TRKYEDE KURULU RZGAR SANTRALLERNDE KULLANILAN GENERATRLERN KARILATIRILMASI

Erkan DURSUN, Adnan KAKLL Marmara niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektrik Eitimi Blm ZET Rzgar trbinleri; kaynan srekli yenilenen rzgardan alan, sera gaz salnm yok denecek kadar az olduu iin evreyle dost olan, kurulum maliyetleri gittike den, d lkelere bamll azaltan sistemlerdir. Rzgar trbini verimi byk oranda corafi artlara bal olduu iin rzgar santrali kurulacak blgenin corafi zelliklerinin ok iyi bilinmesi gereklidir. Corafi zelliklerdeki deiikliklere gre rzgar trbinlerinde kullanlan generatrlerde deimektedir. Bu almada Trkiyede kurulu rzgar santrallerinde kullanlan generatr tipleri incelenmi ve

karlatrlmtr.

GR Rzgar trbinleri rzgardaki kinetik enerjiyi nce mekanik enerjiye daha sonra da elektrik enerjisine dntren sistemlerdir. Kinetik enerjiyi salayan rzgarlar, yeryzndeki farkl gne ss dalmlarnn neden olduu basn ve scaklk farkllklarnn dengelenmesiyle oluan hava akmlardr. Dolaysyla rzgar enerjisinin asl kaynada gnetir. Trkiyedeki rzgar trbinlerinde kullanlan generatrleri incelediimiz zaman iki tip generatr n plana kmaktadr. Bunlardan birincisi ift beslemeli asenkron generatr (doubly fed asynchronous generator) ikincisi herhangi dili sistemine ihtiya duymayan srekli mknatsl senkron generatordr (direct drive synchronous generator). TRKYENN RZGAR POTANSYEL Trkiyede esen rzgarn karakterinin ok iyi bilinmesi kurulacak olan rzgar trbininin seiminde nemli rol oynamaktadr. Rzgar hzn etkileyen faktrler srasyla unlardr.

1. Corafi konum 2. Yerel yzey yaps 3. Yeryznden olan ykseklik Uluslararas elektroteknik komisyonuna (IEC) gre rzgar, esme hz bakmndan drt snfa ayrlmaktadr. Birinci snfta ortalama rzgar hz 10 m/sn, ikinci snfta ortalama rzgar hz 8,5 m/sn, nc snfta ortalama rzgar hz 7,5 m/sn, drdnc snfta ortalama rzgar hz 6 m/sn olmaktadr [1]. Bu snflama gz nne alndnda, lkemizde esen rzgar hz ortalama 5,9 ile 8,1 m/sn olduuna gre lkemizde 3. snf bir rzgar esmektedir. 10 metre lm yksekliinde ortalama yllk hz 2.73.5 olan yrelerimiz Afyon, Antalya, Isparta, Samsun, Saryer, Akhisar, Malatya, Anamur ve hz 3.5 4 m/s olan yrelerimiz Bergama, Bodrum, anakkale, orlu, Gkeada, nebolu, Sinop ve son olarak hz 4 6 m/s olan yrelerimiz ise Antakya, Bandrma ve Mardin olup, en yksek hz 6.2 m/s ile

Bozcaada da saptanmtr. Trkiyede esen rzgarn, rzgar trbinleri asndan, ok kaliteli olduunu dnmek yanltc olabilir. Ancak trbin tasarm bu rzgar hzna gre tasarlanr ve seilirse ayn rzgar hzndan daha fazla verim alm oluruz ki buda lke ekonomisi asndan nemli bir kazanmdr.

ekil 1. 50 metre yksekliinde llen Trkiye geneli ortalama yllk rzgar hz dalm [2]

RZGAR TRBNLERNDE KULLANILAN GENERATRLER Temel olarak bir rzgar trbinine asenkron, senkron ve doru akm generatrlerinden herhangi biri balanabilir [3]. Asenkron Generatr a) Sincap Kafesli Asenkron Generatr (SKAG) b) Rotoru Sargl Asenkron Generar (RSAG) -ift Beslemeli Asenkron Generatr (BAG) -OptiSlip Generatr (OSG) Senkron Generatr a) Rotoru Sargl (Alan Sargl) Senkron Generatr (RSSG) b) Srekli Mknatsl Senkron Generatr (SMSG) Doru Akm Generatr Dier Tip Generatrler Anahtarl Relktans Generatr (ARG)

ekil 2. Rzgar trbini nacelle i yaps Byk lekli rzgar trbininin generatr ksmnn yer ald blme nacelle denilmektedir (ekil 2). TRKYEDE KURULU RZGAR TRBNLER VE KULLANILAN GENERATOR TPLER Trkiyede, TUREB (Trkiye Rzgar Enerjisi Birlii) verilerine gre toplam kurulu rzgar enerjisi santrali gc 433.35 MW tr. Bu toplam kurulu gc oluturan rzgar

trbinlerinde kullanlan generatrleri incelediimiz zaman iki farkl tipte generatr kullanldn grmekteyiz. Bunlardan birincisi ift beslemeli asenkron generatr (doubly fed asynchronous generator), ikincisi herhangi dili sistemine ihtiya duymayan srekli mknatsl senkron generatordr (direct drive synchronous generator). Tablo 1. Trkiyede kurulu rzgar enerji santralleri ve kullanlan generatr tipleri [4]
Santral Kurulu Gc (MW) 1,5 7,2 10,2 1,2 30 0,85 39,2 10,8 30,4 14,9 30 30,6 42,5 24 60 90 10 Trbinin retici Firmas ve Modeli Enercon E40 Vestas V44 Enercon E40 Enercon E40 GE Vestas V52 Enercon E48 Vestas V90 Enercon E48 Enercon E48 Vestas V80 Enercon E48 Nordex N90 Enercon E82 Vestas V90 Vestas V90 Enercon E48

Rzgar Santrali Kurulu Blge zmir-eme zmir-eme anakkale-Bozcaada stanbul-Hadmky Balkesir-Bandrma stanbul-Silivri zmir-eme Manisa-Akhisar anakkale-ntepe anakkale-Gelibolu Hatay-Samanda Manisa-Sayalar zmir-Aliaa stanbul-Gaziosmanpaa stanbul-atalca Balkesir-aml Mula-Data

Rzgar Trbininde Kullanlan Generator Tipi Direct Drive Senkron Generator ift Beslemeli Asenkron Generator Direct Drive Senkron Generator Direct Drive Senkron Generator ift Beslemeli Asenkron Generator ift Beslemeli Asenkron Generator Direct Drive Senkron Generator ift Beslemeli Asenkron Generator Direct Drive Senkron Generator Direct Drive Senkron Generator ift Beslemeli Asenkron Generator Direct Drive Senkron Generator ift Beslemeli Asenkron Generator Direct Drive Senkron Generator ift Beslemeli Asenkron Generator ift Beslemeli Asenkron Generator Direct Drive Senkron Generator

Trbin Adet ve Kapasitesi

3 adet 500 Kw 12 adet 600 kW 17 adet 600 kW 2 adet 600 kW 20 adet 1500 kW 1 adet 850 kW 49 adet 800 kW 6 adet 1800 kW 38 adet 800 kW 13 adet 800 kW ve 5 adet 900 kW 15 adet 2000 kW 38 adet 800 kW 17 adet 2500 kW 12 adet 2000 kW 20 adet 3000 kW 38 adet 3000 kW 27 adet 800 kW ve 8 adet 900 kW

ift Beslemeli Asenkron Generatr (Doubly Fed Asynchronous Generator) Bu tip generatrlere ift beslemeli (doubly fed) diye sylenmesinin nedeni, stator gerilimini ebekeden alrken rotora uyartm gerilimi g konvertr aracl ile yapld iindir. ift beslemeli asenkron generatr stator sarglar direkt olarak sabit frekansl 3 fazl ebekeye bal bir rotoru sargl asenkron generatr ile rotor sarglarna monte edilmi iki ynl back-to-back IGBT (insulated gate bipolar

transistor) konvertrden meydana gelmitir [5]. if beslemeli asenkron generatrde rotor taraf konvertr ve ebeke taraf konvertr olmak zere iki konvertr bulunur. Genellikle, rotor tarafndaki konverter kontrol sistemi, elektromanyetik torku regle eder ve generatrn manyetizasyonunu srdrebilmesi iin reaktif g salar. ebeke tarafndaki konverter kontrol sistemi ise, DA linkini regle eder. Eer

generatr senkron hzn altnda alrsa, ebekeden rotora bilezikler araclyla elektriksel g verilir. Bylelikle generatrn senkron hz gemesi salanr. Zaten bir asenkron makinann generatr olarak alabilmesi iin rotor hznn stator dner alan hznn (senkron hz) stne kmas gerekmektedir. Senkron hza %30 yakn aralkl olacak ekilde, rotor hz ayar salanr. Eer senkron hzn stnde ise bu sefer ebekeye elektrik enerjisi verir. BAG n avantajlar; srekli deien rzgar hz uygulamalarna imkan salar. Rzgardan alnan enerji daha fazladr. Konvertrler sayesinde ekstra reaktif g kontrolne ihtiyac yoktur. Aktif ve reaktif g kontroln konvertrler salar. Offshore olarak isimlendirilen ak deniz rzgar santrali uygulamalar gibi byk g sistemleri iin uygun olmasdr. BAGnin en byk dezavantaj ise bilezik tertibatnn dzenli bakma olan ihtiyacdr. Ayrca dier sistemlerden biraz daha pahaldr. [3, 6, 7, 8, 9].

ekil 3. ift beslemeli asenkron generatrn rzgar trbinine balants

ekil 4. BAG lerin rzgar trbinine ve ebekeye balants OptiSlip ndksiyon Generatr (OSG) OSG rzgarn ani ve sert esmesi srasnda rzgar trbinindeki ykleri ok hzl g elektronii elemanlar kullanarak minimuma indirmek iin Danimarkal irket Vestas tarafndan gelitirilmitir. Optislip generatr rotoru sargl asenkron generatr ile afta yerletirilmi ayarlanabilir harici rotor direnlerinden oluur. Herhangi bir bilezie ihtiyac yoktur. Generatrn kaymas, rotor aftna bal bir konvertr araclyla toplam rotor direncinin dzenlenmesi ile deitirilir. Bu deiim rzgar hzna ve yke bal olarak elektronik devre ile %1 ile %10 arasnda deimektedir. Bylelikle ani rzgar artlarnda oluan mekanik ykler ve g dalgalanmalarnn azaltlmas hedeflenmitir. Dezavantaj ise reaktif g kontrolnn zayf olmasdr [3, 5, 10]. Srekli Mknatsl Senkron Generatr (Direct Drive Synchronous Generator) Srekli mknatsl senkron generatorler (SMSG) herhangi bir enerji kaynana gerek duymadan kendinden uyartml olmas nedeniyle rzgar trbini uygulamalarnda nerilmektedir. En byk arts herhangi bir hzda g retebilmesidir. Bakm maliyeti dktr. Kk ve hafif uygulamalar iin uygundur. Generatr hz herhangi dili

kutusuna gerek kalmadan kontrol edilebilir ancak dili sistemi ile birlikte kullanlan modelleri de mevcuttur. Srekli mknatsl senkron generatrn statoru sargldr ve rotoruna daimi mknatslar yerletirilmitir. ok yaygn kullanlan tipleri; radyal akl, aksiyal akl ve apraz akl olanlardr [11].

ekil 4. Srekli mknatsl senkron generatrn rzgar trbinine balants

ekil 4. Srekli mknatsl senkron generatrn dili kutusu ile birlikte rzgar trbinine balants

Srekli mknatsl senkron generatrler harekete geme annda senkronizasyonda ve gerilim reglasyonunda baz sorunlar kartabilir. Ayrca srekli mknatslarn fiyatlar ok yksektir. Bir dier dezavantaj ise mknatslarn manyetik zelliklerinin scaklkla deimesidir. Yksek scaklklarda ve ksa devre durumlarnda mknatslarn

manyetik zelliklerini kaybettikleri bilinmektedir. SMSGlerin rotor scaklklarnn soutma sistemleri ile kontrolnn salanmas gereklidir [5, 10, 11] .

ekil 5. Srekli Mknatsl Senkron Generatr SONU Rzgar trbinlerinde kullanlacak olan generatrn seiminde gz nne alnacak en nemli kriter, rzgar trbininin yerleecei blgenin rzgar zelliinin belirlenmesidir. Seilen generatr; farkl rzgar deiimlerinden minimum etkilenip, maksimum verimle alabilmelidir. Deiken hzl rzgarlarda kullanlan generatorler frekans dntrclere ve g elektronii elemanlarna ihtiya duyar. Fakat son yllarda gerek g elektroniinde kaydedilen ilerlemeler, gerekse yar iletken teknolojisinin maliyetinin her geen gn azalmas, rzgar g sistemlerinde bu yapnn kullanmn olduka cazip hale getirmitir. Her blgenin rzgar hzlar farkl olduu iin, Kuzey Avrupa lkeleri iin retilen rzgar trbinleri bizim lke artlar iin uygun deildir. O nedenle Trkiyenin rzgar artlarna uygun rzgar trbin dizaynnn gelitirilmesi ve

bir an nce yerli rzgar trbinlerinin imalatna balanlmas gerekmektedir. Bu artlar gz nne alndnda, kanat yaplar uzun ve generatr yaplar kk olan rzgar trbinlerinin tercih edilmesi daha doru bir seim olacaktr. Kaynan srekli yenilenen rzgardan alan rzgar enerjisi dnm sistemlerini, ne zaman ki alternatif yerine birincil enerji olarak tanmlarsak, Trkiye iin nemli bir enerji kaynan grmezden gelmemi oluruz. KAYNAKLAR 1. http://www.iec.ch, eriim tarihi 10 Nisan 2009. 2. alkan M., Rzgar Enerji Dnm Sisteminde Sorunlar, 2. Ruzgar Enerjisi Sempozyumu, Samsun, 2009 3. Dursun E., Binark A.K., Generator Types in Wind Turbines , 7.Natioanal Clean Energy Symposium Istanbul 17-21 December 2008. 4. http://www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr eriim tarihi 5 Nisan 2009. 5. Ackermann T., Wind Power in Power Systems, John Wiley & Sons, Ltd, 2005. 6. Uyar, M., Genolu, M.T., ve Yldrm, S., Deiken Hzl Rzgar Trbinleri in Generatr Sistemleri, YEKSEM 2005, III. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar

Sempozyumu, Mersin, Sh.173-178. 7. Muller, S. Deicke, M. De Doncker, R.W., (2002). Doubly Fed Induction Generator Systems for Wind Turbines, IEEE Industry Applications Magazine, 8, 3, pp. 26-33. 8. Hansen, L.H., Madsen, P.H., Blaabjerg, F., Christensen, H.C., Lindhard, U., Eskildsen,K., (2001). Generators and Power Electronics Technology for Wind Turbines, Industrial of the IEEE 29 Electronics Society, IECON '01. The 27th Annual Conference

Nov.-2 Dec. 2001, Vol. 3, pp.2000 2005.

9. Bogalecka, E., (1993). Power Control of a Doubly Fed Induction Generator without Speed or PositionSensor, in EPE 5th European Conference on Power Electronics and Application, Vol. 8, pp. 224228 10. Khadraoui M.R., Elleuch M., (2008) Comparison between OptiSlip and Fixed Speed Wind Energy Conversion Systems, 5 th International Multi-Conference on Systems, Signal and Devices , Amman, Jordan, 2008. 11. Dubois, M. R., Polinder, H., Fereira, J. A., (2000). Comparison of Generator Topologies for Direct-drive Wind Turbines, in IEEE NordicWorkshop on Power and Industrial Electronics, IEEE, New York, pp. 2226.