C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr.

Feramuz AYDOANn Ansna

239

SVASTA KENTSEL GELME

Mustafa KMEN Cumhuriyet niv. BF Kamu Ynetimi Blm, Kentleme ve evre Sorunlar zet Kentleme dzeyi, kentleme hz ve nitelikleriyle daha ok gelimekte olan lke kentlemesini andran Trkiye kentlemesi kendine zg zellikler de ortaya koymaktadr. Nedenleriyle, politikalaryla, gerek tek tek gerekse blgeler itibariyle arpk, salksz ve dengesiz bir grnm alarak karmaklaan bu srecin en byk zellii sorunlu olmasdr. Be ehirin Altncs olan Sivas, Trkiye kentlemesinin birok zelliini bnyesinde barndrmaktadr. Ekonomik alandan sosyal ve kltrel alana ve oradan da altyap sorunlarna kadar birok konuda Trkiye kentlemesini anmsatan Sivasn kentsel gelimesi yer yer kendine zg ekiller alp mahallileme eilimi gstermektedir. Hzla n plana kan kentleme sorunlarnn zmnde mahalli olan kadar genel durum da etkilidir. Bu noktada Sivasn durumunu ve sorunlarn da lkemizin genel artlar ve sorunlarndan ayrmak pek mmkn grnmemektedir. Anahtar Kelimeler: Kentleme, Kentsel Gelime, Sivas Abstract Urbanian Development in Sivas In Turkey, urbanization is dialling with not only a demografical movement but also reflecting economic and social change. This understanding framework, in solution or insulation of problems, has an important place in understanding of urbanization of Turkey. Turkeys urbanization level, growth rate of urbanization and its features reminds urbanization of developing countries. But at the sometme it has also specific features. From the cities and regions point of view the urbanization process of Turkey with its causes and policies is haphazard and unhealty. Being the sixth of The Five Cities Sivas Has many features of urbanization of Turkey. Sivas urban has many environmental problems especially air pollution and urbanization problems primarily migration and urbanized problems. These are local views of urbanization problems of Sivas. In solving of urbanization problems, which rapidly appearing, general situation is effective and important as well as local situation of Sivas is impossible without looking over general problems and situation of Turkey. Keywords: Urbanization, Urbanian Development, Sivas

1.Giri Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte hem anlay hem de kurumlama balamnda nceki dneme gre farkl faktrleri benimseyen Trkiye, zellikle kinci Dnya Savandan sonra hzl bir deime srecine girmitir. Ekonomiden sosyal ve kltrel alana ve siyasi-idari yaplanmalara kadar geni bir yelpazede ortaya kan deiim ve dnm, yeni frsatlar ve almlarn yannda baz

240

Mustafa KMEN

sorunlar da beraberinde getirmitir. Bu srete deiimin en hzl yaand alanlardan biri de kent mekan ve kentleme olgudur. l940l yllardan sonra kent ve kentleme meseleleri srekli olarak Trkiyenin gndeminde nemli bir yer igal etmitir. Hzl nfus art, tarmda makineleme ve kentte i imkanlarnn artmas sonucu kentlere gn hzlanmas byk kitlelerin kentlerde yaamas sonucunu dourmutur. Bu durum ekonomik, sosyal, kltrel, ynetimsel vb. problemleri de beraberinde getirmitir. Trkiye gelimekte olan bir lkedir. Bu zellii dolays ile kentleme da batl gelimi lkelerden farkl niteliklere sahiptir. Sanayileme ve teknolojik gelimenin ge balamas bu lkelerden farklln en byk nedenidir. Bu adan Trkiyenin kentlemesine baktmzda baz zellikleri grmek mmkndr. Kentleme hzl bir ekilde srerken, kentleme dzeyinin batl lkelere gre olduka dk bir dzeyde oluu, kentli nfus orannn olduka dk olmasna ramen, hzl bir kentleme nedeniyle kentli nfusun byk bir artn oluu ve baz kentlerin daha fazla bymesi bu zelliklerden birkadr. Ayrca, eitli corafi blgeler arasnda hem bugnn kentlerinin dal, hem de genel olarak kentleme derecesi ve hz bakmndan farklarn olmas da Trkiye kentlemesinin zelliklerinden biridir. Trkiyedeki kentleme, sanayileme ile yakn iliki iinde olmasna ramen sanayileme ile orantl bir biimde olmad ve sanayilemenin dourduu ihtiyalara uygun olmad iindir ki salksz ve dzensiz bir ekilde olmaktadr. Tarihi sre ierisinde kent olma zelliini hep korumu olan Sivas da Trkiyenin yaad kentleme srecinde ekonomik, sosyal, kltrel ve evresel olmak zere bir ok sorunla kar karya kalmtr ve bir ok adan Trkiye kentlemesinin bir parasn oluturmaktadr. Bu almada, zellikle yurt dna ve batdaki byk kentlere byk oranda g veren Sivasn kentsel gelimesi hem sz geen g sorunu gibi ekonomik, sosyal faktrler hem de tarihi sre iindeki geliimi balamnda ele alnacaktr. 2. Sivas Hakknda Genel Bilgi Sivas, Anadolunun en eski yerleim merkezlerinden biridir. Bugnk Sivas topraklarnda, tarihin ilk dnemlerinden bugne kadar eitli medeniyetler ve devletler hakimiyetlerini srdrmlerdir. Bir yerleim blgesi olarak, ilk alara kadar uzanan Sivasta, gemite, Hititler, Romallar, Bizansllar hakim olmutur. Sultan Alparslann Anadoluyu fethiyle birlikte Trklerin eline geerek bugnlere kadar gelen ve hi bir zaman yabanc bir lkenin esaretinde kalmayan Sivas, Trk devletleri olarak zamanla Danimentlilerin, Seluklularn, Kad Burhanettinin ve Osmanllarn ynetimine girmitir. Milli mcadele ile birlikte Sivasta Cumhuriyet dnemi balamtr. Tarihi seyir ierisinde eitli devletlerin egemenliine giren Sivas, bu devletlerin bir ouna ya bakentlik yapm ya da askeri, siyasi, ekonomik ve

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

241

kltrel adan nemli ve byk bir ehir kimliine sahip olmutur (Yasak, 1994: 7). Anadolunun dousunda Kzlrmak ovasnn kuzey ksmnda kurulmu olan Sivas ehri 1285 metre yksekliinde olup, olduka sert ve souk bir iklime sahiptir. Sivas ismi ise Roma dneminde Sebastiadan gelmektedir (Darkot, 1960: 577). Dier bir gre gre ise, bugn Sivas olarak kullanlan isim Sipastan gelmektedir. Bu ise ehrin ortasnda bulunan nar aacnn altndaki adet su gzn (kayna) anlatan gz anlamn tamaktadr. Seluklulara nemli bir merkez olarak uzun yllar hizmet verdikten sonra Osmanllara geen Sivas, 1864 ylnda vilayet yaplm, kendisine Amasya, Tokat, ebinkarahisar sancaklar balanmtr. Bu il rgtlenmesine gre 3 sancak 22 ile ve 65 buca kapsayan Sivas, eyalet merkezi oldu. Bylece o tarihte Sivas 60 bin 300 kilometrelik bir alan kapsyordu. 93 Savandan Birinci Dnya Savann sonuna kadar gerek dardan ieriye gerekse ierden darya baz gler olmutur. erkez olarak Kars tarafndan baz gmenler gelmi, bunlarn ou arkla kazas dahilinde iskan edilmilerdir. Birinci Dnya Sava ncesi Sivas Vilayeti u ekildeydi; Amasya Livas, Tokat Livas, Karahisar- ark-i Livas olup merkezler, Sivas, Amasya, Tokat, ebinkarahisard (Erdeha, 1975: 42-75). Milli Mcadelede nemli bir grev stlenen Sivastan, 1922 ylnda sancaklarn kaldrlmas zerine Amasya, Tokat, ebinkarahisar sancaklar ayrlp bamsz birer vilayet oldular. Bu yeni dzenleme ile Sivas 28 bir 480 kilometre karelik alan ierisinde 10 ilesi, 32 buca, 26 belediyesi, 14 kasabas, 1281 ky ve 768 mezras olan bir vilayet durumuna geldi (Alkan, 1991: 8). 1926 ylnda ise Sivas, Kohisar, Yldzeli, Darende, Kangal, Aziziye, arkla, Divrii, Grn, Zara, ilelerinden ibaret kalmtr (Toparl, 1992: 123). Sivas zaman zaman ekonomik ve kltrel olarak doruk noktasna ular ekilde gelimi zaman zaman da snk dnemler yaamtr. Cumhuriyetin kurulduu ilk yllarda gerek nfus gerekse sanayi asndan kentin byle snk bir dnem yaadn gryoruz. 0 yllarda dier Anadolu kentlerinden pek farkl olmayan Sivas, lkenin iinde bulunduu ekonomik durgunluun grntsn de yanstmaktadr. 1900-1923 yllar arasnda kentte tamamen kk sanayi ve tarm egemen konumda olmutur. Sivasn tarihi sreci iindeki en byk ve nemli fonksiyonlardan birisi Sivas Kongresine ev sahiplii yapm olmasdr. Aln, 4 Eyll 1919 gn saat 14de Mustafa Kemal Paann yapt bu kongreyle Sivas ilimiz Milli Mcadelenin kahramanlarna kucak am ve tarihi bir grev stlenmitir. Milli mcadelenin baaryla sonulanmas ve Trk stiklal Savandan onurla klmas sonucu; Anadoluda Osmanl Devletinin yerine gen bir cumhuriyet kurulmu oldu. Cumhuriyetle birlikte Sivasta gerek ticari ve sanayi gerek eitim alannda yeni kprdanmalar balamtr. lk yllarda kamu yatrmlar arlkl olmutur. Demiryolu hatt (1930), Cer Atelyesi (1939), imento Fabrikas (1943), Elektrik

242

Mustafa KMEN

Santrali (1934) ve Hava alan (1966) bu yatrmlara rnek olarak verilebilir (Yasak, 1994: 21). 3. Sivasta Kentlemenin Hz Ve Nitelikleri Trkiye son elli yldr, geen yzyl niteleyen hzl bir kentleme olgusunun etkileri altndadr. Bir bakma, artan nfusun yer deitirmesi anlamna gelen kentleme, gelimekte olan lkelerde daha farkl niteliklerde ortaya kmaktadr. Ky itiyor, kent ise gelenlerin tmne insanca yaama olana salama gcnden yoksun bulunuyor (Yavuz, 1978: 2). 1950de %18,5 olan Trkiye kentsel nfusu 1990da %59a ve 1997de %64e ulam bulunmaktadr. Ekonomik, kltrel, sosyal ve siyasal olmak zere pek ok etkenin etkili olduu bu kentleme sreci Sivas ili baznda da eitli sonular ortaya karmaktadr. Sivas ilinde kentsel gelimeye bakldnda Trkiyenin kentlemesinden belli noktalarda farkllklar tad grlmektedir. Sivas, sava sonras ve Cumhuriyet Devrinin banda 26.000 nfuslu kk bir kent halinde bulunmaktayd. Kentte Cumhuriyet Dneminde Devlet Demir Yollar Fabrikas (1939) ve imento Fabrikasnn (1943) kuruluu ile birlikte kentin nfusu artm, ilelerden ve deiik kentlerden 4 yl ierisinde 900-1000 aile gelmi ve Sivasa g balamtr. 1940-45 yllar arasnda sava sebebiyle kentleme hareketleri durmu, 1948-1950 yllar arasnda bir canlanma iin girmi ve %2,8e ykselmitir. Bylece Sivasn kentlemesinde: a) Olaan kentleme hareketleri, b) 1950-62 yllar arasnda yaplan eitli fabrikalar c) Devlet Demiryollar ve imento Fabrikalarnda almak amacyla il merkezine doru bir igc g etkili olmutur. Kentin gerek nfus olarak, gerekse alan olarak kuzey ve bat ynnde gelimesi, 1930 ylnda demir yolunun gelimesiyle balar. Ayrca yine bu tarihlerde, askeri garnizonun tesis edilmesi kentte ticari hayat ve tketimi gelitirmitir. Kentin genel yaps incelendiinde, nfus konsantrasyonunu salayan sanayi tesislerinin merkezde ve Kayseri, Samsun ve Yozgattan gelen devlet yolu zerinde olduu grlr. Gelime alanlar ise bat, kuzey ve kuzeybat ynlerinde meydana gelmitir. 1930 ylnda Sivasta hektar bana yaklak olarak 156 kii dyordu. 1950 ylna kadar kent, eski meskun alann esas olarak bat snrnda gelimesiyle, yaklak olarak hektar bana 128 kiilik bir younlukta 440 hektarlk bir alana yaylmt. Byk fabrikalarn geniletilmesi, yeni birok snai tesislerin kurulmas, Sivas nfusunun 1950-1960 arasnda 52234ten yzde 79luk bir artla 93368e ykselmesini ve alannn yaklak olarak 600 hektara yaylmasn salamtr. Bu tarihte hektar bana 156 kii dyordu. 1958-1964 yllar arasnda meskun alan snrlar gerek tek tek, kooperatif olarak, gerekse gecekondu yapmlaryla yaklak olarak 180 hektar artmtr (ller Bankas, 1967: 32-34).

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

243

1985 Genel Nfus Saym sonularna bakacak olursak Sivas ili genel nfusunun %42,65i kentsel niteliktedir. Ayn oran yani kent merkezlerinde yaayan nfus 1990 ylnda %49,65e ulam bulunmaktadr. Bu oran hem Trkiye genelinde hem de Sivasta artmtr. 1985 ylnda %55,77 olan Trkiye geneli kentleme oran %3,47lik bir artla 1990 ylnda %59,14e ulamtr. Ayn oran 1990 ylnda Sivasta ise %49,77 olmutur. %7,12lik bir arta karlk gelen bu oran Sivas ilinin Trkiye geneline gre daha hzl kentletiini gstermektedir. Sivasta kentli nfus oran 1997de ise %56ya ykselmitir. Kentin genel durumu yannda ilelere baktmzda ise, Doanehir ilesi, Sivas ileleri arasnda en fazla kentleen ile olarak karmza kmaktadr. Bu oran %23,73tr. Bu ilenin ardndan srasyla %13,35lik bir oranla Zara, %14,08 ile Suehri, %14,02 artla Glova ve %11,5 ile Divrii ileleri gelmektedir. Merkez, Divrii ve Doanar ilelerinde nfusun yardan fazlas ile merkezlerinde bulunmaktadr. Bunun yannda Aknclar ve Suehri ilelerinde nfusun yarsna yakn ile merkezinde yaamaktadr. Tablo.1.leler tibariyle Kentli Nfus Art
leler Merkez Aknclar 1985 198.553 4.559 1990 221.512 5.321 1997 232.352 4.721 5.609 15.199 3.164 10.270 3.354 10.371 8.143 6.926 14.066 5.146 26.200 18.797 2.493 12.115 16.535 395.461 40.630435

Altnyayla 2.297 3.017 Divrii 15.974 17.664 Doanar 2.252 4.421 Gemerek 6.114 8.646 Glova 1.873 2.554 Grn 10.073 9.886 Hafik 8.882 10.002 mranl 6.806 7.414 Kangal 9.812 12.276 Koyulhisar 4.558 6.042 Suehri 14.961 23.202 arkla 15.917 16.181 Ula 2.726 2.488 Yldzeli 12.044 15.246 Zara 11.704 16.073 SVAS 329.043 381.947 TRKYE 28.140.464 33.326.351 Kaynak: DE lgili Yllar Nfus Saymlar.

1985-1990 dneminde kentlemenin en az olduu hatta dt tek ile Ulatr. 1985 ylnda %18,35 olan kentleme oran, 1990 ylnda az da olsa bir azalma gstermi ve %18,03e dmtr. Altnyayla, Gemerek ve Ula kentlemenin en az olduu ve %20in altnda bulunduu ilelerdir. Dier tm ilelerde kentleme hz pozitif iken 1985-1990 dneminde Grn, Ula ilelerinde kentleme hz dmtr. Kentleme hznn en yksek olduu ile ise %o34,91 ile Doanardr. Bu ileyi Suehri ve Gemerek ileleri takip etmektedir. Sivasn 9 ilesinde kentleme hz Trkiye kentleme hznn

244

Mustafa KMEN

zerinde gereklemitir. Bu da kyden kente gn ne kadar youn olarak devam ettiinin gstergesidir (Alacahan, 1994: 78-79). Tablo.2.Sivas ve Trkiyede Nfusun Yerleim Yerlerine Gre Dalm
1985 Yl Toplam Trkiye Sivas ehir kr Toplam 1990 Yl ehir kr Toplam 1997 Yl ehir kr

5064448 771555 251493 11255 16347 38156 7665 41915 7770 35485 32867 27821 53403 24218 42202 51085 14858 72664 42351

2814044 329043 198553 4559 2297 15974 2252 6114 1813 10073 8820 6806 9812 4558 14961 15917 2726 12044 11704

2252394 442512 52940 6696 14050 22182 5413 35801 5897 25412 24047 21015 43591 19660 27241 35168 12132 60620 30647

5647305 767481 270329 11085 15739 33105 8234 48453 6699 31038 28280 21530 48068 21894 46843 49116 13801 74902 38275

3332631 381947 221512 5320 3017 17664 4421 8646 2554 9886 10002 7414 12276 6042 23202 16181 2488 15249 16073

2314664 385534 48817 5765 12722 15441 3903 39807 4145 21152 18278 14116 35792 15852 23641 32965 11313 59653 22202

62865574 4063045 2217966 697317 278734 7785 17011 22903 5081 47675 5228 25415 19908 13015 37675 20646 43792 42477 14498 66418 29668 395461 232352 4721 5609 15199 3164 10270 3354 10371 8143 6926 14066 5146 26200 18797 2493 12115 16535 302558 46382 3154 11402 7704 1917 37405 1874 15044 11765 6516 23609 15500 17592 23680 12005 54303 13133

Merkez Aknc.. Altny. Divrii Doan. Gemere Glova Grn Hafik mranl Kangal Koyulh. Suehri arkla Ula Yldzeli Zara

Kaynak: DE ilgili Yllar Nfus Saym

4. Kentlemenin Ekonomik Yn 4.1Ekonominin Genel Durumu Sivas ili, Orta ve Dou Anadolu arasndaki geit alannda kara ve demiryollarnn kesiim noktasnda yer alr. Bu ilimiz, tarihin tm dnemlerinde gnn artlarna gre canl bir ticari ve ekonomik hayata sahne olmutur. Fakat son dnemlerde Sivasta, ekonomik hayat, 20. yzyl dnyasnn deien teknolojisiyle birlikte gelimelere paralel bir ilerleme gsterememitir. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde kamu yatrmlarnn Sivasta arlkl bir yer tutmasna ramen son dnemlerde azalmas ve zel sektrn de fazla rabet etmemesi nedeniyle zellikle snai hareket canllk arz etmemektedir. 1965 ylnda

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

245

Sivas Kalknmakta ncelikli Yreler Kapsamna alnm, vergi muafiyetleri ve teviklerde bir gelime grlmtr. ehirde tketime ynelik bir ticaret ve tarm ncelikli bir ekonomik hayat hakimdir. Faal nfusun toplam nfusa orannn %49 olduu Sivasta, il ekonomisine tarm kesimi egemendir. Sivasta kii bana den Gayri Safi Milli Hasla Orta Anadolu illerine gre olduka dktr. Dou Anadolu illeri dzeyindedir. Sivas tarm esas olarak doal artlara baldr. Kara ikliminin getirdii ya azl Sivas tarmnn gelimesini engellemektedir. Ayrca il topraklarnn nemli bir blm verimsizdir. Bitkisel retim alan %45 dolayndadr. Topraklarnn %7si ayr, mera ve ormanlktr. Srme elverili olan topraklarn verimsiz olan nemli bir ksm mera olarak kullanlmaktadr. Sivas tarmnda nadas yaygndr. l tarm Kelkit, Kzlrmak ve Tohma vadisi boylarnda younluk kazanr. Yksek kesimlerde ise bitki deseni kstldr. lin tarm yrece geridir. Geni bir alana sahip olan Sivasn Trkiye toplam gbre tketimindeki pay %0,8dir. Toplam sulama alanlar ise ekili alanlarn %17si kadardr. retilen btn rnlerde verim Trkiye ortalamasnn altndadr (Sivas Ticaret ve Sanayi Odas, 1985: 57). lkedeki gelimenin altnda 1950 yllarndan sonra Sivas tarmnda baz gelimeler grlmtr. Ekim alanlar genilemi ve tarm teknikleri modernlemeye balamtr. Bitkisel retimde tahl tarm nde gelmektedir. 1985de il bitkisel retim deerinin %38i tahllardan %10u sanayi bitkilerinden, %18i baklagillerden, %20si sebzelerden, %14 meyvelerden elde edilmitir. Sivasta tarm iletmeleri paral, dank, kk ve orta boy iletmelerdir. Baz ilelerde byk tarm iletmeleri vardr. lin tarm yapsn 50 dekardan kk iletmeler oluturur. 21. yzyla girdiimiz bu gnlerde tarm, Sivas iin temel iktisadi faaliyet alan olma niteliini hala korumaktadr. ldeki toplam istihdamn 2/3 tarm sektrndedir. Bu tablo, kenti tipik tarm kenti grntsne sokmaktadr (Bayraktutan, 1999: 70). Sivas, kendi rettii ve imal ettii maddelerle ithal ettii maddelerin byk bir yekun tutan tketici tabakasna intikal ettirilmesinden dolay hareketli bir ticari yapya sahiptir. Ticari hayat genel olarak tarmda verimin artt yllarda daha canldr. Ticaretin asl ksm tahl, canl hayvan ve hayvan rnleri ile ilgilidir. Yurtii tketimine sunulan maddeler arasnda mercimek, fi, buday, arpa, canl hayvan, pastrma, sucuk, yapa, yumurta, ekerleme, madeni eya, un, maden cevherleri, imento ve hediyelik eyalar yer almaktadr (Sivas Valilii, 1973: 273). Seluklular dneminde ok canl bir ticari hayata sahip olan Sivas, Osmanllar dneminde ie kapal bir grnm almtr. Bu durum gnmzde de ksmen devam etmektedir. Sanayi retiminin il dna satta bulunarak ticareti canlandrma durumu sz konusu deildir. Bu ilimizde belirli bir dzeyin zerinde nfus bulunduundan dolay genellikle tketim mallarna ynelik olarak, lke i

246

Mustafa KMEN

pazarndan temin edilen tketim mallarnn blge iinde datmn yapan bir ticaret hayat yaanmaktadr. Tarmdan sonra il genelinde halkn geimini salad alan ticarettir. Ticaretin l Gayri Safi Milli Haslas iindeki pay %1ldir. Ticari teekkl olarak ilde 80 dolaynda anonim irket olmak zere toplam 420nn zerinde eitli irket ve 250 civarnda kooperatif bulunmaktadr. ldeki yeralt zenginliklerinden olan demir, kurun, krom, mermer, amyant, linyit ve tuz il dna satlmaktadr. Sivasa baka ehirlerden gelen mallar genellikle stanbul balantldr. Sivasn bir ihtiyac olan tuhafiye, konfeksiyon, shhi tesisat, inaat malzemeleri, ila ve kimyasal maddeler, temizlik maddeleri, krtasiye, nalburiye gibi tm mallar bir anlamda stanbuldan temin edilerek Sivasta pazarlanp, datm yaplmaktadr. Sivasta son zamanlarda yaplan toptanc sebze hali, toptanc gda pazar, krtasiyeciler pazar, tahl meydan, canl hayvan pazar, yeni ve modem i alanlarna kavumutur. Al veri trlerine gre kurulan bu tr pazarlar ehrin ticari hayatnda olumlu etkiler meydana getirmektedir (Yasak, 1994: 47). 4.2 Sivasn Sanayisi ve Kalknmaya Etkisi Sivas ili sanayi bakmndan Trkiyenin gelimemi blgeleri arasnda yer almakla birlikte son yllarda gzle grlr bir gelime ve potansiyelin olduu grlmektedir. Sivasta, Cumhuriyetin ilk dnemlerinden itibaren sanayide kamu yatrmlarnn arl kendini gstermitir. Bugnk adyla Tdemsa, imento Fabrikas ve Divrii Demir-elik iletmeleri bunun rnekleridir. Daha sonraki yllarda ihmal edilen Sivasta, 1970li yllardan sonra ise Travers Fabrikas, St Fabrikas, Sivas Demir-elik, Sida ve Sihaz gibi kurulularla bir canlanma grlmtr. 1992 ylndan itibaren bu kurululardan bir ksm zel sektre devredilmitir. zel sektr son yllarda ayrca gda kollarnda arlkl olmak zere metal-i kolunda Esta, Kumsan, Seta gibi tesislerle ve kk atlyelerle yatrmlar yapmaya balamtr. Planl kalknma dneminin ilk yllarndan balayarak belli llere gre geri kalm blgelere zel bir nem verilmekle birlikte Kalknmada ncelikli Yrelerin (KY) illere gre belirlenmesi ilk kez 1968 ylnda olmutur. 1968 ylndan bugne kadar Sivas devaml KY olarak ilan edilmitir. 22 ilde Kalknma Plan ve Yllk programlara uygun olarak yaplacak her trl yatrmlarda, yatrm indirimi tevikinin uygulamaya konulmasna karar verilmitir. 1968 ylnda KY, iller itibariyle belirlenmi ve dier yrelerle olan gelimilik farkn giderici tevik tedbirleri olarak da yatrm indirimleri getirilmitir. Bundan sonra 1972 ylnda farkl bir KYler listesi gryoruz ve KYlerimiz lke alannn %43n lke nfusunun ise %7,3n kapsamaktadr. Say olarak 33 il ve 67 ileye ulaan KY uygulamas 1973 ylnda ise 40 ili ve 50 ileyi kapsar duruma gelmitir. 1977 ylna kadar bu say deimemitir. u anda Sivas ikinci derece ncelikli iller arasndadr.

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

247

1968 ylndan beri bu listede olmasna ramen Sivas birok sorunla kar karyadr. nk kalknma sadece adam bana den gelir kalknmas deildir. Bunun son derece nemli sosyal boyutlar ve faktrleri vardr. Sivas ilinin gelimesi, dier illere ve yurtdna olan glerin nlenmesi ve ilde hissedilen isizliin azaltlabilmesi iin sanayi yatrmlarna arlk verilmesi ile salanabilir. lde sanayi yatrmlarnn yaplabilmesinin n art ise, her trl altyap tesisleri ile donatlm sanayi alanlarnn yaratlmasna baldr. Sivasta nemli sektrlerden biri kk sanayidir. 248 iyerinin bulunduu dokuma, giyim ve deri eya rnleri bu konuda bata gelmektedir. Mevcut sanayi yaps genel olarak kk iletmelerden olumaktadr. lde 1-2 ii altran iyerleri toplam iyerlerinin %67sini meydana getirmektedir. 10dan az alan olan kk sanayi kapsamna giren iyerlerinin nemli bir blm (%3 9) madeni eya, makine ve ulam aralar bakm onarm faaliyetlerinde younlamtr. Kk lekli bu kurulularn nemli bir ksm tarm makineleri yapm ve onarm ile uramaktadr. Younlaan ikinci nemli sektr (%26) orman rnleri ve mobilya sanayidir. 1980 ylnda bu sektrlerdeki 334 iyerinin 197si (%59) 1-2 kiiliktir. Sivasta halen faaliyette bulunan bir kk sanayi sitesi ile yapm devam eden iki kk sanayi sitestai bulunmaktadr. 100. Yl Kk Sanayi Sitesi 60 hektarlk bir alanda 800 kadar iyeri ile faaliyet gstermektedir. 4 Eyll Kk Sanayi Sitesi 500 nitelik bir site olup hizmete almas iin almalar devam etmektedir. lin corafi konumu ve altyap yetersizliinden sanayi kurulularnn il merkezi civarnda topland grlmektedir (Alacahan, 1994: 110). ldeki kk sanayicilerin durumu incelendiinde iyeri bana den alan says 2.08dir. Bu da lke ortalamas olan 2.79un altndadr. 1992 yl itibariyle ise, ilde 10 kiiden az ii altran kk sanayi iyerlerinin says 1275tir. Bu iyerlerinin %67si 12 ii altran kk iletmelerden olumaktadr. Sivasta 10 kiiden az alan olan kk sanayi kapsamna giren iyerlerinin nemli bir blm (%39) madeni eya, makine ve ulam aralar bakm onarm faaliyetlerinde younlamtr (etinta, 1999: 76). Sivasta sanayii temsil eden iki byk fabrika imento ve Cer Fabrikas yani bugnk adyla Tdemsadr (Aslanolu, 1964: 59). Bunlar hem nc olma zelliine, hem de ildeki ilk apl kamu yatrmlar olma zelliine sahiptirler. Bunlardan Cer Fabrikas 1939 ve imento Fabrikas 1943de yaplmtr. Sivasta dier balca sanayi kurulular arasnda, TCDD Beton Travers Fabrikas (1976), Divrii Madenleri Messesesi (1938), Sivas Demir-elik Sanayii (1987), ve dier metal-i sanayi kurulularn sayabiliriz. zel sektrn yatrmlar ise son yllarda olduka artm ve Sivasn sanayisine nemli katklar salamaya balamtr. Ancak bu yeterli deildir ve bu konuda gerekli tevik ve kolaylklarn salanmas nem tamaktadr. Sivas, temel ekonomik faaliyetleri tarm ve hayvanclk olan bir ilimizdir ve ekonomik yap ve artlar, Trkiyenin dier illerine gre gelimemi bir yapya

248

Mustafa KMEN

sahiptir. Kt iklim koullarnda bir gelecek vadetmeyen tarm yapsnn yan sra, nfusunun hzla artmas bir takm sorunlar beraberinde getirmektedir. Nitelik ve nicelik olarak giderek karmaklaan bu sorunlar yuma, sanayilemeye dayal bir kalknmay zorunlu klmaktadr. Gerek iklim gerekse corafi koullar asndan snrl olan ve ayn zamanda byk bir nfusa sahip Sivas gibi bir ilimizde sadece tarm ekonomisine dayal bir kalknma beklemek yanl olur. Sivasta istihdam ve igc ile ilgili son aratrma, 1985 ylnda yaplmtr. Bu aratrmaya gre, faal nfusu oluturan 15-60 ya grubunun il nfusuna oran %49 dur. Bu oran, 1975 ylnda yaplan nceki aratrmaya gre %5 artmtr. Ayn aratrmaya gre, faal nfusun %65i tarm ve hayvanclk, %1li sanayi, %10u ticaret, %1 2si hizmet ve %2si de dier dallarda istihdam edilmektedir. ldeki faal nfusum %50ye yakn ksm sanayi iisi ve cretli personel olarak istihdam edilmektedir. Bu grupta yer alanlarn %70i Kamu ve Kamu ktisadi Teebbslerinde istihdam edilmekte, kalan ise zel sektr messeselerinde almaktadr. Faal nfusun %16ya yakn bir ksm da isiz durumdadr. ve i Bulma Kurumunda 15243 erkek ve 2715i kadn olmak zere toplam 17.958 kaytl isiz bulunmaktadr. Yurt dna gitmek iin sra bekleyenlerin says 13.076dr. Yine ayn aratrmaya gre, yurt dnda 40.000 kii civarnda Sivas meneli ii almaktadr. Sivas snrlar ierisinde Kanununa tabi 3748 iyerinde 30568 erkek, 816 kadn olmak zere toplam 31.527 ii almaktadr. Bu iilerden 23 .000i Sosyal Sigortalar kapsamna dahil edilmitir (Sivas Ticaret ve Sanayi Odas. 1985: 59). Sivas ili sanayi bakmndan lkemizin gelimemi blgeleri arasnda yer almakla birlikte son yllarda gzle grlr bir gelime ve potansiyelin olduu grlmektedir. 1990 yatrm programnda Sivas, 4 trilyon proje bedeli ve 450 milyar yatrm denei ile nemli bir yer tutmaktadr. Yllk yatrm tutarlarnn, 106 milyar enerji, 100 milyar tarm, 74 milyar imalat, 66 milyon ulatrma, 14 milyar eitim, 13 milyar sosyal altyap, 11 milyar salk, 7 milyar konut, 10 milyar da dier sektrlere tahsis edilmitir. 1991 ylnda da 233 milyar program denei ve 306 milyar 423 milyon rezerv denei ayrlmtr. Bunlarn yzde pay ise srasyla %1,8 ve %2,ldir. Nakdi denek ise 254 milyar 530 milyon ve pay %2.0dir. 1991 yl deneklerinin gerekleme oran ise %83,ldir (DPT, 1992: 77). Sivas, Cumhuriyet dneminde hep dar g veren bir ilimiz olmutur. Net g oranlar 1970-1975 yllarnda binde -46.00, 1975-1980 yllarnda binde -67,37 ve 1980-1985 yllarnda binde -49,49 olan Sivas, bu konuda Trkiyede n sralarda yer almaktadr. Sosyal, ekonomik, siyasal, kltrel ve psikolojik birok sorun ortaya karan bu g olgusu Sivas ile adeta zdelemitir. Bu olgu, bir noktadan sonra sosyal ve ekonomik erozyon niteliine dnerek eitli sorunlar eklinde kendini hissettirmektedir.

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

249

5. Nufus Yaps ve Ozellkler Eski bir yerleme merkezi olan Sivas ehri tarihi seyir ierisinde nfus bakmndan Seluklular dneminde en yksek dzeye ulamtr. Elde mevcut kaytlara gre bu dnemde ehrin merkez nfusu 120.000i bulmutur. Ancak Timurun 1401 ylnda ehri istilasndan sonra yaklp yklan ve harap edilen Sivasta nfus hzla azalmtr. Kaytlara gre bu azalma 1825te 98.000e, 1850de 90.000e, 1875te 55.000e dm, yurdumuzda ilk resmi nfus saymnn yapld 1927 ylnda ise 29706 olduu grlmtr (Sivas Valilii, 1973: 33). Cumhuriyet dnemi ncesi ilk resmi kayt, Osmanl devletinin ilk resmi nfus saym olan 1831 tarihli saymn sonular iinde yer almaktadr. Buna gre bu yllarda Sivas livasnda 97.253 mslim, 18537 gayr-i mslim olmak zere toplam 115.790 kii yaamaktadr (Karal, 1943: 152). Cumhuriyetin ilk yllarna kadar devam eden bu nfus azal bu noktada durmu ve ileriki yllarda artmaya balamtr. 1925-1930 yllarnda Sivas gerek siyasi gerekse iktisadi bakmdan olduka snk bir hayata sahip olmutur. 1930 ylnda demiryolunun gelmesi ile ehir nfus ve alan bakmndan gelimeye balamtr. Nfus 1935-1940 arasnda %4,6, 1940-1945 arasnda %1,4, 194519507de %3,2, 1950-1955de %5,6 1955-1960 da %8, 1960-1965de %3,4 ve 1965-1970 dneminde %4,9 orannda artmtr (Sivas Valilii, 1973: 33). 19351965 dneminde kent 33.000den 109.000e karak %222lik bir art kaydetmitir. Sivas kent nfusu art ile Trkiye kentsel nfusunun art karlatrlrsa 1935ten 1965e kadar Sivas kent nfusunun ortalama olarak art hz 7,4 olarak belirir. Ayn oran Trkiyede ise 5,1 olarak gereklemitir. Bu da gstermektedir ki o yllarda Sivas demorafik adan Trkiyenin en hzl kentleen illerinden biridir. 1960dan sonra gerek kent kimliine brnmeye balayan Sivasta 1935-1965 yllar arasnda kentlemenin olduka hzl olduu grlmektedir. Artn hzl olmasna ramen miktar olarak Sivas kentinin ok fazla byd sylenemez. 1935-1965 yllar arasnda toplam 75.000 kiilik bir art olduu gznne alnrsa konu daha iyi anlalr. Sivasn 30 ylda ald nfus miktar, yaklak olarak stanbulun bir ylda ald nfusa karlk gelmektedir. Sivasta nfus artn dnemler itibari ile nedenleri asndan iki ksma ayrabiliriz. Birinci dnem 1935-1950 yllar arasn kapsar. Bu dnem Sivasta iki byk fabrikann kurulmas ve demiryolunun evreye ulam salamas, evre nfusu kente eken nedenler olmutur. Yani ekici ve itici nedenler bu dnem kentlemesi zerinde etkilidir. kinci dnemde itici nedenlerle krdan kopan nfus en yakn kente akmaktadr. Grld gibi iki dnem kentlemesi arasnda byk farklar vardr, ama sonu ayndr (Alacahan, 1994: 64). Toprak bykl asndan Trkiyenin en byk illerinden biri olan Sivas iin, nfus bakmndan ayn eyi sylemek mmkn deildir. 28.488 km2 alana sahip ilde, 1980 ylnda 750.144 kii yaamaktayken bu say 1985 ylnda

250

Mustafa KMEN

yllk binde 2,63 artarak 771 .5557e ulamtr. Ayn dnemde Trkiye nfusu art hz yllk binde 24.88dir. Grld zere 1980-1985 yllar arasnda Sivas ili yllk nfus art hz, Trkiye Nfus art hznn ok altndadr. Benzer ekilde 1985-1990 yllar arasnda Trkiye nfusunun yllk art hz binde 21.71 iken bu oran Sivasta yllk binde - 1.06lk bir azalma gstererek 767.841 e dmtr. Nfus younluu asndan bir deerlendirmede bulunacak olursak, nfus art ile ilgili deerlendirmelere paralel sonularn ortaya ktn grrz 1960 ylnda Sivasta km2ye 24 kii dmektedir. Bu oran Trkiye ortalamasnn altndadr ve Tokat, Yozgat ve Kayseri gibi komu illerden de daha az bulunmaktadr (ller Bankas, 1967: 46). 1980 ylna geldiimizde ise Trkiye nfus younluu 58 iken bu saynn 1985 ylnda 65, 1990 ylnda ise 73 olduunu grrz. Bu rakamlar Sivas iin srasyla 26, 27, ve 27 olarak belirlenmitir. Yine bu rakam 1997de 26ya dm bulunmaktadr. (Tablo-4). Grld zere geen 10 yl iinde Sivasta nfus ynnden hibir gelime olmam, il adeta yerinde saymtr. Sivas ilinin Trkiye nfusu iindeki pay ise ayn yllarda srasyla %1,68, %1,52 ve %1,36 olmutur. Bu oran 1997de ise %1.12ye kadar dmtr. Grld gibi Sivasn nfus pay srekli azalmaktadr. (Tablo-4) Tablo. 3.Sivas ve Trkiyenin Yllara Gre Nfusu ve Art Hz
Nfus SVAS TRKYE Art. Hz %o 1997 1980-1985 697.317 0,5.63 62.810.111 24.88 Art Hz %o 1985-1990 -0,1.0 21.71 Art.Hz %o 1990-1997 -1.40 15.33

1980 750144 44.736.957

1985 771.555 50.644.458

1990 767.481 56.473035

Kaynak: DE lgili Yllar Nfus Saymlar

Tablo.4.Sivas Nfusunun Trkiye indeki Pay ve Younluu

Sivas Trkiye Younluk (Sivas) Younluk (Trkiye) 1980 l.68 100 26 58 1985 l.52 100 27 65 1990 l.36 100 27 73 1997 1.12 100 26 80

Kaynak: DIE lgili Yllar Nfus Saym

6. Kentlemenin Sosyal Maliyeti Kentleme hareketi gnmzde giderek maliyet artrc nitelii ar basan bir olgu haline gelmektedir. zellikle zaman ve mekan farkll arttka bu nitelik belirginlemekte ve sosyal, ekonomik vb. adlar altnda kendini hissettirmektedir. Gnmz ve 50 yl ncesi kentlemesini karlatrdmzda, gelimi lkelerden nc dnya lkelerine doru yol aldmzda bunu karakteristik zellikleri ile birlikte grme imkanna sahip olabiliriz. Trkiyede son otuz be - krk ylda kentleme hznn sanayileme hzndan daha yksek seviyede seyrettii ortadadr. Bu srete kentle btnleme ve kente intibakn uzun bir zaman srecinde yava da olsa gerekleebilecei pek ok

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

251

aratrmac tarafndan kabul edilmektedir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki Trk toplumu bugn iki ana zt gruplama sreci iindedir. Bu oluumlar Trk toplumunun Bat dnyas ile btnlemesini ieren bir gelime ynnde olup, d dnya asndan bakalama ve milli lekte ise, yabanclama grnmndedir. Baka bir deyile, milli dzeyde kltrel-tarihsel birikimle ekonomik ve kltrel smrgeciliin atmas, ahlak, dnya gr, hayat tarz, zlemler ve temel kavramlar asndan deer sistemlerindeki ana deimenin ynn tayin etmektedir (Tolan, 1977: 34-35). Trkiyedeki hzl ve salksz kentlemenin yol at sosyal problemler olduka fazla olmakla birlikte bu problemleri; evrenin tahribi, fiziki planszlk veya yerleme dzensizlii, gelir dalmnda eitsizlik, sosyal tabakalamann derinlemesi, kltr deimesi ve kltr boluu ile toplum hayatndaki zlme gibi balklar altnda ele alabiliriz (Sezal, 1992: 80). Kendi iinde ayr ayr zellik ve derinlie sahip bu problemler lkemiz genelinde benzer bir nitelik tamakta ve baz zel durumlar dnda btn kentlerimiz iin aynlama eilimi gstermektedir. Trkiyede kentsel nfusun hzla artnn ana nedeni krdan kente gtr. 1950- 1980 dneminde kentlere her yl ortalama 350 000 dolaynda insann g ettii bilinmektedir. Bu hesaba gre, bu otuz ylda en azndan on milyon kyl kentlere g etmitir(Karpat, 1992: 21). G olgusunun baz temel nedenleri bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, krsal alanlarda yeterli i olanaklarnn olmay ve arazi blnmlnn getirdii tedirginlik ve fakirlik olarak ele alnabilir. Tarmda makinelemeye geilmesiyle birlikte ok sayda ifti ailesinin bo igc olarak ortaya kmas da bu etkenler arasndadr. Ayrca g etme, sosyal gvence aray, daha mutlu bir yaam srme dncesi gibi psikolojik nedenler de kr-kent arasndaki nfus mobilitesini etkileyen unsurlardr (zer, 1994: 39). Kyden kente g edenlerin intibak veya intibakszl sonucu oluan problemlerin sadece g ve dzensiz kentleme sonucu olmadn belirtmek gerekir. Trkiyede dzenli kentleme ve dzenli, planl ve kontroll bir gn olmas halinde bile Bat ile youn iletiim ve etkileim iinde bulunan byk ehirlerde bat teknolojisi ile birlikte gelen kltrel yap, geleneksel kltrel yaplarla atacak ve baz sosyal problemler ortaya karacaktr. Ayrca, Trk kltrnn batdan farkl motiflerini ve ilevlerini kabul eden kesimlerle Batya ak kesimleri arasnda her dnemde atma varolmutur. Dzensiz kentleme ve gn ortaya kard problemler ele alnrken bu da gz nnde bulundurulmaldr. Sosyo-kltrel problemleri dier problemlerden ayrmak da pek mmkn deil. Ancak bunlar suni olarak ayrlmaya alldnda kentlemenin, lkemizde sululuk, anomi ve yabanclama ve psikolojik bozukluklar zerinde etkili olduu grlebilir (Grmez, 1991: 75). uras bir gerektir ki sosyal, ekonomik, siyasal ve kltrel problemler yakn bir etkileim iinde ortaya kmaktadr. Onun iin bu sosyal problemlere ksa srede etkide bulunabilecek zmler ortaya koymak

252

Mustafa KMEN

olduka zordur. Ancak sistemli bir yaklamla sorunlara zm getirilebilir. Ankara, stanbul ve zmir gibi byk kentlerimizin zel durumlar sakl tutulmak zere kentlemenin sosyal maliyeti boyutunda Sivas ili de lke geneli ile benzer zellikler tamaktadr. Bu zellikler baz konularda farkllama gsterse bile makro anlamda birbirine olduka benzer nitelikler sergilemektedir.. Sivas dzensiz kentleme ve g hareketine en fazla maruz kalan illerimizden biridir. 1927 ylnda 329 bin 581 kiinin yaad Sivasta 1990 yl itibariyle 767 bin 481 kii yaamaktadr. Bu nfusun 221 bin 512si il merkezinde, 160 bin 345 kiisi ile merkezlerinde, kalan 385 bin 534 ise ky ve bucaklarda yaamaktadr. 1997 saymna gre ise, ilin 697 bin 317 olan genel nfusunun 395 bin 465i kent ve ile merkezlerinde geri kalan 302 bin 558i ise krsal alanda yaamaktadr. Cumhuriyet dneminde Sivas hep dar g veren bir il olmutur. yle ki, yurt dnda 200 bin, stanbulda 800 bin, Ankara, Mersin, Bursa, Antalya, zmir ve Kayseri gibi byk kentlerde yaklak 600 bin civarnda Sivasl yaamaktadr. Bu ise gidilen yerlerde intibakszlk, sululuk, yabanclama ve psikolojik bozukluklar gibi birok problemi beraberinde getirmektedir. Kentleme srecinde dier kentlerimiz gibi Sivas da birok sorunla karlamakta ve bir deiimi yaamaktadr. Ahmet Turan Alkan bu deiimi anlatrken; Altnc ehirde Sivasn artk kaybettiimiz ehresinden kk ayrntlar bulacaksnz, altml yllara kadar bir ehir btn olarak yaayan bir kurun-i vusta skunetini muhafaza eden Sivasn nasl deimekte olduunu, hatta tannamayacak kadar bakalatn izleyeceksiniz diyor ve devam ediyor; Benim kuam, o dayanlmaz deime frtnasndan nceki son skunet devrini yaayabilmi olmas bakmndan son ansl nesildir. Sosyal deimenin ve ehirlemenin giderek daha az zaman aralklarnda dev admlar att gelime srecinde, ellili yllarda doanlar, neredeyse bir vaka-i nve kadar tarihi gzlemlerde bulunabilme ansna erimilerdir (Alkan, 1992: 10). Bu satrlar, Trkiye geneline benzer ekilde Sivastaki kentleme srecinin sosyal, kltrel ve baka boyutlardaki etkilerinin cesametini ahenkli bir ekilde anlatmaktadr. Bu deiimin beraberinde bir sosyal maliyet getirecei konusu ise herkesin kabul olan bir konudur. 7. Sivasta Kentleme Sorunlar 7.1 Kentsel evre Sorunlar evre sorunlar iinde nemli bir yere sahip olan hava kirlilii ile ilgili olarak yerleim yeri ya da kentleme kaynakl kirleticilerin arlkl olduu ortadr. zellikle k aylarnda yakt kullanmna bal olarak grlen hava kirlilii insan saln tehdit etmektedir. Endstriyel kaynakl kirletici maddelerin yresel etkileri yannda hava akmlar ile tanan gaz ve paracklarn atmosfere saldklar yerlerin dnda ve uzaklarnda da olumsuz etkilerinin bulunduu bilinmektedir. Hava kirliliinin iki ana nedeni olan yerleim yerleri ve endstri Sivasta da nemli kirliliklere neden olmaktadr. Bugn hava kirlilii Sivasn ilelerinde pek

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

253

sorun olarak grlmemektedir. Bunun nedeni ilelerde nfusun ve sanayilemenin fazla olmamasdr. Ancak Kangal ilesinde kurulan termik santral nemli lde hava kirliliine neden olmaktadr. Ayrca drt taraf dalarla evrili olmasna karn Divrii ilesinde DDY (Devlet Demir Yollan) tamir atlyesi, Demir elik Konsantre Tesisleri ve evsel yaktlardan kaynaklanan kirlilik, nfusun az oluundan tr byk boyutlara ulaamamaktadr. Sivasta yln alt ay k olduu iin hava kirlilii de zellikle bu mevsimde etkili olmaktadr. K aylarndaki kirlilik nedeni daha ok evsel yaktlar; Yaz aylarndaki kirlilik nedeni ise plak dalardan tanan tozlar, imento fabrikasnn tozlan, frnlardan kan duman ve partikller, trafik aralar, DDY ve TDEMSA fabrikasnn baca gazlandr. Sivasta ylda 5.000 tonu kok olmak zere 150 bin tona yakn kmr, 11.000 ton da fueloil yaklmaktadr. Bilinli yaklmayan soba ve kalorifer kazanlarndan havaya bir k boyunca yaklak 6000 ton S02 braklmaktadr. Sivas halk kaloriferlerin yaklmasnn zorunlu olduu en az be ay sresince (15 Kasm-15 Nisan) kirli hava solumak zorunda kalmaktadr. Halk sal Lboratuar ve evre Mhendislii Fakltesi 1986 ylndan beri deiik cihazlarla S02 ve duman lmleri yapmaktadr. Bu lmler k mevsiminde baz gnlerde hava kirliliinin birinci alarm dzeyini (800 mg/m3) gstermitir. Ayrca kn hava kirlilii yaz aylarna (Haziran Temmuz, Austos) gre 9 kat daha fazladr. Buna gre Sivasta hava kirliliinin %90 orannda evsel yaktlardan ileri geldii sylenebilir. Trafik aralarndan kaynaklanan hava kirliliine gelince; bugn Sivas trafiine kaytl 25 bin ara vardr. Bunlarn egzoz gazlaryla yaratlan kirlilik henz tehlikeli boyutlara varmamtr. Merkez ilede mevsimlere gre atmosferdeki kurun miktar lmleri yaplm buna gre 45 lmde Trkiye iin izin verilen kurun dzeyine yakn iki deer bulunmutur (ubat 1987 -1,97 Mg/m3 ve Nisan 1987 -1,97 Mg/m3)(Polat, Yankolu, 1990: 52). Sivas kenti hava kirliliinin genel durumu ve boyutlarnn ortaya karlmas iin 1988 ylndan itibaren be yllk sre ile yaplan kirlilik parametrelerinin belirlenmesi almalarnda Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii esas alnmtr. Kkrt di oksit ve partikl madde miktarnn yllk ortalama deeri, ynetmeliin snr deeri olan l50mg/m3n zerinde ve yllara gre artarak devam etmektedir. 1994 yl itibariyle k dnemi ortalamalar ynetmelikte ngrlen snr deerin (S02 iin 250 mg/ m3 - Duman iin 200mg/m3) ok zerindedir. Sivas bu deerler ile Trkiyenin en kirli illeri iinde yer almaktadr. K gnlerinin %35inde kkrt dioksit miktar ksa vadeli snr deer olan 400 mg/ m3 am, duman miktar ise k gnlerinin %27sinde ksa vadeli snr deer olan 300mgi m3 amtr. 1990 sonras en kirli yl ise 1991 k dnemi olmutur. Bu dnemin %6snda ikinci uyan kademesi almtr (Everest, 1993: 53). Hava kirliliinin nlenmesi iin, kmr kalitesinin artrlmas, Kayseriye kadar getirilecek olan doal gazn Sivasa da getirilmesi gibi nlemler alnabilir ve

254

Mustafa KMEN

bu ilimizin iyi kaliteli kmr salanmasnda ncelikli iller arasna alnmas uygulamasna gidilebilir. Ayrca youn emisyon veren binalarda filtre uygulamasna gidilmesi yararl olacaktr. Hava kirlilii lmleri genel olarak kirliliin en youn olduu yerlerde yaplmas kuralna uyulmaldr. Daha gelimi lm aralar salanmaldr. Kentin batya doru yaplamas nlenmeli, douya doru uygun parselasyonla gelimesi salanmaldr. Kentleme nfus artna paralel bir gelime gsterir. lkemizde sv atk maddelerin bir ehirden uzaklatrlmasnn en kolay yolu, yakndaki bir rmaa, gle kanalizasyonun balanmasdr. Bu kolay, ucuz yol doaya byk zarar verir. Evsel atk maddeler, besin maddeleri ierir ve su canllarnn yaamasnda belli rolleri vardr. Fakat endstri tesislerinin sv atk maddeleri, yalar, arsenik, civa, krom, kurun, demir, manganez gibi metaller de iermektedir. Bu maddeler zamanla su canllarn vcudunda yer tutar. Bunlarn avlanmas ve tketilmesiyle de insanlara geer. Btn bu zarar ve etkilerin lkemiz baznda birok rnei vardr. Sivas ilimiz asndan duruma baktmzda ise benzer durumlar grmemiz mmkndr. Sivasta kirliliin en youn olduu akarsular Kzlrmak, Tecer Irma ve alt aydr. mranlda Kzldadan doan Kzlrmak, mranlya kadar iilebilir nitelikte olmasna ramen, Zaradan sonra iilmez ve ok zel koullarda sulama suyu olarak kullanlamaz duruma gelmitir. Sivasta Kzlrmak, TDEMSA fabrikasnn atk sulan, kanalizasyon sular ve Tecer Irmann da karmas ile iyice kirlenmektedir. Bu kirlilik daha ok askdaki katlarda belirginlemektedir. Tecer Irmann kirlilii, Ula ilesinin kanalizasyon sular, Budaki mevkiinde stronsiyon ykama tesisleri ile olmaktadr. Kurulan Demir-elik haddehanesinin atk sularnn buraya braklmas ile kirlilik oran olduka artmtr. Sivasta su kirliliinin nlenmesi iin ncelikle Kzlrmakta kimyasal kirlilie neden olan yan kollar ve kaynak sularnn slah yoluna gidilmelidir. Divrii Demir elik konsantrasyon sulan dinlendirilip, kat maddeler ktrldkten sonra akarsuya verilmelidir. Sivas il merkezi kanalizasyon sularnn artlarak Kzl rmaa verilmesi yararl olacaktr. Bunu gerekletirmek iin Artma Tesisi Projesinin ihaleye verilmi olmas sevindiricidir (Polat, Yankolu, 1990: 54-56). Su ve toprak kirlenmesi birbiriyle yakndan ilgili iki kirlenme trdr. Topran deerini drecek her trl doal ya da antropojen olay toprak kirlenmesinin kapsamna girer. Tarmda yanl uygulamalar, erozyon, maden iletmecilii,sanayi atklarnn boaltlmas, kentsel atklarn rasgele braklmas vb. gibi olaylar toprak kirlenmesi iinde ele alnr. Bu faaliyetlerin birou ayn zamanda su kirliliinin de nedenidir. Gerek toprak kullanm nedeniyle gerekse kentsel atklar ve endstriyel faaliyetler nedeniyle ortaya kan toprak kirlenmesi sorunlar lkemiz genelinde olduu gibi Sivas ilinde de kendini gstermektedir. Erozyon bu konuda balca sorunlardan birisi olmaya devam etmektedir.

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

255

7.2 Altyap Sorunlar Kentlemenin en nemli sorunlar arasnda yer alan ulam, hzl ve salksz kentlemede zm daha zor ve iinden klmaz bir hal almaktadr. Sivasn tarihi seyri ierisinde geliimini incelediimiz ulam konusunun fazlaca problem olmad ancak ehir ii ulamda baz skntlarn dnem dnem yaand gzlenmektedir. Bunu kentleme hznn dkl ile aklayabileceimiz gibi yerel ynetimlerin konu zerinde hassasiyetle durmasna da balayabiliriz. Kentin ticari ve ekonomik yapsnn gelimesiyle birlikte nfusun kyden kente ak, kalabalklamas, ehir ii ulam da zorlamtr (Yldrm, 1993: 66). Anadoluda ticaret yollarnn kesime noktasnda bulunan Sivas, Cumhuriyet Dneminde ulam sorununu zmeye alm ve baz faaliyetlere girilmitir. Vali Hilmi Bey 1925-1928 yllar arasnda bir yol bayram balatarak bu konuda bir hareketlenme salamtr. 1935 ylnda komu iller snrna kadar giden ve ileyen ose yollarn 380 kilometresi iyi, 460 kilometresi onarlmaya muhta ve 150 kilometresi tesviyeli olmak zere 900 kilometre idi. 526 beton ve aatan yaplm kpr ve menfez vard (Basel, 1985: 55). evre illerle balantsn karayolu ile glendirme abas iinde olan Sivas, ana merkez ve uzak limanlara balanmadan da alamayacak ve o eski ticari merkez olma zelliini yakalayamayacakt. Bu nedenle her dnemde demiryolu projelerinin gereklilii gndeme getirilmitir. Sivasta, Cumhuriyetin ilanna kout olarak ticaret ve sanayi canlanm ve bunu da byk oranda 1930 ylnda demiryolunun gelmesi ve 1939 ylnda cer atlyesinin kurulmas salamtr denebilir. Demiryolu ve karayolunun glendirilmesinden sonra hava tamacl da bu ilimizde ulam an geniletmitir. lk seferlerin 1966 ylnda balad Sivas hava ulam bugn olduka gelimi ve her tr uan ini ve kalkna msait bir havaalanna kavumutur. Sivasta otobsle ehir ii ulam ilk defa 1945 ylnda iki otobsle balamtr (Sivas Valilii, 1973: 81). Yetersiz kald iin ise 1946 ve 1949 yllarnda ikier otobs daha hizmete sokulmutur. Son yllarda Belediye yol ve kaldrm almalarna hz vermitir. rnein 1989 ylnda 58,700 m2 olan sathi asfalt miktar 1993 ylna gelindiinde 437.000 m2ye kmtr. Yine 1989 ylndan 1993e kadar, beton asfalt miktar 182.000den 410.600 m2ye kmtr (Sivas Belediyesi, 1993: 17). Btn bu almalar nemli olmakla birlikte yeterli saylmamaldr. Sivas, gelimi bir ulam a ile daha etkin bir ticari ve ekonomik merkez haline getirilmelidir. Ancak bu konu sosyal, ekonomik ve baka ynleriyle bir btn olduu iin ksa srede tam bir zme gidilmesi olduka zor grnmektedir. Sivasta aydnlatma almalar ilk defa Vali Muammer Bey zamannda 1917 ylnda balamtr. Birinci Dnya Sava bu almalar aksatm ancak sava sonras tekrar balanabilmi ve ncelikle ehrin yollar ve meydanlar aydnlatlm daha sonra halkn umumi olarak faydaland, lokanta, sinema, kahvehane gibi

256

Mustafa KMEN

yerler aydnlatlmtr. 1932de belediye ve zel idare ortakl ile belediye bakan Hikmet Ikn bakanlnda Elektrik Birlii kurulmutur (Kzlrmak Gazetesi, 1932). Daha sonra ise Tavra deresinde 1934 ylnda elektrik santrali kurularak iletilmeye balamtr. Biri yedek olmak zere 400 beygir gcnde 600kw saatlik enerji salayan iki makine vardr. Bu elektrik ehre 4 transformatrden datlmaktayd. ehir elektrik ebekesi her geen gn geniletilmi ve elektrii olmayan mahalleler programa alnarak aydnlatlmaya allmtr. 1937de cadde ve sokaklar 60-100 mum kuvvetinde 557 lamba ile aydnlatlrken, ebekenin uzunluu 25 kilometreyi ve abonmanlarn says 1 400 bulmutur. 1949 yl Ekim ay itibari ile de abonman says 3872ye kmtr. Cer atlyesinin kurulmas ile birlikte burann termik santrali, ilde ehrin ihtiyacna cevap vermekte yetersiz kalan mevcut santrallerle birlikte ehre elektrik salamtr. 1954 ylnda Szr Elektrik Santrali kurulmutur. Bunu 1974 ylnda kurulan Kangal Termik Santrali takip etmi ve ardndan da Klkaya, amlgz ve Glova Baraj hidroelektrik santralleri kurularak ehrin elektrik ihtiyac karlanmaya allmtr (Alacahan, 1994: 92). Sivasta su ebekesi ile ilgili asl ciddi almalar 1943 sonras balam ve belediyece su ebekesi bir mteahhide ihale edilmitir. Sivas ehir ime suyu kaynandaki son kapsaml alma 1964 ylnda yaplmt. 1964 yl ve onu takip eden 10-15 yl iinde, bu alma sonucundaki genel durum ehre yeterli durumdayd. Ancak 1975 ylndan itibaren ksmi olarak su problemi grlmeye baland ve 1992 ylnda younlama eilimi gsterdi. ehir nfusuyla birlikte konut saysnn yllar itibariyle artmasna karlk su miktar ayn kalm, ok katl binalarn da artmasyla doal cazibe yoluyla ehre verilen suyun tazyiki dmtr. Ortaya kan su problemine, kaynak gelitirme abalan, yeni depolama yaplmas, ebeke yenileme almalar ve abonelerin bilgilendirilmesi gibi yntemlerle zm bulunmaya allmaktadr. Yaplan almalar sonucunda 750 litre/sn su elde edilmeye balanmtr. Bunun sonucunda 1991 yl Aralk ay itibariyle gnde 55 bin ton su verilirken, 1993 yl Aralk ay itibariyle 95 bin ton su verilmeye balanmtr. 1995 Ocak ay itibariyle ehre verilebilen toplam su kapasitesi ise gnde 125 bin tondur. 1989 ylnda 13804 mt olan ime suyu altyap inaatna, 1990 ylnda 18.491 m, 1991 ylnda 35.970 m, 1992 ylnda 20.000 m ve 1993 ylnda 88.728 m eklenerek 1994 yl banda toplam 171.993 metreye ulamtr. Abone says, 1964 ylnda 7500 iken 1981de 32.000, 1989da 47.342 olmu ve 1994 banda 60.000 adete ulamtr. Buna bal olarak gnlk su tketimi de 1981de 56.000 ton, 1992de 88.000 ton ve 1994 banda 115.000 ton olarak gereklemitir (Sivas Belediyesi, 1993: 21). Bu almalar balamnda 1995-1999 yllar arasnda su problemi yaamayan Sivas 2000 ylndan itibaren tekrar su yetersizlii problemi ile kar karya kalmtr. 1939 ylnda 15 kmlik bir kanalizasyona sahip olan Sivasta asl salkl iyiletirmeler 1940lardan sonra balamtr. Bu yllarda mevcut yap iyiletirilmise de ehrin kanalizasyon olmayan bir ok blgesi mevcuttu. 1985-

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

257

1993 dneminde ehir altyap inaat %90 orannda tamamlanm bulunmaktadr. ehrin atksu dearjn salayacak olan ana kollektre baz ilaveler yaplarak tamamlanma aamasna gelinmitir. Mevcut kanalizasyon ebekesine, 1989 ylnda 47.625 mt, 1990 ylnda 60.692 mt, 1991 ylnda 50.675 mt, 1992 ylnda 56.520 mt ve 1993 ylnda 34.034 mt ilave edilerek toplam 248.646 mtye ulamtr (Sivas Belediyesi, 1993: 7). Bugn Sivasta nemli bir kanalizasyon problemi bulunmamaktadr. Sivas, yeil alan ve ormann az olduu illerimizden biridir. l yzeyinin yaklak %1,6lk ksm ormanlktr ve bu 3300100 hektara karlk gelmektedir. ehrin iindeki toplam yeil alan miktar, Paa Fabrikas, Scak ermik ve Souk ermik hari olmak zere 373.000 m2dir. Kii bana 1,6 m2lik bir yeil alan dmektedir (Polat, Yankolu, 1990: 52). Bu konuda uluslararas standart ise 5,5 m2dir. Sivastaki bu yeil alan azlndan Ahmet Turan Alkan u ekilde yaknyor: Ta uzaklardan yeil bir ravza grnmyle yrek ferahlatan iyimser yeillikler, ehrin derununa doru nfuz ettike hzn verici bir kavak fukaralna inklp eder. ocukluk gnlerimizin getii zamanlarda bu ehir kayak ve st biteviyeliine mahkum olmam, gerekten yeil bir beldeydi. Apartman cinnetine teslim olmadmz o gzel gnlerde, ehrin en meskun mahallelerinde bile gnl ferahlatan baheler bulmak mmknd. Bahe namna, iki apartman arasna skm -be metrelik kararm beton deme zerinde gya oynadklarn zanneden bugnk ocuklara duyduum merhamet gerekten byktr (Alkan, 1992: 88). Yeil alan konusunda baz almalar devam etmektedir. Orman letme Mdrlnce Ankara yolu civarnda balatlan ve Taldere Boaz sonuna kadar ulaacak olan 2 bin hektarlk Sivas Yeil Kuak Aalandrma Blgesi hava kirlilii sorununun zmnde yararl olacaktr. 1989 ylndan itibaren ehrin gzelletirilmesi ynndeki almalar bir sistematie oturtularak byk kitlesel parklar yerine semt parklarna nem verilmitir. Bu balamda park, bahe, yeil alan, aalandrma hizmetleri ehrin geneline yaylmaya allmtr. Okul ve cami evre dzenlemeleri uygulamas ile yeni yeil alanlar kazanlmtr. 1988-1993 yllar arasnda 88.000 adet aa dikilirken, 11.250m2 yeniden dzenleme ve onarm almas, 78.000m2 park ve ocuk oyun alanlar, 22.100m2 yeil alan ve evre dzenlemesi, 6.100m2 okul evre, 8.910m2 cami evre dzenleme ve 3 2.600m2 orta refj almas faaliyetleri gerekletirilmitir (Sivas Belediyesi, 1994: 21). Ayrca daha yaanlr bir Sivas iin gerekli almalara kaynaklk etmek zere Sivasta Yeil Rekreasyon ve Salk Turizmi adl bir alma hazrlanmtr. Workshop niteliindeki bu almada yeilin enine boyuna incelenmesi, jeotermal kaynaklardan yararlanma imkanlarnn aratrlmas, rekreasyon alanlarnn artrlmas n plana karlmtr. Sivasn sahip olduu hem kaplca hem de piknik ve turizm nitelii tayan scak ve souk ermikler ehir iin byk nem tamaktadr. yi bir organize ile bu ermikler ehrin merkezi sistemle stlmasnda

258

Mustafa KMEN

kullanlabilecek niteliktedir. Yaplan almalar gstermektedir ki Sivasta ehir iinde ve evresinde yaplacak aalandrma almalar hava kirlilii ve grlty %50 azaltabilecek, k souunu da 5-6 derece aa ekebilecektir (Sivas Belediyesi, 1992: 18). Scak ermikin jeotermal enerji retiminde kullanlmas evre kirliliini de nemli lde azaltabilecektir. 50-55 derece scakla sahip bu kaynak, hem evre dostu olup hem de byk bir enerji kaynadr. Sivasa 30 km uzaklktaki Scak ermik gittike bir yerleim alan, dinlenme merkezi olmakta ve gelecekte Sivasn banliys olmaya aday grnmektedir. 7.3 Barnma Sorunlar 7.3.1 mar ve Arsa Sorunu Osmanl Tahrir Defterine gre 16. yzylda Sivasta 3533 ev bulunmaktadr. Bu kaytlara gre ehir 44 mahalleye ayrlmaktadr. II. Mahmut dneminde de ehirde, 59 mahalle bulunmaktayd (Yldrm, 1993: 30). ehirde 1871de 6296 hane, 1898de 7675 hane bulunmaktayd. Yine 1898 yl itibariyle 1465 dkkan, 13 hamam ve 12 han mevcuttur (Yurt Ansiklopedisi, 1983: 6881). Cumhuriyetin kuruluuna kadar nemli bir gelime gsteremeyen ve kk bir Anadolu ehri olarak kalan Sivas 1930lu yllarda gelimeye balamtr. 1930da Belediye Bakan olan Hikmet Ik ehre elektrii getirmi ve bu da Sivasn kentlemesini nemli lde etkilemitir. nemli gelimeler olarak kabul edilebilecek ehir haritas uygulamas, yeni yollar ve lamlarn yaplmas ve nn Caddesinin almas gibi faaliyetler Sivas ehircilik asndan ileri gtrmtr. Bu yllarda Sivasta hektar bana 156 kii dmekteydi. ehir merkezine ait imar plan ilk defa 1932 ylnda yaptrlp uygulamaya balanmtr (l Yll, 1967: 284). ehir iin 1934 ylnda 1/2000, 1/1000 ve 1/500 oranlarnda olmak zere plan hazrlanmtr (Sivas Gazetesi, 1934). 1934 ylnda hazrlanan bu planlara paralel olarak 1937 ylnda bir mar Plan Raporu kaleme alnm ve baz hedefler tayin edilmitir. ehrin haritasnn yaptrlmas, zel dare ile ortak hareket edilerek ehrin elektrikle aydnlatlmas, asri ve fenni bir mezbaha ina ettirilmesi, 710 metre parke, 4200 metre ose ve 10 km.si de Arnavut kaldrm olmak zere sokaklarn yaplmas veya yeniden almas bu hedefler arasnda bulunmaktayd (mar Plan Raporu, 1937: 25). kinci dnya Sava yllarnda yavalayan kentleme hareketi, 1950 sonras ivme kazanm ve etkilerini gstermeye balamtr. Sivas ehri 1967li yllarda her ynyle imar plan dna tam durumdayd. Bu ylda mahalle adedi 232 idi ve en az nfuslu mahalle Klavuz, en ok nfuslu mahalle ise Altntabak mahallesi olarak grnyordu. Bu yllarda Altntabak mahallesinde arsa fiyatlar ucuz olduu gibi konutlar yerleenin arzusuna gre yapldndan maliyeti dk olmakta idi. Gecekondu semti olarak hzla artmtr. Tm Anadolu ehirlerinde olduu gibi Sivas da teknik imkanszlklar yznden planl ehirciliin gereklerini yerine getirememitir. mar plannn yapld 193Olu yllara kadar yaplan almalar bir

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

259

plan ve gr erevesinde yaplmad iin boa gitmitir (Kzlrmak Gazetesi, 1956). Yine 1967 ylnda mar Plan dndaki en byk gelime bat ve gneybat ynndedir. Altntabak Mahallesi tamamen, Aydoan, Yenimahalle, iekli ve Mehmet Paa mahalleleri de ksmen imar plan dndadr. Bu gelimeler imar planna uyulmadndan, genellikle arazi sahiplerinin kendi ifrazl arsalar zerinde gecekondu eklinde ruhsatsz bina ina etmeleriyle olmutur (ller Bankas, 1967: 42). Nfus art ve kentleme sreci Sivasn strktr zerine tesir ederek, kent ii arazi kullanmnn deimesine neden olmaktadr. Meydana gelen bu yapsal deiim, merkezden balayarak evre iskan alanlarna doru gelimektedir. Buna paralel olarak arazi fiyatlarnda da dalgalanmalar grlmektedir. Kent iinde arazi fiyatlarnn en yksek olduu blge merkez ve merkezin hemen dousunda, Atatrk Caddesinin zerinde 400 metre uzunluundaki eridin iki yandr. Sivasta arsa fiyatlarnn bu ekilde artmasnda yerel ynetimlerin elinde geni alanlarn olmamas, mahallelerin merkezden bamsz sosyal yaplanmaya sahip bulunmamas gibi etkenler rol oynamaktadr. Ayrca herhangi bir blgenin sahip olduu sosyal seviye de arsa fiyatlarn dolayl olarak etkilemektedir. stasyon Caddesi buna gzel bir rnektir. Bu mekann dousunda iyi gelirli memur ve subaylar batsnda ise dar gelirli memurlar ve iiler oturmaktadr. Bu sosyal durum fiyatlara dolayl olarak yansmaktadr (ller Bankas, 1967: 184). Sivasta imar ve arsa konusunda bugn benzeri etkiler grlmeye paralel olarak baz deiiklikler grlebilmektedir. rnein, ehrin yerleim yn batya ve Yeniehir ynne doru kaymtr ve bu da arsa fiyatlarn nemli lde etkilemektedir. niversitenin bu konudaki etkisi de byk olmutur. Gerek niversitenin bulunduu blgede gerekse ehir genelinde arsa ve konut fiyatlar ile kiralar olduka ykselmitir. 7.3.2 Konut ve Gecekondu Sorunu Sivasta kyden kente gn olduka artmas zellikle kenar mahallelerde gecekondu tarznda tek katl konutlar yaygnlatrmtr. Bunun nlenmesine ynelik olarak ihdas edilen gecekondu nleme blgeleri ise imarl bir yaplamay balatm bulunmaktadr. 1975 ylnda ildeki toplam bina says 26.146 iken, 1984 de 36.846, 1989 da ise 51.528 olmu, 1993 ylnda yaplan numarataj almas neticesi bu say 52.451 olarak tespit edilmitir. 1969-1970 yllarnda oluturulan Aydoan 1 nolu Gecekondu nleme Blgesinde 270 adet 2 katl msait arsa tahsis edilirken bu sayya 1973te 398 parsel. daha ilave edilmitir (Alacahan, 1994: 85). Sivasta 1989 ylndan itibaren plansz ve salksz kentlemenin nne gemek zere imar almalarna hz verildi. zellikle, plansz olarak yaplamas youn olan ve ehre g eden ailelerin dzensiz olarak gecekondulamay younlatrdklar mahallelerde 18. madde uygulamalar balatld. 3194 sayl mar Yasasnn 18. maddesi imar planlarnn

260

Mustafa KMEN

uygulanmas amacyla hamur kuraln ngrmektedir Dzenleyici birletirim kural, imar snrlar iindeki tanmaz mallar iin kullanlabilen bir yetkidir (Kele, 1993: 198). 18. madde uygulamasnn, ehirde dzenli yaplamann salanmas, teknik ve sosyal altyapnn salkl gelimesi, imar planlarna uygun ekilde ruhsatl ve ok katl inaat yapmna hazr parseller oluturulabilmesi, imar planndaki yollarn, parklarn,cami, karakol, otopark, salk oca ve okullarn ahs mlkiyetinden kmasyla bu alanlarn halkn kullanmna almas gibi yararlar vardr. Ayrca 18. madde uygulamas sonucu hisseli kadastro parselleri, mstakil imar parseli haline geleceinden artk kaak inaat yapmnn ortadan kalkmas sz konusudur. DPTnin nfusu 20.000 ve zeri belediyelerle ilgili aratrmasna gre, Sivas ilinin 1993 yl konut stoku 47.858 olarak belirlenmi ve bu ihtiyacn 1994te 1132 adet artt, 1995de ise 1161 adet artaca tahmin edilmitir. Yaplan projeksiyon almalar sonucunda 1995-2000 yllar arasnda Sivastaki konut ihtiyacnn 8559 adet artaca da tahmin edilmitir. Btn bu bilgiler Sivas ili merkezi iin ngrlm olup ileler ve kyler ayr tutulmutur (DPT, 1994: 17). Sivasta salksz yaplamann nne gemek ve sosyal bir yara olan gecekondulamay nlemek iin adet Gecekondu nleme Blgesi oluturulmutur. mar planlar yaplan bu blgelerde ucuz arsa verilip, plan ve projeleri ile altyaplar belediyece yaplarak dar gelirli vatandalarmzn konut yapmalarna imkan salanmtr. Bunlardan Yenidoan Mahallesinde 300 dnmlk bir arazi Gecekondu nleme Blgesine dntrld. Arsa sahipleri ile anlalarak parselasyonu tamamlanan bu blgede imar parselleri oluturularak arsa bedelleri taksitlendirilme suretiyle dar gelirli ve konutu olmayan vatandalara tahsis edildi. Klavuz Mahallesinde oluturulan Gecekondu nleme Blgesi ise yaklak 670.000m2 alan kapsamakta ve 880 parsel bulunmaktadr. Bu blgede 5 parsel bo braklm olup, 6 ada ise Toplu Konut Kooperatifi iin ayrld. Yenidoan ve Klavuz Mahallesinde oluturulan gecekondu nleme blgelerinin olumlu karlanmas ve vatandalarn istei zerine Alibaba Mahallesinde de gecekondu nleme blgesi oluturulmas karara baland. mar Plan, Belediye Meclisi onayndan geen Alibaba Gecekondu nleme Blgesinde parselasyon planlar tamamlanmak zeredir (Sivas Belediyesi, 1994: 14).

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

261

Sonu ve Deerlendirme Hzl bir yapsal deime sreci iinde bulunan Trkiyede, deiimin en belirgin gstergelerinden biri giderek younlaan kentleme olgusudur. lkemiz, Cumhuriyetin kuruluundan sonra sanayilemeye balam ve kentleme hz da 1950lerden sonra ykselmitir. Geri, 1950li yllara kadar kent saylabilecek pek ok yerleme mevcuttur, ama kentleme hz bu yllardan sonra byk boyutlara ulamtr. lkemizde sanayileme srecinde, tarmda makinelemenin artk igc ortaya karmas, ulam ve haberleme imkanlar ile kentlerde i imkanlarnn artmas, nfus art kente g hzlandrrken kentler bu g kaldrabilecek ve g edenlerin ihtiyacna cevap verebilecek nitelikte gelimemitir. Kentleme hznn yksek olmas yannda, gn byk birka merkeze ve blgeye ynelmesi, kentleme hznn sanayileme hzndan yksek olmas gibi faktrler salkl ve planl bir kentlemeyi engellemitir. Trkiye kentlemesi birok gelimekte olan lkede olduu zere, sorunlu bir kentlemedir. Ar, arpk, salksz gibi sfatlarla nitelendirilen bu kentleme biimi, evre sorunlarndan altyap sorunlarna, toplumsal ve ekonomik sorunlardan kltrel sorunlara kadar birok nemli sorunun nedeni olarak bu alanlara girdi salamaktadr. Bu zellik ve nitelikleri ile Trkiyede kentleme ayn zamanda kentlerin tek tek ya da blgesel anlamda kentsel gelime dinamikleri ile yakndan ilgilidir. Sivasn kentsel gelimesini de bu anlamda Trkiyede yaanan genel kentleme nitelikleri ve sorunlarndan ayrmak olduka zordur. Sivas, Anadolunun nemli bir corafi konumunda bulunup sektrel olarak her trl geliime elverilidir. Ancak, yeterli insan gcne sahip olmasna ramen sanayisinin gelimemesi nedeniyle her geen gn byyen bir g sorunu ile kar karya bulunmaktadr. lin siyasi ve ekonomik adan en zayf olduu dnem 1925-1930 yllar arasndaki dnemdir. 1930 ylnda demiryolunun yaplmas ile il, gerek nfus gerekse alan olarak gelimeye balamtr. 1935-1965 yllar aras kent nfusu 33.000den %222lik bir artla 109.000e kmtr. Sivas kent nfus art ile Trkiye kentsel nfusunun art karlatrldnda 1935den 1965e kadar Sivas kent nfusunun ortalama olarak yllk art hz 7.4 olarak gerekleirken Trkiyede ayn oran 5.1 olarak gereklemitir. Bu da Sivasn demografik adan Trkiyenin en hzl kentleen yerleim yerlerinden biri olduunu gstermektedir. Art hzl olmasna ramen miktar olarak bymenin fazla olduu sylenemez. rnein 1935-1965 dneminde ancak 75.000 kiilik bir art olmutur. kinci Dnya Sava yllarndaki olduka dk kentleme hz ileriki yllarda artm ve 1955-1960 yllan arasnda %5.8 oranna ulamtr. 1973te Cumhuriyet niversitesinin almas karar ve 1976 ylnda 4. Demir-elik

262

Mustafa KMEN

Sanayisinin kurulmas Sivasta kentleme hzn artrmtr. 1985-1990 arasnda Sivas ili merkez nfusu, toplam nfus iinde %2.34lk bir azalma gstermitir. Bugn Sivas ili topraklarnn %41. 8i tarm arazisi, %43 .4 ayr ve mera, %11 .5i orman ve fundalk, %6s meskun alan ve %2.8i kayalk ve sathldr. Toplam tarm arazisinin %34 sulanabilmektedir. Gnmz Sivas sanayisinde zel sektre nazaran kamu iletmeleri daha arlkldr. 1985 ylndan itibaren zel sektrde bir canlanma balam, fakat ilerleyen yllarda duraklama yaanm, hatta gerileme grlmtr. lde faal nfusun %67.2si tarm, %4.6s ise sanayi sektrnde almaktadr. Sivasn kentlemesinin sanaiye dayal olduu sylenemez. Daha ok demorafik bir kentleme nitelii gze arpmaktadr. Kent olarak il nfusunun artmas sanainin bu nfusu ekmesi sonucu olmam, aksine tarmda teknolojinin kullanmaya balanmas ve toprak blnmesi sonucu retimin azalmas ve krsal kesimde isizlik ortaya karm ve hayvanclkta sahip olunan potansiyelin de deerlendirilememesi sonucu krsal nfus merkeze kaym, bu nfus ildeki az da olsa mevcut kamu ve zel sektr sanayi alannda istihdam edilememi aksine zellikle hizmetler kesiminde istihdam edilmesi yoluna gidilmi, ancak bu kesimin de istihdam kapasitesi yeterli olmad iin neticede~ Sivastan byk oranda sanayinin gelitii byk kentlere ve yurtdna g balamtr. Sivasta bu nedenlerden dolay halen devam eden byk bir g sorunu vardr. yle ki, bugn stanbulda bir milyon, Ankara, Mersin, Bursa, Antalya, zmir ve Kayseri gibi byk kentlerde yaklak alt yz bin ve yurtdnda be yz bin civarnda Sivasl yaamaktadr. Bu durum, gerek Sivasta gerekse g edilen mekanlarda sosyal, ekonomik ve kltrel olmak zere pek ok sorunun ortaya kmasna neden olarak lkemiz kentlemesine olumsuz etkide bulunmaktadr. Sivasta kentsel gelime balamnda ortaya kan sorunlara bakacak olursak birtakm evre sorunlarnn var olduunu grrz zellikle k aylarndaki hava kirlilii, atk su sorunu ile yeil alan sorunu bunlardan balcalardr. Bunun yannda altyap sorunlar ise pek fazla deildir. Barnma sorunlar kendini hissettirse de nemli bir gecekondu sorununun olduu sylenemez. Daha ok nfus ve istihdam sorunlar n plana kmakta ve bunlara bal sorunlar gndeme gelmektedir. Kentleme olgusu iin madalyonun dier yz ya da elmann dier yars niteliindeki kentlileme asndan Sivas iline baktmzda ak ve net eyler sylemek biraz zor grnmektedir. lkemiz genelindeki elikili ve aprak sonular Sivas iin de geerlidir. Gecekondu sorunun bulunmad Sivas ehri iin kltr, intibak, sosyalleme gibi bir takm kentlileme sorunlarnn bulunmadn sylemek gtr. Bu, lkemiz kentlemesinin sorunlu yn ve sorunlu niteliiyle olduu kadar, Sivasa zg artlarla da ilgilidir denilebilir. Sonu olarak diyebiliriz ki, Sivasta kentsel gelime hem Trkiye kentlemesinin zelliklerinden kaynaklanan hem de kendine zg koullarn yaratt baz sorunlara sahiptir. Baz evre sorunlar ile nfus ve istihdam sorunlar yine Trkiye kentlemesinde olduu gibi bu Sivasn kentsel gelime srecinde de

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 Do.Dr. Feramuz AYDOANn Ansna

263

kendini hissettirmektedir. zellikle hava kirlilii ile g sorunu bu ilimizin kentsel gelimesi ile zdelemi bulunmaktadr. Btn bu sorunlarn zm, yine lkemiz kentlemesine paralel ekilde etkili, uyumlu, btncl kararlar ve uygulamalarla olabilecektir. Bu konuda zellikle yerel ynetimler ile merkezi ynetim arasnda birbirini tamamlayc ve destekleyici almalara gereksinim vardr. uras da bir gerek ki, Sivasn kentlemesini ve sorunlarn lkemizin ekonomik, toplumsal ve siyasal yaplanmasndan ve imkanlarndan soyutlamamz mmkn gzkmemektedir. Kaynaka
ALACAHAN, Osman (1994), Sanayileme Srecinde Sivasn Kentlemesi, C.. SBE, Yaynlanmam Yk. Lis. Tezi, Sivas. ALKAN, Ahmet Turan (1992), Altnc ehir, tken Yayn, stanbul. ALKAN, Ahmet Turan (1991),Birinci Dnya Harbinde Sivasl Bir Zabitin Hatra defterinden, Revak Dergisi, Sivas Vakflar Blge Mdrl Yayn, Sivas. ASLANOLU, brahim (1964), Her Ynden Sivas, Kamil Kitapevi, Sivas. BASEL, Fahrettin (1985), Sivas Blteni, Kamil Matbaas, Sivas. BAYRAKTUTAN, Yusuf (1999),Sivasn Tarmsal Yaps,(Sivas Ekonomisi, Editr: A.Esen), Sivas Belediyesi Yayn, Sivas. ETNTA, Hakan (1999),Sivasta Sanayi Sektr ve Sanayi Kurulular, ,(Sivas Ekonomisi, Editr: A.Esen), Sivas Belediyesi Yayn, Sivas. DARKOT, Besim (1960), slam Ansiklopedisi, Sivas Maddesi, C. X, stanbul. D.P.T (1993), Beinci Be Yllk Kalknma Plan (1984-1989), kinci Be Yllk Kalknma Plan (1968-1973), ller tibariyle eitli Gstergeler, Ankara. D.P.T (1985), Belediyelerin Yeniden Yaplanmalar le lgili zm nerileri, DPT Yayn, Ankara. D.P.T (1992), Kalknmada ncelikli Yreler Raporu, DPT Yayn, Ankara. D.P.T (1994), Nfusu 20.000 ve zeri Belediyelerin Konut Stoku htiyac Tahminleri, DPT Yayn, Ankara. ERDAHA, Kamil (1975), Milli Mcadelede Vilayetler ve Valiler, stanbul. EVEREST, Nimet (1993), Sivas Kentinde Hava Kirliliinin ncelenmesi, C.. Fen Bilimleri Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sivas. GRMEZ, Kemal (1991), ehir ve nsan, Milli Eitim Bakanl Yayn, stanbul. LLER BANKASI (1967), Sivas Analitik Etdler, Sivas. KARAL, E, Ziya(1943), Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym-1831, Ankara. Matbaas, Ankara, 1961

264

Mustafa KMEN

KELE, Ruen (1993), Kentleme Politikas, mge Yaynevi, Ankara. KIZILIRMAK Gazetesi, 22 Nisan 1928, 27 Aralk 1932 SEZAL, hsan (1992), ehirleme, Aa Yaynlan, stanbul. SVAS BELEDYES (1994), 1993 Yl alma Raporu ve Eki, 1994 Yl alma Raporu, Sivas. SVAS BELEDYES (1992), Sivasta Yeil Rekrasyon ve Salk Turizmi, Sivas. SVAS VALLG (1967), mar Plan Raporu, Sivas. SVAS VALL (1973), l Yll, Sivas. SVAS VALL (1321), Vilayet Salnamesi, Sivas. SVAS TCARET VE SANAY ODASI (1985), Sivas Ekonomik Raporu, Sivas. SVAS Gazetesi, 19 temmuz 1934 ZER, Ahmet (1994), Kent Yazlar, Kar Yaynlar, Ankara. TOLAN, Barlas (1977), Bykkent Sorunlarna Toplu Bak, AITA Yayn, Ankara. TOPARLI, Recep (1992), Sivas ehri, Erzurum. YASAK, brahim (1994), Sivas li, Seyran Yaynlan, Sivas. YAVUZ, FEHM (1962), ehircilik, SBF Yayn, Ankara. YILDIRIM, Hseyin (1993), Cumhuriyet Dneminde Sivas ehri; 1923-1950, D.E.., Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi, zmir. Yurt Ansiklopedisi (1983), Cilt:10, stanbul.