T.C.

DOKUZ EYLL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ARKEOLOJ ANAB L M DALI YKSEK L SANS TEZ

RNEKLERLE SUNAK T POLOJ S

Ahu Grer

Danman Yrd. Do. Dr. Akn ERSOY

2006

Yemin Metni Yksek Lisans Tezi olarak sunduum .........rneklerle Sunak Tipolojisi....... adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

Tarih ..../..../....... Ad SOYADI Ahu GRER mza

YKSEK L SANS TEZ SINAV TUTANAI rencinin Ad ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Konusu Snav Tarihi ve Saati

: : : : :

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndan Lisansst Ynetmeliinin 18.maddesi gereince yksek lisans tez snavna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iinde savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin, BAARILI DZELTME RED edilmesine OY B RL ile OY OKLUU ile karar verilmitir.

* **

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. renci snava gelmemitir. * Bu halde adaya 3 ay sre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

*** **

Evet

Tez burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez mevcut hali ile baslabilir. Tez gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin basm gereklilii yoktur.
JR YELER Baarl Baarl Baarl Dzeltme Dzeltme Dzeltme Red Red Red MZA .. .......... .

NSZ

2005 2006 Dneminde Yksek Lisans Tezi olarak hazrladm rneklerle Sunak Tipolojisi isimli bu alma srasnda, benden hibir desteini esirgemeyen ve her konuda destek olan hocam, Yrd. Do. Dr. Akn ERSOYa, Almanca eviriler ve dijital destek iin Eser TURUNKAPI ya, almalarm srasnda, bata yazm olmak zere her aamadaki yardm ve sonsuz sabryla Murat ATAMTRKe ve aileme sonsuz teekkrlerimi sunarm.

Ahu GRER 2006

ZET Yksek Lisans Tezi rneklerle Sunak Tipolojisi Ahu GRER Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits Arkeoloji Anabilim Dal Arkeoloji Program

Yunan ve Roma Toplumlarnda olduka nemli bir yere sahip olan sunak rneklerinin tipolojik bir grntsn elde etmek amacyla yaplan bu almada, genel anlamyla, Tanrlarna ulamak isteyen nsanolunun bu ulam iin setii en basit ve yaln yer olan sunaklar, ayrntl biimde incelenmeye allmtr. Yunan ve Roma toplumunda, ok farkl sunu ve sunak tipleri olduu gibi bunu izleyen ok youn bir de ritel pratii bulunmaktadr. Yunan dininde kutsal alanlarn yeri ok fazla deitirilmedii iin sunak ounlukla kutsal alana yaplan ilk mimari e olmakta ve buraya yaplan tm kutsal mimari yaplara nclk etmektedir. Zamanla hem kamusal, hem dinsel, hem kltsel hem de idari bir e haline gelmi, Tanrlar yerine Tanrlatrlm hkmdarlara da adanr olmulardr. Farkl kltlerle beraber ok Tanrl Yunan klt dncesi iinde sunaklar vazgeilmez ama karmak bir e halinde yerini almtr. Bu konuda belirgin olarak yaplan tek bir yayn ile bamsz birok makalenin bulunmas, bu enin farkl birok biimde adlandrlmasna neden olmu, belirli bir tipolojinin bulunmamas da kimi aamalarda zorlayc olmutur. ok belirli kriterleri olmamasna ramen sunaklar almada Portatif, Sabit ve Dierleri olarak adlandrlm, belirgin bir tipolojiye daha kolay ulamak amac gdlmtr. almada bu balklar altnda incelenen sunaklar dnemlere yaylarak tm zellikleri ile irdelenmi, katalog ve tipolojik zellikleri de ayrntl biimde yazlm, grntlerle zenginletirilmeye allmtr.

Anahtar Kelimeler: 1)

2)

3)

ABSTRACT Master Thesis Typology of Altars with Samples Ahu GRER Dokuz Eylul University Institute Of Social Sciences Department of Archaeology The target of this thesis named as Typology of Altars with Samples is, to have a typological outcome of the altars which an important form of Greek and Roman architecture. n Greek and Roman Community, there are too many forms and offers of altars as there is a deep ritual practicals. The Altar is the pioneer element of Greek and Roman architecture, because its the first element that built in the holy place and in Greek religion we rarely seen the alteration of the holy elements places. The Altar have been a religious, administrative and common function in the course of time. There is only a book and a few contributions about this element and because of that, there are too many classifications. Out of the exact criterias, in this thesis, there is a classification of altars in three headlines, Portable Altars, mportable Altars and The Other Forms of Altars and researched with catalogue and pictures.

Keywords: 1)

2)

3)

RNEKLERLE SUNAK T POLOJ S YEM N METN YKSEK L SANS TEZ SINAV TUTANAI NSZ ZET ABSTRACT NDEK LER LEVHA L STES GR 1. ANT K ADA SUNAK ve SUNU KAVRAMI 1.1. Sunaklara Genel Bak 1.2. Sunaklarn Ortaya k 1.3. Sunak Tipleri, levleri ve Konumu 1.4. Sunu Trenleri 2. DNEMLER NDE SUNAK RNEKLER 2.1. Sabit Sunaklar ve rneklerle Tipolojisi 2.1.1. Arkaik ncesi Dnem 2.1.2. Arkaik Dnem 2.1.3. Klasik Dnem 2.1.4. Hellenistik Dnem 2.1.5. Roma Dnemi 2.2. Portatif Sunaklar ve rneklerle Tipolojisi 2.2.1. Arkaik ncesi Dnem 2.2.2. Arkaik Dnem 2.2.3. Klasik Dnem 2.2.4. Hellenistik Dnem X 1 1 1 2 7 13 14 16 19 22 25 28 32 34 35 36 39 V V V V X

2.2.5. Roma Dnemi 2.3. Dier Sunak Tipleri SONU KAYNAKLAR KATALOG LEVHALAR

41 43 47 57

LEVHA L STES LEVHA 1A- Hellenistik Dnemde Ege Blgesi Portatif Sunak Dalm (Berges, 1986, bei. 2) 1B- Alacahyk orthostad kabartmas, (Alp, 2002, s.12 res.9) LEVHA 2 A-Sparta Artemis Orthia 2 (Yavis, 1949, s. 109 fig. 69) 2 B-Samos Heraion Sunak 1-8 ((Yavis, 1949, s. 118 fig. 67) LEVHA 3 A- Olympia Hera Suna nnde sunu ayini (www.samos.com internet adresi) 3 B-Ephesos Arkaik Sunak Plan, Liman, 2003, 3C- Kyrene Apollon (Yavis, 1949, s.121, fig.90) LEVHA 4 A-Selinus Demeter Malophoros Kutsal Alan Plan (Yavis, 1949, s.111, fig.49) 4B- Arkaik Paestum Demeter Tapnann Gnmzdeki Grnm (www.wikipedia.org adresinden) LEVHA 5A- Aegina Aphaia 1 (Yavis, 1949, S. 101) 5B- Kerkyra Artemis (Yavis, 1949, S.115, Fig.70) LEVHA 6A- Selinus Demeter Malophoros 2 (Yavis, 1949, S.132, Fig.36) 6B- Miletos Monoendri (Dinsmoor 1975, 140, fig. 51) LEVHA 7A- Selinus A-D Sunaklar (Yavis, 1949, s. 122 fig. 36) 7 B- Paestum Poseidon Tapna ve Suna (Yavis, 1949, s. 122) 7 C- Syrakusa Athena Triglif Sunak Rekonstrksiyon ve Tabakalanma (Yavis, 1949, s. 125, fig.71-2) LEVHA A- Akragas Demeter-Kore Kutsal Alan 8-14 nolu Sunaklar (Yavis, s.103, fig.25) 8 B- Atina 12 Tanr Suna Plan (www.perseus.tufts.edu) LEVHA: 9A Perachora Hera Akraia Plan (Plommer & Salviat 1966, 207-215) 9B Lagina Hekate (www.archaeology-classic.com internet adresi) LEVHA 10 A- Priene Msr Tanrlar Kutsal Alanndan Sunak (Wiegand&Schrader, Priene, S.70, Fig.82) Levha: 10 B- Priene Athena (www.perseus.tufts.edu) LEVHA 11- Magnesia Artemis Leukophyrene, (M. ahin, Anadolulu Bir Mimar Hermogenes, stanbul, 2002, s. 23-24) LEVHA 12A- Kos Asklepios Suna (www.travel-to-kos.com) 12 B- Kos Dionysos Suna (www.travel-to-kos.com) LEVHA 13 A-Syrakusa Hieron II Suna Plan ve Gnmzdeki Hali (Yavis, 1949, s.189, fig.47) B - Pergamon Zeus Suna Plan ve Rekonstrksiyon (Akurgal, 1998, s.266 268 ve Smith, 2002, sf.161 Yavis, 1949, s.197-8, fig. 48, Radt, 2002, s.167-178)

LEVHA 14 A - Klaros B (Byk Apollon Suna) ve Hayvan balama bloklar (ahin, 1998 s.44-8) B - Klaros B ve G Sunaklar (ahin, 1998, s.44-8 ) LEVHA 15- Teos Dionysos Tapna ve Suna ve bugnk durumu (M . ahin, Anadolulu Bir Mimar Mimar Hermogenes, www.perseus.tufts.edu adresi ) LEVHA 16 A- Ephesos Domitianus Suna (Scherrer, 2000, s.92,) B- Thasos Poseidon (Yavis, 1949, s. 185, fig.87) LEVHA 17 Ara Pacis www.wikipedia.org , www.harpy.uccs.edu adresleri ile M.Wheeler-Roma Sanat ve Mimarl-s.158-161 LEVHA 18 A- Akragas Demeter Kore Kutsal Alan Sunak 3-4-6-7 ve kutsal kuyu Yavis, 1949, s.135, fig.27 B- Selinus Zeus Meilichios Suna Yavis, 1949, s.134, fig.49 C- Delos Hera Suna Rekonstrksiyon Yavis, 1949, s. 179, fig.84 LEVHA 19 A- Selinus Kk Metoplu Tapnak Suna (Yavis, 1949, s.184, fig.37) B- Atina Kare Planl Portatif Sunak (www.perseus.tufts.edu adresi) C- Atina Yuvarlak Planl Portatif Sunak (Yavis, 1949, s.146 www.perseus.tufts.edu adresi ve Ath. Mitt., 1879, 337-50) LEVHA 20 A- Pompeii Zeus Meilichios Sunak Rekonstrksiyonu (Yavis, 1949, s. 181, fig. 46) B- Pompeii Dor Tipi Sunak (Yavis, 1949, s. 183, fig. 43) C- Olympia Bat Terasta bulunan Sunak (http.www.utexas.edu/courses sitesinde Olympia linkinden) LEVHA 21 A- Atina Aphrodite Suna (www.perseus.tufts.edu adresi ile beraber Yavis, 1949, s.178) 21B- Pompeii Hellenistik Portatif Sunak (Yavis, 1949, s. 156, fig.41) LEVHA 22 A- B- Priene Tiyatro Suna (Yavis, 1949, s.181, res.45 ve http://www.perseus.tufts.edu Adresi) C- Pompeii Apollon (Yavis, 1949, s. 183, fig. 86 ) D- Pergamon Portatif Sunak (Yavis, 1949, s. 158, fig.42) LEVHA 23 A- Delos Yuvarlak Portatif (http://www.perseus.tufts.edu ayrca, Yavis, 1949, s.144) 23B- Cumae Portatif (Yavis, 1949, s. 147, fig.40) C- Priene Bouleteriondan Ele Geen Portatif Sunak (http://www.perseus.tufts.edu) stanbul, 2002, s. 24-27 ve

10

D- Civita Castellanata Suna (Kleiner, Roman Sculpture, s.52, resim 32-33 ) LEVHA 24 A- Pompeii Sunak 9 (Yavis, 1949, s. 162 fig. 76) B- Pompeii Sunak 10 (Yavis, 1949, s. 162, fig.77) C- Miletos Tiyatro Suna (Anabolu, 2001, s.39, res.80) D- Domitius Ahenobarbus Suna Frizinden yine Sunak Tasvirli bir Sahne (Kleiner, Roman Sculpture, s.49-51) LEVHA 25 A- Glanum Herakles Suna (http://perseus.tufts.edu adresinden) B- Euromos Zeus Suna (http://perseus.tufts.edu adresinden) C- Olous Aphrodite Tapna ve Sunann Bugnk Durumu (Yavis, 1949, s.60 ve BCH, LXI, 1937, s.474) LEVHA 26 A- Dreros Apollon Suna (Yavis, 1949, s. 61, fig.22) B- Tirnys Kuyu Suna (Yavis, 1949, s. 36, fig.20) C- Perachora Hera Limenia Kutsal Alanndan Kuyu Suna (Yavis, 1949, s. 63, fig.60) LEVHA 27 A- Prinias A ve B Tapnaklar ile beraber Sunak Planlar (Yavis, 1949, s.61, fig.23) 27B- Vroulia Kuyu Suna (Yavis, 1949, s.131, fig.24) LEVHA 28 A- Messenia Pamissos Suna (Yavis, 1949, s.110, fig.29) B- Akragas Demeter Kore Kutsal Alanndan Sunak 1 (Yavis, s.73, fig.26 ve 63) LEVHA 29 Akragas Demeter Kore Kutsal Alan Genel (Yavis, 1949, s.131, fig.26) LEVHA 30 A- Akragas Demeter Kore Kutsal Alanndan Sunak 8 (Yavis, 1949, s.73 , fig.61) 30B- Eleusis Echara www.perseus.tufts.edu adresinden C- Atina Eschara (www.perseus.tufts.edu ve Wycherley 1978, 66) LEVHA 31 Didyma Apollon Tapna Yuvarlak Planl Suna (www.perseus.tufts.edu adresinden ve Soner Liman tez, s.11 ile beraber, G. Gruben, Die Tempel der Griechen, Mnih, 1966, s.344,345, resim 274, Yavis, 1949, s.209) LEVHA 32 A- Apollon Zoster Tapnak Suna (Yavis, 1949, s. 104, fig.31) BPriene Demeter Kore Kutsal Alan Yaknndan Kuyu Tipi Sunak Rekonstrksiyonu (http://www.perseus.tufts.edu adresi ve Yavis, 1949, s.218, fig.62) C- Samothraki (Yavis, 1949, s. 220) LEVHA 33 Olympia Zeus Rekonstrksiyon (http.www.utexas.edu/courses sitesinde Olympia linkinden alnmtr. Ayrca bkz. Yavis, 1949, s.210, res.53) LEVHA 34 A- Eretria sis (Yavis, 1949, s. 217, fig. 91 )

11

B- Delos Kuyu Tipi Sunak Rekonstrksiyonu (Yavis, 1949, s. 217, fig.50 LEVHA 35 eitli Arula Resimleri (Yavis, 1949, s. 171, levhalar:78-80-81-83) LEVHA 36 Atina Agora plan Connoly, 1998, plan 3 LEVHA 37 Samos Heraion planndan bir blm. Tsakos, 2003, plan 2

12

GR

rneklerle Sunak Tipolojisi adl bu almada hedeflenen en nemli ama, Hellen inan dnyasnda olduka nemli bir yere sahip olan ve kutsal yaplar iinde azmsanmayacak bir deeri olan sunaklarn tipolojik adan incelenmesidir. Hellen dnyasnda sahip olduu nemli konuma karn bugne dek akademik adan ok da youn biimde ele alnmam olan ve tapnan en zel elemanlarndan biri olan sunak esi snrl almalar nda aratrlmtr. Bu konuda zellikle C.G Yavisin Greek Altars isimli kitab almada nemli bir yer tutmaktadr. 1949 basml bu kitap sonrasnda bu konuda geni apl ve ok nemli bir alma, tez ya da kitabn bulunmamas aratrma srecini kstlasa da elde olan kaynaklar erevesinde, Yavis tarafndan yazlan kitap iinde ya da bu yaynn sonrasnda bu konuda yaplan aratrmalara ulalmaya allmtr. Bunun neticesinde Yunan ve Roma esas olmak zere dnemler iindeki sunak yaplarnn tipolojisinin oluturulmas, yaplarn karakteristiini anlamak ve bu konuda kstl da olsa bir veri taban oluturmak hedeflenmitir. Buluntu gruplarn dnemler iinde snflamak ve genel bir grnm elde etmek amacyla elden geldiince ok kaynaktan yararlanlmaya ve resimlerle zenginletirilmeye allmtr.

ki ana blmden oluan almada, ilk blmde; yaplan aratrmalar erevesinde ve Hellen dini ile beraber kutsal yaplarnn zellikleri de gz nnde bulundurularak Antik ada Sunak ve Sunu kavram ana bal 4 alt balk halinde incelenmitir. Sunaklara Genel Bak ad alan alt balklardan ilkinde sunak kelimesinin anlam kaynaklar nda incelenmi ve genel bir ereve iinde bu kutsal enin anlam deerlendirilmitir. Sunaklarn Ortaya k alt balnda ise sunaklarn oluum serveni incelenerek inanma ve snma ihtiyac neticesinde Antik ada ina edilen bu yaplarn nemli bir kutsal e haline gelii incelenmeye allmtr. Sunak Tipleri, levleri ve Konumu isimli nc alt balkta farkl sunak formlar gzden geirilerek incelenmi, dnemler iinde ortaya kan tm sunak tipleri ile beraber bunlarn ilevleri ve Antik Yunan ve Roma kentinde ya da kutsal alannda konumlanmas gzden geirilmitir. Sz konusu blmn drdnc

13

ve son alt balnda ise Sunu Trenleri incelenmi, insanlarn tanrlarna olan sevgilerinin gsterildii riteller srasnda neler yapld, trenlerin nem ve zellikleri ksaca irdelenmitir. Daha da nemlisi bu trenler srasnda sunak esinin ne gibi bir yere sahip olduu ksaca incelenmeye allmtr.

kinci blmde Dnemler inde Sunak rnekleri bal altnda dnemin sanatsal ve kltrel yaps ile bu yapnn sunaklara yansmas genel hatlaryla incelenmitir. alt bala ayrlan blmde ilk balkta sabit, ikinci alt balkta portatif ve nc alt balkta da dier sunak tiplerinin rneklerle tipolojik adan incelenmesi sz konusu edilmitir. Ayrca, aslen bu tip bir snflandrma ya da bu iki rnei ayran belirgin kriterler olmasa da, dier yayn ve almalarda farkl ve birok alt dala ayrlan sunak tipleri, aratrma dorultusunda, dier alma ve yaynlar incelenerek sabit ve portatif olarak ayrlmtr. Bu alt balklardan sabit ve portatif sunaklar, daha youn say ve neme sahip olduklarndan dnemlere ayrlarak incelenmeye allm, zellikle sabit sunak tiplerine nemle deinilmitir.

Bu iki blmde ksaca ele alnan buluntularn, daha geni ve detayl snflandrma ve tipolojik bilgileri ise Katalog blmnde; kronolojik sraya sadk kalnarak ve almadaki balklar gznne alnarak gerekletirilmitir. Aslen tipolojik snflandrma yntemi ile yaplan bu almann ana blmn oluturan katalog blmnde, buluntular, aldklar isim ile katalog ve levha numaras verilerek incelenmitir. Bu numaralar altnda sunan tipi, malzemesi, buluntu yeri, adandklar tanr ya da kahraman, lleri, tarihi ve bu verileri elde etmekte kullanlan kaynaklar belli bir dzen iinde tek tek yazlarak gsterilmeye allmtr. Metin iinde geen ve katalog blmnde incelenip snflandrlan ve grntye sahip buluntularn; resim, izim ya da planlar ise Levhalar blmnde gsterilmitir.

14

1. ANT K ADA SUNAK ve SUNU KAVRAMI 1.1. Sunaklara Genel Bak Sunaklar genel anlamyla dinsel trenlerin yapld ya da kurbanlarn sunulduu, belirlenmi yer ya da yapdr. En basit formunda sunak, kk bir ykselti biiminde olup, kare ya da yuvarlak bir yapda tatan ya da tahtadan ina edilmi biimdedir.1 Sunak kelimesi, en ksa anlatm ile; tanrlara adak adanan yer olarak tanmlanabilir. Kurban kesilen ve tanrya sunu yaplan, masaya benzer, ykseke olan, genellikle tatan ve/veya drtgen ekilde yaplan, kurban kanlarnn akmasna mahsus bir delii olan mimari edir. ounlukla temenosun iinde, tapnakta ya da yaknnda, tiyatro yaplarnda orkestrada, agora iinde ve evlerde yer ald bilinmektedir.2 Sunaklar, C. G. Yavisin Greek Altars isimli kitabnda ise, sunaklarn genel karakteri bal altnda, tanrlar iin yaplan hayvan sunularnn yakld, atei salama amal, kalc ya da geici malzemeden yaplan yap ya da birim eklinde aklanmtr. Sunaklarn bykl, iinde sunu yapacaklarn okluu ile doru orantl geliir. Sunaklarn yerlerine bakacak olursak, evde, kasaba trbelerinde, kamu alanlarndaki kk sunaklarla, tapnak nlerinde, tren alannda yada dinsel alanlardaki antsal sunaklar grlen rneklerdendir.3 1.2. Sunaklarn Ortaya k Btn dnemler iinde sunaklar; insanlara zor durumlarnda bavurduklar bir yer olarak ok eyler ifade etmitir. Bu nedenle insanolu, adak, kurban ve sunularn, tanrya ulaacan bildii bir yerde yapmak istemi ve bu sayede sunaklarn douuna ve sonrasnda da ilerleyerek neredeyse tapnak kadar nemli birer yap haline geliine n ayak olmutur. Buradan hareketle, insan faktrnden yola km olan sunaklarn; insanlarn snma ve inanma istei neticesinde tanrya hediyeler vererek onunla btnlemelerinde rol oynayan, dinsel yaplar olarak karmza ktklarn dnmek yanl olmayacaktr. ncelenen dnemler iinde
1

www.perseus.tufts.edu adresinden sunak szc tanm Saltuk, 1997, s.20 3 Yavis, 1949, s.54
2

15

sunak geliiminin ok byk farkllklar gstermedii grlmtr. Yani her dnemde her sunak tipine rastlamak mmkndr. Bir koloninin yerini belirlerken kurucularn () en bata gelen grevi o yerin fiziksel alann organize etmektir. Bu organizasyon iine kamusal alanlar (Agora, yollar, Nekropolis gibi) zel alanlar ve dinsel alanlar (Tanrlara ayrlm kutsanm blgeler, tapnaklar) bulunur. Peki dinsel ve kutsal alanlar neye gre seilmekteydi? kurucularn setii belirli alann kutsal olduunu onlara gsteren iaretler neydi? Doal faktrler; rnein maara, kaynak ya da tepeler ne derece nemli bir rol oynamaktayd? Asl nemli olan ve dinler tarihinin ana sorusu da uydu ki, kurucular tanrlarna tapacaklar yeri neye gre seiyorlard? Yunan kolonizasyonu kontekstinde bu soru zel bir yer kaplamakta ve cevab da yalnzca kolonizasyon tarihinde deil, Yunan dininin genel zellikleri iinde yatmaktadr. Modern tarihilerin bu soruya cevabna bakacak olursak, ok yardmc aklamalar iinde bulunmadklarn grrz.4 Martin Nilsson bu konuda bizler bir yerin kutsal olduunu, o yerde bulunan kutsanm alandan anlamaktayz. demektedir.5 Ancak anitikitede tapnak o blgenin kutsall neticesinde o yere konumlanmaktayd. Yani ksacas Yunan dininde bir alann kutsall, mirasen sonraki kuaklara gemekte idi. Bu durumda, genel olarak kutsal alann belirlenmesinde en fazla etkin olan kutsal mimari e sunak olmakta idi. nk baz istisnalar dnda, gerek yapm kolayl ve gerekse tapnm ve sunu grevini kendi bana da srdrebilmesi zelliinden tr, ou kez, bir kutsal alana ilk nce sunak yaplmakta, tapnak, temenos gibi daha byk boyutlu kutsal mimari eler de onun ardndan yaplmakta idi. 1.3. Sunak Tipleri, levleri ve Konumu Yavis, sunaklarn fonksiyonel karakteristiini u ekilde aklar: 6 A. Et sunularnn yaklaca kadar geni ve atei alabilecek kadar bo alana
4 5

Malkin, 1987, s.5 Nilsson, 1969, s.9 6 Yavis, 1949, s.54-55

16

sahip olmaldrlar. Olympos (Yer st) tanrlarna yaplan kutsamalar iin yal et, kan, barsak ve kemik sunularn iine alabilecek byklkte, ayrca Kitonyen (Yer alt) tanrlarna ait hayvan sunularn da karlayabilecek ekilde olmaldr. Bunun yannda yalnz hayvansal sunular deil yemek sunular ve arap, zeytinya libasyonu gibi sv sunularda (genel olarak ev sunaklarnda grlse de) buralarda da yaplabilmektedir. B. Tapnak nndeki sunaklar, geni olmal ve ok sayda inanan alacak ve etkileyecek gzalc dinsel trenlere ev sahiplii yapabilecek bir merkez konumunda bulunmaldr. Doal olarak evlerde ya da kamusal alanlarda grlen sunaklarn daha kk olduu gze arpmaktadr. Doallkla, bu sunaklarda dahi tanrlarn kutsallnn korunmas ve gze hitap etme aranan nemli bir arttr. C. Kitonyen (Yer alt) Tanrlarna adanan sunaklara zg baz farkllklar bulunmakta ve burada baz zel kurallar geerli olmaktadr. rnein bu tip sunaklarda kurban kannn salmas ve/veya topraa temas etmesi gereklidir. Bu nedenle bu sunaklar, alak yaplar olmal ve merkezinde oyuklar bulundurmaldr. Yer yani toprak ile mutlaka balants olmal ya da en azndan ana kayada bulunan doal oyuntular zerinde ina edilmelidir. Yer alt Tanrlar (Kitonyen Tanrlar); Gk Tanrlardan (Olympos Tanrlar) farkl konum ve grevde olduklarndan sunak, sunu ve kutsamalar da daha farkl yaplr. (Saylar olduka fazla olmakla beraber aralarndan en fazla bilinen rnekleri Hades, Persephone, Hermes Khitonios, Kirke, ve Hekatedir.) Homeros Odysseiada Kitonyen tanrlara yaplan sunu biimini olduka ak biimde anlatmtr. Metinde cad tanra Kirke; Hades ve Persephone iin yaplan sunular anlatan Homeros yle syler: 7 Orada kurbanlar Perimedes ile Eurylokos tuttu. Ben de ektim kalam boyunca sivri klcm, ve bir ukur kazdm eni boyu bir arn, ukurun stnde sunu sundum tekmil llere, nce ball stle sonra tatl arapla sonra suyla, sonra da ukurun stne ak un serptim. te yandan llerin gsz balarna yalvardm yakardm, kurban edeceime sz verdim thakeye dner
7

Homeros, Odysseia-XII-23-50, s.185

17

dnmez ksr ineklerin en iyisini konamda, en gzel armaanlarla donanm bir odun yn zerinde. Bir de ko adadm Teiresiasn yalnz kendisine, kapkara bir ko, srlerimde en gze arpan en alml. Adaklarla yakardktan sonra llerin nl soyuna, aldm koyunlar ukurun stnde kestim. Kanlar akt, ttt kapkara ve ruhlar t, Erebostan doru, lmlerin ruhlar. Bu durumda Kitonyen tanrlara adanan sunaklarn en azndan 10.yydan beri var olduu sylenebilir. Gkyz tanrlarna adanan sunaklara , kurbanlarna

, kitonyen tanrlara adananlara , kurbanlarna, ya da denmektedir. Olympos tanrlarna adanan sunaklar yerden yksek
yaplrken Kitonyen tanrlara adanan sunaklar ise yere yakn yaplrlar. Bazen de ukur ya da hendek benzeri yerlere sunu yaplr bu ukura da denmektedir. Athenaios (Athenaios, IX, 78, 410) da bundan bahsetmekte ve bu sunaklarn batya, Olympos tanrlarna adana sunaklarn ise douya doru konumlandndan bahseder. Kitonyen tanrlara adanan sunaklara, ukur Trensel (Katalog No: 88, Levha: 18A ve Katalog No: 89) uzatlm kbik bir platformdan oluup ounlukla da bel hizasna kadar yaplan8 Alak Antsal (Katalog No:1, 7, 13, 15, 16, 28, 52 ve 77 ile Levhalar: 2A, 4A, 5B, 9A) ve Kuyu Sunaklar, (Katalog No: 152, 153, 155-161 aras) rnek olarak verilebilir. Ayrca Eschara olarak bilinen tip de yuvarlak bir ocak biimindedir ve direk topraa ina edilmi olan ve yakma delii bulunan ocaklara denir. (Eleusis Eschara,Katalog No: 162, Levha 30B ve Atina Eschara, Katalog No:163, 30C) Sunaklarn ok eitli ekillerde ve farkl malzemelerden yapldklar bilinmektedir. Mimari adan iki ana tipe ayrlrlar. Tek bana bir yap halinde ya da ta veya toprakla bantl yani, sabit olabilecekleri gibi, daha kk boyutlu ve tanabilir yani portatif de olabilirler. Yavisin de kitabnda inceledii bir tip olan ve yabanc dillerde tripod-sunak olarak adlandrlan Yunan sunak rnekleri arasna Minos ve Myken uygarlklarndan miras kalan ayak tipindeki sunaklar farkl bir

Yavis, 1949, s.93

18

tiptir.9 Bir dieri de kiinin ldkten sonra sevenleri ya da taraftarlar tarafndan mezarna sunular braklmas amacyla yaplm mezar-sunak tipi olarak karmza kmaktadr. zellikle yneticilerin yceltilmesi ve kendi snfnn stn gc haline gelmesi ile bu tipin ortaya kmas sz konusudur. 10

ya da zellikle Romada Ara olarak adlandrlan sunaklar, kiremitten

ya da tatan bir sunak masas, kaide, ta oyuk, ot yn ya da daha nceki sunularn kalntlar zerinde ina edilebilmekte idi. Birka santimetrelik rneklerin yannda ok daha byk rnekler de bulunmaktadr. zellikle byk boyutlu rneklerde basamaklarn varl da sz konusu idi.11

ya da templum (Lat.) ad verilen tapnak veya kutsal alan iinde

sunak, ounlukla merkezde bulunmakta ve tapnan nnde giri duvarnn karsna konumlandrlmakta idi. Birden ok tanrya adanan tapnaklarda tek tapnak iinde birden ok sunan bulunmas da sz konusudur. Roma geleneklerine gre trensel amalar iin yaplan zgara, ayak, tepsi gibi malzemelerde demir kullanm kesin bir ifade ile belirlenmitir ve verilmektedir.12 Bu zel mimari e, yapl amacna gre farkl formlarda yaplabilir. rnein libasyon sunaklar, ounlukla svy tamak iin bir oyuk bulundurur. Bylece sv sunaklar, zellikle de kan ve arap sunaklarna libasyon sunaklar ad verilebilir. Yank sunularn (rnein tts ya da yank et) yapld sunaklar ise ounlukla ate yakmak iin bir oyua sahiptir. Tm bu sunaklar, Msr, Mezopotamya, Yunanistan, Roma ve hatta Aztek ve Maya kabilelerinde ok farkl formlarda olmakla beraber genellikle karmak platformlar, frizler, korniler ve tenteler ile sslenmektedirler.13 buna piaculum ya da

ad

Yavis, 1949, s.3, fig.1 Gourniadan ve s.12, fig.6 Knossosdan ayak tipi sunaklar Koch, 2001, s.126, 11 Burkert, 1985, s.87-8 12 Fairbanks, 1910, s. 69 13 www.answers.com/library/encyclopedia-cid-846342590 adresinden
10

19

Sunak, bomos, ara, altar, eschara gibi birok ad alr. Daha dz olanlar

, yank sunularla (kl, tts gibi) yaplanlar (Yun. Izgara) olarak

bilinir. Sunak ve altar terimleri ayn anlamda kullanlmaktadr. zellikle Roma Dneminden sonra sunaklara genellikle Ara denilmitir. (rnein Ara Pacis ve Ara Pietatis) Erken dnemde toprak zerinde ykselen sunaklar daha sonra ta ya da mermer bir temel zerinde ykselmeye balamtr.14 Sunaklar; mimari olarak farkl olduklar gibi malzeme asndan da deikenlik gsterebilirler. Buluntularn yansra antik yazarlar da bize bu konuda bilgi vermitir. rnein, Pausanias sunaklarn yapmnda kullanlan materyalleri yle sralar: kurbanlarn kl ve kan (herhangi bir yapya gereksinim duymakszn ykselen kller zerine sunu yapma eklinde Pau. 5.13.8), yontulmam talar (daha kaba ve ekilsiz talardan oluan basit sunak tipi Pau. 7.22.5), ahap (Pau. 9.3.6), yanmam kiremit (Pau. 6.20.11) ve gm (ok seyrek ve ounlukla kk boyutlu sunak ve adak tipi Pau. 2.17.6). Yazar ayn zamanda mezar sunaklardan (Pau. 2.28.9), tapnak iinde bulunanlardan (Pau. 5.14.4), kansz kurbanlarn sunulduu sunaklardan (Pau. 1.26.5), birden ok tanrya adananlardan (Pau. 1.31.1 ve 1.34.3) ve yeralt tanrlarna adanan sunaklardan (Pau. 2.31.2) bahsetmektedir. Yavis e gre yap malzemesi bakmndan bir sunak, monolitik (yekpare tatan) mason tipi iilie sahip, kesme ta, pimi toprak, metal ya da kl veya toprak ynndan yaplma, ktk ynndan yaplma ya da ana kaya oyuu iinde olabilmektedir.15 Sunaklarn konumu iin Vitruvius unlar sylemektedir: - lmsz tanrlarn tapnaklarnn bakt yn; snrlayc nedenlerin bulunmad ve seimin serbest olduu durumlarda, tapnan ve celladaki heykelin, gkyznn bat tarafn grmesi gerektii ilkesine gre saptanr. Bu; adak ve kurbanlarla sunaa yaklaanlarn, tapnak iindeki heykelin nnde dururken, gndoumu ynnde olmalarn salar. Bylelikle adakta bulunanlar, gkyznn,

14 15

http.www.perseus.tufts.edu adresinden Yavis, 1949, s.56

20

gnein doduu ynne bakarak dua edip kurban keserken ayn ekilde tanrlarn heykelleri de doudan geliyormu, onlar izliyormu gibi grnecektir.16 Whycherley ise sunaklar iin u aklamay yapmaktadr17: bir tapnak yaplrken suna, olaan durumlarda, nce douda yaplr ve ender olarak tapnakta kesilen kurbanlar iin de baka bir sunak bulunurdu. Kimi tapnaklar da nceden varolan bir sunan yerine ya da evresine yaplrd. alma iinde kataloa dahil edilen rneklere bakldnda, sunak yapsnn bal bulunduu tapnan dousunda yer almas ve ounlukla tapnaktan nce inas sz konusudur. rnein Hermogenes in tasarlad pseido-dipteros (yalanc ift sra stunlu) Magnesia Artemis Leukophyrene Tapnanda ( Katalog No: 56, levha 11) n cephede kglge oyunlar ile ziyaretilerin etkilenmesi amacyla belirgin bir aba grnmektedir. Ancak sunak, byk ve grkemli yapsyla n cepheden gelen ziyaretiler iin bu etkiyi bozmaktadr. Bundan hareketle temenosta ilk olarak sunan yapld, daha sonra antsallk ve tapnma duygusunun arttrlmak istenmesi ile tapnan yapld tahmin edilmektedir.18 Yavis tapnak konumlandrlmas iin unlar syler19: Tapnaklara bal sunaklar genellikle tapnan dou girii nnde, klt heykeline bakar biimde yer alrlar. Ancak Olympia Zeus rneinde olduu gibi, bir tapnak farkl bir ynde yeniden ina edilirse, genellikle yeni bir sunak yapmna giriilmez. Sunak eski yn ve yerinde kalabilir. Tapnak ve sunak yaps, bu kurallara uymaz biimde ve ynde iseler, doal olarak bu durum, daha erken bir sunan varln ya da tapnan yeniden ina edildiini gstermektedir. Doru ynlenmi tapnak ve sunak yaps ise ounlukla, ayn anda ina edildiklerini gstermektedir. 1.4. Sunu Trenleri Ritel ya da ayin denebilecek sunu trenlerinde, insanlarn tanrlarna olan kranlarn gstermeleri sz konusudur. Platon, tanrlar ve lmszler arasndaki

16

Vitruvius, 1998, kitap 4, blm 5, s.84, Tapnak Hangi Yne Bakmaldr ? Whycherley, 1993, s.84 ve dipnot 2 18 ahin, 2002, s.82-83 19 Yavis, 1949, s.57
17

21

iliki, kutsama ve ilahiletirme ile beraber tanr sevgisinin korunmas iin yaplan her tren ritel anlamn tar demektedir. (Platon, Symposium, 188 b5-c2) Estin ve Laportea gre20 sunu, kurban ya da ayinler tanrlara gre de eitlilik gsterir. Gkteki tanrlar iin bir el ya da her ikisi ge, yeralt tanrlar iinse yere dnk olur. Her tanrnn yeledii kriterler farkl olduundan, sunu yaplan tanry kurban hayvann ile beraber hayvann ya, cinsiyeti ve rengi ile tanmak mmkndr. (rnein Apollona boa kurban daha fazla yaplmaktadr.) Gkteki tanrlar iin sunu sabahlar, yksek bir sunak zerinde yaplr. Genelde beyaz olan kurbanlk hayvann ba yukar kaldrlr. Rahip kurban paralara ayrr, etinden kendisi yer, kalann inananlara datr; bylece onlar da hayvann yaamsal gcn edinmi olurlar. Daha nce de zelliklerine deinilen Yeralt tanrlar iinse kurban korkular iinde gne batarken gerekletirilir. Hayvan siyah olup ba aada alak bir sunak zerinde ya da bir bir ukurda kurban edilir. Kan topraa aktlr, eti adak olarak tamamen yaklr. Bahsedilen trenlerin belirgin birtakm artlar da vard. rnein, ykanm ve temiz tren giysileri giyilmesi buna bir rnektir. Genellikle mor ya da beyaz tnik () ile beyaz bir yn ba band () veya ta ()

kullanlmaktayd. Temizlik zellikle aranan bir artt, hatta eer mmkn ise, trenlerden nce akarsuda ykanlrd.21 Yunan stilinde, balar ak iken, Roma stilinde rahiplerin ba, capite celato ad verilen balk ile evriliydi. zellikle duru ve tavr, drst, korkusuz ve dik olmalyd. Bu tavr, tanrsal imajn duru ile sembolize edilmesi iin korunmaktayd.22 Vitruvius de Architectura isimli eserinde sunaklarn trensel adan konumu iin unlar sylemektedir. 23 Sunaklar, douya bakmal ve her zaman dua edenlerle kurban adayanlarn yukarya, tanrya doru bakabilmeleri iin tapnak iindeki heykellerden daha aada yer almaldrlar. Her biri kendi tanrsna gre

20 21

Estin, Laporte, 2004, s. 63 Burkert, 1985, s.56 22 Fairbanks, 1910,s.89 23 Vitruvius, 1998, kitap 4, blm 9, s.92, prg.1 (sunaklar)

22

dzenlendiinden farkl ykseklikte olurlar. Ykseklikleri yle ayarlanmaldr : Jpiter ve tm Gk Tanrlar iin mmkn olduu kadar yksekte, Vesta ve Toprak Ana iin alakta yaplmaldrlar. Bu kurallara gre sunaklar planlar hazrlanrken ya da sonrasnda ayarlanacaktr. Yunan dilinde ad verilen kutsal sunular, ok nem verilen bir konu idi ve birok art vard. rnein sslemelerde Olympos tanrlar iin kullanlan ana renk beyaz idi ve sslemelerle kurdeleler beyaz olmalyd. Sunular ounlukla et, meyve, hububat, iek, sebze ve sunulmak istenen hayvann ekli verilmi ekmekler seklindeydi. zellikle de sunu yaplan tanrnn inananlarna verdii neyse, sunulan malzeme de o olmaktayd. Yunanca Latince focus ad verilen sunak atei, saf ve ad verilen erp, kl ya da sunulan malzemelerin yanklar ile kirletilirse ocakta yeni bir ate yaklrd.24

ad verilen tren alaynda; kafasnn zerinde, iinde (Lat.

secespita ya da culter ) bir bak bulunan sepet tayan, ad verilen rahibeler bulunmakta idi. Bazen bu sepette dier tren malzemeleri ya da ekmek ve/veya hububat da yer almakta idi. Kandil ve tts yani (Lat. tus) da ounlukla grlmektedir Yine rahibeler, iinde kutsal su bulunan bir kase ya da srahi tamakta, tren alayna ounlukla mzik de elik etmekteydi. ad verilen flt benzeri flemeli bir alg ile arklar sylenmekteydi..25

Ayin balangcnda ad verilen kutsal daire oluturulur. Rahip yani ya da Sacerdos (Lat.) treni yneten kiidir ve sunan etrafna kutsal malzemelerin bulunduu sepet ya da kutsal suyun bulunduu kaplar koyarak tanrsna sunan etrafndaki kutsal malzemeleri grmesi iin yalvarr ve ardndan u duay ederdi: 26 Kutsal boluu oluturmak iin daire kuruldu. Tanrlarn kutsal ltfu iin sana yakaryoruz.
24 25

Fairbanks, 1910, s.100-103 Burkert, 1985, s.56 26 Aristhophanes, Bar, 956-7,

23

Onlar, dini trenimizi gzetmeleri ve bu kutsanm topra, Iktan duvarlarla evirmeleri iin aryoruz. Yukardaki gkle aadaki topran birlemesine Olymposlularn gcyle iliki kurmamza izin verin! Korku ve ihtilaf hibir izi kalmadan bizi terketsin ve Bu kutsal yerde bar egemen olsun. Bu fermanla artk sz fiile dnsn ve Eer sylendiyse aynen yaplsn. (Lat. Sit verbum factum hoc decreto.Ut dictum est, sic statim fiat!)27 Bu kutsal szler ile donanan tapnak, kutsal daireyi oluturan inananlar ile beraber, bir (Lat. Fanum) haline gelir. Bu ilem tamamlandnda rahip burada kutsal olmayan ne varsa gitsin anlamna gelen u son szleri syler:

, , ! (Antik Yunan dilinde)

Procul, o procul, este profani! (Latin dilindeki evrilii) Ardndan herkes sunak etrafnda bir daire eer bu mmkn deilse yarm daire biiminde birleir, rahip srt tapnaa dnk biimde douya bakar halde sunan sa tarafnda konumlanr. Tts kabn tutan yardmcs ise ayn ynde ancak solunda ya da nnde yer alr.28 Bu aamada Burkert olanlar yle aklamaktadr.29 Bunun ardndan

ad verilen balang seramonisine geilir. Rahip kutsal sunak ateinden

bir para () alp saf suya sokar ve bylece su kutsanm olur. Bu kutsal suya Yunancada Latincede de - kutsal ate tarafndan oturulan su anlamna gelen aqua igne sacra inflammatta denmektedir.30 Bu suyla kutsama

adn alr. Kutsanmak istenen inananlar yani (Lat.;

Lustratio) sra ile bahsedilen suya ellerini sokmakta ve keten kumalarda kurulamaktadr. Bunun sonrasnda, su; sunular, kutsal alan ve sunak zerine serpitirilir. Bu arada her katlmc elinde frnlanm hububat () ya da ekmek
27

ounlukla antik yazarlar tarafndan aktarlan ve riteller srasnda okunduu sylenen bu dualar genel olarak tm tanrlara ithaf edilmekle beraber, farkl tanrlara farkl dualarn yapld da grlr. Ancak almada genel yakarmalar ele alnmtr. 28 Guhl-Koner, 1877, s.544 29 ahin, 2000, s.99-100 30 Burkert, 1985, s.77

24

paras () tutmaktadr. Rahip sesizlii u szler ile salar: ! ya da Lat. Favete linguis! (Kurban treni srasnda algclar tarafndan fltle mzik alnd ve kesim srasnda mziin durdurulduu belirtilmitir.) Ardndan rahip tanrnn bir simgesi nnde durur ve (rnein tapnaklarda tanr heykeli ya da deniz tanrlar iin deniz nnde) kollarn ona doru uzatr. Avu ileri, Gk Tanrlar iin yukar doru, Yer Tanrlar iin yere doru bakmaktadr. Bazen dua edilen malzeme tanrnn bir epiteti olabilir. Xenophon bu aamada edilen bir duay bize iletmektedir. 31 (Verdure), (Maiden),

(Hazine tayanlar) ve dier tm Tanrlar!

Size sunulanlar ltfen kabul edin nk siz pek ok ltuflar balayan ve kehanetleri gzcs olmamz salayansnz. Sizin korumanza maruz olduumuz ve himayenizi grdmz iin teekkr eder ve daima size dneriz. Bize verdiiniz iyilik ve baarlarn yansra asla lmlleri yceltmedik. imdi size yalvaryoruz! lsek de yaayacamz biliyoruz (yaygn olan ahiret inanc burada da sz konusudur) ve ocuklarmz, kadnlarmz, arkadalarmz ve dier tm insanlarn mutluluunu bize balamanz istiyoruz!

Fairbanksin aratrmalarna gre, dua sonulandktan sonra katlmclarn hepsi ellerindeki hububat; kutsal alana, sunaa ve topraa saarlar trende hububatlarn sald bu aamaya, denmektedir. Bunun ardndan tm katlmclar, Latincede tts, arap ve elimdeki taneciklerle kutsan anlamna gelen u szleri sylerler:32 Macte hoc [mola et] vino et ture esto Btn bunlarn ardndan kesim aamasna gelinir. Burkert

yani kutsal kesim aamasnda olanlar yle sralar33: rahip kutsal

sunuyu eline alr, ondan bir para keser ve kutsal atete yakar. Sunan nne arap

31 32

Xenophon, Kyropedia, 8-7-3 Fairbanks, s.101 33 Burkert,1985, s.57

25

ya da su libasyonu yapar, ya da s bir anaktan (Yun. ) ald svy avu ileri ile dker. Sessizlik ister ve mzik ile beraber tren yakar balar. Eer katlmclar arasnda kadnlar bulunmaktaysa kurban kesimine kadar tiz bir ses ile muhtemelen bayku sesinden temellenen bir lk atarlar. Bu, eski bir Akdeniz inan olan bayku biimli kadn cadlara yknme olarak kabul edilmektedir. Bunun ardndan kesimi yapan kii rahip deilse, rahibe dner ve ? (Yun. keseyim mi?) der. Eer rahip olumlu yant verir ve derse tek bir darbede ve temiz olarak kesimi tamamlar. Eer tek darbede ve rahat biimde yaplamazsa uursuzluk geleceine inanlr. Kesimin biti aamasnda rahip unlar syler: Dikkatle bakn! Kesim bitmitir. Tahllar da kesilmeli ve una dnmeli, zmler de ezilmeli ve araba dnmelidir. Kurban da lmeli ki etinden yiyebilelim. Doa Anann kanunu yaamn yaam zerine kurulabileceini syler. Yaamn z onlardan (arap, un ve et) bize geip karacak, aynen vaktimiz geldiinde bizim de ona (Toprak Anaya) karacamz gibi! 34 Kesim aamasnn ardndan, kurbann paralar ve zellikle de, tanrlara

ayrlan yenmeyecek ksmlar (yani zellikle; deri, kemik ve dier ksmlar) ayrr. Rahip, tanrya kranlarn sunar ve dier katlmclarla beraber kurbandan bir para tadar. Tanrlara sunulan ksmlar sunak ateinde yaklr ya da en azndan sunu yapar biimde tanrlara doru uzatlr. Ayn zamanda sunulacak olan dier yiyecek ya da ttsler de burada yaklr. Herkes, uurlu olsun anlamna gelen ya da der. Eer tts sunusu yaplyorsa, rahip: Yukardaki tanrlara tatl ttsler yaktk. Olympos eteklerine inananlar tamas ve Bu tatl kokularla onlar ge doru ykseltmesi iin Tanrlarn nimetlerini, gcn, sevgi ve korumalarn diliyoruz.

34

Burkert,1985, s.45

26

Sv libasyonlarda ise sunu arap ya da ya ise sunak zerine yaplr ve hatta eer sunak atei alevlenirse bu tanrnn kabul ettii anlamna yorulur ve uur saylr. Bu srada da ya da Lat. libatio denilen dualar sylenir. Son duada ise unlar sylenir35: Trenlerini sonsuz bir ak ve gururla gerekletirdiimiz tanrlar! Size burada bizimle birlikte olduunuz iin kran duyuyoruz. imdi eer gitmeniz gerekiyorsa geri dnn ya da kaln ve Bu ziyafeti bizimle paylan. Trenin son aamasnda rahip katlmclara, (tm inananlar kutsuyorum) der. Bu szler trenin bittiini bildirir. Ardndan kutsal yemek balar. Kutsal kutlama yemei ya da ya da (Lat. epulum) adn alr ve yaklan ate snene dek devam eder. Sunularn tanrlara adanmayan ksmlar sunak atei ya da farkl bir atete piirilerek yenirken dans ve neeli mzikler devam eder. Tm yiyecekler (tanrlara sunulanlar dnda) normalde tketilmektedir ancak aksi durumlar sz konusu olduunda yiyecekler ya rahibe braklr ya da fakir insanlara verilir. ounlukla bu trenler srasnda ( Lat. ludi) yarmalar ve oyunlar da gerekletirilmektedir. Eer bu sralama, dua ya da ritellerde herhangi bir yanllk olursa tren yeniden balamak zorundadr. Bu ikinci trene insturatio (Lat.) ad verilir. Trenin geleneklerinde Yunan ya da Roma toplumuna zg baz deiiklikler ve farkllklar da bulunabilir. 36

2. DNEMLER NDE SUNAK RNEKLER

Bu blmde, daha nceki blmde ana hatlaryla anlatlan ve her ynyle incelenen sunaklar, dnemler iinde incelenecek ve belirgin bir tipoloji kartlmaya allacaktr.

35 36

Burkert,1985, s. 57-61 Ogilvie, 1969, s.48

27

C.G Yavis, Yunan, Kbrs ve Roma sunaklarnn bir ok alt bala ayrlabileceini sylemektedir. Yazara gre, sunaklar kendi iinde zellikle sunak yaplar zerinde temellenen 25 tane trde ya da farkl tipe ayrlr. Bu 25 tip 8 ana formda ele alnarak sadeletirilmitir37: Ocaklar, kl ve yer sunaklar Trensel sunak tipi, ukur biimli trensel sunaklar ve kbik yn biimli olanlar Monolitik ve zellikle bezemeli monolitik tipe verilen ad olan monolitoid sunak formlar (iki form da dikdrtgen ve silindirik olarak grlebilir) ile beraber basamakl piramidel ve altgen sunaklar. Basamakl Antsal biimli sunaklar Kolossal Sunaklar Kuyu sunaklar ve kutsal kuyular Arulalar (Terra-cotta sunak rnekleri) Basit sunaklar

Ancak alma esnasnda incelenen Yunan ve Roma sunaklarnn geneline bakldnda, belirgin olarak iki alt balk gze arpm ve sunaklar bu balklar altnda incelenmeye allmtr. Bu nedenle birok alt dala ayrlan sunaklar, bu almada, Sabit ve Portatif olarak iki ana balk altnda incelenmi, iki forma da yerletirilemeyen rnekler de Dier Sunak Tipleri ad altnda tek ana balkta toplanm ve nc ve son blmde incelenmitir. Aslen Dier Sunak Tipleri bal haricinde, Sabit ve Portatif Sunaklar eklinde belirgin bir snflandrma ya da bu iki rnei ayran belirli kriterler olmasa da, dier yayn ve almalarda farkl ve birok alt dala ayrlan sunak tiplerinin, aratrma dorultusunda, dier alma ve yaynlar incelenerek sabit ve portatif olarak ayrlmas daha anlalr bulunmutur.

2.1. Sabit Sunaklar ve rneklerle Tipolojisi

37

Yavis, 1949, s.55

28

Sabit sunak rnekleri, tm dnemler boyunca Yunan sitelerinde en sk rastlanan sunak rnekleri olarak grlmektedir. nk genellikle tapnaklarn ana suna ya da tapnak yaknlarnda grlen tipler bu sabit sunaklardan meydana gelmektedir. Bunun dnda, kamusal alanlarda, evlerde ve kutsal alanlarda da bu tipe ska rastlamak mmkndr.

Sabit sunak kavram, kendi bana ayakta durabilen, byk boyutlu ve/veya ana kayaya oyularak yaplan sunak tiplerini iine alan bir kavramdr. almann ana kayna olan C.G Yavisin Greek Altars isimli kitabnda bu terimi, otokton (autochtonious = yerleik) terimi karlamaktadr. Otokton sunaklar iin Yavis, Yunan ncesi sunak benzeri yaplardan kkenlenir ve sunu masalar ile tren atelerinin yakld ayaklar olarak bilinen tiplerden meneini alr. demektedir.38 Sabit sunaklar, ta mimarisinin geliimi ile doru orantl olarak ilerler ve zellikle Hellenistik Dnemde daha byk boyutlara ulat gze arpar. Klasik Dnem sonras oranlar daha uyumlu olmaya balam sabit ve byk boyutlu sunaklar portatif sunaklara nazaran daha ok nemsenen bir tip haline gelmitir. 39

Dikdrtgen, kare ya da nispeten daha az da olsa yuvarlak rneklerine rastlanan sabit sunaklar, almada 74 rnekle temsil edilmektedir. Bunlardan, 65 tanesi dikdrtgen planl, 6 tanesi kare planl ve 3 tanesi de yuvarlak planldr. Dnem zellikleri ierisinde ve alma erevesinde elde edilen verilere baklacak olursa da Arkaik ncesi Dnemde 7 adet rnek nda incelenen sabit sunaklar, Arkaik Dnemde 26 rnekle, Klasik Dnemde 17, Hellenistik Dnemde 13 ve Roma Dneminde de 4 rnekle sunulmaya allmtr.

Yunan ve Roma Dnyasnda nemli bir yere sahip olan sunaklar iinde olduka byk bir say ve yere sahip olan sabit formda sunak tipleri, almann da en nemli blmn oluturmaktadr. Bu nedenle sonraki blmlerde 5 alt balk
Yavis, 1949, s.56 (Yazar tarafndan otokton sunaklara dahil edilen kuyu sunaklar form farkll asndan sabit olarak adlandrlmam, bu alma ierisinde Dier Sunaklar blmnde incelenmitir) 39 Yavis, 1949, s.141
38

29

halinde ve dnemlere ayrlarak incelenecektir. Bu alt balklarda Arkaik ncesi Dnem, Arkaik Dnem, Klasik, Hellenistik ve Roma Dnemi iinde sabit sunaklar ve alma iinde incelenen rneklere yer verilmitir.

2.1.1. Arkaik ncesi Dnem Sabit Sunaklar

Yunan Dnyas iinde ele alnan dnem zelliklerine baklacak olursa, M. 7. yy ncesindeki sreci karlayan dnemde, Hellen kltrnn temellerini oluturan bir kltr atmosferi sz konusudur. Minos Uygarl (M. 1600 2800), Myken Uygarl (M. 1200 1600) ve Dor gleri ile birlikte oluan Geometrik Dnem bu atmosferin ortak paydalardr. Btn bu kltr aamalar, her alanda Yunan varln etkilemitir.40

Doallkla mimari ve dolaysyla da sunaklar da bu etkileimden nasibini alm, Tun andan itibaren gelien Yunan ve Pre Yunan Dnyas iinde sunaklar, yeni yeni ortaya kan ancak grld gnden itibaren nemli bir konumda bulunan bir kutsal e halinde karmza kmtr.

Mimaride yer eden bu kutsal enin temelinin nereden geldii sorusu burada nem kazanmaktadr. zellikle tapnak ve daha da nemlisi sunaklarn k noktasn oluturduu dnlen kutsal aa tapm (aacn bir ruhu olduuna inanma ve onlar kutsal sayma) sz edilmesi gereken nemli noktalardan biridir. Aa tapmnn Yunan-Roma mitolojisinde de yeri bulunmaktadr. rnein mee aac Zeus, defne aac Apollon, zeytin aac Artemisin barnadr.41 almada da yer alan bir sunan aa tapm ile ilgili kkene sahip olduu sanlmaktadr. M. 10 yya tarihlenen Samos Heraionunda bulunan sunak ( Katalog No: 2, Levha:2B) de bu temelden gelmektedir.

40 41

Kronoloji iin bkz. Saltuk,1997, s.230-2 Hanerliolu, 1975, s.22

30

Kutsal aa tapm ile beraber, gnlk kullanm elerinin (ocak, kuyu vb.) giderek kutsallatrlmasnn sz konusu olduu bu dnemin zelliklerine baklacak olursa, M. 10. ve 9.yylarda yeni ve bamsz sunak yaplarnn ortaya kmasndan ok, din dncesinde ve inanlardaki deiim nedeniyle varolan sunak tiplerinde bir evrimden bahsedilmektedir. Bunun nedeni de sunaklarn bu evrim neticesinde farkllamasdr. nanlarda ortaya kan yenilikler sonucunda yank et sunusu ortaya km ve ksa srede de popler hale gelmitir. Bunun sonucunda sunaklarn fiziksel yaps da deiime uramtr. M. 1.binyl ncesinde ne Kbrsda ne de Egede grlen bu deiim, Yunan sunaklarnn temellenmesinde nemli rol oynamaktadr. M. 1.binyln banda birdenbire ortaya kan byk boyutlu ve ta iiliine sahip sunak tipleri sz konusudur. Minos-Myken temelli olmayan bu tipin nereden temellendii sorusu, aratrmaclar; muhtemelen Dor kabilelerden alnan ya da gelitirilerek kullanlan bir tipe gtrmektedir. Dnem iinde, Yunanistan ve Egede duraklayan Dor kabilelerin varl ve deien din anlay, bu dnceye zemin oluturmaktadr. Ancak dier tipler ve eskiden beri varln srdren sunu biimleri de devam etmektedir. Bu durumda Geometrik ve zellikle Klasik ncesi Dnemde sunak mimarisi tmyle Minos-Myken temelli olmamakla beraber, din anlay benzerlikler gsterir denilebilir.42 Temeli tek bir uygarlkta bulunmayan ve muhtemelen birok yerden evrilerek Arkaik ncesi Dneme kadar gelen sunak mimarisinin ilerlemesi, gelimesi ve nem kazanmas sz konusudur. zellikle Myken Uygarl ve Geometrik Dnemden itibaren gelien ve gelimekte olan mimari ile yine yukarda belirtilen ta iiliinin ilerleyii dier tm mimari elerle beraber sunak esinin de nemli bir konuma gelmesine zemin hazrlamtr. zellikle ocak, kuyu, kl, terra-cotta obje gibi gnlk kullanm eleri de bu konuma katkda bulunmutur.43 Hellenler eski kutsal alanlar benimsemeyi de bir dev saymlar; eski tanrlara sunaklar adamlar sonra da kutsal alanlara Hellen tanrlarn yerletirerek buralar kendilerine zg biimde gelitirmilerdir. Klt, kurallara uygun srdrlecekse, bir de sunak gerekir nk sunak kutsal alann asl niteliidir. Sunak dnda kutsal alana, belki tanrnn bir heykeli dikilebilir, belki de bir tapnak yaplabilirdi. Daha sonralarysa geni
42 43

Yavis, 1949, s.76 Bkz. Dier Sunak Tipleri, s. 41

31

kutsal alanlara ok eitli yaplar eklendi.44 Tarihsel geliimle doru orantl ilerleyen bu deiim ierisinde, M. 10.yyda sunak kavram artk evrensel boyutta kendini kabul ettirmitir. zellikle dnem zellikleri aratrldnda Minos Myken orijininin yansra, farkl prensiplerde ve dnemlerde ok deiik corafi alanlarda deiik tiplerin grlmesi sz konusudur. 45 Buna rnek olarak ayn yzyl ierisinde (M. 10.yy) grlen Dor dzenli Sparta Orthia (Katalog No:1) ve on dzenli Samos ( Katalog No: 2) verilebilir. Sabit sunaklara baklacak olursa, Egede zellikle M. 10. yydan itibaren ok daha sk grlmeye balanan sabit sunak tipleri her dnemde olduu gibi, Arkaik ncesi Dnemde de, erken rneklerine oranla daha gelimi olarak ortaya kar. Temelinde Minos-Myken rneklerine benzerlik bulunur. Bu dnemden sonra zellikle M. 9.yy da karmza alak antsal (Katalog No:1, 7, 13, 15, 16, 28, 52 ve 77 ile Levhalar: 2A, 4A, 5B, 9A) ve kuyu tipi (Katalog No: 152, 153, 155-161 aras rnek olarak verilebilir.) sunaklar youn biimde gelmektedir. Ancak bu iki tip Minos-Myken orjinli olarak kabul grmemektedir.46 almada ele alnan ve Arkaik ncesi Dneme tarihlenen 7 adet sabit sunaktan en erken tarihe verilen rnek, Spartada bulunan Artemis Orthia Kutsal Alanndan Artemis Orthia II sunadr. (Katalog No:1 Levha:2A) Dikdrtgen plana sahip bu sunak, C.G Yavis tarafndan alak antsal olarak deerlendirilmitir. 9 x 1.50 m. llerinde yaplan bu rnek, M. 9. yya tarihlenmektedir. alma iinde katalogda kullanlan ve Samos Heraionundan ele geen 4 sunak da Arkaik ncesi sabit sunaklara rnek verilebilir. Samosda bulunan ve Samos III IV V ve VI olarak adlandrlan sunaklar basamakl antsal olarak deerlendirilmi ve Katalog No: 2,3,4,5 olarak numaralanmtr. Samosda bulunan bu sunaklar, Arkaik ncesi Dnemdendir ve srasyla Samos III M. 8.yy ilk yar, Samos IV ve V M. 8.yy 2. yar, Samos VI M. Erken 7.yy eklinde tarihlenir. Bu rneklerin ardndan
44 45

Whcherley, 1993, s.80 Boardman, 1996, s.29 ve 48 46 Yavis, 1949, s. 119

32

almada Arkaik ncesi Sabit Sunaklara ait katalog blmnde, C.G Yavis47 tarafndan, basamakl antsal sunak olarak adlandrlan iki sunak ele alnmtr. M. 7.yya tarihlenen Olympia Hera ( Katalog No:6) ve Selinus Demeter Malophoros kutsal alannda bulunan M. 7.yya ait sunak (Katalog No:7) incelenmitir. Bu sunak rneklerinin geneline bakldnda, dnem mimarisine benzer biimde, sonraki dnemlere oranla daha alak ve dikdrtgen bir form iinde olduklar gzlenmektedir. Bu rnekler Arkaik ncesi Dnem sabit sunak mimarisinin de bir zeti biimindedir. Buna gre daha byk boyutlara sahip ller, ta malzeme kullanm ve zellikle yerel tanrlara adanan sunak rneklerinin dnemin sunak mimarisi karakteristiini oluturduu ngrlmektedir. Elde bulunan verilere dayanlarak ve kazs yaplarak aratrlm Arkaik ncesi Dnem sabit sunak rneklerinin bu zellikleri birok rnekte ayn olmakla beraber istisnai eler de sz konusu olabilmektedir.

2.1.2. Arkaik Dnem Sabit Sunaklar

Arkaik Dnem iinde, tanrlarn bal bana bir varlk olmalar ile tahta ve kerpi tapnaklar ta yaplar eklini almakta, bu yaplarn plan bakmndan dzensiz ekilleri brakarak bu ekiller yerine zellikle dikdrtgen eklini ald gze arpmaktadr.48

Mimari adan balca zellikleri bu ekilde olan Arkaik Dnem iinde sunak mimarisine baklacak olursa, sunaklarn aniden ortaya kan baz durumlarda bir noktaya toprak ve talarn toplanmasyla dahi oluturulabilidiini grmekteyiz. Arkaik Dnemden itibaren ise daha kaliteli ve nitelikli mermer malzemenin toplanarak sunak yapmnda kullanlmas sz konusudur. Ancak ounlukla sunaklar, bu dnemde halen ta veya kerpi malzeme dahilinde de ina edilmekteydiler.49

47 48

Yavis, 1949, s.120 Mansel, 1984, s.227 49 Liman, 2005, s.6

33

Arkaik Dnem iinde, ticaretin yaygnlamas ile artan gelirler, yeni yaplarn gereksinimlerine ait finansmann daha kolay karlanmasn salamtr. zellikle kent tanrlarnn tapnaklar, siyasal ve ticari gelimeden daha yksek bir dzeyde ancak bu gelimeden kesinlikle kopmadan sayca oalarak evreye yaylmtr. Bununla kalmayp, daha grkemli biimler alan tapnak esi, Arkaik Dnemin bandan itibaren bir kentin sanat alannda en yetkin baarlarn somutlatracak ve en byk zlemlerini dile getirecek elverili bir ara olarak seildi. Arkaik Dnem kentinde mimari grkem iddiasnda olan tek yap tapnakt. Tapnaklar iin giderek dayankl, gzel ve deerli malzemeler kullanld. Kerpi ve tahtann yerini ta ald.50 Zaten Yunan toplumunda, kent ayn zamanda, dinsel bir topluluktu. Tapnaklar ve dier kutsal alanlar kentsel erevenin bir parasyd. Kent iindeki kimi yerler doal olarak kutsaldlar ve kltsel uygulamay da beraberinde getirmekteydiler.51 Bu kutsalln ve kltsel uygulamann doal olarak grld en nemli yerler de sunaklar olarak gze arpar.

Mimaride grlen bu durumdan sunaklar da etkilenmi ve olduka byk boyutlu yaplmalarnn yansra, sayca da oalarak nemlerini byk lde arttrmlardr. Bu durumu grebileceimiz en nemli sunaklar, 32 x 22 m. plan zerinde bulunan llerindeki Ephesos Artemis Arkaik Suna ( Katalog No: 8), 38.40 x 17.70 m llerindeki Samos Heraionu Rhoikos Suna ( Katalog No:10a) olarak gsterilebilir. Bunlarn yansra daha az bilinen ama boyutlaryla dikkat eken dier sunak rnekleri, 22 x 5 m. llere sahip Kyrene Apollon ( Katalog No: 9), 18.20 x 7.40 m. llere sahip Selinus D ( Katalog No: 23), 21.20 x 6.26 m. llere sahip Paestum Poseidon ( Katalog No: 259, 29.50 x 10.57 m. llere sahip Akragas Herakles, (Katalog No: 27), 25 x 8 m. llere sahip Selinus B ( Katalog No: 29) ve 28.50 x 13.80 m. llere sahip Aegina Aphaia 2 (bkz Katalog No: 30) sunaklardr.

Arkaik Dnemdeki yaplarn byk bir ksm ya len kiinin hatras iin ant olarak dikilmiler ya da kutsal alanlara hem sunu hem de ssleme amacyla braklmlardr. Mezar antlarna ve kutsal alanlara yaplan bu tr sunular, tarm ya
50 51

Whycherley, 1993, s.7 Owens, 2000, s.4

34

da ticari yaam kendilerine bal gruplar ve kleler sayesinde byk apta kontrol altnda tutan zengin ailelerin gl olduu toplumlarda kolaylkla anlalaca zere, kiilerin ya da belli slalelerin zenginliinin de gstergesi olmulardr. Yaplan sunularn nitelii ksmen iinde yer aldklar kutsal alanda bulunan dier antlar ile de dorudan ilikilidir. n btn Yunan dnyasna yaylm bu kutsal alanlardaki byk mimari antlar, Delphi ( Katalog No: 22) ya da Olympiada (bkz Katalog No: 31) olduu gibi ancak bireylerin ya da kent devletlerinin yaptklar balar ile karlanabilmitir.52 Dneme damgasn vuran en nemli sunaklar olan Ephesos Artemis ve Samos Hera Kutsal Alanlarndaki sunaklar, tapnaklar ile beraber Arkaik Dnem sunak mimarisi iinde olduka nemli bir yere sahiptirler ve birok sunaa nclk etmilerdir. Katalog No: 8de aktarlan Ephesos Artemis Kutsal Alanndan sunak yaps, dikdrtgen biimli (ya da atnal veya U biimli) bir yapdr ve maviye yakn beyaz mermerden yaplmtr. 15 cm. kalnlnda mermer plakalarla kapl sunan kabartma ve heykellerle ssl olduu tahmin edilmekte, meander motifli mermer frize sahip oluu ve yaknnda bulunan heykel paralarnn okluu bu gr desteklemektedir. M. 570 ylna verilen tapnak sayesinde tarihlenebilmektedir.53 Bir dier nemli yap da Samos Heraionu Rhoikos Suna (Katalog No: 10a, Levha:4C) olarak bilinen Tapnaktr.54 Rhoikos ve Theodoros, Samos'un Naukratis kolonisiyle birlikte Msr ve yurt dndaki ilerinin iyice artt bir dnemde etkin olmulardr. te tam bu evrede Rhoikos dan Hera adna bir tapnak yaplmas istenmitir. Antsal formuna, M. 560 ylnda, antsal tapnan izinde ilerleyen byklkte ve ayn aks zerinde yeniden dzenlenmesiyle kavumutur. Rhoikosun Yeni Suna ad verilen bu sunak, 38.40 x 18.70 metre boyutlarndadr ve bir Thrinkos ile 3 taraftan evrelenmi durumdadr. Tapnaa bakan uzun kenar ise ak braklmtr. Duvarlarn i ksmnda, savaan hayvanlarn ve sfenkslerin bulunduu friz ve etkileyici bir kymation ilenmitir. Roma mparatorluk Dneminde sunak, yeniden, bu kez, mermer malzemeden ina edilmi ve Arkaik
52 53

Boardman, 2001, s.69 Gruben, 1979, s.329 54 Tsakos, 2003, s.21

35

mimari

dekorasyonu

aynen

kullanlmtr.

Sunan

etrafnda

kentin

klt

aktiviteleriyle ilgili ipucu olabilecek pek ok figrin (zellikle kadn ve hayvan figrinleri) ele gemitir Kurbanlarn kl ynlar, sunan nnde kmelenmi ve belli bir dnem sonrasnda Kl Suna olarak da anlmaya balanmtr. Hatta Pausanias bu suna, Olympia Zeus suna ile bir tutmu ve ikisini de Kl Suna olarak tanmlamtr. Dncelere gre kutsal alan nemli klan iinde bulunan bu byk sunakt. Tapnan nnde yer alr ve yalnzca tapnan deil tm kutsal alann klt aktivitelerini barndrrd. Bu sunak temel olarak basamakl deil ama sadece bir basamaktan olumu bir sunakt ve rahip bu sunaa grevini yapmak iin karken hibir zaman kutsal kllere basmak zorunda kalmazd.55 Genel erevede bakldnda, deien dnem zellikleri ile de beraber her tr alanda grlen genilemenin sunak konusunda da grld anlalr ve Arkaik Dnem sabit sunaklarnda bir genel zellik olarak daha nceki dnemlere oranla daha byk boyutlu ve daha ssl yaplar olduu grlr. 2.1.3. Klasik Dnem Sabit Sunaklar Yunan Dnyasnn her ynden geliip nem kazand Klasik Dnemde zellikle kesme ta malzeme ve iiliin gelimesi ile, tm mimari elerle beraber sabit sunak yaplarnda da boyutlar artm, ssleme daha ok nem kazanmtr.56 zellikle bu dnem Yunan sunaklarnda Klasik Dnem iinde varolan genel havaya da bal olarak sunak yaplarnn ok daha grkemli ve gsterili yapld gze arpmaktadr. 57 Geometrik ve Arkaik Dnemden ayr olarak Klasik Dnem tmyle tek bana incelenmelidir. nk dnem boyunca bir ok bakalamlar gstermi ve gelikin formlarn grld Arkaik Dnemden farkl olarak yeni birok sunak tipi ortaya km, elde olan tiplerde de ok kk deiimler sz konusu olmutur. Bahsedilen bu yeni tipler bu dnemde ortaya kmasna karn ounlukla,
55 56

Hoffmann, 1953, s. 192-5 Yavis, 1949, s.91 57 Saltuk, 1997, s.20

36

Hellenistik Dnem sonrasnda grlmeye balanan Kolossal (Katalog No: Levha: 54, 10B ve Katalog No:56, Levha: 11) tmyle pimi topraktan oluan rnekler (Katalog No: 178, Levha 35A ve Katalog No:179, Levha:35A) ve ksa kenardan basamakl antsal tipler (Katalog No:62 ve Katalog No:57, Levha: 10A) olarak snflanmtr. Klasik ncesi Dneme gre deien zellikler, zellikle dikdrtgen monolitik (Katalog No: 79 Levha:18A, K. No:83, L:18B, K. No: 112, L: 21B, K. No:113, K. No:114, L: 22D, K. No:118 ve 118A, K.No:132-5, K. No: 141, L:24B) ve basamakl antsal tiplerde (Katalog No: 2, 3, 4, 5 Levha: 2B, Katalog No:6 Levha:3A, Katalog No: 9 Levha: 3C Katalog No:10 Levha: 2B , Katalog No: 11 Levha: 4B, Katalog No: 12, Katalog No: 17-21, Katalog No:23, 24 Levha: 7A, Katalog No: 25 Levha: 7B, Katalog No:26 Levha: 7C, Katalog No:27, Katalog No:29, 30, 31, Katalog No: 36, Katalog No:38-47 Aras, Katalog No: 57 Levha: 10A, Katalog No: 59 Levha: 13A, Katalog No: 60-62 aras, Katalog No: 69 Levha:15) en belirgin halini alr.58 Sunak mimarisini de byk boyutta etkileyen dnemin mimari zelliklerine baklacak olursa, denge ve uyumun artk iyiden iyiye mimaride sz sahibi olduunu grmek mmkndr. Ayrca sadelik ve zellikle kutsal alanlarda tanrya dnme ve kutsallk gze arpmaktadr.59 Bununla birlikte sunak mimarisinde de sade bir form olan dikdrtgen monolitik sunaklar daha popler hale gelmi ve farkl alt dallara ayrlarak sslemelerde de farkllklar gstermitir. Bu dnemde en ok grlen tip zellikle kamusal alanlar ve evlerde olmak zere yine monolitik sunaklardr. zelikle Klasik Dnem boyunca Yunan sitelerinde en sk rastlanan tip olarak grlmektedir. Formuna gre silindirik ve drtgen olarak ikiye ayrlr. Ayrca baz rneklerde sunak gvdesinde birtakm yazlara rastlanmaktadr. Monolitik sunaklar genellikle kamusal alanlarda, evlerde, kutsal alanlarda ve tapnaklarn yaknnda gze arpar, ancak ounlukla tapnan ana suna olarak kullanlmamaktadr. Monolitik sunaklar ounlukla benzer llerde olmakla beraber, birok farkl ebatta grlebilir. 60

58 59

Yavis, 1949, s. 140 Mansel, 1984, s.357-8 60 Yavis, 1949, s.141

37

almada bu tipin bir rnei olarak Katalog No: 35de grlen ve Atinada bulunan almann Klasik Dnem sabit sunaklar arasnda tek kare forma sahip olan rnei olan Atina 12 Tanr suna verilebilir. Kare planl, ta duvarlarla evrili, dou ve batdan girii bulunan sunak, Peisistratos tarafndan M. 522de kurulmutur. Agorann kuzey bitiminde bulunur. M. 480 Pers tahribi sonrasnda M. 425de yeniden ina edilmitir. Cadde uzaklklarn lmek iin merkezi nokta grevi grr. M. 5.yydan itibaren, muhtemelen iinde bulunduu alan, ayn zamanda bir snma yeri olarak da kullanldndan efkat tanrasna da atfedilmitir. (Pitymerhamet Suna) ayrca bu sunak Roma Dneminin en nemli sabit suna olan Ara Pacis Augustae yapsna da esin vermi hatta modellik etmitir.61 Klasik Dnemde, Yavise gre nemli bir yere sahip olan bir dier tip de basamakl antsal sunak tipidir. Yazara gre basamakl antsal sunaklar da dnem iinde ok sayda ve byk boyutlu olarak grlmeye balanmtr. Yazar basamakl antsal sunaklar iki blme ayrr. lk blm, son basama prothysisi (sunu yaplan ve sunan ilk giriinde yer alan aklk) oluturan basamaklar ve ikinci blmse, dz yapl bir sunak yaps. Merdivenler genellikle uzun kenarda grlse de Katalog No: 38, Katalog No: 57, Levha: 10A, Katalog No: 62 gibi ksa kenardan basamakl sunak tiplerine de rastlanmaktadr. Ayrca baz durumlarda, sunan basamakl ksmndan uzanan bir de merdiven yolu bulunabilmektedir.62 Bu tip antsal sunaklarda yaplan trenler srasnda genellikle rahip, yz klt heykeli ile ayn yne bakar biimde tapnaa arkasn dner ekilde konumlanr. nananlar ise sunak ve tapnak arasndadr ve genellikle sunaa bakar biimde yer alr. Rahip sunu srasnda arkas katlmclara dnk ancak klt heykeline bakar biimde yer alr ancak, ara ara da kalabaln heykelle yz yze gelmesi iin aradan ekilir veya dner. Her iki durumda da kalabalk, suna ve tapna grr halde konumlanmaktadr. M. 7.yydan itibaren bu tipteki sunaklarn daha belirli ve zellikle de daha geni hatlara sahip olduklar gze arpar.63

61 62

Connoly-Dodge, 1998, s. 25-7 ve 81 Yavis, 1949, s.185 63 Burkert, 1985, s. 56

38

Bu belirgin byk boyutluluk almamzda, 11.50 x 30 m. boyutlarndaki Atina Dionysos Sunanda ( Katalog No: 42), 40.58 x 2.42 m. boyutlarndaki Nemea Zeus Sunanda ( Katalog No: 45), 10.90 x 23.0 m. boyutlarndaki Tegea Athena Alea Sunanda ( Katalog No: 47) ve zellikle de 56 x 26 m boyutlarndaki Akragas Olympieion Sunanda ( Katalog No:40) grlebilir. zellikle Klasik Dnemde basamakl ve byk boyutlu sunaklar, tapnakla uyumu, gsterili yaps ve trenlerin daha rahat yaplmas nedeniyle byk tapnaklarda vazgeilmez bir tip haline gelmitir. Yapm olduka pahal ve zahmetli olduundan, byk merkezlerde ve dnem iinde artan refahn da etkisiyle zellikle byk boyutlu tapnaklarn yaknna ve geni llerde yaplmas artc deildir.64

2.1.4. Hellenistik Dnem

Hellenistik Dnyann yeni yneticileri kenti uygun ve srekli bir propaganda arac olmann yansra, bir denetim ve Hellenleme arac olarak da grdler. Kentsel mimarlk ve kamu alanlar tasarm da bundan derin bir biimde etkilendi. Tekil yaplardaki antsallk, kentlerin tasarmndaki antsallk ve grsel kompozisyonla birleti.65 Bunun sonucunda sunaklar da byk oranda deiime urad. Daha nce kutsall ve dine uygunluu nemsenen sunaklarda mhim olan e, gsteri ve belirginlik haline geldi. Hellenistik Dnemde sunak tipleri, ilahi kltlerin yannda baz hkmdar kltleri iin de kurgulanmaktayd. Bu sebeple hem eski dnemlerden kalma sunaklarn kullanm devam ettirilmi, hem de yeni amaca hizmet eden yeni sunaklar yaptrlmtr. Krallk egemenlii altndaki siteler, statlerini kraln karsnda koruma amac ile, kraliyet klt kurarak ona eitli sunular vermekteydiler. Dioskurlar ve Herakles gibi kahramanlarn klt varken krallk klt kurmakta bir gariplik olmayacan dnen siteler, ilahi kltleri tekrar ettirir biimde, bykl

64 65

Yavis, 1949, s.115-8 Owens, 2000, s.76

39

kkl sunaklarla krallarn ve kahramanlarn onurlandrmtr.66 Katalog No: 59 ile gsterilen Syrakusa Hieron II Suna da bu verileri dorular niteliktedir. Zeus Eleutherios (Kurtarc Zeus) iin Syrakusa Tiran Hieron II ye adanmtr. 194.95 x 20.85 m. plan zerinde kurulan yap, tiyatro yapsnn gneyinde, 1 stadion uzaklktadr. (yaklak 177.6 m.lik l birimi) Rampaya sahiptir, ayrca stunlar da bulunmaktadr. 6 basamakl podyum zerinde yer alr ve M. 269-215 tarihine verilir.67 Ayrca zellikle bu dnemde, kahramanlarn yansra 12 tanr dnda, Katalog No: 53, Lagina Hekate Suna ve Katalog No: 57, Priene Msr Tanrlar Kutsal alanndan sunak rneklerinde olduu gibi, farkl tanr ve tanralara adanan sunaklar da bulunmaktadr. Klasik Dnem sunaklar dindar yap ve tanrya beendirme sz konusu olduundan gsterili biimlere sahiptiler. Hellenistik Dnem sunaklar ise daha ssl ve antsal birer yap olarak yorumlanabilmektedir. Ancak burada ama dindarlktan ok kendini gsterme abasdr.68 Bu durumu Pergamon Zeus Sunanda grmek mmkndr. (Katalog No: 66 Levha:13 B) Olduka gsterili ve byk boyutlu olarak yaplan sunak, 5623 metrekarelik bir teras zerinde, 35.64 m x 33.40 m. gibi kareye yakn bir platform zerine kurulmutur. Antsal sunak mimarisinin en nemli rneklerinden biridir. Bu yap biimi ve iinde bardrd unique zellikleri ile sunak mimarisinde farkl bir yere sahiptir. Bu nemli yap sonrasnda sunak literatrne Pergamon Zeus Tipi Sunak terimi girmi ve Ara Pacis gibi dnemini etkileyen byk yaplarla beraber daha kk boyutlu birok benzeri ok farkl yerleimler iinde grlmtr. Pergamon Zeus Suna, taban alan itibariyle, batsnda bulunduu Pergamon Athena Tapnandan takriben 4 defa daha byktr. zellikle yaplan sunan antsall ve sunak zerindeki frizlerin hikayeci ve gsterili anlatm bu durumu dorular niteliktedir. Krallarn baardklar ilerle ilgili konularn nfuz ettii daha
66 67

Price, 2004, s.72 Yavis, 1949, s.189 68 Saltuk, 1997, s.20

40

st bir anlatm da byle bir saray destan ile anlatlmak istenmi olabilir.69 Pergamonun I. Attalos zamannda Galatlara kar kazand byk zafer zerine II. Eumenes zamannda (M.. 197- 159) yaplan sunaa Byk Sunak ya da Zeus Suna denilmektedir. M. 170 ylnda yapmna baland bildirilen ve M. 159da Eumenes iktidarnn son bulmasyla inas sona eren ve bitmeden brakld dnlen sunan taraf duvar ve stunlarla evrilidir. Batda ise yukar doru uzanan 24 basamakl merdiven grlr. Ana meydann girii doudadr, ancak sunak avlusuna kan merdivenler batda olduundan sunaa gelenler merdivenli cepheye varabilmek iin yapnn iki yanndan birini (kuzey gney) dolamak zorundadr. D yzde stunlu galeriler bulunmaktadr. Kuzey, gney ve dou yzlerini kuatan ve Tanrlarla Gigantlarn savan anlatan (Gigantomachia) ieren yksek kabartmalara sahiptir. Kabartmalar yaklak 130 m. uzunluunda ve 2.30 m. yksekliindedir. Sunan i yznde de d yzde olduu gibi stunlu galeriler planlanm ancak tamamlanmamtr. Duvarn i yzn, Pergamon krallk soyunun atas olarak kutsanan Herakles'in olu Telephos destanndan sahneler ssler. 70 Hellenistik Dnemin belki de en nemli suna saylan Pergamon Zeus Sunann yan sra yine antsallyla gz dolduran bir dier sunak da 15.80 x 23.10 m. llerinde ve 15 basamakl Magnesia Artemis Leukophyrene Sunadr. ( Katalog No: 56) Hatta zerinde 12 tanrnn resimlerinin yerald 3.15 m yksekliindeki kabartmalar ile Zeus Sunan bile aar niteliktedir. Bulunan yap elemanlarna gre, stun ve yarm stunlu portikolarla evrilidir. st yaps on tipindedir ve M. 220 tarihine verilir. 71 Dnem iinde sunaklara verilen nemin younluu, grnts ile olduu kadar, yapmnda alanlarn ustal ile de hissedilebilmektedir. rnein Kos Asklepios Sunann kabartmalarnn yapmnda Praksiteles ekolnden sanatlarn alt bilinmektedir. ( Katalog No:58) Gnmze belirgin rnekleri kalmam da olsa, bu sunan tek rnek olmad ngrlmtr.72

69 70

Smith, 2000, s.168 Radt, 2002, s.167-178 71 Bingl, 1998, s.36-41 72 Smith, 2002, s.185

41

almada kullanlan 74 adet sabit sunak rnei iinde, 17 rnekle temsil edilen Hellenistik Dnem sabit sunaklarnn, 3 tanesi kare plan zerindedir. ( Lagina Hekate Katalog No: 53, Priene Athena, Katalog No: 54 ve Kos Dionysos, Katalog No:55) bunlarn dnda kalan sabit formda Hellenistik sunak rnekleri dikdrtgen planl olup 14 tanedir. ( Katalog No: 56 70) genel zelliklerine baklacak olursa, dnemin genel karakteristii ile doru orantl olarak Kolossal Sunaklarn nemli bir yere sahip olduu ve zellikle gsterili yapya nem verildii grlmektedir. Ayrca farkl klt, kahraman ya da yar tanrlara adanan birok sunan varl da sz konusudur. Sabit sunak rnekleri erevesinde zellikle nemli bir yere sahip olan Hellenistik Dnemde sunak mimarisi ve yapm tekniklerinin en st seviyeye ulat ngrlmektedir. 2.1.5 Roma Dnemi Roma mparatorluu, en gl olduu dnemde, tm Akdeniz havzasn, Britanya dahil Kuzey ve Orta Avrupann nemli bir ksmn ve Frat nehrine kadar Ortadouyu iine almaktayd. Bu geni topraklar, farkl kltrlere, farkl inan ve geleneklere sahip eitli halklar kapsamaktayd. 73 Bu duruma sunak rneklerinde de rastlanmakta ve rnekler ierisinde etnik adan belirgin bir etkileim grlmektedir.

Etnik zellikler gsteren sunak esinin, gerek nitelik ve gerekse nicelik asndan artmasna da elverili olan Roma Dneminde, ayn zamanda, kentlerin nde gelen yurttalar, kamu takdiri ve nemli kamu grevleri iin birbirleriyle rekabetteydiler. Kentler onur nvanlar elde etmek iin birbiriyle yarmaktayd. Roma mparatorluu tarafndan yaratlan bu rekabet ruhunun birok sonucu oldu. Geni kamu hizmetleri saland ve inaat etkinliinde kitlesel bir art oldu. Bu durum, kentlerin; kamu yaplarnn ihtiam ve kentsel hizmetlerin eitlilii ile rakiplerini zendirmek ve onlar gemek iin abalamalar sonuta mimarln ve sslemenin gelimesini besledi.
74

Bunun sonucunda da zellikle tapnak mimarisi

yerine daha kk boyutlu olan sunaklar gze arpmaya balad. almada, Roma
73 74

Owens, 2000, s.123 Owens, s.124

42

Dnemini temsil eden 5 sabit ve byk boyutlu rnee karn, 18 adet portatif ve kk boyutlu rnein bulunmas, ayrntl inceleme altna alnacak belirgin ve byk boyutlu rneklerin inasnn var olan sunaklarn halen kullanlmas nedeniyle azalmas neticesinde ortaya kmtr. Ancak aratrlan rnekler snrl da olsa, yine de ina edilen Roma Dnemi sabit sunaklarnn Ara Pacis Augustae (Katalog No: 73) de olduu gibi ok gsterili, ayrntl ya da byk boyutlu olmas durumu da sz konusu edilmektedir. Ayrca nceki dnem sunak yaplarnn kullanlmaya devam etmesi ve var olan bir sunan benzer ekilde ya da aynen yeniden ina edilmesi gibi zelliklerle de karlalabilinmekteydi. Bu duruma; Samos Heraionunda bulunan ve Rhoikos Suna olarak bilinen rnein (Katalog No: 10a, Levha: 4C) Roma Dneminde ayn ekilde yeniden yaplmas ya da Klaros Apollon Sunann (Katalog No: 67, Levha:14 A) hem Apollon hem de Dionysos iin Roma Dneminde yeni bir tadilatla kullanlmas gibi durumlar rnek gsterilebilir.

Roma Dnemi mimari yaplarnn ve dolayl olarak sunaklarn ele alnarak anlatlmas srasnda ele alnmas gereken bir dier konu da bu noktada karmza kmaktadr. Bir binann yaplmas srasnda; istek, para, malzeme ve ustalk gibi birok etkenin baarl biimde biraraya toplanmasnn gerektii bir konumda, Roma Dnemi zellikle M. 30 M. 235 yllar arasnda, bu bakmdan yeterli iradeye sahipti. Devlet, senato, ehir meclisleri, esnaf birlikleri gibi topluluklarn yan sra bir binann tm ya da bir ksm giderlerini karlayacak kadar zengin olan kiiler de bina yapm konusunda byk bir istek iindeydiler.75 Bunlarn banda da doal olarak imparatorlar ve dier devlet adamlar gelmekteydi. Augustus adna yaplan Ara Pacis (Katalog No:73) ve Tiberiusun yaptrd Ara Pietatis Sunak rnekleri (Katalog No: 74) bu duruma rnek gsterilebilecek sunaklardr. Roma Dneminde; dnemin her kurumunda olduu gibi sunak yaplar da daha ie kapal zellik gsterirler. Wheeler, Tapnak rneinde, bu durumu eskinin da dnk tapnaklarnn yerini artk inand tanrs ile kiisel bir tapm paylaan insanlar ve yapt tapnaklarn almas olarak deerlendirmitir.76 Bu durum zellikle
75 76

Colledge, 1997, s.6 Y,a,g,e s.14

43

Roma Dneminden itibaren ailenin kendi arasnda, d dnyaya kapal olarak sunu yapabilecei ev yaplar iinde de karmza kmaktadr. Roma evinin nemli bir blm de Roma ev halknn ruhlarnn korunduu bir trbe ilevi gren larariumdur. Ev halk, larariumda, evi koruyan tanr ve ruhlara gnlk ritellerde bulunmaktayd. Genellikle villa tipli yaplarda karmza kan larariumlar duvara monte biimde gen alnlkl ats olan keli bir ni biimindeydiler ve zellikle Pompeii olmak zere birok Roma yerleimindeki evlerde karmza kmaktaydlar.77

Roma Dneminde deien din inanc sunak rneklerini de farkllatrmtr. zellikle sunaklar zerinde gsterilen tasvirlerde ya da klt heykellerinde deiim ve farkllklar gze arpar. Daha ie kapal bir yaam srmeye balayan Roma toplumu ev koruyucular sfatna sahip birtakm doast varlklara snmaya balar. rnein Genius, ailenin babasn ve evlilik yatan korur. Ylan biimli ya da ihraml bir adam olarak gsterilmitir. yiliki Manesler koruyucu atalardr. Bunlarn suna, ocan yan banda ykselir. ki Penates yiyeceklere gz kulak olur, Lar da ocakta oturur ve belirli gnlerde onun iin ayin yaplrd.78 almada bulunan sabit Roma sunaklar iinden buna bir rnek verilecek olursa Bar simgeleyen kutsal ruh Pietasa adanan Ara Pietatis (Katalog No:74) grlebilir.

mparatorluk Dneminde tm alanlarda olduu gibi sunak yaplar da antsallama yolunda ilerlemi ve zellikle portatif olanlar sayca art gstermitir. Bunu sunak tipleri ve sunak mimarisi konusunda olduu kadar heykeltralk ve kabartma konusunda da dneme damgasn vuran sunak yaps Ara Pacis Augustae yani Augustus Bar Suna da dorulamaktadr. Augustusun spanya ve Galya zaferleri ansna yaptrlan sunak inas, Tanra Pax (Roma Bar Tanras) ve dier tanrlarn kutsand byk bir tren ile balanmtr ve sonra, Augustusun kars Liviann doum gnnde, M. 30 Ocak 9 ylnda tamamlanmtr. Augustusun

77 78

Glbay, 2003 s. 6 ve Connoly-Dodge, 1998, s.171 Estin-Laporte, 2004, s.210

44

kuzeyden Romaya girdii Via Flaminia (Flaminia Yolu) zerinde bulunmaktadr.79 Gnmzde tamamen salam durumdadr. Atina agorasnda bulunan Klasik Dnem efkat Suna ( Katalog No: 35) ve Pergamon Zeus Suna (Katalog No:66, Levha 13 B) Ara Pacis Sunann nclleri olarak gsterilmektedir.80 6 m. yksekliinde ve 11.625m.(kuzey-gney) x 10.55 m.(dou-bat) llerindeki sunak kuzeyde ve gneyde, yksek kabartmal levhalarla evrili bir podyum zerinde ykselmekte ve batsnda da merdivenli girii yer almaktayd. (bkz. Levha 17 ) Bu kabartmal levhalarla d yzlerinde insan boyundaki figrlere yer verilmiti. Bunlardan gneydekiler, Augustus ve kraliyet ailesini temsil ediyordu. Kuzeydekiler ise hakimler, senatrler ve dini cemiyetlerin yelerini betimliyordu. Bazlarnn e ve ocuklar da betimlenmiti. Figrler girie doru resmi geit annda gsterilmilerdi ve bazlar birbirleri ile arbal halde konuur halde resmedilmiti.81 Uzun bir sra oluturan vakur figrler M. 440 dolaylarnda yaplan Athenadaki Parthenon tapnann dini alay frizine ok ey borluysa da burada figrlerin sertlii; gerek birer portre olarak ilenen balarn zellii ve alaya ocuklarn da eklenmesiyle hafifletilmitir.82 Gneybat panelde Aeneasn kutsanmas, gneydou panelde ise Pax Romana ile ocuklar Tellus (dnya) ve Italiae ( talya) resmedilmitir. Kabartmalar, kanatl ve boynuzlu olarak gsterilmi olan grkemli aslan motifi ile erevelendirilmitir. Bu motifin bazen de akanthus (kenger yapra) ile zenginletirilerek Augustus Dnemi iinde ok kullanlm olduu bilinmektedir.83 Yukarda anlatlan Roma Dnemi sabit, dikdrtgen sunak rnekleri dnda Katalog No: 70 Levha: 16Ada Ephesos mparatorlar Tapna Yaknndaki Sunak incelenmitir. Ephesosda, mparatorlar Tapna olarak bilinen yapnn dousunda, bir podyumun zerinde yer alan sunak, Tanrlatrlm Domitius ve atalar onuruna ina edilmi ancak, Domitianusun damnatio memoraeye uramas neticesinde babas Vespasianusa adanmtr.84 Roma Dnemi sabit sunaklar iinde Thassosda bulunan ve 1.92 x 1.61 m. llerinde kk boyutlu bir sunak olan Thassos
79 80

Kleiner, s.90 Colledge, 1997, s.38 81 Wheeler, 2004, s.158-159 82 Colledge, 1997, s.39 83 Kleiner, s.90 84 Scherrer, 2000, s.92

45

Poseidon Suna Katalog No: 71de incelenmitir. Katalog No: 72de ise Hadrian Dnemine tarihlenen ve 8.40 x 6.10 m llerindeki Notion Athena Tapnak Suna incelenmitir. Ardndan yukarda ayrntl olarak bahsedilen Ara Pacis (Katalog No: 73) gelir. Katalog No: 74 ise Romada bulunmu olan ve bar simgeleyen Pietas ve Tiberius adna adanm Ara Pietatis yapsdr. Yapnn geri plannda Magna Mater tapnann ve yerel bir kurban treninin gsterildii sunan da bulunduu kabartmas olduka nemlidir. zellikle Roma ve Pompeiide ok fazla rnein grld bu dnem iinde benzer zelliklere sahip rnekler elenerek zellikle katalog blmndeki tm kriterlerin elde olduu rnekler tercih edilmitir.

Roma Dnemi kutsal yaplarnda; evresi merdivenli ta platformun Yunan rneklerine gre ykseldii, podyum, stunlu sundurma gibi elere daha sk rastland ve iki boyutlu bir grntnn tercih edildii bildirilmitir. 85 Bu durumun ana ilevi, tren ve hitap srasnda n cephe ve podyumla halk etki altna almakt. Sz edilen bu durumu antsal ve/veya sabit sunaklarda da grmek mmkndr. Roma Dnemi iinde birok mimarlk yapsnda olduu gibi sunaklar da; Tanrlatrlm mparator ve onun ynetimi ile ilgili bir propaganda arac olarak ina edildiklerinden, Ara Pacis Augustae (Katalog No:73) rneinde olduu gibi olduka grkemli yaplm ve kabartmalar da mparatorun baarlarn anlatt bir reklam tabelas niteliine dnmtr. 2.2. Portatif Sunaklar ve rneklerle Tipolojisi almada bu balk altnda incelenecek olan sunaklar, portatif olarak adlandrlmakta ve daha ok kk boyutlu ve/veya tek bir ktleden oluan sunaklar bu tre girmektedir. Daha nceki blmde incelenen sabit sunak formlarndan ayr olarak daha ok sayda olmalar kanlmazdr. Yapm kolay ve boyutlar kk olduu iin her dnemde tercih edilen portatif sunaklar baz aratrmalarda tanabilir sunaklar ad altnda incelenmektedir.86

85 86

Wheeler, 2004, s.86 Bkz. S. 13, paragraf 1, Daha nce de sz edilen sabit-portatif ayrmnn varl burada da sz konusudur.Aslen birok dala ayrlan sunaklar, bu almada, Sabit ve Portatif olarak iki ana

46

C.G Yavis ise bu almada portatif olarak adlandrlan sunak rneklerini, Greek Altars isimli yaynnda non-otokton (yerleik olmayan-non-autochtonous) bal altnda incelemitir. Bahsedilen yaynda (daha nce anlatlan sabit sunaklar dnda) Kuyu Sunaklar, Ocak Sunaklar, Hellen ncesi Sunak Benzeri Yaplar ile beraber Kutsal Ate Sunaklar dndaki tm sunaklar bu tipe dahil edilmitir.87 Portatif sunaklar, genellikle tapnak iinde klt heykeli nnde

bulunuyorlard. Libasyon sunular evresine salr ve sunu malzemeleri (rnein yiyecek sunular ya da tts veya benzeri sunular) zerine konurdu. Temelinde, Minos-Myken Kutsal Alanlarnda grlen ve ni benzeri yaplan duvar tezgahlar olduu tahmin edilmektedir.88 Yuvarlak gvdeli sunak tipinin ncleri ise II.Bin Hitit rneklerinde aranmaktadr. (bkz. Levha 1B) Bazen tahta veya metalden yaplanlara rastlanm ancak bunlar kalc malzeme olmadklarndan fazla ele gememilerdir. Formlar ve kolayca tanabilir olmalar, bu sunaklarn yer, kullanm ve yaylm alanlarn da artrmtr. Portatif sunaklar belli merkezlerdeki atlyelerde, olaslkla da lahitlerle ayn yerlerde retilmiler, ancak ister Anadolu'da ister Anadolu dnda olsun yresel zellik ve iilik geleneklerini gittikleri yerlere de tamlardr.89

almada, Portatif Sunak rneklerinden, 71 sunak kataloa dahil edilmitir. Bu rneklerden 43 tanesi dikdrtgen, 13 tanesi kare ve 15 tanesi de yuvarlaktr. Bu planlara sahip olan tapnaklardan, 4 tane rnek Arkaik ncesi Dneme tarihlenirken, 11 tanesi Arkaik Dnem, 17 tanesi Klasik Dnem, 20 tanesi Hellenistik Dnem ve 19 tanesi de Roma Dnemine tarihlenmektedir.

balk altnda incelenmi, iki rnei ayran belirgin kriterler olmasa da, incelenen dier yayn ve almalarda farkl ve birok alt dala ayrlan sunak tipleri, aratrma dorultusunda, dier alma ve yaynlar incelenerek sabit ve portatif olarak ikiye ayrlmtr. 87 Yavis, 1949, s.56 88 Y,a,g,e s.75-6 89 Diler, 1989, zet

47

Tez kapsamnda incelenen sabit ve portatif sunak rneklerinin geneline bakldnda, zellikle Arkaik Dnem ve sonrasnda yaplan byk boyutlu ve sabit tipte sunaklarn varln koruduklarn, ender olarak deitirilerek yeniden kullanma aldklarn ya da deitirilmeden kullanldklarn grmek mmkndr. Bu nedenle Arkaik ve zellikle de Klasik Dnem sonrasnda byk boyutlu sunak inas, Yunan toplumunun gelimekte olduu bu dnemlere nazaran azalmtr. Ancak bu durum genel ereve iinde byk boyutlu ve sabit sunaklar iin geerli olurken, portatif sunaklar yapm kolay olduundan daha fazla yaplr gibi grnmektedir. Roma Dneminde bu durum daha da artm ve zellikle yuvarlak portatif tipler dneme damgasn vurmutur. Bir sonraki blmde yukarda ksaca anlatlan dnem zellikleri daha ayrntl olarak ele alnacak, almada kullanlan rneklerle zenginletirilerek dnemler iinde portatif sunak mimarisi ve tipolojik zellikleri daha iyi anlalmaya allacaktr.

2.2.1. Arkaik ncesi Dnem

zellikle portatif sunaklarn grld Hitit (bkz. Levha 1B), Myken ve Minos rneklerinden temellendii tahmin edilen Arkaik Dnem ncesi sunak mimarisinde kerpi ve ta kullanm youn olarak gze arpar.

Daha nce de belirtildii gibi dneme ocak ve kuyu sunaklar damgasn vurmutur. Yine de dnem iinde portatif olarak tabir edilen sunaklarn varl sz konusudur. almada 4 rnekle temsil edilen Arkaik Dnem ncesi portatif sunaklardan Katalog No: 75 ile numaralanan Samos Heraion I Sunadr. Yavis tarafndan Trensel Sunak olarak adlandrlan90 bu tip, 2.40 x 1.30 m. llerinde, kerpi ve tatan yaplm, M. Erken 10.yya tarihlenen ve Heraya adanan bir rnektir. ok benzer zelliklere sahip olan Samos Heraion II suna ise M. 9.yy
90

Yavis, 1949, s.97, fig.67

48

ortalarna tarihlenir ve almada Katalog No:76 Levha: 2Bde incelenmitir. Katalog No: 77de ise Artemis Orthia I Suna grlmektedir. Alak ve kk bir sunak olan bu rnek, M. 9. yya tarihlenir ve kutsal alann iinde yer alr.

2.2.2. Arkaik Dnem

Portatif sunak tiplerinin Arkaik ncesine gre daha sk olarak grld dnem olan Arkaik Dnemde dikdrtgen ve kare olmak zere planda incelenecek sunaklar, Yavis snflandrmas altnda da incelenecek, non-otokton sunak tiplerinin Arkaik Dnemdeki genel erevesine ulalmaya allacaktr. Bu genel erevenin kaynana deinilecek olursa, daha nceki dnemlerde rnein Minos-Myken sunak mimarisinde sehpa benzeri ayaklar (stand) dnda portatif sunak kullanmna rastlanmamaktadr. Arkaik Dnem ncesinde grlen ayak ocaklar, trensel birtakm ateler ya da kuyu tipleri de tmyle kutsal bir ilev ya da anlam tamad ve ounlukla sunak amal olmadklarndan, Arkaik portatif sunak tipinin ncs olarak gsterilememektedir.91 Bu noktada, dnem iinde yeni ortaya kmaya balayan, daha sonra Hellenistik ve Roma Dnemlerinde grlen yeni sunak tipleri sz konusudur. Bunlardan alma iinde Katalog No: 83 ile gsterilen Selinus Zeus Suna, Yavis tarafndan dikdrtgen monolitik olarak adlandrlr ve yenilii adand kltte yatar.92 Zeusun Meilichios sfat ylan biimi ile zdeletirilir ve Kitonyen zellik gsterir. Bu nedenle zellikle Arkaik Dnem ve sonras sunak mimarisinde grlen Kitonyen tanrlara adanan sunak formunun ayrntl incelenmesinde fayda grlmtr. (bkz. S.3 ve 4, Kitonyen tanrlar ile sunu ve sunaklar hakknda bilgi) almadaki Arkaik Dnem portatif rneklere baklacak olursa dnem iinde incelenen rnekler, almada 11 rnekle gsterilmitir. ( Katalog No: 79-90) Bunlardan 3 tanesi kare dierleri dikdrtgendir. Dikdrtgen rneklere bakldnda,

91 92

Yavis, 1949, s.125 Y,a,g,e, s.134, fig.49

49

ilk sralarda 4 rnekle Akragas Demeter Kore Kutsal Alanndan sunak rnekleri grlmektedir. (Katalog No: 79-82, Levha 18A) Katalog No:83de Selinusta bulunan Zeus Tapna Arkaik suna bulunmaktadr ve bu sunan adand tanra Selinusta Zeus ile beraber tapm gren Pasikroteiadr. Zaten muhtemelen burada sz konusu olan ikiz sunak tipi yeralt tanrlarna iaret eder. Tezde yer alan dikdrtgen planl dier portatif Arkaik sunak rneklerinden ikisi, Atinadan ( Katalog No: 84-5) bir dieri de Selinus Demeter Malophoros kutsal alanndandr. ( Katalog No: 86) kare planl rnekler arasnda ise, Katalog No: 87de Locride bulunan sunak, Akragas Demeter Kore Kutsal Alan Sunak 7 (Katalog No:88) ve Sirakusada bulunan Ortygia Athena Tapna yaknndaki sunak (Katalog No: 89) incelenmitir.

2.2.3. Klasik Dnem

Klasik Dnem portatif sunaklarna gemeden nce dnemin genel zelliklerini anlamak ve sunak formlarn bu zellikler erevesinde deerlendirmek gerekmektedir. nk Arkaik Dnem sonrasnda zellikle din anlay ve buna bal olarak sunaklarn yapsnda birtakm deiiklikler gze arpmaktadr.

Klasik Dnemde daha dindar bir toplum yaps grlmeye balanmtr. Tanrlara kar duyulan korku ve kltsel ve kutsal olana sonsuz sayg sz konusudur. lm ve sunu, dnem iinde Tanrlara kavuma olarak alglanmakta ve yceltilmektedir. Klasik Dnemde antsallaan ve byyen sabit ve byk boyutlu sunaklarn yansra, portatif sunak rnekleri de, Tanrlarn sunu trenlerinde ve Tanrlar iin olduu kadar, ynetici snfndan kahramanlarn cenazelerinde ve grece az saydaki resmi devlet kahramanlar iin kullanlmaktayd.93 Bunun bir sonucu olarak yapm daha kolay olan ve daha kolay ina edilebilecek portatif sunaklarn kullanm yaygnlam, dnemin genel karakteristii neticesinde sayca da oalmtr.

93

Price, 2004, s.81

50

Bu dindar yap ierisinde, sunu trenleri ve sunularn nitelii de farkllk ve eitlilik gsterir. rnein sv sunular, peksimet sunular, rekoltenin ilk rnleri, hatta sa bile olabilmektedir. (zellikle kl sunaklarnda). Ayrca belli bir ly aan her kazan (zellikle av ve ticarette) sunu olarak verilebilmektedir. ok yoksul olan dindarlar ise hayvan kurban etmek yerine onun kilden bir kopyasn sunabilirler.94 Portatif sunaklar kategorisi iinde, C.G Yavis95 tarafndan kullanlan bir terim olan ve olduka allmadk bir yapya sahip monolitoid sunaklar da bulunmaktadr. Form ve ilev olarak monolitik sunaklarla ayn olmakla beraber, zerlerinde boya ve/veya sva kullanm sz konusu olduundan bu ad alrlar. Klasik Dnem ve sonrasnda yaygnlamtr. Ancak zellikle dnem iinde yani ortaya kmasndan ksa sre sonra ileri bir ina teknii ile grlmesi artcdr. nk form geliimi gstermeden olduka gelimi haliyle grlr. Bu durumda ta yn zerine ina edilen trensel sunaklardan temellenmesi ve muhtemelen M. 7-6. yyda ortaya km olmas mantk d grnmemektedir. alma iinde yer alan ve Klasik Dneme tarihlenerek bu forma ait olan 2 rnek de bulunmaktadr. Bunlardan Katalog No: 90 Atina, Zeus-Athena suna, kabartmalara sahiptir ve zerinde bir adak yazt bulunmaktadr. Bir dier monolitoid sunak rnei de Katalog No: 91de incelenen Olynthos A8 evinden karlan ve yzeyi renkli svayla kapl, kabartmal rnektir. almada incelenen Klasik Dnem dikdrtgen portatif sunaklarnda monolitoid tipe dahil olmayanlar ise, Katalog No: 91-102 arasnda yer almakta, 2 tanesi de tiyatro suna olarak adlandrlmaktadr. ( Katalog No: 101 Thorikos ve Katalog No: 102 Eretria Tiyatro sunaklar)

Kare planl rneklere baklacak olursa, almada 2 rnekle temsil edilen Klasik Dnem kare planl portatif sunak rneklerinin ikisi de Atinadan ele gemitir. Katalog No:103, Levha:19B ile gsterilen ve tarafnda alak kabartma
94 95

Estin, Laporte, 2004, s.62 Yavis, 1949, s.127

51

figrler bulunduran sunak, Arkaistik stildedir ve M. 400e tarihlenir. Orijinal hali tam olarak korunmamakla beraber kabartmalarnda bir yzde Hermes Kriophoros (koyun tayan Hermes), plak ve sakall olarak saa dnk, ayakta tasvir edilmitir. Sol kolu zerinden att chylamys giymekte ve sol kolunda kerykeion (habercilik asas) tamaktadr. Kafasnn etrafnda bir erit bulunmaktadr. Dier yzde, bir kadn figr belki Aphrodite, lk durula, saa dnk biimdedir. nce bir khiton ile ksa kvrml bir giysi giymekte ve sol koluyla bir ksmn tutarak omzu zerinden att bir rt tamaktadr. Kare planl bir dier Klasik dnem portatif sunak rnei de Atina propylaea yaknnda, Athena Hygieia (temizlik ve salk klt) heykeli ile ayn tanrnn sunu masas arasnda yer alr. Katalog No:104, Levha:35de incelenen bu sunak voltlere sahiptir ve M. 5.yy ya da biraz daha erkendir.

almada, yuvarlak rneklerden de 2 sunaa yer verilmitir. Katalog No:105 Levha:19C yine Atina Agorasndan ele gemi bir rnektir. Yavis96 tarafndan silindirik monolitik snflamaya giren sunak, mermerdendir ve kabartmalara sahiptir. M. 400-300 arasna tarihlenir.Kabartmalarnda 12 tanrnn tasvir edildii dnlen bu sunakta sekizinin grnts elimizdedir. Bir tanra (belki Amphitrite) bir kaya ya da sunak zerinde oturan Poseidon ile yzyze gsterilmitir. Yukar kaldrd sol kolunda bir meale tutar biimde gsterilen Demeter profili saa dnk biimde oturmaktadr. Athena lk durula saa dnk oturmakta kemerle belden sktrd bir peplos giymektedir. Zeus bir taht zerinde oturmakta, lk duruta sola dnk oturmakta ve sol elinde bir asa tamaktadr. Hera sola dnk lk duruta ve sol elinde bir kythara olduu halde dier bir figrle yzyze gsterilmektedir. Silindirik kaideye sahip olan yuvarlak sunan alt ksmnda torus profilli oyuk bulunur. Bir dier sunak da Katalog No:106da incelenir ve Miletosdan ele gemitir.

almada Katalog No:90 106 arasnda incelenen ve 16 rnekle temsil edilen portatif Klasik Dnem sunaklarndan, iki tanesi kare (Katalog No: 103-104),

96

Yavis, 1949, s.136

52

iki tanesi yuvarlak formda (Katalog No:105-106), dier rnekler ise dikdrtgen formludur. (Katalog No: 90-102)

2.2.4. Hellenistik Dnem Hellenistik Dnemin genel zellikleri ve bunlarn portatif sunaklara yansmasna baklacak olursa, dnem iinde tm sanatlar, B. skenderin fetihleriyle ufku genileyen toplumun yeni isteklerine cevap aramlardr. Bunun sonucunda sanatn her alannda ve mimaride, var olan repertuarn hem nicelik hem de nitelik asndan oalmas sz konusu olmutur. skenderin Persleri yenmesi ile Yunan Dnyas Ege havzasndan Hindistana kadar uzamtr. Douda kurulan yeni Hellenistik ehirler kozmopolitleerek kltrel ve sosyal adan eitlenmi, toplum hem geleneksel ve klasik olan hem de yeni ve aykr olan ister hale gelmitir.97

Hellenistik Dnemden itibaren inan sisteminin zayflamas ve artk halkn lml hkmdarlardan medet ummas sz konusudur. Bunun en arpc kantlarndan biri, Atinada M. 4. yy sonunda Demetrios Polierkhetes erefine sylenen bir ilahidir. Antik Yunan dnyasndan bugne tam olarak gelen ve bir hkmdara hitap eden tek klt ilahisinden yaplan alntda yle der: teki tanrlar ya sarlar ya yoklar ya da bizi hi nemsemiyorlar. Oysa biz sizin varlnz gryoruz. Aatan ya da tatan deil, gerek olarak. Ayn konu iin bir dier kant olarak da, Msrda M. 3. yy da yazlan Abderal Hekataiosun yaptnda, tanrlarn lmlerinden sonra ilahlatrlan hkmdarlar olduklarn ileri srmesi gsterilebilir.98 Bu sistem iinde daha nce aklanan ve bu dnemde de sz konusu olan portatif rneklerde sayca oalma bunu kantlar niteliktedir.

Dinle

siyaset

arasndaki

geleneksel

ayrmn

Hellenistik

Dneme

uygulanmas, hkmdar kltlerinin her iki kategoriye de tam olarak uymamas ve

97 98

Smith, 2002, s.9 Price, 2004, s.85

53

dolaysyla alarna ait alanlara tam olarak yerletirilememesi gibi bir sonu dourur. Ancak Hellenistik siteler grdkleri siyasal iyilikler karsnda kran duygusuyla baladklar sunular hkmdar kltlerine verir. nce daha kk apl sunular sz konusuyken sonrasnda tanrlara sunulan sunularla yarr hale gelir.99 Hellenistik Dnemde, zellikle kahramanlk kltleri iin, ayinlerin gece dzenlenmesi, siyah kurban hayvanlar, belirli cinste sunaklarda sunu yaplmas sz konusudur. Ancak yaygn kan, kahramanlk kltleri ile ilahi klt arasnda ok belirgin farklar olmad ynndedir. Plutarkhos bu konuda unlar syler: (Plutarkhos, Aristides, 21) Resmi geit afakta sava borular ile balar, mersin elenkleri ile dolu araba ilerler, sonra kara bir boa ardndan sa kaplar ve st ve zeytinya gmleri tayan zgr domu genler, ve ardndan da hkmdar gelir. Hkmdar boay hazr yaklmak zere olan odunlarn zerinde boazlar ve yeryznn Zeus ve Hermesine okunan dualarla Yunanistan iin len cesur insanlar ziyafete ve orda oluk gibi aktlan kurban kanna davet eder. Daha sonra kan bir kase araba kartrr, ier ve sv sunusunu u szleri syleyerek dker: Hellenlerin zgrl iin len insanlara iiyorum

Yavis tarafndan trensel olarak adlandrlan ve almamzda portatif sunaklar kategorisine sokulabilecek olan baz tiplerin, Yeralt Tanrlarna adanm olduklar tahmin edilmektedir. Bu kategoriye sokulan sunaklarn st ksmnda aa doru ilerleyen, normalde grld gibi ate yakma amal deil direk topraa ulaan ve sunular tanrya ilettiine inanlan bir delii bulunur. 100 Buradan hareketle genellikle sv sunularn younlat tahmin edilebilir. ( Katalog No: 107 Levha:20C, Katalog No: 108 Levha:20B, Katalog No: 109 Levha:20B, Katalog No: 110 Levha:21A ve 35, Katalog No: 111 Levha:2A-B, Katalog No: 115 Levha:21C, ve Katalog No: 116 Levha:20C) almada 7 yuvarlak, 3 kare ve 10 dikdrtgen olak zere 20 rnekle temsil edilen Hellenistik Dnem portatif sunak rnekleri, Katalog No:107-116 arasnda
99

100

Y.a.g.e, 2004, s.64-65 Yavis, 1949, s.128-37

54

dikdrtgen, 117-119 arasnda kare ve 119-125 arasnda yuvarlak formlara sahip sunaklardan seilmitir. Dnemin nemli kentleri olan Pergamon, Priene gibi kentlerden de rneklerin bulunduu sunaklarda genel olarak oyma, volt, kabartma gibi bezeme zelliklerinin arta getii ve silindirik sunaklarn nem kazand grlr. 2.2.5. Roma Dnemi,

Portatif Roma sunaklar drtgen ya da silindirik olarak grlebilirler. Etrsk geleneinde olan silindirikler en eskileridir. Keliler daha oktur, fakat tipleri deiir. Bunlar genellikle genie bir kaide stne oturtulmulardr. Ayrca st taraflarnda da kurbann kan iin tekne gibi bir oyuk ve kanlarn akmasna mahsus bir delik vardr. 101

Bu tip sunaklarn st ksmnda ounlukla bir oyuk bulunmaktadr. Ancak bazlarnn st ksm dz braklmtr. Bezemelilerde yumurta ok motifi, Taenia bezemesi ya da Torus profili grlmektedir. Klasik Dnemden itibaren ve zellikle Roma Dneminde popler olmak zere sunak zerindeki rlyeflerde ve bezemelerde insan ya da hayvan figrleri grlmeye balanr. Triglif, Bucrania, Rozet gibi farkl sslemlerde grlr. Dikdrtgen monolitik sunaklar bazen st blmn ksa kenarlarnda, atein ve kllerin snrlandrlmas amacyla yaplan ykseltilmi bariyerlere sahiptir. Bu bariyerler ounlukla bir volt eklinde olup bazen de bir silindir ya da sarmal eklinde olabilir.102

almada dokuzu dikdrtgen, drd kare ve alts yuvarlak olmak zere toplam 19 rnekle anlatlmaya allan Roma Dnemi portatif sunaklar, Katalog No: 126 -144 arasnda yer alr.

101 102

Saltuk, 1997, sf.20 Yavis, 1949, s.144 - 7

55

Rodos, Sparta, Thera, Falerii, Delos gibi olduka farkl yerlerden derlenmeye allan yuvarlak rneklerden (Katalog No: 126-129 ve Katalog No: 130 Levha: 23A) zellikle Faleriiden ele geen ve Civita Castellanata (Katalog No:131, Levha: 23D) olarak adlandrlan sunak, Vens, Vulcanus ve Mars iin Augustus Dneminde yaptrlmtr. Yine farkl alanlardan derlenen bir dier grup da kare sunaklardr. (Katalog No: 141 Levha: 24B, Katalog No: 142, Katalog No: 143 Levha: 25A, Katalog No: 144 Levha:25B) Pompeii, Soli, Glanum ve Euromosdan alnan rnekler Roma yaylmnn ve bu yaylmn sunaklara yansmasnn nemli bir grntsdr.

Dikdrtgen rnekler ise 132-140 arasndadr ve genel olarak farkl tanrlar yar-tanrlar veya kahramanlara adanan rnekler bulunmaktadr. rnein Katalog No: 135de incelenen ve Spartadan ele geen sunak Kei Tanr Pana adanrken, Katalog No: 138de Pompeii Palaistrasndan ele geen sunak yar-tanr olan Heraklese adanmtr.

Ayrca tanrlardan farkl olarak hkmdarlara adanan rnekler de Roma Dnemi portatif sunaklar iinde grlmtr. Katalog No: 134de Julius Caeasara adanm rnek bulunmaktadr. Yine bir hkmdara, tanrlatrlm Domitiusa adanan ve Katalog No: 139da gsterilen sunak Domitius Ahenobarbus Suna olarak bilinen esere aittir. Ge Cumhuriyet Dnemi antsal heykeltralnn gnmze gelen en iyi rneklerinden biri olmakla beraber, dnemin eklektik karakterini de ok iyi yanstr. Domitius Ahenobarbus ya da Ahenobarbus ailesinin bir yesi onuruna diktirilen bir ant ya da sunak olmaldr. Kabartmalar u anda Paris ve Mnih Mzelerinde bulunduklarndan; Paris Mnih Kabartmalar olarak da bilinirler. Mnihte bulunan kabartmalarda Poseidon (Neptn) ve Amphitiritenin evlilii ilenirken, ssleme elemanlar olarak, Nereidler, Tritonlar, deniz canllar ve deniz altndaki hayat canlandrlmtr. Paris Kabartmalarnda ise iki konu ilenmitir. lk konu bir nfus saymn (census) gstermektedir. kincisi ise bir Roma gelenei olan Suovetaurilia yani hayvann kurban (boa, domuz ve

56

koyun) sahnesidir. (Levha: 24 D) Marsn (Ares) onuruna sunulan hayvanlarn bulunduu bu kabartmada bir de kare planl sunak grlmektedir. 103

2.3. Dier Sunak Tipleri

Bu blmde, sabit ya da dikdrtgen sunaklardan farkl olarak adlandrlan ve zellikle Yavis tarafndan belirgin biimde snflanan dier sunak tipleri incelenecektir. almada 35 farkl rnekle temsil edilen sunaklarn, 16 tanesi ocaksunak, 4 tanesi kl suna, 13 tanesi kuyu suna ve 2 tanesi de arula biimindedir. Yine Yavise gre, sabit ve portatif rneklerden farkl olan bu formlar, mimari adan birbiriyle iliki iine girerek farkl tipleri ortaya karmtr. zellikle kl, ocak, kuyu gibi tiplerin k noktas, gnlk kullanmda el altnda bulunan rneklerden tremitir. rnek verecek olursak, prototipidir. Ocak sunaklar ve topraktan temellenen yer sunaklar, ev Myken mimarisinde grlen kuyu ve plkler, duvar Bilinen dier tipler de bu temelleri esas alarak tremilerdir ve ocaklarndan temellenir. iiliine sahip kutsal kuyu biimli sunaklarn ncs olmutur. ikincil derecede neme sahiptirler. En erken trensel ocak sunak rnei Teselya-Dimini yerleimiinde bulunan Neolitik II Dnemine tarihlenen ve kare talarla oluturulan dikdrtgen biime sahip ve yuvarlak olarak evrelenmi, atsz grmekte idi.104
103 104

Kbik kl sunaklar (rn. Olympia Zeus), Alak antsal ve

trensel sunaklarn, trensel sunaklar da basamakl antsal sunaklarn

tiptir. Ulalabilen verilere gre burada

trensel amalarla yaplm olan ocak bulunmakta ve kabile kutsamalarnda grev

Kleiner, s.49-50 Ayrntl bilgi iin bkz. A. Wace and M. Thompson, Prehistoric Thessaly (1912) Cambridge

57

zellikle Arkaik ve en fazla da Arkaik ncesi dneme damgasn vuran kuyu sunaklar ve ocak sunaklarn ilevleri ve zellikleri unlardr: Mason ta iilii ile denmi kuyu tipine sahip sunaklar olarak adlandrlabilecek duvarl kuyular, yere oyulmu silindir biimli ya da biimsiz bir kuyudan oluur ve ounlukla yerin altna doru ilerler. Tirnys ve Akragasda bu tiplere rastlanabilir. Myken rneklerinden temellendii belirtilmitir.105 zelikle bu tip sunaklar muhtemelen kahraman ya da kraln ldkten sonra yceltilmesi amac ile onun gmld yere yaplmakta ve sunular da ierisine braklmakta idi. Myken alarnda grlen bu gelenei Yunanllar da devam ettirmitir. Ayrca zellikle Hellenlerde bu tip sunaklar yeraltna uzandndan Kitonyen (yeralt ve topraa ait) tanrlara adanan sunaklarn yapm zellii olarak grlmtr. Bu nedenle pek ok Kitonyen sunak kuyu ya da yer suna biimindedir.106 almada, Arkaik ncesi Dnemden 2 rnek ( Katalog No: 152-153), Arkaik Dnemden 6 rnek ( Katalog No: 155 ve 157-161) Klasik Dnemden 4 rnek ( Katalog No: 166-196) ve Hellenistik Dnemden de 7 rnekle ( Katalog No: 171-177) temsil edilen kuyu sunaklar, olduka nemli bir sunak tipidir. Kuyu sunaklarnn ardndan bir dier nemli tip de ocak-sunak olarak adlandrlr.zellikle Hellen ncesinde kaya yarklar ya da oyuklara yaplan ve ev iinde bulunan ocak tipi sunaklar bazen de evin st ak alannda direk topraa iner vaziyette ve kille evrelenmi biimde yaplmaktayd. Bunlara

denmekteydi. Ocak olarak kullanlmakla beraber genellikle kl yata olarak ve kutsal iler iin evin bir yerinde kullanlmaktayd. Bu sunaklara ounlukla yiyecek ve zellikle meyve sunusu yaplmakta idi.107 Ate tapmndan kalma genel halk inanlarna gre, kt ruhlar ocaktan korkarlar ve ona sokulamazlar. Bundan tr hastalar ocak bana getirilir ve atee yakn konur. Ocaa tts ve okunmu kemikler atlr, bunlarn dumanndan da iyilik umulur. Ocaktan alnan yar yanm odunlar hastalarn banda dolatrlr. Ayrca
105 106

Yavis, 1949, s.18 Yavis, 1949, s.34 107 Burkert, 1985, s.187

58

ocak tanrlar ad altnda Tanr Aresle birleen Lar isimli su perisinin meydana getirdii ve adna Laresler denen bir Tanrlar Pantheonu bile bulunmaktadr.108 Yavise gre109, sonralar ocak tipi sunaklar, dumann tapna ve klt heykelini karartmas nedeniyle tercih edilmemeye baland.Daha nce st ocak ve kk boyutlu olan ve bu orjinalden gelen tipler bymeye ve st kapanmaya balaynca bu sonu dodu. Minos duvar tezgahlar Hellenlerde sunu ayaklarna ardndan da sunu masalarna dnmtr.Bu terim doallkla ev ya da tapnaklar iinde sunu amal yaplan ocaklar iin kullanlmaktadr ve canl hayvanlarn bir odun yn zerinde yakld ocaklar bulunur. En erken Hellen tapnaklar arasnda, ocak tipi sunaklara sahip tapnaklar bir grup olarak yer alr ve Myken planlarndan Hellen planlarna geii temsil eder. Bu grup iinde dikkat eken en nemli iki tapnak Dreros ve Priniastr. ksmda kolonlara, naosun ortasnda bir ocaa ve naosun kesine bir nie sahiptir. Bu yeler Myken prototiplerine dn izleri tar. (Ge Hellas yaps olan Korakou'daki "L yaps" ve Tirnys'te Myken Dnemine tarihlenen yap benzeri) Dreros ve Prinias tapnaklar Minos-Myken trensel ocaklarna ve ayak ocaklarna adaptasyon srecindedir. Yeni dinin gerei olan yank et sunular bu tapnaklarda yaplmaktadr. almada, Arkaik ncesi Dneme ait 7 rnek ( Katalog No: 145-151) ve Arkaik Dneme ait 2 rnek ( Katalog No: 156 Thasos Herakleion ve 162 Eleusis Eschara) bulunmaktadr. Bunlarn dnda yine Ocak Sunak olarak da adlandrlabilecek Kl Suna ad verilen bir tip de bulunmaktadr. Didyma ve Samos kl sunaklarnn oluturduu rnekleri, almada Katalog No: 163-5 arasnda grmek mmkndr. Kl sunaklarna verilebilecek nemli bir rnek olan Katalog No: 170 ise olduka bilinen bir yap olan Olympia Zeus Sunadr. Pausaniasn dahi bahsettii bu sunak, kireta platform zerine kurulmutur ve 37.50 m. alt apa, 9.60 m. st apa, 6.60 m. ykseklie sahiptir.

108 109

Hanerliolu, 1975, s.462 Yavis, 1949, s.57

59

Ayrca kk boyutlu, sunak benzeri terra-cotta sunu objesi olarak adlandrlabilecek, bazen tatan ve / veya st boyal, sval ya da bezemeli yaplabilen ve ev sunaklarnda da kullanlabilen Arulalar da bu dnemde grlmektedir.110 almada 2 rnek zerinden anlatlan Arulalar Katalog No:178 ve 179da yer alr ve ikisi de Miletosdandr. Ancak bilinen dier nemli rnekler Olynthos ve Pompeiiden ortaya karlmtr.

110

Yavis, 1949, s.137

60

SONU rneklerle Sunak Tipolojisi isimli bu Yksek Lisans tezinde, almaya balamadan nce hedeflenen en nemli ama, Yunan ve Roma mimarisinde yer alan ve mimari adan ok zel bir eleman olan sunaklarn ayrntl olarak incelenmesi ve bu konuda bir snflandrma altnda belirgin birtakm bilgilere ulamak ve bu bilgiler erevesinde sunak yapsn derinlemesine irdelemektir. Bunun iin yaplan aratrma neticesinde birok sunak rnei incelenmi ve kaynaklar taranarak birtakm sonulara ulalmaya allmtr. Dinsel birok kavram iinde barndrd kadar, mimari bir yap yada eleman olarak da Yunan ve Roma toplumlarnda sz sahibi olan sunaklarn incelenecei bu alma gerekletirilmi, bunun iin alma iki ana blme ayrlmtr. Antik ada Sunak ve Sunu Kavram adn alan ilk blmde sunak kavram ve sunu trenleri incelenirken, Dnemler inde Sunak rnekleri isimli ikinci blmde ise sunak rnekleri ayrntl inceleme altnda, katalog sistemiyle ve dnemlere yaylarak anlatlmaya allmtr. Tezin ilk blmnde sunaklar, ilevleri, konumu, kkenleri, sunu tipleri ve trenleri ile genel adan birtakm incelemelere tabi tutulmutur. nsanlara zor durumlarnda bir nevi snma yeri olarak ok eyler ifade eden sunaklar, adak, kurban ve sunularn, tanrya ulaacan bildikleri bir yerde yapmak isteyen inananlara, tanrlarna alan nemli bir kap niteliindedir. Tarihsel geliim iinde bata daha basit olan bu yap eleman daha sonralar mimari ve kltsel olarak ilerleyerek neredeyse tapnak kadar nemli bir dinsel yap haline gelmitir. Bir kutsal alann yeri belirlenirken en fazla etkin olan kutsal mimari e sunak olmaktadr. nk her zaman geerli olmasa da, kolay ina edilmesi ve kutsallk niteliini tek bana da srdrebilmesi zelliinden tr, ou kez, bir kutsal alana ilk nce yada en azndan tapnak esinden nce yaplan bir eleman olarak belirlenmitir. Tapnak, temenos gibi daha byk boyutlu kutsal mimari eler de ou kez sunak yapsnn ardndan ve onun konumuna uygun biimde

61

yaplmaktadr. Bu durumda bugn elde olan ve aratrlan birok kutsal alan, temenos, tapnak ve kutsal yap da, bulunduu alanda kendisinden nce yaplan sunak sayesinde konumlandrlmtr. Bu da sunaklarn Yunan mimarisindeki nemini vurgular niteliktedir. Sunaklar; mimari adan eitlilik gsterdii gibi malzeme asndan da eitlilie sahiptirler. Ta, mermer, terra-cotta, metal, kl gibi birok malzemenin kullanld sunaklar ounlukla kutsal alann ortasnda ve/veya bal bulunduu bir tapnan olduu durumlarda sz konusu tapnan dousunda yer almaktadr ve tapnak iindeki heykellerden daha aada bulunmaktadr. Farkl tanrlara gre dzenlendiklerinden farkl ykseklikte de olabilmektedirler. (rnein Gk Tanrlar iin yksekte, Yer Tanrlar iinse daha alakta yaplmaldrlar.) Bir tapnak sunaa gre farkl konumda yaplanrsa, sunak eski yerinde kalabilir. Tapnak ve sunak eleri olnas gereken yn (dousunda) ve aksn dnda bir konumda yer alyorsa, buradan tapnaktan nce yaplm olan ve daha erken bir sunak yapsnn varl sonucuna varlabilir. Buluntularn yansra, Pausanias, Homeros, Vitruvius, Strabon gibi antik yazarlar da bizi bu konuda bilgilendirmekte, tezde de bu bilgilere elden geldiince ok yer verilmeye allmtr. Mimari adan kayda deer bir form olan sunak, din asndan da orijinal bir yere sahiptir. zellikle ritel ve sunu kavram, Yunan ve Roma dinlerinde byk yer tuttuundan bu iki kavramdan ayr olarak dnlemeyecek olan sunaklar da, bu kltrlerde yerini bulmutur. ok tanrl bu kltrler iinde sunu, kurban ya da ayinler de bu tanrlara gre eitlilik gstermekte, rnein Olympos tanrlar ile Kitonyen Tanrlar arasnda kesin bir ayrm ve deikenlik grlmektedir. Farkl sunu, ritel ve sunaklara sahip bu iki ana klt, sunak ve riteli ile beraber rnein kurban hayvannn ya, cinsiyeti ve rengiyle bile tanmak mmkndr. (rnein sslemelerde Olympos tanrlar iin kullanlan ana renk beyaz idi ve kurban edilen hayvan gibi sslemelerle kurdeleler de beyaz olmalyd. Sunular ounlukla et, meyve, hububat, iek, sebze ve sunulmak istenen hayvann ekli verilmi ekmekler seklindeydi.) almalar neticesinde Gksel Tanrlarn sunaklar aa kltnden

62

temellenirken, Yer Tanrlarna adananlar, bastmz topran ta kendisi olan Toprak Anaya sunular verme istei neticesinde ortaya kmtr. Antik yazarlar ve zellikle sunak tasvirleri sayesinde, kurban trenleri ve Yunan - Roma din pratiinin byk lde anlald ayinler hakknda pek ok bilgiye ulalabilmektedir. Bu nedenle bu konuya tez iinde olduka geni biimde deinilmitir. Ancak ksaca zetlenecek olursa riteller srasnda sunaa gelen inananlar ve onlara rehberlik eden bir de rahip bulunmaktadr. Rahip, tren srasnda tanrnn bir simgesi nnde durmakta, kollarn ona doru uzatmakta ve dua etmektedir. Dua sonulandktan sonra katlmclarn hepsi ellerindeki hububat; kutsal alana, sunaa ve topraa saarlar ardndan, kesim aamasna gelinir. Rahip kutsal sunuyu eline alr, ondan bir para keser ve kutsal atete yakar. Sunan nne arap ya da su libasyonu da yaplabilir. Kurban treni srasnda algclar tarafndan fltle mzik alnd ve kesim srasnda mziin durdurulduu belirtilmitir. almada ritel trenlerine deinildikten sonra, sunaklar mimari adan iki ana tipe ayrlmtr. Tek bana bir yap halinde ya da ta veya toprakla bantl yani, sabit olabilecekleri gibi, daha kk boyutlu ve tanabilir yani portatif de olabilirler. Bu ayrm daha belirgin bir snflama altnda daha rahat bir sonuca varmakta yardmc niteliktedir.

almann ana kayna olan Greek Altars isimli kitabnda, C.G Yavis, Yunan, Kbrs ve Roma sunaklarnn bir ok alt bala ayrlabileceini sylemektedir. Yazara gre, sunaklar kendi iinde 25 tane trde ya da farkl tipe ayrlr. Bu 25 tip 8 ana formda ele alnarak sadeletirilmitir: Ocaklar, kl ve yer sunaklar,Trensel sunak tipi, ukur biimli trensel sunaklar ve kbik yn biimli olanlar, Monolitik ve zellikle bezemeli monolitik tipe verilen ad olan monolitoid sunak formlar (iki form da dikdrtgen ve silindirik olarak grlebilir) ile beraber basamakl piramidel ve altgen sunaklar, Basamakl Antsal biimli sunaklar, Kolossal sunaklar, Kuyu sunaklar ve kutsal kuyular, Arulalar ve Basit sunaklar.

63

Ancak alma esnasnda incelenen Yunan ve Roma sunaklarnn geneline bakldnda, belirgin olarak iki alt balk gze arpm ve sunaklar bu balklar altnda incelenmeye allmtr. Bu nedenle birok alt dala ayrlan sunaklar, bu almada, Sabit ve Portatif olarak iki ana balk altnda incelenmi, iki forma da yerletirilemeyen rnekler de Dier Sunak Tipleri ad altnda tek ana balkta toplanm ve nc ve son blmde incelenmitir. Aslen Dier Sunak Tipleri bal haricinde, Sabit ve Portatif Sunaklar eklinde belirgin bir snflandrma ya da bu iki rnei ayran belirli kriterler olmasa da, dier yayn ve almalarda farkl ve birok alt dala ayrlan sunak tiplerinin, aratrma dorultusunda incelenerek sabit ve portatif olarak ayrlmas daha anlalr bulunmutur.

Tezde ikinci ana balktaki ilk alt balk olarak ele alnan Sabit Sunak rnekleri, tm dnemler boyunca Yunan sitelerinde en sk rastlanan form olarak grlmektedir. Tapnak Yapsnn ana suna ya da tapnak yaknlarnda grlen tipler bu sabit sunaklardan meydana gelmektedir. Bunun dnda, kamusal alanlarda, evlerde ve kutsal alanlarda da bu tipe ska rastlamak mmkndr.

Sabit sunak kavram, kendi bana ayakta durabilen, byk boyutlu ve/veya ana kayaya oyularak yaplan sunak tiplerini iine alan bir kavramdr. almann ana kayna olan C.G Yavisin Greek Altars isimli kitabnda bu terimi, otokton (autochtonious = yerleik) terimi karlamaktadr. Sabit sunaklar, ta mimarisinin geliimi ile doru orantl olarak ilerler ve zellikle Hellenistik Dnemde daha byk boyutlara ulat gze arpar.

Dikdrtgen, kare ya da nispeten daha az da olsa yuvarlak rneklerine rastlanan sabit sunaklar, almada 74 rnekle temsil edilmektedir. Bunlardan, 65 tanesi dikdrtgen planl, 6 tanesi kare planl ve 3 tanesi de yuvarlak planldr. Dnem zellikleri ierisinde ve alma erevesinde elde edilen verilere baklacak olursa da Arkaik ncesi Dnemde 7 adet rnek nda incelenen sabit sunaklar, Arkaik Dnemde 26 rnekle, Klasik Dnemde 17, Hellenistik Dnemde 13 ve Roma Dneminde de 4 rnekle sunulmaya allmtr.

64

Arkaik ncesi Sabit sunak rneklerinin geneline bakldnda, dnem mimarisine benzer biimde, sonraki dnemlere oranla daha alak ve dikdrtgen bir form iinde olduklar gzlenmektedir. Daha byk boyutlara sahip ller, ta malzeme kullanm ve zellikle yerel tanrlara adanan sunak rneklerinin dnemin sunak mimarisi karakteristiini oluturduu ngrlmektedir. Arkaik Dnemde ise her tr alanda grlen genilemenin sabit sunaklar konusunda da grld anlalr. Yunan Dnyasnn her ynden geliip nem kazand Klasik Dnemde ise zellikle kesme ta malzeme ve iiliin gelimesi ile, tm mimari elerle beraber sabit sunak yaplarnda da boyutlar artm, ssleme daha ok nem kazanmtr. Klasik Dnem sunaklar dindar yap ve tanrya beendirme sz konusu olduundan gsterili biimlere sahiptirler. Hellenistik Dnem sunaklar ise daha ssl ve antsal birer yap olarak yorumlanabilmektedir. Bu dnemin en nemli sabit sunak rnei olarak saylan ve Pergamonda bulunan sabit sunak rnei, sonrasnda sunak literatrne Pergamon Zeus Tipi Sunak terimi girmi ve Ara Pacis gibi dnemini etkileyen byk yaplarla beraber daha kk boyutlu birok benzer yap, ok farkl yerleimler iinde grlmtr. Pergamon Zeus Suna, bu yap biimi ve iinde bardrd kendine has zellikleri ile sunak mimarisinde farkl bir yere sahiptir. Ayrca farkl klt, kahraman ya da yar tanrlara adanan birok sunan varl da sz konusudur. Sabit sunak rnekleri erevesinde zellikle nemli bir yere sahip olan Hellenistik Dnemde sunak mimarisi ve yapm tekniklerinin en st seviyeye ulat ngrlmektedir. Roma Dnemi iinde ise birok mimarlk yapsnda olduu gibi sabit sunaklar da; daha ie kapal bir yap iinde ve grkemli yaplandrlmtr. Tanrlatrlm mparator ve onun ynetimi ile ilgili bir propaganda arac olarak ina edildiklerinden, Ara Pacis Augustae (Katalog No:73) rneinde olduu gibi olduka grkemli yaplm ve kabartmalar da mparatorun baarlarn anlatt bir reklam tabelas niteliine dnmtr. Dnemler inde Sunak rneklerinin incelendii ikinci blmn ikinci ana bal ise Portatif Sunaklar olarak belirlenmitir.Daha ok kk boyutlu ve/veya tek bir ktleden oluan sunaklar portatif olarak adlandrlan tre girmektedir. Daha nceki blmde incelenen sabit sunak formlarndan ayr olarak daha ok sayda olmalar kanlmazdr. Yapm kolay ve boyutlar kk olduu iin her dnemde

65

tercih edilen portatif sunaklar, C.G Yavis, Greek Altars isimli yaynnda nonotokton (yerleik olmayan-non-autochtonous) bal altnda incelemitir. almada, Portatif Sunak rneklerinden, 71 sunak kataloa dahil edilmitir. Bu rneklerden 43 tanesi dikdrtgen, 13 tanesi kare ve 15 tanesi de yuvarlaktr. Bu planlara sahip olan tapnaklardan, 4 tane rnek Arkaik ncesi Dneme tarihlenirken, 11 tanesi Arkaik Dnem, 17 tanesi Klasik Dnem, 20 tanesi Hellenistik Dnem ve 19 tanesi de Roma Dnemine tarihlenmektedir. Tez kapsamnda incelenen sabit ve portatif sunak rneklerinin geneline bakldnda, zellikle Arkaik Dnem ve sonrasnda yaplan byk boyutlu ve sabit tipte sunaklarn varln koruduklarn, ender olarak deitirilerek yeniden kullanma aldn ya da deitirilmeden kullanld neticesine varlmtr. Bu nedenle Arkaik ve zellikle de Klasik Dnem sonrasnda byk boyutlu sunak inas, Yunan toplumunun gelimekte olduu bu dnemlere nazaran azalmtr. Ancak bu durum genel ereve iinde byk boyutlu ve sabit sunaklar iin geerli olurken, portatif sunaklar yapm kolay olduundan daha fazla yaplr gibi grnmektedir. Roma Dneminde bu durum daha da artm ve zellikle yuvarlak portatif tipler dneme damgasn vurmutur.

Portatif Sunaklarn dnemler iindeki konumuna baklacak olursa, zellikle portatif sunaklarn grld Hitit (bkz. Levha 1B), Myken ve Minos rneklerinden temellendii tahmin edilen Arkaik Dnem ncesi sunak mimarisinde kerpi ve ta kullanm youn olarak gze arpar. Bu genel erevenin kaynana deinilecek olursa, daha nceki dnemlerde rnein Minos-Myken sunak mimarisindeki ayaklar dnda portatif sunak kullanmna rastlanmamaktadr. Arkaik Dnem ncesinde grlen ayak ocaklar, trensel birtakm ateler ya da kuyu tipleri de tmyle kutsal bir ilev ya da anlam tamad ve ounlukla sunak amal olmadklarndan bu erevede incelenmemitir. Klasik Dnemde antsallaan ve byyen sabit ve byk boyutlu sunaklarn yansra, portatif sunak rnekleri de, Tanrlarn sunu trenlerinde ve Tanrlar iin olduu kadar, ynetici snfndan kahramanlarn cenazelerinde ve grece az saydaki resmi devlet kahramanlar iin kullanlmaya balamtr.

66

Hellenistik Dnemin genel zellikleri ve bunlarn portatif sunaklara yansmasna baklacak olursa, dnem iinde tm sanatlar, B. skenderin fetihleriyle ufku genileyen toplumun yeni isteklerine cevap aramlardr. Bunun sonucunda sanatn her alannda ve mimaride, var olan repertuarn hem nicelik hem de nitelik asndan oalmas sz konusu olmutur. Dnemin nemli kentleri olan Pergamon, Priene gibi kentlerden de rneklerin bulunduu sunaklarda genel olarak oyma, volt, kabartma gibi bezeme zelliklerinin arta getii ve silindirik sunaklarn nem kazand grlr. Roma Dnemi portatif sunaklar ise drtgen ya da silindirik olarak grlebilirler. Etrsk geleneinde olan silindirikler en eskileridir. Keliler daha oktur, fakat tipleri deiir. Bu tip sunaklarn st ksmnda ounlukla bir oyuk bulunmaktadr. Ancak bazlarnn st ksm dz braklmtr. Bezemelilerde yumurta ok motifi, Taenia bezemesi ya da Torus profili grlmektedir. Klasik Dnemden itibaren ve zellikle Roma Dneminde popler olmak zere sunak zerindeki rlyeflerde ve bezemelerde insan ya da hayvan figrleri grlmeye balanr. Triglif, Bucrania, Rozet gibi farkl sslemlerde grlr. Ayrca tanrlardan farkl olarak hkmdarlara adanan rnekler de Roma Dnemi portatif sunaklar iinde grlmtr.

Tezde incelenen ve Dier Sunaklar olarak adlandrlan nc alt balkta ise sabit ve portatif sunaklardan ayr olarak incelenen ve kuyu, ocak, kl, pimi toprak gibi farkl yap malzemeleri ve farkl formlarda yaplan sunaklara yer verilmitir. Yavise gre, bu formlar, mimari adan birbiriyle iliki iine girerek farkl tipleri ortaya karmtr. zellikle kl, ocak, kuyu gibi tiplerin k noktas, gnlk kullanmda el altnda bulunan ve trlere ismini veren kuyu, ocak gibi elerden tremitir. Kbik kl sunaklar (rn. Olympia Zeus), Alak antsal ve trensel sunaklarn, trensel sunaklar da basamakl antsal sunaklarn prototipidir. Dier formlarn kaynaklar da belirlidir. rnein ocak sunaklar ve topraktan temellenen yer sunaklar, ev ocaklarndan temellenir. Myken mimarisinde grlen kuyu ve plkler, duvar iiliine sahip kutsal kuyu biimli sunaklarn ncs olmutur.

67

Bu blmde, sabit ya da dikdrtgen sunaklardan farkl olarak adlandrlan ve dier sunak tipleri almada 35 farkl rnekle temsil edilmi, 16 tanesi ocak-sunak, 4 tanesi kl suna, 13 tanesi kuyu suna ve 2 tanesi de arula biiminde belirlenmitir. zellikle Arkaik ve en fazla da Arkaik ncesi dneme damgasn vuran kuyu sunaklar ve ocak sunaklar olduka srad bir rnek olarak sunak mimarisi iinde yerini almtr. Mason ta iilii ile denmi kuyu tipine sahip sunaklar olarak adlandrlabilecek duvarl kuyular, yere oyulmu silindir biimli ya da biimsiz bir kuyudan oluur ve ounlukla yerin altna doru ilerler ve alt kapal yaplabilir. Kuyu sunaklarnn ardndan bir dier nemli tip de ocak-sunak olarak adlandrlr. zellikle Hellen ncesinde kaya yarklar ya da oyuklara yaplan ve ev iinde bulunan ocaklardan temellenen sunaklar bazen de evin st ak alannda direk topraa iner vaziyette veya kille evrelenmi biimde yaplmaktayd. Ocak olarak kullanlmakla beraber genellikle kl yata olarak ve kutsal iler iin evin bir yerinde kullanlmaktayd. Bu sunaklara ounlukla yiyecek ve zellikle meyve sunusu yapldna aratrmalar sonucunda rastlanmtr. Ancak ocak tipi sunaklar, zaman iinde ve tapnakta kullanlmaya balandktan sonra, dumann tapna ve klt heykelini karartmas nedeniyle tercih edilmemeye baland. Daha nce st ocak eklinde olan ve daha kk boyutlu olarak grlen tipler bymeye ve st kapanmaya balaynca bu sonu dodu. En erken Hellen tapnaklar arasnda, ocak tipi sunaklara sahip tapnaklar bir grup olarak yer alr ve Myken planlarndan Hellen planlarna geii temsil eder. Bunlarn dnda yine Ocak Sunak olarak da adlandrlabilecek Kl Suna ad verilen bir tip de bulunmaktadr. Didyma ve Samos kl sunaklarnn tezdeki incelemelere dayanarak nemli bir yeri olduu sylenebilir. Ayrca kk boyutlu, sunak benzeri terra-cotta sunu objesi olarak adlandrlabilecek, bazen tatan ve / veya st boyal, sval ya da bezemeli yaplabilen ve ev sunaklarnda da kullanlabilen Arula ad verilen tipler de balarda

68

muhtemelen sunu objesi olarak yapldktan sonra zamanla tek bana nem arz eden bir e haline gelmitir. Sunak, insanlar iin olduka nemli ve gerekli bir edir. nk rutin dinsel trenler haricinde, ounlukla kurban ve/veya sunma, adama durumu insanlarn zor ve skntl dnemlerinde tercih ettikleri bir durumdur ve sunaklar da bu grevi gren en basit mimarlk yaplardr. Yunan ve Roma toplumunda, ok eitli sunak tipleri ve sunu-ritel varyasyonlar vardr. Tanrlara sunu yaplan yada adak adanan bu mimari elere Yunan ehrinin birok mimari eleman iinde yada bamsz olarak ehrin her yerinde rastlamak mmkndr. Ayrca bir tapnaa bal, kk yada byk boyutlu, farkl sunular ierir biimde veya belirgin tek bir sunu maddesini alacak biimde yaplabilirler. Gerek doal ve corafi gerekse kltsel birtakm nedenler neticesinde konumlandrld tahmin edilen sunaklarn, temenos veya tapnak olmakszn kutsal ilevini srdrebildiinden mimari iiliin dahi gelimedii ok erken dnemlerden beri sregeldii sylenebilir. Zaten Yunan dininde kutsal alanlarn yeri ok fazla deitirilmedii iin sunak ounlukla kutsal alana yaplan ilk mimari e olmakta ve buraya yaplan tm kutsal mimari yaplara nclk etmektedir. Yunan mimarisinde bu derece nemli bir konuma sahip olan sunaklar, zamanla hem kltsel hem de idari bir e haline gelmi, zamanla tanrlar yerine hkmdarlar yada tanrlatrlm devlet adamlarna da adanr olmulardr. Farkl kltlerle beraber ok tanrl Yunan Din dncesi iinde sunaklar, vazgeilmez ama karmak bir mimari eleman halinde yerini almtr. nk birok farkl tanrya sahip Yunan Dininde her tanr iin ayr tip riteller, ayr dua kalplar, ayr sunu biimleri ve en nemlisi de ayr tipte birok sunak yaps bulunmaktadr. Tezde zellikle ana kaynak dnda, W. Burkertin Yunan dinini ve ritellerini inceledii Greek Religion kitab olduka yararl bir kaynak olarak birok bilgiye varmada yardmc olmutur.

69

Bu kark yap ierisinde farkl birok sunu ve ritel tipi ile beraber deiik ekillerde pek ok yapya sahip olan sunak rneklerinin incelenmesi zellikle YunanRoma mimarisi ve kutsal dncesi iinde olduka nemli bir yere sahiptir. Bu konuda belirgin olarak yaplan birka yayn ile bamsz birok makalenin bulunmas, bu enin farkl birok biimde adlandrlmasna ve belirgin bir tipolojinin bulunmamas da kimi aamalarda kafa karklna neden olmutur. Belirli kriterleri olmamasna ramen portatif, sabit ve dierleri olarak adlandrlan sunaklar bu karkl nlemek ve belirgin tipolojiye daha kolay ulamak amacn gtmektedir. almada bu balklar altnda incelenen sunaklar dnemlere yaylarak tm zellikleri ile irdelenmi, katalog ve tipolojik zellikleri de ayrntl biimde yazlm, grntlerle zenginletirilmeye allmtr.

70

KAYNAKLAR

Aktseli, Dimitra (1996) Altare in der Archaischen und Klasischen Kunst. Mnih Akurgal, Ekrem. (1998). Anadolu Uygarlklar. Ankara Alp, Sedat. (2002). Hitit Gnei. Ankara Anabolu, M. Usman (1970). Kk Asyada bulunan Roma mparatorluk a Tapnaklar. stanbul. Anabolu, M. Usman. (2001). Roma mparatorluk Dnemi Mimarlk Yaplar. stanbul Aristophanes, Bar. (1988). ev. Sebahattin Eybolu. stanbul Berges, Dietrich (1986) Hellenistische Rundaltare Kleinasiens. Freiburg Bingl, Orhan. (1998). Menderes Magnesias. Ankara Boardman, John (1996). Greek Art. New York Boardman, John (2001) Yunan Heykeli: Arkaik Dnem. ev. Y. Ersoy. stanbul Buitron-Oliver, Diana. (1992). The Greek Miracle Sculpture from the Dawn of Democracy-The 5.th century. Washington Burkert,Walter, (1983). Homo Necans: The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth. California Burkert,Walter, (1985). Greek Religion. Cambridge Carter, Joseph Coleman. (1983). The Sculpture Of The Sanctuary Of Athena Polias At Priene B.A Ph.D - Reports Of The Research Comitee Of The Society Of Antiquaries Of London No:XLII-Londra Colledge, Malcolm. (1997). Roma Sanat. ev. Solmaz Turun. stanbul Connoly, Peter Connoly-Hazel Dodge. (1998). The Ancient City Life in Classical Athens & Rome. UK. De Luca, Gioia De Luca W. Radt. (1999). Sondagen im Fundament des Grossen Altars. Berlin Diler, Nee K. (1989). Pamphyha Blgesi Girlandl Sunaklar, Dan. Prof.Dr. F.Ik. Yksek Lisans Tezi, Erzurum Estin, Colette Estin, Helene Laporte. (2004). Yunan ve Roma Mitolojisi. ev. Musa Eran, Ankara

71

Fairbanks, Arthur. (1910). A Handbook of Greek Religion, New York Ferrero, Daria de Bernardi. (1980). Bat Anadolu Eskia Tiyatrolar. ev. Erendiz zbeyolu. Ankara Fraser, P.M. (1977). Rhodian Funerary Monuments. Londra Fyfe, Theodore. (1936). Hellenistic Architecture. ngiltere Graham, J.W (1972). The Palaces of Crete. New Jersey Grant, Michael. (1979). The Art and Life of Pompeii and Herculaneum. talya Gruben, Gottfried. (1966). Die Tempel Der Griechen. Mnih Guhl, E. Guhl & W. Koner (1877). The Life of the Greeks and Romans. London Glbay, Onur. (2003). Roma Dini ve Lararium Klt. Hanerliolu, Orhan. (1975). nan Szl. stanbul Henrich, Brunner K. Flessel F. Hiller. (1990). Lexikon Alte Kulturen (1). Almanya Hoffmann, H. (1953). Foreign Influence and Native Invention in Archaic Greek Altars. (A.J.A, 1953). Almanya Homeros. Odysseia. (1998). ev. Azra Erhat-A.Kadir. stanbul Kleiner, Diana, E. E (1992). Roman Sculpture. Berlin Koch, Guntram. (2001). Roma mparatorluk Dnemi Lahitleri. ev. Z. Zhre lkgelen. stanbul Lawrence, Walter (1973). Greek Architecture. ngiltere. Malkin, Irad. (1987). Religion and Colonisation in Ancient Greece. Hollanda, Mansel, Arif Mfit. (1984). Ege ve Yunan Tarihi. Ankara Mller-Wiener, Wolfgang. (1988). Griechisches Bauwesen in der Antike. Mnih Nilsson, Martin P. (1969). Greek Folk Religion. Pensylvania Ogilvie, R. M. (1969).The Romans and Their Gods in the Age of Augustus, New York Owens, E.J (2000) Yunan ve Roma Dnyasnda Kent. ev. Cana Birsel. stanbul Pausanias.(1918). Description of Greece. ngilizce ev. W.H.S. Jones. Londra. Platon.(2002). Symposion. ev. Thomas A. Szelzak. Almanya Price, S.R.F. 2004. Ritel ve ktidar. ev. Taylan Esin. Ankara Radt, Wolfgang. (2002). Pergamon. ev. Suzan Tammer. stanbul Anadoluda Kent Planlamas ve Mimari Dersi Seminer devi. Yrd. Do. Dr. Akn Ersoy. zmir

72

Richter, Gisela. (1984). Yunan Sanat. ev. Beral Madra. stanbul Saltuk, Secda. (1997). Arkeoloji Szl. stanbul Scherrer, Peter. (2000). Efes Rehberi. Avusturya Arkeoloji Enstits, Seluk Mzesi ibirlii ile yaynlayan: Peter Scherrer, Trke Redaksiyon: Trkolu. stanbul Serdarolu, mit. (2004). Lykia-Kariada Roma Dnemi Tapnak Mimarl. stanbul Sismondo, Brunildo. (1977). Archaic Style n Greek Sculpture. Ridgeway-New Jersey. Smith, R.R.R. (2002). Hellenistik Heykel. ev. Ayin Yoltar Yldrm. stanbul Strabon. Geographika-Antik Anadolu Corafyas, Kitap:XII-XIII-XIV. Arkeoloji ve Sanat yaynlar, 2000 basm, stanbul ahin, M. (2000). Miletopolis Kkenli Figrl Mezar Stelleri ve Adak Levhalar. Ankara ahin, Mustafa. (2002). Anadolulu Bir Mimar-Hermogenes. stanbul. ahin, M. etin. (1972). Die Entwicklung der Griechen Monumentaltare. Bonn ahin, Nuran. (1998). Klaros Apollon Klarios Bilicilik Merkezi. stanbul Talklolu, Zafer. (1963). Anadoluda Apollon Klt ile lgili Kaynaklar. stanbul Tsakos, Konstantin. (2003). Samos A Guide to the History and Archaeology. Atina Vitruvius. (1998). De Architectura (Mimarlk zerine On Kitap. ev. Suna Gven.) stanbul Wheeler, Mortimer.(2004). Roma Sanat ve Mimarl. ev. Zeynep Koel Erdem. stanbul Whycherley, R.E. (1993). Antik ada Kentler Nasl Kuruldu? ev. Nur NirvenNezih Bagelen. stanbul Xenophon. (1952). Kyropedia. ev. Walter Miller, ngiltere Yavis, Constantine G. (1949). Greek Altars, Saint Louis nci

73

KATALOG
SAB T PLANLI SUNAKLAR

SAB T PLANLI ARKA K NCES D KDRTGEN SUNAKLAR Katalog No: 1 Levha: 2A ARTEM S ORTH A 2 Tipi: Dikdrtgen planl sabit sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna non-otokton tipler arasnda, Alak antsal sunak olarak adlandrmtr. Malzeme: Ta ve mermer Buluntu yeri: Sparta, Artemis Orthia Kutsal alannn iindedir. Adanan tanr: Artemis Orthia (Dik yamalar ve yalnlar tanras sfatdr. Artemis, Lakedaimon ve Spartada bu adla da tapm grmektedir.) lleri: 9.00 x 1.50 m. Tarihlendirme: M. Ge 9.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.109, fig. 69, ve www.theoi.com adresinden mitolojik alanda yararlanlmtr Katalog No: 2 Levha: 2B SAMOS HERA ON 3 Tipi: Dikdrtgen planl sabit sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna non-otokton tipler arasnda, basamakl antsal sunak olarak adlandrmtr. Malzeme: Ta malzemedendir. Ayrca akl talarla yaplm bir yrme yolunun sonunda yer alr. st yap korunmamtr. Mermerden olma olasl yksektir. Buluntu yeri: Samos Hera Tapna nnde Adanan tanr: Hera lleri: 4.00 x 3.40 m. Tarihlendirme: M. 8.yyn ilk yars Kaynaka: Yavis, 1949, s.118, fig.67, Ath. Mit. LVIII, 1933, s.174 210 Katalog No:3 Levha:2B SAMOS HERA ON 4 Tipi: Dikdrtgen planl sabit sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna non-otokton tipler arasnda, basamakl antsal sunak olarak adlandrmtr. Malzeme: Ta malzemedendir. Ayrca akl talarla yaplm bir yrme yolunun sonunda yer alr. st yap korunmamtr. Mermerden olma olasl yksektir. Buluntu yeri: Samos Hera Tapna nnde Adanan tanr: Hera lleri: 4.90 x 3.90 m. Tarihlendirme: M. 8.yyn 2. yars

74

Kaynaka: Yavis, 1949, s.118 fig. 67, Ath. Mit. LVIII, 1933, s.174 210 Katalog No: 4 Levha: 2B SAMOS HERA ON 5 Tipi: Dikdrtgen planl sabit sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna non-otokton tipler arasnda, basamakl antsal sunak olarak adlandrmtr. Malzeme: Ta malzemedendir. st yap korunmamtr. Mermerden olma olasl yksektir. Buluntu yeri: Samos Hera Tapna nnde Adanan tanr: Hera lleri: 11.50 x 4.40 m. Tarihlendirme: M. 8.yyn 2. yars Kaynaka: Yavis, 1949, s.118, fig. 67, Ath. Mit. LVIII, 1933, s.174 210 Katalog No: 5 Levha: 2B SAMOS HERA ON 6 Tipi: Dikdrtgen planl sabit sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna non-otokton tipler arasnda, basamakl antsal sunak olarak adlandrmtr. Malzeme: Ta malzemedendir. st yap korunmamtr. Mermerden olma olasl yksektir. Buluntu yeri: Samos Hera Tapna nnde Adanan tanr: Hera lleri: 13.00 x 6.00 m. Tarihlendirme: M. Erken 7.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.119 fig. 67, Ath. Mit. LVIII, 1933, s.174 210 Katalog No: 6 Levha: 3A OLYMP A HERA Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tapnan 15 m. nndedir. Adanan tanr: Hera lleri: 5.90 x 3.80 m. Tarihlendirme: M. 7.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 120, www.samos.com Katalog No:7 SEL NUS GEOMETR K Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, alak antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta ve mermer Buluntu yeri: Tapnak nnde Adanan tanr: Demeter Malophoros (koyun ya da elma tayan anlamnda kullanlan bu sfat yeryz nimetlerini tayan Demetere Selinusda atfedilmektedir.)

75

lleri: 4.50 x 3.00 m Tarihlendirme: M. 7.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.111, fig.34 SAB T PLANLI ARKA K D KDRTGEN SUNAKLAR Katalog No: 8 Levha: 3B EPHESOS ARKA K Tipi: Ksa kenarlardan birinin giri olarak kullanld dikdrtgen ( U planl) byk boyutlu sunak. Malzeme: Mermer plakalarla kapl , mermer malzemeden Buluntu yeri: Ephesos Artemis Tapna Adanan tanr: Artemis Ephesia lleri: 32 x 22 m. Tarihlendirme: Tapnak inasna bal olarak M. 570 civar Kaynaka: Scherrer, 2003, s.50 ve Soner Liman tez, s. 13 Katalog No: 9 Levha: 3C KYRENE APOLLON Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Kiretandan yaplmtr. Ancak M. 4.yyda mermerden yeniden yaplmtr. Buluntu yeri: Kyrene Apollon Tapna nnde bulunur. Adanan tanr: Apollon lleri: 22.08 x 5.00 m. Tarihlendirme: M. ge 7.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.121, fig.90 Katalog No:10 Levha: 2B SAMOS HERA ON 7 Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer ve kireta Buluntu yeri: Samos Hera Tapna nnde Adanan tanr: Hera lleri: 13.00 x 6.00 m. Tarihlendirme: M. 7.yy 2. yar Kaynaka: Yavis, 1949, s.119, fig. 67, Ath. Mit. LVIII, 1933, s.174 210 Katalog No:10a Levha: 4C SAMOS HERA ONU RHO KOS SUNAI Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, 3 kenarldr ve ak bir platform zerindedir. Bat kenarnda basamaklarla evrelenir. Kuzey ve gney duvarlar, kabartmaldr ve anta duvar grevi grrler. Dnemine gre, zellikle erken safhalarnda, ayn tapnak gibi benzerlerine nazaran daha byk bir

76

yapdadr. 7 safhadan getii tahmin edilmektedir. M. 8-7. yylara ait olan safhada sunak, bilinmeyen nedenlerden dolay (muhtemelen kltle ilgili olarak) tapnak aksnda deil, kuzeybatgneydou ynnde ina edilmitir. Ancak sonradan tapnak aksna yerletirilmitir. Malzeme: En erken safhada altar, molozdan yaplm olup, Ge Bronz aa tarihlenmektedir. lk yapldnda kireta olan sunak, Roma dneminde mermer olarak yenilenmi, ancak Arkaik yapnn kabartmalar eski stilde kopyalanmtr. Buluntu yeri: Samos Hera Tapna nnde Adanan tanr: Hera lleri: 38.40 x 18.70 m. Tarihlendirme: Hera kutsal alannda bulunan antsal altarn yaplma tarihi, M. 560-550 olarak belirlenmitir. Kaynaka: Yavis, 1949, s.119, fig. 67, Ath. Mit. LVIII, 1933, s.174 210, Tsakos, 2003, s.21 Katalog No:11 Levha: 4B PAESTUM ARKA K Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tapnak nnde yer alr. Adanan tanr: Ceres (Bereket tanras Demeter) lleri: 15.10 x 3.15 m. Tarihlendirme: M. erken 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 123 ve ayrca Koldewey and Puchstein, Griechische Tempel I, s.152 Katalog No:12 LUCAN A Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tapnan kuzeydousunda yer alr. Gneybatsnda Hellenistik ve Roma Dneminde kullanlan bir kuyu tipi sunak bulunmutur. Adanan tanr: Hera Argeia (Argoslu Hera anlamna gelmektedir. Sunak, sfatla yaptrlmtr.) lleri: 6.95 x 2.15 m. Tarihlendirme: M. erken 6.yy Kaynaka: Yavis,1949,s.123 ve ayrca Koldewey and Puchstein, Griechische Tempel I, s.152 Katalog No: 13 ARTEM S ORTH A 3 Tipi: Alak antsal sunak tipi , dikdrtgen ve sabittir. Malzeme: Ta ve mermer Yunanistann Mora yarmadasnda bulunan Argosun koruyucu tanras Hera iin bugn talyada bulunan Lucaniada bu

77

Buluntu yeri: Kutsal alann iinde, tapnan dousundadr. Adanan tanr: Artemis Orthia (Dik yamalar yalnlar tanras sfatdr. Artemis Lakedaimon ve Spartada bu adla da tapm grmektedir.) lleri: 8.20 x 2.60 m. Tarihlendirme: M. Erken 6.yydan itibaren Bizans Dnemine kadar (M.S 260) kullanlmtr. Kaynaka: Yavis, 1949, s.109, ve www.theoi.com adresinden mitolojik alanda yararlanlmtr. Katalog No:14 Levha:5A AEG NA APHA A 1 Tipi: Dar, dikdrtgen biimli rampal sunak Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Aegina Aphaia Tapna iinde yrme yolunun sonunda Adanan tanr: Olympos tanrlar ile beraber Aeginada tapm gren alarn ve balk avnn tanras Briomartis (Bu tanraya Aeginallar gzden kayboluveren anlamna gelen Aphaia ad ile seslenir ve yakarrd.) lleri: 4.50 x 1.20 m. Tarihlendirme: M. 6.yy ba Kaynaka: www.theoi.com adresinden (Mitoloji ile ilgili ksmlar) ve Pausanias, Guide to Greece, 2.30.3 Yavis, 1949, s. 101 Katalog No: 15 Levha: 5B KERKYRA ARTEM S Tipi: Alak antsal sunak tipi , dikdrtgen ve sabittir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Kerkyra Artemis Tapna nnde Adanan tanr: Artemis lleri: Belirtilmemitir. Tarihlendirme: M. Erken 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.115, fig.70 Katalog No: 16 Levha: 4A SEL NUS DEMETER MALOPHOROS 2 Tipi: Alak antsal sunak tipi , dikdrtgen ve sabittir. Malzeme: Ta ve mermer Buluntu yeri: Tapnak nnde Adanan tanr: Demeter Malophoros (koyun ya da elma tayan anlamnda kullanlan bu sfat yeryz nimetlerini tayan Demetere Selinusda atfedilmektedir.) lleri: 16.50 x 3.00 m Tarihlendirme: M. Erken 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.111, fig.49 Katalog No: 17 KYRENE ARTEM S

78

Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Kyrene Artemis Tapna nnde bulunur Adanan tanr: Artemis lleri: 13.00 x 5.00 m. Tarihlendirme: M. 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.121 Katalog No: 18 KLAROS A SUNAI Tipi: Dikdrtgen sabit planl sunak, dzensiz talardan yaplm olan bir temel zerinde ykselen, olaslkla 4 basamakl olan mermer bir yapyd. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Apollon C tapnann dou cephesindeki iki amada bulunmutur. Adanan tanr: Apollon Klarios lleri: 6 x 12 m. Tarihlendirme: M. 6.yy ortalar Kaynaka: Soner Liman tez, s. 15 ve Nuran ahin, 1998, s.42 Katalog No:19 Levha:6B M LETOS MONOENDR Tipi: Dikdrtgen planl sunak yaps, sunak terasna bantl koruma merdivenleri bulundurmaktadr. Sunan kendisi iki dikdrtgen formdan oluur: Sunak teras (11.5 x 10 m.) ve 6 basamakla ona balanan merdivenler. Yavis, kitabnda bu suna, Trensel olarak adlandrmtr. Strabon dneminde yap orjinal eklini korumutur. Yaplndan Bizans Dnemi'ne kadar salam kalmtr. Bizans Dnemi'nde Hiristiyanln yayldan sonra Altar'in bazi paralar alnarak byk lde tahrip edilmitir. 12. yy.da blgedeki iddetli deprem sonuunda Altar'in Didyma Apollon Tapinai ile birlikte ykldi tahmin ediliyor. st blmdeki mermer paralar deniz yoluyla tanarak yol ve liman yapmnda kullanlmtr. Malzeme: Mermer plakalarla kapl kireta yap Buluntu yeri: Antik Poseidon burnu (Modern Tekaa) kysnda, Miletin gneyinde ve Didymann 7 km. uzanda yer almaktadr. Monoendri burnu zerindeki kyda byk bir platform zerinde bulunur.Douya ynelmi durumdadr ve merdivenli giri yolu batdadr. Kurban sunann kendisi altar terasnn iinde dou duvarnn yaknndadr. Adanan tanr: Poseidon Pater e adanmtr ayrca Strabon, sunan, Miletosun efsanevi kurucusu Neleus tarafndan kurulduunu belirtmektedir. lleri: 3.22 x 1.90 m. Tarihlendirme: M. 575 ayrca Pers istilas (M. 494) sonrasnda mermerden yaplm birok portatif yuvarlak sunan da farkl bir ok yerden toplanarak Delphiniona getirildii tahmin edilmektedir.

79

Kaynaka: Yavis, 1949, s. 102, , fig.30, A. von Gerkan 1915, 443-466, pls. 1-27; Dinsmoor 1975, 140, fig. 51, Strabon, Geographika, kitap XIV, 14, c.637 Katalog No: 20 Levha: 9A PERACHORA ARKA K Tipi: 8 on tipi stunla evrili olan dikdrtgen biimli bir sunaktr. ( on stunlar muhtemelen st yapy tamaktayd.) Kenarlarda triglif ve metoplar ile dekore edilmi olduundan Triglif Sunak da denmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Argos Blgesinde Perachorada bulunan stunlarla evrili bu sunak, liman blgesinde, L biimli stoann batsnda, Geometrik Hera Akraia tapnann bitiiinde bulunur. Adanan tanr: Hera lleri: .Stunlarla beraber yaklak 8x10 m.dir ve stun ykseklii 3 m. yi bulmaktadr. Tarihlendirme: M. 550 ye verilen sunak, 6.yy Hera Akraia tapna ile ada olmakla beraber, kolonlar muhtemelen M. 400de sonradan eklenmitir. Kaynaka: Plommer & Salviat 1966, 207-215 Katalog No:21 DELOS AN OS SUNAI Tipi: Dikdrtgen planl sabit sunak Yavis kitabnda bu suna, Trensel olarak adlandrmtr. 4-5 basamaa sahip bu sunak basamakl antsal sunaklarn bir minyatr olarak da saylabilir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Delos talyanlar Agorasnn kuzeydou kesine yakn yerde, ayn adl tapnan batsnda yer alr. Adanan tanr: Yar tanr olarak adlandrlabilecek Anios. Delosda tapm gren bu kahraman Apollon ve Naxoslu prenses Rhoiosun oludur. Anios, ayn zamanda nl bir Delos kral ve dindar bir Apollon rahibidir. lleri: 3.45 x 3.02 m. Tarihlendirme: M. 500 Kaynaka: Yavis, 1949, s.105, www.theoi.com adresinden mitolojik alnt yaplmtr Katalog No:22 M LETOS DELPH N ON Tipi: Dikdrtgen planl sabit sunak Yavis kitabnda bu suna, Trensel olarak adlandrmtr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Miletosda bulunan Apollon Delphinion Tapnann bat kenar Adanan tanr: Apollon Delphinios (Kylarn ve yunuslarn koruyucu tanrs sfatyla Apollon) lleri: 4.01 x 3.43 m. Tarihlendirme: M. Ge 6. yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 105 Katalog No:23 Levha:7A SEL NUS D TAPINAI SUNAI

80

Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tapnan gneydousuna kesine bitiik olarak grlr. Adanan tanr: Zeus lleri: 18.20 x 7.40 m. Tarihlendirme: M. 560 ncesine tarihlenir. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 122 ve ayrca Koldewey and Puchstein, Griechische Tempel I, s.152 Katalog No: 24 Levha: 7A SEL NUS C TAPINAI SUNAI Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Belirtilmemitir. Adanan tanr: Zeus lleri: 10 m. x ? Tarihlendirme: Kesin olmamakla birlikte M. 580-570 tarihine aittir. Ancak, Klasik a zellikleri gsterir. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 122 ve ayrca Koldewey and Puchstein, Griechische Tempel I, s.152 Katalog No: 25 Levha: 7B ARKA K PAESTUM (ENNEASTYLOS) TAPINAI SUNAI Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta ve mermer Buluntu yeri: Tapnak nnde yer alr. Adanan tanr: Poseidon lleri: 21.20 x 6.26 m. Tarihlendirme: M. 570-554 Kaynaka: Yavis, 1949, s. 122 ve ayrca Koldewey and Puchstein, Griechische Tempel I, s.152 Katalog No: 26 Levha: 7C S RAKUSA ORTHYG A ATHENA SUNAI Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta, st yapda mermer ssleme elemanlar ve mimari paralar bulunur. Buluntu yeri: Tapnak nnde yer alr. Adanan tanr: Athena lleri: 9.00 x 5.15 m. Tarihlendirme: M. Ge 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 125, fig.71-2

81

Katalog No: 27 AKRAGAS HERAKLES Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tapnak nnde yer alr. Adanan tanr: Herakles lleri: 29.50 x 10.57 m. Tarihlendirme: M. 540 - 480 Kaynaka: Yavis, 1949, s. 123 ve ayrca Koldewey and Puchstein, Griechische Tempel I, s.152 Katalog No: 28 HYMETTOS DAI HERAKLES KUTSAL ALANINDAN SUNAK Tipi: Alak antsal sunak tipi , dikdrtgen ve sabittir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Attikada bulunan Hymettos Da Herakles Kutsal Alannn iinde, rustik alan olarak adlandrlan yerdedir. Pausanias da kitabnda bundan bahsetmitir.(Pausanias 1.32.2) Adanan tanr: Herakles lleri: 4.80 x 2.00 m. Tarihlendirme: Arkaik Dneme tarihlenmektedir. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 110 Katalog No: 29 SEL NUS BASAMAKLI Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. 6 basamaa sahiptir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Selinus B Tapna olarak adlandrlan tapnan dousunda yer alr. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 25 x 8 m. Tarihlendirme: M. Ge 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 188-9 Katalog No: 30 AEG NA APHA A 2 Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tapnak nnde yer alr. Dousunda merdivene benzer buluntulara rastlanmtr. Rampann sonundadr.

82

Adanan tanr: Olympos tanrlar ile beraber Aeginada tapm gren alarn ve balk avnn tanras Briomartis (Bu tanraya Aeginallar gzden kayboluveren anlamna gelen Aphaia ad ile seslenir ve yakarrd.) lleri: 28.50 x 13.80 m. Tarihlendirme: M. 490 Kaynaka: Yavis, 1949, s.125 SAB T PLANLI ARKA K KARE SUNAKLAR Katalog No: 31 OLYMP A RHEA Tipi: Kare planl, sabit sunak, Yavisin kitabnda Basamakl Antsal Sunak Tipi olarak adlandrlmtr. Malzeme: Kireta Buluntu yeri: Selinus Hazine Dairesi ile Kyrene Hazine Daireleri arasndadr. st terasta bulunur. Adanan tanr: Rhea ya da Ge olabilir. Bu altarn kadnsal remenin ve vahi dalarn Titan tanras ve ayn zamanda Zeusun annesi olan Rheaya ait olduunu Pausanias belirtmitir. Ancak bir dnem Olympia hafiri olan Gardner, yer tanrs Geye ait olduunu belirtir. (Gardner, Olympia, s.196-221) lleri: 5.40 x 5.40 m. Tarihlendirme: M. 7.yy ya da 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 121, Drpfeld, Alt Olympia, s.28-72 Katalog No: 32 Levha: 8A AKRAGAS DEMETER-KORE 9 Tipi: Kare planl sabit sunak Yavis kitabnda bu suna, Trensel olarak adlandrmtr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Kutsal alan iinde 2. Snrlandrlm Blge olarak adlandrlan yer ile Tapnak 1in arasnda yer alr. Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: 4.50 x 4.50 m. Olduka byk boyutlu kare bir sunaktr. Tarihlendirme: M. 6. yy Kaynaka: Marconi, Agrigento Arcaica, s.19 -38, Yavis, s.103, fig.25 SAB T PLANLI ARKA K YUVARLAK SUNAKLAR Katalog No: 33 KLAROS YUVARLAK SUNAK Tipi: Yuvarlak planl sabit sunak Malzeme: Ta temel zerine mermer Buluntu yeri: Klaros A Sunann bulunduu yerde ve onun alt katmannda Adanan tanr: Apollon

83

lleri: yaklak 6 m. apndadr Tarihlendirme: Yaplan sunulardan M. 7.yy sonlar olduu anlalmtr. Ancak, sunan ta dolgusu iinde protogeometrik ve subgeometrik seramik paralar ve pimi toprak boa figrinleri ele gemitir. M. 7. yzyln sonlarna doru yaplan bu sunan yaklak 50 yl sresince kullanld ve burada Apollon'a kurbanlar sunulduu anlalmaktadr. M. 6. yzyln ortalarna doru terk edilen bu sunan zerine daha byk boyutlarda dikdrtgen bir baka sunak (A Suna) yaplm ve yuvarlak sunak bu yapnn altnda kalmtr. Kaynaka: Soner Liman tez, s. 15 ve Nuran ahin, 1998, s.42 Katalog No: 34 M LETOS YUVARLAK Tipi: Sabit yuvarlak sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Miletos Delphinion iindedir Adanan tanr: Apollon, Ancak zerinde Hecatenin rahibine adanm bir Boustrophedon grlmektedir. lleri: ap belli deildir, ancak 0.82 m yksekliindedir. Tarihlendirme: Helenistik tabakada bulunmutur. Ancak yapm tarihi muhtemelen M. 6 yya kadar uzanr, Bu tarih ise Boustrophedonun stnde grlen harfler neticesinde anlalmtr. Kaynaka: Yavis, 1949, s.136 SAB T PLANLI KLAS K KARE SUNAKLAR Katalog No: 35 Levha: 8B ve 35 AT NA 12 TANRI Tipi: Kare planl peribolos duvarna sahip ana suna kareye yakn dikdrtgen olan, ta duvarlarla evrili, dou ve batdan girii bulunan sunak Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Atina Akropolis merkezde bulunur ve cadde uzaklklarn lmek iin merkezi nokta grevi grr Adanan tanr: 12 Olympos tanrs ve M. 5.yydan itibaren, muhtemelen iinde bulunduu alann ayn zamanda bir snma evi (darlaceze) olarak da kullanldndan efkat tanrasna da atfedilmitir. (Pity-merhamet altar olarak da adlandrlr) Ara Pacis Augustae yapsna da esin vermi hatta modellik etmitir. lleri: Belirtilmemi Tarihlendirme: M. 522-425 Kaynaka: http://www.perseus.tufts.edu/cgibin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0039%3Ahead%3D%2330 SAB T PLANLI KLAS K D KDRTGEN SUNAKLAR

84

Katalog No: 36 DELPHI KLAS K Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Siyah kire ta ve mermer. Buluntu yeri: Tapnan nnde yer alr. Adanan tanr: Apollon lleri: 8.50 x 2.20 m Tarihlendirme: M. 500 - 479 Kaynaka: Yavis, 1949 s.125 Katalog No: 37 DELOS POSE DE ON Tipi: Dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, antaya sahip, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Sunan yaknnda metal bir sunu tablas ve bir perrirhanterion (kvet biimli byk boyutlu pimi toprak kap) Malzeme: Ta kaideye sahiptir. Buluntu yeri: Delos Poseideion kutsal alannda Adanan tanr: Poseidon lleri: 3.71 x 2.61 m. Tarihlendirme: Klasik aa tarihlenir. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 184 Katalog No: 38 AKRAGAS L Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Ksa kenarda bant benzeri alak 3 basamak bulunur. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Akragas L Tapna dousundadr. Adanan tanr: Belirtilmemitir. Ancak ehrin temel tanras Heradr. lleri: 15.37 x 8.15 m. Tarihlendirme: M. 5.yy ortalar Kaynaka: Yavis, 1949, s.186 Katalog No: 39 AKRAGAS HERA Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. 10 basamakldr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Akragas Hera Tapna nnde, doudadr. Adanan tanr: Hera

85

lleri: 29.80 x 2.60 m. Tarihlendirme: M. 480-440 Kaynaka: Yavis, 1949, s.186 Katalog No: 40 AKRAGAS OLYMP E ON Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Akragas Olympia Tapna nndedir. Adanan tanr: Zeus Olympios (Yerst Tanrs Sfat ile) lleri: 56 x 26 m. Tarihlendirme: M. 480-440 Kaynaka: Yavis, 1949, s. 186 Katalog No: 41 AT NA PARTHENON Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer ve ta temel Buluntu yeri: Hekatompedon (yz ayaklk bir l birimi) olarak adlandrlan Eski Tapnak nndedir. Zira bu tapnaa aittir. Adanan tanr: Athena Parthenos (Gen Kz Athena) lleri: 15 x 6 m. Tarihlendirme: M. Ge 5.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 186 Katalog No: 42 AT NA D ONYSOS Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Ancak gneydousunda konumlanmtr. Adanan tanr: Dionysos lleri: 11.50 x 30 m. Tarihlendirme: M. 4.yy ortalar Kaynaka: Yavis, 1949, s. 187 Katalog No: 43 KYRENE KLAS K Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. 4 basamakldr. Malzeme: Mermer

86

Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Apollon lleri: 22.08 x 5 m. ve yk. 2.40 m. Tarihlendirme: M. 4.yy ortalar Kaynaka: Yavis, 1949, s. 187 Katalog No: 44 EP DAUROS ASKLEP OS Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Epidauros Asklepios Tapna dousundadr. Adanan tanr: Asklepion lleri: 16 x 3.50 m. Tarihlendirme: M. 380 Kaynaka: Yavis, 1949, s. 188 Katalog No: 45 NEMEA ZEUS Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Tek basamakldr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Zeus lleri: 40.58 x 2.42 m. pln zerine ina edilmitir. Tarihlendirme: M. 4.yy ya da sonras Kaynaka: Yavis, 1949, s. 188, AJA XXXI, 1927, s.422, fig.1 Katalog No: 46 PAESTUM KLAS K Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Tek basamakldr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Poseidon Pater lleri: 10.05m. x 2.89 m. (korunan l) Tarihlendirme: M. 440 Kaynaka: Yavis, 1949, s. 188 Katalog No: 47 TEGEA ATHENA ALEA Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Ayrca Pausanias da bu sunaktan bahsetmitir.

87

Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Athena Alea lleri: 23 x 10.90 m. (korunan lleri) Tarihlendirme: M. 4.yy sonlar Kaynaka: Yavis, 1949, s. 191 Katalog No: 48 AT NA ASKLEP OS KLAS K Tipi: Dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, belirlenememi tipler arasnda inceler. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Asklepios lleri: 6 x 3.50 m. Tarihlendirme: M. 4.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 192 Katalog No: 49 DELOS E LE THYA ON Tipi: Dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, belirlenememi tipler arasnda inceler. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 4.15 x 2.40 m. Tarihlendirme: Klasik a Kaynaka: Yavis, 1949, s. 193 Katalog No: 50 DELOS ARTEM S Tipi: Dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, belirlenememi tipler arasnda inceler. Malzeme: Granit bloklardan oluur. ok fazla kalnt ele gememitir. Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Artemis lleri: 6 x 3 m. Tarihlendirme: M. 5.yy sonu Kaynaka: Yavis, 1949, s.193 Katalog No: 51 RHAMNOS NEMES S

88

Tipi: Dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, belirlenememi tipler arasnda inceler. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Nemesis (adil cezalandrma ve kzgnlk tanras) lleri: 7.70 x 3.25 m. Tarihlendirme: M. 430 Kaynaka: Yavis, 1949, s. 196 Katalog No: 52 Levha: 9A PERACHORA KLAS K Tipi: Dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, alak antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Hera Akraia : Akraia Nehir-Tanr Asterionun 3 kzndan biridir ve Herann rahibelerindendir. (Ancak Akraia ayn zamanda Tepelerin tanras anlamna gelen bir unvandr ve burada bu anlamnda kullanlm da olabilir.) lleri: 5 X 2.06 (Korunmu ller) Tarihlendirme: M. 5.yy sonu 4.yy ba Kaynaka: Yavis, 1949, s. 204, fig.52 SAB T PLANLI HELLEN ST K KARE SUNAKLAR Katalog No: 53 Levha: 9B LAG NA HEKATE Tipi: Kare planl, basamakl, sabit Malzeme: Ta temel, mermer deme Buluntu yeri: Lagina, Hekate Tapna yaknlarndan Adanan tanr: Hekate lleri: Belirtilmemi Tarihleme: M. 2.yyn son eyrei Kaynaka: www.archaeology-classic.com internet adresi ve M . ahin, 2002, 73-74 Katalog No: 54 Levha: 10B PR ENE ATHENA Tipi: Kare planl, sabit platformlu tapnak suna, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda kolossal (byk boyutlu) sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta temel Mermer deme Buluntu yeri: M. 325 tarihli Hellenistik Priene Athena tapnann 12 m. dousunda ve ayn eksen zerindedir. Adanan tanr: Athenaya ve M. ge 1.yy den itibaren tanrlatrlm Augustusa adanmtr.

89

lleri: (rekonstrksiyonel ller) uzunluk: 13.20m./ genilik: 7.12 m. korunmu ykseklik: 1.75 m. Dnem-tarih: M. Erken 2.yy (Tarihleme zerinde bulunan kabartmalardan yaplmtr.Ayrca ait olduu Priene Athena tapnann tarihi olan M, 4.yy 2. yardan daha ge bir dnemde olduu kesindir.) Kaynaklar: Yavis, 1949, s.198, Pullan,Antiquities of onia, IV, 1881 (ilk kez bu kaynakta bahsi gemektedir.) Wiegand & Schrader, Priene, 1904, 120-126, figs. 91-98 http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/image?/lookup=Perseus:image:1990.20.0059 Katalog No: 55 Levha: 12B KOS D ONYSOS Tipi: Kare planl, sabit Malzeme: Ta temel, mermer deme Buluntu yeri: Kos Dionysos tapna yaknnda Adanan tanr: Dionysos lleri: Belirtilmemi Dnem-tarih: M. 3.yy Kaynaklar: www.travel-to-kos.com SAB T PLANLI HELLEN ST K D KDRTGEN SUNAKLAR Katalog No: 56 Levha: 11 MAGNES A ARTEM S LEUKOPHYRENE Tipi: Basamakl, dikdrtgen planl, sabit sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda kolossal (byk boyutlu) sunaklar arasnda deerlendirmitir. Bulunan yap elemanlarna gre, stun ve yarm stunlu portikolarla evrilidir. st yaps on tipindedir. Sunan tipi ile ilgili tartmalar mevcuttur. Klaros tapnanda olduu gibi hayvan balama demirlerinin izleri hala grlmektedir. Malzeme: Traverten temel, mermer plakalarla deme Buluntu yeri: Magnesia ad Meandrum, Artemis Leukophyrene Tapna nnde batda yer alr. Adanan tanr: Sunak kabartmalarnda 12 Tanrnn yer ald var saylr. 3.15 m. ykselie sahip kabartmalar Pergamon Zeus Sunan geride brakan niteliktedir. lleri: 15.80 x 23.10 m. 15 basamakl olarak rekonstrksiyon edilmitir. Dnem-tarih: . 220 (ancak tartmaldr) Kaynaklar: M. ahin, Anadolulu Bir Mimar Hermogenes, stanbul, 2002, s. 23-24, resim 40-41, Yavis, 1949, s. 197, Orhan Bingl, Menderes Magnesias, 1998, s.36-41 Katalog No: 57 Levha: 10A PR ENE MISIR TANRILARI KUTSAL ALANINDAN SUNAK Tipi: Sabit dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, ksa kenar basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Kutsal alanda yer alr

90

Adanan tanr: Msrl Tanrlar sis, Serapis, Anoubis ve yenilmez Herakles lleri: 14.60 x 7.31 m. Tarihlendirme: M. 3.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 191 ve Wiegand&Schrader, Priene, s.70, fig.82 Katalog No: 58 Levha: 12A KOS ASKLEPE ON Tipi: Kare planl platform zerinde, dikdrtgen planl sabit sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda kolossal (byk boyutlu) sunaklar arasnda deerlendirmitir. nk, kuzey, gney ve dousu stunlarla evrilidir. Batda ise merdiven bulunmaktadr. Malzeme: Ta temel, mermer deme Buluntu yeri: Kos Asklepeion kutsal yapsnn ortasnda st ak bir alanda bulunuyor olmaldr. Adanan tanr: Asklepios lleri: 11.78 x 7.83 m. Tarihleme: M. 3. yy. Kaynaka: Yavis, 1949, s.197 ve www.travel-to-kos.com Katalog No: 59 Levha: 13A SYRAKUSA H ERON II Tipi: Dikdrtgen planl, sabit sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Rampaya sahiptir ayrca stunlar da bulunmaktadr. Malzeme: Temeli tatandr. Buluntu yeri: Syrakusa, Tiyatro yapsnn gneyinde, 1 stadion (yaklak 177.6 m.) uzaklktadr. 6 basamakl podyum zerinde yer alr. Adanan tanr: Zeus Eleutherios (Kurtarc) Syrakusa tiran Hieron II adamtr. lleri: 194.95 x 20.85 m. plan zerindedir. Tarihleme: M. 269-215 Kaynaka: www.perseus.tufts.edu adresi ile beraber Yavis, 1949, s.189, fig.47 Katalog No: 60 DELOS E Tipi: Dikdrtgen planl, sabit sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. En az bir basama bulunduu ve semitik tipte olduu belirtilmitir. Malzeme: Mermerden ancak temeli granittir. Buluntu yeri: Delos Kynthos Danda bulunur. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 4.20 x 4.40 m. llerindedir. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 187-8 Katalog No: 61 ORCHOMEROS ARTEM S

91

Tipi: Dikdrtgen planl, sabit sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Arcadiada bulunan Orchomeros kutsal alanndadr. Ancak kesin olarak konumlandrlmamtr. Adanan tanr: Artemis lleri: 17.30 x 3.54 m. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem (M. 3.yy) Kaynaka: Yavis, 1949, s. 188 Katalog No: 62 SPARTA, EUROTAS Tipi: Dikdrtgen planl, sabit sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda ksa kenardan basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. 8 basamakldr. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Eurotas: Spartada bulunan bir nehir. Spartallar bu nehirde ykanr, gen kzlar ve delikanllar bunun kenarnda spor enlikleri yaparlard. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 23.60 x 6.60 llerinde platform zerine kuruludur. Tarihlendirme: M. 2. yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 191 Katalog No: 63 MAGNES A ZEUS SOS POL S Tipi: Dikdrtgen planl sabit sunak Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Magnesia Adanan tanr: Zeus Sosipolis (Elis Blgesi koruyucu tanrs) lleri: 4.50 x ? Tarihlendirme: M. 2.yy ba Kaynaka: Yavis, 1949, s. 194, ahin, 2002, S.65 Katalog No: 64 PAESTUM DOR-KOR NTH TAPINAI Tipi: Dikdrtgen planl, sabit sunak. (Kesin deildir.) Etrsk zellikleri tar. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Agora nndedir. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 4.88 x 2.44 m. Tarihlendirme: M. Erken 3. yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 194

92

Katalog No: 65 KOR NTH ASKLEP OS-HYG E A Tipi: Dikdrtgen planl, sabit sunak. ok iyi korunmamtr. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Salk Tanrs Asklepios ve kz Hygieia lleri: 8 x 1.50 m. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 195 Katalog No: 66 Levha: 13 B PERGAMON ZEUS SUNAI Tipi: Sabit dikdrtgen basamakl sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda kolossal (byk boyutlu) sunaklar arasnda deerlendirmitir. taraf duvar ve stunlarla evrilidir. Batda ise yukar doru uzanan 24 basamakl merdiven grlr. Dolaysyla giri batdandr. Malzeme: Mermerdendir. Ayrca zerinde Olympos tanrlarn simgeleyen ok zengin bir kabartma grubu yer alr. Buluntu yeri: Pergamon Pergamon Athena Tapnann gneyinde lleri: 5623 metrekarelik bir teras zerinde, asl yap 35.64 m x 33.40 m. llerindedir. Tm bina galerileri ve onlar talandran akroterleri ile beraber yaklak 10 m. yksekliindedir. Asl kurban sunann bulunduu alan duvardan duvara 26 m. en ve 16 m. derinlie sahiptir. Adanan Tanr: Bata Zeus olmak zere tm Olympos Tanr ve Tanralar Tarihleme: M. 170 159 arasnda yaptrld ve asla bitirilemedii belirtilimitir. Kaynak: Akurgal, 1998, s.266 268 ve Smith, 2002, sf.161 Yavis, 1949, s.197-8, fig. 48, Radt, 2002, s.167-178 Katalog No: 67 Levha: 14A KLAROS B Tipi: Sabit, dikdrtgen planl sunan basamaklar korunmu olup Hellenistik tapnakla adatr ve Roma dneminde de kullanlmtr. Yapm ncesinde burada geici bir sunak varl belirtilmitir. ki klt masas olduu ileri srlen sunaktan, pimi topraktan, ok sayda lyrist Apollon heykelcii ve bronzdan defne yapraklar ele gemitir. Ayrca demir halkal kurban hayvan balama bloklar yani hekatomblar, kutsal alann nemli yaplardr. Bloklarn birounda demir halkalar salam ele gemitir. (bkz. Levha 14 A1) Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Klaros, Apollon Tapnann 26 m. dousunda yer alr. Adanan tanr: Apollon, ancak Roma Dneminde, Dionysos klt de eklenerek yeni bir tadilat geirir ve bu ekilde kullanlmaya balanr. lleri: 9 x 18,45 m. boyutlarndadr. Tarihleme: M. Ge 2.yy Kaynaka: ahin, 1998, s.44-8

93

Katalog No: 68 Levha: 14B KLAROS G Tipi: Dikdrtgen planl, sabit sunak. G Suna olarak anlmakla beraber Artemis Suna olarak da adlandrlr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Artemis Tapna dousundadr. Adanan tanr: Artemis lleri: 3.50 x 1.50 m. . boyutlarnda ve daha kk dikdrtgen bir sunan temelleri zerine oturtulmu durumda ortaya kartlmtr. Tarihlendirme: M. 3.yy Kaynaka: ahin, 1998, s.44-8 Katalog No: 69 Levha: 15 TEOS D ONYSOS Tipi: Sabit, dikdrtgen planl sunak tipi, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda basamakl antsal sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta temel ele gemitir. Buluntu yeri: Teos, Dionysos tapnann douya bakan girii nnden 17 m. uzandadr. Adanan tanr: Dionysos lleri: 24 x 8 m. olabilir ancak tartmaldr. Tarihleme: M. 200 Kaynaka: M . ahin, Anadolulu Bir Mimar Mimar Hermogenes, stanbul, 2002, s. 24-27, resim 46, Yavis, 1949, s.191 SAB T PLANLI ROMA DNEM D KDRTGEN SUNAKLARI Katalog No: 70 SUNAK Tipi: Dikdrtgen (U Benzeri plana sahip) sabit sunak tipi, az sayda bulgu ele gemitir bu nedenle tipi tam bir belirginlik gstermemektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Ephesos, mparatorlar Tapna olarak bilinen yapnn dousunda, bir podyumun zerinde lleri: 24 x 34 m. llerindeki tapnaa alt basamakla klmaktayd. Sunak kalntlar az olduundan belirgin llendirme elimizde deildir. Adanan tanr: Tanrlatrlm Domitius ve atalar onuruna ina edilen tapnak ve sunak, Domitianusun damnatio memoraeye uramas neticesinde babas Vespasianusa adanmtr. Tarihleme: M.S 82-96 (Domitianus) Kaynaka: Scherrer, 2000, s.92, Katalog No: 71 Levha: 16B THASOS POSE DON ROMA Levha: 16A EPHESOS MPARATORLAR TAPINAI YAKININDAK

94

Tipi: Sabit, Dikdrtgen planl sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Temenos duvar dnda n ksmdadr. Adanan tanr: Poseidon lleri: 1.08 m. yksekliinde, 1.92 x 1.61 m. llerindedir. Tarihlendirme: Roma Dnemi Kaynaka: Yavis, 1949, s. 185, fig.87 Katalog No: 72 NOT ON ATHENA Tipi: Dikdrtgen planl, sabit sunak. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Athena lleri: 8.40 x 6.10 m. Tarihlendirme: Hadrian Dnemi Kaynaka: Yavis, 1949, s. 196 Katalog No: 73 Levha: 17 ARA PAC S AUGUSTAE Tipi: Sabit, dikdrtgen planl sunak Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Roma Campus Martius lleri: yk. 6m., gen. 11.625m.(kuzey-gney) x 10.55 m.(dou-bat) Adanan tanr: Tanrlatrlm Augustus Tarihleme: M. 13 ylnda adanm, M. 9 ylnda tamamlanmtr. Kaynaka: M.Wheeler-Roma Sanat ve Mimarl-s.158-161 ve Katalog No: 74 ARA P ETAT S SUNAI Tipi: Sabit Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Roma-Via Flaminia (Flaminiann altn yolu olarak bilinen yer) lleri: Bilinmemektedir. Adanan tanr: Tanrlatrlm Tiberius Tarihleme: M.S 1.yy Kaynaka: Kleiner, Roman Sculpture, s.143-144, resim 119

PORTAT F SUNAKLAR

ARKA K NCES D KDRTGEN PORTAT F SUNAKLAR

95

Katalog No: 75 Levha: 2B SAMOS HERA ON 1 Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna nonotokton tipler arasnda, Trensel (Ceremonial) olarak adlandrmtr. Malzeme: Kerpi ve ta Buluntu yeri: Rhoikos Suna altnda Adanan tanr: Hera lleri: 2.40 x 1.30 m. Tarihlendirme: M. Erken 10.yy, Erken Bronz ana kadar gittii belirtilmitir. Kaynaka: Yavis, 1949, s.97, fig. 67, Tsakos, 2003, s.22 Katalog No: 76 Levha: 2B SAMOS HERA ON 2 Tipi: Dikdrtgen planl sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna non-otokton tipler arasnda, Trensel (Ceremonial) olarak adlandrmtr. Malzeme: Kerpi ve ta Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Hera lleri: 3.30 x 2.30 m. Tarihlendirme: M. Orta 9.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.97, fig. 67 Katalog No: 77 ARTEM S ORTH A 1 Tipi: Dikdrtgen planl sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna Alak antsal sunak olarak adlandrmtr. Malzeme: Ta ve mermer Buluntu yeri: Kutsal alann iinde Adanan tanr: Artemis Orthia (Dik yamalar yalnlar tanras sfatdr. Artemis Lakedaimon ve Spartada bu adla da tapm grmektedir.) lleri: 2.20 x 1.70 m. Tarihlendirme: M. Orta 9.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.109, ve www.theoi.com adresinden mitolojik alanda yararlanlmtr. Katalog No: 78 EPHESOS GEOMETR K Tipi: Dikdrtgen planl baldaken (zerinde klt heykeli bulunan dikdrtgen altlk) yada sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna Trensel (Ceremonial) olarak adlandrmtr. Malzeme: Tatan yap kl ynlar ile zenginletirilmitir. Buluntu yeri: Artemisionun avlusu iinde kalacak olan 4x8 stunlu 13.5x6.5 m llerindeperipteros tapnann cellasndadr. Adanan tanr: Artemis Ephesia

96

lleri: 2.0 x 1.90 m. Tarihlendirme: M. 8.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 98, S.46, res.1-2 ARKA K D KDRTGEN PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 79 Levha: 18A AKRAGAS DEMETER-KORE KUTSAL ALANINDAN SUNAK 4 Tipi: Dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermerdendir. Tepesinde dzensiz bir ukur bulunur. Buluntu yeri: Kutsal alan 2nin dou odasnda. Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: 1.02 x 0.96 m Tarihlendirme: M. 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.135, fig.27 Katalog No: 80 Levha: 18A AKRAGAS DEMETER-KORE KUTSAL ALANINDAN SUNAK 6 Tipi: Dikdrtgen planl sunak Yavis kitabnda bu suna, Trensel olarak adlandrmtr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Kutsal alan iinde 2. Snrlandrlm Blge olarak adlandrlan yerin giriinin hemen nnde yer alr. Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: 2.75 x 2.22 m. Tarihlendirme: M. 6. yy Kaynaka: Marconi, Agrigento Arcaica, s.19 -38, Yavis, s.103, fig.25 Katalog No: 81 Levha: 8A AKRAGAS DEMETER-KORE KUTSAL ALANINDAN SUNAK 13 Tipi: Dikdrtgen planl sunak Yavis kitabnda bu suna, Trensel olarak adlandrmtr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak 1in gneyinde, Dioskurlar Tapnann batsnda yer alr. Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: 2.90 x 1.70 m. Tarihlendirme: M. 6. yy Kaynaka: Marconi, Agrigento Arcaica, s.19 -38, Yavis, s.103 Katalog No: 82 Levha: 8A AKRAGAS DEMETER-KORE KUTSAL ALANINDAN SUNAK 14

97

Tipi: Dikdrtgen planl sunak Yavis kitabnda bu suna, Trensel olarak adlandrmtr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak 1in gneyinde, Dioskurlar Tapnann batsnda yer alr. Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: 2.50 x 1.80 Tarihlendirme: M. 6. yy Kaynaka: Marconi, Agrigento Arcaica, s.19 -38, Yavis, s.103 Katalog No: 83 Levha: 18B SEL NUS ZEUS ME L CH OS Tipi: C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmitir.Aslnda korunmu iki adet kaideden ibarettir. Ancak muhtemelen bir sunaa iaret etmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnak nnde douda yer alr. Batnda ise rahiplerin durduu platform grevi gren ta duvar knts yer alr. Adanan tanr: Kutsal alana adn veren Zeus Meilichios klt, Zeusun ylan biimli kitonyen zelliini tamaktadr. Ancak bu sunan adand tanra Selinusta Zeus ile beraber tapm gren Pasikroteiadr. Zaten muhtemelen burada sz konusu olan ikiz sunak tipi yeralt tanrlarna iaret eder. lleri: 1.30 x 0.90 m. Tarihlendirme: M. 6 yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.134, fig.49 Katalog No: 84 AT NA ZEUS Tipi: Dikdrtgen planl sunak Yavis kitabnda bu suna, Trensel olarak adlandrmtr. Malzeme: Ta, ksm ksm mermer de kullanlmtr. Buluntu yeri: Agora iinde M. 6.yy tapnann dousunda bulunmaktadr. Adanan tanr: Zeus Agoraios (Pazarlarn koruyucusu grevinde bulunan Zeus) lleri: 3.65 x 1.22 m. Tarihlendirme: M. 6 yyn 3. eyrei Kaynaka: Yavis, 1949, s. 102 Katalog No: 85 AT NA/ ATHENA N KE Tipi: Portatif dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Agora iinde Athena-Nike Tapna dousunda Adanan tanr: Athena ve zafer tanras Nike

98

lleri: 1.80 x 1.30 m. Tarihlendirme: 6.yyn 3. eyrei Kaynaka: Yavis, 1949, s. 101 Katalog No: 86 Levha: 6A SEL NUS DEMETER MALOPHOROS 2 Tipi: Portatif dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, dikdrgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Selinusta Demeter Malophoros Kutsal Alannda bulunmaktadr. Adanan tanr: Demeter Malophoros (koyun ya da elma tayan anlamnda kullanlan bu sfat yeryz nimetlerini tayan Demetere Selinusda atfedilmektedir.) ve ayn zaman da tm yeralt tanrlar. lleri: 1.26 x 1.06 m Tarihlendirme: M. 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.132, fig.36 ARKA K KARE PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 87 LOCR Tipi: Kare biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, trensel ukur sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Locri Epizephryii erken onik tapnakta cellann gney bat kesinde, i ksmda bulunur. Adanan tanr: Tm yer alt tanrlar lleri: 1.55 x 1.55 m Tarihlendirme: M. erken 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.128 Katalog No: 88 Levha: 18A AKRAGAS DEMETER-KORE 7 Tipi: Kare biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, ukur trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: kinci kutsal alnn dnda gney duvarnn nnde Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: 2.22 x 2.22 m Tarihlendirme: M. Erken 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.128, , fig.27 ve 62 Katalog No: 89 ORTYG A ATHENA KARE

99

Tipi: Kare biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, ukur trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Syrakusa Ortygiadaki Athena tapna yaknndadr. Ancak tapnaa balantl deildir.Konum olarak da kutsal alanda bulunan M. 5.yy tapnann kuzeyinde yer alr. Adanan tanr: Athena lleri: 1.33 x 1.33 m Tarihlendirme: M. Ge 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.129 KLAS K D KDRTGEN PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 90 AT NA ZEUS-ATHENA PHRA TRO Tipi: Dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, dikdrtgen monolitoid sunaklar arasnda deerlendirmitir. st kelerinden biri krktr. Kabartmalar bulundurmaktadr. Malzeme: Hymettos mermerinden yaplmtr. Temeli ise anakayaya oyulmutur. Buluntu yeri: Kutsal alann bat kesindedir. Adanan tanr: Zeus ve Athena Phraitroiye adanmtr. Phraitroi sfat kardelii simgeleyen tanrlara adanan bir sfattr. zerinde bulunana adak yazsnda geen Zeus Phraitroi ve Athena Phraitroi yazsndan anlalmtr. lleri: 0.80 x 0.58 m. llerinde ve 0.57 m. ykseklindedir. Tarihlendirme: Ge 4.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 168, Hesperia, VII, 1938, S.612-19 Katalog No: 91 OLYNTHOS A8 Tipi: Portatif dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, dikdrtgen monolitoid sunaklar arasnda deerlendirmitir. Stkolu (renkli sva) yzeye sahiptir. Kabartmalar bulundurmaktadr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Olynthosda bulunan A8 Evinde pastasn kesindedir. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 0.42 m ykseklikte, 0.67 x 0.42 m. Tarihlendirme: Erken 4.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 169 Katalog No: 92 Levha: 35 AT NA AGORA KLAS K Tipi: Portatif dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir.

100

Malzeme: Hymettos mermerinden yapld belirtilmitir. Buluntu yeri: Atina Agorasnda 12 Tanr sunann peribolosunda Adanan tanr: Athena ve dier Olympos tanrlar lleri: 2.16x 0.96 m. Tarihlendirme: Klasik Dnem olmas muhtemeldir. Kaynaka: Yavis, 1949, s 179 Katalog No: 93 Levha: 35 AT NA AGORA METER Tipi: Portatif dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Aeschines isimli Romal tarihinin bu sunaktan bahsettii kaynaklarda gemektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Zeus Stoasnn gneyinde yer alr. Adanan tanr: Meter (Ana Tanra) lleri: 7.40 x 6.80 m plan zerine yaplmtr. Tarihlendirme: M. 4.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s 179 ve Hesperia, VI, 1937, s.16-7

Katalog No: 94 DELOS KLAS K Tipi: Portatif dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermerden yaplmtr. Ancak temeli granittendir. Buluntu yeri: Delosta bulunan Kynthos Da kutsal alannda yer alr. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 2.20 x 1.00 m. Tarihlendirme: Klasik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 179 Katalog No: 95 Levha: 18C DELOS HERA Tipi: Portatif dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Kabartmalar bulundurmaktadr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnan nnde (gneyinde) yer alr. Adanan tanr: Hera lleri: 2.22 x 1.36 m. llerindedir. 1.64 m. yksekliktedir. Tarihlendirme: Klasik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 179, fig.84

101

Katalog No: 96 OLYNTHOS A5 Tipi: Portatif, bariyerli dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Palmet, antefiks gibi kabartmalar bulundurmaktadr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Olynthosta A5 olarak isimlendirilen evin iindedir. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 1.02 x 0.75m. yk.0.57 m. Tarihlendirme: M. 5.yyn 2. yars Kaynaka: Yavis, 1949, s. 180 Katalog No: 97 OLYNTHOS OK RENKL EV Tipi: Portatif, bariyerli dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Kabartmalar bulundurmaktadr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Olynthosta ok Renkli Ev olarak isimlendirilen evin iindedir. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 1.20m. x ? Tarihlendirme: M. 5.yyn 2. yars Kaynaka: Yavis, 1949, s. 180 Katalog No: 98 OLYNTHOS K REM TL EV Tipi: Portatif, bariyerli dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Kabartmalar bulundurmaktadr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Olynthosta Kiremitli Ev olarak isimlendirilen evin iindedir. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 0.94 x 0.64 m. Tarihlendirme: M. 5.yyn 2. yars Kaynaka: Yavis, 1949, s. 180 Katalog No: 99 Levha: 19A SEL NUS KK METOPLU TAPINAK Tipi: Portatif, dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, antaya sahip, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. 3 basamaa sahiptir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Selinusda Kk Metoplu Tapnak olarak adlandrlan tapnan 4.40 m. gneyindedir. Adanan tanr: Belirtilmemitir.

102

lleri: 2.73 x 2.65 m. llerindedir. 16 x 5.90 m. plan zerine kurulmutur. Tarihlendirme: M. 5.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.184, fig.37 Katalog No: 100 Levha: 16B THASOS POSE DON KLAS K Tipi: Portatif, dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, antaya sahip, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Thassos Poseidon kutsal alan iindedir Adanan tanr: Poseidon lleri: 3.40 x 2.10 m. Tarihlendirme: M. 4.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 185 Katalog No: 101 THOR KOS T YATRO Tipi: Portatif dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, belirlenememi tipler arasnda inceler. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tiyatro iindedir. Adak ant da olabilir. Adanan tanr: Dionysos lleri: 4.10 x 1.90 m. Tarihlendirme: M. 5-3. yylar arasna verilir. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 195 Katalog No: 102 ERETR A T YATRO Tipi: Portatif dikdrtgen biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, belirlenememi tipler arasnda inceler. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tiyatro iindedir. Adanan tanr: Dionysos lleri: 7.30 x 4.20 m. Tarihlendirme: M. 4.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 195 KLAS K KARE PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 103 Levha: 19B AT NA KARE PORTAT F Tipi: tarafnda alak kabartma figrler bulunan kare portatif sunak, klt eyas olarak kullanlm olabilir.

103

Malzeme: Beyaz Pentelikon mermerinden Buluntu yeri: Atina Adanan tanr: Bir yznde Hermes Kriophoros (koyun tayan Hermes), plak ve sakall olarak saa dnk, ayakta tasvir edilmitir. Sol kolu zerinden att chylamys giymekte ve sol kolunda kerykeion (habercilik asas) tamaktadr. Kafasnn etrafnda bir erit bulunmaktadr. Dier yzde, bir kadn figr belki Aphrodite, lk durula, saa dnk biimdedir. nce bir chiton ile ksa kvrml bir giysi giymekte ve sol koluyla bir ksmn tutarak omzu zerinden att bir rt tamaktadr. lleri: Sunan orijinal hali elimizde bulunmakla beraber, yalnz st ksm korunmu, arka blm kabaca yontularak bo braklmtr. nde, sol alt ke krktr. kinci kullanma bal olarak, solda yaplan nc kabartma, izilmitir ve stteki yzey de ukurludur. Tm yzeyler ciddi biimde anma gstermektedir. Btn bunlar gz nnde bulundurularak Ykseklii, 0.45 m., genilii, 0.26 m. dir. Tarihlendirme: Arkaistik stilde yaplm olmasna ramen tarihlendirmesi yaklak M. 400 olarak yaplmtr. Kaynaka: www.perseus.tufts.edu adresinden referansla, Karouzou 1968, 41; Svoronos 1903-12, 9798, pl. 23 Katalog No: 104 Levha:35 AT NA PROPYLAEA Tipi: Tanabilir kare biimli sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Voltldr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Atina Akropolisde bulunan Propylaea yaknnda, Athena Hygieia (temizlik ve salk klt) heykeli ile ayn tanrnn sunu masas arasnda yer alr. Adanan tanr: Athena lleri: 1.75 x 1.75 m. Tarihlendirme: M. 5.yy ya da biraz daha erkeni Kaynaka: Yavis, 1949, s. 178

KLAS K YUVARLAK PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 105 Levha: 19C AT NA YUVARLAK Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmitir. 12 tanrnn resminin grld bu yuvarlak sunak klt olarak kullanlm olabilir. Bu tip yuvarlak sunaklardan Atinada ok sayda bulunmutur. Malzeme: Mermer. Kabartmal bu sunak Pentelikon mermerinden yaplmtr. Buluntu yeri: Atina Agorasnda, Attalos stoasnn kuzeyinden 1877de ele gemitir. Krk olarak ele gemesine ramen orijinali elimizde bulunmaktadr.

104

Adanan tanr: 12 tanrnn tasvir edildii dnlen bu sunakta sekizinin grnts elimizdedir. Bir tanra (belki Amphitirite) bir kaya ya da sunak zerinde oturan Poseidonla yzyze gsterilmitir. Yukar kaldrd sol kolunda bir meale tutar biimde gsterilen Demeter profili saa dnk biimde oturmaktadr. Athena lk durula saa dnk oturmakta kemerle belden sktrd bir peplos giymektedir. Zeus bir taht zerinde oturmakta, lk duruta sola dnk oturmakta ve sol elinde bir asa tamaktadr. Hera sola dnk lk duruta ve sol elinde bir kithara olduu halde dier bir figrle yzyze gsterilmektedir. Silindirik kaideye sahip olan yuvarlak altarn alt ksmnda torus profilli oyuk bulunur. lleri: 0.44 m yksekliinde ve 1.78 m. geniliindedir. Tarihlendirme: M. 400-300 yllarna verilir Kaynaka: Yavis, 1949, s.146 www.perseus.tufts.edu adresi ve Ath. Mitt., 1879, 337-50 Katalog No: 106 M LETOS ASLANLI KAPI Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Miletosta aslanl kapnn yaknndadr. Adanan tanr: Apollon lleri: 0.96 m apnda 0.70 m uzunluundadr Tarihlendirme: M. 5 yy olmaldr.Muhtemelen bu sunan yapmnn ardndan M. 334-402 yllar arasnda aslanl kap ina edilmitir. Ayrca zerinde M. 1. yyla ait birde yazt bulunmaktadr. Ancak bu sonradan eklenmitir. Kaynaka: Yavis, 1949, s.136 HELLEN ST K D KDRTGEN PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 107 Levha: 20C OLYMP A BATI TERAS Tipi: Dikdrtgen planl sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta temel, mermer yap Buluntu yeri: Olympia, Hera tapnann gneyi, Pelopiumun kuzeyindedir. Adanan tanr: Zeus ve dier Olympos tanrlar lleri: 2.77 x 2.25 m. Dnem-tarih: Hellenistik Dnemde kullanld antik kaynaklarda gemektedir. ( Pausanias, Description of Greece, XII-XXVII) Kaynaklar: 1949, s. 180 Katalog No: 108 Levha: 20A POMPE ZEUS ME L CH OS http.www.utexas.edu/courses sitesinde Olympia linkinden alnmtr. Ayrca, Yavis,

105

Tipi: Dikdrtgen planl sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Tufa tandandr. Oymalanda defne figrleri ve voltler grlr. Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Zeus Meilichios (Kefaret ve Ba Tanrs sfat ile) lleri: 1.61 m. yksekliinde, 2.95 x 1.93 m. llerindedir. Dnem-tarih: M. 1. yyn 2. yars Kaynaklar: Yavis, 1949, s. 181, fig. 46 Katalog No: 109 Levha: 20B POMPE DOR T P Tipi: Dikdrtgen planl sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermerdendir. Volt ve stun grlr. Buluntu yeri: Tapnak nndedir. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 0.70 m. yksekliinde, 1.85 x 0.63 m. llerindedir. Tarihlendirme: M. 2. yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 183, fig. 43 Katalog No: 110 Levha: 21A ve 35 AT NA APHROD TE Tipi: Dikdrtgen planl basamakl sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda trensel (seramonik) sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Agorann kuzeybat kesinde, Basileos Stoasnn batsnda bulunan Aphrodite Ourania Tapna bulunmaktadr. Ayn alanda, Stoa Poikilenin batsna denk gelen yerde daha erken dneme tarihlenen ve Aphrodite Ourania suna olarak da bilinen mermer sunak bulunmaktadr ve batdaki baka bir tapnaa ait olmaldr. Adanan tanr: Aphroditenin Hegemone (Lider) ve Ourania (Gksel) ile Kharitler lleri: Aphrodite Hegemone sunann en alt basama (ka basamakl olduu belirtilmemi) 1.63 m. x 1.53 m llerinde, 1.35 m. yksekliktedir, Aphrodite Ourania suna ise 5.1 m. x 2.4 m. bir platform zerine oturtulmutur. Tarihleme: M. 250 Kaynaka: www.perseus.tufts.edu adresi ile beraber Yavis, 1949, s.178 Katalog No: 111 Levha: 22A-B PR ENE T YATRO Tipi: Dikdrtgen planl portatif tiyatro suna, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Priene'deki be bin kiilik antik tiyatro, dnyadaki en gzel Yunan tiyatrolarndan biridir. Tiyatronun sahnesine yakn blmde yer alan be mermer koltuk, ehrin ynetimindeki nemli kiilere ayrlm. Yapda bulunan sunakta gsteriler ncesinde arap ve tiyatro

106

tanrs Dionysos'a hayvanlar kurban edilmi. Tiyatroda aktrlere kalan zaman gstermek iin su saati kullanlm. Malzeme: M. 135 ncesinde tahta, sonra mermer, monolitik temel zerine kurulmutur. 3 tarafnda bariyerler vardr. Buluntu yeri: Priene Tiyatro iindedir. lleri: 1.65m. x 0.93 m. korunmu ykseklik, 1.38 m. Adanan tanr: Dionysos Dnem-tarih: M. 180 Kaynak: http://www.perseus.tufts.edu/cgi-Bin/image?/lookup=Perseus:image: 1990.20.0100 ve Yavis, 1949, s.181, res.45 Katalog No: 112 Levha: 21B POMPE HELLEN ST K

Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Pompeii Adanan tanr: Apollon lleri: 1.25 m. yksekliinde, 0.97 x 0.64 m. llerindedir. Tarihlendirme: M. 2.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 156, fig.41 Katalog No: 113 RODOS Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Rodos, Cova Mezarl Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 1.25 m. yksekliinde, 0.97 x 0.64 m. llerindedir. Tarihlendirme: M. 2.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 157 Katalog No: 114 Levha: 22D PERGAMON PORTAT F Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Garlanda dolanm ylan figr ve ku figrleri grlmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Pergamon Adanan tanr: Asklepios lleri: 0.63 m. yksekliinde, 0.41 x 0.27 m. llerindedir.

107

Tarihlendirme: Hellenistik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 158, fig.42 Katalog No: 115 Levha: 22C POMPE APOLLON

Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan trensel sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Voltler grlr. Malzeme: Traverten temel, mermer voltler ve tufa tandan gvdeye sahiptir. Buluntu yeri: Pompeii Adanan tanr: Apollon lleri: 1.743m. yksekliinde, 1.925 m. geniliindedir. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 183, fig. 86 Katalog No: 116 DELOS TALYANLAR AGORASI Tipi: Dikdrtgen planl sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Orthostad (yrme yolu) bulundurmaktadr. taraf bariyerlidir. Benzer bir tane daha ayn yerde ve ok benzer llerle bulunur. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Delos talyanlar Agoras Adanan tanr: Dodekatheion olarak adlandrlan 12 Tanrya adanr. lleri: 1.09 m. yksekliinde, 2.95 x 1.46 m. llerindedir. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 179 HELLEN ST K KARE PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 117 Levha: 23C PR ENE BOULETER ON Tipi: Kare planl portatif Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Priene ehir merkezindeki Bouleterion iinde lleri: yi korunmadndan lleri ile ilgili net birey sylemek mmkn deildir. Adanan tanr: Hestia Dnem-tarih: Bouleterion M. 200e tarihlenmektedir. Roma dneminde de kullanld bilinmektedir. Kaynak: Wiegand & Schrader 1904, 219-231, figs. 209-223, pl. XV; Schede 1964, 62-67, figs. 7580; Dinsmoor 1975, 295-296, fig. 108;Lawrence 1983, 352-355, figs. 348-350; Koenigs 1983, 174, pl. 43.1. (Kaynaklar aadaki adresten alnmtr:) http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/image?/lookup=Perseus:image:1990.20.0157

108

Katalog No: 118 KOLOPHON Tipi: Kare planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Benzer bir tane daha ayn yerde ve ok benzer llerle bulunur. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Kolophonda ev iinden Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 0.80 x 0.80 m. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 168 Katalog No: 118A CAPUA Tipi: Kare planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Capua Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 0.36 m. yksekliinde, 0.26 x 0.26 m. llerindedir. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem ya da erken Roma Dnemi Kaynaka: Yavis, 1949, s. 160 HELLEN ST K YUVARLAK PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 119 Levha:35 AT NA D PYLON KAPISI Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Atina Dipylon kaps yakn Adanan tanr: Hermes, Akamos ve Zeus Herkeiosa adanmtr. lleri: 1 m yarapa sahiptir. Yksekliin belirtilmemitir. Tarihlendirme: M. erken 3. yy Kaynaka: Yavis 1949 s.143 ve Middleton&Gardner, Plans and Drawings of Athenian Buildings, s. 22 Katalog No: 120 PERGAMON YUVARLAK Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Pergamon

109

Adanan tanr: Zeus lleri: 1.08 m. yksekliinde, 0.70 m. apndadr. Tarihlendirme: Hellenistik Kaynaka: Yavis, 1949, s. 147 Katalog No: 121 Levha: 23B CUMAE Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Cuma mezarl yaknndadr. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 1.27 m. yksekliinde, 0.38 m. apndadr. Tarihlendirme: Hellenistik Kaynaka: Yavis, 1949, s. 147, fig.40 Katalog No: 122 DELOS POSE DON Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Delos Kynthos Danda bulunan Askalon (Suriye-Filistin yaknlarnda antik bir kent) tanrlarna adanan kutsal alan iinde bulunmutur. Adanan tanr: Poseidon lleri: 0.65 m yksekliinde x 0.55 m apndadr. Tarihlendirme: Helenistik Kaynaka: Yavis 1949 s.143 Katalog No: 123 KOS YUVARLAK 1 Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Kleomenes imzaldr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Kos Adanan tanr: Nike, 4 kanatl Nikeler, yaprak, meyve ve ku tasvirleri yaygndr. lleri: 0.71 m. yksekliinde, 0.94 m. apndadr. Tarihlendirme: Hellenistik Kaynaka: Yavis, 1949, s. 147 Katalog No: 124 AT NA T YATRO Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir.

110

Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Atina Dionysos Tiyatrosu iindedir. Adanan tanr: Dionysos lleri: Belirtilmemitir. Tarihlendirme: M. 3 2. yy. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 147 Katalog No: 125 KOS YUVARLAK 2 Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Kos Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 1.09 m. yksekliinde, 0.82 m. apndadr. Tarihlendirme: M. 3. yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 150 ROMA YUVARLAK PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 126 DODECANESE (RODOS) Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak grubu, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabnda Dodecannesos olarak bilinen 12 Yunan adalarnn ad ile yazsa da bu 11 sunak Rodosda bulunmutur. Adanan tanr: Olympos Tanrlar lleri: 1.16 0.53m. aras ykseklikte, 0.96 0.44 m. aras apndadr. Tarihlendirme: Roma Kaynaka: Yavis, 1949, s. 151 Katalog No: 127 SPARTA Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Sparta Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 0.30 m. yksekliinde, 0.38 m. apndadr. Tarihlendirme: Roma mpartorluk Dnemi Kaynaka: Yavis, 1949, s.151

111

Katalog No: 128 THERA Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Thera Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 0.60 m. yksekliinde, 0.35 m. apndadr. Tarihlendirme: M. 2-1.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 151 Katalog No: 129 RODOS Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Rodos Adanan tanr: Athena lleri: 0.41 m. yksekliinde, 0.25 m. apndadr. Tarihlendirme: Roma Dnemi Kaynaka: Yavis, 1949, s. 147 Katalog No: 130 Levha: 23A DELOS ROMA Tipi: Yuvarlak planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan silindirik monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Delos talyanlar Agoras Adanan tanr: Zeus Agoraios, Astarte, Aphrodite lleri: 0.53 m yksekliinde x 0.41 m apndadr. Tarihlendirme: Roma dnemi Kaynaka: Lawrence 1983, 360; Rossiter 1981, 613; Coulton 1976, 231; Zaphiropoulou 1983, 25 (kaynakalar aadaki adresten alnmtr.) http://www.perseus.tufts.edu ayrca, Yavis, 1949, s.144 Katalog No: 131 Levha: 23D C V TA CASTELLANATA Tipi: Portatif silindirik kaideli Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Falerii lleri: Belirtilmemi Adanan tanr: Vens-Vulcanus-Mars

112

Tarihleme: M. 40 (Augustus) Kaynaka: Kleiner, Roman Sculpture, s.52, resim 32-33 ROMA D KDRTGEN PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 132 AT NA IOBAKKHEION Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Atina Akropolis gneyinde bulunan obakkheion olarak adlandrlan Dionysos kutsal alannda yer alr. Adanan tanr: Dionysos lleri: 1.02 m. yksekliinde, 0.51 x 0.48 m. llerindedir. Tarihlendirme: Hadrianus Dnemi Kaynaka: Yavis, 1949, s. 155, Ath. Mitt., XXI, 1896, S.266 Katalog No: 133 CAPUA Tipi: Kare planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Capua Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 0.36 m. yksekliinde, 0.26 x 0.26 m. llerindedir. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem ya da erken Roma Dnemi Kaynaka: Yavis, 1949, s. 160 Katalog No: 134 KOS D KDRTGEN Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Kos Adanan tanr: Tanrlatrlm Julius Caeasar, zerinde adak yazt vardr. lleri: 1.25 m. yksekliinde, 0.82 x 0.22 m. llerindedir. Tarihlendirme: Roma Dnemi Kaynaka: Yavis, 1949, s. 156 Katalog No: 135 SPARTA D KDRTGEN Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir.

113

Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Sparta Adanan tanr: Pan (Kei-tanr) lleri: 0.57 m. yksekliinde, 0.35 x ? m. llerindedir. Tarihlendirme: Roma mparatorluk Dnemi Kaynaka: Yavis, 1949, s. 160 Katalog No: 136 Levha: 24A POMPE 9

Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitoid sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Girland ve voltleri vardr. Malzeme: Stkoyla (sva) evrili tufa ta Buluntu yeri: Pompeii Adanan tanr: Apollon lleri: 0.58 m. yksekliinde, 0.44 x 0.38 m. llerindedir. Tarihlendirme: Roma Kaynaka: Yavis, 1949, s. 162 Katalog No: 137 SOL - D Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitoid sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Malzeme: Kireta Buluntu yeri: Soli D Tapnandan Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 0.65 x 0.50 m. llerindedir. Tarihlendirme: Roma Kaynaka: Yavis, 1949, s. 169 Katalog No: 138 POMPE PALA STRA

Tipi: Portatif, dikdrtgen planl sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda trensel sunaklar arasnda deerlendirmitir. Muhtemelen atletlerin talarn sunaa koymalar iin sunaa sonradan eklenmi 6 basamaa sahiptir. Benzer bir tane daha ayn yerde ve ok benzer llerle bulunur. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Pompeii Palaistra (ak spor alan) iinde Adanan tanr: Herakles lleri: 1.30 m. yksekliinde, 1.53 x 1.23 m. llerindedir. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 181 Katalog No: 139 Levha: 24D DOM T US AHENOBARBUS SUNAI

114

Tipi: Dikdrtgen planl portatif sunak Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Roma-Mars-Neptn Tapnaklar yanndan lleri: Belirtilmemi Adanan tanr: Belli deildir. Ancak Tanrlatrlm Domitius olabilir. Tarihleme: M. 115 (Ancak bu tarih tartmaldr. Bu nedenle M. 2. yy ile M. 30 arasna tarihlenmektedir. ) Kaynaka: Kleiner, Roman Sculpture, s.49-51 Katalog No: 140 Levha: 24C M LETOS-D ONYSOS Tipi: Dikdrtgen planl, portatif tiyatro suna Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Miletos Tiyatrosu iinde lleri: Belirtilmemi Adanan Tanr: Dionysos Tarihleme: Erken mparatorluk Dnemi Kaynaka: Anabolu, 2001, s.39, res.80 ROMA KARE PORTAT F SUNAKLAR Katalog No: 141 Levha: 24B POMPE 10

Tipi: Kareye yakn dikdrtgen planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan dikdrtgen monolitik sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Voltleri vardr. Malzeme: Tufa ta Buluntu yeri: Pompeii Adanan tanr: Apollon lleri: 1.27 m. yksekliinde, 0.68 x 0.65 m. llerindedir. Tarihlendirme: Roma Kaynaka: Yavis, 1949, s. 162 Katalog No: 142 SOL KARE Tipi: Kare planl portatif sunak, C.G Yavis, Greek Altars isimli kitabndan kbik ynt biimli sunaklar arasnda deerlendirmektedir. Benzer bir tane daha ayn yerde ve ok benzer llerle bulunur. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Soli D Tapna (Cholades) Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 2.50 x 2.50 m. Tarihlendirme: Roma

115

Kaynaka: Yavis, 1949, s. 170 Katalog No: 143 Levha: 25A GLANUM HERAKLES Tipi: Kare planl portatif sunak Malzeme: Krmz kireta ve mermer Buluntu yeri: Ptolemaioslar tarafndan kurulan 5 kentten biri olan Glanum (modern Saint Rmy de Provence) yerleimindeki Herakles tapna iinde bulunmutur. Ayrca ona karlkl olarak yerleen (Attisin Evi olarak bilinen yapya yakn) bir de Demetere adanm sunak bulunduu belirtilmitir. lleri: belirtilmemi Adanan tanr: Tanrlatrlm Julio Claudiuslar Slalesi ve Herakles Tarihleme: M. 70 civar (Augustus) Kaynaka:http://www.perseus.tufts.edu/cgibin/image?/lookup=Perseus:image:1990.03.1037 Katalog No: 144 Levha: 25B EUROMOS-ZEUS Tipi: Kare planl iki basamak zerinde ykselen sabit sunak Malzeme: Ta ve mermer Buluntu yeri: Karia kenti Euromos 3.kez ayn yerde yeniden yaplan ancak bitirilemeyen Korint planl Zeus Tapna nndedir. lleri: korunmamtr. Adanan tanr: Zeus Tarihleme: M.S 2.yy (ancak temenos daha nceye tarihlenmektedir.) Kaynaka: McDonagh 1989, 321-323; Bean 1971, 45-48; Freely 1990, 93-94, R. Chandler, Travels in Asia Minor (1817) (3rd ed) 226-27. C. Fellows, Asia Minor (1839) 261-62. L. Robert, Villes d'Asie Mineure (1935) 59. A. Laumonier, Cultes Indignes en Carie (1958)164-174. (Kaynakalar aadaki adresten alnmtr:) http://perseus.tufts.edu/cgi-bin/vor?type=phrase&alts=0&group=typecat &lookup=Euromos&collection=Perseus:Collection:Greco-Roman

D ER SUNAK T PLER

ARKA K NCES OCAK SUNAKLAR Katalog No: 145 Levha: 25C OLOUS Tipi: Ocak sunak olarak adlandrlan tip. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna otokton tipler arasnda adlandrmtr. Malzeme: Tala evrili ocak toprak zerine ina edilmitir. Buluntu yeri: Olousda Aphrodite Tapna yaknndadr. Adanan tanr: Aphrodite lleri: Belirtilmemitir.

116

Tarihlendirme: M. 10.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.60 ve BCH, LXI, 1937, s.474 Katalog No: 146 Levha: 26A DREROS Tipi: Ocak sunak olarak adlandrlan tip. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna otokton tipler arasnda adlandrmtr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Tapnakta, Cella iinde bulunur ayrca keraton, sunu masas ve duvar tezgah vardr. Kallimachos bu tapnaktan bahsetmitir. Adanan tanr: Apollon lleri: 1.47 x 0.90 m. Tarihlendirme: M. 8. yy ortalar Kaynaka: Yavis, 1949, s. 61, fig.22, ayrca Kallimachos, Hymnos in Apollinem, 62f Katalog No: 147 Levha: 26C PERACHORA HERA L MEN A Tipi: Dikdrtgen ocak sunak tipi, kl yatan evreleyen 4 bloktan oluur. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna otokton tipler arasnda adlandrmtr. Malzeme: Kireta Buluntu yeri: Tapnak iinde Adanan tanr: Hera Limenia (Limanlar tanras) lleri: 1.40 x 1.00 m. Tarihlendirme: M. 7. yy ortalar bloklardan biri zerinde M. 650 civarna tarihlenen bir yazt bulunur. inde bulunan ve Proto-Korinth dneme (M. 675-640) tarihlenen seramik paralar nedeniyle bu tarihe verilir. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 63, fig.60 Katalog No: 148 Levha: 27A PR N AS A Tipi: Ta bloklardan oyulmu ocak sunak. Etrafnda kl ve yank kemik kalntlar bulunmutur. Ocan zemini yontulmam ta bloklardan oluur ayrca etraf dzgn kireta bloklarla evrelenmitir. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna otokton tipler arasnda adlandrmtr. Malzeme: Kireta Buluntu yeri: Tapnak naosunda bulunur. Ayrca naosun kesinde duvar tezgah vardr. Adanan tanr: Belli deildir. Ancak Priniasta Athena tapmnn varl bilinmektedir. lleri: 2.40 x 1.40 m. Tarihlendirme: M. 7 yy. ba Kaynaka: Yavis, 1949, s.61, fig.23 Katalog No: 149 Levha: 27A PR N AS B

117

Tipi: Ocak-sunak, ayrca nnde de bir yuvarlak kaide bulunur ancak sunak ilevli deildir. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna otokton tipler arasnda adlandrmtr. Malzeme: Kireta Buluntu yeri: Naosun ortasnda, tapnak aks zerinde Adanan tanr: Belli deildir. Ancak Priniasta Athena tapmnn varl bilinmektedir. lleri: 2.75 x 1.00 m. Tarihlendirme: M. 7. yy ba Kaynaka: Yavis, 1949, s.64, fig.23 Katalog No: 150 NEANDR A Tipi: Dikdrtgen bir oyuk alan iinde muhtemelen ocak sunak tipinde sunak. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna otokton tipler arasnda adlandrmtr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Neandriada bulunan 7. yy Neandria tapnanda n yzn ilerisinde ke duvar yaknnda Adanan tanr: Belirtilmemi lleri: 2.60 x 1.13 m boyutlarndadr, mermer dilimleri de 0.20 m yukarya uzanr. Tarihlendirme: M. 7.yy ba Kaynaka: Yavis, 1949, s.66, Koldewey, Neandria, s. 23-28, fig. 52-55 Katalog No: 151 VROUL A OCAK Tipi: Ocak sunak olarak adlandrlan tip. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna otokton tipler arasnda adlandrmtr. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Vroulia kutsal alannda Kk Tapnak olarak adlandrlan tapnan cellasnda, cella duvarna bitiik olarak grlr. Adanan tanr: Byk ihtimalle yeralt tanrlarna adanmtr ancak hafirinin fikrine gre yerel bir kahramana da adanm olabilir. lleri: Belirtilmemitir. Tarihlendirme: Ge Miken Dnemine kadar uzanan erevede M. 7.yy olarak bildirilmitir. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 66, Nillsson, The Mycenean-Minoan Religion, s.390, fig. 109 ARKA K NCES KUYU SUNAKLARI Katalog No: 152 Levha: 26B T RNYS Tipi: Ta duvarl kuyu tipi sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna otokton tipler arasnda adlandrmtr. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tirnys Hera Tapna nnde

118

Adanan tanr: Hera lleri: 2 m. apnda, 0.80 m. yk. Tarihlendirme: Ge Miken M. 8.- 7. yylar aras tarihlenir. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 36, fig.20, Schilemann, Tirnys, New York, 1885, s.337-340 Katalog No: 153 Levha: 27B VROUL A KUTSAL KUYU Tipi: Ta duvarl kuyu tipi sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna otokton tipler arasnda adlandrmtr. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Kutsal alann giriinde Adanan tanr: Zeus lleri: 1 metre apnda, 0.53 m derinliinde Tarihlendirme: Ge Miken dneminden M. 7.yya uzanan erevede tarihlenir. Kaynaka: Yavis, 1949, s.131, fig.24 Katalog No: 154 Levha: 28A MESSEN A PAM SSOS TAPINAK SUNAI Tipi: Ta duvarl sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna Trensel olarak adlandrmtr. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Kutsal alann giriinde Adanan tanr: Messeniada taplan, Pamissos isimli nehir tanrsna adanmtr. lleri: 4.50 x 2.50 Tarihlendirme: M. 7.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.110, fig.29 ARKA K KUYU SUNAKLARI Katalog No: 155 Levha: 29 AKRAGAS DEMETER-KORE KUTSAL ALANINDAN SUNAK 5 Tipi: Ta duvarl kuyu tipi sunak, C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna otokton tipler arasnda adlandrmtr. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Kutsal alan 1in gneydou kesi. Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: 2.56 x 1.98 m planda bir alan zerine. Tarihlendirme: M. Erken 6.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s.131, fig.26 Katalog No: 156 THASOS- HERAKLE ONUNDA BULUNAN SUNAK

119

Tipi: Yukar doru ykselen talarla evrelenmi ocak-sunak olabilecei dnlen sunak Malzeme: Ta malzeme olduu belirtilmektedir. Ayrca yine tatan yastk ve kaideye sahip sunak yaknnda kl kalntlar ve toprakta yakma belirtileri grlmektedir. Buluntu yeri: Thasosda kk bir 6. yy tapna naosundan bulunmutur. Ayrca, bu tapnan kuzeyinde Klasik Dneme verilen bir ta- kesme kuyu suna varl da sz konusudur. Adanan tanr: Herakles lleri: kalntlar yeterli olmadndan kesin bir l verilmemitir. Tarihlendirme: M. 6. yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 69, BCH, LIX, 1935, s. 293 Katalog No: 157 Levha: 28B AKRAGAS DEMETER-KORE KUTSAL ALANINDAN SUNAK 1 Tipi: Kama biimli bloklardan oluan ve tamamlanmam bir daire biimindeki kuyu suna, Yavis kitabnda bu suna otokton tipler arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Kutsal alann bat kanadnda Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: yk. 1.30 m, d ap: 5.15 m, i ap: 1.40 m Tarihlendirme: M. 6. yy. Kaynaka: Marconi, Agrigento Arcaica, s.19 -38, Yavis, s.73, fig.26 ve 63 Katalog No: 158 AKRAGAS DEMETER-KORE KUTSAL ALANINDAN SUNAK 2 Tipi: Kama biimli bloklardan oluan ve tamamlanmam bir daire biimindeki kuyu suna, Yavis kitabnda bu suna otokton tipler arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Kutsal alann bat kanadnda Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: yk. 1.30 m, d ap: 5.15 m, i ap: 1.40 m Tarihlendirme: M. 6. yy. Kaynaka: Marconi, Agrigento Arcaica, s.19 -38, Yavis, s.73, fig.26 Katalog No: 159 Levha: 18A AKRAGAS DEMETER-KORE KUTSAL ALANINDAN SUNAK 3 Tipi: Kuyu suna, kvrml talardan iki kat biimdedir ve kare bir zemine oturur. Yavis kitabnda bu suna otokton tipler arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Kutsal alann bat kanadnda

120

Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: yk. 0.40 m, zerine oturduu zemin 1.50 metrekare, 0.65 m apnda Tarihlendirme: M. 6.yy Kaynaka: Marconi, Agrigento Arcaica, s.19 -38, Yavis, s.73, fig.27 Katalog No: 160 Levha: 30A AKRAGAS DEMETER-KORE KUTSAL ALANINDAN SUNAK 8 Tipi: Kuyu suna, Yavis kitabnda bu suna otokton tipler arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta deme Buluntu yeri: kutsal alann kuzeybats, tapnak 1in kuzeyinde, altar 9 ve 10un arasndadr. Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: 7.85 ap x 0.45 m yk Tarihlendirme: M. 6.yy Kaynaka: Marconi, Agrigento Arcaica, s.19 -38, Yavis, 1949, s.73 , fig.61 Katalog No: 161 Levha: 8A AKRAGAS DEMETER-KORE KUTSAL ALANINDAN SUNAK 10 Tipi: Kuyu suna, Yavis kitabnda bu suna otokton tipler arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta deme Buluntu yeri: Tapnak IInin kuzeyi, sunak 9un gneyi Adanan tanr: Tm yerst (Olympos Tanrlar) ve yeralt (Kitonyen Tanrlar) Tanrlaryla beraber zellikle Demeter Kore ikilisi lleri: 2.75 m. apnda ykseklik belli deildir, sunan sadece ilk basama korunmutur. Tarihlendirme: M. Ge 6. yy Kaynaka: Marconi, Agrigento Arcaica, s.19 -38, Yavis, s.74, fig.62 ARKA K OCAK SUNAKLARI Katalog No: 162 Levha: 30B ELEUS S ESCHARA Tipi: Dikdrtgen planl alan iinde ocak-sunak, eschara olarak adlandrlan tm ocak sunaklar gibi metal bir zgara ile kapatlm tuladan yaplma kuyu biimindedir. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Demeter-Kore kutsal alannn kuzeydousunda ve Artemis Propylaia ve Poseidon Pater kutsal alannn kuzeybat kesinde Adanan tanr: Hestia ile baraber dier Olympos tanrlar lleri: yi korunmadndan tam lleri belirlenememitir. Tarihlendirme: M. 600 ve sonras

121

Kaynaka: www.perseus.tufts.edu adresinden, Loukopolos 1973, 59 ve Rossiter 1981, 19 ARKA K KL SUNAKLARI Katalog No: 163 Levha: 30C AT NA ESCHARA Tipi: Kare planl sabit sunak (Kl suna) Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Atina 12 Tanr sunann gneyindedir, Eschara olarak adlandrlr. Adanan tanr: Aegina kahramanlarndan Aiakos lleri: 1.76 m X 3.77 m alan zerinde bulunmaktadr. Tarihlendirme: M.. 525 Kaynaka: Agora Guide XII 1976, 98; Wycherley 1978, 66 Katalog No: 164 Levha: 31A D DYMA APOLLON Tipi: Silindirik Kl suna (Sabit Dikdrtgen platformlu) Malzeme: Kurbanlarn kan ve kllerinden ykselir, kireta platform zerindedir. Buluntu yeri: Didyma Hellenistik Tapnann 7 m. dousunda iki kapl olarak grlr. Adanan tanr: Apollon ve Herakles lleri: Konik biimli bir sunaktr.Pausaniasn bahsettii haliyle, alt ap, 24.80 m. st ap 7.89 mdir ancak gnmzde, d ap 8 m, i ap 5.5 m. ve 84 cm. uzunluunda korunmutur. Tarihlendirme: M. 580 civarnda yapm bitirilen sunak ounlukla Ge Klasik ve zellikle Hellenistik Dnemde kullanm grmtr. Yine Pausaniasn bahsettii bu sunak, Olympia Zeusun kk bir kopyasdr Kaynaka: www.perseus.tufts.edu adresinden ve Soner Liman tez, s.11 ile beraber, G. Gruben, Die Tempel der Griechen, Mnih, 1966, s.344,345, resim 274, Yavis, 1949, s.209 Katalog No: 165 Levha: 32A APOLLON ZOSTER Tipi: Dikdrtgen planl kl suna.C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu suna, Trensel olarak adlandrmtr. Protesis zerinde fazladan bir basamak bulunmaktadr. Burada zellikle boa kurban sz konusudur. Malzeme: Mermer Buluntu yeri: Bugn modern Yunanistanda, Attika blgesinde bulunan ve Antik Zoster burnu olarak adlandrlan yerde bulunan Apollon Zoster tapnann nnde bulunmaktadr. Hikayeye gre doum yapmak iin buraya gelen Leto, doumu burada yapamam ancak, burada kuan drmtr. Bu nedenle buraya kuak anlamna gelen Zoster ismi verilmitir. Apollon ile beraber, Artemis, Leto ve Athena tapnaklar da bulunur. (Pausanias, Guide to Greece, 1.31.2 5.14.8) Adanan tanr: Apollon Spodios (Kllerin Tanrs) lleri: 4.25 x 2.55 m. Tarihlendirme: M. Erken 6. yy

122

Kaynaka: Yavis, 1949, s. 104, fig.31 ve (Pausanias, Guide to Greece, 9.11.7-12.1) KLAS K DNEM KUYU SUNAKLARI Katalog No: 166 DELOS TETRAGON AGORA Tipi: Kuyu suna, C.G. Yavis Greek Altars isimli kitabnda bu tip sunaklar, ta duvarl monolitik kuyu sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Delosda bulunan Tetragon Agorann gneydou kesinde yer alr. Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 0.98 m. yksekliinde, 2.20 m. apndadr, ayrca i ap da 1.60 m.dir. Tarihlendirme: M. 400 Kaynaka: Yavis, 1949, s.201 Katalog No: 167 AT NA ASKLEP ON KUYU Tipi: Kuyu suna Malzeme: Ta Buluntu yeri: Akropolis Gney yamatadr. Adanan tanr: Asklepion lleri: 2.70 m. apndadr, ayrca derinlii de 2.20 m.dir. Tarihlendirme: Klasik aa tarihlenir. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 216 Katalog No: 168 Levha: 32C SAMOTHRAK KABERE ON ESK TAPINAK Tipi: Kuyu suna, kare planldr. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tapnak iinde celladadr. Adanan tanr: Kabeiron: ok farkl zelliklere sahip olan ve ok saydaki tanrya adanan, gizli dini trenlerin yapld kutsal alanlara verilen addr. Samothraki ve Boetiada bulunur. lleri: 2.60 x 2.60 m.dir. Tarihlendirme: M. 4.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 220 Katalog No: 169 THASOS HERAKLE ON KUYU Tipi: Kuyu suna Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tapnak iindedir. Adanan tanr: Herakles lleri: Belirtilmemitir.

123

Tarihlendirme: Klasik aa tarihlenir. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 220, ayrca s.69 KLAS K KL SUNAKLARI Katalog No: 170 Levha: 33A OLYMP A ZEUS Tipi: Dikdrtgen platformlu kl suna Malzeme: Kurbanlarn kan ve kllerinden ykselir, kireta platform zerindedir. Buluntu yeri: Olympia, Hera tapnann gneyi, Pelopiumun kuzeyindedir. Adanan tanr: Zeus ve dier Olympos tanrlar lleri: Konik biimli bir sunaktr. Alt ap, 37.50 m. st ap 9.60 m., ve ykseklii, 6.60 mdir. Dnem-tarih: Klasik Dnem ncesinde ina edildii ve zellikle Klasik Dnem ile beraber Hellenistik Dnemde kullanld antik kaynaklarda gemektedir. Pausanias dnda belirgin bir buluntu ya da kaynaa rastlanmamtr.( Pausanias, Description of Greece, XII-XXVII) Kaynaklar: http.www.utexas.edu/courses sitesinde Olympia linkinden alnmtr. Ayrca bkz. Yavis, 1949, s.210, res.53 HELLEN ST K KUYU SUNAKLARI Katalog No: 171 Levha: 32B PR ENE DEMETER-KORE Tipi: Kare planl podyumlu temenos zerinde bulunur. C.G Yavis Greek Altars isimli kitabnda kutsal kuyu biimli sunaklar arasnda deerlendirmitir. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Priene-ehir merkezinin kuzeyinde, akropolisin ayanda, M. 350-300e tarihlenen ve bir byk iki kk oda ile beraber bir n giriten oluan Hellenistik Demeter-Kore kutsal alannn giri blmne, dou-bat dorultulu yaplmtr. Ayrca ayn yerde bir de kurban ukuru bulunmaktadr. Adanan tanr: Sunan Demetere ait olup olmad kesinlik kazanmamakla beraber Nikeso rahibelerine adanm yazt bulunmutur. Ayrca terra-cotta grotesk figrlerle beraber kitonyen ve dourganlk simgesi tanralara ait figrinlere rastlanmtr. lleri: Neredeyse kare bir yapya sahiptir. 2.98 x 2.95 m, podyum ykseklii: 1.23 m. ve derinlii 2 m. civardr. Dnem-tarih: Hellenistik Dnem (M. 4. ya da 3.yy) Kaynak: Wiegand & Schrader 1904, 147-155, figs. 118-123; Schede 1964, 90-95, figs. 103-111; Pollitt 1986, 266 fig. 287; Ridgway 1990a, 210-212. (Kaynaklar aadaki adresten alnmtr:) http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/image?/lookup=Perseus:image:1990.20.0056 Ayrca, Yavis, 1949, s.218, fig.62 Katalog No: 172 PR ENE H EROS O KOS

124

Tipi: Kuyu suna Malzeme: Ta Buluntu yeri: Priene Hieron Oikos oda iinde Adanan tanr: Belirtilmemitir. lleri: 1.50 x 1.60 m. ve 1.60 m. derinlikte. Tarihlendirme: 4. ya da 3. yy. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 218 Katalog No: 173 PR ENE KYBELE Tipi: Kuyu suna Malzeme: Ta Buluntu yeri: Priene Kybele kutsal alan iinde Adanan tanr: Ana Tanra Kybele lleri: 1.50 x 1.50 m. ve 1.00 m. derinlikte. Tarihlendirme: M. 4-3. yy. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 218 Katalog No: 174 Levha: 34B DELOS KUYU Tipi: Kuyu suna Malzeme: Ta Buluntu yeri: Delos Herakles-Dionysos kutsal alan iinde Adanan tanr: Herakles ve Dionysos lleri: 0.75 x 0.75 m. ve 0.35 m. derinlikte. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 217, fig.50 Katalog No: 175 Levha: 34A ERETR A S S Tipi: Kuyu suna Malzeme: Ta Buluntu yeri: Eretria sis kutsal alan iinde Adanan tanr: Ana Tanra Kybele lleri: 1.40 x 1.40 m. ve 0.60 m. derinlikte. Tarihlendirme: M. erken 3. yy. Kaynaka: Yavis, 1949, s. 217, fig. 91 Katalog No: 176 LUCAN A HERA Tipi: Kuyu suna, Benzer bir tane daha ayn yerde ve ok benzer llerle bulunur. Malzeme: Ta Buluntu yeri: Lucania Hera kutsal alan iinde

125

Adanan tanr: Hera lleri: 2.00 x 1.90 m. ve 4.30 m. derinlikte. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 217 Katalog No: 177 SAMOTHRAK KABERE ON YEN TAPINAK Tipi: Kuyu suna Malzeme: Ta Buluntu yeri: Tapnak iinde celladadr. Adanan tanr: Kabeiron: ok farkl zelliklere sahip olan ve ok saydaki tanrya adanan, gizli dini trenlerin yapld kutsal alanlara verilen addr. Samothraki ve Boetiada bulunur. lleri: 2.50 x 2.00 m.dir. 1.50 m. derinlikte. Tarihlendirme: M. 3.yy Kaynaka: Yavis, 1949, s. 219 ARULALAR Katalog No: 178 Levha: 35A M LETOS ARULA 1 Tipi: Arula, pimi topraktan portatif sunak rnei. Malzeme: Terra-cotta Buluntu yeri: Miletos Adanan tanr: Olympos Tanrlar lleri: 1.22 m. yksekliinde, 0.28 x 0.12 m. llerindedir. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 171 Katalog No: 179 Levha: 35A M LETOS ARULA 2 Tipi: Arula, pimi topraktan sunak rnei. Malzeme: Terra-cotta Buluntu yeri: Miletos Adanan tanr: Olympos Tanrlar lleri: 1.23 m. yksekliinde, 0.20 x 0.74 m. llerindedir. Tarihlendirme: Hellenistik Dnem Kaynaka: Yavis, 1949, s. 171

126

127

128

129

130

131

132

133

134

135

136

137

138

139

140

141

142

143

144

145

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

156

157

158

159

160

161

162

163