Korelasyon

12

267

alma Biimine likin Olarak

Kavramlar ve bu kavramlar arasndaki ilikiler dikkatle incelenmeli, rnekler ve rnek zmleri dikkatle incelenmeli, sorunlarla karlalrsa ilgili nitelere geri dnlmeli, Regresyon konusu yeterince zmsenmelidir.

268

statistik

Amalar
ki deiken arasndaki ilikinin ynn ve derecesini belirleyebileceksiniz. Baml deikendeki deimenin yzde kann bamsz deiken tarafndan aklandn belirleyebileceksiniz. Anaktlede korelasyon olup olmad yolundaki hipotezleri, belirli anlam dzeyinde test edebileceksiniz.

erik Haritas
GR KORELASYON KATSAYISI BELRLLK KATSAYISI KORELASYON KATSAYISININ ANLAMLILIK TEST

nite 12 - Korelasyon

269

GR
Bir nceki nitede iki deiken arasndaki ilikinin dorusal regresyon modeliyle gsterimi zerinde durulmutu. Bu nitedeyse iki deiken arasndaki ilikinin yn ve derecesinin belirlenmesi konusu korelasyon analizi ele alnacaktr. Bu tip analizin arac korelasyon katsaysdr. Hemen belirtelim ki korelasyon ve regresyon birbirleriyle yakn ilikileri olan konulardr.

KORELASYON KATSAYISI
AMA

ki deiken arasndaki ilikinin ynn ve derecesini belirleyebileceksiniz.

Turistik bir blgede, elde edilen turizm geliriyle yatak says arasndaki ilikinin derecesi blgeye, yeni yatrmlarn yaplmasna gsterge oluturacaktr. Blgeye yatrm yaplmasn isteyen bir grup, yatak says arttrlrsa, daha ok turist geleceini ileri srmektedir. Bu ve benzer iddialarn geerlilii yine uygun istatistiksel teknikler kullanlarak aratrlr. Bu nitede deikenler arasndaki ilikinin derecesi ve ynnn belirlenmesinde kullanlan istatistiksel teknikler ele alnmtr. ki deiken arasndaki dorusal ilikinin derecesi, r simgesiyle gsterilen korelasyon katsaysyla llr. Korelasyon katsays iki deikenin deiimlerinde, ne dereceye kadar uygunluk olduunu belirler. Fakat hi bir ekilde neden sonu ilikisi kurmaz. Aslnda bir ok durumda, modelin deikenlerinden hangisinin bamsz deiken, hangisinin baml deiken olduu bilinmez. te bu gibi durumlarda, ilikinin derecesinin belirlenmesinde oransal bir l olan, korelasyon katsaysndan yararlanlr. Korelasyon katsaysnn alabilecei en kk deer 1, en byk deerse +1 olur, baka bir anlatmla korelasyon katsays r, 1 r +1 arasnda deer alr. Korelasyon katsaysnn iareti pozitifse, deikenlerden birinin deeri artarken (azalrken) dierinin de arttn (azaldn) gsterir. Korelasyon katsaysnn iareti negatifse, deikenlerden birinin deeri artarken (azalrken) dierinin deerinin azaldn (arttn) gsterir. Yani ters ynl bir iliki sz konusudur. r = 0 olduundaysa deikenler arasnda dorusal bir ilikinin bulunmad sylenebilir. r nin +1e eit olmas, deikenler arasnda pozitif ve tam dorusal bir ilikinin varln ortaya koyar. r nin -1e eit olmasysa, deikenler arasnda negatif ve tam dorusal bir ilikiyi belirler. Deikenler arasndaki iliki kuvvetlendike 1e, zayfladka da sfra yaklaan bir korelasyon katsays elde edilir. Korelasyon katsays, r=

ki deiken arasndaki dorusal ilikinin yn ve derecesi korelasyon katsaysyla llr. Korelasyon katsays r ile gsterilir.

Korelasyon katsays neden sonu ilikilerinin kurulmasnda yeterli olmaz.

Korelasyon katsays r, 1 ile +1 arasnda deerler alr (1 r +1 ).

xi yi x2 y2 i i

Xi X Y i Y Xi X
2

Yi Y

ile hesaplanr.

270

statistik

RNEK 1

rencilerin istatistik dersinde ara snavdan aldklar notlarla dnem sonu snavndan aldklar notlar arasnda bir iliki olduu dnlmektedir. Bu ilikinin ynn ve derecesini belirleyelim. statistik Dersi Ara Snav Notlar X 45 54 55 68 30 48 300
ZM

statistik Dersi Dnem Sonu Snav Notlar Y 83 78 80 72 45 26 384

rencilerin ara snav notlaryla dnem sonu notlar arasndaki ilikinin derecesini korelasyon katsaysyla belirleyebiliriz. X=

Xi = 300 = 50
n 6

Y=

Yi = 384
n 6

= 64

olduundan, xi = Xi X dnmyle, xi 5 4 5 18 20 2 yi 19 14 16 8 19 38 xiyi -95 56 80 144 380 76 641 xi2 25 16 25 324 400 4 794 yi2 631 196 256 64 361 1444 2682 yi = Yi Y

r=

xi yi i i x2 y2

641 = 641 = 0.439 794.2682 1459

olarak hesaplanr.

Korelasyon katsays r, regresyon katsaylar yardmyla da hesaplanabilir r= b yx . b xy .

rencilerin, istatistik dersiyle ilgili, ara snav notlaryla dnem sonu snav notlar arasnda, pozitif ynde, kuvvetli olmayan bir iliki sz konusudur. Korelasyon katsays, regresyon katsaylarndan da yararlanlarak aadaki eitlikle hesaplanabilir. r= b yx . bxy

nite 12 - Korelasyon

271

formldeki, byx = Ynin Xe gre regresyon katsays bxy = Xin Yye gre regresyon katsaysdr. Burada, dikkat edilmesi gereken nokta, eer regresyon katsaylar pozitifse r pozitif, eer her iki regresyon katsays da negatifse r negatif olacaktr. Eer regresyon katsaylarndan biri pozitif, dieri de negatifse, deikenler arasnda iliki yoktur. rnek 1de yer alan veriler iin, korelasyon katsaysn, regresyon katsaylarndan yararlanarak hesaplayalm. Bu yaklamla, korelasyon katsaysn hesaplayabilmek iin ncelikle, regresyon katsaylarn elde edelim : byx =
ZM

RNEK 2

yi xi = 641 = 0.807 x2 794 i yi xi = 641 = 0.239 y2 2682 i

bxy =

olarak elde edilir. Bu sonulardan, r = + 0.807 . 0.239 = + 0.912 r = + 0.439 olarak elde edilir (Her iki regresyon katsaysnn da pozitif olduuna dikkat ediniz).

zmlerden de grlecei gibi, korelasyon katsays hangi yaklamla hesaplanrsa hesaplansn, ayn sonuca ulalacaktr. Burada dikkat edilmesi gereken husus udur: Regresyon katsaylarnn iaretiyle korelasyon katsaysnn iareti ayn olacaktr. Alfa retim iletmesinin belirli bir dneme ilikin retim miktaryla birim deiken maliyetleri aadaki gibidir: retim Miktar (Bin Ton) X 1 2 3 4 5 15 Birim Deiken Maliyetler (Milyon TL) Y 11 9 8 7 5 40

RNEK 3

Regresyon katsaylarndan yararlanarak korelasyon katsaysn hesaplayalm.

272
ZM

statistik

ncelikle regresyon katsaylarn bulalm. Bunun iin ilgili hesaplamalar aada verilmitir: Xi 1 2 3 4 5 15 X=3 Yi 11 9 8 7 5 40 Y=8 xi = Xi X 2 1 0 1 2 0 yi = Yi Y 3 1 0 1 3 0 xiyi 6 1 0 1 -6 -14 xi2 4 1 0 1 4 10 yi2 9 1 0 1 9 20

bu sonulardan hareketle regresyon katsaylar, byx =

xiyi = 14 = 1.4 x2 10 i xiyi = 14 = 0.7 y2 20 i

bxy =

olarak hesaplanr. Buradan, r= byx . bxy = (1.4)(0.7) = -0.9899

olarak elde edilir (her iki regresyon katsaysnn da negatif olduuna dikkat ediniz). retim hacmiyle birim deiken maliyetler arasnda, ters ynde, kuvvetli bir iliki vardr.
SIRA SZDE

1. Korelasyon katsays hangi amala kullanlr? 2. Korelasyon katsaysnn alabilecei en kk ve en byk deer nedir? 3. X ve Y deikenleri iin korelasyon katsays r = 0,85 bulunduuna gre, sonucu yorumlaynz.

BELRLLK KATSAYISI
AMA

Baml deikendeki deimenin yzde kann bamsz deiken tarafndan aklandn belirleyebileceksiniz.

Belirlilik katsays r2 , baml deikendeki deiimin ne kadarnn bamsz deikence aklandn ifade eder.

Regresyon denkleminin verilere olan uyumunun salanp salanmadnn bir gstergesi de aklanabilen deiimin toplam deiime olan orandr. Bu oran, belirlilik katsays olarak isimlendirilir ve baml deikendeki deiimin ne kadarnn bamsz deikence aklanabildiini gsterir. Korelasyon katsaysnn karesine eit olan belirlilik katsaysnn alabilecei en kk ve en byk deerler sfrla art birdir. 0 r2 1

nite 12 - Korelasyon

273

rneklem verilerinden hareketle, kestirimi yaplan regresyon dorusu, serpilme diyagramnda, noktalar arasndan gemektedir. Belirlilik katsays noktalarn doruya yaknlk derecesini gsterir. Fakat sadece ekle bakarak bunu grmek olas deildir. Bu nedenle, belirlilik katsaynn saysal olarak elde edilmesi gerekir. r2 = 1 ise Ydeki deiimin %100nn X bamsz deikeni tarafndan aklanabildii kabul edilir ve serpilme diyagramnda tm noktalar regresyon dorusu zerindedir. r2 = 0 ise X bamsz deikeni, Y baml deikenini hi aklayamyor demektir.
Y Y

Belirlilik katsays r2 , 0 ile 1 arasnda deerler alr.

ekil 12.1 r2 = 1 olmas durumu. ekil 12.2 r2 = 0 olmas durumu (hi iliki yok).

zetle r2 sfrdan kk ve birden byk olamaz. rnek 1deki veriler iin belirlilik katsaysn hesaplayalm. Belirlilik katsaysnn korelasyon katsaysnn karesine eit deer olduuna gre, r2 = (0.439)2 r2 = 0.192 olarak elde edilir. Belirlilik katsaysnn deeri sfra yakn kmas nedeniyle, dnem sonu snavnda alnan notla, ara snav notlarndan ok az etkilenmitir.
ZM

RNEK 4

1. Belirlilik katsaysnn bire yakn olmas durumunda serpilme diyagramnda noktalar nasl yer alr? 2. Belirlilik katsays ne amala kullanlr? 3. X bamsz deikeni Y baml deikenini hi aklamyorsa r 2 hangi deeri alacaktr?

SIRA SZDE

274

statistik

KORELASYON KATSAYISININ ANLAMLILIK TEST

AMA

Anaktlede korelasyon olup olmad yolundaki hipotezleri, belirli anlam dzeyinde test edebileceksiniz.

Anaktle iliki katsays r = 0 olan bir anaktleden seilen rneklemlerin r katsaylar normal dalma sahiptir. Bu nedenle, H0 : r = 0 H1 : r 0 hipotezleri formle edildikten sonra t=r- r = r sr sr buradan t=r n2 1 r2 test istatistii hesaplanr. Korelasyon katsaysnn hesaplanmas, ou zaman, kk rneklemlere dayand iin formlde, r = 0 hipotezine gre yaplacak testte bu forml kullanmak mmkn olur. Formlde sr , rnin standart hatasdr. n 2 serbestlik dereceli a anlam dzeyinde tablodan bulunan t deeriyle t istatistiinin deeri karlatrlp, istatistiksel olarak anlaml olup olmadna karar verilir.

RNEK 5

rnek 1de hesaplanan r = 0.439 deerinin anlamlln a = 0.05 iin snayalm.

ZM

Hipotezler H0 : r = 0 H1 : r 0 Anlamllk dzeyi a = 0.05 t= r n2 1 r2 (n < 30)

t = 0.439 6 2 = 0.878 = 0.97 0.898 1 0.192 t0.05 = 2.776 > t = 0.97 olduundan H0 kabul edilecektir. Anaktlede korelasyon olmad yolundaki H0 hipotezi %5 anlam dzeyinde kabul edilecektir.
SIRA SZDE

1. Anaktle iliki katsays p = 0 olan bir anaktleden ekilen r katsaylar nasl bir dalma sahiptir? 2. sr neyi gsterir? 3. t0.05 = 2.776 < t = 3.105 olarak verilmitir. Sonucu yorumlaynz.

nite 12 - Korelasyon

275

Kendimizi Snayalm
1. X ve Y deikenleri arasndaki ilikinin derecesini, aadakilerden hangisi belirler? a. Regresyon katsays b. t istatistii c. Korelasyon katsays d. Aritmetik Ortalama e. Otokorelasyon katsays 2. Aadaki korelasyon katsaylarndan hangisi, X ve Y deikenleri arasnda, ters ynde tam dorusal bir ilikinin varln gsterir? a. r = 1 b. r = 0.5 c. r = 0 d. r = 0.5 e. r = 1 3. Ynin Xe gre regresyon katsays byx = 0.86, Xin Yye gre regresyon katsays byx = 0.90 ise korelasyon katsays (r) katr? a. r = 0.88 b. r = 0.78 c. r = 0 d. r = 0.78 e. r = -0.88 4. Korelasyon katsaysyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. 1 r 1 b. 1 r2 1 c. byx > 0 ise r > 0dr. d. byx < 0 ise r < 0dr. e. r2 = 0 5. X ve Y deikenleri iin korelasyon katsays r = 0.75 ise aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. X ve Y deikenleri arasndaki iliki zayftr. b. X ve Y deikenleri arasnda iliki yoktur. c. X ve Y deikenleri arasnda ters ynl ve zayf bir iliki vardr. d. X ve Y deikenleri arasndaki doru ynl ve kuvvetli bir iliki vardr. e. X ve Y deikenleri arasnda doru ynl ve ok zayf bir iliki vardr.

6. Belirlilik katsaysnn kullanm amac aadakilerden hangisidir? a. X ve Y deikenleri arasndaki regresyonu aklamak b. X ve Y deikenleri arasnda hata miktarn gstermek c. Baml deikendeki deiimin ne kadarnn bamsz deikence aklanabildiini gstermek d. Tahminlerin hesaplamasnda kullanmak e. Standart hatay azaltmak 7. X ve Y deikenleri arasndaki ilikiyi gsteren korelasyon katsays r = 0,82 olduunda, belirlilik katsays aadakilerden hangisidir? a. r2 = 0.75 b. r2 = 0.67 c. r2 = 0 d. r2 = -0.67 e. r2 = -1 8. X bamsz deikeni Y baml deikenini hi aklamyorsa r2 deeri katr? a. r2 = -1 b. r2 = -0.5 c. r2 = 0 d. r2 = 0.5 e. r2 = 1 9. Korelasyon katsaysnn anlamllk snamasnda sfr hipotezinin ifadesi aadakilerden hangisidir? a. H0 : p = 0 b. H0 : p > 0 c. H0 : p < 0 d. H1 : p = 0 e. H1 : p < 0 10. rneklem bykl n = 8, r = 0.72 deerinin anlamlln snamak iin hesaplanan test istatistiinin deeri aadakilerden hangisidir? a. t = 3.55 b. t = 2.55 c. t = 2 d. t = 1.764 e. t = -3

276

statistik

Yant Anahtar
1. c 2. e 3. a 4. b 5. d 6. c 7. b 8. c 9. a 10. b

ORHUNBLGE, Neyran: Uygulamal Regresyon ve Korelasyon Analizi, . . letme Fakltesi, No: 267, stanbul, 1996. MLEK, Necla: Temel statistik lke ve Teknikleri, Bilim Teknik Yaynevi, Eskiehir, 1989. NEWBOLD, Paul: letme ve ktisat iin statistik, eviren: mit enesen, 4. Basm, Literatr Yaynclk, 2000. SERPER, zer: Uygulamal statistik II, 4. Bask, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000.

Yararlanlan Kaynaklar