal kiralama (leasing), bir yatrm malnn mlkiyeti kiralayanda kalarak, belirlenen kira karlnda ilgili rnn kullanm hakknn kiracya verilmesi ve yaplan szleme gereince sre sonunda mlkiyetinin kiracya gemesini salayan bir finansman tekniidir. lkemizde ve dnyada giderek daha nemli bir yatrm ve finansman yntemi haline gelen leasing, bir maln z kaynak ya da kredi kullanlarak satn alnmas yerine, bir leasing firmas tarafndan satn alnarak yatrmcya kiralanmas, kira szlemesinin sonunda ise sembolik bir bedel karlnda satlmas anlamna gelmektedir (Karasiolu,2001). Avrupa Leasing Birlii (Europan Leasing Association) tarafndan yaplan tanma gre, finansal kiralama; belirli bir sre iin kiralayan (lessor) ve kirac ( lessee) arasnda imzalanan ve kirac tarafndan seilip, kiralayan tarafndan satn alnan bir maln, mlkiyetini kiralayanda, kullanmn ise kiracda brakan bir szlemedir. Maln kullanm belirli bir kira demesi karlnda kiracya verilmektedir (nc ve di., 2008). Orta vadeli bir finansman teknii olan finansal kiralama lkemizde 1985 ylndan itibaren tannmaya balam, orta lekli ve byk lekli iletmelerin yatrmlarnn finansmannda kullanlmtr. lkemizde hzla gelien bu teknik sayesinde zellikle
462
KOBler teknolojik adan gelimi makine ve tehizatlar kiralayarak kullanmaktadrlar (Yavuz, 2008). Trkiye Bankalar Birlii, (2010) verilerine gre dnyada 2008 ylnda 266.676 adet, 2009 ylnda ise 354.688 adet ilem yaplmtr. lem hacmi ise 2008 ylnda 644 Milyar dolar iken 2009 ylnda 600 Milyar dolar seviyesinde gereklemitir. Dnya apnda ilem saysnda %33lk art olmasna ramen ilem hacminde toplam ilem hacminde %7lik bir d yaanmtr. lkemizde ise 2008-2009 yllar arasnda yaplan ilem adedi 19.878den 6.197ye dmtr. Ayn dnemde ilem hacmi ise 5.3 Milyar dolardan 2.2 Milyar dolara gerilemitir. BDDK (2010-06) verilerine gre hizmet sektrnde yaplan leasing ilemlerinin %2,75i turizm endstrisi iletmeleri tarafndan yaplmaktadr. 2.1.2. Factoring Factoring belli bir iskonto karlnda ticari alacaklarn satlmas esasna dayanan ksa vadeli finansman teknii olarak tanmlanmaktadr (Soufani, 2001: 37). Factoring, satc firmalarn ksa vadeli alacaklarnn, belirli bir komisyon bedeli veya factor creti karlnda factor ad verilen factoring irketlerince temlik edilmesi ve tahsilinin stlenilmesi ile satc firmalarn da kredi salam olmalarnn yan sra birok finansman hizmetlerinden yararlanabildikleri bir finansman teknii olarak tanmlanabilir (Yavuz, 2008). lke genelinde factoring ilemlerinin sektrel dalmna baktmzda, BDDK 2010-6 verilerine bakldnda tarm sektrnde 189.379 TLlik, imalat sanayi sektrnde 8.430.934 TLlik, hizmet sektrnde ise 3.176.224 TLlik ilem yaplmtr. Bu ilemlerin sadece % 0,9luk ksmnn (109.158TL) turizm sektrnde faaliyet gsteren iletmeler tarafndan yapld grlmektedir (BDDK, 2010). 2.1.3. Risk Sermayesi Risk sermayesi, kk ve orta lekli iletmelerin ve yeni giriimcilerin finansman ihtiyalarnn karlanmasna ynelik oluturulan bir finansman arac olarak grlrken, fon fazlasna sahip yatrmclarn gelime potansiyeli yksek olan ve orta lekli iletmelerin oluumu ve faaliyete gemesi iin yaptklar uzun vadeli bir yatrm arac olarak da ifade edilmektedir (Poyraz ve di., 2006). Akgnl ve Altay (2001)a gre risk sermayesinde bahsedilen riskin yeni bir rnn meydana getirilmesi ve piyasaya srlmesi iin yaplan yatrmn oluturduu risk olduunu ve bununla birlikte bu finansman modeline gre yksek riskin yksek getiriyi getirecei dnlmektedir. 2.1.4. Forfaiting Forfaiting, geri dnme (rcu) hakk olmakszn, alacan satn alnmas yoluyla, sabit faizli ve genellikle orta sreli bir dsatm finansman teknii olarak da tanmlanabilir. Forfaiting, genellikle orta sreli ilemler iin uygulanmakta, bu sre be-yedi yla kadar uzayabilmektedir (Akg, 1998).
463
Forfaiting ilemi factoringe benzediinden, bu ileme konu olabilecek senetli ve senetsiz her trl alacak forfaiting kurumu tarafndan satn alnarak firmalara uluslar aras ticaretin finansmannda nemli bir finansal destek salamaktadr (Poyraz ve di., 2006). 2.1.5. Barter Basit bir ifadeyle takas eklinde tanmlanan barter sistemi aslnda daha geni bir anlama sahip bulunmaktadr. rnein, Krlolu, (2005) almasnda, barter sisteminin ok sayda alc ve satcy kar karya getirerek geni bir pazar oluturan, bu alc ve satclar belli kurallar erevesinde ve belli kriterlere gre bir araya toplayan, alc ve satcnn karlkl ilikilerine dzenleme getiren, hem alcnn hem de satcnn haklarn ve sorumluluklarn belirleyen bir sistem olduunu belirterek bu sistemin bir takas ileminden daha fazla zellikleri barndrdn vurgulamtr. Satn alnan mal ve hizmetin bedelinin retilen mal ve hizmetle geri denmesi ilemi olarak belirtilen barterda, sahip olunan mal ve hizmete karlk, ihtiya duyulan mal ve hizmet satn alnmaktadr. Barter sisteminde para, dier ticari ilemlerden farkl olarak, bir deer saklama arac (store of value) olarak deil, bir muhasebe birimi (unit of account) olarak kullanlmaktadr. (Poyraz, ve di., 2006). Uma ve Krolu, (2006) almasnda turizm sektrnn, en canl ve en yaygn hizmet sektr olmas nedeniyle ok eitli ve fazla miktarda rne ihtiya duyduunu, tekstil, cam, seramik, dekorasyon, elektrik-elektronik, sigortaclk, tamaclk, gvenlik, danmanlk, tamir, temizlik, reklam ve tantm hizmetleri gibi pek ok i koluyla balantl altn, sz konusu i kollarndaki sistem yelerinin ise, turizm sektr asndan potansiyel mteri anlamna geldiini belirtmitir. 2.1.6. Forward Vadesi, miktar ve fiyat nceden belirlenmi bir menkul deerin veya bir maln ileri bir tarihte teslimini ngren anlamalar forward anlamalar olarak nitelendirilirken, fiyatlarda olabilecek dalgalanmalarn dourabilecei belirsizliklere kar, yararlanlabilecek bir riskten kanma veya korunma teknii (hedging) olarak da tanmlanmaktadr (Usta, 2008). Forward szlemeler arta bal deillerdir ve bu szlemelerde iki taraf bir dayanak varln (reel veya finansal) belirli bir miktarn, belirli bir tarihte zerinde anlalan fiyattan (uygulama fiyat) deitirmeyi kabul ederler (Yaviliolu ve Delice, 2006). 2.1.7. Futures Fiyat bugnden sabitlenmesi artyla belli bir spot rnn ileri bir tarihte teslim edilmesini ya da teslim alnmasn ngren szlemelerin satld organize piyasalarda yaplan ilemlerdir (Chambers, 2007). Baka bir bak asyla, futures szlemeler organize borsalarda gerekletirilen forward ilemleri eklinde de dnlebilmektedir (zalp, 2003). Gelecek szlemeleri ile vadeli szlemeler arasnda benzerliklerden sz edilebilecei gibi, farkllklardan da sz edilmesi mmkndr. Gelecek szlemeleri, organize
464
futures borsalarnda ilem grmekte ve belirlenen fiyatlar takas odas tarafndan resmen yaymlanmaktayken, vadeli szlemeler eitli haberleme aralaryla gerekletirilmekte ve fiyatlar mterinin saygnlna gre belirlenmektedir. Gelecek piyasalarnda ilem gren szlemeler, standart nitelikte olup, teslimat tarihine kadar alnp satlabilir. Szlemeye konu olan mal, dviz yada menkul kymetin fiili teslimat gerekmeyebilir. Bir kar szleme veya nakit deme yoluyla anlama sonulandrlabilir. Bu nedenle, genellikle gelecek szlemesine sahip olan kiiler belli bir mala sahip deildirler. Baka bir deyile, gelecek szlemesi, szlemeye esas olan maln fiyat hareketi zerine girilen bir iddiay ifade eder. Eer, gelecek szlemesinin fiyat artarsa, yatrmc kazanr, fiyat derse, yatrmc zarar eder (Ceylan, 2003). Acworth ve Burghardt (2010), almasnda dnyada 2009 ylnda 8.179.106.145 Milyar dolarlk ilem yapldn belirtmitir. 2.1.8. Opsiyon Opsiyon szlemesi, iki taraf arasnda yaplan, taraflardan birinin, gelecekte bir mal veya varl sabit bir fiyattan alma veya satma hakkn elde etmek ve bu hakk istedii zaman kullanabilme imkanna sahip olmak iin prim dedii szlemedir. Opsiyonlarn riski azaltma zellii snrl piyasalar hzl bir gelime gstermesindeki en byk etkendir. Genel olarak opsiyonlar, sahibine belirli sayda bir menkul kymetin veya maln, nceden belirlenen bir fiyattan, belirli bir sre ierisinde alm veya satm hakkn veren szlemedir(Ceylan, 2003; 303304). Herhangi bir opsiyon szlemesi, satn alan tarafa nceden kararlatrlan bir fiyattan alm-satm hakk verdiinden dolay satn alan taraf bu hakkn kazanl olduu zaman kullanacaktr. Opsiyonu satan taraf ise szlemeyi alan tarafn hakkn kullanmak istemesi halinde alm ya da satm ykmlln yerine getirmesi gerekmektedir (SPK, 2007). 2009 ylnda dnyada 9,520,925,954 Milyar dolarlk opsiyon ileminin gerekletii grlmektedir (Acworth ve Burghardt, 2010). 2.1.9. Swap Dviz dalgalanmalarnn ortaya kard riski azaltmada, olduka nemli yer tutan SWAP ilemleri son yllarda ok youn bir uygulama alan bulmutur. Balangta Merkez Bankalar arasnda olan geleneksel SWAP ilemleri, daha sonra ticaret bankalarnn, ok uluslu iletmelerin ve resmi kurulularn giderek daha fazla ilgi gsterdikleri bir ynteme dnmtr. Genel anlamda, borlarn dei toku edilmesidir. Deiime konu olan demeler, faiz, anapara veya hem anapara hem faiz demeleri olabilir. Baka bir deyile, SWAP, iki taraf arasnda yaplan faiz ve anapara demelerinin, koullarn nceden belirleyerek, deiimi salayan bir finansal ilemdir. SWAP ileminde bir para birimi baka bir para birimi ile ayn gn ierisinde deitirilmektedir. Ancak, bir vadeli ilem eidi olan swapta, satlan para birimi ileriki bir gnde ters bir ilemle geri alnmaktadr. Swapta ama, faiz oranlar ile dviz kurlarnda kaydedilen dalgalanmalarn yaratt riski minimize etmektir (Usta, 2008; 276277).
465
3. TURZM LETMELERNN FNANSMAN TEKNKLERN KULLANIMI ZERNE BR ARATIRMA 3.1. Aratrmann Amac Yksek sabit yatrm ve iletme sermayesi ihtiyac bulunan turizm iletmelerinin yeni finansman tekniklerini kullanm dzeyi bu almann amacn oluturmaktadr. Bu temel gayenin yan sra, finansman tekniklerinin salanabilme imknlar ve finansman tekniklerinin kullanm sonucu ortaya kan avantajlarn ve dezavantajlarn belirlenmesi alt amalar olarak n grlmtr. 3.2. Aratrmann Yntemi Bu temel ama ve alt amalar dorultusunda nicel bir aratrma yaplmtr. Aratrmada elde edilen veriler anket teknii ile salanmtr. Anket sorular 3 blm olarak hazrlanmtr. lk blmde finansman teknikleriyle ilgili bilgi dzeyini lmeye ynelik sorular bulunmaktadr. kinci blmde ise finansman tekniklerinin kullanm, salanabilme imknlar ve bu tekniklerin avantaj ve dezavantajlarna ilikin sorular yer almaktadr. Son bolmde ise katlmclara demografik zelliklerini belirlemeye ynelik sorular yneltilmitir. 3.4. Aratrmann Evreni/rneklemi Aratrmann evreni oluturulurken Trkiyeyi temsil edebilecek metropol bir kent olan, turizm endstrisinin 6 farkl kolunun temsilcilerini tayan ve aratrmann yaplabilirlii asndan kolaylk salayan zmir ili ve ileleri olarak belirlemitir. zmirde faaliyet gsteren btn turizm iletmelerine ulamak ve veri elde etmek, zaman ve maliyet asndan zor olaca iin sektrde n plana km, kendi derecelendirme gruplarna gre n srada gelen (5 yldzl oteller ya da A grubu seyahat acenteleri gibi) iletmeler tercih edilmitir. Aratrma finansman tekniklerini kullanan turizm iletmelerini kapsayacandan bu iletmelerin seiminde de ayrma gidilmitir. letme byklkleri ve finansman ihtiyalar gz nnde bulundurularak aratrma kapsam 5 yldzl otel iletmeleri ve A grubu seyahat acenteleri ile snrlandrlmtr. Bu dorultuda zmir ili ve ilelerinde 12 adet 5 yldzl otel iletmesi ve 288 adet A grubu seyahat acentesi aratrmann evrenini oluturmaktadr. Evrenin tamamna ulamann zaman ve maliyet asndan zorluu rnekleme yntemine bavurulmasn gerektirmitir. Aratrma rnekleminin belirlenmesinde olasla dayal rnekleme yntemlerinden basit tesadfi rnekleme yntemi (Altunk ve di., 2007) kullanlmtr. Sekaran (2003: 294) almasnda, rneklem bykl tablosuna gre evren bykl 300 olan bir aratrmada rneklemin, evreni temsil edebilmesi iin yeterli rneklem byklnn 169 olduunu belirtmitir. Bu erevede aratrma kapsamnda bulunan 300 iletmeye gnderilen anket almasndan 54 adet cevaplanmtr. Bu say rneklemin %32sini oluturmaktadr. 3.5. Aratrmann Bulgular Aratrmada katlmclardan elde edilen veriler SPSS 17.0 paket program ile analiz edilmitir. Elde edilen verilerin ncelikle gvenilirlik analizi yaplmtr. Gvenirlik analizi, anket sorularnn i tutarlln gstermektedir. Literatrde anketin gvenilirlii iin hesaplanan gvenilirlik katsaysnn 0,70 ve daha yksek olmas yeterli grl-
466
mektedir (Bykztrk, 2006: 170171). Gvenilirlik analizi sonucu Cronbachs Alpha deeri 0,766 (n=37), olarak tespit edilmitir. Bu deerin 0,70ten yksek olmas anket sorular arasnda i tutarlln varln gstermektedir. Verilere daha sonra frekans ve farkllk analizleri uygulanmtr. Elde edilen sonular tablolar halinde gsterilmitir. Aratrma grubu 10 adet otel iletmesi ve 44 adet seyahat acentesi olmak zere 54 iletmeden olumaktadr ve bu iletmelerin tamam tm yl boyunca faaliyet gstermektedir. Tablo 1. Katlmclarn Finansman Teknikleri ve Trev rnleri ile lgili Yarglara Katlm Dzeyleri
Katlmyorum % 0 11,1 11,1 5,6 5,6 5,6 0 5,6 5,6 16,7 16,7 16,7 16,7 16,7 16,7 16,7 16,7 16,7 F 0 0 0 0 0 0 0 0 0 39 39 42 42 39 42 42 42 42 % 0 0 0 0 0 0 0 0 0 72,2 72,2 77,8 77,8 72,2 77,8 77,8 77,8 77,8 Katlyorum Kararszm % 100 88,9 88,9 94,4 94,4 94,4 100 94,4 94,4 11,1 11,1 5,6 5,6 11,1 5,6 5,6 5,6 5,6 F 0 6 6 3 3 3 0 3 3 9 9 9 9 9 9 9 9 9
FADELER Finansal Teknikler ve Trev rnler Bilgi Dzeyi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Finansal kiralama (Leasing) hakknda bilgi sahibiyim. Factoring hakknda bilgi sahibiyim. Forfaiting hakknda bilgi sahibiyim. Risk sermayesi hakknda bilgi sahibiyim. Forward szlemeleri hakknda bilgi sahibiyim. Futures szlemeleri hakknda bilgi sahibiyim. Opsiyon szlemeleri hakknda bilgi sahibiyim. Swap szlemeleri hakknda bilgi sahibiyim. Barter sistemi hakknda bilgi sahibiyim. Finansal kiralama (Leasing) ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Factoring ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Forfaiting ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Risk sermayesi ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Forward ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Future ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Opsiyon ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Swap ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. barter ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri takip ederim. F 54 48 48 51 51 51 54 51 51 6 6 3 3 6 3 3 3 3
467
Aratrmaya katlan turizm iletmelerinin, finansman teknikleri hakkndaki bilgi dzeyini lmeye ynelik yarglara katlm dzeylerine ilikin verdikleri cevaplar Tablo 1de verilmitir. Buna gre, finansal tekniklerden leasing ve trev rnlerden opsiyonlar hakknda tm iletmeler bilgi sahibidirler. Factoring ve forfaiting ise hakknda en az bilgi sahibi olunan (% 88,9) finansal tekniklerdir. Finansal teknikler ve trev rnler hakknda bilgi sahibi olmayan iletme bulunmamaktadr. Finansal teknikler ve trev rnler ile ilgili gelimeleri takip etmelerine ilikin sorulara ise verilen yantlarda en fazla leasing, factoring ve forward szlemelerinin (% 11,1) takip edildii grlmektedir. Forfating, risk sermayesi, futures, opsiyon, swap ve bartera ilikin gelimeleri takip etmeyenlerin oran % 77,8, dier aralar takip etmeyenlerin oran ise % 72,2dir. Katlm genel olarak finansman teknikleri ve trev rnler hakknda bilgilerinin mevcut olduu fakat bu tekniklerde ve rnlerde ki yenilikleri ve gelimeleri takip etmedikleri grlmektedir. Tablo 2. Katlmclarn Trev rnlerin Kullanm ile lgili Yarglara Katlm Dzeyleri
Kesinlikle Katlyorum Kesinlikle Katlmyorum % F % 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 0 5,6 0 Katlmyorum F 3 5,6 0 0 0 0 13 11,1 7,4 12 6 6 6 45 5 9 77,8 11,1 11,1 11,1 83,3 9,3 16,7 Katlyorum Kararszm % F % 3 5,6 0 0 0 0 7 6 4
FADELER
Turizm letmelerinde Trev rnlerin Kullanm 1 lkemizdeki ekonomide yaanan belirsizliklerden dolay meydana gelen risklerden korunmak iin trev rnler kullanlmaktadr. 2 letmemiz trev rnler araclyla dviz kuru riskinden korunabilmektedir 3 letmemiz trev rnler araclyla gelirlerdeki azalmay nleyebilmektedir. 4 letmemiz trev rnler araclyla giderlerdeki artlar nleyebilmektedir. 5 Turizm sektrnde en ok kullanlan finansman teknii trev rnlerdir. 6 Trev rnler yksek maliyetli olduundan tercih edilmemektedir. 7 Trev rnlerde arac kurulular elde edilecek kar azaltmaktadr. 8 letme girdilerindeki fiyat art riskleri, iletmeleri trev rnlere yneltmektedir.
48
88,9
0 0 0 0 0 3 0
0 0 0 0 0 5,6 0
42 48 48 48 2 37 41
22,2 88,9 88,9 88,9 3,7 68,5 75,9
468
Aratrmaya katlan turizm iletmelerinin, trev rnleri kullanmn lmeye ynelik yarglara katlm dzeylerine ilikin verdikleri cevaplar Tablo 2de verilmitir. Buna gre, turizm iletmelerinin % 88,9u lkemizdeki ekonomide yaanan belirsizliklerden dolay meydana gelen risklerden korunmak iin trev rnler, kullanlmaktadr, letmemiz trev rnler araclyla gelirlerdeki azalmay nleyebilmektedir., letmemiz trev rnler araclyla giderlerdeki artlar nleyebilmektedir. ifadelerine katlmaktadr. Anketi yantlayanlarn % 77,8i trev rnler aracl ile dviz kuru riskinden korunmann mmkn olabilecei yargsna katlmamaktadrlar. Trev rnlerin maliyetli olduu iin tercih edilmedii ifadesine 45 kii (%83,3) katlmamaktadr. Trev rnlerde arac kurulularn iletme karnn azaltt ifadesine; % 5,6 kesinlikle katlyorum, % 68,5 katlyorum, %11,1 kararszm, % 9,3 katlmyorum, % 5,6 kesinlikle katlmyorum yant alnmtr. letme girdilerindeki fiyat art risklerinin iletmeleri trev rnlere ynelttii ifadesine %75,9 katlma kar %16,7 kart gr mevcuttur. Trev rnlerin sayesinde ekonomideki belirsizliklerden korunmakta, gelirlerindeki azallar ve giderlerindeki artlar nleyebilmekte fakat dviz kuru riskinden saknamamaktadr. Tablo 3. Katlmclarn Finansal Teknikleri Kullanm ile lgili Yarglara Katlm Dzeyleri
Kesinlikle Katlyorum Kesinlikle Katlmyorum % 11,1 F 0 % 0 0 0 0 0 3 5,6 0 0 Katlmyorum F 6 0 0 12 22,2 29 53,7 16 29,6 42 77,8 Katlyorum Kararszm % 85,2 F 0 % 0 3 5,6 4 7,4 3 5,6
FADELER
Turizm letmelerinde Finansal Tekniklerinin Kullanm 1 Finansman teknikleri fon ihtiyacn karlamak iin nemlidir. 2 Yatrm ve finansman kararlarnn alnmasnda finansman tekniklerinin nemli bir etkisi vardr. 3 Finansman tekniklerinin maliyetli oluu iletmeleri z kaynaklarla finansmana yneltmektedir. 4 Yatrm karar alnrken z kaynaklarla finansmann maliyetli olmas iletmeleri finansman tekniklerinden yararlanma yoluna yneltmektedir. 5 Finansman tekniklerinin salanabilme imknnn dk olmas bu tekniklerin kullanmn olumsuz ynde etkilemektedir.
F 2
% 3,7
F 46
7,4
38
70,4
9,3
17
31,5
13
24
44,4
7,4
9,3
469
10 11
letme iin satn alnacak makine ve tehizatlarn maliyetlerinin yksek oluu iletmeleri finansal kiralamaya yneltmektedir. letmenin alacann finansman tekniklerince garanti altna alnmas iletmeleri factoring veya forfaiting kullanmna yneltmektedir. Yksek tutarl yatrmlar gerekletirmek iin iletmeler risk sermayesine gereksinin duyarlar. Barter sistemi etkin bir sat ve nakit k gerektirmeyen bir deme yntemi olmas nedeni ile tercih edilmektedir. Turizm teviklerinin artt dnemlerde turizm yatrmlar daha cazip olmaktadr. Maliyeti dk fonlara ihtiya duyan iletmeler finansman tekniklerini kullanmaktadrlar.
9,3
40
74,1
11,1
5,6
23
42,6
25
46,3
5,6
5,6
34
63,0
11,1
14
25,9
46
85,2
9,3
5,6
0 7
0 13,0
48 44
88,9 81,5
0 0
0 0
6 3
11,1 5,6
0 0
0 0
Aratrmaya katlan turizm iletmelerinin, finansman tekniklerini kullanmn lmeye ynelik yarglara katlm dzeylerine ilikin verdikleri cevaplar Tablo 3de verilmitir. Buna gre, turizm iletmelerinin fon ihtiyacnn karlanmasnda finansman tekniklerinin nemli olduu ifadesine 2 kii (% 3,7) kesinlikle katlyorum 46 kii (% 85,2) katlyorum yantn vermitir. Yatrm kararlarnn alnmasnda finansman tekniklerinin kesinlikle nemli olduunu (%7,4) ve nemli olduunu (% 70,4) dnenler ankete katlanlarn %77,8ini oluturmaktadr. Finansal tekniklerin maliyetli oluu iletmeleri z kaynakla finansmana yneltmektedir ifadesine tamamen katlan ve katlan 22 kii (%40,8) varken katlmayan 29 kii (%53,7) bulunmaktadr. z kaynakla finansmann maliyetli oluu iletmeleri finansal tekniklere yneltmektedir ifadesine ise katlan veya kesinlikle katlanlarn oran %57,4, katlmayan veya kesinlikle katlmayanlarn oran %35,2dir. Bu soru da 4 kii (%7,4) kararsz olduunu beyan etmitir. Ankete katlanlarn % 77,8i finansman tekniklerinin salanabilmesi imknnn dk olduu ifadesine katlmamaktadr. Satn alnacak makine ve tehizatlarn maliyetinin yksek olmas, iletmleri finansal kiralamaya yneltmektedir ibaresine 40 kii (74,1) katlyorum, 5 kii de (%9,3) kesinlikle katlyorum yantn vermitir. Alacaklarn garanti altna alnmas iletmeleri factoring ve forfaiting ilemlerine yneltir. sorusuna aratrma anketini cevaplandranlarn %42,6si kesinlikle katlyorum, %46,3 katlyorum yantn vermitir. letmelerin yksek tutarl yatrmlar gerekletirmek iin risk sermayesine gereksinim duyduklar ifadesine 34 kii (%63), katlrken, 14 kii (%25,9) olumsuz gr belirtmitir. Aratrmaya katlanlarn %85,2si barter sisteminin etkin bir sat ve nakit k gerektirmeyen deme yntemi olmas nedeni ile tercih edilmektedir ifadesine katldn belirtmitir. Dk maliyetli fonlara ihtiya duyan
470
iletmeler finansman tekniklerini kullanmaktadrlar ifadesine 7 kii (%13,0) kesinlikle katlyorum, 44 kii (%81,5) katlyorum eklinde gr beyan etmitir. Tablo 4: Katlmclarn Demografik zelliklerine ilikin Analizi Cinsiyet Bay Bayan 2024 2534 3544 4554 55 ya ve st 1 yldan az 15 610 11 ve zeri lkretim Orta retim n lisans Lisans Lisansst Mali iler mdr Muhasebe mdr Muhasebe efi Muhasebe eleman Frekans 49 5 10 18 23 3 18 13 23 15 15 24 15 18 3 18 Yzde (%) 90,7 9,3 18,5 33,3 42,6 5,6 33,3 24,1 42,6 27,8 27,8 44,4 27,8 33,3 5,6 33,3
Ya grubu
letmedeki deneyim sreniz
Eitim
Mesleki Unvan
Tablo 4e gre, aratrmaya katlan kiilerin zellikleri incelendiinde nemli bir ounluunun (%90,7) erkek olduu grlmektedir. Aratrmaya katlan kiilerin %18,5inin 25-34 ya, %33,3nn 35-44 ya, 42,6snn 45-54 ya aralnda olduu grlmektedir. letmedeki deneyim sreleri incelendiinde 18 kii (%33,3) 1-5 yllk, 13 kii (%24,1) 6-10 yllk, 23 kii de (%42,6) 11 ve zeri yllk tecrbeye sahiptir. Aratrma grubunun eitim durumlar incelendiinde %27,8inin ortaretim, %27,8inin nlisans ve %44,4nn lisans mezunu olduu grlmektedir. Mesleki unvanlarna bakldnda 15 kiinin (%27,8) mali iler mdr, 18 kiinin (%33,3) muhasebe mdr, 3 kiinin (%5,6) muhasebe efi ve 18 kiinin (%33,3) muhasebe eleman olarak grev yapt grlmektedir.
471
Tablo 5: Finansman Teknikleri ve Trev rnlerin Kullanm Frekans Finansal kiralama (leasing) Factoring Forfaiting Risk sermayesi Forward Swap Futures Opsiyon Barter Dier 54 4 2 31 10 26 5 2 12 Yzde (%) 100 7,4 3,7 57,4 18,5 48,1 9,2 3,7 22,2
Aratrmaya katlan iletmelerin finansman tekniklerini ve trev rnleri kullanmna ilikin sonular Tablo 5te incelenmitir. Buna gre; aratrmaya katlan iletmelerin tamam finansal kiralama yapmaktadr. Srasyla forward szlemeleri 31 (%57,4), futures szlemeleri 26 (%48,1), swap szlemeleri 10 (%18,5), opsiyon szlemeleri 5 (%9,2), factoring ilemleri 4 (%7,4), risk sermayesi ve barter sistemi 2 (%3,7) iletme tarafndan kullanlmaktadr. Ayrca forfaiting ilemi aratrmaya katlan iletmeler tarafndan kullanlmamaktadr. Aratrmada, anket almasn cevaplayan katlmclarn, demografik faktrler ile ifadelere katlm dzeyleri arasnda fark olup olmad, fark yoksa ortak grlerin ne olduu, fark varsa farkn ynnn ne olduu belirlenmeye allmtr. kili karlatrmalar iin t, ikiden fazla karlatrmalar iin anova testi yaplmtr. Analizler %5 anlamllk dzeyine gre yaplmtr. Bu sebeple deerlendirmeler, sign deeri 0,05ten kkse farkllk var, sign deeri 0,05ten bykse farkllk yok biimindedir. Tablo 6: Katlmclarn Cinsiyetlerine gre fadelere Katlm Dzeylerinde Farklln Olup Olmadna likin Analiz fadeler letme iin satn alnacak makine ve tehizatlarn maliyetlerinin yksek oluu iletmeleri finansal kiralamaya yneltmektedir. Sign Deeri 0,033 Farkllk <0,05 farkl dnyorlar
Tablo 6 incelendiinde, katlmclarn cinsiyetlerine gre ifadelere katlm dzeylerinde farkllk olup olmad belirlenmitir. letme iin satn alnacak makine ve tehizatlarn maliyetlerinin yksek oluu iletmeleri finansal kiralamaya yneltmektedir (0,033) ifadesine katlmclarn cinsiyetlerine gre farkl dndkleri tespit edilmitir.
472
Tablo 7: Katlmclarn Yalarna gre fadelere Katlm Dzeylerinde Farklln Olup Olmadna likin Analiz
fadeler Finansal kiralama (Leasing) ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Factoring ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Forward ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. lkemizdeki ekonomide yaanan belirsizliklerden dolay meydana gelen risklerden korunmak iin trev rnler kullanlmaktadr. letmemiz trev rnler araclyla dviz kuru riskinden korunabilmektedir letmemiz trev rnler araclyla gelirlerdeki azalmay nleyebilmektedir. letmemiz trev rnler araclyla giderlerdeki artlar nleyebilmektedir. Turizm sektrnde en ok kullanlan finansman teknii trev rnlerdir. Trev rnlerde arac kurulular elde edilecek kar azaltmaktadr. letme girdilerindeki fiyat art riskleri, iletmeleri trev rnlere yneltmektedir. Yatrm karar alnrken z kaynaklarla finansmann maliyetli olmas iletmeleri finansman tekniklerinden yararlanma yoluna yneltmektedir. letmenin alacann finansman tekniklerince garanti altna alnmas iletmeleri factoring veya forfaiting kullanmna yneltmektedir. Barter sistemi etkin bir sat ve nakit k gerektirmeyen bir deme yntemi olmas nedeni ile tercih edilmektedir. Maliyeti dk fonlara ihtiya duyan iletmeler finansman tekniklerini kullanmaktadrlar. Sign Deeri 0,002 0,002 0,002 0,000 0,007 0,000 0,000 0,000 0,010 0,006 0,002 0,001 0,005 0,000 Farkllk <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar
Tablo 7 incelendiinde, katlmclarn yalarna gre ifadelere katlm dzeylerinde farkllk olup olmad belirlenmitir. Tablo 7de katlmclarn farkl dndkleri ifadeler sralanmtr. Tespit edilen farkln 3544 ya grubundaki katlmclardan kaynakland belirlenmitir.
473
Tablo 8: Katlmclarn Eitimlerine gre fadelere Katlm Dzeylerinde Farklln Olup Olmadna likin Analiz
fadeler Finansal kiralama (Leasing) ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Factoring ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Forfaiting ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Risk sermayesi ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Forward ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Future ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Opsiyon ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Swap ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Barter ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. letme girdilerindeki fiyat art riskleri, iletmeleri trev rnlere yneltmektedir. Yatrm karar alnrken z kaynaklarla finansmann maliyetli olmas iletmeleri finansman tekniklerinden yararlanma yoluna yneltmektedir. Yksek tutarl yatrmlar gerekletirmek iin iletmeler risk sermayesine gereksinin duyarlar. Maliyeti dk fonlara ihtiya duyan iletmeler finansman tekniklerini kullanmaktadrlar. Sign Deeri 0,016 0,016 0,002 0,002 0,016 0,002 0,002 0,002 0,002 0,027 0,008 0,008 0,010 Farkllk <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar
Tablo 8 incelendiinde, katlmclarn eitimlerine gre ifadelere katlm dzeylerinde farkllk olup olmad belirlenmitir. Katlmclarn Tablo 8de sralanan ifadelerde farkl dnceye sahip olduklar tespit edilmitir. Bu farkln n lisans mezunu katlmclardan kaynakland belirlenmitir.
474
Tablo 9: Katlmclarn Deneyim Srelerine gre fadelere Katlm Dzeylerinde Farklln Olup Olmadna likin Analiz
fadeler Factoring hakknda bilgi sahibiyim. Forfaiting hakknda bilgi sahibiyim. Risk sermayesi hakknda bilgi sahibiyim. Forward szlemeleri hakknda bilgi sahibiyim. Futures ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Swap ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. Barter ile ilgili yenilikleri ve gelimeleri yakndan takip ederim. lkemizdeki ekonomide yaanan belirsizliklerden dolay meydana gelen risklerden korunmak iin trev rnler kullanlmaktadr. letmemiz trev rnler araclyla dviz kuru riskinden korunabilmektedir letmemiz trev rnler araclyla gelirlerdeki azalmay nleyebilmektedir. letmemiz trev rnler araclyla giderlerdeki artlar nleyebilmektedir. Turizm sektrnde en ok kullanlan finansman teknii trev rnlerdir. Trev rnlerde arac kurulular elde edilecek kar azaltmaktadr. letme iin satn alnacak makine ve tehizatlarn maliyetlerinin yksek oluu iletmeleri finansal kiralamaya yneltmektedir. Barter sistemi etkin bir sat ve nakit k gerektirmeyen bir deme yntemi olmas nedeni ile tercih edilmektedir. Turizm teviklerinin artt dnemlerde turizm yatrmlar daha cazip olmaktadr. Sign Deeri 0,001 0,001 0,044 0,044 0,044 0,044 0,044 0,001 0,000 0,001 0,001 0,001 0,000 0,000 0,000 0,001 Farkllk <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar <0,05 farkl dnyorlar
Tablo 9 incelendiinde, katlmclarn deneyim srelerine gre ifadelere katlm dzeylerinde farkllk olup olmad incelenmitir. Tablo 9da sralanan ifadeler zerinde katlmclarn farkl dndkleri tespit edilmitir. Farkln 6-10 yl arasnda deneyime sahip olan katlmclardan kaynakland tespit edilmitir. 4. SONU VE NERLER Ekonomide yaanan gelimeler, finans piyasalarnda farkl alternatiflerle finansman salama ihtiyacn dourmutur. Bu ihtiyalar dorultusunda gelitirilen yeni finansal yntemler farkl sektrler de youn rabet grmtr. Bu finansal yntemler, finansal teknikler ve trev rnler olarak iki boyutta incelenmitir. Finansal teknikler genel olarak, finansman salamaya ve nakit akmn ynetmeye ynelik iken, trev rnler ise iletmenin piyasada var olan belirsizlikten arnd-
475
rlmasn amalamaktadr. Sreklilik salamak ve bymek amacyla gl bir finansal yapya sahip olmak isteyen iletmelerin yeni finansman tekniklerinin bileiminden faydalanmas, uygun fon bulma, zaman tasarrufu ve maliyet alarndan nem arz etmektedir. Aratrma sonular incelendiinde, alma kapsamndaki iletmelerin byk bir ounluunun finansal teknikler ve trev rnler hakknda bilgi sahibi olduu fakat bu aralarda yaanan gelimeleri takip etmedii sonucuna ulalmtr. Bu durum iletmelerin gelimeleri yakndan takip etmek yerine, finansman ihtiyalar olduu zaman konu hakknda aratrma yapmay tercih etmelerinden kaynakland dnlmektedir. En ok tercih edilen finansman tekniinin finansal kiralama (leasing) olduu grlmtr. Bunun en byk nedenlerinin banda finansal kiralama yoluyla elde edilen makine ve tehizatlarn satn alma yoluyla elde edilenlerden daha dk maliyetli olmas ve finansal kiralama yolu ile makine ve tehizatlarn salanabilme imknnn daha yksek olmasndan kaynakland dnlmektedir. almada trev rnler ile gelirlerdeki azalmann ve giderlerdeki artlarn nlenebilecei fakat dviz kuru riskinden tam bir korunmann salanamayaca sonularna ulalmtr. Ayrca, iletmelerin literatrde tartlan finansal tekniklerin salad avantajlara genel olarak katldklar tespit edilmitir. Hem z kaynaklarla finansmann maliyetli oluu hem de finansal teknikler ile finansmann maliyetli oluu konularnda katlmclarn genel bir kansnn bulunmad, bu konuda kart grlerin yaklak olarak eit dalmakta olduu grlmtr. Son olarak da, katlmclarn deneyim sreleri, eitim durumlar ve yalarna gre ifadelere katlm dzeylerinde farklln olup olmad analiz edilmi ve 6-10 yl deneyime sahip olanlarn, n lisans mezunlarnn ve 35-44 ya aralnda olan katlmclarn yneltilen ifadelere katlmlarnn farkl olduu grlmtr. Aratrmada elde edilen bulgularn ve kullanlan leklerin bu alanda yaplacak almalara katk salayaca dnlmektedir. Bu almada kullanlan lek farkl sektrlerde faaliyet gsteren iletmelere de uygulanabilir. letmeler bu lek araclyla, finans dnyasnda yaanan gelimeler hakknda bilgi sahibi olabilecek ve farkndalklarn rakip iletmeler ile mukayese edebileceklerdir. Aratrmann snrll, aratrmann zmir ili ve ilelerinde faaliyet gsteren 5 yldzl otel iletmeleri ve A grubu seyahat acentalarnda gerekletirilmi olmasdr. Dier bir snrll ise turizmin alt endstirileri olan yiyecek iecek ve elence iletmelerinin alma kapsam dnda tutulmasdr. lerde yaplacak almalar iin aratrmaclara farkl blgelerde bulunan turizm iletmeleri dikkate alnarak daha fazla sayda iletmeyi ieren daha geni kapsaml aratrmalar yaplmas nerilebilir. te yandan bu almann lekleri, farkl sektrlerde faaliyet gsteren iletmeler iinde uygulanabilir. KAYNAKA Acworth, W. ve Burghardt, G. (2010). 2009 Derivatives Exchange Volume Webinar, FIA, March, 2010 Akgnl, H. ve Altay, B. (2001). Risk Sermayesi (Venture Capital), Anadolu niversitesi BF Dergisi, 17 (1), Eskiehir, s. 455-480. Akg, .,(1998). Finansal Ynetim, 7. Bask, stanbul: Avcol Basmevi.
476
Bulut,E. (2000). Trk Turizminin Dnyadaki Yeri ve D demeler Bilanosuna Etkisi, Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 2 (3), ss.71-86 Bykztrk, . (2006). statistik Aratrma Deseni, SPSS Uygulamalar ve Yorumu, 6.Bask, stanbul: Pegem Yaynclk. Ceylan, A.,(2003). Finansal Teknikler, 5. Bask, Bursa: Etkin. Chambers, N. (2007). Trev rnler, 2.Basm, stanbul, Beta Yaynclk. eken, H.(2008). Turizmin Blgesel Kalknmaya Etkisi zerine Teorik Bir nceleme, Afyon Kocatepe niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 10 (2), ss. 293-306 Demir, C. (2004). A profile of Turkish Tourism, International Journal of Contemporary Hospitality Management, 16 (5), pp. 325328. Jolliffe, L. and Farnsworth R.(2003). Seasonality in Tourism Employment: Human Resources Challenges, International Journal of Contemporary Hospitality Management, 15 (6), pp. 312-316. Karasiolu, F. (2001), letme Kaynaklarnn Etkin Kullanlmas Asndan Finansal Kiralama ve Muhasebe Uygulamas, Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:3. Kal, M.( 2006). Konaklama letmelerinde Bilgi Teknolojilerinin Pazarlama Arac Olarak Kullanm: Balkesirde Bir Aratrma, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, Balkesir niversitesi: Sosyal Bilimler Enstits, Balkesir. Krlolu, H., Akaytay, A., ve Badat, A., (2005). Bir Alternatif Finansman Modeli: Barter lemleri ve Muhasebeletirilmesi, Journal of Qafqaz University Spring, 15, ss. 20-34. Kkaltan, D. ve Eskin, . (2008). Trkiyedeki Otel letmelerine Bir Finansman Modeli Olarak Tevikler, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (2), ss. 158172. nc, M.A., at, K., Beirolu, M.,(2008). Finansal Kiralama (Financial Leasing): stanbuldaki Havayolu irketlerinde Bir Aratrma, Seyahat ve Otel letmecilii Dergisi, 5 (1). zalp, P. ( 2003). Trev Piyasalarnn Finansal Sistemin leyii indeki Rol: Trkiyede Bu Piyasalara lerlik Kazandrma almalar, Uzman Yeterlilik Tezi, T. C. Merkez Bankas Piyasalar Genel Mdrl, Ankara. Poyraz, E., Engin, K., Bulut, Z.A., (2006). Konaklama letmelerinin ada Finans Tekniklerinden Yararlanma mkanlar (Gney Ege- Akdeniz rnei), Mevzuat Dergisi, 8 (99). Sekeran, U. (2003). Research Methods for Business: A Skill Building Approach, 4.th Edition, U.S.A.: Hermitage Publishing Services. Soufani, K. (2001). The role of factoring in financing UK SMEs: A supply side analysis, Journal of Small Business and Enterprise Development, 8 (1), pp. 3746. Trkiye Bankalar Birlii, (2010). Finansal Kiralama Sektr Sorunlar ve neriler Uma, T. ve Krolu, . (2006). ada Finansman Tekniklerinden Barter Teknii ve Turizm Sektrnde Uygulamas, Mevzuat Dergisi, 98 (8), s.s. 3 Usta, .(2008). letme Finans ve Finansal Ynetim, 3. Bask, stanbul: Detay. Usta, .(2009). Genel Turizm, Ankara: Detay Yaynclk
477
nlren, K. ve Tayfun, A. (2009). Turizmin Trkiye Ekonomisindeki Yeri, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (27), s.s. 1-17 Yaviliolu, C. ve Delice, G. (2006). Tezgah-st Trev Piyasalar: Bir Deerlendirme, Maliye Dergisi, 151, s.s. 63-84 Yavuz, M. (2008), hracatta Alternatif Finansman Teknikleri, T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl hracat Gelitirme Etd Merkezi, Ankara. nternet kayna BDDK, (2010). Leasing, http://ebulten.bddk.org.tr/BDMKBulten/Basit.aspx Factoring Dernei, (2010). Dnya Factoring Pazar, http://www.faktoringdernegi.org.tr/detail.php?sID=9 (E.T. 11.10.2010) Kosgeb, (2010). Leasing Nedir?, http://www.kosgeb.gov.tr/Pages/UI/ Yayinlar.aspx?ref=5&refContent=156 (E.T. 16.07.2010)
STRATEJK VZYON BALAMINDA BE YILDIZLI OTELLERN VZYON FADELERNN DEERLENDRLMES Yrd. Do.Dr. zzet KILIN1 Ara. Gr. Sleyman ARA2 Emrah ZTRK3 ZET Bir iletmenin, gelecekteki amalarnn en st boyutu ve hareket tarznn gstergesi onun vizyonudur. Gnmz iletmelerinin nemli bir gereksinimi ak, anlalabilir ve paylalabilir bir vizyona sahip olmalardr. Ancak iletmelerin vizyona sahip olmalar yeterli deil, nemli olan iletmelerin nasl bir vizyona sahip olmalar gerektiidir. Bu noktada iletmelerin vizyonu stratejik olarak planlanmal ve stratejiler gelitirmek iin bir klavuz olarak kullanlmaldr. Bu almann amac stanbuldaki iletme belgeli 34 adet be yldzl otel iletmelerinin vizyonlarn, stratejik ynetim literatrndeki, vizyon niteliklerini ve stratejik vizyonla ile ilgili grleri dikkate alarak deerlendirmektir. alma kapsamnda, ilk olarak ikincil verilerden vizyon ve stratejik vizyon konusuna ynelik kavramsal bir bak as sunulmu ve vizyon ifadelerinin stratejik bak as iin tamas gereken niteliklere ilikin ereve ele alnmtr. kinci olarak stanbuldaki be yldzl otellerin vizyonlar nitel aratrma yntemlerinden betimse analiz tekniiyle analiz edilmitir. Vizyonlar farkl adan belirlenen temalarda yer alan faktrlere gre betimsel analize tabi tutulmutur. Bunlardan birincisi Kaplan ve dierlerinin stratejik vizyon iin belirttikleri faktrlerdir. Bunlar; lt, durum ve zamandr. kincisi Grattonnn belirttii ve stratejik vizyonun iermesi gereken konulara yneliktir. Bu konular da st dzey ynetim kadrosu, rgt yaps, kltr, insan sreleri ve igcdr. ncs ise Malaksa ve Holstiusun belirttii; iletmenin gelecekteki stratejik i alanlar, sinerjik yetenekleri, kaynaklar ve ynetim sistemleri, kltr, deerleri, liderlik byme ve gelime ltleridir. almann sonucunda aratrmaya dahil edilen otel iletmelerinin vizyon ifadelerinde stratejik vizyon niteliklerini gsteren faktrlerin olduka snrl olduu gzlemlenmitir. Ayrca vizyon ifadelerinin stratejiler iin rehber olabilmesi asndan yaplan deerlendirmede de zaman unsurunun gz ard edildii saptanmtr. Anahtar Kelimeler: Stratejik Vizyon, Otel letmeleri, erik Analizi GR Gnmzn deien rekabet evresinde iletmeler birok glkle karlamaktadrlar. Teknoloji alannda deiiklikler, deien kresel ekonomik koullar, tketici ve i grenlerin beklentileri ve onlarn rekabet ve evresel belirsizlikteki etkileri iletmeleri pek ok mcadelelerle kar karya brakmaktadr. letmelerin bu belirsizlikler ve deiimlerle yz yze gelmesinin temeli ve nemli bir paras vizyon konusudur. letmeler iin en nemli konu sadece bir vizyona sahip olmann yannda nasl bir vizyona sahip olmalar gerektiidir. Palmere gre (2007), rgtsel deiim iin iletmelerin doru vizyona sahip olmaya ihtiyalar vardr. Benzer biimde Eretin (2001:2), bir
1 2
Dzce niversitesi, Akakoca Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Dzce niversitesi, Akakoca Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu 3 Dzce niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Turizm ve Otel letmecilii A.B.D.
STRATEJK VZYON BALAMINDA BE YILDIZLI OTELLERN VZYON FADELERNN DEERLENDRLMES
479
iletmenin vizyonu, beklentilerdeki aklk ve netlikte onun etkilerinden dolay, deiimin ortamn biimlendirdiini belirtmitir. Vizyonun nemi farkl yazarlar tarafndan farkl ekillerde ifade edilmitir. rnein OConnell ve dierleri (2009), bir iletmenin vizyonun, i performans etkilediini, liderlik tarzn biimlendirdiini ve grup etkisini artrdn ifade etmektedir. Yazarlar vizyonun, gelimede etkili olduunu, ortaklarn anlamasn saladn, onlarn iletmenin evresi ile btnlemesini ve ne yapmas gerektiini saladn vurgulamaktadrlar. te yandan Malaksa ve Holstius, (1999), kresel, yerel ve sektrel alanlarda tahmin edilemeyen ve sren deiimlerin, vizyonun nemini arttn ifade etmektedirler. Yazarlar bunun yannda iletmeler evrelerindeki deiiklikleri gz nne aldklarnda belirsiz durumlarda vizyonun neminin ortaya ktn vurgulamaktadrlar. Belirsizlik koullarnda vizyon olmakszn gelecein ngrlemeyeceini belirten yazarlara gre stratejik ynetim balamnda bir vizyon belirlemek, evresel belirsizliin frsata dntrlmesi ve iletmelerin varlklarn srdrebilmeleri bakmndan son derece nemli bir konudur. letmeler iin vizyonun nemini gsteren bu bak alarndaki ilikiler, iletmelerin vizyona nem vermesini ve vizyon belirlemesine ihtiyac olduunu sergilemektedir. Bu almada otel iletmelerinin vizyon ifadelerinin stratejik ynetim alanndaki vizyon ve stratejik vizyon nitelik ve zellikleri bakmndan analiz edilmesi amalanmaktadr. Otellerin ak ve anlalr bir vizyona sahip olmalar otellerin gelecekteki faaliyet ekillerine ve ayrca turizm sektrnn gelecekteki eilimlerin anlalmas bakmndan nem arz etmektedir. Bu durum turizm sektrnde zellikle lokomotif etkisine sahip be yldzl oteller iin daha fazla sz konusudur. Bu nedenle almada stanbulda faaliyet gsteren iletme belgeli 5 yldzl otel iletmelerinin vizyon ifadeleri deerlendirilmitir. LTERATR NCELEMES Stratejik ynetim srecinin ilk aamasnda yer alan vizyonun belirlenmesi, iletmelerin ksa ve uzun vadeli hedefleri ile gelecekteki ynnn belirlenmesi ile ilgili almalar ifade etmektedir. letmelerdeki vizyon konusu ile ilgili literatrde vizyon, vizyon belirleme, vizyon ynetimi/liderlik ve stratejik vizyon konular yazarlar tarafndan tartlmtr. Bu almann odak noktasn ise stratejik vizyon nitelikleri ve iletmelerin vizyon ifadeleri arasndaki ilikilerin irdelenmesi oluturmaktadr. Bu kapsamda ilk olarak vizyon ve stratejik vizyon kavram ve kapsamna ilikin grlere yer verilecektir. letmelerde stratejik dncenin bir paras olan vizyon (Temel, 2008:491), gelecekte ulamak istenen durumun bir gstergesi (McGowan ve Sykes, 2008) iletmelerin ksa ve uzun vadeli hedefleri (Kaplan ve dierleri, 2008), gelecein istenilen bir fotoraf (Rampersad, 2001:214) ve bir amaca odaklanarak ona ynelmek (Gen, 2005), olmak zere farkl ekillerde tanmlanmaktadr. te yandan iletmelerde vizyon konusunun nemine ilikin deiik grlere bulunmaktadr. rnein Malaksa ve Holstiusa (1999) gre, vizyon st ynetim tarafndan belirlenen, iletmenin gelecei etkileyecek ve anlalacak kararlarn alnmasn salar. Kararlar alndnda, yneticiler tarafndan vizyon erevesinde deerlendirilir. Dier bir grte Gen, (2005:307), vizyonun iletmeler iin nemini ana fonksiyonu ile birlikte aklamaktadr. Bu fonksiyonlar:
480
Tevik etmek, alanlar yetkilendirmek ve btn faaliyetler iin temel tekil eder, Karar vermeye temel oluturma etkisi rgtsel enerji ve srdrlebilir gelime salamak iin alanlarn tevik edilmesi Bu grler, Hodgkinson (2002), tarafndan vizyonun nemindeki bak as, yneticilerin, iletmenin geleceine etki edecek stratejilerinin baars iin paylalan bir vizyona sahip olmalarna ihtiya olduu eklinde desteklenmektedir. nk gelitirilen stratejiler yoluyla gelecekte belirlenen vizyona ulamak amalanmaktadr. Bunun yan sra Eren (2000) vizyonun stratejiler ve hedefler iin bir kaynak oluturduunu belirtmitir. Kaplan ve dierleri (2008) de benzer ekilde strateji ve vizyon ilikisine ynelik gr bildirmilerdir. Yazarlara gre vizyon stratejilerin oluturulmasnda bir klavuz olarak kullanlabilmesi iin sadece isteklilik ve heyecan uyandran nitelikte olmayp ayn zamanda llebilir olmas gerektiini belirtmilerdir. Bu noktada vizyon ifadesinin llebilir ve sade nitelikte olmas stratejilerin ve deerlerin ekillenmesini salayaca vurgulanmtr. Vizyon konusu yneticilerin ve alanlarn performans ile yakndan ilikili bir konudur. Ak bir vizyon; hedefleri, yekinlikleri, kaynaklar ve yneticilerin sahip olduu ksa ve uzun dnem ierisindeki kapsam aklamaktadr. Ayrca bir iletmenin net vizyonu alanlar daha etkili, mutlu (Kilpatrick ve Silverman, 2005,26), ve proaktif (Malaksa ve Holstius, 1999:356), olmalarn salamaktadr. nk ynetici ve alanlar yaptklar ilerde vizyonla uyumlu olduklarn bildiklerinde daha etkili ve daha mutlu olacaklardr. Gelinen noktada vizyonun nemini, kararlar, hedefler, alanlar, yneticiler ve performans asndan ortaya kt grlmektedir. Yukarda belirtilen grler iletmelerin vizyona olan gereksinimini farkl alardan ortaya koymaktadr. Ancak, vizyon ifadesinin iermesi gereken faktr ve tamas gereken zellikler de konunun dier nemli bir boyutunu oluturmaktadr. Mintzberg ve dierleri (1995:383), etkili bir vizyonun temel zelliklerini ak, srdrlebilir ve tutarl olarak ifade etmilerdir. Yazarlar vizyonun netlii, srdrlebilir amalarn anlamll ve anlalabilirliini, deien zaman ve durumlarda onun neminin devam ettiini vurgulamtr. Vizyonda tutarllk ise iletmenin corafi snrlar ve btn i dzeylerindeki vizyonun anlalmasyla ilgilidir. Bu niteliklerin yan sra Eren (2000) iletme vizyonu balayc olmas gerektiini belirtmitir. Vizyonun balayc olmas ile iletmenin vizyonun deeri artmakta ve iletmenin gelecei hakknda salkl tahminler yaplabilmektedir. Malaksa ve Holstiusa (1999) gre iletmelerin vizyon ifadeleri u faktrleri iermelidir: Gelecekte iletmelerin stratejik i alanlarn Byme ve gelime kriterlerini, Sinerjik yetenek, kaynaklar ve ynetim sistemleri, Kltr, deer ve liderlik
481
Bir baka bak asnda Rampersad (2001:211), bir rgtn vizyonu, rgtn uzun kouda ve belirlenen zaman periyodundaki ulamak istedii hayali ile ilikilendirildiini ifade etmitir. Bu grn amacndan bir vizyon ifadesinin faktr iermesi gerektii sylenebilir: bir hayal edilen gelecek, yer ya da konum ve zaman periyodu. Bu gre paralel olarak Kaplan ve dierleri (2008), iletme vizyonu strateji oluumunun temelinde kullanlabilmesi iin, temel faktr iermesi gerektiini ifade etmektedirler. Bunlar: Zaman lt Durum Bu faktr u ekilde aklanabilir: Zaman, vizyonun yapsn oluturur; lt, ona nasl ulalaca ile ilgili ve durum ise konum ya da durumun ne olaca ile ilgilidir. Kaplan ve dierleri (2008), bu grleri stratejilerin gelimesinde vizyon rolne bir bak as sunmaktadr. Ancak daha da nemli nokta ise faktrler stratejik vizyonla ilikilidir. Stratejik vizyon Chew ve Chong (1999:1035) tarafndan, gelecekte olabilecek iin gl ve tutarl bir ifadesi olarak tanmlanmtr. Bu yazarlarn bak asna gre stratejik vizyon genellikle netletirilmi bir i olmal nk hem bir rgtn temel ama ve deerlerini hem de alan ve paydalarn ynetim beklentilerini yanstr. Stratejik vizyonla ilikili bir baka bak asnda, Doan (2006) stratejik vizyonun u sorularn cevab olduunu ifade etmitir: Hangi gelimeler ortaya kacak? Hangi gler pazar uzun vadede etkileyecek? Hangi gler baary etkileyecek? Rakiplerin durumu nasl ekillenecek? Kullanlacak uygun stratejiler nelerdir? Stratejik vizyonla ilgili dier bir bak asnda Gratton (1996) ylndaki almasnda uygulanan stratejik vizyonun baarsn etkileyen temel faktrleri tartmtr. Yazarn bak asna gre uzun vadeli stratejik vizyonun tamas gereken nitelikler ierisinde unlar yer almaktadr; st dzey ynetim kadrosu rgt yaps Kltr nsan sreleri gc
Yukardaki faktrler farkl yapda ve zellikte sralanmtr. rnein, stratejik vizyonun ieriindeki st ynetimin rolleri, onlarn deneyimleri, ok disiplinli gemileri, yetkinlikleri ve paylalan vizyonun etkinletirilmesinden gelmektedir. Ancak rgtsel yapyla ilikili faktrlerin ynetimi vardr; mteri ve Ar-Genin odakland yap stratejik vizyon iin kritik faktrlerdir.
482
Literatrde stratejik vizyonla ilgili yaplm almalar incelendiinde, zellikle 1990 ylnda konunun incelendii grlmektedir. Yaplan literatr incelemesinde, stratejik vizyon konusu daha ok yabanc literatrde deerlendirildii, Trke literatrnde konuya ilikin snrl dzeyde almann bulunduu ortaya kmtr. Tablo 1de stratejik vizyonla ilgili yaplm baz almalar ve odak noktalar zetlenmitir. Tablo 1: Stratejik Vizyonla lgili almalar ve Odak Noktalar
YAZARLAR R.Bertodo YILLAR 1990,1991 ALIMANIN ODAK NAKTASI Otomobil endstrisinin rekabet koullarnda stratejik vizyonun baar faktrleri, sre iindeki problemler ve tketicitedariki ilikisinin nemi. Stratejik vizyon sylem ya da gerek olursa st dzey yneticilerin nemli rolleri nelerdir? Gelecekte ok uluslu yneticilerin, K ile ilikili gereksinimlerle aralarndaki ayrlklar nasl alglad, rgtsel yeterlilikleri ve ne tr stratejilere ihtiya duyduklar. Stratejik KY uygulamalarnn, stratejik vizyon uygulamalarna etkileri
Colin CoulsonThomas Lynda Gratton
1992 1996
Chew, I.K.H. ve Chong P.
1999
Tablo 1 den stratejik vizyon konusunun farkl bak alar iinde deerlendirildii grlmektedir. Ancak Thomas(1992) ve Grattonun(1996) almasndan baka bir iletme vizyonlarnn stratejik vizyon zellii tayp tamad inceleyen bir almann bulunmamas yeterince ilgintir. Bu noktada bu alma ayn zamanda stratejik vizyon zellikleri ve yaplarnn ieriindeki vizyon ifadesinin deerlendirilmesiyle, stratejik vizyonla ilikili literatre ya da aratrmalara katk salamay amalamaktadr. ARATIRMA METODOLOJS Aratrmann amac stanbulda faaliyet gsteren 5 yldzl otel iletmelerinin vizyon ifadelerini stratejik vizyon balamnda deerlendirmektedir. Aratrmann amacna ulamak amacyla aratrmada nitel aratrma yntemi kullanlmtr. Aratrmada niteliksel aratrma yntemi kapsamnda tarama modeli kullanlm, veri toplama arac olarak ise dokman incelemesi teknii tercih edilmitir. Dokman incelemesi teknii ile aratrmaya dahil edilen iletmelerin vizyon ifadeleri elde edilmitir. Vizyon ifadeleri web siteleri incelenerek, otellerle yz yze ve telefonla grme yoluyla elde edilmitir. Elde edilen vizyon ifadeler betimsel analize tabi tutulmutur. Aratrmann evrenini stanbuldaki iletme belgeli 34 adet be yldzl otel iletmesi oluturmaktadr. Everenin ulalabilir byklkte olmas aratrmann rneklemi evrenin tamamdr. Bu oteller ehir otelcilii alannda faaliyetlerini srdrmektedir. Ama tm otellerin vizyon ifadelerini web sitelerine koymadklar grlmektedir. Bu nedenle yaplan yz yze ve telefon grmeleriyle daha fazla veriye ulalmaya allmtr. Sonu olarak 23 otel iletmesinin vizyon ifadesine ulalmtr. Bu vizyon ifadeleri analiz edilerek, bulgular literatrdeki grlerle karlatrlmtr. Aratrmann temel ksd, vizyon ifadelerinin snrl olmasdr. Bu ksdn nedenlerinden biri de verilerin toplanma srecinde otellerin vizyon ifadelerini paylamak istememeleridir.
483
BULGULAR Bu aamada ilk olarak vizyon ifadelerinde bulunmas gereken zellikler ile ilgili literatrdeki grler temel alnmtr. Bu kapsamda Malaksa ve Holstius (1999), Grattonun(1996) ve Kaplan ve dierlerinin (2008) grleri temel alnmtr. Bunun nedeni, vizyon ifadelerinin ierii ile literatr bulgular arasnda bir deerlendirme yaplabilmesini salamaktadr. Bunun yan sra stratejik vizyon kapsamnda vizyon ifadelerinde bulunmas gereken nitelik ve faktrler erevesinde aratrmann bulgular ile literatrdeki ikincil veriler karlatrlarak ierik analizi yaplmtr. Bu ekilde 5 yldzl otel iletmelerinin vizyon ifadelerinin stratejik vizyon nitelii tayp tamad tartlabilecektir. Bu erevede ncelikle ulalan vizyon ifadelerinin bir tablo halinde sunulmasnda yarar bulunmaktadr. Tablo 2 de 23 tane 5 yldzl otel iletmesinin vizyon ifadesi yer almaktadr. Otel iletmelerinin adlarn belirtilmemesinin nedeni bilimsel etik ve iletmelerin hassasiyeti gibi noktalardan kaynaklanmaktadr. Tablo 2: stanbuldaki Be Yldzl Otellerin Vizyon fadeleri
NO VZYON FADELER 1. Konukseverliin ve scakl ile dnyay doldurmak 2. Vizyonumuz, misafirler, alanlar, otel sahipleri ve hissedarlar iin sve kkenli lks otel ynetimi irketini daha elenceli ve tercih edilebilir hale getirmektir. 3. Mkemmel olmak iin endstrimizdeki nclmzle seviyeyi srekli ykseltmek. 4. Vizyonumuz, seici seyahatiler tarafndan tercih edilen lks bir otel olarak, her anlamda kiisel ne sahip bir dnya yaratmak. 5. Uzman olduumuz, Turizm, Maden ve Gayrimenkul sektrlerinde ve bunlarla sinerji yaratabilecek dier alanlarda; otelin kontroln devam ettirerek Trkiye'de lider olmak, katma deeri yksek ve mteri odakl, rn, hizmet ve projeler retmek, 6. Srekli olarak byyen, lkemize yaptmz ve yapacamz yatrmlar ile farkl hizmetler sunan, ulusal olmann yan sra lkemizde bir ilki baararak otelimizi dnya markas yapan ve dnyann her yerinde adndan bahsedilip ilk tercih edilen bir kurulu olmak en byk sorumluluumuzdur. Otellerimizde konakladktan sonra yzlerinde tebessmle ayrlan misafirlerimiz, hizmette ve misafirperverlikte zgveni olan personelimiz en byk deerlerimizdir. 7. Mterilerimize duyarll n planda tutacak, hizmet odakl bir irket olmak, faaliyet alanlarmz, daha kaliteliyi daha ucuza retecek ekilde organize ederek, dnya apnda ve dnya standartlarnda bir irket zellii tamaktr. 8. Efsane olmak 9. Vizyonumuz, 4 ve 5 yldzl alt markalar yaratmak ve bunlar gelitirmek 10. Hizmet verme stili, tasarmlarndaki eitlilik ve svire ye has zellikleri ile herkes tarafndan iyi tannan bir marka olmak 11. Otel ve seyahat grubu olarak mteri memnuniyeti iin uluslar aras yol gsterici ve kazanl olmaktr. Bu vizyonun anahtar ise hepimiz bir btnz duygusudur ve bu duyguyla bizler profesyonellii, inisiyatifi, serviste yeterlilii ve ekip ruhunu iletmekteyiz 12. Vizyonumuz i gezileri ve tatillerden oluan taleplerde ncelikli olarak mteri memnuniyetinin geri dnn alabilmek ve marka tannrln artrmak 13. Kresel rekabette, toplam hizmet kalitesi standartlarn ykseltmek 14. Bulunduu sektrde lke apnda ve uluslar aras alanda farkllklar oluturarak uzun vadeli kalc stnlklerle lider irket olmak
484 15. 16.
17. 18. 19. 20. 21. 22.
23.
Hem ehir hem hem de sahil oteli olma zelliiyle gnn koullarna uygun etkin ve yetenekli kadrosu ile misafirlerine kaliteli hizmet sunmaktr. Uzun dnemli baarnn byk bir blm fiziksel olarak llmeyen deerlere baldr. nanlar ve dnceler. Gzle grlmeyen kavramlar. Otelimizde bu kavramlar irketin geliimi srecinde ortaya kan 4 stratejik kararla btnletirilmitir. Kalite, hizmet, kltr ve marka konusundaki kararlar. Otelimizin temeli bu temeller zerine kurulmutur. Vizyonumuz lks konaklama rn ve servislerinde dnyann bir numaras olmaktr. Byme, glenme ve istikrar yoluyla mterilerine harika deneyimler sunan ve hissedarlarna byk getiriler salayan bir irket olmak Srekli gelien, kendini yenileyen, rekabeti, srdrlebilir byme potansiyeli olan, drst ve ahlaki deerlere bal, ak ynetim anlayyla hareket etmektir. Vizyonumuz otelimizin, evresinde ekonomik frsatlar yaratarak, irket faaliyetlerinde iletiimle kiisel faaliyetlere tevik eden dnya apnda bir konaklama ynetiminden sorumlu olarak kresel konaklama lideri olmak. Mteri memnuniyetinin salamasnda, alanlarn evet, ben yapabilirim pozitif hizmet davrann gstermelerini salamak. Mterilerimizin yaam kalitelerini artran, hayat gzelletiren, stanbulun dnya kenti olma abalarn destekleyen, lke ekonomisine ve uzun vadede kresel ekonomiye katkda bulunan, turizm ve perakende sektrleriyle beraber ticari yaam da zenginletiren uluslararas yatrmlar hayata geirmek Be yldzl otel konsepti iinde ana tay amatr ruhla profesyonel hizmet vererek misafirlere aile oteli havas vererek devamllk sresini artrp, mteri-ynetim ilikisinden ziyade aile havas yaratarak rekabette misafirler tarafndan fiyat, kalite ve konseptte mukayesede daha nde tutulmay salamak nceliimizdir. Acenteler baznda da gvenilirlik ve tutarllk nceliimizdir
Tablo 2 de yer alan vizyon ifadeleri Malaksa and Holstius (1999) almasnda vizyonda bulunmas gereken faktrler asndan deerlendirildiinde ortaya kan bulgular tablo 3te gsterilmektedir. Her bir unsura ilikin olarak vizyon ifadesinde yer alan ksmlar belirtilmitir.
485
Tablo 3: Vizyonda Bulunmas Gereken Faktrler erevesinde Ulalan Bulgular (1)

letmenin Gelecekteki Stratejik Alanlar Faaliyet alanlarmz daha kaliteliyi daha ucuza retecek ekilde organize etme(7) ve tatilden kaynaklanan talebi karlamak (12) evresinde ekonomik frsatlar yaratarak, irket faaliyetlerinde iletiimle kiisel faaliyetlere tevik etmek(20) Turizm ve perakende sektrleriyle beraber ticari yaam da zenginletiren uluslararas yatrmlar hayata geirmek(22) Sinerjik Yetenekleri, Kaynaklar ve Ynetim Sistemleri Btnsellik duygusu, Ekip almas, nisiyatif ve profesyonellik (11) Etkin ve yetenekli kadro (15) Ak ynetim anlayyla hareket etmek (19) Byme ve Gelime lt Seviyeyi srekli ykseltme(3) Dnya apnda ve dnya standartlarnda bir irket olma(7) Alt markalar yaratmak ve bunlar gelitirmek (9) Glenme ve istikrar(18) Srekli gelime kendini yenileme(19)
Kltr, Deerleri ve Liderlik Misafirlerimiz ve personelimiz en byk deerlerimizdir(6) nan ve dnceler (16) Drstlk ve ahlaki deerlere ballk (19) Gvenilirlik ve tutarllk nceliimiz(23)
Vizyon ifadelerinde bulunmas gereken faktrlerle ilgili deerlendirme ulalan bulgulara gre 13 vizyon ifadesinin bu konuda bir belirginliinin olduu grlmektedir. Bu kapsamda ulalan 23 otel vizyonunun yarsndan fazlasnda vizyonu oluturan faktrlerin yer ald grlmektedir. Tablo 4: Vizyonda Bulunmas Gereken Faktrler erevesinde Ulalan Bulgular (2)
lt Seviyeyi srekli ykseltmek(3) Btnlk duygusu ve ekip almas(11) Faaliyetleri, daha kaliteliyi daha ucuza retecek ekilde organize etme(7) Alt markalar yaratmak ve bunlar gelitirmek(9) Hizmet verme stili, tasarmlarndaki eitlilik(10) Rakiplerden farkllama(14) Glenmen ve istikrar(18) Profesyonel hizmet vererek(23) Durum Lks otel ynetimi irketini daha elenceli ve tercih edilebilir hale getirmek(2) Trkiyede lider olmak(5) Trkiye de ve dnyada ilk tercih edilen bir kurulu olmak(6) Dnya apnda ve dnya standartlarnda bir irket zellii tamak(7) Efsane olmak(8) Uluslar aras, yol gsterici ve kazanl olmak(11) Hizmet kalitesi standartlarn ykseltmek(13) Uzun vadeli kalclklara sahip olmak(14) Lks konaklama rn ve servislerinde dnyann bir numaras olmak(17) Mterilere harika deneyimler, hissedarlarna byk getiriler salayan bir irket olmak(18) Kresel konaklama lideri olmak(20) Zaman
486
Tablo 2 de yer alan vizyon ifadeleri Kaplan ve dierleri (2008)nin almas kapsamnda deerlendirildiinde ortaya kan bulgular u ekildedir. lk olarak vizyonda zaman boyutuna ilikin olarak tablo 2 deki vizyon ifadeleri deerlendirildiinde bu ifadelerden hibirinde zamansal bir bulgunun olmad grlmektedir. Dier bir ifadeyle vizyon ifadelerinin tamamnda vizyonun hangi zaman dilimi iin belirlendii ile ilgili herhangi bir ifade yer almamaktadr. kinci olarak lt boyutunda yani vizyona nasl ulalaca ile ilgili olarak vizyon ifadeleri incelendiinde ltle ilgili olarak farkl yaklamlarn olduu grlmektedir. ltle ilgili olarak 8 otel iletmesinin vizyon ifadesinde bir belirginliin olduu grlmektedir. Son olarak vizyonda durum lt yani nerede olunmak istendii ile ilgili olarak vizyon ifadeleri incelendiinde bu ltle ilgili olarak 11 otel iletmesinin vizyon ifadesinde bir belirginliin olduu grlmektedir. Bununla birlikte Tablo 1 deki vizyon ifadelerine ynelik yaplan ierik analizinde en fazla n plana kan unsurlar genel olarak u ekilde sralanabilir. Kalite, Rekabet, Mteri memnuniyeti, Marka tannrl, Byme, Srdrlebilirlik.
Gratton (1996)nn almas da stratejik vizyonun baar faktrlerini incelemesi asndan bir perspektif sunmutur. Bu nedenle bu almada aratrma bulgularnn sunumunda yazarn bak as dikkate alnarak otel iletmelerin vizyon ifadelerinde belirtilen faktrlere ilikin bir belirginliin olup olmad analiz edilecektir. Tablo 5te Gratton (1996) tarafndan belirtilen unsurlardan hangilerinin ka otel iletmesinin vizyon ifadesinde yer ald ile ilgili analiz gsterilmitir. Tablo 5: Stratejik Vizyon Kapsamnda Vizyon fadeleri ile lgili Bulgular
Kriterler st ynetim kadrolar rgtsel yap Kltr nsanla ilgili sreler (K uygulamalar) gc Vizyon No 19, 20, 23 11, 15 1, 6, 10, 16 2, 15, 21 11, 15 rnekler Drst ve ahlaki deerlere bal ynetim anlay, Btnsellik yaklamyla profesyonellii inisiyatifi, yeterlilii ve ekip ruhunu yakalamak. Fiziksel olarak llmeyen deerler iinde stratejik kararlarn rgt kltr ile btnletirilmesi, Gnn koullarna uygun etkin ve yetenekli kadro (yetenek ve kadrolama) Gnn koullarna uygun, etkin ve yetenekli kadroya sahip olmak
Tablo 5teki bulgulardan stratejik vizyon kapsamndaki faktrlerle ilgili olarak vizyon ifadelerinde snrl dzeyde bir belirginliin olduu grlmektedir. Bununla birlikte toplam 11 vizyon ifadesinin bu konuda belirli nitelikler ierdii anlalmaktadr. 12 vizyon ifadesinin ise bu faktrleri iermedii grlmektedir.
487
TARTIMA VE SONU Ekonomik, sosyal, siyasal, politik ve teknolojik alandaki gelimeler deien i dnyasndaki rekabetin iddetini artrmakta ve iletmeleri birok frsat ve tehditlerle yz yze getirmektedir. letmeler, stratejik hedeflere ve stratejik ynl hareketlere odaklanarak tehditleri frsatlara evirebilir. Vizyon, kresel rekabet koullarnda iletmeler iin yol haritas ilevi grmektedir ve ayn zamanda iletmelerin geleceini ngren ve geribildirim salayan nemli bir faktrdr. Dier taraftan strateji, vizyonun gstergesi olduu iin iletmeler stratejilerini vizyon erevesinde oluturmakta ve uygulamaktadr. Bu nedenle etkili stratejiler iin iletmelerin stratejik bir vizyona sahip olmas gerekir. te yandan rekabet iddetinin youn olduu ve evresel deiimlerin en fazla etkiledii sektrlerin banda turizm gelmektedir. Bu nedenle bir turizm iletmesinin gereki bir stratejik vizyonunun olmas kanlmaz bir gerekensinimdir. Bu almada otel iletmelerinin gelitirdikleri vizyon ifadeleri, vizyonda bulunmas gereken faktrler ve stratejik vizyon nitelikleri olmak zere iki temel balkta analiz edilmitir. Literatr incelenmesinde farkl yazarlarca belirtilen grler nda stanbuldaki 5 yldzl otel iletmelerinin vizyonlar ele alnmtr. Ulalan bulgular literatrdeki grler ile karlatrldnda aratrma kapsamnda deerlendirilen 5 yldzl otel iletmelerinin vizyon ifadelerinin belirtilen grlerden byk lde farkl olduu anlalmtr. Aratrmann sonucunda iletme vizyonlarnn strateji gelitirmede rehber olabilmeleri iin lt ve ulalmak istenen durum noktasnda belirginlik ieren faktrleri ierdiini ortaya kmtr. Bu adan gelecekte ulalmak istenen durum ve nasl ulalacan belirgin bir ekilde ifade eden otel iletmelerinin, rekabet ve belirsizlik durumlarnda rakiplerine oranla daha avantajl konumda olabilecekleri sylenebilir. Vizyon ifadesinde bu iki lt dikkate alan otel iletmelerinin vizyonlarna ulaabilmek iin gelitirecekleri stratejilerde temel bir anlaya sahip olduklar anlalmaktadr. Bununla birlikte incelenen tm vizyon ifadelerinde, vizyondaki zaman boyutu ile ilgili herhangi bir ifadenin gemedii anlalmtr. Bu durum otel iletmelerinin vizyonlarnn hangi zaman dilimi iin belirlendii konusunda bir fikir vermemektedir. Zaman boyutunda belirli bir zaman diliminin belirtilmesi vizyon ve stratejiler iin bir otokontrol mekanizmas ilevini grecektir. Ulalan bulgular deerlendirildiinde, otellerin vizyon ifadelerinde bulunmas gereken; stratejik i alanlar, byme ve gelime lleri, sinerjik yetenek, kaynak ve ynetim sistemleri, kltr, deer ve liderlik ile ilgili faktrler yer almaktadr. Bu da otel iletmelerinin ounun, geleceini etkileyecek ve anlalacak kararlarn alnmasn salayacak stratejik bir bak as tadn gstermektedir. Gelinen noktada vizyon ifadelerinde en fazla plana kan faktrlerin kalite, rekabet, mteri memnuniyeti, marka tannrl, byme ve srdrlebilirlik olduu anlalmaktadr. Bu faktrlere ilikin bulgular Temel (2007) tarafndan dier sektrlerdeki iletmelerin vizyon ifadelerine ynelik yaplan almann bulgular ile rtmektedir. Bu durum, turizm sektr ile dier sektrlerdeki iletme vizyonlarnn ortak zelliklere sahip olduunu gstermektedir. Stratejik vizyonla ilikili aratrma bulgularndan sadece 11 vizyon ifadesinin stratejik vizyon nitelikleri kapsamnda deerlendirilebilecei ortaya kmtr. Bu durum aratrmaya katlan otel iletmelerinin byk bir ksmnn, stratejik vizyona sahip olmadk-
488
larn, iletmenin temel ama ve deerlerini, alanlarn ve paydalarn ynetim beklentilerini tam olarak yanstamadn gstermektedir. Bu adan stratejik vizyona sahip otel iletmelerinin, gelecekteki belirsiz koullar karsnda, iletme ierisinde btnlk salayarak, rakiplerine gre daha baarl olacaklar belirtilebilir. te yandan aratrma bulgularndan ulalan dier bir sonu da baz otel iletmelerinin otel iletmelerinin kendilerine zg bir vizyon oluturmadklar, bunun yerine bal bulunduklar irket ve holdinglerin belirledikleri vizyonlar kendi vizyon ifadeleri olarak benimsedikleridir. Holding veya irket dzeyinde bir vizyonun otel iletmesinin bulunduu koullar gz ard edebilecei ve gereki olmayan bir vizyon niteliinde olduu sylenebilir. Bu nedenle bir holding veya irket bnyesinde faaliyet gsteren otel iletmelerinin, sektrdeki rekabet koullarn ve rakiplerini gz nnde bulundurarak, vizyonda bulunmas gereken nitelikleri de dikkate alarak bir vizyon belirlemelerinin nemi ortaya kmaktadr. Turizm sektr evresel olaylardan abuk etkilendii iin srdrlebilir amalarn hayata geirilmesi iin otel iletmelerinin belirledii vizyonlar net, anlalabilir ve ulalabilir nitelikte olmaldr. Aratrma bulgularndan baz vizyon ifadelerinin bu zelliklerden uzak hayali baz armlar andran yapda olduu anlalmaktadr(rn: Efsane olmak gibi). Bu tr sylemleri ieren vizyon ifadeleri stratejilerin oluturulmasnda rehber niteliinde olmad gibi stratejik vizyon olarak da nitelendirilemez. Ayrca otel iletmeleri vizyonlarn belirlerken rgtsel yapy, sinerjik yetenekleri ve ynetim sistemlerini, iletme iinde btnsellik duygusunu yakalayp, alanlarn daha iyi motive olmas asndan gz nnde bulundurmaldrlar. KAYNAKA Bertodo, R. (1990), Implementing A Strategic Vision, Long Range Planning, Cilt: 23, Say:5,ss. 22-30 Bertodo, R. (1991), The Role Of Suppliers in Implementing A Strategic Vision, Long Range Planning, Cilt:24, Say:3, ss.40-48. Chew I.K.H. and Chong, P. (1999), Effects of Strategic Human Resource, Management on Strategic Vision, International Journal of Human Resource Management, Cilt: 10, Say: 6, ss. 10311045. Doan, M.(2006), Misyon-Vizyon-Stratejik Vizyon, http://www.ikademi.com/ (Eriim: 01.07.209). Eretin, .. (2001), Personel Visions of The Rectors in The Turkish Universities For The New Millennium, Uluda niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi Cilt: 14, Say: 1, ss: 110. Eren, E. (2000), Stratejik Ynetim ve letme Politikas, 5. Bask, stanbul: Beta Yaynlar Foster, R.D. ve Akdere, M. (2007), Effective Organizational Vision: Implications for Human Resource Development, Journal of European Industrial Training, Cilt: 31, Say: 2, ss.100-111. Frisch, B. (1998), Strategic Thinking: A Pragmatic Approach To Vision, Journal Of Business Strategy, Cilt: 19, Say: 4, ss. 12-15.
489
Gen, N.(2005), Ynetim ve Organizasyon, ada Sistemler ve Yaklamlar, 2. Bask, Ankara: Sekin Yaynclk. Gratton, L. (1996), Implementing a Strategic Vision: Key Factors for Success, Long Range Planning, 29(3), ss.290303. Hodgkinson, M. (2002), A Shared Strategic Vision: Dream Or Reality? The learning organization, Cilt: 9, Say: 2, ss.89-95. Kaplan, R.S., Norton, D. S. ve Barrows, E.A. (2008), Developing the Strategy: Vision Value Gaps and Analysis in Balanced Scorecard Report, Harvard Business School Pres. Kilpatrick, A.ve Silverman, L. (2005), the Power of Vision, Strategy & Leadership Cilt: 33 Say: 2, ss. 2426. Loughlin, C. (1998), Do we need vision? Assembly automation, Cilt: 18, Say: 3. Malaksa, P. ve Holstius, K. (1999), Visionary Management, Foresight, Cilt: 1, Say: 4, ss.353-361. Mintzberg, H. Quinn, J.B. ve Ghoshal, S.(1995), Strategy Process, Prentice Hall, Hemel Hempstread. Morris, E. (1987), Vision and Strategy: A Focus for the Future, Journal Of Business Strategy, Cilt: 8, Say: 2, ss.51-58. OBrien, F. ve Meadows, M. (2003), Exploring the Current Practice of Visioning: Case Studies from the UK Financial Services Sector, Management Decision, Cilt: 41, Say: 5, ss.488-497. Palmer, I.(2003), Debating the Role of Vision in Organizational Change: Sacred Concept or Bland Gibberish? 10. APROS International Colloquium, 7-10 December, 2003 Oaxaca, Mexico, ss. 1-16. Rampersad, H.K. (2001). A Visionary Management Model, the TQM Magazine, Cilt: 13, Say: 4, ss. 211223. Stevenson, Mintzberg, H. Quinn, J.B. ve Ghoshal, S. (1995), Strategy Process, Prentice Hall, Hemel Hempstread T. (2008), Enacting the Vision for Sustainable Development, www.elsevier.com. (Eriim: 20.12.2008). Tarnow, E. (1997), A Recipe for Mission and Vision Statements, Journal of Marketing Practice: Applied Marketing Science, Cilt: 3 Say: 3, ss. 184189. Temel, E.K. (2007), Byk letmelerin Misyon ve Vizyon fadelerinin erikleri Bakmndan ncelenmesi, 15. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi, Sakarya niversitesi, ss:486-492. Thomas, C.C.(1992). Strategic Vision or Strategic Con? Rhetoric Or Reality? Long Range Planning, Cilt: 25, Say: 1, ss. 81-89. World E-Parliament Report (2008), Implementing the Vision: Management, Planning and Resources, www.ictparliament.org. (Eriim: 15.12.2008).
LDERLK TARZLARI LE LDERLERN REKABET VE DEM YNL STRATEJK TERCHLER ARASINDAK LK: STANBUL DAK 4 VE 5 YILDIZLI OTEL LETMELERNDE BR ARATIRMA Yrd. Do. Dr. Arif GNGR1 r. Gr. Yunus Emre TAGT2 Sedat ELK3 ZET Bu aratrmann amac, otel iletmelerinde hangi liderlik tarzlarnn daha yaygn olarak uygulandn belirlemek ve bu liderlik tarzlar ile liderlerin rekabet ve deiim ynl stratejik tercihleri arasndaki ilikiyi aratrmaktr. Aratrmada nicel aratrma yntemi kullanlm, veriler anket teknii ile elde edilmitir. Elde edilen veriler SPSS 15,0 program kullanlarak analiz edilmitir. Verilerin deerlendirilmesinde faktr analizi, korelasyon ve regresyon analizi, betimsel istatistiklerden yararlanlmtr. Aratrma stanbulda bulunan Turizm letme Belgeli 4 ve 5 yldzl otelleri kapsamaktadr. Aratrma sonularna gre otel iletmelerinde dnmc liderlik, demokratik liderlik, ilemsel liderlik, paternalist liderlik ve karizmatik liderlik tarzlar daha yaygn bir ekilde uygulanmaktadr. Bu liderlik tarzlarna paralel olarak, liderlerin arlkl olarak uzun dnemli ve rekabeti stratejik tercihler yaptklar grlmektedir. Anahtar Kelimeler: Otel letmeleri, Liderlik Tarzlar, Stratejik Tercihler 1. GR Liderlik 1900lerin balarnda tartlmaya balayan, teorik altyaps gl olmasna ramen hala baz noktalar akl kavuturulamam bir olgudur (Gney, 2009: 371). Liderlikle ilgili yaplan almalar genellikle liderlerin evrelerini nasl etkiledikleri, kiisel zellikleri, yetkinlikleri, davranlar, g kaynaklar, olaylara bak alar ve karar verme davranlar gibi konularda younlamaktadr (Luthans, 1995: 341343). Konuya ilikin literatr incelendiinde liderlik almalarnn kuramsal altyapsn Iowa liderlik aratrmalar, Ohio State liderlik aratrmalar ve Michigan niversitesi aratrmalarnn oluturduu grlmektedir (Koel, 2005). Literatrde liderlik teorileri ile ilgili kklemi 4 teori tartlmaktadr (Luthans, 1995: 345): 1) zellikler teorisi, 2) Grup ve Etkileim teorileri, 3) Koul Bamllk teorileri ve 4) Yol-Ama teorisi. Her bir teori kendine zg zelliklerle liderlik kavramnn ekillenmesine yardmc olmaktadr. Bununla birlikte bu teorilere dayanarak birok liderlik tarz gelitirilmitir. Bu almada, karizmatik liderlik, transformasyonel (dnmc) liderlik, ilemsel (transactional) liderlik, paternalist liderlik, katlmc liderlik, stratejik liderlik gibi liderlik tarzlar ile liderlerin stratejik tercihleri arasndaki ilikiler incelenmitir. Gnmz youn rekabet ortam, sektrel belirsizlik koullar, mteri merkezli ynetim ve entelektel sermayenin etkin ynetilmesi iin farkl zelliklere sahip liderlere
1
Dzce niversitesi Akakoca Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Dzce niversitesi, Akakoca Meslek Yksekokulu 3 Dzce niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits
2
LDERLK TARZLARI LE LDERLERN REKABET VE DEM YNL STRATEJK TERCHLER ARASINDAK LK
491
ihtiya vardr. Otelcilik sektrnn karakteristik zellikleri, otel iletmelerinin yaps ve sunmu olduklar rn\hizmetlere ilikin zellikler dnldnde, etkili liderlere olan bu ihtiya daha fazla hissedilmektedir. Etkili liderler; gl organizasyonel kltr oluturan, tm evrelerin motivasyonunu glendiren, gelecee yn verme adna amahedef, misyon ve vizyon kombinasyonu salayan ve organizasyonu yksek performans ktlarna ynelten liderler olarak tanmlanmaktadrlar (Ingraham ve Taylor, 2004: 95). Liderler bu fonksiyonlarn yerine getirirken ve tercih yaparken ok eitli tarzlarda davranmaktadrlar. Bu kapsamda aratrmann amac, otel iletmelerinde hangi liderlik tarzlarnn daha yaygn uygulandn belirlemek ve bu liderlik tarzlar ile liderlerin rekabet ve deiim ynl stratejik konulardaki tercihleri arasndaki ilikiyi aratrmaktr. 2. LTERATR ARATIRMASI Liderlik kavram, ok geni bir kullanm alanna sahip olmas ve ok farkl alanlarda ortaya kmas nedeniyle zerinde en fazla allan ancak buna ramen en az anlalan kavramlardan biri olarak kabul edilmektedir (Takran, 2006). Liderlik genel anlamda rgtsel amalara ulaabilmek iin insanlar aba gstermeye ikna etme yetenei (Davis, 1988: 141) veya rgtsel amalara ulamak iin bir araya gelen alanlarn faaliyetlerini ynetmek, ynlendirmek ve bu dorultuda gnll olarak faaliyette bulunmalarn salamak (Keeciolu, 1998: 9) olarak aklanmaktadr. Eren (2001: 465) 'e gre liderlik, bir grup insan belirli amalar etrafnda toplamaya ve bu amalar gerekletirmek iin, onlar harekete geirmeye dnk bilgi ve yeteneklerin toplamdr. 2. 1. Liderlik Tarzlar Liderler karar verme ve ynlendirme grevlerini yerine getirirken ok eitli tarzlarda davranmaktadrlar. Bu davran tarzlar liderlerin iinde yer aldklar isletmenin karakteristiine ve iin niteliine (Howell ve di, 1986: 89), evresel belirsizlik koullar ve beklentilere (David ve Luthans, 1979: 245) ve liderlerin zelliklerine (Katz, 1974) gre farkllamakta ve baarsnda nemli rol oynamaktadr (Doan, 2001: 255). Literatrde eitli liderlik tarzlar tartlmaktadr. Bu liderlik tarzlarnn her birinin kendine zg eitli zellikleri ve davran biimleri vardr. Aratrmann kapsam ve ieriine uygun olarak bu aratrmada yalnzca alt liderlik tarzna yer verilmitir. Karizmatik Liderlik, liderin kapasitesi (kendine gven, irade gc, ahlaki deerleri), liderin davranlar (bakalarnn inan ve deerlerine uygun baarl bir model oluturma, hedef ve vizyon gelitirme, beklentileri ynetme, takipileri motive etme), takipilerin karakteristikleri ve durumsal faktrlerin (kriz ve sosyal deiim ihtiyac gibi) etkileiminden kaynaklanan bir liderlik tarz olarak ifade edilmektedir (House, 1977: 191; Conger ve Kanungo, 1988 ). Karizmatik liderler, izleyicilerin deer, hedef ve ihtiyalarnda deiiklik oluturan; planlama, motive etme ve gerekletirme ile baar salayan; kiilerin normalde yapacaklarnn zerinde aba gstermeleri iin, onlar tevik ve motive eden ve bir deiim sistemi oluturup, izleyiciler zerinde duygusal etkiler oluturan liderlerdir (Bakan, 2008). Dnmc (Transformasyonel) Liderlik, gelecee, yenilie, deiime ve reforma ak, liderin takipilerinin ihtiyalarn, inanlarn ve deerlerini deitirmesine dayana bir liderlik tarzdr (Luthans, 1995: 357). Dnmc liderler 4 temel zelliklerle
492
karakterize edilmektedir: Vizyonlarn takipilerine kabul ettirebilecek karizma ve yetenee sahiptirler, Takipilerinde paylalan ama farkndal olutururlar ve duygusal zellikleri ve ilhamsal motivasyonu etkili kullanrlar, takipilerini farkl dnme konusunda cesaretlendirirler, entellektel hareketlilii tevik ederler, takipilerinin farkl ihtiyalarn bilirler ve bu ihtiyalarn giderilmesine bireysel katk salarlar. (Bass, 1990: 19-31; Tichy ve Devanna, 1986: 30-32). Liderin, bu zellikleri ile izleyicilerin davranlarn etkilemesi sonucunda izleyiciler, kendi amalar ile rgt amalar arasnda bir sentez olutururlar. lemsel (Transactional) Liderlik, daha ok grev odakl ve performans-dl temelli bir liderlik tarz olarak tartlmaktadr (Burns, 1978). lemsel liderlerin sergilemi olduklar davran tarzlar: hedef belirleme, standartlar oluturma, dl sistemini gelitirme, performans ve dl arasndaki ilikiyi aklama, sorumluluk almaktan kanma (laissez-faire), kural ne ise onu uygulama ve sonularla ilgilenme eklinde snflandrlmaktadr (Bass, 1990: 22). Genel olarak koullu dllendirme, istisnalarla ynetim ve tam serbesti ynetim tarzlarn benimserler (Gen, 2005). Paternalist (Babacan) Liderlik, ast-st arasnda yakn sosyal ilikiler zerine odaklanan bir liderlik tarz olarak ifade edilmektedir. Daha ok kolektivist toplumlarn zelliini yanstan bu liderlik tarznda liderler, ikili ilikilerin sk olduu, ast-st arasndaki ilikinin baba ve ocuk arasndaki ilikiye benzetildii bir davran sergilemektedirler (Breki, 2009). Bu liderlik tarznda liderler babacan bir tavr sergilerler. Korumac rolndedirler. Bazen karar alrken orta kademe yneticilere danrlar. Genelde dl sistemini kullanrlar. Duygusal ynlendirmelerle motive ederler. Zorunlu olmadka ceza vermezler (Tz ve Sabuncuolu, 2005). Otokratik Liderlik, genellikle merkezi otoriteye sahip, karar vermede danmac bir yaklam sergilemeyen ve motivasyon arac olarak yasal g ve zorlayc gcn kullanld bir liderlik tarz olarak tartlmaktadr (Luthans, 1995). Bu tarz davrana sahip liderlerin temel zellikleri: takipilerine gven konusunda tereddt yaama, astlar ile g mesafesi uzak tutma, fikir paylam konusunda takipilerini motive etmeme, yetkilendirme ve glendirmede kat davranma ve problem zme ve karar vermede ok nadir fikir alma eklinde ifade edilmektedir (Likert, 1967: 3-11). Stratejik Liderlik, stratejik deiimi salamak iin stratejik ynn belirlenmesi, temel yeteneklerin gelitirilmesi, srelerin tm paydalar iin deer oluturacak ekilde dzenlenmesi, srdrlebilir rgt kltrnn oluturulmas, etik deerlerin rgt kltrne yerletirilmesi, stratejik faaliyetlerin kontrol konularna odaklanan bir liderlik tarz olarak ifade edilmektedir (Besler, 2004; Hitt ve Di, 2006; Kln ve Ara, 2009). Stratejik liderler, gelecek odakl ve yeniliki bir bak asna sahip olan, stratejik deiimi alanlarn destei, gl kurum kltr ve srelerin deer temelli iyiletirilmesi ile gerekletirmeye alan bir davran tarzna sahip liderlerdir. 2.2. Stratejik Tercihler letmelerde yerine getirilen en nemli sorumluluk karar vermedir ve yneticilik bir karar verme iidir (Koel, 2005: 76). Karar verme bir tercihi ve seimi ifade etmektedir. Ynetim uygulamalarnda verilen kararlara ilikin deiik snflandrmalar yapl-
493
maktadr (Johnson ve Scholes, 2005: 56-57). Stratejik nitelikteki tercihler bunlardan biridir. Stratejik nitelikteki tercihler genellikle st kademe yneticilerine baml olan, programlanmas zor, uzun dnemli bak asn gerektiren, ou kez belirsizlik ortamnda yaplan tercihlerle ilgilidir. Stratejik tercihler, firmann uzun vadeli temel amalar ve ynelimleri ile ilgili kararlardr. Yatrmlar eitlendirme, pazar payn bytme (Alpkan, 2000; 23-24) rekabet stratejileri, deiim ynetimi, v.b. stratejik konularla ilgili kararlar bu erevede ele alnabilir. Literatrde stratejik tercihlerin birok adan liderlik tarz ile ilikilendirildii grlmektedir. rnein Hammer ve James (1996)a gre etkili bir deiim ynetimi iin ilk art, etkili iletiim, kiiler aras ilikiler, gven verme ve adanmlk becerilerine sahip bir liderlik tarzna sahip olmaktr. Yine Moore (1996)a gre giderek daha da karmaklaan, zaman zaman kaosu andran, sektrlerin snrlarnn ortadan kalkt youn ve ykc rekabet ortamnda etkili bir rekabet stratejisi formle etmek iin kapsaml bak alarna sahip vizyoner liderlik tarzna ihtiya duyulmaktadr. 3.YNTEM Aratrmann ama ve kapsam dikkate alnarak nicel aratrma yntemi tercih edilmitir. Verilerin elde edilmesinde anket teknii kullanlmtr. Anket sorular kapsaml bir literatr taramasndan sonra oluturulmu ve daha sonra alannda uzman 2 akademisyene danlarak ankete son ekli verilmitir. Veriler yz yze grmeler sonucunda otel iletmelerinin st dzey yneticilerinden (genel mdr ve departman mdrleri) elde edilmitir. Aratrmann evrenini stanbulda faaliyette bulunan Turizm letme Belgeli 4 ve 5 yldzl otel iletmeleri oluturmaktadr (Evren= 109). Aratrmada evreninin tamamna ulalmaya allm fakat yalnzca 60 4 ve 5 yldzl otel st dzey yneticisinden dnt alnabilmitir (Dnt oran= %55). Yaplan literatr aratrmas sonucunda, problemi zmeye ynelik aadaki aratrma modeli (Tablo 1) ve hipotezleri (ekil 1) gelitirilmitir.
494
ekil 1: Aratrmann Modeli

Dnmc Liderlik Demokratik Liderlik Paternalist Liderlik lemsel Liderlik
Proaktif Ve Farkllatrma Ynl Tercihler
Reaktif Ve Maliyet Ynl Tercihler
Karizmatik Liderlik
Tablo 1: Aratrmann Hipotezleri

H1: Dnmc liderlik tarz ile proaktif ve farkllatrma ynl tercihler arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. H2: Demokratik liderlik tarz ile. proaktif ve farkllatrma ynl tercihler arasnda pozitif ynl bir iliki vardr H3: Paternalist liderlik tarz ile proaktif ve farkllatrma ynl tercihler arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. H4: lemsel liderlik tarz ile proaktif ve farkllatrma ynl tercihler arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. H5: Karizmatik liderlik tarz ile proaktif ve farkllatrma ynl tercihler arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. H6: Dnmc liderlik tarz ile reaktif ve maliyet odakl tercihleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. H7: Demokratik liderlik tarz ile reaktif ve maliyet odakl tercihleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. H8: Paternalist liderlik tarz ile reaktif ve maliyet odakl tercihleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. H9: lemsel liderlik tarz ile reaktif ve maliyet odakl tercihleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. H10: Karizmatik liderlik tarz ile reaktif ve maliyet odakl tercihleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr.
4. BULGULAR Aratrma bulgular ile ilgili olarak, demografik veriler ile ilgili blmde yer alan her bir soru frekans dalmlar asndan analiz edilmitir. Elde edilen veriler Tablo 2de frekans ve yzde dalm olarak sunulmaktadr.
495
Tablo 2: Demografik zellikler ile ilgili bulgular

Deikenler Cinsiyet dalm yerindeki pozisyon zellikler Bay Bayan n bro mdr Sat pazarlama mdr Muhasebe mdr nsan kaynaklar mdr Halkla ilikiler Yiyecek iecek mdr Kat hizmetleri mdr Eitim departman mdr Genel mdr 14 59 1014 1519 20 ve zeri Ortaretim n lisans Lisans Lisansst 2024 2534 3544 4554 F 40 20 22 5 3 14 3 2 1 1 9 9 14 18 7 12 3 16 35 6 3 32 22 3 (%) 66,7 33,3 36,7 8,3 5,0 23,3 5,0 3,3 1,7 1,7 15,0 15,0 23,3 30,0 11,7 20,0 5,0 26,7 58,3 10,0 5,0 53,3 36,7 5,0
Deneyim sresi
Eitim dzeyi
Ya grubu dalm
Tablo 2deki demografik zellikler ile ilgili veriler incelendiinde katlmclarn %66,7 sinin bay %33,3nn de bayan olduu grlmektedir. Ya grubu olarak katlmclarn ounluunun (%53,3) 2534 ya grubunda olduu grlmektedir. Ankete katlanlarn iyerindeki pozisyonlarna bakldnda ounlukla n bro mdrlerinden olutuu (%36,7) bunu insan kaynaklar birimini (%23,3) takip ettii grlmektedir. Katlmclarn deneyim sreleri ile ilgili verilere bakldnda ilk nn srayla %30unun 1014 yl, %23,3 nn 5-9 yl, %20sinin 20 yl ve zeri deneyime sahip olduklar grlmektedir. Ayrca katlmclarn eitim durumlar asndan arlkl olarak (%58,3) lisans mezunu olduklar, bununla birlikte katlmclarn %26,7si n lisans, %10u lisansst ve % 5inin de ortaretim mezunu olduklar grlmektedir. Dier taraftan aratrma deikenlerle ilgili lmn isel tutarlln belirlemek amac ile gvenilirlik analizi yaplmtr. Literatrde incelendiinde sosyal bilimler de isel gvenilirlik iin Cronbach alfa katsaysnn ounlukla kullanld grlmektedir (Sekaran, 2003; 205). Cronbach alfa katsaysnn 0.70 olmas isel gvenilirlik iin yeterli kabul edilmektedir (Bykztrk, 2006; 171). Tablo 3de faktrlerin soru saylar ve Cronbach alfa deerleri gsterilmektedir. Tablo 3 incelendiinde karizmatik
496
liderlik faktr (,567) ve reaktif ve maliyet ynl tercihler faktr (,696) dnda dier faktrlerin isel gvenilirliinin yeterli olduu grlmektedir. Tablo 3: Deikenlere likin Soru Saylar ve Gvenilirlik Katsaylar
Faktrler Transformasyonel liderlik Demokratik liderlik Paternalist liderlik lemsel liderlik Karizmatik liderlik Proaktif ve farkllatrma ynl Tercihler Reaktif ve Maliyet ynl Tercihler Soru says 10 8 4 5 4 4 4 Cronbach alfa ,935 ,918 ,794 ,780 ,567 ,752 ,696
lek de yer alan deikenlerin otel iletmeleri yneticileri tarafndan nasl alglandn daha spesifik boyutlar altnda belirlemek amac ile faktr analizi uygulanmtr. Aratrma modelinde hipotez yapsna gre, stratejik tercihleri temsil eden 2 baml deiken: Proaktif ve farkllatrma ynl tercihler ve Reaktif ve Maliyet ynl Tercihler ve liderlik tarzlarn temsil eden 5 bamsz deiken: dnmc liderlik, demokratik liderlik, ilemsel liderlik, paternalist liderlik ve karizmatik liderlik vardr. Anketi oluturan sorularn tm faktr analizine tabi tutulmutur. Analizde baml ve bamsz deikenler iin ayr ayr faktr analizi yaplmtr. Liderlik tarzlar ile ilgili ilk nce 35 deiken belirlenmitir. Liderlik tarzlar ile ilgili sorular Luthans tan (1995) stratejik karar alma ile ilgili sorular Johnson ve Scholes tan (1993) alnmtr. Yaplan faktr analizi sonucunda 4 soru beklenen faktr dzeyinde olmadndan analizden karlmtr. Rekabet ve deiim ynl stratejik tercihler ile ilgili toplamda 10 soru oluturulmu fakat 2 soru faktr dzeyine girmediinden analiz d braklmtr. Sorularn faktrlere yklenmesinde 0,5 ve zeri deer kabul edilmi ve 0,5 ten kk sorular analizden kartlmtr. Tablo 4: Otel iletmelerinde liderlik tarzlar ile ilgili faktr analizi tablosu
Faktrler Dnmc Liderlik nermeler letmede alanlarmn yeniliki olmalarn tevik ederim. letme ierisinde alanlarn hatalarn nedenini aklayarak dzeltmeye alrm. letme ii ksa ve uzun vadede performans artracak stratejileri gelitirmeye alrm. letme ierisinde alanlarmn dncelerini de alarak onlar yeni kararlar almaya tevik ederim letmede alanlarn tm benim iin deerlidir. Stratejik ynn belirlenmesi ve temel yeteneklerin gelitirilmesi konularna odaklanrm. 1 ,861 ,812 ,812 ,805 ,777 ,739 2 3 4 5
497
Demokratik Liderlik
Paternalist Liderlik
lemsel Liderlik
Tm birimlerde inisiyatif kullanma isteinin oluturulmasn salarm. letme ierisinde aldm kararlar, hedefleri ve amalar ak ve net bir ekilde btn alanlarma anlatrm. Etik deerlerin baskn olduu srdrlebilir etkin bir rgt kltr oluturmaya nem veririm. letme ierinde alacam kararlar astlarmla birlikte alr ve uygularm. yerinde alan astlarna ilerin yaplmas ile ilgili farkl bak alar getiririm. letme ierisinde alanlarm korur gzetlerim, elimden geldiince yardm etmeye alrm. alanlar tarafndan benimsenmi ortak misyonu ve vizyonu vurgularm. altm kiilerin gl taraflarna odaklanarak onlarn kendilerini srekli gelitirmelerine yardmc olurum. letmede doru ii yapmaya zen gsteririm yaammdaki birinci nceliim sorumluluumdaki ilerin yaplmasdr. Astlarm iin yksek zveri ve kiisel risk gerektiren davranlar gz nne alabilirim. Her zaman saatinde iimin banda olurum. letme alanlarm duygusal motivasyonla motive etmeye alrm. letmede alanlarmn hatalarna karlk ceza vermeyi en son i olarak grrm. nsanlarn farkl grlerini ortaya karmaya alrm. letmede alanlarmn baarlarn dllendiririm Kendi fikirlerimin ve inanlarmn doru olduuna astlarm gl bir ekilde ikna edebilirim. letme ierisinde astlarmla ilikilerim i odakldr. letmedeki alanlarmn bana itaat etmelerini isterim. Astlarm olaan st ve zel yeteneklere sahip olduumu dnrler. zellikle kriz ve tehdit gibi durumlarda bana daha fazla ihtiya duyulmaktadr.
,728 ,691 ,623 ,602 ,867 ,833 ,795 ,776 ,695 ,650 ,633 ,625 ,738 ,704 ,677 ,552 ,752 ,727 ,717 ,663 ,588
498
Karizmatik Liderlik
Astlarm etkilemede ilhamsal zelliklere (zel yeteneklere) sahibim. Astlarm ile ikna ya, gvene ve hayranla dayal bir ballm sz konusudur. Astlarm tarafndan statkoyu eletiren ve reformcu bir lider olarak tanmlanyorum. Ortak ve idealletirilmi olaan st bir vizyon belirleyebilme ve bunu bakalarna kabul ettirebilme yeteneine sahibim.
,867 ,750 ,783 ,721
Varimax Rotasyonlu Temel Bileenler Faktr Analizi. Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii: 0,74. Bartlett Kresellik Testi: p<0,05: x:1312,071, df: 465. Aklanan Toplam Varyans: % 72,895. Literatrde faktr analizine uygunluk konusunda KMO deerinin en az 0,50 ve Bartlett testi sonucunun anlaml olmas gerekmektedir. Bu dorultuda otel iletmelerinde liderlik tarzlarn belirlemek iin faktr analizine tabi tutulan verilerin KMO deerinin ve Bartlett testi deerlerinin faktr analizi iin uygun olduu grlmektedir (KMO deeri 0,74. Bartlett Testi sonucu: p<0,05). Dier taraftan faktr analizi iin temel bileenler analizi ve varimax dndrme teknii kullanlmtr. Dk edeerlik (communalities) gsteren ifadeler (0,50nin altnda olanlar) lekten karlmtr. Bu dorultuda; Tablo incelendiinde analize alnan 35 maddenin dk edeerlilik gsteren ifadeleri karldktan sonra kalan 31 maddenin 5 faktr altnda topland grlmektedir. Bu 5 faktrn lee ilikin akladklar varyans % 72,895tir. Buna gre analizde ortaya kan 5 faktrn birlikte varyansn ounluunu akladklar sylenebilir. nemli olarak belirlenen bu 5 faktrden birincisinin lee ilikin aklad toplam varyans %22,395, ikincisinin %19,912, ncsnn %9,245, drdncsnn %9,144, beincisinin %12, 199dur. Analiz sonularna gre birinci faktr 10 maddeden, ikinci faktr 8 maddeden, nc faktr 4 maddeden, drdnc faktr 5 madde, beinci faktr 4 maddeden olumaktadr. Birinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,602 ile 0,861 arasnda deimektedir. kinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,625 ile 0,867 arasnda deimektedir. nc faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,552 ile 0,738 arasnda deimektedir. Drdnc faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,588 ile 0,752 arasnda deimektedir. Beinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,721 ile 0,867 arasnda deimektedir. Faktrlerdeki maddelerin ierikleri dikkate alnarak isimlendirme yaplmtr. Birinci faktrde yer alan maddelerin transformasyonel liderlik ile ilgili olduu dnlerek bu faktre transformasyonel liderlik ismi verilmitir. kinci faktrde yer alan maddelerin demokratik liderlik ile ilgili olduu dnlerek bu faktre rekabetilik boyutu ismi verilmitir. nc faktrde yer alan maddelerin tmnn paternalist liderlik ile ilgili olduu dnlerek bu faktre paternalist liderlik ismi verilmitir. Drdnc faktrde yer alan maddelerin tmnn ilemsel liderlik ile ilgili olduu dnlerek bu faktre ilemsel liderlik ismi verilmitir. Beinci faktrde yer alan maddelerin demokratik liderlik ile ilgili olduu dnlerek bu faktre demokratik liderlik ad verilmitir.
499
Otel iletmelerinin rekabet ve deiim ynetimi ile ilgili alglamalarna ynelik faktr analizi sonular tablo 4te gsterilmektedir. Tablo 5: Otel iletmelerinde Liderlerin Rekabet ve Deiim Ynl Stratejik Tercihleri faktr analizi tablosu
Faktrler Proaktif Ve Farkllatrma Ynl Tercihler nermeler Deiim ynl tercihler yaparken proaktif olmann daha etkili olduunu dnyorum. Deiimin baar iin art olduunu dnyorum. Rekabet stratejileri ile ilgili tercih yaparken genelde farkllatrma odakl dnyorum. Deiimin bir iletme iin kanlmaz olduunu dnyorum. Genelde savunmaya ynelik stratejileri tercih ediyorum. Saldrya ynelik rekabet stratejilerinin, otel iletmecilii sektrnn nemli bir zellii olduunu dnyorum. Taklitilii rekabette her zaman var olan tepkici bir rekabet stratejisi olarak dnyorum. Rekabet stratejileri ile ilgili tercih yaparken genelde maliyet odakl dnyorum. 1 ,776 ,749 ,697 ,557 ,791 ,706 ,706 ,632 2
Reaktif Ve Maliyet Ynl Tercihler
Varimax Rotasyonlu Temel Bileenler Faktr Analizi. Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii: , 0,623. Bartlett Kresellik Testi: p<0,05: x:502,172, df: 45. Aklanan Toplam Varyans: %52,9 Tablo 5 incelendiinde rekabet ve deiim ynl stratejik tercihler ile ilgili boyutlar belirleyebilmek iin faktr analizine tabi tutulan deikenlerin KMO deerinin ve Bartlett testi deerlerinin faktr analizi iin uygun olduu grlmektedir (KMO deeri: 0,623. Bartlett Testi sonucu: p<0,05). Ayn zamanda faktr analizi iin temel bileenler analizi ve varimax dndrme teknii kullanlmtr. Bu dorultuda analize alnan 8 madde ve 2 faktr altnda topland grlmektedir. Bu 2 faktrn lee ilikin akladklar varyans (%52,9) dur. nemli olarak belirlenen bu 2 faktrden birincisinin lee ilikin aklad toplam varyans %22,680, ikincisinin %20,40tr. Analiz sonularna gre birinci faktr 4 maddeden, ikinci faktr 4 maddeden olumaktadr. Birinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,557 ile 0,776 arasnda deimektedir. kinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,632 ile 0,791 arasnda deimektedir. Faktrlerdeki maddelerin ierikleri dikkate alnarak isimlendirme yaplmtr. Birinci faktrde yer alan maddelerin proaktif ve farkllatrma ile ilgili olduu dnlerek bu faktre proaktif ve farkllatrma ynl tercihler (kararlar) ismi verilmitir. kinci faktrde yer alan maddelerin reaktif ve maliyet ynl rekabet stratejileri ile ilgili olduu dnlerek bu faktre reaktif ve maliyet ynl tercihler ismi verilmitir. Otel iletmelerinde liderlik tarzlar ile liderlerin rekabet ve deiim ynl stratejik tercihleri arasndaki ilikiyi belirlemek amacyla yaplan korelasyon analizi sonular tablo 6da sunulmaktadr.
500
Tablo 6: Liderlik tarzlar ile liderlerin rekabet ve deiim ynl stratejik tercihleri arasndaki ilikiye ynelik korelasyon tablosu
Deikenler Dnmc Demokratik Paternalist lemsel Karizmatik Proaktif ve Farkllatrma Ynl Tercihler Reaktif ve Maliyet Ynl Tercihler
1 ,227(**) ,248(**) ,086 ,122 1 ,451(**) 1 ,076 -,030 1 ,402 (**) ,206(**) ,198(**) 1 ,246(**) 1 ,176(**) 1
,427(**) ,420(**) ,200(**) ,125 ,213(**) - ,013 -,067
,419(**) -,019
** Korelsyon 0.01 dzeyinde anlaml. Korelasyon analizi ile ilgili olarak Tablo 6 incelendiinde, proaktif ve farkllatrma ynl tercihler ile dnmc liderlik ve demokratik liderlik arasnda orta dzeyde, pozitif ve anlaml bir iliki olduu (,427 ve ,420) grlmektedir. Ayrca proaktif ve farkllatrma ynl tercihler ile paternalist ve karizmatik liderlik arasnda dk dzeyde, pozitif ve anlaml bir iliki olduu (,20 ve ,24) grlmektedir. Reaktif ve maliyet ynl tercihler ile ilemsel liderlik arasnda orta dzeyde, pozitif ve anlaml bir iliki varken dnmc liderlik arasnda dk dzeyde, pozitif ve anlaml bir ilikinin oluu grlmektedir. Otel iletmelerinde Liderlik tarzlarnn, liderlerin proaktif ve farkllatrma ynl stratejik tercihlerine etkisini belirlemek amacyla yaplan regresyon analizi sonular tablo 7de sunulmaktadr. Tablo 7: Liderlik tarzlar ile proaktif ve farkllatrma ynl tercihlere ynelik Regresyon tablosu
Deikenler (Constant) Dnmc liderlik Demokratik liderlik Paternalist liderlik lemsel liderlik Karizmatik liderlik R= ,550 F= 18,436 R: = 0,302 p< 0,05 B ,799 ,302 ,426 -,045 ,044 ,068 Standart Sapma ,382 ,052 ,089 ,061 ,048 ,062 Beta ,350 ,330 -,048 ,054 ,069 t 2,090 5,855 4,773 -,736 ,927 1,090 Sig. ,038 ,000 ,000 ,463 ,355 ,277
Baml deiken: Proaktif ve farkllatrma ynl tercihler Tablo 7 incelendiinde modelin genel anlamda istatistiksel olarak anlaml olduu, liderlik tarzlarnn, proaktif ve farkllatrma ynl stratejik tercihlere ilikin varyans %30 orannda aklad, dier bir ifade ile proaktif ve farkllatrma ynl tercihlerin %30 orannda bu faktrlere bal olarak ekillendii anlalmaktadr. Bununla birlikte
501
deikenler arasndaki ilikiye ynelik standardize edilmi regresyon katsays ve regresyon katsaylarnn anlamllna ilikin t-testi skorlar incelendiinde, dnmc liderlik tarznn (=,350 ve t= 5,855) ve demokratik liderlik tarznn (=,330 ve t= 4,773) proaktif ve farkllatrma ynl tercihleri anlaml dzeyde etkiledii grlmektedir (p<0,05). Dier taraftan paternalist liderlik, ilemsel liderlik ve karizmatik liderlik tarzlarnn, proaktif ve farkllatrma ynl stratejik tercihleri anlaml dzeyde etkilemedii grlmektedir (p>0,05). Bu dorultuda; H1: Dnmc liderlik tarz ile proaktif ve farkllatrma ynl tercihler arasnda pozitif ynl bir iliki vardr ve H2: Demokratik liderlik tarz ile. proaktif ve farkllatrma ynl tercihler arasnda pozitif ynl bir iliki vardr hipotezleri kabul edilirken, H3: Paternalist liderlik tarz ile proaktif ve farkllatrma ynl tercihler arasnda pozitif ynl bir iliki vardr, H4: lemsel liderlik tarz ile proaktif ve farkllatrma ynl tercihler arasnda pozitif ynl bir iliki vardr, ve H5: Karizmatik liderlik tarz ile proaktif ve farkllatrma ynl tercihler arasnda pozitif ynl bir iliki vardr hipotezleri reddedilmektedir. Otel iletmelerinde liderlik tarzlarnn, liderlerin reaktif ve maliyet odakl stratejik tercihlerine etkisine ilikin regresyon analizi sonular tablo 8de sunulmaktadr. Tablo 8: Liderlik tarzlar ile reaktif ve maliyet ynl tercihlere ynelik regresyon tablosu
Deikenler (Constant) Dnmc liderlik Demokratik liderlik Paternalist liderlik lemsel liderlik Karizmatik liderlik R= ,479 R: = 0,229 F= 12,657 p< 0,05 B 1,425 ,256 -,028 -,103 ,478 -,143 Std. Error ,561 ,076 ,131 ,090 ,070 ,091 Beta ,213 -,015 -,079 ,421 -,105 t 2,540 3,381 -,213 -1,146 6,810 -1,572 Sig. ,012 ,001 ,831 ,253 ,000 ,118
Baml deiken: Reaktif ve maliyet ynl tercihler Tablo 8 incelendiinde modelin genel anlamda istatistiksel olarak anlaml olduu, liderlik tarzlarnn, reaktif ve maliyet odakl stratejik tercihlerdeki deiimin %22sini aklad grlmektedir (p<0,05). Liderlik tarzlarndan dnmc liderlik tarznn (=,213 ve t= 3,381) ve ilemsel liderlik tarznn (=,421 ve t= 6,810) reaktif ve maliyet odakl stratejik tercihleri anlaml dzeyde etkiledii grlmektedir (p<0,05). Bununla birlikte demokratik liderlik, paternalist liderlik ve karizmatik liderlik tarzlarnn, reaktif ve maliyet odakl stratejik tercihleri anlaml dzeyde etkilemedii grlmektedir (p>0,05). Bamsz deikenlerin baml deikenini %22 orannda akladn grmekteyiz. Bunun yannda reaktif ve maliyet ynl tercihler ile ilemsel liderlik arasndaki ilikiye ynelik standardize edilmi regresyon katsays (=,421) ve regresyon katsaylarnn anlamllna ilikin t-testi (t= 6,810) sonularnn anlaml olduklar grlmektedir (p<0,05). Bu dorultuda; H6:Dnmc liderlik tarz ile reaktif ve maliyet odakl tercihleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr ve H9: lemsel liderlik tarz ile reaktif ve maliyet odakl tercihleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr hipotezleri kabul edilirken, H7: Demokratik liderlik tarz ile reaktif ve maliyet odakl
502
tercihleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr, H8: Paternalist liderlik tarz ile reaktif ve maliyet odakl tercihleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr ve H10: Karizmatik liderlik tarz ile reaktif ve maliyet odakl tercihleri arasnda pozitif ynl bir iliki vardr hipotezleri reddedilmektedir. 5. TARTIMA VE SONULAR Yaplan aratrma sonularna deerlendirildiinde otel iletmelerinde yaygn olarak dnmc liderlik, ilemsel liderlik ve demokratik liderlik tarzlarnn tercih edildii anlalmaktadr. Bu liderlik tarzlarnn zellikleri ile otel iletmelerinin yapsal ve sektrel zellikleri karlatrldnda, uygulanabilirlik ve uyum asndan olgular arasnda bir tutarllk olduu ngrlmektedir. Genel olarak otel iletmelerinde yaygn olan liderlik tarzlarnn iletmelerin rekabet ve deiim ynl stratejik tercihlerinin etkiledii sylenebilir. Spesifik olarak ise otel iletmelerinde dnmc ve demokratik liderlik tarzna sahip olan kiilerin deiim ynl tercihlerini daha ok proaktif olma ynnde kullandklar ve rekabet ynl tercihlerinde ise farkllatrma stratejilerini tercih ettikleri grlmektedir. Dnmc liderlerin ayn zamanda stratejik tercihlerini reaktif ynl deiim ve maliyet odakl rekabetten yana da kullandklar sylenebilir. lemsel liderlik tarzlarna sahip olan liderlerin ise deiim ynl tercihlerini daha ok reaktif olma ynnde ve rekabet ynl tercihlerini ise maliyet odakl stratejileri benimsemeden yana kullandklar anlalmaktadr. Dier taraftan paternalist liderlik ve karizmatik liderlik tarzlarnn otel iletmelerinde genel olarak tercih edilmedii ulalan bir baka sonutur. Bu aratrmada, liderlik tarzlar ve stratejik karar alma gibi temel iki boyutun ilikisi ortaya konulmaya allmtr. Literatre bakldnda genel olarak liderlik tarzlarnn ve stratejik karar alma boyutlarnn ayr ayr aratrld grlmektedir. Aratrmamzda bu iki boyut arasndaki ilikinin incelenmesi almann farklln ve nemini ortaya koymaktadr. Daha nce otel iletmelerine ynelik liderlik tarzlar ve stratejik tercihlerle ilgili herhangi bir lein gelitirilmemi olmasndan dolay baka sektrlerdeki rneklerden yararlanlarak anket formunun oluturulmas ve rneklem snrll bu aratrmann kstlar olarak deerlendirilebilir. Konunun sektrel dzeyde ve literatr dzeyinde daha iyi anlalmas iin sonraki yaplacak almalarda otel iletmelerinin sektrel ve yapsal zelliklerini yanstabilecek liderlik tarz ve stratejik tercihler leklerinin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda yrtlen bu almann, eksikliklerin grlmesi ve yeni zelliklerin kefedilmesi asndan, bir balang oluturabilecei dnlmektedir. KAYNAKA Alpkan, L. (2000). Stratejik Ynetimin Kapsamll, Stratejik Tercihler ve Ynetici zellikleri Arasndaki likiler. (Yaymlanmam Doktora Tezi). Gebze Yksek Teknoloji Enstits. letme Anabilim Dal, Gebze. Bakan, . (2008). rgt Kltr ve Liderlik Trlerine likin Alglamalar le Yneticilerin Demografik zellikleri Arasndaki liki: Bir Alan Aratrmas, Kahraman Mara niversitesi BF Dergisi, Yl: 10, Say: 14
503
Bass, B.M. (1990). From Transactinal To Transformational Leadership: Learning to Share The Vision, Organizational Dynamics, Vol: 18, No:3. Besler, S. (2004). letmelerde Stratejik Liderlik. stanbul: Beta Yaynlar. Breki, D. Y. (2009). Paternalistic Leadership Styles Evolution n E-Culture, Istanbul University Journal Of The School Of Business Administration, Vol: 38, No:2, p.p. (103-109). Burns, J. M. (1978). Leadership. New York: Harper & Row. Bykztrk, S. (2005). Sosyal Bilimler in Veri Analizi Elkitab, Ankara: Pegem Yaynclk. Conger, J.A., & Kanungo, R.N. (1988). The Empowerment Process: Integrating Theory and Practice. Academy Of Management Review, Vol: 13, p.p. (471-483). David, T. R. V., ve Luthans, F. (1979). Leadership Reexamined: A Behavioral Approach. Academy Of Management Review. April, p.p. (237-248). Doan S. (2001). Liderlik Mi? Yneticilik Mi? Geleneksel Liderlik Davran Tarzlar ve Bu Konudaki Yeni Yaklamlara Bir Bak, Atatrk niversitesi .. B.F. Dergisi, Cilt: 15, Say 3-4, s. s. (247-278). Davis, K. (1981). Human Behavior At Work, Organization Behavior, (6 th Edition). Mc Graw Hill. New York. Eren, E. (2001). Ynetim ve Organizasyon (ada ve Kresel Yaklamlar), (5. Basm), stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.. Gen, N. (2005). Ynetim ve Organizasyon: ada Sistemler ve Yaklamlar. (2.Basm), Ankara: Sekin Yaynevi. Gney, S. (2009). Davran Bilimleri. Ankara: Nobel yayn datm. Hammer, M. ve James C. (1996). Deiim Mhendislii, (ev. Sinem Gl), stanbul: Sabah Kitaplar ada Baklar Dizisi. Howell, J. P., Dorfman, P., ve Hitt, M. A., Ireland, R. D. and Hoskisson, R. E. (2005). Strategic Management: Competitiveness and Globalization (Concepts and Cases), (6th Edition). South-Western: Thomson Corporation. House, R.J. (1977). A 1976 Theory Of Charismatic Leadership. In J.G. Hunt & L.L. Larson (ed.), Leadership: The Cutting Edge. Carbondale: Southern Illinois University Press. p.p.(189-207). Ingraham, P. W., ve Taylor, H. G. (2004). Leadership in the Public Sector Models and Assumptions for Leadership Development n The Federal Government, Review of Public Personnel Administration, June 2004 Vol. 24 No: 2, s. s. (95-112). Johnson ve Scholes, (1993). Exploring Corparate Strategy. (Third Edition). Prentice Hall International (UK) Ltd. Katz, R.L. (1975). Skills Of An Effective Administrator. Harvard Business Review, Vol: 53, p.p.(19-39). Keeciolu, T. (1998). Liderlik ve Liderler. stanbul: Kalder Yaynlar No:24. Kerr, S. (1986). Moderator Variables n Leadership Research, Academy of Management Review, Vol: 11, No: 1, p.p. (88-102). Kln, ., ve Ara, S. (2009). Trk Sermayeli Turizm letmelerinde Stratejik Liderlik Uygulamalar zerine Bir Aratrma. Seyahat ve Otel letmecilii Dergisi. Nisan-Mays-Haziran, Yl:6, Say:2, s. s. (23-32). Koel, T. (2003). letme Yneticilii, (8.Bask). stanbul: Beta Basm Yaym Datm A..
504
Likert, R. (1961). New Patterns Of Management, New York: McGraw-Hill, Luthans, F. (1995). Organizational Behavior. (International Edition). Mc.Graw-Hill. Inc., Trkiye: Literatr Yaynclk. Moore, J. F. (1997). Rekabetin Yeni Gereklii: Ekosistemleri anda Liderlik ve Strateji. Zlf Dicleli (ev.). Anadolu Grubu Yaynlar. Sekaran, U. (2003). Research Methods For Business: A Skill Building Approach. (4 th Edition). John Wiley & Sons, Inc. USA. Takran, E. (2006). Otel letmelerinde alan Yneticilerin Liderlik Ynelimleri; stanbuldaki 5 Yldzl Otel letmelerinde Bir Aratrma, Anatolia Turizm Aratrmalar Dergisi, Cilt: 17, Say: 2, Gz, s.s.(169-183). Tichy, N. M., ve Devanna, M. A. (1986). The Transformational Leader. New York: Wiley. Tz, M., ve Sabuncuolu, Z. (2005). rgtsel Psikoloji. (1.Basm). Bursa: Alfa Yaynlar.
TURSTLER ETKNLKLERE YNELTEN MOTVASYONLAR: ZMR L YEREL YNETMLER ZERNE BR ARATIRMA Ar. Gr. Aye ELK1 Uzm. Zeynep GMEN2 ZET Dnyada meydana gelen deiiklikler, turist profilinde dolaysyla turistik isteklerde farkllamaya sebep olmaktadr. Bu nedenle alternatif turizm eitleri ortaya kmaktadr. Alternatif bir turizm eidi olarak incelenen etkinlik turizmi, destinasyona ekicilik salamakta ve destinasyona ekonomik, sosyal, kltrel, politik ve turizm etkileri oluturmaktadr. Aratrmann amac turistleri etkinliklere katlmaya motive eden faktrlerin, etkinlik organize eden yerel ynetimlerin organlar bak asyla belirlenmesidir. Bu amala yerel ynetimler tarafndan eitli etkinliklerin dzenlendii zmir linde aratrma yaplmtr. Aratrma kapsamnda anket teknii kullanlm ve 105 yerel ynetim etkinlik organizasyonu alanna ulalmtr. Verilerin incelenmesinde faktr analizinden yararlanlmtr. Aratrma sonucunda sosyalleme, aile birliktelii ve yeni deneyimler, rutin hayattan ka ve elenmek faktrlerine ulalmtr. Anahtar Kelimeler: Etkinlik Turizmi, Motivasyon, Etkinlik Motivasyonu, Yerel Ynetim 1. GR nsann youn alma yk, rutin hayat tarz veya olumsuz evresel etkilerden tehlikeye giren veya olumsuz etkilenen bedeni ve zihinsel saln tekrar elde etmek, korumak veya devam ettirmek, bunun yannda zevk ve haz almak amac ile kiisel doyum salayacak, zorunlu ihtiyalar iin ayrlan zamandan artakalan bo zaman iinde, kiisel istee bal ve gnll olarak yaplan rekreasyonel faaliyetler etkinlik olarak deerlendirilmektedir (Karakk, 1997, s.21). Bireylerin etkinlik amal yapt turistik faaliyetler ise etkinlik turizmi kapsamndadr. Etkinlik turizmi gl bir turizm talebi yaratcs haline gelerek, son zamanlarda turizm, seyahat, bo zaman ve konaklama endstrilerine dikkat ekici bir katk salamaktadr. Toplumlarn ve turistik destinasyonlarn ekonomik politik, sosyal ve evresel hedeflere ulamasnda nemli bir ara olmaktadr (Karagz, 2006). Bir destinasyonda etkinlik organize etme konusunda yetkilendirilmi yerel ynetim organlar bulunmaktadr. Yerel ynetim organlar destinasyonun zellikleri ve talep erevesinde etkinlik dzenlemektedirler. Organize edilen etkinlikler destinasyonlarn pazarlanmasn salamaktadr (Hall, 2000; Allen, Otoole, Haris ve McDonnell, 2002; Raj ve Morpeth, 2006; Getz, 2008; Woo Jun ve Lee, 2008; elik, 2009) Fakat unu ifade etmek gerekir, mteri motivasyonunu anlamadan etkili bir pazarlama yapmak imknszdr. Btn davranlarn altndaki itici ve ekici g olarak motivasyon kritik bir neme sahiptir (Uysal ve dierleri, 1993). ncelikle insanlarn etkinliklere katlm ncesi motivasyonlarn anlamaya almak gerekmektedir.
1 2
Erciyes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu zmir l Kltr ve Turizm Mdrl
506
2. Etkinlik Motivasyonu Destinasyonlar srekli mevcut kltrel varlklarndan yararlanarak kendilerini yeniden kefetmeye ve konumlandrmaya alrlar. Festival ve etkinlikler ehirlerde ve kentsel ortamlarda kltrel retim ve tketimin nemli bir parasdr. Bu tr olaylar genellikle destinasyonlarn kltrel yapsnn bir paras olarak kabul edilir. Turistleri eken festival ve etkinlikler hem kltrel ve hem de ekonomik olarak yararl olabilmektedir. Sosyal yaama katklar ile uzun yllar sonra gelenee dnen festivaller ve etkinliklerin bir dier nemli katks da insanlarn bir araya gelmeleri ve birlikte elenmeleri bylece yerel halkn yaam kalitesini artrmaya da uygun bir atmosfer oluturmasdr (Yolal, etinel ve Uysal, 2009, s.278). Baz festivaller gl bir ekonomik unsur olan bir rn sunmay amalarken, dierleri yalnzca kltr ve miras zerine odaklanmay amalayabilir (Yolal, etinel ve Uysal, 2009, s.278). Bu festivaller genellikle illerde valilikler, sivil toplum rgtleri ve ilelerde belediyeler tarafndan dzenlenmektedir. Son yllarda festivaller ve zel etkinlikler turizm ekiciliklerinin en hzl byyen trlerinden birisi olmutur (Thrane, 2002), (Crompton ve McKay, 1997, s.425439). Bu nedenle festival ve zel etkinlikler gittike artm, buna paralel olarak bu konudaki aratrmalarn says da artmtr (Nicholson ve Pearce, 2001, s.449460; Thrane, 2002, s.281-286). Aratrmalarn ou festival ve zel etkinliklerin ya ekonomik etkileri ya da katlmclarn motivasyonlar ve katlm sebepleri zerine younlamtr (Grsoy, Kyungmi ve Uysal, 2004, s.171181). Festivaller ve destinasyonlar arasndaki rekabet arttndan festivaller zerine bilgi ihtiyac, zellikle festival ve etkinlik katlmclarnn motivasyon analizi son derece nemli hale gelmitir (Yolal, etinel ve Uysal, 2009, s.278). nsan davranlar ile ilgili bir kavram olan motivasyon (gdlenme) szc Latincede hareket anlamna gelen, movere szcnden tremi olup, iten gelen itici kuvvetlerle belli bir hedefe doru ynelen maksatl davranlar iin kullanlr. nsan davranlarnn gc ve ynyle ilikili bir kavram olan motivasyon, psikolojide, organizmann i ve d uyarclarn etkisiyle harekete hazr hale gelerek davranta bulunmas olarak ifade edilmektedir (ahin, 2004, s.525). Ksaca motivasyon ''bir ii yapmak iin iimizde duyduumuz gl istektir. Psikolojide ''gd'' olarak adlandrdmz bireyin hareketlerinin arkasndaki g (http://tr.wikipedia.org/wiki/Motivasyon) olan ''motivasyon'' ne kadar glyse bir iin yaplma gc o kadar artar (http://mbaser.web.ibu.edu.tr/fenbilgisi/6_motivasyon_ stilleri.pdf). Literatrde turist motivasyonunun genel olarak kabul edilmi itici ve ekici (push and pull) faktrler kavramna dayal bir motivasyon olduu grlr (Crompton, 1979 akt. Hsu ve Lam, 2003). tici faktrler kiinin bireysel karar verme srecindeki sosyopsikolojik (isel) faktrlerden oluan kiiyi seyahat etmeye istekli klan, seyahat edip etmeyeceini belirleyen faktrlerdir, ekici faktrler ise seyahat karar verildikten sonra nereye seyahat edileceinin belirlenmesini etkileyen dsal motivasyon faktrleridir. Destinasyonun ekim gc ile ilgilidir. tici faktrler soyut zellik gsterirken, ekici
TURSTLER ETKNLKLERE YNELTEN MOTVASYONLAR: ZMR L YEREL YNETMLER ZERNE BR ARATIRMA
507
faktrler somut unsurlar ierir. yle ki; itici faktrler, kama istei, dinlenme ve rahatlama istei, zsayg elde etme, prestij kazanma, salk ve zindelik kazanma, macera aray, sosyal etkileim, fayda salama, ilgili olma gibi unsurlar olarak kendini gsterir. ekici faktrler ise, destinasyonu ekici klan doal gzellikler, iklim, tarihi yerler vb. gibi, ayrca; altyap ve styap imkanlar, ulam kolayl, beklentilerle ilgili olarak hizmet kalitesi, imaj ve elence imkanlar, spor tesisleri, yerel etkinlikler, festivaller gibi unsurlardr. Crompton ve McKay motivasyonlarn nemini nedene balamaktadr (Crompton ve McKay, 1997, s.425439): 1. Turist motivasyonlarn anlamak, daha iyi rn ve hizmet yaratmak iin yol gsterici olacaktr. 2. Turizm deneyimlerinden tatmin olmak aslnda ncelikle turistlerin motivasyonu ile ilgili bir durumdur. lk aamada motivasyon ardndan turistik rn kullanm sonucu tatmin ve deneyim oluur. 3. Destinasyon pazarlamasnda turistin karar alma srecini anlamaya almadan nce turisti motive eden faktrler belirlenmeli ve ncelik olarak ele alnmaldr. Turizm motivasyonu psikolojik faktrlerin (ihtiyalar ve istekler) dinamik bir srecidir (Crompton ve McKay, 1997, s.425-439). Ziyaretinin alg anlay etkili bir pazarlama stratejisi oluturmann merkezi olduundan yaplan aratrmalarn nemli bir blm ziyaretilerin psikolojik yaplarna odaklanmtr (Yolal, etinel ve Uysal, 2009, s.278). Fuar festival ve dier zel etkinliklerde baarl olabilmek, ekicilik yaratmak zere iyi bir tantm ve pazarlama yapabilmek iin katlmclarn psikolojik yaplarn, onlar festival ve dier etkinliklere katlmaya motive eden faktrleri belirlemek, irdelemek ve uygulanacak stratejiyi izmek gerekir. Thrane (2002, s.281-286) zel etkinlikler ile ilgili yapt aratrmalarda uzmanlarn iki farkl nokta zerinde dikkatlerini younlatrdklarn ifade etmitir. Bunlardan ilki, zel etkinliklerin ekonomik etkileri ve ikincisi de, insanlar bu tr olaylara eken sebepler ve gdlerin neler olduudur. Birinci noktay ele aldmzda, krsal alanlarda, yerel turizm endstrisini gelitirmenin temel hedefi, yabanclar blgeye ekme ve onlarn blgede harcama yaparak blge ekonomisine katkda bulunmalarn salama zerine odaklanmaktadr. kinci nokta ise, ziyaretilerin ayn festivale deiik sebepler ve gdler ile katlma eiliminde olduklardr. Bir etkinlie katlma karar, bireyin herhangi bir ihtiyacnn karlanmasna ynelik olan arzular tarafndan ynlendirilmi hareket olarak aklanabilir. nsanlar seyahate ynelten birok gd bulunmakta ve bunlarn ok sayda olmas, hem bireysel dzeyde hem de toplu dzeyde belirmektedir. Bireysel dzeyde bir ziyaretinin, bir festivale katlma yolu ile tatmin etmeyi arzulad, aile ile beraber vakit geirmek veya kltrn gelitirmek gibi farkl ihtiyalar bulunabilir. Farkl bireyler ayn paket ierisinde bir araya gelerek rnn farkl zelliklerinden faydalanabilirler (Crompton ve McKay, 1997, s.425-426). Turizm ekiciliklerinin hzla gelien bir tr olarak festivallerin ve etkinliklerin fark edilmesiyle bu festival ve etkinliklere katlan ziyaretileri motive eden faktrler aratrlmaya balanmtr. Aratrmalarn bulgular incelendiinde katlmclar festivallere
508
motive eden baz boyutlar ortaya kar, bunlar; ka istei, heyecan vericilik, yenilik, sosyalleme aile birliktelii ve kltrel keif boyutlardr (Formica ve Uysal, 1996, s.175182). Buna ilaveten aratrmalarn bazlarnda genel motiveler ve faydalar olarak farkl festival ve etkinliklerin esizlii boyutu ortaya karlmtr. Ziyaret edilen bir etkinlik iin birok motive edici faktr saylabilir. Bunlar genel anlamda bo zaman ve tatil yapma istei Maslowun htiyalar Hiyerarisi ile ilgili olarak ifade edilebilir. Ayrca Iso-Aholann iki motivasyonel gten oluan turizm motivasyon modeli, ka ve aratrma isteidir. Ka istei, gnlk rutin evreden uzaklamay kastederken, aratrma istei, dier ortamda (yeni veya eski) seyahat sresince isel (psikolojik) faydalar elde etme isteini ifade eder (Iso-Aholas 1982, s.261. Akt.: Crompton ve McKay, 1997, s.5). Baka bir boyut ise etkinlikle herhangi zel bir balants olmayan bir d motivasyonu kapsar. rnein baz insanlar i, zorunluluk vs. dnda aile veya arkadalaryla birlikte olma isteiyle festivallere giderler. Etkinlik turizmi almalarnn uygulama ksm katlmc odakl, organizatr odakl ve toplum odakl yaplabilmektedir. almamz balamnda yerel ynetim organizatrleri tarafndan Katlmclar etkinliklere katlmaya motive eden faktrler nelerdir?, sorusu akla gelmektedir. Uysal ve Linin festival ve etkinlik motivasyonlarna ynelik yaptklar literatr taramasnda genel olarak turistleri etkinliklere motive eden faktrler aadaki gibi sralanmaktadr (Uysal ve Li, 2008, s.1720; akt. elik, 2009): Aile Birliktelii: Etkinlik trlerinden yerel festivaller asndan aile birliktelii nemli bir motive edici faktr olarak karmza kmaktadr. Festivaller ailelerin bir arada gezip, hoa vakit geirdikleri bir ortam olarak grlmektedir. Sosyalleme: Getz (2008)in gruplandrd btn etkinlikler katlmclarn sosyallemesini salamaktadr. Elence: Yaplan aratrmalarn birounda elence faktr nemli faktrlerin arasnda sralanmtr. Katlmclar etkinliklere elenmek, yenilenmek iin katlmaktadrlar. Ka: Deien hayat artlar ile birlikte insanlarn rekreatif faaliyetlerde bulunma imkn azalmtr, etkinlik turizmi ile turistler eitli etkinliklere katlarak bulunduklar durumdan ksa sreli de olsa ayrlarak yenilenebilme ans elde etmektedirler. Kltrel Aratrma: Birok etkinlik kltrel temellere dayanmaktadr. Turistler eitli kltrleri tanmak amacyla etkinliklere katlmaktadr. Yiyecek ve ecekler: Festivaller byk bir blm eitli destinasyonlarn yiyecek ve iecek kltrn tantmak amacyla dzenlenmektedir. Mzik: Birok etkinliin ana temasn mzik oluturmaktadr, eitli alanlarda yaplan mzik yarmalar mzikseverleri etkinliklere katlmaya motive etmektedir. Bilgilenme: Fuarlar, sergiler, kongreler eitim etkinlikleri katlmclarn bilgilenme ihtiyalarna cevap vermektedir. Yarma faaliyetleri: Katlmclar yarmalara katlmak ya da yaranlar izlemek amacyla etkinliklere katlmaktadr. Arkada birliktelii: Katlmclar etkinliklere sevdikleri gruplarla birlikte olmak ve elenmek amacyla etkinlere katlmaktadr.
509
Merak: Katlmclar etkinlikleri motive eden faktrler arasnda en nemlilerinden birisi meraktr. renme: Etkinliklerin retici ve eitici yn de dikkat ekmektedir. Katlmclar etkinliklere motive eden faktrler genel balklar altnda aadaki gibi toplanabilir (Uysal ve Li, 2008, s.1720, akt. elik, 2009): Fiziksel motivasyon: Vcut hareketini salayan eitli spor aktiviteleri, spor yarmalar, elence ve mzik festivalleri, Kltrel motivasyon: Kltrel kutlamalar, etnik mzik ve festivalleri kefetme istei, Kiileraras motivasyon: Sosyal etkileim, etkinlik alannda bulunan kiilerle, aile ve arkadalarla bir arada bulunma istei, Prestij/ Stat motivasyonu: Prestij kazandran bir etkinliin paras olma istei insanlarda etkinliklere katlma arzusu uyandrmaktadr. Yolal, etinel ve Uysal (2009) etkinlik motivasyonuna ynelik Uluslar aras Eskiehir Festivalinde yaptklar almada turistlerin demografik zelliklerine gre motivasyon ilikisini incelemilerdir. Bayan turistler ka ve heyecan, aile birliktelii ve yenilik motivasyonu ile etkinliklere katlmaktadr. Gen turistler sosyalleme ve gelenee ballk motivasyonlarna nem verirken nc ya turistleri iin yenilik motivasyonu itici bir g yaratmaktadr. 3. Aratrmann Amac Aratrmann amac, zmir ilinde dzenlenen etkinliklere katlmclar itirak etmeyi motive eden faktrlerin kamu kurumlarnda etkinlik dzenleyen organizatrlerin bak asyla belirlenmesidir. Bu amala Uysal, Gahan ve Martin (Uysal ve dierleri, 1993, s.510) tarafndan gelitirilen etkinlik motivasyonlarn belirlemeye ynelik anket kullanlmtr. Sz konusu anket Yolal, etinel ve Uysal (2009) tarafndan etkinlik motivasyonuna ynelik Uluslar aras Eskiehir Festivalinde yaptklar almada turistlere uygulanmtr. zmir ilinde dzenlenen etkinliklere katlmclar itirak etmeyi motive eden faktrlerin belirlenmesinde lm arac olarak kullanlan ankette katlmclar etkinliklere motive eden alglanan 19 motivasyon faktrne yer verilmitir (Tablo 2). 4. Aratrmann Yntemi Aratrmann evrenini birok etkinlie ev sahiplii yapan zmir ili oluturmaktadr. Gnmzde yerel ynetimin turizmi planl bir ekilde gelitirilmesi boyutunda etkinlii artmtr. Yerel ynetim bir destinasyonu en iyi tanyan ve destinasyonun gelimesi iin eitli kaynaklar kullanan kurululardr. Bu nedenle etkinlik turizmine ynelik yaplan aratrmada yerel ynetim boyutu ele alnmtr. zmirde bulunan kamu kurumlar ile yaplan grmeler sonucunda etkinlik dzenleyen kurumlar tespit edilmi ve sz konusu kurumlarn ilgili birimlerine anketlerin bir ksm posta, e-posta ve faks yolu ile gnderilmitir. Bir ksm ise yz yze grlerek deerlendirilmitir. Aratrma 01.10.2009 tarihinden 01.02.2010 tarihine kadar srdrlmtr. Etkinlik turizmi dzenleyen kamu kurulular; Valilik l zel daresi, Kltr ve Turizm Mdrl, l Milli Eitim Mdrl, Turizm Danma Mdrl, Kay-
510
makamlk, zmir l ve le Belediyeleri, zmir Devlet Opera ve Bale Mdrl, Mze ve Ktphaneler Mdrl olarak belirlenmitir. Yukarda bulunan kurumlarn etkinlik organizasyonu departmanlarna 150 adet anket gnderilmi ve 105 kullanlabilir anket geri dnm salanmtr. 5. Aratrmann Bulgular Aratrmann analizinde SPSS program kullanlmtr. Verilerin yzdelik dalmlar, ortalamalar, standart sapmalar hesaplanm ayrca benzer ifadeleri faktr altnda toplayabilmek iin faktr analizinden yararlanlmtr. Aratrmaya katlan 105 kamu alannn demografik zelliklerine ait yzdelik deerler aada bulunan Tablo 1de bulunmaktadr. Tablo 1: Aratrmaya Katlanlara ve Etkinliklere Ynelik Bilgiler (n=105)
Kii Says (f) Cinsiyet Bay Bayan Kayp Veri (Cevaplanmayan) Toplam Eitim Durumu lkretim Lise n Lisans Lisans Yksek Lisans Doktora Toplam Bal Olunan Kurum Valilik zel dare Kltr ve Turizm Mdrl l Milli Eitim Mdrl Turizm Danma Mdrl Kaymakamlk Belediye zmir Devlet Opera ve Bale Mdrl Mze ve Ktphaneler Mdrl Kayp Veri (Cevaplanmayan) Toplam Etkinlik Organize Etme Durumu Evet Hayr Toplam Etkinliklere katlan kii says aral 1000 ve daha az kii 10015000 kii 500110000 kii 1000115000 kii 15000-daha fazla kii Uygun olmayan veri Toplam 57 47 1 105 1 18 18 57 10 1 105 3 13 10 15 11 42 4 3 4 105 84 21 105 15 21 18 18 11 22 105 Yzde Deeri (%) 54,3 44,8 1 100,0 1,0 17,1 17,1 54,3 9,5 1,0 100,0 2.9 12.4 9,5 14,3 10,5 40,0 3,8 2.9 3,7 100,0 80 20 100,0 14,3 20,0 17,1 17,1 10,5 21,0 100
511
Yukarda bulunan Tablo 1de grld zere aratrmaya katlanlarn % 54,3 bay, %44,8si bayandr. Lisans eitim derecesine sahip olanlar (%54,3) aratrmaya katlanlarn ounluunu oluturmaktadr. Aratrmaya katlanlarn %2,9unu Valilik l zel daresi, %12,4n l Kltr ve Turizm Mdrl, %9,5ini l Milli Eitim Mdrl, %14,3n Turizm Danma Mdrl, %10,5ini Kaymakamlk, %40,5ini Belediyeler, %3,8ini zmir Devlet Opera ve Bale Mdrl ve %2,9unu Mze ve Ktphaneler Mdrl oluturmaktadr. Aratrmaya katlanlarn %80i etkinlik dzenlemekte, %20si ise etkinlik dzenlememektedir. Aratrmaya katlanlarn %20lik ksm 1001 ve 5000 kiilik etkinlik dzenlenmektedir. Turistlerin etkinliklere katlmasn salayan alglanan motivasyonlara ynelik ortalama ve standart sapma deerleri Tablo 2de grlmektedir. Tablo 2: Turistlerin Etkinliklere Katlmasn Salayan Alglanan Motivasyonlara Ynelik Ortalama ve Standart Sapma Deerleri
Maddeler zel etkinliklerden holanmak, Elenmek Arkadalar ile ayn ortam paylamak Elenen insanlar grmek Yaptklar eyleri grerek mutlu olan insanlarla bir arada olmak Aile memnuniyetini salamak Aile ile birlikte bir eyler yapmak Yeni deneyim kazanmak Ayn ilgi alanna sahip bireylerle bir arada bulunmak Kalabalktan holanmak lham ve heyecan verici bulmak Etkinlie katlan dier katlmclar gzlemlemek Festivallerin esiz olduuna inanmak Farkl eyleri grmek ve yapmak Gnlk rutin hayat deitirmek Gnlk yaam hzn deitirmek Merak Elenirken yeni damak tatlar deneyimi Etkinliklere katlarak ksa sreli ka isteinin gerekletirilmesi Ortalama 4,1250 4,3558 4,2596 3,8654 3,8558 3,7019 3,8365 4,0485 4,1346 3,3365 3,8269 3,8558 2,9806 4,2212 4,0962 3,8750 4,4327 3,2500 3,41 Standart Sapma ,80878 ,57316 ,68259 ,87086 1,01845 ,93352 ,92548 ,95362 ,91437 1,06680 ,95980 ,93910 1,20441 ,66765 ,79463 ,89970 ,69344 1,17209 1,146
Yukarda bulunan Tablo 2de ortalama deerleri her bir maddeye verilen cevaplarn ortalama deerlerini gstermektedir. lekte 5li likert lei kullanlm ve kullanlan rakamlardan 5 kesinlikle katlyorum, 4 katlyorum, 3 kararszm, 2 katlmyorum, 1 kesinlikle katlmyorum ifadelerini temsil etmektedir. Standart sapma deerleri ise maddeye verilen cevabn ortalamadan ne kadar uzaklatn gstermektedir (il, 2002). Tablo 2de ortalama deerleri en yksek olan maddeler; merak ( 4,4327), elenmek (4,3558), arkadalar ile ayn ortam paylamak (4,2596) ve farkl eyleri grmek ve
512
yapmak (4,2212)tr. Standart sapma deeri en yksek olan dolays ile ortalamann dnda kalm olan madde ise festivallerin esiz olduuna inanmak (1,20441) maddesidir. Dolays ile festivallerin esiz olduuna inanmak dk bir alglanan motivasyon maddesidir. Katlmclar etkinlik turizmine motive eden alglanan motivasyon maddelerine ynelik yaplan faktr analizinde varimax yntemi ile lein faktr yaps oluturulmu, zdeeri 1den byk olan drt faktr bulunmutur. Yaplan faktr analizi sonucunda zdeeri 1den byk olan faktrler toplam varyansnn %57,126sn aklamaktadr. Aklanan varyans seviyesinin %60tan az olmamas arzu edilmekte olup ayrca asgari olarak %50 aklanan varyans deeri kabul edilmektedir (Altunk, Cokun, Bayraktarolu ve Yldrm, 2007, s.223). Bu nedenle %57,126 aklanan varyans deeri uygundur. KMO testi 0,753 olarak bulunmutur. KMO orannn 0,5in zerinde olmas gerekir. 0,5in altndaki deerler faktr analizinin sz konusu veri seti iin uygun olmadn gstermektedir. Ancak 0,7 KMO deeri aratrmaclarca tatminkar grlmektedir (Altunk ve dierleri, 2007, s.227). Barlett testi anlamldr (anlamllk deeri % 0dr), deikenler arasnda yksek korelasyon vardr, dolays ile veri seti faktr analizi iin uygundur. Verilerin kendi iinde i tutarlnn olup olmadn belirlemek amacyla gvenirlik analizi yaplm ve gvenirlik katsays (Cronbachs Alpha) 0,822 olarak bulunmutur. Gvenirlik katsays 0,6dan yksek olmaldr, cronbachs alpha saysnn 0,822 olmas kullanlan lein gvenir olduunu gstermektedir. Faktr analizi ile belirlenen drt faktrn ierdii deikenlerin kolay tanmlanabilmesi amacyla faktr dndrme sonularndan faktrlerin ierikleri belirlenmitir. Turistlerin etkinliklere katlmasn salayan alglanan motivasyonlara ynelik faktrler ve faktr ykleri aada bulunan Tablo 3te belirtilmitir.
513
Tablo 3: Turistlerin Etkinliklere Katlmasn Salayan Alglanan Motivasyon Faktrleri

Faktrler zdeer 6,084 Varyans Oran 32,020 Birikimli Varyans Oran 32,020 Faktr Ykleri
Sosyalleme Elenen insanlar grmek Bir eyler yapmakta holanan insanlarla ayn ortamda bulunmak Kalabalktan holanmak Ayn ilgi alanna sahip insanlarla bir arada bulunmak Etkinlie katlan dier katlmclar gzlemlemek Aile Birliktelii ve yeni deneyimler Aile ile birlikte bir eyler yapmak Aile memnuniyetini salamak Yeni deneyim kazanmak Rutin hayattan ka Gnlk rutin hayat deitirmek Gnlk yaamn hzn deitirmek Merak Elenmek Farkl eyleri grmek ve yapmak lham ve heyecan verici bulmak Elenmek zel etkinliklerden holanmak Arkadalar ile ayn ortam paylamak Elenirken yeni damak tatlarndan faydalanmak Aklanan Toplam Varyans
,776 ,739 ,690 ,670 ,668 1,937 10,193 42,214 ,826 ,789 ,671 1,474 7,759 49,973 ,876 ,708 ,527 1,359 7,153 57,126 ,840 ,637 ,608 ,577 ,531 ,404 57.126
Tablo 3te bulunan, ierdii ifadelerden dolay Sosyalleme olarak adlandrlan birinci faktr dier faktrler ierisinde en yksek varyansa sahiptir. Bu faktr toplam varyansn % 32,020sini aklamaktadr. Birinci faktr; elenen insanlar grmek, bir eyler yapmaktan holanan insanlarla ayn ortamda bulunmak, kalabalktan holanmak, ayn ilgi alanna sahip insanlarla bir arada bulunmak, etkinlie katlan dier katlmclar gzlemlemek olmak zere 5 deikenden olumaktadr. Faktr ykleri bakmndan Elenen insanlar grmek maddesi en yksek deere sahiptir (0,776). Tablo 3te buluna kinci faktr ierdii ifadeler bakmndan Aile Birliktelii ve Yeni Deneyimler olarak adlandrlmtr. Bu faktr toplam varyansn %10,193n aklamaktadr. Aile birliktelii ve yeni deneyimler faktrn oluturan deikenler; Aile ile birlikte bir eyler yapmak, Aile memnuniyetini salamak, Yeni deneyim kazanmak olmak zere 3 maddeden olumaktadr. Faktr ykleri bakmndan Aile ile birlikte bir eyler yapmak maddesi en yksek deere sahiptir (0,826).
514
Tablo 3te bulunan nc faktr ierdii deikenler bakmndan Rutin Hayattan Ka olarak adlandrlmtr. Bu faktr toplam varyansn % 7,759ini aklamaktadr. Rutin hayattan ka faktrn oluturan deikenler; Gnlk rutin hayat deitirmek, Gnlk yaamn hzn deitirmek, Yeni deneyim kazanmak olmak zere deikenden olumaktadr. Deikenlerin faktr ykleri bakmndan en yksek deere sahip deiken Gnlk rutin hayat deitirmek deikenidir (0,876). Tablo 3te bulunan drdnc faktr ierdii deikenler bakmndan Elenme olarak adlandrlmtr. Elenme faktr toplam varyansn % 7,153n aklamaktadr. Bu faktr oluturan deikenler; Farkl eyleri grmek ve yapmak, lham ve heyecan verici bulmak, Elenmek, zel etkinliklerden holanmak, Arkadalar ile ayn ortam paylamak, Elenirken yeni damak tatlarndan faydalanmak olmak zere alt deikenden olumaktadr. Deikenlerin faktr ykleri bakmndan Farkl eyleri grmek ve yapmak deikeni en yksek deere sahiptir (0,840). 6. SONU Etkinlik turizmi her geen gn nemini arttran bir turizm trdr. Bu nedenle etkinlik turizmine katlmclar motive eden faktrlerin bilinmesi katlmclara daha iyi etkinlik turizmi hizmeti verilmesi asndan nemlidir. Bu ynde yaplan almalar literatrde turistlere ynelik yaplan uygulamalarda incelenmitir. Dier bir husus ise etkinlik organize edenlerin katlmclara ynelik bilgileridir. Organizasyon ile ilgilenenler katlmclar etkinliklere motive eden faktrleri bilmeleri gerekmektedir. Aratrmann verileri zmirde bulunan yerel ynetim boyutunda etkinlik organize eden alanlardan elde edilmitir. Bu dorultuda etkinlik organize eden kamu organizasyonlarna uygulama yaplmtr. Bu adan etkinlik organizasyonu yapan alanlarn hedef kitlesi olan turistleri etkinliklere katlmaya motive eden faktrlerin belirlenmesi asndan nemlidir. Aratrmada 105 adet ankete ulalm ve sz konusu say evreni temsil etmektedir. Aratrma sonucunda elde edilen faktrler; sosyalleme, aile birliktelii ve yeni deneyimler, rutin hayattan ka ve elenme olarak belirlenmitir. Yolal, etinel ve Uysal (2009) tarafndan turistleri etkinliklere motive eden etkinlik motivasyonuna ynelik Uluslararas Eskiehir Festivalinde yaptklar almada Sosyalleme, Ka ve Heyecan, Aile Birliktelii ve Yenilenme faktrlerine ulalmtr. zmir ilinde etkinlik organize eden yerel ynetimin etkinlik organizasyonu departman alanlarna yaplan alma sonucunda Sosyalleme, Aile Birliktelii ve Yeni Deneyimler, Rutin Hayattan Ka ve Elenme faktrlerine ulalmtr. Yaplan karlatrmada genel olarak benzer sonulara ulalmtr. Kamu alanlarnn turistleri rutin hayattan ka motivasyonuna gre etkinlik organizasyonunda bulunduklar sylenebilir. Aratrmada katlmclar etkinliklere motive eden alglanan motivasyonlar belirlemek iin nicel aratrma yntemlerinden anket teknii kullanlmtr. Bunun yannda nitel aratrma yntemleri ile de aratrma yaplmas sonularn netlemesini salayacaktr. Ayrca belirli bir etkinlik hedef alnarak aratrmalar yaplabilir. Sonularn sosyolojik adan deerlendirilmesi etkinlik turizmi turistlerini anlamak asndan yararl olacaktr.
515
Etkinlik planlamas, pazarlamas ve etkinlik ynetimi son zamanlarda nemini artran alanlardr. Bu konularda baarl olmak iin turistleri destinasyona ynelten itici ve ekici faktrlerin bulunas gerekmektedir. Bu dorultuda destinasyona yeni bir turistik rn olarak festivaller, zel etkinlikler kazandrlabilir. lk aamada bilinmesi gereken unsur motivasyonlarn belirlenmesidir. Ayrca belirli zamanlarda motivasyonlarda oluabilecek farkllklar grebilmek adna aratrmalar tekrarlanmaldr. Sz konusu almalar katlmclar, organizatrler ve yerli halk odakl yaplabilir ve sonular karlatrlabilir. KAYNAKA ALLEN, J. OTOOLE, W. HARRIS, R. and McDONNELL I. (2002). Festival and Special Event Management, Third Edition, Sydney. ALTUNIIK, R. COKUN R., BAYRAKTAROLU S., ve YILDIRIM, E., (2007). Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri SPSS Uygulamalar. Sakarya Yaynclk, stanbul (5. Bask). CROMPTON, J. L., & MCKAY, S. L. (1997). Motives of Visitors Attending Festival Events. Annals of Tourism Research, 24(2), 425439. ELK, A. (2009). Destinasyon Pazarlama Unsuru Olarak Etkinlik Turizmi ve Etkileri stanbul rnei. Gazi niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits. Baslmam Yksek Lisans Tezi. Ankara. L, B. (2002). statistik. Detay Yaynclk. 3. Bask. Ankara. GRSOY, D., KYUNGMI, K., UYSAL, M., Perceived Impacts Of Festivals And Special Events By Organizers: An Extension And Validation, Tourism Management, 25 (2004), 171181. FORMICA, S., & UYSAL, M. (1996). A Market Segmentation Of Festival Visitors: Umbria Jazz Festival in Italy. Festival Management & Event Tourism, 3(4), 175182. HALL, C. M. (2000). Tourism Planning: Policies, Processes, Relationships.UK: Prentice Hall. HSU H.C. C & LAM T. (2003) Mainland Chinese travelers' motivations and barriers of visiting Hong Kong" Journal of the Academy of Business and Economics, March, ISO-AHOLAS (1982),261. Aktaran: Crompton, J. L. and McKay, S.L. (1997), 5. KARAGZ, D. (2006) Etkinlik Turizmi Ve Etkinlik Turizmi Balamnda Yabanc Ziyareti Harcamalarnn Ekonomiye Etkisi: Formula 1 2005 Trkiye Grand Prx rnei Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir. KARAKK S., (1997) Rekreasyon Bo Zamanl Deerlendirme Kavram Kapsam ve Bir Aratrma. Ankara: Seren Ofset,. RAJ, R. and MORPETH, N. (2006). Local Community Structures in Events and Festivals : Opportunities for Destination Marketing or Communities Caring for Place?, Tourism Today-Fall 2006, 6, 82-95. AHN, A. (2004).Ynetim Kuramlar ve Motivasyon likisi. Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2004, (11). UYSAL, M., GAHAN, L. W., & MARTIN, B. (1993). An Examination Of Event Motivations: A Case Study. Festival Management & Event Tourism, 1(1), 510.
516
UYSAL, M. and LI, X., (2008). Festival and Event Motivation Research: Critical Issue and Directions for Future Research, presented at Cultural and Event Tourism: Issues&Debates, International Tourism Conference 2008, 10-24, 05-09 November 2008, Alanya-Turkey. NICHOLSON, R. E., & PEARCE, D. G. (2001). Why Do People Attend Events: A Comparative Analysis Of Visitor Motivations At Four South Island Events. Journal of Travel Research, 39, 449460. THRANE, C. (2002). Jazz Festival Visitors And Their Expenditures: Linking Spending Patterns To Musical nterest. Journal of Travel Research, 40, 281-286., http://jtr.sagepub.com/cgi/reprint/40/3/281 (Eriim: 16.01.2010). WOO JUN, J. and LEE, H. (2008). Impacts of Events on the Brand Germany : Perspectives from Younger Korean Consumer. Event Management, 11(3), 145-153. YOLAL M., ETNEL F. Ve UYSAL M. (2009). An Examination of Festival Motivation and Perceived Benefits relationship: Eskiehir International Festival. Journal of Convention & Event Tourism, 10: 267-291. NTERNET KAYNAKLARI http://tr.wikipedia.org/wiki/Motivasyon http://mbaser.web.ibu.edu.tr/fenbilgisi/6_motivasyon_stilleri.pdf
OTEL LETMELERNE LKN SOSYAL ALARDAK KULLANICI YORUMLARININ DEERLENDRLMES Yrd. Do. Dr. Ali YAYLI1 r. Gr. Murat BAYRAM2 ZET Web tabanl bilgi ve iletiim teknolojilerinde hzl gelimeler yaanmaktadr. Yaanan hzl gelimelere ksa srede uyum salayan milyonlarca tketici de bu teknolojileri zellikle de sosyal medyay etkin bir ekilde kullanarak fikirlerini kolayca online atmosferde ifade edebilmektedir. Kullanc yorumlar olarak adlandrabileceimiz bu ifadeler, tketiciler tarafndan seyahat karar alnmadan nce bavurulan nemli bir bilgi kayna konumuna geldii grlmektedir. Bu noktadan hareketle almann temel amac Antalyada faaliyet gsteren otel iletmelerine ait kullanc yorumlarn ierik analiz yntemiyle deerlendirerek iletmelerin potansiyel tketiciler tarafndan nasl alglandn ortaya karmaktr. Aratrma kapsamnda TripAdvisor seyahat yorum sitesinde yer alan , drt ve be yldzl Antalyada bulunan 63 farkl otel iletmesine ait toplam 758 kullanc yorumu Deer, Odalar, Yer, Temizlik, Hizmet ve Uyku Kalitesi olmak zere temel alt ana balk zerinden analiz edilmitir. alma sonunda uygulamaya dnk nerilerde bulunulmutur. Anahtar kelimeler: Web 2.0, Sosyal Medya Pazarlamas, Kullanc Yorumlar, Oteller, Antalya 1. GR Dnya geneli internet kullancsnn 1,8 milyar kiiye ulam olmas (www.internetworldstats.com/stats.htm) ve her geen gn bilgi ve iletiim pazarnda yeni uygulamalarn sunulmas, web tabanl ilemlerin nemini ortaya koymaktadr. Webin geliimiyle kullanclar, ihtiya duyduklar bilginin kaynana fiziksel artlar gzetmeksizin kolayca ulaabilmekte ve rn/hizmetleri kyaslayabilmektedir. zellikle Web 2.0 tabanl alan sosyal alarn faaliyete gemesi ile kullanc merkezli ieriklerin oluturulmas ve yaym kolaylamtr. Bu nedenle bilgi ve iletiim teknolojileri, turizm sisteminin yaps ve organizasyonunda kkl deiikliklere sebep olmakta (Buhalis, 2003; Sheldon 1997) destinasyonlarnn ve rgtlerinin ynetimi ve pazarlamasn etkilemektedir (Minghetti ve Buhalis, 2010). zellikle internet, turizm ilikili bilgilerin datm yollarn ve insanlarn seyahat tketimlerini ve planlama biimlerini derinden etkilemektedir. (Buhalis ve Law, 2008). Chung ve Law (2003)e gre de internet tketicilerin bilgiye ulamn ve satn alma davranlarn deitirmitir. Bu durum turistik rnlerin tercih edilmesi noktasnda tketicilerin elini glendirmektedir. nternetin hzl geliimi ve tketicilerin web tabanl uygulamalara hzl adaptasyonu ile birlikte turizm rnlerinin ve hizmetlerinin aranmas noktasnda geleneksel kanallara gre daha hzl ve daha zengin sonular elde edilebilmektedir. Webin yaygn olarak kullanlmaya balanmas ile daha fazla kii, turizm bilgisi aramak, seyahatlerini planlamak ve rezervasyon yapmak (Breukel ve Go, 2009) iin interneti bir ara olarak kullanmaktadr. Seyahat karar veren tketicilerin seyahat ncesi bilgiye eriimde sadece
1 2
Gazi niversitesi Turizm Fakltesi Giresun niversitesi Tirebolu Mehmet Bayrak MYO
518
popler arama motorlarndan deil turistik hizmetlere ynelik alma yrten, turizm sektrne zg Web 2.0 tabanl sosyal a sitelerinden de faydalandklar bilinmektedir. Compete irketi (2006) tarafndan yaplan bir aratrmaya gre online seyahat satn alma karar vermeden nce seyahat edenlerin % 50ye yakn, online topluluk web sitelerini veya mesaj forumlarn ziyaret etmektedir. Google tarafndan yaplan bir aratrmaya gre de tketiciler seyahat karar vermeden nce ortalama 12 online arama yapmakta ve 22 web sitesini ziyaret etmektedirler (Taylor, 2009). zellikle turistik rnn soyut zelliinden dolay bu rn test eden/deneyen dier tketicilerin yorumlar potansiyel tketiciler iin nem arz etmektedir. Bu noktada azdan aza uygulamalarn, seyahat ilikili rnlerin sat iin nemli bir d kaynakl bilgi olarak kabul grd (Morgan vd., 2003) belirtilmelidir. nternetin ve internet tabanl uygulamalarn dnya genelinde etkin olarak kullanlmasyla azdan aza uygulamalar elektronik platformlara tanm bulunmaktadr. Amazon.comun 1995li yllarn banda kullanc yorumlarna web sitesinde yer vermesiyle birlikte artk hemen her konuda ve her rn grubunda (oteller, restoranlar, elektronik rnler, oyunlar, ve kitaplar gibi) tketicilerin yorumlarnn bulunduu web siteleri hizmete sokulmu ve milyonlarca internet kullancs da kullanc merkezli ieriklerini paylamak iin sosyal a sitelerini kullanmaktadr (Kim, Jeong ve Lee, 2010). Webin, Web 2.0 olarak tanmlanan, daha sosyal, daha katlmc ve gelitirilmi yeni bir safhaya girmesiyle birlikte internetin mevcut etkisi de yeniden ekillenmeye balam ve bu deiim seyahat ve turizm sektrn de dorudan etkilemitir (Yayl, ahbaz ve Bayram, 2009). Travelpost, Wayn, Iguogu ve Tripadvisor.com gibi seyahat ve turizm odakl sosyal alarn/fikir platformlarnn olumas ve tketicilerin hem yorum yazan ama zellikle de yazlan yorumlar ve derecelendirmeleri okuyan ve bunlar kolayca sosyal alarda paylaan olmalar balamnda bu platformlarndan faydalandklar bilinmektedir. Park vd.(2007)e gre online tketici yorumlarnn, hem rn ve hizmetler hakknda bilgi salamak hem de hizmetleri tavsiye etmek gibi nemli iki rol bulunmaktadr. Turizm ilikili rnlerin/hizmetlerin soyut zellii nedeniyle tketilmeden nce deerlendirilmeleri zordur. Bu nedenle potansiyel tketicilere turistik rn ve hizmetleri yorumlar ile somutlatrmay amalayan turizm odakl yorum paylam sitelerinin incelenmesi ve deerlendirilmesi hem iletmeler hem de destinasyon yneticileri iin nem arz etmektedir. Tketicilerin turistik rnleri satn alma karar vermeden nce sanal atmosferde arama motorlarn ve yorum sitelerini kullanarak rn ve hizmetlere ilikin arama yapmas ve bu sanal ortamlarda dnya genelinde bulanan milyonlarca kullancya ait sunulan bilgilere gven duymas nedeniyle arama motorlarnda kan sonular zellikle de yorum sitelerinde iletmelere, rn ve hizmetlere ilikin sunulan bilgiler turistik rnn tercih edilmesini dorudan etkileyebilmektedir. Dolaysyla gnmzn youn rekabet artlar altnda baarl olabilmek iin, otel iletmelerinin konuk memnuniyetini salamas kritik neme sahip olmaktadr. nternetin, alnan hizmetlere ilikin olumlu ve olumsuz grlerin yaynland bir kanal olarak kullanlmas hzla gelien teknolojik ilerlemeden dolay popler bir hal almasna karn genel itibariyle Webe braklan eletiri ve ikyetlere odaklanan birok alma (Au, Buhalis ve Law, 2009; Vermeulen, ve Seegers, 2009; Shea, Enghagen, ve Khullar, 2004; Lee ve Hu, 2004; Mattila, ve Mount, 2003) yaplmakla birlikte yorum ve grlerin olumlu ve olumsuz etkilerini turizm odakl olarak bir arada deerlendiren aratrmalarn azl dikkat ekicidir. zellikle de Trkiye leinde turizm sektrn temel alan bu tarz almalarn (Yayl ve Bayram,
OTEL LETMELERNE LKN SOSYAL ALARDAK KULLANICI YORUMLARININ DEERLENDRLMES
519
2010) says da olduka azdr. Bu nedenle bu almann temel amac sanal atmosferde dnya genelinde otellere ait yorum ve grleri baarl bir ekilde bir araya getiren TripAdvisor.com sitesinde yer alan Antalyada faaliyet gsteren , drt ve be yldzl otel iletmelerine ait kullanc derecelendirmelerini ierik analizi ile deerlendirilmesidir. Bu almann dier bir amac da tketicilerin gznden otel iletmelerinin nasl alglandn ortaya koymak ve bu vesileyle iletmelerin sadece olumsuz ynlerini deil olumlu ynlerini de ortaya koymaktr. Ayrca bu aratrma otellerin hizmetleri kullanarak tecrbe etmi konuklarn deerlendirmelerini inceleyerek zellikle neler beklediklerini ortaya koymas nedeniyle de nem arz etmektedir. 2. ARATIRMANIN METODOLOJS Bu aratrmann temelinin dayand veriler 01 Ocak 2010 ve 31 Haziran 2010 tarihleri arasnda www.tripadvisor.com adresinde kullanclar tarafndan yazlm yorumlardan/grlerden olumaktadr. Dier bir ifadeyle deerlendirmeye alnan grlerin tamam 2010 ylnn ilk alt aynda siteye braklan yorumlardan olumaktadr. almada byle bir snrlandrmaya gitmedin temel sebepleri arasnda (1) zaman faktr olmakla birlikte, (2) sitede yorumlarn grntlemesinin kullanclar tarafndan genellikle tarihe gre yaplmas ve bu nedenden dolay yeni/gncel yorumlarn ilk sralarda kmas, (3) otel iletmelerine ait daha nceki bir ylda yazlm olumlu ve/veya olumsuz bir yorumun dayand unsurun aradan geen sre zarfnda deitirilmi olmas ihtimali, (4) sitenin faaliyete getii yldan itibaren deerlendirme kstas olarak kulland temel balklarda baz ekleme ve/veya karmalarda bulunmu olmasna ramen 2010 Ocak itibariyle her hangi bir deiiklikte bulunmam olmas ve son olarak (5) almann otel iletmelerinin en gncel durumlarn ortaya koyma amac saylabilecektir. Tripadvisor ubat 2000de Amerika merkezli olarak kurulmu ve Expedia irketine dahil olan alann nde gelen ve milyonlarca internet kullancs tarafndan tercih edilen popler bir seyahat ve turizm yorum paylam sitesidir. Site ncelikli olarak konaklama iletmelerine ynelik yorumlar sunmakla birlikte destinasyon ve restoranlara ynelik uygulamalar da bulunmaktadr. Tripadvisor sitesinin seilmesinin nedenleri arasnda hem alannda en fazla yorum bulunduran site olmas hem de gvenlie ve gereklie verdii nem ile tketiciler tarafndan ncelikli olarak tercih edilen yorum paylam sitelerinden birisi olmasdr. Tripadvisor sitesinin temel amac ekillendirilmemi ve ierii deitirilmemi seyahat tavsiyelerini dier tketicilere iletmektir. Aralarnda Trkenin de bulunduu 19 dilde faaliyet gsteren Tripadvisor, sahip olduu aylk 47 milyonun zerinde ziyareti, 15 milyondan fazla sisteme kaytl ye says ve 35 milyonun zerinde yorum ve gr ile dnyadaki en popler ve en byk seyahat topluluunu oluturmaktadr. TripAdvisor, Facebook ve Myspace gibi milyonlarca kullancs olan sosyal alarla da ibirliine giderek markasn daha ulalr klmaya almaktadr. Bu balamda gerekletirdii ve 2007 ylnda uygulamaya ald Cities Ive Visited (Ziyaret ettiim ehirler) sosyal a uygulamas 10 milyona ulaan kullanc says ile Facebook zerinde en ok kullanlan seyahat uygulamas olmutur. ubat 2010 itibariyle 650 alan bulunan sitede 70,000 fazla ehir, 450,000 otel ve 560,000 fazla restoran listelenebilmektedir (Tripadvisor, 2010). ekil 1de TripAdvisor zerinde yazlan bir yorumun dier kullanclar tarafndan nasl grld gsterilmektedir. ekilden de anlalaca zere bir yorum temel olarak drt
520
ana blmden olumaktadr. Bunlar (1) yorum sahibine ait o otel iletmesini ilikin genel deerlendirmesi, (2) kullanc tarafndan yazlm yorumun detay, (3) kullancnn otel iletmesine ilikin alt temel balkta (deer, odalar, yer, temizlik, hizmet ve uyku kalitesi) deerlendirmesi ve son ksmda da (4) konaklama tarihi, ziyaret amac, birlikte seyahat edilenler, yelik tarihi ve bu iletmenin baka birisine tavsiye edilip edilmeyeceine ilikin bir soru bulunmaktadr. Bu blmlerin haricinde genel deerlendirmenin hemen stnde yorumun bal ve hemen altnda da yorumu yazann kullanc ismi ve yorumun yazlma tarihi de bulunmaktadr. ekil 1. Tripadvisor zerinde Bir Otel letmesine Ait Deerlendirme
Bu almada otel iletmesine ait genel deerlendirme ve bunun alt balklarn oluturan alt temel kstas analize tabi tutulmutur. Ayrca yorum sahiplerinin ziyaret amalar ve kimler ile ziyaret ktklar da deerlendirilmi ve almann bundan sonraki ksmnda sunulmutur. Aratrma kapsamna zaman faktr ve seilen destinasyonun Trk turizmindeki nemi dikkate alnarak sadece Antalyada faaliyet gsteren otel iletmeleri dhil edilmitir. almann yapld tarihlerde TripAdvisor zerinden sorgulama yapldnda be yldzl otel iletmesi says 32, drt yldzl otel iletmesi says 30 ve yldzl otel iletmesi says ise 34 olarak listelenmektedir. Sitede gsterilen bu 96 otel iletmesinden almann kstaslarna uygun yorumlar bulan toplam 63
521
otel iletmesine ait 758 kullanc derecelendirmesi analize tabi tutulmutur. Otel iletmelerine ait yorumlarn deerlendirilmesinde ierik analizi yntemi kullanlmtr. Her bir kullanc tarafndan belirtilen yorumlar (almann ltleri dikkate alnarak) alt temel boyutta (Deer, Odalar, Yer, Temizlik, Hizmet ve Uyku Kalitesi) deerlendirilmitir. Ayrca tketiciler tarafndan braklan yorumlarn 0,05 anlamllk dzeyinde konakladklar otel iletmesinin snf (yldz says) ile arasnda farkllk olup olmadna tek ynl varyans analizi (one-way anova) ile baklarak karslatrma yaplmtr. 3. ARATIRMANIN BULGULARI alma kapsamnda analiz edilen verilere gre yorumlar deerlendirilen tketicilerin byk bir ounluu (% 96,6) serbest nedenlerle Antalyay tercih ettiini belirtirken sadece % 3,4 i amal ziyaret ettiini belirtmektedir. Bu durumun Antalyann imaj ile rtt sylenebilecektir. Tablo 1e gre analiz edilen grlerin % 71i be yldzl otel iletmelerine ait iken % 20,4nn drt yldzl otel iletmelerine ve % 8,6snn ise yldzl otel iletmelerine ait olduu grlmektedir. Bu noktadan hareketle otel iletmelerinin snf arttka braklan yorum saysnn art ifade edilebilecektir. Tablo 1: Katlmclara likin Bulgular
Seyahat Nedeni Serbest Toplam Otel letmelerinin Snf Be yldz Drt yldz yldz Toplam Birlikte Seyahat Edilenler E/Partner ile Gen ocuklar olan aile Arkadalarla Geni aile Byk ocuklu aile Yalnz seyahat eden Kalabalk Grup/Tur ile s arkadalaryla Alc/Mteri ile birlikte Dier Toplam f 732 26 758 538 155 65 758 301 220 65 48 46 29 13 12 2 22 758 % 96,6 3,4 100 71,0 20,4 8,6 100 39,7 29,0 8,6 6,3 6,1 3,8 1,7 1,6 0,3 2,9 100
Katlmclara ilikin dier bir bulgu ise, % 39,7sinin e/partneri ile birlikte seyahat ettii ve % 29nun ise gen ocuklu aile olduu grlmektedir. Turlarla ve/veya kalabalk gruplarla Antalyadaki otel iletmelerinde kalan tketicilerin oran ise % 1,7dir. Bu bulgular nda Antalyadaki otel iletmelerine ilikin gr belirten tketicilerin ounlukla eleriyle ziyaret edenlerden ve gen ocuk sahibi ailelerden olutuu ortaya kmaktadr.
522
Kullanc yorumlarna ait temel boyutlara ilikin frekans ve yzde dalmlar Tablo 2de gsterilmitir. Tablo 2ye gre tketicilerin % 60,8i otel iletmelerini deer boyutu balamnda mkemmel olarak belirtirken, ok iyi olarak belirtenler % 18,2i, ortalama diyenler % 10 iken kt olarak belirtenler sadece % 5 ve berbat diyenlerin ise % 5,9 olduu grlmektedir. Dier bir boyut olan odalara ilikin dalmlara bakldnda ise katlmclarn % 55,3 odalarn mkemmel olduunu belirtmektedir. Odalarn ok iyi olduunu ifade edenlerin oran % 24,8 iken ortalama olarak nitelendirenler % 11,1dir. Odalara ilikin kt derecelendirme yapanlarn oran ise % 5,9 ve berbat olarak belirtenler ise sadece %2,9dur.
Tablo 2de belirtildii zere site zerinde derecelendirme yapan tketicilerin iletmenin bulunduu yere ilikin grlerine bakldnda % 40,5nin mkemmel olarak nitelendirdii grlmektedir. letmenin yerini ok iyi olarak nitelendirenlerin oran % 27,2 iken ortalama olarak belirtenler ise % 18,1dir. Tketicilerin % 8,4 iletmelerin yerini kt olarak belirtirken % 5,8i ise berbat olarak grdklerini ifade etmektedirler. Katlmclarn temizlik ile ilgili deerlendirmelerine bakldnda % 75,9nun otel iletmelerinin temizliini mkemmel olarak belirttikleri grlmektedir. ok iyi olarak belirtenlerin oran % 13,5 iken ortalama diyenlerin oran % 5,4tr. letmelerinin temizliini kt (% 2,9) ve berbat (% 2,4) olarak belirtenlerin orannn ise yaklak % 5 kadar olduu grlmektedir. Katlmclarn hizmete ilikin deerlendirmeleri dikkate alndnda % 60,2sinin aldklar hizmeti mkemmel olarak ve % 16,6snn ise ok iyi olarak belirtikleri ortaya kmaktadr. Hizmeti ortalama olarak derecelendirenlerin oran % 10,7dir. Bu verilere karn aldklar hizmeti kt olarak belirtenlerin oran % 5,1 iken berbat olarak nitelendirenlerin oran % 7,4 olduu grlmektedir. Son boyut olan uyku kalitesine bakldnda tketicilerin % 54,7sinin uyku kalitesini mkemmel olarak deerlendirirken % 21,6snn ok iyi olarak deerlendirdii grlmektedir. Ortalama olarak deerlendirenlerin oran da % 12,3tr. Otel iletmelerinin uyku kalitesini kt ve berbat olarak belirtenlerin oran da eit olarak % 5,7 olduu ortaya kmaktadr.
523
Aratrmann temelinin dayand alt boyuta ilaveten site zerinde gr belirtenlerce derecelendirilen dier bir kstas ise tketicilerin otel iletmesi hakkndaki genel deerlendirmesidir. Bu genel deerlendirme temel alt boyuttan ilikisiz olarak katlmclar tarafndan belirtilmektedir. Buna gre Tablo 2de yer verilen otel iletmelerine ait genel deerlendirmelere bakldnda % 58,4nn mkemmel olarak belirtirken % 21,9nun ok iyi olarak derecelendirme yapt grlmektedir. Ortalama olarak deerlendirme yapanlarn oran ise % 10,23dir. Buna karn otel iletmesinin genel deerlendirirken kt diyenlerin oran % 4,5 ve berbat diyenlerin oran ise sadece % 5 olduu grlmektedir.
Tablo 3te kullanc yorumlarna ilikin alt boyutlar ile otel iletmelerinin snflar (yldzlar) arasnda istatistiksel bir ilikinin olup olmad aratrlmtr. Buna gre genel
524
deerlendirmeyle ile otel iletmesinin snf arasnda = 0,05 yanlma dzeyinde F=13,918 ve p=0,000 olarak tespit edilmitir. Bu bulgulara gre kullanclarn genel deerlendirmeleri ile iletmelerin snflar arasnda anlaml bir farklln varl sz konusu olmaktadr. Kullanc yorumlarnn alt boyutlarndan deer ile otel iletmesinin snf arasnda = 0,05 yanlma dzeyinde F=10,983 ve p=0,000 olarak tespit edildiinden aralarnda anlaml bir farkllk bulunmaktadr. Yaplan analizdeki ortalamalara baklacak olursa be yldzl otel iletmelerinde ( =4,33) deer konusundaki alglarn daha yksek olduu grlecektir. Odalar boyutu ile otel iletmesinin snf arasnda = 0,05 yanlma dzeyinde F=4,296 ve p=0,014 olarak tespit edildiinden aralarnda anlaml bir farkllk bulunmamaktadr. Benzer ekilde temizlik boyutu ile otel iletmesinin snf arasnda = 0,05 yanlma dzeyinde F=4,600 ve p=0,010 olarak tespit edildiinden aralarnda anlaml bir farkllk bulunmamaktadr. Tablo 3e gre yer ile otel iletmesinin snf arasnda = 0,05 yanlma dzeyinde F=11,007 ve p=0,000 olarak tespit edildiinden aralarnda anlaml bir farkllk bulunmaktadr. Ortalamalara bakldnda ise yldzl otel iletmelerinde ( =4,52) yer ile alglarn daha olumlu olduu grlmektedir. Benzer ekilde hizmet ile otel iletmesinin snf arasnda = 0,05 yanlma dzeyinde F=21,192 ve p=0,000 olarak tespit edildiinden aralarnda anlaml bir farkllk bulunmaktadr. Analizdeki ortalamaya bakldnda da yldzl otel iletmelerinde ( =4,47) hizmete ilikin alglarn daha yksek olduu ortaya kmaktadr. Son boyut olan uyku kalitesi ile otel iletmesinin snf arasnda = 0,05 yanlma dzeyinde F=11,224 ve p=0,000 olarak tespit edildiinden aralarnda anlaml bir farkllk bulunmaktadr. Ortalamalar dikkate alndnda da yldzl otel iletmelerinde ( =4,30) uyku kalitesi konusundaki alglarn daha olumlu olduu grlmektedir. 4. SONU VE NERLER Web 2.0 tabanl sosyal alarn hzl geliimi ve internet kullanclarnn bu alara kolay uyumu tketicilerin bu alar zerinde oluturduklar kullanc merkezli ieriklerin artmasna neden olmutur. En etkili pazarlama uygulamalarndan olan azdan aza iletiimin internete kaymas da bylelikle gereklemi olmaktadr. Dolaysyla kullanclar reklamlardan ziyade daha nce rn/hizmeti tecrbe etmi kiilerin deitirilmemi grlerine nem vermekte ve bu dorultuda tercihleri yapmaktadrlar. Bu nedenle almann amac kullanclarn internette oteller iin yapm olduklar derecelendirmeleri deerlendirmek ve otel iletmelerinin potansiyel tketiciler gznde nasl alglandn ortaya koymaktr. Aratrma sonularna gre incelenen otel iletmelerinin ounluu (% 71) be yldzl otel iletmelerine ait iken dierleri srasyla drt ve yldzl otel iletmelerine aittir. Bunun nedeni olarak be yldzl otel iletmelerinde konaklayan tketicilerin sosyal alar daha etkin kullanmalar olarak sylenebilecektir. alma kapsamnda grleri deerlendirilen kullanclarn tatil tercihlerine bakldnda % 40a yaknnn e ve/veya partneri ile birlikte seyahat ettii, % 30a yaknnn gen ocuklu aile olduu ortaya
525
kmaktadr. amal bu blgeyi ziyaret edenlerin oran ise sadece %3,4 olduu grlmektedir. almadan elde edilen sonulara gre kullanc derecelendirmeleri Deer, Odalar, Yer, Temizlik, Hizmet ve Uyku Kalitesi olmak zere temel alt ana balk zerinden analiz edilmitir. Buna gre katlmclar tarafndan mkemmel olarak deerlendirilerek en ok beenilen boyutun % 75,9 oranyla temizlik olduu ortaya kmtr. Temizlik boyutu ile otel iletmesinin snf arasnda anlaml bir farkllk bulunmamaktadr (p>0,05). Dolaysyla otel iletmelerinin temizlik anlaynn iletmelerin snflarna gre deimedii ve hizmeti alanlar tarafndan olduka beenildii grlmtr. kinci olarak katlmclar tarafndan en ok beenilen boyut ise % 60,8 ile otel iletmelerinin dedikleri para karlnda aldklarn ifade eden deer boyutu olduu grlmektedir. Deer ile otel iletmesinin snf arasnda anlaml bir farkllk bulunmaktadr (p<0,05). Ortalamalara bakldnda da be yldzl otel iletmelerine ait ( =4,33) deer konusundaki alglarn dier iletmelere oranla daha yksek olduu ortaya kmaktadr. nc olarak ise katlmclar % 60,2 ile hizmet boyutunu mkemmel olarak deerlendirmektedirler. Hizmet boyutu ile otel iletmesinin snf arasnda anlaml bir farkllk bulunmaktadr (p<0,05). Analizdeki ortalamaya bakldnda yldzl otel iletmelerinde ( =4,47) hizmete ilikin alglarn daha yksek olduu, sonrasnda ise srasyla be yldzl otel iletmeleri ve drt yldzl otel iletmelerinin geldii ortaya kmaktadr. Drdnc srada kullanclarn % 55,3 orannda mkemmel olarak belirtikleri odalar boyutu gelmektedir. Odalar boyutu ile otel iletmesinin snf arasnda anlaml bir farkllk bulunmamaktadr (p>0,05). Beinci boyut ise % 54,7 orannda mkemmel olarak deerlendirdikleri uyku kalitesi olduu grlmektedir. Uyku kalitesi ile otel iletmesinin snf arasnda anlaml bir farkllk bulunmaktadr (p<0,05). Ortalamalar dikkate alndnda da yldzl otel iletmelerinde ( =4,30) uyku kalitesi konusundaki alglarn daha olumlu olduu grlmekte ve srasyla be yldzl otel iletmeleri ve drt yldzl otel iletmeleri gelmektedir. Son olarak ise katlmclarn sadece % 40,5nin mkemmel olarak ifade ettikleri yer boyutu olduu ortaya kmtr. Bu boyut % 50nin altnda kalan tek boyuttur. Yer bal ile otel iletmesinin snf arasnda anlaml bir farkllk bulunmaktadr (p<0,05). Ortalamalara bakldnda ise yldzl otel iletmelerinde ( =4,52) yer ile alglarn daha olumlu olduu ve bunu be yldzl otel iletmeleri ile drt yldzl otel iletmelerinin izledii ortaya kmtr. Temel alt boyut/balk haricinde kullanclarn iaretledikleri genel deerlendirmeye bakldnda ise katlmclarn % 58,4nn mkemmel olarak deerlendirmede bulunduklar grlmektedir. Aratrmann sonularna gre her ne kadar baz olumsuz yorum bulunmasna ramen otel iletmelerinin TripAdvisor sitesi zerinde genel itibariyle olumlu bir imajnn olduu grlmektedir. Temel alt boyuta ilikin deerlendirmeler derinlemesine incelendiinde baz unsurlar dikkat ekmektedir. Tketicilerin aldklar hizmetleri deerlendirmede bu boyutlar kriter olarak kullandklarndan iletmelerin ve yneticilerin tketicilerin neler beklediklerini anlayarak hareket etmeleri faydal olacaktr. Tketicilerin sadece memnum kalmadklarnda deil, ayrca memnun kaldklarnda da grlerini deiik yollardan dier tketiciler ile paylatklar dnldnde iletmelerin ilerini
526
doru yapmalar ile byk tantm ve pazarlama btelerine gerek kalmadan bulunduklar pazarda ne kmalar kolaylaacaktr. Bu balamda almada belirtilen tketicilerin olumlu grlerini younlatrdklar noktalar yneticiler tarafndan ihmal edilmemeli ve durumlarn muhafaza etmeleri salanmaldr. Bununla birlikte az da olsa eletiri alan noktalar otel iletmeleri ve yneticileri tarafndan gzden geirilmeli ve iyiletirilmesi salanmaldr. Otel yneticilerin ve alanlarnn dikkatle zerinde durmalar gereken bir noktada mnferit bir olayn gelien teknoloji ile birlikte sosyal alarda ok hzl bir ekilde potansiyel alclara ulaabilmesi ve satn alma davranlarn kolayca etkileyebilecek olmasdr. Bu durum gz nne alnarak yaplacak tm ilemler hem iletmelerin hem de yneticiler ve alanlarn lehine olaca phesizdir. Bu aratrmann dier bir sonucu Tripadvisor sitesi iletme yneticilerine yorumlarn altna cevap yazma imkn tanyarak olumlu yorumlara teekkr etme olumsuz yorumlar cevaplama olana sunmaktadr. Bu almada analiz edilen sadece drt farkl otel iletmesine ait toplam 21 cevap yazld tespit edilmitir. Yneticilerin/ilgililerin popler yorum siteleri zerinde iletmelerine ait yorumlar ynetmesi iletmenin imajna olumlu katk yapacaktr. Bu alma sadece Antalyada faaliyet gsteren otel iletmelerini kapsadndan sonularnn genellenmesi doru olmayacaktr. Fakat ileriki almalarda hem Trkiyeden dier iller/blgelerin hem de dier lkelerden blgelerin aratrmaya dahi edilmesi tketicilerin grlerinin daha salkl deerlendirilmesine imkn sunacaktr. Ayrca bu almada sadece tketicilerin derecelendirmeleri deerlendirilmitir. leriki almalarda derecelendirmelere tketicilerin yorumlar da ilave edilmesi almalarn derinliini artracaktr. KAYNAKLAR Au N., Buhalis D. ve Law R. (2009). Complaints on the Online Environment The Case of Hong Kong Hotels. Information and Communication Technologies in Tourism. Springer Vienna.73-85. Buhalis, D., ve Law, R. (2008). Progress in Information Technology and Tourism Management: 20 Years on and 10 Years After the Internet: The State of eTourism Research. Tourism Management, 29(4), 609623. Buhalis, D. (2003). E-tourism: Information Technologies for Strategic Tourism Management. New York: Financial Times Prentice Hall. Breukel, A ve Go, F.M. (2009). Knowledge-Based Network Participation in Destination and Event Marketing: A Hospitality Scenario Analysis Perspective. Tourism Management.30(2), 184-193 Chung, T. ve Law R. (2003). Developing Performance Indicator for Hotel Websites. International Journal of Hospitality Management, 22(1), 119-125 Compete Inc., (2006). Embracing Consumer Buzz Creates Measurement Challenges for Marketers. http://www.cymfony.com/files/pdf/Compete Spark 12 06 Embracing Consumer Buzz Creates Measurement Challenges.pdf. [Eriim tarihi 10.03.2010] Internet World Stats (2010). World Internet Users and Population Stats. http://www.internetworldstats.com/stats.htm. [Eriim tarihi 10.07.2010] Kim, W., Jeong, O.R ve Lee, S.W. (2010). On Social Web Sites, Information Systems. 35(2), 215-236.
527
Lee, C. C. ve Hu, C. (2004). Analyzing Hotel Customers E-Complaints from an Internet Complaint Forum. Journal of Travel and Tourism Marketing. 17(2/3), 167-181. Mattila, A. S. ve Mount, D. J. (2003). The Impact of Selected Customer Characteristics and Response Time e-complaint Satisfaction and Return Intent. International Journal of Hospitality Management. 22(2), 135-145. Minghetti, V. ve Buhalis D. (2010). Digital Divide in Tourism. Journal of Travel Research. 49(3), 267-281 Morgan, N.J., Pritchard, A.ve Piggott, R. (2003). Destination branding and the role of the stakeholders: the case of New Zealand. Journal of Vacation Marketing. 9(3), 285299. Sheldon, P. (1997). Tourism Information Technologies. Wallingford, UK: CAB International. Shea, L., Enghagen, L. ve Khullar, A. (2004). Internet Diffusion of an E-Complaint: A Content Analysis of Unsolicited Responses. Journal of Travel & Tourism Marketing. 17(2/3), 145-165. Park, D.H., Lee, J. ve Han, J. (2007). The effect of online consumer reviews on consumer purchasing intention: the moderating role of involvement. International Journal of Electronic Commerce. 11(4), 125148. Taylor, I. (2009). Consumers Visit 20 Travel Sites Before Booking. http://www.travolution.co.uk/articles/2009/04/24/2458/consumers-visit-20travel-sites-before-booking-google.html. [Eriim tarihi 13.05.2009] Tripadvisor Media Network. (2010). Fact sheet. http://www.tripadvisor.com/PressCenter-c4-Fact_Sheet.html. [Eriim tarihi 11.07.2010] Vermeulen, I. E. ve Seegersa D. (2009). Tried and Tested: The Impact of Online Hotel Reviews on Consumer Consideration. Tourism Management. 30(1), 123127. Yayl, A. ve Bayram, M. (2010). E-Tketici Yorumlar: Antalya Restoranlar zerine Bir Deerlendirme. 4. Ulusal Gastronomi Sempozyumu&Sanatsal Etkinlikler.16/17 Nisan, Antalya. Yayl, A. ahbaz, P.R ve Bayram M. (2009). Web 2.0 Tabanl Ortak Blgesel Destinasyon Pazarlamas Yaklam: Dou Karadeniz zerine Bir Model Denemesi.14. Ulusal Pazarlama Kongresi Bildiri Kitap.
2009 KRESEL EKONOMK KRZNN TRKYE OTELCLK SEKTRNE ETKLER: STANBUL L ALAN ARATIRMASI Ar. Gr. Didar SARI1 Prof. Dr. Muhsin HALS2 ZET 2008 ylnn son dnemlerinden itibaren ABDde finans krizi olarak k yapan ve ksa srede kresel bir ekonomik kriz haline dnen 2009 krizinin etkileri, para ve sermaye piyasalar ile snrl kalmayarak tm sektrlerde hissedilmi olup, halen yansmalar devam etmektedir. Ekonomik krizlerden olduka etkilenen turizm sektr de 2009 itibariyle girdii darboazda uluslararas turist varlar ve turizm gelirlerinde gerilemelerle karlamtr. Bir ok destinasyona gre kriz karsnda daha az zarar gren Trkiye turizm sektr, buna ramen turizm gelirlerinde gerileme yaanmasnn nne geememitir. Trkiyenin nde gelen turizm merkezlerinden olan stanbulda otelcilik sektrnn kriz karsnda yaad etkilerin saptanmasna ynelik yaplan aratrmamzda anket ve kiisel grme yntemlerinden faydalanlmtr. Yaplan analizlerden kan sonular drt ve be yldzl otel iletmelerinin kriz karsnda yaad olumlu ve olumsuz durumlar arasnda birka noktada farkllk gsterdiine iaret etmektedir. Bununla birlikte sat hacmindeki daralmaya bal yaanan oda fiyatlarnda ve karllkta d balca olumsuz durumlardan olup, kriz karsnda yeni ynetim tekniklerinin ve stratejilerin gelitirilmesi, otellerin d evreleriyle iletiimi arttrarak daha rekabeti bir yapya kavumalar gzlenen balca olumlu zelliklerdendir. Anahtar Kelimeler: 2009 Krizi, Turizm, Oteller 1.1. 2009 Krizinin Dnya ve Trkiye Genelinde Turizm Sektrne Yansmalar Amerikada finans sektrnde balayp, hzla tm piyasalar etkisi altna alan 2009 Kresel Ekonomik Krizinin 1929 buhranndan sonra yaanan en byk kresel kriz olduu kabul edilmektedir (ILO, 2010; IMF, 2009). ABDdeki konut fiyatlarnn srekli art eilimine girmesi ile, sahip olduklar varlklarnn zerinde borlanmaya giden tketiciler krizin k noktasn oluturmulardr. Bankalarn, kredi hacimlerini arttryor olmas dolaysyla tketicilerin artan bor taleplerine olumlu cevap vermeleri, kt bor olarak da tanmlanan bu geri dn olana riskli kredilerde konut fiyatlarnn d eilimine girmesi ile sorunlar yaanmas ve ipotek kredisi trevlerinin borsada nemli oranda deer kaybetmesi krizin ortaya kmasna yol aan gelimeler olmutur (Hi, 2009). potek bankacl yapan bankalarn risk analizlerini doru yapamamalar ve Reagan dneminden itibaren Amerikan finans piyasalarndaki denetimin zayflamas yaanlan en byk ekonomik krizlerden birinin temel nedenlerini oluturmutur (Krugman, 2009). Amerikay takiben hzla tm dnyada etkisini gsteren 2009 krizi, finans sektr ve ardndan reel sektrde byk sarsnt yaatrken, Trkiyede de etkilerini gstermitir. yle ki, 2008 ylnda %11 dolaylarnda gerekleen isizlik oran 2009 ylnda %14,9 olarak belirlenmitir (TK,2010). Reel byme oranlarna bakldnda ise, 2007
1 2
Sakarya niversitesi, BF Turizm letmecilii Blm Sakarya niversitesi, BF Turizm letmecilii Blm
2009 KRESEL EKONOMK KRZNN TRKYE OTELCLK SEKTRNE ETKLER: STANBUL L ALAN ARATIRMASI
529
Ylnda %4,7 iken; 2008de %0,9a dt; 2009a gelindiinde %-5,6 seviyelerine geriledii grlmektedir (CIA, 2010). Tm bu olumsuzluklarn dnda, 2001 ylnda yaanan ekonomik krizin ardndan Trk bankaclk ve finans sektrnn girdii yeniden yaplanma, 2009 krizinde Amerika, Uzakdou ve bir ok Avrupa lkesi karsnda nispeten daha az zarar grmesinde katk salamtr. Dier yandan, Trkiyede, ihracat rnlerine olan talebin dmesiyle 2010 ylnda da krizin etkisiyle skntlar yaanmas beklenmektedir. Cari ann ykseklii ve mali politikalardaki belirsizlikler ise ekonomiyi saldrya ak hale getirmekte ve halen yatrmlar iin gvensiz bir ortam oluturabilmektedir. Tm piyasalarda etkisini hissettiren kresel kriz, talep elastikiyetinin st snrlarda seyrettii turizm endstrisini de skntl bir dneme sokmutur. Destinasyonlara gre farkllklar bulunmakla birlikte; 2008 ylna gre 2009da kresel bazda %4,3 azal gsteren uluslararas turist hareketleri sonucu turizm gelirleri 942 milyon$dan 852 milyon$a gerilemitir (UNWTO, April 2010). Dnya Turizm rgt tarafndan hazrlanan barometrede yer alan, kresel bazda son iki yl ierindeki turist varlar ve turizm gelirlerdeki ani d, ekil 1de grmek mmkndr.
530
Reel olarak dviz kuru dalgalanmalar ve enflasyon asndan bakldnda ise turizm gelirlerinde oluan %5,8lik d, kresel krizin sektrde yaratt olumsuz etkileri gzler nne sermektedir (UNWTO, April 2010). Kuzey Avrupa blgesi turist gelilerinde %6, Gney ve Orta Akdenizde %4, Orta ve Dou Avrupada %10, Gney Amerikada %1lik klme yaanrken; Kuzey Afrika ve Sahara Blgesinin gneyinde artc bir ekilde %2-%4 orannda byme gereklemitir.
531
2010 ylnn uluslararas turizm hareketlerinin de ele alnd almada, 2009un son eyreinden itibaren iyilemelerin grld kaydedilmekte, 2010 yl itibariyle 77 lkenin 60nda pozitif ynl rakamlar kaydedildii, 24nde ise iki basamakl bymenin yaandnn alt izilmektedir (UNWTO, April 2010). 2008 ylna gre turist varlarnda tahmini %2 byme gsteren Trkiye; 25,5 milyon varla uluslararas pazarda 7. sraya ykselmitir. Buna karn krizin olumsuz etkilerinin hissedildii destinasyonda, 2008e kyasla yaanan %3,2 oranndaki gerileme dikkat ekmektedir. 21,3 milyar$ turizm geliri elde eden Trkiye, bu balktan bakldnda uluslararas turizm pazarnda 9. srada yerini almaktadr (UNWTO, April 2010:7). 1.2. 2009 Kresel Ekonomik Krizinin stanbul Otelcilik Sektrne Yansmalar Uygulanan aratrma yntemleri araclyla, almamz iin gelitirilen; H1: letmenin snf ile 2009 Kresel Ekonomik Krizinin olumsuz etkileri arasnda iliki vardr. H2: letmenin snf ile 2009 Kresel Ekonomik Krizinin olumlu etkileri arasnda iliki vardr. Hipotezlerinin sorgulanmas amalanmaktadr. 1.2.1. Aratrmann Yntemi 2009 Kresel Krizinin stanbulda bulunan otellere etkilerini incelemek iin birincil veri toplama yntemlerinden anket ve kiisel grme teknikleri uygulanmtr. Aratrmann evreninde yer alan otel iletmelerinin Sat/Pazarlama birimlerinin yneticilerine uygulanan anket formlar yz yze grme ve online anket yntemleriyle elde edilmitir. Anketin lei, Melek Tz (2008) ve ilgili tezlerden yararlanlarak oluturulmutur. ki ulusal, iki uluslararas zincir otelin Sat/Pazarlama birimlerinin yneticileriyle yaplan kiisel grmeler ise anket sonularn destekleme amal gerekletirilmitir. 1.2.2. Aratrmann Evreni stanbul l Kltr ve Turizm Mdrlnn 2009 yl verilerine gre stanbulda letme Belgeli drt ve be yldzl otel says 108 olarak aklanmtr. Aratrmann evreni bu say zerinden (108), tam evren olarak kabul belirlenmitir (Tablo 1). lgili otellerin iletiim bilgilerine TUROB verilerinden faydalanarak ulalmtr. Katlmclar, aratrmann konusuna ilikin birincil neme sahip blm olmas asndan sat/pazarlama birimlerinin yneticileri olarak belirlenmitir. Aratrmaya sonucu elde edilen anket says 75 olup, bilimsel analize uygun kabul edilebilecek ve geri dn yapan 73 anket uygulamaya konulmutur. Bu balamda anketlerin geri dn oran %67,6 olarak tespit edilmitir.
532 Otel letmeleri Be Yldzl Otel Drt Yldzl Otel Toplam
Tablo 1: Kltr ve Turizm Bakanl letme Belgeli Konaklama Tesisleri

Avrupa Yakas 30 74 108 Anadolu Yakas 2 2
Kaynak: stanbul Kltr ve Turizm Mdrl, (2009) 1.2.3. Aratrma Bulgularnn Deerlendirilmesi Bu blmde, yaplan anket uygulamas sonucu elde edilen verilerden demografik verilere ve hipotez testi sonularna ilikin bulgulara yer verilecektir. 1.2.3.1. Demografik Verilere likin Bulgular Anketin, katlmclarnn demografik zelliklerini inceleme amal uygulanan blmne ilikin veriler Tablo 2de grlmektedir. Tablo 2. Katlmclarn Demografik zellikleri
Ya 20-29 30-39 40-49 50-59 60+ Toplam Eitim Durumu Lise nlisans Lisans Yksek Lisans Doktora Toplam allan iletmede gncel pozisyondaki grev sresi 1 yldan az 13 yl 46 yl 79 yl 10 + yl Toplam Gncel pozisyonda allan dier iletmeler dahil toplam grev sresi 1 yldan az 13 yl 46 yl 79 yl 10 + yl Toplam letmenin Snf Be Yldz Drt Yldz f 21 29 21 2 0 73 3 11 41 18 0 73 8 40 4 4 17 73 0 10 18 11 34 73 47 26 % 28,8 39,7 28,8 2,7 0 100,0 4,1 15,1 26,2 24,7 0 100,0 11,0 54,8 5,5 5,5 23,3 100 0 13,7 24,7 15,1 46,6 100 64,4 35,6
533
Toplam letmenin Sahiplik Durumu Bamsz Ulusal Zincir Uluslararas Zincir Toplam
73 11 18 44 73
100 15,1 24,7 60,3 100
73 katlmc arasnda en byk grubu % 39,7 ile 30-39 ya grubuna dahil olanlar olutururken, 20-29 ve 40-49 ya grubuna ait katlmclar % 28,8 ile ayn orandadr. Ynetici pozisyonunda alanlara uygulanan ankette 50 ya ve st grubun % 2,7 orannda olmas sektrn gen igren yapsna iaret etmektedir. Katlmclarn eitim durumlar incelendiinde % 26,2ye karlk gelen 41 alann lisans mezunu olduklar; bu orana en yakn olan % 24,7 seviyesindeki grubun ise yksek lisans eitimi alm olduklar grlmektedir. Anketin uygulanm olduu personelin almakta olduklar iletmede bulunduklar pozisyondaki grev srelerine bakldnda % 54,8i oluturan 40 katlmcnn 1-3 yl itibariyle; % 23,3nn 10 yl akn sredir ayn grevi srdrdkleri grlmektedir. 2009 Krizinin iletme zerindeki etkilerinin incelenmesinin amaland aratrmada, bu balamda 73 katlmcnn en az 65inin ynetici pozisyonundayken krizin etkileriyle karlat sylenebilmektedir. Katlmclarn, mesleki deneyimlerinin sorgulanmasnn amaland dier soruda, allan dier iletmeler dahil, ayn pozisyondaki toplam grev sreleri sorulmutur. Buna gre % 46,6snn 10 yl ve daha fazla sredir ynetici pozisyonunda olduklar, % 24,7yi oluturan 18 katlmcnn 4-6 yldan beri ayn statde grevlerini srdrdkleri grlmektedir. 1 yldan az sredir direktrlk yapan alann olmad grupta, sz konusu veriler katlmclarn 2009 krizinden nce farkl dsal krizlere kar deneyim kazanm olabilecekleri ihtimalini kuvvetlendirmektedir. letmelerin snflarnn dalmlarna bakldnda, % 64,4n oluturan 47sinin be yldzl, % 35,6sn oluturan 26s ise drt yldzl olduu; sahiplik durumlarna bakldnda ise % 60,3nn uluslararas zincire, %24,7sinin ulusal zincire bal olduu, %15,1inin ise bamsz iletme olduu grlmektedir. Tablo 3e bakldnda anketin uyguland otellerin %97,3nn gemi yllarda krizlerle karlam olduklar anlalmakta, 2009 Kresel Ekonomik Krizinden etkilendiklerini belirtenlerin ise %90,4 gibi byk bir oranda olduklar grlmektedir.
534
Tablo 3. letmelerin Kriz Gemileri ve 2009 Krizinden Etkilenme (n=73)

19992010 Yllar Arasnda Otelde Kriz Yaanma Durumu Evet Hayr Toplam 2009 Kresel Ekonomik Krizinden Otelin Etkilenme Durumu Evet Hayr Toplam n 71 2 73 66 7 73 % 97,3 2,7 100 90,4 9,6 100
1.2.3.2. Hipotez Testlerine likin Bulgular Kresel krizin otel iletmeleri zerindeki olumsuz etkilerine ilikin anket cevaplar 5li Likert leinde deerlendirilmi; frekans ve yzde dalmlar Tablo 4te verilmitir. Tablo 4. 2009 Kresel Ekonomik Krizinin Etkisiyle Otellerde Grlen Olumsuz Durumlar
Kesinlikle Katlmyorum Katlmyorum Kesinlikle Katlyorum Katlyorum
Ortalama 1,88 2,43 3,60 1,85 3,25 4,21 2,95 2,37 4,44 2,40 3,59 2,19 1,82
Doluluk oranlar dmtr Maliyetler artmtr rgt ii gerilim ve atma artmtr Kar oran azalmtr ten karlma korkusuyla personelin motivasyonu bozulmutur Kalite dmtr Atl kapasite artmtr Yenilenme yatrmlar durdurulmutur Firma imaj zedelenmitir e almlar durdurulmutur Klmeye gidilmitir Sat hacmi daralmtr Oda fiyatlar dmtr
f % f % f % f % f % f % f % f % f % f % f % f % f %
29 39,7 6 8,2 3 4,1 25 34,2 5 6,8 1 1,4 4 5,5 14 19,2 1 1,4 13 17,8 5 6,8 12 16,4 31 42,5
35 47,9 46 63,0 8 11,0 40 54,8 17 23,3 3 4,1 19 26,0 35 47,9 2 2,7 37 50,7 13 17,8 44 60,3 32 43,8
0 0 9 12,3 19 26,0 2 2,7 22 30,1 9 12,3 32 43,8 11 15,1 3 4,1 11 15,1 6 8,2 9 12,3 3 4,1
7 9,6 8 11,0 29 38,4 6 8,2 13 17,8 27 37,0 13 17,8 9 12,3 25 34,2 5 6,8 32 43,8 7 9,6 6 8,2
2 2,7 4 5,5 15 20,5 0 0 16 21,9 33 45,2 5 6,8 4 5,5 42 57,5 7 9,6 17 23,3 1 1,4 1 1,4
1,01 ,99 1,06 ,83 1,23 ,91 ,97 1,10 ,87 1,15 1,22 ,88 ,95
St.Sapma
FADELER
Kararszm
535
Krizle beraber yaanan en byk olumsuzluklarn banda %90a yakn oranda, doluluk oranlarnn ve oda fiyatlarnn dmesi, sat hacminin daralmas ve kar oranlarnn dmesi olduunu grmekteyiz. Tablo 5. 2009 Kresel Ekonomik Krizinin Etkisiyle Otellerde Grlen Olumlu Durumlar
Katlmyorum Kesinlikle Katlmyorum Kesinlikle Katlyorum Katlyorum Kararszm Ortalama 3,15 3,39 2,99 2,11 3,00 4,00 2,33 3,60 2,71 1,83 2,16 2,11 2,82 St.Sapma 1,0 6 1,0 7 ,98 ,88 ,94 ,91 1,0 4 ,85 1,0 2 ,87 ,88 ,81 1,0 3
FADELER
Ar-ge yatrmlar artmtr letme ii motivasyon artmtr. Firma imaj glenmitir D evreyle iletiim artmtr Kalite artmtr Sat hacmi genilemitir Yeni pazar olanaklar ortaya kmtr Devletin turizm sektrne olan destei artmtr Kriz eitli frsatlar yaratmtr Gelecekte oluabilecek krizlere kar hazrlkl duruma gelinmitir Yeni ynetim teknikleri uygulanmaya balanmtr Krize kar etkin stratejiler gelitirebilme metotlar renilmitir Rakiplere kar avantajl duruma geilmitir
f % f % f % f % f % f % f % f % f % f % f % f % f %
6 8,2 3 4,1 7 9,6 15 20,5 7 9,6 7 2,7 12 16,4 1 1,4 7 9,6 23 31,5 10 13,7 14 19,2 8 11,0
11 15,1 13 17,8 10 13,7 41 56,2 7 9,6 8 11,0 40 54,8 11 15,1 26 35,6 38 52,1 5 69,9 42 57,5 16 21,9
29 39,7 21 28,8 37 50,7 14 19,2 42 57,5 4 5,5 10 13,7 14 19,2 25 34,2 7 9,6 5 6,8 13 17,8 36 49,3
20 27,4 25 34,2 15 20,5 0 0 13 17,8 50 68,5 7 9,6 37 50,7 11 15,1 4 5,5 4 5,5 3 4,1 7 9,6
7 9,6 11 15,1 4 5,5 3 4,1 4 5,5 9 12,3 4 5,5 10 13,7 4 5,5 1 1,4 3 4,1 1 1,4 6 8,2
Katlmclarn yaklak %70i krizin iletmenin maliyetlerini arttrd ynnde gr bildirirken; yine ayn oranlarda yenileme yatrmlarnn ve ie almlarn durdurulmas maliyetleri drmeye ynelik izlenen politikalar olduuna iaret etmektedir. Krize bal olarak kalitede d yaanmasnn ya da klmeye gitmenin dk oranlarda gereklemesi ise sevindirici gelimelerdir.
536
Krize bal olarak uygulama yaplan otel iletmelerinde yaanan olumlu durumlara ilikin frekans ve yzde dalmlarna Tablo 5te baktmzda, katlmclarn %80in zerinde bir oranla kazanlan deneyim sonucu, ilerde yaanabilecek krizlere kar hazrlkl duruma geldiklerini belirttikleri grlmektedir. Veriler incelendiinde, krizle mcadele ederken yeni ynetim teknikleri uygulayan, krize kar etkin stratejiler gelitirme metotlarn renen, d evreyle iletiimlerini attran otellerin ise %70in zerinde gerekletii grlmektedir. Katlmclarn yaklak %45inin krizin eitli frsatlar yarattn destekler nitelikte gr bildirmesi; baarl kriz ynetimleriyle krizleri frsat olarak grebilmenin mmkn olduunun vurguland ada ynetim yaklamlarn destekler niteliktedir. Tablo 6. letmenin Snf le 2009 Kresel Ekonomik Krizinin Olumsuz Etkiler Arasndaki Farkllk
Olumsuz fadeler Doluluk Oranlar Dmtr Maliyetler Artmtr rgt i Gerilim ve atma Artmtr Kar Oran Azalmtr ten karlma Korkusuyla Personelin Motivasyonu Bozulmutur Kalite Dmtr Atl Kapasite Artmtr Yenilenme Yatrmlar Durdurulmutur Firma maj Zedelenmitir e Almlar Durdurulmutur Klmeye Gidilmitir Sat Hacmi Daralmtr letme Snf 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* Ortalama 1,86 1,86 1,86 2,80 3,47 3,70 1,88 1,71 3,58 2,68 4,32 4,05 2,86 3,10 2,46 2,35 4,60 4,29 2,57 2,23 3,58 3,43 1,86 1,86 Std. Sapma 1,86 1,86 1,86 2,80 3,47 3,70 1,88 1,71 3,58 2,68 4,32 4,05 2,86 3,10 2,46 2,35 4,60 4,29 2,57 2,23 3,58 3,43 1,86 1,86 t ,01 1,42 -,76 ,79 2,76 1,02 -,85 ,33 1,36 1,20 ,44 ,43 sig. ,99
,17 ,45 ,48 ,01 ,31 ,40 ,74 ,18
,23 ,66 ,67
537 sig. ,99
Olumsuz fadeler Doluluk Oranlar Dmtr Maliyetler Artmtr rgt i Gerilim ve atma Artmtr
letme Snf 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 5* 4*
Ortalama 1,86 1,86 1,86 2,80 3,47 3,70 1,88 1,86 2,80
Std. Sapma 1,86 1,86 1,86 2,80 3,47 3,70 1,88 1,86 2,80
t ,01 1,42 -,76
,17 ,45
Oda Fiyatlar Dmtr
-,66
,51
Uygulamaya katlan iletmelerin snflar ile Kresel Ekonomik Krizin olumsuz etkileri arasnda farkllk olduunun vurguland H1 hipotezini test etmek iin t testi uygulamasna gidilmitir. Sonular Tablo 6da incelendiinde, letme Snf ile ten karlma Korkusuyla Personelin Motivasyonu Bozulmutur ifadesi arasnda p 0, 05 olduundan anlaml bir farkllk olduu grlmektedir. Dier olumsuz etkiler ile iletme snf arasnda p 0,05 olduundan, anlaml bir farkllk yoktur. Bu balamda; ten karlma Korkusuyla Personelin Motivasyonu Bozulmutur ifadesinin dndaki dier tm ifadeler iin H1 hipotezi reddedilmektedir. Bununla beraber, Maliyetler Artmtr, rgt i Gerilim ve atma Artmtr, Atl Kapasite Artmtr, Oda Fiyatlar Dmtr ifadelerine ilikin grlen negatif deer; 5 yldzl otel iletmelerinde 4 yldzllara gre, 2009 Kresel Ekonomik Krizinde iletme maliyetlerinin ve atl kapasitenin daha ok artt, rgt ii gerilim ve atmalarn daha ok yaand, kar orannn daha ok azald, oda fiyatlarnn daha byk oranda dt sonucunu ortaya koymaktadr. Uygulamaya katlan iletmelerin snflar ile kriz karsnda yaadklar olumlu durumlar arasnda farkllk olduunun sorguland H2 hipotezi iin gerekletirilen t testi analizine ilikin deerleri Tablo 7de grmek mmkndr. Sonular incelendiinde; iletme snf ile Ar-Ge Yatrmlar Artmtr ve Devletin Turizm Sektrne Olan Destei Artmtr ifadeleri arasnda, p0,05 olduundan anlaml bir farkllk olduu grlmektedir.
538
Tablo 7. letmenin Snf le 2009 Kresel Ekonomik Krizinin Olumlu Etkileri Arasndaki Farkllk
Olumlu fadeler letme Snf Ar-Ge Yatrmlar Artmtr letme i Motivasyon Artmtr Firma maj Glenmitir D evreyle letiim Artmtr Kalite Artmtr Sat Hacmi Genilemitir Yeni Pazar Olanaklar Ortaya kmtr Devletin Turizm Sektrne Olan Destei Artmtr Kriz eitli Frsatlar Yaratmtr Gelecekte Oluabilecek Krizlere Kar Hazrlkl Duruma Gelinmitir Yeni Ynetim Teknikleri Uygulanmaya Balanmtr Krize Kar Etkin Stratejiler Gelitirebilme Metotlar renilmitir. Rakiplere Kar Avantajl Duruma Geilmitir. 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* 5* 4* Ortalama Std. Sapma 3,05 3,69 3,33 3,82 3,10 2,71 2,12 2,15 3,00 3,00 3,65 3,88 2,32 2,59 3,37 3,89 2,70 2,53 1,96 1,85 2,02 2,50 2,14 2,10 2,71 2,94 ,75 1,29 ,73 1,10 1,05 1,01 ,88 1,04 1,09 1,02 ,93 1,12 1,18 1,09 ,76 1,15 1,07 ,91 ,99 ,73 1,19 ,78 1,04 1,13 1,16 2,80 -1,73 ,203 -,72 ,09 ,84 ,48 ,41 ,68 -2,12 ,52 ,04 ,60 -,84 ,41 -,81 ,42 ,00 1,00 -,11 ,92 t -2,16 -1,89 1,25 Sig. ,04 ,07 ,22
Dier olumlu etkiler ile iletmenin snf arasnda p 0,05ten olduundan anlaml bir farkllk yoktur. Bu durumda; Ar-Ge Yatrmlar Artmtr ve Devletin Turizm Sektrne Olan Destei Artmtr ifadeleri dndaki tm ifadeler iin H2 hipotezi reddedilmitir. Bununla birlikte, Ar-Ge Yatrmlar Artmtr, letme i Motivasyon Artmtr, D evreyle letiim Artmtr, Sat Hacmi Genilemitir, Yeni Pazar Olanaklar Ortaya kmtr, Devletin Turizm Sektrne Olan Destei Artmtr, Rakiplere Kar Avantajl Duruma geilmitir ve Yeni Ynetim Teknikleri
539
Uygulanmaya Balanmtr ifadelerine ilikin t deerinde grlen negatif deer; 5 yldzl otel iletmelerinde 4 yldzllara gre 2009 Kresel Ekonomik Krizinde ar-ge yatrmlarnn, iletme ii motivasyonun, devlet desteinin daha ok artt ve yeni ynetim tekniklerinin daha fazla uygulanmaya balandn gstermektedir. SONU 2008 yl sonlarnda ABD finans piyasasnda balayp, etki alann hzla genileterek tm dnyaya yaylan ve kresel bir kriz halini alan 2009 krizinin 1929 byk buhranndan sonra grlen en byk kriz olduu kabul edilmektedir (ILO, 2010; IMF, 2009). statistikler incelendiinde tm dier sektrlerin yannda uluslararas turizm hareketlerini de derinden etkiledii grlen kriz (UNWTO, April 2010); turizm krizleri arasnda ekonomik krizlerin nemli bir yer tutmas ile yaratt olumsuzluklar derinletirmitir. almamzda, turizm endstrisinin temel sektrlerinden olan konaklama sektrnde krizin yol at etkileri saptayabilmek iin, stanbulda bulunan turizm iletme belgeli drt ve be yldzl otellerde anket ve grme tekniklerine dayal aratrmalar yaplmtr. Anket bulgular yorumlandnda; 2009 krizinin kresel bazda bir kriz olmas ve nakit aknda meydana gelen yavalamann, oteller tarafndan; krizden olumsuz olarak etkilenmede temel nedenler olarak gsterildii grlmektedir. Krize bal oluan olumsuz etkilerin banda ise, sat hacmi daralan otellerde doluluk oranlarnn ve oda fiyatlarnn dmesi bal olarak karlln azalmas yer almaktadr. Maliyetlerin artmas bir dier olumsuz etki olup; yenileme yatrmlarnn ve ie almlarnn durdurulmas bu durumla ilikili olarak grlen dier sonulardandr. ten karlma korkusuyla motivasyonu bozulan personelin ise aratrma yaplan otellerde yadsnamayacak bir oranda gerekletii grlmektedir. Aratrmaya dahil olan iki ulusal, iki uluslar aras olmak zere drt adet be yldzl zincir otelin Sat/Pazarlama departman yneticileriyle yaplan grme sonular, anket almasn destekler nitelikte olumutur. Kresel krizin olumsuz etkilerinden korunabilmek adna fiyatlarn 2001 yl seviyelerine kadar drdklerini belirten yetkililer, doluluk oranlarndaki gerilemeye kar bu yolla pazar geniletme politikas uygulamlardr. Uzakdoudan gelen talepteki gerilemeyle beraber Ortadou destinasyonuna ynelen be yldzl oteller, oda ve banket fiyatlarn geriye ekerek drt yldzl otellerin misafirlerini de hedef kitleleri arasna katmaya almlardr. Tutundurma tekniklerinde yenilik ve younlamaya gittii grlen be yldzl oteller, internetten pazarlamann arttrlmas, acentelerle ilikilerin glendirilmesi, ulusal/uluslar aras fuarlara katlmn arttrlmas gibi yntemleri uygulamaya koymular ve verimli sonular elde etmilerdir. Balo salonlarndan kira alnmamas, 2010 yl iin kurumsal satlarda fiyat art yaplmamas, toplant satlar iin rn gelitirmeye gidilmesi, promosyon faaliyetlerinde geniletmeye gidilmesi ve reklam btelerinin arttrlmas krize kar uygulanan sat/pazarlama tekniklerinin banda gelmektedir (SARI, 2010). Krizlere kar gelien yeni bak alar, baarl ynetimler tarafndan krizlerin avantaja evrilebileceine iaret etmektedir. Bunu destekler nitelikte sonularn da gelitii aratrmamzda, otel yneticilerinin, kresel ekonomik krizler karsnda deneyim ka-
540
zandn, yeni ynetim teknikleri uyguladn, etkin stratejiler gelitirmeyi rendiini; ve oluabilecek benzer nitelikteki krizler karsnda iletmenin savunma mekanizmasnn glendiini gstermektedir. Bir dier olumlu etki; otellerin d evresiyle iletiiminin arttrd ynndedir ki, bu durum rekabetin olduka youn yaand sektrlerde baarnn anahtarlarndan kabul edilmektedir. letmelerin snflar ile 2009 Kresel Ekonomik Krizinin olumsuz ve olumlu etkilerinin farkllnn saptanmaya allmasna ynelik uygulanan analizler sonucu; 5 yldzl otel iletmelerinde drt yldzl iletmelere gre maliyetlerin, rgt ii gerilim ve atmann, atl kapasitenin daha ok artt, oda fiyatlarnn ve kar orannn daha byk oranda dt grlmektedir. Aratrma srasnda sat birimlerinin yneticileriyle yaplan kiisel grmeler de, daha ok kongre turizmi ve banket kapsaml alan 5 yldzl stanbul otellerinin, toplant iptalleri ve bunlara bal gelien geceleme saylarndaki dle sat hacimlerinin ve oda fiyatlarnn drt yldzl otellere gre daha ok gerilediini desteklemektedir. Olumlu sonulara bakldnda ise be yldzl otel iletmelerinde, drt yldzllara kyaslara Ar-Ge yatrmlarnn, iletme ii motivasyonun, devlet desteinin daha ok artt ve yeni ynetim tekniklerinin daha ok kullanld grlmektedir. 2009 Kresel Ekonomik Krizinin stanbul otelcilik sektr zerinde sarsc etkileri olumakla beraber, 21. yzyln ve kresel ekonomik yapnn gerektirdii ada ynetim tekniklerinin doru biimde uygulanmas ve daha etkin evre analizlerinin yaplmas ile ilerde meydana gelebilecek kresel ekonomik krizler karnda daha gl rgtsel yaplarn kurulaca dnlmektedir. KAYNAKA Central Intelligence Agency (CIA), The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html, 31.07.2010. International Labour Organization (ILO) (2010), The ILO Century Project: A History of Financial Crisis, Newsletter, March 2010, No:13, s.1, http://www.ilo.org/public/english/bureau/pardev/download/relations/newslet ter-13.pdf, 26.10.2010. H, Mkerrem (2009), Kresel Ekonomik Kriz ve Trkiye, Beykent niversitesi Yaynevi, stanbul. International Monetary Fund (IMF), (2009), World Economic Outlook April 2009, s.97, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/01/pdf/text.pdf, 26.10.2010. stanbul Kltr ve Turizm Mdrl (2010), Konaklama Tesisleri, http://www.istanbulkulturturizm.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F889 2433CFF4329F0A36BFEFBCDAB16E518EDA328F3, 26.05.2010. KRUGMAN, Paul R., Reagan Did It (2009), http://www.nytimes.com/2009/06/01/opinion/01krugman.html, 24.05.2010. SARI, Didar (2010), Konaklama letmelerinde Kriz Ynetimi: 2009 Kresel Ekonomik Krizine Ynelik Bir Aratrma, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
541
Trkiye statistik Kurumu (TK), Hanehalk gc statistikleri-Dnemi: Nisan 2010, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=25&ust_id=8, 31.07.2010. Tz, Melek (2008), Kriz Ynetimi: Uygulamalar in Temel Admlar, ah-Mat Bask, Bursa. UNWTO (United Nations World Tourism Organization) World Tourism Barometer, (April 2010), International Tourism Receipts 2009, http://www.unwto.org/facts/eng/barometer.htm,11.05.2010.
TURZM LETMELERNDE HACCP UYGULAMALARI: MARMARA VE EGE BLGES RNE Hasibe YAZIT1 Derya DEMRDELEN2 ZET Yiyecek-iecek reten isletmelerde gda hijyeni ve gvenlii mteri sal ve memnuniyeti asndan olduka nemlidir. Artan rekabet koullarnda otel iletmeleri avantaj salamak iin sunduklar rnler kadar tketici salna da nem vermeye balamlardr. Bu kapsamda gnmzde artan gda gvenlii sistemleriyle birlikte en nemli gda sistemlerinin banda HACCP (Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalar) Sistemi gelmektedir. Dnya genelinde HACCP sistemi uygulayan iletmeler, tketiciler iin tercih sebebi olabilmektedirler. Bu almada, Marmara ve Ege Blgelerindeki turizm iletmelerinde HACCP Sisteminin nasl alglandnn ve HACCP Sisteminin uygulanmasnda karlalan sorunlarn tespit edilmesi amalanmtr. almada mlakat teknii kullanlarak, Marmara ve Ege Blgesindeki 20 tane otel iletmesinin yiyecek iecek mdr ve mutfak efleriyle grme yaplmtr. Bu grmeler sonucunda otel yiyecek iecek mdrleri ve mutfak eflerinin HACCP Sistemini uygulama konusunda baz eksikleri olduu, HACCP Sistemini tam olarak iletmelerinde uygulamaya alan iletmelerin ise, HACCP Sistemini nemli bir gda gvenlik sistemi olarak grdkleri fakat uygulama konusunda bu iletmelerin baz sorunlar yaad tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: Gda Gvenlii, Gda Hijyeni, HACCP Sistemi. GR Hijyen, sanitasyon ve gda gvenlii otel mutfaklarnn zerinde durmas gereken en nemli konudur. Otel iletmelerinde bu kavramlara hem otel misafirlerinin hem de otel alanlarnn sal iin nem verilmelidir. nsann en temel gereksiniminin banda beslenme gelir. Beslenme ihtiyacnn gvenli besinlerle karlanmas insan sal asndan vazgeilmez bir zorunluluktur. Otel iletmelerinin fonksiyonel olarak grevlerini yerine getirirken, kr amal bir anlaytan ziyade, insan salna nem veren bir anlay benimsiyor olmalar gerekmektedir Bu nedenle yiyecek iecek yneticilerinin yiyecein satn alnmasndan, n hazrlk, piirme ve uygun ekilde saklanmasna ve servisine kadar geen tm sreler boyunca gerekli olan tedbirleri almas ve bu konuya nem vermesi gerekmektedir. DPT (2001)na gre, gvenli gda, fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik zellikleri asndan tketime uygun ve besin deerini kaybetmemi gda maddesi olarak tanmlanmaktadr. Gda gvenlii zincirinde birincil retimden sofraya kadar olan tm aamalarda izlenebilirliin salanmas nem arz etmektedir. Bu durum tehlikelerin hangi aamada gerekletii ve bunun nasl nlenebilecei konusunda bize yol gsterici olmaktadr.
1 2
Sakarya niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Ykseklisans rencisi Sakarya niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Ykseklisans rencisi
TURZM LETMELERNDE HACCP UYGULAMALARI: MARMARA VE EGE BLGES RNE
543
Gnmzde yiyecek iletmelerinin pek ou mteri memnuniyetinin devamn salamak, rekabette avantaj ve krn olumasn salamak iin gda gvenliinin ok nemli olduunu fark etmitir (Jongen, 2002, 91, 94,95).Tam da bu noktada HACCP Sisteminin nemi ortaya kmaktadr. Erdoan ve Dokuzlu(2005,403;2000,1,), yiyecein depolanmas, tanmas ve datm konusunda bilerek veya bilmeyerek yaplan hatalarn gdalarn bozulmasna ve bunun sonucunda da tketici karnn zedelenmesine neden olduunu vurgulamaktadrlar. Gda maddeleri kolay bozulmaktadr. Bu nedenle hammadde temininden ileme ve tketime kadar her aamada byk bir zen gereklidir. Kaliteli bir rn elde edilmesi iin etkin kalite kontrol zorunludur (Dokuzlu, 2000,3). Kefi (2004,131), Gda kalitesi ve gvenilirlii alannda, gda alm ve evresel faktrlerin insan sal zerindeki etkilerinin daha iyi anlalmasyla, gvenilir, yksek kaliteli gdalarn retilmesinin salanaca ve bunun da insanlarn yaam koullarn arttraca belirtilmektedir. Halkman da (2004,153)teki almasnda geleneksel retim tekniklerinin yannda retimde ve kontrollerde yeni tekniklerin uygulanmasnn, tama ve ambalajlama gibi lojistik konulardaki gelimelerin toplumun her kesiminde bilinlenmeyi saladn ayrca yeni ve etkili kalite gvence sistemlerinin uygulanmasyla daha gvenli gda retimi salanacan belirtmektedir. 400 yatakl yzde 60 seviyesinde dolu bir otelde 1 ton civarnda yiyecek, 600 ton civarnda iecek tketilmektedir (Web1). Bu da otel iletmelerinde insanlarn sal asndan gda gvenliine nem verilmesini gerektirmektedir. Gda kaynakl hastalk vakalarnn saysnn ABDde ylda 76 milyon (2002) ve ngilterede de 9,4 milyon (2003) olduu rapor edilmitir. ngiltere ve Gallerde 1982 ile 1998 yllar arasnda rapor edilen gda kaynakl enfeksiyon vakalarnda tam alt kat art kaydedilmitir (Hacolu,2008). Salk Bakanlnn Dnya Salk rgtne gnderdii verilere gre 2000 ylnda 77 bin gda kaynakl hastalk vakas kaytlara gemitir. Trkiyede1998 ylnda 25 bin turist ile gerekletirilen bir aratrmaya gre de, gda kaynakl ishal ve enfeksiyona yakalananlarn tm turistler iindeki oran%4,6 olarak saptanmtr (Hacolu, 2008). Salk Bakanlnn Trkiye Salk statistik verilerine bakldnda lkemizde her yl ortalama 9.000 kiinin gda zehirlenmelerine maruz kald grlyor. Ancak kayda gemeyen vakalar da gz nnde bulundurulacak olursa saynn birka kat daha fazla olacan tahmin etmek g deil (Web:5). Yiyecek ve iecek isletmelerinde gda zehirlenmeleri vakalarna rastlanmasnn ve bu vakalardaki artsn nedenlerinin basnda personelin yiyecek, alet ve ekipmanlarla almas esnasnda yapt hatalar gelmektedir (Lynch, 2003,9-14) . 1.HACCP SSTEMNN TANIMI VE TARHSEL GELM HACCP ( Hazard Analysis Critical Control Point, Tehlike Analizi Kritik Kontrol Noktalar) Sistemi, mutfaklarda, pastanelerde vb. gibi besin hazrlama ve piirme ilemi yaplan iletmelerde besinlerin hazrlanmas, piirilmesi ve saklanmasndan tketime
544
kadar geen sreler ierisinde hangi noktalarda ne tr tehlikeler oluabilecei ve bu tehlikelerin ne ekilde azaltlacann veya yok edileceinin sistematize edilmesi olarak tanmlanmaktadr.(Bulduk, 2004,26). Bu sistemde retim aamasnda yaplan kontroller ile hata oluma olasl en banda engellenir. HACCP, tm gelimi lkelerde zorunlu bir uygulamadr (Halkman,2004,154). Hazard Analysis Critical Control Point ifadesinin bas harflerinden oluan ve Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalar olarak Trkeye evrilebilen HACCP, gda rnlerinin gvenliinde garanti salayan sistematik bir sre olarak ele alnmaktadr. Yerli literatrde bu alanda alan ve gda, beslenme ve salk gibi disiplinlerden gelen akademisyenler, gerekletirdikleri almalarda ngilizce almnn ba harflerini ksaltarak HACCP olarak kullanmaktadrlar ( Kozak vd., 2008:282 ). HACCP yiyecek gvenliini salamak amacyla belirli riskleri ve gdalarda bozulmalara sebep olabilecek hareketleri saptamak iin oluturulmu bilimsel bir sistemdir (Vela ve Fernndez, 2003, 14, 333, 337). HACCP Sistemi, retimden servise kadar olan sreler ierisinde yiyecein gvenliini salayan bir sistem olarak tanmlanr(Jay,J.M., Loesner, M.,J.,Golden, D., A.,2005,497). HACCP gda sektrne zg bir sistemdir. Topoyana (2003) gre gda gvenliinin insan sal asndan vazgeilmez olmas, HACCP Sisteminin bir kalite salama arac olarak ele alnabileceini gstermektedir. nsan sal asndan gvenli ve yksek kalitede gda rnleri retme araylar, gda sektrnde yi retim Uygulamalar (Good Manufacturing Practices - GMP), sanitasyon uygulamalar ve HACCP gibi eitli uygulamalarn ortaya kmas sonucunu dourmutur. Bunlardan GMP ve sanitasyon HACCP iin n hazrlk programlar olarak grnrken, HACCP sistemi tamamen gda gvenlii riskini azaltmaya ynelik bir sistemdir(Linton,2001,1). HACCP, gdalarn gvenli bir ekilde retilmesinde izlenecek en iyi yoldur(Jongen,2002,95). HACCP sisteminin amac; gda retiminde hammadde ve bileenlerden balayarak, kontaminasyona neden olabilecek biyolojik, kimyasal ve fiziksel tehlike noktalarn belirlemek ve bunlar kontrol altna alarak gvenli bir gda retmektir (Boyacolu, 1998,79). Bulduka (2003)a gre, HACCP, yiyeceklerin kirlenmesini %100 engellemeyi amalayan ve ilk nce 1959da gelitirilen bir programdr. HACCP sistemi tketicilere gvenli gda sunulmas amacyla, FAO ( Food and Agriculture Organization-Gda ve Tarm rgt) ve WHO (World Health Organization-Dnya Salk rgt) tarafndan yaygnlatrlmtr. Gelimekte olan lkelerde de HACCP sisteminin, yiyecek endstrisine birok fayda salad ve giderek yaygnlat grlmektedir(Hacolu, Girgin, 2008). zerinde allmaya aslnda 1959larda balanmasna ramen, HACCP kavram ilk defa 1973de NASA, Natic Amerikan Ordu laboratuarlar ve Pillsbury grubunun
545
astronatlar iin gda retiminde sfr hata ortak projesi sonucunda ortaya kt. O zamanda beri de gda endstrisi tarafndan zellikle ABDde ve Avrupada yaygn bir ekilde uygulanmaktadr (Girgin,2008; Kozak, 2008:282). Ulusal bir HACCP standard hazrlama hedefi ile Trk Standartlar Enstits (TSE) almalar yapm ve sonucunda Mart 2003 tarihinde Danimarka standardn esas alan TS 13001 Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalarna (HACCP) Gre Gda Gvenlii Ynetimi - Gda reten Kurulular ve Tedarikileri iin Ynetim Sistemine ilikin Kurallar standardn yaynlamtr. Bunun ardndan, Nisan 2003 tarihinde TS 13027 Gda retim Yerlerinde Hijyen ve Sanitasyon Genel Kurallar standard yaymlanmtr. 2005 ylnda, ISO tarafndan, HACCP sistemini de ieren ISO 22000: Gda Gvenlii Ynetim Sistemleri Standard yaymlanmtr. Trkiyede de TSE tarafndan HACCP sisteminin belgelenmesini ieren TS 13001 standard uygulamadan kaldrlarak yerine 26 Nisan 2006 tarihinden itibaren TS EN ISO 22000 Gda Zincirindeki Tm Kurulular in artlar Standard uygulamaya konulmutur (Hacolu ve Girgin, 2008). HACCP Sistemi, son yllarda gittike gelime gsteren yiyecek gvenliini salamak iin uygun maliyetli bir sretir denilebilir. 1.1. HACCP Sisteminin Temel zellikleri ve Yararlar HACCP rn gvenliine etki eden mikrobiyolojik, kimyasal ve fiziksel tehlikelerin tanmlanmasnda ve ayrca mikrobiyal bozulma ve rnn kalitesiyle ilgili tehlikeler iin kritik kontrol noktalarnn tanmlanmasnda kullanlr (Kozak vd., 2008.282). Tehlikeler, fiziksel, kimyasal, biyolojik olmak zere snfa ayrlmaktadr. Bunlarn ierisinde biyolojik tehlikeler en zor kontrol edilebilenidir. HACCP, sitemini oluturan prensipler unlardr: (Hulebak) 1:Tehlike Analizlerinin Yaplmas, 2:Kontrol Noktalarnn Belirlenmesi(CCP'ler), 3: Kritik Limitlerinin Belirlenmesi, 4: Kritik Kontrol Noktalar izleme sisteminin oluturulmas, 5: Dzeltici Faaliyetlerin Belirlenmesi, 6: Dorulama ve geerli klma prosedrlerinin oluturulmas, 7: Dokman ve Kayt Kontrol ynteminin oluturulmas HACCP Sisteminin bu zelliklerinin yannda iletmeler asndan pek ok yararnn olduu grlmektedir.. HACCPin balca yararlar Kozaka gre yle zetlenebilir: :(Kozak vd., 2008:283) HACCP retim srecinin kritik yerlerinde kontroln ok iyi yaplmasn salar. Kontrol, zaman, scaklk, grsel muayene gibi ucuz ve hzl parametreler ile kolayca yaplr ve kalite kontrol maliyetlerini drr. Kontrol ileminde laboratuardan ok, ilem operatrleri etkilidir.
546
Potansiyel tehlikeler dikkate alnr ve bylece sistemde nleyici faaliyetler de yaplabilir. HACCP belirlenen tehlikelerin kontroln, geleneksel kalite kontrolnden daha sistemli ekilde yapan bir ynetim aracdr. Baarszlklarn henz meydana gelmeden nlenmesini salar. ikyetlerin azalmasna ve tatminin artmasna yardmc olur. Mevcut gda retim sisteminin kayda geirilmesini, srekli gzden geirilmesini ve iyiletirilmesini salar. Toplam kalite ynetimi ve benzeri sistemlerin en nemli ilevsel aracdr. 1.2.HACCP Sisteminin Kurulmas ve Plnlanmas Sistemin tam olarak baarl olmas, st ynetimin gda gvenliini salamas ve bunu istekli ve bilinli bir ekilde srekli klmasna baldr. HACCP Sisteminin uygulanaca hem i evreye hem de d evreye duyurulmaldr. Etkin bir HACCP sisteminin uygulanabilmesi iin ynetimin kararll gereklidir. Tehlikelerin tanmlanmas, deerlendirilmesi, HACCP sisteminin dizayn edilmesi ve uygulamasndaki dier ilemler boyunca hammaddeler, girdi rnler, retimdeki uygulamalar, tehlikelerin kontrol altna alnmasnda retim proseslerinin rol, rnn son kullanm ekli, rn ile ilgili tketici gruplar ve gda gvenliine ilikin salgn hastalklar gz nnde bulundurulmaldr(Web,3).
547
ekil1:HACCP Srecinin leyii
Kaynak: Trksoy, Altnine, 2008, Konaklama letmelerinde Gda Gvenlii ve eme lesinde Yer Alan Turizm Belgeli Konaklama Tesislerinde Gda Gvenlii Uygulamalarnn Deerlendirilmesi Yukardaki ekilde de grld gibi, HACCP Sisteminin ileyiinde izlenecek sra ok nemlidir. HACCP Sisteminde iyi bir takmn oluturulmas ok byk bir nem tamaktadr. Ve rnlerin tanmlanmasyla her bir rndeki olas tehlike analizlerinin yaplmas ve bunlarn azaltlmaya allmas veya yok edilmesi, gda gvenliini arttrmaktadr. Bu ileyiin sreklilik tamas gerekmektedir. 2.MARMARA VE EGE BLGESNDEK TURZM LETMELERNN HACCP SSTEM UYGULAMASINA LKN YAPILAN BR ALIMA 2.1.Yntem Bu aratrmann temel amac, Marmara ve Ege Blgesindeki otellerin HACCP Sistemini uygulama durumunun belirlenmesi ve HACCP Sistemini uygulayan otel iletme-
548
lerinin de HACCP Sistemini uygulamada karlatklar zorluklarn tespit edilmesi ve bunlara zm nerileri getirilmesidir. Aratrma, Marmara ve Ege Blgesindeki otel iletmelerinin yiyecek iecek mdr ve mutfak efleriyle grme yaplarak gerekletirilmitir. Otel iletmelerinin yiyecek iecek mdrleri ve mutfak efleriyle yaplan bu uygulamada toplamda 20 tane otelle grlmtr. 2.2. Bulgular 2.2.1.Marmara ve Ege Blgesindeki Turizm letmelerinin HACCP Uygulamalar lkemizde 26.09.2008 tarih ve 27009 sayl Gda Gvenlii Ve Kalitesinin Denetimi Ve Kontrolne Dair Ynetmeliin yaynlanmasyla HACCP Sisteminin uygulanmas zorunlu hle gelmitir. Bu nedenle Trkiyede btn gda reten iletmelerde HACCP prensiplerinin uygulanmas yasal olarak zorunludur(Web 4.) Tablo:1.Otel iletmelerinin blgelere gre HACCP Sistemi uygulamas
Blgeler Marmara Ege Toplam HACCP Uygulayanlar 6 3 9 HACCP Uygulayacaklar 2 1 3 HACCP Uygulamayanlar 2 6 8 10 10 20
Marmara ve Ege Blgesindeki 20 tane otel yiyecek iecek mdr ve mutfak efleriyle yaplan grme sonucunda 9 tanesinin HACCP Sistemini uygulad 3 tanesinin en ksa srede HACCP Sistemini uygulayacaklar ve 8 tanesinin ise HACCP Sistemini uygulamad tespit edilmitir. HACCP Sistemini uygulayan iletmelerin 6 tanesi Marmara Blgesi, 3 tanesi ise Ege Blgesinde bulunan zincir iletmelerdir ve mteri potansiyeli fazla olan iletmelerdir. Rakamlardan da anlald zere HACCP Sistemini uygulama konusunda Marmara Blgesi Ege Blgesinden daha iyi bir durumdadr. Bunun sebebi olarak da Marmara Blgesinde ehir otelciliinin yaygn olmas; Ege Blgesinde ise ky otelciliinin yaygn olmas ve Ege Blgesinde mevsimlik turizmin yaygn olmas gsterilebilir. HACCP Sistemini uygulamayan iletmelerden 5 tanesinin de HACCP Sisteminin ne olduunu dahi bilmedii, iletmenin kendi ierisinde hijyeni salamaya altklar renilmitir. HACCP Sistemini uygulamayan iletmeler bunun sebebi olarak, HACCP in uygulanmasnn maliyetli olmas, kalifiye elemana sahip olunmas gerektii, ynetimin bu sistemi srekli desteklemesi gerektii fakat bu destein her zaman mmkn olmad, denetimin dzenli ekilde olmamas, iletmenin sahip olduu depo saysnn yetersiz olmas, mteri potansiyellerinin fazla olmamas, turizmin kyda mevsimlik zelliinin bulunmas, iletmelerin sadece oda- kahvalt eklinde almalar, iletmenin fiziki yapsnn bu sistemi uygulamaya msait olmad gibi faktrleri gstermektedirler. Ayrca otel iletmelerinin srekli el deitirmesi ve bu sektrdeki personel devir hznn yksek olmasnn da HACCPi uygulamay zorlatrd tespit edilmitir. HACCP Sistemini uygulamayan iletmeler, iletme ierisinde hijyen kurallarn uyguladklarn en gvenilir tedarik firmalarndan yiyecek iecei satn aldklarn ve bu yiyecek ieceklerin iletmelerine gelme koullarna dikkat ettiklerini belirtmektedirler.
549
HACCP Sistemini uygulayan iletmeler, bu sistemden memnun olduklarn ve bu sistemi hem dardan bir firmadan yardm alarak, hem de iletme ierisinde oluturduklar bir HACCP ekibiyle baaryla yrtebildiklerini belirtmektedirler. Bu iletmelerin HACCP Sistemini bata yiyecek iecek olmak zere housekeeping ve teknik servis departmanlarnda uyguladklar grlmtr. HACCP Sistemini uygulama konusunda bata genel mdrn olmak zere dier departman yneticilerinin de desteinin olduu, iletmenin bu sistemin uygulanmasna ok fazla nem verdii, gerekli finansal destei salad, ayda bir olmak zere genel mdrn HACCP toplantlarna katld, departman yneticilerinin ve HACCP ekibinin haftada bir topland ve srekli iyiletirme almalarnn yapld renilmitir. letme ierisinde oluturulan HACCP Ekibinin iletmenin dardan anlam olduu firmann eitimleri ve ynlendirmeleriyle altklar ve bu ekilde HACCP Sistemini baarl bir ekilde yrttkleri tespit edilmitir. Dardan anlatklar firma yoluyla iletmede kullanlan sudan, havuzdan ve yiyecek ieceklerden numuneler alnarak srekli olarak bunlarn tahlillerinin yapld renilmitir. Personelin 6 ayda bir portr muayenesinin yapld, personel hijyenine ok nem verildii ve bu konuda alanlara srekli olarak eitimler verildii tespit edilmitir. HACCP Sisteminin bu olumlu yanlarna ramen, HACCP Sistemini iletmelerinde uygulayan bu 9 iletme de HACCP Sistemindeki teorik ve uygulama arasnda baz sorunlar yaadklarn belirtmektedirler. HACCP Sisteminin tamamyla bir iletmede kurulmasnn maliyetli olduu belirtilmektedir. nk HACCP Sistemi mutfakta her blmn (n hazrlk, dorama, piirme, pastane...) birbirinden paravanlarla ayrlmasn, gdalarn zelliklerine gre ayr depolarda uygun bir ekilde depolanmasn, mutfaktaki tm malzemelerin krom olmasn, et ve sebze dorama baklarnn ve tahtalarnn ayr ayr olmasn gerektirmektedir. Bunlar maliyetli olmasna ramen dzeltilebilecek durumlardr. Fakat HACCP Sisteminin baz gerekleri, iletmenin hi deitirilemeyecek fiziki koullarn ok fazla zorlamaktadr. HACCP Sisteminin bu gerekleri, uygulamada iletmeler iin ok zor olmaktadr. letmeler bu gerekleri yerine getirebilmek iin iletmenin yklp en bandan yaplmas gerektiini belirtmektedirler. Ayrca otel iletmeleri yiyecek iecek hizmeti vermelerinden dolay ok sayda yiyecek iecek kalemini depolarnda bulundurmak zorundadrlar. Fakat HACCP Sistemi yiyecek iecek departmannn gerek duyduu yiyecei, bazen istedii ekilde salamasna izin vermemektedir. rnein, HACCP Sistemi dondurulmu rn kabul etmemektedir. rnlerin taze olmasn gerektirmektedir. Fakat iletmeler bu rnleri srekli taze bulundurmann, tedarik etmenin ok zor olduunu belirtmektedirler. Bu nedenle HACCP Sistemini uygulayan iletmeler, bu sistemi 12 yl daha kullanacaklarn fakat sonrasnda bu sistemden aldklar derslerle ve uygulamada yetersiz kalan ve ilerini aksatan eksikliklerden tr kendilerinin oluturacaklar daha geni bir sistem oluturup bunu uygulayacaklarn belirtmektedirler. Necdet Hacolu ve Gksel Kemal Girgin 2008 ylnda HACCP Sistemiyle ilgili yaptklar almalarnda Trkiyede HACCP sisteminin yeni gelimekte olan bir gda gvenlik sistemi olduunu ancak, aratrmaya katlan mutfak personelinin hemen hemen tamamnn bu sisteme kar olumlu grlere sahip olduklar ve sistemin otel is-
550
letmelerine salad yararlarn bilincinde olduklar sonucuna ulamlardr. Bir baka alma gene 2008de Adnan Trksoy ve Nejat Altnine tarafndan yaplmtr. Bu almada eme blgesindeki turizm belgeli konaklama iletmelerinde gda gvenlii ve HACCP ile ilgili uygulamalar deerlendirilmitir. Bu almadaki deerlendirmelerle Marmara ve Ege Blgesindeki deerlendirme sonular benzerlikler gstermektedir. nk eme ilesinde yaplan deerlendirme sonucunda buradaki konaklama iletmelerinde HACCP Sisteminin uygulamasyla ilgili eksiklikler olduu ve bu konuda yaplmas gereken ok eyin olduu belirtilmitir. Sonu ve Tartma Bu almada Marmara ve Ege Blgesindeki 20 tane otelin yiyecek iecek mdr ve mutfak efleriyle yaplan grmelerden elde edilen sonulara gre HACCPin Marmara ve Ege blgesinde uygulanmasnda eksiklikler olduu, baz yiyecek iecek mdrlerinin veya mutfak eflerinin bu sisteminin ne olduunu bile bilmedii ve iletmelerde uygulanmad tespit edilmitir. Bu sistemi uygulayan iletmelerinse uygulamada bir takm zorluklar yaad, HACCPin gerektirdii baz artlar iletmelerinin fiziki yaplarndan tr yerine getiremeyecekleri tespit edilmitir. HACCP Sisteminin baz ilkelerinin teorikte kald, bu ilkelerin iletmelerde uygulanabilmesinin ok zor olduu sonucuna varlmtr. HACCP Sistemi ksa vadede bakldnda maliyetli gibi grnse de uzun vadede bakldnda iletmeye salayaca katklar ok daha fazladr. letmelerin bunun farknda olmas gerekmektedir. Gene yaplan bu almada, HACCP Sistemini iletmelerinde uygulayan otellerin, mteri ikyetlerinin azald, mteri gveni ve memnuniyetin saland ve sonu olarak da daha fazla kr elde edildii tespit edilmitir. HACCP Sisteminin ayrca alanlar arasnda birlik ve beraberlii salad, ekip almasn gelitirdii tespit edilmitir. Ksacas HACCP sistemi, sadece yasalarda belirtildii iin uyulmas zorunlu bir sistem olarak deil, mterilerin ve alanlarn salklarn koruyarak pazarlama konusunda iletmelerin rekabette avantaj elde etmesini salayan ve mteri memnuniyetine nem veren bylece isletmelerin gelecekte ok iyi bir konumda olmasn salayan bir sistem olarak dnlmelidir. Marmara ve Ege Blgesindeki otel iletmelerinin hepsi HACCP Sistemini ve bu sistemin yararlarn bilmesi gerekir ve bir an nce bu sistemi iletmelerinde uygulamaya geirmeleri gerekir. Bu konuda dardan HACCP eitimleri veren ve gerekli deiikliklerin yaplmasn salayan bir firmayla anlaarak gerekli yardmlar alnabilir. letmeler HACCP Sistemini kurma konusunda gerekli finansal destei salamal ve yneticiler de alanlara gerekli motivasyonu vermelidir. HACCP Sistemi konusunda iletme ierisinde de bir ekip kurularak, HACCPin i denetimlerle de uygulanmas salanmaldr. alanlara belirli aralklarla srekli eitim verilmelidir. Ve gerekli denetimler dzenli olarak yaplmaldr. HACCP Sisteminin uygulanmamasnn bir nedeni de devlet tarafndan yeterli denetimlerin yaplmamasdr. Devletin bu konuya el atmas ve belirli aralklarla ilgili kiiler tarafndan HACCP Sisteminin uygulanp uygulanmadn denetlemesi gerekir.
551
HACCP Sisteminin uygulamasnda sorun yaayan iletmeler de HACCP Sisteminin gerektirdii temel artlar yerine getirip, iletmenin fiziki artlarndan tr yerine getirilmesi mmkn olmayan artlar en sona brakmaldr. Bu alma ile Marmara ve Ege Blgesindeki turizm iletmelerinin HACCP Sistemiyle ilgili mevcut durumu belirlenmi ve sonu olarak bu konuda yaplmas gereken ok ey olduu ortaya konulmutur. Bu noktada turizm iletmelerinin eitim kurumlar ile balant ierisinde olmas ve bilimsel destek alarak HACCP Sistemine gemeleri iletmenin yapmas gereken ilk admdr. KAYNAKA ANGELLO, I.F., Viggiani, N., Greco, R.M. and Rito, D. (2001). Haccp and Food hygiene in hospitals: knowledge, attitudes and practices of food-service staff in Calabria, Italy. Infection Control and Hospital Epidomology. Cilt. 22 No: 6.s. 363- 369. BOYACIOLU, Dilek,(1998) "Gda Gvenilirlii ve HACCP Sistemi", Gda ve Teknoloji Dergisi, Yl:3, Say: 1, s. 79 BULDUK, Sdka, (2003) Gda ve Personel Hijyeni, Detay Yaynclk, BULDUK, Sdka, (2004),Gda Teknolojisi, Detay Yaynclk, s:26 DOKUZLU, Canan, (2000), Gda Analizleri, Marmara Kitabevi Yaynlar, Bursa, s:1,3 DPT,(2001), Ulusal Gda Ve Beslenme Stratejisi alma Grubu Raporu, Ankara ERDOAN, Samiye, (2005), Beslenme ve Besin Teknolojisi, s:403,Detay Yaynclk, Ankara. HACIOGLU Necdet, G. K.Girgin, (2008). HACCP Sisteminin Otellerin Mutfak alanlar Tarafndan Deerlendirilmesi: 5 Yldzl Otel letmelerinde Bir Aratrma, sletme Fakltesi Dergisi, Cilt 9, Say 2. s: 281301. HALKMAN, Kadir,(2004) Tarladan Sofraya Gda Gvenlii Sempozyumu, Dnya Gda Gn, Ankara. S:153,154, Hulebak, Karen L, HACCP HISTORY AND CONCEPTUAL OVERVIEW, U.S. Department of Agriculture Food Safety and Inspection Service Office of Public Health and Science, Washington, DC JAY,James,M.,Loesner,M.,J.,Golden, D., A.,2005,Modern Food Microbology,America.s:497 JONGEN, Wim (2002), Fruit and Vegetable Processing, s:91, 94, 95.Woodhead Publishing Limited, Cambridge, England. KEF, Servet,(2004),Tarladan Sofraya Gda Gvenlii Sempozyumu, 1516 Ekim, Dnya Gda Gn, Ankara. S:131 KOZAK,M., M. Azaltun, M. Sark, A.C., akc, A., Skmen, B.C. etinsz (2008:) Otel letmecilii, s:282,283Detay Yaynclk, Ankara, LNTON, R.H., "Controlling Food Safety Using the HACCP Approach and Prerequisite Programs", Food Safety ssues, Perdue University, 2001, s.1 LYNCH, R.A., Elledge B.L., Griffith C.C., ve Boatright D.T. (2003). A Comparison of Food Safety Knowledge of Restaurant Managers by Sources of Training and Experience. Journal of Environmental Health s: 9-14.
552
TOPOYAN, Mert, (2003), Gda Sektrnde Kritik Kontrol Noktalan ve Tehlike Analizleri (HCCP) ve SO 9001:2000 Kalite Ynetim Sistemi likisinin ncelenmesi, Dokuz Eyli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits retim Ynetimi ve Endstri letmecilii Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi TRKSOY, A.,Nejat, Altnine, (2008), Konaklama letmelerinde Gda Gvenlii ve eme lesinde Yer Alan Turizm Belgeli Konaklama Tesislerinde Gda Gvenlii Uygulamalarnn Deerlendirilmesi TRKSOY,A,Altnine,N,2008, Konaklama letmelerinde Gda Gvenlii ve eme lesinde Yer Alan Turizm Belgeli Konaklama Tesislerinde Gda Gvenlii Uygulamalarnn Deerlendirilmesi. VELA A.R. & Fernandez, J.M. (2003). Barriers for the Developing and Implementation of HACCP Plans: Results from a Spanish Regional Survey Food Control, s:14, 333337. WEB1.http://www.38gidakontrol.gov.tr/icerix.asp?idx=47&catxid=2&ekrantip=true&a yrica=listegetir&menu=haber&fx=icerik&dbx=icerik&tx=posix&asx=Kays eri%20%DDl%20Kontrol%20Laboratuvar%FD&basx=G%FCncel%20Duy urular E.T: 13.02.2010. WEB2. http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=16 Trkiye statistik Kurumu (TUK,2007) (Etiim:30.01.2010) WEB3. http://www.kalitekontrol.org/forum/haccp-sisteminin-prensipleri-ve-onun-ilkadimi t646.0.html;wap2, , HACCP Sisteminin Prensipleri ve Onun lk On Adm, (E.T:30.01.2010). WEB4.http://www.gidabilimi.com/makaleler/34-makaleler/2358-ulkemizde-haccpsisteminin-yasal-sureci, , lkemizde HACCP Sisteminin Yasal Sreci, (E.T: 22.03.2010). WEB5. http://www.internethaber.com/yazin-gida-zehirlenmesine-dikkat-251881h. htm#ixzz13GsbMDtf
553
Mlakat Formu Turizm letmelerinde HACCP Uygulamalar: Marmara ve Ege Blgesi rnei Bu mlakata vereceiniz cevaplar, Kuadas Turizm Kongresi iin Marmara ve Ege Blgesinde HACCP uygulamalar almasnda kullanlacak olup, verdiiniz cevaplar kesinlikle gizli tutulup, kii ve kurum isimlerine yer verilmeyecektir. stenildii takdirde aratrma sonular belirtilen adrese gnderilecektir. Bilimsel bir almaya katklarnz iin teekkr ederiz. letiim: 0543 6853867 E-mail:kindhasibe-35@hotmail.com!
1.letmede HACCP Sistemi uygulanyor mu? UYGULANMIYORSA; a)Uygulanmay engelleyen faktrler nelerdir? b)HACCP Sistemi yerine kendinizin uygulad bir sistem var mdr? c)HACCP Sistemi hakknda ne dnyorsunuz? d)HACCP Sisteminin iletmeye uygulanmas dnlyor mu? Ne zaman? UYGULANIYORSA; 1.Dardan bir firmadan yardm m alnmaktadr yoksa iletme ierisinde bir ekiple mi uygulama yaplmaktadr? 2.st ynetimin iletmeye HACCP Sistemi konusunda maddi manevi destei nasldr? 3.HACCP toplantlar iletme ierisinde ne kadar sklkla yaplmaktadr? 4.st yneticiler HAAP toplantlarna katlrlar m? Ne kadar sklkla katlrlar? 5.Tesis tasarm HACCP Sisteminin ngrd ekle uygun mudur? 6.letmede personel, tesis ve ekipman hijyenine gerekli nem veriliyor mu? 7.HACCP Sisteminin ngrd ekilde yeteri kadar depo var mdr? 8.Hammadde kabul operasyonu yeterli midir? Bu departmandaki grevli yeterli eitime sahip midir? 9.Piirme ve soutma ilemlerinde sre-scaklk ilikisine gerekli nem verilmekte midir? 10.Servise kadar yiyecein scak kalmas iin ne yaplmaktadr? 11.letmede HACCP Sistemi uygulamas tedarik firmalarla aranzdaki ilikiyi nasl etkilemektedir? 12.HACCP Sistemi iletme ierisinde hangi departmanlarda uygulanmaktadr? 13.HACCP ekibi personeli nasl seilmektedir? 14.Personel eitimleri ne kadar sklkla gerekletirilmektedir? 15.Size gre iletmede HACCP Sistemi uygulamasnn yararlar ve zararlar nelerdir? 16.HACCP Sistemini uygulamada yaanlan sorunlar var mdr? Bunlar nelerdir? 17.HACCP Sistemi hakknda son olarak dnceleriniz nelerdir? Bu sistemin nmzdeki senelerde de uygulamak ister misiniz? letme Tr: Ulusal Blge ( Ege Marmara ) Uluslararas Yldz:
TURZM SVL TOPLUM KURULULARI (STK) VE TURZM LETMELERNN BU STKNA BAKII ZERNE BR ARATIRMA: FETHYE RNE Okut. Cengiz GK1 Yrd.Do.Dr. Yaar SARI2 ZET Toplumlar gelitike, sivil toplum hareketlerinin de nemi fark edilmekte ve gn getike bu sivil toplum hareketleri daha dzenli ve organize bir halde srdrlmektedir. Gnmzde her toplumda farkl alanlarda faaliyet gsteren sivil toplum kurulular bulunmaktadr. Sivil toplum kurulular toplumlarn her anlamda gelimesine ve kalknmasna katk salayan kurulularn banda gelmektedir. Bu tr kurulularn faaliyet gsterdikleri nemli sektrlerden birisi de turizm sektrdr. STKnda olduu gibi turizm sektr de ekonomik ynden olduu gibi toplumun sosyal ve kltrel anlamda gelimesine ve kalknmasna da nemli katkda bulunmaktadr. Bu balamda turizm sektrnde faaliyet gsteren STK ve faaliyetleri toplum iin daha da nem kazanmaktadr. Bu almada ncelikle genel anlamda STK hakknda bilgiler verilmi ardndan da turizm sektrnde faaliyet gsteren STK incelenerek, Fethiye blgesinde faaliyet gsteren turizm iletmelerinin turizm alannda faaliyet gsteren STKna olan bak alar uygulanan anketlerden elde edilen verilerin deerlendirilmesi ortaya konulmaya almtr. Anahtar Kelimeler: Turizm, Turizm letmeleri, Turizm Sivil Toplum Kurulular. 1-GR Getiimiz on yl ierisinde nc sektr olarak adlandrlan rgtlerin saysnda patlama yaanmtr. Bu rgtler dnya apnda toplumlarn refahndan, politik kararlara, deiik sektrlerin sorunlarna zm bulmaya kadar ok geni bir alanda faal bir ekilde almaktadr. Salamon (1994) nc sektr olarak adlandrlan sivil toplum kurulularnn sosyal, ekonomik ve politik alann ok nemli blmn oluturduunu belirtmektedir. ster hizmet sunsun ister toplumun alt temel yap talar iin kampanyalar dzenlesin dnya apnda farkl nc sektr rgtleri faaliyet gstermektedir. Bu tr nc sektrn nemli bir alt grubunu non-governmental (Sivil Toplum Kurulular-STK) oluturmaktadr. STKnn dnya apnda gelimi ve gelimekte olan lkelerde her alanda olan etkinlikleri gn getike hzl bir ekilde artmaktadr. STK yaplarnda ve faaliyetlerinde nemli farkllklar gstermektedir. STK kavram byk, brokratik, milyar dolarlk btelere sahip ulusal ya da uluslararas kurululardan, yerel faaliyet gsteren kk kurululara kadar olan yaplanmalar iermektedir. Bununla birlikte baz STK toplumun veya temsil ettikleri birlik, grup ve benzeri oluumlarn uzun vadeli geliimini hedeflerken bazlar da ksa vadeli zmlere younlamaktadr (Lewis, 2001,1).
1 2
Mula niversitesi, Fethiye Ali Stk Mefharet Koman Meslek Yksekokulu Eskiehir Osmangazi niversitesi, Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulu, Turizm ve Otel letmecilii Blm
TURZM SVL TOPLUM KURULULARI (STK) VE TURZM LETMELERNN BU STKNA BAKII ZERNE BR
555
2. SVL TOPLUM KAVRAMI VE SVL TOPLUM KURULULARI Sivil toplum, toplumun sivil zelliklerini ve bu alanla ilgili tad zellikleri vurgulayan sosyolojik bir kavramdr. Sivil kelimesi Latince "civillis" kelimesinden tremitir. Temel anlamyla "sivil" kavram yurttaa, hayatna ve haklarna ilikin btn belirlemek iin kullanlmaktadr (Yldrm, 2004,46). Sivil Toplum, gnll, kendi kendini oluturan, kendi desteklerine sahip, devletten zerk, zel alan ile devlet arasnda arac niteliinde rgtl bir sosyal yaplanmadr. Bu yap, yasal dzen veya ortak kurallar dizisi gibi, zgrlklerin ve zerkliklerin gvencesi olan kurumsallam bir temele oturur. Dolaysyla, sivil toplum devletten zerk olmay ierir ama ondan yabanclamay zorunlu klmaz (Sarbay, 2000, 448). Sivil Toplum Kurulular (STK), son zamanlarda yaanan gelimelere de bal olarak dnyada pek ok lkenin gndeminin ana balklar arasnda yer almaktadr. Dnya lkelerinde olduu gibi Trkiyede de STKna ok nem verilmeye balanm ve STK Trkiye iin de byk nem tamaya balamtr. STK balangta zellikle Amerikada yaygnlaamaya balam, yaygnlaan bu kurulular etkisini gittike her alanda arttrmaktadr (zalp, 2008,30). Sivil toplum kurulular gelimi, uzmanlamaya nem veren, iblmnn youn olduu, siyasal katlmn artt, endstrilemi toplumlarda n plana karak daha youn ekilde varlklarn hissettirmektedir. Bunun nedeni ise bu tr toplumlarda mobilizasyonun artmasdr (Tura, 2004). ngilizcede non-governmental organizations (NGO) ad ile tanmlanan bu kurulular Trkede, sivil toplum rgtleri, devlet d kurulular, hkmet d kurulular, gnll kurulular ve nc sektr gibi farkl isimlerle anlmaktadr (Abay 2004). Sivil Toplum Kurulular (STK) yap, faaliyet ve tr asndan ok eitlilik gstermektedir. Bunlar arasnda bilim, teknoloji, eitim, salk, spor, kalknma, din ve yardm ileri kapsamnda, zel ve kamu vakflar, eitli yurttalarn oluturduu cemiyetler (dernekler), sendikalar, eitli meslek odalar yer almaktadr. Sivil Toplum Kurulular (STK) genel olarak, yeleri arasnda maddi ya da manevi kara bal, dayanma bilincine sahip, iktidara gemeyi amalamakszn siyasal sistemi etkilemeye alan menfaat ya da bask guruplardrlar (Lewis, 2001,2). 3. SVL TOPLUM KURULULARININ ZELLKLER VE GREVLER Sivil toplum kendini birok vasta ile temsil etmektedir. STK bunlarn en nemlisidir. STK hayatn her alannda faaliyet gsterebilen, faaliyet alanlar geni ve konusu snrsz olan kurululardr. Bugn dernekler, vakflar, sendikalar, konfederasyonlar, iveren kurulular, profesyonel federasyonlar, meslek kurulular, birlikler, odalar, yerel birlikler, kooperatifler ve medya gibi tzel kurulular artk dnyada STK olarak kabul edilmektedir (Karaku, 2006,25). STK faaliyet alanlar snrsz rgtlerdir. evre, kalknma, gelime, salk, nfus planlamas, insan haklar, kadn, eitim, sosyal yardmlama, bar, turizm gibi birbirinden ok farkl alanlarda faaliyet gsterirler. Ancak bu kurulularn da tamas gereken baz zellikler sz konusudur. Bu tr kurulularn genel zelliklerini aadaki gibi sralamak mmkndr; Kar amac gtmemek, Siyasi ve ekonomik aktrlerden bamsz hareket etmek, Gnlllk esasna dayanmak, Brokratik olmayan esnek bir yapya sahip olmak,
556
Karar ve uygulamalarda katlmc yaklam benimsemek. Yani halkn katlmn ve glenmesini salamaya odaklanmak, Politika ve stratejileri ile mevcut ynetim ve uygulamalar, amalar dorultusunda etkileyebilmek (Bostanc, 2005,55), Drstlk, tutarllk, aklk, saydamlk, yardmseverlik, hogr ve hizmet anlayna sahip olmak gibi evrensel insan deerleri benimsemek. Toplumsal sorunlarn zm iin almak, Toplumsal sorunlarn zmnde devletle ibirlii yapmak, Devlet ynetiminin etkili, verimli, sorumlu, effaf bir hal almas iin almak, Herkesin aktif vatanda olarak ynetime katlmasn salamak, Herkesi demokratik ve effaf bir ynetim anlay etrafnda toplamak, Toplum-devlet-birey ilikilerinde hak ve sorumluluklarn adaletli dalmna yardmc olmaktr (Usta, 2006,7).
ok farkl alanda almalarn srdren bu kurulularn grevlerini ise zetle aadaki gibi srlamak uygun olacaktr; (Aslan 2010) Toplumsal sorunlara zm retmek amacyla yasal dzenlemelerin yaplmasn salamak, Toplum iinde almalaryla n plana km kiilere ve kurumlara maddi ye bilimsel destek salamak, Kamu kurum ye kurulularyla ortak projeler yapmak, akademik camiayla birlikte aydnlatc kongre, konferans, seminer, toplant gibi faaliyetler gerekletirmek, lkenin ncelikli hedeflerine ulamasnda kamuoyu destei salamak iin medya vb. iletiim aralaryla gndem oluturmak. Yayn ve yaymlar yapmak. Uluslararas gnll kurulularla belirli bir konuda ittifak yaparak insanlk ve tabiat yararna almak. Olaanst durumlara hazr olmak, bu durumun almasnda gerekli kaynaklarn seferber olmasn mmkn klmak. Dnya Bankas, UNESCO, Birilemi Milletler gibi kurulularn mali kaynaklarndan milli platformda yaralanmak iin bu kurulularla dzenli ilikiler yrtmek. Gerektiinde yapsal reform ve mevzuat uyum almalarn gerekletirmek. Yurt ii ve yurt d fon ve desteklerden yaralanmak iin aratrma ve gelitirme Merkezi kurarak srekliliini salamak. 4. STK VE TURZM LKS STK pek ok sektrde faaliyet gsterebilmektedir. Doalar gerei faaliyet gsterdikleri sektrlerin aktrleri ile farkl ilikiler kurmaktadrlar. Bu ilikilerin boyutu ihtiyaca gre deiiklik gsterebilmektedir. Turizm alannda dorudan ya da dolayl olarak faaliyet gsteren STK bu sektrde farkl roller stlenebilmektedir. rnein, dinlenme, elenme, yeni yerler grme ve yeni kltrler tanma gibi ihtiyalarn karlamalar iin insanlar tevik etme gibi turizm alannda faaliyet gsteren STK olduu gibi, turizm iletmelerini, turistleri ve toplumu evre, evrenin korunmas ve srdrlebilir turizm gibi konularda bilgilendirme faaliyetlerini yrten STK da vardr. STKnn sosyal alanda olduu kadar politik alanda da etkileri hissedilmektedir. STK bu etkilerini tu-
557
rizm sektrnn gelimesi iin gerekli kanun alt yapsnn oluturulmasnda aklc bir ekilde kullanarak turizm sektrne olumlu katkda bulunabilmektedirler. 5. TURZM SVL TOPLUM KURULULARI Turizmle ilgili konular, sorunlar ve zmler zerinde bilimsel ve pratik almalar yapmak, bu ynl almalara katkda bulunmak, turizmin ve turistik tesislerin turizmin gereklerine uygun gelimesini salamak, turizm sektrnde yaanan gelimeler ve karlalan sorunlara ilikin tm konular ilgili mercilerin dikkatine sunmak ve bu konuda kamuoyunu bilgilendirmek gibi eitli amalarla kurulmu gerek ulusal gerekse uluslararas birok turizm STK mevcuttur. Burada rnek niteliinde birka turizm sivil toplum kuruluundan sz edilecektir. 5.1. Turistik Otelciler, letmeciler ve Yatrmclar Birlii (TUROB) TUROB, 1971 ylnda Marmara Blgesi Turistik Otelciler Dernei (TOD) adyla ve 13 kii ile kurulmutur. 1983 ylna kadar faaliyet gsteren bu dernek Dernekler Kanununun deimesi zerine Turistik Otelciler, letmeciler ve Yatrmclar Birlii (TUROB) olarak almalarna devam etmektedir. Dernein kurulu amac, turizmle ilgili konular, sorunlar ve zmler zerinde bilimsel ve pratik almalar yapmak, bu ynl almalara katkda bulunmak, turizmin ve turistik tesislerin turizmin gereklerine uygun gelimesini salamak, bu dorultuda yeleri arasnda ve turizmle dorudan ve dolayl ilgisi bulunan daire, kurum, kurulu ve kiilerle irtibat ve koordinasyonu salamak ve yelerini sektr iinde ve dnda temsil etmektir (http://www.turob.com/AboutUs.aspx). 5.2. Trkiye Otelciler Federasyonu (TROFED) 12 blge derneini tek at altnda toplayan Trkiye Otelciler Birlii olarak faaliyetini srdrmektedir. Bu birliin genel hedefi ise sektre en etkin ve en iyi biimde hizmet vermesini salayacak etkin yasal bir statye kavumasn salamak zere almalarda bulunmaktr. TROFED toplamda 1.890 yesi ile Trkiyenin en geni turizm sivil toplum rgtlerinden birini oluturmaktadr. TROFED sektrn eitimli personel ihtiyacn karlamak iin Milli Eitim Bakanl ile i birlii yaparak eitim projeleri de gerekletirmektedir(http://www.turofed.org.tr/aboutus.asp?Lang=1). 5.3. Trkiye Seyahat Acenteleri Birlii (TRSAB) Trkiye Seyahat Acenteleri Birlii (TRSAB), 28 Eyll 1972 tarihinde yrrle giren 1618 sayl "Seyahat Acenteleri ve Seyahat Acenteleri Birlii Kanunu" uyarnca kurulmu olan bir meslek birliidir. TRSAB'n temel amac, seyahat acentelii mesleinin ve faaliyet alannn temelini oluturan turizm sektrnn geliimine katkda bulunmaktr. Turizm sektrnde yaanan gelimeler ve karlalan sorunlara ilikin tm konular ilgili mercilerin dikkatine sunmak, bu konuda kamuoyunu bilgilendirmek de TRSAB'n temel amalar arasnda yer almaktadr. Bu amalarn gerekletirebilmek iin, kamu ve zel sektr turizm kurumlaryla ortaklaa almalar yapan TRSAB, turizm politikalarnn gelitirilmesinde de nemli grevler stlenmektedir. TRSAB, evresel, tarihi ve insan deerlerin korunmas ve gelitirilmesi gibi turizmi yakndan ilgilendiren konularda, bir sivil toplum kuruluu olarak yol gsterici ve bask grubu olma zellii de tamaktadr (http://www.tursab.org.tr/content/turkish/kurumsal/).
558
5.4. Turist Rehberleri Birlii (TUREB) Eyll-1998de drt meslek rgtnn bir araya gelmesiyle olumu, ardndan 15.04.2002 tarihinde yedi meslek rgtnn; stanbul Rehberler Odas (RO), zmir Rehberler Odas (ZRO), Ankara Rehberler Dernei (ARED), Profesyonel Turist Rehberleri Dernei (AKREDER), Kapadokya Rehberler Dernei (KARED), Kuadas Rehberler Dernei (KURED), Marmaris Turist Rehberleri Dernei (MARED) yenilenmi bir protokol etrafnda bir araya gelmesiyle oluturulmu temsili bir birliktir. Daha sonra Antalya Rehberler Odas-AROnun kuruluunun tamamlanmasyla birlikte AKREDER fesh olmu, yerine Antalya Rehberler Odas (ARO) devam etmektedir. Birlik almalar 3 Nisan 2006 tarihinden itibaren Profesyonel Turist Rehberleri Birlii Dernei ats altnda RO, ARED, KARED, KURED, KARDER, BORED ve ARED derneklerinin katlm ile srdrlmtr. Sz konusu bu derneklerin de katklaryla, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ve Kanunlar dorultusunda kendisine bal derneklerin amalarn gerekletirmeye yardmc olmak, bu amala bal dernekler arasndaki koordinasyon ve i birliinin en st dzeye karlmas salamak amacyla 6 Mart 2007 tarihinde Profesyonel Turist Rehberleri Dernekleri Federasyonu (TUREF) kurulmutur. 2010 ylnda ise tm rehber kurulular toplanarak yeni bir TUREB protokol altnda birlemilerdir (http://www.tureb.net/index.php/tureb/tureb-kimdir). 5.5. Deniz Turizm Birlii (DTB) 1983 ylnda yrrle giren 2634 sayl Turizmi Tevik Yasas Trk Bayrakl yatlara; yasal bir zemin hazrlam, lkemizde zel sektre Yat Liman yapma imkan salamtr. Bu kanun ile yabanc bayrakl zel yatlara 5 yl sre ile Trkiyede kalmak; Trk karasular ve limanlar arasnda gezi ve spor amacyla serbeste dolaabilmek olana salamtr. Bunun dnda bu kanun yabanc bayrakl yatlara ve yabanc yat iletmelerine; Bakanlktan belge alarak serbeste alma imkan salayarak yaratlan uluslararas rekabet ortamnda Deniz Turizmi Sektrn yaratmtr. Deniz Turizmi Sektr olarak tm kamu kurumlar ile olan ilikilerde, yasalardan kaynaklanan ilemleri hzl ve ksa bir srede, devletin itibarn koruyacak ve denetimini salayacak bir biimde yapabilmek, karlkl gven ve saygya dayal bir alma ortam yaratmak ve deniz turizmi sektr olarak kamunun gelir kaybn nlemek ve sektrn uluslararas rekabet gcn korumak amacyla da Deniz Turizm Birlii (DTB) kurulmutur (http://www.denizturizmbirligi.com/birligimiz.php). 5.6. Trkiye Turizm Yatrmclar Dernei (TYD) Trkiye Turizm Yatrmclar Dernei (TYD), 1988 ylnda balca Turizm Yatrmclar tarafndan kurulmutur. Turizmin ve Turizm Yatrmclarnn eitli sorunlarnn zmnde yardmc olan, kamuoyuna Turizm Yatrmclnn nemini anlatan, Trkiyenin dnya turizminden ald pay her geen gn biraz daha arttrmak iin aba sarf eden, Turizm sektrnde yatrm yapan kiileri ve irketleri temsil eden bir sivil toplum kuruluudur (http://www.ttyd.org.tr/tr/page.aspx?id=7). Bu rnekler daha da artrlabilir. Ancak burada dikkat ekilmeye allan husus, sz edilen dernek, oda, birlik ve federasyonlarn kurulu amalarndan da anlalaca zere temel hedefleri, turizmle ilgili konular, sorunlar ve zmler zerinde bilimsel ve
559
pratik almalar yapmak, bu ynl almalara katkda bulunmak, turizmin ve turistik tesislerin turizmin gereklerine uygun gelimesini salamak, turizm sektrnde yaanan gelimeler ve karlalan sorunlara ilikin tm konular ilgili mercilerin dikkatine sunmak ve bu konuda kamuoyunu bilgilendirmek gibi ortak belli amalar gerekletirmektir. 6. ARATIRMANIN AMACI VE NEM Fethiye zellikle ngiliz turistlerin tercih ettii, yllk olarak yaklak 3 milyon turistin giri yapt Mula Turizm Blgesinin; ldenizi, Kaya Ky, Sakl Kenti, yama paratnde dnyann ikinci en iyi pistine sahip Baba Da ile en nemli 3 turizm ekim merkezinden birisidir. Fethiye turizm ekim merkezinde turizm alannda birok konaklama, seyahat, yiyecek-iecek, elence ve hediyelik eya iletmesi faaliyet gstermektedir. Bu iletmelerden bir ounun yerel, ulusal ve uluslararas bir ya da birden ok turizm sivil toplum kurulularna ye olduu bilinmekle birlikte, Fethiyede faaliyet gsteren bu turizm iletmelerinin sivil toplum kurululardan beklentileri, bu sivil toplum kurulularnn turizm iletmelerinin gzyle istenilen dzeyde gerekli ihtiyac karlayp karlamadklar, turizm iletmelerinin bu sivil toplum kurulularnda aktif olarak grev alp almadklar gibi konularda aratrma yaparak etkinlikleri gn getike artan turizm sivil toplum kurulularna yerel dzeyde dikkati ekmektir. 7. KAPSAMI VE KISITLARI Aratrma anket tekniine dayal bir alan aratrmas olup, aratrmann evrenini Fethiye turizm ekim merkezinde turizm alannda faaliyet gsteren iletmeler (konaklama, seyahat, elence, yiyecek-iecek, hediyelik eya vb.) oluturmaktadr. Sz konusu iletmelerle ilgili Fethiyede faaliyet gsteriyor olmann dnda aratrmann bir kst bulunmamaktadr. 8. ANALZ VE BULGULAR Uzun soluklu ve kapsaml bir aratrmaya giriilerek titiz bir alma sonucunda verilerin toplanmas iin kullanlan ve aratrmann esasn oluturan anket formu hazrlanmtr. Anket sorular Alpha (Cronbach) yntemi kullanlarak gvenilirlik testine tabi tutulmutur. Bu testin sonucuna gre Alpha deeri 0,84 olarak tespit edilmitir. Anket sorularnn gvenilirlik dzeyi yeterli bulunduktan ve anket formlarna son eklin verildikten sonra yaklak 200 adet anket 2010 Haziran ve Temmuz ay iinde basit tesadfi rnekleme yntemiyle Fethiyede faaliyet gsteren turizm iletmelerine elden datlarak doldurulmas istenmi doldurma ilemi bittikten sonra datlan anketler ayn zaman aralnda geri toplanmtr. Anketlerin bir ksm, baz katlmclarn eitli nedenlerle anketi doldurmadaki ekinceleri dikkate alnarak, anketi katlmcnn bizzat kendisinin doldurmas yerine, sorular ve cevaplar katlmcya okunarak tercih ettii cevap anketr tarafndan anketlere iaretlenmek suretiyle doldurulmutur. Toplanan anketlerden eksik ve hatal doldurulanlar ayrtrldktan sonra, 32 adet anketin aratrmada kullanlmaya uygun olduuna karar verilmitir. Dolaysyla verilerin analizinde kullanlan veri says (n) 32dir. Anket sonularnn yer ald dosyada toplanan veriler SPSS (Statistical Packages for Social Sciences) paket programnda oluturulan veri dosyasna aktarlmtr. Bu dosyada yer alan veriler aratrmada elde edilmek istenen amalara uygun olarak yeniden kodlanm ve eitli istatistiksel analizler yap-
560
maya elverili hale getirilmitir. Bu verilere frekans dalmlar karma, ortalama alma ve Ki-Kare (X2) testi gibi eitli istatistiksel yntemler uygulanmtr. Ankete yant veren iletmelerde anketi dolduran grevli personelin kiisel deikenlerine gre dalmlar Tablo 1de grlmektedir. Tablo 1deki deerler incelendiinde, anketi dolduran grevli personelin yaklak %80inin bay olduu, ounluunun orta ya grubu insanlardan olutuu, %65lik ksmnn niversite mezunu olduu ve bu kiilerin %87,5nin iletmenin yneticisi konumunda bulunduu grlmektedir. Bu zelliklerden hareketle anketi dolduran grevli personelin genel anlamda bilin dzeyinin yksek olmas nedeniyle anketlerdeki cevaplarn salkl ve tutarl verilerden olutuu dnlmektedir. Tablo 1: Anketi Dolduran Grevli Personelin Kiisel Deikenlere Gre Dalm
Cinsiyet Bay Bayan Toplam Ya 0-25 26-35 36-45 46-55 Toplam renim Durumu Okur-Yazar lkokul Mezunu Lise Mezunu n Lisans Mezunu Lisans Mezunu Toplam letmedeki grevi letme Mdr letme Sahibi Toplam n 1 1 9 8 13 32 n 28 4 32 Oran % 87,5 12,5 100,0 n 5 10 12 5 32 Oran % 3,1 3,1 28,1 25,0 40,6 100,0 n 25 7 32 Oran % 15,6 31,3 37,5 15,6 100,0 Oran % 78,1 21,9 100
Anket verilerinden anketi dolduran iletmelerden %75 gibi byk bir ounluunun bir yada birden ok STKya ye olduu anlalmaktadr. Yine ankete yant veren iletmelerin %90 gibi byk bir ounluu baz sorunlarn zme kavuturulmasna katk salamak amacyla bu STKna ye olduklarn belirtmektedirler. Bununla birlikte sz konusu iletmelerin yardan fazlas ye olduklar STKnn sz konusu sorunlarn zmnde yetersiz kaldklarn dnmektedirler. Bunun en byk nedeni olarak da turizm alannda faaliyet gsteren STKnn arasndaki uyumsuzluktan kaynakladn dnmektedirler. Ankete yant veren sz konusu iletmelerin byk oranda bir ksmnn (%90) ye olduklar turizm STKna aidat demediklerini, bu kurulularda dk
561
dzeyde (%29) aktif olarak grev aldklar, aktif olarak grev almayanlarnda grev alma konusunda da ekimser davrandklar anketlere verdikleri cevaplarn analizinden anlalmaktadr. Ankete yant veren iletmeler hem ye olduklar STKnn yrtt faaliyetlerden hem de ye olduu STKnn ynetilme eklinden orta dzeyde memnun olduklarn belirmilerdir. Aratrmaya katlan iletme yneticilerinin eitim durumu ile allan iletmenin STKlara yelik durumu arasnda bir ilikinin var olup olmadnn tespiti amacyla oluturulmu Tablo 2de grlen apraz tablo deerleri ile Ki-Kare ve p deerleri ( X 4 = 9,563 ve p=0,023) bu iki deiken arasnda bir ilikinin var olduunu gstermektedir. Yani iletme yneticisinin eitim dzeyi ykseldike bir STKya ye olma eilimi artmaktadr. Tablo 2: Aratrmaya Katlanlarn renim Durumu ile STKya yelik Durumu Arasndaki liki Testi apraz Tablosu
renim Durumu lkokul mezunu Lise mezunu nlisans mezunu Lisans mezunu Toplam
X 2 4
2
Say ve Oranlar n % n % n % n % n %
letmeniz STKya ye mi? Evet Hayr 0 1 0,0 33,3 8 33,3 5 20,8 11 45,8 24 100,0 1 33,3 1 33,3 0 0,0 3 100,0
Toplam 1 3,7 9 33,3 6 22,2 11 40,7 27 100,0
= 9,563
ve p=0,023
Ankete katlan iletme yneticilerinin cinsiyeti ile STKlara ye olma durumu arasnda yaplan Ki-Kare analizinden elde edilen apraz tablo, Ki-Kare ve p deerleri ( X2
2
= 0,917 ve p=0,395) bu iki deiken arasnda bir ilikinin olmadn gstermi2
tir. Yine aratrmaya katlan iletme yneticilerinin iletme sahiplii ile STKlara ye olma durumu arasnda yaplan Ki-Kare analizinden elde edilen apraz tablo, Ki-Kare ve p deerleri de ( X 2 = 5, 462 ve p=0,151) bu iki deiken arasnda bir ilikinin olmadn gstermitir. 9. SONU Anket tekniine dayal bir alan aratrmas olan bu almada veriler basit tesadfi rnekleme yntemiyle toplanmtr. 32 adet anket ile elde edilen veriler SPSS paket programnda oluturulan veri dosyasna aktarlmtr. Bu dosyada yer alan veriler aratrmada elde edilmek istenen amalara uygun olarak yeniden kodlanm ve eitli istatistiksel analizler yapmaya elverili hale getirilmitir. zellikle Yerel STKlarnn Fet-
562
hiye turizm ekim merkezinde birliin salanmas, birlik atsnn glendirilmesi, ortak sorunlarn ilgili birimler nezdinde dile getirilmesi ve sorunlarn zmnde nayak olunmas, turizm faaliyetlerinin sz konusu blgede eitlendirilmesine katkda bulunulmas, turizm alanndaki gelimelerden yelerin haberdar edilmesi, turizmde haksz rekabetin nlenerek dzenin salanmas, yeniliki fikirlerin daha rahat uygulanlabilmesine olanak salanmas, yelerin sorunlarnn zlmesi, blgede yaplan etkinliklerin daha etkin duyurulmas, sunulan hizmet kalitesinin artrlmasnn salanmas gibi ok nemli beklentilere cevap verecei umularak kurulan ve bu byk beklentilerle ye olunan turizm STK, ye olan turizm iletmelerinin bak ile kt, bilinsiz ve yetersiz ynetim anlay ile ynetilmekte dolaysyla kendilerinden beklenileni istenilen dzeyde verememektedirler. Hatta sz konusu bu STKnn yine ye olan iletmelere gre birok yece adresi bile bilinmeyen kurululara dnm durumdadrlar. yelere ait hayati neme sahip yukarda sz edilen birok nemli ama dururken, yine ye olan iletmelere gre, zerlerine vazife olmayan gereksiz siyasi ilerle itigal etmektedirler. KAYNAKLAR Abay, A. R. (2004). Sivil Toplum ve Demokrasi Balamnda Sivil Dayanma ve Sivil Toplum rgtleri, http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/06-04.pdf, (Eriim Tarihi: 11.03.2010) Aslan, C. (2010). Sivil Toplum rgtleri veya Gnll Kurulularn Toplumsal ve Stratejik nemi, http://cengizaslan.blogcu.com/1625137/, (Eriim Tarihi: 25.06.2010). Bostanc, E.(2005). Kadn Giriimcilik ve Sivil Toplum Kurulularnn Rol, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, alma Ekonomisi ve Endstriyel likiler ABD. nsan Kaynaklar ve Endstriyel likiler Tezsiz Yksek Lisans almas, zmir. Karaku, O.(2006). Avrupa Birlii Uyum Srecinde Trkiyedeki Sivil Toplum Kurulular, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal, Isparta. Lewis, D.(2001), The Management of Non-Governmental Development Organizations An Introduction, London, Routledge. zalp, A.(2008). Sivil Toplum rgtlerinin Toplumsal Ve Siyasal Bakmdan nemi, Dernekler Denetilii Yeterlilik Tezi, T.C. leri Bakanl Dernekler Dairesi Bakanl, Ankara. Sarbay, A. Y.(2000). Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm. Salamon, L.(1994). Partners in Public Service: Government-Nonprofit Relations in the Modern Welfare State, Baltimore: Johns Hopkins University Press. Tura, M. A.(2004). ada Demokrasilerde Sivil Toplum rgtlerinin Siyasal Sisteme Etkileri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, , stanbul. Usta, S.(2006). Avrupa Birliine Giri Srecinde Sivil Toplum Kurulular: Sivil Toplum, Demokrasi ve Gven, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Konya.
563
Yldrm, .(2004). Demokrasi Sivil Toplum Kurulular ve Ynetiim, Ankara, Sekin Yaynclk. http://www.turob.com/AboutUs.aspx (Eriim Tarihi: 24.05.2010) http://www.turofed.org.tr/aboutus.asp?Lang=1 (Eriim Tarihi: 24.05.2010) http://www.tursab.org.tr/content/turkish/kurumsal(Eriim Tarihi: 24.05.2010) http://www.tureb.net/index.php/tureb/tureb-kimdir (Eriim Tarihi: 24.05.2010) http://www.denizturizmbirligi.com/birligimiz.php (Eriim Tarihi: 24.05.2010) http://www.ttyd.org.tr/tr/page.aspx?id=7 (Eriim Tarihi: 24.05.2010)
GRENLER AISINDAN PSKOLOJK SZLEME HLALLER VE RGTSEL BALILIK ZERNE ETKS: DRT VE BE YILDIZLI OTEL LETMELER RNE Ceyda Melek CESEROLU1 Yrd. Do. Dr. ule AYDIN TKELTRK2 r. Gr. Bahattin HAMARAT3 ZET Son yllarda birok rgt; i dnyasndaki kreselleme ve artan rekabet ortam tarafndan; yeniden yaplanma ve klme gibi maliyet azaltma yollarna zorlanmtr. Bu srecin bir sonucu olarak rgtler; zarar gren istihdam ilikilerini, igren davranlarn anlamaya odaklanarak yenilemeye almaktadr. Psikolojik szleme; igrenlerin zihinlerinde ekillenen ve rgt ile kendileri arasnda var olduklarna inandklar ykmllkleri ve beklentileri kapsayan, yazlmayan ve st kapal szlemeler olarak tanmlanmaktadr. Bu kavram igren davranlarn anlamada nemli bir yol gsterici olabilmektedir. Dier taraftan rgtsel ballk ise genel olarak bireyin rgte kar hissettii duygusal ve ilevsel ba olarak grlmektedir. Bu alma; igrenin psikolojik szlemesi ile rgtsel ball arasndaki ilikiyi ve igrenin psikolojik szleme ihlali algsnn rgtsel balla yol ama olasln incelemeyi amalamaktadr. grenlerin; psikolojik szlemeleri ve psikolojik szlemelerinin yerine getirilme dzeyi hakkndaki alglar llerek bu deikenler ile rgtsel ballklar arasndaki ilikinin aratrld bu almada, veriler Antalyada faaliyet gsteren 4-5 yldzl otuz adet otel iletmesinde alan toplam 177 igrenden anket teknii kullanlarak elde edilmitir. Ordinal Lojistik Regresyon Analizi (OLOGREG) ile ulalan bulgular; psikolojik szleme ihlalinin rgtsel balla yol ama olaslna sahip olduunu destekler niteliktedir. Ayrca igrenlerin zelliklerinin rgtsel balla nedensel olduu ve rgtsel ball etkiledii bulunmutur. Anahtar Kelimeler: Psikolojik Szleme hlali, rgtsel Ballk, Otel letmecilii. PSKOLOJK SZLEME KAVRAMI Kreselleen bilgi a nedeniyle; rgt iin i ve d piyasalarda hzl ve baskc bir rekabet ortamna dnen frsatlar yakalama yar, rgtleri olduu kadar insan kaynaklarn da derinden etkilemektedir. Bu erevede modern istihdam ilikisinin tanmlanmas ve anlalmasnda, psikolojik szleme kavram giderek daha fazla nem kazanmaya balamtr (De Vos, Buyens & Schalk 2003: 540). nk psikolojik szlemeler resmi szlemelere tezat olutursalar da, durumun gereklik ksmna bakmakta ve resmi szlemelerdeki ykmllklerden ok daha etkili sonular verebilmektedirler (Patrick 2008: 3). Psikolojik szleme terimi; igren ile rgt arasndaki istihdam ilikisindeki st kapal, aka konuulmayan fikirleri derleyen bir ierik olarak ortaya kmtr. Terim ilk olarak 1960 ylnda Agryris tarafndan rgtsel Davran Anlamak (Understanding
1 2
anakkale Onsekiz Mart niversitesi anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu 3 anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
GRENLER AISINDAN PSKOLOJK SZLEME HLALLER VE RGTSEL BALILIK ZERNE ETKS
565
organizational behavior) adl kitabnda dipnot olarak kullanlmtr (Schalk & Roe 2007: 168). Rousseaunun tanm ise, psikolojik szlemenin ieriini ve ileyiini anlamlandrmada ve deneysel olarak incelenebilmesi iin kullanlacak yntem konusunda temel bir deiim yaratarak literatre yeni bir bak as kazandrmtr (Conway & Briner 2005: 14). Bu tanma gre psikolojik szleme; birey ile rgt arasndaki mbadelenin alglanan artlarn ve kurallarn belirten kiisel bir dnceden olumakta ve taraflardan birinin dierine; gelecee ynelik bir sz verdiine, bir katlm saladna ve bir takm faydalar sunacana inanmas durumunda ortaya kmaktadr (Robinson & Rousseau 1994: 246). Dier bir anlatmla; beklentilerin aksine, kar tarafn salamak zorunda olduuna inanlan ve karlkl deiimin alglanan vaatlerinden kaynaklanan inanlar kapsamaktadr. Bu balamda psikolojik szleme bireysel olarak ele alnan ancak taraflarn her ikisinin de ykmllklerini kapsayan tek tarafl bir anlamadr (Walker & Hutton 2006: 434). Pratikte bir bireyin rgtn kendisinden ne bekledii hakkndaki inan rgtn gerek beklentileriyle rtmeyebilmektedir. Rousseau'nun tanmna gre, bu gibi durumlarda oluabilecek olas anlamazlklar engelleyici gce sahip olan psikolojik szleme; igrenin, kendisinin ve rgtn beklentileri hakkndaki tm bireysel inanlarna ve alglarna odaklanmaktadr. zetle, igrenlerin iverenlerine ve iverenlerin de igrenlerine ne borlu olduklar konusundaki karlkl alglamalarn ifade eden bir kavram olarak kullanlan psikolojik szlemeyi anlamann temelinin i szlemelerine dayandn sylemek mmkndr. nk imzalanan i szlemelerinde var olan boluklar ve belirsizlikler psikolojik szlemenin olumasna zemin hazrlamaktadr (Robinson & Rousseau 1994: 246). Literatrde psikolojik szlemenin; resmi szlemelerde oluan boluklar doldurduu iin gvensizlii azaltmak, igrenin rgtle arasndaki karlkl ykmllklerini tartarak davranlarn ayarlamas yoluyla igren davranlarn ekillendirmek ve igrene rgtte ona ne olaca hakknda sz sahibi olduu hissiyat vermek olmak zere balca ilevinin olduu ifade edilmektedir (Anderson & Schalk 1998:640). PSKOLOJK SZLEME HLAL Herhangi bir sosyal ilikide de karlald zere szler yerine getirildiinde oluan kalma istei ve tatmin muhtemel sonu iken, dier bir taraftan eer szler tutulmazsa bu durum olumsuz duygularn olumas ve geri ekilme davran ile sonulanmaktadr (Conway & Briner 2005:2). Psikolojik szleme ihlali de; istihdam ilikisindeki taraflardan birinin, dierinin sz verdiini alglad ykmllkleri yerine getirmemesi durumunda ortaya kmaktadr. verenin (ya da igrenin) sunmas gerekenlerin neler olduu hakknda; igrenin (ya da iverenin) algsna (olumlu ya da olumsuz) uygun olarak kabul edilenin dna ktnda, psikolojik szleme revize edilecektir (Anderson & Schalk 1998: 645). Dolaysyla ykmllklere dair farkl snrlamalarla ve farkl bir ierikle yeni bir szleme oluturulacak ya da sona erdirilecektir. Morrison ve Robinson (1997: 231)a gre psikolojik szleme ihlali verilen szlerin tutulmamas ve/veya szlerle ilgili uyumsuzluk yaanmasndan kaynaklanmaktadr. Neden her ne olursa olsun eer rgt igrenlerinin beklentilerini yerine getirmek konusunda isteksiz veya yetersizse, bu durum igrende gl duygusal tepkilere yol
566
aacaktr. nk ihlal sadece beklenilen kazanlarn kayb deil, iki taraf arasndaki gvenin ve ilikinin kaynann erozyona uramasdr (Robinson 1996: 577). Bunun sonucunda igrenin ihlal algs; dk performans ve zayf i davranlar olarak rgte etki edecektir (Turnley & Feldman 2000: 26). Ksaca; ihlalden sonra olumsuz eilimler artmakta, rgte duyulan gven azalmakta ve igrenin rgte yardm abalar zayflayarak, rgte kar ykmllk hissi gerilemektedir (Aselage & Eisenberger 2003: 497). RGTSEL BALILIK KAVRAMI Uluslararas rekabet, kreselleme, tketici bilincinin artmas ve mteri beklentilerindeki deiim gibi birok gelime, rgtler iin insan faktrnn nemini giderek arttrmaktadr. Bunun sonucunda igrenlerin bireysel davranlarn ngrmeye alan rgtsel teoriler ve aratrmalar; nemli bir psikolojik faktr olarak grdkleri rgtsel balla odaklanmaktadrlar (Khan & Mishra 2004: 120). nk bireyin ballk dzeyi; igrenin rgt hedeflerine inanmas ve rgtn baarsn grmek istemesi olarak rgte etki etmektedir (Roehl & Swerdlow 1999: 177). rgtsel ballk kavram hakkndaki ilk tanmlamalar tek boyutlu olup, duygusal bir ba ile balanlm veya iten ayrlma maliyetinin hesaplanmas nedeniyle devam edilen istihdam ilikilerinden bahsetmektedir (Wasti 2005: 291). Zaman ierisinde teorisyenler ve uygulamaclar tarafndan kavrama gsterilen ilgi ile yeni tanmlamalar gelitirilmitir. rgtsel ballk literatrnde en fazla kabul gren tanmlardan biri olan Porter, Steers ve Mowday tarafndan gelitirilen tanma gre rgtsel ballk; bireyin rgtsel ama ve deerleri benimseyip kabullenmesi olarak ifade edilen zdeleme gerekletiinde ortaya kmaktadr. Bu tanma gre; rgtsel balln genel karakteristik zellikleri; rgtn deerlerine ve hedeflerine gl bir inan ve katlm salanmas, rgt adna hatr saylr lde aba sarf etmeye gnll olunmas, rgtn bir yesi olarak kalmak iin gl bir arzu duyulmasdr (Mowday 1998: 389). Bir dier nemli tanm ise; Meyer ve Allen(1997: 11)in rgtsel ball; igrenin rgte olan psikolojik yaklam olarak ifade ettikleri ve igren ile rgt arasndaki ilikiyi yanstarak rgt yeliini devam ettirme kararna yol aan psikolojik bir durum olarak akladklar tanmlamadr. Buradan da anlalaca zere rgtsel ballk igrenin rgte kar basit bir inanndan ve/veya pasif bir itaatinden daha fazlasn ifade etmektedir. RGTSEL BALILIIN PSKOLOJK SZLEME LE LKS Yazl olmad ve gayri resmi olduu halde psikolojik szlemenin rgtler iin olduka nemli olmasnn nedeni psikolojik szleme ile bireylerin rgte ballklar arasnda olduka ak bir balantnn bulunmasdr. Bu balant; ksaca birey ve iveren arasndaki karlkl ancak ak bir ekilde ifade edilmeyen beklentiler (Armstrong 2006: 225) anlamna gelen psikolojik szlemenin; eer doru tanmlanm alglardan olumaktaysa, igrenin rgtn deerlerini kabullenip paylamas ve rgtn yesi olarak kalmay arzu etmesi gibi olumlu i davranlaryla sonulanmasndan ileri gelmektedir.
567
Psikolojik szleme ile rgtsel ballk arasndaki iliki; bir uta igrenin daha yksek performans sergilemesine, dier uta ise igrenin psikolojik szleme elerinin yerine getirilmemesi ile szlemenin ihlaline yol aabilmektedir. Psikolojik szlemenin yerine getirilmesi ile rgtsel ballk arasnda yakn bir iliki bulunmakla birlikte (Coyle-Shapiro & Kessler 2000: 904) szleme ihlal edildiinde bu ihlale, igren tarafndan ok ciddi tepkilerle karlk verilecektir. Yaplan aratrmalar psikolojik szlemenin yerine getirilmesinin bata rgtsel ballk olmak zere, devamszlk oran, igren devir hz ve i performans vb. bamsz deikenleri gibi ile ilgili davranlara olumlu etkide bulunduu savunmaktadr (Sturges, Conway & Guest 2005:821). Aratrmalar psikolojik szleme ihlali ile bireyin iten ayrlma karar ve davran, dolaysyla igren devir hznn da gl bir ilikisi olduunu gstermektedir (Robinson & Rousseau 1994:257, Robinson 1996:578). Ayrca, igrenin; psikolojik szlemesinin yerine getirilmediini anlamasna ramen istihdam ilikisini srdrmesi, ilerleyen zamanlarda dk kalitede hizmet sunmas, dedikodu yapmas, donanmlara zarar vermesi hatta iletme ierisinde hrszlk yapmak gibi yasal olmayan eylemlerde bulunmas gibi olumsuz i davranlarna yol aabilmektedir (Knights & Kennedy 2005: 58). ARATIRMANIN AMACI almann amac; igcnn otel iletmelerinde yaratt deer gz nnde bulundurarak, otel iletmelerinde alan igrenlerin rgte kar var olan psikolojik szlemelerinin ve psikolojik szlemeleri hakkndaki olas ihlal alglarnn rgtsel ballklar zerine etkisini incelemektir. Aratrmadan elde edilen veriler ile otel yneticilerine ve igrenlerine, bata rgtsel ballk olmak zere i tatmini, devamszlk, verimlilik, iten ayrlma niyeti gibi konularda neriler gelitirilmesi ve sz konusu iletmelere ve igrenlerine fayda salanmas hedeflenmektedir. Ayrca kontrol deikenleri olarak belirlenen; igrenlerin cinsiyet, eitim durumu, medeni durum, aylk gelir, kadro durumu, oteldeki grev, konum ve departman, iletmede ve sektrde alma sreleri, allan konaklama iletmesinin snf, tr ve stats gibi zelliklerinin, rgtsel ballk zerindeki etkilerinin llmesi de almann dier bir amacn oluturmaktadr. ARATIRMANIN YNTEM Aratrmada veri toplama arac olarak anket teknii kullanlmtr. almada kullanlan lekler, igrenlerin gerek psikolojik szlemelerindeki iverenlerinin ykmllklerine dair beklentilerini gerekse bu ykmllklerin karlanma dzeyini toplayan nitelikte leklerdir. Ayrca almada, igrenlerin rgtsel ballk dzeyleri de aratrlm ve igrenlerin psikolojik szlemelerinin ihlal alglarnn rgtsel ballk dzeyleri zerine istatistiksel adan anlaml etkisinin olup olmad aratrlmtr. almada igrenlerin psikolojik szlemelerini ve psikolojik szlemelerinin yerine getirilip getirilmediini lmek amacyla Mark Roehlingin lekleri kullanlmtr. Roehlingin lei 1-5 arasnda puanlanan beli likert tipi bir leklerdir ve leklerde olumsuz tutum ifadesi bulunmamaktadr. rgtsel ball lmek iin ise Meyer ve
568
Allen (1997: 118-119)n lei kullanlmtr. lein orijinali yedili Likert tipi olup, aratrmada beli Likert leinde kullanlmtr. Bunun sebebi lekler arasndaki uyumun salanmas ve dier leklerle karlatrma yapabilmektir. nc, 4. 6. ve 13. ifadeler olumsuz tutum ifadeleri olarak kullanlmtr. Uygulanan anketin birden fazla soru ile llen deikenlerine ilikin gvenirlik analizi sonular Tablo 1 de yer almaktadr. Tablo 1. Aratrmada Kullanlan leklerin Gvenilirlikleri
Cronbachs Alfa Katsays 0,924 0,920 0,845
Deikenler Soru Says
grenin; veren Ykmllkleri Algs grenin; verenin Ykmllklerini Karlama Dzeyi Algs rgtsel Ballk
17 17 15
4,08 3,14 3,22
Tablo 1de de grld zere; aratrmada kullanlan tm deikenlere ilikin Cronbachs Alfa istatistii 0,80in zerinde olduundan lek yksek dzeyde gvenilirdir. lekte gvenilirlii bozan soru olup olmadna baklm ve silindiinde gvenilirlii ykselten soru bulunmamtr. Ayrca leklerde soru btn korelsyonlarda negatif korelsyona sahip soru gzlenmemitir. Aratrma Evreninin ve rnekleminin Belirlenmesi alma iin gerekli veriler, Antalyada faaliyet gsteren ve Kltr ve Turizm Bakanlndan Turizm letmesi Belgesi alm drt ve be yldzl otel iletmelerinde alan igrenlerden Austos 2008de toplanmtr. Blge olarak Antalyann seilmesinin en nemli nedeni, Antalyann Trkiye turizmi asndan en nemli saylabilecek turistik ekim merkezi olmasdr. Trkiyedeki otel iletmelerinin yatak kapasitelerinin nemli bir ksmnn (%58,38inin) Antalyada faaliyet gsteriyor olmas, Antalyada faaliyet gsteren otel iletmeleri zerinde yaplacak bir aratrmann tm Trkiyede faaliyet gsteren otel iletmeleri hakknda fikir verebilecei varsaym nedeniyle aratrmada Antalyada faaliyet gsteren otel iletmeleri seilmitir. Aratrmann evreni Antalyada faaliyet gsteren be yldzl otellerdeki igrenlerdir. Ana kitlenin tamam ile anket uygulamas, pratik olarak olanakl olamad iin rnekleme yoluna bavurulmu, otel iletmeleri basit tesadf rnekleme yntemi ile belirlenmitir. Ulalabilen otel iletmelerinin; yksek sezondan kaynaklanan olaan younluk gerekesi ile geri dn olamayacan belirterek aratrmaya katlmay reddetmesi veya az sayda denek ile grlmesini kabul etmesi nedeni ile aratrmann rneklemi otuz otelde rastgele belirlenmi yirmi beer igrenle snrl kalmtr. Bu otuz otelde rastgele belirlenmi yirmi beer igrene toplam 750 anket, aratrmac tarafndan datlm ve katlmclara gerekli aklamalar yaplmtr. ki hafta sonra anketler yine aratrmac araclyla toplanmtr. grenlere datlan 750 anketten 228i yantlan-
Ortalama
569
m olarak geri alnm ve %30,4lk bir geri dn oran elde edilmitir. Elde edilen anketlerin 177 adedi kullanlabilir bulunmutur. BULGULAR Drt ve be yldz otel iletmelerinde alan igrenlerin rgtsel ballna nedensel olan deikenlerin ve kategorilerin belirlenmeye alld aratrmada lein ilk blm alanlarn kategorik zelliklerinin belirlenmesinden olumaktadr. On soruyu kapsayan bu blmde igrenlerin kategorik zelliklerine ilikin bulgular Tablo 2de yer almaktadr.
Tablo 2.de grld zere aratrmaya katlan igrenlerin %58,2si erkek ve %41,8i kadn, %44,1i evlidir. Ayrca %87,6s igren grevinde almaktadr. Aratrmaya katlanlarn %36,7si lise ve dengi okul dzeyinde eitime sahiptirler. Ayrca
570
%31,6s yiyecek-iecek blmnde, %52si otel iletmesinde kadrolu eleman olarak ve %27,7sinin aylk geliri 1001TL ve st maa ile almaktadr. grenlerin %55,9u kadrolu (daimi) igren, olarak istihdam edilmekte, igrenlerin sektrde alma sreleri %35i 37 ay ile 84 ay arasnda; iletmede alma sreleri ise %74 1 ay ile 36 ay arasnda hesaplanmtr. Ayrca aratrmaya katlan igrenlerin %97,7si be yldzl otelde, %49,2si zincir otelde, %59,3 ky otelinde altklarn belirtmilerdir. almann bundan sonraki aamasnda baml deikenin ordinal yapsndan dolay Sral logit modele dayal olan Ordinal Logistic Regression Analizi (OLOGREG) kullanlmtr. Sral Lojistik Regresyon yntemi; cevap deikeninin ve daha fazla kategori ierdii ve deerlerin sral lekle elde edildii durumlarda, cevap deiken ile aklayc deikenler arasndaki neden-sonu ilikilerini ortaya koymaya ynelik bir yntemdir (zdamar 2004: 608). Daha nce de belirtildii gibi almada farkl lek kullanlmtr. Bu lekler; verenin igrenlere kar ykmllklerini belirlemeye ynelik (X1), verenin ykmllklerini karlama dzeyine ynelik (X2) ve rgtsel ball belirlemeye yneliktir (Y). rgtsel balln dier iki lek tarafndan ve igrenlerin zellikleri tarafndan akland varsaym altnda; rgtsel ballk baml deiken, dier deikenler ise aklayc deiken olarak ele alnmaktadr. leklerin gvenilirlikleri aratrlrken toplanabilirlikleri de incelenmi ve leklerin toplanabilir olduklar belirlenmitir. Dolaysyla X1 ve X2 lekleri toplanarak regresyon modeline srekli bamsz deiken olarak katlmtr. Aratrmada baml deiken olarak ele alnan rgtsel balln belirlendii lek, toplanm ve toplam skorlar eit aralkla hale getirilerek sral lek haline getirilmitir. Bylelikle lee 1 kesinlikle katlmyorumdan, 5 kesinlikle katlyoruma olacak ekilde sral katot deerler verilmitir. almann baml deikeni rgtsel ballk belirlenmi dier deikenler ise aklayc (nedensel) deiken olarak modele katlmtr. Bylece baml deiken hem srekli deikenler tarafndan hem de kesikli ya da nitel deikenler tarafndan aklanmaya allacaktr. Aratrmada baml deiken referans kategorisi olarak kesinlikle katlyorum kategorisi alnm ve sonular buna gre deerlendirilmitir. grenlerin kesinlikle katlyorum algs rgtsel balln yksek olduunu gstermektedir. grenlerin farkl zelliklerinin rgtsel ballklarnda nedensel faktr olup olmadn belirlemeye ynelik OLOGREG ktlar elde edilmi ve sonular Tablo 3de verilmitir.
571
Tablo 3. Ordinal Regresyon Analizi Sonular

Ordinal Regresyon Standart Katsays hata 2,67643 2,38799 4,98677 2,4151 9,29287 2,51956 12,1823 2,55966 -0,81280 0,31084 0,11713 -0,721896 1,20813 -1,28388 -0,719571 -0,297617 -2,59876 -1,36696 -1,34142 -1,46414 -0,276875 2,12102 1,25457 0,0820297 -0,500228 -0,0891912 1,20979 0,548983 -0,278845 -1,30031 0,0054375 -0,0077583 0,128315 0,930552 -0,241907 -1,59718 0,307376 0,286425 0,375377 0,592019 0,677409 0,789801 0,839126 1,4091 0,599419 0,987792 0,788402 0,872608 1,20615 0,597605 0,0006154 0,905109 1,22763 1,16074 0,421177 0,72746 0,899128 0,0041109 0,0061298 0,537536 0,664164 0,74356 1,2468 0,408643 Z 1,12 2,06 3,69 4,76 -2,61 0,041 -1,92 2,04 -1,9 -0,91 -0,35 -1,84 -2,28 -1,36 -1,86 -0,32 1,76 2,1 3,3 -0,55 -0,07 1,04 1,3 -0,38 -1,45 1,32 -1,27 0,24 1,4 -0,33 -1,28 0,75 P 0,262 0,039 0,000 0,000 0,009 0,032 0,054 0,041 0,058 0,362 0,723 0,065 0,023 0,174 0,063 0,751 0,079 0,036 0,001 0,058 0,0642 0,297 0,192 0,701 0,148 0,186 0,206 0,811 0,161 0,745 0,200 0,452 Odds Ratio
Predictor Const(1) Const(2) Const(3) Const(4) grenlerin Ykmllk Algs grenlerin iverenin ykmllklerini karlama dzeyi Erkek Cinsiyet Kadn Oteldeki ef Grev gren nbro Kat Hizm. Muh.-Fin. allan Sat-Paz. Departman Halkla l. Yiyecek-. nsan Kay. Dier Eleman Oteldeki Konum Kadrolu Elm. Stajyer Elm. Dnemsel Elm. Gelir Kadrolu Kadro Szlemeli Durumu Dier Konaklama 4 yldzl letmesinin Snf 5 yldzl ehir Konaklama Ky letmesiGolf nin Tr Dier Sektrde alma Sresi Ay letmede alma Sresi Ay lkretim Lise ve den. Eitim nlisans Lisans Yk. Lis-Dok. Medeni Evli Durum Bekr
0,44 1,12 0,49 3,35 0,28 0,49 0,74 0,07 0,25 0,26 0,23 0,76 8,34 3,51 1,12 0,61 0,91 3,35 1,73 0,76 0,27 1,01 0,99 1,14 2,54 0,79 0,20 1,36
572
Tablo 3e gre modele katlan iverenin size kar ykmllkleri, iverenin ykmllklerini karlama dzeyi, oteldeki grev, allan departman, oteldeki konum ve gelir deikenleri %5 anlamllk dzeyinde anlaml bulunmutur. Benzer ekilde %10 anlamllk dzeyinde cinsiyet ve kadro durumu deikenleri anlaml bulunmutur. Dier deikenler ise OLOGREG asndan anlaml bulunmamtr. Buna gre; grenlerin psikolojik szlemelerindeki iveren ykmllkleri deikenindeki bir birimlik art rgtsel ballk puannda 1/0,44=2.27 kat azala neden olma olaslna sahip olmaktadr (P=0,009). grenlerin psikolojik szlemelerindeki iverenin ykmllklerini karlama dzeyinde bir birimlik art rgtsel ballk puanlarnda 1,12 kat arta neden olma olaslna sahip olmaktadr (P=0,032). grenlerin gelirlerindeki bir birimlik artma rgtsel ballk puann 1,12 kat artrma olaslna sahip olduu bulunmutur (P=0,001). Cinsiyeti kadn olan igrenler erkeklere gre rgtsel ballk puanlar 1/0,49=2.04 kat daha dk olma olaslna sahip bulunmutur(P=0,054). Kadro durumu szlemeli olan igrenlerin rgtsel ballk puan kadroluya gre dk olma olasl 1,639 kat bulunmutur (P=0,058). Benzer ekilde dier kadroda bulunan igrenlerin kadroluya gre dk olma olasl 1,099 kat bulunmutur (P=0,0642). Oteldeki grev asndan igrenlerin rgtsel ballk puan eflere gre 3.35 kat daha yksek olma olaslna sahiptir (P=0,041). n broda alan igrenler dnda kalan tm alanlarn rgtsel ballk puanlar, n broda alanlara gre daha dk olma olaslna sahip bulunmutur. Buna gre Kat hizmetlerinde alanlarn rgtsel ballk puanlar 3,57 kat daha dk olma olaslna sahiptir (P=0,058). Yiyecek iecek blmndekilerin ise rgtsel ballk puanlarnn 4 kat dk olma olaslna sahip olduu sylenebilir (P=0,023). Oteldeki konumu Dnemsel eleman olan i grenlerin rgtsel ballk puan konumu eleman olan igrenlere gre 3,51 kat daha yksek olma olaslna sahip bulunmutur (P=0,036). SONU VE NERLER Otel iletmelerinde kademe ayrt edilmeksizin igrenin tad byk rol, igrene verilmesi gereken nemi de arttrmaktadr. Bu noktada igrenin rgtsel ballndan, i tatminine, ite kalma arzusundan, rgtsel vatandalk davranna kadar geni bir yelpazede igren davranlar zerine etkisi olan psikolojik szleme devreye girmektedir. almann amac; istihdam anlayndaki deiimler sonucu nemi giderek artan, psikolojik szleme ihlallerinin, rgtsel ballk zerindeki etkilerinin llmesidir. Yaplan yazn taramasndan hareketle, psikolojik szlemelerin yerine getirilip getirilmemesinin rgtsel ballk deikeni zerindeki etkileri incelenmitir.
573
almann amacn ortaya koyabilmek iin uygulanan Ordinal Lojistik Regresyon Analizi sonucunda elde edilen bulgularn, aadaki gibi zetlenmesi ve karmlarda bulunulmas mmkndr. grenin psikolojik szlemesindeki; iveren ykmllklerindeki art, igrenin rgtsel ballnda azala neden olma olaslna sahip olduu bulgulanmtr. grenin bu psikolojik szlemesindeki; ykmllklerin karlanma dzeyindeki artn ise, igrenin rgtsel ballnda arta neden olma olaslna sahip olduu bulgulanmtr. Bu bulgulardan yola karak; grenin psikolojik szlemesindeki; ivereninin yerine getirmesi gerektiini alglad ykmllklerin artmasyla, igrenlerin rgtsel balln dme olaslna sahip olduu, grenin psikolojik szlemesindeki; ivereninin yerine getirmesi gerektiini alglad ykmllklerin yerine getirilme orannn artmasyla, igrenlerin rgtsel balln da artma olaslna sahip olduu anlalmaktadr. Sonu olarak; igrenlerin psikolojik szlemelerinde algladklar iveren ykmllkleri ve bu ykmllklerin karlanma dzeyi rgtsel ballk dzeyini direkt olarak etkiledii sylenebilmektedir. Dolaysyla otel iletmeleri; igreninin psikolojik szlemesinin yerine getirilmesinin, ncelikle rgtsel ballklarnn artmas olmak zere, hem mteri memnuniyetinin salanmas, hem igren kaynakl maliyetlerin azalmas, hem de rgtn daha verimli biimde ilemesi yoluyla rakiplerinin nne geebilmek ve rekabet avantaj salayabilmek iin etkili bir ara olduunu unutmamal ve gereken nemi gstermelidir. grenlerin, rgtsel ballklar ile (kategorik) zellikleri arasndaki iliki aratrldnda; kadn igrenlerin erkek igrenlere kyasla daha dk, nbro departmannda alan igrenlerin kat hizmetleri ve yiyecek-iecek departmanlarnda alan igrenlere kyasla daha yksek, dnemsel elemanlarn eleman olarak istihdam edilen igrenlere kyasla daha yksek ve kadrolu eleman olarak alan igrenlerin daha yksek rgtsel ballk sergileme olaslnn olduu bulgulanmtr. Ayrca, igrenlerin aylk gelirleri attka rgtsel ballk sergileme olaslnn da artt bulgulanmtr. Dier bir anlatmla; igrenlerin rgtsel ballk dzeyleri, yukarda saylan (kategorik) zelliklerle ilikili olarak artmakta veya azalmaktadr. Sonu olarak; otel iletmelerinin kendine has zelliklerinden tr yaamakta olduu istihdam sorunu iin psikolojik szlemelerin anlalmas ve bilinli bir ekilde ynetilebilmesi, otel iletmeleri asndan byk nem tamaktadr. nk yksek igren sorumluluu, pozitif alma ortam ve seyrek igren deiimi gibi llebilir ve rgt iin yararl olan durumlar, taahhtlerini yerine getiren, itibar sahibi igrenleri olan rgtlerde olduka fazladr. Dolaysyla ana unsuru insan gc olan turistik hizmetler, bizzat igrenler tarafndan ve psikolojik tatminlerde dikkate alnarak gerekletirilmelidir.
574
Aada aratrmann kuramsal blmnden ve uygulama blmnden elde edilen sonulara gre hem iletmecilere hem de ilgili aratrmaclara baz nerilerde bulunulmaktadr. Ynetsel adan psikolojik szlemenin nemi; igrenlerin beklentilerini karlarken, yetki - sorumluluk dengesini korumaktr. Bu amala igrenlerin pozisyonlarna uygun beklentilerinin gereklemesi salanmaldr. zellikle insan ilikilerine dayal olarak yrtlen turizm sektrnde verimliliin salanmas iin, ncelikle igrenlerin beklentileri yerine getirilmeli ve sonra onlardan mterilerin beklentilerini karlamalar istenmelidir. Dnyadaki sarslan ekonomik dengelerin sonucu olarak sregelen ekonomik krizlerin etkisiyle artan iten karmalardan tr, rgte gveninin yan sra, rgtteki nemini sorgulamaya balayan igren; rgt yelii hissini arttrmak amacyla nemli rgtsel kararlar vb. gibi konularda bilgilendirmelidir. Geici kadroda istihdam edilen igrenlerin kendilerini ilk karlacak olarak grmelerinden tr; i ile ilgili olaan durumlarda da onlar bilgilendirerek ve iletiim kanallarn ak tutarak rgtsel ballk salanmaya allmaldr. grenlerin; sosyal gvencelerinin salanmas ve primlerinin tam ve dzenli olarak denmesi yoluyla igrenin psikolojik szlemelerinde yer alan temel unsurlarn karlanmasna allmaldr. grenlerin ilk imza anndan balayarak rgtten beklentileri dikkatlice renilmeli, etkin insan kaynaklar uygulamalar ile srekli geri-bildirim salanmal, bu sayede igrenin daha verimli alaca unutulmamaldr. verenin; psikolojik szlemenin ihlali algs ile baa kmas iin; igrenin bozulduunu dnd maddeyi anlamaya alarak, bireysel bir sorun yerine rgt etkileyecek bir sorun olarak ele almas gerekmektedir. Sonu olarak yneticiler szlemeyi; etkin iletiim, dzenli geri-bildirim, pozitif gzlem gibi yollarla devaml kontrol altnda tutmaldr. Psikolojik szleme ihlalinin rgtsel ballk ile arasndaki ilikiyi incelemek amacyla yaplan bu almada yer alan drt ve be yldzl otel iletmelerinden alnan rnek ktlede yer alan unsurlar genellenemez. Ancak psikolojik szleme ihlalinin rgtsel ballkla ilikisinin otel iletmelerinde alan igrenler asndan sonularna dair nemli bulgular sunan bu alma dorultusunda daha sonra yaplacak olan almalarda; psikolojik szleme ihlalinin i tatmini, iten ayrlma niyeti, katlm ve rgtsel vatandalk davran deikenleri ile ilikisini belirlemeye ynelik aratrmalar yaplmas tavsiye edilebilir. Ayrca yaplacak aratrmalarn daha fazla otel alan zerinde uygulanmas ve dier tr iletmeler ile karlatrma yaplmas da nerilebilir. KAYNAKA Anderson, Neil; Rene Schalk. The Psychological Contract in Retrospect and Prospect, Journal of Organizational Behavior, 19, 1998, 637-647. Armstrong, Michael. A Handbook of Human Resource Management Practice, 10. Basm, Kogan Page, London 2006.
575
Aselage, Justin; Robert Eisenberger. Perceived Organizational Support And Psychological Contracts: A Theoretical Integration, Journal of Organizational Behavior, 24, 2003, 491509. Conway, Neil; Rob B. Briner. Understanding Psychological Contracts at Work: A Critical Evaluation of Theory and Research, Oxford University Press, New York, 2005. Coyle-Shapiro, Jackie; Ian Kessler. Consequences Of The Psychological Contract For The Employment Relationshp: A Large Scale Survey, Journal of Management Studies 37: 7 2000, 903-930. De Vos, Ans; Dirk Buyens, Rene Schalk. Psychological Contract Development During Organizational Socialization: Adaptation to Reality And The Role Of Reciprocity, Journal of Organizational Behavior, 24, 2003, 537-559. Khan, S M; P C Mishra. Search for Predictors of Multidimensional Organizational Commitment, Journal of Management Research South Asia Publications, 4: 2, 2004, 120-126. Knights, Janice Anna; Barbara Jean Kennedy. Psychological Contract Violation: Impacts on Job Satisfaction and Organizational Commitment Among Australian Senior Public Servants, Applied Human Research Management Research, 10: 2, 2005, 57-72. Meyer, John P.; Natalie J.. Allen. Commitment In Workplace, Theory, Research and Application, Sage Publications, London, 1997. Morrison, Elizabeth Wolfe; Sandra L. Robinson. When Employees Feel Betrayed: A Model of How Psychological Contract Violation Develops, The Academy of Management Review, 22: 1, 1997, 226-256. Mowday, Richard T.. Reflections on the Study and Relevance of Organizational Commitment, Human Resource Management Review, 8: 4, 1998, 387-401. zdamar, Kazm. Paket Programlar ile statistiksel Veri Analizi 1, Kaan Kitabevi, Eskiehir, 2004. Patrick, Harold Andrew. Psychological Contract and Employment Relationship, The ICFAI Journal of Organizational Behaviour, 7: 4, 2008, 1-11. Robinson, Sandra L.. Trust and Breach of the Psychological Contract, Administrative Science Quarterly Journal, 41, 1996, 574-599. Robinson, Sandra L.; Denise M. Rousseau. Violating the Psychological Contract: Not the Exception but the Norm, Journal of Organizational Behavior, 15: 3, 1994, 245-259. Roehl, Wesley S.; Skip Swerdlow. Training and Its Impact on Organizational Commitment Among Lodging Employees, Journal of Hospitality & Tourism Research, 23: 2, 1999, 176-194. Schalk, Rene; Robert E. Roe. Towards A Dynamic Model Of The Psychological Contract, Journal of the Theory of Social Behaviour, 2007, 167-182. Sturges, Jane; Neil Conway; David Guest; Andreas Liefooghe. Managing the Career Deal: The Psychological Contract as a Framework for Understanding Career Management, Organizational Commitment and Work Behavior, Journal of Organizational Behavior, 26, 2005, 821-838. Turnley, William H.; Daniel C. Feldman. Re-Examining The Effects Of Psychological Contract Violations: Unmet Expectations And Job Dissatisfaction As Mediators, Journal Of Organizational Behavior, 21, 2000, 25-42.
576
Walker, Arlene; Dorothy M. Hutton. The Application Of The Psychological Contract To Workplace Safety, Journal of Safety Research 37, 2006, 433-441. Wasti, Arzu S.. Commitment Profiles: Combinations of Organizational Commitment Forms and Job Outcomes, Journal of Vocational Behavior, 67, 2005, 290-308.
ALGILANAN ADALETTE RGTSEL SESSZLK DAVRANIININ KARYER BEKLENTSNE ETKS Yrd. Do. Dr. Mahmut DEMR1 ZET Bu almann amac, havaliman yer hizmetleri iletmelerinde rgt iinde yaanan adaletsizliklere kar igrenlerin sessiz kalma davrannn kariyer beklentilerine etkisini aratrmaktr. ncelikle konuyla ilgili bir literatr taramas yaplm ve buradan elde edilen bilgilerle bir anket gelitirilmitir. Yzyze grme teknii kullanlarak almann amacna uygun zellikte olan toplam 181 katlmcya bir anket uygulanmtr. Elde edilen veriler SPSS istatistik program ile analiz edilerek aklayc faktr analizi ve regresyon analizi yaplmtr. Faktr analizinde drt faktr grubu oluturularak deikenlerin yap iindeki ykleri ve gruplar belirlenmitir. Sonraki aamada faktr gruplarnn baml deiken olarak belirlenen kariyer beklentisine etkisinin llmesi amacyla regresyon analizi yaplmtr. Sonuta ynetsel destek, alanlarla ilikiler ve gven duygusu faktrlerinin kariyer beklentisini etkiledii grlrken duyarszlk faktrnn etkisi olmad saptanmtr. Anahtar Szckler: gren, Alglanan adalet, rgtsel sessizlik, GR Havaclk sektrnde faaliyet gsteren yer hizmetleri iletmeleri farkl demografik ve sosyo-kltrel zellikler tayan igrenlerin bulunduu hassas bir yapya sahiptir. Bu yap iinde hizmet retimi ve sunumunun gerekletirilmesi iin ynetim, mteri ve i arkadalarnn yaratm olduu bask, igrenler zerinde olumlu ya da olumsuz olarak birtakm etki yarabilmektedir. grenlerin alglamalarna gre farkllk gsteren rgtsel davranlar, baz durumlarda nyargl, bilinli ya da dier faktrler (rn. stres, psikolojik bask vb.) altnda deerlendirildii iin, olduundan farkl yorumlanabilirken baz durumlarda ise, gerekten yneticilerin tarafl, adaletsiz ve yanl kararlar ve uygulamalar sonucunda olumsuzluk gsterebilmektedir. Havaclk sektrnn, insanlarn can ve mal gvenlii nedeniyle pek ok sektrden daha riskli olarak grlmesi ve igrenlerin yetkilerinin sorumluluklarna gre daha snrl olmas ynetsel kararlarn kiisel ilikilere dayandrlmadan objektif bir ekilde verilmesini gerekli klmaktadr. Sektrel zellikler nedeniyle daha nitelikli igrenlerin istihdam edilmesi yneticilerin ilerini kolaylatrrken, sunulan olanaklarn eksiklii ya da yetersizlii i doyumsuzluuna etki edebilmektedir. Bu tr iletmelerde salanan olanaklarn alglanmas kiilere gre farkl olsa da, igrenler zerinde yaratt etki dzeyi ayn zamanda ynetimin becerisini de ortaya koymaktadr. Hatta ynetsel uygulamalarn, sunulan maddi ve manevi olanaklardan daha etkili olduu ynnde aratrma sonular da bulunmaktadr (Van Scotter, 2000; Rhoades & Eisenberger, 2002; Meyer & Smith, 2000; Van Knippenberg & Sleebos, 2006).
Mula niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
578
1. LTERATR TARAMASI 1.1. rgtsel Adalet Adalet alglamalarna gre rgtsel davran ekillerinin farkl olduu ve bu farklln temelinde ynetimsel uygulamalar olduu kadar kiisel zelliklerin de etkili olduu bilinmektedir. Bu konuda yaplan almalar rgtsel adaletin rgtsel davran konular ile ilikili olduu ve onlar nemli lde etkilediini aklamaktadr (Bakhshi, Kumar & Rani, 2009; Eberlin & Tatum, 2005; McDowall & Fletcher, 2004; Aryee, Budhwar & Chen, 2002; Tan & Lim, 2009; Appelbaum, Deguire & Lay, 2005; Bennett & Robinson, 2000; Fox, Spector & Miles, 2001). rgtsel davran konusu ile ilikilendirildiinde adalet kavramnn her bir konu ile farkl adan ele alnd grlmektedir. Bu alma kapsamnda rgtsel adalet, Greenberg (1990)in iyerinde ynetsel uygulamalarn igrenler tarafndan objektif, adil ve effaf bir yaklam eklinde deerlendirilmesi olarak benimsenmektedir. grenlerin adalet alglamalarnda, ynetsel karar ve uygulamalarn en nemli faktr olarak belirlendii ok sayda aratrmaya ulamak mmkndr (rn. Ambrose, 2002; Cohen-Charash & Spector, 2001; Cropanzano & Greenberg, 1997; Greenberg, 2001; Jordan & Turner, 2008; Lawrence & Robinson, 2007). rgtlerde igrenler, genellikle kendileri ile bakalarn karlatrdklar iin, adalet alglamasnn odak noktas sadece ktlar ve bu ktlarn karlatrlmas olmayp, rgtsel kurallarn uygulanma ekli ve rgt yelerinin etkileim dzeyi de adalet alglamasnn odanda bulunmaktadr (zdeveciolu, 2003). Adaletin olumlu alglanmas igren davranlarnn pozitif olumasna katk salarken olumsuz alglanmas rgtsel sapma davranlarnn olumasna yol amaktadr (Demir & Ttnc, 2010; zmen, Arbak & zer, 2007). grenlerin adalet alglamas, rgtsel adaletin boyutlarna gre farkl ekillerde grlebilmektedir. Alglama igrenlere gre farkllk gsterebildii gibi adalet boyutlarna gre de farkl olabilmektedir. nk her bir igrenin farkl ama ve karlarna gre engellerle karlamas alglamann kiilere gre deiebileceini gstermektedir. Literatrde rgtsel adalet kavram ile ilgili olarak en yaygn boyut zerinde almalarn olduu ve bunlarn; datm adaleti, ilem adaleti ve etkileim adaleti eklinde yer ald grlmektedir (Greenberg, 1987; Moorman, 1991). Datm adaleti alglamas sonulara ynelik tepkilere neden olan adaletsizliklerdir. Bu tr adaletsizlik, kaynaklarn rgt iinde belirli standartlar ve ilevsel kurallara gre tanmlanan igrenlere paylatrlmasndaki (Greenberg, 1990; Moorman, Blakely & Brian, 1998; Searle & Ball, 2004) farkl ve yanl tutumlar sonucunda oluan davranlarn tepkisel grnmdr. grenlerin hak ettikleri ya da elde ettikleri ekonomik ve sosyal sonular dierleriyle karlatrdklarnda beklentilerin altnda gereklemesi, igrenler arasnda farkl uygulamalar yapldn ve datmn adil olmadn dnmesinin sonucunda, ya tepkisel ya da sessizlik olarak bir davran sergilenebilmektedir. Datm adaletinde igrenlerin kaynaklar ve ktlardan adil oranda yararlandrlmas ngrlmektedir. rgtsel adalet boyutunun ikincisi ilem adaleti; kazanmlarn belirlenmesinde kullanlan yntem ve srelerle ilgili alglanan adaletsizlikler olarak rgte ynelik tepkileri ifade etmektedir (Greenberg, 2005; Cropanzano & Greenberg, 1997; Ngodo, 2008).
ALGILANAN ADALETTE RGTSEL SESSZLK DAVRANIININ KARYER BEKLENTSNE ETKS
579
lem adaletinde karar alma sreci ve uygulamalardan nce igrenlerin duygu ve dncelerinin deerlendirilmesi ile bu srete kullanlan yntem ve uygulamalarn yneticiler tarafndan uygulanma ekli nemlidir. Datm kararlarnn tutarl, doru, nyargdan uzak dzeltilebilir zellikte, igrenlerin de temsil edilerek etik kurallar erevesinde alnmas gerekir (Leventhal, 1980). nk bu durumda alglanan adaletsizlik sonucunda oluan tepki bireysellikten ziyade rgtsel boyutta olabilmektedir. grenlerin ilem adalet algsnn olumsuz ynde gereklemesi, i yaamnda isteksizlik, ie devamszlk ve hatta iten ayrlmalarna neden olabilecek sonular dourabilmektedir. grenlerin bu boyutta herhangi tepkisinin olmamas kiisel karlarn n planda tutulmasndan kaynaklanabilmektedir. Etkileim adaleti, igrenlerin yneticileriyle olan iletiim ve ilikilerine gre alglanan durumun davranlara yansmas olarak deerlendirilmektedir (Bakhshi, Kumar & Rani, 2009; Greenberg, 1990). Etkileim adaleti, igrenlere ynelik tutum ve davranlarn yntem ve ekilleri asndan alglanmas (Bies, 2001) ve bunun sonucunda oluabilecek rgtsel ballk ya da sapma davrannn grlmesinde etkili olabilmektedir. Bu tr adalet alglamasnn olumsuz sonularndan kanmak iin rgt iinde tm bireylerin ve igren-ynetici ilikilerinin belirli bir sayg erevesinde iletiim kurarak, aklamalarn gerekelere dayanmas, uygun bir ifade biimiyle samimi ve ak szl olarak gereklemesi gerekir (Sander vd., 2010). Aksi halde etkileim adaletsizlii alglamalar yneticilere kar tepki davranlarna neden olabilmektedir (zdevecioglu, 2003). 1.2. rgtsel Sessizlik letmelerde igrenlerin gerek kiisel, gerekse rgtsel hedefleri gerekletirmek iin iletiim ve ilikilerinin rol olduka fazladr. grenlerin i arkadalaryla olduu kadar ynetimle de belirli kurallar erevesinde etkin bir iletiime sahip olmas gerekir. Ancak igrenlerin zaman zaman iletiim kurmada zorlandklar, ekindikleri ya da baka nedenlerden dolay dier alanlara mesafeli yaklatklar da bilinen bir gerektir. Tabii ki bunu etkileyen pek ok faktr sz konusu olabilmektedir. almann ikinci blmnde rgt iinde yaanan baz adaletsiz durumlara ramen igrenlerin sessiz kalma nedenlerine ilikin kuramsal bulgular ortaya konulmaktadr. rgtsel sessizlik konusunun 2000li yllarn bandan itibaren aratrmaclarn zerinde younlukla alt konulardan birisi olsa da, daha nceden (rn. Tyler, 1978; Kolarska & Aldrich, 1980; Wiggins, 1983; Saville-Troike, 1985; Wilmer, 1996) dorudan ya da dolayl olarak rgtsel davran almalar iinde yer ald grlmektedir. Bu almalarda farkl boyutlaryla incelenen rgtsel sessizlik, igrenlerin rgt iinde eitli neden ve amalardan dolay duygu, dnce ve eylem olarak duyarsz davranmalar olarak aklanmtr. rnein Morrison & Milliken (2000) sessizlii, igrenlerin kiisel ve rgtsel geliim ilgili bilgi ve dncelerini bilinli ekilde saklama olarak tanmlarken, Pinder & Harlos (2001) igrenlerin kendi karlarn da dnerek iyerindeki kiisel deerlendirmelerini yneticilere szl ya da yazl ifadeden kanma olarak ifade etmektedir. Pinder & Harlos (2001) almasnda, Jensen (1973)in ortaya koyduu sessizliin be tane ikili ilevi olduunu aklamaktadr; (1) insanlar bir araya getirdii gibi birbirinden uzaklatrabilir, (2) ilikilere zararda verebilir, katk da salayabilir, (3) hem bilgi salar hem de gizler, (4) derin dnmenin ya
580
da dnce yokluunun belirtisi ve (5) hem kabullenme hem de muhalefet etme olabilir. akc (2007) ise, igren sessizlii olarak bu davran aktif, bilinli, kastl/amal bir eylem yaklamyla incelenmitir. rgtsel sessizlik kapsamnda igrenlerin bu tr davranlar sergilemelerini aklayabilecek baz kuramsal almalara rastlamak mmkndr. Bireyler sessizlik davrannda bulunmalaryla kazanacaklar ya da kaybedeceklerinin muhasebesini yaparak duruma gre karar verirler. Fayda-maliyet analizi olarak bilinen bu kurama gre kiisel karlarn engellenmesi ya da kaybedilenlerin fazla olma ihtimali durumunda sessizlemenin aktif olarak grlecei ne srlmektedir (Milliken, Morrison & Hewlin, 2003; Dutton vd. 1997). grenlerin kariyer plan iinde terfi beklentilerinin gereklememesi ve iini kaybetme riski ngrlen bir bedel olarak (akc, 2007) deerlendirildii iin rgt iinde konuma ya da sessiz kalma davranna karar verilmektedir. Bu konuda dier bir yaklam Vroomun Bekleyi Kuramdr. Bu kurama gre bireyin kiisel zellikleri ve beklentilerine gre davranlar ekillenmektedir (Eren, 2003). stenilen bir sonucun gereklemesi, istenilmeyenlerin engellenmesi durumunda bireyin tahmini olumlu ynde ise, bu tutuma ynelik davrann olumas grlr (Premeaux & Bedeian, 2003; Van Dyne, Ang & Botero, 2003). Noelle- Neumannn (1974) gelitirdii ve sessizlik sarmal olarak bilinen kurama gre; birey toplumsal bask ya da korku nedeniyle yalnzlk duygusuna kaplma endiesiyle kendi dncelerine aykr da olsa ounlua katlma eilimindedir. Bireyler aznlk iinde kalmalar durumunda toplum ya da rgt iinde ounluun yaratt etkiyi gstermeyecei iin kendi dnce ve eylemlerini gizleyerek sessizlik sarmal iinde yer alrlar. Aksi halde dlanma durumuyla kar karyadr (akc, 2007; Bowen & Blackmon, 2003). Bu balamda bireyler, ortama uyum gsterme davrann gelitirerek kendini uyarlama eilimdedir. Bu kurama gre, bireyler durumun gereklerine gre davranlarn uyumlatrmak iin aba gstererek yalnz kalmak istemezler (akc, 2007; Premeaux & Bedeian, 2003). rgt iinde igrenlerin sessiz kalmasnn kiisel ve rgtsel boyutta zararlarnn olduu yaplan almalarda aka ortaya konulmaktadr (Van Dyne, Ang & Botero, 2003; Milliken, Morrison & Hewlin 2003; Premeaux & Bedeian, 2003; Pinder & Harlos 2001). Bu almalarn yalnzca bir ksmnda rgtsel sessizliin nedenleri zerinde durulurken, genelde rgtsel boyuttaki sonular zerine aratrmalar yaplmtr. rgtsel ve kiisel faktrlere dayandrlan igren sessizliinin temelinde terfi ve kadrolama ile ilgili kiisel karlarn zarar grmemesi, rgt iinde huzuru bozan kii olarak alglanmama, konumann hibir yarar olmad gibi zararnn olmas dncesi, yalnz kalma ve dlanma duygusu vb. nedenler yatmaktadr (akc, 2008; Premeaux & Bedeian, 2003; Van Dyne, Ang & Botero, 2003). akc (2008) yapm olduu almasnda igren sessizliinin nedenleri olarak be faktr belirlemi bunlar; (1) ynetsel ve rgtsel nedenler, (2) i ile ilgili korkular, (3) deneyim eksiklii, (4) izolasyon korkusu ve (5) ilikileri zedeleme korkusu olarak ifade etmitir. rgtsel adaletsizliin grld alma ortamnda, sessiz kalmann kiisel karlarn salanmas iin igrenleri kariyer beklentilerine cevap verse de, rgtsel boyutta zararlar daha fazla olabilmektedir. Ayn rgt iinde terfi eden bir kiinin ileriki dnem-
581
lerde benzer durumlarla karlamas rgtn gelecei asndan son derece riskli bir durum yaratmaktadr. rgtsel sessizliin gnmz ynetim modelleri iinde benimsenmesi sz konusu olamaz. Buna ramen, baz sektrlerde zellikle ynetsel yetersizlie sahip rgtlerde igren sessizliinin yaand bilinmektedir. 2. YER HZMETLER LETMELERNDE BR ARATIRMA 2.1. Aratrmann Amac ve Yntemi Aratrmann amac, rgt iinde yaanan adaletsizlik davranlar karsnda igrenlerin sessiz kalma nedenleri ve bu sessizliin kariyer beklentileri zerindeki etkisinin olup olmadn ortaya koymaktr. Bu amaca ynelik olarak Dalaman ve Bodrum-Milas havalimanlarnda yer hizmetleri iletmelerini kapsayan bir alan aratrmas yaplmtr. Konuyla ilgili olarak ncelikle bir literatr taramas yaplm olup, buradan elde edilen bilgilerle Van Dyne, Ang & Botero (2003) ile akc (2008)nn yapm olduklar almalardan yararlanlarak bir anket oluturulmutur. Aratrma blmnde elde edilen bulgular ortaya konularak analiz ve yorumlar sunulmutur. Ankette katlmclarn demografik zelliklerine ynelik olmak zere 6 adet kapal ulu, 2 adet adalet alglamasna ynelik durum tespiti ve Likert tipi lekte 26 adet bamsz ve 2 adet baml deiken sorusu olmak zere toplam 36 adet soru yer almaktadr. Likert leine gre hazrlanan ve ters (reverse) olarak ifade edilen sorular dndrlerek analiz edilmi olan sorular, 5-kesinlikle katlyorum seeneinden 1-kesinlikle katlmyorum seeneine doru beli aralkta sralanmtr. Aratrma srecinde katlmclara anket sorular datlmadan nce, alglanan/yaanan adaletsizlikle ilgili 2 adet soru sorulmutur. Bunlar; 1. Yneticilerinizin igrenlere adil davrandn dnyor musunuz? (Cevabnz evet ise 2. Soruya geiniz) 2. Size kar yaplan bir hakszlk oldu mu? (rn. dl ve ceza, terfi, kadroya alnma, alma saatleri, cret ve prim art vb.) Aratrmaya katlan 282 kiiden 181nin her iki soruya evet cevab vermesi nedeniyle almann rneklemi olarak belirlenen 181 kii olarak belirlenmitir. rgtsel sessizlik davrannn adaletsizlik alglamalarna kar nasl olutuunun belirlenebilmesi iin igrenlerin alma yaamnda adaletsiz uygulamalarla karlam olmas, konuyla ilgili alglama ve tutumlarnn net bir ekilde ortaya konulmas asndan nemlidir. Yukarda ifade edilen iki soru bu amala sorulmutur. almada aratrmann amacna uygun olarak, bu durumu yaam olan katlmclardan 181inin anketi deerlendirilmeye alnmtr. ncelikle 50 kii ile bir pilot alma yaplmtr. almann yapsal geerlilik ve gvenilirlik analizi sonularnn sosyal bilimler iin kabul edilen deerlerin zerinde gereklemi olmas nedeniyle anket almasna devam edilmitir. Bu durum soru ifadelerinin tutarll, faktr gruplanma ekilleri itibariyle deikenlerin uygun ve doruluunun bir gstergesidir. almada elde edilen veriler sosyal bilimler iin gelitirilmi olan SPSS istatistik paket program ile analiz edilmitir. statistiksel olarak veriler tanmlayc ve karmsal istatistik asndan ele alnmtr. ncelikle, demografik sorularn frekans dalmlar ele alnm ve tablo 1de gsterilmitir. kinci aamada verilerin gvenilirlii test edilmitir. Deikenleri daha salkl bir ekilde
582
belirlemek amacyla, verilere faktr analizi uygulanmtr. Daha sonra ilgili faktrlerin baml deiken zerindeki etkisini belirlemek amacyla regresyon analizi yaplmtr. 2.2. Aratrma Bulgular Aratrmann bulgular tanmlayc ve karmsal istatistik olarak iki blmde deerlendirilmitir. Bu blmde ncelikle katlmclarn demografik zelliklerine ilikin bulgulara yer verilmi olup ikinci aamada aklayc faktr analizi (AFA) ve regresyon analizi yaplmtr. 2.2.1. Saysal ve Yzdesel Dalm Katlmclarn demografik zelliklerini aklamak amacyla oluturulan tabloda yer alan saysal ve yzdesel dalmlar SPSS 14.0 istatistik program ile analiz edilmitir. almann amacna ynelik olarak, yneticiler ile yar zamanl alanlar ve stajyer renciler hari, yer hizmetleri iletmelerinde toplam 388 igren olduu bunlar iinde ankete katlmak isteyenlerin 282 kii, 1. ve 2. Soruya evet cevab verenlerin ise 181 kii olduu tespit edilmitir. Deerlendirilmeye alnan igren oran % 64tr. Tablo 1. Katlmclarn Demografik zellikleri
Ya 20 ve alt 21-30 31-40 41 ve st Toplam Eitim Durumu lkretim Lise niversite Toplam Medeni Durumu Bekar Evli Toplam Say 39 72 60 10 181 Say 15 68 98 181 Say 134 47 181 Yzde 21,5 39,8 33,1 5,6 100,00 Yzde 8,3 37,6 54,1 100,00 Yzde 74,0 26,0 100,00 Cinsiyet Kadn Erkek Toplam alt Blm Yolcu Hizmetleri Ramp Hizmetleri Kargo ve Posta Hizm. Operasyon Hizmetleri Dier Toplam Bu il.de alma sresi 1-5 yl 6-10 yl 11 yl ve + Toplam Say 111 70 181 Say 66 33 21 40 21 181 Say 97 70 14 181 Yzde 61,3 38,7 100,00 Yzde 36,5 18,2 11,6 22,1 11,6 100,00 Yzde 53,5 38,8 7,7 100,00
Katlmclarn %60nn 30 ve alt ya grubunda, %61inin kadnlardan ve %74nn bekarlardan olutuu grlmektedir. Eitim durumu ile ilgili bulgular incelendiinde %54nn niversite mezunu olmas sivil havaclk sektrnde daha dinamik igrenlerin istihdam edilmesinin yannda eitim dzeyinin de daha yksek olduunu gstermektedir. almaya iletmelerin tm blmlerinde belirli oranda igren katlmtr. Bunlarn %54nn 1-5 yl arasnda halen grev yaptklar iletmede altklar bulgusuna ulalmtr. 2.2.2. Faktr Analizi almann genel olarak gvenilirlik ve geerlilik dzeylerin olduka yksek olduu bulgusuna ulalmtr (=,89 ve p<,001). Tm deikenlere ilikin genel ortalama deerin 3,97 ve KMO lmnn 0,782 dzeyinde olmas faktr analizi yaplabilmesi
583
asndan nemli olan istatistiksel bulgulardr. Aratrmada sonularn daha belirgin bir ekilde ortaya konulmas amacyla faktr analizinde ykleme oranlar 0,50dan az olan deikenlere tablo 2de yer verilmemitir. Kapsam d tutulan deerler almann yapsnda herhangi bir deiiklie neden olmamaktadr. Faktr analizi tablosundan da grld gibi drt grupta toplam 26 deikenin genel yapy %72 orannda aklamaktadr. Ynetsel destek olarak belirlenen ilk faktr 9 deiken ile aklanmaktadr. Bu faktrn zdeeri 8,607; tanmlad fark yzdesi 33,104; ortalama deer 3,94; F deeri 2,979; gvenilirlik derecesi ,96 ve p<,01 dzeyinde anlaml olarak gereklemitir. grenlerin adalet alglamalarnda ynetsel faktrlerin sessiz kalma durumunda nemli faktr yklerine sahip olduklar grlmektedir. lk drt deikenin faktr yklerinin 0,90nn zerinde olmas yneticilerin rgtsel sessizlik konusunda igrenlere gereken destein verilmediini aklamaktadr. Bu faktr iindeki dier deikenlerin (birisi hari) faktr ykleri 0,80in zerindedir. Yalnzca Hiyerarik yapnn kat olmas dncelerimi sylememi engelliyor ifadesi 0,648 faktr ykne sahiptir. kinci faktr alanlarla ilikiler olarak belirlenmi ve 8 deiken ile aklamaktadr. zdeeri 4,715; tanmlad fark yzdesi 18,134; ortalama deer 4,03; F deeri 4,211; gvenilirlik derecesi ,90 ve p<,01 dzeyinde anlaml olarak gerekleen bu faktr temsil eden deikenlerin tamamnn 0,80in zerinde faktr ykne sahip olduklar grlmektedir. grenlerin alma arkadalaryla ilikilerinin bozulmamas iin rgt iinde yaanan adaletsizliklere kar sessiz kaldklarn aklayan deikenlerin birbiriyle yakn ve destekleyici zellikte olmas faktr yklerinden de anlalmaktadr. Tablo 2. Faktr Analizi Sonular
FAKTR GRUPLARI 1.FAKTR: YNETSEL DESTEK Yneticilerin sorunlarla ilgilenmemesi Yneticilerle konumaya gerek duymama yerimde konumay desteklemeyen bir kltr Sorunlar dile getiren igrenleri istenmemesi Yneticilerin fikirlere nem vermemesi Aka konumann yararnn olmayaca Yneticileri tavrlar Hiyerarik yapnn kat olmas 2. FAKTR: ALIANLARLA LKLER ortamnda sorun bildirenlerin sevilmemesi Sorun bildiren olarak anlmann itibar sarsmas Zarar grme korkusuyla uzaklama FY ZD TFY ORT ,923 ,919 ,916 ,912 ,875 ,849 ,803 ,648 4,715 18,134 4,03 4,211 ,90 ,924 ,917 ,876 ,007 F p ,004
8,607 33,104 3,94 2,979 ,96
zmn yneticilerce salanabilecei dncesi ,875
584 Tepki gstermek sorunun kayna gibi alglanr Sorunlarn ilikileri bozmas nsanlarn desteini kaybetme riski alanlarn eletirilmeyi kabullenememesi
,873 ,871 ,851 ,836 3,865 14,865 3,82 3,306 ,82 ,842 ,807 ,787 ,654 ,559 ,529 1,625 6,250 4,07 3,924 ,83 ,881 ,826 ,786 ,001 ,006
Sorun bildirenlerin provokatr olarak alglanmas ,804 3. FAKTR: DUYARSIZLIK Sorunlar yalnzca beni ilgilendirmez Sorunlar ncelikle bakalar dile getirmeli Bu tr sorunlar ciddiye almama Sorunlarn dikkate alnmamas Sorunlar yneticilerin kendisi grmesi gerekir Sorunlarn zmnde yetkisinin olmamas 4. FAKTR: GVEN DUYGUSU Yneticilere gvensizlik arkadalarna gvensizlik zgven eksiklii
Kaiser-Meyer-Olkin lm=0,782 ve p<,01; Toplam farkn (varyansn) aklanma oran %72
nc faktr duyarszlk olarak belirlenmitir. grenlerin rgtsel dzeyde yaanan ve adaletsizlik olarak alglanan davranlara kar duyarsz kalmalarn ifade eden bu faktr toplam 6 deiken ile aklanmakta ve zdeeri 3,865; tanmlad fark yzdesi 14,865; ortalama deer 3,82; F deeri 3,306; gvenilirlik derecesi ,82 ve p<,01 dzeyinde anlaml olarak gereklemitir. zellikle rgtsel sorunlarn zmnde yneticilerin yaklamnn igrenler asndan tatmin edici bulunmamas, onlarn bu tr sorunlara kar duyarsz kalmalarnda nemli bir rol oynamaktadr. Gven duygusu olarak belirlenen drdnc faktr 3 deiken ile temsil edilmektedir. Yneticilere, i arkadalarna ve kendine gven olarak 3 boyutta ifade edilen deikenlerin oluturduu bu faktrn zdeeri 1,625; tanmlad fark yzdesi 6,250; ortalama deer 4,07; F deeri 3,924; gvenilirlik derecesi ,83 ve p<,001 dzeyinde anlaml olarak gereklemitir. Tm deikenlerin faktr yk 0,70in zerindedir. 2.2.3. Regresyon Analizi almada rgtsel adaletsizlik ortamnda igrenlerin sessiz kalmalarnn (faktr gruplar) kariyer beklentisine etkisini lmek amacyla regresyon analizi yaplmtr. Kariyer beklentisi ifadeleri kadroya geme beklentisi ve terfi beklentisi eklinde belirlenmi analiz sonular tablo 3de aklanmtr.
585
Tablo. 3. Regresyon analizi

DEKENLER Sabit Ynetsel Destek Gven Duygusu alanlarla likiler Duyarszlk ,786 ,182 ,254 ,032 T 3,021 8,221 4,518 3,063 ,393 Sig t ,003 ,001 ,001 ,003 ,169
Multiple R= ,771; R Square= ,657; Adjusted R Square= ,649; F= 138,552; Sig F=,001
Regresyon analizi tablosunda da grld gibi drt faktr grubunun oluturduu bamsz deikenlerin kariyer beklentisi baml deikenini etkileme dzeyini 0,65 orannda aklamaktadr (R=,657). Ynetsel destek faktrnn kariyer beklentisi zerinde etkisi olan en nemli faktr olduu grlmektedir (=,786; T=8,221; Sig t=,001). grenlerin rgt iinde yaanan adaletsiz davranlar ya da uygulamalar karsnda sessiz kalmalarnn temelinde yneticilerin bu tr sorunlar karsnda ilgisiz kalmas, sorunlarn zmnde igrenlere destek olunmamas, bu tr sorunlar karsndaki tavrlar ve rgtsel kltrn sorunlar dile getirmeye izin vermeyecek bir yapda olmas, rgt iinde sessiz kalmann daha doru olaca eklinde bir alglamaya neden olmaktadr. Dolaysyla igrenler kariyer beklentilerinin olumsuz olarak etkilenmemesi iin sessiz kalmay tercih etmektedir. Ynetsel destek eksiklii igrenlerin kariyer beklentisi zerinde etkili olmaktadr. Gven duygusu igrenlerin kariyer beklentilerini etkileyen faktrlerden birisi olarak bulunmutur (=,182; T=4,518; Sig t=,001). grenlerin yneticilere gvenmemesi nedeniyle rgt iinde grlen aksaklklarn, alglanan adaletsiz davranlarn ve olumsuzluklarn dile getirilmesinde sessiz kaldklar grlmektedir. Bu sessizlie neden olan gvensizlik yneticilere olduu kadar i arkadalarna da duyulan olumsuz bir yaklam olarak kariyer beklentisini etkilemektedir. Dier yandan zgven eksiklii de gven duygusu iinde yer alan bir baka unsurdur. grenlerin alma arkadalaryla olan ilikileri, rgtsel davrann olumlu bir ekilde sergilenmesi bakmndan olduka nemlidir. rgt iinde alanlarla ilikiler gerek kiisel dzeyde gerekse rgtsel dzeyde beklentilerin gereklemesinde etkili rol oynayabilmektedir. Nitekim alanlarla ilikiler faktrnn kariyer beklentisini etkiledii regresyon analizi sonularndan da anlalmaktadr (=,254; T=3,063; Sig t=,003). grenlerin i arkadalaryla olan ilikilerinin bozulmamas, sorun yaratan kii olarak alglanmamak, itibarn sarslmas, alanlarn eletiriye ak olmamas gibi etkenler rgtsel sessizlik nedeni olarak kariyer beklentisi iinde olan igren davranlarn etkilemektedir. rgt iinde yaanan olaylara ve karlalan adaletsizliklere duyarsz kalmann kariyer beklentisini etkilemedii grlmektedir (T>2; Sig t>,01). Regresyon analizi sonularna gre duyarszlk faktrnn igrenlerin kariyer beklentisini etkilememesinin temelinde yaanan sorunlar ya da adaletsizlik durumlarnn daha ok baka kiilerle ilgili olduu ya da kendilerinin dnda bakalar tarafndan ilgilenecek kiilerin olmas gerektii dncesi olduu sylenebilir.
586
3. TARTIMA VE SONU grenlerin rgt iinde yaanan adaletsiz davran, uygulama ya da deerlendirmelere kar sessiz kalarak tepki gstermemesinin temelinde kiisel beklentilerinin gerekletirilmesi olduu belirlenmitir. Bu beklentilerden birisi de igrenlerin szlemeli ise, kadroya geme, kadrolu ise, mevcut pozisyonun korunmas ya da terfi etme dncesidir. Genel olarak igrenlerin bu tr beklentilerle sorunlar ya da adaletsizlikleri dile getirmemesi rgtsel sessizlik olarak iletmenin tm faaliyetlerinin ve ileyiinin bozulmasna neden olabilmektedir. rgtsel sessizlik, oluan rgtsel kltrn bir sonucu olarak ortaya kabilmektedir. almada istatistiksel lmlerin sonucunda ulalan bulgular rgtsel sessizlik davrannn temelinde igrenlerin kariyer beklentilerini gerekletirme istei ya da dncesinin olduunu gstermektedir. Normal artlarda tepki gsterilen adaletsiz uygulamalara kar, igrenlerin sessiz kalmas istediklerini elde etme adna bir sonu verirken rgtsel adan deerlendirildiinde sorunlarn katlanarak bymesi anlamna gelmektedir. Bu nedenle yneticilerin igrenlere zgven yaratarak duygu ve dncelerini rahatlkla dile getirecek bir alma ortam yaratmas gerekir. Kariyer beklentisini ynetsel destek, gven duygusu ve alanlarla ilikiler faktrleri etkilerken, duyarszlk faktrnn etkilemedii grlmtr. grenlerin rgt iinde yetki ve sorumluluk dengesi erevesinde yneticilerden destek bulamamas, alan-ynetim iletiiminin salkl kurulamamas ve dile getirilen sorunlara gsterilen tepkilerin rgtsel sessizlik davrann oluturduu grlmektedir. Bununla birlikte gerek zgven eksiklii gerekse rgt iinde oluan gvensizlik sessiz kalmann bir dier nedeni olarak ortaya kmtr. Ayn ekilde igrenlerin alma ortamnda arkadalaryla olan ilikilerini dikkate alarak sessiz kalmalar kiisel beklentileriyle ilikilidir. rgtsel sessizlik, igren karlar nedeniyle olutuu halde ynetsel olarak bir zm retilememesi daha byk sorunlarn olumasna temel tekil edebilecektir. Adaletsiz uygulamalar kadar bu tr davranlara sessiz kalmakta hem igren hem de iletme asndan sakncaldr. yle ki, adaletsiz uygulamalara kar sessiz kalmak, soruna ortak olmak demektir. rgtsel sessizlik konusunda yaplm olan almalarn yetersiz olmas kuramsal adan bir deerlendirme yaplmasn ve nceki almalar karlatrlmasn zorlatrmaktadr. Van Dyne, Ang & Botero (2003), Milliken, Morrison & Hewlin (2003), Premeaux & Bedeian (2003), Pinder & Harlos (2001) ve akc (2008) almalarnn bu kapsamda yaplm eserler olarak bu alma ile karlatrldnda benzer sonular elde edildii gibi farkllklarda bulunmaktadr. En nemli fark turizm sektrnde ve hatta bu sektr iinde havaliman yer hizmetleri iletmelerinde yaplm ilk almadr. Bu almann ad geen almalardan bir dier fark rgtsel sessizlik boyutu olarak olaylara, durumlara ya da uygulamalara kar duyarszlk davrannn kariyer beklentisini etkilemedii sonucuna ulalm olmasdr. Bununla birlikte bu konuda daha kapsaml olarak rgtsel sessizlik davrannn nedenleri ve sonularnn farkl rgtsel davran konularyla ilikisel adan incelenmesi nemli bir kaynak ve katk salayacaktr. KAYNAKA Ambrose, M. (2002). Contemporary Justice Research: A New Look at Familiar Questions. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 9(1): 803812
587
Appelbaum, S.H., Deguire, K.J. & Lay, M. (2005). The Relationship of Ethical Climate to Deviant Workplace Behaviour. Corporate Governance, 5 (4): 43-55. Aryee, S., Budhwar, P.S. & Chen, Z.X. (2002). Trust as a Mediator of the Relationship Between Organizational Justice and Work Outcomes: Test Of A Social Exchange Model. Journal of Organizational Behavior, 23 (3): 267285. Bakhshi, A., Kumar, K. & Rani, E (2009). Organizational Justice Perceptions as Predictor of Job Satisfaction and Organization Commitment. International Journal of Business and Management, 4 (9): 145-154. Bennett, R.J. & Robinson, S.L. (2000). Development of a Measure of Workplace Deviance. Journal of Applied Psychology, 85 (3): 349-360. Bowen, F. & Blackmon, K. (2003). Spirals of Silence: The Dynamic Effects of Diversity on Organizational Voice, Journal of Management Studies, 40 (6): 13931417. akc, A. (2007). rgtlerde Sessizlik: Sessizliin Teorik Temelleri ve Dinamikleri. .. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 16 (1):145-162. akc, A. (2008). rgtlerde Sessiz Kalnan Konular, Sessizliin Nedenleri ve Alglanan Sonular zerine Bir Aratrma. .. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 17 (1): 117-134. Cohen-Charash, Y., & Spector, P. E. (2001). The Role Of Justice in Organizations: A Meta-Analysis. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 86 (2): 278321. Cropanzano R, & Greenberg J. (1997). Progress in Organizational Justice: Tunnelling Through the Maze. In International Review of Industrial and Organizational Psychology (pp. 317372), Cooper C. & Robertson I.T. (eds). John Wiley & Sons: New York. Demir, M. & Ttnc, . (2010). Arlama letmelerinde rgtsel Sapma ile ten Ayrlma Eilimi Arasndaki liki. Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi 21(1): 64-74. Dutton, J. E. ve Dierleri (1997). Reading the Wind: How Middle Managers Assess the Context for Selling Issues to Top Managers. Strategic Management Journal, 18: 407-425. Eberlin, R. & Tatum, B.C. (2005). Organizational Justice and Decision Making: When Good Intentions Are Not Enough. Management Decision, 43 (7/8):10401048. Fox, S., Spector, P.E. & Miles, D. (2001). Counterproductive Work Behavior (CWB) in Response to Job Stressors and Organizational Justice: Some Mediator and Moderator Tests for Autonomy and Emotions. Journal of Vocational Behavior, 59 (3): 291309. Greenberg, J. (1987). A Taxonomy of Organisational Justice Theories. Academy of Management Review, 12 (1): 9-22. Greenberg, J. (1990). Organizational Justice: Yesterday, Today, and Tomorrow. Journal of Management, 16 (2): 399342. Greenberg, J. (2001). Setting The Justice Agenda: Seven Unanswered Questions About What, Why And How. Journal of Vocational Behavior, 58 (2): 210219. Greenberg, J. (2005). Managing Behaviour in Organizations. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.
588
Jordan, JS. & Turner, BA. (2008). The Feasibility of Single-Item Measures for Organizational Justice. Measurement in Physical Education and Exercise Science, 12 (4): 237-257. Lawrence, T.B. & Robinson, S.L. (2007). Aint Misbehaving: Workplace Deviance as Organizational Resistance. Journal of Management, 33 (3): 378-394. Leventhal, G.S. (1980). What Should Be Done With Equity Theory? New Approaches to the Study of Fairness in Social Relationships in K.J. Gergen, M.S. Greenberg, and R.H. Willis (Ed.), Social Exchange: Advances in Theory And Research, New York: Plenum, 2755. McDowall, A. & Fletcher, C. (2004). Employee Development: An Organizational Justice Perspective. Personnel Review, 33 (1): 8-29. Meyer, J. P. & Smith, C. A. (2000). HRM Practises and Organizational Commitment: Test of a Mediation Model. Canadian Journal of Administrative Sciences, 17 (4): 319-332. Milliken, F.J., Morrison, E.W. & Hewlin, P.E. (2003). An Exploratory Study of Employee Silence: Issues that Employees Don't Communicate Upward and Why. Journal of Management Studies, 40(6): 1453-1476. Moorman, R. H., Blakely, N. & Brian, P. (1998). Does Perceived Organizational Support Mediate the Relationship between Procedural Justice and Organizational Citizenship Behavior?. Academy of Management Journal, 41 (3): 351357. Moorman, R.H. (1991). Relationship between Organizational Justice and Organizational Citizenship Behavior: Do Fairness Perceptions Influence Employee Citizenship? Journal of Applied Psychology, 76 (6): 845-855. Morrison, E.W. & Milliken, F.J. (2000). Organizational Silence: A Barrier to Change and Development in a Pluralistic World. Academy of Management Review, 25 (4): 706-725. Ngodo, O.E. (2008). Procedural Justice and Trust: The Link in the Transformational Leadership-Organizational Outcomes Relationship. International Journal of Leadership Studies, 4 (1): 82-100. zdeveciolu, M. (2003). Alglanan rgtsel Adaletin Bireyleraras Saldrgan Davranlar zerindeki Etkilerinin Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma. Erciyes niversitesi BF Dergisi, 21 (2): 77-96. zmen, .N.T., Arbak, Y. & zer, P.S. (2007). Adalete Verilen Deerin Adalet Alglar zerindeki Etkisinin Sorgulanmasna likin Bir Aratrma. Ege Akademik Bak, 7 (1): 1733 Pinder, C.C. & Harlos, K.P. (2001). Employee Silence: Quiescence and Acquiescence as Responses to Perceived Injustice. Research in Personnel and Human Resources Management, 20: 331-369. Premeaux, S.F. & Bedeian, A.G. (2003). Breaking the Silence: The Moderating Effects of Self-Monitoring in Predicting Speaking Up in the Workplace. Journal of Management Studies 40 (6): 1537-1562. Rhoades, L. & Eisenberger, R. (2002). Perceived Organizational Support: A Review of the Literature. Journal of Applied Psychology, 87 (4): 698714. Sander, S. ve Dierleri (2010). A DIP-Construct of Perceived Justice in Negative Service Encounters and Complaint Handling in the Norwegian Tourism Industry. Managing Service Quality, 20 (1): 26-45.
589
Searle, R.H. & Ball, K.S. (2004). The Development of Trust and Distrust in a Merger. Journal of Managerial Psychology, 19 (7): 708-721. Tan, H.H. & Lim, A.K.H. (2009). Trust in Co-workers and Trust in Organizations. The Journal of Psychology, 143 (1): 4566. Van Dyne, L., Ang, S. & Botero, I.C. (2003). Conceptualizing Employee Silence and Employee Voice as Multidimensional Constructs. Journal of Management Studies, 40 (6): 1359-1392. Van Knippenberg, D. & Sleebos, E. (2006). Organizational Identification Versus Organizational Commitment: Self-Definition, Social Exchange, and Job Attitudes. Journal of Organizational Behavior, 27: 571584 Van Scotter, J.R. (2000). Relationships of Task Performance and Contextual Performance with Turnover, Job Satisfaction, and Affective Commitment. Human Resource Management Review, 10 (1): 79-95.
TATL SATINALMA SRECNDE SEL BLGNN ALTERNATFLERN DEERLENDRLMESNE ETKS Dr. irvan en DEMR1 ZET Bu almann amac, yerli turistlerin tatil satnalma srecinde yararlandklar isel bilgi faktrlerinin alternatifleri deerlendirmedeki etkisini aratrmaktr. Bu kapsamda, nce kavramsal ereve oluturulmu sonra turistlerle yzyze yaplan anket almas yardmyla veriler toplanmtr. Elde edilen veriler SPSS istatistik program ile analiz edilerek aklayc faktr analizi ve regresyon analizi yaplmtr. Tanmlayc ve karmsal istatistiksel olarak verilerin analizi yaplarak deikenler faktr altnda incelenmitir. Daha sonra yaplan regresyon analizi ile isel bilginin turistlerin alternatifleri deerlendirmesine etkisi aratrlmtr. Sonuta isel bilgi faktrleri olarak ainalk, deneyimler ve uzmanlk ifadelerini ieren bamsz deikenlerin yerli turistlerin alternatifleri deerlendirme srecinde etkisinin olduunu saptanmtr. Anahtar Szckler: sel bilgi, Alternatifleri deerlendirme, Yerli turistler GR Her satnalma karar srecinin ilk adm gereksinimin ortaya kmasdr. Gereksinim, gerek durumla (iinde bulunulan durum) arzu edilen durum (olmak istenilen durum) arasnda fark olduunda ortaya kmaktadr (Solomon, 2007; Hawkins, Best ve Coney, 2001; Engel, Blackwell ve Miniard, 1993). Gereksinimi fark eden kii bunu karlayacak rnlerle ilgili bilgi toplayarak alternatifleri oluturmaktadr. Bilgi arama, satnalma kararn vermeden nce birok kaynaa bavurarak (Masr ve Weiermair, 1998) makul bir karar alabilmek iin evredeki uygun bilgileri toplama sreci olarak aklanabilir (Solomon, 2007). Copelandn 1917 ylnda kiilerin satnalma ncesi bilgi aramalar konusunda yapm olduu aratrma bu konuda yaplm ilk almalardan biridir. Satnalma ncesi bilgi arama daha sonra yaplan tm karar verme modellerinin anahtar paralarndan biri olmutur (Grsoy ve McCleary, 2004). Literatrde bilgi arama isel ve dsal bilgi arama olarak ele alnmaktadr (Engel, Blackwell ve Miniard, 1993). sel bilgi belirli bir destinasyonla veya benzerleri ile ilgili kiisel deneyimleri ve daha nceki arama srelerinde elde edilen bilgileri iermektedir (Fodness ve Murray, 1997; Vogt ve Fesebnmaier, 1998). Tketicinin herhangi bir gereksinimi ortaya ktnda gemi tecrbelerinden hatrladklar seim yapmas iin yeterli bilgi salayabilir (Schiffman ve Kanuk, 2000). Kiinin karlat sorunu zmek iin gerekli bilgiyi uzun sreli hafzasnda aramas isel bilgi (Engel, Blackwell ve Miniard, 1993) olarak ifade edilmektedir. Eer o rnle ilgili tketicinin yeterli bilgisi yoksa sorunu zmek iin dardaki bilgileri aramaya odaklanr ve bu da dsal bilgi (Hawkins, Best ve Coney, 2001) olarak adlandrlmaktadr. Konuyla ilgili yaplan aratrmalarn pek ounda bilgi aramann temelinde risk ve kuku unsurunu azaltarak rn seimi ve karar vermeye yardmc olma dncesinin yatt belirtilmektedir (Vogt ve Fesenmaier, 1998; Gitelson ve Kerstetter, 1995). Tketicilerin turizm rnnn farknda olmas, elemesi ve seimi turistlerin bilgiyi elde
1
Mula niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
TATL SATINALMA SRECNDE SEL BLGNN ALTERNATFLERN DEERLENDRLMESNE ETKS
591
etmelerine ve kullanmalarna baldr (Fodness ve Murray, 1997). Turizm pazarlamaclar iin turistlerin seim stratejilerinin altnda yatan nedenlerin ne olduunu bilmek olduka nemlidir. nk bilgi arama sreci boyunca pazarlamaclar tketicilerin karar vermelerini etkileyebilmektedir (Hwang vd., 2006). Bu kapsamda yaplan almann amac, yerli turistlerin satn almak istedikleri tatil ile ilgili oluturduklar alternatifleri deerlendirirken isel bilgilerinin ne kadar etkili olduunu belirlemektir. Aratrmada ncelikle isel bilgi ile ilgili almalar gzden geirilerek kuramsal ereve oluturulmu ikinci aamada da yaplan alan aratrmas sonularna yer verilmitir. 1. LTERATR TARAMASI Literatrde tketicinin rnle ilgili bilgi aramaya ncelikle hafzasndaki bilgileri aratrarak balayaca belirtilmektedir (Engel, Blackwell ve Miniard, 1993; Chen ve Grsoy, 2000; Grsoy ve Umbreit, 2004). Tketici hafzasn uzun sreli tarayarak gereksinimini karlayacak yeterli rn alternatiflerinin var olup olmadn aratrmaktadr (Crotts, 1999; Fodness ve Murray, 1998). Kiilerin hafzalarndaki bilgiler, gemite aktif olarak arayarak elde ettikleri ile kiisel deneyimlerinden elde ettikleri bilgiler olabilecei gibi gnlk yaamda srekli pazarlama uyarclarna maruz kaldklar iin pasif yolla, dk katlml renme ile de elde edilmi olabilir (Crotts, 1999; Mattila, 2004). Kiiler isel bilgi arama sonucunda yeterli bilgiye ulaamazlar ise, dsal bilgi aramaya ynelmektedir. Baz aratrmalarda isel bilginin miktar ile dsal bilgi aramann miktar arasnda negatif bir iliki olduu belirtilmitir (Fodness ve Murray, 1998). Chen ve Grsoy (2000)da destinasyonla ilgili isel bilginin miktarnn dsal bilgi aramann derecesini etkilediini belirtmilerdir. Gerektende de birok alternatifin zellikleri ile ilgili hafzasnda isel bilgiye sahip olan kiilerin, dsal kaynaklardan bu bilgiyi aramaya gerek duymamalar (Grsoy ve McCleary, 2004) nedeniyle kararlarn isel bilgilerine gre verebilmektedir. Ancak daha nceki satn almalar yeterli deilse, son satn almadan itibaren uzun bir zaman gemesi ve bunun sonucu kiisel artlarda veya rnn zelliklerinde bir takm deiikliklerin olmas, kiinin o destinasyonla ilgili yeterli bilgisi veya uzmanlnn olmamas ve bir nceki satn almadan memnun kalmamas durumunda isel bilgi yetersiz kalabilmekte (Fodness ve Murray, 1999) ve bu durumda kalan kii eitli bilgi kaynaklarnda arama yapabilmektedir (Fodness ve Murray, 1997; Grsoy ve Umbereit, 2004). Dsal bilginin kiilere, harcadklar zaman, para ve gcn bileimden oluan toplam maliyeti de daha fazla olmaktadr (Vogt ve Fesenmaier 1998). Birok almada isel bilgiler (n bilgi) ainalk veya nceki deneyimler olmak zere tek boyutlu yapda ele alnmtr (Grsoy ve McCleary, 2004). Alba ve Hutchinsonda (1987) tketicilerin isel bilgilerinin ainalk ve uzmanlk olarak iki blmden olutuunu belirtmilerdir. Kerstetter ve Cho (2004) ise, isel bilgilerin kiilerin hafzasnda ainalk, uzmanlk ve gemi deneyimler araclyla birikebileceini belirtmektedir. 1.1. Ainalk Literatrde ainalk (aina olmak) tketici tarafndan satnalma yoluyla biriktirilmi olan destinasyonla ilgili deneyimlerinin says olarak ifade edilmektedir (Grsoy ve McCleary, 2004). Srull (1983) aina olmann, rn veya hizmetin alglanmas veya farknda olunmas olduunu, gerekten deneyim yaanmasnn gerekli olmadn be-
592
lirtmitir. Kerstetter ve Cho (2004) baz almalarda ainaln nceki ziyaretler olarak kavramsallatrld bazlarnda ise sadece tketici bilgilerinden olutuunu belirtmilerdir. Ancak Balolu (2001) aina olmann bilgiye dayal ainalk, tecrbeye dayal ainalk olmak zere iki ekilden olutuunu belirtmektedir. Kiilerin bir destinasyona aina olmas iin o destinasyona daha nce gitmi olmas gerekmemektedir. Kiiler gnlk yaamda maruz kaldklar uyarclar sayesinde de bilgi edinmektedir. Bunlar szel, grsel, duyusal uyarclar (Vogt ve Fesenmaier, 1998) olarak gazete ve dergilerde, yollardaki bilbordlarda, televizyon programlarnda, internet sayfalarnda karlalan farkl destinasyonlarla ilgili reklamlar, ya da programlar, arkadalar veya tandklarnn anlattklar tatil anlardr (Stewart, 1992). Farkl medya aralarnda yer alan reklamn amac turizm destinasyonlarn ve iletmelerini potansiyel tketicilere duyurmak, tantmak, verilen hizmetlerin nitelikleri konusunda bilgi vermek, potansiyel tketicileri srekli uyararak turizm rnlerini satn almalarn salayarak onlar fiili tketici durumuna getirmektir (z, 2001:258). Kiilerin gn ierisinde maruz kaldklar bu reklamlarn bir ksm hafzalarnda yer ederken, birou da unutulmaktadr. Kiilerin akraba ve arkadalarnn deneyim yaadklar tatilleri ile ilgili syledikleri olumlu ve olumsuz dncelerde yine hafzalarna yerlemektedir (Grsoy ve Chen, 2000; Hyde, 2009). Kiilerin bir destinasyonu daha nce denemi olmalar da aina olmalarn salamakta ve daha ok denedikleri, grdkleri ve duyduklar rnleri satnalma eiliminde olduklar bilinmektedir. Tketiciler daha nce hibir bilgileri olmayan rnleri olabilecek olumsuz sonulardan dolay zlmek istemedikleri iin denemekten kanrlar (Ta ve Knutson, 2010). nceki tatillerinden memnun kalan tketicilerde rne aina olduklarndan risk alglamalar da daha dk olmaktadr (Lepp ve Gibson, 2003). Aina olunan rn tketiciye gven vermekte bu da sonuta rn yeniden satn almak iin daha fazla istek yaratmaktadr. Birok aratrmada destinasyona aina olmann turistlerin karar verme srelerini etkiledii belirtilmitir (Fodness ve Murray 1997; Vogt ve Fesenmaier, 1998). Balolu (2001)da destinasyona aina olmann turistlerin destinasyon seim srecinde olduka nemli olduunu vurgulamaktadr. 1.2. Uzmanlk Uzmanlk, rnle ilgili deerlendirmeleri baaryla yerine getirme yetenei (Kerstetter ve Cho, 2004) ya da konu ile ilgili problemleri zebilme gc (Mitchell ve Dacin, 1996) olarak ifade edilmektedir. Ainalk turistlerin destinasyonla ilgili kiisel bilgilerini ifade ederken, uzmanlk nesnel bilgilerini ifade etmektedir (Alba ve Hutchinson, 1987). Ainalk renmenin ilk evresi iken uzmanlk daha sonraki evresini ifade etmektedir (Grsoy ve McCleary, 2004). Turizm rnleri ile ilgili uzmanlk reklamlarda verilen bilgiler, bilgi arama, sat personeli ile etkileim, seim ve karar verme, satnalma, rn birok kere denemeyi iermektedir. Eer turistlerin destinasyona olan ainalklar artarsa, uzmanlklar da artabilmektedir. Tketicilerin, basit tekrarlar yapld, destinasyonun dierlerinden farkllklar ortaya konulabildii, edinilen farkl bilgileri analiz etme yetenei gelitii, verilen bilgiler ayrntl hale getirilebildii ve destinasyon bilgilerini hatrlama yetenei gelitiinde, uzmanl da artmaktadr (Alba ve Hutchinson, 1987). Uzmanlk arttka dnmenin, anlamann ve bilgi aramann maliyeti azalmaktadr (Grsoy ve McCleary, 2004). Ye-
593
terli uzmanl olan kiilerin her bir rn veya hizmetten elde edecekleri fayday ayrt edebilme yeteneinde olduklar iin alternatifleri daha kolay deerlendirebilecektir. 1.3. Deneyimler Deneyim, daha nce satnalma veya rn kullanma olarak tanmlanabilir (Moore ve Lehmann, 1980). Birok almada karar verme srecini etkileyen en nemli faktrlerden birisinin gemite yaanm tatil deneyimleri olduu belirtilmitir (Baker ve Crompton, 2000; Kozak, 2001; Petrick, Morais ve Norman, 2001). Grsoy (2003) ise, yaanm deneyimlerin turistlerin destinasyonla ilgili bilgilerini, bilgi arama davranlarn, karar verme srelerini etkileyen en nemli faktr olduunu belirtmektedir. Deneyimli tketiciler birok alternatifin nitelikleri hakknda nbilgiye sahip olduklarndan dsal kaynaklara bavurmaya gerek duymamakta (Lehto, Kim ve Morrison, 2005) ve bu nedenle deneyim ile bilgi arama arasnda anlaml ve negatif iliki olduu grlmektedir. Destinasyonla ilgili deneyimler arttka, dsal bilgi arama azalmakta, deneyim azaldka dsal bilgi arama artmaktadr (Kerstetter ve Cho, 2004). Kiilerin daha nce denedikleri destinasyonu tekrar satn almak istemelerinin nedeni, o tatilden memnun kalmalar (Oppermann, 1997; 1999; 2000; Meis, Joyal ve Trites, 1995) ve tatilde karlalacak riskleri azaltma (Lepp ve Gibson, 2003) dncesidir. nk tatile gitmek nemli miktarda harcama yapmay gerektirdii gibi yksek derecede de belirsizlik iermektedir. Deneyimler bu belirsizlii azaltarak tatil karar zerinde nemli etkileye sahip olmaktadr (Lehto, Oleary ve Morrison, 2004). zellikle riskli olan ve gvenli grlmeyen blgelere yaplan gemi seyahatlerin, gelecekte ayn yere tekrar seyahat etme niyetini etkiledii yaplan almalarda grlmtr (Snmez ve Graefe, 1998). Destinasyonla ilgili veya tketiciye sunulan hizmetlerle ilgili bilgi zenginlii ilk kez o destinasyonu ziyaret edecek tketicilerde bulunmamaktadr (Crotts, 1999). Bir destinasyona yaplan seyahatlerin says arttka destinasyonla ilgili ainalk ve uzmanlk de artmaktadr. Daha nceki seyahatler kiilerin hafzalarndaki bilgiyi de etkileyerek destinasyon seiminde bavurulan isel bilginin eidi ve miktarn da arttrmaktadr (Vogt ve Fesenmaier, 1998). Daha nce belirli bir destinasyonda birok kez bulunmu bir kii, o destinasyona hi gitmemi kiilere gre seim kararnda o yerin daha fazla niteliini gz nnde bulundurmaktadr (McFarlane, Boxall ve Watson 1998). 1.4. Alternatiflerin Deerlendirilmesi Satnalma karar srecinde gereksinimi fark eden kii bu gereksinimi karlayabilecek rnlerin neler olabilecei ile ilgili eitli i ve d kaynaklardan yapt aratrmalarn sonucunda birok rn alternatifi belirlemektedir. Bu alternatifler arasndan seim yapmak zorunda olan tketici yine birok isel ve dsal faktrn etkisi ile rnleri karlatrarak deerlendirmekte ve ilerinden birini satn almaya karar vermektedir. Turistler karar verme gereksinimini fark ettiklerinde, ilk olarak daha nceki tecrbeleri ve bilgilerini ieren isel bilgilerini kullanmaktadr (Fodness ve Murray, 1997; Gursoy ve Chen, 2000; Vogt ve Fesenmaier, 1998). Destinasyonlarn nitelikleri ve ekicilikleri ile ilgili eitli ekillerde edinilen bilgilerin kiilerin hafzasnda yer etmesi ve oalmas tketicilerin rnn yarar ve zelliklerini karlatrarak alternatifleri deerlendirmesine ve karar vermesine yardmc olmaktadr (Chen ve Grsoy,2000; Grsoy ve McCleary, 2004).
594
2. YERL TURSLER ZERNE BR ARATIRMA 2.1. Aratrmann Amac ve Yntemi Aratrmann amac, Trkiyede i turizme katlan tketicilerin tatil satnalma karar srecinde alternatifleri deerlendirme aamasnda edinilen isel bilgi kaynaklarnn etkisini ortaya koymaktr. Bu amaca ynelik olarak Mula blgesini ziyaret eden yerli turistler zerine bir aratrma yaplmtr. Kuramsal ereveyi oluturmak amacyla srecin bilgi arama ve alternatifleri deerlendirme aamalaryla ilgili yaplm almalardan [Grsoy ve Chen (2000), Grsoy ve McCleary (2004), Grsoy ve Umbreit (2004), Hyde (2009), Pan ve Fesenmaier (2006), Gronflaten (2008), Schmallegger ve Carson (2008) ve Kozak ve Coar (2009)] yaralanlarak bir anket oluturulmutur. Ankette katlmclarn demografik zelliklerine ynelik olmak zere 10 adet kapal ulu soru ve Likert tipi lekte, 21 adet bamsz ve 2 adet baml deiken sorusu olmak zere toplam 33 adet soru yer almaktadr. Likert leine gre hazrlanan sorular beli aralkta sralanarak 1-kesinlikle katlmyorum seeneinden 5kesinlikle katlyorum seeneine ve olumsuz tutumdan olumlu tutuma doru ifade edilmitir. ncelikle 80 kii ile pilot bir alma yaplm gvenirlik ve geerlilik analizinin uygun bulunmas sonucunda uygulanan toplam 330 anketin tamam deerlendirmeye alnm olup elde edilen veriler SPSS istatistik paket program ile analiz edilmitir. Trkiyede i turizm istatistiklerinin salkl bir ekilde tutulmamas nedeniyle almada ana ktleye ilikin kesin bir ifade kullanlamamtr. Bu nedenle almada kullanlan ikincil veriler, tesadf rnekleme yntemi ile Mula blgesini ziyaret eden yerli turistlerden toplanmtr. Tanmlayc ve karmsal istatistik asndan ele alnan verilere ilikin bulgular tablolar yardmyla gsterilmitir. Verilerin gvenilirlii test edildikten sonra deikenlerin nem derecesi ve faktr yklerinin belirlenmesi amacyla faktr analizi uygulanm ve ardndan bamsz deikenlerin oluturduu faktrlerin baml deiken zerindeki etkisini belirlemek amacyla regresyon analizi yaplmtr. 2.2. Aratrma Bulgular Bu blmde elde edilen verilerin analizi yaplarak ulalan bulgulara yer verilmektedir. ncelikle katlmclarn demografik zelliklerine ilikin bulgularn saysal ve yzdesel dalm, ikinci olarak da tanmlayc istatistiksel verilerin deerlendirmesinden sonra almann gvenirlilik ve geerlilik analizi, karmsal istatistiksel verilerin deerlendirilmesi iin faktr analizi ve regresyon analizine ilikin bulgular ve yorumlar sunulmaktadr. 2.2.1. Saysal ve Yzdesel Dalm Katlmclarn demografik ve sosyo-ekonomik zelliklerini aklamak amacyla oluturulan tabloda yer alan saysal ve yzdesel dalmlar SPSS 14.0 istatistik program ile analiz edilerek sunulmutur. Toplam 330 kiinin katlmyla gerekletirilen anket almasnda katlmclarn tamam birinci grupta yer alan sorularn hepsini cevap vermi olup kayp veri bulunmamaktadr. Katlmclarn ya gruplarna ilikin bulgular incelendiinde %76snn aktif ya turizmi grubu (26-54 ya) iinde olduu grlmektedir. Kadn-erkek oran birbirine yakn olarak gereklemi olup, eitim durumu bakmndan niversite mezunlar ilk srada yer almaktadr (%63). Katlmclarn %82si evlidir. Bu bulgular, tatile kanlarn eitim seviyesinin olduka yksek ve daha ok evli iftlerin katldn gstermektedir. Dier yandan bulgular katlmclarn daha ok
595
zel sektrde altklarn ortaya koymaktadr (%54). Toplam aylk gelirleri 4000 TLnin zerinde olanlarn oran %52dir. Katlmclarn %48i 2000-3999 TL ve %44ise 4000 TL ve zerinde bir tatil btesine sahiptir. En fazla Temmuz-Austos dneminde tatile klmakta (%73) ve tatil sresi 10 gnn altnda (%60) olarak geeklemekte ve daha ok seyahat acentelerinden (%44) satn alnd grlmektedir. Katlmclarn eitim ve gelir dzeylerinin yksek olmas tatile kma alkanlnn gelir ve eitim dzeyi ile ilikili olduunu gstermektedir. Tablo 1. Demografik ve sosyo-ekonomik zellikleri
Ya 25 ve alt 26-54 55 ve st Toplam Cinsiyet Kadn Erkek Toplam Meslek Grubu Kamu personeli zel sektr Dier Toplam Tatil Btesi (TL) < 2000 2000-3999 4000 ve st Toplam Tatil Sresi (Gn) 10 gnden az 10-14 15-19 20 ve st Toplam Say 38 251 41 330 Say 147 183 330 Say 61 180 89 330 Say 22 161 147 330 Say 200 92 28 10 330 Yzde 11,5 76,1 12,4 100,0 Yzde 44,5 55,5 100,0 Yzde 18,5 54,5 27,0 100,0 Yzde 6,7 48,8 44,5 100,0 Yzde 60,6 27,9 8,5 3,0 100,0 Eitim Durumu lkretim Lise niversite Toplam Medeni Durumu Evli Bekar Toplam Gelir Durumu (TL/Aylk) < 2000 2000-3999 4000 ve st Toplam Tatil Dnemi MaysHaziran Temmuz-Austos EyllEkim Toplam Tatil Satn Alnan Yer Seyahat acenteleri nternet Dorudan otel Dier Toplam Say 10 112 208 330 Say 272 58 330 Say 29 128 163 330 Say 51 242 37 330 Say 148 63 89 30 330 Yzde 3,0 33,9 63,1 100,0 Yzde 82,4 17,6 100,0 Yzde 8,8 38,8 52,4 100,0 Yzde 15,4 73,3 11,3 100,0 Yzde 44,8 19,1 27,0 9,1 100,0
2.2.2. Faktr Analizi Faktr analizine geilebilmesi iin almann genel olarak gvenirlik ve geerlilik analizinin yaplmas gerekir. Bu amala yaplan gvenirlik ve geerlilik dzeylerinin yksek (=,93 ve p<,001) deikenlere ilikin genel ortalama deerin 3,81 ve KMO lmnn 0,895 dzeyinde olmas geerli bir faktr analizinin yaplabileceinin gs-
596
tergesidir. Faktr analizinde ykleme oranlar 0,50dan az olan deikenlere tablo 2de yer verilmemi olup bu amala 2 deiken kapsam dnda tutulmutur. Faktr analizi sonucunda grupta 19 deikenin toplam yapy %72 orannda aklad grlmektedir. Tablo 2. Faktr Analizi Sonular
FAKTR GRUPLARI FAKTR-1: ANALIK A5-Gazete ve dergilerin tatil eklerini takip etme A1-Deniz ve plajn gzellii A6-nternet ortamnda tatil yeri ile ilgili bilgiler A7-Radyo ve televizyonda tatil reklamlar A8-Aile yelerinin bilgisi A4-Akraba ve arkadalarn etkisi A2-Doal gzelliklerin bilinmesi A3-Tatil yeri ile bilgilere her yerde rastlama FAKTR-2: DENEYM D2-Gemite yaanan tatil yerlerini karlatrma D4-En son gidilen blge ya da tesis D3-Hafzada yer etmi tatil bilgileri D7-Duygulara gre karar verme D6-Emniyetli ve gvenli bir yer olarak bilinme D1-Gemiteki tatil anlar FAKTR-3: UZMANLIK U4-En iyi bilinen tatil yeri U5-En ok gidilen tatil yeri U1-Tatilin tm unsurlarn deerlendirme U2-Konaklama il.den dorudan bilgi alma U3-Seyahat acentelerinden bilgi edinme Faktr Aritmetik Ortalamas zdeer Tanmlanan Fark Yzdesi (71,75) Gvenilirlik Katsays F Deeri P Deeri 3,93 9,064 38,40 ,95 64,027 ,001 3,79 7,239 20,19 ,90 22,394 ,001 FAKTR YK 1 ,905 ,896 ,884 ,793 ,789 ,778 ,748 ,667 ,904 4,02 ,885 ,791 ,780 ,778 ,700 ,902 ,871 ,863 ,837 ,709 3,70 3,763 13,16 ,92 29,292 ,001 3,82 3,75 3,91 3,85 3,36 3,99 3,62 3,87 3,79 3,21 1,02 1,05 1,10 1,04 1,10 ,89 ,92 ,91 ,86 ,96 2 3 4,12 4,01 3,91 3,89 3,98 3,97 3,81 3,74 1,07 1,03 1,11 1,09 1,08 1,09 1,11 1,07 ,98 ORT STD SAPMA
Kaiser-Meyer-Olkin lm=0,895 ve p<,001; Toplam farkn (varyansn) aklanma oran %72
597
Faktr analizinde ainalk deneyim ve uzmanlk olarak belirlenen grup olumutur. Ainalk olarak ifade edilen ilk faktr 8 deiken ile temsil edilmekte ve analiz sonular kabul edilebilir dzeyde ve anlaml olarak gereklemitir (zdeer=9,064; tanmlad fark yzdesi=38,400; ortalama deer=3,93; F= 64,027; =,95 ve p<,001). Tatil yeri ile ilgili bilgilere ainalk yazl ve grsel bilgi kaynaklar, aile ve arkada evresinden edinilen bilgiler, tantm programlar ve reklamlardan hatrlama olarak satnalma srecinde alternatifleri deerlendirirken bir blgeyi ya da tesisi daha n plana kartarak tercih edilmesinde rol oynamaktadr. Bu faktr oluturan deikenler ainalk yaratan ifadeler olarak en yksek faktr ykne A5-Gazete ve dergilerin tatil eklerini takip etme (,905) sahipken en dk faktr yk A3-Tatil yeri ile bilgilere her yerde rastlama deikenine aittir (,667). Dolaysyla tatil yerinin gazete ve dergilerde yer almas nemli lde ainalk yaratmaktadr. Tketicilerin daha nce yaam olduklarn ifade eden deneyimler faktr 6 deiken ile aklanmakta olup istatistiksel analiz sonular incelendiinde zdeeri 7,239; tanmlad fark yzdesi 20,186; ortalama deer 3,79; F deeri 22,394; gvenirlilik derecesi ,90 ve p<,001 dzeyinde anlaml ve geerli olarak gereklemitir. Faktr oluturan deikenlerin hepsinde yklerinin 0,700n zerinde olmas ait olduklar grubu nemli lde aklamaktadr. D2-Gemite yaanan tatil yerlerini karlatrma deikeni olduka yksek faktr ykne sahiptir (,904). Bu faktr iindeki dier deikenlerin de nemli faktr ykne sahip olduklar grlmektedir. Gemite yaanan deneyimlerden elde edilen bilgilerin tatil satnalma srecinde nemli olduu sylenebilir. Uzmanlk, deikenlerin oluturduu grubun zdeeri (3,763) ve genel yapy aklama oran (TFY=13,157) bakmndan nc faktr olarak belirlenmitir. Bu faktrn ortalama deeri 3,70; F deeri 29,292; gvenirlilik derecesi ,92 ve p<,001 dzeyinde anlaml olarak gereklemi ve tm deikenlerin faktr yk 0,70in zerindedir. Uzmanlk, yaanan deneyimler ve sonradan edinilen bilgilerden oluan ve bilgi birikimi olarak da ifade edilebilen bir durumdur. Tatil yeri ile ilgili ok fazla bilgi sahibi olmak, satnalma karar sreci bakmndan olduka nemlidir. Dolaysyla U4En iyi bilinen tatil yerini seme (,902) deikenin en yksek faktr ykne sahip olmas hem edinilen bilgi hem de nceki yaanan deneyimleri iermektedir. 2.2.3. Regresyon Analizi sel bilgi faktrlerinin tketicilerin tatil satnalma srecinde alternatifleri deerlendirmede etkisini belirlemek amacyla yaplan regresyon analizine ilikin bulgular tablo 3de yer almaktadr. Elde edilen bulgulara gre bamsz deikenlerin oluturduu faktr gruplarnn alternatifleri deerlendirme baml deikenini etkiledii ve regresyon analizi sonularna gre etkileme dzeyinin genel olarak yksek olduu ifade edilebilir (R=,701).
598
Tablo. 3. Regresyon analizi DEKENLER Sabit Ainalk Deneyimler Uzmanlk ,792 ,190 ,127 T 6,474 8,608 7,081 2,440 Sig t ,001 ,001 ,001 ,005
R= ,813; R= ,701; Dzeltilmi R= ,698; F= 396,767; Sig F=,001
Tketicilerin alternatifleri deerlendirirken herhangi bir yere olan ainalklarnn seim ve karar srecini kolaylatrd dier bir deyile ainalk faktrn oluturan bamsz deikenlerin alternatifleri deerlendirme baml deikenini etkiledii grlmektedir (=,792; T=8,608; Sig t=,001). Doal olarak bilinen bir yerin riski dier yerlere gre daha dk olacandan seim kararnda etkili olabilmektedir. Ainalk yalnzca seim kararnda deil ayn zamanda satnalma ve sonrasnda da yaplan deerlendirmelerde olumlu etki yaratabilecektir. nk beklentiler bilinen bir duruma gre oluaca iin gerekleme derecesi ona gre deerlendirilecektir. Tketicilerin daha nce yaadklar tatil deneyimlerinin alternatifleri deerlendirme zerinde etkili olduu regresyon analizi sonularndan anlalmaktadr (=,190; T=7,081; Sig t=,001). Tatil deneyiminin olumlu olarak kazanlmas alternatifleri deerlendirirken olumlu bir ekilde etki yapabilirken, olumsuz olarak hatrlanan bir tatilin etkisi de olumsuz olabilecektir. Daha nceki tatil yerleri arasnda karlatrma olana salayan deneyimler tketicilerin tatil satnalma karar srecinde en ok gvendikleri isel bilgi kaynaklarndan biri olarak deerlendirilebilir. almada elde edilen bulgular da bunu desteklemektedir. Uzmanlk faktr hem kiisel deerlendirmelerle edinilen bilgi birikimi hem de dier kaynaklardan salanan bilgilerle bir konu zerinde deerlendirme ve yorum yapabilme becerisi olarak tketicilerin tatil satnalma karar srecinde alternatifleri deerlendirme de etkili olmaktadr (=,127; T=2,440; Sig t=,005). Bir tatil blgesi ya da konaklama tesisi hakknda yorum yapabilmek, ayn zamanda dier seeneklerle karlatrma yapabilme gcn ortaya koymaktadr. nk bu karlatrma iin dier seenekler hakknda da bilgi sahibi olunmas isel bilginin etkisini gstermekte ve bu durum alternatifleri deerlendirirken tketicilere nemli yararlar salamaktadr. 3. Sonu ve neriler almada kiilerin hafzalarnda tatil ile ilgili bilgilerin uzun sreli birikmesini salayan ainalk, uzmanlk ve deneyimin alternatifleri olutururken ve deerlendirirken ne kadar etkili olduklar llmtr. Buna gre kiiler alternatifleri deerlendirirken en ok ainalk faktrnden etkilenmilerdir. Ainalk faktrn en iyi aklayan Gazete ve dergilerin tatil eklerini takip etme deikenin olmas gayet anlamldr. nk daha nce i turizme ynelik TUROFED (2006)in yapm olduu almada da yerli halkn en fazla bilgiyi gazete ve dergilerden edindikleri sonucu ortaya kmtr. Radyo ve televizyonda tatil tantm ve reklamlar deikenin faktr yknn daha dk dzeyde olduu grlmektedir. Trkiyedeki grsel ve iitsel medya da yeteri kadar turizm
599
destinasyonlar ile ilgili tantc programlar yer almamakta ya da yayn saatleri bakmndan etkisiz kalmaktadr. Ancak yerli dizilerin ekildii yerlerin bile yerli turistlerin o blgeye aina olmalarn salad grlmektedir. Dizinin oynad dnemde o blgeye giden yerli turist saysnn artmas da bunu ispatlamaktadr. Faktr analizi sonularna gre deneyim ikinci dzeyde etkili bir faktr grubu oluturarak regresyon analizinde de grld gibi alternatiflerin deerlendirilmesinde etkili olduu sonucuna ulalmtr. nsanlar gereksinimlerini karlayacak rnlerin satnalma riskini (sosyal, psikolojik, maddi risk) en aza indirme gayretinde olduklar iin bildikleri ve daha nce denedikleri rnleri almaktadrlar. Yerli turistlerde gemite deneyim yaadklar tatil yerlerini karlatrarak veya en son gittikleri yeri tekrar satn alarak bu riski azaltmaya almaktadrlar. Uzmanlk bir yer hakknda ok bilgi sahibi olmay, o yerin btn niteliklerini bilerek alternatifleri deerlendirmektir. Ancak yerli turistlerin destinasyonlarla ilgili bu kadar ok bilgi sahibi olmad iin uzmanlk en dk deerlere sahip faktr olarak gereklemitir. Regresyon analizinde de dier iki faktre gre dk deerlere sahiptir. Yerli halkn zellikle 2000li yllarn bandan itibaren turizme katlmaya balamas nedeni ile destinasyonlarla ilgili uzmanlk dzeyinde bilgiye sahip olamamas normal karlanabilecek bir durumdur. Ulalan sonular yerli halka destinasyonlarla ilgili daha fazla bilgi verilmesi gerektiini gstermektedir. Kltr ve Turizm Bakanlnn yurt d tantm kadar i turizm iinde tantmlar yapmas gereklidir. Turizm iletmelerininde halk bilinlendirecek, destinasyonlara aina olmalarn salayacak pazarlama almalar yapmalar gereklidir. Yerli halkn daha fazla uyarclarla uyarlmas destinasyonlara ve tatil fikrine aina olmalarn salayabilecektir. Ayrca turizm iletmelerinin kendi iletmelerine ilk kez gelen yerli turistlerin memnuniyetlerini salamalar sadk mteriler elde etmelerini salayabilecektir. nk yerli halk ok fazla riske girmek istememekte, bildikleri, denedikleri tatili tekrar tekrar satnalma eilimindedir. Daha fazla sayda yerli halkn turizme katlmas turizmin tm yla yaylmasn da salayabilir KAYNAKA Alba, J. ve Hutchinson, J. (1987). Dimensions of Consumer Expertise. Journal of Consumer Research,13:411453. Baker, D.A. ve Crompton, J.L. (2000). Quality, Satisfaction, and Behavior Intentions. Annals of Tourism Research, 27(3):785-804. Balolu, . (2001). Image Variations of Turkey by Familiarity Index: Informational and Experiential Dimensions. Tourism Management 22:127133. Chen, J.S. ve Grsoy, D. (2000). Cross-Cultural Comparison of The Information Sources Used By First-Time and Repeat Travelers and Its Marketing Implications. International Journal of Hospitality Management, 19(2):191203. Chen, J.S. ve Grsoy, D. (2000). Cross-Cultural Comparison of The Information Sources Used By First-Time and Repeat Travelers and Its Marketing Implications. International Journal of Hospitality Management, 19(2):191203.
600
Crotts, J.C. (1999). Consumer Decision Making And Prepurchase Information Search. In Pizzam, A. and Mansfeld, Y.(Eds). Consumer Behavior In Travel And Tourism, NewYork:The Haworth Pres, Inc. Engel, J.F. Blackwell, R.D. ve Miniard, P.W. (1993). Consumer Behavior. Chicago: The Dryden Press. Fodness, D. ve Murray, B. (1997). Tourist Information Search. Annals of Tourism Research, 24(3):503-523. Fodness, D. ve Murray, B. (1999). A Model of Tourist Information Search Behavior. Journal of Travel Research, 37(3):220-230. Fodness, D. ve Murray, B. (1998). A Typology of Tourist Information Search Strategies. Journal of Travel Research, 37(2):108-119. Gitelson, R.J. ve Kerstetter, D. (1995). The Influence of Friends and Relatives in Travel Decision-Making. Journal of Travel & Tourism Marketing, 3(3):5968. Gronflaten, O. (2008). Factors Influencing Travellers Choice of Information Search Strategies-An Exploratory Study. CAUTHE 2008 Conference. Queensland, Australia: Griffith University, 11th-14 th of February 2008. Grsoy, D. (2003). Prior Product Knowledge and its Influence on the Travelers Information Search Behavior. Journal of Hospitality and Leisure Marketing, 10(3/4):113131. Grsoy, D. ve Chen, J.S. (2000). Competitive Analysis of Cross Cultural Information Search Behavior. Tourism Management, 21(6):583-590. Grsoy, D. ve McCleary, K.W. (2004). An Integrative Model of Tourists Information Search Behavior. Annals of Tourism Research, 31(2):353-373. Grsoy, D. ve Umbreit, W.T. (2004). Tourist Information Search Behavior: CrossCultural Comparison of European Union Member States. Hospitality Management, 23(1):55-70. Hawkins, D.I. Best, R.J. ve Coney, K.A. (2001). Consumer Behavior Building Marketing Strategy. New York: Irwin Mcgraw-Hill. Hwang, Y. ve Dierleri (2006). Information Search for Travel Decisions. Destination Recommendation Systems Behavioural Foundations and Applications, 3-17. UK: CABI Publising. Hyde, K.F. (2009). Tourist Information Search. Handbook of Tourist Behavior, 50-67. UK: Taylor&Francis. z, O. (2001). Turizm letmelerinde Pazarlama. Ankara: Turhan Kitabevi Kerstetter, D. ve Cho, M. (2004). Prior Knowledge, Credibility and Informaton Search. Annals of Tourism Research, 31(4):961985. Kozak, M. (2001). Repeaters Behavior at Two Distinct Destinations. Annals of Tourism Research, 28(3):784-807. Kozak, M. ve Coar, Y. (2009). How Decision Strategies and School-Based Pull Factors Associate with Students Choice of Tourism Schools. Journal of Hospitality, Leisure, Sport&Tourism Education, 8(2):74-82. Lehto, X., Kim, D. ve Morrison, A. (2005). The Effect of Prior Destination Experience on Online Information Search Behaviour. Tourism and Hospitality Research, 6(2):160-178. Lehto, X.Y., OLeary, J.T. ve Morrison, A.M. (2004). The Effect of Prior Experience on Vacation Behavior. Annals of Tourism Research, 31(4):801-818.
601
Lepp, A. ve H. Gibson (2003). Tourist Roles, Perceived Risk and International Tourism. Annals of Tourism Research, 30(3):606-624. Lepp, A. ve H. Gibson (2003). Tourist Roles, Perceived Risk and International Tourism. Annals of Tourism Research, 30(3):606-624. Maser, B. ve Weiermair, K. (1998). Travel Decision-Making: From the Vantage Point of Perceived Risk and Information Preferences. Journal of Travel & Tourism Marketing, 7(4):107-121. Mattila, A.S. (2004). Consumer Behavior Research in Hospitality and Tourism Journals. Hospitality Management, 23(5):449-457. McFarlane, B., Boxall, P. ve Watson, D. (1998). Past Experience and Behavioral Choice among Wilderness Users. Journal of Leisure Research, 30:195213. Meis, S., Joyal, S. ve Trites, A. (1995). The US Repeat and VFR Visitor to Canada. Journal of Tourism Studies, 6(1):2737. Mitchell, A. ve Dacin, P. (1996). The Assessment of Alternative Measures of Consumer Expertise. Journal of Consumer Research, 23:219239. Moore, W. ve D. Lehmann (1980). Individual Differences in Search Behavior for a Nondurable. Journal of Consumer Research 7:296307. Oppermann, M. (1999). Predicting Destination Choice: A Discussion of Destination Loyalty. Journal of Vacation Marketing, 5:5262. Oppermann, M. (2000). Tourism Destination Loyalty. Journal of Travel Research, 39(1):7884. Oppermann, M.(1997). First -time and Repeat Visitors to New Zealand. Tourism Management,18:177181. Pan, B. ve Fesenmaier, D.R. (2006). Online Information Search Vacation Planning Process. Annals of Tourism Research, 33(3):809832. Petrick, J.F., Morais, D.D. ve Norman, W.C. (2001). An Examination of the Determinants of Entertainment Vacationers Intentions to Revisit. Journal of Travel Research, 40(1):41-48. Schiffman, L.G. ve Kanuk, L.L. (2000). Consumer Behavior. New Jersay: Prentice Hall. Schmallegger, D. ve Carson, D. (2008). Information Search and Trip Planning Behaviour of International and Domestic Four Wheel Drive Travellers in Central Australia. CAUTHE 2008 Conference. Queensland, Australia: Griffith University. Solomon, M.R. (2007). Consumer Behavior: Buying, Having and Being. New Jersey: Pearson Prentice Hall. Snmez, S.F.ve Graefe, A.R.(1998). Determining Future Travel Behavior From Past Travel Experience and Perceptions of Risk and Safety. Journal of Travel Research, 37(2): 171-177. Srull, T. K. (1983). The Role of Prior Knowledge in the Acquisition, Retention, and Use of New Information. Advances in Consumer Research, 10:572576. Stewart, D. (1992). Speculations on the Future of Advertising Research. Journal of Advertising, 21:117. Ta, A. ve Knutson, B.J. (2004). An Argument for Providing Authenticity and Familiarity in Tourism Destinations. Journal of Hospitality Marketing & Management, 11(1):85-109. Vogt, C., ve Fesenmaier, D. (1998). Expanding the Functional Information Search. Annals of Tourism Research, 25(3):551578.
TURSTLERE YNELK SULAR: ANTALYAYA GELEN TURSTLER ZERNDE BR ARATIRMA Prof. Dr. Cevdet AVCIKURT1 Ara. Gr. Bayram AHN2 Ara. Gr. Seda AHN3 ZET Turistler iin tatil yeri seiminde en nemli faktrlerin banda gvenlik gelmektedir. Hibir turist gvenli olmayan, sularn youn olarak ilendii bir destinasyonu tatil yapmak iin tercih etmemektedir. Hatta baz lkeler yurtdna kacak vatandalarna nerilerde bulunmakta bazen de belli lkelere gvenli olmadklar gerekesiyle gitmemeleri ynnde uyarlarda bulunmaktadr. Bu nedenle zellikle turist kabul eden lkeler, turist eken destinasyonlarda gvenlik konularna hassasiyet gstererek bu blgelerde sularn azaltlmas iin youn aba sarf etmekte ve zel nlemler almaktadr. Bu almada Trkiyede nemli bir tatil destinasyonu olan Antalya ilinde tatil yapan turistlerin maruz kaldklar sular betimleyici istatistiklerle incelenmi ve bu sularn zellikleri baz apraz tablolarla aklanmaya allmtr. alma sonucunda turistlerin maruz kald sularn daha ok hakaret, tehdit ve szl taciz gibi hafif nitelikli sulardan olutuu tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: Turist, Su, Antalya. 1. Giri Toplum yaamnn olmazsa olmaz koulu dzendir. Toplumda dzen ve birliin devam, sosyal norm ve kurallara uyulmasna baldr. Ancak tarihin hibir dneminde ve dnyann hibir yerinde kurallara tamamen uyulduu, sosyal ilikilerin problemsiz srd bir toplum grlmemitir. Bir toplumda suun oransal bykl, bir sosyal huzursuzluk ve rahatszlk gstergesidir. Su olaylar grece salkl olmayan toplumsal yaam ve yap iin, nemli bir toplumsal gstergedir. Gnmzde toplumsal bir sorun olan su, sadece az gelimi veya gelimekte olan lkelerin deil, ayn ekilde gelimi veya sanayilemi bat toplumlarnn da nemli bir problemidir. Suun nlenmesine ynelik genel politikalarn gelitirilmesi ve gvenlik birimlerinin de gerekli tedbirleri alabilmesi ve buna uygun faaliyetlerde bulunabilmesi iin su ilenmesine neden olan etkenlerin doru bir ekilde tespit edilmesi gerekmektedir. Bu sebeple kentlerdeki suun sebeplerini ortaya koymadan gvenlik konusunda baar beklenmemelidir. Turistlerin seyahat tercihlerini etkileyen pek ok etken bulunmaktadr. Bu etkenlerden biri hatta belki de en nemlisi gvenlik unsurudur. Bu nedenle turistik destinasyonlarda turistlere ynelik sularn analiz edilmesi ve oranlarnn minimize edilmesi iin gerekli nlemlerin alnmas son derece nemlidir.
1 2
Balkesir niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Balkesir niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu 3 Balkesir niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
TURSTLERE YNELK SULAR: ANTALYAYA GELEN TURSTLER ZERNDE BR ARATIRMA
603
2. Kavramsal ereve 2.1. Genel Olarak Su ve Su Kavram Su en ilkel toplumdan, en modern topluma her dnemde rastlanlan sosyal bir olgudur. Toplumlar, mevcut dzeni korumak ve insanlarn davranlarn ynlendirmek iin her dnemde bir takm normlar kullanmtr. Bu normlar kiileraras ilikileri dzenledii gibi, toplumun temel yap ve deerini korumaya yneliktir (Smer, 2006: 91; Aydn, 2002, 15). Normlar, insanlar arasndaki ilikilerin nerde, nasl ve ne lde yrtlmesi gerektiini belirleyen (resinler, 2005: 49), hedeflere ulamaya yarayan, deerleri koruyan ve glendiren (Goll, 1992: 219) ve eylemlere yn veren (Aydn, 2002: 15) ortak kurallardr. Normlar, genellikle deerlerin yansmasdr ve bir grubun tm yelerince paylald iin kolektiftir (Aydn, 2002: 15). Geleneksel toplumlarda sua tepki kendiliindendir ve metotlu bir aratrmadan ok, duygusal reflekse dayanr. Toplumlar ilerledike, sosyal bir varlk olan insann, toplum yaamnn devam iin bir takm kurallara uymas zorunlu olmutur (Smer, 2006: 91). Su, evrensel, genel bir olaydr. Su tarihin en eski devirlerinden itibaren var olmutur ve ileride de var olmaya devam edecektir. nsanlarn iinde ihtiraslarla birlikte toplum halinde yaamann ortaya kard eitli sosyal elikiler, uyumsuzluklar bulunduka su ta var olacaktr. Ulutrke (2006) gre su, baz kiilerin davranlar ve tutumlar ile bunlarn iinde yaadklar grupta yerlemi davrann rnekleri arasnda bir elikidir. Bu eliki her zaman ve her yerde zorunlu olarak var olacandan, su genel ve evrensel bir olay tekil eder. Su olgusunu, toplumun geneli tarafndan benimsenen deer ve normlarndan bir sapmay ifade eden ve ayn zamanda hukuki bir ilemi gerekli klan sosyal olgu olarak tanmlamak mmkndr (Smer, 2006: 89). Toplu halde yaamann bir zorunluluk halinde kard dzenleyici kurallar (normlar) inendiinde ortaya kan kavrama hukuk ve sosyoloji dilinde su denilmektedir. Su kavram, hukuk, sosyoloji, din, psikiyatri gibi birden fazla disiplinin ilgi alanna girmekte ve tanmlanmaktadr. Bununla birlikte toplumdan topluma farkllklar gstermesi, kltrel, sosyal ve ekonomik koullardan etkilenmesi (resinler, 2005: 49), sosyal bilimlerin dier alanlarnda olduu gibi su kavramnn genel kabul gren bir tanmn yapmay gletirmektedir. Durkheim, suu mterek vicdan rahatsz eden davranlar olarak tanmlar (G, 2006: 7). Sosyoloji szlnde su kavram ve ierii, Kiisel alan ap kamusal alana giren ve yasak olan kural ya da yasalar ineyen, buna bal olarak meru cezalarn ya da yaptrmlarn uyguland ve kamusal bir otoritenin (devlet ya da yerel bir kurulu) mdahalesini gerektiren fiiller eklinde tanmlanmaktadr. Su olgusu, tm toplumlarda ve zamanlarda var olan bir fenomen olduu iin evrenseldir. Ancak, neyin su olup olmad hususu, ksmen toplumlara gre deikenlik arz ettii iin de greli bir karakteristie sahiptir (Smer, 2006: 93). Seelig suu, anti-sosyal davranlar yznden yasak edilen ve yasaca cezalandrlmas gerekli psikosomatik bir davran olarak tanmlamtr. Ellenberger ise, suun toplumsal, psikolojik ve ou kez biyolojik dzenin, kompleks davranlarn sonucunu verecek ve genellikle yasaca yasaklanm ciddi anti-sosyal, anti-etik bir eylem olarak
604
kabuln nermitir (resinler, 2005: 49). Lombroso, bir fiilin belirli bir memleketin ve zamann adet, gelenek ve dnceleriyle elime halinde bulunduunda su vasfn alacan belirtmitir. Jheringe gre su, toplum halinde yaama artlarna ynelmi her trl saldrlardr. Durkheim ise suun, normal sosyolojik olgular arasnda yer aldn ve bir toplumu sutan arndrmann imknsz olduunu ileri srmtr. Gnmzde sosyo-kltrel bilimler, su tekil eden insan davrann, toplumda yrrlkte olan sosyal normlardan bir nevi sap, sapc eylem olarak tanmlamaktadr. Sapma kavram belli bir toplum ve zaman kesitinde normdan ayrlk sergileyen davrana ilikindir. Sapma bireyin topluma uyum salama giriimlerindeki srelerinden kaynaklanmaktadr (Ulutrk, 2006: 38). Su kavram (Latince Crimen), tek tek sulu hareket ve ihmali davranlar belirtir; sululuktan ise, belirli bir zamanda ve belirli bir yerdeki tm sularn bir btn anlalr. Smere gre (2006); sululuk kavramnn, siyasi, organize, ekonomik, trafik ve meslek sululuu gibi ok farkl fenomenlerle rtlmesi gerektiinden, sululuk kavramn tanmlamak gtr. Ceza kanununa uygun tanma gre su, ceza kanunu vastasyla yasaklanan davrantr. Psiko-sosyodinamik gerek tanma gre su, bir insan davrannn demokraside, sonunda nfusun ounluu tarafndan ve diktatrlkte g sahibinin iradesiyle dardan tanan bu isimlendirmesine baldr. Neyin su olduu, toplum iindeki ounluun onayna gre belirlenir. Sululuk insan psikolojisine bal olduu kadar, ahsn bulunduu ortamla ve evresindeki insanlarla da ilgili olabilir. Adlophe Quatelet, 1836 ylnda, Toplum suu hazrlar, sulu ise ancak bir aratr demitir (Aknc, 1994). Su, ahsn sulularla olan temas veya sulu bir evre iinde yetimesi sonucu meydana gelebilir (Ulutrk, 2006: 39). Su olgusu hakknda u savlar ileri srlebilir (Smer, 2006: 89): Su, evrensel bir olgudur. Su, tarihsel srecin her dneminde grld gibi, insan yaam srd srece de var olacaktr. Su, zaman ve mekn boyutunda biim deiiklii gsterir. Hangi davranlarn su olduuna ilikin deerler grecelidir. Zaman zaman bireyin kiiliinde somutlamasnda ramen sosyal bir olgudur. nsan-doa ve insan-insan ilikileri balamnda ortaya kan bir olgudur. Su dnceyle balasa da eylemle sonulanr. Toplumun dzenini bozduundan birden ok kiiyi etkileyen eylemsel bir sretir. Sosyologlar ve kriminologlar su olgusundaki art balca iki nedene balamaktadr: bunlardan birincisi; suun artk kazanl bir i haline gelmesi ve yakalanma olaslnn da su trlerine gre deimekle beraber olduka azalmas, ikincisi ise; toplumun gelime halinde oluu, kentleme ve endstrileme sreci ile i glerin yaanmas olarak belirtilmektedir. Halkn artk eskisi gibi kanaatkr olmamas, greceli yoksulluk ve bakasnn malna kar saygnn azalmas, suun para sahibi olmak iin bir ara olarak grlmesi sonucunu dourmutur (Ulutrk, 2006: 39).
605
Birlemi Milletler Uluslararas Su nleme Merkezinin hazrlad Evrensel Su ve Adalet Raporu tm dnya lkelerini kapsayan u genellemeleri iermektedir (Ulutrk, 2006: 39): Ortalama olarak, su oranlar 1980lerde olduu gibi, 1990larda da ykselmeye davam etmektedir. Dnyann neresi olursa olsun, be yllk bir dnemde, byk kentlerin sakinlerinin te ikisi en az bir kere su saylan fiillerin hedefi olmaktadr. Evrensel olarak ciddi sulara hedef olma olasl (soygun, cinsel sular, saldr) bete birdir. Son yllarda yasad uyutururcu madde trleri sayca artm ve nitelik olarak da eitlenmitir. Su insann var oluuyla balam ve birlikte yaamann ortaya kard sorunlar ve uyumsuzluklar devam ettii srece var olmaya devam edecek sosyal, genel bir olaydr. Toplu yaamann ortaya kard bir gereklik olan su, farkl toplumlarda farkl alglanyor olsa da genel geer baz ortak noktalar vardr. Suu yaratan kiilerin davranlar arasndaki elikidir. Bu eliki her zaman ve meknda var olacandan su da bilimin konusunu oluturan olaylardan biri olarak varln koruyacaktr. Suun bir baka zellii de subjektif olmas ve insann iiyle alakal olmasdr. Su belirli artlar ierisinde failin sbjektif ve kolektif kiiliini yanstr. Su irade, duygu ve ihtiraslarn, eilimlerin bir yansmasdr. Bu iradi eylemin kendisine has nitelii ve zellii vardr. Suun bir baka zellii de greceli oluudur. Suu oluturan fiiller zaman ve mekna gre deimektedir. Bir toplumda su saylan bir eylem bir baka toplumda takdir ediliyor hatta mkfatlandrlyor olabilir (resinler, 2005: 50). 2.2. Turistlere Ynelik lenen Sular ve nceki Aratrmalar Turistlerin seyahat tercihlerini etkileyen pek ok etken bulunmaktadr. Bu etkenlerden biri hatta belki de en nemlisi gvenlik unsurudur. Turistler tatilleri esnasnda karlaabilecekleri iddet nedeniyle sknt yaamak istemezler. Bu nedenle, turistlere gvenliklerinin maksimum oranda saland destinasyonlar tercih etmektedirler. Dier yandan, turistin bir sua maruz kalma olasl olduka azdr. Bununla birlikte, herhangi bir blgede turiste ynelik gerekleen su medyann da etkisiyle pek ok turisti olumsuz olarak etkileyebilmektedir. Son yllarda popler destinasyonlardan bazlarnda turistlere ynelik gerekletirilen sulardan ve terrist faaliyetlerden olumsuz etkilenmi ve turist saylarnda dler gzlenmitir (Allen, 1999: 1). rnein; Msr 1992 ylndaki terrist faaliyetlerden olumsuz olarak etkilenmi ve yaklak 1 milyar dolar civarnda bir gelir kayb yaamtr (Crotts, 1996: 2). Bununla beraber, medyann ok fazla ilgisini ekmeyen ve hrszlk gibi daha hafif nitelikte saylabilecek sular turizm sektrn nispeten daha az olumsuz olarak etkilemektedir. Bunun yan sra bu tr sular daha fazla turistin daha sk olarak karlaabilecei sular arasndadr (Allen, 1999: 1). Turizm sektrndeki hzl gelime ve byme turistlere ynelik sularn ilenmesinde nemli etkenlerden biridir. Ayrca turistlerin yanlarnda ykl miktarda nakit para ile fotoraf makinesi, kamera, kredi kart gibi deerli eyalar tamalar da turistlere ynelik ilenen sularn dier nemli bir nedeni olarak karmza kmaktadr. Bunun yan
606
sra tatilde olmalar nedeniyle kymetli evraklarn konaklama tesisinde brakma ve arabay kalabalk otoparklara park etme gibi rahat davranlarda bulunmalar ve etraflarna fazla dikkat etmemeleri turistlerin sua maruz kalma oranlarnn artmasna neden olmaktadr (Jones ve Mawby, 2003: 3, Glensor ve Peak, 2004: 2, Lind ve Lind, 1986: 178). Turistleri hedef yapan dier etmenler u ekilde sralanabilmektedir (Glensor ve Peak, 2004: 2): Turistler yanl yerde, yanl zamanda bulunan ve kolay bir av olarak grlen zavall kurbanlardr. Gece hayat, turist kltr ve potansiyel kurbann ok sayda olmas turistik blgenin su ilenebilecek potansiyel blge haline getirmektedir. Turistlerin tatilde olmalar nedeniyle risk almada daha cesaretli olmalar ve gvenlik nlemlerine pek fazla nem vermemelerinden dolay sektrn kendisi ok sayda potansiyel kurban yaratmaktadr. Bunun yan sra turist saylarnn artmas da turistlerin sua maruz kalma oranlarnn artmasna neden olmaktadr. Dnya kamuoyunda daha byk etki yaratabilmek iin baz terrist gruplar veya dier eitli gruplar zelikle turist gruplar hedef alabilmektedir. Turistlerin genellikle tehlikeli sportif ve rekreasyonel faaliyetler gibi tatil davran olarak nitelendirilebilecek aktivitelerde bulunmas onlar hedef grup haline getirmektedir. Disko ve bar gibi tehlikeli yerleri ziyaret etmeleri, ssz veya karanlk alanlarda gezmeleri turistleri potansiyel kurban durumuna drmektedir. Herkesin grebilecei ekilde fotoraf makinesi ve kamera gibi deerli eyalar yanlarnda tamalar ve ellerindeki haritalardan srtlarndaki antaya kadar, turist olduklarnn her hallerinden anlalmas da turistlerin birinci hedef konumuna gelmelerine neden olmaktadr. Turistlere ynelik ilenen pek ok su mevcuttur. Bunlarn balcalar u eklide sralanabilmektedir (Glensor ve Peak, 2004: 1): Fahielik Yankesicilik Dolandrclk Mallarn alnmas Organize sular ve silah kaakl Kumar oyunlar ile ilgili tehditler Olduka yal kimselerin davet edilmesi Yazlk evlerde hrszlk Barlarda ve dier iletmelerdeki hrszlklar Turistlere ynelik terrist eylemler Otobs veya havaalan terminalleri gibi kitlesel sular Oteller, moteller, ehir merkezi, alveri merkezleri, barlar, restaurantlar, turistik aktivite merkezleri, plajlar ve havaalanlar turistlerin en ok sua maruz kald yerlerdir. Baz toplumlar turistlerin en ok havaalan ve ana yol gibi kalabalk alanlarda sua maruz kaldn belirtmitir (Glensor ve Peak, 2004: 4).
607
Avustralyay (Sydney, Ekim-Aralk1997) ziyaret eden yabanc turistlerin sua maruz kalmalar ile ilgili olarak 2.480 yabanc turistin katlm ile gerekletirilen aratrma sonularna gre (Allen, 1999: 3); aratrmaya katlan turistlerin yaklak %98i (2.424 turist) Sydneyde bulunduklar sre zarfnda herhangi bir sua maruz kalmadn belirtmitir. Kalan 56 turist taciz veya hrszla maruz kaldn belirtmitir. Sua maruz kalanlarn yaklak %30u 25-29 ya aralndadr, genel toplamda ise en fazla sua maruz kalan ya grubu ise 20-34 ya aral olarak ortaya kmtr. Madurlarn %31i konaklama tesisinde, %25i sokakta ve %8i ise toplu tama aracnda sua maruz kalmtr. Madurlarn %23 saat 09.00-12.00 arasnda, %19u 12.00-15.00 arasnda ve %17si de saat 24.00-03.00 arasnda sua maruz kald tespit edilmitir. Ayn aratrma bulgularna gre daha ok gen turistlerin sua maruz kalma nedenleri; disko ve bar gibi tehlikeli yerlere gitmeleri ve daha ok gezmeleri gibi sahip olduklar hayat tarzlardr. Trkiye genelinde Polis Sorumluluk Blgesinde Meydana Gelen ahsa ve Mala Kar Asayi Olaylar 2006 yl istatistiklerine gre (http:www.egm.gov.tr/akkm_web /asayis.htm, 23.03.2007); ahsa kar ilenen asayi olaylarnn toplam 321.676 iken mala kar ilenen asayi olaylarnn toplam 463.834dr. lkemizin gzde turistik merkezlerinde biri olan Antalya ili Polis Sorumluluk Blgesinde Meydana Gelen ahsa ve Mala Kar Asayi Olaylar ve Terr olaylarnn Dalmna bakldnda ise (Emniyet Genel Mdrl, 2006); 13.868 ahsa kar su (Trkiye genelinin %4,3), 31.920 mala kar su (Trkiye genelinin %6,8i) ve 48 terr suu ilenmitir, bu sularn yaklak %6snn (1.708) turistlere ynelik ilenmi olduu ortaya kmaktadr. ahsa kar ilenen sularn %2si (283 kii) ve mala kar ilenen sularn %4,4 (1.425) turistlere ynelik gerekletirilmitir. ahsa ve mala kar ilenen sularn cinsiyetlere gre dalmna bakldnda ise ahsa kar ilenen sularda bayanlarn daha ok sua maruz kald, mala kar ilenen sularda ise erkeklerin daha ok sua maruz kald grlmektedir. Jones ve Marwbyin (2003) ngiltere, rlanda ve Hollanday ziyaret eden turistlerden sua maruz kalanlarn maduriyeti ile ilgili yaptklar aratrma sonularna gre; 2000 ylnda ngilterenin Cornwell kentinde 213 madur turistten 24 ziyaretleri ncesi Cornwalldaki su dzeyinden haberdar olduunu ve bunlarn 6s su orann daha yksek tahmin ettiini, 28i ise daha dk bir oran tahmin ettiini belirtmitir. Madur turistlerin 86s ise bu blgedeki su oran hakkndaki fikirlerinin madur olmas nedeniyle deitiini belirtmitir. 2002 ylnda rlandann Dublin kentinde 123 madur turistten 48i rlanday ziyaretlerinden nce gvenli, 44 ok gvenli, 26s az gvenli bulduunu belirtmitir. Sua maruz kaldktan sonraki grleri sorulduunda 12si ok gvenli, 28i gvenli ve 55i az gvenli bulduunu belirtmitir. Kendi lkelerindeki su oran ile rlandadaki su orann karlatrlmasna ilikin dnceleri sorulduunda 43 daha dk, 11i ise daha yksek bulduunu belirtmitir. Walkern (1995) Avustralyadaki iletmelere ynelik sular inceledii aratrma sonularna gre; iletmelerin %15i (sanayi, turizm, imalat, perakende ve yiyecek) suu sektrlerindeki nemli problemlerden biri olarak grmektedir. Bu iletmelerden suu en nemli problem olarak en fazla gren iletmeler ise turizm sektrndekiler olarak belirlenmitir. Yiyecek ve turizm iletmelerinin yaklak %45i en az 1 kez sua maruz kaldn belirtmitir. Bu iletmeler en fazla karlatklar suun hrszlk olduunu ve
608
bunun hem mteriler hem de personel tarafndan ilendiini belirtmitir. Turizm iletmeleri ise personel tarafndan hrszla en ok maruz kalan iletmeler olarak karmza kmaktadr. 3. Aratrma Metodolojisi 3.1. Aratrmann Amac ve nemi Bu aratrma Trkiyeye gelen yabanc turistlere ynelik ilenen sularn niteliklerinin, kimler tarafndan ilendiinin, nerede ve hangi zaman diliminde ilendiinin belirlenmesi, ilenen sulardan hareketle turistlerin tatil kararlarnda ve destinasyon imaj alglamalarnda bir deiiklik olup olmadnn tespit edilmesi amacyla yaplmtr. Aratrma daha ok durum tespitine ynelik hazrlanm ve betimleyici istatistikler sunulmutur. Aratrmada ortaya kan sonular her ne kadar genellenebilir nitelikte olmasa da, bulgulardan hareketle sulara ynelik alnacak nlemler konusunda verilerin ilgililere yol gsterebilecei dnlmtr. Turistlerin tatil yeri seiminde nemli bir faktr, destinasyonun gvenlik dzeyidir. Bir destinasyon ne kadar gvenilir ise, o derecede tercih edilirlii artmaktadr (Allen, 1999). Aratrmann amac, Trkiyeye gelen yabanc turistlerin tatilleri esnasnda maruz kaldklar sularn tespit edilmesi ve bunlarn nlenmesine ynelik alnabilecek tedbirlerin daha etkin bir ekilde belirlenebilmesine kat salamaktr. Dier yandan, konjonktrel gelimelerden dolay kaygan bir zeminde ilerleyen Trkiye turizminin daha gvenli ilerleyebilmesi iin gvenlik sorununa ilikin nlemelerini arttrmasnn olduka nemli olduu sylenebilir. Bu noktada lkemizin nemli turizm merkezlerinden biri olan Antalyada turistlere ynelik ilenen sularn tespit edilerek, alnabilecek nlemleri belirlemek nem tamaktadr. 3.2. Aratrmann Kapsam, Snrlar ve rneklem Hacmi Aratrmada ana ktleyi Antalya blgesine gelen yabanc turistler oluturmaktadr. 2007 Yl verilerine gre Antalyaya toplam 7.291.734 turist gelmitir (Kltr ve Turizm Bakanl, 2007). Bu evren ierisinden seilen 600 turiste anket datlmtr. Bunun nedeni, 10.000 kii zerindeki evren iin en az 384 rneklemin seilmesi gereklilii olarak belirtilebilir (Altunk ve dierleri, 2007, 127). Datlan anketlerin 316s geri dnm ve bunlardan 17si deiik sebeplerle deerlendirilememitir. Toplam 299 kiinin anketi deerlendirmeye alnm ve anketlerde geri dnm oran %.52,66 olarak gereklemitir. Bu aratrma ulalabilen alan yazn ve ankete katlan turistler ile snrldr. 3.3. Aratrmann lei, Veri Toplam Teknii ve Verilerin Analizi Aratrmada veri toplama arac olarak anket yntemi tercih edilmitir. Aratrmada verilerin toplanmas amacyla kullanlacak lein oluturulmasnda ilgili alan yazn tarandktan sonra temelde Walkern 1995 ylnda Avustralyada uygulad almadan ve T.C. Emniyet genel Mdrlnn sulara ynelik olarak yapt snflandrmadan yararlanlmtr. Bunun dnda Albuquerque ve McElroy (1999), Barker, Page ve Meyer (2002) ve McNaughtan (2006) yararlanlan dier almalardr. Uygulanmas planlanan anket bir pilot alma ile test edilmi ve tespit edilen baz eksiklikler giderildikten sonra uygulamaya konumutur. Anket ngilizce, Almanca ve Rusa dillerine evrilmi ve ana dili bu diller olan kiiler tarafndan okunarak gerekli dzeltmeler yaplmtr. Anketler turistlerin youn olarak geldikleri Temmuz-Austos aylarnda An-
609
talya ilinde uygulanmtr. 2007 yl yaz dneminde kolayda rnekleme yoluyla seilen turistlere tur operatrleri ile nceden grlp anlalarak, transfermanlar ve rehberler araclyla turistlerin tatil bitiminde havaalan dn transferleri esnasnda uygulanmtr. Grevlilere anket uygulanmasndan nce aratrma ile ilgili bilgi verilerek, yanl anlalmalarn nne geilmesi amalanmtr.Ankette 6 soru aratrmaya katlan kiileri profillerine ilikin, 3 soru Trkiyeye ynelik tatillerine ilikin, 13 soru ise, Trkiyede bulunduklar sre ierisinde karlatklar sulara ilikin olarak hazrlanmtr. Elde edilen veriler SPSS istatistik paket programnda deerlendirilmitir. 3.4. Bulgular ve Deerlendirme Aratrma bulgular, aratrmaya katlan kiilerin profillerine ilikin bulgular, Trkiyeye geli sklklar ve srelerine ilikin bulgular ve Trkiyede tatilleri esansnda karlatklar sulara ynelik bulgular olmak zere balkta deerlendirilebilir. Aratrmaya katlan toplam 299 kii ierisinde sua maruz kalanlarnn saysnn dk olmas ncelikle Trk turizmi asndan sevindirici bir durum olarak ifade edilebilir. Benzer aratrmalara bakldnda, Albuquerque ve McElroy (1999), Barker, Page, Meyer (2002), oranlarn Trkiye iin yksek olmad anlalmaktadr. Tablo 1. Ankete Katlanlarn Profilleri ve Trkiyeye Ynelik Tatil Seimlerinin Dalm
Katlmclarn Profili N Cinsiyet Erkek Kadn Dier Medeni Durum Evli Bekar Boanm Ya 0-15 Ya 16-25 Ya 26-35 Ya 36-45 Ya 46-55 Ya 56 Ya ve zeri Uyruk Rus Alman Dier Meslek Memur i veren Emekli siz Ev Hanm 98 197 4 130 115 54 6 81 85 67 44 16 155 95 49 75 74 41 8 7 12 % 32,8 66,9 1,3 43,5 38,5 18,1 2,0 27,1 28,4 22,4 14,7 5,4 51,8 31,8 16,4 25,1 24,7 13,7 2,7 2,3 4,0
610 renci Dier Eitim Durumu lkretim Ortaretim niversite Lisansst Trkiyeye Geli Says Birinci kinci nc Drt ve zeri Trkiyede Kal Sresi 1-5 Gn 6-10 Gn 11-15 Gn 16 Gn ve zeri Trkiyeye Geli Amac Gezi ve Elence Spor Din Kltr Salk Alveri Konferans, Toplant Dier Toplam
42 40 41 66 169 23 131 64 39 65 7 196 90 6 256 1 1 1 13 4 7 1 15 299
14,0 13,4 13,7 22,1 56,5 7,6 43,8 21,4 13,0 21,7 2,3 65,6 30,1 2,0 85,6 0,3 0,3 0,3 4,3 1,3 2,3 0,3 5,0 100
Ankete katlanlarn; 197si (%66,9) bayan, 130u (%43,5) evli, 233 (%77,9) 16-45 ya aras, 155i (%51,8) Rus, 95i (%31,8) Alman, 49u (%16,4) dier milliyetlerden (Ukraynal, Tatar, spanyol vb.) , 75i (%25,1) memur, 169u (%56,5) niversite mezunudur. Aratrma kapsamnda ankete katlan turistlerden 131inin (%43,8) Trkiyeye ilk kez geldii, 196snn (%65,6) 6-10 gn sre ile geldikleri, 256snn (%85,6) gezi ve elence amacyla Trkiyeye geldikleri, tespit edilmitir. Tablo 2. Ankete Katlanlarn Trkiyeye Gelmeden nce Trkiyeyi Gvenli Bir lke Olarak Dnp Dnmediklerinin Dalm
N Evet Hayr Toplam 246 53 299 % 82,3 17,7 100
611
Ankete katlan kiilere Trkiyeye gelmeden nce Trkiyeyi gvenli bir lke olarak dnp dnmedikleri sorulmu, aratrmaya katlan turistlerin 246s (%82,3) Trkiyeyi gvenilir bir lke olarak dndklerin, ifade ederken, 53 (%17,7) gvenilir bir lke olduunu dnmediklerini ifade etmilerdir. Tablo 3. Ankete Katlanlarn Trkiyede Bulunduklar Sre erisinde Herhangi Bir Sua Maruz Kalp Kalmadklarnn Dalm
Ankete katlan kiilerden 277si (%92,6) Trkiyede herhangi bir sua maruz kalmadklarn belirtirken, 22 kii (%7,4), Trkiyede kaldklar sre ierisinde sua maruz kaldklarn belirtmilerdir. Tablo 4. Ankete Katlanlardan Sua Maruz Kalanlarn Profilleri ve Kal Srelerine Gre Dalm
Sua Maruz Kalma N Cinsiyet Bayan Bay Dier Medeni Durum Evli Bekar Dier Ya 0-15 16-25 Ya 26-35 Ya 36-45 Ya 46-55 Ya 56 Ya ve st Uyruk Rus Alman Dier Meslek Memur 15 7 0 8 10 4 68,2 31,8 0 36,4 45,5 18,1 %
7 6 4 4 1 10 9 3 6
31,8 27,2 18,2 18,2 4,6 45 41 4 27,2
612 i veren Emekli siz Ev Hanm renci Dier Eitim Durumu lkretim Ortaretim niversite Lisansst Kal Sresi 1-5 Gn 6-10 Gn 11-15 Gn 16 Gn ve zeri Toplam
0 4 1 1 1 7 2 3 4 13 2 0 4 17 1 22
0 18,2 4,6 4,6 4,6 31,8 9 13,6 18,2 59,1 9,1 0 18,2 77,3 4,5 100
Sua maruz kalanlarn cinsiyetlerine gre dalmlarna bakldnda, 15 kiinin (%68,2) bayan, 7 kiinin (%31,8) erkek olduu grlmektedir. Sua maruz kalanlarn 10u bekar (%45,5), 8i (%36,4) ise evlidir. Yalar itibariyle sua maruz kalanlara bakldnda, 16-25 ya aras 7 kii (%31,8), 26-35 ya aras 6 kii (%27,2) olduu grlmektedir. Sua maruz kalanlarn 10u Rus (%45), 9u Alman (%41), 3 (%18,1) ise dier milliyetlere mensup kiilerdir. Sua maruz kalanlarn meslek durumlarna bakldnda 7 kiinin (31,8) renci, 6 kiinin (27,2) memur, 4 kiinin (18,2) iveren olduu grlmektedir. Eitim durumlar itibariyle sua maruz kalanlara bakldnda 13 kiinin (%59,1) niversite, 4 kiinin (%18,2) ortaretim ve 3 kiinin (%13,6) ilkretim dzeyinde eitim aldklar tespit edilmitir. Konaklama sreleri itibariyle sua maruz kalanlarn dalmna bakldnda, 11-15 gn aras sreyle kalanlarn 17 kii (%77,3), 6-10 gn sreyle kalanlarn 4 kii (%18,2) ve 16 gn ve zeri kalanlarn 1 kii (%4,5) sua maruz kaldklar grlmtr. Bu verilerden hareketle sua maruz kalanlarn daha ok bayan, bekar, 16-35 ya aras gen nfus olarak nitelendirilebilecek kesim, renci, eitim dzeyi niversite olan ve 11-15 gn aras konaklayan turistler olduu genellemesi yaplabilir.
613
Tablo 5. Ankete Katlanlardan Sua Maruz Kalanlarn Hangi Tr Sulara Maruz Kaldklarnn Dalm
ldrlmeye Teebbs Yaralanma Darp Karlma Tehdit Hakaret ve Svme Tecavz Fuha Tevik Rvet steme Hrszlk Dolandrlma Szl Taciz Cinsel Taciz Terr Saldrs Rehin Alnma Dier N 1 1 4 14 6 5 13 13 1 % 1,7 1,7 7,1 25 10,7 8,9 23,2 23,2 1,7 -
Tatilleri esnasnda Trkiyede herhangi bir sua maruz kaldklarn belirtenlerin maruz kaldklar sulara gre dalm Tablo 4de verilmitir. Buna gre, 14 hakaret ve svme, 13 dolandrlma, 13 szl taciz, 6 rvet isteme, 5 hrszlk, 4 tehdit ve birer yaralanma, darp ve cinsel taciz sularnn ilendii belirlenmitir. 22 kiinin toplam 58 sua maruz kald bu aratrma sonucunda ortaya kmtr. Sularn dalmna bakldnda, hakaret svme, szl taciz ve dolandrlma gibi nispeten daha hafif sularn ilendii, ldrmeye teebbs, karlma, tecavz, fuha tevik/zorlama, terr veya rehin alma gibi ar sulara ynelik hibir vakann gereklemediinin belirlenmesi endieleri azaltc dier bir husus olarak belirtilebilir. Tablo 6. Ankete Katlanlardan Sua Maruz Kalanlarn Sua Nerede Maruz Kaldklarnn Dalm
Otelde Tur Esnasnda Restaurantta Elence Merkezinde (Disko-Bar v.s) Toplu Tama Aracnda Alveri Esnasnda ehir Merkezinde Plajda ren Yerinde Havaalannda Dier N 11 2 6 7 7 4 1 1 % 28,2 5,1 15,3 17,9 17,9 10,2 2,5 2,5
614
Ankete katlan 22 kiinin, kar karya kaldklar deiik sulara maruz kaldklar yerlerin dalm incelendiinde, turistlerin maruz kaldklar sularn en ok otellerde yaand, srasyla alveri esnasnda ve ehir merkezinde sua maruz kaldklar grlmektedir. lendii yer itibariyle sular incelendiinde, konaklama iletmelerinin ilk srada yer ald grlmektedir. zellikle her ey dahil pansiyon sisteminin arlkl olarak uyguland lkemizde turistlerin vakitlerinin byk ounluunu otellerde geiriyor olmalar bunun doal bir sonucu olarak gsterilebilir. Alveri merkezleri, ehir merkezleri ve elence merkezleri srasyla sularn meydana geldii yerler olarak sralanmaktadr. Kiilerin topluca yaad ve yerel halkn younlukla bulunduu bu merkezlerde kltrel farkllklardan kaynaklanan sularn ilenebildii sylenebilir. Tablo 7. Ankete Katlanlardan Sua Maruz Kalanlara Ynelik lenen Sularn Faillerinin Bulunup Bulunmadnn Dalm
Evet Hayr Toplam N 7 15 22 % 31,8 68,2 100
Sua maruz kalanlarn kendilerine ynelik ilenen sularn faillerinin bulunup bulunmadna ilikin sorulan soruya verilen cevaplarn dalmna gre, 7 kii (%31,8) faillerin bulunduunu, 15 kii (%68,2) ise faillerinin bulunamadn belirtmilerdir. Aratrmaya katlanlarn yaklak % 65inin 6-10 gnlk sreyle Trkiyeyi ziyaret ettikleri belirlenmitir. Bu nedenle bu sre ierisinde kendilerine ynelik ilenen sularn faillerinin bulunamamas kal srelerinin snrl olmasna sebep olarak gsterilebilir. Yine de %32lik bir oranla faillerin bulunduu ifade edilmitir. Tablo 8. Ankete Katlanlardan Maruz Kaldklar Suun Kimin Tarafndan lendiinin Dalm
Otel Personeli letme Sahibi (Otel, Maaza, Restaurant) Turist Rehberi Otobs ofr Dier Hizmet reticileri/Personeli Yerel Halk Dier Turistler Kimlii Belirsiz ahslar Sokak ocuklar Dier N 11 2 5 1 10 1 4 2 2 % 28,9 5,2 13,1 2,6 26,3 2,6 10,5 5,2 5,2
Aratrmaya katlan, sua maruz kalanlarn kendilerine ynelik ilenen sularn kimler tarafndan ilendiinin dalm Tablo 7de verilmitir. Buna gre, aratrma sonucunda 11 kii (%28,9) otel personelinin, 10 kii (%26,3) yerel halkn, 5 kii ise (%13,1) turist rehberinin su ilediini belirtmitir. Burada zellikle turist rehberlerinin sua maruz kalan kiiler tarafndan sua neden olan kii olarak belirtilmesi dikkat ekici bir sonu olarak ifade edilebilir.
615
Tablo 9. Ankete Katlanlardan Maruz Kaldklar Suun Hangi Saatler Arasnda lendiinin Dalm
N 06:00-08:59 09:00-11:59 12:00-14:59 15:00-17:59 18:00-20:59 21:00-23:59 24:00-02:59 03:00-05:59 4 8 2 5 10 2 2 % 12,1 24,2 6,0 15,1 30,3 6,0 6,0
Anketi cevaplayan ve sua maruz kaldklarn belirten kiilerden, 10unun (%30,3) sua maruz kaldklar zaman diliminin 21:00-24:00 saatleri aras olduu, 8inin (%24,2) 12:00-14:59 saatleri arasnda, 5inin de (%15,1) 18:00-20:59 saatleri arasnda sua maruz kald belirlenmitir. Tablo 10. Sua Maruz Kalanlara Ynelik lenen Sularn zmlenmesinde Gvenlik Glerinin abalarnn Yeterli Olup Olmadna likin Dncelerinin Dalm
Evet Hayr Toplam N 22 22 % 100 100
Aratrmaya katlanlarn tamam gvenlik glerinin sularn zmlenmesine ynelik abalarnn yeterli olmadn dndklerini belirtmilerdir. Tablo 11. Ankete Katlanlardan Sua Maruz Kalanlara Su in Tazminat denip denmediine likin Cevaplarn Dalm
Evet Hayr Toplam N 22 22 % 100 100
Aratrma sonucunda sua maruz kaldklar halde hi kimseye herhangi bir tazminat demesi yaplmad tespit edilmitir. Snrl bir zaman srecinde tatillerini yapmay amalayan turistler yasal prosedrlerin uzun srmesi nedeniyle ilgili kurum ve kurululara gerekli bavurular yapmadklar ngrs tazminat denmemi olmasna bir gereke olarak gsterilebilir. Bununla birlikte iletmelerin ya da sua neden olan dier unsurlarn lkemizde yasalarla erevesi izilmi konular dnda tazminat deme eiliminde olmamalarnn da etkili olduu sylenebilir.
616
Tablo 12. Ankete Katlanlardan Sua Maruz Kalanlarn Hizmet Salayclarnn Sorumluluk Alp Almadklarna Ynelik Cevaplarnn Dalm
Sua maruz kalanlardan sadece 1 kii hizmet salaycsnn sutan dolay sorumluluk aldn ifade etmitir. Tablo 13. Ankete Katlanlardan Sua Maruz Kalanlarn Su Nedeniyle Trklere ve Trkiyeye Bak Alarnn Deiip Deimediine likin Cevaplarnn Dalm
Sua maruz kaldklar halde Trklere ve/veya Trkiyeye ynelik bak alarnn deimediini belirtenlerin says 16 kii (%72,8) olarak belirlenmitir. Trkiyeye gelirken turistlerin Trklere ve Trkiyeye ynelik bak alarnn olumlu veya olumsuz olduuna ilikin bir kanaate varmak bu erevede mmkn deildir. Bununla beraber turistlerin bak asnn Trkiyeye gelmeden nce olumlu olduu varsaylarak sua maruz kaldktan sonra mevcut olumlu bak asnn deimemesine, ilenen sularn niteliklerinin hakaret ve svme, szl taciz, tehdit gibi hafif sular olmas gsterilebilir. Tablo 14. Ankete Katlanlardan Sua Maruz Kalanlarn Su Nedeniyle Trklere ve Trkiyeye Olan Gvenlerinin Sarslp Sarslmadna likin Cevaplarnn Dalm
Ankete katlanlardan 14 kii (%63,7) sua maruz kaldklar halde, Trklere ve Trkiyeye ynelik gvenlerinin sarslmadn belirtirken, 8 kii (%36,3) Trklere ve Trkiyeye ynelik gvenlerinin sarsldn ifade etmilerdir. Aratrmaya katlanlarn yaklak %82 orannda Trkiyeye gelmeden nce Trkiyenin gvenli bir lke olduunu dnyor olmalar sz konusu sularn mnferit olaylardan ibaret olduunu dnmelerine ve bunu lkenin tamamna mal etmemelerine bir gereke olarak gsterilebilir.
617
Tablo 15. Ankete Katlanlardan Sua Maruz Kalanlarn Suun Tekrar Trkiyeye Gelme Kararlarn Engelleyici Bir Unsur Olup Olmadna likin Cevaplarnn Dalm
N Evet Hayr Ksmen Toplam 5 12 5 22 % 22,7 54,6 22,7 100
Trkiyede bulunduklar sre ierisinde maruz kaldklar su nedeniyle, tekrar Trkiyeyi tercih etmelerine ilikin soruya, aratrmaya katlanlardan 12 kii (%54,6) hayr cevab vermi ve bu suun tekrar Trkiyeye gelmelerini engelleyici bir su olmadn dndklerini belirtmitir. 5 kii (%22,7), evet cevab verirken, 5 kii (%22,7) ise, belki cevab vermitir. Turistik talebin ar esnek olmas kiilerin tatil karar verirken hafif sulara maruz kalmalar koulunda bile destinasyon deiiklikleri yapabileceklerine bir gsterge olarak belirtilebilir. 4. Sonu ve neriler Su, toplumun her kesimini ilgilendiren bir olgudur. Su, sadece sua maruz kalanlar deil ayn zamanda devlet gelirlerini, iletme gelirlerini, bireylerin i hayatlarn, mteri tatminini ve vergi deyen kiileri olumsuz olarak etkilemekte ve nemli maddi kayplara yol amaktadr. Dnyann hemen hemen her yerinde srekli farkl niteliklerde sular ilenmektedir. Yaplan baz aratrmalarda Trkiyenin birok lkeden daha gvenli bir lke olduu tespit edilmitir. Gney Afrika Cumhuriyeti, Mauritius, Sychelles gibi turizm arlkl ekonomiye sahip olan lkeler listenin ilk srasnda yer alrken, Avrupann gelimi ayn zamanda fazla sayda turist arlayan Fransa, spanya, Portekiz, Almanya gibi lkeleri ilk 30 ierisinde sralanmaktadr. Trkiye ise bu listede 33. srada yer almaktadr (www.nationmaster.com, 15.02.2010). Bu istatistik aslnda kimi evreler tarafndan dile getirildii gibi Trkiyenin gvenli olmayan bir lke olmadn, aksine birok lkeden daha az su ilenen bir lke olarak gvenli bir turistik destinasyon olduunun gstergesidir. Buna ramen yine de, lkemizde gvenlik konusunda yaanan sorunlarn artmamas iin, bu konularda alnan nlemler srekli gzden geirilmeli ve eldeki veriler kullanlarak, gelecee ynelik doru projeksiyonlar gelitirilmelidir. Bu nedenle lkemizde ilenen sularn niteliklerinin belirlenmesi ve gvenlik gleri tarafndan bu dorultuda hareket edilmesi nem arz etmektedir. Aratrma sonucunda, turistlerin daha ok hakaret, tehdit ve szl taciz sularna maruz kaldklar, karlma, tecavz, adam ldrme, darp gibi ar sua hibir turistin maruz kalmad belirlenmitir. lenen sularn genellikle sayca fazla turist ve yerel halkn iletiime getii yerlerde ve turistlerin genellikle daha ok vakit geirdikleri konaklama
618
iletmelerinde gerekletii ve genellikle akam saatlerinden sonra, gece saatlerinde ilendii tespit edilmitir. Sularn ilenmesinin en nemli nedenlerinden biri toplumsal gelimilik dzeyleri ve kltr atmalardr. Turizm endstrisinin ve zellikle konaklama iletmelerinin nemli sorunlarndan biri eitimsiz igren istihdamdr. Anadolunun farkl blgelerinden gelmi olan vasfsz igrenler konaklama iletmelerinde deiik alanlarda altrlmaktadrlar. Konaklama iletmelerinde alanlarn, zellikle mesleki eitim almam alanlarn sular nlemeye ynelik, konaklama iletmeleri tarafndan eitimlere tabi tutulmalar su oranlarn azaltc bir nlem olarak uygulanabilir. Sularn, sua maruz kalan kiiler zerinde olumsuz etkiler yaratt baz kiilerin bundan sonraki seyahat tercihlerinde, bu deneyimlerini dikkate alacaklarn belirtmi olmalar dikkate deer bir sonu olarak belirtilebilir. Bu durumun nlenebilmesi ve lehimize kullanlabilmesi iin suu ileyen faillerin yakalanarak, sua maruz kalan turistlerin konu ile ilgili olarak tatil sonrasnda bile olsa bilgilendirilmeleri gerekmektedir. Emniyet mdrlkleri ve yerel ynetimlerin ortaklaa almalar bu uygulamann hayata geirilmesini salayabilir. Turistlerin seyahat tercihlerini etkileyen pek ok etken bulunmaktadr. Bu etkenlerden biri hatta belki de en nemlisi gvenlik unsurudur. Bu nedenle turistik destinasyonlarda su oranlarnn minimize edilmesi gerekmektedir. nk destinasyonda ilenen su orann yksek olmas, ilenen sularn byk oranda turistlere ynelik gereklemesi ve bunun uluslararas medyada ses getirmesi destinasyon imajnn zarar grmesindeki en nemli etkendir. Bu nedenle turizm sektrnn gelitirilmesi ve destinasyon imajnn korunmasndaki birinci koul; suun kontrol altna alndna ve turistlerin gvenliklerinin salandna ilikin itibarn salanmasdr. Bunun dnda; genellikle gerek su riskini yanstmaktan uzak olan ve ilenen sularn uluslararas basnda ses getirmesine neden olan medyann da desteinin salanmas nemli koullardan bir dieridir. Dier yandan yerel halkn bilinlendirilmesi ve gelen turistlere ynelik tutumlarnn misafirperverlii yanstmas ynnde gerekli bilinlendirme almalar yaplmal ve yerel halkn turistlere ynelik davranlarnn benimseme ynnde olmas salanmaldr. leriye ynelik yaplacak almalarda sua maruz kalan turistlerin milliyetlerine gre maruz kaldklar sular ve Trkiyeye ynelik bak alar gibi konularda bir farkllk olup olmadna ilikin aratrmalarn yaplmas; ayrca, sua maruz kalm daha fazla turiste ulamak amacyla rneklem saysnn arttrlmas faydal olabilir. KAYNAKA Aknc, Fsun, Sokullu. (1994). Kriminoloji. stanbul:Vedat Yaynclk. Albuquerque, Klaus de ve Jerome McElroy. (1999). Tourism and Crime in the Caribbean, Annals of Tourism Research. Vol. 26, No. 4, 968-984. Allen, Jacqui. (1999). Crime Against International Tourists, Crime and Justice Bulletin. No. 43.
619
Altunk, Remzi, Recai Cokun, Serkan Bayraktarolu ve Engin Yldrm. (2007). Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri: SPSS Uygulamal. Sakarya: Sakarya Kitapevi. Barker, M, S.J. Page ve D. Meyer. (2002). Modeling Tourism Crime, The 2000 Americas Cup , Annals of Tourism Research. Vol. 29, No. 3, 762-782. Crotts, John C. (1996), Theoretical Perspectives on Tourist Criminal Victimisation, The Journal of Tourism Studies. Vol.7, No.1, 2-9. Doan, Hasan Zafer. (1979), Bir Saldrganlk Tipolojisi ve Turistlere Ynelik Saldrlara Uygulanmas, Turizm letmecilii Dergisi. Yl: 1, Say: 1, 39-44. Emniyet Genel Mdrl. (2006), 4982 Sayl Bilgi Edinme Hakk Kanunu gereince gnderilen istatistikler. Emniyet Genel Mdrl. Polis Sorumluluk Blgesinde Meydana Gelen ahsa ve Mala Kar Asayi Olaylar. http://www.egm.gov.tr/akkm_web/asayis.htm (23.03.2007). Glensor ve Peak. (2004), Crimes Against Tourists, Problem-Oriented Guides for Police Problem-Specific Guides Series. No. 26. Goll, G. E. (1992), Ethics in Competition Based on Management By Values. In Hall, Stephen J. (Ed.). Ethics in Hospitality Management. (p.213-225). Educational Institute American Hotel&Lodging Association: Michigan. G, Ltf. (2006), ocuk Sululuu ve Polisin Yaklam. Kahramanmara St mam niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Jones, C. ve R. I. Mawby. (2003), Meeting the Needs of Tourist Victims, 11. International Symposium on Victimology. (13-14 Temmuz 2003) Stellenbosch, Gney Afrika. Lind, Meda Chesney ve Ian Y. Lind. (1986), Visitors as Victims Crimes Against Tourist in Hawaii, Annals of Tourism Research. Vol. 13, No. 4, 167-191. McNaughtan, Darlene. (2006). The Host as Univited Guest, Hospitality, Violence and Tourism, Annals of Tourism Research. Vol. 33, No. 3, 645-665. Nation Master. Crime Statistics. http://www.nationmaster.com, (15.02.2010). Smer, Osman. (2006), Sosyal Deime ve Su. nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Kltr ve Turizm Bakanl. (2007). Trkiyeye Gelen Yabanclarn Snr Kaplrnn Bal Olduu llere ve Tat Aralarna Gre Dalm-2007. http://www.kultur.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx (22.05.2009). Ulutrk, Blent. (2006), Kentleme ve Su likisi: Adana ve anakkale Karlatrmas, Polis Akademisi Bakanl Gvenlik Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. resinler, Ratp. (2005), Sosyo-Kltrel Yap ve Su (Krkkale rnei), Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Walker, John. (1995), Crimes Aganinst Businesses in Australia, Trends & Issues in Crime and Criminal Justice. No.45, 1-6.
BR DESTNASYON OLARAK ZMRDE TURZM SORUNLARI VE ZM NERLER: OTEL YNETCLER TARAFINDAN BR DEERLENDRME Yrd. Do. Dr. Oktay EMR1 Ar. Gr. Esra GL YILMAZ2 ZET Turizm birok lkenin ekonomisinde nemli rol oynayan ve sosyo-ekonomik ve fiziksel etkileriyle birlikte ok boyutlu olarak ele alnmas gereken bir sektrdr. Turizm sektrnn kar karya kald sorunlarn zmnde, lkeler, blgeler, ehirler ve hatta yreler arasnda ciddi farkllklar bulunduundan, destinasyon odakl almalarn yaplmas nemlidir. Bu noktadan hareketle bu almada, zmir il merkezinin bir destinasyon olarak kendi dinamikleri erevesinde deerlendirilmesi ve ncelikli sorunlarn ve zm nerilerinin belirlenmesi amalanmtr. zmir il merkezinde yer alan drt ve be yldzl otellerin yneticilerinden elde edilen verilerin analizinde frekans, yzde dalmlar ve ki-kare analiz yntemleri kullanmtr. Sonu olarak zmir ilinin fiyat, yasa ve mevzuat, fiziksel, ulam, igc, altyap ve styap, pazarlama ve tantm, politika ve planlama ve turizm sektrn etkileyebilecek ncelikli sorunlar belirlenmi ve bu sorunlara ynelik zm nerileri ortaya konmutur. Anahtar kelimeler: Turizm, Blgesel turizm sorunlar ve zm nerileri, zmir. 1. GR Turizm sektr blgelerin ve lkelerin kalknmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Turizm sektrnden beklenen yararlarn salanabilmesi ve bunlarn srdrlebilirlii turizm sektrnn tm unsurlar ile birlikte etkin bir ekilde ele alnmas ile mmkndr. Turizm sektrnn gelimesinin nndeki engellerin tespit edilmesi, tespit edilen sorunlara ynelik zm nerileri gelitirilmesi ve zm nerilerinin uygun programlar dhilinde uygulanabilmesi sektrn salkl bir ekilde geliimi ve salayaca katklarn artmas ynnden byk nem tamaktadr. Trkiyede turizm sektr ile ilgili sorunlar farkl blgeler ve farkl zaman dilimleri asndan deiiklik gsterebilmektedir. Dier yandan sorunlarn zm, gn kurtarmak mantyla ele alnmakta ve uzun dnemli planlar ve uygulamalar gerekletirilememektedir (Cengiz, 2010). Trk turizminin kar karya olduu sorunlar u ekilde sralamak mmkndr; pazarlama ve tantm ile ilgili sorunlar, turizm eitimi sorunlar, altyapya ve iletmecilie ynelik sorunlar, konaklama tesislerinin yanl yaplanmas, evre kirlilii, turizmin eitlendirilememesi, turizm politikasnn oluturulamamas, rgtlenme sorunlar, sosyo-ekonomik ve siyasal skntlarn yansmalar, ulatrma ile ilgili sorunlar, eleman sorunlar, yasa ve mevzuatlardan kaynaklanan skntlar (Kozak vd., 2008; Aytulun, 2007). Trk turizminin kar karya olduu sorunlar destinasyonlar asndan benzerlikler gstermekle birlikte her destinasyonun kendine zg dinamikleri ve farkllklar oldu1 2
Afyon Kocatepe niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Afyon Kocatepe niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
BR DESTNASYON OLARAK ZMRDE TURZM SORUNLARI VE ZM NERLER: OTEL YNETCLER
621
undan, etkilenilen sorunlar asndan da farkllklar bulunmaktadr. Trkiye turizm asndan ele alndnda btnsel olarak baklamayacak kadar heterojen bir yapnn varl grlecektir. Bu nedenle Trk turizminde blgeselleme kanlmaz bir durumdur (akc vd., 2008). Yaplan literatr taramas sonucu snrl sayda da olsa farkl destinasyonlar baznda turizm sektrnn sorunlarnn belirlenmeye alld grlmtr (Akkl ve Gnalan, 2007; Duman ve Yac, 2004; akc vd., 2008; Diner ve Kzlrmak, 1998). Ancak, Trk turizminin en nemli destinasyonlarndan biri olarak adlandrlabilecek olmasna ve zengin turistik kaynaklara sahip olmasna karn, turizm pastasndan hak ettii pay alamam olan zmir ili iin turizm sektrnn sorunlarnn belirlenmesine ynelik bir almaya rastlanamamtr. Bununla birlikte Prnar (2005) zmir ili turizm ve arz yapsna ynelik bir alma gerekletirerek, turizm arznn gelitirilebilmesi iin yaplmas gerekenleri ortaya koymutur. Tarihin ilk dnemlerinden beri birok uygarla ev sahiplii yapm, zengin bir turistik potansiyele sahip zmir ili, Ege Blgesinin en byk, Trkiyenin ise 3. Byk ilidir (Prnar, 2005: 48). lin sahip olduu tarihi ve kltrel derinlik 5000 yl akn bir gemie sahiptir. Ayrca zmir, Kurtulu Savann balad ve bittii yer olarak Cumhuriyet tarihinde de nemli bir yere sahiptir. Zengin turistik arz kaynaklarna sahip olan ilde turizm asndan gelimi blgeler; il merkezi ve kuzey-gney sahil hatt boyunca younlamaktadr. Farkl turizm eitlerinin geliebilmesine imkn verecek bir yapya sahip olan le bal ilelerde deniz turizmine uygun nemli plajlar bulunmaktadr ve bu plajlardan bazlar mavi bayrak sahibidir. Ayrca ehirde termal turizme hizmet verecek; Agememnon Kaplcalar, Bayndr-Ergendi Ilcas, Bergama Kaplcalar, Dikili Ilcalar, Menemen Ilcalar, eme-ifne Reisdere Ilcalar, Seferihisar Ilcalar ve Urla Ilcalar gibi kaplca ve lcalar bulunmaktadr (Prnar ve ter, 2008). zmir merkezinde bulunan Bayrakl M 3000lere uzanan bir gemie sahiptir. Burada bulunan Athena Tapna, Kadifekale, Agora, Yeildere Su Kemerleri kltr turizmi asndan nemli ekicilik unsurlardr. Ayrca lde; zmir Arkeoloji Mzesi, zmir Tarih ve Sanat Mzesi, Resim ve Heykel Mzesi, zmir Agora, zmir Etnografya Mzesi, Atatrk Mzesi, Ticaret Odas Mzesi, Seluk Efes Mzesi, Bergama Mzesi, eme Mzesi, demi Mzesi, Birgi akraa Kona ve Tire Mzesi gibi birok mze bulunmaktadr (zmir l Kltr ve Turizm Mdrl). zmirde inan turizmi asndan ekicilik unsuru olabilecek ok sayda cami, kilise ve sinagog bulunmaktadr. Bunun yan sra baz tarihi yaplar (Kemeralt ars ve Kzlaraas Han gibi) gnmzde restore edilerek eitli amalarla kullanlmaktadr (Prnar ve ter, 2008). zmirin zellikle dou kesiminde yer alan ilelerde tarmn yaygn olmas, bu blgelerde kr turizminin gelimesine imkn vermektedir. Bu blgelerde doa sporlar iin imknlarn oluturulmas ile farkl turistik rnlerin gelitirilebilmesi mmkndr (Yanarda ve Yanarda, 2009). Ayrca, eme, Karaburun ve Seluk yrelerinde av turizmi iin uygun avlaklar bulunmaktadr. eitli seyahat acenteleri tarafndan bu
622
blgelere av mevsiminde domuz ve kei av turlar dzenlenmektedir (zmir Valilii l evre ve Orman Mdrl). zmir ili ulam olanaklar asndan incelendiinde kara, hava, deniz ve demiryolu olmak zere tm ulam olanaklarnn mevcut olduu grlmektedir. lin sahip olduu uluslararas hava limanlar (Adnan Menderes ve Kakl), lojistik neme sahip limanlar, gelimi ehir ii ulam ve metro balantl hzl tren projesi ulam imkanlarn eitlendirmektedir (Alptekin ve Uzunolu, 2008, http://www.devletdemiryollari.com). Ulam imknlarnn eitliliinin yan sra eitli konaklama imknlar da sunan lde, yldzl otel iletmelerine ek olarak motel, pansiyon, butik otel, tatil ky, kamping vb. tesisler bulunmaktadr. Bu eitlilik farkl turist tiplerine hizmet vermeyi saladndan rekabette avantaj salasa da, konaklama iletmesi kapasitesi asndan Trkiye geneli ile kyaslandnda (yaklak %5) yetersiz olduu grlmektedir. zmirde eitli kategorilerde toplam 131 iletme belgeli konaklama tesisi vardr. Konaklama tesislerinin kent merkezinden ok ilelerde younlat grlmektedir (Tablo 1). Tablo 1. zmirde Turizm letme Belgeli Tesis Saylar
Kaynak: http://www.izmirkulturturizm.gov.tr ve http://www.kultur.gov.tr Konaklama iletmeleri belgelendirilme farkllklarna gre tesis says ve oda ve yatak kapasitesi asndan incelendiinde, Trkiye konaklama arznn %5ini oluturduu grlmektedir. Turizm Bakanl verilerine gre zmirde 42 adet turizm yatrm belgeli, 131 adet turizm iletme belgeli ve 442 adet belediye belgeli olmak zere toplam 615 konaklama iletmesi bulunmaktadr. zmirde eitli alanlarda faaliyet gsteren toplam 339 adet seyahat acentesinden, 301 tanesi A grubu, 4 tanesi B grubu ve 34 tanesi ise C grubu acentedir. Ayrca ilde zmir Kltr ve Turizm Mdrlne kaytl 1442 profesyonel turist rehberi bulunmaktadr (http://www.izmirturizm.gov.tr).
623
zmirde fuarclk hizmetleri de nemli bir yere sahiptir. zmir Trkiyede ilk uluslararas fuara ev sahiplii yapmtr. 2010 ylnda 79.su dzenlenecek olan zmir Enternasyonel fuar bata olmak zere, eitli alanlarda toplam 37 fuar dzenlenmektedir (Alptekin ve Uzunolu, 2008). zmir il merkezinde bulunan Kltr Park Fuar Merkezi, Buca Yedigller, Buca Kaynaklar Gleti, nciralt ve Teleferik rekreasyon asndan uygun yerlerdir (Prnar ve ter, 2008: 124). zmire ynelik turizm talebi dnemsel olarak ele alndnda Trkiye turizm talebi ile paralellik gsterdii, yani yaz aylarnda younlama yaand grlmektedir (Sarolan, 2007: 621). zmiri ziyaret eden yabanc turistler en ok Almanya, talya, Fransa, ngiltere ve Hollanda gibi Avrupa lkelerinden gelmektedirler (zmir l Kltr ve Turizm Mdrl). Turizm Bakanlnn aklam olduu verilere gre zmiri ziyaret eden yerli turistlerin says, yabanc ziyaretilere gre daha fazladr. Yabanc turistler arasnda konaklama tercihi konusunda be yldzl otel iletmeleri ilk sray alrken, yerli turistler asndan ilk srada yldzl otel iletmeleri gelmektedir. l zengin turistik kaynaklara sahip olmasna ramen arlanan turist saysnn olduka dk olduu grlmektedir. Trkiye geneli ile kyaslandnda zmirin ald pay yaklak %5 seviyelerinde kalmaktadr. Turistlerin tesislerdeki ortalama gecelemelerine bakldnda bu orann %4n altnda olduu grlmektedir. Yine ortalama kal srelerinin de Trkiye ortalamasnn altnda oluu, turistlerin ksa sreli konaklamay tercih ettiklerini gstermektedir. zmir, zengin turistik arz kaynaklarna sahip olmasna ramen turizm pastasndan hak ettii pay alamam bir ildir (Emekli, 2006). Trkiye geneli ile karlatrldnda tesis ve yatak saysnn yetersiz olduu ve doluluk oranlarnn dk olmasnn yeni yatrmlarn nnde engel oluturduu grlmektedir. Alternatif turizm eitlerine ynelik imknlarn bolluuna ramen talep sezonluk seyretmekte ve yine Trkiye geneline gre geceleme says dk seviyede kalmaktadr. Yabanc turistler asndan talep durumu incelendiinde son yllarda az da olsa bir art olduu grlmektedir. Ancak, genel olarak zmirin Trkiye turizmi ierisindeki pay incelendiinde (Tablo 2), son be ylda yaklak %4 orannda olduu grlmektedir. zmir Trkiyeye gelen her be turistten birinin ziyaret ettii bir il olmasna ramen, bu ziyaretlerin gnbirlik olmas nedeniyle konaklama talebi dk kalmaktadr. Tablo 2. zmire Gelen Turist Saylar (2004-2009)
*Gken Dndar (2009)n almasndan gncellenmitir.
624
zmirin turizmde hak ettii yere gelebilmesi iin turizm sektr ile ilgili sorunlarn tespit edilmesi ve bu sorunlar giderecek nlemlerin acilen alnmas gerekmektedir. Bu nedenle bu almada zmir turizminin gelimesinin nnde ncelikli olarak hangi sorunlarn bulunduunun tespit edilmesi ve bu sorunlar karsnda alnabilecek ncelikli zm nerilerinin belirlenmesi amalanmtr. Belirlenen sorunlarn ve zm nerilerinin ile ynelik turizm politikalarnn belirlenmesinde yol gsterici olaca dnlmektedir. le ynelik turizm politikalar belirlenirken zmirdeki turizm imknlarnn eitlilii mutlaka gz nne alnmal ve il eitli zelliklerine gre blgelere ayrlarak incelenmelidir (Yanarda ve Yanarda, 2009). Bu nedenle bu almada zmir il merkezinde yaanan sorunlarn ve bu sorunlara ilikin zm nerilerinin nceliklerinin belirlenmesi hedeflenmitir. 2. YNTEM Aratrma verilerinin toplanmas aamasnda anket ynteminden yararlanlmtr. Verileri toplamak amacyla oluturulan anket iki farkl blmden olumaktadr. lk blmde katlmclarn demografik zelliklerinin ve iletmedeki konumlarnn belirlenmesine ynelik be soru sorulmutur. Anketin ikinci blmnde ise zmir ilinde turizm sektrnn sorunlar ve sorunlara ynelik zm nerileri yer almaktadr. kinci blmde yer alan ifadeler dokuz balk (fiyatlar ile ilgili sorunlar ve zm nerileri, yasalar ve mevzuatlarla ilgili sorunlar ve zm nerileri, fiziksel sorunlar ve zm nerileri, ulam ile ilgili sorunlar ve zm nerileri, igc ile ilgili sorunlar ve zm nerileri, alt yap ve st yap ile ilgili sorunlar ve zm nerileri, pazarlama ve tantm ile ilgili sorunlar ve zm nerileri, politika ve planlama ile ilgili sorunlar ve zm nerileri ve turizm sektrn etkileyebilecek dier faktrlere ilikin sorunlar ve zm nerileri) altnda toplanmtr. lgili balklar altnda sorunlar ve zm nerilerine ilikin ifadeler verilmi ve katlmclardan bu ifadeleri nem derecesine gre sralamalar istenmitir. zmir ilinin turizm sorunlarnn ve zm nerilerinin belirlenmesi ile ilgili blmlerin balklar ve bu balklarn altnda yer alan ifadelerin belirlenmesinde literatrdeki eitli kaynaklardan yararlanlmtr (Kozak vd., 2008; akc vd., 2008; Akkl ve Gnalan, 2007). Ayrca her bir balk altnda, katlmclarn kendi tespitleri sonucu ortaya koyabilecekleri sorunlar ve zm nerileri iin yer braklarak, katlmclardan farkl bir sorun ya da zm nerisi yazmalar halinde bunu da sralanmaya sokmalar istenmitir. Ayrca, anketin ikinci blmnn son ksmnda katlmclarn herhangi bir gruba dahil edemeyecekleri sorun ya da zm nerisi olup olmadnn sorulduu bir ak ulu soru yer almaktadr. Hazrlanan anket aratrma evrenini oluturan zmir il merkezinde bulunan drt ve be yldzl otel iletmelerinde grev yapan st ve orta kademe yneticilere uygulanmtr. Aratrma evreninin il merkezi ile snrl tutulmasnn nedeni, zmire bal ilelerin farkl zelliklere sahip olmas ve ildeki byk otellerin kent merkezinde younlamasdr. Drt ve be yldzl otel iletmelerinin st ve orta kademede yneticilerinin tercih edilme nedeni ise, daha kurumsallam olan otel iletmelerinde ve ynetim kademesinde alan kiilerin turizm sektr ve zmirin turizm sorunlarna kar daha ilgili olacaklar ve sorunlara ve zm nerilerine sektrn zelliklerine bal olarak daha gereki ve geni bir bak asyla bakabileceklerinin varsaylmasdr.
625
zmir l Kltr ve Turizm Mdrlnden elde edilen verilere gre zmir il merkezinde 5 adet be yldzl ve 12 adet drt yldzl otel iletmesi vardr. Drt ve be yldzl otel iletmelerinin organizasyon emalar incelendiinde genel olarak st ve orta ynetim kademesinde, bir genel mdr, iki genel mdr yardmcs ve sekiz farkl blmn (nbro mdr, kat hizmetleri blm, yiyecek-iecek blm, teknik hizmetler blm, muhasebe blm, sat ve pazarlama blm, insan kaynaklar blm, gvenlik blm) yneticilerinin yer ald grlmektedir. Bu bilgiler dorultusunda drt ya da be yldzl bir otel iletmesinde orta ve st kademede yer alan ynetici saysnn 11 olaca varsaylmtr. Bu balamda aratrma evreninin 187 yneticiden olutuu tahmin edilmi ve tamamna ulalmas hedeflenmitir. Anketler katlmclara 2009 yl Haziran aynda posta yoluyla gnderilmitir. Geri dn orannn ok dk olmas nedeniyle otel yneticilerine telefon yoluyla tekrar ulalarak anketleri doldurmalar salanmaya allmtr. Toplamda 114 (%61) anket geri dnm, bu anketlerden eksik ya da hatal doldurulan 7 anket deerlendirme d braklm ve analizler 107 anketten elde edilen veriler ile yaplmtr. Elde edilen verilerin analizinde SPSS 15.0 ve Excel programlarndan yararlanlmtr. Anketin ilk blmnde yer alan tanmlayc sorularn analizinde frekans ve yzde analizleri kullanlmtr. kinci blmde yer alan ifadelerin analizinde ise ki- kare analizi kullanlmtr. Bu blmde her bir gruptaki tm ifadeler iin ki-kare deeri hesaplanm, %5 istatistiksel anlamllk dzeyinde farkllk gsteren ifade, frekanslarn dalm bakmndan nem dzeyi belirlenerek, analizden karlm ve geri kalan ifadeler tekrar analize tabi tutulmutur. fadeler arasnda anlaml bir farkllk bulunamayncaya kadar bu ileme devam edilmi ve bu ekilde ifadelerin nem sralamasna karar verilmitir (Apaydn vd., 2002: 267-270). 3. BULGULAR VE TARTIMA Katlmclara ilikin tanmlayc verilerin analiz sonular (Tablo 3) incelendiinde, katlmclarn %63nn erkek, byk bir ksmnn ise orta ya seviyesinde olduu grlmektedir. Katlmclar iletmedeki pozisyonlar asndan deerlendirildiinde st ynetim kademesinin tm pozisyonlarnn birbirine benzer seviyelerde olduu grlmektedir. Ancak, baz departman mdrlerinin oran dierlerine gre daha dktr, bunun temel sebebi baz otel iletmelerinde ilgili birimin bulunmay veya baz blmlerin tek at altnda yaplandrlm olmasdr. Katlmclarn %9,5i bulunduu iletmede bir yldan az sredir, %36,2si 1-3 yl arasnda, %26,7si 4-7 yl arasnda, %12,4 8-11 yl aras ve %15,2si 12 yl ve daha fazla sredir grev yapmaktadr. Katlmclar eitim durumu asndan incelendiinde byk ksmnn (%48) lisans mezunu olduu grlmektedir.
626
Tablo 3. Tanmlayc Veriler
zmirin turizm sorunlarna ve bu sorunlara ynelik zm nerilerine ilikin sorular daha nce de ifade edildii gibi eitli gruplar altnda incelenmitir. Katlmclar, zmirin fiyatlarla ilgili en nemli sorununun konaklama iletmelerinin tutarsz fiyat politikalar izlemesi olduunu, ikinci olarak yksek fiyat politikalar izlenmesini ve son olarak da mze ve ren yeri giri cretlerinin yksek olmas olduunu ifade etmilerdir. Fiyatlarla ilgili sorunlarn zlmesi asndan ilk srada yaplmas gereken, iletmeler arasnda fiyatlarn belirlenmesi konusunda koordinasyon salanmasdr. Bunu fiyatlarn rekabet edilebilecek seviyeye getirilmesi ve mze ve ren yeri giri cretlerinin drlmesi izlemektedir. Tablo 4. zmirin Fiyatlarla lgili Sorunlar ve zm nerileri
zmirin yasa ve mevzuatlarla ilgili sorunlarnn banda devlet tarafndan verilen teviklerin yetersiz olmas gelmektedir. Yerel ynetimlerin turizm faaliyetlerini desteklememelerini ikinci ncelikli sorun olarak gren yneticilere gre yasal dzenlemelerdeki boluklar ve vergi oranlarnn ykseklii arasnda nemli bir fark yoktur. Tespit edilen problemlerin zmlerine ynelik neriler ise belirlenen sorunlar ile benzer ncelik dalmna sahiptir. zmir ilinde yasalar ve mevzuatlar asndan ncelikle yaplmas gereken devlet teviklerinin artrlmasdr.
627
Tablo 5. zmirin Yasalar ve Mevzuatlarla lgili Sorunlar ve zm nerileri
zmir il merkezi fiziksel sorunlar asndan incelendiinde artc bir sonula karlalmtr. Katlmclar zmirin grlt kirlilii dnda kalan tm sorunlarnn ncelikle ele alnmas gereken sorunlar olduunu ifade etmilerdir. Prnar (2005) tarafndan yrtlen almada yaplan SWOT analizine gre bu sorunlar zmirin zayf ynleri olarak ifade edilmitir. zm nerileri arasnda ise ncelikli olarak kalitenin artrlmas ile ilgili ifadeler gelmektedir. Genel olarak incelendiinde fiziksel adan zmirin pek ok sorunu olduu ve bu sorunlarn zmnde kalite odakl zmler gelitirilmesi gerektii sonucuna varlabilir. Yine Prnar (2005)a ait almada fiziksel sorunlarn zmne ynelik olarak kalite gelitirme ve toplam kalite ynetimi uygulamalarnn hayata geirilmesinin nemi ifade edilmitir. Ayrca katlmclar ak ulu soruya verdikleri yantlarda lin estetik gzelliine nem verilmesi gerektiini zellikle belirtmilerdir. Katlmclardan bir ksm eski Rum evlerinin butik otel tarznda dzenlenerek kullanlmasn nermilerdir. Tablo 6. zmirin Fiziksel Sorunlar ve zm nerileri
628
zmir il merkezinde ulam ile ilgili en nemli sorun otopark problemi olarak belirlenmitir. Sorunlar arasnda en nemsiz grleni ise demiryollarnn etkin bir ekilde kullanlamamas sorunudur. Dier ulam yollar ve bu ulam yollar arasnda balantl seferlerin olmas ikinci derecede nemli olarak grlmtr. Katlmclar ilin ulam ile ilgili problemlerinin zm iin demir yolu tamaclnn tevik edilmesi haricinde kalan dier zmlerin tmn ncelikli olarak yaplmas gerekenler olarak grmektedir. Ayrca, zmirde dier illere kyasla daha az olan d hat uak sefer saysnn da (Prnar, 2005) artrlmas gerekmektedir. Katlmclarda ak ulu soruya verdikleri yantlarda zellikle d hat seferlerinin artrlmas gerekliliini vurgulamlardr. Tablo 7. zmirin Ulam le lgili Sorunlar ve zm nerileri
zmirin igcne ilikin sorunlar arasnda nem sras bakmndan ilk srada kalifiye personel yetersizlii gelmektedir. Trkiyenin genel sorunu olan kalifiye personel eksiklii (Prnar, 2005: 56) zmir asndan da en nemli sorun olarak tespit edilmitir. nem sras bakmndan alan cretlerinin dk olmas ve markalam blgelere igc g kalifiye personel yetersizliini takip etmektedir. Katlmclar ilde igc problemlerinin zmne ynelik ifadeler arasnda ncelik belirtmemilerdir.
629
Tablo 8. zmirin gc le lgili Sorunlar ve zm nerileri
Tablo 9 incelendiinde ilin altyap ve styap asndan en nemli sorunlar; yatrmlarn saysnn az olmas, havaalannn kapasitesinin dk olmas, salk hizmetlerinin yetersiz olmas ve ime ve kullanm suyunun niteliinin dk olmasdr. zm nerileri asndan ise ilk srada blgeye yaplacak yatrmlarn artmas gelmektedir. Ayrca katlmclar asndan kongre salonlarnn kapasitesinin artrlmas nem derecesi bakmndan son srada yer alrken, yeni kongre salonlarnn almas en ok nem verilen zmler arasndadr. Bu durum yneticilerin mevcut kongre salonlarnn sadece kapasite olarak deil, nitelik bakmndan da dk seviyede olduklarn dndkleri eklinde yorumlanabilir. Tablo 9. zmirin Altyap ve styap le lgili Sorunlar ve zm nerileri
630
Katlmclarn grlerine gre zmir sahip olduu deerler n plana karlarak tantlamamaktadr. Kltr ve Turizm Bakanl ve dier kurulularn faaliyetlerinde zmirin geri planda tutulmas dier bir nemli sorundur. Katlmclar pazarlama asndan var olan sorunlarn zm iin ncelikli olarak tantm faaliyetlerine arlk verilmesi gerekliliini ifade etmilerdir. Bilindii gibi planl yrtlen tantm faaliyetlerinin olmamas, gl bir ehir imajnn olumasnda engel olarak grlmektedir (Duman ve Yac, 2004: 12). Tablo 10. zmirin Pazarlama ve Tantm le lgili Sorunlar ve zm nerileri
Tablo 11de grlebilecei gibi katlmclar le ynelik akademik almalarn ve sivil toplum kurulularnn faaliyetlerinin yetersizliini nemli sorunlar olarak grmemektedir. Benzer ekilde sorunlarn zmnn de bu kurumlar ve almalar ile salanamayacan ifade etmilerdir. zmirin politika ve planlama ile ilgili sorunlarnn kayna ehre zel turizm master plannn olmamas ve politikalarn genellikle lke genelinde olduu gibi ksa dnemli olarak planlanmasdr. Bu noktada yerel ynetimlere de byk grevler dmektedir. Bilindii gibi bir destinasyon da yerel ynetimler ve zel sektrn birlikte hareket etmemesi turizm sektrnn gelimesinin nndeki en nemli engellerden biridir. Ancak burada yerel ynetimlere salanan kaynaklar deerlendirildiinde zmirin dier byk illere kyasla dk bir paya sahip olduunu belirtmek gerekmektedir (ste ve Gzel, 2008).
631
Tablo 11. zmirin Politika ve Planlama le lgili Sorunlar ve zm nerileri
almann nceki blmlerinde ifade edilen sorunlarn yer ald gruplara dhil edilemeyen eitli sorunlara ve zmlerine ilikin ncelik sralamalar Tablo 12de grlmektedir. Bulgulara gre katlmclar zmirin teknolojik anlamda eksik olmadn dnmektedir. zm nerileri arasnda ise ilk sralar finansal destek beklentisi yer almaktadr. Tablo 12. zmirin Turizm Sektrn Etkileyebilecek Faktrlere likin Sorunlar ve zm nerileri
632
4. SONU zmir ili zengin turistik potansiyele sahip olmasna ramen birok destinasyonun gerisinde kalmtr. Turizm sektrnn zmire olumlu etkilerinin artrabilmek ve bunun srekliliini salamak var olan sorunlarn tespiti ve bu sorunlarn zm ile mmkn olabilecektir. Bunun iin tm kurumlarn zerine deni yapmas ve kurumlararas koordinasyonun salanmas nemlidir. ncelikle zmir ili kapsamnda bulunan turizm unsurlarnn ve zelliklerinin ayrntl bir dkm yaplabilir. Ancak mevcut durum incelendiinde ne yazk ki Kltr ve Turizm Bakanl ve bakanla bal bir kurum olan l Kltr Turizm Mdrl tarafndan sunulan verilerin dahi yeterli ve gncel olmad ve baz durumlarda birbiri ile eliir nitelikte olduu grlmektedir. zmir ilinin turizm sektrn etkileyen en nemli sorunlar arasnda koordinasyon eksiklii ilk sralarda gelmektedir. Kamu ve zel sektr kurumlarnn ve sivil toplum kurulularnn katklarnn en yksek seviyede olabilmesi iin zel bir rgtlenme modeli oluturulmaldr (Gken Dndar, 2009). alma sonular genel olarak incelendiinde katlmclarn genel olarak sorunlarn kayna olarak kamu kurumlarn grd ifade edilebilir. Katlmclar ak ulu soruya verdikleri yantlarda zellikle bu konuya vurgu yaparak zmirde turizme devlet kurulular yeterli lde sahip kmyor ve vey evlat: zmir gibi ifadeler kullanmlardr. zmirin turizm alannda beklenen gelimeyi gsterebilmesi tm kurumlarn zerlerine deni yapmalar ile mmkn olabilecektir. KAYNAKA Akkl, M. E. ve Gnalan, M. (2007). Edremit Krfezinde Turizm Problemleri ve zm nerileri zerine Bir Aratrma, Seluk niversitesi Karaman BF Dergisi: 12 (9): 121-127. Alptekin, E. ve Uzunolu, H. (2008). zmirin Ekonomik Panaromas, zmir Ticaret Odas Ar-Ge Blteni, Mays. Apaydn, A.; Kutsal, A. ve Atakan, C. (1994). Uygulamal statistik. Ankara: Klavuz Pazarlama. Cengiz, Z. (2010). Turizm Planlamasnda Gncel Durum ve Piyasa Gerekleri, http://www.turizmgazetesi.com/articles/article.aspx?id=28134 (Eriim tarihi: 08.07.2010). akc, C.; Atay, L. ve Aksu, M. (2008). Bozcaada Turizminin Deerlendirilmesine Dnk Bir Kamuoyu Aratrmas, III. Ulusal Balkesir Turizm Kongresi Bildiri Kitab, 17-19 Nisan, Balkesir. Duman, T. ve Yac, M. . (2004). Mersinde Turizmi Gelitirmek in Ne Yapmal?, Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi, 15(1): 9-20. Emekli, G. (2006). zmir Kltrel Turizminde Yeni Bir Merkez: demi, II. Balkesir Ulusal Turizm Kongresi, 20-22 Nisan, Balkesir. Gken Dndar, . (2009). Nitelikli Yaplama: Gelecein zmir'inde Kentsel Meknn Kltrel Nitelii, zmir Kent Sempozyumu, 8-10 Ocak, zmir. zmir l Orman ve evre Mdrl. (2004). zmir li 2004 Yl evre Durum Raporu, zmir. Kozak, N.; Akolan Kozak, M. ve Kozak, M. (2008). Genel Turizm lkeler Kavramlar. Ankara: Detay Yaynclk, Gzden Geirilmi 7. Bask.
633
Prnar, . ve ter, Z. (2008). zmir (Turizm Corafyas iinde), Editr: Grhan Akta. Ankara: Detay Yaynclk. Prnar, . (2005). zmir li in Turizmin Yeri ve Gelitirme nerileri, Ynetim ve Ekonomi, 12(1): 47-60. Sarolan, M. (2007). arap Turizmi ve zmir Yresinde arap Turizminin Gelitirilmesine Ynelik Bir Model nerisi, eme Ulusal Turizm Sempozyumu Bildiri Kitab, 21-23 Kasm, zmir. ste, R. B. ve Gzel, B. (2008). Yerel Ynetimlerin Turizm Sektrne Katklar ve zmir Bykehir Belediyesi rnei, III. Balkesir Turizm Kongresi Bildiriler Kitab, 17-19 Nisan. Yanarda, A. A. ve Yanarda, M. . (2009). zmirde Turizm eitleri ve Turizm Yatrmlar htiya Analizi, zmir Kalknma Ajans Yayn. http://www.devletdemiryollari.com, Eriim tarihi: 02.06.2010. http://www.izmirturizm.gov.tr, Eriim tarihi: 02.06.2010. http://www.kultur.gov.tr, Eriim tarihi: 02.06.2010.
STANBULDA FAALYET GSTEREN SEYAHAT ACENTALARININ OTEL LETMELERYLE KARILATIKLARI PAZARLAMA ET LE LGL SORUNLAR ZERNE BR ARATIRMA Prof. Dr. Celil AKICI1 Do. Dr. smail KIZILIRMAK2 Aratrmann Amac: Aratrmann amac, seyahat acentalarnn kontenjan veya mnferit anlamalar yaptklar otel iletmeleriyle pazarlama etii konusunda karlatklar sorunlar tespit etmektir. Aratrma Yntemi: Aratrmann kapsamn, etik kuram temelinde pazarlama etii oluturmaktadr. Bu erevede, seyahat acentalar ile oteller arasndaki ilikilerde yaanan pazarlama etii sorunlar, tanmlayc trde tasarlanan bir aratrma ile inceleme konusu yaplmtr. Bylece, seyahat acentalar ve oteller arasndaki ilikilerin etik deerler zerine kurulabilmesine ve bu ilikilerin iyiletirilmesine katkda bulunulmas hedeflenmektedir. Aratrmada veriler, gelitirilen bir anketin stanbulda faaliyet gsteren A Grubu seyahat acentalarna kolayda rnekleme yntemiyle 2010 yl MartMays aylar arasnda yz yze uygulanmasyla toplanmtr. Tm abalara ramen, aratrmada 66 seyahat acentasndan anket salanabilmitir. Verilerin analizinde, tanmlayc istatistiklerin yan sra oklu regresyon analizinden de yararlanlmtr. Bulgular: Aratrmann en nemli snrlamas, sadece stanbulda, kolayda rnekleme yntemiyle yaplmas ve toplamda 66 seyahat acentasna ulalm olmasdr. Bu almada, aratrmaya katlan seyahat acentalarnn oteller ile olan ticari ilikilerinde pazarlama etii ile ilgili ok sk sorun yaamadklar sonucuna ulalmtr. Dier taraftan, seyahat acentalarnn otellere olan gvenleri zerinde, dk aklayclk oranna sahip olsa da, otellerin etik ilkelere uyum derecelerinin nemli bir etken olduu bulgulanmtr. Uygulama zerine etkileri: Aratrmada, seyahat acentalarnn bak asyla otellerin pazarlama etii davran kltrne sahip olup olmadklar sorgulanmaktadr. Otellerin fiyat politikalar, sahip olduklar nitelikler, uyguladklar tutundurma politikalar, yaplan anlamalar ve genel olarak acentalar ile srdrdkleri ilikilerin deerlendirilmesinde etik davranp davranmadklar belirlenmekle beraber, seyahat acentalar ve oteller arasnda ortaya kabilecek sorunlarn azaltlmas, her iki turizm iletme tr arasnda ilikinin gelitirilmesi ve iyiletirilmesi srecinde uygulamaya katkda bulunabilecei dnlmektedir. zgn deeri: Pazarlama etiine ilikin yaanan sorunlarn ortaya konulmas ve bu alanda yaplan almalarn artrlmasyla, turizm sektr iletmeleri arasnda ortaya kabilecek sorunlarn belirlenmesi, zm yollarnn bulunmas sonucu ilikilerin gelimesi ve iletmeler aras karlkl gven daha da geliebilecektir. Bu durumsa, bir btn olarak Trk turizmine olumlu etkilerde bulunacak iletmeklerin gvenirliini artracaktr. Ayrca, otel-acenta ilikisindeki pazarlama etii ile ilgili aratrmalarn snrll, almay, nemli ve gerekli klabilmektedir.
1 2
Mersin niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi, Turizm ve Otelcilik Yksekokulu
STANBULDA FAALYET GSTEREN SEYAHAT ACENTALARININ OTEL LETMELERYLE KARILATIKLARI
635
Anahtar kelimeler: Pazarlama etii, seyahat acentas, otel, stanbul. 1.GR letmeler; karllk, byme ve sreklilik gibi ekonomik amalar olan varlklardr. Belirli bir kar elde ederek bymek ve srekli olmak isterler. Ancak 1980li yllara kadar geerli olan bu gre, yeni boyutlar eklenmitir. letmelerin evrelerinden kopuk yaamayaca gerei, onlar evrelerine kar baz sosyal politikalar izlemeye yneltmitir. lk zamanlarda yneticiler, sadece verdikleri kararlarn ekonomik ynn dnmekteydiler. Fakat gnmzde, verdikleri her bir kararn ya da herhangi bir uygulamann kanuni, ahlaki ve sosyal etkilerini de dikkate almak zorundadrlar (Koyuncu, 1997, 4). Gnmzde yalnzca hukuksal boyutlarla belirlenmi olan snrlar iinde faaliyet gstermek yeterli olmamakta, iletmeler bu sorumluluklarn ve ahlaki tutumlarn iletme kltrne yerletirerek, vizyon ve misyon bildirgelerinde tm kesimlere duyurmaya almaktadrlar (Sezgin ve Elmada, 2000, 86-87). Etik kavramnn ve buna bal olarak etik hareket etme kaygsnn i yaamndaki arl arttka, bu durum rgtlerde karar verme srecini de etkilemektedir. Dolaysyla gnmzde yneticiler, ok eitli nedenlerden tr karar verme srecini etik boyutuyla da deerlendirmek gereini duymaktadrlar. Bu durumsa, alnan kararlarn etiksel adan doru, yanl, iyi veya kt olup olmad sorularn da beraberinde getirmektedir. Bu adan deerlendirildiinde rgtlerde karar vericilerin gnlk i yaamlarndaki etiksel sorunlar karsnda nasl kararlar alabileceklerini anlamak, giderek daha byk nem tar hale gelmektedir (Seymen ve Bolat, 2007, 25). Etik ile ilgili birok tanm denemesi yaplmtr. Bu tanmlar incelendiinde; etik, doru ve yanl tanmlayan ilkeler olarak tanmlanrken, bir moral ve prensipler yada deerler kmesi olarak tanmlandna da rastlanmaktadr (Blktepe, 1997, 2). Lantos ise etii; insan davranlarnn ahlaki davranlar erevesinde dnlmesine ynelik giriimlere verilen isim olarak tanmlamaktadr (Lantos, 1987, 71). Etik; insanlarn kurduu bireysel veya toplumsal ilikilerin temelini oluturan deerleri, normlar ve kurallar, ahlaksal adan aratran bir felsefe daldr. Basit bir anlatmla etik, doru ve yanl ltleridir. Ancak ahlak ve etik birbirinden farkl kavramlardr (Pehlivan, 1997, 1). Ahlak, bireylerin iyi ve kt kavramlarn birbirinden ayrabilmesi iin, yesi olduu toplumdan alglad deer yarglarnn btnne denilmektedir (Bilgin, 1997, 1). Etik ise, ahlaki grevler ve zorunluluklar ile ilgili, neyin doru ve neyin yanl olduunu belirleyen ahlaki ilkeler, deerler ve standartlar sistemidir. Ahlakn olgusal ve tarihsel yaanmasna karlk, etik bu alan sistematik olarak incelemektedir. ktisat kuram ile iktisat pratii arasndaki farka benzer biimde ahlak kuram olarak etik de, pratikteki ahlaktan farkldr (Schulze, 1997, 36-37). Pazarlama etii ile ilgili tanmlar incelediimizde ise, bu kavram i veya meslek ahlaknn bir blm olarak deerlendirilebilir. Bu anlamda pazarlama eylemlerinin iyi veya kt veya doru veya yanl eklinde bir deerlendirilmesinin yaplmas, pazarlama etiinin temel konusunu oluturmaktadr (Torlak, 2003, 129). Pazarlama etii, pazarlama kararlarna ve faaliyetlerine rehberlik eden, ahlaki duyarllk ve etiksel deerlemelerin pazarlama stratejisi ve taktiklerinde uygulanmasdr
636
(Boveee ve Thill, 1992, 56). Bir baka tanmlamaya gre, pazarlama etii, faaliyette bulunulan zaman ve toplumsal artlar dikkate almak suretiyle pazarlama karar, eylem ve faaliyet sonularn, genel kabul grm ahlaki yarg, standart ve kurallar erevesinde deerlendirmektir (Torlak, Altunk ve zdemir, 2002, 370). Bu aratrmada dikkate alnan tanmlama, bu aklamaya dayanarak yaplmtr. Baka bir anlatmla, seyahat acentalar ve otel iletmeleri arasndaki pazarlama faaliyetleri ne lde ahlaki yarg, standart ve kurallar erevesinde yrtlmekte olduuna baklmtr. Turizm pazarlamasnda etik, etkili pazar blmlendirme, destinasyon ile ilgili daha uygun mesajlarn iletilmesi ve evrenin ne kadar hassas olduu gerei arasnda dolamaktadr. Turistik rnlerin elle tutulamama, zaman ierisinde tamamen gelierek farkl bir rn olma, standartlatrmann g olmas ve evrensel olaylara kar duyarl olma gibi zellikleri bulunmaktadr. Bu zellikler ve turizmin doasnda yatan paradokslar, pazarlama etiinin onaylanmasn daha da nemli klmaktadr (Wheeler, 1995, 39). Bunun yan sra, hizmet iletmelerinin mal reten iletmelere gre, tketiciler arasnda gven salamak asndan daha yksek ahlaki standartlara sahip olmas da ayrca nem tamaktadr (Rao ve Singhapaldi, 1997, 410). Turizm endstrisi, pazar gereini dikkate almak konusunda dier sektrlerden hi bir farkllk gstermemektedir. Turizm iletmelerinin hayatta kalabilmeleri iin kar arttr ama bunun yan sra, rn kalitesini ve mteri tatminini salamak da gereklidir. letmeler ksa vadeli kar salamak iin frsatlarn deerlendirirken, bu genellikle uzun vadede kaliteden fedakarlk etmeyi gerektirmekte ve etik anlayna zarar vermektedir. Hatta yanl olmasna karn yaygn olan inan, kar ve etiin birlikte gitmedii, tam tersine etik olma ile ksa vadede ters olarak yorumlanan iliki, iletmecileri etkilemektedir. deal olarak turizm profesyonellerinin etik deerlere inandklar, fakat uygulamada kstlamalar yznden inanlar dorultusunda faaliyet gstermedikleri bir gerektir. Bunun yan sra, iletmecilere zg bir gvensizlik olgusu da, turizmde etik uygulamalarn olumsuz olarak etkilemektedir (Tavmergen, 2000, 24-25). Turizm ve etik arasnda ok sk bir ba bulunduu gereinden hareket ile gnmzde turizm endstrisinde her kritik konu, yaps gerei etik ile yakndan ilgilidir. Bu nedenle, turizmde etik ile ilgili birok dzenlemeler yaplmaya balanmtr. Dnya Turizm rgt, 1999 ylnda Santiogada yapt Genel Kurul Toplantsnda 10 maddelik Kresel Turizm Etii ilkelerini kabul etmitir (Akolan ve Gl, 2006, 67). letmelerin baarl olabilme artlarndan birisi de, iletme ile ilgili olan taraflarn gveninin salanmasdr. Bu durumsa, pazarlama karar ve faaliyetlerinin etik ilkeler erevesinde olmasyla mmkndr (zdemir, 2009, 120). letmenin pazarlama ilevi, organizasyonla evre arasnda bir kpr oluturduundan, pazarlama etkinlikleri kamuoyunda grnrl en yksek olan etkinliklerdendir ve ne yazk ki pazarlama blmnn etkinliklerine bal etik ile ilgili birok suistimal rnekleri de sz konusudur (Diacon ve Ennew, 1996, 67). rnein bir otelin odalarn ve faaliyetlerini satmas iin kapasite zerinde rezervasyon veya sat yapmas (ifte rezervasyon), sat zaman dnldnde olmayan bir oday satmas asndan etik olarak yanl olmakta, fakat finansal adan satlamama ihtimalinde kesin bir zarar engellemeye alarak, otelin kendisini gvenceye almas asndan doru davran
637
olarak yorumlanabilmektedir. Finansal adan doru bir yarg, etik asndan ise son derece ters bir durum yaratmakta ve turistler iin ho olmayan durumlarn ortaya kmasna neden olabilmektedir. Seyahat acentalar ile otel iletmeleri arasndaki gven, pazarlama etiine uyum ile yakndan ilikilidir. Gvenin etik ile ilikisi, gvenin esas itibariyle dorulua ve drstle dayanmasndan kaynaklanmaktadr. yle ki Hosmer (1995) gveni, etik ilkelere dayal doru karar ve eylemlerden oluan ve kabul edilebilir davran beklentisi olarak tarif etmektedir. Dier taraftan, gven, herhangi bir kii veya grubun szl veya yazl olarak dier grup veya kiilerden verilen szler konusundaki beklentisi olarak aklanmaktadr (Rotter, 1971). Seyahat acentas ve oteller arasndaki gven, iletmeler aras bir zellik tamaktadr. Dolaysyla iletmeler aras gveni, karlkl ilikilerde dierinin zayflklarn istismar etmemeye kar olan gven veya beklenti olarak ele almak (Sabel, 1995, 1133) ve karar ve uygulamalardaki tutarllk (Rotter, 1971) olarak yorumlamak da mmkndr. Bu almada, seyahat acentalarnn otel iletmeleri ile ilikilerinde pazarlama etiine ilikin sorun olup olmad, sorun varsa sorunlarn hangi konularda ve ne sklkla yaand gibi sorulara k tutmak hedeflenmektedir. Bu erevede, seyahat acentalarnn ibirlii yapt otellerin, etik ilkelere uyma dereceleri ve yaplan anlamalara ballklar aratrlmaktadr. Bu amala, otel iletmelerinin sunduu hizmetlere, uygulanan fiyat politikasna ve tutundurma faaliyetlerine ilikin yaanan sorunlarn skl inceleme konusu yaplmakta ve karlkl ilikilerdeki gven algs belirlenmeye allmaktadr. 2.ARATIRMANIN AMACI nsani ilikilerin nem kazand turizm endstrisinde, etik konusu gn getike nem kazanmaya balamtr. nk etik d uygulamalar, turizm iletmelerine zellikle pazarlama, sat ve finans ynlerinden uzun vadeli ve kalc zararlar verebilmektedir. Pazarlama anlaynn mteri odakl bak as, daha fazla etik karar vermeyi zorunlu klabilmektedir. Turizm yneticileri, artk sadece kar maksimizasyonu veya maliyetlerin azaltlmas gibi klasik yntemlerin yan sra, ilerinde srekli baar salamak iin faaliyetlerinde etik kurallarnn anlalmasn ve benimsenmesini ve her alann bu etik kurallar erevesinde davranmasn salamak gibi almalar da ynetim amalar arasna katmalar gerekmektedir. Aratrmann amac, seyahat acentalarnn otel iletmeleriyle pazarlama etii konusunda karlatklar sorunlar tespit etmektir. Otel iletmeleri ile acentalar arasnda pazarlama etiine ynelik karlalan sorunlar arasnda fiyat ile ilgili sorunlar, otel nitelikleri ile ilgili sorunlar, tutundurma ile ilgili sorunlar ve rezervasyon bata olmak zere yaplan anlamalara uyulmamas vb. konular bulunmaktadr. Otel iletmeleri ile acentalar arasndaki sorunlarn birincisini fiyatlar ile ilgili etik d uygulamalar oluturmaktadr. Otellerin acentalara fiyatlar konusunda yanltc ve kalite ile orantl olmayan yksek fiyatlar vermesi, acentalar arasnda farkl fiyat ve deme koullarnn uygulanmas, yerli ve yabanc acentalara farkl fiyatlarn verilmesi, szlemede yer almayan durumlarda ekstra fiyat istenmesi ve youn sezonlarda fiyat art-
638
na gidilerek yllk anlamalar yapan acentalarn zor duruma drlmesi, ilk akla gelen olumsuz uygulamalardr. Ayrca bo gn veya dnemlerde mnferit mterilere, acentaya verilen fiyatlardan daha dk fiyatlar verilmesi de farkl bir etik d uygulama rneidir. Otel iletmeleri ile seyahat acentalar arasndaki bir dier etik ile ilgili sorun kayna da, otel niteliklerinin yanl bildirilmesi ile ilgili konulardr. zellikle sayfiye yrelerindeki oteller de grld zere otellerin sahip olduklar yldz standartlarnda kalite ve standartlarda hizmet verememesi, sahip olunan yldz saysndan daha bir st grupta olduunu acentaya bildirmesi veya hi yldz olmamasna ramen yldz varm gibi pazarlama almalarnda bulunulmas, pazarlama etiine uygun olmayan davran rnekleri arasndadr. Turizm iletmelerinde acentalar ile yaplan almalarda karlalan bir etiksel sorun bal da tutundurma ile ilgili konulardr. Gerek bireysel gerekse yazl, grsel ve elektronik ortamlarda yaplan tantm almalarnda geree aykr bilgilerin verilmesi, yaratlan imaj ile hizmet kalitesinin birbirini tutmamas ve sunulmayan hizmetlerin taahht edilmesi yaygn olarak karlalan sorunlardandr. Otel iletmeleri ile acentalar arasnda karlalan pazarlama etii ile ilgili sorunlar arasnda iki tarafa yaplan rezervasyon ve kontenjan ile ilgili anlamalara uyulmamas veya suistimal edilmesi de bir dier sorun kaynan oluturmaktadr. zellikle otel tarafndan anlama ile verilmesi taahht edilen oda saysna uyulmamas, rezervasyon taleplerinin bekletilmesi veya kabul edilmemesi, overbooking gibi istenmeyen rezervasyon hatalarna dlmesi, yksek fiyat veren acentalara ncelik verilmesi veya otel tarafndan acenta mterilerinin kendi mterileri haline getirilmeye allmas vb. gibi konular da etik d uygulamalar arasndadr. Yine anlama ile kontenjan verilmemesi durumunda taraflarn birbirlerine verecekleri komisyonlar ile ilgili demelere uyulmamas da sorunlar arasnda saylabilmektedir. Otel iletmelerince, pazarlama etiine uygun olmayan davranlarda bulunulmas ve mteri ikyetlerinin artmas nedeniyle acentalar, mterileriyle problemler yaamamak ve tazminat dememek iin zm yollar araylarna girmilerdir. zellikle otellerin sunmakla ykml olduklar ve hizmet kalitesinden kaynaklanabilecek sorunlarn nne geebilmek iin, otellerin Bakanlktan aldklar yldz says yerine, kendilerinin deerlendirmelerini yanstan standartlar kullanmalar ilk akla gelendir. Acentalar yaptklar tantm almalarnda ve yaynladklar kataloglarnda tantc metinleri verdikten sonra bu bilgilerin otellerin verdii bilgiler olduunu ifade etmeleri de bir dier uygulama olarak yaygn ekilde kullanlmaktadr. Ayrca acentann, otel iletmesinin etik d uygulamalarndan dolay olan reklam faaliyetlerinden zarar grmesi durumunda yasal haklarn ne ekilde kullanabilecei de yaplan szlemelerde yer almakta ve bylece acentalar kendilerini olabildiince gvence altna almaya almaktadrlar. Yukarda anlatlan nedenlerle aratrmada, aada yer alan aratrma sorularnn yantlar bulunmaya allmaktadr:
639
Seyahat acentalarnn ilikide bulunduklar oteller, etik ilkelere ne derecede uymaktadr? Seyahat acentalar, ilikide bulunduklar oteller ile fiyatlar konusunda ne derecede etik sorunlar yaamaktadr? Seyahat acentalar, ilikide bulunduklar oteller ile rn konusunda ne derecede etik sorunlar yaamaktadr? Seyahat acentalar, ilikide bulunduklar oteller ile tutundurma konusunda ne derecede etik sorunlar yaamaktadr? Seyahat acentalar, ilikide bulunduklar oteller ile yaplan anlamalar konusunda ne derecede etik sorunlar yaamaktadr? Yukarda yer verilen aratrma sorularnn yantlarnn bulunmas, turizm sektrn bir nebze de olsa katkda bulunma potansiyelindedir. Turizm sektrnn en nemli unsurlarn oluturan acentalar ile otel iletmeleri arasnda yukarda ifade edilen pazarlama etii ile ilgili sorunlarn varl bilinmekte ve bu sorunlarn olabildiince ortadan kaldrlabilmesi iin de gerek kamu gerekse mesleki kurulular dzeyinde bir dizi zme ynelik kararlarn ve yaptrmlarn uygulamaya konulduu da bilinmektedir. Trk turizm sektrnde yaanmakta olan pazarlama etiine ilikin sorunlarn varl nedeniyle, bu aratrmada turizm pazarlamasnn vazgeilmez kurumlar olan ve lke turizminin gelimesinde lokomotif grevi gren seyahat acentalar ve oteller arasndaki ilikilerin, etik deerler zerine kurulabilmesine ve bu ilikilerin iyiletirilmesine katkda bulunulmas hedeflenmektedir. 3.ARATIRMANIN YNTEM Tanmlayc trde tasarlanan aratrmada veriler, gelitirilen bir anketin uygulanmasyla toplanmtr. Anketin gelitirilmesi srecinde, pazarlama etii literatrnden yararlanlmtr. Ayrca, seyahat acentas yneticilerinin yan sra, etik konusunda alan retim yelerinin grleri de dikkate alnarak ierik geerlilii salanmaya allmtr. Anket toplam 15 sorudan olumakta olup; bu sorularn ilk dokuz sorusunda acentalarn genel profilleri ve faaliyet alanlarna ynelik sorular (kurulu yl, alan says, ube saylar, hukuki stats, paket tur retip retmedikleri, paket tur gelirlerinin toplam satlar iindeki oran, en ok gelir elde edilen faaliyet konular ve yabanc mteri oranlar) yer almaktadr. Anketin ikinci blmn oluturan alt soruda ise, otellerin genel etik ilkelere uyum dereceleri (8 madde), otel nitelikleri (3 madde), otellerin fiyat politikalar (9 madde), tutundurma uygulamalar (10 madde), anlamalara ilikin davranlar (14 madde) ve ne derecede gvenilir olduklarna (7 madde) ilikin lekler bulunmaktadr. Aratrmann evrenini, stanbulda faaliyet gsteren seyahat acentalar oluturmaktadr. Aratrmada stanbulun seilme nedeni, Trkiye genelinde bulunan 5529 A Grubu seyahat acentasndan te birlik blmn oluturan 1820 adet A Grubu seyahat acentasnn (% 32,9) stanbulda faaliyette bulunmasdr. Bu nedenle, Trkiye Seyahat Acentalar Birliinin resmi internet sitesinde yer alan ve stanbulda faaliyet gsteren A Grubu seyahat acentalar, rnekleme erevesini oluturmutur. Ancak, ana kitle ile anket uygulamas pratik olmad, ok maliyetli ve zaman alc olduu iin
640
rnekleme yoluna gidilmitir (http://www.tursab.org.tr). Aratrmada rnekleme erevesindeki kitlenin % 20sine yani, 364 seyahat acentasna ulalmas hedeflenmitir. Aratrmada, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Turizm letmecilii Anabilim Dalnda yksek lisans yapan rencilerden anketr olarak yararlanlmtr. renciler, anketi kolayda rnekleme yntemiyle 2010 yl Mart-Mays aylar arasnda yz yze uygulamlardr. Tm abalara ramen, seyahat acentalar yneticileri, aratrmaya ok nemli lde ilgisiz kalmlardr. Bu nedenle, 2010 yl Mays ay sonunda ancak 66 anket saysna ulalabilmitir. Bildirinin zamannda yetitirilebilmesi amacyla, bildiride bu acentalardan toplanan verilerin yorumu yer almaktadr. Aratrma halen devam etmekte olduundan, anket saysnn artrlmas iin, mektup, e-posta ve faks gibi dier temas yntemlerinin de, 2010 yl sonuna kadar kullanlmasna karar verilmitir. Anketler yoluyla elde edilen veriler, bilgisayar ortamna aktarlarak tasnif ve analiz edilmitir. leklerde yer alan baz maddeler, katlmclar tarafndan bo braklmtr. Bo braklan maddelerin oran, ounlukla % 5 dolayndadr. Bildiride kullanlan rneklemin yeterince byk olmamas nedeniyle, eksik verilerin yerine ilgili maddenin ortalamas atanmtr. Analizlerde tanmlayc istatistiklerin yan sra, oklu regresyon analizinden de yararlanlmtr. 4.ARATIRMANIN BULGULARI Aratrmaya stanbulda faaliyet gsteren 66 seyahat acentas katlmtr. Bu acentalarn te biri 1992 yl ve ncesinde, dier bir te biri 1992-2001 yl arasnda ve kalan te biri de 2001 sonrasnda kurulmutur. Ortalama 10 alana sahiptirler. % 90 limited irket statsnde olan acentalarn te birinin ubesi bulunmakta olup; ube says genelde 1-3 arasdr. % 75i kendi hesabna paket tur gelitiren seyahat acentalarndan olumaktadr. Genel etik ilkeler asndan deerlendirildiinde; seyahat acentalar, iliki iinde olduklar otelleri etik ilkelere dnk sfatlar bakmndan ortalamann zerinde deerlendirmilerdir. Tablo 1e gre, etik ilkelere dnk sfatlar bakmndan otellerin en iyi olduu durum, ahlak boyutudur (5,01). Bunu drstlk (4,78) ve ticari teamllere uyum (4,73) izlemektedir.
641
Tablo 1:Acentalarca Etik lkeler Bakmndan Otellerin Alglanma Dereceleri (n:66)

Ortalama 1.Drstlk 2.Adalet 3.Ahlak 4.Aileden renilene uygun davran 5.Kltrmze uygun davran 6.Geleneklerimize uygun davran 7.Aka sylenmemi fakat taraflarca ticari teaml olarak kabul edilen szlere uyum 8.Yazl olmayan fakat taraflarn birbirine verdii szlere uyum 4,7846 4,5538 5,0156 4,4590 4,6769 4,6462 4,7302 4,6094 Std. Sapma 1,63135 1,56923 1,70513 1,56474 1,62772 1,58290 1,61918 1,66056
Yant seenekleri: 7: lgili sfatn en stn durumu; ..1: lgili sfatn en dk durumu Tablo 2, fiyat politikalar asndan seyahat acentalarnn otellerle karlatklar etik problemlerin skln gstermektedir. Buna gre; greceli olarak en sk karlalan, farkl acentalara farkl fiyat uygulanmas (3,45) durumudur. Bunu, yerli-yabanc mteriler (3,36) ve yerli ve yabanc acentalar (3,31) arasnda fiyat fark uygulamas izlemektedir. Greceli olarak en az karlalan durumlar, anlama fiyatlarnn stnde sata zorlanlmas (2,21) ve kalite ile ters orantl fiyatlarn verilmesidir (2,32). Tablo 2: Acentalarca Otellerin Fiyat Politikalar Asndan Deerlendirilmesi (n:66)
Ortalama Std. Sapma 1.Birden fazla fiyat seenei olduu halde, en dk fiyatn verildiini sylenerek, acentalarn fiyatlar konusunda yanltlmas 2.Ksuratl fiyatlarn verilmesi (99 $ veya 189 TL) 3.Yerli ve yabanc mteriler arasnda fiyat farknn uygulanmas 4.Kalite ile ters orantl olarak yanltc fiyatlarn kullanlmas 5.ndirimli fiyatlar deyip, fiyatlarn uyguland srenin ok ksa dnemleri kapsamas 6.Otellerin farkl acentelere farkl fiyat vermesi 7.Mnferit mterilere acentelere verilenden daha ucuz fiyat verilmesi 8.Yerli ve yabanc acentalar arasnda fiyat fark uygulanmas 9.Acentay anlama fiyatlarnn zerinde fiyatlarla sata zorlamas 2,6721 2,7778 3,3692 2,3281 3,0000 3,4516 2,7143 3,3115 2,2131 ,87216 1,14280 1,34243 1,03856 1,10940 1,21120 1,29411 1,17068 1,26631
Yant seenekleri: 1: Hibir zaman, 2:Nadiren, 3:Sk sk, 4:Genellikle, 5: Her zaman Tablo 3, otel niteliklerine ilikin etik problemler asndan karlalan durumlarn skln ortaya koymaktadr. Buna gre, seyahat acentalarnn yneticileri otel niteliklerine ilikin konularda ok az pazarlama etii sorunu yaamaktadrlar. Bunun en nemli nedeni, otellerin Turizm letmeleri Nitelikleri Ynetmeliine tabi tutuluyor olmalardr.
642
Tablo 3:Acentalarca Otellerin Niteliklerine likin Deerlendirilmesi (n:66)

Ortalama 1.Otellerin, sahip olduu yldz standardna gre hizmet vermemesi 2.Otellerin sahip olduu yldzdan daha st bir yldz, acentaya bildirmesi ve kullanmas 3.Otellerin Turizm letmesi Belgesine sahip olmamasna ramen, sahipmi gibi davranmas 2,5846 2,0000 1,8548 Std. Sapma 1,03615 1,00766 1,03547
Yant seenekleri: 1: Hibir zaman, 2:Nadiren, 3:Sk sk, 4:Genellikle, 5: Her zaman Tablo 4te tutundurma faaliyetleri asndan karlalan etik sorunlara ilikin deerlendirme yer almaktadr. Verilere gre, seyahat acentalar tutundurma konularnda nadiren etik sorunlarla karlamaktadr. zellikle basl materyallerde aldatc-yanltc-abartl bilgilerin oka verilebildiinin gzlemlenebildii bir sektrde, bu tr bir sonu ile karlamak olduka ilgintir. Tablo 4: Acentalarca Otellerin Tutundurma Faaliyetleri Asndan Deerlendirilmesi (n:66)
Ortalama 1.Bror, katalog, CD, internet sitesi ve benzerlerindeki bilgilerin yanl olmas 2.Altrma turlarnda hizmetlerin abartlarak, acentann yanltlmas 3.Eksik, abartl ve/veya yanl bilgilerle, acentann tecrbe ve bilgi eksikliini istismar etmesi 4.Bror, katalog, CD, internet sitesi ve benzerlerindeki bilgilerin abartl olmas 5.Yaratlan imaj ile hizmet kalitelerinin uyumsuzluu 6.Sat elemanlarnn yalana ve aldatmaya bavurmas 7.Komisyonlarn dzensiz denmesi 8.cretsiz kii veya oda verilmesi konusunda teamllere uyulmamas 9.Komisyonlarn denmemesi 10.Abartl sat tevikleri vererek, kalitesiyle ters orantl ekilde, acentay daha fazla sata zorlamas 1,9385 2,0308 1,9524 2,5385 2,3692 2,0156 1,8548 2,1613 1,6833 1,9355 Std. Sapma ,76212 ,84068 ,83073 1,13784 1,06076 ,99988 ,92565 1,08406 ,81319 ,90928
Yant seenekleri: 1: Hibir zaman, 2:Nadiren, 3:Sk sk, 4:Genellikle, 5: Her zaman Tablo 5, seyahat acentalarnn ilikide bulunduklar otellerle yaptklar anlamalara ilikin davranlar bakmndan etik problemlerle karlama skln ortaya koymaktadr. Tutundurma konusunda olduu gibi, anlamalara ilikin davranlar konusunda da seyahat acentalar, nadiren sorun yaamaktadrlar. Bu durum, dierleri gibi ilgin olduu kadar, cevaplar arasndaki tutarll da gstermektedir.
643
Tablo 5: Acentalarca Otellerin Anlamalara likin Deerlendirilmesi (n:66)

Ortalama Std. Sapma 1.Acenta iin ayrlan oda saysna uyulmamas 2.Acenta iin ayrlan odalarn bir ksmnn bakalarna satlmas 3.Yrtlen yazmalarn eksik yaplmas 4.Oda taleplerine hemen cevap verilmemesi 5.Otellerin, acenteler aras ayrm yapmas 6.zerinde anlalan fiyatlarn, dier allan acentelere bildirilmesi 7.Haber vermeden mteriyi dar atmas 8.Haber vermeden anlama artlarna aykr olarak hizmetin ieriinde deiiklik yaplmas 9.Acentann mterilerine mnferit mterilere gre daha kt standarttaki odalarn verilmesi 10.Verilen hizmet standartlarnn, mnferit mterilere gre daha dk tutulmas 11.Overbooking politikas nedeniyle, acenta mterilerinin kabul edilmemesi 12.Acente mterilerini, kendi mterileri yapma giriimlerinde bulunma 13.Mteri ikayetlerini zamannda bildirmemesi 14.Kendisine bildirilen ikayetlerle ilgilenmemesi
Yant seenekleri: 1: Hibir zaman, 2:Nadiren, 3:Sk sk, 4:Genellikle, 5: Her zaman
1,9375 1,9375 1,8594 2,3175 2,6032 2,0323 1,4355 1,7742 1,8871 1,7188 1,8983 2,0656 2,2381 2,1905
1,00575 ,87486 ,80129 ,90851 1,07474 ,92766 ,62317 ,84888 ,82471 ,75384 ,79798 1,00566 ,93996 ,97440
Tablo 6, seyahat acentalarnn ilikide bulunduklar otellere duyduklar gven dzeylerine ilikin deerlendirmelerini gstermektedir. Tabloya gre, seyahat acentalarnn ibirlii yaptklar otellere, orta dzeyde gvenebildikleri ifade edilebilir. Tablo 6: Acentalarca Otellerin Duyulan Gvene Gre Deerlendirme (n:66)
Ortalama 1.Anlama artlarna uymaktadrlar 2.Acentamza kar tutarl davranmaktadrlar 3.Acentamzn zayf yanlarndan yararlanmamaktadrlar 4.Szlerinde durmaktadrlar 5.Ticari teamllere uymaktadrlar 6.Oteller bize kar iyi niyetlidirler 7.Oteller, acentamzn politikalarna uyarlar
Yant seenekleri: 1: Kesinlikle katlmyorum .5: Kesinlikle katlyorum
Std. Sapma 1,13669 1,08739 1,19523 1,09263 1,10513 1,15702 1,14922
3,4844 3,2857 3,0476 3,4000 3,3846 3,2769 3,3077
644
Seyahat acentalarnn otellere olan gvenini tahmin etmede, etik ilkeler ve pazarlama etii deikenleri dikkate alnarak regresyon analizi yaplmtr. Tablo 7ye gre, model bir btn olarak geerlidir (F.2,533; : 0,038). Buna gre, bamsz deikenlerden en az bir tanesi, seyahat acentalarnn otellere olan gvenini tahmin etmede kullanlabilecek bir deikendir. Deikenler arasnda otokorelasyon olmad (DW:2,003) ve oklu balant sorununun (varyans bytme faktrVIF- deerleri 5ten kk, tolerans deerleri .200n zerinde ve durum indeks-condition index, CI-deerleri de 30dan kktr) bulunmad anlalmtr (Bykztrk, 2009: 100). ncelemede etik ilkelere uyum dzeyinin, otellere duyulan gveni tahmin etmede kullanlabilecek bir deiken olduu anlalmtr. Bununla birlikte, modelin aklayclk dzeyi ancak % 10,6 olup; son derece dktr. Bu nedenle, ihtiyatl olunmasnda fayda vardr. Tablo 7: Otellere Duyulan Gven Dzey zerinde Etkili Olan Faktrlere likin Regresyon Analizi Sonular
Standardize edil- Standardize memi katsaylar katsaylar Model (Sabit) Etik ilkeler Fiyat Nitelik Tutundurma Anlama B 2,127 ,211 ,311 -,060 ,143 -,433 Std.Hata ,849 ,095 ,194 ,185 ,257 ,326 ,321 ,251 -,051 ,110 -,291
2
oklu balant istatistikleri Anlam dzeyi ,015 ,030 ,114 ,746 ,580 ,189
2
Beta
t 2,506 2,224 1,604 -,325 ,557 -1,327
CI 1,000 5,606 9,929 14,783 18,528 22,943
Tolerans ,661 ,560 ,554 ,349 ,287
VIF 1,512 1,786 1,805 2,865 3,488
Baml deiken: Gven; R: .418; R :%17,4; Dzeltilmi R : %10,6; DW:2,003; F:2,533; :0,038
5.TARTIMA VE SONU Acenta ile otelci ilikisi, karlkl ekonomik yarara dayal olduu iin acentalar, almak amacyla setikleri otellerde kalite ve konforun yan sra uyumlu, drst ve sorunsuz i ilikisi istemektedirler. nk her iki iletmece yaplan alma, pazarlama etii asndan ne kadar sorunsuz yrtlrse kazanan her iki taraf olacaktr. Yaplan alma sonucuna gre genel olarak seyahat acentalar, ilikide olduklar otelleri etik ilkeler bakmndan ortalamann zerinde deerlendirmilerdir. Yine elde edilen sonularda otellerin, ahlaki davranlara sahip olduklar, drst ve ticari teamllere uyumlu davrandklar da belirlenmitir. Bata pazarlama etii olmak zere etiksel uygulamalarn oteller tarafndan kabul grmesi ve uygulanmas, oteller ile acentalar arasnda turizm sezonundan nceki dnemlerde anlamalarn yaplmas, tantm almalarnn srdrlmesi, satlarn gerekletirilmesi ve konaklama srecindeki tm dnemleri kapsamaktadr. Satn yaplmasndan sonra otele gelen acenta mterilerinin kaliteli hizmet alarak memnun olmas ve dolaysyla acentann da mteri memnuniyetini salamas anlamna gelecei iin etik uygulamalar ve bunlara dikkat edilmesi son derece nemlidir. Acentalarn da bu kurallara dikkat eden oteller ile almas da son derece mantkldr.
645
Otel iletmeleri ile acentalar arasnda fiyat politikalar asndan sonular incelendiinden en sk karlalan etik d uygulamalar arasnda ilk sray, farkl acentalara farkl fiyat uygulanmas almaktadr. Bu durum, sektr uygulamalarnda olduka sk grlen ve otelin ekonomik karlarnn dnld bir pazarlama politikasdr. Geceleme says ok olan ve otelin doluluuna ciddi katklar salayan acentalara daha dk fiyat verilmesi makul ve ticari mantkla kabul edilebilecek bir yaklamdr. Acentann otele salad geceleme says azaldka, farkl fiyat uygulanmas turizm sektrnde de uygulanan ve etiksel anlamda fazla da eletiri almayan bir uygulamadr. Yerli ve yabanc acentalar ve bunlarn getirdikleri mterilere ynelik farkl fiyatlar uygulanmas da, acentalar tarafndan sorun olarak grlmekte ve Trk turizminde de dnem dnem tartlan bir konudur. Otellere gre, farkl olarak alglanan fiyatlarn temelinde yabanc acenta ve mterilerin rezervasyonlarn erken dnemlerde yapmalar ve yine yaplan rezervasyonlardaki geceleme saylarnn fazlal etkili olmaktadr. Ancak az sayda olmakla beraber, bu konuda etik d uygulamalara rastland grlmektedir. Baz otel iletmelerinin acentalar ile gelen yabanc mterilere maliyetine veya daha altnda fiyat vererek onlar deri, altn gibi alverie ynlendirerek buradan elde edilecek komisyonlar ile veya otelde yaplacak ekstra satlardan elde edilecek gelirler ile zarar dengelemeye ynelik etik d uygulamalara da yneldikleri bilinmektedir. Bu durum da, acentalarda memnuniyetsizlie yol aabilmektedir. stanbulda faaliyet gsteren seyahat acentalar, otel nitelikleri konusunda ok sk etik sorunlarla karlamamaktadrlar. Bu bulgunun temelinde, mevzuattan kaynaklanan zorlayclk bulunmaktadr. Oteller sahip olduklar yldz ve iletme belgesini koruyabilmek iin, Turizm letmeleri Nitelikleri Ynetmeliine uymaya azami zen gstermeleri sonucu, zellikle fiziki nitelikler asndan sorunlarla karlalmamaktadr. Dier bir neden olarak, Trk turizminde sektrel deneyimin artmas sonucu hizmet kalitesi, sunum, mteri memnuniyeti ve eitilmi personel alannda olduu gibi etiksel anlamda da uygulamalarn belli bir seviyeye gelmi olmas belirtilebilir. Artk birok yrede, konaklama arz kapasitesinin artmaya balamasyla birlikte fiyatn yan sra hizmet kalitesi ve iletme anlayyla da bir rekabet yaanmaktadr. Bu nedenle acentalar, alacaklar otellerin belirlenmesinde fazla alternatife sahip olduklar iin, otellerin seiminde drstlk, ahlakl olmak ve etik kurallara uygun davrananlar dikkate almaktadr. Otel iletmeleri ile seyahat acentalar arasndaki ilikide, tutundurma konularnda nadiren pazarlama etii ile ilgili sorunlar ile karlald belirlenmitir. Son yllarda Avrupann yan sra Trkiyede de seyahat sigortasnn yaygnlamas ve reklamasyon sonucu tazminat denmesi ilk akla gelenlerdir. Ayrca, acentalarn alacaklar otel bulmada konaklama arznn fazla olmasndan dolay zorlanmamalar, tketicilerde grlen bilinlenme ve hak arama eilimi ve otellerce yaplacak olan tutundurma faaliyetlerinde mmkn olduunca doru ve yanltc olmayan bilgiler verilmesi de dier etkenler arasnda saylabilir. Yine konuyla ilgili olarak seyahat acentalarnca yaplan bir uygulama da, otellerden kaynaklanabilecek olumsuzluklarn nne geebilmek amacyla kendi snflama sistemlerini uygulamaya balamalardr. Bu durum, otelleri tutundurma almalarnda doru ve gereki bilgiler vermeye zorlamaktadr.
646
Otellerin yaptklar yatrmlar ekonomik olarak srdrebilme ve karl ekilde alabilmeleri iin, dolulua ve dolaysyla da acentalar ile almaya ihtiya duyulmaktadr. Gnmz otelcilik sektrnde zellikle sayfiye yrelerinde en nemli potansiyel ve doluluu artrmann yolu, acenta kaynakl otele gelen mterilerdir. Bu nedenle tm oteller, doluluklarn artrabilmek amacyla acentalar ile almakta, anlamalar yapmakta ve yaplan anlamalara uymaya almaktadrlar. Yaplan anlamalar, her iki taraf balayc zellik gstermekte ve taahht edilen hizmetlerin yerine getirilmemesi durumunda da bata turizm mevzuatndaki hkmler olmak zere olduka ar yaptrmlar iermektedir. Bylece acenta ve otel arasnda gerekleen anlama ile taraflar arasnda yaanabilecek sorunlar asgariye inmektedir. Bu durum da, fazla rezervasyon, kusurlu hizmet sunma ve dier etik sorunlarn Trk turizmine verebilecei zararlarn ortadan kalkmasna olanak salamakta ve kazanan da tm turizm sektr olmaktadr. Turizm rnnn bir paket rn olmas zelliinden dolay rnn tantmnn yaplp sat, sattan sonra tatil sresince mteri memnuniyetinin salanmas ve gelecekte de bu ilikinin devam etmesi en temel hedeftir. Bu nedenle, sektrn dinamikleri olan acentalar, oteller, ulatrma iletmeleri ve dier yardmc turizm iletmelerinin tm abalarnn uyumlu ve koordineli olarak srdrlmesi gerekmektedir. Acentalar otellere ve dier iletmelere, oteller ve dier turizm iletmeleri de acentalara gvenmek ve uyumlu almak zorundadrlar. Bu gven, anlay, ibirlii ve etiksel yaklam kaliteli mal ve hizmet retimini de beraberinde getirecei iin bu anlayla acenta ve otel arasndaki ticari ibirliinin devam ettirilmesi gerekmektedir. Yaplan analizler, seyahat acentalarnn otellere olan gven dzeyleri zerinden en nemli etkenin otellerin genel olarak etik ilkelere uyum dereceleri olduunu ortaya koymutur. Dolaysyla, karlkl gveninin en vazgeilmez artnn etik ilkelere uymak olduu sylenebilir. Trk turizm sektrnde, pazarlama etiine ilikin uygulamalar iki farkl ekilde gereklemektedir. Bu uygulamalar, hukuki uygulamalar ile vicdani sorumluluklar yani etiksel yaklamdr. Trkiyede acenta ile otel arasnda etik d uygulamalarn nne geebilmek amacyla yararlanlan hukuki kaynaklarn en nemlisi, 1983 ylnda Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren Turizm letmelerinin Bakanlkla, Birbirleriyle ve Mterileriyle likileri Hakknda Ynetmeliktir. Sz konusu ynetmelik ile, acentalarn otellere ve otellerin de acentalara kar olan ykmllkleri; szleme, rezervasyon, anlamalar, demeler, hizmette eitlik ve mcbir sebepler vb. ana balklar altnda toplanmtr. Bylece her iki taraf da, sektrn zelliklerine gre almalarn srdrrken hukuk kurallarna uygun hareket etmelerine bal olarak, drstlk ve pazarlama etii ile ilgili deerlere ballklarn salamaktadrlar. Bir dier hukuki dzenlemede, acentalar ile otellerin kendi aralarnda yapm olduklar szleme serbestisine dayanan ikili anlamalardr. Yaplan anlamaya, taraflardan herhangi birinin uymamas halinde yine hukuki yaptrmlar devreye girmektedir. Acentalar ile oteller arasnda uygulanacak olan etiksel uygulamalar destekleyecek olan ikinci yaptrm tr vicdani sorumluluklardr. Her iki iletme trnn ticari ilikilerinde mesleklerinin gerektirdii bilin, drstlk, ahlak ve pazarlama etii ile ilgili ilke ve kurallara uygun davranmalar beklenmektedir. Bizce her hangi bir zorlayc yaptrma gerek duyulmadan turizm sektrnde uygulanmas gereken yntem de bu olmaldr.
647
zetle; Trk turizminde benimsenen hedeflere ulaabilmek ve dnya turizm pazarnda daha iyi dzeye ulaabilmek iin pazarlama aamasndan balamak zere, rnn oluumu, sunulmas ve mteri memnuniyetinin salanmasna kadarki retim srecinde drstlk, iyi niyet ve pazarlama etii kurallarna uygun olarak karlkl ticari ilikilerin srdrlmesi son derece nemlidir. Etik kurallara uyum, sadece otellerin bir sorumluluu olmamal, turizm datm sisteminde yer alan tm kurumlar, etik ilkelere uymay, karlkl i yapma biiminin nemli bir paras olarak grmelidirler. Yaplan almada, ankete katlan acenta saysnn az olmas nedeniyle, bulgular kendi rneklemiyle snrl kalmak kouluyla, elde edilen sonularn acentalar ile otel iletmeleri arasndaki pazarlama etii ile ilgili olumsuz davranlarn ok sk olmad sonucu iki farkl ekilde yorumlanabilir. Birinci bak asyla, lkemizde turizm iletmesi ve belediye belgeli konaklama arz kapasitesinin bir milyon yataa ulamasndan dolay oteller artk gnmzde kapasite boluu ile kar karya kalmlardr. Bu nedenle, doluluk oranlarn artrabilmek ve acentalar ile artan oranlarda alabilmek amacyla oteller kaliteli, nitelikli ve mteri memnuniyetini salayacak ekilde yani etiksel kurallara uygun ekilde rn retmek ve sunmak zorundadrlar. Bunu baaramayan otellerin ekonomik olarak faaliyetlerini srdrebilmesi ve doluluk oranlarn korumas gn getike daha da zorlamaktadr. kinci bak asna gre ise, aratrma kapsamna yalnzca stanbulda faaliyet gsteren acentalarn alnmas, byle bir sonucu retmi olabilir. Ancak nmzdeki dnemlerde aratrma kapsamna alnan acenta saysnn artmasyla mevcut sonulardan daha farkl bilgilere de ulalabilecei kanaati hakimdir. 6.ARATIRMANIN SINIRLAMALARI Aratrmann en nemli snrlamas, Trkiyede tek bir ilde yaplm olmasdr. Bunun en nemli nedeni, stanbulun Trkiyedeki en ok seyahat acentasna sahip il olmasdr. Trkiyede bulunan toplam 5529 A Grubu seyahat acentasnn 1820 adedi stanbulda faaliyet gstermektedir. Tm abalara ramen, sadece 66 seyahat acentasna ulalabilmi olmas, aratrmann en nemli kstn oluturmutur. Aratrmann devam ediyor olmas nedeniyle, bu kst, zaman iinde alabilecektir. Dier taraftan, aratrmada hzl veri toplayabilmek iin kolayda rnekleme yntemi tercih edilmitir. Dolaysyla, yaplan aratrma mevcut pazarlama etii ile ilgili konularda fikir verse de, stanbul genelinde bulunan tm seyahat acentalar iin genelleme yapma olana tanmamaktadr. Sonraki almalarda tesadfi rnekleme yntemlerinin kullanlmas tercih edilebilir. Baka bir snrlama ise, ulalabilen rnek bykl ile ilgilidir. Yaplan tm grme giriimlerine ramen, seyahat acentalarnn yneticileri pazarlama etiinin konu edinildii bu aratrmaya ilgi gstermemilerdir. Bu, zerinde durulmas ve dnlmesi gereken nemli bir konudur. Bir taraftan sektr, mevcut sorunlarnn tespiti ve sorunlarna zm nerilerinin belirlenmesini talep ederken, dier taraftan bylesi aratrmalara da ilgi gsterilmemesi, elikili bir durumu ortaya koymaktadr. Bu nedenle, sonraki aratrmalarda seyahat acentalar yneticilerine dnk temas ynteminin nasl olmas gerektii zerinde dikkatlice dnlmeli ve farkl temas yntemlerinin ayn anda kullanlmasna zen gsterilmelidir.
648
KAYNAKA Akolan, K. M. & Gl, H. (2006). Turizmde Etik (Kavramlar, lkeler, Standartlar), Ankara: Detay Yaynevi. Arda, B. & ahinolu, S. (1995). Tbbi etik, Bilim ve Teknik Dergisi, 330 (Mays), 96. Aymankuy, Y. & Sarolan, M. (2005). Muhasebe meslek mensuplarnn meslek etiine yaklamlar ve Balkesir il merkezinde bir uygulama. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,14, 23-45. Bilgin, K. U. (1997). Kamu ynetiminde ynetsel etiin ynetim leinde deerlendirilmesi, 21. Yzylda Nasl Bir Kamu Ynetimi Sempozyumu, Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits, Ankara: TODAE Yaynlar. Bovee, C. L. ve Thill, J. V. (1992). Marketing, New York: Mc Graw Hill Inc. Blktepe, F. E. (1997). Kamu rgtlerinde etik ierikli bir ynetim modeli. 21. Yzylda Nasl Bir Kamu Ynetimi Sempozyumu, Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits, Ankara: TODAE Yaynlar. Bykztrk, . (2009). Sosyal Bilimler in Veri Analizi El Kitab, 10.bask, Pegem Akademi. Diacon, S. R. & Ennew, C. T. (1996). Ethical issues in insurance marketing in the UK, European Journal of Marketing, 30 (5). Hosmer, L.T. (1995). Trust: The connecting link between organizational theory and ethics, Academy of Management Review, 20, 379-400 Koyuncu, M. (1997). Sosyal sorumluluk ve i ahlak. Pazarlama Dnyas Dergisi, 13 (73), 4-7. Lantos, G. P. (1987). An ethical base for marketing decision making, Journal of Business and Industrial Marketing, 2 (2), 11-16. zdemir, E. (2009). Pazarlama aratrmalarnda etik karar alma. Ankara niversitesi SBF Dergisi, Yl 64 (2), 119-144. Pehlivan, . (1997). Ynetimde etik sorunu ve kamu yneticisinin etik davranlar. 21. Yzylda Nasl Bir Kamu Ynetimi Sempozyumu, Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits, Ankara: TODAE Yaynlar. Rao, C. P. & Singhapaldi, S. (1997). Marketing ethics: a comperison between services and other marketing professionals. Journal of Service Marketing, 11 (6), 409-426. Rotter, J. B. (1971). Generalized expectations for interpersonel trust, American Psychologist, 26: 443-452. Sabel, C.F. (1995). Studied trust: building new forms of new cooperation in a volatile economy, Human relations, 46 (9), 1133-1170. Schulze, N. (1997). letme etii konusuna kavramsal bir yaklam. Amme daresi Dergisi, 30 (4), Aralk, 35-53. Seymen, A. O. & Bolat, T. (2007). Kahlbergin bilisel ahlaki geliim modelinden yararlanan etiksel karar verme modellerinin karlatrmal analizi. Akdeniz niversitesi BF Dergisi, 17 (13), 24-61. Sezgin, S. & Elmada, A. B. (2000). Firmalarda i ahlak ve sosyal sorumluluk. 5. Ulusal Pazarlama Kongresinde sunulan bildir. Akdeniz niversitesi Turizm Aratrma, Gelitirme ve Uygulama Merkezi, Antalya, 16-18 Kasm. Tavmergen, P. . (2000). Ynetimde etik ve turizm uygulamalar. Turizmde Seme Makaleler, TUGEV Yaynlar, Mays 2000, 19-32.
649
Tengilimolu, D. (2001). Salk hizmetleri pazarlamasnda etik ve etik sorunlar. Pazarlama Dnyas, 15, (Say Ocak-ubat 2001-1), 30-37. Torlak, ., Altunk, R., & zdemir, . (2002). Modern Pazarlama, stanbul: Deiim Yaynlar. Torlak, . (2003). Pazarlama Ahlak, stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.. Wheeler, M. (1995). Tourism marketing ethics: an introduction. International Marketing Review, 12 (4), 38-49. NTERNET KAYNAKASI TURSAB (2010). stanbuldaki seyahat acentalar. Retrieved June 22, 2010 (da indirildi) http://www.tursab.org.tr/content/turkish/sorgu/iata.asp
TURZMN SOSYO-EKONOMK-EVRESEL ETKLER VE YEREL HALKIN TUTUMU ARASINDAK LK: AKAKOCA RNE r. Gr. Zleyhan BARAN1 r. Gr. Yunus Emre TAGT2 ZET Turizmin faaliyette bulunulan yreye yapt sosyal-ekonomik-evresel etkiler ile yerel halkn turizme bak as arasnda anlaml bir ilikinin olduu literatrde tartlmaktadr. Fakat bu ilikiyi ampirik almalarla ortaya koyan yeterli dzeyde aratrma bulunmamaktadr. Bu kapsamda aratrmann amac, turizm faaliyetlerinin ekonomik, sosyal ve evresel etkilerinin, yerel halkn turizme kar tutumunu nasl etkilediini aratrmaktr. Aratrmada nicel aratrma yntemi kullanlm, veriler anket teknii ile elde edilmitir. Anket formu, ilgili literatr dikkate alnarak hazrlanm, konuda uzman akademisyenlerin grne sunularak ankete son ekli verilmitir. Aratrmann evrenini Akakocadaki yerel halk oluturmaktadr. Aratrmada tesadf rnekleme yntemi kullanlmtr. Elde edilen veriler SPSS 15.0 programnda betimsel istatistikler, faktr analizi, korelasyon ve regresyon analizleri aracl ile yorumlanmtr. Aratrma sonularna gre, turizmin sosyo-ekonomik-evresel etkileri ile yerel halkn tutumu arasnda anlaml ve pozitif ynl bir iliki olduu grlmektedir. Anahtar kelimeler: Turizm, Turizmin Etkileri, Yerel Halkn Tutumu. 1. GR Turizm sektrnn, dier sektrlere canllk kazandrmas, elde edilen gelirlerin GSMH iindeki paynn artmas ve oluturduu istihdam olanaklar; turizme verilen nemin artmasn ve kaynaklarn bu sektre ynelmesini salamaktadr. Turizm asndan gelimekte olan blgeler, son yllarda turizm sektrnn alma biim ve koullarnn uluslararas standartlara uyum gstermeye balamas ynnde yap deiiklii yaamaktadr (Roney, 2008). Bu kapsamda turist ekme amacna ynelik giriimler hzlandrlmakta; buna bal olarak turizm yatrmlar konusuna arlk verilmektedir. Ayrca yaygn yurtii ve yurtd turizm rgtlenmesi, mesleki turizm eitimi ve turizm endstrisinin finansal bakmdan tevik edilmesi gibi uygulamalar yaygnlatrlmaktadr. Bylece turizm, blgelerin geliim ve kalknma aamalarna destek salayan bir sektr olarak nem kazanmaktadr (Usta, 2009, 3). Aratrmann temel amac, yrede artan turizm aktivitelerine karlk yre halknn turizme bak asn deerlendirmek ve halkn turizme kar tepkilerinin ne ynde olduunu ortaya koymaktr. Aratrmann zmeye alt temel problem turizmin etkileri ile evre halknn tutumu arasndaki ilikiyi aratrmaktr.
1 2
Dzce niversitesi, Akakoca MYO, Turizm Program Dzce niversitesi, Akakoca MYO, Turizm Program
TURZMN SOSYO-EKONOMK-EVRESEL ETKLER VE YEREL HALKIN TUTUMU ARASINDAK LK
651
2. LTERATR TARTIMASI Turizmin blge ekonomisi zerindeki olumlu etkileri sayesinde, turizmin ekonomik yn n plana kmaktadr. Blge ekonomilerinin karlat darboazlarn almas ve halkn ekonomik refah dzeyinin artmasna katkda bulunmas ynyle temel ekonomik sektr haline gelen turizm, bu ekonomik zellii sayesinde turizm asndan gelimekte olan blgeler iin k yolu oluturmaktadr (Kozak, 2008). Turizm ve ekonomik byme arasnda uzun dnemli bir ilikinin olup olmadn belirlemek ve sektrn ekonomik bymeye olan katksn lmek amacyla yaplan almalar, elde edilen turizm gelirlerinin uzun dnemde ekonomik byme zerinde etkili olduu sonucunu ortaya koymaktadr (Bahar, 2006, 14). Dier taraftan turizmin blgenin ekonomisine bir dier katks, dorudan ve dolayl istihdam oluturmas ynndedir. Turizmin emek-youn bir sektr olmasndan dolay, turistik rn retiminde ve bunlarn sunumunda byk lde insan gcnden yararlanlmaktadr. Bu nedenle turizm, blgede yaanan isizlik sorununu mevcut ve yeni yatrm imknlar, yeni i alanlar salayc zellii ile zme eilimli nemli bir sosyoekonomik olgu olarak kabul edilmektedir (Roney, 2008). zellikle yerel halkn turistlere ynelik tutumlarn inceleyen aratrmalarn sonularnda; yerel halkn turizmin daha ok ekonomik etkileri zerinde younlat ve turizme ynelik olumlu tutumlar benimsedii tespit edilmitir (Avckurt ve Soybal, 2002). Bu dorultuda; H1: Turizmin sosyo-ekonomik boyutu ile blge halknn turizme kar olumsuz tutumu arasnda negatif bir iliki vardr. H2: Turizmin olumlu sosyo-ekonomik boyutu ile blge halknn turizme kar olumlu tutumu arasnda pozitif bir iliki vardr. Dier taraftan evre ile turizm arasnda nemli bir iliki olduu literatrde tartlan bir baka konudur. Turizm ile evre arasndaki ilikinin anlalmasyla, doal kaynaklarn ekonomik kalknmada kullanlmasnn bir snr olmas gerektii konusu gndeme gelmitir (Kahraman, 2008). Doal varlklarn korunmas turizm asndan olduka nemlidir. nk turizm sektr doal varlklarn sergilendii gzellikler, dinlenme, salk, spor ve elence faaliyetlerine uygun ortamlardr. Turizm, bu doal gzellikler, tarihi ve kltrel varlklar iinde geliip uygulanmaktadr (Dindar, 2002, 264). Bu bakmdan turizmevre ilikisi deerlendirilirken gz nnde tutulmas gereken, karlkl olarak olumlu ve olumsuz ikili ilikilerin varlna dikkat etmektir. Bu ikili etkileimin ilk halkas, evresel deerlerin, turizm rnnn oluumundaki etkisi olarak kabul edilmektedir. Turizm endstrisinde, rn oluturmak iin emek, sermaye ve giriimi bir araya getirmek yeterli olmamaktadr. Gerekletirilecek turizm rn tr iin doal evre, insann bilgi ve kltr birikimine dayal evre ve toplumsal evre zelliklerinin var olmas gerekmektedir. Turizm iin ekim esini oluturmas nedeniyle evrenin korunmas, gelitirilmesi ve gzelletirilmesi srdrlebilirlik asndan nem tamaktadr. Turizm ve evre arasndaki ilikinin salkl gelimesinde etkili olan belirleyiciler vardr. Bunlar evre yaklamlarnn turizme uygulanmas ile ortaya kan dzenlemelidir. Bu dzenlemeler; srdrlebilir turizm anlay, evresel planlama, tama kapasitesi ve evresel deerlendirmelerdir. Bu balamda, tm turizm oyuncularnn kresel anlamda rekabet edebilmeleri iin evre ekonomisi felsefesini
652
daha iyi anlamalar ve ibirlii yapma isteini gstermeleri gerekmektedir (Kahraman, 2008). Turizmin evresel etkisi ilgili yrede yaayan halk tarafndan baz ynleriyle olumlu baz ynleriyle de olumsuz olarak deerlendirilebilir. rnein meydana getirdii kalabalk ve baz evresel deiimler asndan olumsuz olarak deerlendirilmektedir. zellikle turizme ynelik tutum ve turizm algsna ynelik yaplan almalarda turizmin evresel etkileri asndan genellikle olumsuz yaklamlar n plana kmaktadr. (Cottrell vd., 2007; Zhang vd., 2006; Kora, 1998; Raymond ve Brown, 2007). Ancak Trkiyede ky kentleri ve kasabalar iin yaplan aratrmalarda ortaya kan sonu halkn evresel adan olumsuz sonular dourduuna halkn katlmad ynndedir (Gm ve zpeke, 2009). Bu dorultuda; H3: Turizmin olumlu evresel etkileri ile blge halknn turizme kar olumsuz tutumu arasnda negatif bir iliki vardr. H4: Turizmin olumlu evresel etkileri ile blge halknn turizme kar olumlu tutumu arasnda pozitif bir iliki vardr. Literatrde turizm, farkl sosyal ve kltrel yaplara sahip olan toplumlarn birbirleriyle ilikiler kurmasna ve bunun sonucunda ahlak anlaynn ve toplumsal tabularn deimesine yol aan sosyal olaylar dizisi olarak nitelendirilmektedir (Kozak vd., 2006, 10). Turistler, bir yandan gittikleri yerleri sosyal adan etkilemekte dier yandan gittikleri yerlerde yaanan sosyal ilikilerden etkilenmektedirler. Dolaysyla turizm, kltr taycs olarak insan topluluklar arasndaki sosyal ilikileri glendirici etkiye sahiptir (Sezgin, 2001, 41). Ayrca turizm, sosyal ve kltrel yap zerinde nemli bir etkiye sahip olan geni kapsaml ve uluslararas bir harekettir olarak tartlmaktadr. Turizmin toplumsal yap zerinde oluturduu etkilerin anlalabilmesi iin sosyal yapya ait birey, aile yaps, sosyal snflar ve hayat standartlar zerindeki etkilerinin incelenmesi gerekmektedir (Avckurt vd, 2008). zellikle son yllarda, turizme alan blgelerde yaayan yerel halkn gelenek ve grenek yaplarnn deitii, bununla birlikte bak alarnn farkllat gzlenmektedir (Kozak, 2006, 92). Turizmin dnya barn destekleyici, ananelere olan saygy arttrc, yeni meslek dallar olumasn salayarak i g nleyici nitelikleri dolaysyla olumlu sosyokltrel etkileri bulunmaktadr. Bu olumlu etkiler; toplumsal bara olan katks, toplumsal birlik ve beraberlii kuvvetlendirmesi, yerel kltrn ve geleneklerin deer kazanmas ve vatandalk bilincinin gelimesine olan katks olarak sralanabilir. Dier yandan turizmin sosyo - kltrel deerlere olan etkileri her zaman olumlu olmamaktadr. Bu durum turizmin, deer sistemlerini ve topluma zg davran kalplarn deitirmeye balamas ile birlikte ortaya kmaktadr. Turizmin olumsuz sosyo-kltrel etkilerinin en ok ortaya kt alanlar; kltrlerin ticariletirilmesi dolaysyla halkn kltrel deerlerini kaybetmesine neden olmas, turizm blgelerinin sradanlamas, otantik deerlerin yitirilmesi, kltrel varlklarn ticarilemesi, turistlerin ar taleplerinden kaynaklanan nfus art ve meydana gelen glere ynelik uyarlamalar olarak sralanabilir (Kozak ve Kayar, 2008). Turizmin sosyo-evresel etkisi hem turistleri hem de yerli halk etkisi altna almaktadr (Brunt and Courtney 1999:494495). Turizmin ekonomik olmayan sosyal ve evresel etkileri hem pozitif hem de negatif olabilmektedir
653
(Bull 1991:163). Genel olarak turizm destinasyonlardaki ekonomik olmayan sosyal ve evresel etkiler negatif olma eilimindedir (Lindberg ve Johnson, 1997, 91). Bu dorultuda; H5: Turizmin olumsuz sosyo-evresel etkileri ile blge halknn turizme kar turizme kar olumsuz tutumu arasnda pozitif bir iliki vardr. H6: Turizmin olumsuz sosyo-evresel boyutu ile blge halknn turizme kar turizme kar olumlu tutumu arasnda negatif bir iliki vardr. Son olarak turizmin olumsuz sosyal etkileri ile yerel halkn turizme olumsuz bak as arasnda nemli bir ilikinin olduu literatrde tartlmaktadr. Yerel halk sklkla turizmin olumsuz etkilerinden en fazla zarar gren kesimdir. Yaplan almalarda turizmin evresel ve baz sosyo-kltrel etkilerinin yerel halk asndan rahatsz edici olduu belirtilmektedir (Ap, 1992). Bu etkiler konusunda, olumsuz alg ve tutumlarn, yerli halkn o yerde oturma sresinin uzunluuna ve turizm geliiminin geirdii srece bal olduu dnlmektedir (Ko ve Stewart, 2002; Baysan, 2005). Bu dorultuda; H7: Turizmin olumsuz sosyal etkileri ile blge halknn turizme kar olumsuz tutumu arasnda pozitif bir iliki vardr. H8: Turizmin olumsuz sosyal etkileri ile blge halknn turizme kar olumlu tutumu arasnda negatif bir iliki vardr. 3. ARATIRMANIN YNTEM Aratrmann ama ve kapsam dikkate alnarak nicel aratrma yntemi tercih edilmitir. Aratrmann evreni olarak, turizm asndan son yllarda niceliksel ve niteliksel anlamda nemli gelimeler yaayan Akakoca yresi seilmitir. Tesadf rneklem yntemi kullanlarak aratrmann rneklemi belirlenmitir (n= 464). Anket formu, ilgili literatr dikkate alnarak hazrlanm, konuda uzman akademisyenlerin grne sunularak ankete son ekli verilmitir. Veriler anket teknii ile yz yze grmeler sonucunda 25 Nisan- 20 Mays 2010 tarihleri arasnda elde edilmitir. Elde edilen veriler SPSS 15.0 programnda betimsel istatistikler, faktr analizi, korelasyon ve regresyon analizleri aracl ile yorumlanmtr. Yaplan kapsaml literatr aratrmas sonucunda, problemi zmeye ynelik aadaki aratrma modeli gelitirilmitir. Ayrntl aratrma modeli ekil 1de gsterilmektedir.
654
ekil 1: Aratrma Modeli: Turizmin Etkileri ve Halkn Tutumu
Olumlu SosyoEkonomik boyut
Olumsuz Sosyoevresel boyut
Olumsuz Tutum
Olumlu evresel Boyut
Olumlu Tutum
Olumsuz Sosyal Boyut 4. ARATIRMANIN BULGULARI Aratrma bulgular ile ilgili olarak, demografik veriler ile ilgili blmde yer alan her bir soru frekans dalmlar asndan analiz edilmitir. Elde edilen veriler Tablo 1de frekans ve yzde dalm olarak sunulmaktadr.
655 Yzde % 67,0 32,6 51,5 42,3 3,6 22,3 32,8 26,6 13,1 3,9 38,6 13,3 20,2 4,3 7,1 15,5 44,4 20,6 15,0 2,8 6,0 11,8 31,1 31,5 15,9 46,8 52,4 59,9 38,6
Tablo 1: Aratrmaya Katlanlarn Demografik zellikleri

Deikenler Cinsiyet Medeni Durum zellikler Bay Bayan Evli Bekr Dier 2024 2534 3544 4554 55 ve st Esnaf Memur i Emekli siz lkretim Ortaretim nlisans Lisans Lisansst 350 351500 501999 10001999 2000 ve st Evet Hayr Evet Hayr Frekans 312 152 240 197 17 104 153 124 61 18 180 62 94 20 33 72 207 96 70 13 28 55 145 147 74 218 244 279 180
Ya
Meslek
Eitim
Gelir Dzeyi
Turizmden Gelir Salama Turizm Aktivitelerine Katlma
Tablo 1 incelendiine ankete katlanlarn ounluu 2534 ya aralnda (%32), erkek (%67) ve evli bireylerden (%51,5) olumaktadr. Meslek grubuna bakldnda ise ankete katlanlarn byk ounluu yerli esnaftan olumakta (%38,6) ve gelir dzeyleri 5011999 arasnda deimektedir (%62,6). Yine ankete katlanlarn ounluu turizmden gelir elde etmediklerini (%52,4) ifade ederken turizm aktivitelerine katlma (%59,9) oranlarnn ise olduka yksek olduu grlmektedir. Dier taraftan aratrmadaki deikenlere ilikin isel tutarll grmek amacyla gvenilirlik analizi yaplmtr. Literatrde incelendiinde sosyal bilimler de isel gvenilirlik iin Cronbach alfa katsaysnn ounlukla kullanld grlmektedir. Cronbach alfa katsaysnn 0.70 olmas isel gvenilirlik iin yeterli kabul edilmektedir. Tablo 2de faktrlerin soru saylar ve Cronbach alfa deerleri gsterilmektedir. Tablo 2 incelendiinde turizmin olumsuz sosyal boyutu (0,462) ile halkn olumlu tutumu boyutunun (0,534) dnda dier faktrlerin isel gvenilirliinin yeterli olduu grlmektedir.
656
Tablo 2: Deikenlere likin Soru Saylar ve Gvenilirlik Katsaylar

Faktrler Olumlu Sosyo-Ekonomik boyut Olumsuz Sosyo-evresel boyut Olumlu evresel boyut Olumsuz sosyal boyut Olumsuz Tutum Olumlu Tutum Soru says 9 5 4 3 2 2 Cronbach alfa ,930 ,823 ,807 ,462 ,710 ,534
Dier taraftan turizmin Sosyo-Ekonomik-evresel etkilerinin yerel halk tarafndan nasl alglandn daha spesifik boyutlar altnda belirlemek amac ile faktr analizi uygulanmtr. Analizde baml ve bamsz deikenler iin ayr ayr faktr analizi yaplmtr. Analiz sonucunda baz sorular beklenen faktr dzeyine girmediinden analiz d braklmtr. Toplamda 28 olan deiken says 21e indirilmitir. Sorularn faktrlere yklenmesinde 0.5 ve zeri deer kabul edilmi ve altnda kalan sorular analizden kartlmtr.
657
Tablo 3: Turizmin Sosyo-Ekonomik-evresel Etkileri ile ilgili faktr analizi

Faktrler nermeler Turizm yre halknn gelir dzeyinin artmasna katk salamaktadr. Turizm yre halkna alma imknlar (istihdam olana) salamaktadr. Turizm yrede yeni i alanlarnn olumasn salamaktadr. Turizm yrenin ekonomik refah dzeyinin ykselmesine yardmc olmaktadr. Turizm yrenin ekonomik kalknmasna yardmc olmaktadr. Turizm yeni yatrm imknlarnn olumasn salamaktadr. Turizm yre halknn sosyalleme dzeyinin ykselmesini salamaktadr. Turizm yre halknn baka kltrden insanlara kar bak asn olumlu ynde deitirmektedir. Turizm yre halknn yaam standartlarn ykseltmektedir. Turizm yredeki tarm iin elverili alanlarn tahrip edilmesine neden olmaktadr. Turizm yrede plansz yaplamaya neden olmaktadr. Turizm yrede hava, grlt ve kat atk kirliliine neden olmaktadr. Turizm yrede su ileme (hrszlk, fuhu, kumar vb) orannn artmasna neden olmaktadr. Turizm yre halknn aile yapsnn bozulmasna neden olmaktadr. Turizm doal, kltrel ve tarihi kaynaklarn korunmasn salamaktadr. Turizm parklarn ve yeil alanlarn artmasn salamaktadr Turizm evre bilincinin gelimesini salamaktadr. Turizm yrede alt yap ve st yap yatrmlarnn yaplmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Turizm ar nfus art ve glere neden olmaktadr. Turizm kltrel varlklarn ticarilemesine neden olmaktadr. Turizm yre halknn kltrel deerlerini kaybetmesine neden olmaktadr. Toplam Aklanan Varyans % 63,626 Bileenler 1 ,888 ,872 ,868 ,859 ,791 ,737 ,689 ,610 ,606 ,824 ,797 ,766 ,703 ,667 ,774 ,741 ,715 ,588 ,707 ,659 ,502 2 3 4
Olumlu SosyoEkonomik Boyut
Olumsuz Sosyoevresel Boyut
Olumlu evresel Boyut
Olumsuz Sosyal Boyut
Varimax Rotasyonlu Temel Bileenler Faktr Analizi. Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii: ,903. Bartlett Kresellik Testi:p<0,05: x:5031,610, df: 210. Aklanan Toplam Varyans: % 63,626.
658
Literatrde faktr analizine uygunluk konusunda KMO deerinin en az 0,50 ve Bartlett testi sonucunun anlaml olmas gerekmektedir. Bu dorultuda Turizmin etkileri ile ilgili boyutlar belirlemek iin faktr analizine tabi tutulan verilerin KMO deerinin ve Bartlett testi deerlerinin faktr analizi iin uygun olduu grlmektedir (KMO deeri 0,903. Bartlett Testi sonucu p<0,05). Dier taraftan faktr analizi iin temel bileenler analizi ve varimax dndrme teknii kullanlmtr. Dk edeerlik gsteren ifadeler (0,50nin altnda olanlar) lekten karlmtr. Bu dorultuda; Tablo 3 incelendiinde analize alnan 21 maddenin 4 faktr altnda topland grlmektedir. Bu 4 faktrn lee ilikin akladklar varyans % 63,626 dr. Buna gre analizde ortaya kan 4 faktrn birlikte varyansn ounluunu akladklar sylenebilir. nemli olarak belirlenen bu 4 faktrden birincisinin lee ilikin aklad toplam varyans %35,652, ikincisinin %15,364, ncsnn %7,183 ve drdncsnn %5,427 dir. Analiz sonularna gre birinci faktr 9 maddeden, ikinci faktr 5 maddeden, nc faktr 4 maddeden ve drdnc faktr 3 maddeden olumaktadr. Birinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,888 ile 0,606 arasnda deimektedir. kinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,824 ile 0,667 arasnda deimektedir. nc faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,774 ile 0,588 arasnda deimektedir. Drdnc faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,707 ile 0,502 arasnda deimektedir. Faktrlerdeki maddelerin ierikleri dikkate alnarak isimlendirme yaplmtr. Birinci faktrde yer alan maddelerin ounun Turizmin olumlu sosyo-ekonomik ynyle ilgili olduu dnlerek bu faktre olumlu sosyo-ekonomik boyut ismi verilmitir. kinci faktrde yer alan maddelerin ounun Turizmin olumsuz sosyo-evresel ynyle ile ilgili olduu dnlerek bu faktre olumsuz sosyo-evresel boyut ismi verilmitir. nc faktrde yer alan maddelerin tmnn Turizmin olumlu evresel ynyle ile ilgili olduu dnlerek bu olumlu evresel boyut ismi verilmitir. Drdnc faktrde yer alan maddelerin tmnn Turizmin olumsuz sosyal yn ile ilgili olduu dnlerek bu faktre olumsuz sosyal boyut ismi verilmitir. Tablo 4: Yerel halkn turizme kar tutumu ile ilgili faktr analizi
Faktrler Olumsuz Tutum Olumlu Tutum Bileenler nermeler Turizm yrede doyum aamasna ulat iin yerel halk turistlere kar ilgisizdir. Yerel halk turizmi kt alkanlklarn kayna olarak grd iin turiste kar fkeli ve kzgndr Yerel halk turizmi ticari bir kazan kaps ve turistleri ekonomik bir obje olarak grmektedir. Yerel halkn turizme bak as olumlu ve turistlerin gelmesini ho karlamaktadrlar. Toplam aklanan varyans % 65,991 1 ,879 ,877 ,745 ,729 2
Varimax Rotasyonlu Temel Bileenler Faktr Analizi. Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii: ,502. Bartlett Kresellik Testi:p<0,05: x:159,981, df: 6. Aklanan Toplam Varyans: % 65,991.
659
Dier taraftan Yerel halkn turizme kar tutumu ile ilgili boyutlarn belirlemek iin yaplan faktr analizinde dk edeerlik (communalities) gsteren ifadeler olmad iin deiken azalta yaplmamtr. Analize tabi tutulan verilerin KMO deerinin ve Bartlett testi deerlerinin faktr analizi iin uygun olduu grlmektedir (KMO deeri 0,502. Bartlett Testi sonucu p<0,05). Tablo 4 incelendiinde analize alnan 4 maddenin 2 faktr altnda topland grlmektedir. Bu 2 faktrn lee ilikin akladklar varyans % 65,991 dir. Analiz sonularna gre her iki faktr de 2er maddeden olumaktadr. Birinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,878 ve 0,877 dir. kinci faktrde yer alan maddelerin faktr yk deerleri 0,747 ve 0,724 tr. Faktrlerdeki maddelerin ierikleri dikkate alnarak isimlendirme yaplmtr. Birinci faktrde yer alan maddelerin Turizmin geliimine ynelik halkn olumsuz tutumu ile ilgili olduu dnlerek bu faktre olumsuz tutum ismi verilmitir. kinci faktrde yer alan maddelerin ise Turizmin geliimine ynelik halkn olumlu tutumu ile ilgili olduu dnlerek bu faktre de olumlu tutum ismi verilmitir. Dier taraftan turizmin Sosyo-ekonomik-evresel etkileri ile yerel halkn turizme kar tutumu arasndaki ilikinin miktarn\dzeyini belirlemek amacyla korelasyon analizi yaplmtr. Sonular tablo 5te grlmektedir. Tablo 5: Deikenlere likin Korelasyon Analizi
Deikenler Olumlu Sosyo-Ekonomik Boyut (F1) Olumsuz Sosyo-evresel Boyut (F2) Olumlu evresel Boyut (F3) Olumsuz Sosyal Boyut (F4) Olumsuz Tutum (F5) Olumlu Tutum (F6)
** Korelasyon 0.01 dzeyinde anlaml.
F1 1 -,178** ,566** ,242** -,249** ,369**
F2
F3
F4
F5
F6
1 -,251** ,307** ,507** -,177** 1 ,193** -,278** ,386** 1 ,170** ,143** 1 -,156** 1
Korelasyon analizi ile ilgili Tablo 5 incelendiinde; turizmin olumlu sosyoekonomik boyutu ile halkn olumsuz tutumu arasnda dk dzeyde negatif bir iliki (-0,249) olduu grlrken, halkn olumlu tutumu arasnda ise orta dzeyde pozitif (0,369) ve anlaml bir iliki olduu grlmektedir. Turizmin olumlu evresel boyutu ile halkn turizme kar olumsuz tutumu arasnda dk-negatif (0-,278) ve anlaml bir iliki olduu grlrken, Turizmin olumlu evresel boyutu ile halkn turizme kar olumlu tutumu arasnda orta dzey-pozitif (0,386) ve anlaml bir iliki olduu grlmektedir. Turizmin olumsuz sosyo-evresel boyutu ile halkn turizme kar olumsuz tutumu arasnda orta dzey-pozitif (0,507) ve anlaml bir iliki olduu grlrken, Turizmin olumsuz sosyo-evresel boyutu ile halkn turizme kar olumlu tutumu arasnda negatif dk-negatif (-0,177) ve anlaml bir iliki olduu grlmektedir. Turizmin olumsuz sosyal boyutu ile halkn turizme kar hem olumsuz (0,170) hem de olumlu (0,143) tutumu arasnda dk-pozitif ve anlaml bir iliki vardr.
660
Turizmin sosyal-ekonomik-evresel boyutlarnn, halkn turizme kar tutumunu nasl etkilediine ilikin regresyon analizleri Tablo 6 ve Tablo 7de sunulmaktadr. Tablo 6: Halkn Olumsuz Tutumuna likin Regresyon Analizi
Deikenler (Sabit) Olumlu Sosyo-Ekonomik boyut Olumsuz Sosyo-evresel boyut Olumlu evresel boyut Olumsuz sosyal boyut R: ,540 R: ,291 F: 44,765 p: ,000 B 1,908 -,150 ,494 -,133 ,122 Std. Hata ,307 ,059 ,053 ,063 ,060 Beta -,123 ,426 -,105 ,091 t 6,209 -2,529 9,396 -2,134 2,047 Sig. ,000 ,012 ,000 ,033 ,041
Baml deiken: Halkn Olumsuz Tutumu Tablo 6 incelendiinde modelin genel anlamda istatistiksel olarak anlaml olduu, turizmin sosyal-ekonomik-evresel etkilerinin, yerel halkn olumsuz tutumuna ilikin varyans % 29 orannda aklad, dier bir ifade ile yerel halkn olumsuz tutumunun %29 orannda bu faktrlere bal olarak ekillendii anlalmaktadr. Bununla birlikte deikenler arasndaki ilikiye ynelik standardize edilmi regresyon katsays ve regresyon katsaylarnn anlamllna ilikin t-testi skorlar incelendiinde, turizmin olumlu Sosyo-Ekonomik etkilerinin (=-,123 ve t= -2,529), turizmin olumsuz Sosyoevresel etkilerinin (=,426 ve t= 9,396), turizmin olumlu evresel etkilerinin (=,105 ve t= -2,134) ve turizmin Olumsuz sosyal etkilerinin (=,091 ve t= 2,047) halkn turizme kar olumsuz tutumunu anlaml dzeyde etkiledii grlmektedir (p<0,05). Bu dorultuda; H1: Turizmin sosyo-ekonomik boyutu ile blge halknn turizme kar olumsuz tutumu arasnda negatif bir iliki vardr hipotezi, H3: Turizmin olumlu evresel etkileri ile blge halknn turizme kar olumsuz tutumu arasnda negatif bir iliki vardr hipotezi, H5: Turizmin olumsuz sosyo-evresel etkileri ile blge halknn turizme kar turizme kar olumsuz tutumu arasnda pozitif bir iliki vardr hipotezi ve H7: Turizmin olumsuz sosyal etkileri ile blge halknn turizme kar olumsuz tutumu arasnda pozitif bir iliki vardr hipotezleri kabul edilmektedir. Tablo 7: Halkn Olumlu Tutumuna likin Regresyon Analizi
Deikenler (Sabit) Olumlu Sosyo-Ekonomik boyut Olumsuz Sosyo-evresel boyut Olumlu evresel boyut Olumsuz sosyal boyut R: ,434 F: 25,314 R: ,188 p: ,000 B 1,905 ,196 -,086 ,234 ,089 Std. Hata ,262 ,051 ,045 ,053 ,051 Beta ,201 -,093 ,231 ,083 t 7,270 3,869 -1,916 4,397 1,753 Sig. ,000 ,000 ,056 ,000 ,080
Baml Deiken: Halkn Olumlu Tutumu
661
Tablo 7 incelendiinde modelin genel anlamda istatistiksel olarak anlaml olduu, turizmin sosyal-ekonomik-evresel etkilerinin, yerel halkn olumlu tutumuna ilikin varyans % 18 orannda aklad, dier bir ifade ile yerel halkn olumlu tutumunun %18 orannda bu faktrlere bal olarak ekillendii anlalmaktadr. Bununla birlikte deikenler arasndaki ilikiye ynelik standardize edilmi regresyon katsays ve regresyon katsaylarnn anlamllna ilikin t-testi skorlar incelendiinde, turizmin olumlu sosyo-ekonomik etkilerinin (= , 201 ve t= 3,869) ve turizmin olumlu evresel etkilerinin (=,231 ve t= 4,397) halkn turizme kar olumlu tutumunu anlaml dzeyde etkiledii grlrken (p<0,05), turizmin olumsuz sosyo-evresel etkilerinin (=-,193 ve t=-1,916) ve turizmin olumsuz sosyal etkilerinin (=,083 ve t= 1,753) halkn turizme kar olumlu tutumunu anlaml dzeyde etkilemedii grlmektedir (p>0,05). Bu dorultuda; H2: Turizmin olumlu sosyo-ekonomik boyutu ile blge halknn turizme kar olumlu tutumu arasnda pozitif bir iliki vardr hipotezi ve H4: Turizmin olumlu evresel etkileri ile blge halknn turizme kar olumlu tutumu arasnda pozitif bir iliki vardr hipotezi kabul edilmektedir. Buna karn H6: Turizmin olumsuz sosyo-evresel boyutu ile blge halknn turizme kar turizme kar olumlu tutumu arasnda negatif bir iliki vardr hipotezi ile H8: Turizmin olumsuz sosyal etkileri ile blge halknn turizme kar olumlu tutumu arasnda negatif bir iliki vardr hipotezi reddedilmektedir. 5. SONU Aratrma sonularna gre turizm yre halk iin yeni yatrm imkanlar, i alanlar ve istihdam olanaklar oluturarak yrede yaayan halkn gelir dzeyinin artmasna, yrenin ekonomik refah dzeyinin ykselmesine ve ekonomik ynden kalknmasna yardmc olmaktadr. Bununla birlikte turizmin geliimine paralel olarak yre halknn farkl kltrlerden olan insanlara bak alarn olumlu ynde deitirerek halkn sosyalleme dzeyinin ykselmesini salad iin halkn turizme ve turiste kar olumlu tutumlar gelitirmesine neden olmaktadr. Ayrca turizm doal, kltrel ve tarihi kaynaklarn korunmas, parklarn ve yeil alanlarn artmas, evre bilincinin gelimesi, alt yap ve st yap yatrmlarnn yaplmasnda nemli bir rol oynad iin halkn tutumunu olumlu ynde etkilemektedir. Dier taraftan turizmin gelimesi yrede tarm iin elverili alanlarn tahrip edilmesi durumunu ortaya karmakta ve buna bal olarak yrede plansz yaplama, hava, grlt ve grnt kirliliine neden olmaktadr. Bunlarn yannda sosyal adan yre halknn aile yapsnn bozulmasna, yrede su ileme orannn artmasna neden olduu dnld, turizmin gelimesiyle birlikte yrede glere ve mevsime bal olarak ar nfus art meydana geldii ayrca kltrel varlklarn ticarilemesine bal olarak da yre halknn kltrel deerlerini kaybetmesine neden olduu dnld iin yerel halkn turizme ve turistlere kar olumsuz tutum gelitirmelerine neden olmaktadr. Yerel halkn turizme kar tutumu olumsuz tutumlar olarak turistlere kar ilgisiz olmalar ve turizmi kt alkanlklarn kayna olarak grmeleri ve turiste kar fkeli olmalar grlrken, olumlu tutumlar arasnda; halkn turizmi ticari bir kazan kaps ve
662
turistleri ekonomik bir obje olarak grmeleri ve turistlerin gelmesini ho karlamalar deerlendirilebilir. Aratrmada ulalan spesifik sonu ise; Akakocada turizmin gelitirilmesi iin yaplmas gerekenlerle ilgilidir. Bu kapsamda, Akakoca turizminin gelimesi iin Yerel ynetimler aras (belediye, kaymakamlk, niversite, ticaret odalar) koordinasyonun artrlmas (%56,4), Yrenin zelliklerini yanstan etkili reklmlarn yaplmas (%55,8), Yerli halkn turizm konusunda bilinlendirilmesi iin eitli organizasyonlarn dzenlenmesi (%55,2), Turistlere hizmet eden kk apta lokanta, otel, pansiyon gibi hizmetler gelitirilmesi (%54,1) ve Turistler iin bilgi ieren harita ve rehber kitaplarn hazrlanmas (%53,2) ve Yerli halkn turizmden kazanl kmas iin daha ok kk iyerleri almas (%37,8) gerekmektedir. KAYNAKA Ap J. (1992), Residents perceptions of tourism impacts, Annals of Tourism Research 19 (3) (1992), pp. 665690. Avckurt C., Barutu S. ve Sarolan M. (2008), "Supply Chain Management In The Service And Tourism Industries: A Comparative Pilot Research For Turkish Hotels Supply Chains", VI. International Logistics & Supply Chain Congress (6-7 November 2008), ss. 291300. Avckurt, C. ve Soybal, H. H. 2002. Residents' attitudes towards tourism in Ayvalk, Turkey. Tourism Analysis, 6 (34): 259265. Bahar, O. (2006) Turizm Sektrnn Trkiyenin Ekonomik Bymesi zerindeki Etkisi: VAR Analizi Yaklam, Ynetim ve Ekonomi, 13 (2), 137150 Baysan S. (2005). Turizmin Gelitirilmesi ve evreye Etkileri Konusunda Yerli Turistlerin Tutumlar: ren, Milas rnei, SOD Dergisi: Seyahat ve Otel letmecilii, 2, 4, 2230. Brunt, P. ve Courtney, P. (1999) Host Perceptions Of Sociocultural Impacts, Annals Of Tourism Research, XXVI, 3:493515. Bull; A. (1991) The Economics Of Travel And Tourism, Longman Cheshire, Melbourne Cottrell S. P., Vaske J. J., Shen F. ve Ritter P. (2007). Resident perceptions of sustainable tourism in Chongdugou, China. Society and Natural Resources. 20, 511525, Dindar, M. (2002), Turizm ve evre likileri, II. Turizm uras Bildirileri, II. Cilt, T.C. Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. Gm, N. ve zpeke, S. (2009). Foada Turizmin Ekonomik, Sosyal, Kltrel ve evresel Etkilerine Ynelik Yerel Halkn Grleri. Uluslar aras nsan Bilimleri Dergisi. Cilt:6, Say:2. ss: 399417. ISSN: 13035134. Kahraman, N. (2008). Turizm ve evre. Detay Yaynclk, Ankara. Kora, K. (1998). Resident perceptions of tourism in a resort town. Leisure Sciences, 20, 193212, Taylor & Francis Group. Ko, D.W. ve Stewart W.P. (2002), A Structural Equation Model of Residents Attitudes for Tourism Development, Tourism Management, 23: 521530. Lindberg, K. ve Johnson, R.L. (1997) The Economic Values Of Tourisms Social Impacts, Annals Of Tourism Research, XXIV, 1: 90116.
663
Kozak, N. (2006). A Classification and Analysis of Cities Based on Tourism Supply Resources in Turkey, Tourism Analysis, 10: 361368. Kozak, N., Uysal, M. ve Birkan, I. (2006). An Analysis of Cities Based on Tourism Supply and Climate Conditions in Turkey. TTRA's 37th Annual Conference Proceedings, pp. 152156. June 1721, Dublin, Ireland. Kozak, N. ve Kayar H. . (2008). Measuring Destination Competitiveness: An Application of Travel and Tourism Competitiveness Index, The 4th World Conference for Graduate Research in Tourism, Hospitality and Leisure (22 27 Nisan 2008, Antalya), Ankara: Anatolia: An International Journal of Tourism and Hospitality Research: 7285. Raymond C. ve Brown G. (2007). A spatial method for assessing resident and visitor attitudes towards tourism growth and development. Journal of Sustainable Tourism, 15 (5), 520540, ISSN: 09669582 / 52021. Roney, S.A. (2008), Turizm Endstrisinin Ekonomideki Yeri ve Etkileri. Turizm Ekonomisi. Srdrlebilir Rekabet Avantaj Elde Etmede Turizm Sektr Sektrel Stratejiler ve Uygulamalar: 2941 Sezgin, O. M. (2001). Genel Turizm ve Turizm Mevzuat, Detay Yaynclk, Ankara. Usta, . (2009). Turizme Genel Yaklamlar Turizmin Ekonomideki Yeri ve nemi Turizm Talebi ve Turistik rn Turistik Younlama Turizm Pazarlamas Turizm Politikas, Detay Yaynclk, Ankara. Zhang J., Inbakaran R. J. ve Jackson M. S. (2006). Understanding community attitudes towards tourism and host-guest interaction in the urban-rural border region. Tourism Geographies, 8 (2), 182204.
SRDRLEBLR TURZM YAKLAIMI NDE STANBUL DAK 5 YILDIZLI OK ULUSLU KONAKLAMA LETMELERNN EVRE DUYARLILIININ DEERLENDRLMES Prof. Dr. Mithat Zeki DNER1 Ara. Gr. Sezgi GEDK2 ZET Srdrlebilir turizm kavram, turizmin bal olduu doal, tarihi, sosyo-kltrel deerlerin korunmas ve devamllnn salanmas demektir. Bu devamlln salanabilmesi de turizm iletmelerinin evre zerindeki olumlu etkisinin arttrlmas ile gereklemektedir. Bu almada da zellikle evre zerinde nemli bir etkiye sahip olan konaklama iletmelerinin evreye ynelik almalar ele alnm, anket almas ile de stanbuldaki be yldzl ok uluslu konaklama iletmelerinin evre duyarllklar ortaya konmutur. Elde edilen veriler deerlendirilerek analiz edilmitir. Anahtar Kelimeler: Srdrlebilir Turizm, stanbul, 5 Yldzl Oteller GR Turizm tm dnyada olduu gibi, Trkiyede de en nemli ve hzla gelien endstrilerden biridir. Gerek gne-deniz-kum arlkl rn ile gerekse de zel ilgi turizmine ynelik rnleri ile lkemiz turizm asndan nemli bir destinasyondur. Uluslararas turizm pazarnda srdrlebilir bir turizm rnnn sunulmas destinasyonun karlatrmal stnlnn yan sra; gnmz pazarlama anlaynn ve rekabeti koullarnn gereksinim duyduu evresel duyarlla da baldr. evresel deerlere uygun hareket eden ve evreci turistleri arlayan konaklama ve seyahat iletmelerinin gelecekte varlklarn daha kolay devam ettirecekleri gzlenmektedir. Trkiyede de son yllarda gerek makro gerekse mikro dzeyde srdrlebilir turizm uygulamalarna arlk verilmektedir. 1.SRDRLEBLR TURZM VE EVRE LKS Turizm olgusu, doal, sosyal, ekonomik ve kltrel evre ile dorudan balantldr. Bu balant iki ynl dnlebilmektedir. ncelikle doal evre, yayla, rafting, deniz turizmi gibi farkl turizm eitlerinin oluumunda etkilidir. Dier taraftan ise, turizmin gelime gsterdii blgelerde turizm evre zerinde olumlu ya da olumsuz bir etki brakmaktadr. Dolaysyla, turizmin evre zerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek, evrenin korunmasn ve devamlln salamak amac ile srdrlebilir turizm kavram domutur. 1992deki Birlemi Milletler Rio Srdrlebilir Kalknma Zirvesinden sonra tanmlanm olan Srdrlebilir Turizm kavram Dnya Turizm rgt tarafndan u ekilde ele alnmaktadr: Gelecekteki imknlar korunup ve gelitirilerek, gnmz turistlerin ve ev sahiplii yapan blgelerin gereksinimlerini karlamak temel etkendir. Bylece, kltrel btnln, zorunlu ekolojik srelerin, biyolojik eitliliin ve yaam destek sistemlerinin srdrlebilirlii salanarak; mevcut kaynaklarn ynetimi ekonomik, sosyal ve estetik ihtiyalarn n plana kmasyla gerekletirilir (Engels: 2003, s.8).
1 2
stanbul niversitesi, ktisat Fakltesi stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Meslek Yksek Okulu
SRDRLEBLR TURZM YAKLAIMI NDE STANBULDAK 5 YILDIZLI OK ULUSLU KONAKLAMA
665
Srdrlebilir turizm, srdrlebilir kalknma kavramnn bir parasn oluturmaktadr. Her ikisini de gerekletirme konusunda baz parametrelerin ele alnmas gerekmektedir. Bu parametreler aadaki gibidir (Diner ve Aslan: 2008, s.41). Kamu Bilinci: Bu ilk aamadr ve tm srdrlebilir programlarn baarya ulamas iin gereklidir. Medyann yardm ve kamu ve/veya profesyonel organizasyonlar tarafndan kamunun dikkatini ekme faaliyetleri yaplmaktadr. Enformasyon: Enerji kullanm, evresel etkiler, yenilenebilir enerji kaynaklar ile ilgili bilgiler kamu ynetimi ve hkmetler tarafndan salanmaktadr. evre Eitimi ve retimi: Bilginin tamamlayc bir parasdr. Eitim ve retim ierii bulunmayan programlar baarsz olduundan; geni bir yelpazeye ve bilgi birikimine sahip uzman birimler ve retim kurumlar ile kamu ynetimi ibirlii yapmaldr. Yeniliki Enerji Stratejileri: Srdrlebilir enerji programlar iin bu stratejiler nemli olduundan; yeni yntemleri temel alan, kamu ilikilerini, eitimi ve danmanl hedef alan bilgi kaynaklarnn etkin kullanm gerekmektedir. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Teviki: Yenilenebilir enerji kaynaklarnn her aamada tevik edilmesi ksa ve uzun dnemli politikalar iin gl bir temel oluturacaktr. Finansman: Sonuca ulamak iin ok nemli bir ara olup; lkelerin ve iletmelerin srdrlebilir kalknma yolunda ilerleyebilmeleri iin yenilenebilir enerji sistemlerinin ve teknolojilerinin tamamlanmasna neden olacaktr. zleme ve Deerlendirme Aralar: Srdrlebilir programlarn ne kadar baaryla ilerlediini grmek iin; izleme ve deerlendirme aralar ile her bir aamay izlemek ve bulgular deerlendirmek gerekmektedir. Srdrlebilir turizmin temel amac turizm olayn, evreye, topluma, tarihsel, doal ve kltrel varlklara zarar vermeden, blge ekonomisine ve toplumsal yaantya srekli katkda bulunacak biimde gelitirmektir (Karacan: 2002, s.677). Srdrlebilir turizm amalarnn gerekletirilebilmesi ancak turizm ile evre arasndaki ilikinin neminin fark edilmesi, turizm endstrisinin doru bir biimde planlanmas ile gerekletirilebilir. Turizm iletmeleri sunduklar mal ve hizmet sebebiyle; evre zerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek, beklenti iindeki tketici kitlesini ekmek, evreci otel imajn oluturabilmek, maliyetlerini drebilmek ve srdrlebilirliini salamak iin evreye duyarl almalar yapmaktadrlar. Turizm iletmelerinde srdrlebilir turizmin gerekletirilmesi evre ynetim sisteminin kurulmasna ve evresel etki deerlendirmenin gereklemesine baldr. zellikle, su, enerji, kat atk, rn satn alm, grlt kirlilii konularnda iletme ynetimlerinin belli bir evre politikasnn olmas gerekmektedir (Tuna: 2007, s.33). Bunun yannda konaklama iletmelerinin yapm olduklar sosyal yardm projeleri de sosyal evre duyarll bakmndan nemli bir yer tutmaktadr.
666
evreye duyarl tketici kitlesinin, evreci iletmelerin hizmetlerinden faydalanmak istemeleri seyahat ve tur operatrleri zerinde bir bask oluturmaktadr. Bu nedenle, zellikle eko-turizm gibi turizm eitlerine ynelik faaliyet gsteren acentalar bu basky konaklama tesisleri zerinde de gstermektedirler. Turlarnda evreci tesislere ncelik veren seyahat iletmeleri dolayl olarak evre zerinde olumlu bir etki brakmaktadrlar. Bunun yan sra, evreye ynelik gelitirilen projelerde yer alan iletmelerde bu olumlu etki daha da fazla artmaktadr. Yiyecek-iecek iletmeleri ise su, elektrik, doalgaz gibi kaynaklarn kullanmnda, evreye duyarl hareket ederek evre zerinde olumlu bir etki braktklar gibi, retim aamasnda da kullanlan hammaddelerin seiminde evreye duyarl iletmeleri tercih ederek dolayl bir katk salamaktadrlar. 2. KONAKLAMA LETMELERNDE SRDRLEBLR TURZM KAPSAMINDA YAPILAN EVREYE YNELK ALIMALAR Konaklama iletmelerinin evre zerindeki olumsuz basklarnn en aza indirilmesi iin, ilgili kurumlarca gelitirilen farkl projeler bulunmaktadr. Bu projeler almann konusuna uygun olarak aada yer almaktadr: -Yeil Yldz-evreye Duyarllk Kampanyas (Turizm Bakanl): Turizm iletme belgesi olan ve talep eden konaklama iletmelerine 1993 ylndan itibaren, evre bilinci oluturmak ve gelitirmek amac ile evre Dostu Kurulu Belgesi ve Plaketi (am Simgesi) verilmeye balanmtr. lerleyen yllarda, srdrlebilir turizm kapsamnda evreye duyarl konaklama iletmelerine ynelik uygulanan snflandrma formu gncellenerek gelitirilmitir. Bu konu ile ilgili resmi belge Turizm letmesi Belgeli Konaklama Tesislerine evreye Duyarl Konaklama Tesisi Belgesi Verilmesine Dair 2008/3 nolu Tebli ekinde, 22.09.2008 tarih ve 27005 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir (http://www.kultur.gov.tr). Bu proje Turizmde evreye Duyarllk Kampanyas (Yeil Yldz) olarak ilan edilmitir. Trkiyede toplam 3 adet otel bu belgeye sahiptir. -Beyaz Yldz-Yaanabilir evre Projesi (TUROFED-Trkiye Otelciler Federasyonu): TROFED (Trkiye Otelciler Federasyonu) nderliinde ve Johnson Diversey, Electrolux ve Grundfosun sponsorluunda gelitirilen bu projede; turizm iletmelerinde kullanlan suyun, elektriin-enerjinin, kimyasaln ve kat atk miktarnn azaltlarak evreye ve doal kaynaklara olan olas zararn azaltlmas, daha temiz ve yaanlabilir bir evrenin salanmas amalanmaktadr. Ayrca, operasyonel verimlilii arttrarak, konfordan vazgemeden tasarruf salayarak turizm iletmelerindeki giderlerin azaltlmasna da allmaktadr (www.turofed.org.tr). Trkiyede beyaz yldz belgesine sahip 33 adet otel bulunmaktadr. -Ekolojik Oteller Yldzlama Sistemi (Eco Hotels of The World-Ekolojik Oteller Yldzlama Sistemi): Eco Hotels of The World ( Dnya Eko Otelleri ) isimli bir organizasyon tarafndan yrtlen bu sistemde dnyada evreye duyarl ekolojik otellere ynelik ciddi kriterler belirlenmekte ve kendi denetileri ile bu kriterlerin uygunluu denetlenmektedir. Bu denetim sonucunda ekolojik otellere yeil yldz verilmektedir (http://www.ecohotelsoftheworld.com). Trkiyede ekolojik otel olarak grlen ve yeil yldz verilen 3 adet otel bulunmaktadr.
667
-Yeillenen Oteller-Greening Hotels (TUROB- Turistik Otelciler, letmeciler ve Yatrmclar Birlii): TUROB tarafndan 2009 ylnda 5. Dnya Su Forumunda balatlan Yeil Oteller Projesi, yine TUROB nderliinde Yeillenen Oteller Projesi olarak 2010 ylnda devam etmektedir. Bu proje tamamen bir sosyal sorumluluk kampanyas olup, proje kapsamnda otellerin enerji ynetimi, su tasarrufu, i hava kalitesinin arttrlmas ve atk azalm/geri dnm yer almaktadr. Denetimler Bureau Veritas tarafndan gerekletirilmektedir (http://www.turob.com). Trkiyede Yeil Oteller Projesi kapsamnda sertifika alm 21 otel; Yeillenen Oteller Projesi kapsamnda 2010 ylnda sertifika sahibi olmu toplam 8 adet otel bulunmaktadr. -Yeil Dnya Sertifikas-Green Globe Certification: 1992de Birlemi Milletler yesi 182 lkenin Rio de Janeiroda imzaladklar Gndem 21de kabul edilen srdrlebilir kalknma ilkelerine dayanmaktadr. Bu sertifikasyon sisteminin amac dnyada srdrlebilir turizm ve seyahatler iin tketicilere, irketlere, toplumlara ve tketicilere yol gstermektedir. Green Globe sertifikasna sahip olmak isteyen kurumlar 3 aamal bir programa tabi olmaktadr. Bu programlarn birinci dzeyi Farkndalk Dzeyi, ikinci dzey Hazrlk Sertifikas Dzeyi ve nc dzey de Sertifika Dzeyidir. Trkiyede henz bu belgeye sahip bir otel bulunmamaktadr (http://www.greenglobe.com). 3. ARATIRMANIN AMACI VE KAPSAMI Turizmin evre zerindeki olumlu ve olumsuz basklar gz nne alndnda, turizm iletmelerinin srdrlebilir evre zerindeki etkisinin ciddi boyutlara ulat grlmektedir. Bu nedenle, ele alnan almada zellikle evre zerinde nemli etkilere sahip iletmelerden olan konaklama tesisleri dikkate alnmtr. Bu aratrmada, konaklama iletmelerine ynelik srdrlebilir turizm kapsamnda gelitirilen projeleri ve bu projelerin uygulanmasna dair almalar ortaya koymak; sz konusu konaklama iletmelerinin evre duyarllklarn belirlemek amalanmtr. Aratrma, turizm etkinlikleri asndan nemli bir kent olmas nedeni ile stanbul ilinde; evreye ynelik faaliyetlerin daha sistemli olarak yrtld dncesi ile de be yldzl ok uluslu konaklama iletmeleri zerinde yaplmtr. Bu kapsamda stanbulda toplam 21 adet be yldzl ok uluslu konaklama iletmesi belirlenmi ve tmnde ilgili yetkililere anket uygulanmtr. 4. ARATIRMANIN YNTEM Bu blmde veri toplama teknii, verilerin analizi ve aratrmann gvenilirlik analizi ile ilgili bilgiler yer almaktadr. 4.1. Veri Toplama Teknii Aratrmann amalarna ulaabilmek iin ihtiya duyulan bilgiler anket uygulanarak elde edilmitir. Anket sorular almann ana ktlesini oluturan toplam 21 konaklama iletmesindeki konuyla ilgili yetkili kiiler tarafndan doldurulmutur. Anket 3 blmden olumaktadr. Anketin ilk blm, otellerin srdrlebilir turizm kapsamnda yapm olduklar evreye ynelik almalarn lmek iin, birbiri ile balantl toplam 27 sorudan olumaktadr. kinci blmde; srdrlebilir evre yaklamnn iletme politikas olarak uygulanabilirliinin llmesi amalanmtr. Bu amala da toplam 6 ifade kullanlarak kendilerinden evet ya da hayr yantlarndan birini vermeleri istenmi-
668
tir. nc blmde ise, iletme yneticilerinden toplam 14 adet ifadeye Kesinlikle Katlyorum, Katlyorum, Kararszm, Katlmyorum, Kesinlikle Katlmyorum yantlarndan birini vermeleri istenmi ve bylece iletmelerin evre duyarllklarnn belirlenmesi hedeflenmitir. 4.2. Verilerin Analizi Anket uygulamas sonucunda elde edilen cevaplar kodlanarak SPSS 11,5 paket program ve Microsoft Office Excel program kullanlarak bilgisayara aktarlmtr. Anketin birinci ve ikinci blmlerinde yer alan tek cevap verilen sorular arasnda karlatrma olana salayan apraz tablo analizleri ve birden fazla cevap verilebilen sorularda ise frekans tablo analizleri; anketin nc ve en nemli blmnde ise 5 li likert lei kullanlmtr. Bu analizler cevap saylar ve yzdeleri dikkate alnarak tablolatrlmtr. 4.3. Aratrmann Gvenilirlik Analizi Anketin gvenilirlii, anketin son blmnde yer alan sorularn birbiri ile ne kadar ilikili olduunun snanmas Cronbach Alpha katsays yntemi ile gerekletirilmitir. Anketin gvenilirlik katsays SPSS 11,5 paket program ile elde edilmi ve anketin nc blmnde yer alan sorular iin ilgili deerler Tablo 1, Tablo 2, Tablo 3 ve Tablo 4te verilmitir. Gvenirlilik lt olarak kabul edilen katsaylar 0,60 ile 0,80 arasnda olduundan bu deerler olduka gvenilir bulunmutur (zdamar:1999, s.500). Anketin Cronbach Alpha gvenilirlik katsays ise 0,769 olarak tespit edilmitir. Bu da testin gvenilirliinin kabul edilebilir dzeyde olduunu gsteren dier bir gstergedir. Tablo 1: Veri lem zeti
Geerli Veri Hatal Veri Toplam N 20 1 21 % 95.2 4.8 100
Tablo 2: Gvenilirlik statistikleri

Alfa Katsays .769 Standardize Edilmi Alfa Katsays .822 Deiken Says 14
669
Tablo 3: lein Gvenilirlik Analizine likin statistik Deerler

Deiken EVREYE DUYARLI ALISMALAR REKABET STNL SALAR. OTELNZ EVREYE DUYARLI BR LETMEDR. EVREYE DUYARLI ALIMALAR TASARRUF SALAR. EVREYE YNELK ALIMALAR KONUK SAYISINI ARTTIRIR. EVREYE DUYARLI ALIMALAR PRESTJ ARTTIRIR. EVRE ALIMALARI OK MALYETLDR. EVRE ALIMALARI KISA SREL TRENDDR. ENERJ VE IIK TASARRUFU YAPAN ARA GERELER KULLANILMALIDIR. KONUKLAR CN YAZILI UYARILAR BULUNMALIDIR. TEHLKEL KMYASAL TEMZLK MALZEMELERNN KULLANIMINDAN KAINILMALIDIR. TEK KULLANIMLIK RNLER AZALTILMALIDIR. ATIK VE YAMUR SULARI N PROJELER GELTRLMELDR. EVRE DOSTU OLMAYAN MALZEMELER KULLANILMAMALIDIR. ESK EYA VE RNLER YARDIM AMALI HBE EDLMELDR. Deiken Silindiinde lein Ortalamas 54.60 54.45 54.10 54.75 54.05 55.45 57.50 54.05 54.45 54.10 54.60 54.15 53.95 54.20 Deiken Silindiinde lein Varyans 21.726 23.208 21.674 19.882 22.576 23.629 24.789 21.629 19.629 21.674 20.989 22.976 23.313 22.168 Dzeltilmi Deikenlek Korelasyonu .360 .242 .760 .633 .580 .017 .019 .643 .685 .606 .350 .427 .501 .350 Deiken Silindiinde lein Alfa Katsays .758 .768 .734 .728 .747 .817 .782 .737 .722 .739 .763 .755 .755 .759
670
Tablo 4. Varyans Analizi Tablosu (ANOVA)

Deikenliin Kayna Guruplar Arasnda Guruplar inde Deikenler Arasnda Hata Toplam Toplam Genel Ortalama = 4.20 Kareler Toplam 34.229 221.800 102.771 324.571 358.800 Serbestlik Derecesi 19 13 247 260 279 Kareler Ortalamalar 1.802 17.062 .416 1.248 1.286 41.0 06 .000 F Anlamllk
5. BULGULAR 5.1. Otellerin Srdrlebilir Turizm Kapsamndaki almalar Grafik 1: 2000 Ylndan nce letmeye Alan Otellerin Sahip Olduklar evre Duyarllna Ynelik Belge Saylar
Grafik 1de, 2000 ylndan nce alan 9 otelin %45inin (4) srdrlebilir evre kapsamnda yeterli imkanlara ve evre-insan sal asndan yeterli tedbirleri aldn gsteren belgeye sahip olduu grlmektedir. Bu otellerin %33 (3) ise belge iin bavuruda bulunmu ya da bulunacaktr; % 22 si (2) ise belge sahibi deildir.
671
Grafik 2: 2000 Ylndan Sonra letmeye Alan Otellerin Sahip Olduklar evre Duyarllna Ynelik Belge Saylar
Grafik 2deki verilere gre, 2000 ylndan sonra alan 12 adet otelin %8i (1) srdrlebilir evre kapsamnda yeterli imkanlara sahip olduunu, evre ve insan sal asndan yeterli tedbirleri aldn gsterir belgeye sahiptir; %42si (5) bavuruda bulunmu ya da bulunacaktr; %50si (6) ise belge sahibi deildir. Grafik 1 ve Grafik 2 karlatrldnda; 2000 ylndan nce alan otellerin belge saylarnn, 2000 ylndan sonra alan otellerin belge saylarndan daha fazla olduu grlmektedir. Toplam 5 belge sahibi otelin, sadece 1 tanesi Beyaz Yldz (TUROFED) belgesine, 4 tanesi ise Yeillenen Oteller (TUROB) belgesine sahiptir. Yeil Yldz (Turizm Bakanl) ve Yeil Yldz (Eco Hotels of the World) belgelerine sahip otel bulunmamaktadr. Grafik 3: Otellerin letme Bnyesinde evre Ynetim Sertifika Saylar
Grafik 3de yer alan verilere gre, toplam 5 adet otel iletme bnyesinde evre ynetim sertifikasna sahiptir. Bu otellerin %60 (3) ISO 14001 belgesine; %40 (2) ise Bureau Veritas Sertifikasna sahiptir. Otellerin hibiri EMAS (evre Ynetim ve Denetim Plan) ve ISO 14000 sertifikasna sahip deildir.
672
Grafik 4. Otele Hizmet Veren ve Mal Tedarik Eden Ana Firmalarn evre Ynetim Sertifika Saylar
Grafik 4n verilerine gre, toplam 12 otel kendilerine hizmet veren ve mal tedarik eden ana firmalarn evre ynetim sertifikasna sahip olduunu belirtmitir. Bu otellerin %92si (11) bahsi geen firmalarn ISO 14001 belgesine sahip olduunu; %8i (1) ise Tarm ve Ky lerinden belgelendirildiklerini ifade etmilerdir. Grafik 3 ve Grafik 4n verileri dikkate alndnda, toplam 21 otelin sadece 5inin evre ynetim sertifikasna olduu ve 12 otelin kendilerine hizmet veren ve mal tedarik eden ana firmalarnn evre ynetim sertifikasna sahip olmalarna dikkat ettikleri grlmektedir. Bu durumda; kendileri evre ynetim sertifikalarna sahip olmasalar bile, otellerin kendilerine hizmet veren ve mal tedarik eden ana firmalarnn bu belgelere sahip olmalarna dikkat ettii anlalmaktadr. Grafik 5. Otellerin evreye Duyarl nlemler Almalarndaki En nemli Nedenler
Grafik 5te 21 otelin srdrlebilir evreye ynelik nlemler almalarndaki en nemli sebeplere dair vermi olduklar yantlar yer almaktadr. Bu yantlara gre, otellerin %33 (7) ilk tercih olarak srdrlebilir evre; %28i (6) kresel snma ve iklim deiimine kar tedbir; %24 (5) ekonomik tasarruf salama; %5i (1) mteri say-
673
snda art; %5i (1) sosyal prestij seeneini tercih etmitir. Dier seeneini tercih eden 1 otel ise ilk tercihini iletme politikas eklinde belirtmitir. Tablo 5: Otellerin evre Duyarllna likin Belge Sahibi Olmalarna Ynelik Veriler ile evre Duyarll ile lgili dl/lere Sahip Olmalarna Dair Verilerin Karlatrlmas
evre Duyarlln Gsteren Belgeniz Var m? Evet % evre Duyarll le lgili dl/leriniz Var m? Evet Hayr 80 20 Hayr % 13 87 Bavuruda Bulunduk/ Bulunacaz % 37,5 62,5 Toplam % 38 62
Tablo 5de yer alan verilere gre, evre duyarlln gsteren belgelere sahip olan toplam 5 adet otelden (4) %80i evre duyarll ile ilgili Bureau Veritas dlne sahiptir. evre duyarlln gsteren belgelere sahip olmayan 8 otelin (1) %13 Toplumda Ayak zlerimiz dlne sahiptir. evre duyarlln gsteren belgeler iin bavuruda bulunmu ya da bulunacak olan 8 adet otelin (3) %37,5i Bureau Veritas dlne sahiptir. Bu verilere gre, toplam 21 adet otelden sadece 8i evre duyarll ile ilgili dllere sahiptir. Tablo 6: Otellerin evre Duyarllna likin Belge Sahibi Olmalarna Ynelik Veriler ile Yerel Ynetimler veya darelerin Srdrlebilir Turizm Kapsamnda evre Duyarll ile lgili Ortak almalar Yapmalarna Dair Verilerin Karlatrlmas
evre Duyarlln Gsteren Belgeniz Var m? Bavuruda Bulunduk/ Evet Hayr Bulunacaz % % % Yerel Ynetimler veya dareler ile Srdrlebilir Turizm Kapsamnda evre Duyarll ile lgili Ortak almalar Yapyor musunuz? Evet 80 75 87,5
Toplam % 81
Hayr
20
25
12,5
19
Tablo 6da yer alan verilere gre; evre duyarlln gsteren belgelere sahip olan toplam 5 adet otelden (4) % 80i; evre duyarlln gsteren belgelere sahip olmayan 8 otelin (6) %75i; evre duyarlln gsteren belgeler iin bavuruda bulunmu ya da bulunacak olan 8 adet otelin (7) %87,5i yerel ynetimler veya idareler ile srdrlebilir turizm kapsamnda evre duyarll ile ilgili almalar yapmaktadr. Toplam 21 otelin (17) %81i bu almalar yapmakta, (4) %19u herhangi bir alma yapmamaktadr.
674
Tablo 7: Yerel Ynetimler veya dareler ile Yaplan almalara Ynelik Veriler
Yerel Ynetimler veya dareler le Yaplan almalar Eitim programlar % Cevaplar 25 p toplama kampanyalar % 30,56 Aalandrma almalar % 25 Dier % 19,44 Toplam % 100
Tablo 7de yerel ynetimler veya idareler ile yaplan almalara ynelik oktan semeli soruya toplam 21 otelin 17 tanesi cevap vermitir. Bu 17 otelin toplam cevap says 36dr. Cevaplarn (9) %25i eitim programlar; (11) %30,56 p toplama kampanyalar; (9) %25i aalandrma almalar dzenlediklerine ilikin verilerden olumaktadr. Dier seeneini otellerin (7) %19,44 tercih etmitir. Onlarn tercihlerine gre; 3 otel geri dnm, 1 otel peyzaj almalar, 1 otel ayrtrma ve 2 otel atk yalarn toplanmas eklinde almalar yaptklarn belirtmitir. Tablo 8: Otellerin evre Duyarllna likin Belge Sahibi Olmalarna Ynelik Veriler ile Personeline evre Duyarll ile lgili Eitim Vermelerine Dair Verilerin Karlatrlmas
evre Duyarlln Gsteren Belgeniz Var M? Evet % Personelinize evre Duyarll ile lgili Eitim Veriyor musunuz? Evet Hayr 100 0 Hayr % 75 25 Bavuruda Bulunduk/ Bulunacaz % 100 0 Toplam %
90,5 9,5
Tablo 8de yer alan verilere gre; evre duyarlln gsteren belgelere sahip olan toplam 5 adet otelin %100; evre duyarlln gsteren belgelere sahip olmayan 8 otelin (6) %75i; evre duyarlln gsteren belgeler iin bavuruda bulunmu ya da bulunacak olan 8 adet otelin %100 personeline evre duyarll ile ilgili eitim vermektedir. Toplam 21 otelin (19) %90,5i personeline evre eitimi vermekte; (2) %9,5i ise herhangi bir eitim vermemektedir. Tablo 9: Otellerin Personeline evre Eitimini Kimlerin Verdiine likin Veriler
Personelinize evre eitimi kim/kimler tarafndan veriliyor? letmede alan evre mhendisi/mhendisleri tarafndan % Cevaplar 31,82 letme dnda ilgili kurum/kurumlar tarafndan % 45,45
Dier % 22,73
Toplam % 100
675
Tablo 9 toplam 21 otelin 19u tarafndan tercih edilen cevaplardan olumaktadr. Toplam 22 cevaptan oluan personele evre eitimi kimler tarafndan verildiine ilikin oktan semeli soruya; otellerin (7) %31,82si iletmede alan evre mhendisi/mhendisleri tarafndan; (10) % 45,45i iletme dnda ilgili kurum/kurumlar tarafndan eitimin saland cevaplarn vermilerdir. Dier cevabn tercih eden otellerden 2si insan kaynaklar departman tarafndan, 1i bina enerji yneticisi tarafndan, 1i evre komitesi tarafndan ve 1 tanesi de blm amirleri tarafndan olmak zere, toplam 5 otelin %22,73 personeline eitim verdiklerini dile getirmilerdir. Tablo 10: Otellerin Personeline Verdii evre Eitim Konularna likin Veriler
Personelinize verdiiniz evre eitimi hangi konulara ynelik gereklemektedir? evreye duyarl yeni bir rn/ hizmet % Kresel snma ve iklim deiiklii % Atk ynetimi ve geri dnm politikalar % Kiisel evre bilincinin oluturulmas %
Srdrlebilir turizm %
Toplam %
Cevaplar
14
20
34
24
100
Tablo 10da personelinize verdiiniz evre eitimi hangi konulara ynelik gereklemektedir sorusuna toplam 19 otel cevap vermitir. Bu 19 otelin toplam cevap says 50dir. Toplam cevaplarn (7) %14 evreye duyarl yeni bir rn/ hizmet; (10) %20si kresel snma ve iklim deiiklii; (17) %34 atk ynetimi ve geri dnm politikalar; (12) %24 kiisel evre bilincinin oluturulmas ve (4) %8i srdrlebilir turizm konularnda eitim verilmesi zerinedir. Tablo 11: Otellerin evre Duyarllna likin Belge Sahibi Olmalarna Ynelik Veriler ile Grlt Kirliliine Ynelik almalarnn Karlatrlmas
evre Duyarlln Gsteren Belgeniz Var m? Bavuruda Bulunduk/ Evet Hayr Bulunacaz % % % Grlt Kirliliine Ynelik almalarnz Var m? Evet Hayr 100 0 88 12 62,5 37,5
Toplam % 81 19
Tablo 11de evre duyarlln gsteren belgelere sahip olan toplam 5 otelin %100; evre duyarlln gsteren belgelere sahip olmayan 8 otelin (7) %88i; evre duyarlln gsteren belgeler iin bavuruda bulunmu ya da bulunacak olan 8 otelin (5) %62,5i grlt kirliliine ynelik almalar yapmaktadr. Toplam 21 otelin (17) %81i bu almalar yapmakta, (4) %19u herhangi bir alma yapmamaktadr.
676
Tablo 12: Otellerin Grlt Kirliliine Ynelik almalarna likin Veriler

Grlt Kirliliine Ynelik Yaplan almalar Grltsz Ses cihazlarn kullanm Yaltm Perdeleme Dier % % % % Cevaplar 20,59 44,12 35,29 0
Toplam % 100
Tablo 12de grlt kirliliine ynelik yaplan almalara ilikin oktan semeli soruya toplam 17 otel cevap vermitir. Bu 17 otelin toplam cevap says 34dr. Cevaplarn (7) %20,59u grltsz cihazlarn kullanmna; (15) %44,59u ses yaltmna; (12) %35,29u ise perdeleme almalarna yneliktir. Tablo 13: Otellerin evre Duyarllna likin Belge Sahibi Olmalarna Ynelik Veriler ile evre Bilinci Oluturmak in D evreye Ynelik almalarnn Karlatrlmas
evre Duyarlln Gsteren Belgeniz Var m? Evet % evre Bilinci Oluturmak in D evreye Ynelik almalarnz Var m? Evet Hayr 100 0 75 25 Hayr % Bavuruda Bulunduk/ Bulunacaz % 62,5 37,5 Toplam % 76 24
Tablo 13de evre duyarlln gsteren belgelere sahip olan toplam 5 adet otelin %100; evre duyarlln gsteren belgelere sahip olmayan 8 otelin (6) %75i; evre duyarlln gsteren belgeler iin bavuruda bulunmu ya da bulunacak olan 8 adet otelin (5) %62,5i evre bilinci oluturmak iin d evreye ynelik almalar yapmaktadr. Toplam 21 otelin (16) %76s bu almalar yapmakta, (5) %24 ise d evreye ynelik almalar konusunda herhangi bir faaliyette bulunmamaktadr. Tablo 14: Otellerin D evreye Ynelik almalarna likin Veriler
D evreye Ynelik almalar Yeillendirme % Cevaplar 41,94 plerin Toplanmas % 38,71 Bilgilendirme Toplantlar % 19,35 0 Dier % Toplam % 100
Tablo 14de d evreye ynelik almalara ilikin oktan semeli soruya 16 otel tarafndan verilen cevaplar yer almaktadr. Bu 16 otelin toplam cevap says 31dir. Cevaplarn (13) %41,94 yeillendirme; (12) %38,71i plerin toplanmas; (6) %19,35i d evreye ynelik bilgilendirme toplantlar eklinde olduu grlmektedir.
677
Tablo 15: Otellerin evre Duyarllna likin Belge Sahibi Olmalarna Ynelik Veriler ile Atk Sularn Geri Dnmne Ynelik Projelere Sahip Olmalarnn Karlatrlmas
evre Duyarlln Gsteren Belgeniz Var m? Bavuruda Bulunduk/ Evet Hayr Bulunacaz % % % Atk Sularn Geri Dnmne Ynelik Projelere Sahip misiniz? Evet Hayr 80 20 13 87 25 75
Toplam % 33,33 66,67
Tablo 15de evre duyarlln gsteren belgelere sahip olan toplam 5 adet otelin (4) %80i; evre duyarlln gsteren belgelere sahip olmayan 8 otelin (1) %13; evre duyarlln gsteren belgeler iin bavuruda bulunmu ya da bulunacak olan 8 otelin (2) %25i atk sularn geri dnmne ynelik projelere sahiptir. Toplam 21 otelin (7) %33,33 bu projelere sahip olurken, (14) %66,67si herhangi bir projeye sahip deildir. Tablo 16: Otellerin Atk Sularn Kulland Alanlara likin Veriler
Atk Sularn Kullanld Alanlar evre temizlik Bahe sulamada almalarnda Dier % % % 62,50 12,50 25
Cevaplar
Toplam % 100
Tablo 16da atk sularn geri dnmne ait projelere sahip olan 7 otelin, atk sular kulland alanlara ilikin oktan semeli soruya verdikleri cevaplar yer almaktadr. Cevaplarn (5) %62,50si atk sular bahe sulamasnda; (1) %12,50si evre temizlik almalarnda; (2) %25i ise dier alanlarda kullandklar ynndedir. Dier seeneini tercih eden 2 otelden 1i atk sularn amarhanede dieri ise klozetlerde kullanldn belirtmitir. Grafik 6: Otellerin Yenilenebilen Enerji Kaynaklarna Ynelik Proje Saylar
678
Grafik 6da yer alan verilere gre; toplam 20 otelden 2si (%10u) gne enerjisine; 2si (%10u) rzgr enerjisine; 2si (%10u) ise birleik s-g sistemlerine (kojenerasyon) arlk vermektedir. Grafikte yer almayan 1 otel ise hem gne enerjisi, hem rzgr enerjisi, hem de kojenerasyon sistemleri ile ilgili almalar yapmaktadr. Otellerin hibiri Hidro ve Bitkisel ve Hayvansal rnlerden Elde Edilen Enerji (Biomas) sistemleri ile ilgili herhangi bir faaliyette bulunmamaktadr. 5.2. Srdrlebilir evre Yaklamnn letme Politikas Olarak Uygulanabilirliine Ynelik Bulgular Tablo 17: Otellerin Srdrlebilir evre Politikalarn Benimsemelerinin Tespiti
Evet Sorular f % 65 Hayr F 7 % 35 Toplam f 20 % 100
28. letmenizde srdrlebilir evre politikas 13 ve eylem plannz var m? 29. Temel bir geri dnm politikanz var m? 16
80
20
20
100
30. Organik atklarn bahede yeniden kullanl17 masna ynelik bir almanz var m? 31. Konuklarn ve personelin kullanabilecei geri 16 dnm p kutularna sahip misiniz? 32. Atklarnz kategorilerine gre ayryor 18 musunuz? 33. Grnt kirliliini engellemeye ynelik a16 lmalar yapyor musunuz?
85
15
20
100
80
20
20
100
90
10
20
100
80
20
20
100
Tablo 17de iletmelerin srdrlebilir evre politikalarn iletme bnyesinde uygulamalarna ilikin sorular ve iletmelerin bu sorulara verdii cevaplar yer almaktadr. Bu blmdeki sorular ankete cevap veren toplam 21 otelden 20si tarafndan cevaplanmtr. Bu verilere gre, toplam 20 otelin (13) %65i srdrlebilir evre politikas ve eylem planna sahip olduunu, (7) %35i sahip olmadn dile getirmitir. Bu blmdeki sorulara cevap verenlerin (16) %80i temel bir geri dnm politikas olduunu, (4) %20si ise olmadn; yine sorulara cevap verenlerin (17) %85i organik atklarn bahede yeniden kullanlmasna ynelik bir almas olduunu, (3) %15i olmadn belirtmitir. Toplam 20 otelden (16) %80i konuklarn ve personelin kullanabilecei geri dnm p kutularna sahip olduklarn, (4) %20si sahip olmadklarn ifade etmilerdir. Bu blmdeki sorulara cevap verenlerin (18) %90 atklarn kategorilerine gre ayrdklarn, (2) %10u ise ayrmadklarn; yine sorulara cevap verenlerin (16)
679
%80i grnt kirliliini engellemeye ynelik almalar yaptklarn, (4) %20si ise yapmadklarn belirtmilerdir. 5.3. letmelerin evre Duyarllklarna likin Bulgular Tablo 18: Otellerin evre Duyarllklarnn Tespiti
Katlmyorum Kesinlikle Katlmyorum Kesinlikle Katlyorum Katlyorum Kararszm
Hkm Cmlesi
34. Srdrlebilir evreye duyarl almalarnz rekabet stnl salamaktadr. 35. Oteliniz evreye duyarl bir iletmedir. 36. evreye duyarl almalar iletme iin tasarruf salamaktadr. 37. Otellerin evreye duyarl almalar konuklarn saysn arttrmaktadr. 38. evreye ynelik almalar iletmenin prestijini arttrr. 39. evre korumaya ynelik yaplan almalar ok maliyetlidir. 40. evreye ynelik almalar gelip geici, ksa sreli bir trenddir. 41. Enerji ve k tasarrufu salayan yapsal aragereler kullanlmaldr. 42. letmelerde konuklar zerinde evre duyarll oluturmaya ynelik yazl uyarlar bulunmaldr. 43. Doaya zarar veren tehlikeli kimyasal temizlik malzemelerinin kullanmndan kanlmaldr. 44. letme iinde tek kullanmlk rnler azaltlmaldr.
8 9 15
40 45 71
9 9 6
45 45 29
2 2 0
10 10 0
1 0 0
5 0 0
0 0 0
0 0 0
20 20 21
100 100 100
33.3 7
33.3 7
33.3 0
21
100
16 5 0 17
76 24 0 81
5 2 0 3
24 10 0 14
0 10 1 1
0 47 5 5
0 3 4 0
0 14 20 0
0 1 15 0
0 5 75 0
21 21 20 21
100 100 100 100
11
52
38
21
100
16
76
19
21
100
12
57
14
24
21
100
Toplam
680 45. Atk ve yamur sularnn toplanarak farkl amalarla kullanmn 14 salayan projeler gelitirilmelidir 46. evre dostu olmayan malzemeler kullanlma- 18 maldr. 47. Eskiyen eya ve benzeri rnler yardm amal 15 hibe edilmelidir.
67
33
21
100
86 71
3 5
14 24
0 0
0 0
0 1
0 5
0 0
0 0
21 21
100 100
Tablo 18de otel ynetiminin evre duyarlln lmek iin toplam 14 adet hkm cmlesi verilmitir. 1. Srdrlebilir evreye duyarl almalarnz rekabet stnl salamaktadr cmlesi iin toplam 20 otel yant vermitir. Yantlarn (8) %40 kesinlikle katlyorum; (9) %45i katlyorum; (2) %10u kararszm; (1) %5i katlmyorum eklinde olmu, kesinlikle katlmyorum seeneini hibir otel tercih etmemitir. 2. Oteliniz evreye duyarl bir iletmedir cmlesi iin toplam 20 otel yant vermitir. Yantlarn (9) %45i kesinlikle katlyorum; (9) %45i katlyorum; (2) %10u kararszm eklinde olmu, katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum seeneklerini hibir otel tercih etmemitir. 3. evreye duyarl almalar iletme iin tasarruf salamaktadr cmlesi iin toplam 21 otel yant vermitir. Yantlarn (15) %71i kesinlikle katlyorum; (6) %29u katlyorum eklinde olmu, kararszm, katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum seeneklerini hibir otel tercih etmemitir. 4. Otellerin evreye duyarl almalar konuklarn saysn arttrmaktadr cmlesi iin toplam 21 otel yant vermitir. Yantlarn (7) %33.3 kesinlikle katlyorum; (7) %33.3 katlyorum; (7) %33.3 kararszm eklinde olmu, katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum seeneklerini hibir otel tercih etmemitir. 5. evreye ynelik almalar iletmenin prestijini arttrr cmlesi iin toplam 21 otel yant vermitir. Yantlarn (16) %76s kesinlikle katlyorum; (5) %24 katlyorum eklinde olmu kararszm, katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum seeneklerini hibir otel tercih etmemitir. 6. evre korumaya ynelik yaplan almalar ok maliyetlidir cmlesi iin toplam 21 otel yant vermitir. Yantlarn (5) %24 kesinlikle katlyorum; (2) %10u katlyorum; (10) %47i kararszm; (3) %14 katlmyorum; (1) %5i kesinlikle katlmyorum eklinde olmutur. 7. evreye ynelik almalar gelip geici, ksa sreli bir trenddir cmlesi iin toplam 20 otel yant vermitir. Yantlarn (1) %5i kararszm; (4) %20i katlmyorum; (15) %75i kesinlikle katlmyorum eklinde olmutur, kesinlikle katlyorum ve katlyorum seeneklerini hibir otel tercih etmemitir. 8. Enerji ve k tasarrufu salayan yapsal ara gereler kullanlmaldr cmlesi iin toplam 21 otel yant vermitir. Yantlarn (17) %81i kesinlikle katlyo-
681
rum; (3) %14 katlyorum; (1) %5i kararszm eklinde olmu, katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum seeneklerini hibir otel tercih etmemitir. 9. letmelerde konuklar zerinde evre duyarll oluturmaya ynelik yazl uyarlar bulunmaldr cmlesi iin toplam 21 otel yant vermitir. Yantlarn (11) %52si kesinlikle katlyorum; (8) %38i katlyorum; (1) %5i kararszm; (1) %5i katlmyorum eklinde olmu, kesinlikle katlmyorum seeneini hibir otel tercih etmemitir. 10. Doaya zarar veren tehlikeli kimyasal temizlik malzemelerinin kullanmndan kanlmaldr. cmlesi iin toplam 21 otel yant vermitir. Yantlarn (16) %76s kesinlikle katlyorum; (4) %19u katlyorum; (1) %5i kararszm eklinde olmu, katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum seeneklerini hibir otel tercih etmemitir. 11. letme iinde tek kullanmlk rnler azaltlmaldr cmlesi iin toplam 21 otel yant vermitir. Yantlarn (12) %57si kesinlikle katlyorum; (3) %14 katlyorum; (5) %24 kararszm; (1) %5i katlmyorum eklinde olmu ve kesinlikle katlmyorum seeneini hibir otel tercih etmemitir. 12. Atk ve yamur sularnn toplanarak farkl amalarla kullanmn salayan projeler gelitirilmelidir cmlesi iin 21 otel yant vermitir. Yantlarn (14) %67si kesinlikle katlyorum; (7) %33 katlyorum eklinde olmu; kararszm, katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum seeneklerini hibir otel tercih etmemitir. 13. evre dostu olmayan malzemeler kullanlmamaldr cmlesi iin 21 otel yant vermitir. Yantlarn (18) %86s kesinlikle katlyorum; (3) %14 katlyorum eklinde olmu; kararszm, katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum seeneklerini hibir otel tercih etmemitir. 14. Eskiyen eya ve benzeri rnler yardm amal hibe edilmelidir cmlesi iin 21 otel yant vermitir. Yantlarn (15) %71i kesinlikle katlyorum; (5) %24 katlyorum; (1) %5i katlmyorum eklinde olmu; kararszm ve kesinlikle katlmyorum seeneklerini hibir otel tercih etmemitir. SONU Konaklama iletmeleri, evre zerinde yapt olumsuz basky en aza indirebilmek, mteri saysn arttrmak, ekonomik tasarruf salamak ve sosyal prestij kazanmak iin birtakm almalar yapmakta ve ilgili kurulular tarafndan gelitirilen farkl projelerde yer almaktadr. Konaklama iletmelerinin evre faaliyetlerini ve bu projeler erevesinde gerekletirdikleri almalar kapsayan bu aratrmada elde edilen veriler sonucunda stanbulda 5 yldzl ok uluslu konaklama iletmelerinin evre duyarll konusunda genel olarak almalara baladklar gzlemlenmitir. Aratrmann ana ktlesini oluturan 21 konaklama iletmesinin 5i srdrlebilir evre kapsamnda Trkiyede gerekletirilen projelerde yer almakta, yine 5 konaklama iletmesi de evre ynetim sertifikalarndan birine sahip bulunmaktadr. evreye ynelik almalarnn en nemli sebebini sras ile srdrlebilir evre, kresel snma-iklim deiimine kar tedbir ve ekonomik tasarruf salamas olarak belirten konaklama iletmelerinin srdrlebilir evre duyarllna ynelik yerel ynetimler veya idarelerle yaptklar ortak faaliyetlerde genellikle eitim programlar, aalandrma almalar ve plerin toplanmas ynnde olduu belirlenmitir. Bunun
682
dndaki almalarnda, oteller daha ok kendi imknlarn kullanmakta ve faaliyetlerini ulusal ya da uluslararas iletmelerin ibirlii ile yrtmektedirler. Sz konusu konaklama iletmelerinin byk ounluu personeline evre duyarll ile ilgili eitim vermekte ve bu eitimler daha ok iletme dndan gelen eiticiler tarafndan gereklemektedir. Eitimlerin konular arlkl olarak atk ynetimi-geri dnm politikalar ve kiisel evre bilincinin oluturulmas ynndedir. Bu durum iletmelerin evre faaliyetlerini daha etkin bir ekilde gerekletirebilmesi ve bu faaliyetlerin devamlln salayabilmesi asndan personel eitiminin nemli olduunu fark etmi olduklarn gstermektedir. Otellerin yine byk ounluu d evreye ynelik yeillendirme, plerin toplanmas, bilgilendirme toplantlar gibi faaliyetlerde bulunmakta ve grlt kirliliine kar gerekli nlemleri almaktadr. Ancak almada otellerin ok aznn atk sularn geri dnmne ve yenilenebilen enerji kaynaklarna ynelik projelere sahip olduu ortaya kmtr. Bunun en nemli nedeni bu projelerin maliyetlerinin yksek olmas ve ksa sreli tasarruf salayamyor olmasdr. almada iletmelerin srdrlebilir turizm politikalarn iletme politikas olarak kabul edip etmediklerine ynelik sorularn cevaplarndan elde edilen verilere gre, iletmelerin byk bir ounluunun srdrlebilir evre politikas ve eylem plannn olduu ve bu ynde almalar yaptklarn ortaya karmaktadr. Konaklama iletmelerinin evre duyarllklarnn belirlenmesi ynndeki anket sorularna verilen cevaplar iletmelerin srdrlebilir evreye ynelik almalar ksa sreli bir trend olarak grmedikleri ve bu ynde duyarl davrandklar ynnde olmutur. Bu almada iletmelerin srdrlebilir turizm ynndeki almalara duyarsz kalmadklar, kendi bnyelerinde birtakm almalar yapmakta olduklar grlmektedir. Ancak elde edilen veriler deerlendirildiinde; iletmelerin ok aznn duyarllklarn faaliyetlerine yansttklar, bu ynde ok daha sistemli almalar yapmalarnn gerekli olduu anlalmaktadr. Tm dnyada srdrlebilir turizm kapsamndaki almalarn neminin fark edildii, bu yndeki almalarn artt, gerekli duyarlln gsterildii dikkate alndnda; Trkiyede de giderek nemli hale gelen srdrlebilir turizm konusunda konaklama iletmelerine ynelik projeler art gstermektedir. evre almalarnn maliyetlerinin yksek olmas ve uzun zaman almas iletmeleri engellememeli, zellikle iletme yneticileri bu konuda daha istekli olmal, personellerini de bu dorultuda eitmelidirler. stanbul gibi turizm asndan merkezi bir ehirde yer alan 5 yldzl evreci bir iletme d evresini de olumlu ynde etkileyerek, evre almalarn srdrlebilir klabilir. Bu sayede kendi iletmesini bytebildii ve sosyal evresinin kalitesini arttrabildii gibi, lke ekonomisine de katk salayarak bireylerin eit artlarda yaayabilmesine imkn tanyan sosyal srdrlebilirlie de katk salayabilir.
683
KAYNAKLAR Diner, M.Z. ve Aslan, . (2008); Srdrlebilir Kalknma, Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve Hidrojen Enerjisi: Trkiye Deerlendirmesi, TO Sektrel Yaynlar Yayn No: 2009-51, stanbul. Eco Hotels of The World; (http://www.ecohotelsoftheworld.com), Eriim Tarihi: 12 Temmuz 2010. Engels, B. (2003); Sustainable Tourism and European Policies, The European Agenda 21 for Tourism Report of the NGO-Workshop, Isle of Vilm, 24th-26th of March 2003/BfN/Skripten 95 (http://www.bfn.de/fileadmin/ MDB/documents/skript95.pdf). Green Globe Certification, (http://www.greenglobe.com/), Eriim Tarihi: 10 Temmuz 2010. Karacan, A. R. (2002); evre Ekonomisi ve Politikas, Ekonomi, Politika, Uluslararas ve Ulusal evre Koruma Giriimleri, Ege niversitesi Yaynlar, BF Yayn No:6, zmir. zdamar, K. (1999); Paket Program ile statistiksel Veri Analizi, kinci Basm, Kaan Kitabevi, Eskiehir. Kltr ve Turizm Bakanl, (http://www.kultur.gov.tr), Eriim Tarihi: 1 Temmuz 2010. Turistik Otelciler, letmeciler ve Yatrmclar Birlii, (www.turob.com), Eriim Tarihi: 15 Temmuz 2010. Tuna, M. (2007); Turizm, evre ve Toplum (Marmaris rnei), 2. Bask, Detay Yaynclk, Ankara. Trkiye Otelciler Federasyonu, (www.turofed.org.tr), Eriim tarihi: 20 Temmuz 2010.
TURZM RENCLERNN BAKI AISIYLA AKADEMSYEN MAJI Yrd. Do. Dr. lker OLAKOLU1 Ar. Gr. Hakan ATAY2 Hatice YILDIRIM3 erife YAZGAN4 ZET Bu almada, rencilerin deneyimlerinden yararlanlarak akademisyenlerin imaj hakknda incelemeler yaplm ve rencilerin bak asyla, bir akademisyenin nasl imaja sahip olduunu tespit etmek amalanmtr. almada bu amaca dayal olarak, 2009-2010 retim yl iinde Ege Blgesinde bulunan 3 niversitenin Turizm letmecilii blmlerinden toplam 167 katlmcya, yaplandrlm grme teknii kullanlarak ak ulu soru tipi kullanlarak 7 soru sorulmutur. Anketler ierik analizi yntemi ile deerlendirilip yorumlanmtr. Deerlendirme sonucunda, kendine gvenen, anlayl, neeli/esprili, kibar, derste konusuna hkim, iletiim sorunlar yaamayan, bilgili, bakml ve k akademisyenler olumlu imaj izerken, belirli bir yaknlk snrn geerek kar cinse ilgi gsteren, kmseyici konuan, notla tehdit eden, kendini stn gren, bilgi dzeyi yetersiz, renci ayrmcl yapan akademisyenler olumsuz bir imaj izdii grlmektedir. Bu aratrmann sonular, akademisyenlerin renci bak asyla snf ii ve dnda nasl bir imaj sergilediklerine dair fikir edinmelerine yardmc olacaktr. Anahtar Kelimeler: maj, Akademisyen maj, renci Bak As, erik Analizi. GR ou insana gre, rencilerin akademisyenler hakkndaki dnceleri, akademisyenlerin verimliliinin bir gstergesidir. rencilerin akademisyen verimliliini deerlendirmesi aslnda rencilerin retmene bak alarnn deerlendirilmesinden ibarettir(Simmons, 1996: 1). Dier yandan eitimciler, bu tip renci dncelerine veya tepkilerine dayal kaynaklar konusunda hemfikir deildirler. renci deerlendirmelerinin akademisyen bilgisi, isteklilii, baka insanlara olan ilgisi, espri anlay gibi birok faktre bal olduu dnlmektedir(Coats, 1972: 357). Bir baka nemli husus, snftaki akademisyen ve renci ilikisidir. Bu iliki rencinin renmesini engelleyebilir veya kolaylatrabilir. Dolaysyla rencinin bak asn deitirebilir. Akademisyenin kiisel davran, sadece rencilerin davranlarna etki etmekle kalmaz, ayn zamanda akademisyenin snf ii iletiim hkimiyetini ve rencilere ulamas iin ihtiyac olan snftaki sosyal ve duygusal altyapy da oluturur. Yaplan almalar, akademisyenlerle renciler arasndaki iletiimin gl ya da zayf olmasnn, renci baar ve davran zerinde nemli bir belirleyici unsur olduunu gstermitir(Soerjaningsih, 2001: 2 aktaran Pamuk, 2005: 45).
1 2
Adnan Menderes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Adnan Menderes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu 3 Adnan Menderes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu 4 Adnan Menderes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
TURZM RENCLERNN BAKI AISIYLA AKADEMSYEN MAJI
685
renciler tarafndan yaplan deerlendirmelerin asl hedefi, akademisyenlerin ders verme konusundaki baarlarnn arttrlmasdr. Deerlendirme sonular ile okul ynetimi, akademisyenlerin ie alnmas, ie devam edebilmesi, iten karlmas, bir st stat ya da makama terfi ettirilmesi ve dllendirilmesi gibi konularda karar vermede kullanlabilmektedir. rencilerin ders ya da dersi verecek akademisyeni seerken bu sonulardan yararlanmalar da bu deerlendirmelerin dier bir kullanm alandr (ztrk, 1999: 62-63). Pek ok lkede bu konuda yaplan aratrmalara gre, renci deerlendirmelerinin sonular retim elemanlarnn eksikliklerinin tamamlanmas ve kusurlu ynlerinin dzeltilmesi yoluyla retim kalitesini arttrmaya ynelik olarak kullanlmaktadr (Ergn ve dierleri, 1999: 1 aktaran Yalnkaya, 2001: 5). Bu almada, turizm rencilerin bak alaryla akademisyenlerin snf ii ve dndaki davranlar, yaklamlar hakknda rencilerle grmeler yaplm ve rencilerin konu hakkndaki grleri alnmtr. Aratrmann temel sorusu; akademisyenlerin, rencilerin bak asyla nasl bir imaja sahip olduudur. 1.MAJ KAVRAMI VE KAPSAMI maj szc son yllarda ska karlatmz kavramlardan birisidir. Daha ok imaj yaratm, imaj oluturma, rn imaj, kurum ya da kurulu imaj, marka imaj, kii imaj gibi kullanmlarla ifade edilen bu szck, herhangi bir kii hakknda konuurken, herhangi bir rn satn alrken ya da herhangi bir kurum ya da kurulu hakknda dnrken ska karmza kmaktadr. zellikle gnmzde dillerden dmeyen bu szck, yaantmzn da ayrlmaz bir paras haline gelmi durumdadr (Tutar, 2007: 3). maj kelimesi, ngilizce image kelimesinin karl olarak kullanlmaktadr. Image kelimesi ise; bir kii veya nesnenin grntsel, resimsel benzeri anlamnda kullanlmaktadr. Bu balamda zihinsel, szel, algsal, optik, grafik imajlardan sz edilebilir(Baarr, 2008: 34). maj, davranlar sonucu ortaya kmakta ve aynen bir ayna gibi sadece gerekleri yanstmaktadr. Bu nedenle, yanl bir eyi doru, irkin bir eyi gzel olarak gstermeye almak ok sakncaldr. Bu bir ekilde yaplsa ve baarya ulasa bile bir kandrmacadan teye gidememekte ve ok gemeden tm gerekler tekrar ortaya kmaktadr. stelik byle durumlarda imajn dzeltilmesi ok daha zordur (Ak,1998:173). maj kavramna hangi bak asndan baklrsa baklsn, bilinmesi gereken nokta bir mal ya da hizmetin satnda, kurumun evresinde tannmasnda ve kiinin kariyerinde hedefledii konuma gelmesinde imajn ok byk rol olduudur. Bu dorultuda yaklaldnda imaj: bir kii ya da kurumun, dier kii ya da kurumlarn zihninde isteyerek ya da istemeyerek brakm olduu, sunulan hizmetle ilgili personel, kullanlan ara gereler ve evresi hakkndaki fikirler, anlay ve deerler eklinde ifade edilebilmektedir (Gm, 1997: 124).
686
maj eitleri konusunda kaynaklar incelendiinde, yazarlarn baz imaj eitleri zerinde younlatklar ve 4 grupta snfladklar grlmektedir. Bunlar: 1. Kiisel maj 2. Kurumsal maj 3. rn maj 4. Dier maj eitleri Bu alma da konu ile ilgili olarak imaj eitleri iinden, Kiisel maj a younlalmtr. 1.1.Kiisel imaj Tek bir kiiye ynelik imaj olan kiisel imaj, bireyin grnne, beden diline, iletiim tarzna, tasarmlarna ve i dnyasnn yansmasna ilikin deerlendirmelerdir (Ak, 1998: 225-226). Kiisel imaj, imaj kavramna benzer ekilde farkl alardan ele alndnda, zerinde farkl (olumlu ve olumsuz ynde) tanmlamalarn yaplabilecei bir konudur. Kimilerine gre nasl giyindiiniz ya da gnderdiiniz szsz iletiler, kimilerine gre ise ne ekilde konutuunuz ve sesinizin tonu kiisel imajnz oluturmaktadr. Bunlarn yannda, dier bir grup da kiisel imaj biriyle ilk kez karlaldnda hissedilenler eklinde tanmlamay tercih etmektedir. Yaplan aratrmalara gre, insanlar birbirleriyle ilk kez karlatklarnda % 80i ilk birka dakika iinde daha ok grne (fiziksel zellikler, beden dili, kyafetler vb.) dayanan bir yargya varmaktadr. Bu nedenle, zel yaamda zellikle de i yaamnda uygun bir ekilde giyinmek olumlu bir imaj yaratma konusunda atlan ilk admdr. Kyafetlerin tarzlar, renkler ve kullanlan aksesuarlar kiisel imajn iaretleridir. Kiisel imaj, ayn zamanda, bireylerin ve evrenin bir kurum hakknda olumlu veya olumsuz izlenim edinmelerinde etkili olmakta, dolaysyla kurum imajn etkilemektedir. Bu nedenle de, uygun bir giyim tarz, mteriye gsterilen zenden, kurum kltryle btnleen tutum ve davranlar sergilemeye kadar bir ok ynden her dzeydeki alann dikkat etmesi gereken bir konudur. Belirtilenler nda kiisel imaj bir iletiim aracdr demek doru bir ifade olacaktr. Kiisel imaj bu balamda kim olunduumuzu, ne yaptmz, yaptmz ite ne kadar baarl olduumuzu anlatmaya yarayan bir reklm panosudur denilebilir (Diner, 2001: 1-2; Linkemer, 1993: 1314). Baarl imaj almalarnn znde kiinin gerekte kim olduunun yanstlmas vardr ve bununda iinde bulunulan ortam ve kltre uygun olmas gerekir (Linkemer, 1993: 1314). nsanlarn kariyerlerini gelitirememelerinin, arzuladklar konumlara gelememelerinin en nemli nedenlerinden birisi, kiisel tarzlarnn insanlar zerinde brakt etkinin farknda olmamalar ya da etkinin yetersiz kalmas dolaysyla etkili imaja sahip olamamalardr. Grn, konuma kalplar, tavr ve davranlar kiinin neler yapabileceinin bir gstergesidir. Yani bu balamda hzla ilerleyen i yaamnda ilk gze arpan ilk izlenimdir (rer, 2006: 5).
687
Kiisel imaj, kiiye aadaki yararlar salamaktadr (Diner, 2001: 80): (1) Kiinin kendini iyi hissetmesini salar, (2) Kendine olan gvenini arttrma frsat verir, (3) Performansn arttrma olana salar, (4) inde kendine zel bir imaj yaratma ans verir, (5) Daha iyi olma isteini arttrr, (6) Kii ilk admlarda daha etkili ve baarl olur, (7) Kiinin i yapabilme, sonulandrabilme yetenei artar, (8) evresindekilerle daha iyi iletiim kurmasn salar, (9) likilerini gelitirir, glendirir. 2.YNTEM almann bu blmnde aratrmann yntemine ilikin aratrma modeli, evren ve rneklem, lme aracnn (ak-ulu soru formunun) hazrlanmas, uygulanmas ve verilerin analizine ynelik bilgilere yer verilmitir. 2.1.Aratrma Modeli alma, yaplandrmac yaklama gre uygulamaya konan sosyal bilgiler programnn renci grlerinin alnmas konusunda yaplan nitel bir alma olup ierik analizi yaplmtr. erik analizinde kategorisel analiz teknii kullanlmtr. Kategorisel analiz; belli bir mesajn nce birimlere blnmesi ve ardndan da bu birimlerin, belirli kriterlere gre kategoriler halinde gruplandrlmasdr (Bilgin, 2006: 18-19). Aratrmada kullanlan grme sorular ana temay oluturmaktadr. Aratrmada katlmclarn yazl olarak akademisyen imajna ilikin kendi zgn ifadelerine bavurulmutur. rencilerden alnan cevaplarn analizinde nce kodlama yaplm, sonra benzer kodlar belirli kategorilerde toplanmtr. 2.2.Evren ve rneklem Aratrmann evrenini, 2009-2010 eitim-retim ylnda Adnan Menderes niversitesi(280 renciden 67 ), Mula niversitesi(100 renciden 70 i) ve Dokuz Eyll niversitesinde(80 renciden 30 u) renim gren 4. snf niversite rencilerinden 167 katlmc oluturmaktadr. Veriler katlmclara uygulanan ak ulu soru formuyla toplanmtr. 4. snf niversite rencilerine uygulanmasnn nedeni, 4 snf niversite rencilerinin akademisyen imajn deerlendirmede yeterli bilgi ve deneyim dzeyine sahip olduklarnn dnlmesidir. Hazrlanan ak ulu soru formunun uygulanmasnda, aratrmann nitel ekseninde kullanlan kolay ulalabilirlik (convenient sampling) durum rneklemesi yntemi kullanlmtr. Aratrmaya hz ve pratiklik kazandrmasnn yannda daha az maliyetlidir. Nitel verilerde maliyet ve ulalabilirlik, rneklem kararnda dikkate alnmas gereken etkenlerdendir (Yldrm ve imek, 2006: 113). Ulalan 167 katlmcnn, 64 kadn (% 38), 103 erkektir (% 62). Ya ortalamalar 24,06dr. Katlmclar arlkl olarak zmir bata olmak zere, stanbul, Ankara, Mersin, Aydn ve Antalyada ikamet etmektedir. Bu rencilere 7 sorudan oluan ak-ulu soru formu uygulanmtr. 2.3.Verilerin Analizi ve Yorumlanmas Nitel aratrmalarda verilerin analizinde iki farkl yntem bulunmaktadr. Bunlar ierik analizi ve betimsel analiz olarak ifade edilmektedir. Betimsel analizde elde edilen veriler daha nceden belirlenen temalara gre zetlenir ve yorumlanrken, ierik analizinde
688
kuramsal anlamda belirgin olmayan temalar ve varsa alt temalarn oluturularak analiz edilmesinde kullanlmaktadr (Yldrm ve imek, 2006). Kuramsal anlamda bir erevenin bulunmamas nedeniyle nce temalarn oluturulduu bu almada ierik analizi yntemi kullanlmtr. erik analizi iin rencilerden alnan verilerin indekslere ilenmesi, indekslerden kodlarn oluturulmas, kodlardan temalarn karlmas, temalarn dzenlenerek tanmlanmas ve bu temalara gre bulgularn ortaya konarak yorumlanmas eklinde ierik analizi iin gerekli olan ilemler yaplmtr. almaya katlan rencilerin ak ulu soru formlarna vermi olduklar cevaplara ynelik belirlenen temalar incelenmi ve yorumlanmtr. Temalar oluturulurken verilen yantlarn analize uygunluu, tema ierip iermemesi, birden fazla tema bildirmesi gibi durumlar incelenerek, analizler gerekletirilmitir. 3.BULGULAR Soru formlarndan elde edilen verilere uygulanan ierik analizleri sonucunda aadaki tablolar hazrlanmtr. Bu tablolarda her bir soruya verilen yantlarn oluturduu temalar ve bu temalar altnda toplanan ve o konuyu betimleyen deikenler tekrarlanma sklklar ile birlikte yer almaktadr. Tablo 1: Katlmclarn D Grn Olarak Akademisyenlerden Beklentileri
Tanmlanan Tema Tema altnda toplanan deikenler zenli, bakml ve k grnm Temizlik ve dzenlilik Staty gsteren resmi kyafet Abartsz giyim Temiz diler ve salara zen gsterilmesi Spor giyinme Karizmatik grnm Kendinden emin olmas Sayg duyulacak bir duru Gler yzl olmas Ses tonu Beden dili, jestler ve mimikler Ciddi grnmesi Tekrarlanma Skl 75 58 23 17 14 4 3 18 9 9 4 3 1 15
D Grn
Tutumsal zellikler
D grn nemsizdir
Tablo 1deki bulgular incelendiinde 3 temann tanmland grlmektedir. Birinci tema akademisyenlerin d grnleriyle ilgili, sorunun direkt olarak yantn ifade eden deikenleri tanmlamaktadr. Bu tema altnda gruplanan deikenler incelendiinde, akademisyenlerin zenli, bakml ve k bir grnm sergilemesi en ok dikkate alnan d grn zellii olarak karmza kmaktadr.
689
Tablo 1in temel sorusu her ne kadar d grn zelliklerinin saptanmasna ynelik olsa da katlmclar baz tutumsal zelliklerin de zerinde durmulardr. Bu yzden tutumsal zellikler ayr bir tema olarak gruplanmtr. Bu tema altndaki en nemli deiken ise akademisyenin kendinden emin olmasdr. Bu tema altnda yer alan bir dier nemli bulgu ise katlmclarn akademisyenlerin ciddi bir grnme sahip olmalarna ynelik beklentilerinin ok az olmasdr. Sadece bir katlmc ciddi grnme nem vermektedir. Katlmclarn byk ounluu, tutumsal anlamda kendinden emin, sayg uyandran ve gler yzl bir akademisyen imajnn etrafnda toplanmlardr. Bu soruda 15 katlmc d grnn nemsiz olduunu belirtmitir. Bu yzden d grnn nemsiz olduu ifadesi ayr bir tema olarak tanmlanmtr. Tablo 2. Katlmclarn Ders Esnasnda Kurduu letiimde Akademisyenlerden Beklentileri
Tanmlanan Tema Tema altnda toplanan deikenler Anlayl olmal Diyalog kurmal/konuma frsat vermeli renci fikirlerine deer vermeli nyargl/kibirli/kendini beenmi olmamal Eletiriye ak olmal renciler hakknda ani kararlar almamal Neeli/Esprili/gler yzl ders anlatmal Empati kurmal Dersi gncel bilgilerle badatrmal Dersi ok uzun sreli ilememeli Kitaptan okumadan ders anlatmal Hayat tecrbelerini ve birikimlerini paylamal Kendinden emin bir duruu olmal Sorun zc olmal Konu aktarmnda iyi olmal Bilgili olduunu hissettirmeli Derste teknolojik aletlerden faydalanmal Kmseyici konumamal Notla tehdit etmemeli Kibar olmal Agresif ve sinirli olmamal Hitap ekli dzgn olmal Gz temas kurmal rencilerle polemie girmemeli Argo kelimeler kullanmamal Kar cinse ar yaknlk gstermemeli Samimi/Arkadaa davranmal Saygl davranmal Disiplinli olmal Yardmsever olmal Devamszlk konusunda esnek olmal Tekrarlanma Skl 23 19 12 9 7 6 26 19 8 8 6 4 4 4 4 4 2 21 11 9 7 5 4 4 2 53 47 25 15 4 3
Dinleme Tarz
Dnme ve Sunum Tarz
Konuma Tarz
Davran Tarz
690
Tablo 2de katlmclarn ders esnasnda akademisyenlerin kurduu iletiimine ynelik dnceleri dorultusunda karlan temalar yer almaktadr. Tablo 2 incelendiinde katlmclarn verdii cevaplar dorultusunda 4 tane temann tanmland grlmektedir. Birinci tema akademisyenlerin dinleme tarzn ifade eden deikenleri kapsamaktadr. Bu tema altnda toplanan deikenler incelendiinde, akademisyenlerin rencilere kar anlayl olmas ve rencilere konuma frsat vermesi en ok tekrarlanan deikenler olarak karmza kmaktadr. Dnme ve sunum tarz olarak tanmlanan ikinci temada ise katlmclarn byk bir ounluu neeli, esprili ve gler yzl ders anlatan, dersi rnekler vererek gncel bilgilerle badatran ve empati kuran bir akademisyen imajnn etrafnda toplanmlardr. Akademisyenlerin konuma tarz olarak tanmlanan temada ise, rencilere kar kmseyici davranmama ve notla tehdit etmemeli ifadesi dikkat eken deiken olarak tanmlanmaktadr. Tablo 2de sorulan temel soru her ne kadar ders esnasnda akademisyenlerin rencilerle kurduu iletiimle ilgili zelliklerin saptanmasna ynelik olsa da baz davran zelliklerine ynelik cevaplar da yer almaktadr. Bu nedenle davran tarz ayr bir tema altnda gruplandrlmtr. Bu tema altnda yer alan en nemli bulgu ise, akademisyenlerin kar cinse ar yaknlk gstermesine ynelik olumsuz deerlendirmedir. Soru formlarnda katlmclarn byk ounluu ar yaknla ek olarak rencilerle duygusal yaknlk kurulmasnn olumsuzluuna ynelik ifadeleri de dile getirmilerdir. Ar yaknlk ve duygusal yaknlk konusunda aklanan dnceler tek bir deiken altnda (Kar cinse ar yaknlk gstermemeli) toplanmtr. Sadece katlmc ise devamszlk konusunda akademisyenlerin esnek davranmas gerektiini dnmektedir. Tablo 3. Katlmclarn Ders Saatleri Dnda renci ile Kurduu letiimde Akademisyenlerden Beklentileri
Tanmlanan Tema Tema altnda toplanan deikenler Mesafeli davranmal Arkadaa sohbet etmeli Samimi olmal rencinin problemleriyle ilgilenmeli Kolay ulalabilir olmal renci grlerini dikkate almal Saygl olmal Tecrbelerini aktarabilmeli Kendini stn grmemeli Sorulan sorulara cevap verebilmeli Derste davrand gibi davranabilmeli Zaman ayrmal zgr dnce ortam salayabilmeli Tekrarlanma Skl 47 42 37 26 16 15 14 11 11 8 7 6 4
letiim Tarz
Tablo 3te katlmclarn ders saatleri dndaki iletiim konusunda akademisyenlerden beklentilerine ynelik sorulan soruya verdikleri cevaplar tek bir tema altnda toplanmtr. Bu tema altnda tanmlanan deikenler iinde en ok dikkati eken nokta ise, akademisyenlerle renciler arasnda mesafenin olmas deikeninin yannda arkadaa
691
sohbet etmeli ifadesinin orannn birbirine yakn olmasdr. Bu bulgulara gre, akademisyenlerle renciler arasnda samimiyet olmal fakat belirli bir mesafenin de korunmas gerektii anlalmaktadr. Tablonun geneline bakldnda ise, arkadalk, samimiyet, sorunlara duyarllk, zaman ayrma, kolay ulalr olma gibi yaknlk ifade eden deikenlerin ok daha sklkla tekrarland grlmektedir. Bu deikenlerden hareketle, katlmclarn ders saatleri dnda renciye fazladan ilgi gsteren akademisyenleri daha olumlu deerlendirme eiliminde olduklar karm yaplabilir. Tablo 4. Katlmclarn Ders Esnasnda Dikkatini/lgisini eken Akademisyen Davranlar
Tanmlanan Tema Tema altnda toplanan deikenler Derste gncel rnekler verilmesi renciyi skmadan ders anlatm rencilerin grlerine deer verilmesi Soru-cevap eklinde ders ilenmesi Konuya hakimiyeti Dersin neeli/esprili ilenmesi Slayttan okuyarak ders anlatlmamas Konuyla ilgili deneyimlerini paylalmas Verilen rneklerin gereklii lgi ekici materyaller ve teknolojik imkanlarn kullanlmas Beden dili/Jest ve mimikler/Ses tonu Saygl davran Derste telefonla grmemeli Derste disiplini salamal renci ayrm yapmamal Kendisinden ya da ailesinden vgyle bahsetmemeli Tekrarlanma Skl 53 51 46 44 40 39 29 27 24 18 87 28 17 16 15 10
Dersi Anlatm Tarz
Bireysel Disiplin
Tablo 4'deki bulgular incelendiinde 2 temann tanmland grlmektedir. Birinci tema akademisyenlerin anlatm zellikleriyle ilgili deikenleri iermektedir. Bu tema altnda toplanan deikenler incelendiinde, akademisyenlerin derste gncel rnekler vermesi, renciyi skmadan ders anlatm, rencilerin grlerine deer vermesi en ok dikkate alnan anlatm zellii olarak grlmektedir. Verilen rneklerin gereklii ve ilgi ekici materyal ve teknolojik imknlarn kullanlmas renciler tarafndan dikkati eken zelliklerdir. kinci tema ise akademisyenlerin bireysel disiplinine ynelik deikenler olarak tanmlanmaktadr. Bu tema altnda en ok dikkat eken deiken beden dili, ses tonu, jest ve mimikler olarak karmza kmaktadr.
692
Tablo 5. Katlmclarn Ders Saatleri Dnda Dikkatini/lgisini eken Akademisyenlerin Davranlar

Tanmlanan Tema Tema altnda toplanan deikenler renciyle iletiim kurmas Kendilerini rencilerden soyutlamalar Samimi olmalar rencilerle birlikte sosyal faaliyetlere katlmalar Ders ii ve dnda davranlardaki ztlk Akademik faaliyetlere/projelere katlm Gler yzl olmalar D grnne nem vermeleri Saygnlklarn korumalar Tavsiyede bulunmalar Tekrarlanma Skl 39 24 24 18 21 12 9 8 7 6 11
Sosyal Davran zellikleri
Tutumsal zellikler
Ders D Davran lgimi ekmez
Tablo 5teki bulgular incelendiinde 3 temann tanmland grlmektedir. Birinci tema akademisyenlerin sosyal davran zellikleriyle ilgili deikenleri ifade etmektedir. Bu tema altnda gruplanan deikenler incelendiinde, rencilerin byk bir ounluunun akademisyenlerin rencilerle iletiim kurmasn, samimi olmalarn ve rencilerle birlikte sosyal faaliyetlere katlmalarn ders saatleri dnda dikkati eken deikenler olarak tanmlanmaktadrlar. Bu tema altnda dier nemli bir bulgu ise akademisyenlerin rencilerden kendilerini soyutlamalarna ynelik dile getirilen deikendir. Akademisyenlerin tutumsal zelliklerine ynelik deikenlerin yer almas ikinci temann bu balk altnda gruplandrlmasna neden olmutur. Bu tema altnda yer alan en nemli deiken ders ii ve dndaki davranlarda yaanan ztlktr. Bu tema altnda yer alan dier bir bulgu ise akademik faaliyetlere/projelere katlmn rencilerin en ok ilgisini eken dier bir deiken olduudur. Bunun dnda gler yzl olmalar, d grne nem vermeleri, saygnln korumas ve tavsiyelerde bulunmalar da dikkati eken dier deikenlerdir. Bu soruya yant veren 11 renci akademisyenlerin ders dndaki davranlarnn ilgisini ekmediini belirtmitir. Bu nedenle ders d davran ilgimi ekmez ifadesi ayr bir tema olarak tanmlanmtr.
693
Tablo 6. Katlmclara Gre Alannda Baarl/Yeterli Bir Akademisyen ile Alannda Baarsz/Yetersiz Bir Akademisyenin Olumlu ve Olumsuz zellikleri
Tanmlanan Tema Tema altnda toplanan deikenler Alannda yeterli bilgiye sahip olmak Samimiyet Ses tonu/diksiyon/beden dili Anlayl olmak Dzgn d grn Kendini gelitirmek/bilgilerini gncelleyebilmek Neeli/elenceli/esprili olmak rencileri meslek konusunda bilgilendirmek Otoriter olmak Sosyal ilikiler kurmak Yayn saysnn fazla olmas Ynlendirici/Lider olmas Etik ilkelerle davranmas Yeterli bilgiye sahip olmamas Kendini stn grmek Kaba tavrlar Bencillik Anlatm dzeyinin zayf olmas renciyi nemsemez tutum letiim kurma gl Slayttan okuyarak ders anlatmas renciye eit davranmamas Gereksiz bilgi aktarm Kiisel problemini renciye yanstma retim yelerinin akraba olmas Tekrarlanma Skl 72 34 25 18 17 17 15 13 12 7 6 6 6 47 33 24 21 20 19 18 9 8 6 4 2
Olumlu zellikler
Olumsuz zellikler
Tablo 6da rencilerin alannda baarl/yeterli bir akademisyen ile alannda baarsz/yetersiz bir akademisyenin zellikleri hakkndaki dnceleri dorultusunda karlan temalar yer almaktadr. Birinci tema, olumlu zellikleriyle ilgili deikenleri tanmlamaktadr. Bu tema altnda gruplanan deikenler incelendiinde, akademisyenlerin alannda yeterli bilgiye sahip olmas, samimi olmas ve ses tonunu, beden dilini ve diksiyonunu iyi kullanmas en ok dikkate alnan olumlu zellikler olarak n plana kmaktadr. Kendini gelitirmesi, bilgilerini gncellemesi, rencilere mesleki bilgiler vermesi, anlayl olmas ve neeli, esprili olmas da renciler tarafndan olumlu olarak nitelendirilen dier zellikleridir. Baarsz/yetersiz bir akademisyenin olumsuz zellikleri ise ayr bir tema altnda toplanmtr. Bu tema altnda yer alan en nemli deikenler ise bir akademisyenin yeterli bilgiye sahip olmamas ve kendini stn grmesidir. Bu tema altnda yer alan rencilerin en ok tekrar ettikleri dier cevaplar ise kaba tavrlar sergilemeleri, bencil olmalar ve anlatm dzeylerinin zayf olmasdr. Bu tema altnda dier nemli bir bulgu ise akademisyenlerin gereksiz bilgi aktarm, kiisel problemi renciye yanstmas ve retim yelerinin birbiri ile akraba olmas gibi deikenlerin de yer almasdr.
694
Tablo 7. Katlmclarn Akademisyen Olmalar Durumunda rencilere majn Yanstan zelliklere Ynelik Grler
Tanmlanan Tema Tema altnda toplanan deikenler Samimi ve iten olmak Alannda bilgili olmak (yeterlik) Bakml/temiz ve k grnmek Sempatik/neeli/elenceli olmak Dili kullanm/jest ve mimikler Gler yzl olmak Dersi ak ve net anlatmak Mesafeli davranmak Hogrl olmak Derslerden kolay geirmek Yeniliki olmak renciye ar sorumluluk yklememek Davranlaryla rnek olmak Sektrde deneyim sahibi olmak Tekrarlanma Skl 55 39 29 24 22 18 15 14 12 8 7 7 6 6
maj Yanstan zellikler
Tablo 7de rencilere bir akademisyen olmalar durumunda rencilerinize sizin imajnz yanstan zellikler ne olurdu sorusu yneltilmi ve verilen cevaplar imaj yanstan zelikler olarak tek bir tema altnda gruplandrlmtr. Bu tema altnda samimi ve iten olmak en ok tekrarlanan cevap olmutur. Yeterlik bakmndan alannda bilgili olmak ve d grn zellii olarak da bakml, temiz ve k grnm imaj yanstan tema altnda yer alan deikenlerdir. Davranlaryla rnek olmas, renciye ar sorumluluk yklememesi ve sektrde deneyim sahibi olmas gibi grler akademisyen olmalar durumunda imajlarn yanstan zellikler olarak karmza kmaktadr. SONU Aratrma sonucunda elde edilen bulgularn yer ald tablolar karlatrmal olarak incelendiinde, katlmclarn kendine gvenen, anlayl, neeli/esprili, kibar, derste konusuna hkim, iletiim sorunlar yaamayan, bilgili, bakml ve k akademisyenleri arzu edilen olumlu bir imaj sahibi olarak deerlendirdikleri grlmektedir. Samimiyet ve mesafeli duru konusunda katlmclarn dengeli iki farkl kategori oluturduklar grlmektedir. Katlmclarn bir blm, belirli bir mesafeyi koruyan akademisyenleri tercih ederken, bir ksm da arkadaa ve samimi ilikiler gelitiren akademisyenleri tercih etmektedirler. Bununla birlikte yaknlk ifade eden deikenlerin oran greli olarak daha arlkldr. Katlmclara gre, belirli bir yaknlk snrn geerek kar cinse ilgi gsteren, kmseyici konuan, notla tehdit eden, kendini stn gren, bilgi dzeyi yetersiz, renci ayrmcl yapan akademisyenler olumsuz bir imaj izmektedirler. Bu deikenler akademisyenlerin dikkat etmesi gereken olumsuz imaj zellikleridir. Katlmclarn zellikle belirleyerek dikkati ektikleri bir dier olumsuz davran ise akademisyenin ders esnasnda cep telefonu ile grmesidir.
695
KAYNAKA Ak, M. (1998). Kurumsal Kimlik ve maj, Il ofset Sanayi Ltd. stanbul. Baarr, A. (2008). 155 Polis mdat Servisinin Kamuoyunda Polis maj Asndan Deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi, Konya. Bilgin, N. (2006). Sosyal Bilimlerde erik Analizi, Teknikler ve rnek almalar, Siyasal Kitabevi, Ankara. Coats, W.D., Swierenga, L. (1972). Student Perceptions of Teachers: A Factor Analytic Study. The Journal Of Educational Reserch, Vol: 65, No: 8, s. 357-260. Diner, K. M. (2001), Kiisel maj, Alfa Basm Yaym Datm, 3. Bask, stanbul. Flyvbjerg, B. (2006). Five Missunderstandings About Case-Study Research. Qualitative Inquiry, Vol: 12, No: 2, s. 219-245. Gm, M. (1997), Ynetimde Baar in Altn Kurallar, Alfa Basm Yaym, stanbul. Linkemer, B. (1993), Profesyonel maj Yaratmak, Rota Yayn Datm, stanbul. rer, L. (2006), Kahramanmara St mam niversitesi nin Kurumsal majnn renciler Asndan llmesi zerine Bir Alan almas, Yksek Lisans Tezi, Kahramanmara St mam niversitesi, Kahramanmara. ztrk, Y. (1999). retim Elemanlarnn Ders Vermelerinin Deerlendirilmesinin Kamu niversitelerinde Uygulanabilirlii. Milli Eitim, Say: 141, Ankara. Pamuk, M. (2005), rencilerin retim yesini Deerlendirmesine Ait Bir Uygulama, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Ekonometri ve statistik Dergisi, Say: 1, 41-49, stanbul. Simmons, T. L. (1996). Student Evaluation of Teachers. http://www.jalt.org/test/sim_1. html. (23.07.2010). Tutar, . (2007), Trkiye nin Kamu stihdam Olarak Trkiye Kurumunun Toplumdaki maj Tespiti ve maj Gelitirme zerine Bir alma, Uzmanlk Tezi, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Trkiye Kurumu Genel Mdrl, Ankara. Yalnkaya, M. (2001), rencilerin retim Elemanlarn Deerlendirmesi Aratrmas: Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi rnei, Gazi niversitesi, Ankara. Yldrm, A., imek, H. (2006). Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri. Sekin Yaynclk San. ve Tic. A.., Ankara.
CBS TABANLI TAINMAZ KLTR VE TABAT VARLIKLARI ENVANTER Yrd. Do. Dr. Derya ZTRK1 r. Gr. Erdem E. MARA2 Yrd. Do. Dr. Aziz MAN3 Yrd. Do. Dr. Yasemin MAN4 ZET Corafi Bilgi Sistemleri (CBS), konumsal verilerin kullanld birok planlama almasnda ok sayda verinin ynetimi, analizi ve grselletirilmesinde gnmzde ok nemli bir ara olmutur. Turizm planlamasnn karmak yaps nedeniyle bugn artk turizmle ilgili almalarda da CBS ilgi odandadr. Turizm planlarnn hazrlanmas, turizm amal envanter almalar, turistik tesisler iin fizibilite almalar, harita tabanl turistik bilgilerin hazrlanmas ve eitli kt ve sunumlarnn oluturulmas, mobil ve internet haritalar iin saysal turizm bilgilerinin oluturulmasnda CBS nemli lde kolaylk salamaktadr. Bundan dolay CBSnin turizm amal almalarda kullanm gn getike yaygnlamakta ve gelimektedir. Bu almada, turizm amal CBS uygulamalar genel hatlaryla aklanm ve CBS Tabanl Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Envanterinin oluturulmasna ynelik bir tasarm sunulmutur. Anahtar Kelimeler: CBS, harita, turizm 1. GR Gnmz bilgi teknolojilerinin turizm amal kaynak ynetimi ve planlama almalar iin en nemli uygulamalarndan biri Corafi Bilgi Sistemleri (CBS)dir. CBS konumsal (corafi) veriler ve bunlarn znitelik bilgilerine dayanr ve en genel tanmyla konumsal verilere dayal problemlerde ve karar verme srelerinde konumsal verilerin toplanmas, depolanmas, ilenmesi, ynetimi, analizi, sorgulanmas ve sunulmas fonksiyonlarn yerine getiren donanm, yazlm, personel, veri ve yntemler btndr (ekil 1) (Worboys ve Duckham, 2004; Tomlinson, 2007).
1
2
Ondokuz Mays niversitesi Mhendislik Fakltesi, Harita Mhendislii Blm Ondokuz Mays niversitesi Mhendislik Fakltesi, Harita Mhendislii Blm 3 Ondokuz Mays niversitesi Mhendislik Fakltesi, Harita Mhendislii Blm 4 Ondokuz Mays niversitesi Mhendislik Fakltesi, Harita Mhendislii Blm
CBS TABANLI TAINMAZ KLTR VE TABAT VARLIKLARI ENVANTER
697
ekil 1. CBSnin bileenleri (SEC web p.)
Konumsal veri, yeryz zerindeki konumu bilinen veridir. Bir verinin konumu koordinatlarla dorudan temsil edilirken, konumunun dolayl-rtk ifadesi ise yer isimleri, adres, posta kodu vb. bilgilerdir (Tablo 1) (Jovanovic ve Njegus, 2008). Tablo 1. CBSde veri eleri
CBSde Veri eleri Tanm Konum bilgisi Dorudan Koordinat bilgisi (rn: enlem ve boylam) Konumsal (Corafi) Veri Dolayl Koordinat bilgisi yerine adres posta kodu vb. bilgiler ile konumun ifadesi Konumsal veri ileri ilgili istatistik ve konumsal olmayan veri
znitelik Bilgisi
Kaynak: Jovanovic ve Njegus, 2008
CBSde veriler vektr ya da grid (raster) yapsnda katmanlar eklinde depolanr (ekil 2) ve bir CBSde her bir katman toprak zellikleri, scaklk, ykseklik, yol a vb. farkl corafi bilgiler ierir (Gopi vd., 2007).
698
ekil 2. CBSde veri yaps (Nonprofitgis web p.)
CBSnin salad olanaklarla blgesel, ulusal ve uluslararas kaynaklardan farkl lek ve yaplardaki verilerin entegrasyonu; konumsal veriler kullanlarak harita retimi, konumsal ve 3-boyutlu analizler, sorgulamalar, istatistiksel hesaplamalar ve bunlara bal olarak grafik ve tablolarn oluturulmas; planlama ve ynetimde farkl olas senaryolarn simlasyonunu gerekletirilebilmektedir (Doswell, 1997; Mason, 2008). 2. TURZM ve CBS CBS, konumsal ve konumsal olmayan verilerin bir arada kullanlmas, ynetimi ve eitli uygulamalarn gelitirilmesini salayan ve hzla gelien bir alandr. CBS teknolojisi bugn modern turizm uygulamalarnn gelitirilmesi iin ok nemli olanaklar sunmaktadr. Gnmzde turizm sektrnde CBSnin en yaygn kullanm: Turizm amal basl haritalarn saysallatrlmas nternet haritalar iin saysal verilerin oluturulmas Mobil haritalar iin saysal verilerin oluturulmas Yol ve rota haritalarnn hazrlanmas nternet siteleri iin interaktif haritalarn hazrlanmas ve sunumu olarak karmza kmaktadr (Jovanovic ve Njegus, 2008). Turizm endstrisi iin olduka nemli bir konu olan turizm planlama ve turizm amal envanter almalarnda CBSnin kullanlmas ise henz yeteri kadar yaygnlamam ve standart bir uygulama ekline dnmemitir.
699
Turizm kaynak envanterinin kullanlmasyla, birbiriyle akan ya da birbirini tamamlayan arazi kullanm ya da aktiviteleri, altyap durumu ve doal kaynaklar dikkate alarak turizmin geliimini ynlendirmek ve kontrol etmek kolaylar (Bahaire ve Elliott-White, 1999; Timothy ve Teye, 2004). Turizm kaynak envanterinin dier bir boyutta getirdii fayda ise internet zerinden turist destinasyonlar hakknda bilgi salamasdr. Turistler iin harita tabanl bilgilerin sunumu ve internet zerinden web siteleri aracl ile bu bilgilere ulalabilmesi CBSnin en popler uygulamalarndandr. Bu haritalar uygulamaya bal olarak statik ya da online olarak gerek-zamanl snrl ilemlere olanak tanyan interaktif haritalar olabilmektedir (Timothy ve Teye, 2004). Ayrca envanter bilgi ve belgelerinin CBSye aktarlmas ya da gncel olarak CBS ortamnda oluturulmasyla korunmas gerekli tanmaz kltr ve tabiat varlklarnn tescil filerinin kaybolmas, anp ypranmas ve okunakln kaybetmesi, yrtlmas vb. tehlikelerin nne geilebilmektedir (zen ve Kadoullar, 2006). Turizm amal bir CBSde doal ve kltrel kaynaklar, yerleim, ulam, arazi rts/kullanm, meteoroloji vb. birok farkl bilgi kullanlr (Doswell, 1997; Mason, 2008). Bu nedenle turizm master planlarnn hazrlanmasnda karlalan en nemli sorun da, verilerin elde edilmesinde yaanan aksaklklardr. Veriler elde edilebildiinde ise bir sonraki problem, verilerin ynetimi ve eriimi konular olarak karmza kmaktadr. Bir karar srecindeki en nemli gereksinim doru ve gvenilir bilgidir ve bu bilgilerin elde edilebilir ve kolay eriilir olmas gerekmektedir (Sinha, 2005). CBSnin salad olanaklarla ok parametreye bal olarak gerekletirilen planlama sreleri daha hzl ve daha doru gerekletirilebilmektedir. Bunlar dnda CBSnin turizm amal almalarda yarar salayaca dier alanlar ise; Turistik tesisler iin fizibilite almalar Turizm stratejik ve eylem planlar Yol verileriyle trafik modelleme Otel, restoran, hastane vb. altyap koullarnn denetimi Toplumsal katlmla turizm amal kalitatif ve kantitatif verilerin toplanmas Ekolojik planlama Politik almalar vb. eklinde sralanabilir (Mason, 2008). 3. CBS TABANLI TAINMAZ KLTR VE TABAT VARLIKLARI ENVANTER 3.1. Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklarnn Tanm, Tespiti ve Tescili 10.12.1987 tarih ve 19660 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Korunmas Gerekli Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklarnn Tespit ve Tescili Hakknda Ynetmeliin 3. maddesinin (b) bendinde; Tanmaz kltr varlklar: Tarih ncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kltr, din ve gzel sanatlarla ilgili bulunan yer stnde, yeraltnda veya su altndaki korunmas gerekli tanmaz varlklar,
700
Tanmaz tabiat varlklar: Jeolojik devirlerle, tarih ncesi ve tarihi devirlere ait olup, ender bulunmalar veya zellikleri ve gzellikleri bakmndan korunmas gerekli yer stnde, yeraltnda veya su altnda bulunan tanmazlar, Kentsel sit: Mimari, mahalli, tarihsel, estetik ve sanat zellii bulunan ve bir arada bulunmalar sebebiyle teker teker tadklar kymetten daha fazla kymeti olan, kltrel ve doal evre elemanlarnn (yaplar, baheler, bitki rtleri, yerleim dokular, duvarlar) birlikte bulunduklar alanlar, Tarihi sit: nemli tarihi olaylarn cereyan ettii ve bu sebeple korunmas gerekli yerleri, Arkeolojik sit: Antik bir yerlemenin veya eski bir medeniyetin kalntlarnn bulunduu yer veya su altnda bilinen veya meydana karlan korunmas gerekli alanlar, Doal sit: lgin zellik ve gzelliklere sahip olan ve ender bulunan korunmas gerekli alanlar ve tanmaz tabiat varlklar, 21.7.1983 tarih ve 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 6. maddesinde; Tanmaz Kltr Varlklar: Kaya mezarlklar, yazl, resimli ve kabartmal kayalar, resimli maaralar, hykler, tmlsler, ren yerleri, akropol ve nekropoller; kale, hisar, bur, sur, tarihi kla, tabya ve istihkmlar ile bunlarda bulunan sabit silahlar; harabeler, kervansaraylar, han, hamam ve medreseler; kmbet, trbe ve kitabeler, kprler, su kemerleri, suyollar, sarn ve kuyular; tarihi yol kalntlar, mesafe talar, eski snrlar belirten delikli talar, dikili talar; sunaklar, tersaneler, rhtmlar; tarihi saraylar, kkler, evler, yallar ve konaklar; camiler, mescitler, musallalar, namazghlar; eme ve sebiller; imarethane, darphane, ifahane, muvakkithane, simkehane, tekke ve zaviyeler; mezarlklar, hazireler, arastalar, bedestenler, kapal arlar, sandukalar, siteller, sinagoklar, bazilikalar, kiliseler, manastrlar; klliyeler, eski ant ve duvar kalntlar; freskler, kabartmalar, mozaikler, peri bacalar vb., Tanmaz Tabiat Varlklar: Tarihi maaralar, kaya snaklar; zellik gsteren aa ve aa topluluklar vb. Korunmas Gerekli Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklarnn Tespit ve Tescili Hakknda Ynetmeliin 3. maddesinin (b) bendinde; Tespit: 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 3. maddesinde tarif edilen ve 6. maddesinde belirtilen korunmas gerekli tanmaz kltr ve tabiat varlklarnn bu ynetmelikte belirtilen usuller, esaslar ve kstaslar dorultusunda teknik bir alma ile deerlendirilerek belgelendirilmesi, Tescil: Tanmaz kltr ve tabiat varlklarndan korunmas gerekli olanlarnn koruma kurulu kararyla belirlenmesi olarak tanmlanmakta ve yaplan tespitler sonucunda tescile esas olmak zere tespit fii, tantmaya yeterli fotoraflar, tek yaplar iin tanmaz iten, dtan ve evresiyle birlikte gsteren tespit fii zerinde yer alan fotoraflar, arkeolojik, kentsel ve doal sit alanlar iin alan btnyle alglamay salamak amacyla panoramik olarak ekilmi fotoraflar ve alan zerindeki tanmaz kltr ve tabiat varlklar ile kk buluntularn detayl ekilmi, tasdikli, ekim tarihleri belir-
701
tilmi albm haline getirilmi fotoraflar, imknlar lsnde yaplan alma iin hazrlanm diyapozitifler, tanmazn yerini ve snrlarn gsterir izim, harita veya plan, tespit ekibinin gr raporu vb.nin dzenlenmesi, tanmazn adres (l, ile, mahalle, cadde, sokak, kap no), kadastral durumu, inceleme nedeninin belirtilmesi ve inceleme tarihi, tanmazn yeri ve genel tanm (sit alan iinde olup olmad), korunmas gerekli tanmazn yakn evresindeki yaplarn gnmzdeki durumlar (kat says, eski veya yeni doku olup olmadnn belirtilmesi), yapnn tanm (bugnk durumu), grler ve gre esas gerekeler, raporun hazrlanma tarihi vb. bilgilerin derlenmesi gerektii ifade edilmektedir. 3.2. CBS Tabanl Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Envanteri Oluturulmasna Ynelik Tasarm ve Uygulama Tanmaz kltr ve tabiat varlklar envanteri almasnn CBS destekli yrtlmesi iin Samsun ili rneinde mevcut durum analizi yaplarak bir tasarm gerekletirilmitir. 3.2.1. Kullanlan Veriler ve Yazlm CBS Tabanl Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Envanterinin oluturulmasnda kullanlacak veriler; Kltr ve Turizm Bakanl Samsun li Kltr Envanteri (ekil 3), kadastro paftalar ve tapu kaytlar ile envanter bilgisinin altlklar olarak idari snrlar ve ile merkezleri, 1/100000 lekli standart toporafik haritalar (STH), 1/50000 lekli STH ykseklik verileri ve Landsat-ETM uydu grntleri olarak belirlenmitir. ekil 3. Samsun ili kltr ve tabiat varlklar envanteri
Verilerin hazrlanmas, veritabannn oluturulmas, sorgulama ve analizler ArcGIS 9.2 yazlm ile gerekletirilmitir. 3.2.2. Tasarmn Gerekletirilmesi Samsun ili kltr envanteri ve ilin turizme ynelik dokmanlar incelenerek veritaban tasarmna esas tekil edecek tescilli ve tescilsiz kltr ve tabiat varlklar ile sit alanlarna ynelik veri genel kategori, snf ve detay ierii belirlenmitir (Tablo 2, 3).
702
Tablo 2. Samsun tanmaz kltr ve tabiat varlklar genel kategori-snf bilgileri

Genel Kategori Snf 1. Derece Arkeolojik Sit 2. Derece Arkeolojik Sit 3. Derece Arkeolojik Sit 1. Derece Doal Sit 2. Derece Doal Sit 3. Derece Doal Sit Kentsel Sit Tarihi Sit Dier Sit Alanlar Sivil Mimarlk rnei Dinsel Yaplar Kltrel Yaplar dari Yaplar Askeri Yaplar Endstriyel ve Ticari Yaplar Mezarlklar ehitlikler Ant ve Abideler Doal Varlklar Kalntlar Korunmaya Alnan Sokaklar Dier
Sit
Tescilli/Tescilsiz Kltr ve Tabiat Varlklar
Veri ieriinin tasarm Samsun iline gre yaplmtr. Dolaysyla baka bir ehir ya da tm lke iin gerekletirilecek almada farkl detay bilgileri iin bu tasarm geniletilebilir. Samsun CBS Tabanl Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Envanteri iin ArcGIS 9.2 yazlm ortamnda kullanlan veri modeli ekil 4te gsterilmitir. Envanter verilerinin raster yapda saysal belge, fotoraf vb. dokmanlar ile ilikilendirilmesi iin raster dokmanlar Raster Catalog ile depolanmtr. Tanmaz kltr ve tabiat varlklar birden daha fazla sayda parsele isabet edebildiinden veritabannda parsel alan da string yapda tanmlanmtr. Tanmaz kltr ve tabiat varlklarnn grafik gsteriminde nokta, izgi ya da poligon yapsnn kullanm snf ve detay zelliklerine bal olarak belirlenmi ve grafik detaylara ait znitelik bilgileri girilmitir (ekil 5). 1/50000 lekli STH ykseklik verileri kullanlarak oluturulan saysal ykseklik modeli (SYM), vektr yapdaki idari snrlar ve ile merkezleri, 1/100000 lekli STHlar ve Landsat-ETM uydu grntsnn farkl bant kombinasyonlar ile envanter verilerinin sunumundaki grsellik zenginletirilmitir (ekil 6).
703
Tablo 3. Samsun tanmaz kltr ve tabiat varlklar snf-detay bilgileri

Snf Arkeolojik Sit Doal Sit Kentsel Sit Tarihi Sit Dier Sit Alanlar Sivil Mimarlk rnei Konut dari Yap Cami Mescit Dinsel Yaplar Kilise Trbe Tekke eme Bedesten Hamam maret Ktphane Saat Kulesi Kltrel Yaplar Medrese Han Kpr Deirmen Arasta Mze dari Yaplar Askeri Yaplar Endstriyel ve Ticari Yaplar Mezarlklar Mezar Odas Kaya Mezar Mezar Hazire ehitlikler Ant ve Abideler Kale Karar Binas Dier Doal Varlklar Detay Hyk Yerleim Yeri Tmls Snf Gl Sahil Orman Da Akarsu Tepe Yayla Mnferit Aa Ku Gzlem Alan Delta Lagn alayan elale Sazlk Kaplca Maara Kalntlar Korunmaya Alnan Sokaklar Sokak Meydan Deniz Feneri Teleferik Baraj Glet HES Plaj Kayak Merkezi skele Liman Rhtm Dalgakran Detay
704
ekil 4. UML veri modeli
ekil 5. Samsun tanmaz kltr ve tabiat varlklar znitelik tablosu
705
ekil 6. Samsun: idari snrlar, saysal ykseklik modeli, Landsat-ETM uydu grnts, standart toporafik haritalar
Tanmaz kltr ve tabiat varlklarna ait raster formattaki belge ve fotoraflarlar grafik verilerle UML veri modelinde belirtildii ekilde envID numarasna gre ilikilendirilmitir. CBS destekli yrtlen bu alma ile grafik verilerin znitelik bilgileri, belge ve fotoraflar ile ilikilendirilmesi sonucunda tanmaz kltr ve tabiat varlklarna ait bilgiler sorgulanabilmekte, ilgili belge ve fotoraflar ekrana getirilebilmektedir. ekil 7de Amisos Tepesi, ekil 8de Bandrma Gemisi ve Milli Mcadele Ak Hava Mzesi iin yaplan sorgulama sonucunda znitelik bilgilerinin ve fotoraflarn sunumu gsterilmektedir.
706
ekil 7. Amisos Tepesi iin sorgulama ve fotoraf sunum ekran
ekil 8. Bandrma Gemisi ve Milli Mcadele Ak Hava Mzesi iin sorgulama ve fotoraf sunum ekran
4. SONU ve NERLER Konumsal veriler birok farkl formatta olabilmektedir. Dolaysyla farkl koordinat sistemlerinde, farkl lekte ve yapda verilerin toplanmas, depolanmas, analizi, modellenmesi ve grsel sunumlarnn oluturulmasna olanak salayan CBS bugn turizm amal almalar iin de vazgeilmez bir ara olmutur. Turizm endstrisinde CBS, ynetsel kararlarn alnmas ve stratejilerin belirlenmesi, planlarn hazrlanmas, turizm
707
envanterinin oluturulmas, saysal harita retimi, mobil ve internet haritalar vb. amal kullanlabilmektedir. Bu almada tanmaz kltr ve tabiat varlklarnn CBS tabanl bir envanterinin oluturulabilmesi iin Samsun ili rneinde bir tasarm gerekletirilmitir. CBS Tabanl Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Envanteri ile mevcut bilgi ve belgelerin saysal ortama aktarlmasyla bu belgelerin kaybolma, yrtlma ve deformasyon problemleri ortadan kalkmakta ve bu bilgiler ynetim ve planlama almalar iin kolay eriilebilir ve gvenilir bir kaynak oluturmaktadr. Samsun ili rneinde envanter bilgilerinin sunumu idari snrlar, toporafik haritalar, SYM ve Landsat-ETM uydu grnts ile zenginletirilmitir. Bu almalarn yol, akarsu, gl, bitki rts vb. veriler ile btnletirilebilmesi, hatta hastane, otel, restoran vb. bilgiler ile daha da geniletilebilmesi mmkndr. KAYNAKLAR Bahaire, T.; Elliott-White, M. (1999). The application of geographical information systems (GIS) in sustainable tourism planning: A review. Journal of Sustainable Tourism, 7(2). Doswell, R. (1997). Tourism: How effective management makes the difference. Oxford: Butterworth-Heinerman. Gopi, S.; Sathikumar, R.; Madhu, N. (2007). Advanced surveying: Total station, GIS and remote sensing. Delhi: Dorling Kindersley. Jovanovic, V.; Njegus, A. (2008). The application of GIS and its components in tourism. Yugoslav Journal of Operations Research, 18(2), 261272. Mason, P. (2008). Tourism Impacts, Planning and Management (2nd edition). Elsevier. Nonprofitgis web p. <http://www.nonprofitgis.org/gis101/layers.html> Eriim tarihi: 21 Temmuz 2010. zen, S.L.; Kadoullar, A.. (2006). Kltr ve tabiat varlklarn koruma kurullarnn CBS yardmyla saptama-belgeleme almalar iin model nerisi. 4. Corafi Bilgi Sistemleri Biliim Gnleri, 1316 Eyll 2006, Fatih niversitesi, stanbul. SEC web p., Singapore Educational Consultants, GPS, GIS and the outdoor classroom, <http://educononline.com/2008/12/03/gps-gis-and-the-outdoor-classroom/> Eriim Tarihi: 20 Temmuz 2010. Sinha, P.C. (2005). Tourism Management and Application of Geo-informatics Tools and Techniques. In Encyclopedia of Travel, Tourism and Ecotourism, Vol.6, Delhi: Offset Press. Timothy, D.J.; Teye, B.Y. (2004). Political boundaries and regional cooperation in tourism. In A.A. Lew, C.M. Hall; A.M. Williams. 584-595, Companion Tourism, Oxford: Blackwell. Tomlinson, R. (2007). Thinking about GIS: geographic information system planning for managers. California: ESRI Press. Worboys, M.; Duckham, M. (2004). GIS: a computing perspective. CRC Press. 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu Korunmas Gerekli Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklarnn Tespit ve Tescili Hakknda Ynetmelik.
ANTALYAYA TATLE GELEN TRK, ALMAN VE RUS ALELERN TATL KARARLARINDA ALE YELERNN ROL ZERNE BR ARATIRMA Prof. Dr. Celil AKICI1 r. Gr. Vedat YTOLU2 Aratrmann Amac: Aratrmann amac, Trkiyenin en nemli tatil destinasyonlarndan biri olan Antalyada tatil yapan Alman, Rus ve Trk ailelerde aile yelerinin tatil kararlarndaki etkilerini karlatrmaktr. Aratrma Yntemi: Aratrmada veriler, literatre bal gelitirilen bir anketin kolayda rnekleme yntemi ile 2008 yl Temmuz-Austos aylarnda Antalya Havaalannda, yanlarnda ocuk bulunan ailelerdeki ebeveynlerden sadece birisi ile yz yze uygulanarak toplanmtr. ocuklarn etkisini anne ve babalarn bildiinin ve/veya dikkate aldnn varsayld aratrmaya 226 Alman, 192 Rus ve 94 Trk aile katlmtr. Bulgular: Alman, Rus ve Trk ailelerde aile yelerinin tatil kararlarnda etkileri anlaml olarak farkllamaktadr. Tatille ilgili be kararda annenin etkisinin, sekiz kararda babann etkisinin ve yedi kararda ise ocuk etkisinin milliyete gre deitii ortaya kmtr. Alman anneler, Rus ve Trk annelerden daha etkili iken, Trk babalar da Alman ve Rus babalardan daha etkili olmaktadr. ocuklarn tatil kararlarnda etkisi her milliyette de anne ve babalara gre ok daha az olmasyla birlikte, Alman ocuklarn etkisi Rus ve Trk ocuklardan daha fazladr. Her milliyete mensup ailelerde ebeveynlerin etkileri karlatrld zaman; Alman ailelerde ortak karar eiliminin daha yksek olduu, Rus ailelerde annenin, Trk ailelerde ise babann tatil kararlarnda baskn olduu tespit edilmitir. Uygulama zerine etkileri: Antalyada bulunan turizm iletmelerinin yneticileri, Alman, Rus ve i pazara ynelik pazarlama faaliyetlerini farkllatrma yoluna gitmelidir. Alman pazarna ynelik pazarlama abalarnda anne arlkl olmak zere her iki ebeveyn de dikkate alnmaldr. Rus pazarna ynelik faaliyetlerde anneler, Trk pazarna ynelik faaliyetlerde ise babalar hedef alnmaldr. zgn deeri: Antalyada toplam tatil pazarnn yaklak te birini oluturacak kadar nemli bir pazar olan aile pazarna ynelik yaplm almalarn says yok denecek kadar azdr. Bununla birlikte uluslar aras turizm yaznnda da zellikle Alman, Rus ve Trk aile yelerinin etkilerinin karlatrld bir almaya rastlanmamtr. Bu yn ile alma, gerek turizm yazn gerekse turizm iletmeleri ve destinasyon yneticileri iin olduka nemlidir Anahtar Kelimeler: Tatil karar, ekirdek aile, Antalya
1 2
Mersin niversitesi,Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Mersin niversitesi,Anamur Meslek Yksekokulu
ANTALYAYA TATLE GELEN TRK, ALMAN VE RUS ALELERN TATL KARARLARINDA ALE YELERNN ROL
709
GR Amerika, ngiltere, Almanya ve Rusya gibi gelimi birok lkenin turizm istatistikleri, aile tatil pazarn toplam tatil pazarnn yaklak %30u olarak raporlandrmtr (Marketing English Tourism, 2007; zmir Ticaret Odas, 2009; Family Travel Marketing Service, 2010). Trkiyenin en nemli tatil destinasyonlarndan biri olan Antalyaya gelen turistlerin ise yaklak te biri ailelerden olumaktadr. Bununla birlikte, zellikle ulam ve iletiim teknolojilerindeki gelimelerle kresel bir boyut kazanm olan seyahat ve turizm endstrisinde rekabet, lkelerin kendi snrlarn am, aile tatil pazar gibi belirli tketici pazarlarnda iletmeleri kar karya getirmitir. Byle bir ortamda turizm pazarlamasnda etkili olabilmek iin, sadece hangi turistik rnlerin, nereden, nasl ve kim tarafndan satn alndnn deil, ayn zamanda satn alma kararnda kimlerin ne dzeyde etkili olduklarnn da anlalmas gerekmektedir. Bu amala, en temel pazar blmleme kriterlerinden biri olarak kullanlan milliyet unsuruna bal olarak, farkl milliyete sahip ailelerin tatil kararlarnda, aile yelerinin etkileri belirlenmeye allmtr. Turizm endstrisinde tatil bir tketim rn, aileler ise bireysel turistler gibi bir tketici birimi olarak grlmektedir. Bir turistik tketicinin, turistik satn alma kararlar iinde vermek zorunda kald en zor ve en nemli karar tatil karardr. Tatil karar, bireyin turist olmaya karar verme srecidir. Tatile kma karar verildikten sonra nerede, hangi tesiste, ne zaman, ne kadar sre, ne kadar harcama ile tatil yaplaca ve hangi ulam ekillerinin kullanlaca gibi bir takm alt kararlar da alnmak zorundadr. Tatile kp kmama karar, bu alt kararlar kapsayabilecei gibi, bu alt kararlarn her biri bamsz bir karar srecini de gerektirebilir (Rzaolu, 2003: 147148). Dier turizm pazarlarna gre farkl beklenti ve istekleri olan aileler, turizmin youn rekabet ortamnda, turizm pazarlamaclar iin nemli bir pazar blm haline gelmitir. Ancak aile tatil pazarlarn anlamak, mnferit pazarlar anlamak kadar kolay deildir. nk ailede tatil karar, farkl zelliklere sahip aile yelerinin, farkl dzeylerde katlmlar ile ekillenmektedir (Litvin, Xu ve Kang, 2004: 197). Turizm pazarlamaclar, ailenin yapsn, bykln, hangi aile yelerinin hangi satn alma kararlarnda egemen olduunu ve aile yaam dnemlerini iyi bilirlerse tatil rnlerinin satn arttrabilirler (Rzaolu, 2004: 94). Ailede alnan satn alma kararlarnda hangi aile yelerinin etkili olduunun bilinmesi, pazarlama karmas stratejileri ve zellikle doru mesaj, doru sklkta ve doru aile yelerine ulatrmay hedefleyen reklmclar iin hayati nem tamaktadr (Na, Son ve Marshall, 1998: 563). Bu amala aile satn alma karar sreci, yaznda birok aratrmac tarafndan farkl alardan irdelenmitir. Yaplan bu aratrmalar sonucunda aile satn alma karar srecinde aile yelerinin etkilerinin; satn alnan rne, alt kararlara, karar srecinin aamasna ve ailenin zelliklerine gre deitii tespit edilmitir (Fodness, 1992: 9; Belch ve Willis, 2002: 117; Kang, Hsu ve Wolfe, 2003: 450; Wang, Hsieh, Yeh ve Tsai, 2004: 190; Harcar ve Spillian, 2006: 227; Gram, 2007: 25; Wang, Holloway, Beatty ve Hill, 2007: 1122). Aile yelerinin tatil satn alma kararlarnda etkisine ynelik gemite yaplm ve gelecekte yaplacak tm aratrmalarn sonular birbiriyle yakndan ilgilidir. yle ki, aile yelerinin bu kararlardaki etkisini belirleyen deikenlerin says arttka bu pazarn
710
daha iyi anlalmas mmkn olabilir. Bu kapsamda milliyet, bu amaca hizmet eden nemli deikenlerden biri olarak dikkate alnabilir. Bu nedenle aile yelerinin tatil kararlarndaki etkisi zerine bir aratrma yaplmtr. ARATIRMANIN AMACI Aratrmann temel amac, Antalyada tatil yapan ailelerin tatil kararlarnda, aile yelerinin roln belirlemektir. Bu kapsamda bildiride, Antalyada ocuklar ile tatil yapan Alman, Rus ve Trk ailelerin tatil kararlarnda, her bir aile yesinin etkisinin karlatrmal olarak nasl deitii irdelenmektedir. Tatil kararlarnda etkili olan aile yeleri, etkilerine paralel olarak pazarlama faaliyetlerinin hedefi olmaldr. Bylece aile pazarlarna ynelik tutundurma faaliyetleri bata olmak zere, dier pazarlama abalarnn daha etkin bir ekilde yrtlmesi mmkn olabilir. ARATIRMANIN YNTEM Trk, Alman ve Rus ailelerin tatil kararlarnda etkilerinin karlatrld bu aratrmada, temel olarak aadaki aratrma sorularnn yantlar aranmaktadr: 1. Milliyet bakmndan annelerin, aile tatil kararlarndaki etkileri arasnda anlaml farkllklar bulunmakta mdr? 2. Milliyet bakmndan babalarn, aile tatil kararlarndaki etkileri arasnda anlaml farkllklar bulunmakta mdr? 3. Milliyet bakmndan ocuklarn, aile tatil kararlarndaki etkileri arasnda anlaml farkllklar bulunmakta mdr? 4. Alman anne ve babalarn, aile tatil kararlarndaki etkileri arasnda anlaml farkllklar bulunmakta mdr? 5. Rus anne ve babalarn, aile tatil kararlarndaki etkileri arasnda anlaml farkllklar bulunmakta mdr? 6. Trk anne ve babalarn, aile tatil kararlarndaki etkileri arasnda anlaml farkllklar bulunmakta mdr? Aratrmada veriler gelitirilen bir anket yoluyla toplanmtr. Literatr deerlendirmesine bal olarak gelitirilen ankette demografik ve tripografik sorularn yan sra, aile yelerinin etkisinin belirlenmeye alld tatil alt kararlarn kapsayan on adet soru bulunmaktadr. Alt kararlarn yant kategorileri hi etkisi yok (0), ok az etkili (1) . ok fazla etkili (5) eklinde alt dereceye blnmtr. ounlukla Alman ve Trk ailelerden oluan 40 aileye n test uygulanmtr. Son ekli verilen anket, kolayda rnekleme yntemi ile 2008 yl Temmuz-Austos aylarnda Antalya Havaalannda uygulanmtr. Anket, aratrmaclardan birisi tarafndan yanlarnda ocuk bulunan ailelere yz yze uygulanmtr. ocuklarn etkisini anne ve babalarn bildii ve/veya dikkate aldklar varsayldndan ocuklarla anket uygulamas yaplmamtr. Anket uygulamas, ekirdek aile yeleri adna sadece bir aile yesi zerinde yaplmtr. Anketlerden elde edilen veriler, kodlanarak bilgisayar programna yklenmitir. Veriler, daha sonra bu program yardmyla tasnif ve analiz edilmitir. Verilerin analizinde frekans dalm ve oranlarnn yan sra ortalama, standart sapma, eyreklikler gibi tanmlayc istatistiklerden yararlanlmtr. Anne, baba ve ocuk etkilerinin milliyet deikeni ile deerlendirilmesinde ANOVA uygulanmtr. Oluturulan tablolarda ortalamalarn yan sra F-deerleri ve F-deerlerinin anlamllk dzeyleri yer almak-
711
tadr. Ayrca, ANOVA sonularna bal olarak, anlaml farklarn tespit edildii tatil alt kararlar iin, hangi deikenden (gruptan) yana bir farkn olduunu anlayabilmek iin, oklu karlatrma (Post- Hoc Testi) yaplmtr. Grup varyanslarnn homojen olmas durumunda Tukey, homojen olmamas durumunda Tamhane oklu karlatrma sonular kullanlmtr. Milliyet deikeni sabit tutulduunda, tatil kararlarnda anne ve baba etkisinin farkllap farkllamadnn tespiti iin ise Tek rneklem t-Testi kullanlmtr. BULGULAR VE DEERLENDRME Anne ya da baba tarafndan doldurulan anketlerde, aratrmaya katlanlarn 280i kadn, 232si erkektir. Ailelerin yaklak %94 gibi byk bir ounluu en fazla 2 ocukludur. Yannda 1 ocuk olanlarn oran %53,3 iken 2 ocuk olanlarn oran ise %40,6dr. Milliyet dalm bakmndan 226 katlmc (%44,1) Alman, 192 katlmc (%37,5) Rus ve 94 katlmc (%18,4) Trktr. Trklerin az olmasnn nedeni, i pazarda Antalyaya tatile gelip dnmede otobs irketleri ve zel otomobillerin kullanlmas, dolaysyla havayolu kullanmnn greceli olarak dk kullanlmasdr. Aratrmada aile tatil karar sreci; tatil ihtiyacnn ortaya kmas, bilgi toplanmas, blge seimi, tesis seimi, bteye karar verilmesi, tatil zamanna karar verilmesi, tatil sresine karar verilmesi, tatile gidip gitmeme, tatil aktiviteleri ve tatil sonras memnuniyetin deerlendirilmesi olmak zere on aamal olarak ele alnmtr. Milliyet deikeni dikkate alndnda, annenin tatil kararlarnda etkisi ekil 1de karlatrlmal olarak yer almaktadr. ekilde grld zere mavi ile gsterilen Alman anneler, Rus ve Trk ailelere gre daha fazla etkilidir. ekil 1. Alman, Rus ve Trk Annelerin Tatil Kararlarnda Etkileri
Annenin Tatil Kararlarnda Etkisi
Alman Rus Trk
5,00
4,24 3,72 3,68 3,52 4,11 3,99
4,00
3,88 3,88 3,73
3,80 3,67 3,33
3,89 3,67 3,49
3,95 3,62 3,56
3,87 3,37 3,30
3,96 3,82 3,64 3,53 3,84 3,67
4,06 4,00 3,83
E D ze tki yi
3,00
2,00
1,00
T til za a a m n
Tatil Alt Kararlar
T m m un atil e n iyeti
h tiya
B i top a ilg lam
T a atil ktivite leri
0,00
B lge seim i
T esis seim i
T til s a resi
T tile gitm a e
B te
712
Annenin tatil kararlarndaki etkisinin milliyet deikenine gre anlaml olarak farkllap farkllamadn belirlemek zere uygulanan ANOVA sonucu zet olarak Tablo 1de yer almaktadr. Buna gre; ilgili tatil kararlarnn yarsnda (bilgi toplama, destinasyon seimi, tesis seimi, bte belirleme, tatil sonras memnuniyetin belirlenmesi), ankete katlan milletler ile annenin etki dzeyi arasnda anlaml bir farkllk olduu tespit edilmitir. Baka bir ifadeyle, annenin etki dzeyi, ankete katlanlarn milliyetlerine bal olarak anlaml bir ekilde deimektedir. Dier tatil kararlarnda (ihtiyacn ortaya kmas, tatil zamannn belirlenmesi, tatil sresinin belirlenmesi, genel olarak tatile gidip gitmeme ve tatil aktivitelerinin belirlenmesi) annenin etki dzeyi ile ilgili olarak, aratrmaya katlan farkl milliyetlere mensup aileler arasnda istatiksel adan anlaml bir farkllk tespit edilmemitir. Tablo 1. Annenin Tatil Kararlarndaki Etkisinin Milliyetlere Gre Karlatrlmas
Tatil Kararlar Tatil bilgisinin toplanmasnda A>C Grup A B C A B C A B C A B C A B C Milliyet Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk n 226 192 94 226 190 94 226 190 94 224 190 94 226 192 94
x
3,80 3,67 3,33 3,89 3,49 3,67 3,95 3,62 3,56 3,87 3,30 3,37 3,99 4,11 4,24
ss
1,04 1,32 1,26 ,94 1,23 1,21 ,89 1,23 1,28 1,00 1,39 1,52 ,86 ,89 ,58
p
,006
5,184
Tatil blgeleri arasndan Seimde A>B
6,778
,001
Tatil tesisleri arasndan Seimde A>B, A>C Tatil btesinin belirlenmesi A>B, A>C Tatil sonras memnuniyet C>A
6,398
,002
11,664
,000
3,269
,039
Yant kategorileri: 0: Hi etkisi yok, 1: ok az etkili, 2: Az etkili, 3: Orta dzeyde etkili, 4: ok etkili, 5: ok fazla etkili
Tatille ilgili olarak bilgi toplanmasnda annenin etki dzeyi, sadece Alman ve Trk aileler arasnda bir farkllk gstermektedir. Bu kararda, Alman aileler ( x =3,80) Trk ailelere gre ( x =3,33) anneyi daha etkili grmektedir. Bu beklenen bir sonutur. Bunun nedeni, Alman annelerin alma hayatna katlm ve eitim dzeyinin Trk annelere gre daha fazla olmas olabilir. Dier taraftan, Trk toplumunun ataerkil aile yapsnn da, bu sonucun olumasnda etkili olduu dnlebilir.
713
Alternatif tatil blgeleri arasndan seim yaplmasnda annenin etkisi, sadece Alman ve Rusya Federasyonuna mensup aileler arasnda farkllk gstermektedir. Bu kararda annenin etkisini, Almanlar ( x =3,89) en fazla, Ruslar ( x =3,49) ise en az dzeyde grmektedir. Alternatif tatil tesisleri arasndan seim kararnda annenin etkisine bakldnda, Almanlar ile Trkler ve Ruslar arasnda anlaml farkllk olduu grlmektedir. Bu kararda anneyi en fazla etkili gren Almanlar, en az etkili gren ise Trklerdir. Buna karn Trkler ve Ruslar bu kararda anne etkisini benzer dzeyde alglamaktadr. Tatil btesine belirlenmesinde annenin etkisi, Alman-Trk ve Alman-Rus aileler arasnda farkllk gstermektedir. Bu kararda Almanlar, annenin etkisini, Trk ve Ruslardan ok daha fazla grrken, anneyi en az etkili gren millet Ruslardr ( x = 3,30). Tatil sonras memnuniyet dzeyinin belirlenmesinde annenin etkisi, Trk ve Alman aileler arasnda anlaml bir farkllk gstermektedir. Trkler ( x = 4,24) bu karar aamasnda annenin etkisini Almanlardan ( x = 3,99) daha fazla grmektedir. ekil 2de Alman, Rus ve Trk ailelerde babalarn etki dzeyleri grafiksel olarak yer almaktadr. ekilde sar renkte olan Trk babalarn etki ortalamalar, Alman ve Rus ailelerdeki babalardan daha fazla grlmektedir. ekil 2. Alman, Rus ve Trk Babalarn Tatil Kararlarnda Etkileri
Babann Tatil Kararlarnda Etkisi
Alman Rus Trk
5,00
4,51 4,27 4,31 3,89 4,21 3,94 3,79 3,65 3,58 3,27 2,95 3,22 3,61 3,71 3,83 3,58 4,01 3,85
4,00
3,64 3,56
3,88
3,82 3,57
3,95 3,56
4,01 3,75 3,78
3,22
E D tki zeyi
3,00
3,24
2,00
1,00
Tatil zam an
Tatil Alt Kararlar
Tatil m nuniyeti em
htiya
B toplam ilgi a
Tatil aktiviteleri
0,00
B lge seim i
T esis seim i
Tatil sresi
T atile gitm e
B te
714
Babann tatil kararlarndaki etkisinin milliyet deikenine gre farkllap farkllamadn belirlemek zere uygulanan ANOVA sonucu ise zet olarak Tablo 2de yer almaktadr. Tabloya gre tatil aktivitelerinin belirlenmesi ve tatil sonras memnuniyet dzeyinin belirlenmesi kararlarnda milliyetler bakmndan bir farkllk yoktur. Bu kararlarn dnda kalan dier sekiz kararda ise babann etki dzeyi ile milliyetler arasnda anlaml farkllk olduu tespit edilmitir. Tablo 2. Babann Tatil Kararlarndaki Etkisinin Milliyetlere Gre Karlatrlmas
Tatil Kararlar htiyacn ortaya kmasnda A>B, C>B Tatil bilgisinin toplanmasnda C>A, C>B Tatil blgeleri arasndan seimde C>B Tatil tesisleri arasndan seimde A>B, C>A, C>B Tatil btesinin belirlenmesi C>A, C>B Tatil zamann belirlenmesi C>A, C>B Tatil sresinin belirlenmesi C>A, C>B Genel olarak tatile gidip gitmeme C>B Grup A B C A B C A B C A B C A B C A B C A B C A B C Milliyet Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk n 226 192 94 226 192 94 226 190 94 226 190 94 224 190 94 226 191 94 226 191 94 226 192 94
x
3,56 3,24 3,64 3,22 2,95 3,88 3,57 3,27 3,82 3,56 3,22 3,95 3,78 4,01 4,51 3,75 3,58 4,27 3,89 3,61 4,31 3,94 3,71 4,21
ss
1,14 1,45 1,21 1,44 1,71 1,12 1,17 1,50 1,08 1,26 1,56 0,97 1,17 1,30 0,63 1,30 1,49 0,89 1,13 1,45 0,76 1,21 1,48 0,99
F 4,378
p
,013
12,371
,000
6,130
,002
9,635
,000
13,567
,000
8,815
,000
10,719
,000
5,054
,007
Tatil ihtiyacnn ortaya kmasnda babann etki dzeyi Alman-Rus ve Trk-Rus aileler arasnda anlaml farkllk olduu bulunmutur. lgili kararda babann etkisini greceli olarak en fazla Trkler, en az Ruslar grmektedir. Tatil bilgisinin toplanmas, tatil btesi, tatil zaman ve tatil sresinin belirlenmesi kararlarnda babann etkisi, Trk-Alman ve Trk-Rus aileler arasnda anlaml bir farkllk gstermektedir. Bu drt kararn her birinde babann etkisini en fazla bulan millet Trkler, en az bulan millet ise Ruslar olmutur.
715
Alternatif tatil blgeleri arasndan seim yaplmas ve genel olarak tatile gidip gitmeme kararlarnda ise babann etkisi Trkler, Ruslardan anlaml olarak daha fazla grmektedir. Alternatif tatil tesisleri arasndan seim yaplmas kararnda, babann etki dzeyi, her milliyete mensup (Trk-Alman, Trk-Rus, Alman-Rus) aileler arasnda farkllk gstermektedir. Trkler, bu kararda babann etki dzeyini yine en fazla bulurken, en az bulan millet ise Ruslardr. Tatille ilgili kararlarda aile babas, Trk ailelerde daha fazla etkilidir. Rus ailelerde ise bu etki en az dzeydedir. Trklerde babann ilgili tatil kararlarnda etkili olmas daha ataerkil bir aile yapsna sahip olmas ve kadnlarn alma hayatna daha az katlmas ile ilikilendirilebilir. Ruslarda ise bu etkiyi kltre balamak mmkndr. Rus ailelerde babalar aile ile ilgili kararlarda pasif bir tutum sergilemekte, kararlar almay anneye brakmaktadr. ocuklarn tatil kararlarnda etkileri, grafiksel olarak ekil 3te karlatrmal olarak gsterilmektedir. ekilde yer ald zere mavi renkte olan Alman ocuklarn tatil kararlarndaki etkileri daha fazla grlmektedir. ekil 3. Alman, Rus ve Trk ocuklarn Tatil Kararlarnda Etkileri
ocuklarn Tatil Kararlarnda Etkisi
Alman Rus Trk
5,00
4,00
3,87 3,53 3,04 3,15 2,99 2,99 3,55
E iD z y tk e i
3,00
2,77 2,73 1,99 2,66 2,56
2,88 2,48
2,00
1,61
1,89 1,64
1,76
1,98 1,84 1,53
2,11 1,92 1,72 1,49 1,48 1,80
1,00
1,01 0,72 0,30
T til z m n a a a
Tatil Alt Kararlar
. Tatil kararlarnda ocuk etki dzeyinin milliyetlere gre karlatrlmas Tablo 3te yer almaktadr. Tabloya gre, tatille ilgili karar dnda (tatil ihtiyacnn ortaya kmas, tatil aktivitelerinin belirlenmesi ve tatil sresinin belirlenmesi), dier tm kararlarda ocuklarn etki dzeyi ile milliyetler arasnda istatistik olarak anlaml bir farkllk bulunmaktadr.
T til m m u iy ti a e nn e
h a tiy
B i to la a ilg p m
T til a tiv le a k ite ri
0,00
B lg s i e e im
Ts s i e is e im
T til s re i a s
T tileg e a itm
B t e
716
Tablo 3. ocuklarn Tatil Kararlarndaki Etkisinin Milliyetlere Gre Karlatrlmas

Tatil Kararlar Tatil bilgisinin toplanmasnda A>C, B>C Tatil blgeleri arasndan seimde A>B, A>C Tatil tesisleri arasndan seimde A>B, A>C Tatil btesinin belirlenmesi A>B, A>C, B>C Tatil zamann belirlenmesi A>B, A>C Genel olarak tatile gidip gitmeme A>C Tatil sonras memnuniyet B>A Grup A B C A B C A B C A B C A B C A B C A B C Milliyet Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk Alman Rus Trk n 225 190 88 225 187 89 224 186 88 221 186 88 225 188 88 223 189 88 224 190 89
x
1,99 1,61 1,01 2,56 1,64 1,89 2,66 1,76 1,98 1,84 0,72 0,30 2,88 1,53 1,48 2,48 2,11 1,80 3,53 3,87 3,55
ss
1,62 1,78 1,56 1,64 1,79 1,79 1,61 1,79 1,77 1,65 1,35 0,71 1,86 1,86 1,67 1,76 2,00 1,78 1,35 1,33 1,61
F 10,977
p
,000
15,436
,000
14,953
,000
51,127
,000
34,319
,000
4,864
,008
3,367
,035
Tatil bilgisinin toplanmas aamasnda ocuk etkisi, Alman-Trk ve Rus-Trk aileler arasnda anlaml olarak deimektedir. Tatil blgesi seimi, konaklama tesisi seimi ve tatil zamann belirlenmesi kararlarnda ocuklarn etki dzeyi ise Alman-Trk ve Alman-Rus aileler arasnda anlaml farkllk gstermektedir. Tatil btesinin belirlenmesi kararnda ocuklarn etkileri, Alman-Rus, Alman-Trk ve Rus-Trk aileler arasnda anlaml bir farkllk gstermektedir. Genel olarak tatile kp kmama kararnda ocuk etkisi sadece Almanlar ve Trkler arasnda anlaml bir farkllk gstermektedir. Yukardaki tm tatil kararlarnda, Almanlar ocuk etkisini en fazla, Trkler ise en az dzeyde belirtmitir. Son olarak tatil sonras memnuniyet dzeyinin belirlenmesinde ocuk etkisi ise Alman ve Rus aileler arasnda farkllamaktadr. Bu kararda ocuklar en fazla etkili gren Ruslar, en az etkili gren ise Almanlardr. Tatille ilgili kararlarda ocuk etkisinin Alman ailelerde daha fazla olduu, Trk ailelerde ise daha az olduu anlalmaktadr. Alman ailelerde ocuklarn daha etkili olarak alglanmas, aile kltrleriyle aklanabilir. Alman aile yaps Trk aile yapsndan daha modern ve daha demokrattr. Bunun sonucu olarak aile kararlarnda ocuklarn etkisi daha fazla olabilmektedir. Milliyet deikeni sabit tutulduunda tatil kararlarnda anne ve baba etkisinin farkllap farkllamadnn tespiti iin Tek rneklem t-Testi yaplmtr. Tablo 4, Alman ailelerde anne-baba karlatrmasn ortaya koymaktadr. Buna gre, tatil ihtiyacnn
717
ortaya kmas, bilgi toplama, tatil blgesi seimi, tesis seimi ve tatil sonras memnuniyet olmak zere tatil kararlarn yarsnda anneler babalardan daha etkili olmaktadr. Tatil btesi, tatil zaman, tatil sresi, tatil karar ve tatil aktiviteleri konusunda ise etkiler arasnda bir fark yoktur. Bu durum, bu kararlarda etki dzeylerinin ayn derecede, bir ynyle de ortaklaa hareket edildii eklinde yorumlanabilir. Tablo 4. Alman Ailelerde Anne-Baba Karlatrmas
3.Tatil 10.Tatil sonras 2.Bilgi blge1.hti- toplasi 4.Tesis 6.Tatil 7.Tatil 8.Tatil 9.Tatil memnuniya yet ma seimi seimi 5.Bte zaman sresi karar aktiviteleri 3,88 226 ,887 3,56 226 5,508 225 0,000 3,80 226 1,041 3,22 226 1,441 8,385 225 0,000 3,89 226 ,937 3,57 226 1,165 5,196 225 0,000 3,95 226 ,886 3,56 226 1,257 6,643 225 0,000 3,87 224 ,998 3,78 224 1,173 1,291 223 0,198 3,64 226 1,379 3,75 226 1,301 -1,182 225 0,239 3,96 225 ,981 3,89 226 4,00 226 ,998 3,94 226 3,68 226 1,005 3,58 226 1,195 1,518 225 0,130 3,99 226 ,859 3,85 226 1,049 2,471 225 0,014
Milliyet Alman (anne) Ort. N Std. Sp. Alman (baba) Ort. N t s.d. p
Std. Sp. 1,138
1,130 1,206 1,002 0,904 224 225
0,317 0,367
Tablo 5, Rus ailelerde anne-baba karlatrmasn gstermektedir. Buna gre; tatil aktiviteleri hari dier tm kararlarda ebeveynlerin etki dzeyleri arasnda anlaml bir fark vardr. Rus ailelerde baba, sadece tatil btesine karar verilmesinde anneden daha fazla etkili olmaktadr. Bunun dnda, tatille ilgili kalan sekiz kararda, anneler babadan daha etkili olmaktadr. Tablo 5. Rus Ailelerde Anne-Baba Karlatrmas
3.Tatil 10.Tatil blgesonras si 1. hti- 2.Bilgi 4.Tesis 6.Tatil 7.Tatil 8.Tatil 9.Tatil memnuniya toplama seimi seimi 5. Bte zaman sresi karar aktiviteleri yet 3,73 192 1,067 3,24 192 1,446 6,420 191 0,000 3,67 192 1,320 2,95 192 1,705 7,525 191 0,000 3,49 190 1,229 3,27 190 1,501 2,520 189 0,013 3,62 190 1,232 3,22 190 1,565 4,488 189 0,000 3,30 190 1,391 4,01 190 1,301 -7,034 189 0,000 3,82 192 1,127 3,58 191 1,488 2,922 191 0,004 3,84 191 4,06 191 3,72 192 1,176 3,65 192 1,388 0,871 191 0,385 4,11 192 ,894 3,83 191 1,308 4,329 191 0,000
Milliyet Rus (anne) Ort. N Std. Sp. Rus (baba) Ort. N Std. Sp. t s.d. p
1,050 1,042 3,61 191 3,71 192
1,454 1,475 3,067 4,609 190 190 0,002 0,000
718
Tablo 6, Trk ailelerde ebeveynlerin tatil kararlarnda etkilerini karlatrmaktadr. Buna gre; tatil blgesi ve tatil aktiviteleri hari dier tm kararlarda anne ve baba etkisi arasnda anlaml farkllklar bulunmaktadr. Trk ailelerde anneler, sadece tatil ihtiyacnn ortaya kmas ve tatil sonras memnuniyetin belirlenmesi kararlarnda babalardan daha etkilidir. Dier milliyetlerden farkl olarak Trk babalar, bilgi toplama, tesis seimi, bte belirlenmesi, tatil zaman, tatil sresi ve tatil kararlarnda anneden daha baskn olmaktadr. Tablo 6. Trk Ailelerde Anne-Baba Karlatrmas
3.Tatil 10.Tatil blge- 4.Tesi sonras 1.hti- 2.Bilgi si 6.Tatil 7.Tatil 8.Tatil 9.Tatil memnunis yet ya toplama seimi seimi 5.Bte zaman sresi karar aktiviteleri 3,88 94 ,914 3,64 94 3,33 94 1,256 3,88 94 1,115 3,67 94 3,56 94 3,37 94 1,524 4,51 94 ,635 3,53 94 1,479 4,27 94 ,894 3,67 94 3,83 94 3,52 94 1,366 3,79 94 1,076 -1,908 93 0,060 4,24 94 ,581 4,01 93 ,878 3,918 93 0,000
Milliyet Trk Ort. (anne) N Std.Sp . Trk Ort. (baba) N
1,213 1,283 3,82 94 1,077 3,95 94 ,966
1,282 1,197 4,31 94 ,762 4,21 94 ,993
Std.Sp 1,208 . t s.d. p 2,577 93 0,012
-4,246 -1,197 -2,918 -7,238 93 0,000 93 93 93 0,000 0,234 0,004
-4,839 -4,840 -3,079 93 0,000 93 93 0,000 0,003
SONU Alman, Rus ve Trk aileler birlikte deerlendirildiinde, aile tatil kararlarnn yarsnda kadnn etkili olduu sonucuna ulalmtr. Bu sonu, annenin, tutundurma faaliyetleri bata olmak zere dier pazarlama abalarnn hedefi olmas gerektiini gstermektedir. Dolaysyla ounlukla erkekler tarafndan okunan bir gazete, aile tatil pazar iin uygun bir ara olmayabilir. Pazarlama mesajlar, tm aile yelerinin ihtiyalarnn dikkate alnd gereini vurgulayarak daha ok kadnlara ynelmelidir. Bununla birlikte ikinci baskn karar tr olarak elerin ortak karar sonucuna ulalmtr. Dolaysyla her iki ebeveyn iin cazip aktivitelerin oluturulmas gerekmektedir. rnein; erkekler iin paint ball, kadnlar iin meditasyon gibi faaliyetler uygulanabilir. Antalyada tatil yapan aileler zerinde yaplan bu aratrmada farkl milliyetlere mensup ailelerde, aile yelerinin etkilerinin byk lde farkllk gsterdii sonucuna ulalmtr. Bu sonuca bal olarak, aile tatil pazar iin pazarlama abalarn daha ok anneye ynelik yrtmesi gereken yneticilerin, milliyet unsurunu da dikkate alarak bu abalarn greceli olarak farkllatrarak etkinlii arttrabilir. rnein; aile tatil kararlarnda Alman annelerin anlaml olarak daha etkili olmas; bu ailelere ynelik hazrlanan reklam, bror, afi, katalog gibi tantm materyallerinde kadn ve ocuk imgesinin Rus ve Trk ailelere gre daha fazla kullanlmasn gerektirmektedir.
719
Milliyet deikeni dikkate alndnda tatil kararlarnda etkisi en fazla deien aile yesi babadr. Babann etkisi tatille ilgili on alt kararn sekizinde deimektedir. Trk ailelerde babalarn etkisi en fazla, Rus ailelerde ise en azdr. Buradan yola karak, Trk pazarn hedefleyen turizm iletmelerinin, dier pazarlara gre pazarlama faaliyetlerinde aile babasn daha fazla dikkate almas gerektiini sylemek mmkndr. Tatil kararlarnda ocuk etkisi anne ve baba etkisine kyasla en az olmasna karn, yedi alt kararda milliyete gre deimektedir. ocuk etkisi Alman ailelerde en fazla, Trk ailelerde ise en az olarak tespit edilmitir. Anne baba etkisinin en az farkllat Alman aileler daha demokrat aile yaps ortaya koymaktadr. Buna karn Rus ailelerde anne, Trk ailelerde ise baba tatil kararlarnda belirgin olarak daha etkili olmaktadr. Bu nedenle Alman pazarna ynelik pazarlama abalarnda, anne ile birlikte babann da dikkate alnmas nerilmektedir. Rus ailelerde daha ok annenin, Trk ailelerde ise daha ok babann pazarlama faaliyetlerinin hedefi olmas ile daha iyi sonular elde edilecei dnlmektedir. KAYNAKA Belch, M. A. ve Willis, L. A. (2002). Family decision at the turn of the century: Has the changing structure of household impacted the family decision making process? Journal Of Consumer Behavior, 2(2), 111124. Fodness, D. (1992). The impact of family life cycle on the vacation decision making Process. Journal Of Travel Research, 31(2), 813. Gram, M. (2007). Children as co-decision makers in the family? The case of family holidays. Young Consumers, 8(1), 1928. Harcar, T. ve Spillian, J. E. (2006). Exploring Latin American family decision making using correspondence analysis., Journal Of World Business, 41, 221-232. Kang, S. K. ve Hsu, C. H. C. (2005). Dyadic consensus on family vacation destination selection. Tourism Management, 26, 571582. Litvin, S. W., Xu, G. ve Kang, S. K. (2004). Spousal vacation-buying decision making revisited across time and place. Journal Of Travel Research, 43, 193198. Na W., Son Y.ve Roger, M. (1998). An empirical study of the purchase role structure in Korean families. Psychology and Marketing, 15(6), 563676. Rzaolu, B. (2003). Turizm davran (2.Bask). Ankara: Detay Yaynclk. Rzaolu, B. (2004). Turizm pazarlamas (4.Bask). Ankara: Detay Yaynclk. Wang K. C. , Hsieh A. T. , Yeh Y. C. ve Tsai C. W. (2004). Who is the decisionmaker: The parents or the child in group package tours? Tourism Management, 25, 183194. Wang, S., Holloway B. B., Beatty S. E. ve Hill W. W. (2007). Adolescent influence in family purchase decisions: An update and cross-national extension. Journal of Business Research, 60, 11171124. Family tourism. Eriim tarihi: 20 Nisan 2010, http://www.tourismtrade.org.uk/ Images/Family%20Tourism_tcm12-16799.pdf Family Travel Marketing Service. Eriim Tarihi: 20 Nisan 2010, www.familytravelmarketing.com/ Rusya Federasyonu turizm raporu. Eriim Tarihi: 22 Nisan 2009, http://www.izto.org.tr/NR/rdonlyres/056D8F7C-B9A5-4113-B8EB4449CA437ACA/6676/04rusyafederasyonuturizmpazarraporubolum1. Pdf.
MERSN NVERSTES TURZM LETMECL VE OTELCLK YKSEKOKULU RENCLER GZYLE TURZM SEKTR GC SORUNLARI ZERNE BR ARATIRMA Prof. Dr. Celil AKICI1 Yrd. Do. Dr. Kamil UNUR2 Ara. Gr. Beril DNMEZ3 Aratrmann Amac: Aratrmann amac, turizm sektrndeki igc sorunlarn sektrde staj yapm veya alm renciler ve retim elemanlarnn gzyle tespit etmektir. Aratrma Yntemi: Sektr deneyimi olan renciler ve akademisyenlerle yaplan odak grup grmesi ve otel genel mdrlerinden yazl olarak alnan igc sorunlarna dayal olarak bir anket formu gelitirilmitir. Anket, kolayda rnekleme yntemiyle, 2009 yl Aralk aynda Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokul rencilerine, yz yze ve brak-topla teknikleri kullanlarak uygulanm ve aratrmaya 288 renci katlmtr. Verilerin analizinde, tanmlayc istatistiklerin yan sra, faktr analizi, t-testi ve aamal oklu regresyon analizinden yararlanlmtr. Bulgular: Yaplan faktr analizinde turizm sektr igc sorunlar; personel ynetimi sorunlar, stajyer sorunlar, alma ortam sorunlar, kayrmaclk sorunlar ve sosyal haklarla ilgili sorunlar olarak tespit edilmitir. Ayrca, rencilerin sektrde alma eilimlerini, personel ynetimi sorunlarnn olumsuz ynde etkiledii bulgulanmtr. Uygulama zerine etkileri: Tespit edilen turizm sektr igc sorunlar, ncelikle kamu ynetiminin turizm istihdam politikas asndan katk salama potansiyelindedir. Ayrca, turizm sektr paydalarnn istihdam artlar ve sorunlar konusunda ibirlii yapma ve zm nerileri gelitirilmelerine de yardmc olabilir. Aratrmann baka bir katks ise, rencilere potansiyel sorunlar hakknda bilinlendirme frsatn salamasdr. zgn deeri: Aratrmann en nemli zellii, sektr deneyimi olan renciler, akademisyenler ve sektr yneticilerinin katklaryla turizm sektr igc sorunlarnn belirlenmi olmasdr. Bu ynyle, pratik zm nerilerinin gelitirilmesine ve bu konudaki alanyazna katk salama potansiyeli tamaktadr. Anahtar kelimeler: Turizm sektr, igc sorunlar, Mersin 1.GR Gemiten bugne ynetim ve organizasyon, zellikle de insan kaynaklar literatr incelendiinde zne olarak bireylerin yer ald grlmektedir. Gnmzde tm alanlarda yaanan hzl deiim ve geliim insan faktrn de hedef almakta, insan kaynaklar stratejik boyutu ile gitgide nem kazanmaktadr. Personel ynetiminden insan kaynaklarna geile birlikte bireylerin alma hayatnda yaad sorunlar, baa1 2
Mersin niversitesi,Turizm l. ve Otelcilik Yksekokulu Mersin niversitesi,Turizm l. ve Otelcilik Yksekokulu 3 Mersin niversitesi,Turizm l. ve Otelcilik Yksekokulu
MERSN NVERSTES TURZM LETMECL VE OTELCLK YKSEKOKULU RENCLER GZYLE TURZM
721
r faktrleri, motivasyonlar, kariyer planlar, iletiimleri gibi birok konu aratrma konusu olmaya balamtr. Bu noktadan hareketle rgtler, bireyleri sadece retimin bir paras olarak grmeyip, retimin ana kayna olarak alglayan, onlara yatrm yapan, bireylerin alma hayatn ve koullarn titizlikle ele alan bir yn izlemeye balamtr (Gnl ve Dnmez, 2009: 831). alanlara nem vermeyi gerektiren ok sayda husustan bahsetmek olasdr. Gnmz dnyasnda iletmeler; kreselleme ve kresel rekabet, hzl gelien ve deien teknoloji, oluan yeni pazarlar, mteri beklenti ve ihtiyalarnn hzla deimesi ve yenilenmesi, siyasi iktidarlarn izledikleri farkl politikalar sonucunda, younlaan ve srekli artan rekabet karsnda, eskiye oranla daha fazla stratejik dnmek ve insan kaynaklar ynetimi uygulamalarna daha fazla nem vermek zorunda kalmlardr (avu, 2005: 152; Bayraktar ve Yldz, 2007: 281; Syler, 2007: 103). Yaanan bu deiimler, iletmelerin varlklarn srdrebilmelerini zorlatrm ve iyi bir insan kaynaklar ynetimi anlay benimsemelerini zorunlu hale getirmitir (avu, 2005: 152). nsan kaynaklar ynetimi uygulamalarnn son dnemlerde nem kazanmas tesadf deildir. Endstri iletmelerinin kulland retim faktrleri, gnmzde sermaye gc ve gelimi teknoloji sayesinde kolaylkla taklit edilebilmektedir. Rekabet stnl elde etmek isteyen iletmelerin zerinde durmalar gereken en nemli konu, insan kaynaklar haline gelmitir. Bunun nedeni, insan kaynaklarnn taklit edilememe zelliinden dolay rekabet stnl salama asndan nemli bir ara olmasdr (Kozak, 2009: 4-6). zellikle emek youn olan ve yzyze hizmet veren turizm iletmeleri dnldnde insan faktrnn nemi gz ard edilemeyecek kadar byktr. Konaklama ve seyahat iletmeleri dikkate alndnda, retimin byk ounluunun insan gcne dayal olduu grlmektedir. Doru igrenlerin bulunmas, seilmesi, ie yerletirilmesi, ie altrlmas, eitilmesi, motive edilmesi, dllendirilmesi ve iletmede kalmalarnn salanmas nemli hususlardr. grene yaplan her trl yatrm iletmeye; igren memnuniyeti, iletmeye ballk, verimlilik ve etkinliin artmas, hizmet kalitesinin artmas, mteri memnuniyeti dolaysyla karlln artmas olarak geri dnebilmektedir (Dnmez ve Birdir, 2007: 504). Turizm iletmeleri, ok sayda igren ile faaliyetlerini srdrebilmekte ve verdikleri hizmetlerin tamamna yaknn otomasyon imkanlar olmadan yrtmektedirler. Bu karakteristik zellikler dikkate alndnda sunulan hizmetin kalitesi, istihdam edilen igrenlerin kalitesi ve nitelii ile yakndan ilikili olmaktadr. Nitelikli ve eitimli igrenlerle alan turizm iletmelerinde hizmet kalitesi ykselmekte ve iletmeye gelen mterilerin tekrarll salanabilmektedir (lban ve Kal; 2009: 1278). Nitelikli igrenlerin turizm iletmelerinde istihdam edilebilmesi de igrenlerin iletmelerden bekledikleri asgari artlarn salanmas ile mmkn olabilmektedir. Turizm eitimi aldklar dnemlerde staj yapmak zere alan rencilerin henz stajyerlikleri srasnda karlatklar birok sorundan bahsedilebilir. Bu sorunlarn banda, stajyer rencilerin seyahat ve konaklama iletmeleri tarafndan ucuz igc
722
snfnda deerlendirilmesi, maal alan igrenler ile ayn younlukta i yaptrlmas, normal alma saatlerinden daha fazla altrlmalarna ramen stajyer statsnde olduklarndan kendilerine herhangi bir deme yaplmamas gelmektedir. Bunun yannda staj dneminde kazanlmas gereken tecrbenin eksik kalmas, oryantasyon ve rotasyon eitiminin gz ard edinilmesi de yaanan problemler arasndadr. Ayrca, sigorta yaplmamas, hafta tatili verilmemesi, barnma ve beslenme olanaklarnn yetersizlii gibi konularda da sknt yaanmaktadr. zetlenen bu problemler, staj yapan rencilerin turizm sektrnden henz iin bandayken soumasna sebebiyet verebilmektedir (www.turizmgazetesi.com; 22.01.2010) Bildiride, insan kaynann son derece nemli olduu turizm sektrnde, igc sorunlarnn ortaya koyulmas amalanmaktadr. Turizm sektr igc sorunlar, seilmi otel yneticileri, potansiyel igc (Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu rencileri) ve sektr deneyimli akademisyenlerin gzyle ortaya koyulmutur. 2.ARATIRMANIN AMACI Aratrmann amac, turizm sektrndeki igc sorunlarn tespit etmektir. Sektrdeki sorunlarn tespiti iin, turizm eitimi alan rencilerin, sektr deneyimi olan akademisyenlerin ve lisans dzeyinde turizm eitimi alm otel yneticilerinin grleri ayr ayr deerlendirilerek, turizm sektr igc sorunlar ortaya konmaya allmtr. Sz konusu sorunlarn tespit edilmesi, en bata turizm iletmelerinin yneticilerine katk salayacaktr. Ayrca, bata Kltr ve Turizm Bakanl olmak zere, turizm eitim kurumlarna ve turizm sektr igcyle ilgili kamu birimlerine sorunlarn grlmesi ve zm yollarnn aranmas bakmndan yararl olabilecek ve bylece karar destek hizmeti grevini yerine getirebilecektir. Bu erevede, aratrmann temel aratrma sorusu bulunmaktadr. Turizm sektr igc sorunlar nelerdir? Bu sorunlarn nem dzeylerine gre greceli sralamas nasldr? Turizm sektr igc sorunlar, hangi faktrler (deikenler) altnda incelenebilir? Turizm sektr igc sorunlarndan hangileri, rencilerin turizm sektrnde kariyer yapma eilimleri zerinde etkilidir? 3.ARATIRMANIN YNTEM Aratrmada veriler, hem nitel hem de nicel aratrma yntemleri kullanlarak toplanmtr. Bu nedenle, ilk etapta, turizm sektr igc sorunlarn tespit edebilmek amacyla bir odak grup grmesi gerekletirilmitir. Odak grup, Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu rencileri ve sektr deneyimi olan retim elemanlarndan oluturulmu ve 21 Aralk 2009 tarihinde gerekletirilmitir. Turizm sektr igc sorunlarn sektr yneticilerinin gzyle de grebilmek iin, genel mdr konumunda olan seilmi yneticilere birinci aratrma sorusu e-posta yoluyla ak ulu olarak sorulmu ve yantlarn yazl olarak vermeleri istenmitir. Bu aratrmaya, 21 24 Aralk 2009 tarihleri arasnda, be yldzl otel yneticilerinden sekiz kii katlmtr.
723
Turizm sektr igc sorunlarnn belirlenmesine ynelik odak grup grmesi gerekletirilmeden nce, toplant salonu teknik adan (yeterli k, uygun oda scakl, oval masa, projeksiyon cihaz, bilgisayar, yaz tahtas vb.) hazr hale getirilmitir. Daha sonra yeler, salona davet edilmiler ve grme yneticisi tarafndan konu hakknda bilgilendirilmilerdir. Katlmc yelere, Turizm sektrnn igc asndan sorunlar nelerdir? sorusu yneltilmitir. Her yenin tam olarak ne sylemek istedii ynetici tarafndan kristalize edilip teyidi salandktan sonra, belirtilen sorunlar; ksa, ak ve anlalr ekilde yaz tahtasna ynetici tarafndan yazlmtr. Bu esnada, bir retim eleman, sorunlar yaz tahtasnda olduu gibi kat zerine aktarmtr. Odak grup grmesinde ortaya kan turizm sektr igc sorunlar ve sektrde genel mdr olarak alanlarn ak ulu soruya verdikleri cevaplar incelenerek bir anket formuna dntrlmtr. Tespit edilen 39 sorunun yant kategorileri, 6l derecelemeye gre hazrlanmtr (0: hi nemli deil, 1: ok az nemli, 2: az nemli, 3: orta derecede nemli, 4: nemli, 5: ok nemli). Anket formunda, ayrca 15 adet kiisel bilgi sorusu da yer almaktadr. Anket, 25-28 Aralk 2009 tarihleri arasnda Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu rencileri zerinde kolayda rnekleme yntemine gre uygulanmtr. Anket uygulamas, snf ortamnda braktopla eklinde gereklemitir. Aratrmaya toplam 288 renci katlmtr. 2009-2010 Eitim-retim ylnda kaytl 710 renci bulunmaktadr. Dolaysyla aratrmaya katlm, %40,6 olmutur. Elde edilen verilerin analizinde, betimsel istatistiklerin yan sra, faktr analizi, t-testi ve oklu regresyon analizinden yararlanlmtr. 4.BULGULAR Aratrmaya katlan 288 rencinin 124 (%43,1) kadn, 164 (%56,9) erkektir. rencilerin 95i (%33) birinci snfa, 69u (%24) ikinci snfa, 40 (%13,9) nc snfa ve 82si (%28,5) de drdnc snfa devam etmektedir. Sz konusu rencilerin 211i (%73,3) turizm sektrnde kariyer yapmay planlarken, 69unun (%24) sektrde kariyer hedefi bulunmamaktadr. Odak grup grmesine katlan renciler, sektr deneyimi olan akademisyenler ve sektrde genel mdr olarak alanlarn ak ulu soruya verdikleri yantlardan yararlanarak, turizm sektr igc sorunlar olarak 39 sorun tespit edilmitir. Bu sorunlarn rencilerin gzyle greceli nem sralamas, Tablo 1de yer almaktadr. Buna gre; renciler turizm sektr igc sorunlar olarak en ok sigorta yaplmamas ( =4,7951), uzun alma saatleri ( =4,7083) ve uygulanan dk cret politikalarn ( =4,7014) nemli bulmaktadrlar. Dier sorunlar irdelendiinde; turizm eitimi alanlara ncelik verilmemesi, stajyerlerin uygun artlarda altrlmamas sonucu turizm sektrnden soumalar, cretlerin zamannda denmemesi, fazla alma (mesai) cretlerinin denmemesi, dzensiz alma saatleri, personel lojman salanmamas/kt koullarda olmas, yneticilerin turizm eitimi almam olmas, patron ve/veya yaknlarnn ilere ve ileyie karmas, stajyerlerin tercih edilmeyen ilerde altrlmas, stajyerlerin ar ilerde altrlmas, zellikle kadn alanlara ynelik cinsel taciz olaylar
724
eklinde ifade edilen sorunlara katlmclar tarafndan greceli olarak 4,6562 ile 4,5000 arasnda ortalama nem atfedildii grlmektedir. Tablo 1: Turizm Sektrnn gc Sorunlarnn Greceli nem Sralamas
Ortalama Std.Sapma 07.Sigorta yaplmamas ve/veya eksik yaplmas 02.Uzun alma saatleri 01.Uygulanan dk cret politikalar 28.Turizm eitimi alanlara ncelik verilmemesi 4,7951 4,7083 4,7014 4,6562 0,49708 0,63985 0,60865 0,65457 0,76729 0,63297 0,64459 0,74549 0,70161 0,79994 0,70615 0,96149 0,84251 0,94813 0,7866 0,92057 0,63976 0,78947 0,75333 0,88826 0,86482 0,79167 0,83452 0,82707 0,87198 0,88345 1,02594 1,11998 0,96028 0,99471 1,05124 1,02438
18.Stajyerlerin uygun artlarda altrlmamas sonucu turizm sektrn4,6562 den soumalar 36.cretlerin zamannda denmemesi 10.Fazla alma (mesai) cretlerinin denmemesi 03.Dzensiz alma saatleri 05.Personel lojman salanmamas/kt koullarda olmas 32.Yneticilerin turizm eitimi almam olmas 38.Patron ve/veya yaknlarnn ilere ve ileyie karmas 17.Stajyerlerin tercih edilmeyen ilerde altrlmas ) 16.Stajyerlerin ar ilerde altrlmas 08.zellikle kadn alanlara ynelik cinsel taciz olaylar 35.Performans deerlendirme sistemlerinin adil olmamas 15.Stajyerlerin gereinden fazla altrlmas 25.Yeterli tecrbeye sahip personelin olmamas 04.Sezonluk/mevsimlik istihdam (i) 24.Ynetimde i yaptrmada profesyonelliin olmamas 19.Kariyer olanaklarnn kstl olmas 06.Personel yemeklerindeki kalite sorunlar 31.Hizmet ii eitim (i ile ilgili eitim) olanaklarnn yokluu 30.Kariyer planlama ve ynlendirme sisteminin olmamas 23.e altrma eitiminin olmamas/yetersizlii 22.Sertifikasyona geilmemesi 34.Performans deerlendirme sistemlerinin olmamas 13.Alayl alanlarn okullulara kar olumsuz tutumlar 20.Tehdit yoluyla i yaptrlmaya allmas 21. ve grev tanmlarnn olmamas 33.Yneticilerin genellikle sahip ynetici (iin sahibi) olmas 09.ten yldrma (soutma) abalar 29.Turizm sektrnn i-yaam dengesizliine yol amas 4,6319 4,6285 4,6250 4,5972 4,5903 4,5556 4,5486 4,5312 4,5000 4,4618 4,4479 4,4062 4,3958 4,3958 4,3611 4,3403 4,3125 4,3125 4,2986 4,2812 4,2500 4,2118 4,1667 4,1597 4,1562 4,1424 4,1424
725
37.dllendirme sisteminin olmamas 26.Sendikalamann engellenmesi 12.Personel niformalarnn temizlik sorunlar 39.alanlar arasnda gruplama olmas 11.Personel niformalarnn iletme tarafndan salanmamas 14.Yabanc uyruklu kiilerin altrlmas 27.alanlar arasnda dedikodunun yaygn olmas
4,1389 4,0868 4,0000 3,9653 3,7014 3,2292 3,2118
0,92666 1,01011 1,04264 1,21497 1,2554 1,57603 1,39196
0: Hi nemli Deil, 1: ok Az nemli, 2: Az nemli, 3: Orta Derecede nemli, 4: nemli, 5: ok nemli
Katlmclar tarafndan 4,4618 ile 4,0000 arasnda ortalama nem atfedilen maddeler ise; performans deerlendirme sistemlerinin adil olmamas, stajyerlerin gereinden fazla altrlmas, yeterli tecrbeye sahip personelin olmamas, sezonluk/mevsimlik istihdam (i), ynetimde i yaptrmada profesyonelliin olmamas, kariyer olanaklarnn kstl olmas, personel yemeklerindeki kalite sorunlar, hizmet ii eitim (i ile ilgili eitim) olanaklarnn yokluu, kariyer planlama ve ynlendirme sisteminin olmamas, ie altrma eitiminin olmamas/yetersizlii, sertifikasyona geilmemesi, performans deerlendirme sistemlerinin olmamas, alayl alanlarn okullulara kar olumsuz tutumlar, tehdit yoluyla i yaptrlmaya allmas, i ve grev tanmlarnn olmamas, yneticilerin genellikle sahip ynetici (iin sahibi) olmas, iten yldrma (soutma) abalar, turizm sektrnn iyaam dengesizliine yol amas, dllendirme sisteminin olmamas, sendikalamann engellenmesi, personel niformalarnn temizlik sorunlar eklinde sralanmtr. alanlar arasnda gruplama olmas ( =3,9653), personel niformalarnn iletme tarafndan salanmamas ( =3,7014), yabanc uyruklu kiilerin altrlmas ( =3,2292) ve alanlar arasnda dedikodunun yaygn olmas ( =3,2118) katlmclar tarafndan greceli olarak daha az nemli bulunmaktadr. Aratrmann ikinci sorusunun yantn bulmak iin, veri setine faktr analizi uygulanmtr. Uygun faktr saysnn belirlenmesinde z deeri birden byk olanlarn seilmesine ve bir nermenin bir faktre boyutlanabilmesi iin sz konusu faktr ile en az .450 dzeyinde korelasyona sahip olmasna karar verilmitir. Ayrca, Varimax dnm uygulamas gr benimsenmitir (Hair vd. 2006; zdamar, 2004; Nakip, 2003). Tablo 2, faktr analizi sonucunu gstermektedir. 39 maddelik lee uygulanan faktr analizinde, n kabuller gerei 11 madde (1, 2, 10, 11, 12, 14, 22, 25, 29, 33, 36) lekten karlmtr. En son analizde, KMO rneklem yeterlilii %85,7 olarak bulunmutur. Ayrca Bartlett kresellik testi sonucu da (2: 2671,256; s.d.: 378; p<0,001) istatistik bakmdan anlamldr. Bu iki sonu, faktr analizine devam edebilme olana salamtr. Maddeler atldktan sonra, arta kalan 28 madde alt faktr altnda toplanm ve toplam varyansn %54n aklamtr.
726
Birinci faktr incelendiinde; kariyer planlamas, performans deerleme sistemi, hizmet ii eitim, performans deerlemede adillik ve i yaptrmada profesyonellik gibi personel ynetimini ilgilendiren maddelerin bir araya geldii grlmtr. Drdnc faktrde de, benzer ifadeler bir araya geldiinden, bu faktre personel ynetimi sorunlar-I ad verilmitir. Bu faktr, toplam varyansn %10unu, aklanan varyansn ise yaklak %20sini aklamaktadr. Tablo 2. Turizm Sektr gc Sorunlarna likin Faktr Analizi Sonular
Yk I.Personel Ynetimi Sorunlar-I (7 madde) 30.Kariyer planlama ve ynlendirme sisteminin olmamas 32.Yneticilerin turizm eitimi almam olmas 35.Performans deerlendirme sistemlerinin adil olmamas ,661 ,610 ,594 z Aklanan Ortalama Alfa deeri Varyans 2,967 10,597 4,4256 .799
31.Hizmet ii eitim (i ile ilgili eitim) olanaklar,576 nn yokluu 34.Performans deerlendirme sistemlerinin olmama,560 s 28.Turizm eitimi alanlara ncelik verilmemesi ,544
24.Ynetimde i yaptrmada profesyonelliin olma,498 mas II.Stajyer Sorunlar (4 madde) 16.Stajyerlerin ar ilerde altrlmas 15.Stajyerlerin gereinden fazla altrlmas 18.Stajyerlerin uygun artlarda altrlmamas sonucu turizm sektrnden soumalar ,849 ,775 ,736 2,927 10,452 4,5460 .826
17.Stajyerlerin tercih edilmeyen ilerde altrlmas ,690 III.alma Ortam Sorunlar (5 madde) 04.Sezonluk/mevsimlik istihdam ,671 2,415 8,623 4,3750 .692
08.zellikle kadn alanlara ynelik cinsel taciz ,654 olaylar 03.Dzensiz alma saatleri 09.ten yldrma abalar ,622 ,584
13.Alayl alanlarn okullulara kar olumsuz ,525 tutumlar IV. Personel Ynetimi Sorunlar-II (4 madde) 2,385 8,519 4,3750 .689
727
20.Tehdit yoluyla i yaptrlmaya allmas 19.Kariyer olanaklarnn kstl olmas 21. ve grev tanmlarnn olmamas 23.e altrma eitiminin olmamas/yetersizlii V.Kayrmaclk Sorunlar (4 madde) 39.alanlar arasnda gruplama olmas 37.dllendirme sisteminin olmamas 27.alanlar arasnda dedikodunun yaygn olmas 38.Patron /yaknlarnn ilere ve ileyie karmas VI.Sosyal Haklarla lgili Sorunlar (4 madde)
,678 ,614 ,597 ,516 2,293 8,190 ,660 ,614 ,526 ,479 2,123 7,584 4,4549 .636 3,9679 .579
05.Personel lojman salanmamas/kt koullarda ,725 olmas 06.Personel yemeklerindeki kalite sorunlar 26.Sendikalamann engellenmesi 07.Sigorta yaplmamas ve/veya eksik yaplmas ,720 ,510 ,492
Varimax rotasyonlu temel bileenler analizi. Aklanan toplam varyans: % 53,966 Kaiser-Meyer-Olkin rneklem yeterlilii: %85,7; Bartlett kresellik testi: 2: 2671,256, s.d.: 378, p<0.001;
Genel ortalama: 4,3470; lein tamam iin Alpha: ..889; Yant kategorileri: 0: Hi nemli deil, 1:ok az nemli, 2: Az nemli, 3: Orta derecede nemli, 4:nemli, 5:ok nemli kinci faktr, toplam varyansn %10unu aklayan drt maddeden olumaktadr. Faktrn iyaps incelendiinde; stajyerlerle ilgili sorunlarn bir araya geldii grlmektedir. rnein; stajyerlerin ar ilerde altrlmas, fazla altrlmas, stajyerlerin sektrden soumas ve istenmeyen ilerde altrlmas Dolaysyla faktre, stajyer sorunlar ad verilmitir. Toplam varyansn %8,6sn aklayan nc faktr, be maddeden olumaktadr. Bu faktrde; sezonluk istihdam, zellikle kadn alanlara dnk cinsel taciz, dzensiz alma saatleri, yldrma abalar ve alayl-mektepli atmas gibi sorunlar bir araya gelmitir. Bu nedenle, faktre alma ortam sorunlar ad verilmitir. Drdnc faktr, daha nce de belirtildii gibi, personel ynetimini ilgilendiren ifadelerden olumaktadr. Varyansn %8,5ini aklayan bu faktrde; tehdit yoluyla i yaptrma, kariyer olanaklarnn kstll, i ve grev tanmlarnn olmamas ve ie altrma eitiminin yetersizlii gibi sorunlar bir araya gelmi ve bu nedenle de faktre, personel ynetimi sorunlar-II ad verilmitir.
728
Drt maddeden oluan beinci faktr, toplam varyansn %8,2sini aklamaktadr. Bu faktrde; alanlar arasndaki gruplama, dllendirme sisteminin olmay, dedikodunun yaygnl ve patron yaknlarnn ie alnmas gibi maddeler bir araya gelmitir. Faktrn iyaps dnlerek, faktre kayrmaclk sorunlar ad verilmitir. Son faktr, drt nermeden olumakta ve varyansn %7,6sn aklamaktadr. Bu faktrde; personel lojmanlar, personel yemekleri, sendikalamann engellenmesi ve sigorta yaplmamas gibi maddeler bir araya gelmitir. Bu nedenle de, faktre, sosyal haklarla ilgili sorunlar ad verilmitir. Tespit edilen igc faktrleri, demografik zelliklere gre karlatrlmtr. Tespit edilen turizm sektr igc sorunlarna ilikin faktrlerin (deikenlerin) nem dereceleri, rencilerin snflarna ve devam ettikleri programa gre istatistik adan anlaml bir farkllk gstermemektedir. Ya deikenine gre yaplan karlatrma sonularna gre; personel ynetimi sorunlar-I, alma ortam sorunlar, personel ynetimi sorunlar-II, kayrmaclk sorunlar ve sosyal haklarla ilgili sorunlar asndan 18-22 ya arasndaki rencilerin bu sorunlara atfettikleri nem dzeyi ile 23-28 ya arasndaki rencilerin atfettikleri nem dzeyi arasnda anlaml bir farkllk bulunmamaktadr. Ancak, stajyer sorunlarna 23-28 ya grubundaki rencilere ( =4,3996) kyasla 18-22 ya grubundaki renciler ( =4,6235) grece olarak daha fazla nem atfetmilerdir (t=2,488; p=0,014). Tablo 3, cinsiyete gre yaplan karlatrmay gstermektedir. t-testi sonularna gre, ilk drt faktr kz renciler, erkek rencilere kyasla daha fazla nemli bulmulardr. Baka bir anlatmla, personel ynetimi sorunlar (I-II dahil), stajyer sorunlar ve alma ortam sorunlarn kzlar daha nemli olarak deerlendirmektedirler. Tablo 3: Turizm Sektr gc Sorunlarnn Cinsiyete Gre Karlatrmas
Cinsiyet I.Personel Ynetimi Sorunlar-I II.Stajyer Sorunlar III.alma Ortam Sorunlar IV.Personel Ynetimi Sorunlar-II V.Kayrmaclk Sorunlar VI.Sosyal Haklarla lgili Sorunlar Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek N 124 164 124 164 124 164 124 164 124 164 124 164 Ortalama Std. Sapma t-deeri 4,5311 4,3458 4,7016 4,4284 4,5452 4,2463 4,3690 4,1540 4,0081 3,9375 4,4879 4,4299 ,48524 ,55203 ,51272 ,81057 ,46702 ,68161 ,65135 ,70024 ,72550 ,72709 ,54926 ,54657 2,969** 3,491*** 4,410*** 2,658** 0,816 0,890
Yant kategorileri: 0: Hi nemli deil, 1:ok az nemli, 2: Az nemli, 3: Orta derecede nemli, 4:nemli, 5:ok nemli *p<0,05; **p<0,01; ***p<0,001
729
nc aratrma sorusunun yantn bulabilmek iin, baml deiken olarak rencilerin turizm sektrnde kariyer yapma eilimleri ve bamsz deikenler olarak da tespit edilen turizm sektr igc faktrleri dikkate alnarak regresyon analizi yaplmtr. Tablo 4, aamal oklu regresyon analizi sonucunu gstermektedir. Yaplan analize gre, alt faktrden sadece personel ynetimi sorunlar-I adn verdiimiz deiken, rencilerin gelecekte turizm sektrnde kariyer yapma eilimlerini tahmin etmede kullanlabilecek bir deikendir. Buna gre, rencilerin sektrde alma eilimlerini, personel ynetimi sorunlar olumsuz ynde etkilemektedir. Tablo 4: Turizm Sektr gc Sorunlarnn Sektrde Kariyer Yapma Eilimine Etkisi
Standardize edilmemi katsaylar Model (Sabit) I.Personel Ynetimi Sorunlar-1 B 4,037 -,416 Std. Hata ,585 ,131 -,185 Standardize katsaylar Beta t Anlam dzeyi.
6,902 ,000 -3,176 ,002
Baml deiken: Mezun olduktan sonra turizm sektrnde kariyer yapmay ne derecede istiyorsunuz? R: 0,185; R2:0,034; Dzeltilmi R2: 0,031; D-W: 1,952; Model iin F1,284: 10,090, p<0.0001
SONU ve NERLER Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulunda turizm eitimi alan renciler, sektr deneyimi olan akademisyenler ve lisans dzeyinde turizm eitimi alm otel yneticilerinin katlm ile gerekletirilen aratrma ile turizm sektrnn igc sorunlarna farkl alardan baklmaya allmtr. Tespit edilen sorunlarn artc olmad, srekli dile getirilen, tartlan, dzeltilmesi konusunda fikir birlii olan noktalardan olutuu grlmektedir. Konu ile ilgili yaplm birok aratrmada da ayn sorunlarn alt izilmi olmasna ramen, zm noktasna gelindiinde bir ilerleme kaydedilememi olduu dikkat ekmektedir. Odak grup grmesi ile tespit edilmi 39 igc sorunu, renciler tarafndan grece nem srasna dizildiinde ba eken be sorunun; sigorta yaplmamas ve/veya eksik yaplmas ( =4,79), uzun alma saatleri ( =4,71), uygulanan dk cret politikalar ( =4,70), stajyerlerin uygun artlarda altrlmamas sonucu turizm sektrnden soumalar ( =4,66) ve turizm eitimi alanlara ncelik verilmemesi ( =4,65) olduu grlmektedir. Bu hususlarn sektrde faaliyet gsteren iletmelerin personel ynetimi politikalar ile ilgili olduu dikkat ekmektedir. Bu nedenle, yneticilerin bu konularda iyiletirme almalarn yapmalarnda fayda bulunmaktadr. 5510 sayl, Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanununda aka yer alan sigortasz ii altrlmamasna ynelik maddeye ramen, turizm sektrnde hala bu kanuna uyulmamas hem yneticilerin hem de kamu kesiminin dikkate almas gereken bir sorundur. Yneticiler sigorta primlerinin tam ve zamannda yatrlmasna, kaak ii altrlmamasna zen gstermeli, buna karlk kamu kesimi de tm iletmeleri bu konuda ciddi bir ekilde denetlemelidir. Kanun maddesine uymayan iletmeler mevzuat
730
hkmleri dorultusunda yaptrmlara tabi tutulmaldr. Mevcut renciler stajlar sresince devlet ve iveren tarafndan i kazas ve meslek hastalklarna kar ortaklaa sigorta edilmektedirler. Ancak bu staj sigortas, salk hizmetlerinden yararlanabilmeye ve emeklilik ilemlerinde kullanabilmeye olanak tanmamaktadr (www.adalet.gov.tr). Gnmzde sigortal almann kiiye salad nemli katklarn igrenler tarafndan farkna varlmas, bu sorunun birinci srada yer almasna sebep olmu olabilir. Salk harcamalar, emeklilik, aile yelerinin alan kiinin sigortasndan faydalanmalar, allan kurumlarn referans olarak kabul edilmesinde sigorta kaytlarnn dikkate alnmas gibi i hayatn ve sosyal hayat ilgilendiren ciddi konularda artk igrenlerin bilinli olmas sevindiricidir. Bu hususta igrenlerin de sigortasz ii altrlan iletmeleri tercih etmemeleri, zmn nemli bir parasn oluturabilecektir. Ancak, yaanan ekonomik krizin, bu konudaki en nemli engellerden birisini oluturabilecei unutulmamaldr. Gen, eitimli ve isiz nfusun olduka fazla olduu lkemizde sigortasz almay kabul etmeyen igren kesiminin saysnn artmas sevindiriciyken, sigortasz almay kabul edebilecek kadar isizlik maduru olmu potansiyel igren kesiminin de varl gz ard edilemeyecek bir gerektir. Yedi gn yirmidrt saat kesintisiz hizmet verilen turizm iletmelerinde, hem hizmetin aksamamas hem de alma saatlerinin uzunluu konusunda igrenlerin madur edilmemesi iin vardiyal sistemin uygulanmas, vardiya saysnn yeterli olmad durumlarda ise artrlmas yoluna gidilmesi gerekmektedir. Turizm iletmelerinde gnlk sekiz saat alma sresi ile toplam vardiya normal saylrken, ciddi bir maliyet kalemi olan igren sigorta prim ve maa demelerinden ksmak amacyla iletmeler genellikle 12 saat alma sresi ile iki vardiya sistemini benimsemektedir. Oysaki srekli gler yz, stresten uzak olma, mteri odakl alma gerektiren turizm sektrnde 12 saat boyunca bu zellikleri koruyabilmek, bir igren iin olduka g, zorlayc ve ypratc olmaktadr. Dolaysyla hem igren hem de mteri memnuniyeti olumsuz ynde etkilenmektedir. letme ise, bir eksik vardiya ile kandn sand maliyetlerin daha fazlasn kan sorunlarn zm iin harcamaktadr. Uygulanan dk cret politikalar konusu sadece turizm sektrnn deil, tm sektrlerin ortak sorunu olarak gndemdedir. Trkiye statistik Kurumunun 2009 yl Ekim ay verilerine gre; Trkiye genelinde isiz says geen yln ayn dnemine gre 569 bin kii artarak 3 milyon 299 bin kiiye ykselmitir. sizlik oran ise 1,8 puanlk art ile % 13 seviyesinde gereklemitir (www.tuik.gov.tr; 22.01.2010). sizlik orannn bu kadar yksek olduu bir lkede, dk cret politikalarnn uygulanmas iverenler asndan bir frsat olarak grlebilmektedir. Dk cretlere raz, turizm eitimi almam ve/veya alamam igren ile allmas da, bata mteri memnuniyeti olmak zere, iletmeler iin birok soruna kaynak tekil edebilmektedir. Bu konudaki iyiletirme almalarnn balamas, ancak lke genelindeki isizlik probleminin zm veya isizlik orannn katlanlabilir bir seviyeye indirilmesi ve turizm iverenlerinin bak alarnn deimesi ile olasdr. Sektrde ucuz igc olarak grlen stajyerler, uzun ve dzensiz alma saatleri, dk cret, ar ilerde altrlma gibi sebeplerle, ie yeni balama aamalarnda iten ve sektrden soumaktadrlar. Staj dnemlerinde kar karya kaldklar ar alma
731
koullar sebebiyle baka sektrlere kayma eilimi gstermektedirler. Turizmde kariyer yapmak istemeyenlerin orannn 1/3 olduu hatrlandnda, sektrn eitimli igc kaybnn azmsanamayacak boyutta olduu grlecektir. Stajyer renciler iin yaplacak doru i tanmlamalar ile iletmeler bu sorunu zebileceklerdir. Tespit edilen turizm sektr igc sorunlar, alt faktr altnda toplanabilmektedir. Bunlar; personel ynetimi sorunlar, stajyer sorunlar, alma ortam sorunlar, kayrmaclk sorunlar ve sosyal haklarla ilgili sorunlardr. Bunlardan greceli olarak en fazla nemli bulunan stajyer sorunlardr ( =4,54). Stajyerlik, rencileri ok yakndan ilgilendirdii iin, bu faktre zel bir nem verildii anlalmaktadr. renciler stajyerlik dneminde sektr gerekten tanmakta, ii renmekte, teori ile pratik arasndaki fark kavrayabilmektedirler. Dolaysyla stajyerlik dneminde yaanan problemler uzun vadeli sektrde kalma ya da farkl sektrleri tercih etme kararlarnn alnmasnda etkili olabilecektir. Grece ikinci nemli sorun, sosyal haklarla ilgili sorunlardr ( =4,45). Personel lojmanlar, personel yemekleri, sigorta ve sendikalama, Trk turizm sektrnn uzun yllardr zemedii bir sorunu durumundadr. renciler genellikle srekli yaadklar yerlerden uzak olan turizm blgelerinde alma hayatlarn srdrdklerinden kendilerine salanan sosyal haklarn nemini her geen gn biraz daha fazla kavramaktadrlar. Uzun ve yorucu bir alma temposunun ardndan dinlendikleri yerlerin rahatl, temizlii, gvenlii, yedikleri yemeklerin lezzeti, tazelii ve besleyicilii, sigortalarnn yatrlmas ile salk gvencesinden faydalanabileceklerini bilmenin rahatl alacaklar iletmeleri seerken nemli hususlar oluturmaktadr. Greceli olarak personel ynetimi sorunlar nc ve drdnc sray almaktadr. Beinci sray alma ortam sorunlar alrken, kayrmaclk son sradadr. Bu sonular; katlmclarnn renci olduu bu aratrmada beklenen bir durumdur. Tespit edilen bu faktrlerden sadece personel ynetimi sorunlar-I, rencileri sektrde kariyer yapma eilimlerini olumsuz ynde etkilemektedir. Kariyer planlama ve ynlendirme sisteminin olmamas, yneticilerin turizm eitimi almam olmas, performans deerlendirme sistemlerinin adil olmamas, hizmet ii eitim (i ile ilgili eitim) olanaklarnn yokluu, performans deerlendirme sistemlerinin olmamas, turizm eitimi alanlara ncelik verilmemesi ve ynetimde i yaptrmada profesyonelliin olmamas maddelerinden oluan bu faktrn rencilerin kariyer kararlarn olumsuz etkilemesi artc bir sonu olarak grlmemektedir. Emeklilik yann 65 olduu lkemizde, en ge 20 yanda turizm sektrnde almaya balayan igrenler iin 45 yl boyunca yapacaklar iten elde edecekleri sonularn belirsiz olmas kayg vericidir. grenler, uzun vadeli kariyer planlarnda kendilerini belirli pozisyonlarda konumlandrmak istemekte ve bu konumun gerektirdii nitelikler dorultusunda kendilerini gelitirmeyi arzulamaktadrlar. Ancak personel ynetimi sorunlar-I faktrnn tanmlad sorunlarn varl bu belirsizlii artrmakta, rencileri karamsarlatrmakta ve sektrde kariyer yapma eilimlerini olumsuz ynde etkilemektedir. alma ile rencilerin, sektr deneyimli akademisyenlerin ve lisans dzeyinde turizm eitimi alm yneticilerin bak alaryla turizm sektr igc sorunlar ortaya konmutur. Tespit edilen igc sorunlarna zm nerileri, yine akademik camia, sektr temsilcileri ve kamu kesimi tarafndan retilebilir. zm nerilerinin sektrn igc
732
sorunlarn kkl ekilde zebilmesi, srdrlebilir olmas ve sektr iletmeleri iin verimlilik artnn yan sra turistler iin de memnuniyet yaratc olmas gerekmektedir. Aratrma, Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu rencileri zerinde yaplmtr, dolaysyla rencilerin sektr igc sorunlarna dnk algsn ortaya koymaktadr. Bu nedenle, sonraki aratrmalarda, sektrde fiilen alan igrenler zerinde bu aratrmann yaplmasnda fayda vardr. Ayrca, sonraki aratrmalarda; farkl yldzlardaki otellerden, A grubu seyahat acentalarndan, bamsz, ulusal ve uluslar aras zincir iletmelerde alan igrenlerden rnekleme alnmasyla, daha doru ve gerek durumu daha iyi yanstan sonulara ulalmas salanabilecektir. KAYNAKA Bayraktar, B. B. ve Yldz, A. K. (2007). Kurumsal Bilginin Stratejik Planlama Srecinde Kullanlmas: Bir le Belediyesi rnei, Bilgi Dnyas, 8 (2): 280296. avu, M. F. (2005). Aile letmelerinde Stratejik Ynetim, .. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 14 (2): 152-166. Dnmez, B. ve Birdir, K. (2007). Trkiye Genelinde Faaliyet Gsteren Seyahat Acentalarnda alan Personelin Doyumunun llmesi, eme Ulusal Turizm Sempozyumu, eme: 21 23 Kasm. Gnl, E. ve Dnmez, B. (2009). rgt kliminin Mersin li Seyahat Acentalar alanlarnn Sapkn Davran Gsterme Eilimleri zerindeki Etkisi, 10. Ulusal Turizm Kongresi, Mersin: 21 24 Ekim. Hair, J.F., Black, W.C., Babin, B.J., Anderson, R. E. ve Tatham, R.L (2006). Multivariate Data Analysis (6.bask), Upper Suddle River, NJ: Pearson Prentice Hall, Inc. lban, M. O. ve Kal, M. (2009). Termal Turizmin Gelimesini Etkileyen Sorunlar Belirlemeye Ynelik Gnende Bir Aratrma. Ege Akademik Bak/Ege Academic Review, 9 (4): 1275-1293. Kozak, A. M. (2009). Otel letmelerinde nsan Kaynaklar Ynetimi ve rnek Olaylar. (3. Bask), Detay Yaynclk: Ankara. Nakip, M. (2003). Pazarlama Aratrmalar. Birinci bask, Sekin, Ankara. zdamar, K. (2004), Paket Programlar ile statistiksel Veri Analizi-1 ve 2, Geniletilmi 5.Bask, Kaan Kitabevi, Eskiehir. Syler, . (2007). Kamu Sektrnde Stratejik Ynetim Uygulanabilir Mi? (Engeller/Glkler), Maliye Dergisi, (152): 103-115. http://www.tuik.gov.tr, eriim tarihi: 22.01.2010 http://www.turizmgazetesi.com/articles/article.aspx?id=24947, eriim tarihi: 22.01.2010 http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/27054.html, eriim tarihi: 22.10.2010
TURZMN EVRESEL ETKLER KONUSUNDA YEREL HALKIN TUTUMLARI KUADASI RNE Neslihan DAL1 Sultan BAYSAN2 ZET Elverili corafi zellikleri nedeniyle Prehistorik alardan beri yerleme alan olan Kuadas gnmzde youn turizm faaliyetlerine sahne olmaktadr. Turizm faaliyetleri zellikle younluun artt yaz aylarnda mekansal sorunlara yol amaktadr. Bu almada, Kuadas ilesinde yerel halkn turizmin gelitii bir blgede turizm faaliyetleri-evre arasndaki ilikileri alglama boyutunu ortaya koymay hedeflemitir. Aratrmann hedef kitlesini Kuadas merkezdeki ky kuana yakn mahallelerde (Alacamescit, Camiatik, Camikebir, Trkmen) yaayan yerel halk oluturmaktadr. Aratrmann yntemi turizmin evresel etkileri hakknda yerel halka uygulanan ankettir. Bulgular arasnda, 1982den beri Kuadasnda evresel adan olumsuz bir tablo yaand, yerel halkn evresel deiimleri olumsuz olarak alglad ortaya kmtr. Turizm kaynakl en nemli evresel sorunun doal kaynaklardaki kirlilik vurgulanmas ve bunu takiben tarm alanlarnda yaplama eklinde gr belirtilmesi turizmin doal kaynaklar zerinde artan bir baskya dntn gstermektedir. Yerel halkn turizm faaliyetlerine kar honutsuzluunu gsteren bu grler yrede turizmin srdrlebilirlii hakknda soru iaretleri yaratmaktadr. Anahtar Szckler: Kuadas, Yerel Halk, Tutumlar. 1. GR 1.1. Turizm-evresel Etkiler ve Yerel Halk likisi Turizm faaliyetleri gnmzde lkelerin en nemli gelir kaplar olarak gn getike artan younlukta devam etmektedir. Turizm faaliyetlerinin ekolojik, sosyolojik ve kltrel adan etkileri bulunmaktadr. Bir alanda turizm faaliyetleri arttka turizmin ortamda yaratt bu etkiler ok ynl gelime gstermektedir. zellikle evresel boyutta ve orada yaayan insanlar boyutunda ele alndnda etkiler daha arpc bir biimde ortaya kmaktadr. Turizm faaliyetleri evreyi ve zellikle ky alanlarn nemli lde etkilemektedir (Gnenil , 1998) Hassas ky analarnda turizmin ekonomik boyutu doal ortam koruma almalarnn nne gemektedir. Dier ekonomik sektrlere kyasla turizm sektrnde evre kalitesi olduka nemlidir ve evre sorunlar bir yerdeki turizm rnn dorudan etkileme zelliine sahiptir (Baysan, 2004). zellikle turizmin ilerledii alanlarda planlamalar zamannda yaplmazsa turizm faaliyetleri beklentilere yant vermekten uzaklaacaktr. Bu konuda arpc bir gr sunan Young (1973) ve Brown (1998) plansz ve ksa zamanda gelien turizm faaliyetlerinin, turistik yrelerde ekonomik adan len (blessing) evresel adan ise afet (blight) yaratabileceini belirtmitir. Bu noktada aadaki sorular sorulabilir: evre, turizm faaliyetlerinin ekici unsuru olma zelliini kaybederse neler olur? evre asndan tkenen kaynaklar ve yitirilen ekicilikler turizmin o yreden uzaklamasna bylece turizmin
1 2
Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits
734
nemini yitirmesine yol amaz m? Ekonomik adan len ortam turizm faaliyetlerini gerekletirecek evrenin yokluuyla son bulabilir mi? Bu sorular da gsteriyor ki turistik bir yrenin tama kapasitesi ve kullanm olanaklar belirlidir. Turizmin tm bileenlerinin uyum iinde srdrlebilmesi iin turizmde tama kapasitesini iyi anlamak ve turizm iin uygun yrelerin doal ve beeri zelliklerini, snrllklarn iyi analiz etmek gerekmektedir. Turistik merkezlerin gelime biimleri asndan Kuadas kendiliinden gelime gsteren bir turistik merkez zellii tamaktadr ve giderek durgunluk evresine gemektedir (avu, 2002). Turistik merkezlerde turizmin nasl bir gelime gsterdii ve yaanlan evreyi hangi boyutlarda etkiledii konusunda bilgi veren nemli bir kstas da yerel halkn tutumlardr. Turizmin olumsuz etkilerinden en fazla zarar gren kesim yerel haktr. Ev sahibi olarak yerli halk turizmin zellikle kitle turizminin ekonomik getirisini istemesine ramen, kitle turizmiyle birlikte gelen evresel sorunlardan ikayetidir (Husbands ve Harrison, 1996). Turizm ve orada yaayan insanlarn tutumlar arasndaki ilikiler srekli birbirini etkilemektedir. Bu ilikilerin srdrlebilir ve salkl yrtlmesi iin yerel halkn Doxey (1975)te yer alan rahatszlk indeksine gre antogonism (yerli halkn turiste kar taknd 4 dzeyden son tavr dzeyi olan dmanlk) dzeyine gelmemesi gerekir. Aksi takdirde bu durum turizm asndan olumsuz sonular yaratacaktr. 1.2. Kuadasna Genel Bak Ege Denizi ve Bat Anadolu arasnda sahip olduu stratejik konum ile n plana kan ky kentlerinden biri olan Kuadas, Trkiyenin gneybatsnda Ege Blgesinin Asl Ege blm snrlar ierisinde, kendi adyla anlan krfezin hemen kysnda 37 52' kuzey enlemi, 27 15' dou boylamlar arasnda yer almaktadr. (ekil 1). 264 km yzlmne sahip ilenin gneyinde Ske (Aydn), kuzeyinde Seluk (zmir), batsnda Ege Denizi, dousunda Aydn yer almaktadr. Kuadas, Kk ve Byk Menderes nehirlerinin oluturduu iki byk takn ovas arasnda yer alan bir platoda denize doru uzanm bir burnun kuzeyinde kurulmutur. Kuadas 1980li yllarn ikinci yarsndan sonra uygulamaya konan turizm tevikleri ile turizm asndan son derece hzl bir geliim srecine girmi; iledeki kamu kurulularnda alan personellerin kurduu ilk yap kooperatiflerinden sonra yazlk says da hzla oalmtr. lede turizm sektrnn geliimi, liman ileyiinin hz kazanmas ile birlikte ilenin genel ekonomik yapsn da son derece deitirmitir. Tarm arazileri hzla yaplam ve tarm, ana ekonomik sektr olmaktan km, (zellikle ky kuanda) ticarete hizmet eden liman ise sadece yolcu gemilerine hizmet verir konuma gelmitir. Turizmin ilk dnemlerde son derece kazanl bir sektr oluu, blgede sanayinin neredeyse hi gelimemesine ve ehir yapsnn byk bir hzla bozulmasna neden olmutur. 1.3. Yntem Turizmin evresel etkileri konusunda yerel halkn tutumlarn inceleyen bu almada Kuadasnda yerel halkn turizmin gelitii bir blgede turizm faaliyetleri-evre arasndaki ilikileri alglama boyutunu ortaya koymak hedeflenmitir. Bu amala kullan-
TURZMN EVRESEL ETKLER KONUSUNDA YEREL HALKIN TUTUMLARI KUADASI RNE
735
lan yntem; ky kullanm-turizm ilikisi, turizmin evresel etkileri konusundaki tutumlar irdelemek iin yerel halka uygulanan ankettir.1 Austos - 5 Austos (2006) tarihleri arasnda Kuadas merkezdeki 4 mahalleden (Trkmen, Camiatik, Alacamescit, Camikebir) toplam 150 kiiye anket datlmtr. Bu mahallelerin seiminde dorudan turizm faaliyetlerinin etkilerine maruz kalan ky kuana yakn mahalleler belirlenmitir. Bu aamada evresel etkiyi alglama boyutunun salkl olmas iin uzun sredir Kuadasnda yaayan insanlar hedef olarak alnm, veri temizleme aamasndan sonra 125 anket deerlendirilmeye tabi tutulmutur. ekil 1. Aratrma Alannn Lokasyon Haritas
736
Anket, kiisel sorular dahil olmak zere 26 sorudan olumaktadr. Baysan (2002)den gelitirilerek hazrlanan anket sorularndan 11 adedi kapal ulu (7 sralama, 4 tek cevapl), 8 adedi 5li Likert ve geri kalan ak ulu sorulardan olumaktadr. Turizmin Kuadasnda olumlu etkileri, Kuadasnda turizm kaynakl evre sorunlar, seyahat irketlerinin ve konaklama tesislerinin evre zerinde ne derece etkili olduu gibi sorular Likert tipindedir (Bu almada sadece evresel etkiler zerindeki sonular verilmitir) Hangi evre sorununun turizm faaliyetlerinden kaynakland gibi sorular kapal uludur. Kuadasnda yaplamann getirdii en nemli olumlu etki ve Kuadas kylarnda en ok hangi dnemlerde evre sorunlaryla karlald gibi sorular da ak ulu sorulara rneklerdir. Bu sorular iinde ankete katlanlarn 5li Likert leindeki Kesinlikle Katlyorum (5) ve Kesinlikle Katlmyorum (1) seeneklerinden birini iaretlemeleri istenmitir. Ankete katlanlarn kiisel bilgileri (Kuadasnda yaam sresi, cinsiyet, ya, eitim durumu, alma durumu, aile bireylerinin turizmde alp almad) ise anketin son blmn oluturmutur. Ankete katlan yerel halkn cinsiyet dalmlar %59.2 erkek, %36.8i kadn ve %4 bo eklindedir. Cevaplayclarn %36.3 20 yldan fazla, %30.6 10-19 yl aras, %30.6s 1-9 yl aras, %2.4 ise 1 yldan az bir sredir Kuadasnda yaamlarn srdrmektedirler. Cevaplayclarn %50.0 16-30, %37.9u 31-45, %11.3 46-64, %8.0 ise 65 ve st ya grubuna dahildir. Meslek dalmlar ise %57.8i esnaf, %18.3 almyor, %12.8i memur, %7.3 turizmci ve %3.7si ii eklindedir. evresel algdaki farkll saptamak iin sorulan ailenizden birisi turizm ile ilgili ilerde alyor mu? sorusuna olumlu yant alnmtr (%52.4 esnaf, %33.3 otel personeli, %2.4 seyahat acentesi iletmecisi, %11.9u turizm rehberi). 2. ANALZ VE BULGULAR Yre halknn grlerine ynelik toplanan veriler, evre ve turizm arasndaki ilikileri ve halkn bunu alglama dzeyini gstermesi bakmndan nemlidir. zellikle turizmden kaynaklanan olumsuz tutumlarn ar yaplama zerinde younlat ve bunun evresel olumsuzluklara yol at ortaya kmtr. 1982 ylnda kan 2634 sayl Turizm Tevik Kanunu ile turizm amal yatrm yapmak isteyen yerli ve yabanc irketlere uzun sreli kiralamalar yoluyla baz tevikler verilmitir. Bu sre tarihsel ve doal evrelere turistik yre ad verilmesi ile balamtr (Doan ve Erginz, 1997). Bu teviklerden en ok etkilenen alanlardan biri de Kuadasdr. Bu adan 1982den beri hzl bir ekilde gelien turizmin evre sorunlarn arttrp arttrmadn orada yaayan halk tarafndan nasl alglandn grmek amacyla sorular ynetilmitir. Bu sorulardan 1982den beri Kuadasnda turizm kaynakl evre sorunlarnn arttna katlyor musunuz? yargsna, yre halknn %54.2si tamamen katlyorum, %26.6s katlyorum, %8.9u katlmyorum, %8.1i kesinlikle katlmyorum eklinde gr belirtirken, katlmclarn %11.3 sz konusu yargya kararszm yantn vermilerdir. Katlmclarn grleri tamamen katlyorum ve katlyorum (%80.8) eklerinde younlatndan 1982den beri Kuadasnda evresel adan olumsuz bir tablo yaand grlmektedir. Yerel halkn evresel deiimleri olumsuz olarak alglamas Kuadasnda turizm tevikleri ile beraber planlamalarn ayn hzda gereklemediini gstermektedir.
737
zellikle turizm tevikleriyle, alma sahasnda turizm faaliyetlerinin ve turizm yatrmlarnn ksa bir zamanda hzla gelimesinin evre sorunlarnn artnda etkili olduu sylenebilir. Yaplan bir almada (Tarcan, Filiz ve Gemici, 2000) ky alanlarnda yeraltndan ar su ekiminin tuzlu su seviyesinin ykselmesine sebep olduu ve zellikle Kuadasnda su kaynaklarnn tuzluluk seviyesinin artmasndan dolay kaybedildii belirtilmitir. Tablo 1de Kuadasnda turizmden kaynaklanan evre sorunlarnn neler olduu incelendiinde, turizmden kaynakl en nemli evre sorunu yargsna ankete katlan kiilerin %48.0i doal kaynaklarda kirlilik, %32.8i tarm alanlarnda yaplama, %10.4 ar kalabalk ve %5.6s tarihi alanlarda bozulma eklinde yant vermitir. Kuadasnda ikinci olarak nem srasna konan evre sorunu ise cevaplayclar tarafndan %42.4 orannda doal kaynaklarda kirlilik, %40.0 tarm alanlarnda yaplama, % 9.6 ar kalabalk ve % 4.8 ise tarihi alanlarda bozulma eklinde belirtilmitir. Anket almamzda katlmclarn yarsndan fazlasnn (%66.9) Kuadasnda 1020 yl ve zerinde yayor olmas 1982den beri meydana gelen evresel deiimleri gzleme konusunda bize tutarl bilgiler sunmaktadr. Bu deerlendirme sonucunda, Kuadasnda 1982den bu yana ekolojik yapy gzetmeden, koruma-kullanma ilikisinden uzak zellikle verimli arazilerin hzla yaplamaya almas, ime ve kullanma sularnn hzla kirlenmeye devam edeceini ve evre sorunlarnn gn getike telafi edilemeyecek boyutlara ulaacan gstermektedir. Tablo 1.Kuadasnda Turizmden Kaynaklanan evre Sorunlarna likin Yerel Halkn Grleri
Kuadasnda turizmden kaynaklanan evre sorunlar Doal kaynaklarda kirlilik Tarm alanlarnda yaplama Ar kalabalk Tarihi alanlarda bozulma Toplam Turizmden kaynakl 1.evre sorunu n 60 41 13 7 121 % 48.0 32.8 10.4 5.6 96.8 Turizmden kaynakl 2.evre sorunu n 53 50 12 6 121 % 42.4 40.0 9.6 4.8 96.8 Turizmden kaynakl 3.evre sorunu N 58 32 20 9 119 % 46.4 25.6 16.2 7.2 95.4
zellikle yaz aylarnda evresel tama kapasitesinin stnde bir kullanmla kar karya kalan Kuadas, yaz ile k dnemleri arasnda bu farklln etkisini byk oranda yaamaktadr. Buradan hareketle yaz dnemi ile k arasnda gzlemlenen farklarn neler olduu iyi bir gsterge olacaktr. ekil 2de grld zere yerel halka yaz dnemi ile k dnemi arasnda gzlemlenen farklar sorulduunda, 1. nemli fark cevaplayclar tarafndan %44.0 kalabalk, %12.8 evre kirlilii eklindedir. zellikle yaz sezonunda youn bir nfus ve onlarn ulam, tketim, kullanma ihtiyalaryla kar karya kalan turistik yerlerde belediyeler yetersiz kalmaktadr. Bunda planlamalardaki
738
eksiklikler ve kararlarn zamannda alnamamasnn rol byktr. Buna gre ekil 2de grld gibi yerel halk yaz ile k arasnda artan turizm faaliyetlerinin neden olduu, kalabalk ve evre kirlilii konularnda farkndala sahiptir; altyap asndan bir fark olduunu (%2.4) ve yerel ynetimin bunda yetersiz kaldn (%4.0) dnmektedir. ekil 2. Yaz ile k arasnda gzlemlenen 1. nemli farklar (%)
Kalabalk e vre kirlilii 6.4 7.2 12.8 44.0 4.0 2.4 e vre dzeninin salanmas Sakinlik Yerel ynetimin yetersizlii Altyapnn dkl
Yaz aylarnda nfus artnn getirdii kalabalk, tama kapasitesinin zerinde kullanmlara neden olmaktadr. Ayrca ky kua boyunca denizden faydalanmak iin yaplan youn kullanmlarn yine yaz aylarnda artmas bu alanlarda doal evrenin iyice hassaslamasna ve dolaysyla evre sorunlarna zemin hazrlamaktadr. Turizmin Alaska toplumu zerindeki etkilerini ortaya koymay amalayan bir aratrmada, turizm faaliyetlerinin plaj ve sokaklarda kalabala neden olduu, evreyi tahrip ettii, yaam tarzlarndaki allageldik dzende bozulmalara neden olduu ve sosyal dzeni bozduu gzlenmitir (Cerveny, 2004). Turistik blgelerde turizm faaliyetlerinden en ok etkilenenler orada devaml yaayan insanlardr. Bu faaliyetler dzensiz bir ekilde arttka yrede yaayan insanlar huzursuz olmakta zellikle younluun artt dnemde daha belirgin hissedilen evresel sorunlara kar yaam alannn olumsuz etkilendiini dnmektedir. Bu olumsuz etkilerden ilk srada gelenler ekil 3de grld zere grnt kirliliidir. Bunda Kuadasnn turizmle birlikte hzl bir kentleme srecine girmesinin etkisi byktr. Yre, turizm teviklerinin verilmesi ve bir turizm merkezi halini almaya balamasnn ardndan zellikle tarm arazilerinde meydana gelen deiimlerle doal grnmn yitirmi ve ky eridi boyunca turistik konaklama tesisleri ve ikincil konutlarn artyla grnt kirliliine sahne olmutur.
739
ekil 3. Kuadas Ky eridinde Yaam Alann Olumsuz Etkileyen Faktrler (%)
4.0 16.0
Grnt kirlilii Ekolojik kirlilik 49.6 Kanalizasyon/pis koku Grlt kirlilii
27.2
Grnt kirliliine neden olan bu turistik yaplar, kukusuz bulunduklar alan da ekolojik olarak kirletmitir. Cevaplayclardan alnan dier yantlar da (kanalizasyon/pis koku, grlt kirlilii) bu unsurlarn devamnda gelen sorunlar niteliindedir. Grld zere ky eridi boyunca yaplama ve youn turizm faaliyetleri, yerel halkn yaamn olumsuz etkilemitir. Buna gre yerel halk, ky kua boyunca yaplamadan rahatszdr. Kuadasnda evre sorunlarndan en ok etkilenen tarm topraklardr. zellikle plansz yaplama tarm topraklarnn %50nin zerinde yitirilmesine yol am ve bir zamanlar Kuadasnn simgesi olan zeytinlikler %60 orannda aa kaybna uramtr. Bata narenciye baheleri ve zeytinlikler olmak zere yredeki tarm alanlar yerlerini, byk otel, tatil kyleri ve ikincil konutlar almtr. XVIII. yzyl sonlarnda Kuadasna ksa bir ziyarette bulunan ngiliz seyyah James Dallaway, Trklerin, ttn kokusu iindeki ardaklarda sessiz bir biimde istirahat ederek neredeyse tm gnlerini byle geirmekten memnun olduklarn ve nar aalarna kar byk bir sayg gsterdiklerini kaydetmitir (Dallaway, 1797). Gnmzde ise memnuniyet seviyesinde byk bir deiim grlmektedir. Btn bunlarn yannda turizmin geliimi toplumda hogrl olmay tevik edici olumlu ekonomik, sosyal ve kltrel zellikler getirebilmektedir (Baykan, 2007). Turizmin geliiminin Kuadasnda hangi olumlu etkileri yarattna dair yerel halka yneltilen soruda ise Kuadas halknn verdii yantlara bakacak olursak olumlu etkilerden sz edenler daha ziyade turizmin yreye getirdii yatrmlarn bir gerei olan tantm, hizmetler ve evre koruma gibi evresel baz dzenlemeleri vurgulamlardr (ekil 4).
740
ekil 4. Kuadasnda Turizmin Yaratt En Olumlu Etki (%)
17.6 40.8 18.4
Olumlu etki yok evrenin korunmas Gelimi altyap ve styap hizmetleri Tantmn artmas 23.2
Grler incelendiinde verilen her bir ifadeyle ilgili tutumlar dorultusunda, Kuadasnda turizminin birinci olumlu etkisi ekil 4de grlecei zere cevaplayclarn % 40.8i tarafndan verilen olumlu etki yok cevabdr. Orann ykseklii Kuadasnda yerel halkn turizme kar Doxeyin ilgisizlik (apathy) dzeyini atna iaret etmektedir. Bunu %23.2 evrenin korunmas, % 18.4 gelimi altyap ve styap hizmetleri ve % 17.6s tantmn artmas takip etmektedir. Buna gre Kuadasnda turizmin salad olumlu etkilere yerel halk tarafndan verilen olumlu etki yok cevab Butler (2006) ve Doxeyin (1975) turizm gelitike, turistlere kar balangta hogrl davranan halkn; turizmin ekonomik, sosyal ve evresel adan uzun dnemde salayaca fayda konusunda giderek daha kukucu olduu ve dolaysyla turistlere kar olumsuz tavrlar taknd gr ile rtmektedir. Buradan anlalyor ki Kuadasnda turizmin hzla gelimesi ve beraberinde getirdii sorunlar turizmin salad olumlu etkileri alglamada sorunlara neden olmutur. Turizm gelimelerine yaklam ve tercihlerin belirlenmesine ynelik yaplan bir almada (Mansurolu, 2006) turizmin Akseki ve evresinde yararl olmayacan belirtenlerin iinde, bunun nedenlerinden biri olarak doal yapnn zarar grmesi yant verilmitir. Turizmin daha balang safhasnda olan yreler iin turizm faaliyetleri, zellikle ekonomik getirileri gz nne alndnda ekici gelebilmektedir. Turizmin, bulunduu yreye altyap olanaklarnn iyiletirilmesi, evre kalitesinin arttrlmas gibi olumlu etkileri vardr. Fakat turizm etkilerini deerlendirmede ve yerel halkn eitli evresel ve sosyo-ekonomik olaylar alglamas aamasnda turizmin yrede gsterdii geliim etkilidir. Kuadasnda da grld zere ekonomik getiriler ve baz olumlu etkilere ramen alglama boyutunda olumsuzluklar n plana gemitir. Turizmden kaynaklanan evresel honutsuzluk zaman ierisinde turizmin srdrlebilirliini tehlike altna sokacaktr. Srdrlebilir turizm geliimi kendi ihtiyalarn karlamak iin gelecek rnlerin kapasitelerini tehlikeye atmadan hedefler belirlemelidir (Tosun,
741
2001). Doal gzellikleri ile turistik alan olma zellii tayan bir ok mekan Kuadasnda olduu gibi zamannda planlamalar yaplmadan ilerleme kaydederse sonular tamir edilemez boyutlara ulaacaktr. 3. SONU VE NERLER Bu almada yerel halkn tutumlar gstermektedir ki plansz gelien turizm faaliyetleri, turistik yrelerde frsat deil, artarak devam eden tehdit yaratmaktadr. Bunun nedeni zellikle doal koruma alanlar ile turizm faaliyetlerinin srdrld ky alanlarnn ortak alan paylamalardr. Bylelikle zaman ierisinde evresel etkiler dzeltilemeyecek boyutlara ulaabilmektedir. Bu aamada turizm sektr, ziyaretiler, evre ve yerel halk arasnda atmalar kanlmaz olmaktadr. Bylece turistik merkezlerde zamanla evre, turizm faaliyetlerinin ekici unsuru olma zelliini kaybetme noktasna gelecektir ve daha sonra ise turizmin bu alanlardaki nemi ortadan kalkacaktr. Kuadas yerli halk, turizmin evresel sorunlara yol atn, yaz aylarnda nfusun ar arttn ve bunun olduka rahatsz edici olduunu belirtmilerdir. Bu nedenle yerel halk, turizmin Kuadasna getirisi olmad grnde birlemitir. Turizmin geliimi iin ne srlen planlarn en byk eksikliklerinden biri de ky blgelerinde yaayan yerel halkn ve dier kullanclarn ky alanlar ynetimi asndan gnmzdeki kullanm ekilleriyle ilgili ikayetlerinin ve gelecekle ilgili beklentilerinin tespit edilememi olmasdr. Bu nedenle bu alma yerel halkn gr ve tutumlarn ele almas gelecekteki planlamalara k yakmas asndan nem tamaktadr. Kuadas merkez ve ky eridinde zellikle yaz yalarnda basky daha az hissedilir konuma getirmek iin belediye ve konaklama tesisleri birlikte hareket etmeli, doal kaynaklar kapasitesinin zerinde kullanmamaldr. Mevcut yatak kapasitesinin doluluk oranlar dikkate alnarak yeni tesisler hedeflenmemeli, ekonomik karlarn n planda olduu ihtiya ve evresel imkanlar gz ard eden anlaya izin verilmemelidir. Yerel halkn duyduu rahatszlk ve istekler belirlenmeli, yaam alanlarndaki faaliyetler yeniden dzenlenmelidir. Konaklama tesisleri, seyahat acenteleri ve yerel ynetimler birlikte hareket ederek turistik faaliyetleri evresel basky aza indirgeyecek ekilde eitlendirmelidir. KAYNAKA Baykan, E.. (2007) Turizmin Yerel Kltr zerindeki Etkilerinin Yre Halk Tarafndan Alglanmas (rgp Yresine Ynelik Bir Uygulama), Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits: Ankara. Baysan, S. (2004) Ekolojik Etkiler: Turistler, Konaklama Tesisleri ve Yerel Halkn Tutumlar, Edt: A. Yksel ve M. Haner, Turizm, lkeler ve Ynetim, Turhan Kitabevi: Ankara. Brown, F. (edt.) (1998) Tourism Reassesed: Blight Or Blessing?, ButterworthHeinemann: Oxford. Butler, R. W. (2006) "The Concept of a Tourist Area Cycle of Evolution: Implications for Management of Resources", Aspects of Tourism-The Tourism Area Life Cycle, Vol. 1: Applications And Modifications, Multilingual Matters: Bristol.
742
Cerveny, L. K. (2004) Preliminary Research Findings from a Study of the Sociocultural Effecst of Tourism in Haines, Alaska, United States Department Of Agriculture Forest Service, Pasific Northwest Research Station, General Techinical Report 612, July. avu, . (2002) Turistik Merkezlerin Tama Kapasiteleri le Yasam Evreleri Arasndaki likiler ve Kuadas rneinde Deerlendirme, Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits: zmir. Dallaway, J. (1797) Constantinople Ancient and Modern with Excursions to the Shores and Island of the Archipelago and to the Troad, T. Bensley: London. Doan, E. ve Eringz, M. A. (1997) Trkiyede Ky Alanlar Ynetimi ve Yaplamas, Arion Yaynevi: stanbul. Doxey, G.U. (1975) A Causation Theory of Visitor Resident Irritants: Methodology and Research, Proceedings of the 6th Annual Conference of the Travel Research Association, Travel Research Association: San Diego. Gnengil, B. (1998), Trkiyede Turizmin Gelime Sreci inde evresel Etkiler, Trk Corafya Dergisi, say: 33, stanbul. Husbands, W. ve Harrison, L.C. (1996) Practising Responsible Tourism: Understanding Tourism Today to Prepare for Tomorrow, Practising Responsible Tourism: International Case Studies in Tourism Planning, Policy, and Development, Edt: Harrison L.C. ve Husbands, W., John Wiley & Sons, Inc: Kanada. Mansurolu, S. (2006) Turizm Gelimelerine Yerel Halkn Yaklamlarnn Belirlenmesi: Akseki/Antalya rnei, Akdeniz niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi, 19 (1), Akdeniz niversitesi Yaynlar: Antalya. Tarcan, G., Filiz, . ve Gemici, . (2000) Davutlar Kaplcas (Kuadas-Aydn) evresinin Hidrojeolojisi ve Hidrojeokimyas, DE Mhendislik Fakltesi, Fen ve Mhendislik Dergisi, cilt: 2, say: 1, Dokuz Eyll niversitesi: zmir. Tosun, C. (2001) Challenges of Sustainable Tourism Development in the Developing World: The Case of Turkey, Tourism Management, Vol. 22, Elsevier Science: USA. Young, G. (1973) Tourism: Blessing or Blight, Penguin Books: Middlesex, UK.
GNL NE KAHVE STER NE KAHVEHANE, GNL HOLUK STER KAHVE BAHANE: OLGUN TURSTLERN ALGI YAPILANDIRILARI ZERNE KEFSEL BR ALIMA Yrd. Do. Dr. Gknil Nur KOAK1 ZET Olgun turistler turizm faaliyetine katlmaya uygun koullar nedeniyle artan oranda ilgi ekmektedir. Bununla birlikte literatrdeki olgun turist tipolojisini belirlemeye ynelik almalar genellikle kategorik unsurlardan hareket etmektedir ve bu grubun isel dinamiklerini kavramak konusundaki aratrmalar ok snrldr. Bu snrllktan yola kan bu almada; olgun turistlerin tatil deneyimlerine ynelik beklenti yaplarn ve alg yaplandr srelerini keifsel olarak ortaya koymak amalanmaktadr. Aratrmann veri toplama teknii mlakat ve gnlklerdir. Aratrma bulgular katlmclarn beklentilerinin arlkl olarak psikolojik durumlara ynelik olduunu ortaya koymaktadr ve bu saptama mevcut literatrle rtmektedir. Aratrmann asl katks ise alg yaplandrma sreciyle ilgili saptanan bulgulardan kaynaklanmaktadr. Buna gre katlmclar hayal krklndan kanma eilimi gstermeleridir. Aratrma; hayal krklndan kanmak ve mutlu sona ulamak iin katlmclarn kendi alglamalarn maniple edebildiini ve baarl olan hizmet performanslarn, baarsz olanlara kyasla daha nemli alglama abasna girdiklerini gstermektedir. Katlmclar kendilerini arzu ettikleri psikolojik duruma ulatracak iyi bir hizmet niteliiyle karlatklar srece, olumsuzluklar nemsememe eilimindedirler. Katlmclar ne yaadklarndan ok ne hissettiklerine vurgu yapmaktadrlar. Bulgular dorultusunda neriler gelitirilmitir. Anahtar kelimeler: Olgun turistler, alg yaplandrmas, gnlk. 1. GR Turizm faaliyetinin sezonluk younluunun yl geneline yaylmas, bu amala farkl turizm pazarlarna ynelik farkl seeneklerin nerilmesi, sektr asndan sregelen bir abadr. Bu aba dorultusunda turizm tipleri ve turizm pazarlar belirlenmekte, hangi pazar tipi iin ne tr turizm seenekleri nerilebilecei, yeni rn gelitirme, rn eitlendirme gibi ilemlerin pazarn gereksinimleri dorultusunda nasl gerekletirilebilecei deerlendirilmektedir. Son yllarda dnya genelinde demografik yapdaki deiime paralel olarak, olgun turistler olarak adlandrlan emekli kesimin turizm hareketlerine katlmnda art grlmektedir. Amerikan Emekliler Birliine gre olgun ifadesi, 50 ya ve st insanlar nitelemektedir (Batra, 2009). Olgun turistlerin greli yksek refah dzeyinde olmalar, harcanabilir artk gelirlerinin fazlal, ev kredisi borlar gibi giderleri tamamlam olmalar, daha fazla bo zaman ngilizce literatrde senior veya mature veya elderly olarak gemektedir. Trke literatrde 3. ya ifadesi kullanlmakla birlikte, bu almada olgun ifadesinin kullanm uygun grlmtr. 1 Mersin niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
744
lar olmas, daha uzak destinasyonlara seyahat ve daha uzun sre kalma olaslna genlere kyasla daha olumlu bakmalar gibi nedenlerle turizm asndan nemli bir pazar olduklar deerlendirilmektedir (Litterell, Paige, ve Song, 2004; Reece, 2004). Tm bu nedenlerle olgun turistler hem sektrn hem de aratrmaclarn ilgisini ekmektedir. 2. LTERATR TARAMASI Turistik deneyimin niteliini turist profilleri balamnda kavrayabilmek iin tipolojik snflamann ve betimlemenin bir gereklilik olduu bilinmektedir. Olgun turist tipolojisi de farkl kategorik ayrmlarla incelenmitir. rnein Batra (2009) olgun turistlerin seyahat deneyimlerini ve davranlarn, demografik niteliklerine gre ayrtrarak incelemitir. Litterell, Paige ve Song (2004); olgun turist profilini belirlemek iin; ak hava, kltr, spor ve elence olarak drt grupta snflandrd seyahat aktivitelerine ynelimi ve alveri davranlarn incelemitir. Jang, Kim ve Yang (2010), olgun pazarn yemekle ilintili tercihlerinden hareketle hangi pazar blmlerine ayrlabileceini aratrm ve her bir pazar blmnn kendi iindeki sosyo-demografik niteliklerini tanmlayarak, pazar blmleri arasndaki farkllklar ortaya koymutur. Jang ve Ham (2009); bebek patlamas dnemi mensubu olan turistlerle, daha yal olgun turistlerin seyahat harcamalarnn sosyo-demografik ve ekonomik belirleyicilerini incelemi ve hem bu belirleyicileri hem de satn alma karar sreci belirleyicilerini iki grup asndan karlatrmtr. Cai, Schwartz ve Cohen (2001); ikincil veri kullanarak, sraili ziyaret eden olgun turistlerin demografik niteliklerini ve seyahatteki davran ekillerini saptamaya almtr. Wang, Chen ve Chou (2007); Tayvanl olgun turistlerin grup paket turlara katlmlarndaki karar alma srelerinde (problem alglama, bilgi tarama, nihai satn alma) taraflardan (kar, koca ve dierleri) hangisinin daha etkin olduunu ve bu etki dzeyinin aile geliri, emeklilik durumu ve eitim dzeyi ile gsterdii ilikiyi incelemitir. rneklenen almalardan da grld gibi olgun turist pazar, daha etkili hizmet sunumu yapabilecek nerileri gelitirmek iin arlkl olarak kategorik profil zelliklerinden hareketle incelenmitir. Aratrlan profil zellikleri genellikle bir anket formu eklinde sorgulanm ve bulgular yorumlanmtr. Ancak anket formlar belirli ngrler dorultusunda ekillendirildii ve katlmclarn tepkileri bu ngrlerle snrland iin, olgun turist grubu mensuplarnn tipolojilerini belirginletirmekte fayda salayabilecek isel dinamiklerini kavramak konusunda ok snrl sayda aratrmaya rastlanmtr. rnein Wickens (2002); olgun turistlerin bulunduklar duygusal durumu ve onlar ynlendiren motivasyon unsurlarn aratrmtr (86 katlmcyla yar yaplandrlm grme ve ayrca gzlem yapm). Nimrod (2008) yeni emekli kiilerle grp; emekliliin turizmle balantl olarak nasl alglandn sorgulayarak katlmclarn turizmle balantl ngrlemeyecek kapsamdaki fikirlerine ulamtr (20 katlmcyla derinlemesine mlakat yapm). Aratrmaclarn bu abalarna ramen olgun turistlerin isel dinamiklerine ilikin pek ok alan halen aratrlmay beklemektedir. Nitekim Hudson, olgun turistlerle ilgili son dnemde yaplm aratrmalar bir arada deerlendirerek sunduu eletiri (review) almasnda; olgun turistlerin zihinsel yaplar zerindeki aratrmalar srdrmenin nemine dikkat ekmektedir (2010, s.457). Bu deerlendirmeler nda; olgun turist-
GNL NE KAHVE STER NE KAHVEHANE, GNL HOLUK STER KAHVE BAHANE: OLGUN
745
lerin ne bekledii ve yaadklar deneyimleri nasl algladklar konusunda hala kefedilmesi gereken alanlar olduu anlalmaktadr. Bu nedenle bu almann amac, olgun turistlerin ne bekledii ve yaadklar deneyimleri nasl algladklar konusunda keifsel bir sre yrterek, bu pazara farkl bir ufuk izgisinden bakmaktr. 3. YNTEM Bu aratrma iki temel soruya cevap aramaktadr. (1) Olgun turistler ne bekler? (2) Olgun turistlerin alglar nasl yaplanr? Hipotez test etmek yerine, hipotez nermeyi amalayan bu tip ak ulu ve keifsel sorular, doalar gerei nitel aratrma yntemlerine iaret etmektedir (Bruck, 2005). Nitel yntemler; hlihazrda bilinen olgularn ardnda yatanlar anlamak ve olguya ynelik yeni bir bak kazanmak iin kullanlrlar (Strauss ve Corbin, 1990). Doas gerei keifsel olan bu aratrmann amalar dorultusunda nitel yntem kullanlmas uygun grlmtr. Aratrmann ilk admnda olgun turistlerin ne beklediinin belirlenmesi amalanmaktadr. Literatrde daha nce ayn amala yaplm almalar mevcuttur. Bu sayede bu aratrmadan elde edilen verilerin mevcut literatr bulgularyla karlatrmasn yapmak mmkn olabilecektir ve aratrmann ikinci amac iin toplanan verilerin deerlendirilmesi iin geerli bir zemin elde edildiinden emin olunabilecektir. Aratrmann birinci amac olan olgun turistlerin beklentilerini belirlemek iin en uygun veri toplama tekniinin katlmclarla tatil ncesinde mlakat yapmak olduu deerlendirilmitir. Bu amala mlakat katlmcs olabilecek 75 aday, kartopu rneklem tekniiyle belirlenmitir. Kartopu rneklem aratrmacnn istenen zelliklerdeki bir ilk katlmc grubuna ulaabilme yeteneine baldr. Bu bireyler daha sonra istenen karakterdeki dierlerine ulamada kullanlr. Bylece rneklem kartopu gibi byyerek katlmclarn yeni katlmclar belirlemeleriyle devam eder (Churchill; 1995: 582). Belirlenen adaylar toplu halde bir otelde konaklamay planlayan snf arkadalar ile bu kiilerin eleri, baz akrabalar ve ocuklarndan olumaktadr. Adaylarla telefon balants kurulmu ve 70 aday, aratrmaya katlmaya gnll olmutur. Aratrmaya katlmaya gnll olan 70 adayn, aratrmac ile ayn ehirde ikamet eden 30u ile mlakat yaplabilmitir. Farkl ehirlerde ikamet eden dier 40 adayla, maddi kstlar ve zaman kstlar nedeniyle mlakat yaplamamtr. Mlakatlar katlmclarn evlerinde, yar yaplandrlm grme eklinde yaplm ve her bir grme yaklak 30 dk. srmtr. 55-65 ya aralndaki katlmclara mlakatta tatilden beklentileri sorulmutur. Alg yaplanmas tek bir deerlendirme aamasndan ibaret olmayp, tketim srecinin tmne ynelik deerlendirmelerin etkisiyle ekillendii iin sreci takip etmek nemlidir. Bu nedenle aratrmann ikinci amac iin en uygun veri toplama tekniinin sreci takip etmeyi salayacak gnlk olduu deerlendirilmitir. Katlmclarn gndelik faaliyetlerine, deneyimlerine, olaylara, gzlemlerine ve dncelerine ilikin dzenli kayt yapmasn gerektiren gnlk kullanmna pazarlama ve tketici davran almalarnda ok ender rastlanmakla birlikte, gnlk kullanm; sreler, ilikiler, ortamlar,
Bu almada, daha kapsaml farkl bir aratrma iin toplanm verilerden yararlanlmtr.
746
rnler ve mteriler hakknda ok zengin kavray salayan heyecan verici bir veri toplama tekniidir (Patterson, 2005). Gnlkler mlakat yaplan katlmclar tarafndan tutulaca iin hem sre iinde algnn nasl yapland takip edilebilecek, hem de sre ncesindeki beklentilerin rol deerlendirilebilecektir. Gnlk; katlmclarn gndelik faaliyetlerine, deneyimlerine, olaylara, gzlemlerine ve dncelerine ilikin dzenli kayt yapmasn gerektiren bir veri toplama tekniidir ve bu haliyle etkinlii zor bir tekniktir. Tekniin etkinliini artrmak iin katlmclarn aratrmacya gven ve sempati duymas ve gnlk tutarak yapacaklar bilimsel katknn nemine inanmalar nemlidir. Tekniin baarya ulaabilmesi iin tm bu unsurlar gzetilerek katlmclarla tek tek grlm, kendilerini gnlk tutmaya istekli klmak yolunda zel bir motivasyon abas gsterilmi, bu aratrmann onlarn destei sayesinde var olaca ve deer kazanaca anlatlmtr. Katlmclarn tm (biri hari) destek olmay kabul etmitir. Hatta baz katlmclar, grubun kalann da gnlkleri doldurma konusunda motive edeceklerini ve arkadalarna her gn gnlklerini doldurmalarn hatrlatacaklarn belirtmilerdir. Aratrmaya katlmaya gnll olan 70 katlmcdan 4 gece 5 gnlk otel kallar sresince her gn iin dzenli tutulmu 64 kullanlabilir gnlk elde edilmitir. Katlmclarn dingin bir i gzlemsel sre yrtebilmelerinde bunlar yazacak sabra sahip olmalarnda st ya grubunda olmalarnn da etkili olduu deerlendirilmektedir. Veriler nitel veri analizi iin nerilen biimde temel kavramlarn tespiti, kavramlar aras ilikilerin belirlenmesi, karlatrlmas ve yorumlanmas eklinde yaplmtr. 4. ANALZ ve BULGULARIN YORUMLANMASI Analizlerde nce mlakat verileri ve ardndan gnlk verileri birbirinden bamsz olarak incelenecek, sonrasnda iki veri seti amaca uygun olarak ilikilendirilerek deerlendirilecektir. 4.1. Mlakat Verilerinin Analizi ve Yorumlanmas Mlakat katlmclaryla tatile kmalarndan nce yaplan grme sonularnn ortaya koyduu ilk ilgin bulgu, kendilerine tatilden beklentileri sorulan katlmclarn arlkl olarak psikolojik (soyut, rnn niteliksel zelliklerine ilikin olmayan) kavramlara atf yaparak beklenti belirtmeleridir. Dorudan otel niteliklerine ynelik beklentilerin ise daha az dillendirildii dikkat ekmektedir. Analizler kapsamnda hangi beklentilerin katlmclar tarafndan ne kadar dillendirildiinin saym yaplmtr. Nitel veri analizinde genellemeler yapmak ok dikkat gerektiren bir konudur. Bu nedenle burada yaplan kelime saymnn nicel veri analizlerindekine benzer bir genelleme amac bulunmamaktadr. Ama sadece katlmclarn; psikolojik beklentilere (sylem says: 168), dorudan otel niteliklerine ilikin beklentilere (sylem says: 62) kyasla ok daha fazla vurgu yaptna dikkat ekmektedir. Bunun tesinde ifadelerin ieriine ynelik deerlendirmeler ve karmlar ayrca yaplacaktr. Katlmclarn ifadelerinden derlenen psikolojik beklentiler ile otel niteliklerine ilikin beklentileri ve beklentilerin dile getirilme saylar Tablo 1de grlmektedir. Katlmclarn ifadeleri, rnekler verilerek tablonun ardndan yorumlanmaktadr.
747
Tablo 1: Katlmclarn psikolojik beklentileri ile otel niteliklerine ilikin beklentileri ve sylem saylar
PSKOLOJK BEKLENTLER Birliktelik Paylam Skntlardan uzaklamak Dinlenmek Elenmek /neelenmek Rahatlamak Beynini boaltmak Deiiklik Yeni insanlar tanmak Yeni yerler grmek Farkl deneyimler yaamak Farkl heyecanlar yaamak Gzel anlar biriktirmek Mutlu olmak TOPLAM SYLEM SAYISI 37 6 4 22 16 7 4 21 3 2 7 1 3 35 168 TOPLAM 62 OTEL NTELKLERNE LKN BEKLENTLER Gzel yemekler Sauna Hamam Havuz Gzel ay servisi (ikramlar) Spor salonu Oyun (kat, okey vb.) SYLEM SAYISI 14 11 9 16 5 2 5
Tablo 1de yer alan ve mlakat katlmclarnn tatilden psikolojik beklentilerine ilikin anlatlarn zetleyen unsurlar daha nce yaplm almalarla da paralellik gstermektedir. rnein; Wickensin (2002) Yunanistandaki olgun turistlerinin bulunduklar duygusal durum veya onlar ynlendiren motivasyon unsurlarn aratrd keifsel aratrmann bulgularnda da (aratrma benzer biimde nitel verilere dayanmaktadr), gnlk hayattan kamak ve keyif aray n plana kmaktadr. Batrann (2009) rnekledii olgun turistlerin de; yeni ufuklara yelken amak, holuklar yaamak ve elenmek araynda olduklar grlmektedir. Hudson (2010) derleme almasnda, olgun seyahatilerin asl aradklarnn bir tatilden ziyade hatrlanmaya deer deneyimler olduuna dikkat ekmektedir. Nimrod (2008); aratrmas kapsamnda yapt mlakatlarda olgun turist konumundaki emeklilerin anlatlarnda en sk vurguladklar konunun aile ve arkadalar olduuna ve bu grup iin, sevdikleri kiilerle birlikte olmann temel bir motivasyon unsuru olduuna dikkat ekmektedir. Nitekim Tablo 1de yer alan ve literatrden alntlanarak yukarda rneklenen aratrma bulgularnda da beliren boyutlar Kotler vd.nin, Hawes (1995), Crompton (1974), Mathieson ve Wall (1982)dan derleyerek sunduklar Talebin Psikolojik Belirleyicileri tablosundaki (2003, s. 729) boyutlarla da rtmektedir. Bu aratrmada mlakat yaplan katlmclarn ifadeleri derinlemesine incelendiinde; otel tatilinden bekledikleri faydalarn, gnlk hayatta eksikliini/yoksunluunu his-
748
settikleri eylerin giderilmesine ilikin olduu anlalmaktadr. rnein 6 ve 41 numaral katlmclar, gnlk hayatn rutinliinden sknt duyuyor ve deiiklik istiyor. 6 numaral mlakat katlmcsnn ifadeleri: Ben bu tatile o zaman farkl yaamak iin gidiyorum. FARKLI (kelimeyi vurgular). Bazen hayatta skc eyler oluyor. Byle tatiller zgrlk hissettiriyor, yani deiiklik. 41 numaral mlakat katlmcsnn ifadeleri: Monotonluktan kurtulacaz. Belki evde daha mutlu zaman geirirdik. Belki de evdeki yatam daha rahat, evdeki yemekler daha gzel de olabilir. Ama oraya evde bulduumuz mutluluu bulmak iin gitmiyoruz. Arkadalarla olmak deiiklik, bu farkl bir huzur ve mutluluk verecek. . nk oradaki mutluluun sebebi deiiklik. . Bizi mutlu edecek olan deiiklik. Belki de evdeki yatam arayacam ama nemli olan deiik olmas. Dnte bizim iin deiik konuma mevzular kacak. 10 sene sonra bile u tatilde ne gzel elenmitik diyeceiz. Konuacak mevzu kacak. Yoksa ben eime bakaym, o bana baksn; ne konuacaz? (Katlmc emekli ve artk almyor, zamannn byk blmn evde geiriyor) Mevzu mu var konuacak? Bu tatil bizim iin anlatlacak anlar karacak. Yukardaki rneklerden de grld gibi katlmclar, tatili rutini deitirmek iin bir vesile olarak grmektedirler. Tatilden asl beklenen psikolojik anlamda farkl bir holuk durumuna ulamak ve otelin hizmetleri bu temel beklenti iin sadece ara niteliindedir. Katlmclarn odanda ise aracn deil amacn olduu grlmektedir. Bu saptama katlmclarn psikolojik beklentileri daha ok dile getirmesini de aklamaktadr. 23 numaral mlakat katlmcsnn ifadeleri durumu rneklemektedir: Tatilde yemek yapma, temizlik, misafir arlama derdi yok. Evden uzakta deiik bir ortamda olacam. Hoa vakit geireceim. nallah yemekler de gzeldir de, daha mutlu oluruz. Ama tabi yzmek, spor yapmak da keyifli olacak. Ben zmirde spor yapma frsat bulamyorum. Sabah erkenden kalkp arkadalarla spor yapacam. Ayrca dinleneceim, eleneceim. Spor yaparken de gzel sohbetler edeceiz. Katlmc gnlk telalardan uzak biimde, arkadalaryla birlikte gzel vakit geiremiyor olmaktan dolay yoksunluk duymaktadr. Ayrca gnlk hayatta spor yapamamann yoksunluunu hissetmektedir. Dolaysyla oteldeki yemekler-spor tesisleri gibi hizmet nitelikleri aslnda temel psikolojik beklentilerin karlanmas amacna hitap edecektir. rnein, yukardaki alntda grlen spor yapma beklentisi, ancak otelin uygun spor tesisi sunumuyla salanabilir. Buna ramen odak noktas otelin spor tesisleri asndan nitelii deil, bu tesislerin ne salayacadr. 62 numaral mlakat katlmcsnn aadaki ifadeleri de bu saptamalar desteklemektedir: Bu tip otellerdeki sosyal tesisler birliktelii salyor. zellikle sauna. En gzeli sevdiin arkadalarla birlikte olmak. Bizim Ankara grubu taaa Ankaradan kalkp geliyorlar. Yani uzun zamandr gremediimiz arkadalarmz da greceiz. Birlikte oyun oynayacaz, yemek yiyeceiz, iki ieceiz, spor yapacaz.
749
Yukardaki katlmc Ankarada yaayan arkadalaryla birlikte olamamann yoksunluunu hissediyor. Otelin sunduu hizmetlerin (oyun salonu, bar, spor tesisleri) arkadalaryla ho vakit geirmesini salayacan, yani arkadalarla ho vakit geirme konusunda hissettii yoksunluunun giderilmesine yardmc olacan dnyor. Aada rneklenen ifadelerde de ayn durumun geerli olduu grlmektedir. 32 numaral mlakat katlmcsnn ifadeleri: Arkadalarla olmak ok gzel. im hop hop ediyor. Bir de benim iin ay ok nemli. Sohbetleri gzelletiren aydr. O nedenle gzel bir ay ikram olmal. 52 numaral mlakat katlmcsnn ifadeleri: Benim amacm dinlenmek, sosyal aktivitelere katlmak, deiik bir yer grmek, ho vakit geirmek. Sauna, havuz, hamam Bunlarn olmas olumlu. Ho vakit geirmeyi salayacak. 1 numaral mlakat katlmcsnn ifadeleri: Tatilde arkadalarla olmaktan mutluluk duyuyorum, eski anlarm tazeliyorum. Beden ve ruh salma katks oluyor. Spor yapyorum, bedenim ve kafam dinleniyor. ... Sabah kahvalt, leden nce ve sonra spor yapacam. Yzme, yry Yani bedenen ve ruhen tazelenmek istiyorum. .Gezip grmek, dostlarla beraber olmak, ruhen ve bedenen dinlenmek; tatil bu demek zaten... Yukarda mlakat katlmclarnn ifadelerinden yaplan alntlardan grld gibi; otelin sunduu hizmetler ve aktiviteler; asl ama olan birliktelik, paylam, rahatlamak, gnlk rutinden ve sorumluluklardan uzaklamak gibi beklentileri salamak iin ara niteliindeler. Mterinin odanda psikolojik beklentilerini karlamak vardr. Tm bu bulgular mevcut literatrce de desteklenmektedir (Wickens, 2002; Batra, 2009; Hudson, 2010; Nimrod, 2008; Kotler vd. 2003). Bu aratrmann asl orijinal katksn salayan ve olgun turistlerin alg yaplandrma srecini kefetmeyi salayan veriler, katlmclarn gnlklerinde gizlidir. 4.2. Gnlk Verilerinin Analizi ve Yorumlanmas Gnlklerde katlmclardan, gnlerinin nasl getiini, o gnle ilgili olumlu ve olumsuz dncelerini ve duygularn ve bunlarn nedenlerini anlatmalar istenmiti. Gnlklerde aktarlanlar boyutlar altnda toplanarak deerlendirildiinde ilk dikkat eken arpc bulgu; gnlk katlmclarnn olumlu deerlendirmeler yaparken psikolojik beklentilerinin karlandna vurgu yapmalar ancak buna araclk eden otel niteliklerine ok fazla deinmemeleridir. Durum Tablo 2de gsterilmektedir.
750
Tablo 2: Gnlk katlmclarnn olumlu deerlendirmeleri ve nedenleri

PSKOLOJK BEKLENTLERN GEREKLEMESNDEN KAYNAKLANAN Birliktelik Paylam Skntlardan uzaklamak Dinlenmek Elenmek/neelenmek Rahatlamak Beynini boaltmak Deiiklik Yeni insanlar tanmak Yeni yerler grmek Farkl deneyimler yaamak Farkl heyecanlar yaamak Gzel anlar biriktirmek Mutlu olmak OTEL NTELKLERNE LKN BEKLENTLERN GEREKLEMESNDEN KAYNAKLANAN Gzel ve eitli yemekler Sauna Hamam Havuz Gzel ay servisi (ikramlar) Spor salonu Oyun (kat, okey vb.)
Beklenti belirtilmedii halde olumlu yorumlanan otel nitelikleri Temiz odalar Gler yzl ve nazik personel
Aada; katlmclarn olumlu sylemlerde bulunurken asl beklentileri olan psikolojik holua ulama durumuna vurgu yapt ve otel niteliklerinin bunun iin bir ara olduunu savna dayanak olan rnek gnlk ifadelerine yer verilmektedir. Gnlne aadaki ifadeleri yazan 50 numaral katlmc; kendisiyle tketim ncesinde yaplan mlakatta, daha nce hi byle bir tatil deneyimi olmad iin hibir beklentisi olmadn sylemiti. Oysa imdi, yaad bu deneyimin ardndan, nceki ve u an iinde bulunduu durumu daha iyi anlamlandryor ve iinde bulunduu durumdan ok honut olduu grlyor: 50 numaral gnlk yazarnn ifadeleri: Sakin bir yerde olmak ne kadar da gzelmi meer. Byk ehirlerin stresi buralarda hi yok Toplulukla yiyip, iip, sohbetler bir hayli gzel oluyormu, insan btn sknt ve zntlerinin ounu unutuyormuBizlerin ara sra byle tatillere ihtiyac var. nk hayatmzda, dncelerimizde olumlu deiiklikler sz konusu olabiliyor. Hayata daha farkl bakp, karamsarlktan bir an olsun uzaklayoruz. Grld gibi katlmc ok ho duygular iinde ve odak noktasnda ne hissettii var, bu hisleri yaamasn salayan otel niteliklerine ise zel bir atfta bulunmuyor. Aadaki katlmcnn ifadeleri de durumu rnekliyor: 8 numaral gnlk yazarnn ifadeleri: nsann her eyi istedii zaman yapmas, sorumluluun, ksa srede de olsa ortadan kalkmas ok keyifli(Katlmcnn son gnk yorumlar) Din-
751
lendim. Elendim. Deiik ortam insan kendine getirir. Ruhumu doyurdum. zgrdm. Kendimdim ve byle eylerin beni mutlu ettiini rendim. Aadaki alntlarda da katlmclarn olumlu sylemlerinde otel niteliklerinin destekleyici/arac roln gsteriyor. 39 numaral gnlk yazarnn ifadeleri: Tm ailemle beraberdim. Yemek yapmadm. Evdeki olabilecek stresleri yaamadm. Dostlarm, arkadalarmla hasret giderdim. Ruhumla dinlendim. 13 numaral gnlk yazarnn ifadeleri: Gzel bir kahvalt. Genelde kahvalt yapamyoruz. Hele hele kalabalk bir aileyle hi. Hep beraber masada olmak bana huzur ve mutluluk veriyor. ........... Gnn tela yok, geim kavgasndan uzakta, yapmak zorunda olduun zorunluluklar olmadan bir gn geirmek, yarnn da yle olduunu bilmek ve yaamak, dinlenmek. 40 numaral gnlk yazarnn ifadeleri: Yemek sonras, orkestra ve solistinden gelen lk mzik nameleri bizi mutlulua ve neeye srkledi. Oyun havalarnda hep birlikte cotuk. Herkes yeteneklerini sergiledi. Ksacas odamza ulatmzda yeni yln ilk gnn mutlu noktalamtk. (Bugn nitelemek iin kulland kelime) ........mkemmel......(Kelimenin tanm) Beklentilerimizin tam anlamyla karland bir gn.(Katlmcnn son gn yazdklar) Tatil; rahatlama, skntlardan uzaklama, hibir sorun dnmeden yaamak anlamna geldiine gre, biz bu drt gnde bu saydklarmz yapabildik saylr. Gnlk katlmclarnn olumsuz deerlendirmelerinde ise vurgu otel niteliklerine kaymaktadr. Hatta psikolojik anlamdaki olumsuz hisler dahi otel nitelikleriyle balantl olarak deerlendirilmektedir. Bu durum Tablo 2de gsterilmektedir.
752
Tablo 3: Gnlk katlmclarnn olumsuz deerlendirmeleri ve nedenleri

OTELDEN KAYNAKLANAN Otelin taahhtlerini yerine getirmemesi PSKOLOJK KAYGILARDAN KAYNAKLANAN
Hasta olma endiesi (oteldeki yetersiz iklimlendirmeden kaynakl) Bir eylerin eksik kald hissi (psikolojik Personelin niteliksel yetersizlii (eitim eksiklii) beklentilerin giderilememesinden kaynakl) Sklmak (otelin kalnan her gn iin farkl Otel personelinin tketici taleplerine yeterli kar- seenekler sunamamasndan, gnlerin rutinlk vermemesi lemesinden kaynakl) Evini ve alkanlklarn zlemek (otelin yeni heyecanlar yaanacak ortam sunamaOtel personelinin tketici taleplerine zamannda karlk vermemesi masndan kaynakl) Ynetimin sorunlara duyarszl/ikayetlere yeterli karlk vermemesi Otel iinde uygunsuz iklimlendirme Otel ortak alanlarnda ar younluk/kalabalk Oturacak yer bulma sorunu Uzun yemek kuyruklar C/in de kan aksaklklar eceklerin niteliksizlii Yemeklerin lezzetsizlii Yemek eitlerinin yetersizlii Kahvalt servisinin erken kapanmas Dier tketicilerin yaratt rahatszlk (farkl grg dzeyleri/saygszlk) ok fazla ocuk olmas
Gnlklerdeki ifadeler incelendiinde, sz konusu olan olumsuz yorumlar, katlmclar aksayan her bir otel niteliini ayrtrarak belirtebilmektedirler. Aada ifadeleri yer alan gnlk katlmclar, oteldeki aksaklklarn kendilerini rahatsz ettiini ak biimde belirtmektedirler: 61 numaral gnlk katlmcsnn ifadeleri Oyun salonu ufak ve havasz. Yemek salonu (elence salonu) dzensiz dar alan rtlm ksm souk ve sahneyi grmyor. En st salon da sahneyi grmyor. Oturma alanlar k artlarnda otel kapasitesi iin yetersiz. Kapal havuz ufak ve derin deil. Kaldmz oda konforsuz, stma sistemi grltl, malzemeler 3. snf. 57 numaral gnlk katlmcsnn ifadeleri Ylba sabah kalktmzda biraz hastaydm. nk salondaki aksaklklar yznden biraz mtk ve hastalanmtm. 4 yldzl bir otelde bunlarn olmamas gerekiyor. Oturduumuz yer buz gibiydi. ou arkadamz hastalandu 4 yldzl otele takldm neden 4 yldzl. ok eksik eyler var nk.
753
59 numaral gnlk katlmcsnn ifadeleri Otelin kapal alanlar yetersiz. Otelde hizmet yetersiz, hizmet eden personelin eitimleri yetersiz, hibir planlama yok. ler karga tulumba yryor. Dolaysyla akam ylba kutlama yemei ve dzeni yetersiz oldu. Yukardaki bulgular dorultusunda ulalan sonular ve neriler aadaki blmde yer almaktadr. 5. SONU ve NERLER: Bu aratrma verileri kapsamnda deerlendirildiinde olgun grubun en dikkat ekici zellii; hayal krklndan kanma eilimi gstermeleridir. Olgun katlmclar realizasyonunu kendi iradeleriyle kontrol edebildikleri beklentiler gelitirmilerdir. Dier bir deyile katlmclar genellikle, dsal bir kaynak tarafndan sunulan hizmetin niteliine bal olarak gerekleecek beklentiler yerine, kontrol ve karlanma dzeyi olabildiince kendi tutumlarna bal olan beklentiler gelitirmektedirler. Birliktelik, sohbetler, dinlenmek, elenmek bu beklentilere rnek gsterilebilir. phesiz otelin sunduklar bu beklentilerin salanmas iin nemlidir. rnein elenmek iin otelin dzenledii elencelerin nitelii nemli olabilir. Ancak olgun katlmclar; bu nitelik beklenen dzeyde gereklemedii zaman elenmek asl amacn karlayabilecek alternatif bir seenee hzla ynelebilmekte (rnein, kt oynamak, diskoya gitmek) ve sonuta kendi beklentisine ulaabilmektedir. Ayrca katlmclarn kendi alglamalarn maniple edebildii ve hayal krklndan kanmak ve mutlu sona ulamak iin; baarl olan hizmet performanslarn, baarsz olanlara kyasla greli daha nemli alglama abasna girdii gzlenmitir. Cai, Schwartz ve Cohen; sraili ziyaret eden olgun turistlerle daha gen turistlerin memnuniyetlerini karlatrdklarnda, olgun turistlerin konaklama, restoran, alveri gibi belirlenmi her alanda genlere kyasla daha memnun olduklarn bulmulard (2001). Kim bilir(?); belki sraili ziyaret eden olgun turistler de, bu aratrma katlmclarna benzer biimde kendi arzuladklar mutlu sona ulamak iin alglarn ynlendiriyorlard Bu bulgular yneticiler iin daha nce nerilenlerden farkl ynlendirme iaretleri belirmesine neden olmaktadr. Eer olgun tketici kendi mutluluunun peinde kendisi aba harcyorsa, otelin tm hizmetler bakmndan mkemmel olmaya abalamas yerine, kt/yetersiz olmamay semesi daha geerli bir yaklam olabilir. Gnlkler aka gstermektedir ki, otelin ne kadar iyi olduu deil, kt olmamas nemlidir. nk otel kt olmad srece; asl beklenti olan psikolojik dzeye kii kendini tayabilmektedir. Sadece eer otel kt olursa, kiiyi arzu ettii psikolojik dzeye kmaktan men etmektedir. Sz konusu olan olgun turistler olduunda; Cadotte ve Turgeonun, rakipleriniz kadar iyi olunuz, ama daha iyi olmaya abalayarak kaynaklarnz boa ziyan etmeyiniz (1988, s.51) nerisi, bir adm daha ileri gtrlerek tm hizmet alanlarnda mkemmellik iin abalayarak kaynaklarnz ziyan etmeyiniz, sadece kt olmamanz yeterli ekline getirilebilir. Olgun turistlerin dnte anlatlacak orijinal anlara nem atfettii grlmektedir ve orijinal bir anyla dnebilmek o tatili iyi hatrlamak iin yeterli grlmektedir. Bunun en belirgin rnekleri gnlklerde ska bahsedilen disko ve havai fiek gsterisidir. Elenmek, deiiklik, gzel anlar, farkl deneyimler gibi beklentiler pek ok farkl otel aktivitesi tarafndan salanabilir. rnein gnlkler gsteriyor ki, bu beklentileri karlamak iin tketicilerin hibirinin aklna disko gelmemi. Bunun nedeni katlmclarn
754
yalar veya gemi otel kallarnda byle bir deneyimin bulunmamas olabilir. Bununla birlikte disko beklenmeyen bir elence ortamnn domasna neden olmu ve pek ok katlmcnn; gzel anlarla dnmek, farkl deneyim, deiiklik gibi beklentilerinin karlanmasn salam. Bu nedenle iletmelerin, daha nce tketiciye anons edilmemi fakat tketici asndan bu tatili unutulmaz klabilecek farkl/ayrcalkl nitelikte deneyimler/hizmet tasarlanmas uygun bir yaklam olabilir. letmelerin parasal ve insan kaynaklarn, tm nitelikleri mkemmelletirmek iin harcamak yerine; baz beklenmeyen holuklar yaratma ynnde kullanmas, daha baarl sonular yaratabilir. Yaam kalitesi son yllarn ykselen kavramlarndan biridir. Dann zellikle olgun turistlerin turizm faaliyetine katlarak yaam kalitelerini ykseltebilecekleri varsaymna dayanan almasnda; olgun bireylerin kendini kefetme ve gemiteki arkadalarla bir araya gelip eski gnlerdeki gzellikleri anma gibi gereksinimleri karlayabildikleri koulda, yaam kalitelerinin artabilecei hipotezinin snanmasn nermitir (2001). Bu alma dorudan bu hipotezi snamamakla birlikte, gerekten de eski dostlarla bir araya gelmeye ve bunun salad holua dayanan vurgu, yaam kalitesine turizm yoluyla yaplan katknn bir gstergesi olabilir. Bu nedenle otel yneticilerinin ve tur dzenleyicilerinin zellikle olgun gruplar iin yaam kalitesine yaplacak katky gzetmesi ve vurgulamas yerinde olabilir. Son olarak olgun katlmclarn ne yaadklarndan ok ne hissettiklerine vurgu yaptklar grlmektedir. Belki de insanlar gemi deneyimlerine bakarken yaanan somut olaylar yerine bunlarn hissettirdikleri zerinde durmaktadrlar. Tabi bu sylemi destekleyebilmek iin ayn katlmclara tatilin stnden zaman getikten sonra tekrar dnmek gerekir ve byle bir aratrma tasarlanmas faydal olabilir. Elbette bu aratrmann bulgular tm olgun turist grubu iin genellenebilir nitelikte de deildir. Farkl kltrlerden gelen farkl gruplar farkl dnce, duygu ve davranlar sergileyebilir. Bu konuda gelecekte de farkl aratrmalar yaplmas, genellemelerin snrlarnn izilmesi nemlidir. Ancak bu aratrmann at ufuk izgisinden grnen manzara, olgun turistlerin kendi alglarn olumlu ynetme motivasyonu nedeniyle otelcilerin ilerini kolaylatrabilecekleridir. Bu aratrmada ortaya konan ve yllardr sregiden her alanda tam mkemmellik syleminin alternatifi olabilecek kt olmamanz yeterli bak as ise hem profesyonellerin ve hem de akademisyenlerin zerinde dnmesinde fayda olan yeni bir resim olabilir. KAYNAKA Batra, Adarsh (2009). Senior Pleasure Tourists: Examination of Their Demography, Travel Experience, and Travel Behavior Upon Visiting The Bangkok Metropolis. International Journal of Hospitality & Tourism Administration, 10:197212. Burck, Charlotte (2005). Comparing Qualitative Research Methodologies for Systemic Research: The Use of Grounded Theory, Discourse Analysis and Narrative Analysis. Journal of Family Therapy. 27: 237-262. Cadotte, R. Ernest and Turgeon, Normand (1988). Key Factors in Guest Satisfaction. The Cornell H.R.A. Quartely, ubat, 45-51. Cai A. Liping; Schwartz Zvi and Cohen Eli (2001). Senior Tourists in the Holy Land. Journal of Teaching in Travel & Tourism, Say. 1(4).
755
Curchill ,Jr. Gilbert A. (1995). Marketing Research Methodological Foundations.Sixth Edition. The Dryden Press. Harcourt Brace Collage Publishers. Dann M. S. Graham (2001). Senior Tourism and Quality of Life. Journal of Hospitality & Leisure Marketing. Say. 9(1/2): 5-19. Hudson, Simon (2010). Wooing Zoomers: Marketing to the Mature Traveller. Marketing Intelligence & Planning, Say. 28(4): 444-461. Jang (Shawn) SooCheong and Ham Sunny (2009). A Double-Hurdle Analysis of Travel Expenditure: Baby Boomer Seniors Versus Older Seniors. Tourism Management, 30: 372380. Jang, Yoon Jung; Kim, Woo Gon and Yang, Sun (2010). Mature Consumers Patronage Motives and the Importance of Attributes Regarding HMR Based on the Food-Related Life Styles of the Upper Middle Class. International Journal of Hospitality Management (Article in Press) Kotler, Philip; Bowen, John and Makens, James (2003). Marketing for Hospitality and Tourism. Third Edition. Pearson Education, INC. New Jersey. Lazaridis, G., and E. Wickens (1999). Us and the Others: The Experiences of Different Ethnic Minorities in the Greek Cities of Athens and Thessaloniki. Annals of Tourism Research 26: 632655. Littrell, M. A., Paige, R. C., & Song, K. (2004). Senior travelers: Tourism activities and shopping behaviors. Journal of Vacation Marketing, October, Say. 10(4): 348362. Nimrod, Galit (2008). Retirement and Tourism, Themes in Retirees Narratives.Annals of Tourism Research, Say. 35(4): 859878. Patterson, Anthony (2005). Processes, Relationships, Settings, Products and Consumers: The Case for Qualitative Diary Research. Qualitative Market Research. Say.8(2): 142-156. Reece S. William (2004). Are Senior Leisure Travelers Different? Journal of Travel Research, Say.43 (Austos): 11-18. Strauss, Anselm and Corbin Juliet (1990). Basics in Qualitative Research, Grounded Theory Procedures and Techniques. Sage Publications, London. Wang Kuo-Ching, Chen S. Joseph and Chou Shu-Hui (2007). Senior Tourists Purchasing Decisions in Group Package Tour. Anatolia: An International Journal of Tourism and Hospitality Research Say.18(1): 23-42. Wickens Eugenia (2002). The Sacred and The Profane a Tourist Typology. Annals of Tourism Research, Say. 29(3): 834851.
10.ULUSAL TURZM KONGRESNNRENC ALGILARI ZERNE ETKLER Yrd. Do. Dr. Kamil UNUR1 r. Gr. Alper DURAN2 r Gr. Erdin BALLI3 ZET Yksekretim kurumlarnn amalarndan biri de; rencilerin, mesleklerindeki sorunlardan ve gelimelerden haberdar olarak alma hayatna atlmalar ve kendi alanlarnda katma deer yaratabilecek ekilde nitelikli igc olarak yetitirilmeleridir. Bu anlamda niversiteler bnyesinde birok bilimsel toplantlar dzenlenmektedir Ulusal Turizm Kongreleri bilimsel bir dzlemde akademisyenler, sektr temsilcileri ve rencileri tarttrmak, bilgi paylama olanak yaratmak hedefi ile dzenlenmektedir. lk dokuzu Kuadasnda organize edilen kongrenin onuncusu uzun bir arann ardndan Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulunun ev sahipliinde Mersinde gerekletirilmitir. Bu almada turizmin gelecekteki i grenleri, temsilcileri ve akademisyenleri olacak rencilerin, Mersin niversitesi Turizm iletmecilii ve Otelcilik Yksekokulu tarafndan dzenlenen 10. Ulusal Turizm Kongresini ve kongre organizasyonunu nasl algladklar ve kongrenin rencilerin alglar zerinde nasl bir etkide bulunduu belirlenmeye allmtr. Bu amala oluturulan anket 252 renci zerinde uygulanm ve elde edilen veriler analiz edilmitir. Analiz sonucunda rencilerin kongre alglarnn be boyut altnda topland belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: Ulusal Turizm Kongresi, Kongre Algs, renci Algs GR Turizmin lke ekonomilerine yapm olduu katk srekli art gstermektedir. Uluslararas turizm pazarndan daha fazla pay almak isteyen lkeler fiyat ve fiyat d alanlarda rekabet etmektedir. Modern turizm anlaynn gerektirdii hizmet kalitesinin salanmas ve turist ile turiste hizmet edenler arasndaki ilikilerin salkl ve kaliteli olarak gerekletirilmesi ve dolaysyla rekabet avantaj elde edilmesi, byk lde sektrde istihdam edilen igcnn meslek ve teknik eitim dzeylerinin yksek olmasna baldr (Christou, 1999). Nitelikli insan gcde ancak etkin ve kaliteli turizm eitim ve retimiyle salanabilir (nlnen, 2000). Turizm eitim kurumlarnn temel amac, turizm sektrnde i grecek elemanlar temel eitimden geirerek tm eitim alanlara turizm bilinci ve felsefesinin kazandrlmasyla turizm sektrnn gelimesine katkda bulunarak turizm sektrne yetimi kalifiye personel salamak (Msrl, 2002), ynetim tekniklerini reterek dnyada hakim, kabul grm anlaya uyum salatmak, yeni kavram, fikir ve teknolojileri kavrayabilecek st dzey turizm profesyonellerini yetitirmektir (zmc ve Bayraktar, 2004). Yksekretim kurumlarnn amalarndan biri de; rencilerin, mesleklerindeki sorunlardan ve gelimelerden haberdar olarak alma hayatna atlmalardr.
1 2
Mersin niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Mersin niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu 3 ukurova niversitesi, Pozant Meslek Yksekokulu Turizm ve Otel letmecilii Blm
10.ULUSAL TURZM KONGRESNNRENC ALGILARI ZERNE ETKLER
757
Bylelikle kendi alanlarnda katma deer yaratabilecek nitelikli igc topluma kazandrlm olur. Bu anlamda niversiteler bnyesinde birok bilimsel toplantlar dzenlenmektedir. Aratrmaya konu olan ve Mersin niversitesi tarafndan dzenlenen 10. Ulusal Turizm Kongresinin amac da bu ynde belirlenmi ve dnyada ve Trkiyede gereklemekte olan yeni gelimeler ve eilimler dorultusunda yerel, ulusal ve uluslararas dzeyde turizmi gelitirmeye dnk politik, ekonomik ve iletmecilik konularnn ortaya konulmas, sorunlarnn belirlenmesi ve zm nerileri oluturulmasna katk salamak olarak belirtilmitir (www.ulusalturizmkongresi.org). Aratrmann konusunu 10.Ulusal Turizm Kongresinin renciler tarafndan alglanmas oluturmaktadr. Kongreler; bilgilenmek, bilgilendirmek, mzakere etmek ve tartmak gibi amalarla yaplan toplantlardr ve genelde delegeler politika, ticaret, bilim, teknoloji ve dier belirli konular ile ilgili alma yapma amacyla toplanrlar. Kongre, ulusal veya uluslararas seviyede gerekleen ve bilgi alveriinin amaland byk lekli toplantlardr (akc, 2006,5). Alg, duyu organlar araclyla edinilen nesnelere ve olaylara ait izlenimlerin yorumlanmas, seilmesi ve dzenlenmesi, yani tannmasdr. Birey iinde yaad evreye yeterli ve etkili bir uyumu alg sreleri ile salar (Koptagel, 2001,19). Alg, evrenin, insanlarn, nesnelerin, kokularn, seslerin, hareketlerin, tatlarn ve renklerin gzlemlemesi ile ilgilidir. Duyumlar yorumlama, onlar anlaml bir biime getirme srecidir (Odaba ve Bar.2002; 128) Alglamay; duygular, gemite yaanlan tecrbeler, ilgi ve ihtiyalar, zihni tutumlar, algsal hazr bulunuluk, korku, fke, kayg gibi durumlar, evre ve kltr, ani deiiklik, tuhaflk, ztlk, harekelilik gibi etmenler etkiler (MEB,2009,32-33). Yaplan literatr taramasnda dorudan rencilerin Kongre algsna ynelik herhangi bir alma bulunamamtr. Bu anlamda bu almann rencilerin kongre alglar konusundaki literatr iin bir balang tekil etmesi beklenmektedir. nceki almalar daha ok renci algsna odaklanm; rencilerin sektr ve turizmde kariyer alglar, staj alglar, rencilerin okumakta olduklar program, aldklar eitim ve okul ortamn deerlendirmelerini konu almlardr. Cooper ve Shepherd (1997) turizm eitimiyle turizm sektr arasndaki ilikiyi inceledikleri aratrmalarnda, turizm endstrisinin dk statl i imkn sunduunu ve turizmin kariyer deeri yksek bir sektr olarak alglanmadn ifade etmilerdir. Kuluvan ve Kuluvan (2000), turizm rencilerinin, turizm endstrisinde alma ile ilgili alg ve tutumlarn inceledikleri almalarnda; turizm sektrnn igc ihtiyacn, turizm eitimi almam igcn istihdam ederek karlamakta olduunu tespit etmilerdir. Ayrca turizm eitimi alm mezunlarn byk ounluunun turizm sektr dnda istihdam edildiini saptamlardr. Demirer (2000), yneticilerin turizm iletmecilii ve otelcilik yksekokulu rencilerinden beklentilerini belirlemeye ynelik aratrmasnda; Turizm iletmecilii rencilerinin, sektr temsilcilerinin beklentilerini tam anlamyla karlamadklar tespit etmitir. Birdir (2001) Mersin niversitesindeki turizm iletmecilii ve otelcilik rencilerini inceledii almada mezuniyetten sonra rencilerin neden turizmde almak istemediklerinin sebebini bulmaya
758
almtr. Ana sebep sektrde baarl olabilmek iin gerekli eitim kalitesindeki eksiklik olmutur. Aksu ve Kksal (2005) Trkiyedeki turizm rencilerinin alg ve tutumlarn inceledii almada; rencilerin sektre kar olumsuz bir tutum ve gr iersinde olduklar saptanmtr. ounlukla olumsuz tutum ve gr iersinde olan rencilerin yannda olumlu gr beyan eden renciler de bulunmu, bu rencilerin niversite giri snavnda turizm blmn ilk srada ve gnll setikleri, stajlarn yurt dnda gerekletirdikleri, belirlenmitir. Lu ve Adler (2008), konaklama ve turizm rencilerinin kariyer hedef ve beklentilerini inceledikleri aratrmada; turizm endstrisinde almaya iyimser baktklarn, turizm eitiminin rencileri sektre daha iyi hazrlayabilmesi asndan; eiticilerin teorik ierikli eitimleri pratik ierikli eitimler ile tamamlamalar gerektii belirtilmitir. Saydan (2008), niversite rencilerinin retim elemanlarndan beklentilerini inceledii almada; renci ve retim eleman arasndaki snf d ilikilerin rencilerin kiisel, sosyal ve entelektel geliimi, derslerdeki akademik baarlar, rencilerin kendilerine ynelik zgvenleri ve kendilerini deerli bulmalar gibi konularda nemli rol oynadklar konusunda bilgiler sunmutur. retim elemanlar ile ders dnda grebilen renciler bu iletiimin kendilerini gelecekteki kariyer dorultusunda daha fazla dnmeye zorladn, eitim deneyimlerine ilikin memnuniyet dzeylerini arttrdn, entelektel geliimleriyle ilgili kazanmlar saladn dile getirmektedirler. Argon ve Kstereliolu ( 2008), niversite rencilerinin niversite yaam kalitesi ve faklte kltrne ilikin alglarn incelemilerdir. renciler eitim ortamndan etkilendikleri gibi yaaylar, zellikleri, istekleri, farkllklar ile bu okul ortamn ve kltrn etkilediklerini belirtmitir. rencilerin faklte kltrne ilikin alglar ile niversite yaam kalitesine ilikin alglar arasndaki iliki incelendiinde, faklte kltr ile retim eleman- renci iletiimi, faklte kltr ile karara katlm ve snf ortam arasnda pozitif ynde, anlaml ilikiler saptamlardr. ARATIRMANIN AMACI Mesleki eitim, bireylere i hayatnda belirli bir meslekle ilgili bilgi, beceri, i alkanlklar kazandran ve bireylerin yeteneklerini eitli ynleri ile gelitiren bir sretir. ada anlamdaki mesleki eitimin esaslar incelendiinde bunlarn; uygulama, ekonomik olma, gelimelere uyum, hayata hazrlayc olma, devamllk, topluma dnk olma, sektr tanma ve sektrel hedeflere ynelik olmas gerekmektedir (Kozak ve Bar,2001). Hem turizm i greni aday hem de niversiteli olarak renciler, takip ettikleri ve fiilen iinde yer aldklar bu kongre ile toplant turizminin bir paras olan kongreye katlma ansnn yan sra, bir kongrenin nasl organize edilebilecei konusunda deneyim edinebilme ans bulmutur. Bu aratrmada Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve otelcilik Yksekokulu rencilerinin kendi okullar tarafndan dzenlenen 10. Ulusal Turizm kongresini ve kongre organizasyonunu nasl algladklar ve kongrenin rencilerin alglar zerinde nasl bir etkide bulunduu incelenmitir. Daha sonraki Ulusal Turizm Kongrelerin renci asndan daha iyi organize edilebilmesi bakmndan katkda bulunmas beklenmektedir. Bu almada elde edilen bilgiler 11. Ulusal turizm Kongresinde bildiri olarak sunulacandan ve ayn almann sonraki kongrelerde de tekrar edilmesi planlandndan, her alma bir sonraki kongrenin daha iyi organize edilmesine katkda bulunacaktr.
759
Bu almada aadaki sorularn yant aranmtr: 10.Ulusal Turizm Kongresine ilikin renci alglar hangi boyutlarda toplanmaktadr? 10.Ulusal Turizm Kongresine ilikin renci alglar demografik zelliklere gre farkllk gstermekte midir? 10.Ulusal Turizm Kongresi rencilerin akademisyen olma isteini etkiledi mi? 10.Ulusal Turizm Kongresi rencilerin turizm sektrnde alma isteini etkiledi mi? 10.Ulusal Turizm Kongresi rencilerce ne derecede baarl bulunmaktadr? ARATIRMANIN YNTEM Aratrmada, rencilerin 22-23 Ekim 2010 tarihlerinde dzenlenen 10. Ulusal Turizm Kongresini ve kongre organizasyonunu nasl algladklar ve kongrenin rencilerin alglar zerinde nasl bir etkide bulunduunu aratrmak zere anket gelitirilmitir. Anket gelitirme srecinde 26-30 Ekim haftasnda derslerde 3 retim eleman tarafndan kongreye katlan rencilerden kongreyi szl olarak deerlendirmeleri istenmitir. rencilerin kongre ile ilgili deerlendirmeleri kayt altna alnmtr. Kasm ay ierisinde kayt altna alnan deerlendirmeler bir araya getirilerek, ortak sorular tretilmitir. retilen sorular rgencilerin deerlendirme sklklarna gre gzden geirilerek ilk anket oluturulmutur. Oluturulan bu anket aralk ay ierisinde n teste tabi tutulmu ve n test sonucunda ankete son ekli verilmitir. Anketin birinci ksmnda katlmclarn demografik zelliklerini belirlemek amacyla kategorik sorular yneltilmitir. kinci ksmdaki katlmclarn kongreye genel bak dzeylerine ve nc ksmda da kongre ncesine kyasla rencilerin algsndaki deiim dzeylerine ilikin yant kategorileri beli Likert derecelemesine gre yaplmtr. Bu derecelemede kesinlikle katlmyorum(1) , katlmyorum(2), kararszm(3) , katlyorum(4) ve tamamen katlyorum(5) kategorileri bulunmaktadr. Hazrlanan bu anket, 10. Ulusal Turizm Kongresinde en az be oturuma dinleyici olarak katlan toplam 341 Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu rencisine 2009-2010 gz dnemi final snavlar srasnda 10-20 Ocak 2010 tarihleri arasnda uygulanmtr. Datlan anketlerden 290 tane geri dnmtr. Geri dnen anketlerden 20 tanesi eksik doldurulduu, 17 tanesi de geersiz kabul edildii iin veri setinin dnda tutulmutur. Geerli kabul edilen 252 anketin verileri bilgisayar ortamna aktarlmtr. Elde edilen verilerin analizinde, tanmlayc istatistiklerin yan sra, Faktr Analizi, T- testi ve ANOVA, Ki- Kare tekniklerinden yararlanlmtr. BULGULAR VE DEERLENDRME Aratrmaya toplam 252 renci katlmtr. Buna gre katlmclarn % 58,3 erkek, %41,7si kadndr. Hangi renimde yer aldklar dikkate alndnda %53,6s birinci renimde, %46,4 de ikinci renimde kaytl bulunmaktadrlar. Snf baznda bakldnda %35,7si birinci snf, %27si ikinci snf, %11,5i nc snf ve %25,8 drdnc snfa devam etmektedirler. Katlan rencilerin %79,4 kongre organizas-
760
yonun da herhangi bir grev almaz iken %20,6s ya dorudan kongrede grev alm ya da gnll olarak yardmc olmulardr. 10.Ulusal Turizm Kongresine ilikin renci alglar hangi boyutlarda toplandn tespit etmek amacyla birinci lekte 26 madde 2. lekte 11 madde aklayc faktr analizine tabi tutulmutur. Burada ama; dk faktr yk gsteren, gvenilirlik katsays ve/veya madde toplam test korelasyonu dk olan maddeleri eleyerek en uygun modelleri semektir (Otto 1997:154). Faktr saysnn tespitinde z deeri 1den byk olanlar dikkate alnm ve herhangi bir maddenin bir faktre yklenebilmesi iin ilgili faktr ile en az .450 dzeyinde korelasyona sahip olmas arzu edilmitir (Bykztrk 2002,118). Dndrme ileminde Verimax yntemi kullanlmtr. Faktr analizinde yksek iki yk deeri arasndaki farkn en az .10dan byk olmasna dikkat edilmelidir. Birden ok faktrde yksek yk deeri veren bu tr maddeler biniik madde olarak tanmlanr ve lekten kartlr (Bykztrk, 2002:119). Kongreye Genel Bak leinde bulunan 5, 14, 18, 21, 24 ve 26. maddeler biniik madde olduklarndan lekten kartlmtr. Kalan maddeler ile faktr analizi yenilenmitir. 6. madde hibir faktre. 450nin zerinde yk vermedii iin, bu madde de lekten karlmtr. Kalan 19 madde ile yaplan faktr analizi sonucunda, maddeler 5 faktr altnda topland grlmtr. 1. faktrn altnda toplanan 15. 16. ve 17. maddelerin, ayn faktrn dier maddeleri ile bir ilikisi olmadna grlm ve lekten karlmtr. Tablo 1de Kongreye Genel Bak leine ilikin kalan 16 madde ile yaplm faktr analizi sonular yer almaktadr. Maddeler toplam be faktr altnda toplanm ve KMO testi sonucu %75,3 (.753) tr. Bu deer %50 (.50)den byk olduundan, veri setimizin faktr analizi iin uygun olduu sylenebilir. Ayrca, Bartlett testinin anlaml (p<.001) olmas deikenler arasnda yksek korelasyonun mevcut olduunu gsterir ki, bu da faktr analizi iin istenilen bir durumdur (Kalayc, 2008: 327). Faktr analizi sonucunda lein gvenilirlii .767 olarak tespit edilmitir. Bu deer lein yksek derecede gvenilir olduunu gstermektedir (Kalayc,2008:405). Aklanan toplam varyans % 67,16 olmutur. nemli olarak belirlenen faktrlerden 1. faktr, toplam varyansn %19,1ini; 2. faktr %13,9unu; 3. faktr %13,6sn; 4. faktr %10,6sn; 5. faktr ise %10unu aklamaktadr.
761
Tablo 1: Kongreye Genel Bak leine likin Faktr Analizi Sonular

E z Aklanan Yk Ortalama Gvenirlik Kkenlilik deer Varyans % 3,054 19,088 4,225 .866 I. Kongreyi Dzenleyicisinin maj 1.7.Kongre okulun niversitedeki ,760 ,839 imajna olumlu katkda bulundu 1.8.Kongre okulun sektrdeki imajna ,675 ,773 olumlu katkda bulundu 1.9.Kongre okulun dier turizm ,837 ,902 okullar arasndaki imajna olumlu katkda bulundu 1.10.Kongre bence okulun ildeki ,699 ,790 imajna olumlu katkda bulundu 2,223 13,897 3,471 .784 II. Sektr Tanma ve Anlama 1.11.Kongre sektr tanmama yar,676 ,845 dmc oldu 1.12.Bu kongre sektre bakm ,781 ,742 etkiledi. 1.13.Bu kongre okula bakm etki,628 ,733 ledi. 2,181 13,633 3,542 .817 III. Kongre Merkezi 1.1.Kongre merkezi byle bir kongre ,661 ,769 iin uygundu. 1.2. Salonlarn teknik donanm yeter,822 ,895 liydi 1.3.Salonlarda ses dzeni iyiydi. ,769 ,822 1,688 10,551 2,804 .544 IV. Bildiriler 1.4.Kongrede bildiri sunan hocalarla ,596 ,738 konuma imkn buldum 1.19.Slytlardaki rakamlar yeterince ,519 ,689 yorumland 1.20.Bildiri sunanlarn sunumlara ,593 ,725 hazrl yeterliydi 1,598 9,989 3,379 .550 V. Kongre Tartmalar 1.22.Bildiriler hakknda soru sormaya ,551 ,689 ekindim 1.23.Sorduum sorulara tatmin edici ,630 ,725 cevaplar alamadm 1.25.Akademisyenlerin birbirlerine ,467 ,627 yaklamlar ho deildi
Faktr karma metodu: Temel bileenler analizi; Dndrme metodu: Varimax Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii: % 75,3 Bartlett's Kresellik Testi iin Ki-Kare: 1006,786; p<0,0001 Aklanan toplam varyans: %.67,158; lein tamam iin gvenirlik katsays: 0,767 Yantlar: 1: Kesinlikle katlmyorum, 2: Katlmyorum, 3:Kararszm,4:Katlyorum, 5:Tamamen katlyorum
Faktr analizi sonunda kongreye genel bak leinde 1.faktrde drt madde toplanmtr. Bu maddeler incelendiinde, kongrenin olumlu imaj ve katlmc zerinde olumlu etkisi ile ilgili maddeler olduu anlalmtr. Bu nedenle, 1. faktre kongreyi dzenleyicisinin imaj ad verilmitir. 2. faktr ise maddeden olumaktadr. Bu
762
maddelere ise sektr tanma ve anlama ad verilmitir. 3. faktr maddede toplanm kongre merkezi ad verilmitir. 4. faktr de maddeden olumaktadr. lgili maddeler katlmclarn bildiri sunum yeterliliini deerlendirmeleri ile ilgilidir. Bu nedenle faktre bildiriler ad verilmitir. 5. faktr de 3 maddeden olumaktadr. Bu faktrn maddeleri sunum sonras tartma ksm ile ilgili olduundan kongre tartmalar olarak adlandrlmtr. Kongre ncesine gre rencilerin algsnn deiip deimediini gsteren lek faktr analizine tabi tutulmu ve 11. maddenin tek bana bir faktr oluturduu grlmtr. Bu nedenle lekten karlmtr. Kalan on madde ile faktr analizi yenilenmitir. Tablo 2de Kongre ncesine gre rencilerin algsnn deiip deimediini gsteren lein faktr analizi sonular yer almaktadr. lein, KMO testi %90,2dir. Bu deer ilk lekte olduu gibi %50 (.50)den byk olduundan, veri setimizin faktr analizi iin uygun olduu sylenebilir. Ayrca, Bartlett testinin anlaml (p<.001) olmas, deikenler arasnda yksek korelasyonun mevcut olduunu gsterir ki bu da faktr analizi iin istenilen bir durumdur (Kalayc, 2008: 327). Kalan 10 madde ile yaplan faktr analizi sonucunda, maddeler z deeri 1 ya da 1den byk 2 faktr altnda toplanmtr. lein gvenilirlik katsays .902 olurken birinci faktrn gvenilirlik katsays .904, ikinci faktrn gvenilirlik katsays ise .805tir. Bu deerler hem lein hem de 2 faktrnde yksek derecede gvenilir olduunu gstermektedir (Kalayc,2008:405). Aklanan toplam varyans % 67,98 olmutur. nemli olarak belirlenen faktrlerden 1. faktr, toplam varyansn %56,86sn; 2.faktr ise % 11,13n aklamaktadr.
763
Tablo 2: Kongre ncesine Kyasla rencilerin Algsnda Deiiklik leine likin Faktr Analizi Sonular
E Kkenli- Yk lik I. Kongrenin Turizme Baka Etkisi 2.1.(Kongre ncesine kyasla) Bu kongre turizmci olmann nemli olduunu dnmeme katk salad 2.2.(Kongre ncesine kyasla) bavurularmda daha etkin olacam dnyorum. 2.3.(Kongre ncesine kyasla) Birlikte altmzda byk iler baarabileceimize ynelik inancm artt 2.4.(Kongre ncesine kyasla)Mersin turizmin ( METOYO) iyi bir ekip olduuna ynelik inancm artt 2.5.(Kongre ncesine kyasla) Hocalar ve bizlerin ortak ama dorultusunda birlikte alabileceimize olan inancm artt 2.6.(Kongre ncesine kyasla)Turizm akademisine bakmda olumlu deiiklik oldu 2.7.(Kongre ncesine kyasla) Bu okulun doru tercih olduuna inancm artt II. Kongrenin Okula Baka Etkisi 2.8.(Kongre ncesine kyasla) Bizim okuldaki farkl snflar arasnda iletiim artt. 2.9.(Kongre ncesine kyasla) Kendi hocalarm daha iyi kavrayabildim 2.10.(Kongre ncesine kyasla) Kendi hocalarma bakm olumlu deiti
Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii: % 90,2 Bartlett's Kresellik Testi iin Ki-Kare: 1287,361; p<0,0001 Aklanan toplam varyans: %.67,98; lein tamam iin gvenirlik katsays: .912 Yantlar: 1: Kesinlikle katlmyorum, 2: Katlmyorum, 3:Kararszm,4:Katlyorum, 5:Tamamen katlyorum
z Aklanan Ortalama Gvenirlik deer Varyans % 4,175 56,860 3,765 .904
,648 ,688 ,652 ,744 ,693
,794 ,807 ,786 ,781 ,722
,631 ,568
,712 ,619 2,623 11,125 3,402 .805
,579 ,826 ,770
,880 ,770 ,743
Faktr karma metodu: Temel bileenler analizi; Dndrme metodu: Varimax
Faktr analizi sonunda kongre ncesine kyasla rencilerin algsnda deiiklik leinde 1.faktrde yedi madde toplanmtr. Bu maddeler incelendiinde, kongrenin rencinin turizme bakn etkilemesi ile ilgili maddeler olduu anlalmtr. Bu nedenle, 1. faktre kongrenin turizme baka etkisi ad verilmitir. 2. faktr ise 3 maddeden olumaktadr. Bu maddeler ise kongrenin rencinin kendi okuluna bakn etkilenmesi ile ilgili olduundan, faktre, kongrenin kendi okuluna baka etkisi ad verilmitir.
764
10.Ulusal Turizm Kongresine ilikin renci alglar demografik zelliklere gre farkllk gsterip gstermediini ortaya koymak amacyla, demografik sorulara bal olarak Indipendent T- Testi ve ANOVA kullanlmtr. Aratrmaya katlan rencilerin alglarnn cinsiyetlerine ve renimlerine ( 1. ve 2. renim) gre deiip deimediini ortaya koymak iin T- Testi uygulanmtr. rencilerin kongre alglarnn cinsiyetlerine gre karlatrld T-Testi sonularna gre, birinci lekte bir faktrde anlaml bir farkllk tespit edilirken, ikinci lekteki iki faktrde de anlaml farkllk tespit edilmitir ve anlaml kan faktrler Tablo 3te gsterilmektedir. Birinci lekte yer alan Sektr Tanma ve Anlama ile cinsiyet arasnda var olan anlaml ilikiye gre, erkekler ( =3,6337) kongrenin sektr algsna kzlardan daha fazla katlmaktadr. Tablo 3: rencilerin Kongre Alglarnn Cinsiyete Gre Karlatrlmas
Alg Boyutlar Sektr Tan- Kadn ma ve Anlama Erkek Kongrenin Kadn Turizme BakErkek a Etkisi Kongrenin Okula Baka Etkisi Kadn Erkek n 141 101 135 96 135 94 Ortalama ( ) 3,3546 3,6337 3,6190 3,9702 3,2617 3,6028 Std. Sapma ,93283 ,96206 ,91590 ,81102 ,98107 ,96569 -2,605 0,10 -,3010 ,003 -2,265 ,024 t-deeri p-deeri
Yantlar: 1: Kesinlikle katlmyorum, 2: Katlmyorum, 3:Kararszm, 4:Katlyorum, 5:Tamamen katlyorum
rencilerin kongre alglarnn kongrede grev alp almadklarna gre karlatrld T Test sonular Tablo 4de yer almaktadr. Tabloda grld zere kongrenin okula baka etkisi ile rencilerin kongrede grev alp almamalar arasnda anlaml bir iliki bulunmaktadr. Buna gre kongrede grev alanlar ( =3,79) almayanlara kyasla ( =3,30) kongrenin okula bak etkilediine daha fazla katlmaktadr. %10 anlam dzeyi baz alndnda Kongrenin Turizme Baka Etkisi ve Sunum Sonras Tartma Algs ile kongrede grev alp almama arasnda anlaml bir iliki vardr. Her iki faktrde de kongrede grev alan renciler kongrede grev almayan rencilere gre daha olumlu cevap vermilerdir.
765
Tablo 4: rencilerin Kongre Alglarnn Kongrede Grev Alp Almamaya Gre Karlatrlmas
Alg Boyutlar Kongrenin Okula Baka Etkisi Kongrenin Turizme Baka Etkisi Sunum Sonras Tartma Algs Evet Hayr Evet Hayr Evet Hayr n 46 182 49 181 45 165 Ortalama ( ) 3,7899 3,3004 3,9650 3,7088 3,5852 3,3192 Std. Sapma 1,00458 ,96221 ,93338 ,87344 ,89091 ,87292 3,055 ,003 t-deeri p-deeri
1,795
.074
1,804
.073
rencilerin kongre alglarnn renim trlerine gre karlatrld T- Testi sonular, hibir faktrde anlaml kmamtr. Bu nedenle tablo olarak ayr ekilde raporlandrlmamtr. rencilerin kongre alglarnn snflarna gre karlatrmak iin yaplan ANOVA sonularna gre rencilerin kongre alglarna ilikin faktrlerden ile rencilerin snflar arasnda anlaml bir iliki bulunmamtr. 10.Ulusal Turizm Kongresi rencilerin akademisyen olma isteini etkiledi mi sorusuna cevap bulmak iin verilerin frekans dalmna baklmtr. Tablo 6da rencilerin kongreden sonra akademisyen olma istei duymalarna ilikin frekans dalmlar yer almaktadr. Grld zere kongreden sonra akademisyen olma isteine katlmayanlarn oran %37,4 ile en fazladr. Bununla birlikte kararszlarn oran %26,8 iken akademisyen olma istei duyanlarn oran %35,8dir. Tek rneklem Ki-Kare testi sonucu rencilerin kongreden sonra akademisyen olup olmamaya ilikin verdikleri cevaplar arasnda gzlenen farkn anlaml olduunu gstermitir (X2 = 20,213; p<.001) Tablo 6. rencilerin Kongreden Sonra Akademisyen Olma steine likin Frekanslar
Sklk Kesinlikle katlmyorum Katlmyorum Bu kongreden sonra akademisyen Kararszm olma istei duyKatlyorum dum. Tamamen katlyorum Toplam 57 31 63 54 30 235 % 24,3 13,2 26,8 23,0 12,8 100,0 Kmlatif % 24,3 37,4 64,3 87,2 100,0
766
10.Ulusal Turizm Kongresi rencilerin turizm sektrnde alma isteini etkiledi mi? sorusunda verilerin frekans dalmna bakldnda kongreden sonra turizm sektrnde alma isteinin arttna katlanlarn oran % 32,2 ile en fazla olurken, kararszlarn oran % 27,3 ve katlmayanlarn oran %15,7 olmutur ( Tablo 7). Tek rneklem Ki-Kare testi sonucu rencilerin kongreden sonra turizm sektrnde alma isteine ilikin verdikleri cevaplar arasnda gzlenen farkn anlaml olduunu gstermitir (X2 = 46,678; p<.001). Tablo 7: rencilerin Kongreden Sonra Turizm Sektrnde alma steine likin Frekanslar.
Sklk Kesinlikle katlmyorum Kongreden sonra turizm sektrnde alma isteim artt. Katlmyorum Kararszm Katlyorum Tamamen katlyorum Toplam 18 38 66 78 42 242 % 7,4 15,7 27,3 32,2 17,4 100,0 Kmlatif % 7,4 23,1 50,4 82,6 100,0
10.Ulusal Turizm Kongresi rencilerce ne derecede baarl bulunmaktadr? sorusuna verdikleri cevaplarn frekans dalm Tablo 8de yer almaktadr. Grld zere kongrenin baarl olduuna katlan rencilerin %42,7 iken tamamen katlan rencilerin oran % 39,5 olmutur. Tek rneklem Ki-Kare testi sonucu rencilerin kongreden sonra akademisyen olup olmamaya ilikin verdikleri cevaplar arasnda gzlenen farkn anlaml olduunu gstermitir (X2 = 189,218; p<.001). Tablo 8: rencilerin Kongrenin Baarl Olduunu likin Frekanslar
Sklk Kesinlikle katlmyorum Genel olarak deerlendirdiimde, kongrenin baarl olduunu dnyorum. Katlmyorum Kararszm Katlyorum Tamamen katlyorum Toplam 11 7 26 106 98 248 % 4,4 2,8 10,5 42,7 39,5 100,0 Kmlatif % 4,4 7,3 17,7 60,5 100,0
SONU 10.Ulusal Turizm Kongresine ilikin renci alglar hangi boyutlarda toplandn tespit etmeyi amalayan bu almada, rencilerin alglar kongreye genel bak leinde kongreyi dzenleyicisin imaj, sektr tanma , kongre merkezi, bildiri-
767
ler ve kongre tartmalar olmak zere be faktrde toplanmtr Kongre ncesine kyasla rencilerin algsnda deiiklik lei de kongrenin turizme baka etkisi ve kongrenin kendi okuluna baka etkisi olmak zere iki faktrde toplanmtr. . Bu yedi faktrn ortalamalar dikkate alndnda greceli olarak kongre rencilerin kongreyi dzenleyicisin imaj algsna ( =4,225) olumlu katkda bulunmutur. Bunun sebebinin byle byk apl bir organizasyonun kendi okullarnda baar ile yaplm olmasnn okullarna itibar kazandrdn dnmeleridir. 10.Ulusal Turizm Kongresine ilikin renci alglar demografik zelliklere gre farkllk gsterip gstermediini ortaya koymak amacyla uygulanan T- testinde, rencilerin kongre alglarnn cinsiyetlerine gre karlatrld sektr tanma ve alglama, kongrenin turizme baka etkisi vekongrenin kendi okuluna baka etkisi ile rencilerin cinsiyeti arasnda anlaml bir iliki bulunmaktadr. Aratrmaya katlan erkek renciler kz rencilere gre kongrenin bu faktrlere olumlu etkisini daha fazla alglamaktadr. rencilerin kongre alglarnn kongrede grev alp almadklarna gre karlatrldnda kongrenin okula baka etkisi ile rencilerin kongrede grev alp almamalar arasnda anlaml bir iliki bulunmaktadr. Buna gre kongrede grev alanlar ( =3,79) almayanlara kyasla ( =3,30) kongrenin okula bak etkilediine daha fazla katlmaktadr. Bu sonu kongrede grev alan rencilerin kongrenin etkilerini her aamada daha iyi grebilmeleri ile aklanabilir. 10.Ulusal Turizm Kongresi rencilerin akademisyen olma isteini etkiledi mi sorusuna rencilerin verdii cevaplara bakldnda oranlarn bir birine yakn olduu, ama katlmayanlarn ounlukta olduu grlmtr.10.Ulusal Turizm Kongresi rencilerin turizm sektrnde alma isteini etkiledi mi? sorusunun cevaplarna bakldnda kongre sonrasnda rgencilerin sektrde alma isteklerinin artt grlmtr. 10.Ulusal Turizm Kongresi rencilerce ne derecede baarl bulunmaktadr? sorusunun cevaplarnn frekans dalmlarna bakldnda byk ounluk kongreyi baarl bulmutur. Bunun da okul imajnn algsnn olumlu artmasna etkisi olduu dnlebilir. Bu sonulardan hareketle kongre vb. etkinliklerin rencilerin okullarn ve sektrlerini nemsemelerine, kendi hocalar dnda bir ok akademisyeni ve sektr temsilcisini dinleme frsat elde etmelerine katkda bulunduklar sylenebilir. Her okulun byk apl kongre dzenlemesi maddi ve beeri koullar nedeniyle mmkn olmayabilir. Beeri ve maddi koullar iyi olan okullarn ise srekli kongre dzenlemesi mmkn grnmemektedir. Ancak, maddi ve beeri olanaklar uygun olan okullarn belirli aralklarla kongre, konferans vb. organizasyonlar eitimin bir paras olarak grmeleri gerekir denebilir. Kongre, konferans vb. etkinlikleri dzenlemek isteyen eitim kurumlarnn rencileri sz konusu etkinliklerin dzenleme faaliyetlerine mutlaka dahil etmeleri gerekmektedir. Bylelikle rencilerin hem yaplan etkinlii hem de okullarn daha ok benimsemelerine katkda bulunulacaktr.
768
rencilerin eitim aldklar okulu ve alacaklar sektr tanmalarna yardmc olan ve hem okullarna hem de sektrlerine baklarn olumlu etkileyen kongre gibi faaliyetler mezun olan rencileri istihdam edecek sektr olan turizm sektr tarafndan her adan desteklenmesi yerinde olacaktr. Bu destek hem eitim kurumlarnn bu tr faaliyetleri yapmasn kolaylatrabilecek hem de rencilerin daha iyi yetimesine neden olabilecektir. Bu alma bu konuda daha sonra yaplacak almalar asndan bir ilktir. Ancak rencilerin alglarnda deiiklik olup olmadn lme konusunda yaplacak almalarn iki aamal olmas nerilmektedir. rencilerin kongre ncesi alglar llrse kongre nedeniyle oluan alg deiiklikleri daha iyi belirlenebilir. KAYNAKA Aksu, A., A., Kksal, C., D. (2005). Perceptions And Attitudes Of Tourism Students n Turkey, International Journal of Contemporary Hospitality Management, 17, 4/5, 436-447. Argon T, Kstereliolu M.A, niversite rencilerinin niversite Yaam Kalitesi ve Faklte Kltrne likin Alglar, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Gz2009 C.8 S.30 (043-061) Birdir, K. (2002) Turizm Ve Otel sletmecilii Eitimi Alan Lisans rencilerinin Turizm Endstrisinde almay Tercih Etmemelerinin Temel Nedenleri: Bir nominal grup teknii aratrmas. Mersin niversitesi Bykztrk, . (2002). Sosyal Bilimler in Veri Analizi El Kitab. Pegem A Yaynclk. Ankara Christou, E. (1999). Hospitality Management Education In Greece: An Exploratory Study, Tourism Management, Volume 20, Number 6, 683-691. Cooper, C., Shepherd, R. (1997). The Relationships Between Tourism Education And The Tourism ndustry: Implications for tourism education, Tourism Receation Research, 22(1), 34-47 akc A.C., (2006), Toplant Ynetimi Kongre, Konferans, Seminer ve Fuar Organizasyonlar, 2. Bask, Detay Yaynclk, Ankara Demirer, H. (2000). Kapadokya Blgesi Turizm Belgeli Konaklama letmeleri st ve Orta Dzey Yneticilerinin Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu rencilerinden Beklentilerini Belirlemeye Ynelik Bir Aratrma,Kapadokya Toplantlar VII. Nevehir: Erciyes niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu,8-23. Kalayc, .(2008), SPSS Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri, Asil Yaynlar Karasu, T. (1985), Kongre Turizmi ve Trkiye (Durum, Sorunlar, neriler),T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Eitim Dairesi Bakanl Yaynlar:58, Ankara, Koptagel, ., G. (2001). Tpsal Psikoloji, stanbul: Nobel Tp Kitabevleri, stanbul Kuluvan, S., Kuluvan, Z. (2000). Perceptions And Attitudes Of Undergraduate Tourism Students Towards Working n The Tourism ndustry n Turkey. Tourism Management, 251-269
769
Kozak, M. A. , Kzlrmak, . (2001) Trkiyede Meslek Yksekokulu Turizm- Otelcilik Program rencilerinin Turizm Sektrne Ynelik Tutumlarnn Demografik Deikenlere Gre Deiimi: Anadolu, Akdeniz ve Karadeniz niversitesi rencileri zerine Bir Uygulama, Anatolia Turizm Aratrmalar Dergisi, C.12, Lu (Ying) , T. ,Adler, H.(2008) Career Goals and Expectations of Hospitality and Tourism Students in China, Journal of Teaching in Travel & Tourism, 9: 1, 63 80 MEB (2009). Psikoloji 1, Akretim Lisesi Kitap ve Ders Notlar, Ankara. Msrl. . (2002). Turizm Sektrnde Meslek Standartlar ve Mesleki Belgelendirme Sistemi (Sertifikasyon). Anatolia Turizm Aratrma Dergisi, Cilt:13,Say:1, 39-55. Odaba, Y. , Bar G.,(2002),Tketici Davran, 2. Bask, stanbul: Kapital Medya Otto, J.E., (1997).The Role Of The Affective Experience In The Service Experience Chain. The University of Calgary, Alberta, Canada. zgel, S. (2006). Plastik Sanatlar, Matematik Ve Yazn Alanlarnda alan Bireylerin Grsel Ve Meknsal Alglarndaki Benzerlikler, Yksek lisans Tezi, stanbul. Saydan R. ( 2008), niversite rencilerinin retim Elemanlarndan Kalite Beklentileri: 100. Yl niversitesi BF rnei, Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi 10 / 1 . 63 79 nlnen, K. (2004). Turizm letmecilii retmenlik Programlarnn renci Beklentileri ve Alglamalar Asndan Karlatrlmas (1998-1999 ve 2003- 2004 retim Yllar), Ticaret Ve Turizm Eitim Dergisi, Say:1, 108-130. zmc, T., P., Bayraktar, S. (2004). Trkiyede Turizm Otel letmecilii Alannda Eitim Veren Yksek retim Kurulularndaki Eitimcilerin Turizm Mesleki Eitiminin Etiksel Adan incelenmesine Ynelik Bir Alan Aratrmas. 3.Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Ynetim Kongresi, Eskiehir, WWW.ULUSALTURZMKONGRES.ORG, www.ulusalturizmkongresi.org/default.asp?iId=JIFJL 03.01.2010 Yayc, L. (2005). Bilgi leme Kuram, Geliim ve renme, Ankara: Nobel Yayn
OTEL LETMELERNDE YNETCLERN LDERLK TARZI ZERNE BR ARATIRMA Do.Dr. Asm SALDAMLI1 Do.Dr. nal H. ZDEN2 ZET Otel iletmeleri, fonksiyonlarn yerine getirirken byk lde insan gcne ihtiya duyarlar. Bu nedenle, otel iletmelerinde alanlarn i performaslar otelin baar ve baarszln etkilemektedir. Dolays ile iletmenin amalar dorultusunda igrenleri etkileme ve ynlendirme, dier bir ifadeyle onlara liderlik etme, yneticiler iin yaamsal neme sahip konulardan biridir. Bu alma ile, otel iletmelerinin st ve orta dzey yneticilerinin kendi liderlik tarzlarn alglay biimleri ile astlarn yneticilerinin liderlik tarzlarn alglay biimlerinin belirlenmesi amalanmtr. Bu amaca ynelik uygulamal bir aratrma stanbulda faaliyet gsteren 6 otelin yneticileri ve alanlar zerinde yaplmtr. Otel iletmelerinin yneticileri dnmc liderler, srdrmc liderler ve tam serbestlik tanyan liderler olmak zere gruba ayrlmtr. Yneticilerin sahip olduklarn dndkleri liderlik tarzlar ile astlarn yneticilerinde algladklar liderlik tarzlar arasndaki benzerlik ve farkllklar karlatrlm ve deerlendirilmitir. Elde edilen bulgulara gre, aratrma kapsamndaki otel iletmelerinde st ve orta dzey yneticilerin ounlukla dnmc ve srdrmc liderlik tarzlarn sergiledikleri saptanmtr. Ayrca, orta dzey yneticilerinin liderlik tarzlar hakkndaki astlarnn alglamalar arasnda, allan departmanlar asndan istatistiksel olarak anlaml farklar tespit edilmitir. Anahtar kelimeler: Turizm, Otel iletmecili, Liderlik GR Gnmzde hzle deien biliim ve iletiim teknolojilerinin sayesinde, otel iletmelerinin etkin ynetimi iin uzman ve yetkin ynetim modellerine ve buna uyan liderlere ihtiya duyulmaktadr. Bu modelleri ynlendirecek olan liderlik kavram, ynetim alannda aratrma yapan bilim adamlarnn zerinde altklar bir konu olmutur. Bu almalar arasnda liderlikle ilgili tanmlar incelendiinde bireysel zellikler ve davranlar, dier insanlar zerindeki etkileme gc, dier insanlarla etkileim biimi ve rol ilikileri, ynetim pozisyonu ile ilgili grev, etki, yetki ve gcnn merulatrlmasna ilikin dierlerinin alglar gibi hususlarn vurgulanarak liderliin tanmlanmaya alt grlmektedir. Bu balamda Otel letmeciliinde Yneticilerin Liderlik Tarzlar zerine Bir Aratrma balkl yaplan bu alma ile, otel iletmelerinin orta dzey ve st dzey yneticilerinin kendileri ve astlar tarafndan alglanan liderlik tarzlar ve bir birlerini ne kadar tandklarn aratrmak amalanmtr.
1 2
stanbul Ticaret niversitesi stanbul Ticaret niversitesi
OTEL LETMELERNDE YNETCLERN LDERLK TARZI ZERNE BR ARATIRMA
771
1. OTEL LETMECL Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine likin Ynetmeliin (Karar Says: 2005/8948 21.06.2005 Sal Say: 25852 ) 19. Maddesinde Oteller, asli fonksiyonlar mterilerin konaklama ihtiyalarn salamak olan, bu hizmetin yannda, yeme-ime, spor ve elence ihtiyalar iin yardmc ve tamamlayc birimleri de bnyelerinde bulundurabilen tesislerdir. Oteller; bir, iki, , drt, be yldzl oteller olarak snflandrlrlar. eklinde tanmlanmtr. Dolays ile, otel, yer yabancs olan misafirin ilk planda geici konaklama, ikinci planda yeme-imelerine hizmet edecek biimde faaliyette bulunan ve belirli standartlara sahip olan ticari bir iletmedir eklinde tanmlanabilir. Genel olarak bakldnda otel iletmeciliinin balca fonksiyonlar, konaklama ve yeme-imedir. Ancak, zellikle mal ve hizmet retim ve sunumu asndan bakldnda otel, birbirine son derece baml blmlerden meydana gelmi ekonomik ve sosyal bir iletmedir. Bu nedenle, otelin fonksiyonlarn yerine getiren personel arasnda yakn ibirlii ve karlkl yardmlamann olmas zorunludur (Akta, 2002:26-27; Emeksiz ve Yolal, 2005:23; Kozak vd., 2008:10-14; Olal, Korzay ve Yavuzer, 1989:30-33). Otel iletmeleri, ilevlerini yerine getirirken byk lde insan gcne ihtiya duyarlar. Odalarn temizlenmesi, yataklarn dzenlenmesi, restoranlarn servise hazr hale getirilmesi, oda servislerinin yaplmas, hatta konuklarn karlanmas, odalarna karlmas ve uurlanmas gibi hizmetler bizzat insanlar tarafndan ve psikolojik tatminler de dikkate alnarak gerekletirilir. Bu nedenle, otel iletmelerinde alanlarn i performanslar otelin baar ve baarszln etkilemektedir. Dolaysyla, alanlar belirli amalar etrafnda toplamak ve bu amalar gerekletirmek iin onlar harekete geirmek, dier bir ifadeyle liderlik byk nem arz etmektedir. 2. YNETC VE LDERLK Gnlk konuma, basn ve yayn dilinde ska yaplan bir yanllk liderlik ile yneticilik kavramlarnn birbirlerinin yerine kullanlmasdr. Ynetici ve liderlik kavramlar birbirine yakn grlmekle birlikte eanlaml szckler deildir. Ynetici; bakalar adna alan, nceden belirlenen amalara ulamak iin ileri planlayan, usul ve metotlar zamana ve koullara en uygun biimde uygulayan, insan, para, zaman, malzeme ve yer unsurlarndan en iyi biimde yararlanan ve sonular denetleyen kiidir. Dier bir ifadeyle, ynetici bir kurum veya kuruluun banda bulunan, insan altran ve onlara emir kumanda eden kiidir. Yani st dzeyde grev ve sorumluluk alan kiidir (Eren, 2001:8-9; lker, 1997:179; Koel, 1993:9; Tosun, 1990:36). Oysa liderlik kavram, farkl kiiler tarafndan, farkl anlamlar ifade edebilen ok ynl ve zengin bir kavramdr. Genel olarak liderlik, belli artlar altnda, belirli kiisel veya grup amalarn gerekletirmek zere, bir kiinin bakalarnn faaliyetlerini etkileme sanat, idare etme kabiliyeti ve ynlendirme sreci olarak tanmlanmaktadr (Eren,2001:465; etin, 2008:22; Johns,1988:309; Osmay,1985:326). Bir yaklama gre liderlik, kiileri bir eyi yaptrma ya da yaptrmama, belirli bir amaca yneltme, onlarn davranlarn etkileme srecidir (Streers, 1988:461). Dier bir tanmda liderlik, mensup olduu grubun amalarn belirleyebilme ve bu amalarn
772
gereklemesinde gruba en etkili biimde yn verebilmedir (Tekarslan vd., 2000:121; Davis, 1990:141). Bahsedilen bu liderlik tanmlarnn ortak zellii amalar dorultusunda rgt yelerini etkilemedir. O halde nce etkilemenin ne demek olduunu aklamak gerekir. Etkileme, dier insanlarn duygu, dnce ve davranlarnda deiiklik yapma srecidir (Callahan, Fleenor ve Knudson, 1986:184). Bir kii, dier kii veya kiileri, konuarak etkileyebilir, davranlar ile etkileyebilir veya elinde bulunan dl ve ceza gibi aralarla etkileyebilir. Bu durumda etkileme g (otoriter g, yetkisel g) kullanmaya denk gelmektedir. Lider kii kendi bilgi ve yeteneklerinden yada rgtsel yapdan kaynaklanan gcn kullanarak rgt yelerini etkileyen kii eklinde tanmlanabilir. Konu ile ilgili olarak dikkat edilmesi gereken bir nokta da udur: Lider, rgt yelerini sadece konuarak, onlarn duygu ve dncelerine hitap ederek etkileyemez. Kendi davranlar, almalar, kendine olan gveni, en nemlisi de elinde bulunan aralar nasl kulland rgt yelerini etkilemektedir. Bu yzden, liderleri sadece gdleme yapan kiiler olarak nitelendirmek yanl olur. Liderler planlama yapma, karar verme, uyumlatrma, denetleme gibi faaliyetleri de kullanarak kiileri etkileyen kiiler olarak tanmlanabilir. Sonu olarak ynetici ou kez bakalar tarafndan o greve getirilir belirlenmi olan amalara hizmet eder. Oysa lider, iinde bulunduu gruptan doar, amalar kendi saptar ve ayn grubu davrana yneltir. Ayrca, ynetici gcn yasal yetkilere dayandrrken, liderin gc yasal yetkilere dayanmaz (lker, 1997:183). Dolaysyla, gnmz yneticileri liderlii, grevlerinden kaynaklanan bir hak olarak grmek yerine, astlarn verimli olmaya gdlemek iin edinmeleri gereken bir beceri olarak grmelidir. 3. LDERLK TARZLARI Liderlerin sergiledikleri davranlar ayn zamanda liderlik tarzlarn yada trlerini belirlemede bir etken olarak kullanlmaktadr. Burada almann amacna da uygun olmas dolaysyla liderlik tarzlar Dnmc Liderlik, Srdrmc Liderlik ve Serbesti Tanyan Liderlik olarak ayr ekilde ele alnmtr. 3.1. Dnmc Liderlik Dnmc liderler zgrlk, adalet, eitlik, bar, insancl olma gibi moral deerleri ve idealleri kendini izleyenlere ekici klarak, byle bir bilin gelitirmeye alrlar (Altun, 2002:1). Bennise gre dnmc liderlik, vizyonunu gerekletirmek iin, izleyenleri yetkilendirme, glendirme ve datt yetkiyi, gc eylem birliine dntrme yeteneidir (Eretin, 2000:60). Baka bir tanmda dnmc liderlik, alanlara vizyon kazandran, bu vizyona katkda bulunmalar iin onlara ek misyonlar (zgrev) veren ve rgtsel kltrde deiimler yaparak onlara imdi yaptklarndan veya potansiyel olarak yapabileceklerini dndklerinden daha fazlasn yapabileceklerine inandran liderlik tarzdr. Baka bir deyile dnmc liderlik, izleyicilerini balangta beklenilenden daha fazlasn yapmalar konusunda isteklendirmektir (Bolat ve Seymen, 2003:64). Buradan hareketle dnmc lider, izleyicilerinin ihtiyalarn, inanlarn ve deer yarglarn deitiren kii olarak tanmlanabilir.
773
3.2. Srdrmc Liderlik Srdrmc (transaksiyonel) liderlik, kiinin izleyenlerle deerli bir eyi deitirme amacyla iletiim kurma amacnda olduunda ortaya kan bir liderlik trdr (elik ve Snbl, 2008:53). Dnmc liderlikten birok ynyle farkl olan srdrmc liderlik, faydac, bugne dnk, rgt rol ve dzenlemelerle koordine eden, dikey iletiimin geerli olduu, ben merkezci, sert zellikli, tepkisel, gcn bulunduu mevkiden alan, merkeziyeti zellikler tamaktadr (Eren, 1998: 369-370; elik, 1998:151). Dier bir ifadeyle, srdrmc liderlik, rgt iindeki yasal ve brokratik otoriteye dayanr ve i standartlarn, grevleri ve amalar vurgular. Bassa (1990) gre srdrmc liderlik bir dei-tokutur. Srdrmc liderlik biemi, alanlar dllendirmeye, daha ok aba gstermeleri iin para ve stat biiminde kullanlrken (pazarlk sonucu yaptrp); dnmc liderlik, astlarna bir grevin olduunu ilham ettirme ve bir de veya vizyona yneltme, ynlendirme biiminde kullanlr (Cmert, 2004:6; Sabuncuolu ve Tz, 1998:182). 3.3. Serbestlik Tanyan Liderlik Tam serbesti tanyan liderler (Laissez-Faire Leaders), ynetim yetkisine en az ihtiya duyan, izleyicileri kendi hallerine brakan ve her izleyicinin kendisine verilen kaynaklar dahilinde ama, plan ve programlarn yapmalarna imkn tanyan davran gstermektedirler. Dier bir ifadeyle, tam serbesti tanyan liderler, yetkiye sahip kmamakta ve yetki kullanma haklarn tamam ile astlara brakmaktadrlar. Bu liderliin en belirgin dezavantaj liderin otoritesi ortadan kalkt iin, grup ierisinde anari ortaya kabilmektedir (ahin, Temizel ve rseli 2004:659). Ayrca, otokontrol sisteminin hakim olduu bu liderlik tipinde, yeler birbirlerine kar farkl nitelikte amalar gelitirebilecekleri iin de zellikle kriz dnemlerinde rgtn dalmasna neden olabilecektir (etin ve Beceren, 2007:121). Ancak bu tip liderlik tarznda, her grup yesinin bireysel eilim ve yaratcln harekete geirdii, karar almada inisiyatif kullanma gibi anlaya sahip olduklar da bir gerektir. Bu tr liderlik biimi, mesleki uzmanlk hallerinde, bilim adamlarnn almalarnda, rgtlerin aratrma-gelitirme departmanlarnda sorumluluk duygusuna sahip ve sorumluluktan kamayan kiilerin olduu durumlarda uygulanabilir. Aksine eitim dzeyi dk, iyi bir i blmnn ve sorumluluk duygusuna sahip olmayan kiilerin bulunduu gruplarda bu tr bir liderlik biiminin yrmeyecei ise kesin bir sonutur. 4. ARATIRMA LE LGL SAHA ALIMASI (UYGULAMA) 4.1.Aratrmann amac Otel iletmelerinde st dzey ve orta dzey yneticilerin kendileri ve alanlar tarafndan alglanan liderlik tarzlar ve yneticiler ile alanlarn birbirlerini ne kadar tandklarn saptamaktr. 4.2. Aratrmann Yntemi likisel tarama modelinde olan bu aratrmada tesadf rnekleme yntemi seilmitir.
774
Aratrma bulgular yurtiinde ve yurtdnda ilgili literatrn taranmas, anket ve lek uygulanmas sonucunda elde edilen verilere dayandrlarak oluturulmutur. Aratrmann evreni, stanbul ilinde faaliyet gsteren 6 otelden olumaktadr. Aratrmann yapld tarihlerde bu alt otelde toplam alan says 823 kiidir. Veri toplamak amacyla kullanlan anket alanlarn tamamna gnderilmi ve elden verilmitir. Ancak verilen anketlerin 486s geri dnm, fakat bunlardan 29u hatal ve eksik doldurulduu iin deerlendirme d tutulmutur. Dolays ile deerlendirmeye tabi tutulan anket says 457 olmutur. Ankette kullanlan ok Ynl Liderlik lei: Bass (1990) tarafndan liderlik stillerini oklu faktrlere gre ortaya karmak zere hazrlanm bir lektir. lek ngilizceden Trkeye Ertun Akdoan tarafndan uyarlanmtr. 36 ifadeden oluan likert tipindeki lek 3 farkl liderlik tarzn (Dnmc, Srdrmc ve Serbestlik Tanyan Liderlik) belirlemeye ynelik ifadelerden olumaktadr. Bununla birlikte lekte bulunan 36 ifadenin lt liderlik stillerine ilikin alt gruplandrmalara ait ifadeler (sorular) saylar itibari ile Tablo 1de verilmitir. Tablo 1. ok Faktrl Liderlik lei Faktrleri
1. Dnmc Liderlik A. Karizmatik/lham Verici B. Entelektel Uyarm C. Bireysel Destek 2. Srdrmc Liderlik A. dle Bal B. stisnalarla Ynetim (Aktif) C. stisnalarla Ynetim (Pasif) 3. Serbestlik Tanyan Liderlik Toplam Toplam fade (Soru) Says 10 4 5 3 6 3 5 36
4.3. Verilerin zmlenmesi Aratrmada istatistiksel zmlemelere geilmeden nce, aratrmaya katlanlarn demografik deikenleri gruplanm ardndan yneticilere uygulanan lekler puanlanmtr. Tablo 2. Aratrma Kapsamnda Deerlendirilen Katlmclarn Demorafik zelliklerine Gre Dalm
Ya 20den kk 21-30 31-40 41-50 51 ve zeri Toplam Cinsiyet Bay Bayan Toplam f 7 237 155 51 7 457 f 335 122 457 % 1,5 51,9 33,9 11,2 1,5 100,0 % 73,3 26,7 100,0
775 % 44,9% 55,1% 100,0 % 17,9 38,9 21,9 18,8 2,4 100,0 % 18,2 56,5 20,6 4,2 0,7 100,0 % 1,3 20,4 24,5 17,3 5,9 6,6 7,2 7,2 0,9 0,7 2,6 0,4 4,6 0,4 100,0
Medeni Durum Evli Evli Deil Toplam Eitim lkretim Lise ve dengi nlisans Lisans Yksek Lisans Toplam Mesleki Kdem 1 yldan az 1-3 yl 4-6 yl 7-9 yl 10 yl ve zeri Toplam allan Departman Genel Mdr nbro Yiyecek ecek Kat Hizmetleri Muhasebe Sat Salk Kulb Mutfak nsan Kaynaklar Satn Alma dari ler Halkla likiler Teknik Servis Operasyon Toplam
f 205 252 457 f 82 178 100 86 11 457 f 83 258 94 19 3 457 f 6 93 112 79 27 30 33 33 4 3 12 2 21 2 457
lekte ifadeler Daima (5), Genellikle (4), Bazen (3), Nadiren (2) ve Hibir Zaman (1) olmak zere 5 aamal likert tipi lekte deerlendirilmektedir.
Aratrma grubunu oluturan yneticilerin demografik zelliklerini belirleyici frekans ve yzde deerleri karml, sonra leklerin tm maddeleri ve toplam puanlar iin frekans (f) ortalama (x) ve standart sapma (ss) puanlar hesaplanmtr. Gruplar ierisinde normal dalm zellii gstermeyen (n<30) gruplar iin non-parametrik teknikler, normal dalm zellii gsteren dalmlar iinse parametrik analiz teknikleri kullanlmtr. Bu balamda, rneklem grubunu oluturan alanlarn Liderlik Tarz leinden aldklar puanlarn; Cinsiyet ve medeni durum deikenlerine gre farkllap farkllamadn belirlemek iin bamsz gruplar t-testi,
776
Ya, mesleki kdem, eitim dzeyi ve departman deikenlerine gre farkllap farkllamadn belirlemek iin non-parametrik Kruskal Wallis-H testi, Non-parametrik Kruskal Wallis-H testi sonucunda gruplar arasnda fark bulunduunda, farkllklarn kaynan (hangi gruplar arasnda olduunu) belirlemek zere non-parametrik Mann Whitney-U testi kullanlmtr. Elde edilen veriler SPSS for Windows 15.0 programnda yukarda belirtilen tekniklere manidarlk dzeyi .05 olarak zmlenerek, bulgular aratrmann amalarna uygun olarak aada verilmitir. 4.4. Bulgular ve Deerlendirmeler Otel letmeleri st dzey ve orta dzey yneticilerinin kendileri ve alanlar tarafndan alglanan liderlik tarzlarn ortaya koymaya ynelik yaplan aratrma sonucunda elde edilen bulgular ve deerlendirmeler aadaki gibi zetlenebilir. Tablo 3de, otel genel mdrlerinin kendilerini algladklar liderlik tarzlarna (stillerine) ilikin yaplan incelemede, otel mdrleri kendilerini; Dnmc liderlik boyutunda daima; Srdrmc Liderlik boyutunda genellikle; Serbestlik Tanyan Liderlik boyutunda hibir zaman dzeyinde tanmlamaktadrlar. Tablo 3. Otel letmelerinde Genel Mdrlerin Liderlik Tarzlarna likin Kendi fadelerine Dayal Bulgular
Alt Boyutlar Dnmc Liderlik Srdrmc Liderlik Serbestlik Tanyan Liderlik f 6 6 6 x 4,82 3,75 1,77 ss 0,22 0,35 0,08 Dzey Daima Genellikle Hibir Zaman
Bu sonulara gre, aratrma kapsamndaki otel iletmelerinde genel mdrlerin ounlukla dnmc ve srdrmc liderlik tarzlarn sergiledikleri tespit edilmitir. Genel mdrlerin liderlik biimleri ile ilgili bu sonular (alglamalar) kendilerinin ya, cinsiyet, medeni durum ve eitim dzeyi deikenlerine gre deerlendirildiinde aralarnda istatistiksel olarak anlaml [p>.05] bir fark saptanmamtr. Tablo 4. Otel letmelerinde Genel Mdrlerin Liderlik Tarzlarna likin Departman Mdrlerinin Alglamalarna Dayal Bulgular
Alt Boyutlar Dnmc Liderlik Srdrmc Liderlik Serbestlik Tanyan Liderlik f 39 39 39 x 4,36 3,61 2,14 ss 0,51 0,64 0,69 Dzey Daima Genellikle Nadiren
Tablo 4de, otel genel mdrlerinin departman mdrleri tarafndan alglanan liderlik tarzlarna ilikin yaplan incelemede; genel mdrler Dnmc liderlik boyutunda daima, Srdrmc Liderlik boyutunda genellikle, Serbestlik Tanyan Liderlik boyutunda ise nadiren dzeyinde alglanmaktadr. Bu sonulara gre, otel iletmelerinde genel mdrlerin ounlukla dnmc ve srdrmc liderlik tarzlarn sergiledikleri sylenebilir. Departman mdrlerinin genel mdrlerinin liderlik tarzlar ile ilgili bu
777
sonular (alglamalar) ya, cinsiyet, medeni durum, eitim dzeyi, mesleki kdem ve allan departman deikenlerine gre deerlendirildiinde aralarnda istatistiksel olarak anlaml [p>.05] bir fark saptanmamtr. Ancak, Srdrmc Liderlik biimiyle ilgili olarak departman mdrlerinin alglamalar arasnda mesleki kdemleri asndan istatistiksel olarak anlaml [p<.05] bir fark saptanmtr. Yaplan Mann Whitney-U testi sonucunda, bu farklln 1-3 ile 4-6 yl mesleki kdeme sahip olanlar arasnda olduu tespit edilmi olup, 1-3 yl mesleki kdeme sahip departman mdrlerinin alglarnn istatistiksel olarak daha gl olduu grlmtr. Tablo 5. Otel letmelerinde Departman Mdrlerinin Liderlik Tarzlarna likin Kendi fadelerine Dayal Bulgular
Alt Boyutlar Dnmc Liderlik Srdrmc Liderlik Serbestlik Tanyan Liderlik f 39 39 39 x 4,34 3,58 1,91 ss 0,36 0,43 0,44 Dzey Daima Genellikle Nadiren
Tablo 5de, otel departman mdrlerinin kendi liderlik tarzlar ile ilgili alglar; Dnmc liderlik boyutunda daima, Srdrmc Liderlik boyutunda genellikle ve Serbestlik Tanyan Liderlik boyutunda nadiren dzeyindedir. Departman mdrlerinin kendi liderlik biimleri ile ilgili bu sonular kendi ya, cinsiyet, medeni durum, eitim dzeyi, mesleki kdem ve allan departman deikenlerine gre deerlendirildiinde aralarnda istatistiksel olarak anlaml [p>.05] bir fark saptanmamtr. Ancak, Srdrmc Liderlik boyutunda kendilerinin mesleki kdem deikeni arasnda istatistiksel olarak anlaml [p<.05] bir fark saptanmtr. Farkn hangi gruplarda olduunu belirlemek zere yaplan Mann Whitney-U testi sonucunda 1-3 yl mesleki kdeme sahip olan departman mdrleri ile 4-6 yl mesleki kdeme sahip departman mdrleri arasnda 13 yl mesleki kdeme sahip olanlar Srdrmc Liderlik tarzn daha youn alglamaktadr. Tablo 6. Otel letmelerinde Departman Mdrlerinin Liderlik Tarzlarna likin alanlarn Alglamalarna Dayal Bulgular
Alt Boyutlar Dnmc Liderlik Srdrmc Liderlik Serbestlik Tanyan Liderlik f 412 412 412 x 3,88 3,38 2,40 ss 0,66 0,54 0,75 Dzey Genellikle Bazen Nadiren
Otel departman mdrlerinin liderlik tarzlarna ilikin alanlarn alglar; Dnmc Liderlik boyutunda genellikle, Srdrmc Liderlik boyutunda bazen ve Serbestlik Tanyan Liderlik boyutunda nadiren dzeyindedir. Departman mdrlerinin liderlik biimleri ile ilgili bu sonular, otel alanlarnn ya ve cinsiyet deikenlerine gre deerlendirildiinde istatistiksel olarak anlaml [p>.05] bir fark saptanmamtr. Ancak, Serbestlik Tanyan Liderlik boyutunda alanlarn medeni durum deikeni arasnda istatistiksel olarak anlaml [p<.05] bir fark bulunmutur. Bu sonuca gre evli olan alanlar yneticilerinin daha fazla serbestlik tanyan liderlik tarz sergilediklerini dnmektedir.
778
Tablo 7. Otel letmelerinde Departman Mdrlerinin Liderlik Tarzlarna likin alanlarn Medeni Durum Deikenine Gre Alglanan Bamsz Gruplar T-Testi Analizi Sonular
Alt Boyutlar Dnmc Liderlik Srdrmc Liderlik Serbestlik Tanyan Liderlik Medeni Durum Evli Evli Deil Evli Evli Deil Evli Evli Deil f 173 239 173 239 173 239 x 3,90 3,87 3,39 3,37 2,49 2,33 ss 0,62 0,69 0,57 0,52 0,69 0,78 t 0,457 0,370 2,196 sd 410 410 410 p 0,232 0,956 0,044
Ayrca, Serbestlik Tanyan Liderlik boyutunda alanlarn eitim durumu deikeni arasnda istatistiksel olarak anlaml [p<.05] bir fark saptanmtr. Farkn hangi grupta olduunu belirlemek zere yaplan Mann Whitney-U testi sonucunda, lise ve dengi eitim seviyesine sahip olan alanlar ile nlisans eitim seviyesine sahip olan alanlar arasnda, lise ve dengi eitim seviyesine sahip olanlar Serbestlik Tanyan Liderlik tarzn daha gl algladklar grlmtr. Dier taraftan, Srdrmc Liderlik ve Serbestlik Tanyan Liderlik boyutlarnda alanlarn mesleki kdem deikeni arasnda istatistiksel olarak anlaml [p<.05] bir fark grlmtr. Farkn hangi gruplarda olduunu belirlemek zere yaplan Mann Whitney-U testi sonunda 1 yldan az mesleki kdeme sahip alanlar ile 4-6 yl mesleki kdeme sahip alanlar arasnda 1 yldan az mesleki kdeme sahip alanlarn Srdrmc ve Serbestlik Tanyan Liderlik tarzlarn daha gl algladklar grlmtr. Departman mdrlerinin astlar (alanlar) tarafndan alglanan liderlik stillerinin Dnmc Liderlik, Srdrmc Liderlik ve Serbestlik Tanyan Liderlik boyutlarnda alanlarn departman deikeni arasnda istatistiksel olarak anlaml [p<.05] bir fark saptanmtr.
779 x 4,04 3,73 3,76 4,03 4,06 3,92 3,89 4,58 4,11 3,13 4,16 4,17 4,37 3,41 3,51 3,23 3,30 3,50 3,55 3,11 3,61 3,50 3,08 4,25 3,28 2,67 2,11 2,73 2,38 1,97 2,02 2,49 2,71 2,07 2,00 2,50 2,00 2,32 2,60 ss 0,67 0,64 0,70 0,45 0,67 0,57 0,50 0,14 0,30 0,88 0,00 0,60 0,00 0,45 0,53 0,55 0,50 0,48 0,84 0,38 0,17 0,59 0,38 0,00 0,56 0,00 0,71 0,84 0,71 0,53 0,54 0,60 0,56 0,64 0,28 0,58 0,00 0,61 0,00
Tablo 8. Departmanlara Gre alanlarn Alglarna likin Bulgular

Alt Boyutlar Departman nbro Yiyecek ecek Kat Hizmetleri Muhasebe Sat Salk Kulb Mutfak nsan Kaynaklar Satn Alma dari ler Halkla likiler Teknik Servis Operasyon nbro Yiyecek ecek Kat Hizmetleri Muhasebe Sat Salk Kulb Mutfak nsan Kaynaklar Satn Alma dari ler Halkla likiler Teknik Servis Operasyon nbro Yiyecek ecek Kat Hizmetleri Muhasebe Sat Salk Kulb Mutfak nsan Kaynaklar Satn Alma dari ler Halkla likiler Teknik Servis Operasyon f 87 106 74 23 25 28 31 3 2 11 1 20 1 87 106 74 23 25 28 31 3 2 11 1 20 1 87 106 74 23 25 28 31 3 2 11 1 20 1
Dnmc Liderlik
Srdrmc Liderlik
Serbestlik Tanyan Liderlik
780
Tablo 9. alanlarn Departman Deikenine Gre Alglarnn Farkllap Farkllamadn Belirlemek zere Yaplan Kruskal Wallis-H Testi Sonular
Alt Boyutlar Departman nbro Yiyecek ecek Kat Hizmetleri Muhasebe Sat Salk Kulb Dnmc Liderlik Mutfak nsan Kaynaklar Satn Alma dari ler Halkla likiler Teknik Servis Operasyon Toplam nbro Yiyecek ecek Kat Hizmetleri Muhasebe Sat Salk Kulb Mutfak nsan Kaynaklar Satn Alma dari ler Halkla likiler Teknik Servis Operasyon Toplam nbro Yiyecek ecek Kat Hizmetleri Muhasebe Sat Salk Kulb Mutfak nsan Kaynaklar Satn Alma dari ler Halkla likiler Teknik Servis Operasyon Toplam f 87 106 74 23 25 28 31 3 2 11 1 20 1 412 87 106 74 23 25 28 31 3 2 11 1 20 1 412 87 106 74 23 25 28 31 3 2 11 1 20 1 412 215,02 239,62 177,05 186,33 238,72 226,36 137,76 284,00 234,75 138,23 392,00 187,00 34,00 158,79 253,99 207,99 136,39 145,26 230,80 263,58 155,50 137,75 226,86 141,50 195,53 257,00 X sra 241,38 173,09 185,18 229,72 243,30 205,84 201,26 360,83 244,00 103,64 252,50 269,38 308,00 41,435 12 0,000 X2 sd p
Srdrmc Liderlik
36,933
12
0,000
Serbestlik Tanyan Liderlik
56,305
12
0,000
781
Farkn hangi gruplar arasnda olduunu belirlemek zere yaplan Mann Whitney-U testi sonunda; n bro departmannda alanlar ile yiyecek iecek departmannda alanlar arasnda n bro departmannda alanlarn Dnmc ve Serbestlik Tanyan Liderlik tarzlarn daha gl algladklar, Yiyecek-iecek departmannda alanlar ile kat hizmetleri departmannda alanlar arasnda yiyecek-iecek departmannda alanlarn Srdrmc ve Serbestlik Tanyan Liderlik tarzlarn daha gl algladklar, kat hizmetleri departmannda alanlar ile mutfak departmannda alanlar arasnda kat hizmetleri departmannda alanlarn Serbestlik Tanyan Liderlik tarzn daha gl algladklar, muhasebe departmannda alanlar ile salk kulb departmannda alanlar arasnda muhasebe departmannda alanlarn Serbestlik Tanyan Liderlik tarzn daha gl algladklar, sat departmannda alanlar ile mutfak departmannda alanlar arasnda sat departmannda alanlarn Srdrmc ve Serbestlik Tanyan Liderlik tarzlarn daha gl algladklar, salk kulb departmannda alanlar ile mutfak departmannda alanlar arasnda salk kulb departmannda alanlarn Srdrmc Liderlik tarzn daha gl algladklar, mutfak departmannda alanlar ile teknik servis departmannda alanlar arasnda, mutfak departmannda alanlarn Dnmc ve Serbestlik Tanyan Liderlik tarzlarn daha gl algladklar, insan kaynaklar departmannda alanlar ile idari iler departmannda alanlar arasnda, insan kaynaklar departmannda alanlarn Dnmc ve Srdrmc Liderlik tarlarn daha gl algladklar, idari iler departmannda alanlar ile teknik servis departmannda alanlar arasnda, idari iler departmannda alanlarn Dnmc Liderlik tarzn daha gl algladklar saptanmtr. 5. SONU Otel iletmelerinin st ve orta dzey yneticilerinin kendi liderlik tarzlarn alglay biimleri ile astlarn yneticilerinin liderlik tarzlarn alglay biimlerinin belirlenmesine ynelik yaplan bu uygulamal aratrma kapsamnda, stanbulda faaliyette olan 6 otelin st ve orta dzey yneticilerinin ounlukla dnmc ve srdrmc liderlik tarzlarn sergiledikleri tespit edilmitir. Ayrca, orta dzey yneticilerinin liderlik tarzlar hakkndaki astlarnn alglamalar arasnda, allan departmanlar asndan istatistiki olarak anlaml farklar tespit edilmitir.
KAYNAKA Akta, Ahmet., (2002), Turizm letmecilii ve Ynetimi, Azim Matbaa, Antalya. Altun, Fahrettin., (2002), Modernleme Kuram: Eletirel Bir Giri, Yneli Yaynclk, stanbul.
782
Bass, Bernard M., (1990), Bass & Stogdill's Handbook of Leadership: Theory, Research & Managerial Application, The Free Press, New York. Bolat, Tamer ve Seymen, Oya Aytemiz., (2003), "rgtlerde Etiinin Yerletirilmesinde Dnmc Liderlik Tarz'nn Etkileri zerine Bir Deerlendirme", Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: VI, Say: 9, Mays. Callahan, Robert E., Fleenor, C. Patrick ve Knudson, Harry., (1986), Understanding Organizational Behavior, Bell and Howel Company, Ohio. Cmert, Melike., (2004), "Dnmc Liderlik", XIII. Ulusal Eitim Bilimleri Kurultay, nn niversitesi Eitim Fakltesi, 6 - 9 Temmuz, Malatya. elik, Cemile ve Snbl, nder., (2008), Liderlik Alglamalarnda Eitim ve Cinsiyet Faktr: Mersin linde Bir Alan Aratrmas, Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt: 13, S: 3. elik, Vehbi., (1998), "Eitimde Dnmc Liderlik, Eitimde Ynetimi", Yl: 4, Say: 16, Pegem Yaynclk, Gz, Ankara. etin, Canan., (2008), Yneticilerin Liderlik Stilleri, Deiim Ynetimi ve Ekip almas Arasndaki likilerin ok Ynl Olarak Deerlendirilmesi, stanbul Ticaret Odas Yaynlar No: 2008 - 15, stanbul. etin, Nesrin Gkben ve Beceren, Ertan., (2007), Lider Kiilik: Gandhi, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Yl: 3, Say: 5, Isparta. Davis, Keith., (1990), Human Behavior at Work: Organizational Behavior, (ev. K. Tosun ve Dierleri), letmelerde nsan Davran, Yn Ajans, stanbul. Emeksiz, Murat ve Yolal, Medet., (2005), Konaklama letmelerinde nbro Ynetimi, Detay Yaynclk, Ankara. Eretin, ule., (2000), Lider Sarmalnda Vizyon, Nobel Yaynclk, Ankara. Eren, Erol., (1998), rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, Beta Yaynclk, stanbul. Eren, Erol., (2001), Ynetim ve Organizasyon (ada ve Kresel Yaklamlar), Gen. 5. Basm, Beta Basm Yaym Datm A.. stanbul. Jonhs, Gary., (1988), Organizational Behavior, Scotland Foresman Company, Boston. Koel, Tamer., (2010), letme Yneticilii: Ynetici Gelitirme, Organizasyon ve Davran, Beta Basm Yayn Datm A.., stanbul. Kozak, Nazmi ve Dierleri., (2008), Otel letmecilii, Detay Yaynclk, Ankara. Olal, Hasan, Korzay, Meral ve Yavuzer, Halit., (1989), Otel letmecilii, stanbul niversitesi letme Fakltesi Yayn No: 214, stanbul. Osmay, Nvit., (1985), nsan Mhendislii, D.K.D Yayn, Ankara. Sabuncuolu, Zeyyat ve Tz, Melek., (1998), rgtsel Psikoloji, Ezgi Kitap, Bursa. Steers, Richard M., (1988), Organizational Behavior, Scotland Foresman Company, Boston. ahin, Ali H., Temizel, H. ve rseli, E., (2004), Bankaclk Sektrnde alan Yneticilerin Kendi Liderlik Tarzlarn Alglay Biimleri le alanlarn Yneticilerinin Liderlik Tarzlarn Alglay Biimlerine Ynelik Uygulamal Bir alma, Osman Gazi niversitesi ..B.F., 3. Ulusal Bilgi ve Ekonomi ve Ynetim Kongresi, Eskiehir.
783
T.C. TURZM BAKANLII, Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine likin Ynetmelik, Karar Says: 2005/8948 21.06.2005 Sal Say: 25852 Tekarslan, Erdal ve Dierleri., (2000), Davrann Sosyal Psikolojisi, .. .F. Yaynlar, stanbul. Tosun, Kemal., (1990), letme Ynetimi, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar No: 120, stanbul. lker, Gnl., (1997), "Ynetici ve Lider", 21. Yzyl Liderlik Sempozyumu Bildirileri Kitab Cilt I, stanbul, Trkiye.
OTEL LETMELERNDE PAZARLAMA ARACI OLARAK VER MADENCLNN KULLANIMI Yrd.Do.Dr.Glnur KARAKA TANDOAN1 Yrd.Do.Dr.Dilek TETK2 ZET Bilgi teknolojilerinin gelimesi, kredi kart kullanmnn artmas gibi faktrler iletmelerin elinde mterilerine ilikin nemli miktarda veri birikmesine sebep olmutur. Bu verilerin iinde gizli olan anlamlarn ortaya karlmas iletmelerin pazarlama stratejilerine yn verecek nemli bilgiler salamaktadr. Veri madencilii sz konusu verilerin incelenerek anlaml ilikiler bulma sreci olarak tanmlanabilir. Veri madenciliinin amac eldeki verilerden yola karak, mteri sadakatinin salanmas ve karlln arttrlmasna ynelik kararlarn alnmasnda kullanlacak bilgilere ulamaktr. Mteri ile ilikilerin youn olduu turizm sektrnde faaliyet gsteren otel iletmeleri asndan da bu husus byk nem tamaktadr. Bu almann amac veri madencilii kavram, sreci ve ilevlerine deinerek, veri madenciliinin otel iletmelerinde kullanm alanlarna ilikin kavramsal bilgi vermektir. Anahtar kelimeler: Veri madencilii, otel iletmeleri, mteri ilikileri ynetimi GR Gnmzde, bilgi iletiim teknolojilerindeki ba dndrc gelimeler sayesinde veriye ulamak kolaylam, saklanabilen veri miktar da fazlasyla artmtr. Son yllarda elektronik olarak depolanan veri miktarnda patlama meydana gelmitir. Tm dnya apnda veri miktarnn 20 ayda bir kendini ikiye katlad tahmin edilmektedir (Vahaplar ve nceolu, 2001). Artk mteriyle temas bile kurulmadan hakknda veri toplamak ve onu tanyabilmek mmkndr. Telefon veya mail yoluyla herhangi bir katalogdan yaplan alverilerde ya da maazalardan yaplan alverilerde, sat noktas terminalleri yoluyla alverile ilgili tm detaylar kaydedilmektedir. Bunun yan sra, baz maazalarn mterilerine vermi olduklar klp kartlar da mteriler ve yaptklar alveriler hakknda bilgi toplanmasn amalamaktadr. Tm bu veriler sayesinde herhangi bir rnn hareketlerini veya mterinin satn alma kalplarn analiz etmek olasdr. Verilerin analiz edilmesiyle her bir rnn sat tahmini yaplabilir, mteriler satn alma ekillerine gre gruplandrlabilir, yeni bir rn iin potansiyel mteriler belirlenebilir ve mterilerin davranlarnn zaman ierisindeki durumuna baklarak gelecekle ilgili tahminler yaplabilir (Alpaydn, 2000). Sz geen tm bu faaliyetler, veri madenciliinin kapsama alanna girmektedir. Veri Madencilii (VM), verilerde gizli olan anlam ortaya karma srecini ifade etmektedir. Madencilik teriminin kullanlmas yaplan iin zorluuna ve sonuta elde edilen bilginin deerine atfta bulunmaktadr. Farkl kltrlerden birok mteriye hizmet veren otel iletmeleri iin ise, mteri profilinin karlmas ve kullanlmas ayr bir nem tamaktadr. VM, bu noktada otel
1 2
Adnan Menderes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik YO Mersin niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik YO
OTEL LETMELERNDE PAZARLAMA ARACI OLARAK VER MADENCLNN KULLANIMI
785
iletmelerinin mterileri ile ilgili istedikleri bilgilerin salanmasnda nemli rol oynamaktadr. VER MADENCL KAVRAMI nemli bir VM irketi olan Gartner Group, veri madenciliini ok byk miktardaki veri depolarnn incelenerek anlaml ilikiler veya eilimler bulma sreci olarak tanmlamaktadr (www.gartnergroup.com). Dier bir tanma gre ise VM; verinin analizlere olanak verecek hale getirilmesini salayan etkileimi bir sretir (Forcht ve Cochran, 1999). Alpaydn (2000) veri madenciliini, byk miktardaki verilerin gelecekle ilgili tahmin yapmay salayacak ekilde bilgisayar program kullanlarak incelenmesi eklinde tanmlamaktadr. Vahaplar ve nceoluna gre ise (2001) VM, eldeki yapsz veriden anlaml ve ie yarar bilgiyi karmaya yarayacak uygulamaya ynelik almalarn btndr. Veri madenciliinin sadece otomatik prosedrleri kapsad eklinde yaygn bir kan mevcuttur ve genellikle insandan ziyade bilgisayarlarn ii olarak dnlmektedir. Byle bir durumda da, iin teknik yn ve otomatik sreler fazlasyla vurgulanrken, keif ve analiz sreci ihmal edilmektedir. Oysa VM sz konusu olduunda, insan mdahalesinin gerei inkar edilemez. VM her soruya cevap veren bir kara kutu olarak dnlrse; hangi sorunun sorulaca, sorunun ne ekilde sorulaca, cevaplarn anlalr ve uygulanabilir hale nasl dntrlecei gibi hususlar insan unsurunun sreteki roln ifade etmektedir (Larose, 2005). Veri madenciliinde eitli aralar kullanlmaktadr. Bunlar, yapay sinir alar, karar aalar, genetik algoritmalar, birliktelik kurallar, olay temelli akl yrtme, tanmlayc istatistikler, sorgu aralar, regresyon tipi modeller ve grselletirme aralardr. VM sreci 6 aamadan olumaktadr (Akpnar, 2000; Larose, 2005): 1. aama, yaplacak iin anlalmaya alld aamadr. Bu aamada, projenin ama ve hedefleri ortaya konur. Neye, niin ihtiya duyulduu belirlenir ve amalara ulatracak bir strateji gelitirilir. 2. aama, verilerin toplanmasn ve zelliklerinin anlalmasn kapsar. Burada, toplanan veriler incelenerek verinin kalitesi deerlendirilir. 3. aamada veri, analize hazrlanmaktadr. Bunun iin veri dzenlenerek, ilk veri setinden analiz iin gerekli veriler ayklanr. Hatal veya yanl ynlendirici veriler temizlenir, eer gerekiyorsa veri dntrme ilemleri yaplr. 4. aama, en bata tanmlanan problem iin en uygun modelin kurulmaya alld aamadr. Bu aamada modelleme tekniklerinden amaca en uygun olan seilerek sonular deerlendirilir. Veri bu aamada kullanlan tekniin gerektirdii artlar salamyorsa, veri hazrlama basamana geri dnlmesi gerekebilir. 5. aama, deerlendirme basamadr. Burada, modelleme basamanda gelitirilen tm modeller kullanlmaya balamadan nce, kalite ve etkinlik asndan deerlendirilebilir. Hangi modelin, ilk aamada belirlenen amalara daha fazla hizmet ettii belirlenerek, sonulara ilikin bir karar verilir. 6. aama ise, gelitirilen modelin uygulanmasn ierir. Model zaman ierisinde izlenerek, deerlendirme sonularna ilikin raporlar hazrlanr. Bataki varsaymlarndan
786
bazlarnn deimesi, modelin de artk geerli olmamasna yol aacaktr. Byle bir durumda, modelin yeniden dzenlenmesi gerekebilir. Veri Madenciliinin Balca levleri VM, temelde alt ilevi yerine getirmektedir (Peacock, 1998; Larose, 2005): 1. Tanmlama: Verideki kalp veya eilimlerin belirlenmesi olarak zetlenebilecek faaliyetler, keifsel veri analizi tekniklerinin (EDA) kullanmn iermektedir (Larose, 2005). Baz kaynaklarda zetleme olarak da ele alnan bu ilev, byk veri ynlarnn deikenler ve aralarndaki ilikiler asndan daha anlalr hale getirilmesini ifade etmektedir. 2. Tahminleme: Bir veya birden fazla bamsz deikenin deerinden hareket ederek, baml deikenin deerini tahmin etmeye ynelik bir model oluturulmas esasna dayanr. Sz konusu hedef deiken saysal bir deikendir. rnein; kiinin ya, eitimi, meslei gibi deikenler yardmyla gelitirilen bir model erevesinde, o kiinin geliri tahmin edilebilir (Peacock, 1998). 3. Snflama: Bu ilev, tahminlemeden sadece hedef deikenin kategorik olmas dolaysyla ayrlr. Sre ve kullanlan teknikler yine ayndr. Burada sz konusu olan, eldeki verilerden yararlanarak, veritabannda olmayan ve belirli kategorilere ayrlm bir deikenin tahmin edilmesidir. rnein; ya, ve meslei bilinen bir kiinin gelirinin hangi grupta yer ald aa yukar tahmin edilebilir. Dolaysyla 60 yalarnda bir doktor, nceden yksek/orta/dk olarak belirlenen gelir snflarndan, yksek gelir snfna dahil edilebilir. 4. ngrme: Tahminleme ve snflandrmaya olduka benzer. Ancak burada elde edilen sonular gelecee yneliktir ve gelecee ilikin tahminler yaplmaktadr. Bir hisse senedinin deerinin, ay sonra ne kadar olacann tahmin edilmesi, ngrme ilevini aklayc bir rnek olarak gsterilebilir. 5. Kmeleme: Eldeki verilerden yararlanarak, birbirine benzer zellikler gsteren gruplarn oluturulmasn ifade etmektedir. Bu ekilde birbirine benzeyen kaytlar bir araya toplanrken, bunlardan farkl zellikler gsterenler ayr bir gruba toplanr. zellikle pazar blmlendirme ve finansal ilemlerin riskinin belirlenmesinde yararlanlr. 6. Balant kurma: Genellikle pazar sepeti analizi veya benzerlik analizi adyla bilinen bu ilev satn alma kalplar arasnda iliki kurmay amalar. Hangi rnlerin birlikte satn alndn aratrma esasna dayanr. Veri Madenciliinin Kullanm Alanlar VM uygulamalarna pazarlama, sigorta, tp, astronomi, finans, eitim, kamu ve daha birok sektrde rastlamak mmkndr. Her sektrn kendi ihtiyalar dorultusunda kullanabilecei bir ara olan veri madenciliinin balca kullanm alanlar u ekilde sralanabilir (Rygielski vd., 2002): 1. Perakendecilik sektrnde zellikle kredi kart ve maaza klp kartlarnn kullanmnn artmas ve sat noktas terminallerinin kullanlmasyla, maazalar her bir alveriin detayl kaydn tutabilmektedir. Bu bilgiler pazar sepeti analizlerinde, sat tahminlerinde, veritabanna dayal pazarlamada, tutundurma planlamada kullanlmaktadr. Bu ekilde etkin bir stok kontrol ve tutundurma stratejisi izlenebilir.
787
2. Bankaclk sektrnde, zellikle pazar blmlendirmede kullanlr. Bu ekilde, krl ve kr getirmeyen mteriler belirlenerek etkili mteri kazanma ve brakma programlar oluturulur. Bunun yan sra veri madenciliinin bu sektrde en sk kullanld alanlardan biri de usulszlk tespitidir. Daha nceden usulszlkle karlalan durumlardaki rntler aratrlarak gelecee ilikin tedbir alma yoluna gidilir. 3. letiim sektrnde tutulan detayl arama kaytlar yoluyla benzer davran kalplar olan mteriler belirlenerek onlara zel fiyat ve tutundurma politikalar uygulanr. 4. retim sektrnde VM analizleri sonucunda rnlerin hedef pazarlara daha iyi uyacak ekilde kiiselletirilmesi mmkn olabilmektedir. Buna ilaveten, mteri taleplerini karlamak iin hangi zelliklerin bir arada sunulmas gerektii tahmin edilebilmektedir. PAZARLAMADA VER MADENCL Pazarlama kararlarnn alnmasnda veri madenciliinin kullanm oran, gn getike artmaktadr. letmelerin gemiten bugne, mterileri ile ilikilerinin geirdii evrimlerin ortaya konmasna yardmc olan VM, mteri ilikilerinin boyutlarn, pazardaki eilimleri ve davran modellerini meydana karacak ok saydaki mteri verilerinin aratrlmas srecidir (Geppert, 2003). Pazarlama veri tabannda tutulan bilgiler, iletmenin kararlarnda etkili olabilecek, paha biilmez bir neme sahiptir. Bu nedenle verilerin, tpk bir pazarlama fonksiyonu gibi pazarlama amalarn ynlendirebilecekleri gereinden hareketle dzenlenmesi gerekir (Payne vd., 2001). Bugnn deien ve karmak bir hal alan pazar ortamnda iletmeler, srekliliklerini koruyabilmek iin gvenilir ve tutarl veri kaynaklar belirleyebilmelidir. VM, bu tr bir bilgiyi salama frsat veren nemli bir aratr. Bu anlamda VM, byk aptaki verilerin analizini yapmak, grnmeyen kalp ve ilikileri aa karmak ve pazardaki eilimleri ortaya koyarak verilerin anlamlarn bulmak amacyla yaplan, veri tabann tarama srecidir (Arnould vd., 2004). Bu nedenle pazarlama asndan bakldnda, veri madenciliinin en fazla veri tabanna dayal pazarlama yaklamnda ve mteri ilikileri ynetiminde (CRM) kullanlmas sz konusudur. Veri Tabanna Dayal Pazarlama ve Veri Madencilii Gnmzde iletmeler artk, mterileri ile etkileimli ilikiler gelitirmelerine yardmc olan teknolojik ilerlemelerden faydalanmaktadr. Mterilere ait birtakm verileri depolayarak, bu veri depolarndan elde ettikleri bilgileri zellikle pazarlama konusunda verimli hale getirerek, nemli bir rekabet avantaj salayabilmektedirler. Veri tabanna dayal pazarlama olarak adlandrlan bu uygulamalar, mteri odakl hizmet anlayna sahip iletmeler tarafndan benimsenmekte ve modern iletmeciliin gerektirdii yaplanmalarn temelini oluturmaktadr. Verilerin bilgisayarda tekrar geri almak zere toplanmas anlamna gelen veri taban pazarlama asndan, iletmelerin amalarn gerekletirebilmesi ve bu amalar dorultusunda daha iyi kararlar verebilmek iin mterilerin isimleri, adresleri ve satn alma alkanlklar gibi pazarla ilgili bilgilerin elde edilmesi ve verilerin toplanmas olarak tanmlanmaktadr (Yurdakul, 2007). Veri tabanl pazarlama ise, uzun dnemli
788
mteri sadakati yaratma srecinde, hedef kitle ile ilgili srekli veri toplanmas ve bu verilerin ayrtrlmas ile elde edilen bilgilerin mterilere ynelik iletiimlerde kullanlmasdr (oban, 2005). Faturalar, iletme kaytlar, promosyonlara verilen tepkiler, garanti belgeleri, mterilerin doldurduklar anketler, dier iletmelerin veri tabanlarndan elde edilen bilgiler, sat tahmin kaytlar gibi eitli kaynaklardan veriler toplanarak elde edilen bilgiler pazarlama asndan u ekilde snflandrlr (Jobber ve Fahy, 2003): ekil-1: Pazarlama Veri Taban
Mevcut ve Potansiyel Mteriler ile lgili Bilgi lemsel Bilgi Tutundurma ile lgili Bilgi
Veri Tabanna Dayal Pazarlama rn Bilgisi Geodemografk Bilgi
Kaynak: (Jobber ve Fahy, 2003: 196)
1. Mevcut ve potansiyel mteriler ile ilgili bilgi: Mterilerin isim, adres, telefon numaras, satn alma kararn vermede etkin olan kiinin ismi ve genel davransal zelliklerden elde edilen bilgidir. 2. lemsel bilgi: letmenin gemi ilikilerini ieren ilemlerden elde edilen bilgiler, bu balamda ele alnr. lemsel bir bilgi SEMKy (sklk, en son satn alma, miktar ve kategori) her bir mteriyi zetleyebilecek biimde detaylandrabilmelidir: Sklk; bir mterinin hangi sklkta satn alma eylemini gerekletirdiini belirtir. En son satn alma; mterinin en son ne zaman alveri yaptn ortaya koyar. Eer mteriler, satn alma eylemini tekrar gerekletirmek iin uzun sre beklemilerse, bunun nedenlerinin aklanmas gerekir (daha az ekici seenekler sunmak ya da hizmette yaanan birtakm aksaklklar gibi). Miktar; mterinin ne miktarda rn satn aldn belirtir ve genellikle deer ad altnda kayt edilir. Kategori ise; mterinin satn ald rnn trn aklar. 3. Tutundurma faaliyetleri ile ilgili bilgi: Bugne kadar ne tr tutundurma kampanyalar yapld ve bu faaliyetlere kimlerin tepki verdii ile ilgili olarak, tm bunlarn sonularnn sat ve karlar asndan deerlendirilmesini kapsayan bir bilgi trdr.
789
4. rn ile ilgili bilgi: Promosyonu yaplan rnler nelerdir, bu rnleri alanlar kimlerdir ve bu rnler ne zaman ve nereden satn alnmlardr gibi, rn ile ilgili birtakm sorularn cevaplanmasna yardmc olur. 5. Geodemografik bilgi: Mevcut ve potansiyel mterilerin corafi olarak konumlar hakknda, sosyal hayatlar, yaam tarzlar ve ait olduklar meslek kategorileri ile ilgili bilgileri ierir. Bu verilerin apraz tablolar halinde ilemsel bilgiler ile karlatrlmalar halinde, mteri profili karlm olur. Veri tabanlar, ok byk miktarda ilenmemi ham verilerden olumaktadr. Bir veri ambar, bu ilenmemi verileri belirli snflara ayrarak depolar. Bylece bu verileri bulmak, snflandrmak ve analizlerini yapmak kolaylar. Bununla birlikte, mterilere ait verilerin yalnzca depolanmas veri tabanna dayal pazarlamada bir ey ifade etmez. letmelerin, var olan terabaytlarca ilenmemi durumdaki bu verileri, mterileri kazanmak amacyla etkin olarak kullanlacak deerli bilgilere dntrc metotlar gelitirmeleri gerekir. Bu bilgilerden anlamlar karmak, ayn zamanda baarl bir pazarlama stratejisi iin temel oluturur (Arnould vd., 2004). Bu noktada VM, bir yn veri arasndan mterilerin davran modelleri ve mteri ile ilikilerin boyutlar ile ilgili ie yarayabilecek verilerin seilmesinde rol oynayan nemli bir sre olarak karmza kmaktadr (Wilson, 2003). Mteriler ile iletmelerin her trl etkileiminden, bir veri yn ortaya kar ve bu veriler pazarlama departman asndan zengin bir bilgi kaynadr. Bu verileri semek ve kullanlabilir bir ekle sokmak, karmak VM tekniklerini gerektirir (Cowley, 2005). Dnyada bu teknikleri kullanarak veri tabanna dayal pazarlama faaliyetlerini istatistiki bir temele oturtan iletmelerin says giderek artmaktadr. 2003 ylnda Fortune 500de yer alan irketlerde veri madenciliinin kullanm ile ilgili yaplan bir aratrmann sonularna gre, irketlerin %65inin bu teknikten faydaland ortaya kmtr. Veri madenciliinin en fazla kullanld alanlar ise, sat analizleri, veri tabanna dayal pazarlama, trend analizleri ve mteri ilikileri ynetimidir (Thelen vd., 2004). VM ile veri tabanndan elde edilen bilgiler sayesinde, yeni hedef pazarlarn oluturulmas ve mevcut mterilerden daha fazla kazan elde edilmesi sz konusu olur. rnein; doa sporlar malzemeleri satan REI, kendi web sitesinden, mteri mail listelerinden ve dnya apndaki maazalarndan elde ettii verileri ayrtrmada veri madenciliini kullanmaktadr. REI, yeni maazalar aaca yerleri belirlerken zellikle internet sitesinden online alveri yapan mterilerin younlat blgeleri semektedir (Cowley, 2005). Mteri likileri Ynetimi (CRM) ve Veri Madencilii VM, iletmelerin CRM programlarnn etkinliini artrabilmek adna mterilerinden elde ettikleri eski ve yeni bilgileri bulup karmada kullanabilecekleri bir tekniktir (Thelen vd., 2004). Bu anlamda daha ok, bir ngr modeli olarak kullanlan VM, mteri profillerinin karlmasnda CRMin zerinde durduu mteri yaam sreci kavramndan yola kar. Mteri yaam sreci, iletme ve mterisi arasndaki ilikinin evrelerini ifade eder. Bu evreler (Rygielski vd., 2002):
790
Potansiyel Mteriler: Hedef pazarda yer alan ancak henz iletmenin rnlerini satn almam mterilerdir. Tepki Verenler: letmenin rn ya da hizmetlerine ilgi gsteren mterilerdir. Aktif Mteriler: Hali hazrda iletmenin rnlerini satn alan mterilerdir. Eski Mteriler: Faturalarn demedikleri iin kt mteri snfnda deerlendirilenler, artk hedef pazarda yer almayanlar ya da bundan byle rakip iletmelerin rnlerini satn almay tercih edenlerdir. Mteri yaam sreci, iletmenin veri madenciliini CRMde kullanmas iin iyi bir ereve salamaktadr. rnein VM ile elde edilen bilgiler nda, potansiyel mterilerin aktif mteriler haline gelmeleri durumunda, iletmenin elde edecei kar hakknda ve ne kadar sre aktif mteri konumunda olacaklar ya da eski mteri snfnda deerlendirilme ihtimalleri konusunda bir ngrye sahip olunabilir. Ayrca, mterinin belirli bir yaam dneminde (emeklilik gibi) gsterdii satn alma davranlarndan yola karak, benzer yaam dnemindeki dier mterilerin davranlar tahminlenebilir, benzer davran modellerine sahip mteriler snrlanarak belirlenebilir (Rygielski vd., 2002). Buradan yola karak veri madenciliinin CRMde kullanm alanlarn drt admda zetlemek mmkndr (Shaw vd., 2001): Doru mterileri kimliklendirmek, Kendi aralarnda snflandrma yapmak, Mevcut mterilerden renilenler, Mterilerin istek ve beklentilerini rnlere uyarlayabilmek. VM her bir mteri hakknda detayl bilgi sahibi olunmasn salarken, mterilerin bunu kendi mahremiyetlerine bir saldr olarak grmeleri de olasdr (Kotler, 2005). CRMde mteriler ile ilgili bilgiler konusunda gizlilik ilkesinin korunmas sz konusudur. Gizlilik, teknolojinin tesinde iletmenin tutumunu ortaya koyan bir politikadr. Mteri gizlilii, mterilerin kimlik bilgileri sakl tutulduunda korunmu olur. Bu amaca ulaabilmek iin, isimsiz bir veri taban oluturulabilir. Sz konusu veriler profesyonelce kullanlmadnda zarar gren mteri olacandan, mteri profilinin herkesin gremeyecei biimde saklanmas, iletmenin mterileri ile uzun dnemli ilikiler gelitirmesinde nemli bir etken olacaktr. Bu nedenle, iletmeler mteri haklarnn korunmas ve fayda salamak adna veri toplama durumlar arasndaki dengeyi korumaldr (Rygielski vd., 2002). OTEL LETMELERNDE VER MADENCL Turizm, dnyada hzla gelien bir endstri olmaya devam ederken bununla doru orantl olarak, alan otellerin saysnda ve aralarnda yaanan rekabette de bir art sz konusu olmaktadr. Artan bu rekabet sonucunda, otellerin ayakta kalabilmesi iin mterilerinin ihtiyalarn gidermede ve deien tercihlerine ayak uydurmada stn yeteneklere sahip olmalar gerekmektedir. Bunun iin oteller, daha ekici hizmetler ve daha konforlu odalar sunarak, daha hzl check-in/ check-out ilemleri yaparak, gler yzl hizmet anlayna sahip olarak ve doru fiyatlandrma politikalar gelitirerek, rekabette avantajl bir konum yakalamaya gayret etmektedir. Ancak oteller mterileri hakknda detayl bilgilere sahip olmadka tm bu uygulamalarn iletmeye bir avantaj kazandrma olasl da decektir (Min vd., 2002).
791
Otelcilik endstrisinde mterileri tanmak, nereden geldiklerini, ne konuda- ne zamanne kadar harcama yaptklarn bilmek, pazarlama stratejilerini formle etmede olduka ie yarayacaktr. zellikle, merkezi rezervasyon sisteminin kullanlmaya balanmas ile otel iletmelerinin elinde geni miktarda mteri verisi birikmitir. Ancak bu veriler ierisindeki nemli deikenleri ve ilikileri yorumlayabilmek olduka zordur. Bu engeli ortadan kaldrmada VM, olduka ie yarayan bir yntemdir. Sz konusu geni veri depolarndan, VM sayesinde anlaml modeller gelitirilebilir ve mterilerin satn alma davranlar konusunda bir ngr sistemi kurulabilir (Magnini vd., 2003). Otel iletmeleri iin hayati nem tayan kilit faktr, hizmetleri mterilerin deien tercih ve yaam tarzlarna uygun hale getirmektir. Bu tercihlerin tam anlamyla anlalmas otel mterileri iin detayl profiller karmad srece rekabet stnl haline dntrlemez. Mteri profili karmann en nemli amac deerli mterileri hedef alarak karll artrmak iin onlara zel itina gsterilmesini salamaktr. Mteri profili karma mteri ilikileri ynetimi iin temel tekil eder ve bu ekilde mteriyi elde tutma stratejisi gelitirmeyi salar. Otelin sahip olduu veri tabanna dayal olarak karaca mteri profilleri, mterilerini tanmas adna gerekletirmesi gerekli bir eylemdir. Otel iletmeleri veri tabanlarn olutururken birtakm aralar kullanr. Bunlar; rezervasyon veritabanlar, konaklama belgesi, history cardlar, mteri ikayet ve dilekleridir (Green, 1997). Mteri profili karmann en nemli amac, otelin gelecekteki karlln olumlu ynde etkileyebilecek deerde mterileri kazanabilmektir. Bunun iin de, CRM ve veri tabanna dayal pazarlama uygulamalar n plana kmaktadr. CRM, genel anlamda mteri sadakatini salayabilmek amacyla mteri ile uzun dnemli ve kalc bir iliki gelitirebilmek adna otelin kar etmesini salayabilecek mterilerin seiminde nemli bir rol oynar. Bunu gerekletirmek iin de VM kullanm olduka gerekli bir sre olarak kabul edilmektedir (Min vd., 200). rnein VM ile, mteri profillerinden mterilerin favori araplarnn ya da dzenli olarak takip ettikleri gazetelerin neler olduu gibi bilgiler elde etmek nemsiz gibi grnse de, otelcilikte mteri ile ilgili en kk ayrntnn bile oteli tekrar tercih etmelerindeki etkisi inkar edilemez. VM bu noktada, mteri ile ilgili tm detayl bilgileri zaman kaybna yol amadan pazarlama ekseninde kullanlmasna olanak salamaktadr (Andorka, 1999). Otel iletmelerinde VM uygulamalar u ekilde snflandrlabilir (Magnini vd., 2003): Mterileri, nceden tanmlanm blmler zerinden inceleyerek yaplan snflamalar, pazar gruplarnn yapsnn ve byklklerinin izlenmesine olanak tanr. Ayrca, ngr modelleri gelitirerek mterilerin satn alma davranlar, promosyonlara verecekleri tepkiler, pazarda hangi dilimin daha hzl geliebilecei gibi bilgiler elde edilebilir. Bu snflamalarda mterilerin demografik ve yaam tarzlar ile ilgili verilerden yola klarak ngr yaplabilir. Veri tabanndan elde edilen bilgilerin VM ile kmelenmesi yoluyla, otel iletmesi mterilerinin kimler olduunu daha geni bir bak asyla grebilir. rnein, kmeleme yaplan bir grubun altnda yer alan alt grubun varl daha net grlebilir. (tatilde alveri yapmay seven nc ya turisti gibi). Snf-
792
lamada olduu gibi burada da, demografik verilerden ve mterilerin satn alma alkanlklarndan yararlanlr. Veri madenciliindeki benzerlik (affinity) grup analizi kullanlarak elde edilen hangi rnlerin bir arada satn alnd bilgisi cross selling uygulamalarnda da kullanlabilir. Sapma analizleri yoluyla, rnein satn alma miktarnda ani bir art meydana gelen mterilerin varl tespit edilir. Byle bir bilginin otel iletmesi iin faydas, mterinin harcamasndaki bu ani artn karlnda, otelin mteriye teekkr ederek bir jestte bulunmasna destek verebilmesidir. Ayn zamanda, evresel faktrlerden (benzin fiyatlarndaki art gibi) dolay, verilerde meydana gelen sapmalarn kayna da VM sayesinde ortaya konabilir. Verilerden elde edilen eilimler ve modellere dayanarak, pazar hakknda tahminleme yaplabilir. Veri madenciliinin tahminleme ilevi rnein, hitap edilen pazar diliminin eilimleri hakknda bilgi sahibi olunmasna yardmc olur. SONU Otel iletmelerinin kar karya olduu youn rekabet, yeni mteri bulmann tesinde mevcut mterileri elde tutmay gerektirmekte, ancak bu da her geen gn zorlamaktadr. Deien artlar mteri sadakati kavramn otel iletmeleri iin daha nemli hale getirmitir. rn ve hizmetlerin mteriler iin daha uygun hale getirilmesi mteri sadakatini salamada nemli bir faktrdr. Bunun yolu ise iletmenin mterileri daha iyi tanmasndan gemektedir. Bu durum otel iletmelerini farkl zmler aramaya sevk etmektedir. Bilgi teknolojilerindeki gelimeler de otel iletmelerine gerek mterilerini daha iyi tanmak, gerekse de rn ve hizmetlerini mterilerinin istekleriyle uyumlatrmak iin byk nimetler sunmaktadr. Gnmzde otel iletmeleri teknolojinin de yardmyla mterileri hakknda ynlarca veri toplayabilmektedir. Veri madencilii, iletmelerin sahip olduu veri ynlar arasndaki gizli ilikileri fark etmesini salamaya ynelik olarak gerekletirilen uygulamalar kapsamaktadr. Bu ekilde iletmenin sahip olduu veri ynlar anlam kazanarak etkili kararlarn alnmasna yardmc olacaktr. Veri madencilii uygulamalar yoluyla otel iletmesinin mevcut ve potansiyel mterilerini daha iyi tanmas, en fazla kar getiren mteri gruplarn belirlemesi, satn alma davranlarnn arkasndaki rntleri ortaya karmas mmkn olmaktadr. Bu ekilde elde edilen bilgi yeni pazarlama stratejileri gelitirmede kullanlarak iletmenin karlln arttrmada rol oynayabilmektedir. KAYNAKA Akpnar, H. (2000). Veri Tabanlarnda Bilgi Kefi ve Veri Madencilii. stanbul niversitesi letme Fakltesi Dergisi. 29(1).ss. 1-22. Alpaydn, E. (2000). Zeki Veri Madencilii: Ham Veriden Altn Bilgiye Ulama Yntemleri. Biliim 2000 Veri Madencilii Eitim Semineri. www.cmpe.boun.edu.tr/~ethem/files/papers/veri-maden_2k-notlar.doc. Eriim: 20/10/2009. Andorka, F. H. (1999). Maze of Information: Technology Provides Hotels with New Ways to Understand Guest Prefences at a New Level. Hotel&Motel Management. 214 (11).
793
Arnould, E., Price, L. ve Zinkhan, G. (2004). Consumers. Boston: McGraw-Hill. Cowley, S. (2005). Data Mining. www.itworld.com/App/110/050805datamining/. Eriim: 15/10/2009. oban, S. (2005). Mteri Sadakatinin Kazanlmasnda Veritabanl Pazarlamann Kullanm. Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. 19 (2), ss. 295-307. Forcht, K.A. ve Cochran, K. (1999). Using Data Mining and Datawarehousing Techniques. Industrial Management & Data Systems, 99(5), ss. 189-196. Garthner Research (2009). www.gartnergroup.com. Eriim: 20/10/2009. Geppert, C. (2003). Customer Churn Management: Retaining High-Margin Customers with Customer Relationship Management Techniques. www. Kpmg.com.au/Portals/0/ChurnMgmt-whitepaper_0226.pdf. Eriim: 15/10/2009 Green, C. E. (1997). Data Mining. Hotel&Motel Management. 212 (7). Jobber, D. ve Fahy, J. (2003). Foundations of Marketing. London: McGraw-Hill. Kotler, P. (2005). Adan Zye Pazarlama: Pazarlamayla lgilenen Herkesin Bilmesi Gereken 80 Kavram. eviren: Asl Kalem Bakkal. 3. Bask. stanbul: MediaCat. Larose, D. (2005). Discovering Knowledge in Data: An Introduction to Data Mining. New Jersey: John Wiley&Sons. Magnini, V.P., Honeycutt, E.D. ve Hodge, S. K. (2003). Data Mining for Hotel Firms: Use and Limitations. Cornell Hotel and Restaurant Administration Quartely. April 2003, ss. 94-105. Min, H., Min, H. ve Hyesung, A.E. (2002). A Data Mining Approach to Developing the Profiles of Hotel Customers. International Journal of Contemporary Hospitality Management. 14 (6), ss.274-285. Payne, A., Christopher, M., Clark, M. ve Peck, H. (2001). Relationship Marketing for Competitive Advantage. Oxford: Butterworth-Heinemann. Peacock, P. R. (1998), Data Mining in Marketing: Part 1.Marketing Management, 7 (Winter), ss.918. Rygielski, C., Wang, J. ve Yen, D.C. (2002). Data Mining Techniques for Customer Relationship Management. Technology in Society. 24 (2002), ss. 483-502. Shaw, M. J., Subramaniam, C., Tan, G. W. ve Welge, M. E.. (2001). Knowledge Management and Data Mining for Marketing. Decision Support Systems. 31 (1), ss. 127-137. Thelen, S., Mottner, S. ve Berman, B. (2004). Data Mining: On the Trail to Marketing Gold. Business Horizons. 47 (6), ss. 25-32. Vahaplar, A. ve nceolu, M. M. (2001). Veri Madencilii ve Elektronik Ticaret. VII. Trkiyede nternet Konferans, 1-3 Kasm 2001. Wilson, A. (2003). Marketing Research: An Integrated Approach. Harlow: PrenticeHall. Yurdakul, N. B. (2007). Veri Tabanl Pazarlamann Pazarlama letiimine Katks. www.manas.kg/pdf/sbdpdf6/Yurdakul.pdf. Eriim: 20/10/2009
REPLERN HOGELDNZ TOPLANTILARINDAK SATI PERFORMANSININ BREYSEL ZELLKLER AISINDAN KUADASINA GELEN TURSTLER TARAFINDAN DEERLENDRLMES Yrd. Do. Dr. Osman Eralp OLAKOLU1 Ar. Gr. Ergn EFEND2 ZET Sat elemanlarnn sat performansn etkileyen faktrlerin neler olduu pazarlama aratrmaclarnn zerinde en ok aratrma yapt konular arasnda yer almaktadr. Alan yaznda, sat elemannn performansn etkileyen faktrler aratrmaclar tarafndan farkl ekillerde snflandrlmaktadr. Bu almada seyahat acentalarnda bir sat eleman gibi alan replerin ekstra hizmetleri satarken hangi bireysel zelliklerinin ve davranlarnn nemli olduu aklanmaktadr. Aratrma, Kuadas rnek alan seilerek bu blgede operasyonlarn yrten replerin hogeldiniz toplantlarnda yapm olduklar sat faaliyetlerinin turistler (tketiciler) tarafndan deerlendirilmesini kapsamaktadr. 214 katlmc ile gerekletirilen almada replerin satla ilgili bireysel zelliklerine ilikin veriler, hogeldiniz toplantlarndan sonra turistlerin doldurduu anket araclyla toplanmtr. Sonu olarak katlmclarn tur satn alrken replerin hangi zelliklerinden ve davranlarndan etkilendikleri ortaya koyulmutur. Aratrma, hizmet satcs olan replerin hangi zelliklerinin n planda tutulmas gerektii, seyahat acentalarnn replerini eitirken/ie alrken/performanslarn deerlendirirken hangi zelliklere arlk verilmesi gerektiiyle ilgili bilgiler salamaktadr. Anahtar szckler: Repler, Seyahat Acentalar, Sat Performans GR Birok iletmenin amac mterilerle uzun sreli karlkl yararlar salayan ilikiler kurmaktr. Bu ilikilerin iletmeye salad en byk yarar kukusuz mteri ball ve mteri tatmini yaratmasdr. Bunun yannda, mteri ball ve yksek mteri tatmini satlarn ve karn artmasn da salamaktadr (Wachner, Plouffe ve Grgoire, 2009: 32). letmelerin mterilerle bu ilikileri oluturup, gelitirmesinde sat elemann rol tartlamaz (zer, 2004: 156). letmelerin mterilerle balantsn salayan sat elemanlarnn performansn deerlendirmek firmalar iin nemli bir konuyu oluturmaktadr. Sat eleman performansna ynelik literatr incelendiinde, farkl yaklamlarla karlalmaktadr. Performans deerlendirmenin salayaca faydalar, performans etkileyen faktrler, performans deerlendirme srecinde kullanlan ve kullanlmas gereken kriterler, deerlendirme sreci ve zamanlamas deerlendirmenin kim tarafndan yapld (ynetim, sat eleman, mteri) bunlardan sadece bir kadr (zer, 2003: 170). Artan rekabet koullar seyahat acentalar iin de geerlidir. zellikle son yllarda maliyetine ya da ok czi karlarla satlan paket turlar nedeniyle seyahat acentalar ek gelir kayna olarak ekimyerlerinde ekstra hizmetler (genellikle gnlk turlar) satmak durumunda kalmlardr. te bu noktada salt grevi sat olmayan replerin nemi ortaya
1 2
Adnan Menderes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Adnan Menderes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksek Okulu
REPLERN HOGELDNZ TOPLANTILARINDAK SATI PERFORMANSININ BREYSEL ZELLKLER AISINDAN
795
kmaktadr. Seyahat acentalar tarafndan replerin deerlendirilmeleri genellikle ilgilendikleri oda says/satlan tur says eklinde yaplmakta, dier faktrler gzard edilmektedir. Turistlerin ekimyerlerinde ekstra hizmetler satn alrken replerin hangi zelliklerine dikkat ettikleri her zaman iin merak konusu olmasna ramen bu konuda gerek iletmeler gerek aratrmaclar tarafndan bir almann yaplmam olmas olduka artcdr. 1.REP Rep, paket turlarn dzenlendii ekimyerlerinde tura katlanlar (turistler) ve tura hizmet veren reticiler nezdinde tur operatrnn, seyahat acentasnn temsilcisi konumundaki kiidir. Arlayc, gzetmen, otel rehberi, acenta temsilcisi olarak da adlandrlan rep, genellikle turistin geldii lke vatandadr (olakolu, vd, 2007: 40 ). Genellikle otellerin lobi ksmnda kendilerine ayrlan alma masalarnda faaliyetlerini yrten repler, tek bir oteldeki misafirlerden sorumlu olabilecei gibi tur operatrnn otellerdeki oda saylarna bal olarak, bazen bir birine yakn 2-3 otelin misafirlerinden de sorumlu tutulmaktadrlar (Halloway, 1989: 137). 1.1.Rep Kavram ngilizce representative kelimesinin ksa hali olarak uygulamada kullanlan rep kavram kelime anlam olarak: bir kii ya da grup adna sz sylemeye, hareket etmeye yetkilendirilmi kii (Oxford Wordpower,1997: 525) olarak tanmlanmtr. Representative kavram Trkede temsilci, mmessil, propagandist ya da son yllarda sklkla kullanlmaya balanan reprezant szckleriyle ayn anlam tamaktadr. Temel fonksiyonu, adna altklar iletmeyi temsil etmek olan repler farkl i kollarnda farkl sorumluluklar ve grevler stlenirler. rnein, ila firmalarnn temsilcisi (tbbi mmessil) olarak alan replerin temel ilevi eczane veya ecza deposu gibi yerlere ila sat yapmaktr. Bunun yannda repin dier bir grevi de doktorlara veya dier salk personeline, temsil ettii ila firmasnn rettii ilalar tantarak, kendi ilalarnn doktorun reetesinde yer almasn salamaktr (Takn, 1986: 188). Bunun yannda sigorta irketlerinde grev alan, mteri temsilcilerinin (Customer Representative) ilevi, temsil ettikleri sigorta irketine yeni ye kaytlar yapmak ve sreleri dolan mevcut yelerin yeniden yelik ilemlerini tamamlamalarn salamak olarak sralanabilir. Oysa seyahat acentalarnda grevli replerin temel ilevi, temsil ettikleri seyahat acentas ile ekimyerine gelen misafirleri arlamak ve tatillerini kusursuz bir biimde geirmelerini salamak ayn zamanda bir kiisel sat eleman olarak grev yapmaktr. 2.KSEL SATI ok eski bir zamandan kalma bir sanat olan kiisel sat, (Kotler, 2000: 309) tketici ile sat elemannn sat amacyla kar karya gelmesi ve rn szl olarak tantmasdr. Ksaca, tketici ile sat eleman arasnda geen karlkl diyalogdur (Tokol, 1998: 148).
796
slamolu kiisel sat, sat yapma amacyla, bir ya da daha ok satn alc ile konuarak szel sunuta bulunmak olarak tanmlamtr (slamolu, 2000: 469). Kiisel sat, iki ynl iletiime dayanan etkili bir iletiim biimidir. Sat eleman ve tketici arasnda gelien, sat elemannn bilgileri tketicinin gereksinimlerine gre biimlendirdii, etkileimli bir ilikinin olumasn salar. Ortaya kan bu iliki, sat eleman ile tketici arasnda bir arkadaln gelimesine katk salar. Bununla birlikte, tketici tarafndan sat elemanna kar bir itaat duygusu ve sorumluluk hissinin olumasnda nemli bir etken olabilir (Palmer, 1994: 293). Kiisel sat, reklamlar sonucu artan satn alma isteini, satn alma eylemine dntrmektedir (Aytu, 1997: 248). 3.YNTEM Bu blmde, almann anaktlesi ve rneklemi, aratrma metodolojisi, anket formunun gelitirilmesi, uygulanmasna ve elde edilen verilerin analizine ilikin detaylara yer verilmitir. 3.1.ANAKTLE VE RNEKLEM Bu aratrmann ana ktlesini, seyahat acentas aracl ve sejur paket turlarla Kuadasna gelen, ngilizce ya da Trke anlayabilen ve seyahat acentasnn dzenlemi olduu hogeldiniz toplantlarna katlan yerli ve yabanc turistler oluturmaktadr. Gelen misafirlerine hogeldiniz toplantlar dzenleyen ve misafirleriyle anket yapma konusunda anlamaya varlabilen CNN Tour, ETS Tour, An Tour, Jolly Tour, Hotel Beds, Tan Tour, Siba Tour, Peninsula Travel, Karavan Turizm, Alsero Turizm ve Regal Turun 12 Haziran 19 Temmuz 2008 tarihlerinde, 4 ve 5 yldzl otellerde konaklayan misafirleri iin dzenlemi olduu ho geldiniz toplantlarna katlan kiiler aratrma rneklemini oluturmaktadr. Anaktle iinden seilecek rneklemin bykl ana ktlenin ne kadar homojen olduuna, byklne ve kabul edilen hata dzeylerine gre deiiklik gsterir (Saruhan ve zdemirci, 2005: 119). Aratrmada gerekletirilecek anket saysnn belirlenmesinde anaktleyi oluturan birey says belli olmadndan aadaki forml kullanlmtr. n= t2xpxq/2 Formlde yer alan; n: rneklem iin gerekli birey saysn, t: aratrmada seilen anlamllk dzeyine gre t tablosundan elde edilen deeri, p ve q: anaktlenin homojenlik seviyesini, : aratrmaya balamadan nce kabul edilen hata payn ifade etmektedir. Aratrmann en byk kstlarndan biri olan zaman, maliyet, katlmclarn almaya kar olan ilgisizlikleri, ntest esnasnda karlalan sorunlar nedeniyle ve katlmclarn benzer konaklama tesislerini tercih etmeleri, benzer paket turlar satn almalar, tatil iin ayn ekimyerini tercih etmelerinden dolay, tatil beklentileri asndan rneklemin homojene yakn olduu varsaylarak, p=0,85 ve q= 0,15 olarak rneklem tespit etme yoluna gidilmitir. Buna gre;
797
n=1,962x(0,85x0,15)/(0,05)2 n=195,9216 rneklem says 196 olarak ortaya kmtr. Bu balamda aratrma kapsamnda 262 katlmcya ulalm, ancak 48 katlmcdan elde edilen anket formlar geliigzel doldurulmu veya byk ounluunun doldurulmam olmas nedenleriyle aratrma analizine dahil edilmemitir. Dolaysyla yaplan analizler 214 katlmcdan elde edilen veriler zerinden yaplmtr. 3.2.ARATIRMA METODOLOJS Aratrmada birincil veri toplama yntemlerinden biri olan anket yntemi kullanlmtr (Altunk, vd, 2004: 68). Nicel yntemlerden biri olan anket yntemi, bilgiye kolay, hzl ulamay salayan ekonomik bir yntem olmasndan ve bilgisayar destekli istatistik programlarn gelimesiyle verilerin analizini kolaylatrd iin tercih edilmitir. (Ba, 2001: 11 ve Altunk, vd, 2004: 68). Hogeldiniz toplantlarnda, sunumu yapacak olan rep kendini tanttktan sonra aratrmaclar tantm ve hogeldiniz toplantsnn sonunda kendilerine anket formu uygulanaca aklamtr. Bu aklamayla beraber aratrmaya katlm orannn arttrlmas hedeflenmitir. Hogeldiniz toplantsnn bitiminden sonra aratrmaclar soru formunun doldurulmasyla ilgili bilgiler vermi ve anket almasnn sadece bilimsel amala kullanlaca, sonularn iletme tarafndan deerlendirilmeyecei konusunda katlmclara gven vermitir. Bylelikle katlmclardan daha samimi yantlar alnmas hedeflenmitir. Yaklak 15 dakika sren bu sre boyunca katlmclarn birbirlerinden etkilenmelerini en az dzeyde tutmak iin anketi doldururken katlmclarn birbirleriyle konumalarna ve birbirlerinin yantlarna bakmalarna izin verilmemitir. Trke ve ngilizce olarak iki dilde hazrlanan anket formu arkal nl olarak tek sayfadan olumaktadr. Toplam 53 ifadeden oluan anket formunun ilk sayfasnda katlmclarn demografik zeliklerine ve tur satn alma davranlarna ilikin 14 soru ve anketin ikinci sayfasnda beceri, bilgi ve kiilik zellikleri olmak zere replerin boyutta deerlendirildii 39 soru yer almaktadr. Anket formunda 5li Likert tipi lek kullanlmtr. Anket formunda replerin becerilerini lerken 1den tamamen beceriksiz (Highly Unskilled) 5e tamamen becerikli(Highly Skilled) ifadeleri, replerin bilgi dzeylerini lerken 1den Tamamen Yetersiz (Highly Insufficient) 5e Tamamen Yeterli (Highly Insufficient) ifadeleri, ve son olarak replerin kiisel zelliklerini lerken 1den Tamamen Yetersiz (Terrible) 5e Tamamen Yeterli (Excellent) ifadeleri kullanlmtr. Replerin bireysel zelliklerinin deerlendirilmesiyle ilgili sorular hazrlanrken, Renz, vd (2002)nin Sat Becerisini lmek Amacyla lek Gelitirme ve Dorulama almasndan ve Tetikin (2006) Trkiyede Profesyonel Turist Rehberlii ve Mterilerin Turist Rehberlerinden Beklentilerinin Analizi (Kuadas rnei), adl almasndan yararlanlmtr. Hazrlanan anket formu n teste sunulmadan nce seyahat acentalar operasyonu konusunda uzman akademisyenlerin, 1 seyahat acentasnn ope-
798
rasyon mdrnn, 2 seyahat acentasnn Kuadas blge sorumlusunun (1i Trk, 1i ngiliz) ve 2 repin (1i Trk, 1i ngiliz) fikirleri alnmtr. Baarl bir lm arac gelitirmede gerekli olan ntest aamas (Yksel ve Yksel, 2004: 84) bu almada 40 katlmc zerinde gerekletirilmitir. lmede temel ve basit olarak tutarllk anlamna gelen gvenilirlik (Punch, 2005: 95) analizi iin Alpha, Split-half, Guttman, Parallel, Strict Paralel gibi bir ok yntem gelitirilmitir (Ural ve Kl, 2005: 258). Bu almada gvenilirlik analizi iin en yaygn kullanma sahip olan Cronbachs Alpha yntemi kullanlmtr. 3 boyutta toplam 39 adet deikenin gvenilirlik analizinden elde edilen (Cronbach) Alfa katsays srasyla 0.902, 0.872 ve 0.917 olarak kmtr. Alfa () katsaysnn, 0.80 1.00 aralnda olmas lein yksek derecede gvenilir bir lek olduunu gstermektedir (Albayrak, vd, 2005: 405). 3.3.ARATIRMANIN BULGULARI Katlmclarn hogeldiniz toplantsna katlmadan nce ve hogeldiniz toplantsna katldktan sonraki tur satn alma ile ilgili grlerine ilikin veriler tanmlayc analizlerden (Descriptive Statistics) apraz tablolar (Crosstabs) yntemiyle analiz edilmitir. Analiz sonularna ilikin veriler tablo 1de verilmektedir. Tablo: 1 Katlmclarn Hogeldiniz Toplants ncesi ve Sonras Tur Satn Alma le lgili Grlerinin Yzdesel Dalm
Replerin beceri bakmndan deerlendirilmesinin yapld tablo 2ye bakldnda, repleri tamamen becerikli ve becerikli olarak deerlendiren katlmclarn toplamna baktmzda en yksek iki deerin (64) Dinleyicilerin szl mesajlarn anlama becerisi ve Turlar-hizmetleri tantma becerisi deikenlerinde olduu grlmektedir. Bu iki deikeni 62 katlmcyla Toplulua kendini sunu becerisi ve Bakalarnn ihtiyalarn anlama becerisi deikenleri takip etmektedir. Turistler iin nc derecede
799
nem (58) arz eden zelliin ise Problemlerle baa kma becerisi nin olduu grlmektedir. Tablo:2 Replerin Beceri Bakmndan Deerlendirilmesi
Replerin bilgi bakmndan deerlendirildii tablo 3e bakldnda, repin bilgisini yeterli ve tamamen yeterli olarak deerlendiren katlmclarn toplamna bakldnda en yksek deerin 61 katlmcyla Tantt turun-hizmetin detaylar hakknda ki bilgi deikeninde, ikinci en yksek deerin 60 katlmcyla Yerel kltr hakknda bilgi dzeyi deikeninde ve nc olarak 59 katlmcyla Tantt turun-hizmetin yararlar hakknda bilgi dzeyi deikeninin olduu grlmektedir.
800
Tablo:3 Replerin Bilgi Bakmndan Deerlendirilmesi
Replerin kiilik zellikleri bakmndan deerlendirilmesinin yapld tablo 4e bakldnda, repin kiilik zelliklerini yeterli ve tamamen yeterli olarak deerlendiren katlmclarn toplamna bakldnda en yksek deerin 68 katlmcyla Gleryzl deikeninde, ikinci en yksek deerin 67 katlmcyla Kibar deieninde ve nc en yksek deerin ise Misafirperver deikeninde yer ald grlmektedir. Tablo:4 Replerin Kiilik zellikleri Bakmndan Deerlendirilmesi
801
SONU VE NERLER Gnmzde ortaya kan kreselleme ve teknolojik yenilikler zellikle hizmet endstrisindeki rekabeti daha da sertletirmektedir. Kukusuz, seyahat acentalar da bu rekabetten olduka etkilenmektedir. Seyahat acentalarnn bu rekabet ortamnda rakiplerinden ne kmalarnda ve gelirlerini arttrmada uygulayacaklar pazarlama programlarnn rol tartlamaz. Dier endstri dallarnda olduu gibi seyahat acentalar da pazarlama karmasnn btn elerini kullanmasna ramen zellikle tutundurma karmasnn esi konumundaki kiisel satn seyahat acentalar iin nemi olduka yksektir. Dier bir anlatmla seyahat acentalarnn baars, etkinlii ve verimlilii byk lde kiisel sattaki baarsyla doru orantldr. Sat eleman performans literatrnden hareketle, ekimyerlerine sejur paket turlar dzenleyen seyahat acentalarnn eleman konumundaki replerin, sat performansn etkileyen bireysel faktrlerin neler olduunun belirlenmesine ynelik yaplan bu almada, hogeldiniz toplantsndan sonra satn alma kararnda meydana gelen olumlu deiikliin replerin tablo 4te grlen zelliklerinden kaynakland sylenebilir: Tablo:5 Satn Alma Kararnda yileme Gzlenen Turistlerin Replerde Arad En nemli Bireysel zellik
Satn Alma Kararnda yileme Gzlenen Katlmclar (N= 81) Beceri Boyutu 1.Dinleyicilerin szl mesajlarn anlama becerisi Turlar-hizmetleri tantma becerisi 2.Toplulua kendini sunu becerisi bakalarnn ihtiyalarn anlama becerisi 3. Problemlerle baa kma becerisi Bilgi Boyutu 1.Tantt turun-hizmetin detaylar hakknda bilgi dzeyi 2. Yerel kltr hakknda bilgi dzeyi 3. Tantt turun-hizmetin yararlar hakknda bilgi dzeyi Kiilik zellikleri Boyutu 1.Gleryzl 2.Kibar 3.Misafirperver N 64 62 58 61 60 59 68 67 62
Bu almann, baarl olmak isteyen repin hangi zelliklerini daha fazla n planda tutmas gerektii, repleri ie alm srecinde deerlendirirken hangi bireysel zelliklere daha fazla dikkat edilmesi gerektii, replerin performans deerlendirmeleri yaplrken sadece nicel olarak deil, niteliksel olarak da deerlendirilmesinin, replerine eitim veren seyahat acentalar iin eitim konularnn belirlenmesinde yol gsterici bir kaynak olarak kullanlabilecei ngrlmektedir.
802
Gelecekte bu alanda alma yapacak aratrmaclar katlmclarn demografik zelliklerine gre iliki arayan testler yaplabilir. KAYNAKA Albayrak, A. S. ve di. (2005) SPSS Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri, (Edt. Kalayc, .) Asil Yayn Datm: Ankara. Altunk, R., okun, R., Bayraktarolu, S. ve Yldrm, E. (2004) Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri SPSS Uygulamal, Sakarya Kitabevi: Adapazar. Aytu, S. (1997) Pazarlama Ynetimi, lkem Ofset: zmir. Ba, T. (2001) Anket, Sekin Yaynevi: Ankara. olakolu, O. E., Epik, F. ve Efendi, E. (2007) Tur Ynetimi ve Turist Rehberlii, Detay Yaynclk: Ankara. Holloway, J. C. (1989) The Business of Tourism, Pitman Publishing: Londra. slamolu, A. H. (2000) Pazarlama Ynetimi (Stratejik ve Global Yaklam), Beta Yaynclk: stanbul. Kotler, P. (2000) Marketing Management, Millenium Edition, Pearson Custom Publishing: Boston, MA. zer, L. . (2004) Mteri Bak Asndan Sat Eleman Performans Deerlendirmesi ve Kriter Gelitirme, H.. ..B.F. Dergisi, Cilt 22, Say,1 2004: Ankara. zer, L. . (2003) Sat Eleman Performans Deerlendirme Kriterlerine Ynelik Literatr Aratrmas, H.. ..B.F. Dergisi, Cilt 21, Say,2 2003: Ankara. Palmer, A. (1994) Principles of Sevices Marketing, McGraw-Hill Book Company: Berkshire. Punch, F. K. (2005) Sosyal Aratrmalara Giri Nicel ve Nitel Yaklamlar, (ev.D. Bayrak, H. B. Arslan ve Z. Akyz) Siyasal Kitabevi: Ankara. Renz, O. J., Shepherd, C. D., Tashchian, A., Dabholkar, A. P. ve Ladd, T. R. (2002) A Measure of Selling Skill: Scale Development and Validation, The Journal of Personal Selling & Sales Management, Winter 2002; 22. Saruhan, . C. ve zdemirci, A. (2005) Bilim, Felsefe ve Metodoloji Aratrmada Yntem Problemi (SPSS Uygulamal), Alkm Yaynevi: stanbul. Takn, E. (1986) Sat Ynetimi Denetimi ve Trkiyede Uygulanmas, Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits: stanbul. Tetik, N. (2006) Trkiyede Profesyonel Turist Rehberlii ve Mterilerin Turist Rehberlerinden Beklentilerinin Analizi (Kuadas rnei), Yksek Lisans Tezi, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits: Balkesir. Tokol, T. (1998) Pazarlama Ynetimi, VPA A..: Bursa. Ural, A. ve Kl, . (2005) Bilimsel Aratrma Sreci ve SPSS ile Veri Analizi, Detay Yaynclk: Ankara. Wachner, T., Plouffe, C. R. ve Grgoire, Y. (2009) SOCOs Impact on Individual Sales Performance: The Integration of Selling Skills as a Missing Link, Industrial Marketing Management, 38 (1), 32-44. Wehmeier, S. (1997) Oxford Wordpower Dictionary, Oxford niversitesi Yaynlar: Oxford. Yksel, A. ve Yksel, F. (2004) Turizmde Bilimsel Aratrma Yntemleri, Turhan Kitabevi: Ankara.
WELLNESS&SPA YNETCLER PROFL VE ETM PROGRAMLARI DEERLENDRMES Glseren ETN1 Yrd. Do. Dr. Osman E. OLAKOLU2 ZET Gnlk yaamn youn temposundan kaarak yaam kalitelerini arttrmaya alan bireylerin nemli bir ksm Wellness&SPA uygulamalarn tercih etmektedir. Ykselen trendin en nemli unsuru insandr. Bireyi bir btn olarak ele alan uygulamalarn amacna ulaabilmesi kalifiye igc ile salanabilir. Bu aratrma betimsel nitelikte olup, SPA otellerinin youn olduu Antalya ve Afyon illerindeki toplam 62 SPA Managera ulalmtr. Anket yntemi ile toplanan verilerin SPSS 16 srmnde frekans (F) ve yzde (%) dalmlar alnarak Wellness&SPA yneticilerinin profili ortaya karlm ve SPA yneticilii eitim programlar deerlendirilmitir. Aratrma sonucunda SPA yneticilerinin eitimlerini farkl disiplinlerden aldklar, Wellness&SPA uygulamalar veya iletmecilii alanlarnda eksiklikleri olduu ortaya kmtr. % 37,1i lisans mezunu olan yneticilerin lisansst turizm programlar ierisinde Wellness&SPA yneticilii eitimine ynelik bir neri kongrede tartmaya alacaktr. Anahtar Kelimeler: Wellness&SPA, Ynetim, Turizm, Eitim. GR nsanlar turizme katlmaya iten nedenler arasnda saln geri kazanma veya koruma, gzelleme ve yaam kalitesini ykseltme istedii giderek artmaktadr. Bu istekler tek balarna turizm talebi yaratabilmekle birlikte ou zaman da elence, dinlenme, kltrel kaynaklar turizme katlmlarn iinde ilave talep unsuru olarak da yer alabilmektedir. Turizm sektrnn ulusal ekonomiye katklar nedeni ile gelimi ve gelimekte olan lkeler turizm faaliyetlerine artan bir ekilde nem vermekle beraber birtakm ciddi sorunlarla kar karyadrlar. Bu sorunlarn hafifletilmesinde etkili yollardan biri de turizm faaliyetlerinin eitlendirilmesidir. Turistler artk deniz, kum, gne gibi turizm faaliyetleri yerine daha deiik turizm faaliyetlerini tercih etmektedirler (ztrk,Yazcolu,2002,s:1). Trkiye tarihi dokusu ve doal verileri ile alternatif turizme altyap oluturabilecek zelliktedir. Bu verilerden koruyarak kullanma ilkesi erevesinde maksimum dzeyde faydalanlmas Trk turizminin rekabet gcn kuvvetlendirecektir. Kltr ve Turizm Bakanlnn verilerine gre; 2008 ylnda iletme belgeli tesislerde toplam tesise geli says 24,9 milyondur. Bunun %54,7'sini yabanclar, % 45,3 'n yerliler tekil etmektedir. 2008 ylnda tesiste ortalama kal sresi yabanclar iin yllk ortalama 4 gece, yerliler iin 2 gecedir. Doluluk orannn en yksek olduu ay % 52,9u yabanc, % 16,5i yerli ve % 69,4 toplamla Austos aydr. Tesis cins ve snflarna gre yabanclar iin ortalama kal sresinin en uzun olduu tesis tr 8,2 gece ile turizm kompleksleridir (http://www.kultur.gov.tr, 26.06.2010). Turizm faaliyetlerinin
1 2
Adnan Menderes niversitesi, Sultanhisar Meslek Yksekokulu Sa Bakm ve Gzellik Hizmetleri Program Adnan Menderes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
804
eitlendirilerek alternatif turizme verilecek nem Trkiyeye ynelik talebin artmas ve tm yla yaylmasn salayacaktr. 1.TURZMDE WELLNESS&SPA UYGULAMALARININ YER Wellness&SPA Kavramnn Tanm SPA; Su ile gelen iyilik/salk anlamna gelen ve Latince Salus Per Aquam teriminin ba harflerinden oluan SPA terimi 19. yzyln ilk balarnda suyu ierek ve/veya scak, souk ve farkl biimlerde (aktma, damlama, dulama, pskrtme gibi) uygulanarak kullanlmas sonucunda iyileme, suyun kullanmndan gelen salk ve su sayesinde kazanlan dinlenme ve ferahlama duygularnn edinildii btnleyici tedavi anlamnda kullanlmaktadr (Apaydn Baa, 2009). Wellness kelimesi ise akl, vcut, ruh ve ilikilerinde zinde olmay ifade etmektedir. Bu kapsamda insann kendisini ruhsal, bedensel ve zihinsel olarak iyi ve zinde hissetmesini salayan her trl masaj, cilt bakm, amur ve yosun banyolar, kvet bakmlar, thalassoterapi gibi doa ve doal rnlerle salkl yaam yntemleri ile yaplan vcut bakmlar wellness kapsamna girmektedir. Wellness&SPA uygulamalar Yunan medeniyetine kadar dayanmaktadr. Romallardan dnyann birok blgesine yaylmtr. Mezapotamyallar, Yunanllar, Romallar ve dier kltrler dzenli banyo uygulamalarnn tamamen iyiletirici gcn tecrbe etmilerdir. Bu trend alan bireylerin rahatlatlmasnda ve dllendirilmesinde 21.yzylda art gstermektedir. Dnyann farkl blgelerinin jeolojik zelliklerinin farkllklar SPA uygulamalarnda da farkllk meydana getirdii ifade edilmektedir (Schlessinger, 2008,s:403-411). SPA & Wellness merkezleri ounlukla lks otellerin bnyesinde yer almaktadr. Ayn zamanda termal turizmin de yeni bir boyutu olarak karmza kmaktadr. Bu boyutu ieren yeni oteller ina edildii gibi mevcut oteller de SPA & Wellness ile ilgili hizmetleri bnyesine almaktadr. Alternatif turizm faaliyetleri ierisinde gnmz insann en ok tercih ettii alanlardan biri de Wellness&SPA uygulamalardr. Modern toplumun hastal olarak ifade edilen stres, aslnda gnlk yaamn bir parasdr. Gnmzde ou insan, farkna varmasa bile youn bir stres ykne sahiptir. Gnlk hayatmzdaki ahit olduumuz iddialar, yorumlar, anlamazlklar ve atmalar da strese girmemize neden olurlar (Gl,2001). Teknoloji ve i temposunun younluundan kurtularak Wellness&SPA uygulamalaryla insanlarn kendilerine ayraca zaman dilimleri yaam kalitesini olumlu ynde etkileyecektir. Alternatif turizmde Salk Turizmi; sanayileme ile birlikte insann ruh ve beden saln bozan olumsuz etkilere kar kr ve tedavi amacyla yaplan ulusal ve uluslararas seyahatler eklinde ortaya kan ve temelinde termal turizmin olduu bir turizm trdr (Glbahar,2009). lban, Krolu ve Bozok,(2008), Termal turizm pazarlamasnda kullanlacak Wellness&SPA uygulamalarnn marka haline gelecek olan destinasyonun imajn kuvvetlendireceini belirtmektedirler. Dnya Salk rgt (WHO) sal Yalnzca hastalk ve sakatln olmay deil, fiziksel, ruhsal ve sosyal ynden tam iyilik hali olarak tanmlamtr. Srekli deiim ierisinde olan modern insan hem saln korumak hem de en etkin tedavilere ulamak iin kreselleen dnyada kre-
WELLNESS&SPA YNETCLER PROFL VE ETM PROGRAMLARI DEERLENDRMES
805
selleen salk hizmetlerine ulamak istemektedir. Gnmz insan modern tptaki bilimsel ve teknolojik gelimelere yalnzca salk ve tedavi amal deil gzellik ve gen kalmak iin de ulamak istemektedir (Apaydn Baa, 2009, s:207). Wellness&SPA uygulamalar ok geni bir kapsamda incelenmektedir. Gzelleme, salk, fiziksel uygunluk, psikoloji, sosyalleme, rahatlama v.b. birok ynden kiiyi bir btn olarak ele almaktadr. Uluslararas SPA Birlii (ISPA-EUSPA)'nin yapm olduu snflandrmada SPAlar arz ve talebe gre; Kulp SPA, Yolcu Gemisi-Cruise SPA, Gnlk SPA (DaySPA),Ziyaret/ Tatil Destinasyon SPA, Salk/ Medikal/ Tbbi SPA, Termal/ Mineral/ Kaplca (jeotermal) SPA, Tatil/Dinlenme Yeri/ Otel/Resort SPA eklinde ayrma tabi tutulmaktadr. Uluslararas SPA Birliinin(ISPA) 1200 yesi arasnda yapt aratrmaya gre, 3154 ya gurubu SPA ziyaretileri iinde ana kitleyi oluturmasna karn 20-30 ya gurubu pay son yllarda artmaktadr(Ycel,2003). Trkiyede Euspa'dan ruhsat alm SPA yoktur. Mevcut SPA'lar Bakanln Tedavi Hizmetleri Genel Mdrlnden verilen tedavi ruhsat ile altrlmaktadr (zbek,2008,s:102). SPA says bakmndan talya 300 SPA ile Avrupann lideri, Almanya 260, spanya 128 SPA ile 2. ve 3. sraya yerleirken 100 SPA ile Trkiye drdnc srada bulunmaktadr( Avrupa SPA Birlii). Ancak Salk Bakanlnca Trkiye'de 200 civarnda SPA olduu ifade edilmektedir Gemiten gnmze bir takm deiiklerle gelien hamamlar, zamanla kent yaamnn da nemli bir paras haline gelmilerdir. Trk toplumunun zellikle slam dininin kabulnden sonra daha da etkili olan temizlik kurallar ile gnlk yaant da nemli yere sahip olmakla beraber orijinal yap tipi 'Trk Hamam" olarak varln korumutur (Bozok, t.y.,s:64,68,69). Trk Hamam termal tesisler, salk ve gzellik merkezleri ve dier konaklama iletmelerinde bir rn olarak hizmete sunulmaktadr (Erdem,t.y., s:73). 2.WELLNESS&SPA YNETCS Gnmz dnyasnda byyen Wellness&SPA iletmecilii hizmet sektrnn en gzel rneklerindendir. nsan unsuru organizasyonlarn baarsnda olduka nemli rol oynamakla birlikte, zellikle otel iletmeleri gibi hizmet sektrnde ok daha nemlidir. nk otel iletmelerinde igrenlerin ou mterilerle direk iliki ierisindedir (Erdem,2002, s:35-54). letmeciliin farkl rneklerinde olduu gibi Wellness&SPA iletmeciliinin de en nemli unsurlarndan birisi yneticileridir. Ynetici; bakalar vastasyla igren kiidir. Profesyonel yneticiler, yneticilik bilgilerini kullanarak organizasyonlarn toplumun eitli ihtiyalarn giderme sorumluluunu yklenmilerdir (Koel,2003,s:8-20). SPA iletmeciliinde srekli deien mteri talepleri yneticilere byk sorumluluklar yklemektedir. Mterilerin otel iletmelerinden memnun ayrlmalar, iletmenin varln srdrlebilmeleri ve dier iletmelerle rekabet edebilmeleri asndan nem arz etmektedir. Bu da ynetici ve igrende grlen eksikliklere kar yeterli derecede nlem alnmas ile gerekletirilebilecektir (ztrk ve Seyhan,2005,s:121). letmecilik anlamnda ynetim fonksiyonlar olan planlama, organize
806
etme, yneltme, koordinasyon, denetim, kadrolama ve iletiimin etkin biimde yerine getirilmesi gerekmektedir. Mterilerin merkezden olumlu dncelerle ayrlmasnn salanmas iin yneticilerinin Wellness&SPA uygulamalar, iletmecilik konular, mesleki imaj, turizm alannda yer almas dolaysyla yabanc dil konularnda yeterli teorik ve pratik donanma sahip olmalar gerekmektedir. Sektrdeki i gcnn yeterli mesleki eitiminin olmamas, mesleki bilgi ve beceriyi belgelendirebilecek bir sistemin olmay en nemli sorunlardan biridir. Niteliksiz i gcnn turizm sektrnde younlamas mteri memnuniyetini ve lke imajn olumsuz etkilemektedir (Bedk, Zerenler, Soysal,2008). Trkiye ekonomisinin itici gc olarak kabul edilen turizm sektrnn kendisine ynelen talebin ihtiyalarna cevap vermesi ve umulan hedeflere ularken ulusal yararlar en st dzeyde gerekletirmesi iin var olan sektrel sorunlarn zmne odaklanmas gerekmektedir. Bu sorunlar alt yap, st yap sorunlarnn yan sra, sektrde yer alacak nitelikli insan kaynadr. Turistik mal ve hizmetin kendine zg nitelikleri ve verilen hizmetin kalitesine, alann bireysel katklar, bu kiilere verilecek eitimin kaliteli bir eitim olmasn zorunlu klmaktadr(Olcay,2008, s:388). 3.WELLNESS&SPA ETM PROGRAMLARI Fayol da Taylor gibi, yneticiliin teknik bilgiden farkl olduunu; ii iin gerekli bilginin teknik bilgi olup, orta ve st kademelere doru kldka teknik bilgi ihtiyacnn yerine giderek artan lde ynetim bilgisi ihtiyacnn aldn ileri srmtr. Bu ana fikirden hareket edip, ynetim ilkelerinin retilebileceini belirterek, yneticilik eitiminin nemi ve gerei zerinde srarla durmutur(Mucuk,2005,s:9). Eitim hizmeti ok ynl olarak dnlmelidir. Eitim hizmetinin ieriini ve kalitesini etkileyen birok faktr vardr. Eitime bir sistem olarak bakldnda, her sistem gibi eitim sistemi de; girdi, sre, kt ve deerlendirme elerinden olumaktadr. Bu elerin herhangi birindeki deiiklik, eksiklik, yanl ileyi, sistemin almasn ve elde edilecek rnn niteliini etkiler(Tan, Erdoan, 2004,s:5). Trk eitim sistemi irdelendiinde Milli Eitim Bakanlna bal herhangi bir SPA yneticilii eitim program bulunmad grlmektedir. SPA yneticilii ile ilgili meslek tanmlamas olmad gibi geerlilii bulunan bir belgelendirme sistemi de yoktur. 1988 ylndan bu yana kz meslek/ meslek liselerinin (Kz enstitleri, Pratik kz sanat okullar, kz meslek liseleri, Kuafrlk, Kuafrlk-Cilt bakm ve Epilasyon blm) Sa bakm ve gzellik programnn vcut bakm ve masaj modllerin de Wellness&SPA uygulamalarnn baz konularnn yer ald grlmektedir. nlisans dzeyindeki toplam 14 programda 750 kontenjan aan sa bakm ve gzellik programlarnn vcut bakm ve masaj derslerinde Wellness&SPA uygulamalar konular ilenmekte, ancak uygulamalar sadece klasik masaj, bodywrap v.b konularda kstl imkanlarda verilmektedir. Meslek liselerine retmen yetitirmeyi amalayan ve 40 kontenjan aan tek bir lisans programnda konular yine vcut bakm ve masaj dersleri iinde verilmektedir. Yksek lisans dzeyinde de tek bir programda eitimci yetitirmeye ynelik program uygulanmaktadr. Yukarda belirtilen eitim programlar dikkate alndnda Wellness&SPA uygulamalarna ynelik eitimlerin kstl olduu anlalmaktadr. SPA yneticisinin ihtiyac olan temel iletmecilik ve ynetim bilgileri ile
807
turizm sektrnn genel yaps, mesleki imaj, mesleki yabanc dil v.b. eitimler yer almamaktadr. Yksekretim kurumlar iinde ok yaygn olan turizm iletmecilii ile ilgili programlar incelendiinde ise, Wellness&SPA konularna hemen hemen hi yer verilmedii grlmektedir. Trk turizmi asndan nemli bir potansiyele sahip olan bu konunun turizm eitim alannda ihmal edildii sylenebilir. Baz kurslarn SPA yneticilii ad altnda vermi olduu eitim programlar ise, farkl eitim srelerinde ve birka yneticilik konularn kullanmaktadrlar. Ortak bir terminoloji ve eitim program bulunmamaktadr. Kurslarda verilen sertifikalarn geerlilii de tartma konusudur. Yurtd eitim programlar incelendiinde; ISPAya kaytl yaam boyu renme klavuzunda SPA Manager, SPA management, Beauty management v.b isimler altnda eitimler verildii grlmektedir. Ortak bir eitim sresi olmamakla birlikte, 2-3 smester devam eden sertifika programlar ounluktadr. Finlandiya da 3,5 yl, Estonyada 2 yl master, Avusturalya da 1,5 yl master eitimleri bulunmaktadr. Farkl eitim srelerinin olmasnn yan sra bazlar iletme konularna arlk verirken, bazlar kozmetoloji konularna, bazlar da turizm konularna arlk vermektedirler (Lifelong Learning Program, 2008). 4.WELLNESS&SPA YNETC PROFL AMA Aratrmann amac Wellness&SPA yneticilerinin genel ve eitim konusundaki ayrntl profillerini saptamak, bu alana ynelik ihtisas programlarna gereksinim bulunup bulunmad sorusuna yant aramaktr. ARATIRMANIN YNTEM Aratrma betimsel nitelikte tasarlanmtr. Veri toplama yntemi olarak anket tekniinden yararlanlmtr. Aratrmann evreni Antalya ve Afyon illerinde bulunan 5 yldzl 234 (www.kultur.gov.tr,18/10/2010) otelden olumakta, bir ynetici bir otelin SPA yneticiliini yapt gibi birden fazla otelle de ilgilenmektedir. rneklem grubunu 62 Wellness&SPA yneticisi oluturmaktadr. Anket, sezonun youn olduu kabul edilen Haziran, Temmuz aylarnda uygulanmtr. Wellness&SPA uygulamalarnn yaygn olduu otellerin younlat Antalya ve Afyon ili aratrma alan olarak seilmitir. Betimsel nitelikte bir aratrma olmas nedeni ile verilerin frekans (N) ve yzde (%) dalmlarna dayal analizleri ile yetinilmitir. BULGULAR VE YORUMLAR rneklem gurubunun ya dilimlerine gre dalmn gsteren Grafik 1e bakldnda yneticilerin % 40,3nn 18-30 ya aras, %48,4nn 31-40 ya aras, geri kalan %11,3lk ksmnn da 41-zeri dilimde bulunduu grlmektedir. Sektrn, genel olarak youn i temposuna dayanabilecek gen ynetici adaylarna ak bir i kolu olduu sylenebilir.
808
Grafik1:YneticilerinYaDilimlerineGreDalm
50 40 30 20 10 0 YaDilimleri 1830 3140 4150 51+
Aratrmaya katlan SPA yneticilerinin milliyetlerine gre dalmlar Grafik 2de verilmitir. Buna gre yneticilerin %97si Trkiye Cumhuriyeti vatanda, %3 dier lkelerin vatandadr. SPA yneticiliinde rekabetin ulusal dzeyde bulunduu anlalmaktadr.
afik2:YneticilerinMilliyetlerineGreDalm 3% T.C. Dier 97%
Katlmclarn cinsiyetlerine gre dalmlar Grafik 3de verilmitir. Buna gre yneticilerin %56s bayan, %44 baydr. Yneticilik dzeyinde bayanlara istihdam olanann yksek olduu bir i kolu olduu dikkat ekmektedir.
fik3:YneticilerinCinsiyetlerineGreDalm
Bay 44%
Bayan 56%
Bayan Bay
Katlmclarn medeni durumlarna gre dalm Grafik 4de yer almaktadr. Yneticilerin %57si bekar, %40 evli, %3 dier olarak tanmlanan boanm veya dul kii-
809
lerdir. Medeni durumun yneticilik pozisyonu iin bir engel veya avantaj olmad anlalmaktadr.
ik4:YneticilerinMedeniDurumlarnaGreDalm
Dier 3% Evli 40% Bekar Bekar 57% Evli Dier
Grafik 5de gsterilen eitim durumlarna gre dalm incelendiinde, katlmclarn %37,1inin lisans, %35,5inin lise, %17,7sinin nlisans, %6,5inin ykseklisans, %1,6snn ilkretim mezunu olduu anlalmaktadr.
Grafik5:YneticilerinEitimDurumlar
doktora;0 y.lisans;6,5 lisans;37,1 nlisans;6,5 lise;35,5 ilkretim;1,6 0 5 10 15 20 25 30 35 40 doktora y.lisans lisans nlisans lise
Eitim seviyesinin lise ve lisans dzeyinde younlamas dikkat ekmektedir. Salkl bir deerlendirme yapabilmek iin eitime ilikin detay verileri de incelemek gerekir. Grafik 6 yneticilerin mezun olduklar alanlar verilmitir. Meslek Lisesinin ilgili blm ile nlisans programnn ilgili blmnden mezun olan er kii dnda tm yneticilerin mesleki branlar ile direkt balants olmayan alanlardan mezun olduu grlmektedir.
810
Grafik 6: Yneticilerin Eitim Grd Programlarn Meslekleri ile Uyumu
Yneticilerin deneyimini belirlemeye ynelik, ka yldr konu uzman olarak sektrde bulunduklarna ilikin soruya verdikleri yantlarn dalm Grafik 7de sunulmutur. Katlmclarn %42un ise 1-5 yl, %29,0nn 6-10 yl, %18sinin 11-15 yl, %6nin 1620 yl, %5nin 21ve zeri yl aralnda sektr deneyimine sahiptir. Grafik sektrn deneyimli ynetici bulmada sknt yaadn ortaya koymaktadr.
Grafik7:YneticilerinDeneyimYllar
50 40 30 20 10 0 610yl 1115yl 1620yl 21+yl 15yl
15yl 610yl 1115yl 1620yl 21+yl
Grafik 8deki veriler yneticilerin %24nn yurt d mesleki deneyimlerinin olduunu, %76snn olmadn gstermektedir. Yurtd mesleki deneyiminin olmas farkl lke insann ve meslee ilikin konseptleri tanyarak, mteri iletiimi ve memnuniyetini arttrmada nemli rol oynamaktadr.
Grafik8:YneticilerinYurtDMeslekiDeneyimleri
Var 24%
Var Yok
Yok 76%
811
Yneticilerin %67,7lik ksm yurtdnda eitim almam, %32,3lk ksm ise yurtdnda Tablo 1de verilen eitimleri almlardr. Tablo 1: rneklem Grubunun Yurtdnda Aldklar Eitimlerin Konusu
Eitim Konusu Yabanc dil Cilt bakm Kltrel-otantik masaj eitleri letmecilik bilgisi Turizm Anatomi-fizyoloji El-ayak bakm Dier F 21 16 13 11 9 7 4 5 % 33,9 25,8 21,0 17,7 14,5 11,3 6,5 8,1
Tablo 1e gre yabanc dil renme amac yurtdnda eitim almada ilk srada, cilt bakm ikinci srada, kltrel ve otantik masajlar nc srada gelmektedir. letmecilik ve turizm alannda eitim alma amac drdnc ve beinci sralardadr. Yneticilerin mesleki yabanc dil dzeylerine ilikin veriler Tablo 2de yanstlmtr. ngilizce bata olmak zere Almanca, Rusa ve Franszca en ok bilinen dillerdir. Arapa ve dier dilleri yeterli dzeyde bilen ynetici oran ok dktr. Tablo 2: Mesleki Yabanc Dil Bilgisi
Yabanc Dil Tr ngilizce Almanca Rusa Franszca Arapa Dier Diller Yeterli Dzeyde Bilenlerin Oran (%) 86 47 40 24 3 5
Aratrmaya katlanlarn renim ve meslekte alma sreleri iinde aldklar eitimler Grafik 9da grlmektedir. Grafik 9 incelendiinde belli bal konu balklarnn haricinde ciddi boyutta eitim eksikliklerinin olduu saptanmaktadr. Oysaki Wellness&SPA uygulamalar bireyi bir btn olarak ele ald iin, merkeze gelen mteri konsulte ve ynlendirmelerinde yneticilerin azami lde bu konular hakknda bilgi sahibi olmalar beklenmektedir. Grafik 10da yneticilerin iletmecilik konularnda aldklar eitimlere ilikin veriler yer almaktadr. Tm yneticilerin eitimi ald hibir konu bulunmamakta, nemli birok konuda ise eitim almam ynetici saylar olduka yksek grnmektedir. deal olan tm yneticilerin bu konularn tamam ile ilgili eitim alm olmalardr.
812
Grafik 10: letmecilik Konularnda Eitim Alan-Almayan Ynetici Dalm
813
814
Grafik 11de yneticilerin yllk alma srelerine gre dalm verilmitir. Yneticilerin %27si sezonluk, %73 tm yl srekli almaktadrlar.
Grafik11:YneticilerinYllkalmaSreleri
sezonluk 27%
sezonluk tmyl
tmyl 73%
Yneticilerin mesleklerinden memnuniyet derecelerine ait bulgular Grafik 12de grlmektedir. Grafie gre aratrmaya katlan yneticilerin %57si mesleklerinden memnunken, %37si ksmen memnun, %6s ise memnun bulunmamaktadr.
Grafik12:YneticilerinlerindenMemnuniyetDerecesine GreDalm
60 40 20 0 memnun;57 ksmen;37 memnun ksmen deil;6 deil
Grafik 11 ve 12deki veriler birlikte deerlendirildiin de turizm sektrndeki sezonluk alma sresi kaygs yerine, bu alann %73 Wellness&SPA yneticisinin tm yl alabilme olana ve %57sinin iinden memnun olduunun gzlenmesiyle cazip bir istihdam frsat yaratt sylenebilir. Aratrma bulgular genel olarak yorumlandnda Wellness&SPA yneticilii alannda nemli lde eitim eksiklii bulunduu, sektrn zellikle gen ynetici adaylarna ak olduu grlmektedir. SONU VE NERLER Trkiyenin sahip olduu doal kaynaklarn uygunluu ve turizm talebinde gzlenen yeni eilimler dorultusunda lkemizde Wellness&SPA iletmelerinin turizm sektr ierisinde byme eilimi ierisinde olduu bilinmektedir. Sektrn gereksinimi olan
815
nitelik insan gc ihtiyacn karlamak zere eitim sisteminin ierisinde uygun yaplanmalar henz oluturulmamtr. Sz konusu eksiklik alt, orta ve st kademenin tamam iin geerlidir. Trkiyedeki yksekretim sisteminin sunduu frsatlar ve yurt d rnekler birlikte deerlendirildiinde, yksek lisans programlarnn zm iin iyi bir frsat yaratabilecei dnlebilir. Yksek lisans dzeyinde Turizm Ana Bilim Dallarnda multidisipliner bir yaklamla, oluturulacak programlarn almas uygulanabilir bir zm olarak grlmektedir. Turizm iletmecilii alannda yeterli teorik ve pratik birikimi olan, ynetim konularna hakim turizm lisans mezunlarnn Wellness&SPA ile ilgili detay bilgileri edinebilecei yksek lisans programlar hem sektrn gereksinimini karlama hem de mezunlara yeni almlarda bulunma olana vermesi asndan deerlendirilmelidir. Temel amac nitelikli Wellness&SPA yneticisi yetitirmek olacak bu programlar tezsiz yksek lisans programlar olarak uygulamaya konulmaldr. Yurt dndaki mevcut rnekler de bu neriye dayanak oluturmaktadr. Dier yandan alt ve orta kademe nitelikli personel gereksinimini karlamak zere Milli Eitim Bakanlnn rgn ve yaygn eitim sistemleri ierisinde programlar oluturmas, niversitelerin meslek yksekokullarnn da konuya ilgi gstermesi gerektii dnlmektedir. KAYNAKA APAYDIN BAA, Banu. (2009).Trk Hamam Kltrnn Spa & Wellness Meknlarnn Tasarmna Etkileri, Zeitschrift fr die Welt der Trken Journal of World of Turks ,C. 1, No. 1, s:207-220 BEDK, Aykut , ZERENLER , Muammer , SOYSAL, Abdullah.(2008). Deien Dnyada Yeni Ynetim Modellerinin Turizm Sektrnde Kullanlmas Ve Tantm Stratejilerinin Belirlenmesi, s:135-162 BOZOK, Driye. (t.y.). Trk Hamam ve Geleneklerinin Turizmde Uygulan ( Bursa Merkez lede Bir Aratrma ) Sosyal Bilimler Dergisi. http://sbe.balikesir.edu.tr/dergi/edergi/c8s13/makale/c8s13m ERDEM, Bar. ( t.y. ). letmelerde Yeni Bir Ynetim Yaklam: Kyaslama (Benchmarkng),Sosyal Bilimler Dergisi, s: 65-94 http://sbe.balikesir.edu.tr/dergi/edergi/c9s15/makale/c9s15m ERDEM, Bar. (2002). Otel letmelerinde nsan Kaynaklar Planlamasnn Yeri Ve nemi, Sosyal Bilimler Dergisi, s:35-54 GL, Nezahat . (2001). Stres Ynetimi, G.. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi Cilt 21, Say 1,s: 91-109 GLBAHAR, Onur. (2009). 1990lardan Gnmze Trkiyede Kitle Turizminin Geliim ve Alternatif Ynelimler, Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve idari Bilimler Fakltesi Dergisi , Cilt:14, Say:1, s:151-177. LBAN, Mehmet O., KROLU,Ahmet, BOZOK, Driye.(2008).Termal Turizm Amal Seyahat Eden Turistlerde Destinasyon maj:Gnen rnei,stanbul Ticaret niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, yl:7,Say:13,s:105-129. KOEL, Tamer. (2003). letme Yneticilii, Beta basm yaym datm, 9.basm, stanbul
816
MUCUK, smet. (2005). Temel letme Bilgileri, Trkmen kitabevi, 3. bask, stanbul OLCAY, Atn. (2008). Trk Turizminde Eitimin nemi, Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,7(2): 383-390 ZBEK, Dilek, ZBEK, Toros. (2008). Jeotermal Kaynaklarn Salk ve Termal Turizme Entegrasyonu. Jeotermal Haber Blteni, (2-3), s:99-114 ZTK,Yksel,SEYHAN,Kadir. (2005). Konaklama letmelerinde Sunulan Hizmet Kalitesinin Arttrlmasnda gren Eitiminin Yeri ve nemi, Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, s.1,s:121-140. ZTRK,Yksel, YAZICIOLU,rfan. (2002). Gelimekte Olan lkeler in Alternatif Turizm Faaliyetleri zerine Teorik Bir alma s: 1-10 SCHLESSNGER, Joel. (2008).Spa Dermotology:Past,Present and Future, Dermotology Clin, 26, s:403-411. TAN, eref, ERDOAN, Alaattin, (2004),retimi Planlama ve Deerlendirme, Ankara, Pegem Yaynclk, 6. bask, s:5 YCEL, Cengiz . (2003).Spa Turizminde Byk Olanaklar, TRSAB Ar-Ge Departman,Eyll. Milli Eitim Bakanl, raklk ve Yaygn Eitim, l Milli Eitim Mdrleri Koordinasyon Toplants, 22-26 Austos 1994 Kz Teknik retim Genel Mdrl Yabanc ziyareti profilindeki gelimeler, TRSAB Ar-Ge Departman, Mart 2009 http://www.kultur.gov.tr,26.06.2010, 18/10/2010 Turizm statistikleri Lifelong learning program,2008
TURZM LETMELERNDE NOVASYON: STANBUL'DAK 5 YILDIZLI KONAKLAMA LETMELERNDE BR ARATIRMA Yrd. Do. Dr. mer L. MET1 r. Gr. Ahmet VATAN2 ZET Turizm alannda yaplan aratrmalar, genel olarak, mteri talebinin artrlmas, hizmet kalitesinin ykseltilmesi ve hatalarn belirlenmesi zerine younlamaktadr. Srekli gelime ve iyiletirmeyi gerektiren bu stratejiler inovasyon kavramn da beraberinde getirmektedir. Son zamanlarda i dnyasnda nem kazanan inovasyon kavram, ksaca bir fikrin veya bilginin ekonomik ve sosyal fayda yaratacak biimde kullanlmas olarak ifade edilmektedir. novasyon kavram sadece sanayi iletmeleriyle ilikili yeni rn veya hizmetlerle ve pazarlarla snrl grlme eilimindedir. Oysa ki, hizmet endstrisi ve turizm alannda da inovasyonun ayn derecede nem tad sylenebilir. stanbul ilinde hizmet veren 5 yldzl konaklama iletmelerinde yaplan aratrmada yneticilerin inovasyona bak as, rn veya hizmet, pazar, sre ve rgtsel olarak drt ayr ynyle ele alnan inovasyonun konaklama iletmeleri iin hangi ynnn daha ok nem kazand aratrlmaya allmtr. Anahtar kelimeler: Turizm iletmeleri, rn veya hizmet inovasyonu, Pazar inovasyonu, Sre inovasyonu, rgtsel inovasyon 1.Giri novasyon, rn veya hizmetin iyiletirilmesi, yeni yntemler gelitirme ve bunu deere dntren tm sreleri kapsar. novasyon sreklilii olan bir faaliyettir. Hizmet reten ve youn bir rekabet iinde olan turizm sektrnde de yenilenme eilimi kukusuz kanlmazdr. Turizmin yaygnlamaya balad ilk dnemlerdeki gibi sadece konaklama hizmeti vermek tketiciyi eskisi kadar tatmin etmemektedir. Dolaysyla, yeni oluan taleplerin karlanmas ve hizmet yelpazesini geniletmek amacyla inovasyon kavram turizm sektrnn yardmcs olacaktr. nceleri sadece deniz, kum, gne satarken getiimiz yllarda alternatif turizm trlerinden sz edilmesi inovasyon kavramn beraberinde getirmektedir. 2. Turizm letmelerinde novasyon 2.1. novasyon Kavram novasyon, bilginin ekonomik ve sosyal faydaya dntrlmesi olarak tanmlanmaktadr. Bu nedenle, inovasyon kavramn teknik, ekonomik ve sosyal srelerin oluturduu bir btn olarak grmek gerekmektedir. Bireylerde ve toplumda deiime olan istek, yenilie aklk ve giriimcilik ruhuyla zdeleen bir kltr, inovasyonun nemli belirleyicisidir (inovasyon.com,2009). novasyon, giriimciliin bir fonksiyonudur. novasyona, rn ve sre asndan bakan Tushman ve Nadler inovasyonu; "bir i birimi iin yeni olan rn, sre ve hizmet
1 2
Balkesir niversitesi, Turizm iletmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Bilecik niversitesi, St Meslek Yksekokulu
818
yaratma" olarak ortaya koymaktadr. Brown'a gre ise inovasyon, fark yaratmak, deer katmak veya performans artrmak iin rn, sre ve uygulamalar daha iyi hale getirmektir (Naktiyok, 2007). OSLO klavuzu, inovasyonu, teknolojik rn yenilikleri, rnn uygulanmas / ticariletirilmesi, iyiletirilmi performans zellikleriyle tketiciye yeni veya gelitirilmi hizmetler sunmak olarak tanmlamaktadr. Teknolojik yenilik sreci, yeninin ve ya gelitirilmi rnn yahut teslimat yntemlerinde yenilik uygulanmas ve benimsenmesidir. novasyon, atlm asndan yeni olmaldr. novasyon, pazarda yeni olmak zorunda deildir ve odak giriim ya da baka bir giriim tarafndan yaplmasnda da sorun olmaktadr. (Orfila-Sintes ve Mattsson, 2009). novasyon kavram ile kartrlan kavramlardan biri 'yaratclk'tr. ounlukla yaratclkla inovasyonun e anlaml olduu dnlmektedir. Yaratclk yeni fikirlerin oluturulmas ile ilgiliyken, inovasyon bu fikirleri rn veya hizmete dntrme sreciyle ilgilidir. novasyonun balang noktas yaratclktr. (Durna, 2002). 2.2 Turizmde novasyon nemi Turizm sektr, dier sektrlerdeki birok alt sektrleri kendi bnyesi birletirmektedir. Restoranlar, oteller, hava yollar, seyahat acenteleri, al-veri maazalar gibi ok farkl iletme trlerini kapsamnda bulundurmas asndan, turizm sektr dier sektrlerden olduka farkl bir yap sergilemektedir. Burkart ve Meldik almasndan yola karak; 'turizm bir dizi olay ve ilikiden olutuundan dolay aslnda turizm hareketinin bir noktasnda yaplan bir inovasyon, iliki iersinde olduu tm sistemleri etkilemektedir. Dolaysyla olumlu bir getirisi varsa bu sadece inovasyon yaplan noktay deil, bu sistem iinde yer alan dier hizmetleri de etkilemektedir. Turizmin gelimesi, blgedeki turizm arzlarnn eitlilii ve kaynaklarn kalitesine baldr. Bu yzden objektif ve yararl bir turizm deerlendirmesi yaplabilmek iin bu kaynaklarn inovasyonla ne kadar ilikili hale getirebileceine baklmaldr. (You-jun ve Zheng-xin, 2009). 2.3. novasyon trleri Farkl yazarlar tarafndan yaplm birok inovasyon snflandrlmas mevcuttur. Baz yazarlar inovasyonu, sonularna, ncelik odaklarna ve sisteme gre snflamaya tabi tutmulardr. Sisteme gre, yenilik trleri programlanm ve programlanmam olarak ikiye ayrlmaktadr. ncelik odaklarna gre inovasyon trleri, rn inovasyonu, sre inovasyonu, rgtsel yap inovasyonu ve insan inovasyonudur. Sonu ve etkilerine gre yaplan bir dier ayrmda inovasyon, kademeli inovasyon, radikal inovasyon, uygulama inovasyonlar ve teknik inovasyonu olarak drde ayrlmaktadr. (Gle ve Blbl, 2004).
TURZM LETMELERNDE NOVASYON: STANBUL'DAK 5 YILDIZLI KONAKLAMA LETMELERNDE BR ARATIRMA
819
ekil 1. Abernathy ve Clark'n Modeli (Turizm Perspektifiyle)
(Kaynak:www.urak.org/. ../URAK_EraslanBuluBakan_Kumelenme Inovasyon,2009)
Bir ksm literatrde, inovasyon konusunu turizm sektrnde inceleyen baz aratrmaclarn (rnein; Hjalager, 2002) yaklamlarnda drt tr inovasyon tanmlanmtr: dzenli (regular), ni (niche), devrimsel (revolutionary) ve yapsal (architectural). Her bir inovasyon tr, bilgi ve ortak yaplar balamnda farkl kt demetlerine sahiptir. novasyon trleri arasnda en geni alm olan yapsal inovasyondur. Yapsal inovasyon, yalnzca endstri iindeki deiimleri ima etmez ayn zamanda kullanlaca toplum iindeki deiimleri de ifade etmektedir. En az radikal olan inovasyon tr dzenli (regular) inovasyon olup, belirli bir zaman dilimi ierisinde etkisi olduka nemli boyutlara ulaabilmektedir (Eraslan ve di., 2004). Dzenli inovasyonun turizm sektrndeki rnekleri unlardr (Hjalager, 2002): byk oteller gibi) yapmak; Gelitirilmi, hzlandrlm servis veya mteriye sunulan avantajlarn artrlmas ile sonulanan hizmet ii eitim dzenlemek; yi tanmlanm bir yntemle kalite standartlarn iyiletirmek (rnein, iki yldzldan yldzl snfa ykseltmek); Ayn rn ve metotlarla yeni pazarlara ulamak.
820
Ni inovasyonu, temel yetenek ve bilgiyi hari tutarak, ibirliki yaplara kar kma eilimindedir. Turizm sektrndeki aratrmac ve uygulayclar, bu kategoride daha ok frsatlar zerine odaklanmaktadrlar. Bu konudaki rnekler (Eraslan ve di., 2004): yeni yabanc yatrmclar gibi) turizm alanlarna ya da var noktalarna arlabilir; Pazarlama birlikleri (ittifaklar) oluturulabilir (rnein, yeni mteri gruplarna ulaabilmek iin uzmanlam tur operatrleri ile oluturulacak ittifaklar); Mevcut rnlerin yeni kombinasyonlar oluturulabilir. Devrimsel inovasyonlar, dsal yaplar deitirmeksizin, yetenekler zerinde radikal etkilere sahiptirler. rnein, gereksinim duyulan beceri ve yetenekte toplu bir deiim ile sektr, bir btn olarak etkilenebilir. Firma veya var noktas dzeyinde devrimsel inovasyon sralanan ktlara sahip olabilir (Hjalager, 2002): rnein, mutfak ekipmanlarnn gelitirilmesi ve nceden piirilmi yiyeceklerin (hazr yiyecek) tedariki uygulamalarnn kombine bir sonucu olarak, restoranlarda alk yeteneine olan gereksinimin azalmas, en ekstrem duruma rnek olarak verilebilir. Yine, mteriler ve tedarikiler ayn iken, elektronik pazarlamaya geilmesi gibi. Yapsal inovasyonlar, genel yaplar deitirme ve yeni kurallar belirleme eilimindedir. Bu sayede turizm anlaynda nemli deiiklikler yaplm olunur (Eraslan ve di., 2004). Geoffrey Moore 8 tane inovasyon tr tanmlamaktadr. Bunlar dzen bozucu stratejik inovasyon, uygulama inovasyonu, yeni rn inovasyonu, sre inovasyonu, deneyim inovasyonu, pazarlama inovasyonu, i modeli inovasyonu, yapsal inovasyondur (Krm, 2007). almada, turizm sektrnde n plana kan 4 inovasyon trnden bahsedilmektedir. 3. Turizm letmelerinde novasyonun 'rn/Hizmet, Sre, Pazarlama ve rgtsel' Adan ncelenmesi Turizm sektrnde, inovasyonun sektrde ok eitli olmasndan dolay farkllklar ortaya kmaktadr. Hizmetler genelde yksek oranda heterojendir ve byk oranda tketici eilimlerini, kompleksleri ve yenilik hareketlerini kapsamaktadr. Bu durum genel olarak hizmette inovasyonu gerekletirmenin mmkn olmadn gstermektedir. nk turizm sektrnde hizmette eitlilikler mevcuttur (Mart'nez- Ros ve Orfila-Sintes, 2009). novasyon bir firmann rnlerinde / hizmetlerinde, retim datm yntemlerinde, i yap yntemlerinde, tasarm ve pazarlama yntemlerinde yaplabilir. Bunlarda srasyla, 'rn inovasyonu', 'hizmet inovasyonu', 'sre inovasyonu', 'organizasyonel inovasyon' ve 'pazarlama inovasyonu' olarak adlandrlmaktadr. Bu almada bu drt tr inovasyon tr temel alnmaktadr. 3.1.Turizm letmelerinde rn / Hizmet novasyonu Farkl ve yeni bir rnn gelitirilmesi; ya da varolan rnde deiiklik, farkllk ve yenilik yaplmas ve bu rnn pazara sunulmas 'rn inovasyonu' olarak adlandrlr (Eli, 2007).
821
rn yenilikleri, iletmelerde rn veya hizmet verimliliinin arttrlmas ile dorudan ilgilidir. rn yeniliklerinin gc iletmenin rekabet gcnn bymesini ve pazarda srdrlebilirliini arttrabilmesi asndan nemlidir. Yeni rnler, mevcut rnlere kk adaptasyonlarn yaplmas eklinde olabilecei gibi, tamamen farkl yeni rn izgisini yakalamak eklinde de yaplabilir. Yeni rn ve hizmetler pazar paylaan dier iletmeleri geride brakarak pazar paylamn azaltmak iin genelde tasarlansa bile ayn zamanda yeni pazar, mteri kazanmak ve pazar geniletebilmek iin de tasarlanmaktadr (Aygen, 2006). rn inovasyonunun iyi yaplmas ve mterilerden de ilgi grmesi durumunda mkemmel sonular verebilmektedir. Fakat yeni rn gelitirmeye niyetlenen firmalar bir takm riskleri dikkate almak zorundadr. (Krm, 2006). rn ve hizmet kavram birlikte ifade edilse de ikisi arasnda ayrm yapmak gerekmektedir: yle ki; Hizmet inovasyonunun temel zellii sz konusudur. (Sako ve di., 2006): rn inovasyonlarnda genellikle sonulanm bir deiim sz konusu iken hizmet inovasyonu sreklilik gsterir. Bundan dolay inovasyonun gerekletirildii belirli bir zaman dilimini belirlemek zordur. Hizmet inovasyonu, teknolojik ve organizasyonel deiim ile teknik girdiler ve insan kaynaklar arasnda kuvvetli bir tamamlayclk zellii gsterir. Hizmet inovasyonu, katlmc bir retim gerektirir. Hizmet inovasyonu, herkesin srece katlmna ak olan zellii nedeniyle katlmclar, bireysel katk dzeyi ve kullanclar belirlemek zordur. letmeler, hem rn, hem de hizmet sunabildikleri gibi, sadece rn veya sadece hizmet sunabilmektedirler. rnein, hastaneler ve oteller genellikle sadece hizmet sunmaktadr. Ama restoranlar hem hizmet hem de rn de sunmaktadr (yemekler onlarn rnleridir). Bir bilgisayar reticisi rn sunmaktadr ve bilgisayar onun rndr. Ama satt bilgisayar evimize kadar teslim ederse veya daha sonra bunun bakmn ve tamirini yaparsa hizmette sunmu olur. Bir iletmenin yeni, farkl ve deiik bir hizmet gelitirip bunu mterilerine sunmas hizmet inovasyonudur. rn inovasyonun da olduu gibi, hizmet inovasyonunda da daha nce sunulmayan bir hizmeti sunmak art deildir. Zaten sunulmakta olan hizmetleri daha ok mteri ekecek ekilde deitirmek ve farkllatrmak da hizmet inovasyonu yapmak anlamna gelmektedir (guvencetin.com). Trkiye'nin ilk evirmii (online) yemek sipari sitesi olan "yemeksepeti.com" da bir hizmet inovasyonudur. Sitede sipariler tamamen etkileimli bir ortamda gereklemektedir. Biliim teknolojilerinin tm imkanlar ile desteklenerek hata pay sfra yaklatrlan yemeksepeti.com'da verilen bir sipariin en ksa zamanda ve en doru ekilde kullancya ulatrlmas salamaktadr (Eli, 2006). stanbul'daki Point Hotel, farkl tasarm ve hizmet yaklamyla hizmette inovasyona ve pazarlama inovasyonuna bir rnektir. Hedef kitlesini iadamlar olarak belirleyen otel, "ev konforu ve ofis teknolojisini" bir arada sunarak; i toplantlar iin zel bir hizmet anlay gelitirerek; ihtiyalara uygun bir biliim teknolojileri altyaps kurarak kendisini dier otellere gre farkllatrmtr. Yine rakiplerinden farkl olarak
822
minimalist detaylarn n plana kt i tasarmla sunumsal bir ayrcalk yaratmtr (Eli, 2010). Ulatrma konusunda son yllarda yaplan en nemli hizmet inovasyonu rnekleri ucuz bilet satan havayolu firmalardr. EasyJet, Yunanl giriimci Stelios Haji-Ioannou tarafndan 1995'de ngiltere'de kurulmutur. Firma, ilk defa ucuz uak bileti ile havayolunu tercih edenlerin saysn arttrmtr. Bu uularn ekonomik olmasnn ana sebebi, bilet fiyatlarna uu srasnda yolculara sunulan iecek ve yiyeceklerin dahil olmamasdr. Bilet fiyatlarnn dk olmasndaki bir dier nemli etken ise, bilet satlarnn arac kurum kullanlmadan, dorudan havaalanlarndaki ubelerden veya internet zerinden yaplmasdr. Bu sayede yolcular arac bir kuruma komisyon vermemektedir. Ayrca firma, dn srelerini ortalama 30 dakika ile snrl tutarak havaalan vergilerinden de nemli lde tasarruf etmektedir. ki tip uak kullanan firma, uu srelerini de uzun tutmaktadr. EasyJet, artk pazarlama ve hizmet inovasyonu asndan rnek bir vaka olarak tarihe gemitir. Trkiye'de ise Pegasus, Easyjet'e benzer bir strateji izleyerek, ksa srede Trk hava tamaclnda kendisini kabul ettirmitir. Pegasus sayesinde Trkiye'de uak, otobse bir alternatif oldu ve hayatlarnda hi uaa binmemi pek ok insan Pegasus sayesinde uak yolcusu haline gelmitir (Bykkara, 2010). Yine turizm alannda rn ve hizmet inovasyonuna verilebilecek bir rnek ise Danimarka'da bir konaklama iletmesinin inovasyon srecine mteriyi katmas ile olmaktadr. Danimarka'da bir konaklama iletmesi, son dnemde grlen en yaratc fikirlerden birini hayata geirmitir. Burada mteriler, bir jeneratre balanan bisikleti evirerek iletmenin elektrik retimine katkda bulunmaktadr. Bunun karlnda ise bedava akam yemei yemektedir. Bakent Kopenhag'da bulunan Crowne Plaza Otel'den yaplan aklamada, amacn insanlarn hem zayflamalarna katkda bulunmak hem de doaya fayda salamak olduu bilgisi verilmitir. Proje kapsamnda, konuklardan gnde 15 dakika bisiklet evirerek en az 10 vatlk elektrik retmeleri istenmektedir. letme szcs Frederikke Toemmergaard; "Mterilerimizin ou spora gitmeyi seven iadam ve kadnlardan oluuyor. Biz de bu kiilerin bisiklete binerek cretsiz yemek yemelerini salamaya alyoruz'' eklinde ifade etmitir (kobifinans.com.tr, 2010) Hem dnya turizminde hem de lke turizminde bahsi geen konulardan biri de 'alternatif turizm'dir. Alternatif turizm, ihtiya duyulmas nedenleri ile birlikte uygulannda da inovasyon ile benzemektedir. Alternatif turizmle ilgili iki temel yaklam olduu grlmektedir. Bunlardan birincisi; alternatif turizmin dier turizm trlerine bal, fakat, tamamlayc bir turizm tr olduu yolundadr. kinci yaklamda ise, alternatif turizm, oluumu ynnden, geleneksel turizmden farkl zelliklere sahip daha zel konularla harekete geirilen bir turizm tr olarak dnlmektedir. Bu zellikler genel olarak doal ekicilikler, turistik talepteki kendine zg bir takm zellikler olarak ifade edilmektedir. Daha sonraki yllarda ise alternatif turizmin, zel olarak turistlere sunulan yeni bir arlama anlay veya konukseverlik olarak tanmland grlmektedir. (ontu, 2006)
823
3.2. Turizm letmelerinde Sre novasyonu Sre inovasyonunun yaplmasndaki amacn arkasnda verimlilii artrma ve retkenlii artrma vardr. Teknolojik gelimeler ve yatrmlar, genellikle sre inovasyonunun ana fikrinin temelidir (Hjalager, 2010). Sre inovasyonu, farkl ve yeni bir retim ya da datm ynteminin gelitirilmesi veya var olan yntemlerin iyiletirilip daha gelikin hale getirilmesidir (Eli, 2007). retim ve hizmet asndan bakldnda sre; hammadde, enerji, bilgi gibi benzeri verilerin girdi olarak kabul edilmesi ve rn ya da hizmet eklinde ktlara dntrlmesi iin yaplan bir dizi faaliyetler olarak belirtilebilir. Sre yenilii, i srelerinin performanslarn arttrabilmek iin radikal yeni yntemler uygulayabilme eklinde ifade edilebilir. Farkl giriimlerin yan sra teknolojide kullanlan giriimci yntemlerin ve deiim aralarnn i srelerindeki dnmlerini de kapsamaktadr (Aygen, 2006). Sre yenilii, genel olarak endstri ya da hizmet iletmelerinin gelitirilmesi, kalite ve gvenilirliinin iyiletirilmesi sonucunda mteriye sunulan deerin arttrlmasna olanak salayacaktr (Gle ve Blbl, 2004). Sre inovasyonunda da dier inovasyon trlerinde olduu gibi yeni ya da nemli derecede iyiletirilmi olma koulu n plana kmaktadr. Sre inovasyonu ayr amaca hizmet etmektedir. Bunlar srasyla; retim veya sunum maliyetlerini azaltmak, kaliteyi arttrmak ve son olarak yeni veya nemli derecede iyiletirilmi rnler veya hizmetler retmek veya sunmaktr. (Kanter, 2006). Bu inovasyon trnde yeni veya nemli lde gelitirilmi retim yntemi veya datm metodu uygulamaktr. Bu retim veya datm tekniinde, teknik ekipmanda veya yazlmdaki deiiklikleri ierebilir. Sre inovasyonu birim retim maliyetlerini ya da datm maliyetlerini azaltmay hedeflemektedir (Kiwari, 2008). rnein; EasyJet, 2006 ylnda Trkiye'ye uak seferlerine balam ve lkemizdeki en dk uu cretlerini mterilerine sunmutur. EasyJet'in bu baarsnda yeni i srelerini uygulamalar etkili olmutur. Bu irket, tek tip uak kullanarak bakm ve onarm giderlerini azaltm; noktadan-noktaya ksa mesafeli uular tercih etmi, uakta yiyecek servisini kaldrarak, i srelerini daha az maliyetli ve daha verimli hale getirmitir (Krm, 2007). Aslnda sre inovasyonu ve toplam kalite ynetiminin felsefesinin ayn olduu sylenebilmektedir. nk toplam kalite ynetimi, bir iletmede i srelerinin srekli iyiletirilmesi yoluyla nceden belirlenmi olan mteri ihtiya ve beklentilerinin yerine getirilmesini amalayan bir ynetim felsefesidir. Srekli iyiletirme, Kaizen felsefesine dayanr. Kaizen'i gerekletirmek iin 3 temel koulu salamak gerekmektedir (Ulukanolu,2000): Mevcut durumu yetersiz bulmak nsan faktrn gelitirmek Problem zme tekniklerini yaygn biimde kullanmak
824
3.3.Turizm letmelerinde Pazarlama novasyonu Pazarlama inovasyonu, "rnlerin tasarm ve ambalajlanmas, konumlandrlmas, tutundurulmas veya fiyatlandrmasnda nemli deiiklikleri kapsayan yeni bir pazarlama yntemidir" (Armstrong, Kotler, 2007). Burada tanmn ierii itibariyle pazarlamann 4P'sinin n plana kt ve bu temel unsurun gz nne alnarak pazarlama inovasyonunun tanmland gze arpmaktadr. Pazarlama inovasyonu, rnn dizaynndan, paketlemesinde, datm ya da fiyatlandrmasnda nemli deiikler ieren yeni pazarlama yntemlerini kullanmaktr. Pazarlama inovasyonu mteri ihtiyalarn yeni alan pazara kaydrmay ya da yeni bir pozisyona kaydrmay hedefler ve firmann satlarn arttrma hedefiyle ilikilidir. (Kiwari, 2008). Pazarlama inovasyonu bir nevi farkl ve yeni tasarmlarn (rnde veya hizmette) gerekletirilmesi, farkl pazarlama yntemlerinin gelitirilmesi ve uygulanmas ya da var olanlarn iyiletirilerek daha gelikin hale getirilmesidir (Eli, 2007). Pazarlama inovasyonunun nihai amac, satlar artrmaktr. Bu amala balantl olarak, mteri ihtiyalarna daha baarl bir ekilde yant verme, yeni pazarlar yaratma ve iletmenin rnn pazarda yeni bir ekilde konumlandrma amac da bulunmaktadr (ahin, 2009). Pazarlama inovasyonu iin aama izlenmelidir. Bunlar srasyla kefetme, gelitirme ve datmdr. Kefetme aamasnda yaplmas gereken hedef kitlenin sorunlar iyi bir ekilde belirlenerek ve onlara neler nerilebileceinin belirlenmesidir. Gelitirme aamasnda ise artk iyice bilinen sorunlar rahatlatabilecek zmler gelitirilmelidir. Datm aamasnda ise datmn bir zamanlk bir i olmad bunun srekli olarak devam ettirilmesinin salanmas gerekmektedir (Henriksen ve Skou, 2005). Aadaki rnek, turizm alannda pazarlama inovasyonuna verilebilecek bir en iyi rneklerden birisidir. San Diego'daki Rancho Bernardo Inn'e bal bir otel ynetimi mterilerine zel bir paket duyurmaktadr. Paketin ad "Survivor", zellii "Her ey hari"olmasdr. letme yneticileri pakette verdikleri her hizmeti ayr ayr fiyatlamlardr. ki kiilik delux oda fiyat 219 dolardan balamaktadr. Kahvalt istemezseniz fiyat 199 dolara dmekte, kahvalt istememenin yannda bir de mini barsz oda isterseniz, o zaman fiyat 179 dolara, bunlara ilaveten klimasz oda tercihiniz varsa fiyat 159 dolara, yastksz 139, arafsz 109 dolar, ksz 89, havlusuz 59 dolara, tuvalet malzemesiz 39 dolara kadar dmektedir (Referans Gazetesi, 20 temmuz 2009). Turizm alannda pazarlama inovasyonuna bir rnek ise daha nce kongre turizmi pazarna girmemi olan bir iletmenin iletmede yapt kk deiikliklerden sonra alternatif bir pazara girmesi eklinde berilebilmektedir. Baka bir rnek ise konaklama iletmelerinin sat kanallarndan biri olan seyahat acentalar iin iletmelerinin kk maketini hediye etmek olabilmektedir. nk tketici bazen sadece bror ve ya internet sitesi ile tatmin olmamaktadr. Bu manada 3
825
boyutlu olarak iletmeyi grmesi satn alma kararna etki edecektir. Bu da pazarlama inovasyonu olarak deerlendirilebilmektedir. Yine pazarlama inovasyonunda rnek verilebilecek konulardan birisi de fiyatlandrma ile ilgilidir. Mesela arac kurum olmadan direkt internet zerinden satn alnan odalarda belli bir oranda indirim yaplabilmektedir. lkemizde de artk uygulanan zel gnlerde ki promosyon ve kampanya almalar yine pazarlama inovasyonu dahilinde incelenebilecek rneklerdendir. 3.4. Turizm letmelerinde rgtsel novasyon rgtsel inovasyon: alanlarn sorumluluklar, grevlendirilmesi, kontrol edilmesi ve koordine edilmesi iin yeni yntemleri kapsamaktadr (Rademakers, 2005). rgtsel inovasyon idari ve operasyonel ilem maliyetlerini drerek firmann performansn arttrmay, i tatminini ve bylece emek verimliliini arttrmay veya arz etmenin maliyetini drmeyi hedeflemektedir (Kiwari, 2008). rn, sre ve pazarlama yeniliklerinin dnda iletmelerin en nemli fonksiyonlarndan biri olan ve ynetimin yakndan iliki ierisinde olduu yenilik tr rgtsel yeniliktir. rgtsel yenilik kavram "yeni rgtsel yntemlerin yrtlmesini" ifade etmektedir. Bunlar, ticari uygulamalardaki, iyeri organizasyonundaki veya iletmenin d ilikilerindeki deiiklikler olabilmektedir. rnein, yeni bir i haberleme sistemi (intranet) veya yeni bir maliyetlendirme sistemi rgtsel yenilie rnek olarak gsterilebilmektedir (Akyos, 2006). rgtsel yeniliin dier rgtsel deiikliklerden balca fark, organizasyonda daha nce kullanlmam bir rgtsel yntemin olmas ve bu yntemin ynetim tarafndan alnan stratejik kararlarn bir sonucu olarak gelitirilmesidir. rnein, bilginin dzenlenmesi faaliyetleri, alanlarn bilgiye daha kolay eriilebilmesi, dersler ve dier bilgilere dair veritabanlarnn kurulmas gibi uygulamalar buna rnek verilebilmektedir. Organizasyonlarn uyguladklar rgtsel yenilie bir baka rnek de, iletme alanlarna karar almada daha fazla zerklik veren ve onlar fikirleriyle ynetime katkda bulunmaya cesaretlendiren bir rgtsel modelin ilk kez gerekletirilmesi olabilmektedir (Gnay, 2007). novasyon yapabilmenin ve inovatif bir firma olabilmenin kolay bir konu olmad, zel artlara ihtiya olduu da hemen belirtilmesi gereken bir gerektir. novasyonun baarlmas son derece g her eyden nce zel bir kltre ihtiya duyulan bir konudur (Akdoan, 2007). Bir iletmede yaplan hatalara kar ynetimin tavr, dier bir ifadeyle "hata tolerans" inovasyon asndan ok nemlidir. Hatalarn hogr ile karland ve hataya renme frsat olarak baklan ortamlarda kltr, inovatiflik yolunda tevik edici olmaktadr. Dengeli bir risk alma kltr, iletmede blmler arasnda yaanan rekabet, deiime kar ynetim ve alanlarn olumlu tutumlarnn olmas, atmay tolere edebilme ve zme alkanlklar, iletmede kltr belirleyici boyutlardr (Akdoan, 2007).
826
rgt kltrnn ak ve gvenle desteklenir olmas yaratclk ve inovasyonu olumlu etkilemektedir. Birbirine gvenen, anlamazla dmenin yadrganmad ve hatta tevik edildii atma ve amazlarn kabul edildii, daha da nemlisi personelin duygusal olarak kendini emniyette hissettii bir iletmede ak iletiim var demektir. (Martins ve Terblanche, 2003). 4. Aratrmann Yntemi ve Elde Edilen Bulgularn Deerlendirilmesi 4.1. Aratrmann Amac, Kapsam ve Yntemi almada, inovasyon kavramna farkl alardan yaklamak ve stanbul'da bulunan 5 yldzl konaklama iletmeleri zerinde bir aratrma yaparak turizm iletmelerinin inovasyon eilimlerini ortaya koymaya allp, bu eilimleri belirlemek amalanmtr. stanbul kltr ve turizm mdrlnden edinilen bilgiye gre stanbul'da hizmet veren 5 yldzl 64 adet konaklama iletmesi vardr. Bu konaklama iletmeleri aratrmann kapsamn oluturmaktadr. Aratrmada elde edilen veriler birincil veri toplama yntemlerinden yz yze grme yntemi ile ve tesadfi rnekleme yolu ile toplanm, gerekli grld takdirde anket ve ifadeler ile ilgili aklamalarda bulunulmutur. Aratrmada kullanlan anket iki blmden olumaktadr. Birinci blm, anket uygulanan iletmelerin hizmet ya ve iletme tr ile inovasyon hakkndaki fikirlerini belirlemeye yneliktir. kinci blmde ise 5'li likert lei kapsamnda inovasyon trlerine dair sorular sorulmutur.Anket hazrlamak iin Hasan elikta'n ve Tubitak'n Oslo Klavuzu almalarndan yararlanlmtr. 4.2 Evren, rneklem ve Veri Toplama Sreci almann ana ktlesini stanbul Turizm l Mdrlnden alnan bilgiye gre stanbul'da hizmet veren 64 adet 5 yldzl konaklama iletmesi oluturmaktadr. almamda ana ktleyi oluturan 64 konaklama iletmesinden sadece 36'sndan salkl veri alnabilmitir. Dolays ile aratrmann rneklemini stanbul'da hizmet veren 36 adet 5 yldzl konaklama iletmesi oluturmaktadr. Hazrlanan anket stanbul'da hizmet veren 5 yldzl konaklama iletmelerinde grev yapan st ynetici grup yelerine uygulanmaya allmtr. Anketin ilk hedefi konaklama iletmelerinin genel mdrleri, onlara ulalamaz ise genel mdr asistanlar veya genel mdrn yetkili grecei bir ynetici olmutur. 4.3 Elde Edilen Bulgularn Deerlendirilmesi 40 adet anket doldurulmutur. almada salkl veri alnabilen 36 tane anket formu deerlendirilmitir. lein gvenirliini belirlemek iin tm nermelerin Croanbach Alpha deeri hesaplanm ve bu aratrma iin leklerin deeri %,93 olarak belirlenmitir. Elde edilen bu deerin %,70'in zerinde bir say olduu iin lein gvenilir olduu ne srlebilir.
827
4.3.1 Otel letmeleriyle lgili Bilgiler Ankete katlan 36 konaklama iletmesinin hizmet yayla ilgili sorulan soruda, % 55,6'lk bir pay ile 20 tanesinin 1-10 yl aras hizmet verdii grlmektedir. % 19,4'lk bir pay ile stanbul'da 31-40 yldr hizmet veren 7 adet 5 yldzl konaklama iletmesi mevcuttur. Yine anketin sonularna gre % 11,1'lik pay ile 4 adet 5 yldzl konaklama iletmesi 11-20 yldr hizmet vermektedir. 5,6 yzdelik pay ile 2 adet turizm iletmesi ' 41 yl veya zeri' seeneini iaretlemiken 3 adet iletmenin ise 21-30 yl arasnda hizmet verdii grlmektedir. letmelerce inovasyonun gereklilii ve nemi ile ilgili bulgular ise aadaki gibidir: - 36 adet 5 yldzl konaklama iletmesi turizm iletmelerinde inovasyonun nemli ve gereklii olduuna % 100'lk pay ile 'evet' seeneini tercih etmilerdir. 4.3.2. stanbul'daki 5 Yldzl Konaklama letmelerinde rn / Hizmet novasyonu le lgili Bulgular (1) Daha Fazla Fayda Salayan rn veya Hizmetler Gelitirme; Pazardaki mevcut rn veya hizmetlere kyasla, tketiciye daha fazla fayda salayan rn veya hizmetler gelitiririz' deikenini 36 adet konaklama iletmesinden % 55,6'lk bir pay ile 20 adet konaklama iletmesi 'Sklkla' uyguladklarn belirtir iken 13,9 yzdelik pay ile 5 iletme 'Nadiren', 5 iletme 'Bazen', 5 iletme ise 'Her zaman' seeneklerini tercih etmitir. 1 konaklama iletmesi ise bu deikene 'Hibir zaman' cevabn vermitir. (2) Pazardaki rn ve Hizmetlerin lk rneini Sunma; stanbul'daki 36 adet 5 yldzl konaklama iletmesinden % 30,62lk pay ile 11 tanesi 'Genelde, pazardaki rn ve hizmetlerin ilk rneini biz sunarz.' seeneine 'Nadiren' cevabn vermitir. 27,8 yzdelik pay ile 10 konaklama iletmesi 'Bazen' seeneini tercih ederken % 16,7'lik pay ile 6 iletme 'Sklkla', 6 iletme ise 'Her zaman' cevabn vermitir. 3 konaklama iletmesi ise 'Hibir zaman' seenei ile pazara ilk rnek olacak bir rn veya hizmet sunmadklarn belirtmitir. (3) Mevcut rn ve Hizmetlerimizi Sklkla Gelitirme ve Revize Etme; Anket uygulanan otellerin % 63,9 yzdelik pay ile 'Mevcut rn ve hizmetlerimizi sklkla gelitirir, revize ederiz.' deikenine 'Sklkla' cevabn vermitir. % 16,7'lik bir pay ile bu deikene 'Bazen' diyen 6 iletme vardr. 5 adet iletme 'Her zaman' seeneini iaretlemiken 'Hibir zaman' ve 'Nadiren' eklinde cevap veren 1'er iletme mevcuttur. (4) Tketicinin Davranlarnda Ciddi Anlamda Deiiklik Yaratacak rn ve Hizmetler Gelitirme; 'Tketicinin davranlarnda ciddi anlamda deiiklik yaratacak rn veya hizmetler gelitiririz.' deikenine 17 iletme % 47,2'lik bir pay ile 'Bazen' cevabn vermitir. 33,3 yzdelik pay ile 12 konaklama iletmesinden 'Sklkla' cevab alnrken 13,9 yzdelik pay ile 5 iletmeden ise 'Her zaman' cevab alnmtr. 1'er iletme 'Hibir zaman' ve 'Nadiren' seeneklerini iaretlemilerdir.
828
(5) Mevcut rn veya Hizmet Yelpazesine Srekli Yenilerini Ekleme; 'Her zaman' seeneini tercih eden 16 iletme %44,4'lk pay ile "mevcut rn veya hizmet yelpazesine srekli yenilerini eklediini" belirtmitir. Bu deikene 36,1 yzdelik pay ile 'Sklkla' diyen 13 iletme bulunurken 5 konaklama iletmesi 'Bazen' seeneini tercih etmitir. 1'er iletme 'Nadiren' ve 'Hibir zaman' eklinde cevap vermilerdir. 4.3.3. stanbul'daki 5 Yldzl Konaklama letmelerinde Sre novasyonu le lgili Bulgular (1) retim Srelerinde Srekli yiletirme abas; 'letmemizde retim srelerinde srekli bir iyiletirme abas iersindeyizdir.' deikenine 22 konaklama iletmesi 'Sklkla' cevabn vermitir. 8 adet konaklama iletmesi ise 22,2 yzdelik pay ile 'Her Zaman' cevabn verirken 5 iletme 'Bazen', 1 iletme ise 'Nadiren' cevabn vermitir. 'Hibir zaman' seenei ise bu deikende hibir iletme tarafndan iaretlenmemitir. (2) Hizmet / rn sunum ve Operasyonlarnda Srekli Yenilik Yapma; almaya katlan stanbul'da hizmet veren 36 adet 5 yldzl konaklama iletmesinden 24 tanesi 66,7 yzdelik pay ile 'letmemizde hizmet/rn sunum ve operasyonlarnda srekli yenilik yapma abas iersindeyizdir.' deikenine 'Sklkla' cevabn vermitir. 7 konaklama iletmesi bu deiken ile ilgili 'Her zaman' seeneini tercih ederken 4 konaklama iletmesi 'Bazen' cevabn vermitir. 1 konaklama iletmesi ise 2,8 yzdelik yap ile 'Nadiren' demitir. 'Hibir zaman' seenei bu deikende de iaretlenmemitir. (3) Pazar Anlayn Yeni Gelimelere Bal Olarak Gzden Geirme; 'Pazar anlaymz, yeni gelimelere bal olarak her zaman gzden geiririz.' deikenine 19 konaklama iletmesi 52,8 yzdelik pay ile 'Her zaman' cevabn verirken 15 iletme 'Sklkla' cevabn tercih etmitir. 1'er iletme 'Nadiren' ve 'Bazen' seeneini iaretlemi, 'Hibir zaman' seenei bu deikende de iaretlenmemitir. (4) Var Olan rnlerin Tketiciye Ulatrlmas ya da Hizmetlerin Sunu Biimini Deitirme; almada deerlendirilen 36 iletmeden 17 iletme 'Var olan rnlerin tketiciye ulatrlmas ya da hizmetlerimizin sunu biimini sk sk deitiririz.' deikenine 'sklkla' cevabn vermitir. 'Bazen' seeneini cevaplayan iletme says ise 17'dir. 'Hibir zaman' ve 'Her zaman' seenekleri birer kez iaretlenmiken 'Nadiren' seenei hi iaretlenmemitir. 4.3.4. stanbul'daki 5 Yldzl Konaklama letmelerinde Pazarlama novasyonu le lgili Bulgular (1)Yeni htiyalar ve Pazar Alanlar Bulmann Yollarn Arama; 'Yeni ihtiyalar ve pazar alanlar bulmann yollarn ararz.' deikenine 20 iletme 55,6 yzdelik pay ile 'Her zaman' cevabn vermitir. 13 tane konaklama iletmesi bu deiken iin 'Sklkla' derken 2 konaklama iletmesi 'Bazen' seeneini tercih etmitir. % 2,8'lik bir pay ile 1 tane konaklama iletmesi 'Nadiren' yeni ihtiya ve pazar alanlar bulmann yollarn aradklarn belirtmitir.
829
(2) Srekli Olarak Yeni rn veya Hizmet Alanlarna Girme % 47,2'lik bir pay ile 17 konaklama iletmesi 'Srekli olarak daha nce girmediimiz yeni rn veya hizmet alanlarna gireriz.' deikeni iin 'Bazen' cevabn vermitir. 12 konaklama iletmesi 'Sklkla' derken 4 iletme 'Nadiren' yeni hizmet ve rn alanlarna girdiklerini belirtmilerdir. 3 konaklama iletmesi 'Hibir zaman' cevabn vermitir. 'Her zaman' seenei ise 36 iletmenin hi biri tarafndan iaretlenmemitir. (3). Var Olan rn veya Hizmetleri Yeniden Konumlandrma; 18 konaklama iletmesi % 50,0'lik pay ile 'Var olan rn veya hizmetlerimiz sk sk yeniden konumlandrrz.' deikenine 'Sklkla' cevabn vermitir. 'Her zaman' seeneini iaretleyen 9 iletme mevcuttur. 22,2 yzdelik pay ile 8 konaklama iletmesi konumlandrmay 'Bazen' yaptklarn belirtmilerdir. 1 iletme 'Nadiren' cevabn verirken 'Hibir zaman' hi iaretlenmemitir. (4). rn ve Hizmet Fiyatlandrmasnda Yenilik Yapma; almann rneklemini oluturan 36 konaklama iletmesinden 16 tanesi rn ve hizmet fiyatlandrmasnda 'Sklkla' yenilik yapmaktadr. 'Her zaman' yenilik yapan ise 10 iletme vardr. Bu deikende 'Bazen' cevabn veren 5, 'Nadiren' cevabn veren 4, 'Hibir zaman' cevabn veren ise 1 iletme vardr. (5). Sat Tekniklerini Gzden Geirme ve Yeni Yntemler Bulma; 'Sat tekniklerimizi daima gzden geirir ve yeni yntemler bulmaya alrz.' deikenine 20 konaklama iletmesi % 55,6'lk pay ile 'Sklkla' cevabn vermitir. 14 konaklama iletmesi 'Her zaman', 1 konaklama iletmesi 'Hibir zaman', 1 konaklama iletmesi ise 'Bazen' cevabn vermi, 'Nadiren' seenei hi iaretlenmemitir. (6). Tutundurma Yntem ve Aralarn Gelitirmenin Yollarn Arama; 'Tutundurma yntem ve aralarmz srekli gelitirmenin yollarn ararz.' deikenine 16 konaklama iletmesi 'Sklkla', 14 konaklama iletmesi 'Her zaman', 4 konaklama iletmesi 'Bazen', 2 konaklama iletmesi ise 'Nadiren' cevabn vermitir. 'Hibir zaman' seenei bu deikende hi tercih edilmemitir. (7). rn ve Hizmetlerin deme Koullarnda Yeni Metotlar Aratrma; Ankete cevap veren 36 konaklama iletmesinden 22 tanesi 'Sklkla' rn ve hizmetlerin deme koullarnda srekli yeni metotlar aratrdn belirtirken, 22,2 yzdelik pay ile 8 iletme bu aratrmay 'Her zaman' yaptklarn belirtmilerdir. 4 iletme bu deiken iin 'Bazen' cevabn verirken, 1'er iletme ise 'Hibir zaman' ve 'Nadiren' cevabn vermitir. (8). rn Tasarmlarn Mteri htiyalarna ve Rakip rnlere Gre Yenileme; almann rneklemini oluturan 36 adet 5 yldzl konaklama iletmesinden 18 tanesi 50,0 yzdelik bir payla rn tasarmlarn, mteri ihtiyalarna ve rakip rnlere gre 'Sklkla' yenilediklerini belirtirken, 16 iletme bu deiken iin 'Her zaman' cevabn vermitir. 2 iletme ise % 5,6'lk pay ile 'Bazen' seeneini tercih etmi, 'Nadiren' ve 'Hibir zaman' seenei iaretlenmemitir.
830
4.3.5 stanbul'daki 5 Yldzl Konaklama letmelerinde rgtsel novasyon le lgili Bulgular (1). Mterilerle liki Kurmann ve Gelitirmenin Yeni Yollarn Bulma; 'Mterilerle iliki kurmann ve gelitirmenin yeni yollarn bulmaya alrz.' deikeni iin 19 konaklama iletmesi % 52,8'lik bir pay ile 'Her zaman' cevabn vermitir. 12 konaklama iletmesi 'Sklkla' derken, 'Bazen' cevabn veren 5 konaklama iletmesi vardr.' 'Hibir zaman' ve 'Nadiren' seenekleri bu deiken iin tercih edilmemitir. (2). letmedeki Tanmlarnn Deien Durumlara Gre Yenileme; 'letmemizdeki i tanmlar deien durumlara gre srekli yenilenir.' deikeni iin stanbul'da hizmet veren 5 yldzl 19 konaklama iletmesi 52,8 yzdelik pay ile 'Bazen' cevabn vermitir. 9 konaklama iletmesi i tanmlarn deien duruma gre 'Her zaman' yenilediklerini belirtirken 4 iletmenin bu yenilii 'Nadiren' yapt grlmektedir. rneklemdeki 36 konaklama iletmesinden 1 tanesi ise i tanmlarnda 'Hibir zaman' yenileme yapmamaktadr. 5. SONU stanbul'da hizmet veren 5 yldzl konaklama iletmelerinin hizmet yalarna bakldnda arlkl olarak 'gen iletme' eklinde tabir edebilecek iletmeler mevcuttur. rneklemi oluturan 36 konaklama iletmesinden 20'si en fazla 10 senedir hizmet vermektedir. Bu say stanbul'da hizmet veren 5 yldzl konaklama iletmelerinin tm iersinde 3'te 1'lik bir paya sahiptir ki bu da stanbul'da hizmet veren gen iletmelerin ounluunu gstermektedir. Aratrma neticesinde turizm iletmelerinin sklkla daha fazla fayda salayan rn veya hizmetler gelitirme peinde olduklar grlmektedir. rn ve hizmet inovasyonu erevesinde deerlendirilen bu inovatif hareket zellikle turistin satn alma kararna olumlu ekilde etki etmektedir. Ayn fiyatta olan rn karsnda tketici kukusuz daha fazla fayda elde edecei rn veya hizmeti semektedir. Pazardaki rn ve hizmetlerin ilk rneini sunmak iletme asndan stnlk salayacak bir durum olmasna karn turizm iletmelerinde sklkla karlalan bir inovasyon hareketi deildir. zellikle deniz-kum-gne lsnden oluan tatilden sklan tketiciler iin iletmenin benzeri daha nce grlmemi bir hizmeti sunmas, tketicinin bahsi geen iletmeyi tercih etmesinde nemli rol oynayacaktr. Daha sonra belki bu rn dier iletmeler tarafndan taklit edilecek ya da transfer edilecektir. Turizm iletmelerinde sklkla grlen bir inovasyon ise mevcut rn ve hizmetlerini gelitirmektir. Turizmdeki youn rekabet ortamnda sadece mevcut rn ve hizmetleri gelitirmenin yeterli olup olmad tartlabilir. Fakat tketicinin eski rn ve hizmetlerin revizesinden daha fazlasn istedii ok aktr. Bu sebepten dolay iletmeler sadece mevcut rn ve hizmetle yetinmemelidir ve yelpazesine yeni rnler ve hizmetler eklemelidir. almann ortaya koyduu sonulardan birisi de turizm iletmelerinin mevcut rn ve hizmet yelpazelerine sklkla yeni rn ve hizmetlerin eklediidir. Ayn zamanda turizm iletmeleri, yelpazelerine yeni rn / hizmet eklerken bunu mteri ihtiyalarn ve rakip rnlere gre yapmaktadr.
831
Turizm iletmelerinde geen yllarda yaygnlaan ve ynetim sisteminin bir ark olan 'Toplam Kalite Ynetimi'nin de yardmyla olsa gerek almaya katlan iletmelerin retim srelerinde srekli iyiletirme abas iersinde olduklar grlmektedir. Aratrmaya dahil olan iletmelerden 30'u sklkla retim srelerinde srekli iyiletirme abas iersinde olduklarn belirtmitir. novasyonun k noktasn tketicide ve pazardaki deiiklikler olarak grlmektedir. Dolaysyla, bu da bize turizm iletmelerinin tamamen ak bir sistem olduunu, yeniliklere kar duyarl ve bir o kadar da yeniliki olduklarn gstermektedir. Yine buna bal olarak turizm iletmeleri yeni ihtiyalar ve pazar alanlar bulmann yollarn arama hususunda da inovatif bir tutum iersindedir. Sunduu rn veya hizmeti konumlandrma, iletmenin standart pazarlama eylemlerinden biridir. Fakat konumlandrmay tekrar tekrar yapmak bu kavram pazarlama inovasyonu kapsam iersine dahil etmektedir. Buradan yola karak turizm iletmelerinin pazarlama inovasyonu amac ile tekrar konumlandrma yapma eilimde olduu frlmektedir. zellikle 27 konaklama iletmesi sklkla var olan rn ve hizmetlerini yeniden konumlandrdn belirtmitir. Yine 27 konaklama iletmesi pazarlama inovasyonu ats altnda rn ve hizmetlerinin fiyatlandrmasnda sklkla yenilik yaptn belirtmektedir. lke turizminde, rn ve hizmetin farkl durumlara gre fiyatlandrlmas son dnemlerde ok popler hale gelmitir. Erken rezervasyon slogan ile zellikle pazarlama ve satta iletmeler stn hale gelmeye almaktadr. Aratrmaya katlan iletmelerin ounluu sat teknikleri konusunda, tutundurma yntem ve aralarn gelitirme konusunda, rn ve hizmetlerin deme koullar konusunda sklkla inovatif davranmaktadrlar. alma, zellikle pazarlamann ayrlmaz bir paras olan sat tekniklerinin, tutundurma abalarnn turizm iletmeleri tarafndan nemsenip stnde srekli olarak alldn gstermektedir. alma, zaten turizm iletmeleri tarafndan ciddiye alnan pazarlama eyleminde iletmelerin inovatif davrandn ortaya koymaktadr. Pazarlama inovasyonu ile ilgili sorulan sorularn cevaplar turizm iletmelerince genellikle sklkla eklinde olmutur. Mterilerle iliki kurmann ve gelitirmenin yeni yollarn bulma, iletmenin d ilikilerinin ynetiminde yenilikler yapma, iletmenin ticari uygulamalarnda yenilik yapma, iletmedeki i tanmlarnn deien durumlara gre yenileme gibi deikenlerle lmeye allan rgtsel inovasyon, turizm iletmelerinde en az rastlanr inovasyon tr olmutur. letmeler inovasyonu retim ve hizmet srelerinde (sre inovasyonu), pazarlama eylemlerinde (pazarlama inovasyonu) ve rn / hizmetlerinde (rn ve hizmet inovasyonu) youn olarak kullanrken rgtsel yeniliklere ok ak olamadklar alma sonucunda ortaya kmtr. rgt ii iletiim, rgtn organizasyonu dolays ile kukusuz rgt kltrnn bu alanda inovasyona etkisi byktr. almada stanbul'da hizmet veren 5 yldzl konaklama iletmelerinden yola karak turizm iletmelerinde inovasyon eilimleri ortaya konulmaya allmtr. Tm dei-
832
kenlerin orta deer 3ten farkna bakldnda ifade edilen inovasyon trlerinin iletmelerde gerekletii grlmektedir. Son olarak literatrde de sklkla bahsedildii gibi iletmenin yaam sresini uzatma, kar elde etme ve bunun yannda srekli rakip iletmelere kar stn olabilmesi iin hep kendisini yenilemesi, bunu bir nevi kltr haline getirmesi gerekmektedir. Tek bir alanda (rnein pazarlama inovasyonu) gerekletirilen inovasyonun muhakkak iletmeye bir katks olacaktr ama bir manada modelini verdiimiz bu 4 inovasyon trnn gerekletirilmesi iletmeyi istenilen konuma getirecektir. Hi kukusuz ki inovasyon, iletmelerin gzn diktii ufuk noktasndaki baarlar iin onlar oraya ulatracak en hzl vastadr. KAYNAKA Afuah, A. (2009). Strategic nnovation. New York: Routledge Akyos, M. ve Durgut M. (2006). Blgesel ngr: Blgesel novasyonun Sistemlemesi Url adresi: www.inovasyon.org/getfile.asp?file=odtuecon.ppt adresinden 17 Ekim 2009'da alnmtr. Akyos, M. (2007). Firma Dzeyinde Yenilikilik (Yenilik) Ve Bilgi Ynetimi http://www.sistems.org/know info ozet.htm adresinden 17 Ekim 2009'da alnmtr. Armstrong, G. Ve Kotler, P. (2007). Marketing: An Introduction. 8th Ed, New Jersey: Prentice Hall Aygen, S. (2006). letmelerde Yenilik Ynetimi Srecinde rgt Yaplarnda ve Hizmet Tasarmlarnda Yaanan Dnmler: Antalya li Be Yldzl Konaklama letmelerinde Ampirik Bir Aratrma ve Hizmet Tasarm nerisi. Yaymlanmam Doktora Tezi. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits: Konya Ayhan, A. (2002). Dnden Bugne Trkiye'de Bilim ve Teknoloji ve Gelecein Teknolojileri. stanbul: Beta Yaynevi. Baglieri D.ve Consoli R. (2009). Collaborative Innovation In Tourism: Managing Virtual Communities. The TQM Journal, Vol. 21, No. 4, ss. 357. Italy: Emerald Group Publishing Limited Bakan, . (2004). ada Ynetim Yaklamlar lkeler, Kavramlar ve Yaklamlar. stanbul: Beta Basm A.., 1. Basm, ISBN: 975-295-371-9 Bernay, R. F. (2005). niversitelerimiz ve AR -GE. Salk Bilimlerinde Sreli Yaynclk, 19 Mays niversitesi, Samsun. Bozkurt, . ve Taolu, H. (2007). KOB'lerde novasyon almalar ve rnekleri zerine Bir nceleme. Akademik Bak Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, say: 11, s: 32 elikta, H. (2008). novasyon Ynetimi: ukurova Blgesinde Faaliyet Gsteren irketlerde novasyon Uygulamalarnn Tespitine Ynelik Bir Aratrma. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Adana Drucker, P. (1998). The Discipline of Innovation. Harvard Business Review, November- December, Vol.76, Issue 6, s:54 Durna, U. (2002). Yenilik Ynetimi. Ankara: Nobel Yaynevi
833
Edward D., Martinac, I., Miller, G. (2007). Research Agenda For Innovation In Sustainable Tourism. Tourism and Hospitality Research Vol. 8, s. 59-61 Eli, . (2006). novasyon- Kalknmann ve Rekabetin Anahtar. stanbul: Nova Yaynlar Eraslan, H., Bulu M., Bakan, . (2008). Kmelenmeler ve novasyona Etkisi: Trk Turizm Sektrnde Uygulamalar. Gker, A. (2000). Prodktivite, novasyon Yetenei, Teknoloji ve Rekabet Gc, Tartmal Toplant. Ankara Url adresi: http://www.inovasyon.org/html/AYK.MPM.Ekim00.htm adresinden 21 Kasm 2009'da alnmtr. Gkta, H. (2009). Yneticilerin Yeniden Yaplanma Srecinde novasyona Bak As: Kardemir rnei. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Kara Elmas niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Zonguldak Gle, H. K. ve Blbl, H. (2004). Yenilikilik - letmeler in Stratejik Rekabet Arac. Ankara: Nobel Yaynlar Gnay, . (2007). Kobilerde Yenilik Trlerinin Analizi ve Yenilik Engellerinin Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. stanbul nivrsitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul Hall, C. M. Ve Williams, A. M. (2008). Tourism and Innovation. New York: Routledge Henriksen S. ve Skou P. (2005). Marketing Innovation Scientific Marketing. Journal of Medical Marketing Hjalager, A. M. (2002). Repairing Inovation Defectiveness In Tourism. Tourism Management, V:23, s: 468 Hjalager, A. M. (2009). Innovations In Travel Medicine And The Progress of Tourism. Technovation, V:29, s: 596 Johne, A. (2008). Successfull Market Innovation. European Journal of Innovation Management, Vol: 2, No: 1, s:148 Kamien, M. I. ve Schwartz, N. L. (1982). Market Structure and Innovation. Cambrifge: Cambridge University Pres Krm, A. (2006). Modeli novasyonu. Ankara: Sistem Yaynclk Kiwari, R. (2008). Research Project Global Innovation. Hamburg University of Technology (TUHH) www. globalinnovation. net/innovation/Innovation_Definitions. Pdf adresinden 20 Kasm 2009'da alnmtr. Martnez-Ros E. Ve Orfila-Sintes F. (2009). Innovation activity in the hotel industry. Technovation, V:29, s: 632-641 Mcdonald, R.E. (2002). Knowledge Entrepreneurship: Linking Organizational Learning and Innovation. Ph. D. Thesis, University of Connecticut. Moscardo, G. (2007). Sustainable Tourism Innovation: Challenging Basic Assumptions. Tourism and Hospitality Research, Vol. 8, s: 6 Naktiyok, A. (2007). Yenilik Ynetimi ve rgtsel Faktrler. Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt: 21, Say: 2, s: 16 OSLO KILAVUZU (Yenilik verilerinin toplanmas ve yorumlanmas iin ilkeler) (2005). 3. bask, Ankara: TBTAK Orfila-Sintes F. ve Mattsson J. (2009). Innovation behavior in the hotel industry. Omega V.37, s: 387
834
Riel, A. ve Van, C.R. (2005). Introduction to The Special Issue on Service Innovation Management. Managing Service Quality Vol. 15 No:6 Shyu, J. (2001). A Cross-national Comparative Analysis of Innovation Policy in the Integrated Circuit Industry. Japan: National Chiao-Tung University Pres. imek, . ve Akn, H. B. (2003). Teknoloji Ynetimi ve rgtsel Deiim. Konya: izgi Kitabevi. Takran N. (2003). letme Stratejileri ve Politikalar. zmir: Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, 3. Bask Tether, B. ve Howells, J. (2007). Changing Understanding of Innovation in Services: From Technological Adoption to Complex Complementary Changes to Technologies. Skills and Organisation, Dt Occasonal Paper Vcr, S. (2008). Yenilik eitleri http://paribus.tr.googlepages.com/s_vicir.pd adresinden 12 Aralk 2009'da alnmtr. Yengoh G. T., Ato A.F., Svensson M. (2009). Technology Adoption in Small-Scale Agriculture: The Case of Cameroon and Ghana. Science, Technology & Innovation Studies, Vol. 5, No 2, s: 113 Ylmaz, H. (2003). Yenilik (novasyon) Yeni Ekonomi ve Rekabet. Ankara: Rekabet Kurumu, 1. Bask You-jun L. ve Zheng-xin L. (2009). Innovation and Application on Evaluation Methods of Regional Tourism Resources. 2009 International Conference on Information Management, Innovation Management and Industrial Engineering, s: 608 ''Her ey Hari' ', (20 Temmuz 2009). Referans Gazetesi, s: 7 http://www.bilgicagi.com/Yazilar/2602-hizmette_farklilasan_kazaniyor.aspx, Eriim Tarihi: 23 ubat 2010
KUADASI VE DDMDEK A GRUBU SEYAHAT ACENTALARINDA ALIAN GRENLER ETK DII DAVRANIA YNELTEN FAKTRLER Yrd. Do. Dr. Zehra EGE1 Betl AKYOL2 ZET Turizm sektrnde etik deerler ve getirdii sonular byk neme sahiptir. Kresellemeye gei dneminde gz ard edilen etik deerler zellikle insann ana unsur olduu turizm sektrnde n plana kmaktadr. Etik deerlere dayal davran ve ynetim biimleri, iletmelerin var olabilmeleri ve yaamlarn srdrebilmeleri iin n koullardan biri haline gelmitir. letmenin ve igrenlerin etik deerleri benimsemesi; konuk ve igren memnuniyetini, karll, iletmenin mrn olumlu ynde etkileyecektir. Turizm sektrnde etik deerlerden uzaklalmas; huzursuz, gvensiz i ortam yaratacandan igren arasnda acmasz rekabete ve atmalara neden olabilir. Seyahat acentalarnda alan igren, grevlerini yerine getirirken verdikleri kararlarda, uygulamalarda eylem ve ilemlerinde ve insan ilikilerinde kimi zaman bilerek, kimi zaman da bilmeyerek birtakm etik d davranlarda bulunabilmektedirler. letmelerin baarl bir ekilde faaliyetlerini srdrmesinde etik kurallarn oluturulmas ve alanlarn bu kurallar dorultusunda davranlar sergilemesi daha fazla nem arz etmektedir. Anahtar Kelimeler: Etik, etik d davran 1.ETK KAVRAMI Etik, bir yandan ahlaki davran modellerinin ve temel tutumlarn betimlenmesi ve zmlenmesi, te yandan ahlakiliin gerekliliinin yntemsel adan temellendirilmesi araclyla pratiin deerlendirilmesine ynelik eletirel ltleri aktararak, karmak ahlaki eylem alann kavramsal olarak aar ve insann bu alan aklyla kavramasn salayacak hale getirir(Pieper, 1994: 1920). Baz yazarlar etii, bir bireyin izlemesi gereken ahlaki standart ve kurallar eklinde ele alrken, bazlar da bireylerin nasl doru davranacan aklayan ve tanmlayan ilkeler, deerler ve standartlar sistemi olarak deerlendirmektedir(ukac, 2006:90). Etik, felsefenin insann oluturduu deerleri inceleyen, onu iyi-kt, ya da onaylanabilir-onaylanamaz, doru-yanl biimde yorumlayan bir alt daldr(Gzener,2008:19). Etik, mevcut iletiim ve eylem biimlerini, sorumluluklarn bilincinde bir birey olarak tekilerle birlikte insanca ekillendirmek ve iyiletirmek isteyen sosyal topluluk yesi herkesi ilgilendirir (Pieper, 1999:1719). Ahlak ve etik kavramlarnn birbiri yerine kullanldklarna ska rastlanmaktadr. Ahlak, insanlarn birbiriyle ya da devletle olan ilikilerinde ortaya kan ve insanlardan
1 2
Adnan Menderes niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Adnan Menderes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits rencisi
836
yapmalar istenen davranlar ve eylemlerdir. Etik ise ahlak konusunu inceleyen bir bilim dal ya da felsefe disiplinidir (http://www.canaktan.org). 2. ETK DII DAVRANI Etik davran; neyin iyi, neyin doru olduunu belirten sosyal normlar ve bireysel inanlara gre gerekletirilen davran olduu dnldnde; etik olmayan davran da neyin kt ve yanl olduunu belirten sosyal normlar ve bireysel davranlardan olumaktadr(Meneke, 2006: 62). Etik olmayan davranlar, kabul grm sosyal davran kurallarnn bozulmasna neden olan kiileraras davranlardr. Etik d davranlarn hem bireysel hem de rgtsel nedenleri bulunmaktadr. Etik d davranlar, rgt ierisinde eitli nedenlerle meydana gelen atmalar, saldrgan davranlar ve davransal sorunlar ifade etmektedir. Hangi nedenlerle ve hangi dzeyde km olursa olsun etik d davranlar, rgtn yaam kalitesini, alanlarn motivasyonunu, performansn, balln ve tatminini olumsuz ynde etkilemektedir(Gl,2006:69). letmelerde etik ilkelerin bilinmesi ve uygulamas kadar etik d davranlarn da bilinmesi gerekir. Ynetim srecinde, kararlarda, uygulamalarda, eylem ve ilemlerde kanlmas gereken davranlar etik d davranlar olarak deerlendirilmektedir( Sayl .& Kzlda 2007). Etik d davranlar, farkl ekillerde ortaya kabilmektedir. Ayrmclk: Bir kii ya da gruba ya, rk, renk, cinsiyet, hamilelik ya da medeni durum, zrllk, dini inan, cinsel tercih veya dier kiisel zellikler nedeniyle baka kii ya da gruplara gre farkl davranlmasdr (Bael,2007:30). Rvet: Kanuna uygun olan bir ilemin kiisel kar salamak amacyla daha yava yerine getirebilmesi, ya da kanuna uygun olmayan, dier bir deyile kanunca yasaklanm bir ilemin menfaat karl yaplmasdr (www.baskent.edu.tr). Cinsel Taciz: yerinde kar cins tarafndan yaplan her trl istenmeyen, rahatsz edici ve devamllk arz eden cinsel tutum ve davranlar ifade eder(Tengilimolu & Tahtasakal,2004:32). Kiinin i performansn dren, yapt iten duyduu zevki azaltan, istenmeyen ya da ho karlanmayan cinsel teklifler olarak tanmlanmaktadr(Mimarolu & zgen, 2008:323). Yolsuzluk: Bir kar karlnda yetkilerin yasad kullanm olarak tanmlanabilir. Burada salanmas amalanan kazanlar, maddi ya da parasal olmayan zel amalara ynelik olabilir(Tarakolu,2003:11). Bencillik: Yneticinin ya da alanlarn bakalarnn yararn dnmeden; kimi kez onlara zarar vererek, davranlarn yalnz kendi gereksinimlerini giderecek, kendine kar salayacak biimde ynlendirmesidir (Tarakolu, 2003:10).
KUADASI VE DDMDEK A GRUBU SEYAHAT ACENTALARINDA ALIAN GRENLER ETK DII DAVRANIA
837
2.1. alanlar Etik D Davranlara Ynelten Faktrler alanlar etik d davranlara ynelten faktrler genel olarak sekiz ana faktrden olumaktadr. Bunlar; hukuksal yap, rgtsel yap, kltrel yap, ekonomik yap, denetim ilevletirilmesi, eitim yap, igc devir hz, g olgusudur. 2.1.1. Hukuksal Yap Bir lkedeki hukuksal yap, etik ilkelerin oluumunu olumlu ve olumsuz ynde etkilemektedir (Kpr, 2007:28) Toplumun hukuksal siyasal dzeninin, anayasa bata olmak zere, tm kanunlarn insanlarn davranlar zerinde nemli bir etkisi vardr. Hukuk, toplumun dzenini salayan kurallarn en nemlilerini bir araya getirir. Bu nem sz konusu kurallarn yaptrm gcne, yani zorlayc bir unsura sahip olmasndan ileri gelir. Hukuk kurallar, herkese ayn biimde ve objektif olarak uygulanma niteliinde olduklarndan, bunlarn belli bir kii veya grubun lehine zorlanmas, ilke bakmndan hogr ile karlanmaz. Bu nedenle i hayatnn, toplumun hukuk anlay ile kamu vicdanna aykr den zorlamalara girimemesi ve tavizler koparmaa almamas gerekir; aksi halde iletmenin ve alann uymas gereken ahlaki kurallara uyulmam olur(Tosun, 1982:453-454) 2.1.2. rgtsel Yap Emek youn zellie sahip hizmet iletmelerinde alanlar asndan etik olmayan uygulamalara ska rastlama olaslnn dier iletmelere gre daha fazla olduunu sylemek mmkndr(Varinli,2004:46). Bu tr iletmeler verdikleri hizmetin gerei olarak birbirinden ok farkl kltrel deerleri, alkanlklar ve beklentileri olan kiileri arlarlar(Bayraktar, 2004:67). Emek gcnn yannda iletmeye dnce, duygu, zlem, tutku ve duygularn da getiren igrene birey olarak deer vermek gerekir. alma ile ilgili fiziki koullarn salanmas yannda eitli gdleme ve dllendirme sistemi, yaplan ile ilgili grlerin alnmas, ynetime katlma hakk tanma vb. suretiyle alanlarn psiko-sosyal ynleri tatmin edilerek, alma mutluluu salanmaldr. Aksi halde alanlarn srekli ikayeti olduu, ie devamszln ve giri-klarn artt, karllk ve verimliliin azald problemli iletmelerle yz yze gelinecektir(zarslan,2006:45). Eer igrenler, yneticilerinin etik d davranta bulunduunu dnrlerse, ynetici baars iin kritik neme sahip gven ortam zedelenir. Gven ortamnn zedelenmesi sonucunda da, gvenilirlik yitirilir, iletiim zarar grr, zsayg kaybolur, ballk duygusu yok olur, sadakat yitirilir ve gerek ynetici, gerekse iletme ciddi zararlara urayabilir. (Tarakolu, 2003:2) 2.1.3. Kltrel Yap nsan, mrn bir toplumun yesi olarak geirir. nsan sosyal bir varlk olarak hem iinde bulunduklar, toplumdan etkilenir hem de toplumu etkiler(Erdoan,1975:3). Kltr, o toplumun yelerinin sorunlarn zmlemek zere olumu baz dzen ve kurallardan oluur(Erdoan,1975:33). Toplumda etik deerler retilmiyorsa, etik davranlar kazandracak uygulamalar yoksa etik d davranlarn olumas da kanlmaz olacaktr. Yani kltrel yapdaki toplumsal deerler adeta etik d davran zendirir hale gelebilecektir. rnein; Trk toplumunda ska duyulan bal tutan parman yalar., gemisini kurtaran kaptan, drstlk imdiye kadar kimi zengin et-
838
mi gibi szler (www.kongar.org).
kltrel
yapnn
bir
yansmas
olarak
kabul
edilebilir
2.1.4. Ekonomik Yap Ekonomik alan gnlk yaamda insanlarn etik kurallar ve ikilemleriyle en fazla karlatklar alanlardan biri olmaktadr. Etik bilimi ile ekonomi biliminin ok az ortak zellii bulunmaktadr. Etik bilimi olmas gereken ile ilgilenirken, ekonomi bilimi olan ile ilgilenmektedir. Her iki disiplin birbirinden tamamiyle ayr tutulamaz. Birok etik sorunun byk lde ekonomik olduu dnlmektedir. Etik kurallarn gz ard eden bir ekonomik sistemde mekanizmalar etkin bir eklide ilemeyecektir. Yksek isizliin yan sra bol niteliksiz igcnn bulunduu bir ortamda iveren avantajl konuma gelmekte ve igcn dk cretle istihdam edebilmektedir. Nitelikli igcnn kt olmas halinde ise cretlerde artlar meydana gelmektedir. Hatta sermayenin emekten daha kt olduu durumlarda igrenler anlamaya yanamazlarsa, yatrm planlar baka yerlere kaydrabilir. Bunun sonucunda da israf, smr, istismar, haksz kazan gibi durumlarla karlalabilecektir.(zgener,2004: 1923) 2.1.5. Denetimin levsizletirilmesi Denetim, bir i ya da ilemin doru ve norm, kural ve standart gibi nceden belirlenmi metotlara uygun olup olmadnn aratrlmas, incelenmesi ve kontrol edilmesi olarak adlandrlr(www.harunsar.com). Denetimin temel amacnn rgtsel hedeflere ve rgtn var olma nedenlerine uygunluunun tespiti ve uygun olmayan hususlarn dzeltilmesidir. nceden belirlenmi kurallara aykr olan i ve ilemlerin nlenmesi demektir. Denetim sonucunda faaliyetlerde ortaya kan uygunsuzluklarn tekrar etmesinin nlenmesi denetimin amalarndandr. Gerek rgtlerin gerekse rgt personelinin nceden belirlenmi amalar dorultusunda faaliyet ve davranlarda bulunmas gerekmektedir. Bir bakma nceden belirlenmi snrlar vardr. Zaman ierisinde rgt veya rgt personeli belirtilen snrlar dna kabilmektedir. te bu noktada denetimin snrlama amac ortaya kmaktadr(Turhan, 2009:1920). Denetim mekanizmasnn yeterince iletilememesi, etik d davranlarn tespit edilememesine neden olmakta ve dolaysyla nlem alnmasn engelleyebilmektedir. 2.1.6. Eitim yaps Eitim, yrrlkteki deerlerin, bilgilerin ve hnerlerin yetien kuaklara iletilmesi ve kazandrlmasdr. Eitim, hem bireysel geliim ve yksek yaam standartlarna ulamn balca yolu, hem de toplumsal geliim ve ilerlemenin temel kouludur. Eitim seviyesindeki ykselme lkelerin ekonomik kalknmalar ile beraber toplumsal yaam gerekletirmeleri de kolaylaabilmektedir(imek & Akgemci & elik,2008 :34). Eitim, genel olarak insann dnsel yaps ile onun sonucu olan davranlarn etkiledii lde bir anlam tar. Bu nedenle yurttalarn belli bir toplum dzenine ve verimli bir iletme ynetimine uygun bir anlay ve davran rneine gre yerletirilmeleri istenirse, onlarn bir amaca hizmet eden bir eitim-retim sistemi iinde yerletirilmelerine almak gereklidir. Bunun gereklemesi iin tm ulusal eitim olanak ve aralar olduu kadar, iletme ve kurulularn yetitirme abalar da bu amaca doru yneltilmelidir(Tosun, 1982:115). Toplumsal kirliliklerin ortadan kaldrlmasnda eitim ve retimin nemi phesiz ok byktr. Okullama orannn, eitim ve retim kalite-
839
sinin yeterli olmad toplumlarda toplumsal kirliliklerin ok daha fazla olduu sylenebilir(Kpr, 2007:48). 2.1.7. gren Devir Hz gren devri, belirli bir dnemde bir iletmenin personel kadrosuna igrenlerin giri ve k hareketiolarak tanmlanabilir. Belirli bir dnemde iten ayrlanlarn toplam says olarak da ifade edilebilir(imek, Akgemci & elik,2008:394). gren devri iletmenin faaliyetlerini, plan ve projelerini nemli lde etkileyen ve verimliliin arttrlmas, igrenlerin etkin kullanm, rn ve/veya hizmet retimi ve sunumunda hedeflenen kalitenin yakalanmas, ekonomik karlln arttrlmas, lke ekonomisi ve toplumsal faktrler nedeniyle zlmesi gereken bir sorundur(Ttnc & Demir, 2003:147). gren devrine etki eden iletme d faktrler, genel olarak iletmenin ve igrenlerin dnda gelien, ayn zamanda iletme tarafndan kontrol edilmesi g olan etkenlerdir (lkenin iinde bulunduu ekonomik, siyasal ve toplumsal artlar vb). letme ii faktrler ise igrenin iten ayrlmas, kiisel ya da i ve/veya iletme ile ilgili olabilir. grenlerin iten ayrlmalarna neden olan etkenlerin banda iyerinden aldklar cret ve yan gelirlerdeki yetersizlik gelmektedir. ortamnda oluan stres kaynaklar ve alma koullarndaki dier olumsuzluklarn igrenlerin verimliliinin dmesine ve hatta ie devamszlk yapmalarna neden olabilir. (Ttnc & Demir, 2003:149150) Bu gibi durumlarda igrenler, ilerine gerekli ball gsteremeyebilir ve etik d davranlara ynelebilirler. 2.1.8. G Olgusu G insanlk tarihinin btn dnemleri boyunca varolan bir olgudur. G kavram ile ncelikle belli bir nfusun bir blgeden baka bir yere olan hareketi akla gelmekle birlikte, g corafi bir yer deitirmeden ok daha kapsaml ve kkl bir yapya sahiptir. G, corafi mekn deitirme srecinin sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasi boyutlaryla toplam yapsn deitiren nfus hareketleridir(Salam, 2006:34). Gler otoriter ya da doal bir zorlanmadan tr zorunlu g veya kiilerin kendi iradesiyle serbeste gerekletirdikleri gnll g niteliinde olabilirler G, bireyin sadece fiziki ayrl deil, ayn zamanda bireyin alt bir dizi haklardan, kurallardan ve sosyal etkileim rntlerinden ayrlmasdr. Kiinin alt ortamdan ayr kalmas onun yalnzlk, yabanclama ve kendini deersiz grme gibi duygular yaamasna neden olabilmektedir. Stres durumu da dolayl ve dolaysz olarak onlar olumsuz etkilemektedir. Ayrca kltrel farklar bireyin uyum gl ekmesine neden olmaktadr.(ahin,2001:62-63) Bu nedenlerle yerleilen yerde uyum sorunu olumakta uzun vadede de psikolojik kkenli sorunlar ortaya kmaktadr. Sahip olduu geleneklerde zayflama ve ailevi problemlere yol amaktadr. Sonu olarak bireyin etik d davranlar sergilemesine neden olabilmektedir.
840
3.KUADASI VE DDMDEK A GRUBU SEYAHAT ACENTALARINDA ALIANLARI ETK DII DAVRANILARA YNELTEN FAKTRLER Gnmz turisti, eitimli ve bilinli tketicilerdir. Bu nedenle etik deerler daha nemli hale gelmektedir. Her ne kadar seyahat acentalar pazar paylarn koruyabilmek, sat hacimlerini artrabilmek, talepte sreklilii salayabilmek ve tketici beklentilerini karlayabilmek gibi nedenlerle zaman zaman etik olmayan davranlar sergileyebilmektedirler. Etik deerlere sahip bir turizm sektr, hem kendine hem de lkeye ok daha fazla artlar kazandracaktr. 3.1. Aratrmann amac Bu aratrmann temel amac, Kuadas ve Didimde faaliyet gsteren A grubu seyahat acentas alanlarn etik d davrana ynelten faktrleri belirlemektir. Ayrca igrenlerin, cinsiyetleri ve aldklar eitimle alg sorularna verdikleri yantlar arasnda istatistiksel adan bir fark olup olmadn saptamaktr. 3.2.Aratrmann Yntemi Aratrma iin veri toplama tekniklerinden anket yntemi kullanlmtr. Anket formlar Tarakolu (2006), Usta (2008), Sayner (2005), zarslan(2006), Meneke (2007), Ate (2008), Doan (2007) ve Bayram (2005) tarafndan yaplm konuyla ilgili almalarn anket formlarndan yararlanlarak hazrlanmtr. Bu anket formlar taranm ve baz sorular eklenerek iki blmden oluan anket formu hazrlanmtr. lk blmde, katlmclarn demografik zelliklerinin belirlenmesine ynelik 7 soru, ikinci blmde ise seyahat acentalarnda personeli etik d davrana ynelten faktrlere ilikin 33 ifade bulunmaktadr. Ankete katlanlarn bu ifadeyi likert tipi 5li derecelendirmeli lekte iaretlemeleri istenmitir. 33 adet deikenin gvenilirlik analizinden elde edilen ortalama alfa deeri 0,854tr. Bu deer sosyal bilimler aratrmalar iin tatmin edici kabul edilmektedir. Yani seyahat acentalarnda alan personele ynelik yaplan bu anketin yksek derecede gvenilir olduunu gstermektedir. 3.3. Aratrma Kapsam Aratrma, Kuadas ve Didimde bulunan A grubu seyahat acentalarnda alan personel zerinde gerekletirilmitir. Didim ve Kuadas TRSAB bakanlndan alnan verilere gre Kltr ve Turizm Bakanlna bal Kuadasnda 115 tane, Didimde ise 42 tane olmak zere toplam 157 tane A grubu seyahat acentas bulunmaktadr. Evreni temsil edebilecek rneklem seiminde Yamane (2001) tarafndan belirtilen rneklem forml kullanlmtr. Yaplan hesaplamalar sonucu, Didimde A grubu seyahat acentalarnn rneklemi 30, Kuadasnda da 80 olarak belirlenmitir. Geri kalan 31 ankete de hem ntest uygulanm hem de asl ankete tabi tutulmutur. Dolaysyla toplam da 141 anket uygulanmtr. rneklemin evreni temsil etme dzeyi %89,9 dzeyindedir. 3.4.Bulgular ve Deerlendirmeler Aratrmada ankete katlan igrenlerin demografik zelliklerine(cinsiyet, medeni durum, ya, eitim, maa vb.) ve altklar departmanlara ilikin frekans ve yzde dalmlar hesaplanarak tablolatrlmtr. Seyahat acentalarnda alan personeli etik d davranlara ynelten faktrlere ilikin ankette belirtilen her bir ifadeye ait katlmclarn tutumlarna ait deerlendirmeler yaplmtr. Bu deerlendirmeler faktr analizi-
841
ne tabi tutularak tm deikenler arasndaki ilikiler korelasyon matrisi ile hesaplanmtr. 3.4.1. Ankete Katlanlarn Demografik zellikleri Aratrmada ankete katlan igrenlerin demografik zelliklerine(cinsiyet, medeni durum, ya, eitim, gelir, vb.) gre dalm u ekildedir: Katlmclarn %31,2si kadn, %68,8i erkek, %43,3 bekar, %51,1i evlidir. Katlmclarn ounluunu 2635 ya aralndakiler oluturmaktadr. Katlmclar, srasyla lisans, lise ve nlisans dzeyinde eitime sahiptirler. Deneyim srelerinin ise 1-5 yl arasnda olanlar ilk srada yer alrken, 6-10 yl arasnda olanlar ise ikinci srada yer almaktadrlar. 15 yldan fazla alanlarn says ise 10dur. Katlmclarn byk ounluu personel statsnde alrken, bunu blm sorumlular, genel mdrler, mdr yardmclar ve efler izlemektedir. Katlmclar, cret dzeylerine gre deerlendirildiinde, ilk sray 5011000 TL cretliler alrken, 10011500 TL alanlar ikinci srada yer almaktadr. 3.4.2. Ankete Katlanlarn Alg Sorularna Verdikleri Yantlarn Faktr Analizi Literatrde kuramsal ereve oluturulurken personeli etik d davrana ynelten faktrler sekiz tane olarak belirlenmitir. Bunlar; hukuksal yap, ekonomik yap, eitim yaps, igc devir hz, kltrel yap, rgtsel yap, denetimin ilevsizletirilmesi, g olgusudur. Sekiz faktr gvenilirlik analizine tabi tutulmu, drt faktrn (rgtsel yap, kltrel yap, denetimin ilevsizletirilmesi, g olgusu) alfa deeri dk knca ve bu faktrlerin soru says yetersiz olduu iin faktr analizine tabi tutulmamtr. Katlmclarn ankette belirtilen her bir ifadeye ynelik tutumlar deerlendirilerek faktr ykleri nem derecesine gre tablolatrlmtr. Ayrca her bir faktr iin gvenilirlik analizi yaplm, ancak burada yer verilmemitir. izelge:1 Didim ve Kuadasnda A Grubu Seyahat Acentalarnda alan Personelin Eitim Yapsyla lgili Faktr Analizi
Turizm iletmelerinde alan personel, turizm okullarndan mezun olmalar gerekir, aksi takdirde etik d davranlara neden olabilir eitimsiz ise kt faaliyetlere(sigara, alkol, uyuturucu vb.) olan eilim artar. eitimsiz ise etik d davranr turizm sektrnde kazan salamak iin yaplan her trl davran mbah olarak kabul edilir dncesine sahip olmamzn eitimle ilikisi var Genel Eitim ,801 ,784 ,653 ,448
Eitimle ilgili yaplan faktr analizi sonucu yapy, genel eitim faktr oluturmaktadr. Genel eitimi oluturan en yksek faktr yk 10. soruya ait olup, faktr yk 0,801dir. Ayrca yaplan analiz sonucu toplam varyansn 59,869nu oluturmaktadr. Katlmclar, eitimin nemli bir unsur olduunu, turizmde alanlarn turizm okullarndan mezun olmas gerektiini, dolaysyla turizm okullarndan mezun olanlarn etik d davranmayacaklarn dnmektedirler. Ayrca birey eitim almamsa kt faaliyetlere olan eilimin daha ok artacan dnmektedirler.
842
izelge 2: Didim ve Kuadasnda A Grubu Seyahat Acentalarnda alan Personelin Ekonomik Yapsyla lgili Faktr Analizi
Turizm iletmelerinde personel (in), Ekonomik amac gerekletirmek iin takip edilen her yol mbah Hizmet karlnda hediye,bahi vb. kiisel karlar salamaya iten en nemli etken maalarn yetersizlii Etik deerler, temel amac kar etmek olan iletmeler iin balayclk ifade etmez Ekonomik yapnn etkisiyle iilik maliyetlerinin aaya ekilebilmesi adna, ihtiyatan az personel altrmak doru bir yaklam letmeye ksa vadede kar olarak geri dnmeyen hibir faaliyete destek verilmesinden yana deilim zaman zaman yasal olmayan yollara bavurmalar iinde bulunduumuz ar ekonomik koullar Yeterli maa verilmesi durumunda etik d davranlar kendiliinden sona erecek mterilerin ihtiyalarn karlamalar iin ynlendirdikleri iletmelerden komisyon almalar olaan bir durum Ayn pozisyonda altm arkadalarmla eit cret aldm dnyorum Yksek Adil Kar cret Salama ,731 ,613 ,593 ,561 ,553 ,502 ,454 ,534 ,427
Ekonomik yap ile yaplan faktr analizi sonucu yap, yksek kar salama, adil cret faktrlerinden olumaktadr. Yksek kar salama faktrnn younluk derecesi 13. nolu soruya ait olup, 0,731dir. Adil cret faktrnn younluk derecesi ise 28. nolu soruya ait olup, 0,534tr. Ekonomik amac gerekletirmek iin takip edilen her yolun mbah olduu, en yksek faktr younluuna sahiptir. Yaplan analiz sonucu toplam varsayn 61,937sn aklamaktadr. Katlmclar igrene yeterli maa verilmesi durumunda etik d davranlarn sona ereceini dnmektedirler. Katlmclar, mterilerin ihtiyalarn karlamalar iin ynlendirdikleri iletmelerden komisyon almalarn olaan bir durum olarak karlamakta ve bu durumu sektrn bir gelenei olarak dnmektedir. izelge 3: Didim ve Kuadasnda A Grubu Seyahat Acentalarnda alan Personelin Hukuk Yapsyla lgili Faktr Analizi
Turizm iletmelerinde alan personel(in), Hukuki yaptrmn yetersizliinden dolay, turizm sektr illegal glerin(ete,mafya vb.) elindedir Haklarn yasal olmayan yollarla arar etik d davranmasnn nedeni hukuki yaptrmn yetersizliinden kaynaklanyor Yneticiler, gerektiinde szlemeleri ihlal edebilirler etik d davranlar fazla yaptrm grmez Hukuki Yaptrm Yetersizlii ,698 ,687 ,573 Hukuki Sorumsuzluk ,599 ,598
Hukuki yapyla ilgili yaplan faktr analizi sonucu; yap hukuki yaptrm yetersizlii ve hukuki sorumsuzluk faktrlerinden olumaktadr. Hukuki yaptrm yetersizliini olu-
843
turan en yksek faktr yk 42. nolu soruya ait olup, derecesi ise 0,698dir. Hukuki sorumsuzlukta en yksek younluk derecesi 47. nolu soruya ait olup, 0,599dur. Ayrca yaplan analiz sonucu toplam varyansn 54,596sn oluturmaktadr. Hukuki yaptrmn yetersizliinden dolay turizm destinasyonlarnn illegal glerin elinde olmas, faktr younluu en yksek faktrdr. izelge 4: Didimde ve Kuadasnda A grubu seyahat Acentalarnda alan Personelin gc devir hz ilgili faktr analizi
Turizm iletmelerinde alan personel(in), her an iten karlma kaygs yaadndan dolay etik d davranmaya ynelir arasnda rekabet olmas nedeniyle etik d davranr olumsuz davranmaya iten neden sektrn geici iolarak alglanmas Bu iin yaplmaya deer olmadna inanyorum etik d davranmaya neden olan faktr i tatminsizlii sosyal olanaklarnn(lojman, kre vb.) yetersiz olmas nedeniyle etik d davranr Sektrel Yap ,685 ,681 ,597 ,560 Tatminsizlii ,639 ,577
gc devir hz ile yaplan faktr analizi sonucu yap, sektrel yap ve i tatminsizlii faktrlerinden olumaktadr. Sektrel yap faktrnde younluk derecesi 16.nolu soruya ait olup, 0,685tir. tatminsizlii faktrnde ise younluk derecesi 26.soruya ait olup, 0,639dur. Toplam varyansn 54,772sini aklamaktadr. Katlmclar, her an iten karlma kaygsnn ve personel arasndaki rekabetin etik d davranlara neden olabileceini, i tatminsizliinin olduu durumlarda da etik d davranlabileceini dnmektedirler. 4. SONU VE NERLER Gerek turizm sektrnde gerekse seyahat acentalarnda etik konusu gn getike nem kazanmaktadr. Ksa vadeli politikalarla bir anlamda gn kurtarp sezonluk kazanlar en st seviyeye karmak iin gelecekte ortaya kacak olumsuzluklar gz ard edilmektedir. Bu sebeple konuk kaybna ve dolaysyla da gelir kayb sz konusu olabilmektedir. Bu aratrma kapsamnda, seyahat acentalarnda igreni genel olarak etik d davranlara ynelten faktrler unlardr: Eitim eksiklii Hukuki yaptrm yetersizlii Hukuki sorumsuzluk Ksa sreli yksek kar salama Ar ekonomik koullar cretlerin yetersizlii Personel arasndaki rekabet Turizmin mevsimsellik zellii Yaplan iin geici i olarak alglanmas
844
Turizm mesleinin deerli bir meslek olmadnn dnlmesi tatminsizlii Sosyal olanaklarnn yetersiz olmas Gerek seyahat acentalarnda gerekse turizm sektrnde etik d davranlar en aza indirebilmek iin baz nemlerin alnmas gerekmektedir. Bunlar: Turizm sektr btn dier sektrlerden igcn rahatlkla alabilmektedir. Dier sektrlerden gei yapan igren hibir eitim srecine tabi tutulmadan almakta/altrlmaktadr. Ne yazk ki turizm bilincinden yoksun olan igrenler olumsuz davranlar sergileyebilmektedir. rnein; hanutuluk yaplmas, komisyon geliri kazanmak iin tur srasnda turistin zorla alverie ynlendirilmesi gibi. Bu gibi etik d davranlarn yaplmamas iin srekli mesleki eitim ve sertifikasyon sistemine ilerlik kazandrlmaldr. Trkiyede hukuksal yapnn yeniden gzden geirilmesi gerekmektedir. Rvet ve yolsuzluklarla mcadele etkinletirilmelidir. Ayrca turizm sektrnde tarafsz etik komisyonlar oluturulmal ve mutlaka bireyler ve iletmeler zerinde yaptrm olmaldr. Turizm rgtleri, turizm dernekleri ve yerel ynetimler tarafndan yaplan denetim mekanizmas daha iler hale getirilmelidir. Sektrde alanlara hak ettii lde maa verilmesi durumunda etik d davranlar azaltlabilir. cretler, yaplan iin nitelii ile uyumlu olmaldr. lkemizde turistik faaliyetlerin yln belli aylarnda younlamas dier bir deyile 3-6aylk ksa srelerde gereklemesi etik d davrana neden olabilmektedir. Turizm faaliyetini lkemizde yln oniki ayna yaylmas faydal olacaktr. Bu ynde plan ve politikalar gelitirilmelidir. Personel arasndaki olumsuz rekabete dikkat edilmelidir. letme iinde birbirinin an arama, dedikodu gibi etik d davranlara taviz verilmemelidir. Aksine iletme iinde yksek sat yapan igrenler dllendirilmelidir. Personel arasnda dayanma ve ibirliine ynlendirilmelidir. tatminsizliini minimize etmek iin ncellikle igrenlerin sosyal olanaklarnn iyiletirilmesi, iletme iinde gven ortamn salanmas, yneticilerin igrenlere eit cret salamas ve adil davranrsa, iletmede temel etik ilkeler uygulanrsa igrenlerin i tatminsizlii minimize edilecek dolaysyla etik d davranlar olumayacaktr. Etik deerlere dayal davran ve ynetim biimleri, iletmelerin var olabilmeleri ve yaamlarn srdrebilmeleri iin n koullardan biri haline gelmitir. letmenin ve igrenlerin etik deerleri benimsemesi; konuk ve igren memnuniyetini, karll, iletmenin mrn olumlu ynde etkileyecektir.
845
KAYNAKA Bael R. (2007) zel retim Kurumlarnda Karlalan Etik D Davranlar: Denizli li rnei (YaynlanmamYkseklisans Tezi), Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sakarya Bozkurt . & Bozkurt . (2008) Tatminini Etkileyen letme i Faktrlerin Eitim Sektr Asndan Deerlendirilmesine Ynelik Bir Alan Aratrmas Dou niversitesi Dergisi ss:1-18-stanbul ukac C. Y. (2006) Kamuyu Aydnlatmada Muhasebe Meslek Elemann Etik Anlay ve zmir linde Bir Uygulama Dokuz Eyll niversitesi Dergisi Cilt:8 Say:1 Dokuz Eyll niversitesi Rektrlk Matbaas-zmir Demircan N. & Ceylan A. (2003) rgtsel Gven Kavram: Nedeni ve Sonular Celal Bayar niversitesi ..B.F Dergisi Cilt:10 Say:2 -Manisa Demirel Y. (2008) rgtsel Gvenin rgtsel Ballk zerine Etkisi: Tekstil Sektr alanlarna Ynelik Bir Aratrma Celal Bayar niversitesi ..B.F Ynetim Dergisi Cilt:15 Say:2-Manisa Gzener E. (2008) Etik ve letme Etii zerine E-Eitim, Bilim ve Sanat Dergisi Mays Say:19 Kars Gl H. (2006) Etik D Davranlar ve Ussallatrlmas: Devlet Hastanelerinde Bir Uygulama Seluk niversitesi Karaman ..B.F. Dergisi Say: 10 Yl:9 ss: 6579 Haziran-Konya mamolu S. Z., Keskin H.& Erat S. (2004) ., cret, Kariyer ve Yaratclk le Tatmini Arasndaki likiler: Tekstil Sektrnde Bir Uygulama, Celal Bayar niversitesi BF Ynetim Ve Ekonomi Dergisi, Cilt 11, say 1-Manisa Meneke R. (2007) Ankarada Faaliyet Gsteren A grubu Seyahat Acentalarnda almakta Olan Personelin Tketiciye Kar Etik Davranlarn Alglama Dzeyi zerine: Ampirik Bir Aratrma (Yaynlanmam Ykseklisans Tezi), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara Mimarolu H. & zgen H. (2008) rgtlerde G Eitsizlikleri ve Cinsel Taciz ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt:17 Say:1 ss:321334-Adana zgen M. H. & zgen H. (2010) Psikolojik Szleme ve Boyutlarnn Tatmini, rgtsel Ballk ve ten Ayrlma Niyetine Etkileri: Tbbi Sat Temsilcileri zerinde Bir Aratrma ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:19 Say:1 ukurova niversitesi-Adana Pelit E. & Ger E. (2006) retmen Adaylarnn retmenlik Mesleiyle lgili Etik Olmayan Davranlara ve retmenleri Etik D Davrana Ynelten Faktrlere likin Alglamalar Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi Say:2 Ankara Pelit E. & Trkmen F. (2008) Otel letmeleri grenlerinin Tkenmilik Dzeyleri: Yerli ve Yabanc Otel letmeleri Gazi niversitesi ..B.F. Dergisi Say:10 ss:117139-Ankara Pieper A. (1999) Etie Giri Ayrnt Yaynlar 1.Basm-stanbul Sayl H. & Kzlda D. (2007) Managerial Ethics and to the Analyze Role of Human Resource Management Information of Managerial Ethics Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt:9 Say:1-Afyon
846
Tarakolu S.(2003) Ynetici Etik Davranlarnn Deerlendirilmesinde Cinsiyet Faktr: Ankaradaki Otel letmelerinin Snr Departmanlarnda Ampirik Bir Aratrma Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi Say:2 Ankara Tengilimolu D. & Tahtasakal M.(2004) Bro Etik Kurallar ve Brolarda Yaanan Cinsel Taciz Olaylarnn Cinsiyete Gre Alglanma Biimi: Bir Alan almas Gazi niversitesi Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesi Dergisi say:15 ss:3044-Ankara www.baskent.edu.tr/gurayk/finpazpazartesi1.doc (eriim tarihi:28.04.2010) http://www.canaktan.org/din-ahlak/ahlak/ahlak-felsefesi/ahlak-felsefesi.html (eriim tarihi: 01.09.2009)
TRKYEDE KNC KONUT KAVRAMI ve AYVALIKTA KNC KONUTLAR ZERNDE YAPILAN ARATIRMA IIINDA BR PAZARLAMA MODEL NERS Yrd.Do.Dr.Ayhan GKENZ1 Yrd.Do.Dr.Yakup DN2 r.Gr.Hayri TAKIR3 ZET Trkiyede turizmin gelime sreci incelendiinde; gerek kamu gerek zel sektr abalarnn ounlukla d turizme ynelik olarak gerekletirildii grlmektedir. Gemite turizm yatrmlar genellikle d talebe yant verecek biimde yaplmtr. Bugne kadar d turizmi esas alan anlay, i turizmin istek, arzu ve beenilerini unutmu veya grmezden gelmitir. Hatta i turizmdeki hareketlilii; ikinci konutlara olan gidigeliler olarak alglamtr. Bu almada; Trkiyede ikinci konut kavramna, saylarna ve literatr taramasna yer verilmitir. Ayrca, ulusal anlamda turistik marka imajna sahip olan Ayvalkta ikinci konutlar (sahip ve kullanclar) zerinde ampirik bir aratrma yaplmtr. Bu aratrmada toplam 1046 denek kullanlm ve elde edilen veriler analiz edilerek, somut bulgulara ulalmtr. Bu bulgular erevesinde; ikinci konutlar (sahip ve kullanclar) zerinde bir pazarlama model nerisi gelitirilerek, sonu ve nerilerde bulunulmutur. Aratrmann temel amac, Ayvalk yresinde (Ayvalk merkez, Kk Ky ve Altnova beldeleri) saylar yaklak 58 bini bulan ikinci konutlarn turizme dolaysyla ekonomiye kazandrlmas ile ilgili bir model ortaya koyarak, zm stratejisi gelitirmektir. Bu amala; ikinci konutlarn youn olduu Ayvalk merkez ilesi, Kk Ky ve Altnova belde hudutlar ierisinde yer alan ve rastgele seilen ikinci konut sahipleri ve kullanclar zerinde anket almas yaplmtr. almada; ikinci konut sahipleri ve kullanclarna ait demografik zelliklere ve ikinci konutla ilgili gelecee ilikin beklenti ve projeksiyonlara ilikin sorular sorulmu ve toplanan veriler istatistiksel analiz (SPSS 15.0) yntemlerinden yararlanlarak zmlenmitir. Aratrmamzdan kan temel neri; Ayvalkta ikinci konut sahiplerinin gvenilir bir pazarlama organizasyonu ile yln sadece bir iki ay kullandklar ikinci (yazlk) konutlarn kiraya verebilecekleri ynndedir. Anahtar Kelimeler: kinci Konutlar ve Turizme Kazandrlmas 1.GR Her ekonomik faaliyette olduu gibi turizmde de sadece yabanc talebe dayal bir gelime salkl deildir. Bu yzden i turizmin gelimesi, lkedeki tm turistik faaliyetlerin gelimesi asndan ok nemlidir. lkemizde kkeni 1930lu yllara dayanan i turizm hareketleri; halkn gelir, refah ve kltrel dzeyinin artmas ile ksmen gelime gstermi, fakat istenen dzeye ulaamamtr. Bunun nemli nedenleri vardr. En nemli neden ise; zellikle 1980li yllardan itibaren kylarda ikinci konut younla
1 2
Balkesir niversitesi, Ayvalk Meslek Yksekokulu Balkesir niversitesi, Ayvalk Meslek Yksekokulu 3 Balkesir niversitesi, Ayvalk Meslek Yksekokulu
848
masna gidilmesidir. Bylece, lke iinde turizm hareketlilii azalm veya i turizm hareketlilii deyince akla ikinci konutlar gelmitir. 2.SORUN ANALZ 2.1.Trk Turizminde kinci Konut Kavram kinci konutlar; temel zelliklerinden ve almann amacndan yola karak baka bir yerde ikamet edip almalar kouluyla kullanclar tarafndan satn alma veya kiralama yoluyla yln belli dnemlerinde rekreatif amal olarak kullanlan, fiziksel ekicilii yksek blgelerde (akarsu gl, kaplca, deniz kys vb.) ina edilmi, turizm sektr ile btnlemi ve bir emlak yatrm zellii gsteren sabit bir mlktr eklinde tanmlayabiliriz ( Grgl, Manisa, 2008) lkemizde, 1980-2000 yllar arasnda daha ok kooperatifler araclyla tatil-ikinci konutve zellikle son 7-8 yllk srede turistik konut anlayyla da daha donanml konutlar ina edilerek kylardaki younlama had safhaya ulamtr (Manisa, Grgl, 2007). 2.2. Trkiyede kinci Konutlarla lgili Literatr Taramas 2007 ylnda TRSAB Trkiyenin Seyahat Pazar adl aratrmasnda ve Kltr ve Turizm Bakanl Trkiye Turizm Stratejisi-2023 adl almasnda ikinci konutlarla ilgili sorunlara ve zm yollarna ait nerilerde bulunmulardr. Ayrca, yine Kltr ve Turizm Bakanlnn i turizm pazarna ilikin 1997 ylnda Hane Halk Turizm Aratrmas adyla yrtt almasnda, zdemir, (1999) i turizmle ilgili aratrmasnda ve Kltr ve Turizm Bakanl, Aratrma ve Deerlendirme Daire Bakanl (1992) kinci Konutlarn Turizm Amal letme Modelinin Tespiti aratrmasnda ikinci konutlarla ilgili nemli saptamalara yer vermilerdir. Grgl, Manisa (2008), kincil Konutlarn Turizm Sektrnde Yeniden Kullanlabilmesine likin Bir Model ile Mmgaron Dergisinde, Kozak (1994) Turizm Hareketleri ve Gelitirilmesi in zm nerileri ile Turizm Yll-1994de ve Tosun (2007) Trkiyede Konut htiyac ve Konut Finansman ile Paradoks Dergisinde yine ikinci konutlarla ilgili benzer nerilerde bulunmulardr. Klaslan (2006), kinci Konutlarn Deniz Kylarna Etkisi isimli makalesinde ve Toprak (1990) Ky Yerlemelerinde Turizm Faaliyetleri ve Belediyelerin Karlatklar Sorunlar-eme Belediyesi rnei isimli tebliinde ikinci konutlarn evre zerindeki olumsuz sonularn irdelemilerdir. Yaar (1996) Ayvalk Yresinde Turizmin Deerlendirilmesi ve Gelimesi ve Ak (1996) Ayvalk Yresindeki Turizm letmelerinin letmecilik Sorunlar zerine yapt yksek lisans almalarnda; blgedeki ikinci konutlarn sorunlarna deinmilerdir. 2.3.Trkiyede kinci Konutlarn Geliimi ve Mevcut Saylar Trkiyede zellikle Ege ve Akdeniz kylar bata olmak zere, ikinci konutlarn says her geen gn hzla artmaktadr. lke genelinde bugn saylar 3.5 milyonu bulan bu konutlar yanl turizm politikalarnn sonucunda ortaya kmtr. Trkiye statistik
TRKYEDE KNC KONUT KAVRAMI ve AYVALIKTA KNC KONUTLAR ZERNDE YAPILAN ARATIRMA
849
Kurumunun 2000 ylnda yapt aratrmada; Trkiyede ina edilmi 7.838.675 binann 5.872.808s konut olarak tespit edilmitir. Yine bu almada; konut olan binalar iinde 3.500.435 hanenin ikinci konut niteliinde olduu belirlenmitir. Aratrma kapsamna alnan ikinci konutlar ise; ylda ortalama 1-2 ay tatil amal kullanlan yazlklardr. Bunlarn dalm ise; Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrl (2008) verilerine gre; Trkiye'de 546 bin 454 ikinci konut (mevsimlik) bulunmaktadr. Blgeler itibariyle en ok ikinci konut (mevsimlik) olarak kullanlan bina Karadeniz'dedir. Karadeniz'de 169 bin 282 ikinci konut (mevsimlik) yer alrken, bu blgeyi Marmara 110 bin 495, Ege 87 bin 106, Akdeniz 79 bin 480, Anadolu 71 bin 708, Dou Anadolu'da 22 bin 643 ve Gneydou Anadolu 5 bin 740 konutla takip etmektedir (TUK, 2008) 2.4. Ayvalk ve Yresinde kinci Konutlarla lgili Mevcut Veriler Ayvalk, Kk Ky ve Altnova Belediyeleri ile ilgili yaptmz yazmalar sonucunda; Ayvalk lesi snrlar iinde 30.000, Kk Ky belde snrlar iinde 8975 ve Altnova belde snrlar iinde 20.000 adet tapulu ikinci konut olduu resmi evraklarla tescil edilmitir. 3. METOD (AYVALIKTA KNC KONUTLAR ZERNDE YAPILAN BR ARATIRMA ) Son yllarda turizm hareketleri asndan nem kazanan lkemizin uluslararas rekabette mevcut baarsn gelecek yllarda da srdrmesi iin gncel, detayl ve gelecee dnk projeksiyon yapmay salayacak verilere ihtiyac bulunmaktadr. Bu balamda yaplacak aratrmalar kamuda ve zel sektrde yer alan karar vericilerin, yatrmclarn ve turizm sektryle ilgili her dzeyde aratrma yapmak isteyenlerin almalarna byk katk salayacaktr. 3.1.Aratrmann Amac Bu aratrmann temel amac, Ayvalk yresinde (Ayvalk merkez, Kk Ky ve Altnova beldeleri) saylar yaklak 58 bini bulan ikinci konutlarn turizme dolaysyla ekonomiye kazandrlmas ile ilgili bir model ortaya koyarak, zm stratejisi gelitirmektir. Bu amala aratrmann lmeye alt balca deikenler; (hem sahipler hem de kullanclarla ilgili ) demografik deikenler, ikinci konutla ilgili teknik ve mali bilgiler ve ikinci konutlarn turizme dolaysyla ekonomiye kazandrlmas ile ilgili beklentiler (l likert derecelemesi kullanlarak) belirlenmeye allmtr. Bu ekilde ikinci konut sahipleri ve kullanclarna ait demografik zelliklere ve ikinci konutla ilgili gelecee ilikin beklenti ve projeksiyonlara btncl bir yap oluturularak ulalmaya allmtr. Anket almas; ikinci konutlarn youn olduu Ayvalk merkez ilesi, Kk Ky ve Altnova belde hudutlar ierisinde yer alan ve rastgele seilen ikinci konut sahipleri ve kullanclar zerinde yaplmtr. Anket formlar araclyla toplanan veriler istatistiksel analiz (SPSS 15.0) yntemlerinden yararlanlarak zmlenmitir. Aratrmann tek amac elbette yzeysel olarak ikinci konut sahipleri ve kullanclarnn profilini karmak deildir. Aratrma ile ikinci konut sahipleri ve kullanclarnn y-
850
reden beklentileri, turistik rn ve hizmetlerden tatmin dzeyleri, ikinci konutlarn turizme kazandrlmas ile ilgili fikir ve dnceleri konularnda gvenilir bir lm arac gelitirilmi ve ad geen deikenler arasndaki ilikiler de incelenerek ikinci konut sahipleri ve kullanclarnn profiline ilikin btncl bir yaklam sergilenmeye allmtr. Aratrmadan elde edilecek veri ve enformasyonun Trkiye geneli ve Ayvalk zelinde turizm sektrnn srdrlebilir geliimine katk salamas ve destinasyonun rekabet dzeyinin arttrlmasna ynelik alnacak stratejik kararlara ve ikinci konut planlamasna katk salayaca ngrlmektedir. 3.2.Aratrmann Kapsam Aratrmann kapsamn; 15 Haziran-15 Eyll 2009 tarih aralnda Ayvalk merkez ilesi, Kk Ky ve Altnova belde hudutlar ierisinde ikinci konut sahipleri ve kullanclar oluturmaktadr. Aratrmann belirtilen aylar arasnda yaplmasnn temel sebebi; bu aylarn Ayvalk yresi iin yksek sezonu oluturmasdr. Aratrmamzda toplam 17 anketr kullanlmtr. Grev alan anketrler; uygulamann yaplaca Ayvalk ile, Altnova ve Kk Ky beldelerinde anket yapacaklar site ve alanlarda ikinci konut sahipleri ve kullanclar ile yz yze grmelerde bulunmu ve nemli tespit ve bulgularla dnmlerdir. Bu tespit ve bulgular erevesinde anket sorular yeniden gzden geirilmi ve gncelletirilmitir. Daha sonra ayn site ve alanlarda anketrler tarafndan anketlerin yaptrlmas ilemine geilmitir. 3.3. Aratrmann Yntemi Bu aratrmada; akademik anlamda nemli sayda bir rneklemle 542 (ikinci konut sahipleri) ve 504 (ikinci konut kullanclar) (toplam 1046 ) kii zerinde allmtr. Ayrca, aratrmada; Ayvalkta ikinci konut sahibi olan ve kiralayan toplam 1046 tatilcinin yrede tecrbe ettikleri rn / hizmetlerle ilgili beklenti, tatmin, demografik ve ekonomik dzeyleri incelenmitir. Aratrmann evrenini; 15 Haziran-15 Eyll 2009 tarih aralnda Ayvalk merkez ilesi, Kk Ky ve Altnova belde hudutlar ierisinde ikinci konut sahipleri ve kullanclar oluturmaktadr. Ayvalk, Kk Ky ve Altnova Belediyelerinden alnan bilgiler erevesinde blgede yaklak 58 bin ikinci konut vardr. Bu veriden yola karak yaklak bu saynn yzde 2si olan 1160n biraz altnda bir denekle (1046) anket almas yaplm ve buna uygun olarak rneklem belirlenmitir. Toplanan anket says (1046) aratrma evrenini temsil edecek gtedir. Deerlendirme sonucunda; anketlerin her ne kadar dikkatle doldurulmasn istememize ramen, 542 ikinci konut sahipleri anketinden 3, 504 ikinci konut kullanclar anketinden 5i deerlendirme d braklmtr. Bylelikle, ikinci konut sahipleri anketleri 539, ikinci konut kullanclar anketleri 499 kii zerinden deerlendirilmeye alnmtr. Veri toplama arac olarak anket yntemi tercih edilmitir. Aratrmada; iki farkl grup zerinde allmtr. Birinci grupta Ayvalk ve yresinde ikinci konut sahipleri, ikinci grupta ise yine ayn yrede ikinci konut kullanclar (kiralayanlar) vardr. Uygulanan
851
anket (her iki gruba da) blmden olumaktadr. Anketin ilk blmnde; Ayvalk yresinde ikinci konut sahipleri ve kullanclarnn demografik zellikleri ile ilgili, ikinci blmde ise; ikinci konutla ilgili teknik ve mali konular sorulmutur. Anketin nc blmnde ise; ikinci konutlarn turizme kazandrlmasyla ilgili (l likert derecelemesi kullanlarak) sorular sorulmutur. lm aracnn ekillendirilmesinde ncelikle ilgili ulusal ve uluslararas yazn taranmtr. Sonrasnda soru formu hazrlanp konusunda uzman akademisyen ve sektr temsilcileri tarafndan gzden geirilmitir. Ayrca kullanlan leklerin gvenilirlikleri test edilmitir. Gvenilirlii lmenin en yaygn yntemi i tutarllk kapsamnda hesaplanan Cronbach Alpha deeridir ve bir lein gvenilir olduunu gstermek amacyla kabul edilen en dk deer 0.70 dzeyindedir (Hair vd., 1998). Aratrma kapsamnda yararlanlan farkl lein gvenilirliini belirleyebilmek zere her bir lek iin Cronbach Alpha deerleri hesaplanmtr. Beklenti lei iin Cronbach Alpha deeri 93,4, tatmin lei iin 94,1 ve memnuniyet(sizlik) lei iin 92,7dir. Deerlerin yksek olmas leklerin gvenilirliini gstermektedir. 4-BULGULAR 4.1. kinci Konut Sahipleri zerinde Yaplan Aratrmada Elde Edilen Verilerin Analizi Grafik 1-Eitim Durumu
Grafik 2 - Meslek
852
Grafik 3 - Ya Durumu
Grafik 4 - kametgah Yeri
Grafik 5 ocuk Says
853
Grafik 6 - Yllk Ortalama Geliri
Grafik 7 Konutun Ya
Grafik 8 - Konuttaki Oda ve Yatak Says
854
Grafik 9 - Konutun Ekonomik Deeri
Grafik 10- Konutun Yllk Ortalama Gideri
Grafik 11 - Konutun Kullanm Sresi
855
Grafik 12 kinci Konuta Sahip Olmann En nemli Nedeni
Grafik 13 - Ayvalkta kinci Konut Edinmesine Etki Eden En nemli Unsur
856
Tablo-1- kinci Konut Sahiplerinin Beklenti, Tatmin ve Memnuniyet(sizlik) Dzeyleri
Bu aamada; ikinci konut sahiplerinin beklenti, tatmin ve memnuniyet(sizlik)leri ile ilgili eilim ve grleri tespit edilmeye allmtr.Taloda; l (3l) likert derecelemesi kullanlm, verilen yantlar katlyorum (2), katlmyorum (1) ve fikrim yok (0) eklinde belirtilmi ve frekans ve yzde deerleri kartlmtr.
857
4.2. kinci Konut Kullanclar zerinde Yaplan Aratrmada Elde Edilen Verilerin Analizi Grafik 1 - Eitim Durumu
Grafik 2 - Meslek Durumu
Grafik 3 - Ya Durumu
858
Grafik 4 - kametgah Yeri
Grafik 5 - ocuk Says
Grafik 6 - Ortalama Yllk Gelir
859
Grafik 7 - Kiralanan Konutun Ya
Grafik 8 - Kiralanan Konutta Oda ve Yatak Says
Grafik 9 - Konutu Kiralama Sresi
860
Grafik 10 - Kiralanan Konuta denen cret
Grafik 11 kinci Konutta Aranan En nemli zellik
861
Grafik 12 - kinci Konutu Kiralamann En nemli Nedeni
Grafik 13 - Ayvalkta kinci Konut Kiralanmasna Etki Eden En nemli Unsur
862
Tablo-2- kinci Konut Kullanclarn Beklenti, Tatmin ve Memnuniyet(sizlik) Dzeyleri
863
Bu aamada; ikinci konut sahiplerinin beklenti, tatmin ve memnuniyet(sizlik)leri ile ilgili eilim ve grleri tespit edilmeye allmtr.Taloda; l (3l) likert derecelemesi kullanlm, verilen yantlar katlyorum (2), katlmyorum (1) ve fikrim yok (0) eklinde belirtilmi ve frekans ve yzde deerleri kartlmtr. 5.ARATIRMA BULGULARININ GENEL OLARAK DEERLENDRLMES kinci konut sahipleri zerinde yaplan aratrma sonularn genel olarak deerlendirdiimizde unlar syleyebiliriz; Beklenti ile ilgili sorularn yantlarnda; Ayvalk, mevcut ikinci konutlarn turizme kazandrlmasyla i pazar iin yeni bir ekim merkezi olabilir fikrine katlanlarn oran % 76,3tr.kinci konutlarn turizme kazandrlmas iin bir birlik rgtne ihtiya vardr fikrine katlanlarn oran % 85,7dir.kinci konutlarn turizm amal kullanlmasn destekliyorum fikrine katlanlarn oran % 78,6dr. kinci konutlar yre ekonomisine girdi salamaktadr fikrine katlanlarn oran % 89,6dr.kinci konutlar, Blgesel Turizm Birlikleri araclyla d turizme ynelik pazarlanabilir fikrine katlanlarn oran % 62,7dir. Tatmin ile ilgili sorularn yantlarnda; kinci konut ta kullanlan malzemeler ve mefruat yeni, konforlu ve hijyeniktir fikrine katlanlarn oran % 68,1dir. kinci konutumu belirli sreler iin kiraya verebilirim fikrine katlanlarn oran % 55,3dr.kinci konutumu hibir ekilde kiraya vermeyi dnmyorum fikrine katlanlarn oran % 43,2dir . Beklenti ile ilgili sorulardaki olumlu yaklama karn, ikinci konut sahiplerini kendi konutlarnn turizm amal kullanm konusunda ciddi tereddt iindedir. Bunun en nemli nedeni ikinci konutlarn turizm amal kullanmna ynelik bir sistemin olmay olabilir. Byle bir sistem oluumu gerekletirildii takdirde ikinci konut sahiplerininnin bu tereddtleri ortadan kalkabilir. Memnuniyet(sizlik) ile ilgili sorularn yantlarnda;Ayvalk ve yresinde ikinci konut fazlal vardr fikrine katlanlarn oran % 60,4tr.Ayvalk ve yresinde ikinci konutlar bilinsiz ve plansz olarak yaplmtr fikrine katlanlarn oran %75,5dir.kinci konutlar kylarda betonlamaya ve dolaysyla grsel kirlilie neden olmaktadr fikrine katlanlarn oran % 71tir. kinci konutlarn turizme kazandrlmas ile ilgili olarak ikinci konut sahiplerinin beklentilerinin yksek olduu grlmektedir. zellikle i turizme ynelik olarak ikinci konutlarn kullanlabilirliinin yksek olduu ve bunun blge ekonomisine nemli katk salayaca grne katlm olduka yksek oranlardadr. Buna gre ikinci konut sahipleri; ikinci konutlarn turizm amal kullanmna olumlu baktklar hatta bunun bir at rgt ve yasalarla desteklenmesi konusunda gr birlii iersinde olduklarn sylemek mmkndr. kinci konut kullanclar zerinde yaplan aratrma sonularn genel olarak deerlendirdiimizde unlar syleyebiliriz; Beklenti ile ilgili sorularn yantlarnda; kinci Konutlar Blgesel Turizm Birlikleri araclyla d turizme ynelik pazarlanabilir fikrine katlanlarn oran % 71,7dir.Ayvalk, mevcut ikinci konutlarn
864
turizme kazandrlmasyla i pazar iin yeni bir ekim merkezi olabilir fikrine katlanlarn oran % 88,4tr.Ayvalk, mevcut ikinci konutlarn turizme kazandrlmasyla d pazar iin yeni bir ekim merkezi olabilir fikrine katlanlarn oran % 75,1dir.kinci konutlarn kiralanmas ve kullanlmas ile ilgili mali adan yasal bir mevzuat dzenlemesine acilen ihtiya vardr fikrine katlanlarn oran % 81,8dir.kinci konutlarn turizme kazandrlmas iin bir birlik rgtne ihtiya vardr fikrine katlanlarn oran % 83,2dir. kinci konutlarn turizm amal kullanlmasn destekliyorum fikrine katlanlarn oran % 79dur.kinci konutlar yre ekonomisine girdi salamaktadr fikrine katlanlarn oran % 91,8dir. Tatmin ile ilgili sorularn yantlarnda; kinci konut kullanclarnn % 41,7si kiralad konutu internet aracl ile bulduunu belirtmitir. Bu sonu turizmde internet pazarlamaclnn nemini vurgulamas bakmndan son derece nemlidir. kinci konutlarn donanm asndan kullanclarn memnuniyetinin yksek olduu ve beklentilerin byk lde karland grlmektedir. Ayrca, kullanclarn %83,1inin tekrar ikinci konut kiralamay dnyor olmas tatmin dzeyinin de yksek olduunu gstermektedir. Bir baka deyile; mteri sadakati yksektir. Anketi cevaplayanlarn %33.4 yrede ikinci konut alma fikrine scak bakmaktadr. Orann dk olmas, ikinci konut sahibi olmaktan ziyade ikinci konut kullancs olmay tercih eden kii saysnn artn gstermektedir. Bu sonu atl durumdaki ikinci konut saysnn azalaca anlamn tad iin sevindiricidir. Memnuniyet(sizlik) ile ilgili sorularn yantlarnda; Ankete cevap veren ikinci konut kullanclarnn %47,9u yredeki ikinci konut saysnn fazla olduunu, % 42,5i plansz ve bilinsiz yaplamann olduunu ve %63,7si grsel kirlilie neden olduunu belirtmitir. Her yantta ikinci konut larn evre zerindeki olumsuz etkilerini vurgulamas bakmndan nemlidir. Bu durum ikinci konut kullanclarnn doal evre unsurlarna zarar vermeyen konutlara scak baktklarn ortaya koymaktadr. Baka bir deyile ikinci konut kullanclar ucuz ve uzun sreli tatilin yan sra bozulmam bir evrede tatillerini geirmeyi istemektedirler. Bu nedenle katlmclarn %52,7si yrede ikinci konut yaplmasna kar kmakta ve evreye verilen zararn azaltlmas gerektiini dnmektedirler. kinci konut kullanclar; ikinci konutlarn blgesel turizm birlikleri araclyla i ve d turizme ynelik pazarlanmas, bu sayede i ve d turizm asndan nemli bir ekim merkezi olabilecei, bu konuda yasal dzenlemelerin yaplmas gerektii konusunda olumlu gr bildirmilerdir. Ayrca, ikinci konutlarn blgeye ekonomik katk saladn dnenlerin oran son derece yksektir. Ankete katlanlar; ikinci konutlarn turizm amal kullanmn da desteklemektedirler.
865
6. KNC KONUTLARIN TURZME KAZANDIRILMASI LE LGL BR PAZARLAMA MODEL NERS (STRATEJK PLANLAMA ve AAMALARI) kinci konutlarn turizme kazandrlmas ile ilgili uygulanabilir bir pazarlama modeli erevesinde; ncelikle bir stratejik planlama ve aamalar zerinde durmalyz. Bu nedenle, ncelikle amalar hedefleri belirleme, organizasyonel yap oluturma, anket ktlar sonucunda yeni rol dalmn gerekletirme ve sahip & kullanclar zerinde memnuniyet dzeylerini belirleme gibi basamaksal bir dng zerinde younlamalyz. Bylelikle; modele bir alt yap hazrlayabiliriz. Amalar ve Hedefler: Modelin ana amac; evresel deerlerin bozulmasna sebebiyet vermeden ikinci konut sahipleri ve kullanclarnn bulutuu bir ikinci konut turizm pazar oluturmak ve bu pazarda ikici konutlar atl olmaktan kurtararak i ve d turizme dolaysyla ekonomiye kazandrmaktr. Bir dier deile; ekonomiye reel bir katk salamaktr. Modelin ana hedefi; turizm mevsimi uzun, ikinci konut stoku fazla ve anakent alanlar dnda kalan Gney Ege, Gney Marmara ve Akdeniz Blgesindeki tatil ikinci konutlarn ikinci konut bina stok havuzuna alnmasdr. Stratejik Plan 1.Etap: (Kavramsal ereve) Stratejik planlama dhilinde; turizm sektr iinde sisteme dahil olacak tatil ikinci konutlarnn blge, yre ve site olarak belirlenmesi yaplmaldr. Turistik konutlar; sahipleri tarafndan ikinci konut olmasnn yan sra turizm amal olarak retilmeleri nedeniyle stratejik planlama dhilinde ncelikli sisteme katlmas gereken stok olarak deerlendirilmelidir. Bu almann srdrlebilir olmasna dikkat edilmelidir. 2.Etap: (Fizibilite almas) kinci konut sahip ve kullanclar zerinde; sistemin ileyii, ekinceleri, beklenti dzeyleri ve sat pazarlama alkanlklar hakknda ampirik (anket) bir aratrma yaplmaldr. kinci konutlarla ilgili mimari tespit ve nerileri dikkate alarak, proje ve planlamann detaylar belirlenmelidir. kinci konut kiralama, pazarlama ve iletme modelleri hakknda aratrmalar yapp, rasyonel olann seimi yaplmaldr. 3.Etap: (Model almas) SWOT Analizi: * kinci konut turizm pazarnn zayf ynleri *kinci konut turizm pazarnn gl ynleri * kinci konut turizm pazarnda frsatlar *kinci konut turizm pazarnda tehditler
866
Organizasyon ekli: Organizasyon maliyete odaklanan fonksiyonel bir rgtlenmedir. Organizasyon temel olarak ikinci konutlar, sat-pazarlama ve merkez blm olmak zere blmden olumaktadr. Organizasyonun rgtlenme yaps oklu ve deiken bir yap iermektedir. levsel blmlenmenin bulunmasna karn blmler aras yatay iliksilerin mevcudiyeti bu tr bir rgtlenme yapsn kanlmaz klmaktadr. Rol Dalm: kinci konutlara ilikin departman blgesel ltlere gre blmlenmelidir. Sat-pazarlama blm mteri temeline dayal olarak blmlenmelidir. Merkez blm ilev odakl (fonksiyonel) olarak blmlenmelidir. Konut verileri leinde; konfor koullar, i blntler ve bamsz birim says deiebilir verileri olutururken, strktr, topografya ve konum deiemez verileri oluturmaktadr. Uygulama (Eylem Plan): ( kinci Konut Turizm Pazar) kinci Konut Sahipleri (Arz Edenler) 1.Aama: Turistik kinci Konut Bina Stoku Oluturma - Turistik kinci Konutlar Belirleme ve Havuz Sistemine Entegre Edilmesi - kinci Konut Blgesel Turizm Birliklerinin Oluturulmas 2.Aama: Organizasyonel Yapnn Oluturulmas - kinci Konut Departmannn Oluturulmas (inaat firmalar, yerel ynetimler, ikinci konut turizm siteleri, ulusal ve uluslararas ulatrma irketleri, ticaret odalar vs.) - Kiralama, Sat ve Pazarlama Departmannn Oluturulmas (Seyahat acentalar, tur operatrlerive profesyonel ikinci konut pazarlamaclar) Merkez Ofisinin Oluturulmas 3.Aama: Turistik kinci Konutlarn Kiralama, Sat ve Pazarlama Usullerinin Belirlenmesi - Devre tatil ve/ veya Devre Mlk Sistemi ile Pazarlama - kinci Konut Blgesel Turizm Birlikleri Aracl ile Pazarlama - Internet ve Arac Kurumlar (Seyahat acentalar ve profesyonel gayrimenkul danmanlar )
867
4.Aama: Turistik kinci Konut Kiralama ve /veya Sat leminin Gerekletirilmesi 5.Aama: Geri Bildirim (Memnuniyet (sizlik) Anketleri) kinci Konut Kullanclar (Talep Edenler) 1.Aama: Potansiyel Turistik kinci Konut Alclarnn Belirlenmesi 2.Aama: Finansman Olanaklarnn Yaratlmas ve Faydalandrlmas - zel bankalardan dk faizli krediler ve Devlet tatil kredileri - Geri demesiz sbvansiyonlar (zellikle dezavantajl kii ve gruplara kullandrlmal). - Erken rezervasyon ve kiralamada %50ye varan indirimler 3. Aama: Turistik kinci Konutla ilgili Profesyonel Arac Kurumlardan Faydalanma - Seyahat acentalar, tatil konut pazarlamaclar ve/ veya Internet kullanclar 4.Aama: Kiralama ve / veya Sat leminin Gerekletirilmesi 5. Aama: Geri Bildirim (Memnuniyet (sizlik) Anketleri) Trkiyede ikinci kontlarla ilgili mevcut durumun slah edilmesi ve bu atl kapasitenin bir an nce turizme kazandrlmas gerekmektedir (Gkdeniz, 2008). Bu alanda; mevcut almalar, benzer uygulamalar ve yaptmz aratrma sonular incelendiinde; ikinci konut sahiplerinin; konutun kiralanmas ve/veya kullanlmas ile ilgili aada belirtilen konularda hassasiyet gstermektedirler. kinci konut mlkiyetinin kendilerinde olmasn istiyorlar. Ayrca, ikinci konut sahiplerinin; konutlarnbelirli sre zarfnda kullanmak (sisteme girseler de) istemektedirler. kinci konutun kullanm hakk sresinin hizmet edecei turizm trne ve yaplacak yatrma gre belirlenmesini arzulamaktadrlar. Konut sahipleri; sisteme uzun sreli katlmalar halinde kiralama srelerinin uzamasna bal olarak elde edecekleri gelirlerin artacana inanmaktadrlar.
868
869
870
kinci konut sahipleri; (sisteme girse dahi) anlama artlar deimemek kouluyla konutu satabilme olanana sahip olmak istemektedir. Konut sahipleri; ikinci konutlarla ilgili mevcut yasal dzenlemeler konusunda fikir sahibi olmadklar gibi baz konularda da yanl bilgiye sahiptirler. Orta gelir dzeyine sahip olup, konutlarn genellikle yaz boyunca (2-3 aylna) kendileri kullanmaktadr. kinci konutlarn gerek yurt iinde gerekse yurt dnda turizme kazandrlabilecei grne scak bakmaktadrlar. kinci konutlarn turizm birlikleri araclyla veya salam bir planlama ve organizasyonla turizme kazandrlabilecei grne sahiptirler. Kendileri de kullanmak artyla ikinci konutlarn kullanclara kiralayabileceklerini ifade etmektedirler. Ayrca, ikinci konutlarn yrede evresel ve grsel kirlilie neden olduunu belirterek, yeni konut yapmna kardrlar. Organizasyonun ilerlilii asndan ikinci temel e; ikinci konutlarda konaklayacak kullanclardr. Bu tr tatil anlayn benimseyecek kullanclarn profilleri ve eilimlerinin belirlenmesi de organizasyonun ilerliini salayacak dier bir faktrdr. Bu anlamda fizibilite almas srasnda; ikinci konutlarn turizme am konut sahipleri ile yaplan grmelerden yola karak; ikinci konutlarn turizme almasnda ikinci konut kullanclarnn zellikleri ise u ekilde belirlenmitir; Ucuz konaklamay tercih etmekte ve uzun sreli tatil yapma aktivitesine sahipler. ok ocuklu aile olduklar iin ikinci konutlar tercih ediyorlar ve grup halinde tatil yapmay seviyorlar. Mahremiyetine zen gsteriyorlar. Orta gelir dzeyine sahip olup, konaklad blgede doal ve tarihi evre ile ilgilidirler. kinci konut kullanclar; konutlarn blgesel turizm birlikleri araclyla i ve d turizme pazarlanabilecei grndedirler. kinci konutlarn blge ve yre ekonomisine ciddi katk yaptklarna inanyorlar. kinci konut kullanclar; genellikle ayn yreyi ve/ veya ayn konutlar kiralamaktadrlar. Bu nedenle; mteri sadakatine sahiptirler. Ayrca, gittikleri destinasyonda; ikinci konutlarn yeterli sayya ulatn belirterek, yeni ikinci konut yaplmasna kardrlar.
871
7. SONU ve NERLER Kylara ynelik turizm yerine, alternatif turizm politikalar oluturulmal ve kylardaki ikinci konut talebinin baka alanlara ynlendirilmesi salanmaldr. Bir yreye yollarn getirilmesi veya mevcut yollarn geniletilmesi, o yreye olan talebin de arttrlmas anlamna gelmektedir. Altyap almalar gerekletirilirken, yrenin tama kapasitesi mutlaka gz nnde bulundurulmaldr. kinci konut stounu yurtd piyasalarnda pazarlayabilmek iin lkemizde ikinci konutlarn younlat blgelerde uluslararas uulara ak blge havaalanlarnn yaplmasna ncelik verilmelidir. Yabanc uyruklu kiilerin lkemizde satn aldklar konutlar nc kiilere kiraladklar, bir bakma gizli pansiyonculuk yaptklar bilinmektedir. Kayt d turizm olarak da adlandrlan bu suistimallerin nne geilmeli, bu organizasyonlar yapan kii ve kurululara ciddi para cezalar uygulanmaldr. kinci konutta dnyada ve Avrupada n yapan profesyonel irket ve zincirler lkeye davet edilerek, teknolojik bilgi (know-how) girdisi paylalabilir veya kinci Konut Blgesel Turizm Birlikleri bu zincirlere ye olabilirler. kinci konutlarn uzun sreli kullanlabilmesi amacyla mevcut konut stokunun alternatif kullanm biimleri de salanmaldr. rnein; sitelerin belirli zamanlarda turistik tesis olarak kullanm olanaklar aratrlmaldr. Sonuta; kaynaklar tkenmeden alann srdrlebilirliinin salanmas iin tama kapasitelerinin almamas, koruyarak kullanma zorunluluunun benimsenmesi gerekmektedir. Bu nedenle kylarn planlanmas srasnda, yrenin tama kapasitesi mutlaka dikkate alnmaldr. Kurguladmz model erevesinde; nerdiimiz yasal deiiklikler yaplmal ve kinci konut Blgesel Turizm Birlikleri kurulmaldr. Dnyann en nemli turizm lkelerinden biri olan spanya, 1970'li yllardan itibaren ky blgelerinde yabanclara satlmak zere milyonlarca konut ina etmitir. Orta halli Avrupallar ve dolar zengini Arap eyhleri iin ayr ayr yaplan bu projeler sayesinde spanyada 16 milyon adet konut ina edilmitir. 1950'de ylda 1 milyon turisti arlayan spanya, 1973 ylnda 34 milyon, 1987'de 50,5 milyon ve 2008 ylnda ise; 57 milyon turiste ev sahiplii yapmtr. Turizm amal konut inaatnn canlanmas ile spanyada alanlarn yzde 12'si inaat sektrnde istihdam edilmeye balanmtr. Bu noktada; lkede isizlik azalmtr. Bu model ile; spanya Gayri Safi Milli Hslasnn yzde 11'ini turizmden elde eden bir turizm lkesi olmutur. spanya'nn turizm gelirleri sayesinde 2011 ylnda kii ba milli gelirde Almanyay gemesi beklenmektedir. Benzer sre ve yap; lkemizdeki ikinci konutlar iin de uygulanabilir.
872
KAYNAKA Ak N.(1996), Ayvalk Yresindeki Turizm letmelerinin letmecilik Sorunlar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Balkesir niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Balkesir, s.78-80 Gkdeniz, A. (2008), Deien Tketici Tercihleri ve Ayvalk Turizm Destinasyonunun Yapmas Gereken ncelikler, I. Turizm stihdam Fuar, Ayvalk, s.5 Grgl, T., Manisa, K. (2007) kinci Konutlarn Turizm Sektrnde Yeniden Kullanlmasna Ynelik Model nerisi, Y.T. Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrl,stanbul, s.19 Grgl, T. Ve Manisa, K. (2008) kinci Konutlarn Turizm Sektrnde Yeniden Kullanlabilmesine Ynelik Bir Model, Mmgaron Dergisi, stanbul, s.69 Hair J. F. Anderson R. E. Tahtam R. L. ve Black W. C. (1998). Multivariate Data Analysis, Pearson Education, New Jersey, p.118 Klasalan, .(2006),kinci Konutlarn Deniz Kylarna Etkisi,Orman Fakltesi Dergisi, Sleyman Demirel niversitesi, Isparta, s.56-61 Kozak M. (1994), Turizm Hareketleri ve Gelitirilmesi in zm nerileri,Turizm Yll, Ankara, s.43-49 Kltr ve Turizm Bakanl (1992),kinci Konutlarn Turizm Amal letme Modelinin Tespiti Aratrmas, Aratrma ve Deerlendirme Daire BakanlAnkara, s.11-16 zdemir P., (1999), Trkiyede Turizm, DE ..B.F Dergisi, Cilt: 14, Say: 2, zmir, s.77-82 Toprak, Z. (1990), Ky Yerleimlerinde Turizm Faaliyetleri ve Belediyelerin Karlatklar Sorunlar eme Belediyesi rnei, Amme daresi Dergisi, Cilt: 24, Say:4, Ankara, s.18-23 Tosun Elif K. (2007), Trkiyede Konut htiyac ve Konut Finansman, Paradoks Dergisi, stanbul, s.15-21 TUK ,(2008), Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrl Basn Blteni, Ankara., s.27 Yaar .(1996), Ayvalk Yresinde Turizmin Deerlendirilmesi ve Gelitirilmesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Balkesir niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Balkesir,s.34-38 nternet Kaynaka www.trsab.org.tr (eriim; 06.05.2009) www.kultur.gov.tr (eriim; 19.04.2009) www.ayvalikda.com (eriim; 17.06.2009) www.ayvalik.gov.tr (eriim; 17.06.2009)
ULUSLARARASI TCARET VE DI TURZM LKS Yrd. Do. Dr. Sabriye ELK UUZ1 Yrd. Do. Dr. Ferhat TOPBA2 Yrd. Do. Dr. smet KAYA3 ZET Artan kresellemeyle birlikte uluslararas ticaret ve turizm faaliyetlerinde hzl bir gelime yaanmaktadr. Yaygn kuramsal aklamalar uluslararas ticari ve turistik faaliyetler arasnda gl bir iliki olduunu iddia etmektedir. Bu almada Trkiyenin 12 Avrupa lkesi ile olan turistik ve ticari faaliyetleri panel nedensellik analizi ile incelenmitir. alma bulgularna gre sz konusu lkelerden lkemize gelen turist saylar ile o lkeler ile yaplan ticari faaliyetler arasnda istatistiksel olarak anlaml bir nedensellik ilikisi mevcuttur. Anahtar Szckler: Uluslararas Ticaret, D turizm, Nedensellik 1. Giri Dnya genelinde hizmetler sektr her geen gn gelimektedir. Buna paralel olarak, bir hizmet sektr olan turizm de gelimekte ve nem kazanmaktadr. Turizmin yaratt ekonomik, sosyal, kltrel ve politik etkiler, zellikle uluslararas ekonomik ve politik ilikilerden oynad rol giderek nem kazanmaktadr. Bu durum d turizm hareketinden byk pay alan gelimi lkelerde olduu gibi gelimekte olan lkelerde de turizme verilen nemi artrmaktadr. Turizm sektr, dnya GSMHsnn %11ini oluturmakta ve dnya istihdamnn %8ini (200 milyondan fazla kii) salamaktadr. Son 30 ylda sektrn bu hzl geliimine paralel olarak, 8,5 milyondan fazla kiiye yeni i ve istihdam alan yaratmtr. 2010 yl sonlarna ilikin tahmine gre de dnya GSMHsnn %12sini ve toplam istihdamn %9unu oluturaca ngrlmektedir (Bahar ve Baldemir, 2008;99). Turizmin, yatrmlar ve i hacmini gelitiren, gelir yaratan, dvz salayan, yeni istihdam alanlar aan, sosyal ve kltrel hayat etkileyen, siyasal bakmdan da nemli toplumsal fonksiyonlarn gerekletirilmesini kolaylatran bir nitelik kazanmas, lkelerin bu ekonomik olay zerine younlamasna neden olmutur. zellikle gelimekte olan lkeler, ekonomik sorunlarn ve darboazlarn amak iin turizmin ekonomiye olan olumlu etkilerinden faydalanmakta ve turizme daha ok nem vermektedirler (Emekli, 2005;102-103). Turizmin tarihsel geliiminde Avrupa ve AB lkelerinin merkez oluturduu, yani Avrupa lkelerinin d turizm hareketlerine en fazla katlan, en fazla turist eken lkeler olduu grlmektedir. Son yllarda ise zellikle AB lkelerinin dnya turizminin geliiminde etkili rol oynayan ve dnya turizmini ynlendiren bir yapya sahip olduu bilinmektedir. Dnyada nde gelen 40 turizm lkesinin 12 tanesi AB yesidir: spanya, 1 Balkesir niversitesi Burhaniye Uygulamal Bilimleri Yksekokulu.
2 Balkesir niversitesi Burhaniye Uygulamal Bilimleri Yksekokulu 3 Balkesir niversitesi Burhaniye Meslek Yksekokulu
874
talya, Yunanistan, Fransa ve Portekizde deniz-kum-gne turizmi arlkl kitle turizmi, orta Avrupa lkelerinde k turizmi ve termal turizm, bat Avrupann byk kentlerinde moda, kongre, i ve festival gibi etkinlikleri iine alan kltrel turizm n plana kmaktadr (TRSAB, 1999). Trkiyeyi ziyaret eden turistlerin ounun Avrupa lkelerinden gelmesi ve Trkiyenin dnya turizm pazarnda Avrupa lkeleriyle rekabet iinde olmas nedeniyle Avrupa lkelerinin ve/veya ABnin turizm politikas Trkiyeyi yakndan ilgilendirmektedir. Avrupa lkelerinde turistik hizmet kalitesinin artmas ve turizm faaliyetlerinin eitlenmesi ile hzla gelien uluslararas turizm hareketleri, Trkiye'deki turizm sektrn gelitirecek ve Trkiye'ye ynelik turizm talebini artracaktr (Emekli, 2005;101). Turizmin son derece nemli hale gelmesi dnyada youn bir rekabet ortamnn olumasna neden olmutur. lkeler sahip olduklar imaj ile turizm sektrlerini canl tutabilmekte ayn zamanda uluslararas iktisadi faaliyetlerinde lehlerine bir durum kazanabilmektedirler. Kreselleme, lkeler arasndaki ekonomik ve siyasi snr ve formaliteleri ortadan kaldrrken, turizm de kltrel snrlar ortadan kaldrmaktadr. Bu nedenle, kresellemenin son 40-50 yllk dnemde hz kazanmas ile uluslar aras seyahate kan kii saysnn yz milyonlarla ifade edildii dnemlerin 20. yzyln son eyreine rastlamasnn tesadf olmadn sylemek mmkndr. 1950 ylnda 25,3 milyon kii olan dnya turist says, 2003 ylna gelindiinde %2631 orannda artarak 691 milyon kiiye ulamtr. (Bahar ve Baldemir, 2008;99). Turizm sektrnde yaanan bu gelimelerin bir benzeri de uluslar aras ticarette gzlenmektedir. lkeler uluslararas ticari faaliyetlerini artrdka, ekonomik adan d dnyaya daha ak hale gelmekte ve bu da sonu olarak uluslararas turizm hareketlerinin artmasn salamaktadr. Ksacas, uluslararas turizm hareketlerinin gelimesi, ekonominin doal yaps iinde uluslararas ticareti de artrmaktadr. Dier taraftan iki lke arasndaki ticari hareketlilik kltrel yaknlamann artmasn salamakta ve beraberinde iki lke arasndaki turizm faaliyetlerini de artrmaktadr. demeler bilanocu ierisinde uluslar aras hizmetler kalemi ierisinde yer alan d turizm faaliyetleri, makroekonomik denge asndan byk neme sahiptir. Yabanc turistlerin var noktasnda yapt harcamalar, var noktasndaki lke iin ihracat etkisi yaparken, lke vatandalarnn yurtdnda yapt harcamalar ithalat etkisi yaratmaktadr. Bu aklamalardan da anlald zere uluslararas ticaret ve turizm arasnda iki ynl bir nedensellik ilikisi beklenmektedir. Bu konudaki ampirik almalar incelediimizde; Kulendran ve Wilson (2000), almalarnda Avustralyann, ABD, ngiltere, Japonya ve Yeni Zelanda ile olan ticaret ve turizm ilikilerini zaman serileri analizi ile ele alm ve hem ebtnleme hem de nedensellik analizi bulgularna gre uluslar aras seyahatler ve uluslar aras ticaret arasnda istatistiksel olarak anlaml ilikiler tespit etmilerdir.
ULUSLARARASI TCARET VE DI TURZM LKS
875
Khan ve dierleri (2005), almalarnda, Singapurun, ABD, ngiltere, Japonya ve Avustralya ile olan turizm ve ticaret faaliyetleri arasndaki ilikiyi Granger nedensellik analizi ile incelemi ve i seyahatleri ile ithalat arasnda gl bir nedensellik ilikisi tespit ederken ayn ilikinin ihracat iin geerli olmadn belirtmilerdir. Bahar ve Baldemir (2008), almalarnda sz konusu etkiyi Trkiye asndan 19802005 dnemini kapsayan veriler yardmyla nedensellik analizi ile test etmiler ve istatistiksel olarak anlaml nedensellik ilikisi tespit etmilerdir. Ancak, 25 yllk bir zaman dilimini kapsamas nedeniyle zaman serileri analizleri iin gvenilir bir gzlem byklne sahip olmamas alma sonularnn tartlr olmasna sebep olmaktadr. almamzda bu sorunu ortadan kaldrmak ve gvenilir bir veri seti oluturabilmek iin panel veri yntemine gidilmitir. Bylece 348 gzlemden oluan ve ekonometrik olarak daha salkl veriler temin edilmitir. 2. Veri Seti ve Yntem almada, Trkiye statistik Kurumu (TUK), D Ticaret ve Turizm veri tabanlarndan derlenen ve 12 Avrupa lkesine (Almanya, Avusturya, Belika, Danimarka, Fransa, Hollanda, ngiltere, spanya, sve, svire, talya, Yunanistan) ait 2003-2010 yllarn kapsayan 3er aylk panel veri seti kullanlmtr. hracat ve ithalat toplamndan oluan d ticaret hacmi (dolar) ve sz konusu lkelerden Trkiyeye gelen turist saylar veri setini oluturan temel deikenlerdir. Verilerin duraanl Im-Peseran-Shin (2003) panel duraanlk testi ile incelenmitir. Verilerin duraanlk testi sonular Tablo 1de grlmektedir. Bilindii zere bir zaman serisinin deterministik ya da stokastik zelliklerinin incelenerek dikkate alnmas nemlidir. Deterministik zellikler, sabit, trend ve mevsimselliin varln ortaya koyarken, stokastik zellik, deikenin duraanl ile ilgilidir. almada kullanlan serilerin duraanl yukarda bahsedildii biimde incelenmitir. Ancak verilerin 3er aylk olmas deikenlere ait zaman serilerinin mevsimsel etkiler barndrmas ihtimalini glendirmektedir. Literatrde genel kabul grm bir panel mevsimsellik testi olmay sebebiyle, serilerdeki mevsimsel etkiler kukla deiken yntemi ile arndrlmtr. Yani, nedensellik snamalarnn yapld denklemlere mevsim kuklalar da ilave edilerek seriler mevsimsel etkilerden arndrlmtr. 3. Bulgular almada ncelikle serilerin duraanl incelenmi olup, Im-Peseran-Shin (2003) yntemi ile yaplan panel birim kk snamasna ilikin bulgular Tablo 1de zetlenmitir. Levin-Lin-Chu testinin geniletilmi bir biimi olan Im-Pesaran-Shin testinde ncelikle (1) nolu model tahmin edilmektedir. Ardndan Model tahmin edildikten sonra katsays ele alnr ve her bir i iin 2 nolu hipotezler snanr.
876
y it = i + i t + t + i y it 1 + it
H
(2) H
0 1
(1)
: :
i i
= 0,
i 1
< 0 , i = 1, 2 , ...N
i = 0, i = N1 + 1, N1 + 2,... N
Bu ekilde H0 hipoteziyle paneldeki hibir serinin duraan olmad, H1 hipoteziyle de serilerin bir ksmnn duraan olduu varsaylm olur. IPS testinin bir dier fark da kullanlan test istatistiinin hesaplanndadr. Test istatistii olarak standart normal dalml t deerleri yerine t istatistii kullanlmaktadr. t istatistii ise her bir grup iin hesaplanan t deerlerinin aritmetik ortalamasnn alnmasyla elde edilmektedir. Tablodan da grlecei zere hem toplam d ticaret hem de toplam turist saylar deikenleri seviyesinde duraandr. Tablo 1: Im-Peseran-Shin Birim Kk Testi Sonular Deiken Toplam D Ticaret Toplam Turist Says Dsal Deiken Sabit Etki Sabit Etki Im, Pesaran and Shin W-stat -2.02602 -2.86593 Anlamllk Dzeyi 0.0214 0.0021
Deikenler arasndaki nedensellik ilikisinin aratrlmasnda Granger Nedensellik Analizinin panel verilere uyarlanm biimi kullanlacaktr (Coondoo-Soumyananda, 2002; Basu ve dierleri, 2003). Granger nedensellik analizi, aadaki modellerde (Model 3-4) hata terimlerinden nce yer alan bamsz deikenin gecikmeli deerlerinin katsaylarnn grup halince sfra eit olup olmad test edilerek yaplr. (3)
X it = iL X it L + iLYit L + 1d1 + 2 d 2 + 3d3 + it

(4)
L =1 L =1 p2
p3
p4
Yit = iLYit L + iL X it L + 1d1 + 2 d2 + 3d3 + it

L =1 L =1
p1
Duraanlk snamasnn ardndan, yukarda verilen 3 ve 4 nolu denklemler yardmyla deikenler aras nedensellik ilikileri incelenmitir. Optimal gecikme uzunluunun tespitinde ise SIC (Schwartz) bilgi kriteri kullanlmtr. 4 gecikmeye kadar yaplan ve mevsim kuklalarn da ieren nedensellik sonular Tablo 2de zetlenmitir. Buna gre, yaplan kuramsal aklamalar paralelinde bulgular elde edilmi olup, d ticaret ve turizm arasnda karlkl bir nedensellik ilikisinin olduu tespit edilmitir. Literatrde yaygn kanaate gre, sz konusu etki en fazla turizmin d ticaretin bir nedeni olduu
ULUSLARARASI TCARET VE DI TURZM LKS
877
biimindedir. Tm gecikme uzunluklarnda turizmden d ticarete istatistiksel olarak anlaml bir nedensellik tespit edilirken, d ticaretten turizme ynl bir nedensel ilikinin 1. ve 2. gecikme uzunluklarnda istatistiksel olarak anlaml, 3. ve 4. gecikme uzunluklarnda ise istatistiksel olarak anlamsz olduu grlmtr. Tablo 2: Granger Nedenselik Analizi Sonular Gzlem TURZM DI TCARET DI TCARET TURZM TURZM DI TCARET DI TCARET TURZM TURZM DI TCARET DI TCARET TURZM TURZM DI TCARET DI TCARET TURZM 336 Gecikme Uzunluu 1 F statistii Anlamllk dzeyi 0.0505 0.0007 0.0039 0.0045 0.0001 0.3365 0.0007 0.1223
3.853649 11.79074
324
5.656107 5.498705
312
7.030186 1.131389
300
4.954095 1.833881
4. Sonu 20. yzyln ikinci eyreinden itibaren kresel politik ve ekonomik gelimeler farkl uluslarn siyasi, kltrel ve ticari ilikilerini derinden etkilemitir. Farkl kltrler arasndaki yaknlama hem turistik faaliyetlerin hem de ticari ilikilerin geliimini de beraberinde getirmitir. Bu gelimelerin uluslar aras ticarette veya d turizmde olumlu gelimelerle sonulanacana ilikin bir tartma yoktur, bu tr etki beklenen bir sonutur. Burada asl merak konusu, gelien uluslararas ticaretin, uluslarn birbirleri ile olan ve iktisadi olmayan (turizm gibi) faaliyetlerini de etkilemekte midir? Ya da turizm faaliyetleri ile farkl kltrler arasnda ortaya kan yaknlama ve/veya entegrasyon beraberinde d ticaret gibi bir ekonomik faaliyete de neden olmakta mdr? Yaygn literatr, d ticaret ve d turizm arasnda bir etkileim olduu ynndedir. Bu almada da bahsi geen bu etkileimin Trkiye rnei altnda ampirik olarak test edilmesi amalanmtr. Yaplan nedensellik analizi sonularna gre, d turizm, d ticarette meydana gelen deiimlerin istatistiksel olarak anlaml bir aklaycsdr. Yani iki lke arasnda meydana gelen turizm faaliyetleri, beraberinde iki lke arasndaki ticarette de gelimelere neden olmaktadr. Benzer ekilde, iki lke arasndaki ticari faaliyetler beraberinde sz konusu lkeler arasnda turizm faaliyetlerinde de geliime neden olmaktadr.
878
Bilindii zere d ticaret (ithalat ve ihracat) demeler bilanosunun en nemli kalemleri olarak bilinmekte hatta demeler bilanosundan bahsedildiinde akla ilk ve tek olarak d ticaret gelmektedir. Ancak, d turizm faaliyetleri de demeler bilanosu ierisinde d hizmetler kalemi olarak yer almakta ve lkeye gelen turiste sunulan turizm hizmeti bir hizmet ihrac ve yerleiklerin yurtd ziyaretleri sonucunda satn aldklar turistik faaliyetler ise, bir hizmet ithalat olarak ele alnmaktadr. D turizm faaliyetleri bu ereveden ele alndnda, cari ak konusunda ciddi skntlar yaayan hatta dviz politikalarn yaz dneminde yurtd ii gelileri ve turizm gelirlerine bal yrten lkemiz asndan nemi daha iyi anlalmaktadr. alma bulgularnn da gsterdii zere turizm gelirlerini artrmaya ynelik politikalar beraberinde hizmet ihracatnda arta neden olaca gibi d ticareti de artrc etkiler yaratarak demeler bilanosu veya makro ekonomik dengeler asndan olumlu sonular meydana getirecektir. Yani, turizm gelirlerini artrmak ynl bir politika hem dorudan bir gelir art yaratacak hem de d ticarette neden olaca dolayl etki ile de ilave bir gelir art yaratacaktr. KAYNAKA BAHAR, O., BALDEMR, E. (2008) : Uluslararas Ticaret ve Uluslararas Turizm Arasndaki Nedensellik likisi: Trkiye rnei, DE, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt:10, Say:4, 97-111. BASU, P., CHAKRABORTY, C., REAGLE, D. (2003) : Liberalization, FDI and Growth in Developing Cauntries: A Panel Cointegration Approach, Economic Inquiry, 41, 3, 510-516. COONDOO , D., SOUMYANANDA D. (2002) : Causality Between Income and Emission. A Country Group-Specific Econometric Analysis, Ecological Economics, 40, 351-367. EMEKL, G. (2005) : Avrupa Birliinde Turizm Politikalar ve Trkiyede Kltrel Turizm, Ege Corafya Dergisi, Say:14, 99-107. IM, K. S., PESARAN, M. H., SHIN, Y. (2003) : Testing for Unit Roots in Heterogeneous Panels Journal of Econometrics, Vol. 115 (1), 53-74. KHAN, H., TOH, R.S., CHUA, L. (2005) : Tourism and Trade: Cointegration and Granger Causality Tests, Journal of Travel Research, Vol:44, No:2, 171176. KULENDRAN, N., WILSON, K. (2000) : Is there a relationship between international trade and international travel?, Applied Economics, Vol: 32, Issue 8, 1001 1009. TRSAB, (1999) : Yeni Bin Ylda Euro, Turizm ve Trkiye, stanbul.
NEVEHR LNDE BULUNAN SEYAHAT ACENTALARININ TRSABTAN MEMNUNYET VE BEKLENTLERN BELRLEMEYE YNELK BR ALAN ARATIRMASI Okutman Nihat EMEC1 Do. Dr. Kemal BRDR2 ZET Seyahat acentalar, turizm datm sisteminin en nemli arac iletmeleri arasndadr. Bu iletmelerin, gl kurulular olmamasndan dolay, zellikle bulunduklar destinasyonlarn rekabet gc asndan, aralarnda salkl bir rgtlenme ve dayanmann olmas bir gerekliliktir. Bu nedenle, Nevehir ilindeki seyahat acentalarnn Trkiye Seyahat Acentalar Birliinden memnuniyetini ve beklentilerini ele alan bir saha aratrmas 2010 yl Austos ay iinde yaplmtr. TRSABn web sitesinden elde edilen acenta listesindeki adreslerin hepsine eriilmi ve gelitirilen anket yz yze uygulanmtr. Anketi 42 seyahat acentas cevaplamtr. Nevehir ilinde faaliyet gsteren seyahat acentalar TRSAB ile ilgili iki konuyu n plana karmlardr. Bunlar; seyahat acentalar arasndaki haksz rekabeti nleme ve kaak seyahat acentacl faaliyetlerini nleme konusundaki yetersizliklerdir. Bu sorunlarn zlmesi, ayn zamanda acentalarn en nemli beklentileri arasnda da yer almaktadr. Anahtar Kelimeler: Seyahat Acentalar, TRSAB, Nevehir 1.GR Son yllarda, turizm endstrisinde hem iletmeler baznda, hem de lke ve destinasyon baznda artan rekabet, iletmeleri ve turizm rgtlerini yenilikler yapmaya ve farkl rekabet stratejileri uygulamaya zorlamaktadr. Turizm endstrisinde, turistik rnlerin datmn stlenen seyahat acentalar da, bu rekabeti en youn yaayan iletmeler arasndadr. Seyahat acentalar, varlklarn srdrebilmek iin turistlerin srekli deien istek ve beklentilerini renmeli ve bunlar karlamak iin aba harcamaldr (Oppermann, 1999). Ancak, lke veya destinasyon baznda rekabet dikkate alndnda bu abalar yeterli grnmemektedir. Bir destinasyonun ne kabilmesi ve turistler tarafndan tercih edilmesi iin iletmelerin mnferit abalar ok yetersiz kalmaktadr. Bunun iin, lkesel veya blgesel apta faaliyet gsteren resmi turizm rgtlerinin veya turizm iletmelerinin oluturduklar birlik, dernek veya ortaklklar hayati bir nem tamaktadr (Riege, Perry ve Go, 2001; Wang ve Fesenmaier, 2006; Bronson, Krauss ve Dougan, 2001). Seyahat acentalar; finansal adan gl kurulular olmamalar, ok geni bir corafyaya dalm bir pazara hitap etmeleri ve turistik rnn yapsndan kaynaklanan pazarlama glkleri gibi nedenlerle, birok lkede rgtlenmitir (z, 1998; Riege, Perry ve Go, 2001). Trkiyede de ilk olarak 1955 ylnda, Trkiye Seyahat Acentalar Cemiyeti (TSTAC) adl rgt kurulmutur (www.tursab.og.tr). Bu cemiyet 1970lere kadar faaliyetini srdrm ve 1972 ylnda seyahat acentalarnn ve seyahat
1 2
Nevehir niversitesi Turizm Fakltesi Mersin niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu
880
acentaclnn lke turizmine ve ekonomisine katk salayarak geliebilmesi iin 1618 sayl kanunla Trkiye Seyahat Acentalar Birlii (TRSAB) kurulmutur. Seyahat acentalarnn faaliyetlerini srdrebilmek iin bu birlie ye olma zorunluluu sz konusudur. Kurulduu yllarda, TRSABa ye seyahat acentas says 100 iken (z, 2000), bu say 1995de 2320, 2008 ylnda ise 5672ye ulamtr (www.tursab.org.tr). , 1618 sayl kanunda (1972), TRSABn grevleri yle sralanmtr: pazar aratrmalar ve seyahat acental konusunda incelemeler yapmak, birlik yeleri arasndaki haksz rekabetin nlenmesi hususunda gerekli tedbirler almak, seyahat acentalar personelinin yetitirilmesi iin kurslar ve seminerler dzenlemek, bakanlka istendiinde gr bildirmek ve uluslararas kurulularda seyahat acentalarn temsil etmek. Bu grevleri yerine getirirken, TRSABn temel amac, yine ayn kanunda belirtildii gibi, seyahat acentalarn ve seyahat acentacl mesleinin yurt ekonomisi ve turizmine uygun surette gelimesini salayc tedbirleri almak ve mesleki ahlak korumaktr. Buradan yola karak, TRSABn Trkiyedeki seyahat acentalarnn faaliyetleri ile ilgili nemli bir organizasyon, egdm ve denetim rgt olduu sylenebilir. 2.NEVEHR LNDEK SEYAHAT ACENTALARI Seyahat acentalar, turizm endstrisi iinde turistik talep ile arzn birbiri ile temasn kolaylatrc bir fonksiyonu yerine getiren ve tamamen hizmet reten iletmelerdir (z, 1998: 48). Trkiyede, zellikle son yllarda turistik talebin artna paralel olarak, seyahat acentas says da bir art gstermitir (Tablo 1). Bu art Nevehir iline de yansmtr. TRSABn web sitesindeki arama biriminden yaplan aramayla tespit edilen verilere gre, Nevehir ilinde 2010 yl Temmuz ay itibariyle, ubeleri de dahil olmak zere, 84 seyahat acentas bulunmaktadr (www.tursab.og.tr). Tablo 2.1. 2000-2008 Yllar Arasnda Trkiyedeki Seyahat Acentas Says (Kaynak: www.tursab.og.tr) Yl 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Seyahat Acentas Says 4354 4376 4465 4495 4493 4878 5165 5184 5672
Nevehir ilinde faaliyet gsteren seyahat acentalarnn nemli bir blm, Kapadokya blgesini bir destinasyon olarak tantan ve pazarlayan iletmelerdir. Blgeyi ziyaret eden yerli ve yabanc turistlere hizmet verdikleri gibi, turistik rn talebinde bulunan blge halkna da hizmet vermektedirler. Bu blgede yer alan seyahat acentalarnn kltrel ve doal deerleri dnyann farkl blgelerinden ve lkelerinden gelen turistle-
NEVEHR LNDE BULUNAN SEYAHAT ACENTALARININ TRSABTAN MEMNUNYET VE BEKLENTLERN
881
re tantma ve sunma gibi nemli grevleri vardr. Bunun yan sra, burada yer alan farkl turizm iletmelerinin (konaklama, yeme-ime, ulatrma, alveri ve elence) hizmet datm aracln da byk lde blgede yer alan seyahat acentalar stlenmektedir. Bu iletmelerin daha yakndan tannmas ve onlar bir at altnda toplayan TRSABtan tatminleri ve beklentilerinin belirlenmesi, blge turizminin gelimesine kk de olsa bir katk salayacaktr. Bu konuda imdiye kadar yaplan almalarn olmamas, nemli bir eksiklik olarak grlmektedir. 3.YAZIN TARAMASI Seyahat acentalarna ynelik hem yurtdnda, hem de lkemizde birok farkl konuda almalar yaplm, ancak bunlar arasnda seyahat acentalarnn ye olduklar rgtlerden memnuniyetini veya beklentilerini irdeleyen almalara rastlanmamtr. Seyahat acentalarna ynelik yaplan aratrmalarn bir ksm, seyahat acentalarnn sunduklar hizmetlerin kalitesi ve bunun llmesi ile ilgilidir (Milln ve Esteban 2004; Caro ve Garca 2007). Seyahat acentalar ile ilgili aratrlm bir dier konu da, turistlerin seyahat acentas seimini etkileyen faktrlerdir (Hui ve Wan 2005; Ng, Cassidy ve Brown 2006). Soo, Cathy, ve Hsu (2005) ise, seyahat acentas hizmetlerini kullanan turistlerin zelliklerini tespit etmeye almlardr. Seyahat acentalarnn gl iletmeler olmamasndan dolay, kuracaklar stratejik kar ortaklklarnn ve birliklerin nemi zerine duran almalar da kaleme alnm ve bu tr rgtlere yeliin acenta performansna etkileri tartlmtr (Bronson, Krauss ve Dougan, 2001). Bu almada ibirlii ve dikkatlice yaplan bir rgtlenme ile, o rgte ye olan acentalarn nemli ekonomik avantajlar salayabildikleri ve bask gc elde edebildikleri konusu vurgulanmtr. Son yllarda internetin yaygnlamas ve turizm endstrisinde nemli bir datm kanal haline gelmesiyle birlikte, yaplan almalarda arlkl olarak bu konuya yer verilmitir. Baz almalarda internetin seyahat acentalarna etkileri aratrlrken (Law, Law ve Wai 2001; Siebenaler ve Groves, 2002), baz dier almalarda ise, internetin seyahat acentalarnda kullanm (zturan ve Roney, 2004; Haner ve Ataman, 2006) ve seyahat acentalarnn pazarlama faaliyetlerindeki dnm tartlmtr (Kozak, 2007). Trkiyede, seyahat acentalarnn turizm endstrisi iindeki yerini genel olarak deerlendiren Alaeddinolu ve Can (2007) ile birlikte, blgesel dzeyde de seyahat acentalar zerine almalar yaplmtr. akc, Atay ve Harman (2008) stanbulda faaliyet gsteren 170 seyahat acentasnn pazarlama karmas kararlar zerine aratrma yapmlardr. Mula ilinde de seyahat acentalar yneticileri profilini tespit etmeye ynelik 96 ynetici zerinde bir alma yaplmtr (Gavcar ve Avc, 2002). zmir ilindeki seyahat acentalarnda, alanlarn ie alnma srecini alglamalar zerine bir alma yaplmtr (Ttnc, Tarlan ve Mamyrkulov, 2003). Mersin ilinde yaplan almalarda ise, 13 seyahat acentas yneticisiyle mlakat yaplarak, bu acentalarn stratejik analizi yaplm (Dnmez, elik ve Birdir 2008), 111 acenta alanna yne-
882
lik anketin yapld bir dier almada, rgt ikliminin alanlarn davranlar zerine etkisi aratrlm (Gnl ve Dnmez, 2009), nc bir almada ise 87 alann katlmyla yaplan ankette, acentalarda alan igrenlerin i doyumu ve tkenmilik dzeyleri arasndaki iliki aratrlmtr (Dnmez ve Birdir 2008). 4.ARATIRMANIN AMACI VE YNTEM 4.1.Aratrmann Amac Bu almann amac, Nevehir ilinde faaliyet gsteren seyahat acentalarnn TRSABn almalarndan memnuniyet derecelerini ve TRSABtan beklentilerinin neler olduunu tespit etmektir. Bunun yan sra, Nevehir ilindeki seyahat acentalarnn faaliyet alanlar, sektrde alma sresi ve alan says gibi baz zelliklerinin belirlenmesi bu almann bir dier amacn oluturmaktadr. Nevehir ilinde bulunan seyahat acentalarnn TRSABtan hangi konularda memnun olup olmadn ve ne tr beklentileri olduunu bilmek, iki adan nem tamaktadr: a) TRSABn yrtt faaliyetlerin zayf ve gl noktalar tespit edilecek ve zayf ynlerin iyiletirilmesi, gl ynlerin de pekimesi iin bir frsat oluacaktr; b) Sadece Nevehir ilindeki (Kapadokya blgesindeki) seyahat acentalarna has baz memnuniyetsizliklerin veya beklentilerin olup olmad ortaya kacaktr. Yaplan alan yazn taramas sonucunda, Nevehir ilinde veya Kapadokya blgesinde faaliyet gsteren seyahat acentalar ile ilgili bir aratrmaya ulalamamtr. Bununla birlikte, seyahat acentalarnn TRSABa, ya da ye olduklar herhangi bir birlik veya rgte ynelik tatminlerini ve beklentilerini aratran bir almaya da ulalamamtr. Aklanan bu sebeplerden dolay, bu almann hem blgesel hem de ulusal seyahat acentaclnn sorunlarnn zmne katk salayaca umulmaktadr. 4.2.Yntem ve Veri Toplama Teknikleri Bu aratrmada, hem nitel hem de nicel veri elde etmek amacyla, ncelikle konuya ynelik alan yazn taramas yaplm ve konunun kavramsal erevesi oluturulmutur. kinci aamada, konuyla ilgili boyutlar tespit edebilmek, nitel veri elde edebilmek ve anketin oluturulmas iin yazn taramas ile elde edilen bilgilere katk salamak amacyla iki farkl grmeci tipi ile grmeler yaplmtr. Birinci grmeci tipi, turizm akademisyenleri (Nevehir niversitesi Turizm Fakltesi retim yeleri), ikinci grmeci tipi ise, blgede turizm sektrnde fiili olarak seyahat acentas yneticilii yapan kiiler olarak belirlenmitir. Her iki grmeci tipinden de er kii ile grlmtr. Grmelerde grme formu yaklam kullanlmtr. Bu grme trnde, grmeci nceden hazrlad konu veya alanlara sadk kalarak hem nceden hazrlanm sorular sorma, hem de bu sorular konusunda daha ayrntl bilgi alma amacyla ek sorular sorma zgrlne sahiptir (Yldrm ve imek, 2008: 122). Son olarak, alan yazn taramas ve grmeler sonrasnda elde edilen bilgilere dayanarak, anket formunda yer alacak sorular belirlenmitir. Bu aamada, zellikle TRSABn grevlerini tespit etme konusunda 1618 Sayl Seyahat Acentalar ve Seyahat Acentalar Birlii Kanunundan faydalanlmtr. Hazrlanan anket ncelikle be seyahat acentas yneticisine doldurtularak anketin n testi yaplmtr. Daha sonra ise,
883
gelen neriler dorultusunda deiiklikler ve dzeltmeler yaplarak, anketler Nevehir ilinde bulunan seyahat acentas yneticilerine 15-23 Austos 2010 tarihleri arasnda elden datlarak gz atm sreci gerekletirilmitir. Aratrma iin birincil veriler salayacak anket formunda bulunan sorular be grupta toplanmtr. Birinci grupta, anketi dolduran seyahat acentas yneticisinin demografik zelliklerini tespit etmeye ynelik sorular yer almaktadr. kinci grupta, TRSAB ile ilgili 11 ifade verilmi ve 5 aralkl Likert derecelemesi kullanlarak katlmclarn bu ifadelere hangi derecede katld veya katlmad tespit edilmeye allmtr. nc soru grubunda, TRSABtan beklentiler ak ulu soru olarak sorulmu ve maddeler eklinde sralanmas istenmitir. Drdnc soru grubunda ise, seyahat acentalarnn zelliklerini ve performanslarn deerlendirmeye ynelik isimsel lekler kullanlmtr. Beinci ve son soru grubunda ise, seyahat acentalarnn en sk olarak hangi faaliyetleri yrttklerini tespit etmeye ynelik yine 5 aralkl Likert derecelemesi kullanlmtr. Anket uygulamas srasnda Nevehir merkez ve Avanos, Greme ve rgp ilelerindeki seyahat acentalarna, dorudan adrese gidilerek ulalmaya allmtr. Acenta sahibi veya yneticisinin bulunmad durumlarda anket braklarak daha sonra doldurulduunda alnmtr. TRSABn verilerine gre, Nevehir ilinde 2010 yl Temmuz ay itibariyle, ubeler de dahil olmak zere, 84 seyahat acentas bulunmaktadr. Bu acentalardan altsnn Nevehir ilinde hem merkezi hem ubesi bulunduundan dolay (alt ube), toplam 78 seyahat acentas bu aratrmann ana ktlesini oluturmaktadr. ubelerde sadece bir veya iki alann bulunmasndan dolay buralara ayrca anket uygulanmas gereksiz grlmtr. Uygulama sonunda 42 kullanlabilir anket elde edilmitir. Bu durumda, rneklemin ana ktleyi temsil etme kabiliyeti % 53,8 civarndadr. rneklemi arttrmaya ynelik abalara ramen, baz acentalarda herhangi bir yetkiliye ulalamam veya ulalsa dahi anketi doldurmalar salanamamtr. 5.BULGULAR VE DEERLENDRME rnekleme dahil olan seyahat acentalarnn profili ve temel faaliyet alanlar tablo 5.1. ve 5.2.de gsterilmitir. Buna gre, aratrmaya katlan seyahat acentalarnn % 90,5i A grubu, % 9,5 i ise, Geici Belgeli A grubu seyahat acentasdr. Acentalarn arasnda ubesi bulunanlarn oran % 16,7, ubesi olmayanlarn oran ise, % 83,3 tr.
884
Tablo 5.1. Seyahat Acentalarnn Profili (f=42) Seyahat Acentasnn Grubu A-geici A grubu Seyahat Acentas ubesi Var Yok Seyahat Acentasnn Faaliyet Sresi 0-4 yl 5-9 yl 10-14 yl 15 yl ve zeri Seyahat Acentasnda alan Personel Says 3-5 aras 6-8 aras 9-11 aras 11 ve zeri f 4 38 f 7 35 f 10 11 11 10 f 31 4 3 4 % 9,5 90,5 % 16,7 83,3 % 23,8 26,2 26,2 23,8 % 73,8 9,5 7,1 9,5
Seyahat acentalarnn faaliyet srelerine bakldnda ise, byk bir blmnn (% 76,2sinin) 5 yl ve zeri bir faaliyet gemiine sahip olduu grlmektedir. Bu bulgu, aratrmaya salkl bilgiler toplamak iin, rneklem ierisinde yeterli oranda uzun faaliyet sresine sahip olan acentalarn olduunu gstermektedir. Seyahat acentalarnn byk bir blmnde (% 73,8inde) srekli alan saysnn 3 ila 5 kii arasnda olduu dikkat eken dier bir husustur. 6dan fazla alan olan seyahat acentalarnn oran greceli olarak dk kalmaktadr. Tablo 5.2. Seyahat Acentalarnn Faaliyetleri ile lgili Tanmlayc statistikler(f=42) Faaliyetler Blge turlar organizasyonu Otel rezervasyonu Ara kiralama zel ilgi turlar dzenleme Incoming (yurtdndan toplu ekilde turist getirme) Baka acentalarn organize ettii turlar veya tatil paketlerini satma Uak bileti sat Kongre/toplant organizasyonu Outgoing (yurtdna toplu ekilde turist gnderme) Hac ve Umre organizasyonu Ortalama 4,4048 4,0952 3,3095 3,2619 3,2619 2,8095 2,7857 2,0476 1,5000 1,1429 S. Sapma 1,01356 1,03145 1,40536 1,19060 1,39790 1,40101 1,58554 1,18841 1,01813 ,64662
Yant kategorileri: 1:Hibir zaman 2: Nadiren, 3: Ara sra, 4: Sklkla, 5: Srekli
885
Tablo 5.2.de seyahat acentalarnn faaliyetleri ile ilgili tanmlayc istatistikler verilmitir. Ortalamalara bakldnda, Nevehir ilindeki acentalarn en sk yaptklar faaliyet, blge turlar organizasyonudur. Otel rezervasyonu faaliyeti de acentalarca en sk yaplan faaliyetler arasnda yer almaktadr. Ara kiralama, zel ilgi turu dzenleme ve incoming faaliyetleri daha dk sklkta olsa da, Nevehir ilindeki acentalarn temel faaliyetleri arasnda yer almaktadr. Baka acentalarn dzenledii turlar satma, yani byk tur operatrlerinin turlarn satma faaliyeti ve uak bileti sat nispeten az grlen faaliyetler olsa da, baz acetalarca yaplmakta olduu sylenebilir. Bu faaliyetler daha ok yurtii pazara ynelik rnlerin satn ierdiinden dolay, i turizm pazarna hitap eden acenta saysnn Nevehir ilinde az olduu sonucuna ulalabilir. Bunun yan sra, outgoing faaliyetinin ortalamasnn da dk olmas bu kany glendirmektedir. Dk ortalamaya sahip olan dier iki faaliyet ise, Kongre ve toplant organizasyonu ile hac ve umre organizasyonu faaliyetleridir. Bu faaliyetler Nevehir ilindeki acentalarn nadir yapt faaliyetler arasnda yer almaktadr. Ankete katlan acenta yneticilerinin demografik zellikleri Tablo 5.3.de yer almaktadr. Katlmclarn nemli bir blm (% 23,8i) 42-49 ya aralndadr. 18-25 ya aralnda ve 58 ya st katlmclarn oranlar ise en dktr (srasyla % 7,1 ve % 2,4). Tablo 5.3. Katlmclara likin Demografik zellikler (f=42)
Ya 18-25 aras 26-33 aras 34-41 aras 42-49 aras 50-57 aras 58 ve st Cinsiyet Kadn Erkek Medeni Hali Evli Bekar Dul/Boanm Eitim Durumu Lise ve alt Lisans Yksek lisans Bildii Yabanc Dil ngilizce Franszca ngilizce ve Franszca ngilizce ve Almanca ngilizce ve Japonca ngilizce, Almanca ve Franszca Yabanc dil bilmiyor Seyahat Acentasndaki Grevi Sahip/Ortak/Ynetim kurulu yesi Genel mdr Blm/Departman yneticisi f 3 7 13 10 8 1 f 3 39 f 38 3 1 f 15 23 4 f 20 3 3 7 6 2 1 f 32 5 5 % 7,1 16,7 31,0 23,8 19,0 2,4 % 7,1 92,9 % 90,5 7,1 2,4 % 35,7 54,8 9,5 % 47,6 7,1 7,1 16,7 14,3 4,8 2,4 % 76,2 11,9 11,9
886
Katlmclarn cinsiyetine bakldna, byk blmnn erkeklerden (% 93) olutuu ve yine nemli bir blmnn (% 90,5i) evli olduu grlmektedir. Ankete katlanlarn yarsndan fazlas (% 54,8i) lisans mezunu, ancak lise ve alt eitim seviyesine sahip katlmclarn da (% 35,7) azmsanmayacak oranda olduu grlmektedir. Katlmclarn tamamna yakn (%90,5i) yabanc dil olarak ngilizce veya ngilizcenin yan sra Franszca, Almanca veya Japonca gibi bir dil daha bilmekte olduklarn beyan etmilerdir. Ankete katlanlarn seyahat acentasndaki grevlerine bakldnda ise, % 76,2sinin acenta sahibi, orta veya ynetim kurulu yesi olduu, %11,9unun genel mdr olduu ve geri kalan %11,9unun da blm yneticisi olduu grlmektedir. Bu bulgu, aratrma amac dorultusunda salkl veriler toplanmas iin uygun katlmclara bavurulduunu gstermektedir. Tablo 5.4. TRSABtan Memnuniyet ile lgili Tanmlayc statistikler (f=42)
FADELER TRSAB, seyahat acentalar arasndaki haksz rekabeti nleme konusunda baarldr TRSAB, kaak seyahat acentacl faaliyetlerini nlemede baarldr Genel olarak, TRSAB n seyahat acentalar iin yaptklarndan memnunum TRSABn yrtt pazar aratrmalarndan kolaylkla haberdar olabiliyorum TRSAB, Trk seyahat acentalarn uluslarararas alanda iyi bir ekilde temsil etmektedir TRSAB, acentamn karlat sorunlar zmede baarldr TRSABta acentamn sorunlarn dinleyecek bir muhatap bulmakta sknt ekmiyorum TRSAB dergisi, seyahat acentalar iin bilgilendirici ve faydal bir yayndr TRSAB n web sitesi seyahat acentalar iin bilgilendirici ve faydaldr TRSAB tan seyahat sigortas temin etmede sknt ekmiyorum TRSAB tan indirimli mze giri biletleri temin etmede sknt ekmiyorum Ortalama 4,1905 3,8571 3,0000 2,9762 2,9048 2,7857 2,5952 2,5476 2,3095 2,2619 1,8095 S. Sapma ,96873 1,33565 1,10432 1,31572 1,12205 1,25980 1,23089 1,19353 1,04737 ,76699 ,94322
Yant kategorileri: 1:Kesinlikle katlyorum 2: Katlyorum, 3: Ne katlyorum ne katlmyorum, 4: Katlmyorum, 5: Kesinlikle Katlmyorum
Ankete katlan seyahat acentalarnn TRSABtan memnuniyetini gsteren ifadelerin ortalamalara baklnca (Tablo 5.4.), en yksek ortalamalara sahip olan TRSAB, seyahat acentalar arasndaki haksz rekabeti nleme konusunda baarldr ifadesi ile TRSAB, kaak seyahat acentacl faaliyetlerini nlemede baarldr ifadesi dikkat ekmektedir. zellikle bu konularda bir skntnn olduu sylenebilir. Genel olarak, TRSAB n seyahat acentalar iin yaptklarndan memnunum ifadesinin ortalamasnn da 3,00 olarak tespit edilmesi, yukarda bahsedilen konulardaki memnuniyetsizliin bir yansmas olarak yorumlanabilir. TRSABn faaliyetleri ile ilgili en
887
az memnuniyetsizlik yaratan uygulamann ise, indirimli mze giri bileti temini konusunda sknt ekilmemesi olarak tespit edilmitir. Bununla birlikte, seyahat sigortas temininde de sknt ekilmedii grlmektedir. Ortalamalara bakldnda, TRSAB dergisinin ve web sitesinin ou seyahat acentas tarafndan bilgilendirici ve faydal olarak grld sonucuna ulalabilir. TRSABta acenta sorunlarn dinleyecek muhatap bulma konusunda ve seyahat acentalarnn karlat sorunlarn zlmesi konusunda memnuniyet ok yksek olmasa da, bariz bir memnuniyetsizlik de sz konusu deildir. Blge Yrtme Kurulunun acentalarla dorudan temas salamada ve sorunlarn yerinde zm iin nemli grevler stlendii ve imkanlar elverdii lde gerekenin yapld, grmeler srasnda da ska bahsedilen bir husus olmutur. Seyahat acentalarnn memnun olmadklar konulara ilikin destekleyici bulgular, TRSABtan beklentileri tespit etmeye ynelik olan ak ulu soruya verilen yantlarda da yer almaktadr. Ak ulu soruda en ok tekrarlanan beklentileri u ekilde sralayabiliriz: Kaak seyahat acentacl faaliyetlerinin nlenmesi ve bu amaca ynelik daha sk denetimlerin yaplarak cezai meyyidelerin uygulanmas. zellikle kk acentalarda kendi aracn ve personelini kullanamama ve tamaclk irketlerine bamll arttrma gibi olumsuz etkileri olan D-2 belgesinin alnmas konusunda bir zmn bulunmas. Seyahat acentas sahiplerinde ve personelinde aranan eitim niteliklerinin ykseltilmesi. Seyahat acentas sahiplerinin ve sorumlu mdrlerinin yurtdna klarnda vize kolaylnn getirilmesi. Blgesel Yrtme Kurullarnn maddi adan desteklenmesi, yaptrm glerinin arttrlmas ve daha aktif hale getirilmesi. 6.SONU VE NERLER Turizm endstrisinde artan rekabet her alanda ok youn bir ekilde devam etmektedir. Destinasyon baznda rekabet edebilmek iin mnferit abalar yeterli olmamaktadr ve iletmeler arasnda gl bir rgtlenme ve dayanmaya ihtiya bulunmaktadr. Seyahat acentalarnn gl kurulular olmamasndan dolay bu alanda salkl bir rgtlenme ve dayanmann olmas bir zorunluluktur. Bu nedenle Nevehir ilindeki seyahat acentalarnn TRSABtan memnuniyetini ve beklentilerini ele alan bir alan aratrmas yaplmtr. Aratrmaya Nevehir ilinde faaliyet gsteren ubeleri hari 78 seyahat acentasndan 42si katlmtr (ana ktlenin % 53,8i). Aratrma sonunda tespit edilen nemli sonular u ekilde sralanabilir: Nevehir ilinde faaliyet gsteren seyahat acentalarnn byk bir blmnde (% 73,8inde) alan saysnn 3 ila 5 kii arasnda olduu grlmektedir. Bu durum, blgedeki acentalarn gl kurulular olmadn aka gstermektedir. Nevehir ilinde faaliyet gsteren seyahat acentalarnn temel faaliyetleri arasnda n plana kan blge turlar organizasyonu ve otel rezervasyonu faaliyetleridir. Kongre ve toplant organizasyonu, outgoing ve hac/umre organizasyonu faaliyetleri ise en dk sklkla yaplan faaliyetlerdir.
888
Nevehir ilinde faaliyet gsteren seyahat acentalarnn nemli bir blm TRSAB acentalar arasndaki haksz rekabeti nleme ve kaak seyahat acentacl faaliyetlerini nleme konusunda baarsz bulmaktadrlar. Bu sorunlarn zlmesi ayn zamanda en nemli beklentileri arasnda da yer almaktadr. Bu aratrmann sonular, sadece Nevehir ilindeki seyahat acentalarnn grlerini yanstsa da, TRSABtan memnuniyet ve beklentiler ile ilgili nemli ipular verdii dnlmektedir. Benzer konulu aratrmalar seyahat acentalarnn younlat farkl illerde yaplarak sonular karlatrlabilir ve daha ayrntl bilgilere ulalabilir. KAYNAKA 1618 Sayl Seyahat Acentalar ve Seyahat Acentalar Birlii Kanunu. (1972). T. C. Resmi Gazete, 14320, 14 Eyll 1972. ALAEDDNOLU, F ve Can, A. S. (2007). Trk Turizm Sektrnde Tur Operatrleri ve Seyahat Acenteleri. Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, 2, 50-66. BRONSON, J. W., Krauss, J.L ve Dougan, W.L. (2001). Consortium Affiliation and Travel Agency Performance: Evidence of Strength in Numbers. Journal of Travel & Tourism Marketing, 11(1), 1-15. CARO, L. M. ve Martnez J. A. G. (2008). Developing a Multidimensional and Hierarchical Service Quality Model for the Travel Agency Industry. Tourism Management, 29 (4), 706-720. AKICI, A. C., Atay, L ve Harman, S. (2008). stanbulda Faaliyet Gsteren Seyahat Acentalarnn Pazarlama Karmas Kararlar zerine Bir Aratrma. stanbul Ticaret niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(13), 69-87. DNMEZ, B., elik, N. ve Birdir, K. (2008). Mersinde Faaliyet Gsteren Seyahat Acentalarnn Stratejik Analizi: Bir SWOT almas. IV. Lisansst Turizm rencileri Aratrma Kongresi, Antalya, 89-109. DNMEZ, B. ve Birdir, K. (2008). Mersinde Faaliyet Gsteren Seyahat Acentalarnda alan grenlerin Doyumu ve Tkenmilik Dzeyleri Arasndaki liki. Turizm iinde (2472-2488). Mersin Sempozyumu 2008. GAVCAR, E. ve Avc, U. (2002). Mula linde Faaliyet Gsteren A Grubu Seyahat Acentas Yneticilerinin Profilinin Tespitine Ynelik Aratrma. Mula niversitesi SBE Dergisi, 7, 61-71. GNL, E. ve Dnmez, B. (2009). rgt kliminin Mersin li Seyahat Acentalar alanlarnn Sapkn Davran Gsterme Eilimleri zerindeki Etkisi. 10. Ulusal Turizm Kongresi, Mersin, 831-850. HANER, M. ve Ataman, C. (2006). Seyahat Acentalarnda letiim Teknolojisinin Kullanm ve Web Sitelerinin Deerlendirilmesi: Ege Blgesi rnei. Dokuz Eyll niversiesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 8(3) 193-207. HUI, T. K. ve Wan, D. (2005). Factors Affecting Consumers Choice of a Travel Agency: The Case of Singapore. Journal of Travel & Tourism Marketing, 19(4), 1-12. Z, O. (1998). Seyahat Acentalar ve Tur Operatrl Ynetimi. (2. Bask). Ankara: Turhan Kitabevi.
889
KOZAK, N. (2007). Transformation of Tourism Distribution Channels: Implications of e-Commerce for Turkish Travel Agencies. Journal of Hospitality Marketing & Management, 15(2), 95-119. LAW, R., Law, A. ve Wai, E. (2001). The Impact of the Internet on Travel Agencies in Hong Kong. Journal of Travel & Tourism Marketing, 11(2/3), 105-125. MILLN, ., Esteban, . (2004). Development of a Multiple-Item Scale for Measuring Customer Satisfaction in Travel Agencies Services. Tourism Management, 25(5), 533-546. NG, E., Cassidy, F. ve Brown,L. (2006). Exploring the Major Factors Influencing Consumer Selection of Travel Agencies in a Regional Setting. Journal of Hospitality and Tourism Management,13(1), 75-84. OPPERMANN, M. (1999). Databased Marketing by Travel Agents. Journal of Travel Research, 37(3), 231-238. ZTURAN, M ve Roney, S.A (2004). Internet Use Among Travel Agencies in Turkey: an Exploratory Study. Tourism Management, 25, 259266. RIEGE, A. M., Perry, C. ve Go, F. M. (2001). Partnerships in International Travel and Tourism Marketing: A Systems-Oriented Approach Between Australia, New Zealand, Germany and the United Kingdom. Journal of Travel & Tourism Marketing.11(1), 59-77. SIEBENALER, T.C. ve Groves, D. L. (2002). Travel Agents and Their Survival. Journal of Human Resources in Hospitality & Tourism, 1(1), 1-16. SOO, K. W., Cathy, K. ve Hsu, H.C. (2005). Identifying Travel Agent User Segments. Journal of Hospitality & Leisure Marketing, 12(4), 73-92. TTNC, ., Tarlan, D. ve Mamyrkulov, N. (2003). Seyahat Acentalarnda alanlarn e Alma Sreci Alglamalar ve zmir li rnei. Dokuz Eyll niversiesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 5(1) 113-140. WANG, Y. ve Fesenmaier, D. R. (2007). Collaborative Destination Marketing: A Case Study of Elkhart County, Indiana. Tourism Management 28, 863875. YILDIRIM, A. ve imek, H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri. (6. Bask). Ankara: Sekin Kitabevi. Internet Kaynakas http://www.tursab.org.tr/content/turkish/kurumsal/tarihce.asp Dnden Bugne. Eriim Tarihi: 12 Aralk 2009. http://www.tursab.org.tr/content/turkish/istatistikler/gostergeler/ACENTASAYI.asp Seyahat Acentalarnn Says. Eriim Tarihi: 15 Aralk 2009. http://www.tursab.org.tr/tr/seyahat-acentalari/seyahat-acentasi-arama Seyahat Acentas Arama. Eriim Tarihi: 15 Temmuz 2010.
TARAKLININ TURZM POTANSYEL NASIL GELTRLEBLR? (POSTER BLDR) r. Gr. Serkan ENGL1 Yrd. Do. Dr. Ouz TRKAY2 GR Sakarya linin en gney ucunda yer alan Tarakl, 19. YY. kalma Osmanl Dnemi evleri ve tarihi yaplaryla nl bir iledir. lenin ismini eskiden ok deerli aa taraklar imal edilmesinden ald rivayet edilir (sever, 1994). Tarakl, Adapazarna 70 km uzaklktadr. Ankaradan ise Gynk istikametinden 3 saatlik mesafededir. Ankara ve stanbula ileden gnlk otobs seferleri vardr. Adapazarna ise saat ba otobs bulunmaktadr (www.sakarya.gov.tr, 09.06.2010). Sokak dokusu bozulmayan grnm Tarakl Evlerinin bulunduu alan ST alan ilan edilmi ve korumaya alnmtr. Bu alanda 120 adet tarihi ev bulunmaktadr. Yalar 100300 sene arasnda deien, iki ve katl yaplardan oluan bu evlerin hemen tamamna yakn halen mesken ve iyeri olarak kullanlmaktadr. Yk tayanlarn dinlenmeleri iin dinlenme talar bulunan Arnavut kaldrml sokaklar ve bu sokaklarn buram buram tarih kokan ssleri Osmanl evleri ile Tarakl bir kltr mzesi grnmndedir. Bu zellikleri sebebiyle son yllarda i turizm asndan belirgin bir canlanma grlmektedir (engl ve Trkay, 2009). Tarakl yresi, tarihi eserleriyle, zellikle de henz bozulmam Tarakl evleriyle ve turistik yatrmlar bekleyen Karagl yaylasyla nmzdeki yllarda kltr ve doa turizmini tercih edenlerce nemli bir turistik destinasyon olaca sylenmektedir (Batman ve zbostan, 2008). YNTEM Aratrmada yar biimlendirilmi mlakat yolu ile Tarakl turizm potansiyelinin nasl gelitirilebilecei ile ilgili Tarakl yerel yneticileri ve ilenin nde gelen kiileri ile grmeler yaplm ve elde edilen bulgular analiz edilmeye allmtr. Genel olarak Tarakl turizm potansiyeli, Taraklnn benzer turizm destinasyonlar ile farklar ve kyaslanmas, Tarakl halknn turistlere davranlar, Tarakl yresinin tantm ve reklam kampanyalar, Tarakl yresinin turizmde geri kalmasnn sebepleri ile ilgili sorular sorulmutur.
1 2
Aksaray niversitesi, Aksaray Meslek Yksekokulu Turizm ve Otelc letmecilii Program Sakarya niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Turizm letmecilii Blm
TARAKLININ TURZM POTANSYEL NASIL GELTRLEBLR? (POSTER BLDR)
891
Tablo 1: Yar Biimlendirilmi Mlakat almasna Katlanlarn Meslek ve Ya Dalm

Meslek Yerel Ynetici Gazeteci Esnaf 25-30 Ya Aras 1 31-35 Ya Aras 1 2 36 Ya ve st 3 2 1 Toplam 3 3 4
almaya katlanlarn meslek ve ya dalm incelendiinde, 36 ya ve st katlmclarn 6 kii ile ounlukta ve farkl meslek gruplarnda olduu grlmektedir. Buda katlmclarn, Taraklda imdiye kadar yaplan ve yaplmayanlara ahitlik ettiini gstermekte ve ortaya koyduklar nerilerin geerliliini artran bir faktr olabilmektedir. Katlmclarn sorulara verdikleri cevaplar aracl ile Tarakl turizm potansiyelinin gelitirilebilmesi iin nerilerde bulunulmutur. SONU VE NERLER Tarakl turizm potansiyelini artrmak iin yaplmas gerekenleri u ekilde sralayabiliriz: Tarakl halk nce turizmi kendi yaamal daha sonra yaatmaldr. Tarakl halkndan temsilciler benchmarking kapsamnda rakip destinasyonlara gtrlmeli ve oralardaki turizmin kazandrdklarn ve evreye kattklarn kendi gzleri ile grmeleri salanmaldr. Avrupa Birlii fonlarndan yararlanabilmek iin Tarakl Belediyesi iinde bir alma ekibi kurulmaldr. Tarihi binalarn restorasyonunun bilimsel destek eliinde yaplmas salanmaldr. Restore edilen binalarn ev pansiyonculuu tarznda kullanm zendirilmelidir. El sanatlar ile uraanlar zendirilmelidir. Ulusal ve uluslar aras fuarlara katlm salanmal ve tantm brorlerinde yer alnmas salanmaldr. Tarakly tantp pazarlayabilecek ulusal ve uluslararas seyahat acentalarnn temsilcilerinin yreye davet edilmeli, tantm gezilerinin belirli periyotlarla gerekletirilmesi salanmaldr. Dizi film ve belgesel ekimlerinin ilede yaplmas zendirilmelidir. KAYNAKLAR BATMAN Orhan ve Osman zbostan (2008), Turizm Amal Geleneksel El Sanatlar reten letmelerin Sorunlarna Ynelik Tarakl Yresinde Bir Aratrma, Standart Ekonomik ve Teknik Dergi, Yl 47, Say 548, Ocak, s.96 SEVER, Ahi Naci (1994), Tarakl, MNA Ajans Yaynevi, Anakara ENGL Serkan ve Ouz Trkay (2009), Tarakl Turizmde Safranbolu Olur mu?, 8. Geleneksel Turizm Paneli, Panel Bildiri Kitap, Sakarya. http://www.sakarya.gov.tr/tarakliev.htm, (Eriim:09.06.2010).
892

11 Ulusal Kongre Kitabı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

11 Ulusal Kongre Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

11.

DETAY YAYINLARI 1. Bask ISBN Yaync Sertifika No

: 384 : Kasm 2010 : 978-605-5681-95-1 : 13188

Copyright Detay Anatolia Akademik Yaynclk Ltd. ti.

Dizgi Kapak Bask ve Cilt

: Detay Yaynclk : Detay Yaynclk : Szkesen Matbaaclk

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI SEKTR BLANOLARI YARDIMIYLA OTELLER VE LOKANTALAR

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI SEKTR BLANOLARI YARDIMIYLA OTELLER VE LOKANTALAR

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI SEKTR BLANOLARI YARDIMIYLA OTELLER VE LOKANTALAR

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

ekil 2.Otel ve Lokantalar Sektrnde Kaynak Kullanm

TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI SEKTR BLANOLARI YARDIMIYLA OTELLER VE LOKANTALAR

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI SEKTR BLANOLARI YARDIMIYLA OTELLER VE LOKANTALAR

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI SEKTR BLANOLARI YARDIMIYLA OTELLER VE LOKANTALAR

BE YILDIZLI OTEL LETMELERNDE HIRSIZLIK SORUNSALI: ANTALYA-KUNDU RNE

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

BE YILDIZLI OTEL LETMELERNDE HIRSIZLIK SORUNSALI: ANTALYA-KUNDU RNE

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

BE YILDIZLI OTEL LETMELERNDE HIRSIZLIK SORUNSALI: ANTALYA-KUNDU RNE

Test Tipi T testi T testi Anova Anova Anavo

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

BE YILDIZLI OTEL LETMELERNDE HIRSIZLIK SORUNSALI: ANTALYA-KUNDU RNE

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

Turizm Eitimi Alm Olma Durumu

Turizm Sektrndeki alma Sresi

letmedeki alma Sresi

Turizm Eitimi Alm Olma Durumu

Turizm Sektrndeki alma Sresi

letmedeki alma Sresi

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

Not: Parantez iindeki deerler, p-olaslk deerleridir.

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

OTEL LETMELER GRENLERNN BAKI AISIYLA HZMET ETM UYGULAMALARININ DEERLENDRLMES

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

OTEL LETMELER GRENLERNN BAKI AISIYLA HZMET ETM UYGULAMALARININ DEERLENDRLMES

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI

OTEL LETMELER GRENLERNN BAKI AISIYLA HZMET ETM UYGULAMALARININ DEERLENDRLMES

8,01 5,36 4,39 2,04 2,01 1,05 1,01

11. ULUSAL TURZM KONGRES 2-5 ARALIK 2010, KUADASI