AHMED CEVDET PAA

ve

MECELLE

Ahmed imirgil

Ekrem Bura Ekinci

stanbul 2007

Takdim
Osmanl hukukusu denince Batllarn hemen aklna gelen iki kiiden biri eyhlislm Ebussuud Efendi ise, dieri de Ahmed Cevdet Paadr. Bu ikisi, yalnz Batda deil, lkemizde de hakl bir hret kazanmtr. Ebussuud Efendi, zamann padiahnn kanun nvann almasnda hakl bir rol oynad gibi, Cevdet Paa da memleketimizde hukuk ilminin inkiafna ve Tanzimat slahatnn meru zeminde tatbikine ok hizmet etmitir. Ahmed Cevdet Paa eitli meziyetleri uhdesinde toplam bir ahsiyettir. Tarihi, dilci, idare adam, hukuku, edebiyat ve din adamdr. Her sahada eser vermitir. O zamana kadar cri bulunan er hukukun mhim bir ksmn ilk defa kanunlatrmak suretiyle slm tarihinde bir ilki gerekletirmitir. Son devir Osmanl limlerinin en byklerinden ve ok ynl slm limlerinin son zamanda yetimi tipik bir temsilcisidir. Bu bakmdan Cevdet Paay tanmak, yakn tarihimizi de eitli ynleriyle renmeye yardmc olacaktr. Osmanl meden kanunu olan Mecelle ise, yalnz bizde deil, dnya hukuk tarihi bakmndan da bide bir eserdir. Hele bunun ilk yz maddesi birer hukuk veczesi olmak itibariyle ilim irfan sahibi herkesin istifade edecei temel prensiplerdir. Bu giriten de anlald zere elinizdeki kitap ksmdan teekkl etmektedir. Ahmed Cevdet Paann eitli ynleriyle tantld birinci ksm, deerli dostumuz Prof. Dr. Ahmed imirgil* kaleme ald. Bana da okutmak ltfunu gsterdi. Kitabn ikinci ksm, dnya hukuk tarihinin aheserlerinden saylan Mecelle ile alkal umum bilgiler ihtiv ediyor. nc ksmda ise kll kideler de denilen Mecellenin ilk yz maddesi ve bunlarn aklamalar yer alyor. Mecellenin kll kideleriyle tanmam hukuk fakltesinin birinci snfndaki bir meden hukuk dersinde olmutu. Her biri vecize hviyetindeki bu maddeler det beni bylemi; hemen bir Mecelle bulup bunlarn tamamn okumaya davranmtm. Osmanl Hukukunun usuz bucaksz bir dery olduunu da o zaman anladm. Bundan birka sene nce, baz avukat arkadalar Mecellenin ilk yz maddesi zerinde seminer vermemi istediler. Ben de aczime bakmayarak kabul ettim. Bir k boyunca merakl bir topluluk huzurunda yz maddenin izahn yapmak imkn hsl oldu. Bu sefer orada anlatlanlarn kitap hline getirilmesi teklif edildi. nce bunu lzumsuz buldum. Fakat bugn Osmanlca Mecelle erhlerini okuyup anlayacak kimseler hayli azald iin, bakalarna da faydal olablir dncesiyle kabul ettim. ok uzun olmasn istemediim iin seminerlerde anlattklarm zetleyip yeniden tanzim ettim. Bylece elinizdeki kitap dodu. imdi de baslmas myesser oldu. Mecellenin bu yz maddesi zerine almalarmn olduunu iiten deerli dostumuz Ahmed imirgil, bunlarn baslmas hususunda srarl tekliflerde bulundu. Kendisi de byle bir kitapta mutlaka bulunmas gereken merhum Cevdet Paann hayatn yazma iini zerine ald. Neticede elinizdeki kitap meydana geldi. Kendisine mteekkirim. Bu eseri adaletin tecellisine hizmet etmi Osmanl limlerinin, bilhassa bata Ahmed Cevdet Paa olmak zere Mecelle cemiyeti zlar ile Mecelle zerinde alanlarn aziz ruhlarna ithaf etmeyi bir minnet borcu sayyoruz. Mecelleyi anlamak ve izah etmek, hele bugnki insanlar iin, dorusu pek de kolay deildir. Bu bakmdan okuyucularmzdan hat ve noksanlarmz, niyetimizin hlisliine balamalarn dileriz. Meraklsna faydal olursa ne mutlu bize! Ekrem Bura Ekinci* stanbul 2007

* *

Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Tarihi ve slm Hukuku Krss

Birinci Ksm

AHMED CEVDET PAA

_________________ Ben devletin hizmetkrlarndanm ve kk rtbede bir adamm. Vkelnn ihtilfna karmak bana yakmaz. Ben herkesle barm. Behemehal bir bayrak altna girmek lzm gelirse, Bayezid meydannda bir bayrak ap yalnzca altnda otururum. Ahmed Cevdet Paa

Lofcada balayan hayat

Ahmed Cevdet Paa, 1823 ylnn 26/27 Mart Saly arambaya balayan gece (Hicr 13-14 Receb 1238) Osmanl Devletinin Tuna eyleti kasabalarndan, imdi Bulgaristan hududu dhilindeki Lofada dnyaya geldi. Asl ad Ahmed olup, Cevdet mahlsn -o zamanlar det olduu zere- stanbulda renim grd srada ir Sleyman Fehim Efendi kendisine vermiti (1843). Babas Lofa ileri gelenlerinden ve meclis-i idare zsndan Hac smail Aa, annesi yine Lofal Topuzolu hnednndan Aye Smbl Hanmdr. Bykbabas Hac Ali Efendi de Lofa ynlarnn ktipliini ve khyaln yapm mnevver bir zatt. Hac Ali Efendinin babas Ahmed Aa, Lofa mfts smail Efendinin olu idi. smail Efendi de, 1711 tarihli Prut muharebesi srasnda Krklarelinden Lofaya gen Yularkranzde Ahmed Aann oludur.1 Hac Ali Efendi, torunu Ahmedin parlak ve gelecek vadeden zeksn daha o gnlerde sezmi olmaldr ki, bu sebepten onu, ilmiye mesleinde yetitirebilmek iin Lofann en mehur limlerini seferber etti. Ahmed (Cevdet) Efendi, dedesinin teviki ve desteiyle Lofa mfts Hfz mer Efendiden Arapa okuyarak tahsil hayatna balad. Ksa zamanda slm ilimlerle ilgili kitaplar okuyacak derecede ilerleme gsterdi. Ardndan kd nibi Hac Eref Efendi ve mft Hfz Mehmed Efendiden eitli dersler ald. Halebnin Mltek kitab gibi fkh ilminin en mhim eserlerini tedris etmesi, onun Lofada ald tahsilin seviyesini gstermektedir.2 Hatta Hfz Mehmed Efendiden dersler alrken, mft msevvidlii vazifesini de yapmaa balamt. Fetvlarn ilk msveddelerinin kaleme alnmas ii olan fetv tesvdi, yalnz fkh bilmeyi deil, iyi bir mn olmay, yani yaz yazma sanatnda da mhir olmay icap ettirir. Zira fetvy msvedde hlinde tanzim edip hazrlayabilmek iin fazla szden saknmak; meseleyi, nazara alnmas icab eden btn fkh kaytlarn ihtiv eder surette tasvir ve tahrir edebilmek arttr. Bu da, Ahmed (Cevdet) Efendinin gen yata ulat ilm dereceyi gstermektedir.3 Bykbabas ftraten zeki ve kabiliyetli grd torununun almasndan ve gayretinden ok memnundu. Muhtemelen Lofadaki hocalarnn da arzusu zerine Ahmedi, tahsilini daha da ileri seviyeye gtrmesi iin 1255/1839 yl balarnda stanbula gnderdi. Ahmed (Cevdet) Efendi, son be asrn bu en byk ilim ve irfan merkezinden zm derecede istifde etmeye hazrd. Eline geirdii frsat en iyi bir ekilde deerlendirecekti. stanbula gelir gelmez Fatih aramba pazarnda bulunan Papasolu Medresesinde bir hcreye yerleti ve derhal Fatih Cmiinde ilim tahsiline balad. Ahmed Cevdet Efendi o gnlerini yle anlatmaktadr: stanbula geldikten bir ka ay sonra, Sultan II. Mahmud Han hazretleri hirete irtihl eyledi. Yerine olu Sultan Abdlmecid Han hazretleri geti. Ksa bir mddet sonra Tanzimat Fermn iln olundu. Yeni kanunlardan byk pederim aleyhte, pederim ise lehte etkilenmiti. lem bu ya, hangi rzgr esse, nhdlarn kimine muvfk olur; kimine muhlif der. Artk byk pederim evvelki kadar ake gnderemez olduu cihetle, pederimin inesine mecbur kalmtm. Nitekim ok gemeden btn ihtiyacm pederimin gnderdii akelere bal kald. Fakat medreseler kanaat yuvas olup, talebe pek az masrafla geimini temin eder olduundan, ben dierlerine nisbetle beyler gibi idim. Dim talebeden biri yemek piirir ve sair hizmetleri grrd. Ben yalnz masrafn verirdim ve vakitlerimi mtlaa ile geirirdim. Medreselerde dim byle boaz tokluuna hizmetkr bulunur ve insan pek az masrafla idare edebilirdi.4

Ahmet Cevdet Efendi, stanbulun ilm muhitlerinde ksa mddet zarfnda kendini gsterdi. Devrin mehur limleri Hfz Seyyid Efendi, Doyranl Mehmed Efendi, Vidinli Mustafa Efendi, Kara Halil Efendi ve Birgiv Hoca kir Efendinin derslerine devam etti. Ayrca Miralay Nuri Bey ve Mneccimba Osman Sbit Efendiden hesap, cebir, hendese gibi dersler grd. Bu arada ilm ve edeb cemiyetlere de girdi. Devam ettii stanbul arambadaki Murad Molla Tekkesinin eyhi Mehmed Murad Efendiden Mesnev okuyarak Farsa bilgisini derinletirdi ve kendisine mesnev-hnlk iczeti verildi. Ayrca yukarda ismi geen ir Sleyman Fehim Efendinin Karagmrkteki konana devam edip ondan evket ve rf divanlarn okudu. Sm ve Nefyi taklid ederek iire, Veys ve Okuzdeyi rnek alarak inya heves etti. Lofada iken yazdan izin aldnda Vehb mahlsn kullanmaa balamt. Hocas Fehim efendi, seleflerinden Vehb mahlsl iki byk irin bulunmas dolaysyla, onlarn eserleri arasnda nam ve hreti zyi olur endiesiyle kendisine Cevdet mahlsn verdi. O, bu tarihten sonra Ahmed Cevdet diye mehur olmutur. O devirde brokrat, ulem ve airlerin isimlerinden baka bir de mahlas almalar ve bnunla tannmalar detti. Ahmed Cevdet Efendi, okuyup yazabilecek seviyede Arapa ve Farsa, anlayabilecek lde Franszca ve Bulgarca renmiti. Onun byk bir ilim ve fikir adam olarak yetimesinde husus gayretlerinin mhim tesiri vardr. Ahmed Cevdet Efendinin tahsili hakknda bilgiler verirken, kendisinin yetime tarz, gayret ve almas yannda; devrinin ilim zihniyeti, limleri ve bunlarn derecelerine dair malumat vermek de gerekir.

lim merkezi stanbulda

Sultan II. Mahmudun son zamanlarna tesadf eden bu gnlerde ulem drt tabaka olarak zikredilir. Birinci tabakada bulunanlarn en mehurlar Akehirli mer Efendi, mamzde Esad Efendi, Antakyal Said Efendi ve Denizlili Yahya Efendi idi. Ahmed Cevdet Efendinin stanbulda ilk ders ald hoca Doyranl Mehmed Efendidir. Bu zat drdnc tabaka limlerinden idi. Sabah derslerine devam ettii Doyranldan fazla istifde edemeyeceini ve mkil meselelerin halline zm bulamayacan anlaynca baka hocalarn derslerine de devama balad. Akehirli mer Efendi bu sralarda mtekid mderrislerdendi. Ders vekili (eyhlislm muavini) ve hce-i sultan (padiah hocas) olmak itibar ile ders okutmaa da vakti yoktu. Sultan II. Mahmudun iki olu Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlaziz bu zttan ders almlardr. Ztna bir hrmet olmak zere pyesini ihrz etmedii Rumeli kazaskerliinin nianyla taltif edilmitir. Hicr 1267 (Mild 1851) senesinde vefat etmi olup skdarda medfundur.5 mamzde Esad Efendi iki defa talebelere iczet verdikten sonra, o srada nc defa ders okutuyordu. ehzde Cmi-i erfi civarndaki brahim Paa cmiinde akid erhini okuturken Cevdet Efendi de bir mddet bu dersi takip etmitir. Bir zamanlar ok makbul bir ilmihal olarak halk arasnda tutulan fkhtan Drr-i Yekt erhi bu ztndr. Ayrca matbu olarak mirastan Sirciyye erhi, fkhtan Haleb erhi (Hilyetn-Nc), ayrca Feth-i Kostantiniyye rislesi gibi eserleri vardr. Hak sz sylemekten ekinmez, gzel konuan bir ztt. Son pyesi Rumeli kazaskerlii olup vefat 1267/1851 senesindedir. Sleymaniyede medfundur.6 Antakyal Said Efendi bu tarihte Sleymaniye Cmiinde Sadeddin Teftznnin Arab edebiyat ve buradaki sanatlar konu alan belgata dair Mutavvel adl mehur eserini okutuyordu. Cevdet Efendi bu derse muntazaman devam etmitir. mtihanlar Mutavvelden yapld iin bu feyizli staddan okumak frsatn karmak istememitir. Hads ve tefsirde

mtehasss olan Said Efendi Anadolu kazaskerliine kadar ykselmitir. 1271/1854 senesinde vefat etmi olup Haydarpaada medfundur. Denizlili Yahya Efendi, 1243/1827 senesinde saray hocas ve sonra ders vekili olmu; Drlmuallimn (muallim mektebi) bamuallimliinde ve Encmen-i Dni (ilimler akademisi) zlnda da bulunmutur. Ahmed Cevdet Efendinin talebelik yllarnda tekde ayrlm bulunuyordu. Ayn tabakada bulunduu lim arkadalarnn vefatndan sonra bir ka yl daha yaamas sebebiyle ilim ve feyzini yaymaa devam etme imkn bulmutur. Ahmed Cevdet Efendi, sk sk grt ve ilminden istifade ettii bu zt hakknda yle nakletmitir: Ara sra Hoca Yahya Efendiye gidip sohbetile teerrf ve telezzz ederdim (ereflenir ve lezzet alrdm). Bir gn usl-i fkhdan phe ettiim baz meseleleri halletmek zere kendisine arzettim. Dedi ki: Ayakl Ktphne (nmyla tannan), ihtiyarlk vaktinde Aris okutmu bizim Hoca Emin Efendi ile Musannif Efendi dahi drt ay kadar dersine devam etmiler. Bir gn ikisi birlikte mshabet (sohbet) ederken, Emin Efendi ol dersi tezkr ile (hatrlayarak), Musannif Efendiye hitben Usl-i fkh lykyla tahsil edemedikse de, hi olmazsa bu fenni bilir yle bir zta mlk olduk (kavutuk) ve usl-i fkh ne demek olduunu anladk demitir. u hle nazaran usl-i fkh stanbuldan Ayakl Ktphne (Emin Efendi) ile gitmi. Ben bu ilmi hakkyla bilir bir zta mlk olmadm ve bu ilim eslfmzdan bize tevrs etmedi (ncekilerden miras kalmad). Vka usl-i fkhdan hayli kitaplar okuyup okuttuk. Lkin bu ilimde meleke ve tasarrufa nil olamadk. Sen de urama, yorulursun olum, demitir.7 mrn okumak, okutmak ve ibadet etmekle geiren Yahya Efendi 26 Muharrem 1275 (21 Austos 1858) tarihinde seksen yana yakn olduu halde hirete gmtr. Sleymaniyyede medfundur.8 kinci tabaka ulemsndan en mehurlar Vidinli Hoca, ehr Hfz Efendi, Giritli Hoca ve Hakim Hamid Efendi idi. Vidinli Mustafa Efendi, zamann en ok talebe yetitiren hocasyd. Ders verirken talebenin kbiliyet bakmndan bulunduklar dereceleri nazar- dikkate alr ve hepsinin istifadesini temin edecek bir surette anlatrd. Eskizaral erif Efendi, Amasyal Kara Halil Efendi ve Nasuh Efendi en gzide talebelerinden idi. Talebelerini, drdnc derecedeki hocalardan yksek ve olgun bulurlard. stanbul ruus (stanbul mderrislii) imtihann kazanabilmek iin Mutavvel dersine btn talebeler husus bir ehemmiyet verirdi. Ahmed Cevdet Efendi de bu dersi bir de Vidinli Hocadan dinlemei uygun bulduundan, ikindileri onun dersine devam etmitir. Naklettiine gre o zaman yzden fazla talebe Fatih Cmiinde bu dersi takip ediyordu. Ders esnsnda pek hararetli mzkere ve mcvebeler (sual-cevap tarz mnzaralar) oluyordu. nde gelen murzlarnn (itirazclarn) pek ounu susturmaya ve azn kapatmaya muvaffak oldu. Ahmed Cevdet Efendi de dhil, mcvebe ve muhataba eden bir ka kii kalmt. Byle bahse girienler Hoca Efendinin yannda ve karsnda yer bulurdu. Pek azametli ve ve sert bir kimse olan Vidinli Hocaya kar bir gn Ahmed Cevdet Efendi mbhasede srarl bir tavr gstermiti. Bu hal Vidinli Hoca Efendinin cann skm ve talebesini iyice azarlamt. Ahmed Cevdet Efendi bu tekdirden can skldndan bir mddet bahse girimekten ekinerek sessiz kalmt. Daha sonra Vidinli Hoca ihtilfl mevzuya dn yaparak meseleyi bir kez daha gzelce izh ettikten sonra Hak, Lofalnn imi (yani Ahmed Cevdet Efendi hakl imi) diyerek Cevdet Efendinin gnln alm ve aradaki soukluu gidermitir. Bu takdirden fevkalde memnun olan ve bunu byk bir iftihar vesilesi sayan Ahmed Cevdet Efendinin Vidinli Hoca Efendiye kar duyduu hrmet daha da artm ve uzunca bir mddet daha derslerine devam etmitir. Bilhassa ikindi ve tatil derslerinde ondan ok faydalanmtr. Ahmed Cevdet Efendiyi Burhan- Gelenbevyi okutmaya tevik edenler arasnda Vidinli Hoca da bulunmaktadr.9 Burhan- Gelenbev, XVIII. asr

ulemsndan mehur matematiki Gelenbev smail Efendinin mantka dair mehur eseridir. Vidinli Hoca Efendi ayn zamanda Ramazan aynda padiah huzurunda yaplan huzur derslerinin mukarrirlerinden idi. 1271/1860 senesinde vefat etmitir. Edirnekapda medfundur.10 Ahmed Cevdet Efendiye yakn alka gsteren limlerden birisi Hakm Hamid Efendidir. Bu zt, Ftih Cmiinde ders okuttuu sralarda, tabbet (tb) ilmi ile de megul olurdu. Bu itibarla derse bakmaya, hatta talebe ile ilgilenmeye fazla vakit bulamazd. Son derece kuvvetli zeksyla mtlaa etmeksizin ders verirdi. Hasta talebeyi cretsiz olarak tedvi eder; brelerin yardmlarna koard. Ahmed Cevdet Efendi de bir zaman Gelenbevnin Burhann okuttuu sralarda tatil gnleri de dhil gece gndz demeden alrd. Hatta geceleri yataa yatmaz, kitap mtlaa ederken bir miktar uyuklar; sonra yine kitaba sarlrd. Bu suretle almaktan vcudu zayf dm ve hastalanmt. Hamid Efendi bu hli haber alnca, fen halde can sklm ve kendisini bu mertebe almaktan men eylemitir. Shhati korumak konusunda kendisine ders verir gibi uzun sohbetler yapm, tatil gnlerinde biraz gezinerek elenmesini ve dinlenmesini tavsye etmitir. Ahmed Cevdet Efendi, hocasnn bu tavsyesine riayet etmeye almtr.11 Giritli Hoca, tedris tarkine mensup olmayp, katar eyhi, yani seltin cmilerin Cuma vizlerinden idi. Ahmed Cevdet Efendi zaman zaman kendisinin Ftih cmiindeki Mutavvel dersine itirak ederdi. Bu devirde nc tabaka ulems arasnda Hfz Seyyid Efendi ile Birgiv kir Efendi ok mehur idi. Hafz Seyyid Efendi, let ilimlerinde, yani tefsir, hads, akid, fkh gibi yksek slm ilimleri renmede yardmc olan lisan, gramer ve mantk gibi ilimlerde ihtisas ile mehurdu. Ahmed Cevdet Efendi bu hocasn da yle anlatyor: aramba pazarnda smail Efendi Medresesinde mnzevi olup kimse ile grmezdi. Akam sabah ders verir; dier vakitlerde odasna kapanr ve dim mtlaa ile megul olurdu. Tatil gnleri demeyip talebe mevcud olduka derse devam eylerdi. Ancak aylarn yaklamas ile birlikte derslerin kesilmesi zerine tatil derslerine balard. aban- erfin gelmesi ile birlikte artk talebe hep taraya knca, okutacak adam bulamazd. Ben de ondan baka hoca bulamazdm. Binenaleyh yalnz bama ondan ta bayram akamna kadar ders okurdum. Bence tatil gnleri sadece bayram gnlerinden ibrettir. Btn tahsil hayatm boyunca yalnzca bir Ramazan aynda memleketime gitmitim. Bu itibarla stanbulda tahsil eylediim mlmtn ou, Hfz Seyyid Efendiden olmutur. Gayet zek, mkilleri zen byk bir limdi. Lakin takriri (ders anlatmas) ok sratli olduundan, mbtedler, yani derse yeni balayanlar, ondan hi bir istifde edemezlerdi. Dersi mntehlere, yani ilerlemi olanlara mahsustu.12 Birgiv kir Efendi, hikmette ve bilhassa mantk ilminde tam meleke sahibi bir zt olup, Huzur Dersleri muhataplna tayin olunmutu. Ahmed Cevdet Efendi ulm-i nakliyeden ziyade ulm- akliyyeye heves ettii cihetle, Doyranl Hocann derslerinden sonra iczet iin bu hocay semitir. Ahmed Cevdet Efendi bu durumu yle anlatyor: Evvelce mantk okumusam da, Birgiv kir Efendinin mantk ilminde mahreti, kyaslarn tertibinde melekesi olduundan bir kez de ondan mantk dersleri aldm. Sabahleyin onun dersine katlr; ikindide Vidinli Hocadan Mutavvel okurdum. Ahmed Cevdet Efendi, db ve aruz ilminde Arnavud Ali Efendiden ders alp, ikml- nsah ettikten, yani okumas gereken btn kitaplar bitirdikten sonra Birgiv kir Efendi, Ahmed Cevdet Efendiye 1260/1844 senesinde iczet vermitir.13 Bu devirde zek ve alkan talebelerden ilm mbhase ve mnzaray sevenlere ehl-i kyam denirdi. Bunlar dersine itirak ettikleri hocalar mkil sualleriyle terletirlerdi. Hatta baz hocalar krsy bile terketmek zorunda kalrd. Ahmed Cevdet Efendi ilimde

mbhase ve mnzaray severdi. Zamann mehur ulemsndan Amasyal Kara Halil Efendi, Ftih cmiinde Vadiyye okutmaya balaynca, ehl-i kyam ile beraber Ahmed Cevdet Efendi kendisiyle mbhaseye giriti ise de, Kara Halil Efendi bu talebe ile hakkyla ba ederek byk bir hret kazand. Sonradan eyhlislmla kadar kan Kara Halil Efendi, ho bir tesadftr ki, Mecellenin hazrlanmasnda da Ahmed Cevdet Paa ile terik-i mesde bulunmutur. Ahmed Cevdet Paa kendisine ok hrmet ederdi. 1298/1880 senesinde vefat etti. Darbecilerin emriyle Sultan Abdlazizin hal fetvsn yazm olmas byk bir talihsizliktir. aramba yaknnda Murad Molla tekkesi postnni Mehmed Murad Efendi, sabahtan akama kadar muayyen dersler verir ve belli vakitlerde de Mesnev-i erif okuturdu. Tekkesi det bir drlfnn (niversite) idi. Burada her nevi ilim ve maarif tahsil olunurdu. Kendisinin en nde gelen talebelerinden olan Hfz Tevfik Efendi burada hcrenn (skin) olup, mrcaat edenlere Fris dersleri verirdi. Bu dergha uzaktan yakndan, kk byk nice kimseler gelir ve istifade ederlerdi. Ahmed Cevdet Efendi de bo vakitlerini burada maarif tahsiline sarfederdi. Mehmed Murad Efendi kendisi servet sahibi olduu gibi, tekkesinin dahi gelirleri ok idi. Hayrsever bir zt olup, eline geen paralar hep hayr ilerine sarfederdi. Bu cihetle tekkesi civarnda bir Drl-Mesnev in eyledi. 9 Muharrem 1260 (29/I/1844) gn alna teberrken Sultan Abdlmecid Han hazretleri de terif buyurmutu. O gn eyh Efendi, eski talebelerinin yan sra, Ahmed Cevdet Efendiye de Mesnev-i erf okuma iczeti ile birlikte Kasde-i Bre ve HizblBahr okumaya dahi izin vermitir.14 Halvetiyye tarkatnn abniyye yolu byklerinden Kuadal brahim Efendi, Ahmed Cevdet Efendinin mracaat ettii limlerden biri idi. Ahmed Cevdet Efendi onun hakknda yle der: Kuadal brahim Efendi, devrinin en derin din limi idi. Zhir ve btn mamur, vakarl ve heybetli idi. Vezirlerden ve devlet riclinden pek ok zevt konana gelip, huzuruna girmek zere sofada nbet beklerlerdi. Tasavvuf mesleine bal olmadmz halde, biz de komuluk hasebiyle gidip grrdk. En byk hoca efendilerin halledemedii meselelerin hallini onda bulurduk. Din ilimlerinden ve bilhassa da tefsirden hangi bahis alsa, fevkalde tedkik eyler ve hatra gelmedik ince zarif manl szler sylerdi. Murad Molla tekkesi eyhi, mridleri iinden cidd ve ok gayretli bir zt ktnda, bu bizim iimiz deildir, diyerek Hfz Tevfik Efendi vstasyla onu Kuadalya gnderirdi.15 Ahmed Cevdet Efendi bir yandan tefsir, hads, kelm, fkh gibi ulm- nakliyye ile megul olurken, ulm- akliyyeyi de ihmal etmemitir. O zamanlar Hendesehne-i Berriyyede (kara mhendis mektebi) riyziye (matematik) muallimi Miralay Nuri Bey idi. Ahmed Cevdet Efendi kendisiyle bir anlama yaparak, ondan hesap, cebir, logaritma, usl-i hendese (geometri) dersleri alp, Mecmuatl-Mhendisn, Oktant Rislesi ve Hoca shak Efendinin Ulm- Riyziyye gibi eserlerini okudu; karlnda kendisine Arapa edebiyattan meni ve hikmet-i tabiiyyeden (fizikten) Kazmir (Kdmir) okuttu. Bu fenlerle uzun mddet megul olan Ahmed Cevdet Efendi, hallemedii riyz mkillerini Mneccimba Osman Sib Efendiyle grerek hallederdi. Osman Sib Efendi Drlmuallimnde (muallim mektebinde) riyziye (matematik) hocal ve Tulumbacba konanda alan Mekteb-i Tbbiyede muallimlik yapm; 1280/1864 senesinde vefat etmitir. Nuri Beyin vefat da 1277/1861 senesindedir.

Ah o talebelik gnleri!
Ahmed Cevdet Efendi medreselerde bir taraftan dersleri takip ederken, dier taraftan okuduu mevzulara dair kitaplar kaleme alyordu. Talebe arasnda kitaplarn hutbe ve dibcelerine dair cerayan eden bahislerle alkal Trke yazlarn Beynl-nvn;

stanbulda ilk yerletii Papasolu medresesinde bni Hcibin fiyesini okuturken yazd talktn (erhi) Gyetl-Beyn ismiyle hemen birer eser hline getirmitir. yle ki, hangi mevzuyu ele alrsa, mtekiben ona dair bir eser yazma kendisine ir edinmiti. Bir yandan da ders vermeye balamtr. lk olarak yukarda da getii zere Gelenbevnin Burhan kitab zerine Ftih cmiinde ders vermi; Dlgerzde cmiinde de hikmetten Kzmir okutmutur. Bu da Ahmed Cevdet Paann mantk ile akl ilimlere yaknlk duyduu kadar, szkonusu ilimlerde yksek bir meleke sahibi olduunu da gstermektedir. Nitekim fen ve tarih ilimlerindeki mahareti de sonraki yllarda kaleme alaca eserlerinden anlalmaktadr. Ahmed Cevdet Efendi, talebelik gnlerinin baz hatralarndan da yle bahsetmektedir: O devirlerde ne gzel gnler grdm! Ne tatl mr srdm! Her dem gnl ferahl vu i huzuru bana hem-dem (yolda) idi. O lem ne gzel lem idi! Dim talebeden biri, bir veya iki trl yemek piirip birlikte yedikten sonra kendi odamda tenha kalp tatl tatl mtlaa-y telft ile megul olurdum. Bazan tabiatmn cmertliine tesadf ederek iir yazardm veya mniyne bir ey kaleme alrdm. Ulem ve debdan ahbb u yrnm ok idi. Gece medreseye varmasam arayp soranm yok idi. Akam st ehibbdan birine rast gelip de baka mahalleye gidecek olsam, medrese arkadam bunu canna minnet bilirdi. Zira hazrlad yemek kendisine kalrd. Murad Molla Derghna tam bal olmadm hasebiyle hangi tekkeye varsam ikblle karlanrdm. Bilhassa Mesnevihn olduum cihetle Mevlev derghlarnda byk hrmet grrdm. Bazan geceleri dahi Galata Mevlevihnesinde kalrdm. iir ve inya yatknlm olduundan, kalem erbb ve baz ricl kibr ile dostluk ve lfet peydh etmi idim. Bu cihetle bazan stanbulun k gecelerini ediblerin sohbet meclislerinde geirirdim. Yazn dahi bu vesile ile Boaziine giderdim. Velhsl gayet rahat ve gelecek endiesinden zde olarak her gn istediim yerde gezerdim. Hdiseler derys ne kadar dalgalansa, ben su zerine saman gibi yzerdim. Buna ramen genlikte gurbetzedelik insana tesir ediyor. Binenaleyh ara sra hasret ile yanar ve bu yolda hlime mnsip iirler sylerdim. Vatan ak beni bylece Rumeli tarafna ekerdi. stanbuldan ayrlmak ise pek mkildi. ki mknats arasna dm saman parasna benzerdim. Halbuki devaml olarak pederden para getirterek stanbulda kalmak ve ihtiyalarm grmek mmkn deildi. Artk stanbulda medresede geinecek kadar bir maa edinmenin aresini bulmam gerekiyordu.16

Hizmet yllar Premedi kads

Ahmed Cevdet Efendi stanbula geldikten drt sene sonra 1259/1843 senesinde sahibine oda, maa, ayn yardm temin eden ve hocalar arasnda gbta olunan Hamidiyye medresesi imtihann kazanmt. Ama takip ettii derslerden mahrum dmemek iin Sirkecideki bu medrese yerine, Ftihte kalmaya devam etmiti. Papasolu medresesinden, Ftih klliyesinin sahn- semn denilen medreselerin Akdeniz tarafndaki ifteayak Kurunlu medresesinin cmi avlusuna nzr ve vaktiyle Mutavvele hiye yazm Hasan elebiye ait bulunan bir odaya nakletmitir. Bu muvaffakiyet nn at ve 1260/1844 senesinde henz yirmi iki yandayken anad rtbesiyle Rumeli Kazaskerliine bal Premedi kazs kds oldu.17 Maamafih bu, o zamanki usule gre, bir rtbe olup, bilfiil kdlk deildi ve Ahmed Cevdet Efendi stanbuldan ayrlmamt. Buradan ald maa, dk de olsa mal vaziyetini rahatlatmt.

Ertesi sene 1261/1845 tarihinde stanbul mderrislii ruusunu ald. Bylece t kk yalardan beri arzu ettii, urunda geceyi gndze katarak alt tedris hayatna balayabilecekti. Bu mazhariyete o kadar sevinmiti ki, tutumlu bir zt olmasna ramen, o zamanlar ruus erefine verilmesi det olan gnlk ziyfeti emsallerine gre ok stn derecede yapt. O gne dek tasarruf ettii btn paralar harcad gibi, 1500 kuru da borca girmiti.18 Ahmed Cevdet Efendinin bir hkmet adam olmak bakmndan ikbal yldz da bu tarihten itibaren parlamaa balad. Bu srada Mustafa Reid Paa sadrzam olup, yeni kanunlarn tertip ve tanzimi ile uramaktayd. cap ettike hdiselere temas eden er hkmlerden mlmt almak iin Mehat (eyhlislmlk) makamndan mnevver fikirli, vaktin icaplarn anlar bir limin gnderilmesini istemiti. Mehat makamnn setii kii, gen ilim adam Ahmed Cevdet Efendi olmutu.19 O gnden sonra Reid Paa dairesine devama balam ve ekser akamlarn onun konanda geirmeye balamtr. Paann takdirini kazand cihetle, ocuklarnn tlimine de memur edilmi ve bu vesile ile sadrzamn ayrca ikram ve iltifatlarn grmtr. Ahmed Cevdet Efendinin Reid Paaya takdim edilii srasnda orada bulunan eyhlislm Ship Molla Bey, daha sonra bu hdiseyi muharrir Ahmed Midhat Efendiye naklederken: Cevdet Paay o ilk grm hi htrmdan kmaz. yle mhim mesele iin gnderilmi olan bir efendinin, pek gen olduunu grnce hayret etmi idik. Amma hl gzmn nnden gitmeyen parlak mavi gzlerinden salan zek kvlcmlar bize meseleyi anlatm idi demitir.20 Ahmed Cevdet Efendinin Reid Paann yannda almas bilhassa siyas ilimler ile de meguliyetine, li ve Fuat Paalar ile de tanmasna vesile olmutur. Siyas hdiseleri yakndan takip etmesi, ecneb bir lisan renmek lzumunu kendisine gstermi ve bir miktar zerinde alt Franszcasn ilerletmee balamtr. Maamafih Arapa ve Farsay ana lisan gibi konuup yazmasna ramen, Franszcas yaz yazacak derecede olamamtr. Ahmed Cevdet Efendi, 1848de Memleketeynde (Eflk ve Bodan) kan bir karklk zerine Bkree gitmi bulunan Fuad Paaya Mustafa Reid Paann ifh bir tlmtn gtrmek zere vazifelendirildi. Bir ay kald Bkreten Fuad Paann cevabn alarak stanbula dnd. 10 Nisan 1849da ilmiye rtbelerinden olan hareket-i hri rtbesini ald. Bu arada kaplca tedvisi iin Bursaya gittii ve orada kald ksa mddet zarfnda bo durrmayarak Kavid-i Osmniyye (Osmanlca dilbilgisi) adl kitab ve Boaziinde vapur iletmek zere kurulan irket-i Hayriyye adl ilk Trk anonim irketinin kurulu nizamnmesini hazrlad.21 1266/1850 tarihinde Meclis-i Maarif-i Umumiye zl ve Drlmuallimn mdrlne tayin edildi. Drlmuallimn, yaknda vefat eden eyhlislm Mekkzde sm Efendinin brakt para ile rdiyye mekteplerine hoca yetitirmek zere kurulmutu. Bylece kendisini tamamen maarif ilerine verdi. Drlmuallimn iin hazrlad nizamnmeyi yrrle koydurup, zm bir gayretle iine sarld. Herkesi okur-yazar hle getirebilmek iin lisann sadeletirilmesi gerektiine inanyordu. Bu sebeple tumturakl ve secili yazlarn yalnz takrirlerde kullanlmasn, dier yazlarn ise ak bir Trke ile yazlmasn istiyordu. O, Trke lisan ile en g ilm bahislerin dahi yazlabileceini belirterek, bu konuda kaleme ald yazlar da emsal olarak gstermitir. Gerekten de bu yazlar edebiyatta sadelik ve gzellik nmuneleridir. Bu arada rdiyelerde din derslerinde okutulmak zere Malmt- Nfia (Fideli Bilgiler) adl risleyi kaleme ald.

Maarif sahasnda

Ahmed Cevdet Efendi 21 Temmuz 1846da toplanan Meclis-i Maarif-i Umumiyyede, Fransz limler Akademisine benzer biimde kurulmas kararlatrlan akademi fikrini her vesile ile yaymaa alyor ve gereklemesi iin faaliyette bulunuyordu. Bu akademinin gayesi, tahsil, terbiye ve kltr sahasnda gerekli almalar yapmak, Batdaki ilm almalar ve yenilikleri takip etmek, kurulacak olan Drlfnn (niversite) iin kitap hazrlamak, Trke lisannda ilim ve fenlere dair lzumlu kitaplar telif veya tercme ederek ilmin memlekete yaylmasn ve vatandalarn bundan istifadesini salayarak umum kltr seviyesini ykseltmekti. Nihayet Ahmed Cevdet Efendi, bu messesenin gayesi ile temin edecei faydalar ihtiv eden bir mazbata kaleme alarak Sultan Abdlmecid Hana arzetti. Padiahn tasvibi zerine mazbataya uygun olarak hazrlanan bir beyannme 1 Haziran 1851 tarihli Takvim-i Vekyide nerolundu. Ahmed Cevdet Efendi de Encmen-i Dni denilen bu messesenin zlar arasnda yerini alm oldu. Sultan Abdlmecid Han, al mersimi gnnde, encmenin tekilinde byk emei geen ve ilk eser olarak Kavid-i Osmniyyeyi kendisine takdim eden Ahmed Cevdet Efendiyi taltif etmekten geri durmad. Reid Paaya hitben: Cevdet Efendi, pyesi terfi ile taltif olunsun. Fakat bu terfi kendisinin sahhan memnun olaca surette olmaldr. Orasn artk eyhlislm efendi ile mzkere ediniz buyurdu. Bunun zerine rtbesi hareket-i altmlya karld.22 Encmen-i Dniin z-y hriciyyesi krk ve z-y dhiliyyesi otuz ikii idi. Hatta mehur Avusturyal tarihi Hammer de hric zlardand. Her biri fazilet ve irfan sahibi bu zlardan, bakaca memuriyet ve meguliyetleri sebebiyle fazla istifade edilemedi. 1853 senesinde encmende bir Osmanl tarihi kaleme alnmas kararlatrlm; bu tarihin Kaynarca muahedesinden Vaka-y Hayriyyeye kadar olan devresi (1774-1826) Ahmed Cevdet Efendiye verilmiti. Dier zlar kayda deer hibir ey yapamamken, Ahmed Cevdet Efendi kendisine verilen vazifeyi tamamlad ve oniki cildlik Tarih-i Cevdet nmyla bilinen eserinin ilk cildini bir sene iinde kaleme alp 1271/1854 senesinde padiaha takdim etti. Bunun zerine Msla-i Sleymaniye pyesi ile taltif edildi. 1272/1855 senesinde vakanvislik vazifesine getirildi. Bu vazifesi srasnda bir yandan tarihinin devamn yazarken, bir yandan da gelenee uyarak zamannn siyas hdiselerini anlatan Tezkir-i Cevdet adl eseri kaleme ald. Vakanvislik vazifesini 1865 ylna kadar srdrd. Tarih-i Cevdetin son cildi 1302/1886 tarihinde tamamlanarak tab olunmutur. Ahmed Cevdet Efendi buna ilveten alt cildlik bir de Kss- Enbiy kaleme almtr ki Trke mkemmel bir peygamberler tarihidir. Bu eserden ok memnun kalan Sultan Abdlazizin annesi Pertevniyl Vlide Sultann iltifat ve himyesini kazanmtr. Cevdet Efendi ders vermeyi ok sevdii iin, bir ara bu ilerden syrlp mderrislie dnmek istediini eyhlislm rif Hikmet Beyefendiye arzettiyse de, artlar elvermedi. Maamafih siyas hayata atldktan sonra da baz zevta ders vermekten geri durmad. Bunlar arasnda en mehuru sadrzam li Paadr. Cevdet Efendi yle anlatr: li Paann arabde kuvveti yoktu. Bu kere (1268/1852) sadretten infislinde (sarzamlktan ayrlnda) bo kald, arab tahsiline heveskr oldu, ekseri gn ve geceler gidip kendisine ders vermeye baladm. Nahvden (arapa dilbilgisinden) Birgivnin Avmilini ve mantktan da sagoc okuttum. Pek zek bir zt olduundan az vakit zarfnda ok ilerleme kaydetti. Fakat birka ay sonra zmir vlisi oldu ve tahsili eksik kald.23 1268/1852de Msrda vli ailesi arasna kan miras ihtilafn halletmek ve Tanzimat Fermann burada da kabul ettirmek zere Khireye giden sadret mstear Fuad Efendiye ulemdan bir ztn refkati istendi ve Ahmed Cevdet Efendi bu i iin uygun grld. Bu seyahat bile almasn aksatmad ve dnnde tarihinin nc cildini tamamlayp takdime muvaffak oldu. Mkfat olarak kendisine Sleymaniyye pyesi verildi. Bylece Ahmed Cevdet Efendi kibr- mderrisn denilen yksek mderrisler

snfna girmi oldu (1271/1854). 1272/1856 senesinde de mevleviyyet derecesindeki Galata kdlna getirildi. Bylece otuz yandayken bilfiil kd olabildi. Ayn yln sonunda Mekke-i Mkerreme kdlna tayin olundu. Ayn yl kanunlatrma almalarnda hizmetinden istifade edilmek zere Meclis-i l-i Tanzimat zlna getirildi. 1273/1858 tarihli Cez Kanunnme-i Hmyunu, Arzi Kanunnmesi ve Tapu Nizamnmesinin hazrlanmasnda mhim hizmeti geti. Yine bu meclis nezdinde Metn-i Metn adyla Hanef mezhebine gre meden kanun projesi hazrlamak zere bir cemiyyet-i ilmiyye kuruldu. Bu cemiyetin ktibi bulunan Ahmed Cevdet Paa burada fkh kitaplar mtlaasyla megul olduysa da, proje tamamlanamadan cemiyet dald. Fakat bu almalarnn mkfat olarak 1277/1861de stanbul kdl pyesini ald. Bu esnda devletin resm gazetesi olan Takvim-i Vekyiin slah iin kurulan bir encmenin de zs idi. Byk slm tarihisi ve sosyolog bni Haldunun mehur Mukaddimesinin tercmesini de o gnlerde tamamlanmt. 1276/1860 senesine Rumeli teftiine kan sadrzam Kbrsl Mehmed Paaya refkat etti. 1277/1861 senesinde Meclis-i l-i Tanzimat, Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyye ile birletirilerek Meclis-i Ahkm- Adliyye adn ald. Kanunlar hazrlamak ve yksek memurlarn muhakemesi ile megul olacak bu meclisin nizamnmesini de ayn zamanda meclis zs bulunan Ahmed Cevdet Efendi hazrlad. ok gemeden kodrada meydana gelen isyan bastrmak zere memuriyet-i fevkalde ile grevlendirildi. ki ay gibi ksa bir mddet iinde havlide sulh ve sknu temin edip stanbula dnd. 24 Haziran 1863 tarihinde Anadolu kazaskerlii payesine ulat. Ayn yl Bosna vilyetinin teftii ile vazifelendirildi. Bir buuk yl ierisinde Bosnada lzm gelen slhat muvaffakiyetle yerine getirdi. Ayrca masraf blge halk tarafndan karlanmak zere iki alay asker tanzimine de muvaffak oldu. Halbuki yllardr havlide syiin bozulmas sebebiyle asker olmaktan ekinen Bonaklar arasnda asker tensikatta bulunmak neredeyse imknsz hle gelmiti. Neticede askerlii kabul iin Bosna eyleti dna karlmamak art koulmutu. Ahmed Cevdet Efendi, bunu da dhiyne bir bulula hkmsz hle getirdi. Asker elbiseler iinde o zamanlar en czibi Talia alaylarnn kyfeti idi. al, ihtiaml yeil eritlerle ssl olan bu elbise ile boylu poslu Bonak delikanllar daha czip, daha yakkl ve daha heybetli grnyorlard. Cevdet Efendi, cmideki mersim srasndaki nutkunda bir vesile getirerek elbisedeki yeil eridin remzettii mny izah etti ve bu remzi tamann, cb- hlinde Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvereyi mdafaa gibi kuds bir vazife urunda fedlie iaret olduunu syledi. Bunun zerine cmide bulunan Bonak delikanllar: cap edince biz de Mekkeyi, Medineyi mdfaa ederiz. Bizi bu fedlik ve kahramanlk erefinden mahrum brakmaynz diyerek yalvarmaa balamlard. Evvelce asker olmaktan kaanlarn imdi ak ve gayretle ne frlamalar oradaki devlet byklerini tasvir edilemeyecek derecede hayret ve aknlk ierisinde brakmt. Halbuki o gn Bosna ileri gelenleri asker yazmakta srar yznden byk bir ihtillin kopacan tahmin ediyor ve kim vurduya gitmesinler diye yaplan davete bile icabetten ekiniyordu. Ahmed Cevdet Efendi bu almalar sebebiyle daha nce hibir ilmiye mensubuna verilmemi olan ikinci rtbeden Nin- Osmn ile mkfatlandrld.24 Ahmed Cevdet Efendi Bosnada iken Sultan Abdlaziz kendisini eyhlislmla getirmek istediyse de, asker tensikat (dzenleme) gibi mhim bir ile megul olduu gerekesiyle bu arzusu yerine getirilememiti. 1281/1864 senesinde slahat vazifesiyle Kozan tarafna gnderildi. Drdnc ordu miri Lofal Dervi Paa ile birlikte Frka-i Islahiyyeyi oluturup Cebelibereket (Osmaniye), ukurova ve Kozan dalarn dolat. Alt ay ierisinde gerekli slhat yaparak havlide huzur ve emniyeti salad. Halkn devlete itimadn pekitirdi. Dnnde Sultan Abdlaziz Han kendisini kabul ederek fevkalde taltif etti ve bir murassa mahfaza verdi.25

Ancak bu muvaffakiyetleri merkezde muarzlarnn harekete gemesine neden oldu. eyhlislmla getirilmesi beklenirken ilmiye snfndan mlkiye snfna nakline karar karld. 1282/1866da Meclis-i Hazin zlna tayin edilirken, kazaskerlik pyesi de vezrete evrildi. Zaten Osmanl terifatnda ilmiye snfnn kazaskerlik (sadr) rtbesinin mlkiyedeki karl vezirlik ve askeriyedeki karl da paalk idi. Vezirlere de paa denirdi. Maamafih Efendilikten alnp Paala geirilmesinin kendisini gcendirdii anlalmaktadr.26

Paa rtbesinde
Ahmed Cevdet Paa bundan sonra Mara, Urfa, Zor sancaklar ve Adana vilyetinin birletirilmesiyle tekil olunan Haleb vliliine tayin edildi. ki yl sren bu vazifesi srasnda yeni vliliin tekiltlanmasn tamamlad. Burada Frat adnda yars Trke ve yars Arapa haftalk bir gazete kartt. Bu mecmua Suriyenin kaybna kadar bu isimle kmaya devam etti. Daha sonra Haleb adn ald. 1284/1868de Meclis-i Ahkm- Adliyyenin ikiye ayrlmasyla tekil edilen ve temyiz mahkemesi vazifesi yapacak olan Divan- Ahkm- Adliye reisliine getirildi. tekisi kanunlar hazrlamak ve yksek memurlarn muhakemesiyle megul olmakla vazifeli ry Devlet idi. Divan- Ahkm- Adliyenin nezrete evrilmesinden sonra Divan- Ahkm- Adliye nzr oldu ve bu devirde nizamiye mahkemeleri tekiltn kurarak bununla alkal mevzuat hazrlad. Divan- Ahkm- Adliyenin heyet-i umumsinde, XV. asrda yaam Akkoyunlular devri slm hukukusu Celleddin Devninin Divan- Def-i Mezlim adl Farsa rislesini Trkeye evirip okuduktan sonra, er mahkemelerin yannda nizam mahkemeler kurulmasnn meruluunu buna balam; dinleyenleri tatmine muvaffak olmutur.27 Ahmed Cevdet Paa zaman zaman yaanan skntlar sebebiyle Hanef fkhn esas alan bir meden kanun kitabnn hazrlanmas gerektii konusunda gr ve dncelerini belirtiyordu. Onun bu dncesi uygun grlerek 1286/1869da Bblide Mecelle-i Ahkam- Adliyye Cemiyeti tekil olunduunda reisliine de kendisi getirildi. Devrin nde gelen fkh limlerinin de yer ald bu cemiyet, Mecellenin ilk drt kitabn yaynlamaya muvaffak oldu. Beinci kitabn hazrl biterken Cevdet Paa reislikten azledilerek Bursa vliliine tayin olundu. Ancak birka gn sonra bu vazifesinden de alnd (1287/1870). Mecelle cemiyetinin muvaffakiyeti, Cevdet Paa muarzlarnn kskanln arttrm; eyhlislm Hasan Fehmi Efendi ise Mecelle Cemiyetinin Mehatte deil de, Bbli bnyesine toplanmasn teden beri tasvip etmemiti. Maamafih Mecellenin her kitab, nerolunmadan evvel eyhlislmla gnderilerek mtlaas alnrd. Bu arada Mehate nakledilen Mecelle Cemiyetinin bana Gerdankran mer Efendi getirilmiti. Cemiyetin Kitabl-Vedia adyla kard altnc kitap lisan ve slp bozukluu, lzumsuz tekrarlar, kullanlan garip tabirler, bb ve fasllarn karkl gibi sebeplerle byk tenkitlere urad. Bunun zerine 1288/1871 tarihinde Cevdet Paaya yeniden Mecelle-i Ahkm- Adliyye Cemiyeti ile ura-y Devlet Tanzimat Dairesi reisliklerine getirildi. Kitabl-Vedia nshalar toplanp yerine Kitabl-Emnt neredildi. Cevdet Paa, Mecellenin sekizinci kitab hazrlanrken Mara vliliine tayin edildi ise de bu memuriyeti sekiz gn srd. Tekrar Bbliye alnan Mecelle Cemiyetinin reislii ve buna ilveten Divan- Ahkm- Adliyye zl vazifesi ile merkeze alnd (1289/1872). Mecelle Cemiyeti de tekrar Bbliye nakledildi. Bu devrede Cevdet Paa, devlet ilerinin her hususunda kendisine istire edilen bir merci durumuna geldi. Ksa bir mddet sonra r-y Devlet zs; ardndan da Evkaf Nzr oldu (1289/1872). 1290/1874 senesinde Maarif Nzrlna getirildi. Nzrl zamannda ilk tahsilden yksek tahsile kadar her seviyede ders programlar yapld. Nuruosmaniye Cmii avlusunda ibtidiyye adyla

modern usullere gre tedrisat yapan bir ilkmektep ald. Drlmuallimn tekilat ibtid (sbyan), rdiye (orta mektep) ve idad (lise) olmak zere dereceye ayrlarak yeniden dzenlendi. Bu arada mektepllerde okutulmak zere Trke dilbilgisi olarak Kavid-i Trk, mantktan Miyr- Sedad, edebiyattan db- Sedad adl eserlerini yazd. (Sedad, Cevdet Paann olunun ismidir.) Ksas- Enbiy adl peygamberler tarihi kitabn da bu devrede kaleme alp bastrmt. Bu ara Mecelle almalar biraz gevemiti. Cevdet Paa, r-y Devlet reisi Yusuf Kmil Paann rahatszl sebebiyle 1291/1874de r-y Devlet reis muavinliine getirildi ve bylece Maarif Nzrlndan ayrld ise de az sonra Yanya vlilii ile Mecelle Cemiyetinden ve merkezden de uzaklatrld. Bu arada Mecellenin on ikinci kitabn hazrlatmt. Bununla beraber Yanyada iken cemiyetin yeni reisi Ahmed Hilmi Efendi ile mektuplamas, onun cemiyet ile alkasn gayrresm de olsa devam ettirdiini gsterir. Yanyada yedi buuk ay kaldktan sonra 1292/1874 tarihinde tekrar Maarif-i Umumiyye Nzrlna; birka ay sonra da Adliye Nzrlna getirildi. Bu vazifesi srasnda Ticaret Nezreti bnyesindeki ticaret mahkemelerini Adliye Nezretine balad. Ecneblerin bu mahkemelerdeki dvlar, tercman ve kendi tbiyetlerinden zlar huzurunda grld iin Cevdet Paann bu icraati, ecneb imtiyazlaryla mcdele bakmndan fevkalde ehemmiyetlidir. Ayrca nizmiye mahkemelerinin ilmlarnn yaynlanaca ve mahkeme ilmlarnn hazrlanmasnda hkimlere yardmc olmak zere Ceride-i Mehkim'i 1291/1874 tarihinde Cevdet Paa nerettirmitir. Osmanl kanunlarnn topland Dstur da ilk defa Cevdet Paann gayretleriyle neredilmitir.

Nifak etmiler amma

Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesiyle Cevdet Paa hmisiz kald ve 1293/1876 tarihinde Bulgaristanda syan belirtilerinin bagstermesi zerine Rumeli teftiiyle Sofya ve Filibeye gnderildi. Bulgarca bilmesi itibariyle burada ok muvaffak oldu. Dndnde Adliye Nzr, hemen ardndan da Maarif Nzr oldu. Bu srada on altnc kitab da bastrarak 1293/1876 tarihinde Mecelleyi tamamlad. 1293/1877 senesinde sadrzam olan Mahmud Nedim Paann gadrine urayarak Suriye vliliine tayin edilmise de, Nedim Paann sadretten dmesi zerine daha ama gitmeden Maarif Nzrlna getirilmitir. Be ay sonra tekrar Adliye Nzr olmu; drt ay sonra da brahim Edhem Paa kabinesinde Dhiliye Nzr olmutur. Bu vazifede iken mlkiye memurlarnn hl tercmelerinin kaydedildii Sicill-i Ahvl Defterini tanzim ettirdi. Ayn yl iinde Evkaf Nzrlna getirildi. ay sonra bavekil (Kanun- Esas gerei artk sadrzamlara bavekil deniyordu) Ahmed Vefik Paann hmna urayarak 1295/1878 tarihinde ikinci defa Suriye vliliine gnderildi. Bu srada Osmanl Devleti Rusya ile harb hlindeydi. 93 Harbi ad verilen bu harb byk bir felketle neticelenmi ve Ruslar stanbul kaplarna kadar gelmilerdi. Ahmed Cevdet Paa bu harb hakkndaki kanaatini belirtirken; Rusya imparatoru muharebe kapsnn almasn istemezdi. Midhat Paa onu iln- harbe mecbur etti. Mslman ahliyi heyecan ve velveleye salarak harbe hrslandran odur. Sanki tfengi o doldurdu. Dmd Mahmud Paa st tetie kard. Redif Paa ate etti. Bu kii devletin ban bu felkete uratt. am- erif vlilii mbarek bir memuriyet imi ki, gzm stanbul nlerinde Rusyalular grmedi. dedikten sonra u msra sylemekten de kendini alamamtr. Nifk etmiler amma manev himmet buyurmular.28 Cevdet Paa amda iken Kozanolu Ahmed Paann Kozanda kard syan bastrmakla vazifelendirilmiti. O syan bastrd srada am vliliine Midhat Paann tayini zerine stanbula dnd ve Ticaret ve Ziraat Nzrlna getirildi. Ticaret Nezareti

Dairesini yeniden ubelere taksim ve tanzim ile megul oldu. Sadrzam Hayreddin Paann istifas zerine 1296/1879 tarihli bir irade-i seniyye gerei bir hafta kadar Heyet-i Vkelya reislik etti. Haftada bir gn de tekrar Mehatte toplanan Mecelle Cemiyetine devam ederek cemiyete havle olunan ilerle megul olurdu. Bu arada Mecellenin tatbikine dair baz ilve kanunlar hazrlayp neretmeye muvaffak oldu. Bunlardan en mhimi nizmiyye mahkemelerindeki muhakeme usullerini tanzim eden Usl-i Muhakeme-i Hukukiyye kanunudur. Kanun 1296/1879 tarihini tar. Nizamiyye mahkemelerinin yeniden tekilatlandrlmas da bu devreye rastlar. Mecelle Cemiyeti artk bir faaliyeti kalmad iin, icabnda tekrar toplanmak zere 1306/1888 tarihinde lavedilmitir. Said Paann bavekil olmas ile Cevdet Paa bir kez daha Adliye Nzrlna getirildi. Bu vazifede iken 1297/1880 tarihinde alan Mekteb-i Hukukta usl-i muhakeme-i hukukiyye, belgt- Osmaniye ve talim-i hitbet derslerini verdi. Daha evvel nizamiye mahkemelerine hkim yetitirmek zere 1869 ylnda Galatasaray Sultansinde bir hukuk ubesi kurulmu ve bu ube 1290/1874 ylnda lise seviyesine getirilmi ancak 1878 ylnda tatil edilmiti. Cevdet Paa'nn gayretleriyle hukuk mektebi 1297/1880 ylnda tekrar alm, 1318/1900 ylnda da Darlfnuna balanmtr. Sultan Abdlazizin hal ve katliyle alkal grlen baz devlet adamlar 1298/1881 tarihinde akdolunan bir mahkemede muhakeme olunmulardr. Bu mahkemede Adliye Nzr sfatyla Cevdet Paa da hazr bulunmu idi. Mahkeme, itham olunanlar mahkm ederek eitli cezlara arptrd. Mahkeme-i temyiz de bu cezlar tasdik etti. Mahkmlarn mevkileri itibariyle sarayda sorguya ekilmeleri ve mahkemenin saray yaknndaki bir bahede kurulan byk adrlarda grlmesi dedikoduyu mucip oldu. ngiliz sefiri araya girip bu dedikodular ne srerek idama arptrlan Midhat Paann afvn istedi. Padiah mahkmlarn idam cezlarn mebbed hapse evirdi.

Yldzda Sultan Abdlhamid Han ile

Cevdet Paa 1300/1882 tarihinde drdnc defa Adliye Nzrlndan ayrld ve buuk yl resm memuriyetlerden uzak kald. Bu srada yarm kalan eserlerini tamamlamakla megul oldu. 1303/1886 tarihinde beinci defa Adliye Nzrlna getirildi. Ahmed Cevdet Paa bu srada byk bir mazhariyete nil oldu. 1255/1839 senesi ilk gnlerinde tahsilini ikml iin stanbula gelen Lofal Ahmed Cevdet Efendi, 1305/1887 senesinin ilk gnlerinde geliinin ellinci yl ierisinde bulunuyordu. Sultan II. Abdlhamid Han sene-i devriyelere (yldnmlerine) bilhassa ehemmiyet verirdi. Yllardr devlete faydal hizmetlerde bulunmu olan bu byk devlet adamnn stanbula geliinin ellinci yln da karmamt. Saltanat arabasn gndererek Cevdet Paay Yldz Sarayna davet etti. Gerisini Ahmed Cevdet Paadan dinleyelim: 4 Safer 1305 Cuma gn saltanat arabasyla ve muhtasar alayla Yldz Saray Hmyununa celbolunduk. Cuma namazndan sonra mbeyn diresinde tertib olunan Divan- lde huzr- hmyuna kabul olunduk. Zt- hne fakire nin- imtiyaz ihsan buyurdu. Kyam zere bulunduklar halde nin- hmyunu ellerine alarak; Pederime ve amcama gzel hizmet ettin. Benim zamanmda da hsn-i hizmetin grld. Adliye ilerinde ok eserlerin var. Bunlar takdiren bu nian kendi elimle sana talk ediyorum diyerek nin- hmyunu bizzat talk buyurdu. Fakir dahi cevaben dedim ki: Pederiniz cennetmekn Sultan Abdlmecid Han hazretlerine keml-i sdk ve ihls ile hizmet eyledim. Hsn-i tevecchn kazandm. Lakin mkfatn efendimizden aldm. Amcanz Abdlaziz Han zamannda pek mhim ve byk ilerde bulundum. Anlarn mkfatn da efendimizden grdm. Efendimize deerli bir hizmet edemedim. Halbuki mtevliyen env- avtf ve eltf- hmyununuza (pepee

ltuf ve ihsanlarnza) mazhar olup gidiyorum. Bu babda nine-i tevecch-i l olan bu nin- hmyunun teekkr iin ise ne diyeceimi bilemem. Lisanen olsun vazife-i teekkr if edecek elfz- teekkr bulamam. Sultan kinci Abdlhamid Han, u nutk- hmyun ile mukabelede bulundular: Estafurullah, senin hizmetini takdir ettiim iin bu nin talk ettim. Cevaben: Efendimizden nil olduum ltf- inyetin binde birinin krn ifya muktedir deilim. Fakat kii acz ve kusurunu bilmek de bir nevi krgzrlktr. Kullarnn da sermye-i teekkr bundan ibrettir. Cenb- Haktan dilerim ki hir vaktimde velinimet efendimize az ok hizmete bu kullarn muvaffak buyursun. Ve eeri lutf ve atfet-i hmyununuza gre hizmet edemez isem de, hi olmazsa tarih nazarnda gerei gibi hizmet edemedi ise de ifa-y vazifeye alt, abalad, hizmet yolunda bulundu, dedirsin. Hemen Cenb- Hak mr ve evket-i hmyunlarn efzn ve bilcmle dmanlarn mdemmer ve serngun buyursun. Daha sonra yine saltanat arabasyla ve alayla Bebekteki shilhnemize getirildik. Ahmed Cevdet Paa, Bu sralarda sadrzam ve dier baz vkel aleyhimizde alyorlard. Onlarn almalarna, bu terifat- seniyye gzel bir cevap oldu diyerek ayrca memnuniyetini de izhr etmitir.29 Cevdet Paann bu beinci defaki Adliye Nzrl drt sene kadar srd ve bu mddet iinde vazifeyi byk bir diryetle ifa etti. Ancak Sadrzam Mehmed Kmil Paa ile aralarnda kan anlamazlk sebebiyle bir sre sonra ayrlmak zorunda kald (1307/1890). Cevdet Paann sadrzamla anlamazlndan sz ederken bahsettii u hdise dikkat ekicidir: Krt mersndan Mulu Musa Bey aleyhinde Ermeni patrikhnesinin ikyeti zerine ngiliz sefreti kendisinin cezlandrlmasn istemiti. Musa Beyin bir suu sbit olmad halde patrikhne ve sefret her nasl olursa olsun Musa Bey mahkum edilsin, diyerek trl entrikalara teebbs ettiler. Daima ngiliz politikasnn hdimi olan Sadrzam Kmil Paa dahi ngiliz elisinden ziyade ngiliz olduundan, bizi de bu yola hdim etmek istedi. Fakir ise onun zddna gittik. Binenaleyh birka aydan beri azlime alyor, are bulamyordu. Kmil Paa, ok gemeden Alman elisi ile de kan bir anlamazl frsat bilecek ve Cevdet Paann bu vazifeden alnmasna muvaffak olacaktr.

Asrmzn bn-i Kemali

Sultan II. Abdlhamid Han onu, ayn gn meclis-i lye memur nzrla (devlet bakanlna) tayin etti. Cevdet Paa o gnn akam iftar iin mbeyn-i hmyundayd. Tervih namazndan sonra huzr- hmyuna kabul edildi. Padiahn fevkalde iltifatna mazhar oldu. Vkella mahsus otuz bin kuru maatan fazla olarak ceyb-i hmyundan (padiahn husus hazinesinden) ikiyz altn tahsis buyuruldu. Cevdet Paa bundan sonraki hayatn ilm almalarna ve ocuklarna ayrd. Ksa bir hastalktan sonra 3 Zilhicce 1312 ve 27 Mays 1895 gecesi Bebekteki yalsnda vefat etti ve Fatih Sultan Mehmed Han trbesi hazresine defnedildi. Son msra ebced hesabyla merhumun lm tarihi olan 1312yi gsteren mezar tandaki beyitler yledir. Asrmzn bn-i Kemli idi, Hayf ki terk-i hayt eyledi. Edb idi, hayli eser brakd, Tezyn-i zt u sft eyledi. Takdre edb rzsn izhr, Allah deyu azm-i cennt eyledi.

Trhini yazan kalem krlsn, Ahmed Cevdet Paa veft eyledi. Ahmet Cevdet Paann 1272/1856 senesinde Rabia Adviyye Hanmla olan evliliinden ocuklar olmutur: Bunlar olu Ali Sedad Bey ile kzlar Fatma liye ve Emine Semiyye hanmlar idi. Ei Rabia Adviye Hanm, Cevdet Paann vefatndan iki sene sonra 1314/1897 senesinde hayata gzlerini yummutur. Oullar Ali Sedad Bey de ebeveyninin irtihlinden sonra fazla yaamam ve gen yata 1900 ylnda vefat etmitir. Yazd mantk kitaplaryla hret yapan Ali Sedad Beyin de biri erkek, ocuu bulunuyordu. Kzlarndan Azime Hanmn torununda Cevdet Paann ismi devam ettirilmitir. Cevdet Paann kzlarndan Fatma liye Hanm, ilk Trk kadn romanc olarak edebiyat tarihimize gemitir. Yver Fik Paa ile evlenen Fatma liye Hanmn bu evlilikten drt kz olmutur. Emine Semiyye Hanm ise iki evlilik yapmtr. lk ei Mustafa Paadan bir olu ve bir kz; ikinci ei Reid Paadan ise bir olu olmutur.

ahsiyeti Byk devlet adam

Ahmed Cevdet Paa byk bir devlet adam olduu kadar ayn zamanda tarihi, hukuku, mtefekkir, edip, eitimci ve sosyologdur. Daha talebelik yllarnda parlak zeks, alkanl, bilgisi ve isbetli tahlilleriyle hocalarnn dikkatini ekmiti. Zaman zaman onlarla ilm meselelerde mnzaralara girerek bu ynn ortaya koymutur. Gen yata slm ilimlerle birlikte Arapa ve Farsay mkemmel renmiti. Reid Paa dairesine devam etmee baladktan sonra, Emin Efendi adna bir zttan Franszca okumutu. Franszcay gayet gzel anlar; ancak yazamazd.30 Bulgarcaya da vkft. Cevdet Paa, nzrlklar devrinde bilhassa tahsil ve terbiye hayat iin kkl yeniliklere imz atmtr. Osmanl ilimler akademisi hviyetindeki Encmen-i Dniin tekilinde byk rol olmu; Drlmuallimn (muallim mektebi) nizamnmesi onun mdrl zamannda hazrlanmtr. Trkenin ilim lisan hline getirilmesi iin almalar balatmtr. Cevdet Paa, mekteplerde okutulmak zere modern metodlara gre Trke gramer ve ders kitaplar hazrlamtr. Cevdet Paa, Tanzimat devrinde Osmanl cemiyetinin srklenmee balad kr krne Frenk taklitiliine ve maddeci felsefeye iddetle kar kmtr. Avrupa kanunlarnn ve messeselerinin, olduu gibi alnmasn mdfaa eden li ve Fuad Paa gibi devlet adamlarna kar, Osmanl medreselerinden yetimi mmtaz ve ileri grl bir devlet adam olarak mcdele etmitir. O, Batnn fen dallarnda, teknik ve ynetim alanlarndaki stnln kabul ederek, bu sahalarla alkal Osmanl messeselerinin Bat tarznda slhn savunmutur. Bu erevede bata li Paa olmak zere baz devlet adamlarnn Fransz kanunlarnn tercme ve iktibas edilmesi ynndeki teebbslerini haysiyet krc bularak bunlara sed ekmeye muvaffak olmu, slm fkhna gre Mecelle adl kanunun hazrlanmasnda en mhim rol oynamtr.31 O devir, ngiliz yanls Mustafa Reid Paa ile Fransz yanls li ve Fuad Paa gruplar arasndaki mcdelenin kzt; hkmete birinin gelip dierinin gittii bir devir idi. Dolaysyla Ahmed Cevdet Paay herkes kendi tarafna ekebilmek iin mcdele ierisine girmiti. Geri Cevdet Paa, devlet idaresinde Mustafa Reid Paa yetitirmesi olduu halde, icraatlarnda mstakil davranr; sadece hayrl grd istikamette hareket ederdi. Bu itibarla hi kimse onu dorudan kendi tarafnda grmezdi. Nitekim Reid Paa

grubuna yakn olduu halde, ayn gruptan birisi gelerek Cevdet Paaya: Ya bizim tarafa gel; ya te tarafa git! ki bayraktan birine yazl! Zira buraya gelip getiin iin heyet-i hzra senden emin olamaz. Yarn biz meydana karsak, ilk iimiz seni ezmektir demiti. Cevdet Paa ise cevaben: Ben devletin hizmetkrlarndanm ve kk rtbede bir adamm. Vkelnn ihtilfna karmak bana yakmaz. Ben herkesle barm. Behemehal bir bayrak altna girmek lzm gelirse, Bayezid meydannda bir bayrak ap yalnzca altnda otururum demitir.32 Cevdet Paa, Kanun- Esas ve Merutiyet devirlerinde zaman zaman devlet adamlar ile ihtilflar yaamtr. Nitekim 1293/1876 tarihli Kanun- Esas mzkere edildii srada, Cevdet Paa bunun baz hkmlerine itiraz ettii zaman Midhat Paa: Senin Avrupa kanunlarna akln ermez diyerek tahkir edici bir tarzda hitapta bulunmutu. Bunun zerine Ahmed Cevdet Paa prhiddet: Sizin akl ve fazileti ayracak lnz, ancak on-onbe kelime Franszca bilmee mnhasrdr diyerek Midhat Paay mahcub etmi; Mtercim Rt Paa araya girerek iki taraf teskin etmee muvaffak olmutu. Cevdet Paa farkl fikirlerin hz kazand; bilhassa Tanzimat ile beraber dine kar bir kaytszlk iine girildii devirde, ananeci slm-Trk kltr ile yeniliki Bat arasnda sentez tekil etmeye alan bir devlet adamdr. Ona gre slm dini herkese hak ettii hrriyeti verdii iin, slm dnyasnda Batdaki gibi bir hrriyet mcdelesi vuku bulmamtr. Buna mukabil adaletin tesisi gayretleri n plana kmtr. lke ierisinde bir fitne, fesat ve zulm varsa, bu ancak slmiyete uymamaktan kaynaklanr. Cevdet Paa, Fransz ihtillinden sonra bulac bir hastalk gibi Avrupada yaylmaya balayan kavmiyetiliin (o bunu milliyetilik yerine kullanr), devlet iin byk bir tehlike getireceinin farkndadr. Bu itibarla slm geleneine uygun olarak Mslman milletlerin birlik ve btnln muhafaza edebilmenin yolu, Osmanllk fikrine sarlmaktan gemektedir. Onun millet anlaynn ne kadar isbetli olduu, lmnden bir ka sene gemeden, ttihat ve Terakki Frkasnn ataca yanl admlarla ok ak bir ekilde ortaya kacaktr.

Tarihi ve sosyolog
Cevdet Paa, klasik Osmanl tarihiliine yeni bir bak as getirmi; tarihilik, tarih felsefesi ve metodolojisi bakmndan da eski vaka-nvis tarihlerinden farkl yeni bir telkkinin yolunu amtr. Osmanl tarihiliinin klasik geleneine eklen bal grnmek ve slm tarihiliinin ilm tarihilik ekoln takip etmekle birlikte, bunun belgata nem veren ran tarz edeb tarihilikle ahenkli bir terkibini gerekletirmitir. Cevdet Paa, tarih felsefesi ve metodolojisinde geni lde, bir ksmnn tercmesini yapt bn Haldunun Mukaddimesinin tesirinde kalmtr. Eserlerinde tenkid hissi kuvvetlidir. Gerektii vakit de hdiseleri bir btn olarak ele alr. Sebep-netice mnasebetlerini aklamaa alr. Yeri gelir, bozulan messeselerin slh iin zmler retir. Btn bu halleriyle geleneki Osmanl tarihiliinden ada tarihilie geite bir merhale tekil eder. Tezkir ve Marzt, Trk tarihiliinde bu ynyle son derece kymetli eserlerdir. Devrin hdiseleri ak ve gizli taraflaryla ortaya konularak hazrlanmtr. Her iki eser, Tanzimat ve Sultan II. Abdlhamid devirlerinin siyas, iktisad ve ictima tarihini aydnlatan ana kaynak vasfn hizdir.33 Cevdet Paa yeri geldike Avrupa devletleriyle Osmanllar arasndaki uygulamalarn ve anlaylarn mukayesesini yapmaktan da geri durmaz. Avrupay kr krne taklidin gelecekte onulmaz yaralar aacan dile getirir. Gayret-i diniye ile gayret-i vataniye kavramlar bunlardan biridir. Paaya gre Avrupada gayret-i diniyye yerine gayret-i vataniyye kim olmu yerlemitir. Lakin bu da feodalite asrlarnn son bulmas ile ortaya

km ve Avrupallarn ocuklar pek ok zamandan beri vatan szn iiterek bymlerdir. Neticede nice yllarn sonunda vatan uruna kelm askerler arasnda yer etmitir. Osmanl devletinde ise durum tamamen farkldr. Biz de vatan denilirse askerin kylerindeki meydanlar hatrlarna gelir. Biz imdi vatan szn ortaya koyacak olsak zaman ierisinde halkn ierisinde yer ederek Avrupadaki deerini bulacak olsa bile gayret-i diniye kadar kuvvetli olamaz. Onun yerini tutamaz. O hale gelmesi ise uzun bir zaman alr. O vakte kadar da ordularmz ruhsuz kalr.34 Zira Osmanl devleti askeri bir devlettir. Din, yani slmiyet, Devlet-i Aliyye iin varlnn devamn kendisine borlu olduu bir hakikattir. Osmanllar da yeryznde din-i slmn hmisi olan yegne devlettir. Cevdet Paa, 1774- 1826 vakalarn tasvir eden mehur tarihinde ise, selefi olan vakanvislerin eserlerine geni lde dayanmak ve vaka-nvislik ananesini ksmen takip etmekle beraber, ada dier telifleri ve kaynak malzemesi ile yetiebildii devrin riclinden dinledikleri haberleri de kullanmtr. Bylece yalnz hdiselerin cereyan eklini tasvirle iktif etmeyip, vakalar arasndaki irtibatlar kurmaya alm ve zikredilen devreye ait vaka-nvis teliflerinin pek kymetli bir tahlil ve tenkidini ortaya koymutur. Bu vasfyla gsterdii kudret sebebiyle, aratrclar, ok defa onun eseriyle iktif edip kaynaklarna mrcaat gereksiz grmlerdir.35 Cevdet Paa, Ksas- Enbiy isimli eserinin her cildi tamamlandka, bir nshasn gzelce cildletip Pertevniyal Vlide Sultana takdim ederdi. Vlide Sultan, bu takdimelerden pek mtehassis kalarak, kymetli hediyelerle mukabelede bulunurdu. li, Fuat ve Midhat Paa gibi azl hasmlarnn hcumlarnda veya nemsiz grevlere getirmek istemelerinde muhakkak ki kendisini ok takdir eden Vlide Sultann himyesi imdadna yetiirdi. Evkaf Nzrlna tayininde de onun dahli olduu anlalmaktadr. Nitekim Sultan Abdlazizin hali zerine Pertevniyal Vlide Sultan da kudret sahnesinden ekildii iin, Cevdet Paa hmisiz kalmt. te byle bir zamanda, Midhat Paa onu Divan- Ahkm- Adliye zlna getirmiti. Tesis ettii ve senelerce nzrln (reisliini) yapt bir divana kdemsiz bir z sfatyla vazifelendirilmesi, phesiz ki kendisini aalamak mnsn tayordu. Belki de devlet ierisinde yllarca sren bu yalnzl sebebiyle Cevdet Paann medrese hocal yapma ak hi snmemitir. Tezkir adl eserinde bu husustan bahsederken: lemin bu hallerinden mteneffir olarak (nefret ederek) eskiden beri emelim olduu zere Fatihteki medrese odasnn demesini yenilemek yahut Hamidiye medresesine yerlemek zere lzm olan tedrikleri grmee teebbs eyledim demektedir. Hatta bu demlerinde: Yrin vefs yok, ayr knec Cevdet azmet etmeli uzlet diyrna demitir.36 [Dostlarn vefas kalmam hasmlar ise c almaya almakta. Bu durumda Cevdete uzlet kesine ekilmek dyor.] Ve yine: Lafz- vefy yazsa da bilmez melini, Kimse gvenmesin bu zemne kibrna beyti onundur. [Vef kelimesi yazl olsa da melini (aklamasn) kimse bilmez. Hi kimse bu zamann ileri gelenlerine gvenmesin.] Ancak zaman neler gsterir bilinmez demiler. ok gemeden Midhat Paa Sultan II. Abdlhamid Han tarafndan sadretten alnd. Bir mddet darda kalan Midhat Paa nce Suriye, sonra Aydn vliliine getirildi. te bu sralarda padiah, amcas Sultan Abdlaziz Hann tahttan indirilmesi ve lm ile alkal tahkikat atrmt. Midhat Paa da hakknda tevkif emri ktn renir renmez 18 Mays 1881de Fransz konsolosluuna snd.

Eski bir sadrzam ve hlen bir vilyetin vlisi olan ahsn byle bir hareketi, yakn tarihin en talihsiz vakalarndan saylmtr. te Fransz konsolosluundaki Midhat Paaya Ahmed Cevdet Paa u mektubu gnderecektir: zmirde Fransa devleti bakonsoloshnesine firar eylediiniz hakknda resm tebli vuku bulmam olsayd, katiyyen inanmazdm. Hele bana stanbula ancak bir ecneb gemisiyle gidebileceiniz ve stanbulda da ancak bykelilerin taahhd altnda bir mahkemede muhakeme edilmeyi kabul ettiiniz hakknda yolladnz haber, inanlacak gibi deildir. Baka tedbirlere hcet brakmadan derhal karak teslim olmanz ric ederim.37 Zaten Sultan II. Abdlhamid Hann Fransa bykelisini tehdid etmesi de semeresini vermi ve Midhat Paa konsoloshneden alnarak stanbul vapuruna gtrlmtr. Burada Cevdet Paa da vardr. Cevdet Paa, ilk medrese arkadal yaptklar Midhat Paaya beraberce stanbula gideceklerini, orada mahkemeye kacan, fakat vapur limanda iken kendisinin ve mdde-i umum (savc) Latif Beyin hazrlk sorgusunu yapacan, istedii gibi cevap verebileceini sylemitir. Midhat Paa iine dt vaziyetin ve Franszlara snmakla yapt byk hatann farkna varacak ve daha sonra hatralarnda Yalnz bana deil, evlatlarma da kalacak tarih-i mrmn lekesidir diyerek itirafda bulunacaktr. Yllarca aleyhinde alt Cevdet Paann nezretinde geliini nasl karladn ve ayrca ezildiini de tahmin etmek g olmasa gerektir.

Kltr adam
Cevdet Paann kltr tarihimiz iinde nemli bir yeri vardr. zellikle onun dnce sisteminin odak noktasn anlamak iin medeniyet ve medeniyetilik anlayn bilmek gerekir. Cevdet Paa vaktiyle Avrupadan ilim ve fende stn olan slm leminin onaltnc yzyl sonlarndan balayarak geri kaldn kabul etmektedir. Biz geri gittike, Avrupa ilim ve maarifte bir suret-i fevkalde terakki ede ede akllara hayret verecek dereceye gelmitir. Bu ilerlemeden mutlaka yararlanmak gerekmektedir der. Ancak o taklitilie, kanun ve messeselerin olduu gibi alnmasna kar olup, slm geleneklerin korunmasndan yanadr.38 Ayrca gittii ve gezdii yerlerde idar faaliyetlerinin yansra, cemiyet hayatn da takip etmekte ve buna dair tahlillerde bulunmaktadr.39 Nitekim bir ay kald Bkrete ile hayat, kadn-erkek mnasebetleri konusunda ok menfi intiblar edinmi ve bunu yle ifade etmitir: Orada galiba hamiyyet ve rz u namus szlerini kimesne b v ecdadndan [baba ve dedelerinden] iitmemi. Kar ve koca birbirini kskanmak det olmam. Herkes beendii ile muerete [grmeye] mni mzhim [engel ve zorluk] yok. Bir kadn sevgilisi ile grr iken kocas odaya girmiyor. Mueret-i nis [kadnlarla grmek] bir di i hkmne girmi ve bu hususta kendilerince hrs u tehlk [istek] kalmam. Cevdet Paa bu kabil durumlarn dier Avrupa lkelerinde nasl olduunu aratrmaktan ve ifade edilenleri yazmaktan da geri durmaz. yle ki: Orada bir Franszdan sordum ve dedim ki: Fransada dahi mueret-i nis [kadnlarla grmek] bu mertebe serbest midir? Dedi ki: Ne mnasebet! Bizde de vka kadnlar serbesttir. Amma bir takm rsm- rz u edep [namus gsterileri] perdesi arkasnda mesturedirler [sakldrlar]. Burada vaktiyle perde yrtlm. Her ey meydana kmtr.40 Cevdet Paa yllar sonra ihtid eden [mslman olan] bir Hristiyann mektubuna cevap olarak evlilik hakknda u bilgileri verecektir: Nefsini haramdan vikye [korumak] ve ocuk tevlid terbiye etmek niyyetiyle nikh, nevafil-i ibdtdan [nfile ibdetlerden] efdaldir ve snnet-i mekkededir. Gryoruz ki Hristiyanlar iinde pek ok bekr adamlar

bulunuyor. Pek ok kzlar kocasz kalyor. Amma ehl-i slm iinde bekr az bulunur. Kz irkin ve fakir de olsa ekseriya kendisine bir koca bulur. Ahlisi srf ehl-i slm olan beldelerde meyhne ve kumarhne olmad gibi, kerhne dahi olmaz ve sanki cemiyet-i beeriyenin ihtiyct- tabiyyesinden [insan cemiyetinin tabi ihtiyalarndan] imi gibi fuhiyyt iin tekilt ve tertibt yapmak htra gelmez ve fuhiyytdan mtevellid ilel-i sriye hdis olmaz [fuhutan doan salgn hastalklar kmaz]. Zevcesi kendi malndan diledii gibi tasarruf eder, alr, satar. Zevci ona mdahale edemez. Zevc ise zevcesi iin lzm olan skn ve meklt ve melbst [ev, yiyecek ve giyecek gibi nafakay] tedrike mecburdur. Hatta diyr- badeye [uzak diyarlara] gidecek olsa, birlikte gitmek zere zevcesine cebr edemez [zorlayamaz]. Bununla beraber zevcesinin nafakasn kat edemez [kesemez].41 Cevdet Paa devlet adaml ve tarihiliinin yansra ayn zamanda devrinin hukuk slhatn da gerekletiren bir hukuk adamdr. Zamannda hazrlanan kanunlarn ve kurulan messeselerin nemli bir ksm Onun elinden kmtr. Bu itibarla Bernard Lewis onun hakknda dh hukuk adam tabirini kullanr. O hukuk meselelerde, her zaman iin ekilde Baty taklit ederken, zde er prensiplere bal kalmay ir edinmitir. Kuvvetli fkh bilgisi, hizmetlerinde gz doldurmas, kanun ve nizamnme kaleme almada tecrbe ve meleke kazanmas hasebiyle henz otuzbe yanda iken Meclis-i li-i Tanzimat zlna getirilmitir. Bu devirde bu mecliste hazrlanan kanun ve nizamnmeler, hep Cevdet Paann kaleminden kmtr. 1858 tarihli cez ve arzi kanunnameleri ile 1864 tarihli tapu nizamnmesinin hazrlanmasnda byk emei gemitir. 1868de bugnk Yargtayn ilk ekli olan Divan- Ahkm- Adliyenin kurulmasnda byk katks oldu ve ilk reislie de kendisi getirildi. Divan- Ahkm- Adliyenin dhil nizamnmesini de hazrlayan Cevdet Paa, biri temyiz, dieri istinaf olmak zere iki mahkeme hlinde tekilatlandrd Divann salam hukuk esaslar zerine kurulmas iin gayret sarfederken, dier yandan Divan zlarnn bilgili ve diryetli hukukular arasndan seilmesi iin alt. Dier taraftan bugnk hukuk fakltelerinin nvesi saylabilecek Mekteb-i Hukuk da onun Adliye Nzrl devrinde alacaktr. Mahkeme ilmlarnn yaynlanaca ve hkmlerin yazlmasnda hkimlere yardmc olmak zere Ceride-i Mehkim'i 1291/1874 tarihinde Cevdet Paa nerettirmitir. Bugn Adalet Dergisi adyla hl neredilmektedir. Osmanl kanunlarnn topland Dstur da ilk defa Cevdet Paann gayretleriyle neredilmitir ki bugn de kanunlar bu Dsturlarda toplanmaktadr. Cevdet Paann bir hukuk adam olarak slm ve Osmanl hukukuna kazandrd en mhim eseri ise Mecelle-i Ahkm- Adliyyedir. Mecelle, btn mslman devletlerinde er hukuk sahasnda hazrlanan ilk kanun olma hususiyetine sahiptir. Cevdet Paann bu kanunun ortaya kmasndaki rol, Mecelleyi hazrlayan heyetin bakan sfatyla sadece kanunun hazrlanmasndan ibaret deildir. Zira bu sralarda Osmanl meden kanununun mill karakterde mi olaca, yoksa ticaret kanunu gibi Avrupadan m alnaca konusunda devlet adamlar arasnda iddetli bir mcadele yaplmaktayd. O srada messir mevkide bulunnan olan li, Midhat ve Kabul paalar 1804 tarihli Fransz meden kanununun tercme edilip kabul olunmas taraftar idiler. Fransa da bykelisi Msy de Boure vstasyla meden kanunlarnn kabul konusunda Osmanl devletine bask yapmaktan geri durmuyordu. Ancak Cevdet Paann dirayetle meseleye sahip kmas sonunda Mecellenin hazrlanmasna karar verilmitir. Mecellenin yllar alan hazrlanmas dneminde de bu almay akamete uratacak veya Cevdet Paay yldracak gayret ve mcadelenin eksiksiz srdrld grlecektir.42

Edip ve dil limi

Dier taraftan Cevdet Paa, Trkenin sadelemesi, Trk edebiyatnn kendi iinde olgunlamas hareketlerine yeni bir ciddiyet kazandrm byk bir edib ve dil limidir.43 Kuvvetli slbu ile iirler de sylemitir. Ancak bu vdide bir iddias olmadndan, byk irler arasnda yer bulmaz. Sultan II. Abdlhamidin istei zerine iirlerini bir divanede toplamtr. Divane-i Ear adl bu divandaki iirlerinin ou gazel tarznda olup, ilerinde ark, rub, tarih ve mfredler de bulunmaktadr. Cevdet Paann iirleri, kuvvetli bir dil, ilim ve geni bir kltrn besledii parlak bir zeknn mahsuldr. Padiaha sunduu arzada bu hususlar yle ifade etmitir: Emr fermn- hmyun zere, dank ve dzensiz beyitlerimi bir araya toplayarak bu nshay meydana getirdim. Ancak otuz seneden beri iir yazmaktan uzak durduum iin harabelerde antika arayanlar gibi eski evrak- perkende iinde perian iirlerimi arayp taradm. Bulduum ciz ve niz iirlerimi bir divane tarznda tertib eyledim. Kullarnn iir meydanna at srmesi zayf ve kuvvetsiz bir at ile yar atlar arasna karmak gibidir.44 Cevdet Paa hazrlam olduu divanesini, sonuna padiaha bir kaside ve bir tarih drmek suretiyle arz eylemitir. Cevdet Paaya gre iir, insann tabiatndan meydana gelen eseri gibidir. irkin dahi olsa gzne gzel grnr. Kolaylkla kusurunu grmez. Bu itibarla ir, kendi iirine bigne nazaryla bakmaldr. Bakasna ve hususen anlayanlara gsterdiinde onun tenkitlerini kabul etmelidir. Sz buketleri, itiraz tara ile ne kadar taranrsa o kadar dzelir ve o vechile ediplerin takdirine mazhar hale gelir. O, bu fikrini ifade etmek iin u msra sylemitir: ane-i zlf-i suhandr itiraz.45 [tiraz sz zlfnn taradr.] Cevdet Paa, iirlerini, umumiyetle karlat bir vaka veya zamann kendisine hazrlad sevin ve elem karsnda duyguland anlarda yazmtr. Nitekim Fuad Paa ile Msra gittii bir srada henz ilkbahar zaman iken dahi scaklardan bunalmt. O gnleri anlatrken: Scaklk glgede otuz be gnete krk be derecelerine vard. Gece yatak odasnda dahi yirmi yedi derece harret olup, ben ise bu kadar scak hamamda bile duramam. Bu scaklardan muztarib olduk. Yol arkadalarmzn ve hizmetcilerimizin ou hasta oldu. Byle alk olmadm derecede scaklardan b-uur olduu halde can sknts ile sylediim gazellerden biri yle idi: Anlsn yr elinden cm- mey n ettiim demler Net- vasl ile dehr ferm ettiim demler Anlsn bri imdi bezm-i yrn- Sitanbulda Boaziinde bezmi mey gibi c ettiim demler Bana zindn olur Msrn sary yda geldike O Ysuf-hsn hasretle der-g ettiim demler Aceb glende olsun htr- ahbba gelmez mi Hezr h u ferydmla hm ettiim demler Tararken turresin ydna gelsin bri cnnn O sevd ile aklm hne-berd ettiim demler Meer sermye-i d imi ky- dilrda

Sirikim nakdin hk le ma ettiim demler Anp stanbulu ferydm ile eylerim heng Burada d u kaanun perdesin g ettiim demler Gelince yda Cevdet alarm sadr- keremkrn Der-i ltfunda ekdr ferm ettiim demler.46 Fehim Efendinin bir gazelini tahmis etmitir ki matla u ekildedir: Seherde bd- sab mjde-i hezre gider Hezr zr ile blbl de gonce-zre gider Birer hayl ile herkes birer kenre gider Ales-sabh cihan halk kr u bre gider Bel-ken- muhabbet de ky- yre gider.47 Medrese hocal beklerken memuriyet hizmetine getirilmesi ve bunda srarl davranlmas zerine mecbur kalp vazifeyi kabul ettiinde u beyti sylemitir: Hbn- b-vef gibi dehr-i desse bz Nz ehline niyz eder ehl-i niyza nz.48 [Bu hileci dnya, vefsz gzeller gibi peinden koana naz eder; nazlanan ve kendinden kaan ise kovalar.] Yakmaz ehl-i kemal vekre fart- mizah gibi airin hviyetine yakr arbal ifadelerinin yan sra; Zannetme hemn ehr-i zerdimde eser var Hicrn eleminden dil-i zrmda neler var Takrir edemen s- dil derd-i dernum Syletme beni htr- zrmda keder var Yok halimi arz eylemee tab u tvnm Cevdet ser-i rumda bu dem derd-i sefer var gibi sade, tabi ve yapmacksz manzumeleri de dikkati ekmektedir.49 Cevdet Paann glsn redifli mehur ve erbabnca beenilen bir gazeli de yledir: Eden vuslt deminde fikr-i hicrn alasn glsn

Dkenler ek-i d byle her an alasn glsn Gelb bezme yine bin nz ile aa gelmezsin Bu hle skya emi ebistn alasn glsn Gli mrn hazn kesret zre hande etmektir Glp gller aldka hezrn alasn glsn Hadengi gamzen ile cn vermek cna minnettir Bu rin merk ile rh- ehidn alasn glsn Lebi can tazeler bmar em-i can alur Cevdet O ha dil-veren dilhasta her an alasn glsn.50

Aile reisi
Ahmed Cevdet Paann youn devlet hizmetlerinin yan sra ei ve ocuklar ile de alkadar oluu, iyi bir ile reisi olduunu gstermektedir. Tara memuriyetleri srasnda zevcesi Adviye hanma aksatmadan mektuplar gndermi ve ihtiyalarn temin etmeye almtr. Bosna-Hersek teftii srasnda zevcesi nc ocuuna hmiledir. Cevdet Paa uzak yerlerde bu endie ierisinde gnderdii mektuplarda eve bakacak bir kadn ayarlamasn ve tembellik etmeyip her gn bir miktar gezinmesini sylemesi onu ne denli dndn gstermektedir. Paann Bosna-Hersekteki vazifesinin birka ay uzamas dedikodular beraberinde getirmi ve orada yeniden evlendii yialar kmtr. Bu yzden Adviye Hanm mektuplarnda srarla kendisini oraya aldrmasn paadan rica eder. Cevdet Paa btn bu srarl talepler karsnda: Yine evlenme lakrdlar yazmsn. Artk bu szleri istemem. Halkn azna niin bakyorsun? Ben evlenecek olduum vakit bamdan bir nikh gemek niyetiyle evlendim ve Allah teldan yle istedim. imdiye kadar baka suret hatrma gelmedi ve Allah gstermesin diyerek sadakatini izhar eder. Cevdet Paann dedikodular hakknda verdii cevap kadar, onu karanlar hakkndaki dnceleri de gnmz insanlarna da ibretlik dersler sunar: Halkn dedikodusu bitmez ve niin sylyorlar deyu gcenmek iktiz etmez.51 Cevdet Paa yine stanbul dnda olduu zamanlarda ile veya ev ile alkal meselelerde karar ekseriya zevcesine brakrd. Fakat baz ikaz ve nasihatlerde bulunma da ihmal etmezdi. Adviye Hanm da dim zevcinin fikrine mrcaat ederdi. Paa, iyice dnp tanmasn ve ondan sonra karar vermesini istedii veya bir yol gsterdii hususlardan sonra; Mermm size kolaylk olsun iindir. Yoksa nasl kolaynza gelirse yle ediniz efendim diyerek zevcesine sz brakr, ayn zamanda ona ne kadar gvendiini de gstermi olurdu. Cevdet Paa, maa yksek olmas yannda tefti vazifesiyle kt ekstra hizmetlerde de ayrca tahsisatlar alm, fakat hi bir zaman servet sahibi olamamtr. Adviye Hanmn eli, Paaya gre epeyce aktr. Bu itibarla zaman zaman para konusunda eini ikaz etmek durumunda kalmtr. Benim gibi sen de parann kadrini bilip de arttrm olsaydn, epeyce paramz birikir idi. Ben bu kadar kalabal idare ettikten sonra size gndermek iin para dahi arttryorum der. Ancak belki bu szlerin onu gcendirebileceini dnerek sonunda: Bu szm latifedir. Yoksa zahmet ekmenizi hi kabul etmem, bilirsin iki

gzm efendim demekten de kendisini alamaz. Bazen da ellerine geen parann ok iyi olduunu belirterek kymetini bilmek gerektiini ve byle zamanlarda tasarrufta bulunmak lzm geldiini belirttikten sonra Daima sonunu dnenler zahmet ekmezler. Bunlar size nasihat ve ihtar olarak yazyorum efendim, bundan gcenmemenizi rica ederim, diyerek tatl ikazlarda bulunur.52 Cevdet Paa ocuklarnn tahsili ile de yakndan alkadar olmutur. Onlara husus hocalardan ders aldrarak mkemmel surette yetimelerini temin etmitir. Sadece kendi ocuklar iin deil, konakta bulunanlarn ocuklar, hizmetkr ve criyelerin tahsiliyle de megul olmak zere bir hoca tutmutur. Olu Ali Sedad alt yanda Kuran- kermi hatm ederken, kz Fatma liye de be yanda Kuran- kerm okumaya balamt. Ali Sedadn Kuran- kermi hatmetmesine ok sevinen Cevdet Paa, kendisine u mektubu gndermiti. Cier-kem olum Ali Sedad, Bu hafta postasyla iki kta mektubun geldi. Pek hazzettim. Hele hatm etmisin, bundan dolay ne kadar memnun olduumu kalem ile beyan edemem. brahim efendiye dahi teekkr ve dualar eylerim. nallahl-kerm ben de yaknda stanbula varrm. Fakat imdi Boaziinin en gzel vaktidir. Orada bulunamadma ben dahi teessf ediyorum. Hele sizleri pek zledim. Gece gndz aklmdan ktnz yoktur. Cenab- Hak pek yakn vakitde hayrlsyla mlkatmz myesser eyleye. min bi-hrmeti seyyidlmrseln.53 Ahmed Cevdet Paa gittii yerlerde eine ve oullarna her zaman hediyeler alp gndermeyi de ihmal etmeyen mfik bir aile reisi olarak da karmza kmaktadr. Reyhaniyeden bir kilim ile bir seccde; Bosnadan eine bir som dervi ka, oluna srmal bir kalem; einin arabas iin Avusturyadan aldrtt bir ift cins beygir; oluna aldrd cins gzel tay bunlar arasndadr. Paann btn bu hareket ve tavrlarnn huzurlu bir aile ortamnn tesis edilmesinde muhakkak ki nemli bir yeri olmutur.

Eserleri
Tarih-i Cevdet: Osmanl tarihinin 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan, 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasna kadar olan devresini ihtiv etmektedir. Tenkiti ve tahlilci bir tarih anlay ile hdiselerin gerek sebep ve illetlerini aratrmtr. On iki cilt olarak, otuz ylda tamamlanan eserin eitli tertip ve basklar vardr. Ksas- Enbiy ve Tevrih-i Hulef: On iki ksmdr. Cevdet Paann en tannm eseridir. Hazret-i demden itibaren bir ok peygamberin, slm halfelerinin, Sultan II. Murada kadar Osmanl padiahlarnn tarihinden bahseder. Eserinde yer yer slp aheseri denilebilecek rnekler ortaya koymutur. Eserin ilk alt cz Cevdet Paann salnda baslmtr. Kz Fatma liye Hanm, 1915de on iki cz halinde tam olarak bastrmtr. Eserin daha sonra da sadeletirilmi basklar yaplmtr. Tezkir: Vaka-nvislii zamannda (1855-1865) bizzat kendisinin de iinde bulunduu hdiselere dair tuttuu notlardan teekkl eden eseridir. Devrinin siyas, ictim, ahlk cephesini anlatmtr. Devlet ve saray adamlarnn birbirleriyle olan ekimeleri, trl menfaat atmalar ve stanbulun o zamanki durumuna dair sade ve samim bir ifade ile ok gzel bilgiler verilmitir. Eser yeni yazyla Cavid Baysun tarafndan drt cilt halinde neredilmitir. Marzt: Sultan II. Abdlhamide 1839-1876 yllar arasndaki tarih ve siyas hdiseleri takdim etmek iin hazrlanmtr. Tezkirle ayn zamanlara ait olmasna ramen, gayesi ve muhtevs bakmndan mhim farkllklar tar. Bu itibarla her iki eser birbirini tamamlar mahiyettedir. Yeni yazyla Yusuf Halaolu tarafndan yaymlanmtr.

Krm ve Kafkas Tarihesi: Kafkasyann tarih corafyas ile buralarda yaayan topluluklarn etnografyasnn kaleme alnd kk bir eseridir. Halim Girayn Glbn-i Hnnndan istifde edilerek yazlmtr. Franszcaya da evrilen eser, 1918de Yeni Mecmuann 48. saysnda yaymlanmtr. Mukaddime-i bn Haldun: bn Haldunun el-ber adl Arapa tarihinin birinci cild altnc faslnn tercmesidir. Divane-i Cevdet: Genliinde yazd iirleri, Sultan kinci Abdlhamidin emriyle bu kitapta toplamtr. Kavid-i Osmaniyye: Fuad Paa ile birlikte yazd Osmanlca dil bilgisi kitabdr. Belgat- Osmaniyye: Mekteb-i Hukukta okuttuu edebiyat dersi notlarndan meydana gelmitir. Klasik slm belgat anlayna gre dzenlenmi edebiyat kidelerini pek ok misallarle ortaya koymutur. Bu sahada yazlm ilk Trke eser durumundadr. Medhal-i Kavid: lk mektep talebelerini Kavid-i Osmaniyyeye hazrlamak zere kaleme alnm eseridir. Kavid-i Trk: Medhal-i Kavid isimli eserin basitletirilmi eklidir. Sbyan mektepleri iin kaleme alnmtr. Takviml-Edvr: ems-Hicr tarih esaslarn anlatan eseridir. Miyr- Sedd: Sade bir dille yazlm ilk Trke mantk kitabdr. Olu Ali Sedad iin yazmtr. dbu Sedd fi-lmil-db: Miyr- Sedad isimli eserin bir eki gibidir. Mnzara usl ve kidelerini aklamaktadr. Hlsatl-Beyn f Telfil-Kuran: Kuran- kermin toplanmas ve telfini anlatan eseridir. Asar- Ahd-i Hamidi: lk mektepler iin kaleme ald bir ilmihal kitabdr. Hilye-i Sedet: Hazret-i Peygamberin mbarek vasflarn ve gzelliklerini anlatan bir eserdir. Malmt- Nfia: Rdiye mekteplerindeki din derslerinde okutulmak zere hazrlad muhtasar bir eserdir. Halk arasnda da tutulmutur. 1279 tarihinde stanbulda baslan nshas, sonradan Latin harflerine de evrilerek Fideli Bilgiler adyla baslmtr. Mecmua-i liye: Kz Fatma liye Hanma okuttuu hikmet, felsefe, matematik, geometri, astronomi ve eitli slm ilimlere dair dersleri bir araya toplad eseridir.54

kinci ksm

MECELLE- AHKM-I ADLYYE

____________________ Ahmed Cevdet Paa, Mecelle'nin hazrlanmasnda nayak olmakla yalnz slm hukukuna deil, dnya hukuk hayatna da byk bir hizmette bulunmu, hem kendi adn hem de hazrlad bu mkemmel eserin adn ebedletirmidir. Bernard Lewis

slm hukuku
Mecelle veya tam ismiyle Mecelle-i Ahkm- Adliyye, Osmanl Devletinin son zamanlarnda tatbik edilmi bulunan meden kanundur. Mecelle, bir takm fikirleri, mesele ve mevzular toplayan kk hacimde bir kitap, mecmua veya dergi demektir.55 Mecelle-i Ahkm- Adliyye tabiri ise adl hkmler topluluu gibi bir manya gelmektedir. Tarih boyu, slm dinine mensup btn memleketlerde hkm icr eden slm hukuk sistemi, Kurn- Kerm ve hads-i erflerden, mctehid denilen ve baz husus vasf ve melekeri hiz lim hukukular tarafndan karlan kidelerden teekkl etmektedir. Bu kideler, fkh kitaplar vstasyla nesilden nesile intikal etmitir. Bu kitaplardan Hanef mezhebinde yazlm olan Kenz, Mecma, Kudr, Muhtar, Hidye ve Vikye adndaki alt tanesi ok mehur ve muteberdir. Kd ve mftler hep bu kitaplara gre hkm vermilerdir. slm hukukunun tamamen hkim olduu Osmanllarda da bu kabil eserler yazlmtr. Bunlarn banda, senelerce medreselerde ders kitab olarak okutulan ve mahkemelerde kadlarn balca mrcaat kayna olan eyhlislm Molla Hsrevin (vefat 1480) Drer isimli kitab gelir. Bu kitap onbeinci asrdan onyedinci asra kadar bu hkimiyetini srdrmtr. Fatih mderrislerinden Haleb brahim Efendi (vefat 1549) tarafndan Hanef mezhebinin yukarda isimleri geen en muteber alt temel eserinden istifde ile Arapa olarak yazlan Mltek ise, XVII. asrda Sultan brahimin fermnyla Mevkft Mehmed Efendi tarafndan Mevkft adyla Osmanl Trkesine de tercme olundu. Bylece det mahkemelerde resm hukuk kodu hline geldi. Mevkft, Osmanl meden kanunu, ile kanunu, miras kanunu, borlar kanunu, vergi kanunu, muhakeme usl kanunu, ksmen cez kanunu mesbesindedir. Bu hal XIX. asrn son yarsna kadar devam etti. slm hukukunda fkh kitaplar kanun demek olduundan, ayrca kanun ismiyle metinler hazrlayp iln etmeye esasen gerek grlmemitir. Hindistandaki Mslman Trk hkmdarlarndan dindar bir sultan olan lemgir, ok masraf ederek, 1664-1672 tarihleri arasnda, geni bir hukuku ulem heyetine Hanef mezhebinin kidelerini Fetvy Hindiyye adyla bir araya getirtmiti. Bir kanun teebbs denilebilecek bu ok kymetli metin Hindistanda ngiliz hkimiyetine kadar mahkemelerin balca mrcaat kayna olmusa da, hkmdarn fermnyla ilan edilmedii iin bugnki mnda bir kanun olarak grlmemitir. Osmanl Devletinde Tanzimat Ferman ile beraber hukuk hayatnda da yenilikler yaplmas esas benimsenmi ve yeni kanunlar hazrlamak zere komisyonlar tekil edilmitir. Bu komisyonlardan birisi de Mecelleyi hazrlamtr.

Mecelle'ye giden yol

Mecellenin ilnn hazrlayan muhtelif sebepler, kanunun mazbatasnda, bir baka deyile giri ksmnda zikrolunmutur. Bir defa, memlekette eskiden beri varolagelen tek hkimli ve dek dereceli (yani hukuk ihtilfn ilk ve son hal mercii) eriyye mahkemelerinin yannda zamann ihtiyalar ve ecneb devletlerin basksyla daha ok Fransz rneine gre nizmiyye mahkemeleri kurulmutu. Bu mahkemelerin hkimleri, verecekleri hkmlerde hukuk bilgileri kfi gelmedii iin eski fkh kitaplarn taramakta veya ou zaman mftlere mrcaat etmekteydiler. Bu sebeple muntazam ve kolayca anlalr bir hukuk metnine ihtiya

domutur. te yandan zaman ilerledike eskisi gibi bilgili ve ehliyetli hkimler yetimez olmutur. Ayrca Osmanl Devletinde ayr dinlere mensup ok sayda gayrmslim yaamaktayd. Bunlar din ve ilev hususlarda kendi dinlerinin hukuklarna, ancak bunun hricinde kalan szgelii ukbat (ceza hukuku), muamelat (borlar ve ticaret hukuku) gibi sahalarda slm hukukuna tbi idiler. Son zamanlarda bu aznlklarn hmisi rolndeki ecneb devletler, bilhassa ngiltere, Fransa ve Rusya, Osmanl Devletine muayyen bir hukuk metnini kanun olarak kabul ve bylece hukuk istikrar ve aleniyeti tekil etmesi hususunda tazyikte bulunuyorlard. Zaten Tanzimat hareketini meydana getiren kimseler modern batl zihniyetin tesiri altnda idiler. Hatta li Paa gibi, Napolyonun hazrlatt Fransz meden kanununun kabul edilmesi fikrini mdfaa edenler bile vard. Yine slm hukuku kaynaklarnn farkl tefsirlerini tekil eden mezhepler arasndaki hkm farkllklar da tatbikatta bir takm mkilat dourmaktayd. Nihayet zamann ilerlemesi ile sosyal, iktisd ve hukuk hayattaki deimeler de byle bir kanun hazrlanmasn mecbur klmtr.56 Mecellenin hazrlanmas hususunda kurulan ilk ilm heyet bir takm almalar yaptktan sonra dalm, bu arada li Paann Fransz meden kanununun tercme ve iktibas edilmesine dir teebbslerine,57 bata Ahmed Cevdet Paa olmak zere baz hukukular ve devlet adamlar kar karak yeni bir mill kanun hazrlanmasn mdfaa etmilerdir. Neticede bunlar mcadeleyi kazanmlar ve bylece Mecelle Cemiyeti adyla yeni bir ilm heyet tekil olunmutur. Zamann ok kymetli slm hukukularnn yer ald ve balarnda byk hukuku ve devlet adam Lofal Ahmed Cevdet Paann bulunduu bu heyet, 1869-1876 seneleri arasnda fslal mecrl, takriben yedi senelik bir bir alma neticesi Mecelle-i Ahkm- Adliyye adndaki ilk Osmanl meden kanununu tamamlamaya muvaffak olmutur. Mecelle heyeti muayyen gnlerde toplanr, yazlacak mevzularn tertip ve tahriri grlerek, kaleme alnmak zere ilerinden birine havale olunurdu. Karar yazldktan sonra da tekrar ksm ksm maddeler zerinde bir daha grlr, sonra kabul olunan ekilde tesbit olunur ve her madde yazl bakmndan, reis Cevdet Paann tashhinden geerdi. Her kitap hazrlandka esbb- mcibe mazbatasyla (gereke tutanayla) meclis-i vkelya (bakanlar kuruluna) takdm olunur, meclis-i vkel da iyice mzkereden sonra bz mhim maddelerin esbb- mcibesi gsterilerek arz tezkeresiyle (yazsyla) hilfet makamna (padiaha) takdm edilirdi. Mcibince (gereince) amel oluna irdesi ktktan sonra mbeyn-i hmyn (saray) ba ktipliinden kan irde, sadrzamlk makamna tebli edilirdi. Kanunun her bir kitab, almann sonu beklenmeden, tamamlandka zamann padiah Sultan Abdlazizin fermanyla ilan olunmutur.

Mecelle heyeti
Mecelleyi tertip eden heyette Ahmed Cevdet Paadan baka u limler bulunuyordu.58 Ahmed Hilmi Efendi: Mecellenin btn kitaplarnn hazrlanna itirak etmitir. Kastamonulu olup, tahsilini stanbulda yapmtr. Mekke-i mkerreme pyesini aldktan sonra Mecelle Cemiyetine girmitir. Anadolu kazaskerlii pyesini de aldktan sonra 1305/1888 senesinde mllen tekde ayrlan Ahmed Hilmi Efendi, ilim ve fazilet sahibi olup, fkhtaki ihtisasyla hret kazanm gzide bir ahsiyettir. Nitekim Ahmed Cevdet Paa da tezkerelerinde her frsat dtke Ahmed Hilmi efendinin fkhtaki ihtisas ve melekesinden hrmet ile bahsetmitir. Cevdet Paa Yanya vliliinde bulunduu srada

Mecelle ileri iin hep onunla yazmalarda bulunurdu. 1305/1888 ylnda vefat etmi olup, Ftih trbesi hazresinde medfundur. Seyfeddin smail Efendi: Mecelle cemiyeti almalarnn tamamnda bulunmutur. Harputludur. Ahmed Cevdet Paann ders arkada idi. Mderrislik yapt. Anadolu ve Rumeli kazaskeri oldu. r-y Devlet zlna getirildi. Cevdet Paann bulunmad zamanlarda Mecelle Cemiyeti reislii yapard. Hak yolunda szn esirgemeyen gzide bir limdi. 1300/1882de stanbulda vefat etti. Kabri Haydarpaadadr. Filibeli Halil Fevzi Efendi: Mecellenin birinci ve ikinci kitaplarnda Evkaf- Hmyun mfettii; be, alt ve yedinci kitaplarnda ise vekld-ders (eyhlislmn ders vekili) nvan ile imzs vardr. Ailesi aslen Bursal olup, sonradan g ettikleri Filibede 1220/1805de dodu. Babas Ayakl Ktphane diye hret olan Mustafa Efendidir. 1824te stanbula gelip srasyla mderris, huzur derslerinde muhatap ve mukarrir olmutur. Muhataplarnn ittifakla hazrladklar derin suallere kar huzurdaki parlak muvaffakiyeti dikkati ekmi ve bu durumu hocalar arasnda devaml dile getirilen bir husus olmutur. Sultan Abdlmecd Han devrinde saray hocal da yapmtr. 1279/1862de Medine mollas, 1280/1863de fetv emini, 1283/1866da ders vekili olan Halil Efendi, 1297/1880de bilfiil Anadolu kazaskeri olmutur. Bilahare Rumeli kazaskerlii pyesini de alan bu byk lim, talebesinin iczet veriini grmek mazhariyetine de erimitir. Mderrislii, kendisine teklif edilen eyhlislmlk vazifesine tercih etmitir. 1300/1882 veya 1302/1884 tarihinde 80 veya 82 yanda Tifde vefat etmi; Abdullah ibni Abbas hazretlerinin trbesine defnolunmutur. irvnzde Ahmed Hulsi Efendi: Alt ve sekizinci kitaplar hari Mecellenin btn almalarnda bulunmu, on nc kitabnn hazrlanmasnda ise byk emei gemitir. Amasyada doan Ahmed Hulsi Efendi, irvn smail Efendinin ve Sadrzam irvnzde Rdi Paann biraderidir. Galata kdl yapt. Anadolu kazaskerlii pyesini ald. 1306/1889 tarihinde Amasyada vefat etti. Orada medfundur. Kara Halil Efendi: Mecellenin yedi il onbir ve on il onaltnc kitaplarnda fetv emini nvanyla, on ikinci kitabnda ise nvansz imzs vardr. 12119/1804 tarihinde o zaman Amasyaya bal Mecidz kazsnda dodu. lk tahsilini Amasyada yaptktan sonra Konyada mehur Vidinli Mustafa Efendi ile Abdurrahman Efendinin derslerinde bulunarak iczet ald. Ahmed Cevdet Paann da hocalarndandr. Paann kz Fatma liye Hanm, Cevdet Paa ve Zaman adl eserinde, Kara Halil Efendiden bahsederken: Kara Halil Efendi bizim eve geldiinde, selmlk dairesinde bulunduum zamanlar, pederimin herkese yapmad surette istikbal ve teyilerini grdmde, ocukluk hlimle baknrken, aalardan bazlar Paann hocasdr derlerdi. Yine Halil Efendi bizim eve iftara gelecei zamanlarda, harem dairesinde dahi Paann hocas gelecekmi diye ziyade itina ve hazrlklar yapldn grrdm, demitir. Usl ve fr- fkhta gayet mhirdi. Fetv eminlii yapt. nce stanbul kdl, sonra da Anadolu kazaskerlii pyesini kazand. Osmanl Devletinin 114nc ve Sultan II. Abdlhamid Han devrinin ilk eyhlislm idi. 1298/1880de stanbulda vefat etti. Ftih Cmii avlusunda medfundur. Ahmed Hlid Efendi: stanbulda dodu. Babas kazasker Yusuf Efendidir. stanbul kds oldu. Anadolu kazaskeri pyesini kazand. Divan- Ahkm- Adliyye zs iken hazrlanmasna itirak ettii Mecellenin dokuz kitabnda imzs vardr. 1299/1882de vefat etti. Ftih Cmii avlusunda medfundur. 117nci eyhlislm Mehmed Cemleddin Efendinin babasdr. Aladdn Efendi (bni bidnzde): Hanef mezhebinde byk fkh limi Seyyid bni bidn hazretlerinin oludur. amda dodu. Tahsilini orada tamamlayp, stanbula geldi. 1868 senesinde Mecelle Cemiyeti zlna tayin edildi. Mecellenin ilk be kitabnn tedvinine itirak etti. lmi, fazl ve fkhtaki tam ve kmil ihtisas ile mehur olmu gzide

limlerdendi. Arab olmak itibarryle Trkeye vukfu azd. Ancak cemiyet, ondan fkhtaki melekesinden dolay, Mecelleyi hazrlamakta mehaz olan nakilleri bulmakta ok istifade etmitir. 1306/1888de amda vefat etmi ve Bbssagr kabristannda babasnn yannda defnedilmitir. mer Hilmi Efendi: stanbulda 1261/1845 tarihinde dodu. Karinbdl Hoca Abdurrahman Efendinin oludur. Mehur Tikveli Yusuf Efendiden iczet alan mer Hilmi Efendi, son asrn byk fakihlerindendir. Mderrislikten sonra fetv eminlii, evkaf mfettilii ve defterhne senedt memurluu yapmtr. eitli ilm rtbeleri kazanarak, hukuk mekteblerinde Mecelle ve slm hukuku ile alkal dersler verdi. Temyiz mahkemesi reisi iken 1307/1889da stanbulda vefat etti. mer Hilmi Efendi, Mecellenin son drt kitabnn hazrlanmasnda emei gemi ve kendisinden ok istifde edilmitir. Muhammed Emin Efendi (Baddl): Baddda dodu. Tahsilini Baddda tamamlad ve orada mft oldu. 1867de stanbula tyin olundu. Mecelle Cemiyeti zlna seildi. Mecellenin ilk drt kitabnn hazrlanmasnda vazife grd. Heyet-i yna seildi. 1309/1891de stanbulda vefat etti. mer Hulsi Efendi (Gerdankranzde): Gmhnelidir. Tahsilini ikmalden sonra bahriye mftl ve mderrislik yapt. ehzdelere ders verdi. stanbul kds oldu. Anadolu ve Rumeli kazaskerlii pyelerini kazand. Mecelle Cemiyetine seildi. Mecellenin beinci kitabndan itibaren drt kitabn meydana getirilmesinde bilfiil alt. Bir ara Cevdet Paa reislikten uzaklatrldnda, cemiyete reislik etmitir. 1292/1875 tarihinde vefat etti. Ynus Vehbi Efendi: stanbulda 1284/1832 tarihinde dodu. Tahsilini tamamladktan sonra, Isparta kds oldu. Kd yetitirmek zere kurulan Mekteb-i Nvvbn mdr iken Mecelle Cemiyetine seildi. 1322/1904 tarihinde vefat etti. Abdssettr Efendi: Krmldr. Mderris olarak tedris hayatna atld. Mekteb-i Hukukta mderrislik yapt. Mahkeme-i Temyiz zs idi. Fkh sahasnda derin bilgisi vard. Mecellenin ondrt ve onaltnc kitaplarnda mhr vardr. Mekke-i mkerreme kds iken 1304/1887de vefat etti. Baslm eserleri vardr. Abdllatif kri Efendi: Mecellenin alt, yedi ve sekizinci kitaplarnn hazrlanmasnda hizmet etti. s Ruh Efendi: irvanda dodu. Mderris oldu. Mekke pyesini hiz idi. Meclis-i Tedkkt- eriyye zlna tayin olundu. Mecelle cemiyetinde vazife alarak Mecellenin beinci kitab olan Kitb-r-Rehnin hazrlanmasnda hizmeti geti. 1297/1881de stanbulda vefat etti. 1885 trihinden itibaren, fetva emni Mehmed Nr Efendi, Meclis-i Marif reisi Ali Haydar Efendi, Meclis-i Tahkikat- eriyye zasndan Hac Mehmed Efendi, Sadreyn Mstear Abdullah kir Efendi de yeni z olarak cemiyetin almalarna itirak etmilerdir. Grlyor ki, Mecelle bir limler heyetinin mterek almasdr. Ama hazrlanmasnda Ahmed Cevdet Paann rol ve emei herkesten fazladr. Bu sebeple ok kimse Mecelleyi Cevdet Paann eserleri arasnda saymaktadr.

Mecelle'nin hususiyetleri
Muhtevs itibaryla Mecelle, tamamen slm hukuku kidelerinin yer ald bir kanundur. Ahvl-i ahsiyye (personal status) denilen ahs, ile ve miras hukukuna dir hkmleri ihtiv etmez. Zir Mecelle, daha ziyde nizmiyye mahkemelerinde tatbik edilmek zere hazrlanmt. Ahvl-i ahsiyye meseleleri ise eriyye mahkemelerinin vazife sahasna giriyordu. Ayrca Mecelle, gayrmslim Osmanl vatandalar (zmmler) hakknda da cri olup, bunlar slm hukukunun kendilerine tand hak gerei, ahvl-i

ahsiyye bakmndan zaten kendi cemaat hukuklarna ve ruhn mahkemelerine tbi idiler. Maamfih Mecelle, getirdii kll kideler denilen hukukun umum prensipleri ve muhakeme uslne dir hkmleri itibaryla ahvl-i ahsiyye bakmndan da ehemmiyet arzeden bir kanun olmutur. Ayrca Mecellede cez, vergi, arzi hukukuna ait hkmler de bulunmamaktadr.59 Bunlar kendi husus kanunlaryla tanzim olunmutur. Nitekim bu tarihlerde yine Ahmed Cevdet Paann gayretleriyle cez ve arzi kanunnmeleri karlmtr. Mecellenin kitaplar muhtelif trihlerde, ayr ayr neredilerek yrrle konmutur. Mukaddime ile bey ve ir (al-veri) mevzuunu ihtiv eden ilk kitab 1869da, on altnc ve sonuncusu olan kaz kitab da 1876da neredilmitir. On alt kitabn isimleri ve ierisindeki madde says yledir: Kitbul-By: Al-verile alkal hkmler. Bir mukaddime ile yedi bbdan teekkl eder. Yzbirden drtyz nc maddeye kadardr. Kitbul-cre: Kir ve hizmet akdi ile alkal hkmler. Bir mukaddime ile sekiz bb ihtiv eder. Drtyz drtten altyz onbirinci maddeye kadardr. Kitbul-Kefle: Keflet ile alkal hkmler. Bir mukaddime ile bbdan meydana gelir. Alt yz yetmi ikinci maddeye kadardr. Kitbul-Havle: Havle ile alkal hkmler. Bir mukaddimes ile iki bbtr. Yedi yznc maddeye kadardr. Kitbr-Rehn ve Kitbl-Veda: Rehin ve veda ile alkal hkmler. Bir mukaddime ile drt bbtr. Yedi yz altmbirinci maddeye kadardr. Kitbl-Emnt: Emnet ile alkal hkmler. Bir mukaddime ile bbtr. Sekiz yz otuzikinci maddeye kadardr. Kitbl-Hibe: Balama ile alkal hkmler. Bir mukaddime ile iki bbtr. Sekizyz seksen ikinci maddeye kadardr. Kitbl-Gasb vel-tlf: Bakasnn maln gasbetmek veya telef etmekle alkal hkmler. Bir mukaddime ile iki bba taksim olunmutur. Dokuz yz krknc maddeye kadardr. Kitbul-Hacr vel-ikrh ve-ufa: Tasarrufdan men, zorlama ve ufa ile alkal hkmler. Bir mukaddime ile bab ihtiva eder. Bin krk drdnc maddeye kadardr. Kitb-irket: Ortaklklarla alkal hkmler. Bir mukaddime ile sekiz bbtr. Bindrt yz krk sekizinci maddeye kadardr, Kitbl-Vekle: Vekletle alkal hkmler. Bin be yz otuzuncu maddeye kadardr. Kitbs-Sulh vel-br: Sulh ve ibr ile alkal hkmler. Bin be yz yetmi birinci maddeye kadardr. Kitbl-krr: krarla ilgili alkal hkmler. Dier kitaplarda mevcd olan mukaddime ksm bu kitapta yoktur. Drt bb zerine tedvn edilmitir. Bin alt yzon ikinci maddeye kadardr. Kitbd-Dav: Dva ama ve dvalarn grlmesi ile alkal hkmler. Bir mukaddime ve iki bbtr. Bin alt yz yetmibeinci maddeye kadardr. Kitbul-Beyyint vet-Tahlf: Deliller ve yeminle alkal hkmler. Bir mukaddime ile drt bbtr. Bin yedi yz seksen nc maddeye kadardr. Kitbl-Kaz: Hkm verme ile alkal hkmler. Bir mukaddime ile drt bab ihtiva eder. Bin sekiz yz elli birinci maddeye kadardr.60 Grld gibi Mecellede mevzular, kitap bal altnda toplanmtr. Her kitap ile alkal stlahlar (tabirler) o kitabn mukaddimesi (girii) olarak verilmi; sonra bu kitaplar,

mevzular ierisindeki farkllklara gre bblara, bblar da fasllara ayrlmtr. Bir kitapta yeri geldike irtibatndan dolay baka kitabn mevzundan bahsedilmitir. Bu, tertip bakmndan bir kusur deildir. Nitekim fkh kitaplarnda ve bugnk kanun mevzuatta da durum byledir. Kitaplardaki hkmler maddeler hlinde sralanm; baz maddeler, fetv kitaplarndan misal olarak alnan meselelerle izah edilmitir. Mecellenin ilk yz maddesi ise kavid-i klliye, yani kll kideler denilen umum hukuk prensipleridir. Hukuk kidelerinin slm hukuku kaynaklarndan nasl karldn bildiren kll kideler, ayn zamanda slm hukuk mant ile hkimlere usl ve tefsir ynnden takip edecekleri yollar gstermektedir. Bunlar, olmas gereken, hukuka uygun ve modern hukukun pek ok mcdeleden sonra varabildii hkmlerdir. Ebu Tahir Debbas, Debus, bn Nceym ve Muhammed Hdimi gibi Hanef mezhebinden byk slm hukukularnn tesbit ederek kitaplarna aldklar ve eski hukukularn neredeyse ezbere bildikleri bu yz madde, bugn dahi hukuk mant ve tefsir bakmndan gnmz hukukularna kymetli bir kaynak tekil etmektedir. Grlyor ki Mecelleyi ok fazla maddeden mteekkil olduu iin tenkit etmek pek yerinde deildir. nki Mecelle, neredeyse birka kanunun muhtevsna sahiptir. Mecelle, umumu itibaryla Hanef mezhebinin kuvvetli kavillerine gre hazrlanm olup zamann artlar ve insanlarn ihtiyalar nispetinde (nsa erfak ve maslahat- asra evfak) bu mezhebin kuvvetli olmayan kavillerine de yer verildii olmutur. Bu husus, yani hkmlerin icb- hle gre tercihi, slm hukukunun hkmdarlara tand bir salhiyettir. Mecelle Cemiyeti, on altnc kitaptan sonra, Mecellenin ikmli ve lzumlu kanunlarn hazrlanmas hususuna almalar yapmtr. Mahkeme ilmlar ile senedlerin delil tutulmas hakkna 1296/1879 tarihli nizamnme, 1299/1882 tarihli icreteynli vakflar hakknda bir mzekkere, 1293/1876 tarihli kasame meselesi zerine tezkire bunlarn en mehurlardr. Mecelle Cemiyeti bir de muhakemesi uslne dir 301 maddelik kanun lyihas hazrlad ve r-y Devlete takdm etti. r-y devlet, mzkere srasnda, Fransa ve dier Avrupa muhakeme kanunlarndan istifade ile baz deiiklikler yapt ve Usul-i Muhakeme-i Hukukiyye Kanunu adyla 1296/1879 tarihinde neredildi. Bu arada Mecelle cemiyetinin almalar yavalad ve 1306/1888 ylnda, ihtiya hsl olduunda tekrar toplanmak zere tatil olundu. 1916 ve 1923 yllarnda Mecelleyi tdil etmek zere birer komisyon kuruldu ve almalarna balad ise de, teklif edilen maddeler kanunlaamad.61 Komisyonun teklif ettii maddeler arasnda; cb ve kabul, telefon ve telgrafla dahi olur gibi yeni maddeler vard. 1926da bz deiikliklerle tamamen tercme ettirilen svire meden kanunu ile bu knun iinde yer alan borlar hukuku kabul edilip, yrrle girdi. Bylece 57 seneden beri tatbik edilen Mecelle, tatbikat kanununun; Kanun- meden ve borlar kanununa muhalif olan ahkm ile Mecelle mlgdr diyen 43. maddesiyle meriyyetten kaldrlm oldu. Bununla yalnz Mecelle deil, slm hukukunun da kaldrld ln edilmi oluyordu.

Mecelleyi tatbik eden lkeler

Mecelle ilk kitabnn meriyyete giri senesi olan 1286/1869dan itibaren o tarihte Osmanl Devleti'ne bal Hicaz, Suriye, rdn, Lbnan, Yemen, Arnavutluk, Bosna, Kbrs ve Filistinde tatbik olunmaya balad. Osmanl milletlerinin lisanlar olan Arapa, Bulgarca, Rumca ve Ermeniceye, ayrca Franszca ve ngilizce'ye tercme olundu. Msr, o tarihlerde i ilerinde mstakil bir vilyet olduundan Mecelle burada tatbik olunamad. Ancak burada Adliye Nzr olan Muhammed Kadri Paa (1821-1888) adnda bir hukuku, Cevdet Paann yaptn yapmak istedi ve Hanef fkhna dayanan gzel bir

meden kanun projesi hazrlad ise de bu teebbs muvaffak olamad. nki MridlHayrn adndaki proje Msrdaki modernistlerin basklar sebebiyle kanunlaamad. Msrda, Fransz meden kanunundan mlhem meden kanunlar hazrland. Bulgaristan emreti (prenslii) teekkl ederken Mecelleyi kendi lisanlarna tercme ederek kanunlarna esas kabul etmilerdir. Bosna'da tatbik olunan Mecelle, sonralar hazrlanan Srbistan ve Karada meden kanunlarna mhim tesirlerde bulunmutur. yle ki Srbistan ve Karada meden kanunlarna, bilhassa vedia, muhayyerlik, ufa, rehin, irtifak haklar gibi hkmler hep Mecelleden alnmtr. Mecelle, Kuzey Yemende 1918; Arnavutluk'ta 1928; Kbrs'ta 1946 ylna kadar tatbik olundu. rdnde, 1928de yaplan bz tadilta ramen Mecelle hkmleri son yllara kadar meriyyette (yrrlkte) kald. Mecelle, Suriye'de 1949, Irak'ta 1951, rdn'de 1976, Gney Yemende de 1992 ylnda yrrlkten kaldrlmasna ramen, bu lkelerde yeni tedvn edilen meden kanunlarda Mecelle'nin izlerini grmek mmkndr. Lbnan'da 1934'de Mecelle'nin ekseri maddeleri mer'iyyetten kaldrlm olmakla beraber, hkimler Lbnan mevzuatnda zm bulamadklar meselelerde Mecelle'ye bakmakla mkellef klnmtr. 62 Filistin'de Mecellenin tatbikat Osmanl hkimiyetinde iken balam, 1922 senesine kadar devam etmitir. Daha sonra ngilizler buray igal etmiler, fakat Mecelleyi yrrlkteki kendi hukuk mevzuatlar ile kark olarak tatbike devam etmilerdir. Hatta srail kurulduktan sonra da Mecelleyi yrrlkten kaldrmamtr. srail vatanda mslmanlara er mahkemelerde Mecelle tatbik olunur. Bugn Mecellenin tesiri Mslman devletlerden daha ok, srailde grlr. Bugn srail hukukularnn Osmanl hukuk sistemini, bilhassa Mecelleyi iyi bilmeleri gerektii ve bunlarn bir ok dv ve meselelerde mrcaat kayna olduu kanaati hkimdir. Ayrca srail ayn haklar kanununun pek ok hkmlerinin de Mecelle ahkmn ihtiva ettii bilinmektedir.63

Mecelle erhleri
Mecelleye eitli lisanlarda muhtasar (zl) ve mufassal (geni) erhler yazlmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Drerl-Hkkm erhu Mecelletil-Ahkm: Bu erh, Osmanl temyiz mahkemesi reisi, fetv emini, stanbul Hukuk Fakltesi Mecelle hocas ve adliye vekili Ali Haydar Efendi tarafndan yazlmtr. Mecelle erhleri iinde en mehuru ve en geniidir. Drt cild olan eser, 1330 ylnda stanbulda baslm bilahare Arapaya da tercme edilmitir. Ruh'l-Mecelle: Musul vlisi Hac Red Paann sekiz cild olarak, 1326-1328 tarihinde stanbulda baslm kymetli bir erhdir. Mirat- Mecelle: Kayseri mftsi Mesd Efendi tarafndan Arapa olarak yazlmtr. Bilhassa Mecellenin hangi fkh kitaplarndan hazrlandn gsteren mkemmel bir eserdir. 1302de baslmtr. erhul-Mecelle: Osmanl ur-y Devlet zlarndan Lbnanl Selim Rstem Baz tarafndan Arapa olarak telif edilmitir. Mecelle-i Ahkm- Adliyye erhi: Trkzde Ziyaeddn efendi tarafndan yazlm geni bir erhtir. 1312de baslmtr. Mecelle-i Ahkm- Adliyye erhi: Evkf- Hmyn dare Meclisi reisi Kuyucaklzade Mehmed Atf Bey tarafndan balanlan Mecelle erhi, rihinin vefat zerine tamamlanamam ve Kitb-irkette kalmtr. Tamamlanmam olmasna ramen Mecelle erhleri iinde mehurdur. Kavid-i klliye erhi 1327, kitbl-by erhi 1330da baslmtr.

Ayrca am Hukuk Mektebi hocalarndan Muhammed Said el-Mehsin ve Muhammed Said el-Gazz, Humus Mftsi Muhammed Hlid el-Atts, Badad Hukuk Mektebi Mdr Mnr el-Kd de Mecelleyi Arapa olarak mkemmel bir ekilde erhetmilerdir. G. Snapian ise, Mecelleyi Franszcaya evirerek Fransz meden kanunu ile mukayeseli bir ekilde erhetmitir.64 Devletin en st kademesinde yer alan ve Fransz kanunlarnn iktibas edilmesini isteyen bir gruba kar verilen mcadele ile 1869-1876 yllar arasnda yedi senelik bir zaman zarfnda hazrlanan Mecellenin leh ve aleyhindeki grler sonraki yllarda da devam etmitir.65 Bilhassa Avrupa hukukuna taafdar baz ilim adamlar Mecelleyi kk gstermek gayretine dmlerdir.

Mecelleye yneltilen tenkidler

Mecelle-i Ahkm- Adliye, hazrland zamanlarda tenkidlere urad gibi, gnmzde de tenkid edilmektedir. ncelikle sylenmelidir ki bu tenkidlerden bazlar ilm ve objektif olmaktan ok uzaktr. Dnyann neresinde olursa olsun, insanlarn hazrlad kanunlarda eksiklikler ve hatalar bulunabilir. Hukuk, ilm bakmdan tekml eder. Zamanla bu eksikler tamamlanabilir; hatlar giderilebilir. Avrupann en mkemmel kanunlarndan saylan Alman meden kanunu (BGB) karld 1900 ylndan itibaren ok tenkid edilmi ve defalarca tadilata uramtr. Nitekim artlar msait olsayd, Mecelleyi hazrlayan cemiyet Mecelle iin gereken ikmalleri ve dzeltmeleri yapabilirdi. Mecellenin ilgs eksikliklerinden dolay deil, milletin tercihi deitii iindir. Burada, Mecelleye yneltilen baz tenkidler ile bunlara verilebilecek cevaplar ksaca belirtmek yerinde olacaktr. 1- Her kitabn banda, orada geen kelime ve stlahlar tarif edilmitir. Kitabn mukaddimesinde de ifade edildii zere Mecelle ncelikle nizamiye mahkemelerinde tatbik olunmak zere hazrlanmtr. Burada hukuk tahsili olmayan gayrmslim yeler de bulunmaktayd. Hkimlerin hukuk nosyonu da eskiye nazaran zayf idi. Bunlara yol gstermek zere klasik hukuk tabirlerini izah etmek yerinde ve gerekli grlmtr. Bu bir kusur deil, stnlktr. Bylece yanl anlalmalarn da nne geilmitir. 2- Baz maddelerin altna aklayc mahiyette misaller yazlmtr. Kanun maddeleri fkh kaidelerine dayand ve bunlarn bazlar da hayli mphem olduu iin misaller vererek izaha allmtr. Bu da yukarda getii zere yeni hkimlerin zayf hukuk nosyonuyla aklanabilir. 3- Drt mezhebden sadece Hanef mezhebi hudutlar ierisinde kalnmtr. slm hukuk tarihinde Abbaslerden itibaren hkmetler drt mezhebden biriyle hkm verilmesini hukuk birlii asndan lzumlu grmlerdi. Osmanl Devleti de Rumeli ve Anadoluda yaygn bulunan Hanef mezhebini Kanuni Sultan Sleyman devrinden itibaren resm mezheb olarak benimsemitir. Hkimler bu mezhebin sahih kavillerine gre hkmetmekle kaytlandrlmt. Nitekim ihtilafl meselelerde hkmdar hangi ictihad/mezheb ile hkmedilmesini isterse onunla hkmetmek gereklidir. Ayrca kdlar padiahn vekilleri olduundan ve vekil mvekkilin emriyle hareket edeceinden bu usul merudur. Aksi takdirde lkenin birbirine yakn iki mahkemesinde unsurlar ayn iki dvda farkl hkmlerin verilmesi kanlmaz olacakt. 4- Menkul maln kabzndan evvel beyine cevaz verilmemitir. Bu husus, stanbuldaki Rus sefreti batercman hukuku Andr Mandelstamn Mecelleye ynelttii tenkidler cmlesindendir. ncelikle ifade edilmelidir ki, mellifin tenkid ettii bu ve benzeri hkmler Hanef fkhna gre sevkedilmitir. Dier mezheblerde zamann ihtiyalarna elverili baka ictihadlar vard. Nitekim menkul maln kabzdan evvel satlmas

Mlik mezhebinde cizdir. Ancak hem hukuk birliini zedelemek, hem de Hanef fkhna bal yetien ulemnn reaksiyonunu ekmek endiesi bu yolun izlenmesinde mil olmutur. Kald ki Hanef mezhebinde byle bir sat btl deil, fsiddir. Fsid satta ise kabz mlkiyeti ifade edeceinden sat hkmsz olmaz. Mandelstamn tenkid ettii dier hususlarda, mesel mebiin kabzdan evvel byi elinde telef olmas hususunda, Mecellenin dzenlemesi, ngiliz, Alman, Avusturya hukuku ile paraleldir. Ryet muhayyerlii gibi hususlarda da fkhn baka ictihadlaryla tenkide ileri srlen mahzurlar bertaraf edilebilmektedir. 5- Btn fer meselelerde tatbik edilecek umum maddeleri yoktur. slm hukukunun ana kaynaklar, delilleri kitap, snnet, icma ve kyastr. Bu kaynaklardan, mctehid hukukular, usl-i fkh (hukuk metodolojisi) denilen ilim yardmyla, hkmler kartm ve bunlar mesele mesele kitaplara geirmilerdir. Bylece slm hukuku meseleci, yani kazuistik bir ekil almtr. Her hukuk mesele ve messese ayr ayr ele alnarak hkme balanm, biribirine benzeyen hukuk meselelerde ortak esaslarn tesbitine gidilmemitir. Mesel, satm, kir, keflet akidlerinin artlar ve neticeleri birbirinden ayr ayr tanzim olunmutur. Bunun bir sebebi de, her mesele iin Kuran veya snnetten ayr delillerin bulunmasdr. ou zaman da birbirine benzer messeseler iin mterek esaslar koymak ok zor, hatta imknsz olmaktadr. Geni ve tekrarlarla dolu olmakla beraber meseleci usl daha ince ve adaletli zm yollar getirmeye elverili grenler vardr. Bu bakmdan slm hukuku ile ngiliz hukuku arasnda bir benzerlik bahis mevzuudur. slm hukuku meseleci bir hukuk sistemi olmakla beraber; her hukuk messese iin mterek esaslar belirlemeye elverisiz de deildir. Nitekim ekserisi Hanefi mezhebinden olan bir ksm hukukular, hukuk hkmler iin mterek baz hususlar tesbit etmiler ve meseleci metoda mukabil, mcerred veya karma metodlara da meyletmilerdir. Bu umum prensiplere, kavid-i klliyye ad verilmitir. Hukuk hayatnn en nemli esaslarn ifade eden bu kideler, Osmanl meden kanunu olan Mecelle'nin ilk yz maddesini tekil eder ve her biri birer hukuk darbmeseli olarak bugn bile dilden dile dolamaktadr. 6- Mukaddimedeki kll kaidelerin tatbik kabiliyeti azdr. Kll kaideler mnhasran tatbik edilmek iin konulmamtr. Bunlar hkm kayna deil, edille-i erbaa denilen drt delile istinden verilmi hkmn, hid ve destei olarak grlebilir. Ayrca fkh meselelerinin anlalmasnda umum faydalar bulunduundan, bu kll kideleri bilenler, fkh meselelerini delilleriyle renmi olur ve muamelelerini dine uygun yapma imkn bulurlar. Kll kaideler, hukukuda hukuk nosyonunu meydana getirmeye ve kuvvetlendirmeye yardmc olmak maksadyla sevkedilmitir. 7- Muasr meden hukukun ahs, aile, miras hukuku ve ayn haklar gibi taksimi, Mecellede mevcud deildir. Bu dorudur. Fakat farkl kltrlere ait messeseleri birbiriyle mukayese etmek mantkl bir yaklam deildir. slm hukuku ve Osmanl messeselerini de, tarih ve kltr bakmndan ok uzak olduu Avrupa bak asyla izah ve tasnife kalkmak yanl neticeler dourmaktan te bir ie yaramaz. Nitekim Mecelle mnhasran bir meden kanun deildir. O zamanlar Osmanl Devletinde esas itibariyle eriye ve nizamiye olmak zere iki normal mahkeme vard. eriye mahkemeleri Mslmanlarn evlenme, boanma, miras gibi ahval- ahsiye dvlarna bakard. Bunun gayrmslim vatandalar iin muadili patrikhane ve hahamhanelerdeki ruhani mahkemelerdi. Nizamiye mahkemelerinde ise bunlarn dnda kalan dvlara baklrd. Dolaysyla Mecellenin tatbik mercii ncelikle nizamiye mahkemeleri idi. Buralarda ahs, aile ve miras davalarna baklmyordu ki Mecelle bunlar da dzenlesin. Vka artlar ayn kalsayd ve Mecelle Cemiyeti varln devam ettirebilseydi, ahs, aile ve miras hususunda da kanunlar hazrlamas muhtemeldi. Nitekim o devirde muhtar bir vilyet olan Msrda Cevdet Paann paralelinde alan Kadri Paa bunlar da kanun projesi hline getirmiti. Osmanl Devletinin son zamanlarnda slm aile hukuku kanunlatrlm idi. Ayn haklar ise Mecellede dzenlenmitir.

8- Onalt kitap arasnda bir insicam yoktur. Bunun sebebini slm hukukunun hususiyetlerinde aramak gerekir. slm hukukunun kayna Kuran- kerm ve hads-i erfler olduu iin, her messese, bu hususta vrid olan yet ve hadslerle bunlara uygun icm ve ictihadlarla tesbit olunmutu. Bu sebeple her biri farkl bir kitap hlinde dzenlenen messeselerin arasnda insicam aramak yersizdir. Bununla beraber bey, kir, keflet gibi akidlerin dzenleniinde, olmas gerektii gibi bir btnlk mevcuttur. Hukuk ilminin iyice geliip geniledii gnmzde, modern hukukun branlar arasnda da bir insicamdan sz etmek mmkn deildir. 9- Muhtelif meseleler bir kitapta toplanmtr. Klasik fkh kitaplarnda da mstakil bir bahis altnda ele alnamayan hususlar, mesil-i ett adyla dzenlenmitir. Yine slm hukukunun hususiyetinden kaynaklanan bu durumu anlayla karlamak gerekir. Modern kanunlarda da durum farkl deildir. Kanundaki fasllara dhil edilemeyen hkmler, mteferrik maddeler hlinde dzenlenir. 10- Kanun tanziminde tutulmas mutad olan yoldan ziyade fkh kitaplar tasnifine gre tanzim edilmitir. Bunun sebebi Osmanl hukukunun esas itibariyle er hukuka dayanmasdr. Modern hukuka paralel domu modern kanun tekniinin birebir uygulanmasnn ne derece mahzurlu olaca izahtan uzaktr. stelik Mecelleyi hazrlayanlar Avrupal deil, yksek medrese tahsili grm Osmanl hukukinaslar idi. Bunlarn farkl bir yol izlemelerini beklemek abes olurdu. Gene de Mecellenin kanun teknii o devir iin byk bir deiiklik arzeder. 11- Son drt kitap meden hukuktan ok, hukuk usul muhakemelerine ait hkmleri ihtiva etmektedir. Mecellenin mnhasran bir meden kanun olmak iddiasnda bulunmad aktr. Nizamiye mahkemesi hkimlerine yol gstermek ve Osmanl mercilerine gitmek zorunda olan ecnebler bakmndan da hukukun alenliini salamak gibi pratik maksatlarla hazrlanmtr. Ayrca muhakeme usulleri de fkh kitaplarnda dier akid ve messeselerle beraber ele alnmtr. Gnmzde de muhakeme usullerinin meden hukuktan ayr saylamayaca yaygn bir anlaytr. Muhakeme hukuku ilmi, meden hukuk ve ticaret hukuku ile yakndan irtibatldr. Dolaysyla Mecellede de muhakeme usullerinin kanunlatrlmas son derece makuldr. 12- Bugnki iktisad ve ticar mnasebetlere hkim olan esaslar yerine, muayyen bir ahlk kidesine ba vurmakla iktif edilmektedir. Mecelle bir ticaret kanunu deildir. ktisat manifestosu ise hi deildir. Osmanl Devletinde cri olan sistem kontroll liberal iktisattr. Ticar hkmler, Tanzimattan sonraki gelimelere paralel olarak, byk lde Fransz mevzuatndan mlhem ve muktebes ticaret kanunlarnda dzenlenmitir. Dolaysyla bugnki iktisad ve ticar mnasebetlere hkim olan esaslar, Mecellede aramak yersizdir. 13-Garp meden kanunlarnda akidlerin umum nazariyesi mahiyetindeki hkmler, her akidde tekrar edilmedii halde, Mecellenin kitaplarnda bahis mevzuu edilen akdin yaplna, teekkl ve irade unsuruna ait hususlar tekrar edilmektedir. Borlar hukukuna dair bahisler, fkhn mumelat bal altnda tedkik edilmitir. Her akid ve gasp, itlf gibi her hukuk messese, ayr birer bahis olarak ele alnmtr. Modern hukukta olduu gibi borlar hukuku iin mterek hkmler tesbit edilmi deildir. er hukukun dier bahisleri de byledir. Bunun sebebi fkhn kaynann Kuran- kerm ve Snnet-i peygamber olmasdr. Her akid ve her messese, birbirinden farkl esaslara istinad etmektedir. 14-Bir meden kanun olmak itibariyle ok fazla maddesi vardr. Mecelle mnhasran bir meden kanun deildir. 1851 maddenin ilk 100 maddesi kll kaidelerdir. 400 ksur maddesi muhakeme usullerine, 200 tanesi ticaret hukuku bahislerine ait olup, 1100 civarnda madde eya ve borlar hukukunu dzenlemektedir. 1792 tarihli Prusya meden kanunu 19 bin maddeyi aknd. 1804 tarihli Code Civile Napolon (Fransz meden kanunu) 1281; 1866 tarihli talyan meden kanunu 2147 madde; 1900 tarihi Alman meden

kanunu 2385 madde; 1907 tarihli svire medeni kanunu 1228 madde idi. 1926 tarihli Trk kanun- medensi 937 maddeden mteekkildi. Bu bakmdan Mecelleyi madde saysnn fazlal ile itham etmek olacak i deildir.

Mecelleye vgler
Mecelleyi tenkit edenlerin yannda, takdir hisleri ve medhiye izhar edenler de ile anlmaktadr. eitli eserlerde ortak olarak belirtilen ve methedilen hususiyetleri, ayn zamanda yukarda belirtilen baz tenkitlere de cevap niteliindedir. Bu vgler ye sralanabilir: slm hukukunun kanun hline getirilebileceini gsterdii iin slm aleminde byk bir hrmet ve sevgi uyandrmtr. slm hukukularn rey ve ictihadlarnn bir araya toplanmas iin yaplan ilk teebbstr. Garp hukukunun, celb-i menfiin def-i mefside stnlne dayanan ve menfaati ne alan kymet stnlne kar, def-i mefsidin celb-i menfiden evl olduu dncesi ile ahlk n planda tutmaktadr [30. maddeye baknz.] Koyduu hkmlerde dima bir muvazene kurmak ve haksz bir menfaat teminine yer vermemek temylndedir [87 ve 88. maddeye baknz]. Her mesele teferruatna kadar tanzim edilmi; bu sayede ihtilaflarn zmnde nd ve keyf takdirlere yer braklmamtr. Birbirine zt hibir hkm tamaz. Zamanna gre benzerinin vcuda getirilmesi g bir eserdir. Cevdet Paaya ait mill bir tertibi ve sehl-i mmteni denecek kadar parlak bir slubu vardr. Maddeleri son derece veciz ve ak yazldndan tatbikat rahat olmutur. Mecellenin slup ve hkmlerindeki vuzuh ve katiyet, ona mevzuat arasnda mstesna bir yer vermitir. slm hukukuna ve onun sadece Hanefi mezhebine dayal, hukuk tarihi bakmndan son derece mhim bir kanundur. Garp hukuk kanunlaryla orijin olarak dorudan doruya bir alkas yoktur. slm hukukunda borlar ve meden kanun olarak ve olduka sistemli bir ekilde tanzim edilmi ilk dzenlemedir. ok esasl ve kuvvetli bir muhteviyat vardr. Bu itibarla Osmanl Devletinin meden kanun ihtiyacn kolaylkla karlamtr. Her kitabn evveline o kitaba ait stlah ve tabirlerin konmas hkmleri anlamay kolaylatrm ve ihtilafa mahal burakmamtr. Mecellenin misalleri bol ve tarifleri ok bir ekilde hazrlanm olmas byk bir boluu doldurmu ve mkemmel hizmetler grmtr. Zira byk slm hukukularnn yazd ciltler dolusu ve ou Arapa olan hukuk kitaplarndaki asl hkmleri okuyup renmek Arapa bilmeyen nizamiye mahkemelerindeki hukukular iin ok daha zordu. Mecelle hakknda, ncelikle hazrlanmasnda byk emei geen Ahmed Cevdet Paa, u yorumda bulunmaktadr: Avrupa ktasnda en ibtid tedvin olunan kanunnme, Roma kanunnmesidir ki, ehr-i Kostantiniyyede (stanbul) bir cemiyet-i ilmiyye tarafndan tertib ve tedvin olunmu idi. Avrupa kanunnmelerinin essdr ve her tarafda mehur ve muteberdir. Fakat Mecelle-i Ahkm-i Adliyyeye benzemez. Beynlerinde (aralarnda) pek ok fark vardr. nki o, be-alt kanuninas ztn marifetiyle yaplmt. Bu ise, be-alt

fakih ztn marifetiyle vaz- ilah olan (Allah tarafndan konulan) eriat- garrdan ahz ve iltikat edilmitir (alnmtr). Avrupa kanuninaslarndan olup bu kere Mecelleyi mtlaa ve Roma kanunnmesiyle mukayese eden ve her ikisine dahi mcerred eser-i beer (sadece birer insan eseri) nazaryla bakan bir zt dedi ki: lemde, cemiyyet-i ilmiyye vstasyla iki defa kanun yapld. kisi de stanbulda oldu. kincisi, tertibi ve intizam ve mesilinin (iindeki meselelerin) hsn-i tensik ve irtibat (gzel tertibi) hasebi ile evvelkiye ok mreccahtr ve fikdir (stn ve yedir). Beynlerindeki fark dahi insann o asrdan bu asra kadar lem-i medeniyette ka adm atm olduuna bir mikyastr (ldr). Avrupal yazarlar da Mecelle hakknda takdirlerini ifde etmekten geri durmamlardr. Nitekim Bernard Lewis der ki: On dokuzuncu yzyln belki en nemli hukuk reformu, Mecelle diye tannan ve ilk blm 1870te yaymlanan yeni bir medeni kanunun ilanyd. Mecelle pek geni lde zamannn entellektel hayatnda nde gelen bir sima olan bilim adam, tarihi ve dahi hukuku Ahmed Cevdet Paann (1822-1895) eseriydi. er hukukun bir kanunundan ok kanunlar klliyat olan onun bu eseri, Trk hukukunun byk baarlarndan biri srasnda yer almaldr. 1926da Cumhuriyet tarafndan kaldrlncaya kadar Trkiyede yrrlkte kald. Hl da Asyada Osmanl vrisi devletlerin bir ounun hukuk sistemlerine temel tekil etmektedir.66 Ahmed Cevdet Paa, Mecelle'nin hazrlanmasnda nayak olmakla yalnz slm hukukuna deil, dnya hukuk hayatna da byk bir hizmette bulunmu, hem kendi adn hem de hazrlad bu mkemmel eserin adn ebedletirmidir. nsan eseri olmak itibariyle elbette Mecelle de hatdan ri deildir, ama bu, onun hretine glge drmemi; bilakis oniki asrlk slm hukukundan zamann ihtiyalarna uygun kanunlatrmalar yaplabileceine bir delil ve kvlcm tekil etmitir.67

nc Ksm

MECELLENN KLL KDELER

(slm Hukukunun Umum Prensipleri) _____________________

Kavid-i fkhiyye ile bir adam mumeltn mehm emken era tevfk ve takrb edebilir. [Fkh kidelerle bir adam ilerini mmkn mertebe er-i erfe uygun yapabilir.] Mecellenin esbb- mcibe mazbatas (gerekesi)

GR Kll kidenin tarifi

Osmanl hukukunun esasn slm hukuku tekil eder. Bu hukukun kaynaklar da srasyla Kur'an- kerm, Hazret-i Peygamberin snneti, slm limlerinin icma' ve kyaslardr. Btn slm hukukularnn zerinde ittifak ettii bu kaynaklara asl deliller denir. Bunun yannda rf, istihsan, maslahat gibi ikinci derecede kaynaklar da vardr. Bunlara da fer deliller denir. te btn bu kaynaklardan slm hukukuna it hkmleri kartma iine ictihad denir. Bunu yapabilecek olan hukukuya da mctehid ad verilir. slm hukuku, ilah temele dayanan ve mctehid hukukular tarafndan sistematize edilen hkmlerden teekkl eder. Hukuku, nne gelen bir meselenin zmnde srasyla bu kaynaklara mracaat ederek, ictihadda bulunur ve hkm verir. te her mctehid hukukunun ictihad ederek vard hkmlerin tamamna mezheb denir. Hukuku eer mctehid deilse bir mctehid hukukunun ictihadlarna gre hareket eder. slm hukukunun kaynaklarndan hkm kartrken takib edilecek metodlar, usl-i fkh denilen ilim gstermektedir. Bugn buna hukuk metodolojisi ad veriliyor. Hukukular bu ilim yardmyla kaynaklardan hkm kartmlar ve bunlar meseleler hlinde kitaplara geirmilerdir. Bu hkmlere de fru- fkh ad verilir ki, bugn fkh denince bu anlalr. Bylece slm hukuku meseleci (kazuistik) bir hususiyet arzetmitir. Burada her hukuk mesele ayr ayr ele alnp zme kavuturulmutur. Bir baka deyile, mesel bey (satm) akdinin artlar ve neticeleri ayr, icre (kir ve hizmet) akdinin ayr, keflet akdinin ayr, ksaca btn akidlerin art ve neticeleri birbirinden ayr ele alnmtr. Bunun bir sebebi de slm hukukunun kaynann ilah oluudur. nki her mesele iin Kuran- kerm ve snnet-i nebevde ayr deliller vardr. Bylece ou zaman birbirine benzer messeseler iin mterek esaslar koymak ok zor, hatta imknszdr. Bu meseleci usl, belki ok geni ve tekrarlarla dolu olmakla beraber, daha ince ve adletli hkmler getirmeyi elverilidir. slm hukuku meseleci bir hususiyet tamakla beraber, her hukuk messese iin mterek esaslar belirlenmemi deildir. Nitekim ou Hanefi mezhebinden olan bir ksm

hukukular bu hkmler iin mterek olan kideleri tesbit etmilerdir. Hukukun umum prensipleri de denilebilecek ve hukuk hayatnn en mhim esaslarn gsteren bu kideler, Mecellenin ilk yz maddesini tekil eder. Kll kideler, fru- fkh sahasn tekil eden onbinlerce mesele tedkik olunup, birbirine benzeyenlerin ayn balk altnda toplanmas suretiyle meydana getirilmitir. Bunu gerekletiren slm limlerinin yorucu almalar ve derin vukuflar takdire ayandr.

Kll kidelerin esas

Kll kidelerin bazlar hads-i erflerden alnmtr. Bazlar Sahbe-i kirmn szlerine dayanr. Tbin ulemsna ulaan kll kideler de vardr. Hanef mezhebinin kurucularndan mam Muhammedin kitaplarnda da ok sayda kll kideye rastlamak mmkndr. Mesel cret ile damn (tazminat) mctemi olmaz (bir arada bulunmaz) melindeki Mecelle kidesi (madde 86) mam Muhammedin eserlerinden alnmtr. Mstakil olarak bu sahada ilk eser veren, III. hicr asrda yaam Hanef hukukusu Eb Thir ed-Debbstr. Debbs, hukukun umum prensiplerini 17 madde hlinde zetlemi ve baz hukuk meseleleri bu prensiplere indirgemitir. Debbsn tesbit ettii kidelerden bazlar unlardr: ek ile yakn zil olmaz; Meakkat teysiri celbeder; Zarar izle olunur; det muhakkemdir; Bir iten maksat neyse hkm ona gredir; Kelmn imli ihmlinden evldr vs. Debbsdan sonra Kerh, Debbs, bn Nceym, Hdim gibi Hanef; Hirev, Cveyn, zzeddin bin Abdisselm, Syt gibi fi; Karf gibi Mlik ve bn Receb gibi Hanbel mezhebinden hukukular bu sahada alm ve eser vermilerdir. Bazs dorudan bir hads-i erfe dayal olan bu kidelerin pek ou Molla Hsrevin Mirat, bn Nceymin Ebh, Kdhnn Hniyye, Hamza Efendinin Fevid, Hdimnin Mecmi adl kitaplarndan Mecelleye alnmtr. Bu kll kideler, umumiyetle slm hukukunun tl, yani ikinci derecede kaynaklar iinde mtlaa edilir. Ancak bunlarn tamamn her mezheb ayn ekilde kabul etmez. Yukarda geen alt madde zerinde hemen hi ihtilf yoktur. Bunlar btn mezhebler kabul eder. htilf, bunlarn nasl tatbik edileceindedir. Bunlarn dnda kalan maddelerin bazsnda ihtilf vardr. Bunlardan bazsn bir mezheb kabul eder, bazsn baka bir mezheb kabul eder. Zaten mezhebler, slm hukukunun kaynaklarn tefsir metodlarnn farkllndan domutur. Mesel, Al-hilfil-kyas sbit olan ey, sire maksn-aleyh olmaz kidesi, Haneflere gre makbul ise de, dier mezheblere gre makbul deildir. nki bunlara gre zaten kyasa ramen hibir ey sbit olmaz. Bu kll kidelerden ancak 100 tanesi Mecelleye alnmtr. slm Hukukunun kll kidelerinin bunlardan ibret olduu sylenemez. Bu maddeler dnda da kll kideler vardr. Hkm iin balangcna izfe olunur, Hkm zhire gre verilir, Rzya ilm, hrmeti nefy eder, art- vkf, nass- ri gibidir, Kesret-i ilel ile tercih vki olmaz, Cem-i mleffak btldr gibi baka ok kll kide bulunmaktadr. Ama Mecellede 100 tanesinin tedviniyle yetinilmitir. Bunlardan farkl mahiyetteki birincisi saylmazsa, geride 99 madde kalr ki, Mecelleyi hazrlayan heyetin, esm- hsn (Allahn isimleri) says olan 99 ile teberrk ettiini, yani bereketlenmek istediini sylemek mmkndr. Mecellenin geri kalan 1751 maddesi slm borlar, ticaret, ey ve muhakeme hukukuna dir muhtelif bahislerine dair hkmler ihtiv eder. Bu almada Mecellenin ilk 100 maddesini tekil eden kll kideler ele alnmtr. Vaktiyle gnlk ilerde hukuka, adalete uygun davranabilmek iin hukukular, hatta sradan insanlar, bu yz maddeyi ezberleyip iyice anlamay zarur sayarlard. Her biri birer darbmesel hlini alm olan kll kideler, slm hukukunun yalnzca muamelatla alkal meseleleri iin deil, ibdet, cez ve dier sahalarnda da muteberdir.

Kll kidelerin mahiyeti

Mecellenin esbb- mcibe mazbatasnda da (gerekesinde) yazd zere, hkimler, fkh kitaplarnda veya Mecellenin dier maddelerinde bir nakl-i sarh (ak bir hkm) bulunmadka yalnz bu kll kidelerle hkmedemez. Bir baka deyile muteber bir kitapta, herhangi bir meselenin bu kidelerden birinin hkm altna girdii hususunda husus bir sarahata (akla) rastlanmadka, o meselenin hallinde szkonusu kll kide tek bana tatbik olunarak hkm verilemez. Bir meselenin hkm mutlaka kitap, snnet, icma ve kyastan bir delile dayanmaldr. Bu sebeple kll kideler hkm kayna deil, edille-i erbaa denilen bu drt delile istinden verilmi hkmn hid ve destei olarak grlebilir. Ayrca fkh meselelerinin anlalmasnda umum faydalar bulunduundan, bu kll kideleri bilenler, fkh meselelerini delilleriyle renmi olur ve muamelelerini dine uygun yapma imkn bulurlar. Bir baka mhim husus da, kll kidelerin neredeyse hepsinin istisnlarnn bulunmasdr. Bu sebeple kll kidelerin her hal ve artta muteber olduunu sylemek mmkn deildir. Bir bakasn ldrmek zere lmle tehdid edilen kimse, Zaruretler yasaklar mbah klar kidesine istinden o kimseyi ldremez. aka ile nikh, talk veya kle zdnda bulunan kimse, sonradan Bir iten maksat neyse hkm ona gredir kidesine dayanarak bu tasarruflarndan vazgeemez. nki bunlar o kidenin istisnsdr. Mecellenin ilk 100 maddesinden ilki dierlerinden tamamen farkl olup, burada fkh ilmi tarif edilmektedir. Dier 99 maddeden her biri yekdieriyle yakndan alkaldr. Bazlar bir maddenin eitli unsurlar gibidir. Bazlar ise birbirinin istisnsdr. Bazlar neredeyse birbirinin aynsdr. Fakat aralarnda nanslar vardr. Bu sebeple her birka kide ayn balk altnda ele alnabilir. Nitekim kll kideler zerinde alan muasr hukukulardan Suriyeli Mustafa Ahmed Zerk bu maddeleri kendine gre tasnif ederek aralarndaki irtibatlara dikkat ekmitir. Zerk, ana kidelerin 40 tane ve dier 59 tanesinin bunlara bal yan kideler olduunu syler. Zerknn tesbit ettii ana kidelerin yan kideleri parantez iinde gsterilmitir: 2, (3); 4, (5, 10, 9, 8, 11, 13, 67, 74, 73, 72, 38); 19, (31,20, 25, 27, 29, 28, 26, 30, 46, 6, 7); 17, (18, 21, 22, 33, 32); 36, (37, 41, 42, 40, 69, 70, 43, 45, 44, 39); 60, (12, 61, 64, 63, 65, 66, 62); 24, (23); 34, (35); 56, (55); 47, (49, 48, 54, 50, 80, 52); 82, (84); 96, (95, 97); 75, (78); 77, (76). Bunun dnda kalan kideler, yan kidesi olmayan mstakil kidelerdir. Yeri geldike btn bu hususiyetlerine iaret edilmitir. Elinizdeki kitapta, szkonusu maddeler nce olduu gibi yazlp, hemen arkasndan ksaca rneklerle aklanmaya allmtr. Bu i yaplrken de bilhassa Ali Haydar Efendi, tf Bey, Hac Reid Paa, Abdssettar Efendi gibi byk Osmanl hukukularnn Mecelleye yapt erhler, ayrca bn Nceymin Ebh ve Hdimnin Mecmi adl eserleri esas alnmtr. Bunlardan baka bata bn bidnin Reddl-Muhtr adl eseri olmak zere fkh kitaplarndan istifde edilmitir. Baz maddelerin kendi metni iinde aklamas bulunmakta ve ou zaman bir rnek verilmektedir. Bu kitapta maddelerin izah metnin altnda keli parantez iinde yaplmtr. Her madde siyah yazyla ifade edilmi, maddenin kendi metnindeki izah hemen bunun altnda yer almtr. Ayrca her bir maddenin alnd arapa usul kidesi de parantez iinde gsterilmitir. Bundan sonra maddede geen ve bugn ok kimsenin in olmad kelimelerin mnlar verilmitir. Bunun da altna maddeler izah edilerek mevzunun iyi anlalmas iin eitli misaller verilmeye allmtr.

Birinci Fasl MECELLENN LK YZ MADDES (TOPLU HALDE)

MUKADDME (K MAKLEY HVDR) MAKLE- L lm-i fkhn tarif ve taksimi beyanndadr. MADDE 1. lm-i fkh mesil-i eriyye-i ameliyyeyi bilmekdir. Mesil-i fkhiyye ya emr-i hirete teallk eder ki ahkm- ibdtdr veyhud emr-i dnyya teallk eder ki mnkeht ve mumelt ve ukbt ksmlarna taksm olunur. yle ki Cenb- Hakk, bu nizm- lemin vakt-i mukaddere dek beksn irde edib, bu ise nev-i insnn beksna ve nevin beks tensl ve tevld in zkr ve insn izdivcna mentdur. Ve bir de nevin beks ehsn adem-i inktyladr. nsn ise itidl-i mizc hasebiyle bekda gd ve libs ve meskence umr- sniyyeye muhtc olur. Bu dahi efrd beyninde tevn ve itirk huslne tevakkuf eder. Elhsl insn medeniyyt-tab olduundan, sir hayvnt gibi mnferiden yaamayb, bast- bist- medeniyyet ile yekdiere muvenet ve mrekete muhtcdr. Hlbuki her ahs, kendye mlyim olan eyi taleb ve mzhim olan eye gazb eder olduundan, beynlerinde adl nizmn halelden mahfz kalmas iin, gerek izdivc ve gerek m-bihit-temeddn olan tevn ve itirk husslarnda bir takm kavnn-i meyyide-i eriyyeye muhtc olur ki evvelkisi fkhn mnkeht ksm ve ikincisi mumelt ksmdr ve emr-i temeddnn bu minvl zre pyidr olmas iin ahkm- cez tertbi lzm gelib, bu dahi fkhn ukbt ksmdr. bu mumelt ksmnn kesrl-vuku olan mesili, ktb-i mutebereden cem ile kitblara ve kitblar bblara ve bblar fasllara taksm olunmak zere bu Mecellenin telfine ibtidr olunmudur. te mehkimde mamln bih olacak mesil-i feriyye bervech-i ti ebvb ve fuslde zikrolunacak mesildir. Ancak muhakkkn-i fukah, mesaili fkhyyeyi bir takm kavid-i klliyyeye irc etmilerdir ki her biri nice mesili muht ve mtemil olarak ktb-i fkhiyyede msellemtdan olmak zre bu mesilin isbt iin dell ittihz olunur. Ve evvel-i emde bu kavidin tefehhm mesile istins hsl eder ve mesilin zihnlerde tekarrrne vesle olur. Binen al zlik, doksan dokuz kide-i fkhiyye cem ile maksda rdan mukaddem, bervech-i ti makle-i sniye olmak zere rd olunur ve eeri bunlardan bazs mnferiden ahzolundukda baz mstesneyt bulunur ise de, yekdierini tahss ve takyd etdiklerinden, min-hays-il-mecm klliyyet ve ummiyyetlerine halel gelmez. MAKLE- SNYE Kavaid-i Fkhiyye Beyanndadr. MADDE 2. Bir iden maksad ne ise, hkm na gredir. Yan bir i zerine terettb edecek hkm, ol iten maksad ne ise ona gre olur. MADDE 3. Ukdda itibr maksd ve meniyedir; elfz ve mebniye deildir. Binen al zlik bey bil-vefda rehn hkm cereyn eder. MADDE 4. ek ile yakn zil olmaz. MADDE 5. Bir eyin bulunduu hl zre kalmas asldr. MADDE 6. Kadm kdemi zre terkolunur. MADDE 8. Beret-i zimmet asldr.

Binen al zlik bir kimse birinin mln telef edib de, mikdrnda ihtilf etseler, sz mtlifin olub, ml shibi iddi etdii ziydeyi isbta muhtc olur. MADDE 9. Sfat- rizada asl olan ademdir. Mesel irket-i mudrebede kr olup olmadnda ihtilf olunsa, ademi asl olduuna binen, sz mdribin olub, shib-i sermye kr olduunu isbta muhtc olur. MADDE 10. Bir zemnda sbit olan eyin, hilfna delil olmadkca, beksyla hkmolunur. Binen al zlik, bir zemnda bir ey bir kimsenin mlk olduu sbit olsa, mlkiyeti izle eden bir hl olmadkca, mlkiyetin beksyla hkmolunur. MADDE 11. Bir emr-i hdisin akreb-i evktna izfeti asldr. Yan hdis olan bir iin sebeb ve zemn- vukuunda ihtilf olunsa, zemn- bade nisbeti isbt olunmadkca, hle akreb olan zemna nisbet olunur. MADDE 12. Kelmda asl olan man-y hakikdir. MADDE 13. Tasrh mukbelesinde dellete itibr yokdur. MADDE 14. Mevrid-i nassda ictihda mes yokdur. MADDE 15. Al-hilfil-kys sbit olan ey, sire maksn-aleyh olmaz. MADDE 16. ctihd ile ictihd nakzolunmaz. MADDE 17. Meakkat teysri celbeder. Yan subet sebeb-i teysr olur ve darlk vaktinde vsat gsterilmek lzm gelir. Karz ve havle ve hacr gibi pek ok ahkm- fkhiyye bu asla mteferridir ve fukahnn ahkm- eriyyede gsterdikleri ruhas ve tahfft hep bu kideden istihrc olunmudur. MADDE 18. Bir i zyk oldukda mttesi olur. Yan bir ide meakkat grlnce ruhsat ve vsat gsterilir. MADDE 19. Zarar ve mukbele biz-zarar yokdur. MADDE 20. Zarar izle olunur. MADDE 21. Zarretler memn olan eyleri mbh klar. MADDE 22. Zarretler kendi mikdarlarnca takdr olunur. MADDE 23. Bir zr iin ciz olan ey, ol zrn zevliyle btl olur. MADDE 24. Mni zil oldukda memnu avdet eder. MADDE 25. Bir zarar kendi misliyle izle olunamaz. MADDE 26. Zarar- mm def iin zarar- hs ihtiyr olunur. Tabb-i chili men etmek bu asldan teferru eder. MADDE 27. Zarar- eedd zarar- ehaff ile izle olunur. MADDE 28. ki fesd teruz etdikde, ehaffi irtikb ile, azmnn resine baklr. MADDE 29. Ehven-i erreyn ihtiyr olunur. MADDE 30. Def-i mefsid celb-i menfiden evldr. MADDE 31. Zarar bi-kaderil-imkn def olunur. MADDE 32. Hcet umm olsun, huss olsun, zarret menzilesine tenzl olunur. Bey bil-vefnn tecvzi bu kabildendir, ki Buhr ahlisinde bor tekessr etdikde, grlen ihtiyc zerine bu mumele meriyyl-icr olmudur. MADDE 33. Iztrr gayrn hakkn ibtl etmez. Binen al zlik bir adam a kalb da, birinin ekmeini yese, badehu kymetini vermesi lzm gelir.

MADDE 34. Almas memn olan eyin, vermesi dahi memn olur. MADDE 35. lenmesi memn olan eyin, istenmesi dahi memn olur. MADDE 36. det muhakkemdir. Yani hkm-i eryi isbat iin rf ve det hakem klnr; gerek mm olsun ve gerek hs olsun. MADDE 37. Nsn istimli bir hccetdir ki nnla amel vcib olur. MADDE 38. deten mmteni olan ey hakkaten mmteni gibidir. MADDE 39. Ezmnn tegayyr ile ahkmn tegayyr inkr olunamaz. MADDE 40. detin delletiyle man-y hakk terk olunur. MADDE 41. det ancak muttarid yahut glib oldukda muteber olur. MADDE 42. tibr glib-i yiadr, ndire deildir. MADDE 43. rfen marf olan ey, art klnm gibidir. MADDE 44. Beynet-tccr marf olan ey, beynlerinde mert gibidir. MADDE 45. rf ile tayn, nass ile tayn gibidir. MADDE 46. Mni ve muktazi teruz etdikde mni takdm olunur. Binen al zlik bir adam borlusu yedinde merhn olan mln hara satamaz. MADDE 47. Vcdda bir eye tbi olan, hkmde dahi ona tbi olur. Binen al zlik bir gebe hayvan satldkda, karnndaki yavrusu dahi tebean satlm olur. MADDE 48. Tbi olan eye ayrca hkm verilemez. Mesel bir hayvann karnndaki yavrusu ayrca satlamaz. MADDE 49. Bir eye mlik olan kimse ol eyin zarriyytndan olan eye dahi mlik olur. Mesel bir hneyi satn alan kimse ona msl olan tarka dahi mlik olur. MADDE 50. Asl skt oldukda fer dahi skt olur. MADDE 51. Skt olan ey avdet etmez. Yani giden geri gelmez. MADDE 52. Bir ey btl oldukda onun zmnndaki ey dahi btl olur. MADDE 53. Asln fs kbil olmad halde bedeli f olunur. MADDE 54. Bizzt tecvz olunmayan ey bit-teba tecvz olunabilir. Mesel mteri, mebi kabz iin byii tevkl etse ciz olmaz. Amma itir eyledii zahreyi lb koymak iin byia uval verib, o dahi zahreyi uvala vaz edicek, zmnen ve tebean kabz bulunur. MADDE 55. btiden tecvz olunmayan ey, beken tecvz olunabilir. Mesel hisse-i yiay hibe etmek sahh deildir. Amma bir ml- mevhbun bir hisse-i yiasna bir mstehk kb da zabtetse, hibe btl olmayb, hisse-i bkiye mevhbun lehin ml olur. MADDE 56. Bek ibtiddan esheldir. MADDE 57. Teberr ancak kabz ile temm olur. Mesel bir adam birine bir ey hibe etse, kablel-kabz hibe temm olmaz. MADDE 58. Raiyye, yani teba zerine tasarruf maslahata mentdur. MADDE 59. Velyet-i hssa, velyet-i mmeden akvdr. Mesel, mtevell-i vakfn velyeti, kdnn velyetinden akvdr.

MADDE 60. Kelmn imli ihmlinden evldr. Yan bir kelmn bir manya hamli mmkin oldukca ihml, yan mansz itibr olunmamaldr. MADDE 61. Man-y hakik mteazzir oldukda mecza gidilir. MADDE 62. Bir kelmn imli mmkin olmaz ise ihml olunur. Yani bir kelmn hakk ve mecz bir manya hamli mmkin olmaz ise o hlde mhmel, yan mansz braklr. MADDE 63. Mtecezzi olmayan bir eyin badn zikretmek klln zikr gibidir. MADDE 64. Mutlak tlk zere cri olur. Eer nassen yhud delleten takyd delli bulunmaz ise. MADDE 65. Hzrdaki vasf lav ve gibdeki vasf muteberdir. Mesel, byi meclis-i beyde hzr olan bir kr at satacak olduu hlde u yaz at u kadar bin kurua satdm dese, cb muteber olub, yaz tabri lav olur. Amm meydnda olmayan bir kr at, yaz deyu satsa, vasf muteber olmakla bey mnakid olmaz. MADDE 66. Sl cevbda ide olunmu addolunur. Yan tasdk olunan bir slde ne denilmi ise, mucb onu sylemi hkmndedir. MADDE 67. Skite bir sz isnd olunmaz. Lkin marz- hcette skt beyndr. MADDE 68. Bir eyin umr- btnada delli, ol eyin makmna kim olur. Yan hakkatine ttl mteassir olan umr- btnada dell-i zhiresi ile hkm olunur. MADDE 69. Mktebe muhtaba gibidir. MADDE 70. Dilsizin iret-i mahdesi lisn ile beyn gibidir. MADDE 71. Tercmnn kavli her hussda kabl olunur. MADDE 72. Hats zhir olan zanna itibr yokdur. MADDE 73. Senede mstenid olan ihtiml ile hccet yokdur. Mesel bir kimse veresesinden birine u kadar kuru borcu olduunu ikrar ettii takdirde, eer maraz- mevtinde ise, dier verese tasdik etmedike bu ikrar hccet deildir. Zira dier vereseden mal karmak ihtimali maraz- mevte msteniddir. Amma hl-i shhatde ise ikrar muteber olur ve ol halde olan ihtimal mcerred bir nevi tevehhm olduundan ikrarn hcciyyetine mni olmaz. MADDE 74. Tevehhme itibr yokdur. MADDE 75. Brhn ile sbit olan ey, ynen sbit gibidir. MADDE 76. Beyyine mdde iin ve yemin mnkir zerinedir. MADDE 77. Beyyine hilf- zhiri isbt iin ve yemin asl ibk iindir. MADDE 78. Beyyine hccet-i mteaddiye ve ikrr hccet-i ksradr. MADDE 79. Kii ikrryla muheze olunur. MADDE 80. Tenkuz ile hccet kalmaz, lkin mtenkzn aleyhine olan hkme halel gelmez. Mesel, hidler ahdetlerinden rcu ile tenkuz etdiklerinde ahdetleri hccet olmaz. Lkin evvelki ahdetleri zerine kd hkmetmi ise bu hkm dahi bozulmayb, mahkmn bihi hidlerin tazmn etmesi lzm gelir. MADDE 81. Asl sbit olmad hlde ferin sbit olduu vriddir.

Mesel bir kimse filann filana u kadar kuru deyni vardr, ben dahi ona keflim dese ve aslin inkr zerine dyin iddi etse, mebl- mezbru keflin vermesi lzm gelir. MADDE 82. artn sbtu ndinde ona muallak olan eyin sbtu lzm olur. MADDE 83. Bi-kaderil-imkn arta mrat olunmak lzm gelir. MADDE 84. Vadler sret-i talki iktis ile lzm olur. Mesel sen bu mal filan adama sat eer akesini vermez ise ben veririm dese ve mal alan akeyi vermese bu vadi eden kimsenin akeyi vermesi lzm gelir. MADDE 85. Bir eyin nefi damn mukbelesindedir. Yan bir ey telef olduu takdirde hasar kime id ise onun damnnda demek olub, ol kimsenin bu vechile damn ol ey ile intifa mukbil olur. Mesel hyar- ayb ile reddolunan bir hayvan mteri kullanm olmasndan dolay byi cret alamaz. Zr kabler-red telef olayd hasar mteriye id olacakd. MADDE 86. cret ile damn mctemi olmaz. MADDE 87. Mazarrat menfeat mukbelesindedir. Yan bir eyin menfeatine nil olan, onun mazarratna mtehammil olur. MADDE 88. Klfet nimete ve nimet klfete gredir. MADDE 89. Bir fiilin hkm filine muzf klnr ve mcbir olmadkca mirine muzf klnmaz. MADDE 90. Mbir, yan bizzt fil ile, mtesebbib mctemi oldukda, hkm ol file muzf klnr. Mesel, birinin tark- mda kazm olduu kuyuya dieri birinin hayvann ilk ile itlf etse o zmin olup kuyuyu hafr eden kimseye damn lzm gelmez. MADDE 91. Cevz- er damna mnfi olur. Mesel, bir adamn kendi mlknde kazm olduu kuyuya birinin hayvan dp telef olsa damn lzm gelmez. MADDE 92. Mbir mteammid olmasa da zmin olur. MADDE 93. Mtesebbib mteammid olmadkca zmin olmaz. MADDE 94. Hayvntn kendiliinden olarak cinyet ve mazarrat hederdir. MADDE 95. Gayrn mlknde tasarrufla emretmek btldr. MADDE 96. Bir kimsenin mlknde onun izni olmakszn her bir kimsenin tasarruf etmesi ciz deildir. MADDE 97. Bil-sebeb-i meru birinin mln bir kimsenin ahz eylemesi ciz olmaz. MADDE 98. Bir eyde sebeb-i temellkn tebeddl, ol eyin tebeddl makmna kimdir. MADDE 99. Kim ki bir eyi vaktinden evvel isti'cl eyler ise mahrmiyetiyle mu'teb olur. MADDE 100. Her kim ki kendi tarafndan temm olan eyi nakzetmeye say ederse, sayi merdddur.

kinci Fasl MECELLENN LK YZ MADDES (ERHL-AIKLAMALI)

MUKADDME (K MAKLEY HVDR) MAKLE- L lm-i fkhn tarif ve taksimi beyanndadr. MADDE 1. lm-i fkh mesil-i eriyye-i ameliyyeyi bilmekdir. (el-fkhu el-ilm bil-ahkmil-eriyyetil-ameliyye) Mesil-i fkhiyye ya emr-i hirete teallk eder ki ahkm- ibdtdr veyhud emr-i dnyya teallk eder ki mnkeht ve mumelt ve ukbt ksmlarna taksm olunur. yle ki Cenb- Hakk, bu nizm- lemin vakt-i mukaddere dek beksn irde edib, bu ise nev-i insnn beksna ve nevin beks tensl ve tevld in zkr ve insn izdivcna mentdur. Ve bir de nevin beks ehsn adem-i inktyladr. nsn ise itidl-i mizc hasebiyle bekda gd ve libs ve meskence umr- sniyyeye muhtc olur. Bu dahi efrd beyninde tevn ve itirk huslne tevakkuf eder. Elhsl insn medeniyyt-tab olduundan, sir hayvnt gibi mnferiden yaamayb, bast- bist- medeniyyet ile yekdiere muvenet ve mrekete muhtcdr. Hlbuki her ahs, kendye mlyim olan eyi taleb ve mzhim olan eye gazb eder olduundan, beynlerinde adl nizmn halelden mahfz kalmas iin, gerek izdivc ve gerek m-bihit-temeddn olan tevn ve itirk husslarnda bir takm kavnn-i meyyide-i eriyyeye muhtc olur ki evvelkisi fkhn mnkeht ksm ve ikincisi mumelt ksmdr ve emr-i temeddnn bu minvl zre pyidr olmas iin ahkm- cez tertbi lzm gelib, bu dahi fkhn ukbt ksmdr. bu mumelt ksmnn kesrl-vuku olan mesili, ktb-i mutebereden cem ile kitblara ve kitblar bblara ve bblar fasllara taksm olunmak zere bu Mecellenin telfine ibtidr olunmudur. te mehkimde mamln bih olacak mesil-i feriyye bervech-i ti ebvb ve fuslde zikrolunacak mesildir. Ancak muhakkkn-i fukah, mesaili fkhyyeyi bir takm kavid-i klliyyeye irc etmilerdir ki her biri nice mesili muht ve mtemil olarak ktb-i fkhiyyede msellemtdan olmak zre bu mesilin isbt iin dell ittihz olunur. Ve evvel-i emde bu kavidin tefehhm mesile istins hsl eder ve mesilin zihnlerde tekarrrne vesle olur. Binen al zlik, doksan dokuz kide-i fkhiyye cem ile maksda rdan mukaddem, bervech-i ti makle-i sniye olmak zere rd olunur ve eeri bunlardan bazs mnferiden ahzolundukda baz mstesneyt bulunur ise de, yekdierini tahss ve takyd etdiklerinden, min-hays-il-mecm klliyyet ve ummiyyetlerine halel gelmez. [Maddenin sadeletirilmi ekli: Fkh ilmi, pratik er meseleleri bilmektir. slm dininin (eriatin) emirleri, iman, amel ve ahlk olarak e ayrlr. te eriatin amel denilen ksmn, yani insanlarn yapmas gereken hususlar bildiren ilim dalna fkh ilmi denir. Fkh, lugatta bilmek, anlamak, stlahta ise beden ile yaplacak er hkmleri bildiren ilim daldr. mam- Azam Eb Hanfe, fkh, kiinin lehine ve aleyhine olan eyleri bilmesidir, eklinde tarif etmektedir.

Daha sonra gelen fakihler bunu fkh, eriatin, yani slmiyetin amel meselelerini bilmektir eklinde tarif etmilerdir, ki Mecellenin ilk maddesinde byledir. Fkh meseleler, ya hiret iine dairdir, ki ibdet hkmleridir, veya dnyaya dairdir ki mnkehat (ile), mumelat (al-veri) ve ukbat (su ve cez) ksmlarna ayrlr. Cenb- hak, bu dnya dzeninin takdir edilen zamana kadar devam etmesini irade edip bu ise insan neslinin devamllna ve bu da insann reyip oalmasna ve bu da evlilie baldr. nsan ise mizacnn itidli dolaysyla, srekli gda, mesken ve elbise bakmndan sna ilere muhtatr. Bu da fertler arasnda dayanma ve ortaklk domasna baldr. zetle insan meden yaradlta olduundan dier hayvanlar gibi tek bana yaamayp medeniyet rtsnn genilemesi zerine yekdieriyle yardmlama ve ortakla muhtatr. Halbuki herkes kendine uygun olan eyi ister ve zahmet veren eye kzar. Bu sebeple aralarnda adalet ve dzenin bozulmadan korunmas iin gerek evlilik ve gerek medeniyet iin gerekli olan yardmlama ve ortaklk hususlarnda bir takm er salam kanunlara ihtiya vardr ki ilki fkhn mnkehat ksm ve ikincisi mumelat ksmdr ve medenileme iinin bu ynde devaml olmas iin cez hkmlerinin dzenlenmesi gerekir, bu da fkhn ukbat ksmdr. te bu mumelat ksmnn oka meydana gelen meseleleri, muteber kitaplardan toplanp kitaplara ve kitaplar bblara ve bblar fasllara taksim olunmak suretiyle bu Mecellenin hazrlanmasna balanmtr. te mahkemelerde uygulanacak fer meseleler, aadaki bablar ve fasllarda zikrolunacak meselelerdir. Ancak derin hukukular fkh meseleleri bir takm kll kidelere indirgemilerdir, ki her biri bir ok meseleleri iine alarak fkh kitaplarnda umumiyetle kabul edilmi esaslardan olmak zere bu meselelerin isbat iin delil alnrlar. Ve ncelikle bu kidelerin anlalmas meselelere inalk hsl eder ve meselelerin zihinlerde yerlemesine vesile olur. Dolaysyla doksan dokuz fkh kide toplanarak maksada balamadan nce aada zikredilmitir. Geri bunlardan bazs tek bana alndnda baz istisnlar bulunur ise de yekdierini tahsis ve takyid ettiklerinden (arta balayp ve istisn getirdiklerinden) toptan klllik ve umumliklerine halel gelmez.] MAKLE- SNYE Kavid-i Fkhiyye Beyanndadr. MADDE 2. Bir iden maksad ne ise, hkm na gredir. Yan bir i zerine terettb edecek hkm, ol iten maksad ne ise ona gre olur. (innemel-aml bin-niyyt) veya (el-umru bi-meksdih) Bir ie (fiile) balanacak hkm, bu iteki maksada gredir. Bu sz Ameller niyetlere gre deerlendirilir melindeki hads-i erfden alnmtr. Szgelii, Alyorum, satyorum gibi mdri sgasyla (gelecek zaman kipiyle) sat yaplr, ancak imdiki hal kastedilirse akid muteber olur. Yine mesel, haten adam ldren kimseye, ldrme kasd bulunmad iin ksas yaplmaz, diyet der. Maksadn ne olduunu anlamak ancak da vuran bir fiille olur. Mesel, lukatay, yani kaybedilmi bir mal yolda bulan kimsenin iln etmesi, bunu ileride sahibi karsa geri vereceine delil tekil eder ve kusuru olmakszn elinden karsa demez. ln etmezse, gasb ettiine dellet eder ve her halde demesi gerekir. Yalnz kasdetmekle bir i hukuk deer tamaz. Mesel, hanmn boamay, birisine bir ey hediye etmeyi, bir maln vakfetmeyi, birinin maln gasbetmeyi kasdetmekle o ii

yapm saylmaz. slmiyette, zihinden geen kt fiiller affedilmitir. Hased, suizan, yani bir insandaki nimetin gitmesini istemek, onun iin kt dnmek gibi gnahlar bunun dndadr. Yani bunlar zihinden gemekle ilenmi saylr. Bir kimse kendisine emnet braklm olan bir mal gasbedip iade etmemeyi kasdetse, bu srada mala bir zarar gelse, kusuru olmasa bile der. Bir kimse bir ticaret maln kullanmak iin alsa da sonra satmay kasdetse, zekt vermez; ama ayn mal ticaret niyetiyle alsa, zektn vermesi lzm gelir. Baz fiillerin hukuk netice dourmas iin kast aranmaz. Mesel, nikh, talk, bey, hibe, kir, vasyet, tk (kle zd), veklet, d (vedia verme), ire (riyet verme), kazf byledir. Yani bu tasarruflar iin gereken lafzlar kullandnda, o kimsenin niyeti bu olmasa bile, aka, latife veya hat yapmsa dahi, hukuken hkm dourur. Bir kimse Bu malm satm dese, kar taraf da Aldm dese, sonradan satc Ben malm satmay kasdetmemitim dese buna itibar olmaz. Sirkat (hrszlk) suunda da niyet aranmaz. Kiinin hakik maksadn bilebilmek hayli zor olduundan, hukukular neticesi iin kasda baklmayan bu gibi hkmlerin sahasn olduka geni tutmulardr. yle ki bu maddenin hkm neredeyse istisn durumuna gelmitir. Nitekim aka maksadyla da olsa, birinin maln almak gasptr. aka ile veya rol gerei bile olsa nikh, talk, ricat (boad kadna geri dnme), tk (kle zd), yemin ve nezr (adak) sahihtir. nki "Nikh, talk ve ricatin akas da ciddi gibidir" melinde bir hads-i erf vardr. Ancak akadan veya yalandan talk ikrar etmekle (yani ben zevcemi boamm veya boamtm demekle yahud zevceni boadn m diye sorana evet diye cevap vermekle) talk vki olmaz. Hatta byle yapacana nceden iki hid tutarsa, mahkeme de bu talk muteber tutmaz. Akdi kurarken aka yaptn aka sylerse, mesel akadan sattm derse, akid hi sahih olmaz. Kfr lafzlar da bunun gibidir. Bir kimse, limlerin ittifakla kfr olduunu syledii bir sz veya bir ii, onun kfr olduunu bilerek ve isteyerek, yani zorlanmakszn ve hat etmeden syler veya yaparsa, mrted olur, yani slm dininden kar. Birka manya gelebilen kfr lafzlarn syler de, Ben o many kasdetmemitim derse, mrted olmaz. Namaz klmam diyen bir kimsenin bu sz ihtimal tar. nki namazm kldm veya Fsk olduum iin klmam ya da Senin emrinle klmam. Bu halde de kfr olmaz. Ama Namaz farz deildir diye inanyorsa, kfrdr. Hat, cehl, unutma ve ikrah (zorlama) ile kfr vki olmaz. bdetlerde farz olanlar ancak niyet ile sahih olur. Farz olmayan ibdetler niyet aranmakszn muteberdir. Ancak vakf kurmak, Kuran- kerm okumak, yemek yedirmek gibi kurbet olan iler, ancak niyet ile ibdet saylr. Nitekim gayrmslimler de vakf kurabilir, Kuran- kerm okuyabilir, yemek yedirebilir. Ancak bunlarn yaptklar iyi iler, slm dini asndan ibdet saylmaz. Mslman, vakf kurarken, Kuran- kerm okurken, ibdet etmeyi, sevap kazanmay niyet ederse, bu yapt ibdet olur ve sevap kazanr. Hukuk tasarruflar ile kasdn farkllamas ehliyet rzalarnda grlr. Hat, hezl (aka), nisyan (unutma), ikrah ve sarholuk gibi hallerde kast ile fiil veya sz arasnda muvafakat (uyum) olmayabilir. Bu gibi hallerde bazen fiil veya sze itibar edilir, bazen edilmez. Bunlar ayr ayr ele almak gerekir: Hat: Haten ilenen suun vasf deiir. ahsa kar ilenen sularda ksas deil, diyet denir. Zevcesi zannederek bakasyla beraber olsa zin saylmaz. Kendi mal zannederek bakasnn maln alsa gasb saylmaz. Akidlerde hat nazara alnmaz. Ancak bu takdirde eer i mahkemeye intikal etmemise, kii ile Allah arasndaki vaziyet muteberdir. Yani karsn haten boayan, mesel zevcesine hitben "Sen bosun" kelimesini kullanan, ama "u anda iin yok" mansn kasdeden kimsenin bu boamas, kazen muteberdir; ama diyneten muteber deildir. Bu i mahkemeye intikal etse, hkim evliliin sona erdiine hkmeder. Ancak mahkemeye dmeyip de, bu kimse haten boadn mftye

arzettiinde, mft gerekten hat ile boamsa talkn sahih olmadna, hakikatte evliliin devam ettiine fetv verir. Kd olmayan yerlerde de byledir. Kadnn yannda talk meselelerini tekrar eder yahut bir kitaptan naklederek Karm botur szn syler yazarsa; veya bakasnn szn hikye ederse, kendi karsn kasdetmedike asla talk vki olmaz. Kadn kocasna talk szn sylemeyi retir de erkek mansn bilmeden sylerse, talk vki olmaz. Medhu denilen ve hiddetinden ne sylediini bilmeyen kimsenin tasarruflar da geersizdir. Ancak iki ahid bunu iitip sylerse, kazen muteberdir. Hezl (aka): Hezlde kast vardr; ama neticeyi istememektedir. Hezl ile ilenen sular kast ile ilenmi saylr. aka ile sylenen kfr lafzlar insan kfre sokar. aka ile yaplan akidler de muteber saylr. aka ile yaplan nikh, talk ve ricat muteberdir. limler bey (satm), hibe, kir gibi akidleri de buna kyas etmilerdir. Ancak aka ile yaptn aka sylerse veya nceden aka ile yapacana iki hid tutarsa, akid geersizdir. akadan veya ikrah (zorlama) ile mesel hanmn boadn veya bir mal sattn ikrar eden kimsenin bu ikrar diyneten geersizdir. ki hid tutmusa, kazen de geersizdir. krah (Zorlama). krah altnda, yani birisi tarafndan tehdid edilip zorlanarak yaplan satm akdi gibi akidler sonradan feshedilebilir. Ancak nikh, talk, tk, ric'at, ksas af, yemin, nezr, zhr ve lda byle deildir. Hanef dndaki mezhebde ikrah ile talk muteber deildir. Hanefler ikrah akaya kyas etmitir. Nitekim ikrahta da kast vardr, ama neticeyi istememektedir. Sekr (Sarholuk): Bilerek ve isteyerek sarho olan kimsenin btn tasarruflar muteberdir. Hanbel mezhebinde sarholuk nasl meydana gelirse gelsin, sarhoun tasarruflar muteber deildir. MADDE 3. Ukdda itibr maksd ve menyedir; elfz ve mebnye deildir. Binen al zlik bey bil-vefda rehn hkm cereyn eder. (el-itibaru bil-meksdi l bil-elfz) Ukd: Akidler. Maksd (kaf ile): Maksadlar. Men: Mnlar. Elfz: Lafzlar. Mebn: Mebnler. Mebn: zerine bin edilen ey. Bey bil-vef: Bir mal, bedelini iade ettiinde geri almak artyla satmak. Rehn: Bor olarak, bir mal, alacaklda veya baka dil bir kimsede, emnet brakmak demektir. Bor denince mal iade olunur; denmezse rehn verilen kimse bu mal alkoymaya veya gerekirse satp alacan almaya hak kazanr. Akidlerde szlere ve ekillere deil, maksadlara ve mnlara itibar edilir. Dolaysyla vefen, yani bir mal bedeli dendiinde geri alma artyla satta rehin hkmleri cridir. nki her ne kadar Sattm deniyorsa da, temlik deil, alaca emniyet altna alma ve kuvvetlendirme (temin ve tevsik) maksad szkonusudur. lrken Malm felancaya hibe ettim dese, vasyet olarak kabul edilir. nki hibe salar arasnda olur. Kabz, yani balanan eyin teslim alnmas da arttr. Kabz edilmeden taraflardan birisi lse, hibe btl olur. Ancak len kimsenin hibesiyle vasyeti kasdettii kabul olunur. Baz yerlerde nikh akdinde Sattm sznn kullanlmas rf ve dettendir. Burada satm akdi szkonusu olmad ikrdr. Misafire, iltifat olsun diye, "Evim senindir" dense, burada maksad evi balamak deil; misafire kymet verildiini gstermektir. Bu sz halk arasnda Evimde kendi evin gibi rahat et! mansnda kullanlmas rf olmutur. stelik Evim senindir sz, Hibe

ettim, Hediye ettim gibi bir icap deil; bir eyi yalandan hikye veya ikrar etmektir. Hibe ancak kabz ile tamam olacandan, Evim senindir diyen ev sahibinin evi teslim etmemesinden de niyetinin hibe olmad anlalr. Ama aka olarak Evimi sana hibe ettim deyip teslim etse ve kar taraf da kabul eylese, hibe muteberdir. u kadar ki, bu madde szlere itibar etmenin mmkn olmad hallerde muteberdir. Yoksa szler maksadlar ifade eden vstalar olduu iin tmyle ihmal edilemez. Bu maddenin istisnlar vardr: Szgelii, semen (sat bedeli) konuulmadan yaplan sat, hibe (balama) saylmad gibi; bir mal bedelsiz kiralama da riyet (dn) demek deildir. Bankalar kredi fizini veya kredi kart komisyonunu muamele masraf adyla tahsil etseler ciz olur. nki bankann bu muamele iin masraf yapt bir gerektir. Byle bir masraf szkonusu olmasayd, baka bir isim de verilse ciz olmazd. nki bu durumda maksadn fiz tahsil etmek olduu anlalrd. MADDE 4. ek ile yakn zil olmaz. (el-yakn l yezl bi-ekk) ekk: phe. Yakn: Kat olarak bilinen ey. Zil: Zevl bulmu, yok olmu. Kat olarak bilinen bir husus, phe ile bozulamaz. Abdest aldn iyi bilen bir kimse, sonradan bu abdestin bozulduunda phe etse, abdestli kabul edilir. Bir kimse bir bakasn tm alacaklarndan ibr etse, (yani mesel Hakkm hell ettim dese), sonra da tarihsiz olarak bu kimseden bir alaca olduunu sylese, bu talebi dinlenmez. nki ibr yakn (kesinlik), alacak ise ekk (phe) arzeder. Ancak alaca ibrdan sonraki bir tarihe ait ise, bunu talep edebilir. Temiz olup olmad bilinmeyen su temiz kabul edilir. nki suyun asl temizdir; necis olmas ise phelidir. Kazancnn bir ksm gayrmeru olan kimsenin verdii maln, gayrmeru yollardan geldii yaknen bilinmedii zaman, bu maln satn almak veya yemek cizdir. Belki birisinin mlkdr diye av eti yememek; belki besmelesiz kesilmitir veya ehl-i kitap olmayan birisi kesmitir diyerek kasaptan et almamak; belki sahibi lp vrisine gemitir diyerek riyet ald evden kmak vesvesedir. Bu pheleri gsterecek bir nian, bir almet olmadka, ehemmiyet vermemelidir. pheli eylerden kanmakta herkesin hli bir deildir. Sradan insanlarla, yksek hasletli kimselerin kanaca pheli eyler ayn deildir. Nitekim, Kfe ehrinin kylerini haydutlar basp, koyunlar karmlard. mam Eb Hanfe, bu alnan koyunlar ehirde kesilip, halka satlabilir dncesi ile o gnden beri, yedi sene, Kfede koyun eti alp yemedi. nki, bir koyunun, en ok yedi yl yaayacan renmiti. Yksek hasletli kimseler iin pheli olan bir eyden, sradan bir kimse kanmaya kalkarsa, buna vesvese denir. Nitekim mam Gazl, hyu Ulmid-Din ve bunun hlsas olan Kimy-y Seadet kitaplarnda bir bahsi bu konuya tahsis etmitir. pheli eylerin hkmnn ne olduu hususunda da alt gr vardr: 1.O i ne haram (yasak), ne de helldir; 2.Helldir; 3.Haramdr; 4.Mevkuftur, yani hkm askdadr; 5.Mekruhtur, yaplmas yasak olmamakla beraber ho grlmemitir; 6.Veren metruktur, yani yaplmasna ruhsat verilmi ise de, yaplmamas azmettir, iyidir. Gasbedilmi kpek ile avlanmak; alnm bakla hayvan kesmek tahrimen mekruhtur. Gasbedilmi balta ile odun kesmek daha hafif; cuma namaz klnrken alveri daha da hafif mekruhtur. arap yapan kimseye zm satmak tenzihen; fitne karanlara silah satmak tahrimen mekruhtur. Gayrmslime ii olarak almak ciz ama, uaklk yapmak mekruhtur. Mslmann kilise

tmirinde almas cizdir; ama tayyib (ho) bir kazan deildir. Yol kesicilerden, hrszlk mal satld bilinen ar ve pazarlardan mal satn almak ciz deildir. Zlimlerle, hle ve hynet edenlerle, yemin ederek mal satanlarla, dkknnda haram mal ticareti yapanlarla alveri edilmez. Zlim olup olmad bilinmeyen, ancak zlim grnndeki kimselerle, ellerindeki maln meru mal olduu bilinmedike alveri yaplmaz. Bir kimsenin tanmad, dil veya zlim olduunu bilmedii kimselerle alveri yapmas ciz ise de; bunlar aratrdktan sonra alveri yapmas ver olur. Mal hell ve haramla karm olan kimseden bir ey almak ciz ise de, almamak verdr. ocuk, bakkaldan, eker, meyve gibi kendisine yarar bir ey satn almak isterse; burada velsinin iczeti (izni) bulunduu pheli olduundan ona satmak ciz deildir. Eer tuz, pirin gibi eyler almak isterse satlr, nki velsinin izin verdii anlalr. ocuk byle eyleri kendisi iin almaz. MADDE 5. Bir eyin bulunduu hl zre kalmas asldr. (el-asl beku m kne al m kne) Bir eyin bulunduu ekilde devam ettiine hkmolunmas esastr. Bu prensip slm hukukunun tl delillerinden istishbn bir ifadesidir. Hayat, evlilik, mlkiyet gibi hususlarn devamllnn kabul hep bu prensibe gredir. Buna en gzel misal de mefkudun vaziyetidir. lm tehlikesi iinde kaybolmu ve bulunduu yer ile hayatta olup olmad bilinmeyen kimseye mefkud denir. Mefkud, lm delille (mesel iki dil hidle) isbatlanana veya mahkemece lmne hkmedilene kadar sa kabul edilir. Nikh, yapt kir ve veklet gibi akidleri devam eder; mallar miraslara taksim edilmez. nki hayatta olmak asldr. lm bir delille isbatlannca veya mahkeme lmne hkmedince, mal vrislerine taksim edilir. Kir ve veklet akidleri sona erer. Kars lm ddeti (drt ay on gn) bekledikten sonra bakas ile evlenebilir. Mefkud, sonradan sa olarak kp gelirse; bu mahkeme hkm btl olaca iin, vrislerin elinde bulunan mallarn ve zevcesini geri alr. Borlu, hukuken sbit olmu bulunan borcunu dediini iddia etse, alacakl da demediine dair yeminde bulunsa; alacaklnn sz kabul edilir. nki burada borluluk asldr. Bu maddenin de istisnlar vardr: Mesel, kendisine emnet braklm olan kimse bunu sahibine iade ettiine dir yemin etse kabul olunur. Halbuki emnetin devam ettiine hkmolunmalyd. Bir hibede bulunan kimse, bu hibesinden dnmek istese, kendisine hibede bulunulan ahs da balanan eyi tkettiini sylese, yemin aranmakszn sz geerlidir. Halbuki hibe olunan eyin helki, yani tketilmesi rz bir sfat olduundan, hibede bulunann szne itibar edilmeliydi. Ama edilmiyor. MADDE 6. Kadm kdemi zre terkolunur. (el-kadm ytrek al kdemihi) Kadm: Kdem sahibi, daha eski. Kdem: Eskilik, ncelik. Meru bir ekilde eskiden beri devam eden bir ey, aksine delil olmadka devam eder. Kadmin mns ve mahiyeti yine Mecellenin baka bir maddesinde u ekilde ifade edilmitir: Kadm oldur ki evvelini bilr kimesne olmaya. (Madde: 166). Yani kadm, bundan nceki durumu bilen kimsenin hayatta bulunmad eydir. Eskiden beri sregelen mrr (gei), mesil (su aktma), mecr (su alma) irtifaklar bu prensibe gre devam eder. Yani bir yerde bir yol varsa, ve bundan nce onun yerinde ne

olduunu bilen kimse de bulunmuyorsa, oras yol olarak devam eder. Birisi kp da "Buras benim tarlamd" diyemez. Herkesin istifade ettii pnar ve kuyular da byledir. Eskiden beri herkesin su ald bir kuyu iin birisi kp da "Mlkiyeti bana aittir" iddiasnda bulunamaz. MADDE 7. Zarar kadm olmaz. (ed-dararu l yekn kadmen) Zarar, mrr- zamana uramaz. Gayrmeru bir i, kadmden beri yaplagelse de, buna itibar edilmez, fhi bir zarar szkonusu ise giderilir. Bu madde, bir nceki maddenin (Kadm, kdemi zre terkolunur) istisnsdr. Mesel, eskiden beri umum yola akan bir pis su kanal (irkb=irkef) veya evlerden umum yola kan ahniler (cumbalar) kadm olsa bile umuma zarar verdii iin izle olunur. Kadmden beri bu irkb akyordu veya kadmden beri bu cumba vard, o halde kimse dokunamaz, denilemez. Zarar, kadm de olsa, giderilir. Ancak bu irkb kadmden beri bir bakasnn arsasna akyorsa, bu arsa sahibi aktmazlk edemez. nki bu meru bir haktr. Bundan anlalyor ki, kadm bir zarar umuma dair ise bu 7. madde gerei kdeme itibar edilmemekte; ancak husus bir zarar ise 6. madde gerei kdeme itibar edilmektedir. MADDE 8. Beret-i zimmet asldr. Binen al zlik bir kimse birinin mln telef edib de, mikdrnda ihtilf etseler, sz mtlifin olub, ml shibi iddi etdii ziydeyi isbta muhtc olur. (el-asl beretz-zimme) Beret: Ber olma, uzak olma, masum olma. Zimmet: Bir insann madd veya itibar mal varl (Herkesin sahip olduu mallar ve haklar; demekle mkellef olduu borlar zimmetini tekil eder.) Binen al zlik: Buna binen, bundan dolay. Telef: Yok etme. Mtlif: Telef eden. Bu da yukardaki 5. maddeyle (ekk ile yakn zil olmaz) yakndan alkaldr. Borsuzluk ve masumluk asldr. Dolaysyla bir kimse birinin maln telef edip mikdar belirlenemese, borsuzluk esas olduundan, mal telef eden kimsenin sz esas alnr. Bir kimse bir bakasndan alacak dav etse, isbat yk kendisine der. nk borlu olmama vaziyeti esastr. Cez hukukunda da byledir. Bir kimsenin sulu olduu iddia edildiinde bunu isbatlamak itham edene der. Sula itham edilen kimse (zanl) bu suu ilemediini isbat etmek zorunda deildir. Bir kimseye borlu veya sulu olduu iddiasyla dav ap da Borlu veya sulu olmadn isbat et! demek abestir. Bu prensip, cez hukukunun en mhim kidesidir. Dnya hukukuna da slm hukuku ile girmitir. MADDE 9. Sfat- rizada asl olan ademdir. Mesel irket-i mudrebede kr olup olmadnda ihtilf olunsa, ademi asl olduuna binen, sz mdribin olub, shib-i sermye kr olduunu isbta muhtc olur. (el-asl fis-sfatil-rizati el-adem)

rz: Sonradan olan. Adem (Ayn ile): Yokluk. Mdrebe: Emek-sermye irketi. Mdrib: Emek sahibi ortak. Bu da bir nceki (Beret-i zimmet asldr) maddesiyle balantldr. Sonradan rz olan (ortaya kan, geici, rz) sfatlarda, esas olan bir eyin yokluudur. Mesel, mdrebe (emek-sermaye) irketinde, yani sermaye bir ortaktan, emek ise dierinden olduu irkette, kr olup olmadna dair ihtilf ktnda, yokluk asl olduundan, emek sahibinin szne itibar edilerek sermaye sahibi krn varln isbatlamak zorundadr. Borsuzluk ve msumluk esastr. Ancak bu da rz sfatlar iin bahis mevzuudur. nki asl sfatlarda aksine vcd, yani varlk esastr. Nitekim shhat, bekret, hayat hep asl sfatlardr ve bunlarn var olmas prensiptir. Ancak mesel irkette kr, satlan malda ayp gibi hususlar rz sfatlar olduundan, bunlarn bulunmamas esastr, varlnn isbat gerekir. Bu prensibin istisnlar vardr: Mesel, hibe eden (balayan), hibesinden dnmek istese, kendisine hibe (ba) yaplan da, hibe olunan mal tkettiini iddia etse, sz yemine gerek kalmakszn kendisine hibe edilene aittir. Halbuki maln helki, yani tketilmesi rz bir sfattr. (Hibeden rcu etmek, dnmek sahihtir. Ancak mal tketilmise, mesel hediye edilen mum yaklm, eker yenilmise, artk hibeden rcu' mmkn deildir.) MADDE 10. Bir zemnda sbit olan eyin, hilfna delil olmadkca, beksyla hkmolunur. Binen al zlik, bir zemnda bir ey bir kimsenin mlk olduu sbit olsa, mlkiyeti izle eden bir hl olmadkca, mlkiyetin beksyla hkmolunur. (m sebete bi-zemnin yhkem bi-bekihi m lem yced el-mzl) Bek (kaf ile): Devamllk, bk olmak . Hilfna: Zddna. zle: Gidermek. Bir eyin, gemi zamanda gerekletii biliniyorsa, aksine delil bulunmadka eskisi gibi devam ettii kabul olunur. Ayn ekilde bir eyin, u anda sbit olduu biliniyorsa, gemite de byle olduu, aksine bir delil bulunmadka, kabul edilir. Buna tahkml-hl (imdiki hlin hakem klnmas) denir ve Mecellenin 1683. maddesinde zikredilir. Bir kimsenin mlk olduu bilinen ey, mlkiyeti gideren (sat, balama gibi) bir vaziyet szkonusu olmadka mlk olarak kalmaya devam eder. Bu da bir nceki maddeyle (Sfat- rzada asl olan ademdir) alkaldr. Mesel, mefkudun, yani nerede bulunduu ve hayatta olup olmad bilinemeyen kimsenin, hayatta kabul edilmesi bu maddelerde tanzim olunan istishb prensibinin gereidir. Ancak bir kimsenin ld gl bir delille, szgelii iki dil hid ile isbatlanrsa veya lm tehlikesi halinde kaybolduu (bindii gemi batm veya cephede kaybolmu ya da bulunduu ev tamamen yanm) gerekesiyle mahkemece lmne hkmedilirse, artk bu mahkeme hkm mefkudun hayatta oluu vkasnn hilfna delil tekil eder. Mesel, bir baba, gib olunun maln nafaka olarak kendisine harcasa, oul sonradan gelip babasnn zengin olduu halde kendi maln nafaka olarak harcadn iddia etse ve bunu isbatlayamasa, baba u anda fakirse gemite de byle olduu, dolaysyla nafaka olarak olunun maln sarfetmeye hakk bulunduu kabul edilir. (Baba ve anne, fakirse, ocuklarnn malndan yiyebilir; zenginse yiyemez, yerse tazmin eder.) MADDE 11. Bir emr-i hdisin akreb-i evktna izfeti asldr.

Yan hdis olan bir iin sebeb ve zemn- vukuunda ihtilf olunsa, zemn- bade nisbeti isbt olunmadkca, hle akreb olan zemna nisbet olunur. (el-asl izfetl-hdisi il akrabi evktihi) Hdis: (Hadesden) Sonradan ortaya kan. (Hads: Sz.) Akreb: (Kurbdan) Daha yakn. Evkt: Vakitler. zfet: Balamak. Sonradan ortaya kan bir iin, uzak bir zamanda meydana geldii isbatlanamazsa, imdiki hle en yakn zamanda gerekletii kabul edilir. Mesel, len bir kimsenin lmnden nce yapt ikrarn zamannda ihtilaf dosa, lm hastalnda yapld kabul edilir. Bir kadn kocasnn kendisini maraz- mevtinde (lm hastas iken) boadn, dolaysyla ddeti iinde kocasnn vefatyla vris olduunu iddia etse, dier vrisler ise shhatte iken boadn syleseler, sz kadnndr. Bu prensibe, 8. maddede geen Beret-i zimmet asldr prensibi istisn getirmektedir: Nitekim, bir mal sata vekil olan kimse, o mal azledilmeden nce satp teslim ettiini, mvekkil de azlini rendikten sonra satp teslim ettiini iddia etse, satlan mal mevcut ise mvekkilin szne, aksi takdirde vekilin szne itibar olunur. MADDE 12. Kelmda asl olan man-y hakikdir. (el-asl fil-kelmi el-hakka) Kelm: Sz. Man-y hakik: Gerek man. Sz hakik, mecz veya kinyedir. Fenerdeki mumu yak sz hakikattir. Feneri yak! sz mecazdr, fenerdeki mumun yaklmas kasdedilmektedir. Filann kl ba uzundur sz, o kimsenin uzun boylu olduundan kinyedir. Bir szde esas olan, hakik mandr; mecaz deildir. Bir ihtiya olmadka, mecaz manya gidilemez. Mesel, evld sz ocuklar demektir. Evld, arapa veled kelimesinin ouludur. Evlda yaplm bir vakfta, vakfedenin ocuklar varsa, vakf lehdr olarak bunlar kabul edilir; torunlar deil. Ama vakfedenin evld yoksa, ama torunlar varsa, evld sznden artk torunlar anlalr. Mesel, u ev felanndr denince, mlk anlalr, kir deil. MADDE 13. Tasrh mukbelesinde dellete itibr yokdur. (l brete lid-delleti fi mukbeletit-tasrh) Tasrh: Aklamak, sarahaten (sarh olarak, aka) sylemek. Dellet: (dal ile, delilden) Yol gstermek (Dallet, dat ile, saptmak). Mukbele (kaf ile): Kar karya kalmak. Ak olmayan bir szden bir man kyorsa, "Bu sz buna dellet ediyor" denir. Bir sz veya fiilde sarahat, aklk szkonusu olduunda, baka man aranmaz. unu demek istedi, bunu demek istedi, bu szden u man kar, denilmez. Sarahat (aklk) yoksa, dellete gre hareket edilir. Mesel, bir kimsenin masasnn zerindeki bardakla su imeye delleten izin vardr, krlsa demek gerekmez. Ama nceden bunu yasaklamsa artk tasrh szkonusu olduundan, demek gerekir.

Mesel, bir adam bir mal baladm dediinde, balama tamamdr. Artk kar tarafa Kabz et! (al!) demesine ihtiya kalmadan o mal teslim alnabilir. stanbulda yaplan bir satm akdinde semen Fransz altn zerine kararlatrlrsa, sonradan bu ehirde revata olan Osmanl altn verilemez. nki Fransz altn olarak tasrh szkonusudur. Bu madde, bir nceki maddeyle (Kelmda asl olan man-y hakikdir) alkal olduu gibi, ileride zikredilecek olan 61. madde de bununla alkaldr. MADDE 14. Mevrid-i nassda ictihda mes yokdur. (l mesa lil-ictihadi fi mevridin-nass) Mevrid: Vrd eden, gelen. Nass: Kur'an- kerim yetleri ve hads-i erfler. Mevrid-i nass: Hakknda nass olan mesele. ctihd: Burada kyas mansna gelir ki, nasslarda hkm bulunmayan bir meseleyi, hkm verilmi olana benzetmek demektir. Mes: zin. slm hukukunun asl kaynaklar srasyla kitap, snnet, icma ve kyastr. Kitap, Kur'an kermdir. Snnet, Hazret-i Muhammed'in sz, fiil ve takrirleridir, bir ii grp kar kmamalardr. Bu ikisine nass denir. cm, bir asrda bulunan mctehid hukukularn, bir meselenin halli hususundaki ittifaklardr. Kyas ise, hkm verilmemi bir meseleyi, nceden yet-i kerme veya hads-i erfe dayanarak hkm verilmi bir meseleye benzeterek zmek demektir. Kyas, "Ey ilim sahipleri, itibar ediniz (yani, bilmediklerinizi bildiklerinize kyas ediniz)" yet-i kermesi ile emrolunmutur. Mesel, ktilin, ldrd kimsenin mirasna hak kazanamayaca, hads-i erf ile sbittir. Kendisine vasyette bulunan kimseyi ldren kimse de buna kyasen vasyete hak kazanamaz. Ancak hakknda kitap ve snnette ak hkm bulunan meselede kyasa gidilemez. Mesel, her mslman talk ve zhra ehildir. Gayrmslim de talka ehildir. Buna kyasen zhra da ehildir, denilemez. nki zhr keffretinde kle zd etme imkn yoksa pepee altm gn oru tutulur. Halbuki gayrmslim oru tutmaya ehil deildir. Bylece asln hkm fer'de deimi olacandan burada kyas yaplamaz. (Zhr, erkein, zevcesini veya yz, ba, ferc gibi bir uzvunu, mahreminin bakmas ciz olmayan yerine benzetmesidir. Senin ban anamn srt gibidir demek gibi. Zhr yapann, oru keffreti gibi keffret yapmadka, zevcesine yaklamas yasaktr.) mam Eb Hanfe, Kyas (akl), nassa (nakle) tercih edilseydi, unutarak oru yemeyi, haten yemeye kyas eder ve orucun bozulacan sylerdim. Ne var ki hakknda hads vrid olmutur. Binenaleyh nass (nakl), kyasa (akla) tercih edilir ve unutarak yemekle oru bozulmu olmaz demitir. MADDE 15. Al-hilfil-kys sbit olan ey, sire maksn-aleyh olmaz. (m sebete al ayril-kysi fe-ayruhu l yuks aleyh) Hilf: Zd. Al-hilfil-kys: Kyasa zt olarak. Sbit: Sbt bulmu, kesinlemi, hkm verilmi. Maksn aleyh: Kendisine kyas edilmi. Kyas uslne aykr olarak nassla sbit olmu veya zarret icab kabul edilmi bir hkm, buna benzer baka meselelere delil olmaz. Nitekim mevcud olmayan bir eyi satmak ciz deildir. Buna gre selem veya istisn akdi ciz olmamak gerekirdi. Selem, piyasada misli bulunan standart bir mal, yani mesel henz yetimemi buday veya fabrikada henz imal edilmemi arabay satmaktr. stisn,

sanat sahibine bir eser yaptrtmak, mesel tccar terziye elbise diktirtmek demektir. Madem ki mevcut olmayan bir ey satlamyor; buna kyasen selem ve istisn akdi de ciz olmamaldr. Fakat insanlarn ihtiyac (zaruret) sebebiyle Hazret-i Peygamber selem ve istisnya izin vermitir. Dolaysyla selem ve istisn akidleri, kyasa aykr olmakla beraber, nass ile sbittir. Artk nasl olsa selem ve istisna cizdir, yleyse buna kyasen mevcud olmayan hereyi satmak da ciz hle gelir, denilemez. nki selem ve istisn akidleri, ihtiya sebebiyle, kyasa muhalif olarak kabul edilmitir. Snnet olmasayd, kyas yaplr ve bunlara ciz deil denirdi. ufa hakk da kyasa aykr olarak kabul edilmitir. Bir gayrmenkul satldnda, bunun orta veya komusu veya bu malda irtifak hakk bulunan kimse, sat bedelini demek artyla o mal satn alma hakkna sahiptir. Buna uf'a hakk denir. Snnet ile sbittir. Halbuki kyasen ciz olmamak gerekirdi. nki herkes maln istedii kimseye satabilir. Ama snnet insanlarn ihtiyac sebebiyle burada bir istisn getirmitir. Vakflarda icreteyn ve muktaa usulleri de kyasa aykr olarak kabul edilmitir. creteynli vakflarda, bir vakf gayrmenkul harap olsa, vakfn da tamir ettirecek paras olmasa, vakf, o gayrmenkul, kymeti kadar para alarak birisine kirya verir, bu para ile zerine bin yaptrr. Bu bin vakfa aittir. Kirc, ayrca her sene az bir mikdar da kir der. nki vakf maln satmak ciz deildir. Muktaal vakflar da, ayn ekildedir; ancak burada biny yaptran da, mliki de kircdr. Her ikisinde de kirc mal bakasna devredebilir; lse bile tasarruf hakk vrislerine geer. Eer byle kirya verilmese, vakf gayrmenkulleri bo kalr, vakflar harab olurdu. Bu vakf trleri, ihtiyaca binaen, kyasa aykr olarak kurulmutur. nki vakflarda kir en ok yllna olur ve mirasya gemez, bakasna da devredilmezdi. Mlk gayrmenkullerde de vakflara kysen icreteyn ve muktaa usul uygulanamaz. Bu tr vakflarda da mlk gayrmenkullere kyasen uf'a hakk cereyan edemez. Halk arasndaki Su-i misl, emsl olmaz sz, bu kideye benzer. Kt misal, bakalar iin misal tekil etmez demektir. Birisinin gayrmeru bir i yapmas, hatta bu fiillerin cemiyette yaylmas, bakasna da bunu ileme hakkn vermez. MADDE 16. ctihd ile ictihd nakzolunmaz. (el-ictihd l yentekdu bil-ictihd) ctihad: (Cehdden) Lgatte ok uramak, stlahta Kuran- kerm ve hads-i erflerden hkm karabilmek. Nakz: Bozma. Bir mctehidin uslne uygun olarak yapt bir ictihad, bir baka mctehidin ayn konudaki bir baka ictihadn bozmaz. Bu ictihad da hkmn devam ettirir. Bir baka deyile bir mctehid ictihadyla baka bir mctehidin ictihadn kaldramaz. Bu prensip gereince, slm hukukunda bir hkimin uslne uygun bir ekilde verdii hkm bir baka hkime gtrlerek bozulamaz. Bir baka deyile gerekesiz olarak istinaf etmek ciz deildir. Bunun istisns sultann emridir. Sultan bir davnn tekrar grlmesini emretmise, bu davya yeniden baklp, ilk hkm hukuka aykrysa bozulabilir. ctihd meselelerde sultann tercih ettii ictihda gre hkm verilir. Mctehidin ictihdnn yet-i kerme, snnet-i nebev veya icmaya aykr olduu ortaya karsa, bu ictihd zaten batan itibaren sahih olmadndan, kendisi veya baka mctehid tarafndan bozulur ve onunla amel asl ciz olmaz. nki "Hats zhir olan zanna itibar yokdur" (Mecelle m. 72). Mctehidler, ictihad ettikten sonra, yeni bir bilgi, mesel bir hads-i erf rendikleri zaman veya insanlarn ihtiyalar, rf ve detler deitii ve zaruret olduu zaman ictihadlarn deitirebilirler. Buna tecdid-i ictihd (ictihdn yenilenmesi) denir. Mctehid

artk nceki ictihdndan rcu etmi (dnm) saylr. Nitekim Kur'an- kermde de baz yet-i kermeler, muvakkat bir zaman iin konulmu, sonra bir baka yet-i kerme ile neshedilmi, yani bu yrrlk zamannn bittii bildirilmitir. Hazret-i Peygamber de benzer meselelerde, farkl zamanlarda, farkl hads-i erfler buyurmulardr. Hazret-i mer bir hususta ictihad etmi; kendisine daha evvel buna benzer bir hdisede farkl bir hkm verdii hatrlatlnca, O zaman yle ictihad etmitik; imdi byle ictihad ediyoruz demitir. mam fi de, Irak'tan Msra geldikten sonra, buradaki rfleri nazara alarak baka trl ictihadlarda bulunmutur. Bu takdirde o mctehidin daha nceki ictihadna gre yaplan iler shhatini muhafaza eder. Bunlarn yeniden yaplmas veya dzeltilmesi gerekmez. Ancak bundan sonraki ilerde artk yeni ictihada uyulmas icab eder, eskisine uyulamaz. Ancak tercih ehli olan, yani mezheb imamnn ictihadnn delillerini iyi bilen limler, rf, zaruret, maslahat veya delilinin kuvveti sebebiyle mctehidin nceki ictihadn tercih edebilir. Mesel fi limleri, onyedi (bir rivyette yirmiiki) kadar meselede mam finin Iraktaki ictihadlar ile amel edilmesini uygun grmlerdir. Bir mctehidin ayn meselede birbirinden farkl ictihadlar varsa, bunlarn hangisinin nceki ictihad olduu bilinmiyorsa veya bunlardan birisi sonraki limler tarafndan tercih edilmemise, herhangi birine uyulabilir. Ayn mezhebdeki mctehidlerin farkl ictihadlarndan herhangi birine uymak da cizdir. Ancak sonra gelen mezhebde mctehidler, bu ictihadlardan birini, delilinin kuvveti veya zamann deimesi gibi bir sebeple tercih etmi ise, fetv byledir, rcih kavl budur, bu kavl sahihtir, mftabih kavl budur gibi szler sylemiler ise, artk mukallid iin bu tercihe uymak lzm olur. Bir zaruret varsa, dierine de uyulabilir. MADDE 17. Meakkat teysri celbeder. Yan subet sebeb-i teysr olur ve darlk vaktinde vsat gsterilmek lzm gelir. Karz ve havle ve hacr gibi pek ok ahkm- fkhiyye bu asla mteferridir ve fukahnn ahkm- eriyyede gsterdikleri ruhas ve tahfft hep bu kideden istihrc olunmudur. (el-meakkat teclibt-teysr) Meakkat: Zorluk. Teysr: (Ysrden) Kolaylk. Subet: Zorluk. Vs'at: Genilik. Ruhas: Ruhsatlar. Tahfft: Hafifletmeler. stihrc: karlma. Zorluk, kolayl getirir. Yani zorluk, kolayla sebeb olur. Darlk zamannda genilik gsterilir. Karz (dn para alma), havle (borcunu demek zere bir bakasna havle etme), hacr (mflisi veya sefihi, yani maln olmadk yere harcayan msrifi mahkeme kararyla tasarruftan men ettirmek) gibi pekok fkh hkmler bu esasa dayanr. Fakhlerin, er' hkmlerde gsterdii ruhsatlar ve hafifletmeler, hep bu kideden karlmtr. Selem akdi, gabin muhayyerlii, yani aldatlarak bir maln fhi fiyatla satlmas durumunda alcnn akdi bozabilmesi, hidlik zerine (yani birisinden iittii husus hakknda) hidlik edilebilmesi, ikrah ile yaplan bey, hibe gibi akidlerin muteber olmamas, insann hayatnda yerine getiremedii bor ve iyiliklerin yaplmas iin vasyet edebilmesi, erkein evlenecei kadn grmeksizin nikhnn ciz olmas bu esasa dayand gibi, evlenecei kadn velev ehvetle de olsa grmesi, insann yrtemedii evlilie talk ile son verebilmesi gibi hususlar hep bu kideye msteniddir. Bu madde ve sonraki birka tanesi slm hukukunun fer kaynaklarndan istihsan messesesinin ifadesidir. stihsan, bir rf, zaruret ve maslahat (umum fayda) olduu zaman, kyas buna gre yapmaya denir. Allah size kolaylk diler, zorluk dilemez ve Allah size kaldramayacanz yklemez melindeki yet-i kerimeler ile Dinde hayrl olan kolaylk gstermektir ve Kolaylatrnz, zorlatrmaynz;

yaklatrnz, nefret ettirmeyiniz hads-i erfleri bu prensibin delilidir. Fkh ilminin hayli ksm bu esasa dayal olarak vaz edilmitir. Alktan lmemek iin, dinen ve hukuken yasaklanm olan le, domuz eti yemek ciz olduu gibi, susuzluktan lmemek iin arap da iilebilir. Yine bu sebeplerle bakasnn maln ondan izinsiz alp yemek ve imek de cizdir. Cinyetlerde cez verebilmek iin en az iki erkein mahkeme huzurunda hidlii gerekir. Ancak erkeklerin hidlik edemeyecei hususlarda, mesel kadnlar hamamnda ilenen bir cinyet iin kadnlarn hidlii de kabul edilir. Ancak bir iin meakkat olduunda yaplmamas hakknda ak bir nass varsa bu i yaplamaz. Meakkat sebebiyle bakasn ldrmek ciz olmaz. Alktan lmemek iin birini ldrp yemek ciz deildir. Birisini ldrmesi iin lmle tehdid edilen kimse de o kimseyi ldremez. Fakat ldrrse, tehdid edene cez verilir. MADDE 18. Bir i zyk oldukda mttesi olur. Yan bir ide meakkat grlnce ruhsat ve vsat gsterilir. (el-emr iz dka ittesea) Zyk (dat ile): Darlk. Mttesi: (vsatten) ttis edilmi; geniletilmi. Bir ii yaparken, meakkat ve darlk hsl olursa, genilik aranp ruhsatlar kullanlr. Mesel, mal olmad iin borcunu deyemeyen kimseye mhlet verilir. Bir ocuk bakasnn maln telef etse, kendi malndan denir. Kendi mal yoksa, olduu zaman bundan denir. Velsine detilmez. Kendi mezhebine uymakta bir meakkat hsl olursa, o ite meakkat olmayan bir baka mezheb taklid edilir. MADDE 19. Zarar ve mukbele biz-zarar yokdur. (l darare ve l drr) Birisine zarar vermek ciz olmad gibi, kendisine zarar verene de zararla mukbelede bulunmak ciz deildir. Dolaysyla bu maddenin iki unsuru vardr. Herkes hak ve hrriyetlerini diledii gibi kullanr. Mallarnda istedii gibi tasarruf eder. Ancak btn bunlarn snr, bakalarnn zarar grmesidir. Dier tabirle haklarn bakalarna zarar verecek ekilde kullanamaz. Birisinden zarar gren kimse, buna zararla mukabele edemez. Bu durumda yaplacak ey, hkime bavurup zararn tazmin ettirilmesini istemektir. Bu madde aynen bir hads-i erften alnmtr. Bir bakasnn maln haksz olarak ondan almak (almak, gasbetmek) ciz olmad gibi; mal alnan kimse, hrszn vey bakalarnn maln almaa hak kazanmaz. Zararlar ahkm- islmiyyeye uygun olarak gidermek hkimin vazfesidir. Ancak baz hallerde, kii hakkn bizzat alabilir. Mesel eylarn arabaya ykleyerek kamakta olduu anlalan kircnn mallarn kir alaca olarak alkoymak cizdir. Kocas nafaka vermeyen kadn, kocasnn malndan nafaka kadar gizlice alabilir. Kendisine haksz yere tecavzde bulunan kimseye, ayn ekilde karlk vererek nefsini mdafaa etmesi de caizdir. Buna meru mdafaa denir. Ama evini yakan kimsenin evini yakmak; hayvann telef eden kimsenin hayvann telef etmek ciz deildir.

MADDE 20. Zarar izle olunur. (ed-dararu yzl) zle: (Zevlden) Giderme. Zarar giderilir. Ancak kendi misliyle deil, usl dairesinde giderilir. Yani bir kimseye zarar veren kimseye, ayn ekilde zarar vererek mukabele edilemez. Mesel maln vaziyete gre kymeti veya misli detilir. Mal misl mal ise, yani bir uval buday gibi piyasada misli, benzeri bulunan standart bir mal ise, misli verilir. Eer mal terzinin diktii elbise, yazma kitap gibi kyem bir mal ise, kymeti denir. Adam ldrme ve uzuv kesme sularnda, kast yoksa veya madurun velsi ile anlalrsa, diyet denir. Bir kimse arsasna bin yapp, komusunun yegne penceresini yaz okunamayacak derecede kapatsa, fhi zarar olup giderilir. Mal olduu halde borcunu demeyen kimsenin mal satlp borcu denir. Kalpazanlk edenler, bundan men olunur. Karaborsaclk yapanlarn mal msdere edilip piyasa fiyatndan satlarak kendisine verilir. Hacr, ufa, tazminat, gaben, ayp ve ryet (grme) muhayyerlii, blerin (meru idareye ayaklananlarn) ldrlmeleri, bir beldeye hkim tayini gibi hususlar hep bu maddeye mstenid olup, zarar giderme maksadyla kabul edilmitir. (Hacr, kk ocuk ve sefihin, yani maln israf eden kimsenin, hukuk tasarruflarndan mahkeme kararyla men edilmesidir. uf'a, bir gayrmenkuln satlmas durumunda, o maln komusu veya ortann bu mal sat fiyatna satn alabilme hakkdr. Ayp muhayyerliinde ise, bir mal satn alan kimse, sonradan o malda bir ayp grrse mal iade edip parasn alabilir. Ryet muhayyerliinde mal grmeden satn alan kimse, sonradan beenmezse iade edip sat bozabilir. Gabende, fhi lde aldatlarak mal satn alan kimse bu mal iade edip sat bozabilir. Gaben-i fhi, piyasadaki fiyatlarn en ykseinden altn ve gmte % 2,5, menkullerde % 5, hayvanda % 10, gayrmenkulde ise % 20 nisbetinin zeridir. Bu ve daha ok aldanma szkonusu ise akid feshedilebilir.) MADDE 21. Zarretler memn olan eyleri mbh klar. (ed-darrt tbhul-mahdrt) Zarret: Zorlayc sebep. Memnu: Men edilmi, yasaklanm. Mbh: bhe edilmi, serbest braklm. Zaruretler, yasaklar mbah hale getirir. Zaruret, insan bir eyi yapmaya zorlayan semv, yani insann elinde olmayan sebebe denir. Tedvi edilemeyen iddetli ar veya bir uzvun yahud hayatn kaybedilme tehlikesi ve baka bir emrin yaplamamas mecburiyeti hep zarurettir. te ilenmesi dinen ve hukuken yasaklanm baz eyler vardr ki bu gibi zaruretlerin varl durumunda bu yasak kalkar. Mesel, muteber bir ikrah, yani tehdid ve zorlama karsnda kalan kimse bakasnn maln telef edebilir. Kendisini kovalayan kimseden kaan kimse bakasnn camn krp ieri girebilir. Alktan lmek durumunda kalan kimse bakasnn maln veya le yiyebilir. Zaruretlerin yasaklar kaldrmalar bakmndan hl vardr: Birinci halde, zaruret yasa kaldrmaz. Nitekim bir bakasn ldrmek veya bir uzvunu kesmek zaruret olsa bile ciz olmaz. kinci halde zaruret, yasak olan fiilin ilenmesine izin verir; ancak bu fiilin ilenmesini mecbur klmaz. Mesel, zaruret karsnda kfr ve inkr mahiyetinde olan, dinden karc

sz sylemek, zin etmek, bakasnn maln telef etmek cizdir; ama mecbur deildir. Yani yapmayan gnaha girmez, su ilemi olmaz. nc haldeki zaruret, yasak fiilin ilenmesini hem ciz, hem de mecbur klar. lmek zere olan kimsenin le yemesinde olduu gibi. Yemeyip de lrse gnaha girer. MADDE 22. Zarretler kendi mikdarlarnca takdr olunur. (m ubha lid-darreti ytekadderu bi-kaderih) Takdir: (kadrden) Deerlendirme, lme. Mikdar: l. Zaruret hlinde yasak fiillerin ilenmesi ancak zaruret mikdarnca ciz olur. Dolaysyla mesel alktan lmek zere olan bir kimse bakasnn maln ancak lmeyecek kadar yiyebilir; susuzluktan lmek zere olan kimse de bulduu bir araptan ancak lmeyecek kadar iebilir, Nasl olsa itik, olmuken doya doya ielim veya yiyelim diyemez. Bu madde, nceki 20. maddeyi takyid ve tahsis etmekte, yani bu maddenin snrlarn gstermektedir. Mesel, yanyana bulunan iki ev arasna, evin iindekileri grmeye engel olacak bir duvar yaptrtlr. Ancak bu sebeple artk komu evlerin pencereleri kapattrlamaz. ki veya kyem maln, baka baka fiyatlar bildirilerek, bunlardan mteri dilediini almak veya byi dilediini vermek zere satlmas hlinde hyr- tayn vardr. O ey ten ok ise, ciz olmaz. nki zaruret ve ihtiyacn da bir snr vardr. MADDE 23. Bir zr iin ciz olan ey, ol zrn zevliyle btl olur. (m cze bi-uzrin betale bi-zevlih) Ciz: (cevzdan) zin verilmi. Zevl: Yok olma. Btl: (butlandan) Geersiz. Zaruret hli ortadan kalknca, yasak geri dner ve o fiil ciz olmaktan kar. Mesel, kirlad eyde bir ayp ortaya kan kirc akdi feshedebilir. Bunda zaruret vardr. Ancak kirlayan bu ayb giderirse, artk akid feshedilemez. nki zr ortadan kalkmtr. hidin giplii veya hastal durumunda ahde ale-ahde denilen hidden duyduunu beyan ederek yaplan hidlik cizdir. Ancak hid ortaya kar veya iyileirse artk bu zr muteber olmaz ve ahde ale-ahde ciz olmaktan kar. ocukluk, mecnunluk (akl hastal), matuhluk (bunaklk) hacr sebebidir. Bunda zaruret vardr. Ancak ocuk byse, mecnun ve matuh iyilese hacr kalkar, tam ehliyetli hle gelirler. nki bunlarn hacr altnda olmalarn gerektiren zr ortadan kalkmtr. MADDE 24. Mni zil oldukda memnu avdet eder. (iz zlel-mni del-memnu) Mni: (menden) Engel. Zil: Zevl bulan, yok olan. Memnu: (menden) Yasak. Avdet: Geri dnmek. Engel ortadan kalknca yasak durumu geri gelir. Bu madde de ncekinin benzeridir. Ald malda bir ayp olduunu anlayan kimse bunu geri verebilir. Ama daha iade etmeden bunda kendisi bir ayp meydana getirirse artk iade edemez. Bu ayb giderdikten sonra mal iade hakk geri dner.

ocuun, sar-dilsizin ve mnn hidlii kabul edilmez. ocukluk ve mlk, hidlie mnidir. Bu haller, yani ocukluk, mlk ve sar-dilsizlik sona erince; yani ocuk byse, mnn gzleri alsa, sar-dilsiz iitip konumaya balasa, artk hidlikleri kabul edilir. MADDE 25. Bir zarar kendi misliyle izle olunamaz. (ed-dararu l yzl bid-darar) zle: Giderme. Misl: Ayn mikdarda benzeri. Bir zarar kendi misliyle, benzer bir zarar verilmek suretiyle giderilemez. Bu madde, 19. maddeye benzer. Bir arda bakkal dkkan amak isteyen kimse, dierleri zarar edecek diye ticaretten men olunamaz. Deirmen, hamam gibi taksimi hak sahiplerine zarar verecek olan mterek mlkler, hkim tarafndan ortaklardan bazsnn talebi zerine zorla taksim edilemez. Satlp, paras paylalr. Alktan veya susuzluktan lmek rddesinde bulunan kimse, ayn vaziyetteki baka birinin ancak kendisine yetecek taam veya suyunu zorla alarak yiyip iemez. slmiyette zaruret hlinde bir insann veya lnn organn alp bir bakasna takmak cizdir. Ancak organ alnan kimsenin bu sebeple hayat tehlikeye girecekse, ciz olmaz. nki bir kimsenin hayatn kurtarmak iin dierinin hayatn tehlikeye atmak ciz deildir. MADDE 26. Zarar- mm def iin zarar- hs ihtiyr olunur. Tabb-i chili men etmek bu asldan teferru eder. (ytehammeld-dararul-hs li-ecli defd-darril-m) Zarar- mm, yani umum zarar def' etmek, yani gidermek iin, zarar- hs, yani husus zarar ihtiyar olunur, yani tercih edilir. Chil doktoru hasta bakmaktan men etmek byledir. Aksi takdirde insanlar zarara urar. Sefih ve borlu kimseyi hacr altna almak, baz zarur maddelere narh koymak da buna girer. Bunda sefih, borlu veya satcya zarar vardr ama, bu zarar umumun zararna tercih edilmektedir. Gd maddelerini satanlar, piyasadaki deerin iki misline satarak halka zarar verirlerse, hkim piyasadaki deerine sattrr. Ktlk zamannda, hkmet, ihtikr yapann, yani karaborsaclarn yd gda maddelerini, uygun fiyat ile, a kalanlara sattrabilir. Osmanllar zamannda yangn vukuunda yangnn baka evlere siryetine mni olmak iin irde-i seniyye ile yanan ev yklrd. Bu evin zarar da denmek gerekmez. Umum yola yklmak zere olan (mil-i inhidm) bir duvar, umumun zararna mni olmak iin yktrlr. Manifaturaclar arsnda a dkkn amak da men olunur. nki yemeklerin kokusu ve atein isi, kumalara zarar verir.

Osmanl padiahlarnn ileride arkalarnda binlerce kiiyle ayaklanarak mslman kannn dklmesine sebep olaca belli bulunan akrabalarn katletmeleri (karde katli) de bu prensibe dayanr. Dman mslmanlarn zerine taarruz etmi ve bir takm mslman esrleri de siper yapmsa; at yaplmad takdirde lkenin dman eline geecei kesin ise bu siper edilen gnahsz mslman esrlere at yaplr, bunda maslahat vardr. Halbuki susuz bir mslmann katli ciz deildi. Ancak eer bu mslman esrler lmesin diye at yaplmad takdirde, bu sefer dman lkeyi igal edecek, lke halkyla beraber neticede bu esrleri de ldrecektir. Ama mesel dman bir kalede bulunup bu kalede bir mslman esri siper yapsa bu kalenin alnmas zarur olmad iin o esri ldrmek kabul edilemez. Bu ve bunu takib eden birka madde slm hukukunun kaynaklarndan olan maslahat prensibini ifade etmektedir. Maslahatn Osmanllarda karl nizm- lem olup, bugn amme menfaati sz kullanlmaktadr. Baz hallerde husus zarar, umum zarara tercih olunur. Mesel bir nehrin st yanndaki tarla sahibi, gerektiinde nehre sed yaparak tarlasn sulasa, nehrin aasndaki tarla sahipleri bunu men edip, dolapla sulamasn isteyemez. nki dolap ile sulamak, sed ile sulamaktan daha masrafldr. MADDE 27. Zarar- eedd zarar- ehaff ile izle olunur. (ed-dararul-eeddi yzl bil-ehaff) Eedd: Daha iddetli. Ehaff: Daha hafif. zle: Gidermek. Bir zarar, derece olarak daha hafif bir zararla giderilir. Bu da nceki madde gibidir. Gasbedilmi aala yaplan ev yktrlmaz. nki burada daha byk bir zarar vardr. Aalar kymetliyse ev aa sahibine verilir bedelini der. Ev kymetliyse aa sahiplerine bedelini der. Bir bakasnn incisini yutan hayvan kesilmez. nci kymetliyse hayvan inci sahibine verilip bedelini der. Hayvan kymetliyse hayvan sahibi incinin bedelini der. Bir borluyu borcunu demeye icbr etmek, nafaka mkellefini nafaka vermesi gerekenleri infaka zorlamak, alacakl, borlunun borcunun benzeri maln bulduunda rzsn aramakszn alacana karlk almas hep bu esasa dayanr. MADDE 28. ki fesd teruz etdikde, ehaffi irtikb ile, azmnn resine baklr. (iz terada mefsedetni rye ekallh dararen bi-irtikbi ehaffihm) Fesd: Ktlk. Teruz: Kar karya gelmek. Ehaff: Daha hafif. rtikb: (Kt bir fiili) ilemek. A'zm: (azimden) Daha byk. ki ktlk kar karya geldiinde hafif olan ilenerek byk olannn giderilmesine allr. Bu da nceki iki maddeye benzemektedir. lm kadnn karnndaki cennin yaad mid ediliyorsa, kadnn karn yarlarak ocuk kartlr. Ak denizde frtnaya yakalanan gemi batmasn diye fazla yk denize atlr. ki fesd da birbirine eitse, mesel, deniz ortasnda yanan gemiden denize atlarsa boulacan, atlamazsa yanacan anlayan kimse serbesttir, istedii gibi hareket eder.

MADDE 29. Ehven-i erreyn ihtiyr olunur. (iz terada mefsedetni yhtru ehvenhm) Ehven: Daha az kt. er: Ktlk. erreyn: ki ktlk. htiyar: Semek. ki ktlkle kar karya kalndnda daha hafif, ehven olan seilir. Bu da nceki maddenin benzeridir. ki zlim kii, hkmdar olmak zere namzet olsa, bakas da bulunmasa, ikisinden daha az zlim olan seilir. nki devletin basz kalmas mmkn deildir. MADDE 30. Def-i mefsid celb-i menfiden evldr. (derl-mefsidi evl min celbil-meslih) Def': Gidermek, uzaklatrmak. Mefsid: Mefsedetler, fesdlar, ktlkler. Celb: Elde etmek. Menfi: Menfeatler. Evl: Daha iyi, ye. Ktlklerin giderilmesi, menfaatlerin elde edilmesinden daha nde gelir. Bu madde de yukardaki maddelerle (26-29) alkaldr. Orulular abdest alrken az ve burnu ykama srasnda mazmaza ve istinak denilen snnetleri orucun bozulmas tehlikesi karsnda terkederler. Mesel duman, atei, isiyle etraftaki evlere byk bir zarar veren demirci dkkn kapatlr. Ancak bazen menfaat ktlkten daha byk olabilir, o zaman aksine hareket edilir. Nitekim dargn olan kimseleri bartrmak iin ve harpte dmana kar yalan sylenebilir. Bir kimse maln gsptan ve bir kimseyi de zlimin ktlnden korumak maksadyla yalan syleyebilir. Dr-i maslahat-miz, bih ez rst- fitne-engiz ( bitiren bir yalan, fitne karan dorudan yedir) sz mehurdur. MADDE 31. Zarar bi-kaderil-imkn def olunur. (ed-dararu medfn bi-kaderil-imkn) Kader: Mikdar, l, kudret. Bi-kaderil-imkn: mkn lsnde. Def': Gidermek. Zarar imkn dhilinde giderilir. Bu sebeple gasbedilen mal tketilmi ise artk misli veya kymetiyle detilir. Aynn demek imknszdr. Kirc kirlad evi harab ediyorsa, kircy bundan engellemek ok zor olduundan, hkim kararyla bu kir akdi feshedilir. MADDE 32. Hcet umm olsun, huss olsun, zarret menzilesine tenzl olunur. Bey bil-vefnn tecvzi bu kabildendir, ki Buhr ahlisinde bor tekessr etdikde, grlen ihtiyc zerine bu mumele meriyyl-icr olmudur. (el-hcet tnzel menziletid-darreti mmeten knet ev hssaten) Hcet: htiya. Menzile: Aa derece, inilen yer . Tenzl (nzulden): ndirmek. htiya umum veya hususi olsun, zaruret derecesine indirilir. Vefen, yani geri alm artyla sata izin verilmesi byledir. Buhr halk arasnda bor muamelelerinin

artmasyla grlen ihtiya zerine bu akid kabul edilmiti. [Vefen satta, bir kimse maln, her istediinde parasn deyip geri almak artyla satar.] Hcet, zarurette olduu gibi lm veya uzuv kayb tehlikesinin bahis konusu olmad; ancak insan skntya, meakkate sevkeden vaziyettir. Umum hacet, ihtiyacn insanlarn hepsine mil olmasn; husus hacet ise, ihtiyacn insanlardan bir zmreye ait olmasn ifade eder. Bu kideden anlalyor ki, kolaylk, sadece zaruret hllerine inhisar etmez. Zaruret olmasa da cemiyetin ihtiyalar, baz kolaylklar getirir. Bu halde kyasa aykr olarak baz cevazlara gidilir. Selem, istisn, icre, bey bil-vef (vefen sat) gibi akidler hep ihtiya sebebiyle kabul edilmitir. Halbuki ma'dumun, yani mevcud bulunmayan bir eyin satm ciz olmadndan, selem ve istisn da ciz olmamak gerekirdi. Menfaat, mal olmadndan icre (kir) akdi ciz olmamak gerekirdi. artl sat ciz olmadndan, vefen sat da ciz olmamak gerekirdi. htiya hlinde baka bir mezheb taklid edilir. Hatta mezheblerdeki zayf kavillerle amel olunur. MADDE 33. Iztrr gayrn hakkn ibtl etmez. Binen al zlik bir adam a kalb da, birinin ekmeini yese, badehu kymetini vermesi lzm gelir. (el-ztrru l ybtl hakka ayrih) Iztrr: Zarret. Gayr: Bakas. btl: Btl klma. Zaruret, bakasnn hakkn ortadan kaldrmaz. Dolaysyla a kalp da bakasnn maln lmden kurtulacak kadar yiyen kimsenin, sonra bunun kymetini vey mislini demesi lzm olur. Bu artk hakkniyetin bir gereidir. Onun a olmas, lm tehlikesinde bulunmas, baka bir kimsenin kendi mlkndeki hakknn yok olmasna sebep olamaz. Bir tehlikeden kaarken, bakasnn camn krmas merudur. Ancak krlan camn bedelini demesi gerekir. Muayyen mddetle kirlanan bir kayk, zaruret sebebiyle shile ge yanasa, bu gecikmenin bedelini mterinin demesi gerekir. krah hlinde, yani cebren bakasnn maln telef etmeye zorlanan kimse, bundan dolay mesul olmaz. nki zaruret vardr. Ancak ikrah eden kimse mal tazmin eder. Mal telef edenin zaruret altnda olmas, mal sahibinin hakkn gidermez. MADDE 34. Almas memn olan eyin, vermesi dahi memn olur. (m harume ahzuhu harume ituhu) Almas yasaklanm olan eyin, vermesi de yasaktr. Nitekim rvet almak yasak olduu gibi, rvet vermek de ciz deildir. Fiz almak da, vermek de ciz deildir. Falclarn, algclarn halkdan para almalar ciz olmad gibi, insanlarn da bunlara i yaptrp para vermesi ciz deildir. Yenilmesi ve giyilmesi yasak olan eylerin bakasna, szgelii ocuklara yedirilip giydirilmesi ciz deildir. Yemesi haram olan le gibi yiyecek ve arap gibi iecekleri bakasna verip yedirmek ve iirmek de ciz deildir. Gasp gibi haram yollardan elde ettii mal, bakasna hediye veya fakirlere sadaka veremez. Sahibine iade etmesi gerekir. Ancak

sahibini bulamazsa vrislerine, bunlar da yoksa veya sahiplerini bilmiyorsa fakirlere sadaka vermesi gerekir. Zaruret hli, bu prensibe istisn getirebilir: Mesel, hakkn kurtarmak zorunda kalan kimse iin yalnzca rvet vermeye izin vardr; almak yine de ciz olmaz. Drlharbde, o lkenin vatanda olan birisine bor verip ondan fiz almak ciz ise de, bor alp fiz vermek ciz deildir. Nafakas olmayan kimse, karz bulamazsa, nafakasn temin edecek kadar fizle bor alabilir. MADDE 35. lenmesi memn olan eyin, istenmesi dahi memn olur. (m harume filuhu harume talebuhu) Rvet vermek, zulmetmek, yalan sylemek yasak olduu gibi; bir kimseden byle davranmasn istemek veya emretmek de ciz deildir. Bu kidenin istisns vardr: Davcnn doru olan davsn inkr eden davlya yemin teklifi buna istisndr. nki da'vc bilmektedir ki, kar taraf yemin ederse, bu yalan yere yemindir. Ancak ola ki davl yeminden kanr da hakikat ortaya kar diye buna cevaz verilmitir. (slmiyette da'vc, da'vsn isbat etmekle mkelleftir. sbat edemezse, kar tarafa yemin etmesini teklif edebilir. Kar taraf yemin ederse, da'v der; etmezse, yeminden kanrsa, da'vcnn doru syledii anlalr.) MADDE 36. det muhakkemdir. Yani hkm-i eryi isbat iin rf ve det hakem klnr; gerek mm olsun ve gerek hs olsun. (el-det muhakkemn) Bir niz bahis mevzu olduunda det hkme mesned olabilir. Yani er hkm isbatlamak zere umum olsun, husus olsun rf ve det hakem klnr. rf insanlarn gzel grd, det (teml) ise insanlarn balangc belli olmayan bir zamandr yapageldikleri eyler demektir. kisi de burada beraber ele alnmaktadr. Nitekim det, rfn bir eitidir. Bunlar belli artlar altnda hukukun kayna olabilir. Kuran- kermde gerektii zaman rf ile amel edilmesi emrolunmaktadr. Bir hads-i erfde mmetimin gzel grd ey, Allah katnda da gzeldir buyurularak rfn bir delil olarak meruluuna iaret edilmitir. Hazret-i Peygamber, kendisine vahy indirilmeyen hallerde, rf ve dete uymay tercih ederdi. nsanlar arasnda hkm verirken de, mevcut rf ve deti nazara aldn bildiren hadsler pek oktur. Mesel bir kadna kocasndan nafaka hkmederken, rf ve dete gre takdir etmitir. rf, eitli tasniflere tbi tutulmutur: Bunlardan birincisi sahih rf-fsid rf ayrmdr. Hukuka ve akla aykr olmayan rfler sahih, yani muteberdir. Hukuka ve akla aykr bir ey, rf bile olsa fsiddir. Muteber deildir. Bu maddede esas alnan tabiatiyle sahih rfdr. rfn hukuka uygun olmas gerekir. Hukuka aykr (fsid) rflere dayanlarak hkm verilemez. nki hukuka aykr muameleler ne kadar yaygnlarsa yaygnlasn sahih rf olamaz. Mesel, dello, Avrupa'da olduu gibi, rf ve det hlini alsa da, hukuken meru hle gelemez ve hakly hakszdan ayrmak iin bir l olamaz.

Bir ayrm da lafz rf-amel rf eklindedir. Lafz rf, baz kelimelerin halk arasnda hangi manda kullanldklarn ifade eder. Nitekim, dirhem lafz bir arlk ls olmasna ramen, halk arasnda gm paraya verilen isimdir. Mesel, vakf hukukunda nzr kelimesi mtevelliden farkldr. Mtevelli, vakf idare eden; nzr ise mtevellinin tasarruflarna nezret eden kimsedir. Ancak Msrda mtevelli ile nzr ayn manda kullanlmtr. Bu sebeple Msra it bir vakfiye incelenirken bu hususun nazara alnmas icab eder. Mesel, Et yemeyeceim! diye yemin eden kimse, balk yese, yeminini bozmu olmaz. Her ne kadar balk et ise de, halk arasnda rfen et olarak adlandrlmaz; et denince koyun ve sr eti anlalr. Amel rf, insanlarn muayyen muameleleri yapagelmeleri neticesi teekkl eder ki det (teml) mansnadr. Mesel, nakit para vakf byledir. Karz- hasen verenlerin ok azalmas zerine, fakir halkn sermaye ihtiyacn karlamak maksadyla insanlar nakit para vakfetmeye balamtr. Bir de umum rf-husus rf ayrm vardr. Adndan da anlalaca gibi umum rf (rf-i m), muayyen bir belde ve toplulua it olmayan rfdr. Sahbe zamanndan beri sregelen ve mctehid hukukular tarafndan tesbit edilen rfler, kyasa aykr bile olsa delil saylr. Mesel, insanlarn kullanacaklar suyun mikdarn ve zaman bildirmeksizin hamama girmeleri rfen muteberdir. Bunda zaruret de szkonusudur. Husus rf (rf-i hs) ise, muayyen bir belde veya toplulua (mesel tcirlere) it rfdr. Mesel vakf ancak gayrmenkullerden olur. nki vakf geici deil, ebed olarak kurulabilir. Ancak menkul vakf bir beldede rf olsa, baka yerde rf olmasa bile, rfn bulunduu belde iin muteberdir, nki husus rfdr. Husus rf hi muteber saymayanlar da vardr. rfe itibar edilebilmesi iin, rfn o hkm verilirken veya o i yaplrken mevcud olmas lzmdr. Mesel, bir vakfiye tedkik edilirken bu vakfn yapld zamanki rfler nazara alnmaldr. Yine mesel, bir akid yaplrken mevcud olmayan ve sonradan ortaya kan bir rf delil olmaz. Hanefler rfe geni yer vermiler, ancak bu halde dorudan rfe dayandklarn aklamaktansa, buna rf sebebiyle istihsan demeyi tercih etmilerdir. stihsan, gzel grme mansna gelir ki, rf, zaruret veya maslahat sebebiyle bir kyas brakp daha uzak baka bir kyasa gitmek yahud umum prensibe istisn getirmek demektir. Mlikler, Medine halknn rfne zel bir nem atfetmiler, burada yaayanlarn hareketlerinde snnete dayanma ihtimalinin yksek olduunu dnmlerdir. filerde de rf muteber bir delildir. Nitekim mam fi Msra yerletikten sonra, buradaki rfleri de nazara alarak eski ictihdlarn mhim bir nisbette deitirmi, hatta bu devirdeki ictihdlarna mezheb-i cedd (mam finin yeni mezhebi), eski ictihdlarna da mezheb-i kadm (mam finin eski mezhebi) denilmitir. Ancak filer amel rfe itibar etmezler. MADDE 37. Nsn istimli bir hccetdir ki nnla amel vcib olur. (istimaln-nsi hccetn yecibl-amel bih) Ns: nsanlar. sti'ml: Amel etme, kullanma. Hccet: Delil. Burada yukarda akland zere dete (temle) iaret olunmaktadr. nsanlarn ba belli olmayan bir zamandr yapageldikleri eye det (teml) denir. rf ile beraber ikisi bir arada slm hukukunun kaynaklarndan birini olutururlar. Mesel, insanlar ayakkabcya ayaklarnn lsn vererek bir ayakkab yapmasn ister, ayakkabc da bunu yapp teslim eder. stisn denilen bu akid, mevcut olmayan bir eyin sat mansna geldii ve bunu da hukukun genel prensipleri kabul etmedii halde det olduu iin Hazret-i Peygamber tarafndan (snnet ile) cevaz verilmitir.

i olarak altrlan kimseye le yemei vermek det olmutur. Akid banda konuulmasa bile ii le yemeine hak kazanr. Mobilya alnd zaman, bunun eve kadar naklinin mobilyay satana ait olmas gnmzde dettir. MADDE 38. deten mmteni olan ey hakkaten mmteni gibidir. (el-mmteni deten kel-mmteni hakkaten) det: nsanlarn bir uzun mddettir yapageldikleri ey. Mmteni': (imtina' ve men'den) men edilmi, yasaklanm. Bir eyin gereklemesi deten mmkn deilse, hakkaten de imknsz saylr. Bir kimse bir bakas lehine bor ikrarnda bulunsa, akll ve bli bir kimsenin yalan yere aleyhine bor ikrar etmesi deten imknsz olduu iin hukuken muteber saylr. Bir kimsenin kendisinden yaa byk birinin nesebini, yani kendi ocuu olduunu iddia etmesi de kabul edilmez, nki bu deten ve hakikaten imknszdr. MADDE 39. Ezmnn tegayyr ile ahkmn tegayyr inkr olunamaz. (l ynkert-teayyrl-ahkmi bit-teayyril-ezmn) Ezmn: Zamanlar. Tegayyr (gayr'den): Bakalama, deime. Ahkm: Hkmler. Zamann deimesiyle, hkmlerin de deimesi inkr olunamaz. Hakknda nass, yani yet ve hads bulunmayan hkmler, yani kyasla veya rfe gre verilen hkmler zamanla deiebilir. Sonradan bir rf meydana gelmise, kyasen veya baka delillerle verilmi olan ictihadlar da deiebilir. Nitekim mam Eb Hanfe, haerta kyas ettii ipek bceinin alnp satlmasna cevaz vermemiti. Sonradan bunun rf hline geldiini gren mam Muhammed, ipek bceini mal kabul ederek alnp satlmasna izin vermitir. rfe dayal hkmler de bu rfn deimesiyle deiir. Nitekim nceleri bir evin bir odasnn grlerek satn alnmasyla ryet (grme) muhayyerlii derdi. nki ilk zamanlar evlerin btn odalar ayn ekilde ina olunurdu. Ancak sonradan bu rf deiip, bir evin her odas farkl ekilde yaplmaya balannca, mameyn (mam Eb Ysuf ve mam Muhammed), bir evin yalnz bir odasnn grlmesiyle bu muhayyerliin dmeyeceine hkmetmitir. (Bir mal grmeden alan kimsenin, mal grd zaman sat bozup mal iade etme hakk vardr. Buna ryet muhayyerlii denir.) Yine mesel, vakf ancak gayrmenkullerden olup, nakid para vakf da ciz deil iken, sonradan insanlarn ihtiyac sebebiyle para vakf rf hline gelmi ve buna binen limlerce ciz grlmtr. nceleri insanlarda iyi hasletler yaygn olduu iin, mam- Azam Eb Hanfe, hidlerin grnte dil olmalarn kfi saymt. Sonradan yalancln yaylmas zerine mameyn artk hidlerin dil olup olmadklarnn aratrlmas (cerh ve tadil, tezkiye) gerektiine hkmetmilerdir. rfn deimesiyle nassa (kitap ve snnete) dayal hkmler deimez denildi. Nitekim rfn nass- hs, yani husus bir nass (yet veya hads) ile teruzu, yani grnte atmas durumunda, rf terk edilir, nass tercih olunur. Nitekim fizli akidler, arap sat, gayrmslim erkekle evlenme, evld edinme, bor sebebiyle klelik rf hline gelse bile, husus nasslarla yasaklanmtr. rfn nass- mm, yani umum nass ile teruzu durumunda iki ihtimal vardr: Eer bu rf husus ve o nass geldiinde de mevcud ise nass tahsis eder. rf umum ise, umum

nass tahsis edemez. Mesel, mevcud olmayan eyin satlmas yasaktr. Bu bir umum kidedir. stisn, selem gibi rf hlini alm akidler, bu prensip konulduunda husus rf olarak mevcut olduundan, muteber kabul edilmitir. Halbuki her ikisinde de mevcud olmayan bir eyin satm bahis mevzuudur. Bir ksm tccar arasnda, bunlarn dnda yukardaki prensibe aykr bir rf varsa muteber deildir. nki artk bu rf husus saylr. rf, o nassn geliinde mevcud olmayp sonradan ortaya kmsa kabul edilemez. Ancak burada istisn olarak sadece Haneflerden mam Eb Ysufun bir ictihd vardr. O da eer nassn kayna rf ise, sonradan ortaya kan bu rf ile nassn hkm deiebilir. Mesel, bey bil-vef, yani geri alm artyla sat, byle bir art rfen meru olmad iin ciz saylmamak gerekir. Ama sonradan bu art rfen ciz grlmeye balannca, fizden kanmak ve borcu temin ve tevsik, yani gvence altna alp salamlatrmak maksadyla yaplan byle sata da cevaz verilmitir. Yine mesel altn ve gmn tart ile (veznen), hurma, buday, arpa ve tuzun ise hacim ile (keylen) alnp satlmas hads-i erf gerei iken; bu hads-i erfin kayna rf olduu iin; bulunulan yerin rfne gre bu esasn deiebilmesine, yani rfe gre mesel altn ve gmn say, dierlerinin tart ile satlabilmesine izin verilmitir. Bu ise nassa muhalif rfn kabul deil, nassn tevli (tefsiri) olarak grlmtr. Osmanl Devletinde de ihtiya olduu zaman mam Eb Ysufun bu ictihd tercih ve tatbik edilmitir. Nitekim Mecellenin 39. maddesi bu esasa dayanmaktadr. Yoksa nass ile sbit hkmlerin deimesi mmkn deildir. rfn delil olarak kabul ve rf ile sbit olan hkmlerin bu rfler deitike deimesine imkn veren bu prensip, slm hukukunun dinamizmini salayan en mhim mildir. Nassa dayal hkmler zamanla deimemektedir. Ancak deimeyen kll hkm olup, bu hkmn hdiselere tatbiki zamanla deiebilir. Nitekim ictihad messesesinin kabul buna imkn vermektedir. MADDE 40. detin delletiyle man-y hakk terk olunur. (el-hakkat ttrek bi-delle) Dellet: (delilden) Delil olma, yol gsterme. Ma'n-y hakk: Hakik ma'n. Hukuk ilerde kullanlan gerek manlar, detin yol gstermesiyle deiebilir. Nitekim u aatan yemem demek, bu aacn kendisiden deil, meyvesinden yemeyecei mansna gelir. Bu hkm yemin ve adakta mhimdir. nki bunlarda kullanlan szler dete gre tefsir olunur. Et yemeyeceim diye yemin eden kimse balk yese, yemini bozulmaz. nki balk iin et szn kullanmak det deildir. Mesel, talik arta bal ikrar geersiz olduu halde, lrsem felana u kadar borcum vardr! sz, vrislerin borcu inkr etmemesi maksadyla sylenmi sayldndan muteberdir. arta bal ibr geerli olmad halde, Ben lrsem sendeki alacamdan bersin (ibr edilmisin) eklindeki bir ibr da vasyete yorumlanarak muteber tutulur. MADDE 41. det ancak muttarid yahut glib oldukda muteber olur. (innem tuteberul-det iz ittaradet ev alebet) Muttarid: (ittiraddan) Aralksz devam eden. Glib: (galebeden) Yaygn, ekser.

rf ve detin muteber bir delil saylmas iin gereklemesi gereken artlardan biri de, bunun muttarid veya glip, yani kesintisiz uzun bir zamandr ounluk tarafndan yaplagelmekte olmasdr. Muayyen bir yerde bir ara det olmu ve sonra unutulmu veya vazgeilmi bir husus, sonradan bir zamanlar det olduu ileri srlerek tatbik edilemez. Mesel, tayin edilmeksizin u kadar lira karlnda bir mal satn alnnca, beldede o srada muttariden (kesintisiz) tedvl eden veya tedvl dierlerine gre glib (yaygn) bulunan lira hangisi ise onu vermek gerekir. Trkiye'de u kadar liraya diyerek bir mal satldnda, Suriye liras verilemez. MADDE 42. tibr glib-i yiadr, ndire deildir. (el-bret lil-libi-yi l lin-ndir) tibr: Muteber olmak. Glib: Yaygn, ekser. yi': (yudan) Yaylm. Ndir: Az rastlanan. Bu da bir nceki maddeyle ilgilidir. rf ve detin muteber olmas iin bunu bir ounluun uygulayagelmesi aranr. Buradaki ounluk yaygn bir ounluktur. Mesel, azam onbe yan bitiren kimseler bli saylrlar. nki bu yatakilerin bli olmas rfen glip ve yaygndr. Ayn ekilde doksan yandan sonra yaayan kimselerin says ok az olduundan, mefkudun, yani bulunduu yer ve hayatta olup olmad bilinmeyen kimsenin de bu ya ikmal etmi olmasyla lmne hkmedilir. Mal varislerine taksim edilir; hanm bakasyla evlenebilir. Ya bilinemeyen kimsenin yaad yerdeki emsallerinin hepsinin lmesi nazara alnr. MADDE 43. rfen marf olan ey, art klnm gibidir. (el-marf urfen kel-merti eran) Halk arasnda rf olarak bilinen, yaplmas iyi grlen ey, art koulmu gibi muteberdir. Dolaysyla mesel, bir beldede iiye yemek vermek rf ise, artk bunun akid esnasnda sylenmesine gerek yoktur. Ancak bata bu rfe uyulmayacana dair aka anlalrsa, artk bu rf tatbik olunamaz. Nitekim rf ve detin muteber saylmasnn artlarndan biri de budur. Yani bir rfn hkm ifade edebilmesi iin, o akdin ya da iin balangcnda bu rfn tatbik olunmamas art edilmemelidir. Mesel ii tuttuunda, Ben size le yemei veremem diye art komu, ii de kabul etmise, sonradan ii, rf olduu gerekesiyle yemek talebinde bulunamaz. MADDE 44. Beynet-tccr marf olan ey, beynlerinde mert gibidir. (el-marf urfen kel-merti eran) Beyn: Ara. Tccr: Tcirler. Beynettccr: Tcirler arasnda. Ma'ruf: (rfden) rf hline gelmi. Mert (arttan): art koulmu.

Yani tccar arasnda rf olan birey, aralarnda kararlatrlm gibidir. Bu da bir nceki maddeye benzer. Bu madde rfn husus ve umum olabileceini, her ikisinin de muteber tutulacan gstermektedir. Pein veya veresiye demeden mal satn alnsa, pein alnm kabul edilir. nki tccar arasnda byle sat yaygn bir rftr. Ama bedeli bir ay sonra vermek hususunda bir rf varsa, byle der. Nitekim gnmzde bir ay vde ile yaplan sat pein yaplm kabul edilmektedir. Bu, artk rf-i hs, yani zel bir rftr. Tccar arasndaki bir rftr. MADDE 45. rf ile tayn, nass ile tayn gibidir. (el-marfu kel-merti fe-alel-mft bihi sretil-det kel-merti sarhan) Nass: yet-i kerme ve hads-i erfler. Tayin (ayndan): Belirleme. nsanlar arasnda rf hlini alm olan bir ey, yet-i kerme veya hads-i erfle emredilmi eyler gibi balaycdr. Nitekim Hazret-i Peygamber, mmetimin gzel grd ey, Allah katnda da gzeldir diyerek rfn nass bulunmayan yerde nass gibi hkm ifade edeceini bildirmittir. Birisinden et veya st almas istendiinde, bu beldede rf olan et (koyun veya dana eti) veya st alnr. "Benim maksadm felan hayvann (mesela tavan veya geyik) eti veya flan hayvann st idi denilemez. riyet olarak birisine verilen dkkn rfe gre kullanlr. ine eya konulur veya oturulur. Ancak mesel eer demirci dkkn deilse, burada demircilik yaplamaz. nki bu rfe aykrdr. MADDE 46. Mni ve muktazi teruz etdikde mni takdm olunur. Binen al zlik bir adam borlusu yedinde merhn olan mln hara satamaz. (iz teradal-mni vel-muktazi fe-innehu ykaddeml-mni) Mni, bir iin geersizliini, mktazi ise geerliliini gerektiren ey demektir. Teruz: Kar karya gelmek, atmak. Takdm: ne almak. Binen al zlik: Buna binen, bundan dolay. Yed: El. Merhn: Rehnedilmi mal. har: Bakas. Mni ile muktazi kar karya geldiinde mni ne alnr. Bu sebeple bir kimse borlusunun elinde rehin olarak bulunan maln bakasna satamaz. Her ne kadar o maln sahibi ve mlik olmak da malda diledii gibi tasarrufu muktazi (gerektirir) bir vaziyet ise de, rehnedilmi olmas bu maln satlmasna mnidir. Mesel, bir davda hidlerin tezkiye edildii yani hidlie elverili olup olmad sorulan kimselerden bazs msbet, bazlar da menfi cevap verseler, menfi cevap, yani hidlie ehil olmadklar beyan tercih edilir. Yine, bir hkim, olu ile yabanc birisi arasnda hkm verse, olu hakknda hkm vermesi muteber olmad iin, yabanc hakknda da muteber olmaz. Bu kidenin de baz istisnlar vardr: Mesel, cnp iken ehid den bir mslman ykanr, her ne kadar ehidlik gasle mni ise de, cnplk gasli muktazidir, yani gasledilmeyi gerektirir. Mesel, bir evin mterek iki mlikinden birisi gip olsa, dieri bu evin tamamnda oturabilir. Halbuki giplik hli buna mni idi.

MADDE 47. Vcdda bir eye tbi olan, hkmde dahi ona tbi olur. Binen al zlik bir gebe hayvan satldkda, karnndaki yavrusu dahi tebean satlm olur. (et-tbiu li-eyi fil-vcdi tbin li-zlike-eyi fil-hkm) Vcd: Varlk. Tbi: Bal. Binen al zlik: Buna binen, bundan dolay. Bir eyin madde olarak parasn oluturan ey, hkmde de ona tbidir. Dolaysyla gebe bir hayvan satld zaman, bunun yavrusu da ona bal olarak satlm olur. Gebe bir hayvan rehnedildiinde, bu hayvan rehn verilenin elinde iken yavrulasa, bu hayvan da rehne dhil kabul edilir. Akidden sonra ve teslimden evvel mebde hsl olan semereler mteriye ait olur. Bir bahe satld zaman, teslimden evvel hsl olan meyveler veya bir inek satld zaman, teslimden evvel doan yavrusu mteriye aitttir. MADDE 48. Tbi olan eye ayrca hkm verilemez. Mesel bir hayvann karnndaki yavrusu ayrca satlamaz. (et-tbiu tbiun l yfred bil-hkm) Bu da bir nceki maddeyle benzerlik tamaktadr. Bir ey hkmde bir bakasna bal olunca, artk bunun iin ayrca hkm verilemez. Gebe bir hayvann yavrusu domadka, bir evin kap ve penceresi sklp ayrlmadka bunlardan ayr satlamaz, nki hkmde ona tbidir. Hakk- mrr (gei hakk) veya hakk- mesil (su aktma hakk) gibi arziye bal irttifak haklar tek bana satlamaz veya hibe edilemez. Ancak bu haklardan istifade eden arzi satld veya hibe edildii zaman, bu haklar da kendiliinden satlm olur. Bu maddenin istisns vardr: Bir kimse annesinin karnndaki bir cenin iin mal ikrrnda bulunsa, sa olarak domas artyla bu cenin o mala mlik olur. Burada ikrr, cenin hakknda annesinden ayr olarak hkm dourmaktadr. Cenin, sa olarak domak artyla kendisinden evvel vefat eden bir yaknndan miras alabilir. MADDE 49. Bir eye mlik olan kimse ol eyin zarriyytndan olan eye dahi mlik olur. Mesel bir hneyi satn alan kimse ona msl olan tarka dahi mlik olur. (men melike eyen melike m hve min darretih) Mlik: Mlk shibi. Zarriyyt: Zarr balantlar. Msl: Bitiik. Tark: Yol. Bir eyin mliki, artk onun zaruriyat denilen tamamlayc paralarna da mlik olur. Bir evi satn alan kimse, o eve bitiik yolun da sahibi olur. Bu evin altna ve stne de (bakasnn mlk deilse) sahip olur. Bir kilit satldnda, sylenmese bile, bunun anahtar da satlm olur. MADDE 50. Asl skt oldukda fer dahi skt olur. (yeskutl-feru bi-suktil-asl)

Asl: Esas. Fer: Dal. Skt: (sukuttan) Den. Hukuken bir eyin asl skt olduunda, yani geersiz hale geldiinde, fer, yani ona bal olan eyler de geersiz hale gelir. Nitekim asl borlu borcundan beraat edince, kefil de beraat etmi olur. Yani borlu borcunu dese veya ibr edilse, kefil de bortan kurtulmu olur. (81. madde bunun istisnsdr) MADDE 51. Skt olan ey avdet etmez. Yani giden geri gelmez. (es-skt l yed) Skt: (Sukuttan) Den. Avdet: Dnme. Bir kimse skt (drlmesi, vazgeilmesi) kbil olan bir hakkndan vazgese, bu hak der ve bir daha geri gelmez. Bir kimse alacaklsn ibr etse, Hakkm hell ettim dese, artk bundan geri dnemez. Bey (satm) akdinde, semeni alncaya kadar satcnn mal elinde tutma (hapis) hakk vardr. Ama bir mal satp semenini almadan teslim eden kimsenin, artk o mal semen deninceye kadar elinde tutma, yani hapis hakk der. Ancak bir kimse skt (drlmesi, vazgeilmesi) kbil olmayan bir hakkndan vazgese, bu hak dmez. Mesel bir kimsenin baka bir arzi zerinde hakk- mesil veya hakk- mrru (yani su geirme veya geit hakk) olsa, bundan vazgemesiyle bu hakk skt olmaz. Bunlar ancak sat veya hibe gibi bir akidle devretmesi muteberdir. MADDE 52. Bir ey btl oldukda onun zmnndaki ey dahi btl olur. (iz batale-ey batale m f zmnihi) Bir eyin btl, geersiz olmas hlinde, onun zmnndaki, yani iine ald eyler de geersiz olur. Dolaysyla, Kanm sana u kadara sattm, beni ldr! dese, ldrmesi iin verdii izin geerli deildir. Bunun zmnndaki kan sat da muteber deildir. ldrme olmasa da insan kan ve her uzvunun sat, hibesi, riyeti ciz deildir. Ancak zaruret olduunda diriden veya lden kan ve organ nakli cizdir. Bir kimse kendisinden alacak iddia eden bir kimseyle sulh olup, her biri bir dierini her trl davdan ibr ettikten sonra, o kimsenin borcu olmad anlalsa, sulh ve bunun zmnndaki ibr da geersiz olur. O kimse verdii paray veya mal geri alabilir. Bu kidenin istisnlar vardr: Nitekim, bir kimse ufa hakkndan vazgese veya mteri ile sulh olsa, sonradan bu sat veya sulh geersiz hle gelse de, ufadan vazgemek muteberiyetini srdrr. MADDE 53. Asln fs kbil olmad halde bedeli f olunur. (iz batalel-asl ysru ilel-bedel) f, bir borcu demek, bir mkellefiyeti yerine getirmek demektir. Bir hukuk borcun aslnn yerine getirilmesi mmkn olmazsa, bedeli yerine getirilir.

Gasbedilen maln kendisini aynen iade etmek mmkn olamyorsa, mesela telef edilmise, tketilmise; bedeli (kyem mal ise kymeti, misl mal ise misli, benzeri) denir. Ay ortasnda bir akid yaplp da borcun bir ay sonra denecei kararlatrlrsa, asln yerine getirilmesi mmkn olmad iin, bu sre otuz gn kabul edilir. slmiyette oruc veya bayram, hillin grlmesine baldr. Hill gzetlenip hava bulutlu ise hill grlemeyecei iin nceki ay otuza tamamlanr. Bylece asl 29 veya 30 gn olan kamer ayn bedeli olan 30 gn esas alnm olur. MADDE 54. Bizzt tecvz olunmayan ey bit-teba tecvz olunabilir. Mesel mteri, mebi kabz iin byii tevkl etse ciz olmaz. Amma itir eyledii zahreyi lb koymak iin byia uval verib, o dahi zahreyi uvala vaz edicek, zmnen ve tebean kabz bulunur. (ytefir fit-tevbi m l ytefir fi ayrih) veya (ytefir fi-eyi zmnen m l ytefir kasden) Tecvz: zin vermek, ciz klmak. Bi't-teba': Tbi (bal) olarak. Mteri: Satn alan. Meb: Satlan ey. Tevkl: Vekil etmek. tir: Satn alma. Zahre: Buday ve cinsleri. Vaz': Koyma. Zmnen: rtl olarak. Tebe'an: Tbi (bal) olarak. Kabz: Tutma, ele alma. Yaplmasna tek bana izin verilmeyen bireye, tbi olarak izin verilebilir. Nitekim mteri, satlan eyi kabz etmek, yani teslim almak zere satcy vekil yapsa, muteber deildir. Ama satn ald zahreyi lp koymak iin satcya uval verip o da zahreyi uvala koyarsa artk bu kabz saylr. Bir gebe hayvann karnndaki yavru tek bana rehin verilemez. Ama bu hayvan rehnedilirse, karnndaki yavru da tebean rehnedilmi saylr. Hakk- irbin, yani bir nehirden ekin ve hayvan sulamak iin su almak hakknn bir veya iki gnlnn satlmas ciz deildir. Ama o arzi satlrsa, hakk- irb de ona tebean satlm olur. MADDE 55. btiden tecvz olunmayan ey, beken tecvz olunabilir. Mesel hisse-i yiay hibe etmek sahh deildir. Amma bir ml- mevhbun bir hisse-i yiasna bir mstehk kb da zabtetse, hibe btl olmayb, hisse-i bkiye mevhbun lehin ml olur. (ytefiru fil-ibtidi m l ytefiru fil-intih) btid: Balang. Bek: Devamllk. Tecvz: zin verme, ciz grme. Hisse-i yia: Mterek mlikleri bulunan bir maln ayrlm olmayan her hissesi (Miras yoluyla bir eve ortaklaa mlik olan kardelerin hissesi gibi). Mevhb: Hibe edilmi. Ml- mevhb: Hibe edilmi mal. Mstehk: stihkak (hak) sahibi. Hisse-i bkiye: Kalan hisse. Btl: Hkmsz. Mevhbn leh, Lehine hibe edilen kimse. btiden, yani balangta yaplmas tecviz edilmeyen, yani ciz olmayan bir ey; beken, yani sonradan ciz hale gelebilir. Nitekim, hisse-i yiay, yani miras yoluyla bir eve ortaklaa mlik olan kardelerin hissesi gibi bir maln ayrlm olmayan hissesini ayrmadan hibe etmek (balamak) sahih deildir. Ancak hibe olunan maln bir hissesine bir hak sahibi kp da zaptetse, hibe btl olmaz. Geri kalan hisse, hibe edilen kimsenin mal olur.

ki ocuun hidlii ile nikh mteber olmaz. Ancak byle bir nikh, bu ocuklarn bla erdikten sonra hidlik yapmalaryla mteber hle gelir. Beye (sata) vekil, kendisine nceden izin verilmedike bakasn vekil yapamaz. Ama fuzl, yani vekletsiz i gren kimse, bir akid yapsa, bu akde mvekkil iczet verse, o akid muteber olur. MADDE 56. Bek ibtiddan esheldir. (el-bek eshel min el-ibtid) Bek: Devamllk. btid: Balang. Eshel: Daha kolay. Yani bir eyin devam etmesi, ilk defa meydana gelmesinden daha kolaydr. Bu madde, bir nceki maddenin delili, sebebidir. Mesel, nib (vekil) tayin etmeye salhiyeti bulunmayan kdnn tayin ettii nib, bir davy uslne uygun ekilde grp neticelendirdikten sonra, salhiyetli bir hkim bunu tasdik etse, hkm yerine getirilir. Hkm ibtiden, yani o salhiyetsiz kimse hkm verirken geerli deilse de, beken, yani salhiyetli hkim inceleyip tasdik edince muteber hle gelmektedir. Yine bir nceki maddenin rnei aynen burada da verilebilir. Nitekim yi bir hissenin balanmas ibtiden, yani balangta ciz deil iken, beken ciz ve bu ynden bek ibtiddan eshel, yani daha kolay oluyor. MADDE 57. Teberr ancak kabz ile temm olur. Mesel bir adam birine bir ey hibe etse, kablel-kabz hibe temm olmaz. (et-teberru l ytimm ill bil-kabz) Teberr: Karlksz verme. Kabz: Eline alma, tutma. Kablel-kabz: Eline almadan evvel. Bu madde Hazret-i Peygamberin bir hads-i erfine dayanr. Hibe (balama, hediye) ancak teslim ile tamamlanr. Bir kimse birine birey balad zaman teslim etmedike, bu balama tamamlanm saylmaz. Balanan ey, emnet olarak balanan kimsenin elinde ise ayrca kabza gerek yoktur. Birinde riyet olarak bulunan maln o kimseye hibesinde de ayrca kabza gerek yoktur. nki mal, zaten hibe olunann elindedir. Hkmen kabz saylr. Teslim edilmedike hibe hkm dourmaz. Balanan kimse bu malda tasarruf edemez. Maln sahibi hibeden diledii zaman dnebilir. Kabz gereklemeden mal bakasna hibe etse, satsa veya lse, ilk hibe geersiz olur. Bu kidenin de istisns vardr: Bir kimsenin, kendi kk ocuuna balamasnda kabz aranmaz. Baba, vel olduu iin, kendisi bizzat ocuk namna kabz etmi saylr. MADDE 58. Raiyye, yani teba zerine tasarruf maslahata mentdur. (tasarrufl-imami aler-raiyyeti mentn bil-maslaha) Raiyye: Halk. Teba: Vatandalar. Maslahat: Amme menfaati. Ment: Bal. Hkmdarn memleketi idare ederken, ncelikle slm hukukuna riayet etmesi, bu hukukun hkmlerini tatbik etmesi gerekir. Bu hkmleri tatbik ederken veya hakknda

hkm bulunmayan meselelerde hkm verirken maslahata uygun hareket edecek, umum menfaati gzetecektir. Hkmdar, er hukukun dzenlemedii sahalarda da keyf hareket edemez. Maslahata uymak, amme nizamn, yani ounluun menfaatini gzetmek demektir. slm hukuku hkmleri be maslahattan birinin muhafazasna matuftur. Bunlar dinin, akln, maln, cann ve neslin korunmasdr. Mesel, cihadn kabul dinin; ksasn kabul cann; ikinin yasaklanmas akln; hrszln yasaklanmas maln; zinnn yasaklanmas neslin korunmas maksadyladr. Bunlara maslahat denir. Hkmdar da, slm hukukunda hakknda hkm olmayan meselelerdeki tasarruflarnda bu maslahatlar gzetecektir. Yani verdii hkmler, bu be maslahattan birinin muhafazasna matuf olacaktr. Mesel, umum bir yolun geniletilmesi gerektiinde, hkmetin emri ile birinin mlk, kymeti ile satn alnp, yola katlabilir. Fakat deeri denmedike, elinden zorla alnamaz. Halfenin meru, hukuka uygun her emrine itaat mutlaka lzmdr. Halfe, mbahlarn yaplmasn emredebildii gibi, bunun aksini de emredebilir. Bu takdirde byle emirlere itaat lazmdr. Mesel, hayvan neslinin slah veya hastalklarn yaylmasna engel olmak iin sr eti yenmesini yasaklayabilir. Mesel yangnlarn nn almak maksadyla ttn iilmesini menedebilir. Mesel kadn saysnn ok fazla olduu harp gibi zamanlarda nfusun artmasn salamak iin birden ok evlenilmesini emredebilir. Mesel ana caddeyi geniletmek maksadyla zel bir mlkn satn alnmasna karar verebilir. Btn bunlarda maslahat prensibine uygun hareket etmi olmas gerekir, keyfine gre deil. Halfe er hkmleri kanunnme hline getirebilir. Osmanl Devletinde Mecelle bunun misalidir. Halfe, farkl ictihad hkmlerden birini maslahat sebebiyle tercih edebilir. Mesel, Osmanl Devletinin resm mezhebi Hanef mezhebi idi. Kdlar hangi mezhebden olursa olsun, Hanef mezhebine gre hkmederlerdi. Baz ihtiya durumlarnda, halfe bu mezhebin de dna klarak baka fkh hkmlerin tatbikini emrederse buna riyet edilir. te bu, halfenin salhiyetindedir. nki Mecellenin Esbb- Mcibe (gereke) Mazbatasnda da getii zere ctihad cb ettiren meselelerde, mslmanlarn reisi herhangi bir kavil ile amel olunmak zere emrederse, cb ettirdii ekilde amel olunmak vcibdir. Mesel, Hanef mezhebinde bla eren kzlar, vellerinin izni aranmakszn serbest iradeleriyle evlenebilir. Ancak kz karmalarn artmas zerine XVI. asrda zamann pdiah, nikhta velnin iznini arayan mam Muhammed'in ictihdna gre hkm verilmesini emretmi, bir baka deyile bu ictihd kanunlatrm; Osmanl Devletinin sonuna kadar velnin izni olmadan kylan nikhlar hukuken kabul edilmemitir. Halfe, slm hukukunun dzenlemedii veya dzenlenmesini halfeye brakt sahalarda hkm koymaya salhiyetlidir. Bunlarn slm hukukuna aykr olmamas gerekir. slm hukuku, umumiyetle dallarn anayasa, idare, cez, vergi hukukunun tekil ettii kamu hukuku sahasnda fazla hkm getirmemi, burada zerinde durduumuz madde gibi genel prensipler koymay tercih ve sosyal yn daha ar basan bu sahann halfe tarafndan zamana ve zemine gre tedvinini (kanunlatrlmasn) arzu etmitir. te tazir cezlar ve Osmanl Devletindeki kanunnmelerin esasn bu prensip tekil eder. Nitekim slm hukuku rvet, hakaret, kalpazanlk gibi fiilleri su saym, ancak cezlarn belirtmemitir. Bunu zamana ve zemine gre devlet bakan tesbit eder. Hkmdar yeni su ve cezlar ihdas edebilir; gerekirse vergiler koyabilir. MADDE 59. Velyet-i hssa, velyet-i mmeden akvdr. Mesel, mtevell-i vakfn velyeti, kdnn velyetinden akvdr.

(el-velyetl-hssat akv minel-velyetil-mme) Velyet, ister rz olsun, ister olmasn, bakas zerine sz geirmek ve onun adna yapt tasarruflarn muteber olmas demektir. Akv: (Kuvvetten) Daha kuvvetli. Velyet ya umumdir, ya hususdir. Birincisine velyet-i mme, ikincisine de velyet-i hssa ad verilir. Velyet-i mme, sultann tebas, kdnn halk, babann ocuklar zerindeki velyetidir. Velyet-i hssaya misl, vakf mtevellisinin durumudur. Velyet-i hssa, husus vasfndan dolay, velyet-i mmeden daha kuvvetlidir. Nitekim vakf mtevellisinin velyeti, kdnn o vakf zerindeki velyetinden daha nde gelir. Kdlarn idarecisi bulunmayan vakflarn idaresinde salhiyeti bulunduu hatrlanmaldr. te bu madde gereince, vakfn mtevellisi veya nzr varken, kdnn vakf malna tasarrufu ciz deildir. Ancak mtevelli veya nzrn hynetleri grlrse, kd bunlar azledip yerine bakasn tayin edebilir. Bu maddenin istisnlar da vardr: Bir maktuln vrisi olan bir ocuun vassi, sadece diyetten az olmayan bir mikdara ktille sulh olabilir; ancak ktili afvedemez; ksas da ettiremez. Ancak bu takdirde hkim ktili ksas ettirebilir. Bylece veliy-yi has, yani husus velyeti hiz olan vasnin kullanamad bir salhiyeti, veliy-yi m, yani umum velyeti hiz olan kd kullanabilmektedir. Bu iki velyet, tasavvuf ilminde de geer. Nitekim velyet-i mme, mslman olan herkesin sahip bulunduu vellik derecesidir. Yani mslman olan herkes veldir. Burada vel, Allahn dostu mansnadr. Velyet-i hssa ise, tasavvufun her tarikata mahsus metodlarn, slk usullerini tatbik ederek, fenya kavuan, yani Allah hakkyla tanyan kimselere verilen addr. Halk arasnda kullanlan evliy tabiri ile ite bu velyet kasdedilmektedir. MADDE 60. Kelmn imli ihmlinden evldr. Yan bir kelmn bir manya hamli mmkin oldukca ihml, yan mansz itibr olunmamaldr. (imll-kelmi evl min ihmlihi) Kelm: Sz. ml: Bir eye yormak. hml: Yok saymak. Evl: Daha iyi. Bir sz mmkn mertebe bir manya yormaldr. Mansz diyerek kesip atmamaldr. Mesel, bir vakfiyede evld sz geiyor ve vakfedenin de evld olmayp torunlar var ise, evld sznden torunlarn kasdedildiini dnp bu vakf geersiz saymamak lzmdr. nki ocuu bulunmayan bir kimsenin bu sz ile, mecz olarak torunlarn kasdettii anlalr. Mesel bir kimse bir bakasna sebebini zikretmeksizin u kadar kuru borcumdur diye hid gstererek sened yazp verdikten sonra, yine sebep bildirmeksizin hid gsterip yeni bir sened yazp verse, bu ikincisi ayr bir bor saylr, birinci borcu teyid ettii sylenemez. Bu prensip bilhassa vakf ve vasyet gibi hukuk tasarruflarda byk ehemmiyet tar. Bu ve bundan sonraki birka madde, ilk maddeler gibi tefsir kidelerindendir. MADDE 61. Man-y hakik mteazzir oldukda mecza gidilir.

(l ysr ilel-meczi ill nde teazzril-hakika) Man-y hakik: Gerek man. Mteazzir: (zrden) Zor. Mecz: Bir szde, hakik mandan baka kasdedilen benzer man. Bir sze hukuken veya rfen gerek mans verilemiyorsa, mecz mans alnr. Mesel, u aatan yemem diyen kimsenin bu sz aacn kendisinden deil, meyvesinden yemeyecei mansnda anlalmaldr. Felancann evine ayak basmam sznn hakik mans plak ayan o eve basmamak ise de, insanlar bu sz o kimsenin evine gitmemek mansnda kullandklar iin bu ikinci man tercih olunur. Kfr lafzlarnda da sz mecza yklenebiliyorsa, o kimsenin kfrne hkmedilmez. MADDE 62. Bir kelmn imli mmkin olmaz ise ihml olunur. Yani bir kelmn hakk ve mecz bir manya hamli mmkin olmaz ise o hlde mhmel, yan mansz braklr. (ve in teazzeretil-hakikat vel-mecz ev knel-lafz mtereken bil mreccahin uhmile li-ademil-imkn) Bir sze ne gerek ve ne de mecz man verilemedii takdirde artk bu sze itibar edilemez. Mesel, bir kimse kendisinden yaa byk bir kimse iin Bu benim olumdur dese, bu sze deer verilemez. Bu sz neseb iddias olamaz. nki bu szn ne gerek ve ne de mecz olarak tefsir edilmesi mmkn deildir. Bir kimse, bir bakasnn parman kestiini ve bundan dolay u kadar diyet borcu olduunu ikrar etse, fakat o kimsenin btn parmaklar tamam olsa, bu ikrar iml olunamayaca iin ihmal edilir. Bir szde iki man da mterek olup, birisine karar verilemiyorsa, ikisi de ihmal edilir. Nitekim mevl kelimesi hem bir kleyi zdlayan kimseye, hem de zdlanan kleye verilen isimdir. Bir kimse mevlsna vasyette bulunsa, kendisinin her iki mevls da bulunsa, bu takdirde o vasyet btl olur. MADDE 63. Mtecezzi olmayan bir eyin badn zikretmek klln zikr gibidir. (zikrn badi m l yetecezz ke-zikri kllih) Mtecezzi: Blnebilir. Bad: Bir ksm. Kll: Tamam. Blnemeyen bir eyin baz unsurlarn zikretmek, tamamn zikretmek demektir. Szgelii, kasden ldrlm bir kimsenin vrisleri. ktilin ksasen ldrlmesini isteyebilir. Ktili af da edebilir. Vrislerden bazs ktili ksastan afvetseler, dierleri afvetmese de, ksas cezs der. Mesel, bir gayrmenkulde ufa hakk sahibi, bu hakknn yarsndan vazgese, tamamndan vazgemi saylr. Bir kimse terikesinin ancak borlarndan arta kalan te birinden vasyette bulunabilir. te birden fazla vasyet etse, vrisler izin verirse yerine getirilir. Vrislerden biri veya bir ksm kabul etse, dierleri etmese, bu fazlalk izin veren vrislere den ksmdan miras hisseleri nisbetinde yerine getirilir. Ancak burada istisnlar da vardr: Nitekim, bir kimse bir bakasna Benim yarm sana kefildir dese, insan blnemez bir varlk olduu iin bu keflet geersizdir.

MADDE 64. Mutlak tlk zere cri olur. Eer nassen yhud delleten takyd delli bulunmaz ise. (el-mutlaku yecr al tlkhi) Mutlak: Umum, artsz. Itlk: Mutlak olarak yapmak, mutlak klmak. Cri: Geerli. Nass: Ak sz. Delleten: Yol gstererek, iaret ile. Takyd: art koma. Bir sz eer mutlak olarak, yani artsz olarak sylenmise; artk bu ekilde tefsir olunur. Ancak aka veya delleten bir arta balanmsa, artk bu art ile beraber geerli olur. Mesel, bir mal satmak zere artsz olarak vekil olarak grevlendirilen kimse, gabin snrlarna dikkat ederek, uygun grd fiyata satar; ancak fhi miktarda ucuza satamaz. Mesel, bir at almak zere vekil edilen kimse, herhangi bir at alsa, muteberdir. Ama siyah bir at istenmise artk bu arta uymas gerekir. Kurban bayramndan az nce bir koyun almak zere vekil edilen kimse, bu koyunu kurban bayramndan sonra alamaz. nki bunun kurbanlk olduu delleten anlalr. MADDE 65. Hzrdaki vasf lav ve gibdeki vasf muteberdir. Mesel, byi meclis-i beyde hzr olan bir kr at satacak olduu hlde u yaz at u kadar bin kurua satdm dese, cb muteber olub, yaz tabri lav olur. Amm meydnda olmayan bir kr at, yaz deyu satsa, vasf muteber olmakla bey mnakid olmaz. (el-vasf fil-hdr lavn vel-vasf fil-ibi muteber) Yani ortada olup, akidde kendisine iret bulunan eyi vasflandrmaya itibar edilmez. O mal neyse odur. Mesel, bir kimse akid meclisinde hzr bulunan bir kr at Bu yaz at u kadara sattm dese akid geerlidir. Yaz demesi bunu etkilemez. nki mal ortadadr. Ancak mesel, akid meclisinde hzr bulunmayan bir kr at, yaz at diyerek satsa akid geerli deildir. Dvc, hkim huzurunda mevcud bulunan demiri gstererek u on okka demir benimdir diye iddia etse; halbuki demir onbe yahud sekiz okka olsa, bu iddia muteberdir. Satc bir taa iaret ederek, u elmas u kadara sana sattm dese, ancak o ta elmas deil de sra (cam) olsa, sat btldr. nki sat elmas kaydna baldr, halbuki elmas ortada yoktur. MADDE 66. Sl cevbda ide olunmu addolunur. Yan tasdk olunan bir slde ne denilmi ise, mucb onu sylemi hkmndedir. (es-sual mudn bil-cevab) Sualde ne sorulmusa, ona verilen cevapta da bu hususa cevap verildii kabul edilir. Mesel, bir kimse u maln u kadara aldm dese kar taraf da Evet dese akid tamamdr. Sualde zikredilen mal satt kabul edilir. Verdii cevap, Bu malm o kiiye sattm demektir. Mesel, bir kimseye Bu maln filana vasyet ettin mi? diye sorulsa, o da Evet dese, bu vasyet o kii hakknda geerli olur. Bu mal filana vasyet ettim mansna gelir. Suale asl cevap mahiyeti tamayan szler, bu hkme girmez.

MADDE 67. Skite bir sz isnd olunmaz. Lkin marz- hcette skt beyndr. (l ynseb li-skitin kavln es-skt f maradl-hceti beyn) Yani skt eden kimse iin, u sz syledi" veya u sz sylemek istedi denilmez. Ancak sylenecek yerde sz sylemezse, skt sz yerine geer; bu sktu ikrr ve beyn addolunur. Bir baka deyile her zaman Skt ikrrdan gelmez. Bir kimse bir bakasnn maln o kimsenin gz nnde telef etse, maln sahibi de skt etse buna rz olduu mansna gelmez. Fuzl denilen ve vekletsiz i gren kimse iin de ayn hkmler cridir. Mvekkil durumunda bulunan kimsenin susmas, fuzlnin onun hakknda yapt akdi kabul ettii mansna gelmez. Bir kimse, bir bakasnn namna, ama onun vekleti olmakszn, bir akid yapsa, mesel maln satsa veya bir mal satn alsa, buna fuzul denir. O dieri bu akdi iittiinde kabul edip iczet (izin) verirse, akid muteberdir. czet vermezse muteber deildir. Fuzulnin iini duyup da susmas, kabul ettii mnsna gelmez. Bu kidenin istisnlar vardr: Bir kimse bir bakasna Bu mal sana emnet brakyorum dese, br ise hibir ey sylemese, emneti kabul etmi saylr. Nikh akdinde, bikr-i bligann (bkire kzn) susmas nikh kabul ettiini gsterir. nki rf ve dete gre bkire kzlar, mahcubiyetleri sebebiyle, nikh akdinde aka kabul beyannda bulunmazlar. Ama dul kadnlar iin skt kabul ettii eklinde tefsir olunamaz. MADDE 68. Bir eyin umr- btnada delli, ol eyin makmna kim olur. Yan hakkatine ttl mteassir olan umr- btnada dell-i zhiresi ile hkm olunur. (delil-eyi fil-umril-btneti yekmu makmehu) Umr: (emr oulu) ler. Btna: Gizli, iyz ile alkal. Zhir: Da vuran. Dell-i zhire: Dardan grlen delil. Kim: kme olunan, yerine geen. Ittl: renmek. Mteassir: (Usr'dan) Zor. in btnn, arka plann, perdenin arkasn, iin gereini renmenin ok zor olduu durumlarda, grnteki, zhir delillere gre hareket edilir. Bir kimse ald hayvann hasta kmas zerine bunu tedviye balamsa, artk bu ayba rz olduunu gsterir. nki her ne kadar ayba rz olduu btn bir durum ise de, yani dardan bilinmesi zor ise de, tedviye balamas zhir durumu ifade eder, yani btn durumun (hayvan kabul kasdnn) da vurulmas demektir. Kabul etmese, tedviye balamazd. Bir mal elinde zilyed olarak bulunduran kimsenin, o maln sahibi olduuna hidlik geerlidir. hid bunun gerekten o kimseye it olduunu bilemez. Bilmesi de aranmaz. Grnteki delile gre konuur. Ktilin kast ile davranp davranmad, kulland letin ldrc olup olmadndan anlalr. Kasden ve teammden adam ldrmenin cezs ksastr. Bunun dndaki adam ldrme sularnn cezs ksas deildir. Ktilin kasd, tabanca, bak, balta gibi ldrc bir letle suu ilemesinden anlalr. Krein sap ile vurmu ve adam lmse, ktilde ldrme kasd deil, dvme kasd vardr, denir.

MADDE 69. Mktebe muhtaba gibidir. (el-kitb kel-hitb) Mktebe: (kitb'dan) Yazma. Muhataba: (hitb'dan) Konuma. Yaz ile beyan, sz ile beyan gibidir. Dolaysyla bir kimsenin bakasna yazdrp imzlad veya mhrledii bir sened ikrr yerine geer. Szl vasyet muteber olduu gibi, elyazs vasyet de muteberdir. Bir erkek, evlenmesi ciz olan bir kadna mektup yazp evlenmek zere icapta bulunsa, kadn da iki hid huzurunda okuyup kabul ettiini bildirse, nikh sahih olur. Btn akidlerde de byledir. Erkek zevcesine talk verdiini mektupla bildirse, kadn bunu okuduunda evlilik sona erer. Geri yalnz yaz veya mhr ile amel olunamaz (Mecelle m.1736). nki yaz yazya benzer. Ancak bu prensip szn shhati ile deil, isbat ile ilgilidir. Yani byle bir yazda mevcut bor dinen ve hukuken muteber bir bortur. Ama bir niz vukuunda bu borcu isbatlamak iin hid gibi deliller gerekir. Mahkeme sicilleri ve tapu kaytlar byle deildir. Bunlara tek balarna itimad edilir. Tccar defterleri de byledir. Burada yazan bilgiler iin hid ve baka delil aranmaz. MADDE 70. Dilsizin iret-i mahdesi lisn ile beyn gibidir. (iret minel-ahrasi mutebern ve kimetn makmel-ibreti f klli ey) Konuamayan kimsenin iaret-i ma'hudesi (bilinen bir iareti) varsa, artk bu sz yerine geer. ou zaman, kendisine sylenen bir sze karlk ban enine sallamak inkra, yukardan aa sallamak kabule dellet eder. Ancak hidlik bu hkmden mstesndr. nki burada sz esastr. Dilsiz, hid olamaz. Dilsiz, eer ayn zamanda da sar ise, buna ahras denir. Ahras, din emirlerin oundan mstesn tutulur. Hadd cezalar da buna tatbik edilmez. Namaz birey okumadan klar. Dili tutulan kimse de eer bu dil tutukluu lmne dek (veya bir kavilde bir sene) uzam ve bilinen bir iareti varsa dilsiz gibi kabul edilir. MADDE 71. Tercmnn kavli her hussda kabl olunur. (yukbel kavll-mtercimi fil-huddi ke-ayrih) Tercman, birinin anlatt eyi, szl olarak baka bir lisana eviren kimse demektir. Yazy tercme edene mtercim denir. Tercman kelimesi, Arapadan dragoman olarak Rumcaya gemi; Rumcadan da Trkeye gemitir. Tercmann sz her hususta, yani hukukun btn sahalarnda, akidlerde, cez davlarnda, ikrrda, yeminde, asl syleyen kimsenin sz olarak kabul edilir. Nitekim hkimin dav taraflarndan birinin dilini anlamamas durumunda tercmana mrcaat edilir. mam Azam Eb Hanfe ve Eb Ysufa gre tek kii tercmanlk yapsa kfidir. Ancak mam Muhammed tercman hid mevkiinde kabul ettii iin en az iki kii olmasn art koar.

Osmanllar zamannda Trk olmayan vatandalarn veya ecneblerin davlarnda mutlaka tercman bulundurulurdu. MADDE 72. Hats zhir olan zanna itibr yokdur. (l brete biz-zannil-beyyini hatauh) Bir bilgi yzde yz ise yakn; yzde elliden fazla ise zann; yzde elliden az ise vehm denir. Zhir: Ak. Bir zannda, ak bir hat varsa, artk o zanna itibar edilmez. Mesel, borcu var zannyla birine para verse; sonra borcu olmad ortaya ksa; verdii paray geri alabilir. Bu madde slm hukukunda hukuka aykr mahkeme kararlarnn dzeltilmesi, yani temyiz ve istinaf bakmndan da mhim bir esas tekil eder. Nitekim bir hkimin verdii hkm, sonradan tekrar bu hkimin nne gelse veya bir baka hkime gtrlse, hukuka aykrlk var ise, hkm bozularak yeniden muhakeme yaplp baka bir hkm verilir. Bu madde ictihad ile ictihadn bozulamayacana dair Mecellenin 16. maddesinin istisns gibidir. MADDE 73. Senede mstenid olan ihtiml ile hccet yokdur. Mesel bir kimse veresesinden birine u kadar kuru borcu olduunu ikrar ettii takdirde, eer maraz- mevtinde ise, dier verese tasdik etmedike bu ikrar hccet deildir. Zira dier vereseden mal karmak ihtimali maraz- mevte msteniddir. Amma hl-i shhatde ise ikrar muteber olur ve ol halde olan ihtimal mcerred bir nevi tevehhm olduundan ikrarn hcciyyetine mni olmaz. (l hccette meal-ihtimlin-n an dell) Sened: Salam delil. Mstenid: stinad eden, dayanan. Hccet: Delil. Dayana salam olan ihtimaller, dayana daha az salam ihtimallerin delil mahiyetini kaldrr. Bir baka deyile, salam temele dayanan ve mahiyeti kesin deliller, bunlara gvenmeyi azaltan sebeplerin varl durumunda deerini kaybeder. Mesel, bir kimse lm hastalnda vrislerinden birine bir mikdar bor ikrrnda bulunsa, vasyet hkmnde kabul edilir ve vrislerinden mal karma maksadna matuf addedilir. Yerine getirilmesi de dier vrislerin iczet vermesine baldr. lm hastal (maraz- mevt), bir kimsenin lmnden geriye doru bir sene iinde tutulduu, giderek arlaan, kendisinde lm korkusu meydana getiren ve lmne de sebeb olan hastala denir. Sadece hastalk deil; hmilelik, idam sehpasna karlma, dalgalar arasndaki gemide olma, cephede atma esnsnda bulunma gibi haller de lm hastal saylr. lm hastas, mallarnn ancak te birinden balama, vakf gibi karlksz muameleler yapabilir. Alm-satm da maln piyasa kymetinden olmaldr. Evlenebilir. Ancak evlilii mehr-i misl (kadnn emsallerinin evlenirken ald mehr) zerinden sahih olur. Boanabilir. Ancak boad kadnn ddeti iinde lrse, kadn kendisine vris olur. [Evliliin lm veya boanma ile sona erdii hallerde zifaf veya halvet olunmu kadnn beklemesi gereken mddete ddet denir. Bu mddet, kadn hmile ise, ocuk doana kadardr. lmde 4 ay 10 gn; boanmada hayz mddeti; kadn hayzdan kesilmise aydr.]

Bir davda hidlerin beyanlar her ne kadar muteber de olsa, bunlarn hdiseyle madd veya manev alka ve irtibatlar, birbirleriyle az birlii yapm olmalar, asker, talebe, ii gibi psikolojik etki altnda kaldklar phesi, bunlarn ahidliklerine itibar edilmesini imknsz klar. Bu madde hkime tannan takdir serbestisine de esas tekil etmektedir. Hkim, kendisine takdim edilen delilleri, kuvvet derecesine gre takdir eder ve hkmn verir. MADDE 74. Tevehhme itibr yokdur. (l itibre li't-tevehhm) Tevehhm: Vehmetme. Bir bilgi yzde yz ise yakn; yzde elliden fazla ise zann; yzde elliden az ise vehm denir. oulu evhm gelir. Bu madde de bir nceki maddeyle alkaldr. Salam delile dayanmayan ihtimaller vehimden ibaret olup bunlara itibar edilemez. Mesel, bir kimse satn ald maln satcsndan, bu maln bakasna ait olabilecei ihtimaline kar kefl gstermesini isteyemez. nki herkesin elindeki mal, onun mlk kabul edilir. Bu mal alm olabilir. Bakasnn emneti olabilir. Bunlarn hepsi vehimdir. tibar olunmaz. Bir kimse ldnde, brakt mallardan borlar denir. Meyyitin baka alacaklsnn ortaya kmas hlinde mahrumiyete dmesi mevhm ise de buna itibar olunmaz. Borlarn demesi tehir olunmaz. Byle bir alacakl karsa, usul dairesinde alacan alr. Bir kimse velsi olduu yetimin maln, yangnda yanma ihtimline binen satamaz. Yangn kp da o maln yanmas vehimden ibrettir. MADDE 75. Brhn ile sbit olan ey, ynen sbit gibidir. (es-sbit bil-burhni kes-sbiti bil-yn) Brhn: hid, sened, ikrr gibi doruyu yanltan, hakly hakszda ayrmaya yarayan her eit delil. Iyn: Ak. Bir delil ile sbit olmu (isbatlanm) olan ey, aka sbit olmu gibidir. Artk bunda pheye mahal yoktur. Mesel, borcu uslne uygun ikrr veya hidlikle ortaya kan bir akid, aka yaplm ve grlm gibi kabul edilir. Her ne kadar bu akdin yapldn grmese de, delili grd zaman, bu akdi grm gibidir. Bir kimse bir bakasndan bir hakk talep etse, o kimse de bunu ikrar etse, ynen sbit olan bu ikrar, o kimse aleyhinde delil tekil eder. O kimse sonradan bu ikrarn inkr etse, alacakl da bu ikrar iki hid ile isbat etse, bu ahdet, ikrarn inkr eden kimse aleyhinde brhan (delil) tekil eder. Bir kimse bir dierine Felann sana olan bocuna kefilim dese, ama borcun mikdar keflet esnsnda aka sylenmezse, sonradan felann bin kuru borcu olduu usulne uygun delillerle sbit olsa, kefil gerektiinde o mikdar demekle mkelleftir. MADDE 76. Beyyine mdde iin ve yemin mnkir zerinedir. (el-beyyinet alel-mdde vel-yemn al men enkere)

Beyyine: hid ve sened gibi deliller. Mdde: Davc, iddia eden . Mnkir: Borcu, suu inkr eden. Aynen bir hads-i erfden alnan bu madde ile bunu izleyen birka madde slm muhakeme hukukunda isbat kidelerinin esasn oluturur. Bir hususu iddia edene iddiasn delillendirmek der. Bu iddiay inkr eden ise kendisinden istenirse yemin eder. Filann bana u kadar borcu vardr diye iddia eden kimse, bunu uslne uygun ekilde delillendirmelidir. Yoksa kar taraf borlu olmadn isbat zorunda braklamaz. Yani Benim alacam var dediinde, kar taraf borlu olmadn sylese, borlu olmadn isbat etmek zorunda deildir. Alacakl olduunu iddia eden, alacakl olduunu isbat edecektir. ddia sahibi iddiasn delillendiremezse, yani beyyine gsteremezse; kar tarafa bu iddiann doru olmad hususunda yeminde bulunmasn teklif edebilir. nkr edenin (davlnn) yemin etmesini, davc (iddia eden) isteyebilir; hkim isteyemez. Davl, yani iddiay inkr eden, davcnn iddiasnn doru olmad (mesel borlu olmad) hususunda yemin ederse, dav der. Davl, yani iddiay inkr eden, yeminden kanrsa, buna nkl (kaf ile) denir. Bu, artk davlnn aleyhine delil tekil eder. Yani davcnn iddiasnn doru olduu anlalr. Davl yemin eder ve dav derse; sonradan davcnn (iddia edenin) eline yeni bir delil geerse, tekrar dav aabilir. MADDE 77. Beyyine hilf- zhiri isbt iin ve yemin asl ibk iindir. (el-beyyinet riat li-isbti hilfiz-zhir vel-yemin li-ibkil-asl) Beyyine: (beyndan) hid gibi vaziyeti beyna (akla) kavuturan delil. Hilf- zhir: Grnn aksi. bk: Bki klmak, yerinde brakmak. Delil, grnteki vaziyetin aksini isbatlamaya yarar. Yemin ise, bu durumun hl muteber olduunu gsterir. Bir baka deyile yemin asla dairdir. Mesel, mteri bir bey' (satm) akdinin rz ile yapldn; satc ise ikrhen (zorla) yapldn iddia etse; burada mterinin szne itibar edilir. Satc zorla yapldn isbatlamak zorundadr. nki akidlerde rz asldr. Mal gasbeden, maln telef olduunu syleyip, kendisini deil de, kymetini vermek isteyince; mal shibi, Telef olmad, malm isterim! dese; gasbeden kimse, iki hid getirirse, mahkemeyi kazanr. Bir kadn kocasnn kendisini boadn iddia etse; koca da boamadn sylese, evlilik asl olduundan, kadn iddiasn isbatlamak mecburiyetindedir. Aksi takdirde koca yemin eder ve evlilik devam eder. Koca yalan yere yemin etmi ise, gnaha girer; kadn ise gnaha girmez. Bu maddenin de istisnlar vardr: Mesel, kendisine emnet braklm olan kimse, bunu teslim ettiini veya kusuru olmakszn telef olduunu yeminle beraber beyan etse, bu sz esas alnr, kendisinden ayrca delil istenmez. Kar taraf, emneti veren, maln telef olmadn isbatlamak mecburiyetindedir. Bu takdirde emneti ide ile mesul olur. MADDE 78. Beyyine hccet-i mteaddiye ve ikrr hccet-i ksradr. (el-beyyinet hccetn mteaddiyetn vel-ikrru hccetn ksra)

Beyyine: hid gibi hkme esas tekil eden delil. krr: Borlu veya sulu olduunu itiraf. Ksr: Kusurlu, eksik. Mteadd: Aktif, taarruz eden. Hccet-i mteaddiye: Birinci derecede delil. Hccet-i ksra: kinci derecede delil. Mteadd, ksray ortadan kaldrabilir. Beyyinenin isbat vstas oluu, objektif, umum ve mulldr. mahkemede ileri srldnde, hkimin hkmyle hukuk deer kazanr. Alkadarlarn hepsine tesir eder. Beyyine, uslne uygun hid ve seneddir. Ancak ikrr, sadece ikrarda bulunan iin hkm douran subjektif bir delildir. Bu sebeple mesel, bir kimse, nesebsiz bir ocuun kendi ocuu olduunu ikrr etse, bu ikrr ile neseb sbit olur. Byle bir neseb hakknda beyyine ileri srlebilir. Yani bir bakas, bu ocuun kendi ocuu olduuna dair delil ileri srebilir. Yalnz ikrr kfi gelmez. nki ikrr ile ikrr ayn kuvvettedir. nce ikrr edenin ikrr hkm dourur. Bir bakasnn ocuunu, kendi ocuu olarak iddia etmek caiz deildir. ocuk, nikhnda doduu erkein ocuu saylr. Sahih nikh altnda domu ocuun nesebini kimse iddia edemez. Delil, beyyine de ileri sremez. Ancak nesebi sbit olmayan (gayrmeru) ocuun veya nesebi nikh altnda doarak deil de, ikrr ile sbit olmu bir ocuun nesebinin kendisine ait olduu hususunda beyyine ileri srlebilir. Bir lnn borcu olduuna dair beyyine ileri srlse ve bu da mahkemece kabul olunsa artk vrislerin hepsi bundan etkilenir. Ancak vrislerden biri, mris (kendisine miras brakan) hakknda bir bor ikrrnda bulunsa, yani mrisinin birisine borlu olduunu ikrr etse, bu ikrr sadece kendi miras hissesi iin geerlidir. Dier vrisleri etkilemez. MADDE 79. Kii ikrryla muheze olunur. (el-mer muhazn bi-ikrrihi) krr, birisine, hukuken bir borcu veya mkellefiyeti olduunu dili ile sylemesi veya yazyla yazmas demektir. Muheze olunmak, mes'ul tutulmak demektir. Hukuken muteber ve mahkemece kabul olunmu bir ikrr, sahibi aleyhine delil vasf tar. Bakaca delil aranmaz. Mesel, bir kimse birisine borcu olduunu ikrr etse, bunu demesi gerekir. krrda bulunan, sonradan bu ikrrndan dnemez. krr varsa, kar taraftan delil istenmez, hkm bu ikrra dayanarak verilir. Ancak cez davlarnda ikrr her zaman tek bana kfi gelmez. ahs haklarndan saylmayan zin, irtidd gibi sularda, ikrrdan rcu veya ikrrn inkr muteberdir. MADDE 80. Tenkuz ile hccet kalmaz, lkin mtenkzn aleyhine olan hkme halel gelmez. Mesel, hidler ahdetlerinden rcu ile tenkuz etdiklerinde ahdetleri hccet olmaz. Lkin evvelki ahdetleri zerine kd hkmetmi ise bu hkm dahi bozulmayb, mahkmn bihi hidlerin tazmn etmesi lzm gelir. (l ynkadul-hkm bit-tenkuz) Tenkuz: Tezat, eliki. Hccet: Delil. Mtenkz: elien. Bir delil, sonradan hukuka uygun olarak nakzedilse (bozulsa); yani bununla tezat arzeden bir hal ortaya ksa; o delil, delil olma vasfn kaybeder. Ancak bu delili nakzedenin aleyhine nceden bir hkm verilmi ise, bu hkm bozulmaz. Mesel,

hidler didliklerinden rcu etseler (dnseler), bu rcu'lar, hidlik delilini (hccetini) nakzeder. Artk bir tenkuzdan (elikiden) szedilir. Bu takdirde eski ahdetleri mahkemede delil (hccet) olmaz. Ancak hidliklerinden dnmelerinden evvel, ilk hidliklerine dayanlarak mahkemede hkm verilmise; bu hkm sonradan ahdeten rcu etseler bile bozulmaz. Fakat hidler, davy kaybedenin kayplarn tazmin ederler. Bunlarn hidlii ile idam cezs verilmi ise, lnn diyetini derler. Bir kimse bir borcu nce inkr etse; sonra da ikrr etse; ikrr muteberdir. Ancak nce ikrr etse, sonra inkr etse, buna itibar olunmaz. nki inkrda thmet vardr. nki inkr etmek, insan thmet altna sokar. Bortan kurtulmak iin yalan sylemek ihtimli vardr. Bu maddedeki hccet szyle hidlik kasdedilmektedir. krr ise hidlik gibi deildir. krrda tenkuz, yani eliki, ikrrn geerliliini etkilemez. MADDE 81. Asl sbit olmad hlde ferin sbit olduu vriddir. Mesel bir kimse filann filana u kadar kuru deyni vardr, ben dahi ona keflim dese ve aslin inkr zerine dyin iddi etse, mebl- mezbru keflin vermesi lzm gelir. (kad yesbtl-fer mea ademi sbtil-asl) Asl esas, gvde, temel; fer ise dal demektir. Bir eyin asl sbit olmad halde, bunun ferinin, yani buna bal teferruatn sbit olduu haller vardr. Bu madde yukarda geen Asl skt oldukda fer dahi skt olur eklindeki 50. maddeyle yakndan alkal ve onun tamamlaycsdr. Bu sebeple bunun hemen arkasndan zikredilse daha yerinde olurdu. Mesel, bir kimse Filann felana u kadar borcu vardr, ben de ona keflim dese, bu szde geen asl borlu, borcu inkr edip, bor hukuken sbit olmasa bile, keflim diyen kimsenin mesuliyeti devam eder. Yani borcu demesi gerekir. Halbuki 50. maddeye gre, mesel asl borlunun ibr edilmesi, yani bortan kurtulmas, keflin de ibrs neticesini dourmaktadr. Ayrca keflin de ibr edilmesi gerekmez. MADDE 82. artn sbtu ndinde ona muallak olan eyin sbtu lzm olur. (el-muallaku bi-art yecib sbth nde sbtihi) Sbt: Sbit olma. Muallak: Talk edilmi, askya alnm, balanm. Hukuk tasarruflarn bir arta talki (balanmas) ciz ve bu art sbit olduunda o i de sbit olur. Bu ve bundan sonraki bir ka madde slm hukukunda artl tasarruflar konusunu esas hatlaryla ele almaktadr. Mesel, bir kimse Eer senden alacam varsa ibr ettim dese ve gerekte alaca varsa, bu alacak ortadan kalkar. slm hukukunda art ya talk veya takyid olur. Bu maddede zikredilen art, talk arttr. Falan ey olursa (veya olmazsa)... diyerek yaplan akidlerde talk szkonusudur. Ta'lk, asmak, askya almak, balamak demektir. Muallak, askya alnm, balanm demektir. Takyid ise kaytlamak, art komak demektir. Talk art, ya mlyim arttr, yani hukuka elverilidir. Bu art akdin gereklerini teyid eder. Yahud gayrmlyimdir, hukuken elverisizdir. Bunlardan mlyim art hukuken

muteberdir. Buna riyet lzmdr. Mlyim olmayan art ise hukuken muteber olmad gibi, riyet de gerekmez. Baz tasarruflar talk art koulmaya msaittir; bazlar art mlyim olsa bile talk arta msait deildir. Veklet, vasiyet, havle, keflet, kefletten ibr, ticarete izin, sattan sonra ufadan vazgeme, kaz (hkim tayini ve azli), emret (vli tayini ve azli) gibi baz hukuk tasarruflar talk arta elverilidir. Ancak bu artn mlyim olmas lazmdr. Mesel, Filan kimse bana dav aarsa vekilimsin dese ve kar taraf da kabul etse veklet geerlidir. Ama Rzgr eserse (veya filan eve girersen) vekilimsin dese veklet geersizdir. Bey (satm), icre (kir), isticr (cretle i yaptrma), ire (riyet), hibe (balama), sadaka, akde iczet, hacr, sulh, ikrar, bortan ibr, mzraa (tarla kirlama), mskat (bahe kirlama), vakf, tahkm (hakeme gitme), ikle (akdi karlkl rz ile bozma), vekilin azli, art ve ayp muhayyerlii ile mebi geri vermek hakknn iptali gibi baz tasarruflar asla arta talke elverili deildir. Hukuk muameleyi gelecek zamana balamak hususunda da icre, icreyi fesh, mzraa, mskat, mdrebe, veklet, keflet, vas tayini, vasiyet, sattan nce ufadan vazgeme, kaz, emret (emr tayini), vakf, riyet, muhayyerlii iptal gibi muameleler elverilidir. Yani bunlar gelecekteki bir zamana balanabilir. Mesel, Bu evi filan aydan itibaren u kadar paraya sana kirladm eklinde yaplan bir icre akdi muteberdir. Bey, beye iczet, beyi fesih, ksmet (mterek mal taksim), irket (ortaklk), hibe, maldan sulh, bortan ibr gibi hukuk muameleler asla zamana balanamaz. Mesel, Bu mal gelecek ayn banda u kadar paraya sana sattm eklindeki bir akid muteber deildir MADDE 83. Bi-kaderil-imkn arta mrat olunmak lzm gelir. (yelzim mrat-art bi-kaderil-imkn) Bi: ile. Kader: G, kudret. Bikaderil-imkn: Mmkn mertebe. Mrat: Riayet, uymak. Mmkn mertebe akidlerde koulan artlara riayet etmek gerekir. Bu madde, bir hads-i erifden alnmtr. nceki maddede artn iki eitinden birincisi olan ta'lik art bildirilmiti. Bu maddede bildirilen de takyid arttr. Bu ii yapar isen bu mal sana sattm (veya aldm) demek ve kar tarafn da kabul etmesi takyid arttr. Bu da trldr: Ciz art, mfsid art veya lav art. Ciz olan art mutlaka yerine getirilir. Akdin gerektirdii bir eyi, yani art edilmese de yapmas lzm veya ciz veya det olan bir eyi art etmek cizdir. Maln sattan sonra mteriye it olmas veya semenin veresiye olmas yahud muhayyerlik ya da paket edilmesini istemek gibi. Lav olan art ile yaplan akid geerli ise de artn yerine getirilmesi gerekmez. Bu da akdin gerektirmedii ve taraflara bir faydas olmayan arttr. Mterinin mebi (satlan eyi) bakasna satmamas, veya bakasna satmas, ya da hibe etmesi, yahud baka ehirde satmas, hediye etmemesi, ayra salmamas, kesmemesi, binmemesi, yememesi gibi artlar lavdr. Byle akidler muteber olur. Ancak arta uymak gerekmez. Mfsid veya fsid art ise akdin gerei olmayan ve taraflardan birine fayda salayan arttr. nc bir ahsa fayda salayan artn da fsid olduuna dair ictihdlar vardr. Fsid art geersiz olduu gibi, akdi de ifsad eder. Kadnn kendisini nikh etmesi artyla, bir mal tekrar kendisine satmas artyla, buday un yapmak artyla, satlan mal bir sre alcya teslim etmeyip kullanmak artyla, satlan evde bir sre satcnn oturmas artyla,

mterinin satcya bor veya hediye vermesi artyla yaplan satm veya kiralama gibi akidler fsid art sebebiyle geersizdir, fsiddir. Bey (satm), ksmet (mterek maln taksimi), icre (kira), akde iczet, sulh, bortan ibr, mzraa (ekin ortakl), mskat (ba ortakl), vakf fsid arta balandnda geersiz olur. Buna karlk, veklet, karz, hibe, sadaka, rehin, vas tayini, ikle (karlkl rz ile akdi bozma) ve mezunu hacir (kendisine izin verilmi ocuu veya sefihi muamele yapmaktan men etmek) gibi durumlarda, art fsid olsa bile akid geerliliini srdrr. Mesel, evini lnceye kadar iinde oturmak artyla satmak fsid olduu halde, bu artla hibe etmek geerlidir. Akidden nce fsid art vad edip, akid yaparken sylemezlerse akid geerli olur. Akidden sonra art koarlarsa mameyne (mam Ebu Yusuf ve mam Muhammed'e) gre yine byledir. art konusunda Haneflerin akidlerde irade serbestisine verdikleri ehemmiyet sebebiyle ihtiyatl davranrlar. Buna mukabil bir ksm Mlik hukukusu ve bilhassa Hanbeller daha geni dnrler. Akidlerde koulan ve haram olmayan her eit art muteber kabul etmektedirler. MADDE 84. Vadler sret-i talki iktis ile lzm olur. Mesel sen bu mal filan adama sat eer akesini vermez ise ben veririm dese ve mal alan akeyi vermese bu vadi eden kimsenin akeyi vermesi lzm gelir. (l yelziml-vad ill iz kne muallakan) Vad: Msbet bir ii yapmaya sz vermek. Ta'lik: Askya almak, bir eye balamak. Sret-i ta'lik: Bir eye balayarak. ktis: Brnmek. Vadler talik eklinde yaplrsa balayc olur. Mesel, Bu mal felana sat; eer demezse ben derim eklinde yaplan bir vad balaycdr. Buna muallak vad denir. demezse diyerek borcu dememesine ta'lik yaplmtr. Yani kefil olmak, borlunun dememesi artna balanmtr. Ama Senin borcunu derim eklinde hibir arta balanmakszn yaplan bir vad balayc deildir. Buna mcerred vad denir. Bununla kefil olmu saylmaz. sterse der, istemezse demez. Byle bir vade uymak hukukularn ouna, bu arada Hanef, fi ve Hanbellerle Mliklerin bir ksmna gre vcib deil, mstehabdr. Bir ksm Mlik hukukusuna gre ise mcerred vadi yerine getirmek vcibdir. Her iki ictihda gre de, muteber bir zre istinden vadini yerine getirmemekte mahzur yoktur. Mcerred, yani arta balanmam bir vade uymamann ciz oluuna bir istisn vardr: dedii mebl satc aynen iade ettiinde satm akdini bozacana dair bir vadde bulunan alcnn, bu vadini yerine getirmesi art olduu gibi; alc lse bile vrisleri bunu yerine getirirler. nki bu artk vefen, yani geri alm artyla sat saylr. MADDE 85. Bir eyin nefi damn mukbelesindedir. Yan bir ey telef olduu takdirde hasar kime id ise onun damnnda demek olub, ol kimsenin bu vechile damn ol ey ile intifa mukbil olur. Mesel hyar- ayb ile reddolunan bir hayvan mteri kullanm olmasndan dolay byi cret alamaz. Zr kabler-red telef olayd hasar mteriye id olacakd. (el-harec bid-damn)

Nef': Menfeat. Damn: Tazmin. Bir eyin menfaati, onun tazmini karlndadr. Bir mal hasara uradnda bu zarar kim ekecekse, menfaati de ona ittir. Bir hads-i erifden alnan bu maddeyle bundan sonraki birka tanesi slm hukukunda haksz fiiller ile alkaldr. Szgelii, bir hayvann ayp muhayyerlii sebebiyle geri verilmesi durumunda, mterinin bu hayvan kullanm olmasndan dolay satc cret isteyemez. nki geri verilmeden nce telef olsayd buna alc katlanacakt. Bu madde, gasbedilen maln menfaatinin tazmine konu olmadn gstermektedir. Ancak yetim mal, vakf mal ve muddn lil-istill (kirya verilen) mallar bunun dndadr. Bunlarn gasbedilmesi hlinde menfaatleri de tazmin edilir. Bu hkm, Hanef mezhebine gredir. Dier mezhebde menfaatler mal sayld iin, her halde tazmin edilir. MADDE 86. cret ile damn mctemi olmaz. (el-ecru ved-damn l yectemin) cret: cre (kirlama) akdinin semeni. Damn: Tazminat. cret ile damn bir araya gelmez. Bu madde de yukardaki madde ile alkaldr. Bir kimse bir bakasnn kzlerini gasbedip kullansa ve bundan dolay kzler zayf derek deerlerinde azalma olsa o kimseye bu fark der. Ayrca kullanma iin cret demez. nki menfaat mal olmad iin, gasbda menfaatler tazmin edilmez. Ama sebep farklysa cret ve tazmin bir araya gelir. Nitekim bir kimse belli bir yere kadar gitmek zere bir hayvan kirlasa, buradan daha uzaa gitse ve bu sebeple hayvan telef olsa, hem creti, hem de hayvann deerini der. Buradaki tazmin, mal eer misl, yani piyasada benzeri bulunan bir mal ise mislini; kyem, yani piyasada benzeri bulunmayan ve bulunsa da fiat farkl olan mal ise kymetini demek suretiyle yaplr. Kirlanan mal, kircnn elinde emnettir. Teadd, taksr ve kendisine verilen izne muhafeleti olmakszn helk olmusa, demez. Teadd, kastla veya kendisine verilen talimatn yahud detin hilfna hareket etmek; taksr ise hakl bir sebep bulunmakszn maln muhafazasnda gsterilen kusur ve ihmaldir. Mal det hricinde kullanmak teadd saylr. Kirlanan maln vasfn ve kullanln mcire zarar verecek ekilde deitiremez. Mesel oturmak iin kirlanan ev, demirci dkkn olarak kullanlamaz. Hayvan binmek ve yk tamak iin; elbise giymek iin kirlanr. arta uymayp, hayvan, ev ve elbise zarar grrse, kirc tazmin eder. Mesel hayvana zararl ey ykleyip veya hayvan ekerek veya derek sakat ederse der. MADDE 87. Mazarrat menfeat mukbelesindedir. Yan bir eyin menfeatine nil olan, onun mazarratna mtehammil olur. (el-madarrat bi'l-menfea) Bir eyden menfeatlenen kimse, o eyin zararn da yklenir. Nitekim, bir vakf evde oturan kimse, bu evin tmir masrafn karlar.

Mesel, bir mterek maln zarur masraflarna tm mlikler katlr. nki menfeatinde de ortaktrlar. Fakir bir laktin, yani sokakta bulunmu kimsesiz bir ocuun nafakas beytlmlden (devlet haznesinden) verilir. lnce de miras beytlmle kalr. Emrin (halfe, sultan, vli) vazife ve mesuliyetlerinin karlnda halktan itaat grme, geimi iin de beytlmlden maa alma gibi haklar vardr. Umum yolda bir maktul bulunup da, ktili belli olmazsa, diyetini beytlml der. Nitekim velsi olmayan maktuln diyetini de beytlml almaktadr. MADDE 88. Klfet nimete ve nimet klfete gredir. (el-ganem bil-garem) Bu madde man bakmndan bir nceki maddenin ayns olup baka bir ekilde ifade edilmi halidir. Maamafih arada nanslar vardr. Bir iin klfetini, skntsn kim ekiyorsa, o iten de o nimetlenir. Bir iin nimetini yiyen kimse, klfetini de eker. i, uyuulan ii yapmadka, crete hak kazanamaz. creti pein verilen kimse de, karlnda kendisinden beklenen ii yapacaktr. Klenin diyeti hr insann diyetinin yarsdr. Ama kleye hadd cezlarnda hrlere verilen ceznn yars verilir. ctima durumlarndaki dezavantajlar karlnda, klelere baka bir takm avantajlar salanmtr. Nitekim klelerin din mkellefiyetleri, hr kimselerden daha hafiftir. Cemaat, cuma, bayram namaz, kurban, zekt, ftra, hac, cihad ve kadnlar tam tesettr ile mkellef deildir. Zimm kle cizye demez. Cemiyet hayatnda kadnlarn din mkellefiyetleri erkeklere gre daha hafiftir. Kadnlar, cemaat, Cuma ve bayram namaz ile mkellef olmad gibi, farz olsa bile yannda mahremi yoksa, hacca gitmez. Cenze hizmetleri, cihad ve vatan mdfaas ile de mkellef deildir. Zimm kadn cizye adyla gayrmslimlerden alnan ba vergisini demez. Bekrsa babas ve srasyla dier mahrem akrabsndan, evli ise kocasndan, kimsesi yoksa beytlmlden nafaka alr. Zenginse, fakir akrabsna, erkein verdiinin yars kadar nafaka verir. Kadn mahkemeye arlmaz; hkim veya nibi, onun evine giderek iki hid huzurunda ifadesini alr. Hrbe (yol kesme) suunda aslmaz. Kadn, mrted olunca erkekten farkl olarak, lm cezsna arptrlmaz, hapsedilir. kle ve kasmeye de itirak etmez; yani erkek akrabs bir su ilediinde diyetini yklenmez; umumi yerde bulunan fili mechul maktuln diyetini de demez. Ancak kadn su iledii zaman, erkek akrabs kadnn diyetini der. Hayat bakmndan erkek ile kadn arasnda bir fark gzetilmedii iin her ikisinin mden (taammden) katlinde ksas icab etmekle beraber; mslman cemiyetinde erkekler vatan mdfaas ve ilelerinin maetini karlamakla mkellef klnd iin, kast d adam ldrmede erkein diyeti, kadnn diyetinin iki mislidir. Kadn, erkek kardeleri ile bir arada olduunda, erkek karde kzkardeinin bir misli kadar miras hissesi alr. nki erkek evlenmemi kzkardeinin nafakas ve su ilediinde gerekirse diyeti ile mkelleftir. Kadn evlendiinde kocasndan nafaka ve mehr alarak bu eksik miras hissesini tamamlam olur. MADDE 89. Bir fiilin hkm filine muzf klnr ve mcbir olmadkca mirine muzf klnmaz. (el-miru l ydman bil-emr) Fil: Fiili yapan. Muzf: zfe edilmi. Mcbir: cbar eden, zorlayan. mir: Emreden.

Bir ii yapan, o iten mesul olur. Bu iin yaplmasn emreden mesul deildir. nki, kimsenin hukuka, dine aykr emri yaplmaz. Mcbir kalmsa, yani icbr olunmusa, bu takdirde neticeden fil deil, icbr eden mesuldr. Mesel, bir kimse bir bakasna Felann maln telef et! diye emretse, o da telef etse tazminle mkellef olur. Bana felanca emretti, mesul de odur! diyemez. Emreden tazminle mkellef olmaz. Ancak istisn olarak, bir ocuk, akll ve bli bir bakasnn emriyle birinin maln telef etse, bu maln tazmini ocuun malndan yaplr. Sonra velsi bunu o ii emredene rcu eder. Yani denen mikdar bu kimseden alr. Bu ve bunu izleyen birka madde slm hukukunda haksz fiillerle ilgili olup, yukarda geen 19 ve devam maddelerle de irtibatldr. krah, bir insan, istemedii bir eyi yapmas iin, haksz olarak zorlamak demektir. krah edilenin yapt fiillerden mesul olmamas iin drt art lzmdr. Mkrihin (zorlayann), korkuttuu eyi yapabilecek kuvvette olmas, mkrehin (zorlanann) korkutulan eyin muhakkak yaplacan bilmesi, korkutulan eyin, lm veya bir uzvun kesilmesi veya zc bir ey olmas, zorlanan eyin, yaplmamas gereken bir ey olmas lzmdr. krah, mlc olan ve mlc olmayan (gayrmlc) ikrah olmak zere iki eittir. Mlc ikrah, tam, ar ikrahtr. nsann rzsn ve ihtiyrn yok eder. Ehliyetini ortadan kaldrr. Bu da, lm, bir uzvun telef olmas veya bu ikisine sebep olacak hapis ve dayak veya btn maln telef edilmesidir. Mlc olmayan ikrah, yalnz rzy yok eder. Bu da bir gnden ziyde hapis veya iddetli dayak ile korkutulmaktr. Byle ikrah da, muayyen durumlar iin ehliyeti kaldrr. lim ve eref sahiplerine sert sylemek, bunlar iin ikrah olduu gibi; mahrem akrabnn hapsedilmesi de ikrah saylr. Sultann (hkmetin, kanunlarn) emri de ikrah demektir. Mlc ikrah ile ilenen irtidad, bakasnn maln telef, hakaret, iftir, kadn iin zin ve livta, arap ime gibi sulardan dolay file cez verilmez; uhrev mesuliyetten de bahsedilemez. Madd zararlar mkrih (ikrah eden) der. Mlc olmayan ikrh ile bakasnn mal telef edilince, telef eden der. Mlc ikrah ile, birisini ldrmek, uzvunu kesmek, bunlara sebep olacak kadar hapsetmek ve dmek, erkek iin zin etmekten dolay mkrehe cez verilmez ise de, uhrev mesuliyet szkonusudur. Bu gibi hallerde mkrih ksas veya diyet ve keffret ile cezlandrlr. krah altnda yaplan satm akdi gibi akidler feshedilir. Ancak nikh, talk, tk (kle zd), ric'at, ksas af, yemin, nezir, zhar ve lda byle deildir. MADDE 90. Mbir, yan bizzt fil ile, mtesebbib mctemi oldukda, hkm ol file muzf klnr. Mesel, birinin tark- mda kazm olduu kuyuya dieri birinin hayvann ilk ile itlf etse o zmin olup kuyuyu hafr eden kimseye damn lzm gelmez. (iz ictemeal-mbiru vel-mtesebbib dfel-hkm lil-mbir) Mbir: Bir ii mbereten, dorudan, vstasz olarak yapan kimse. Mtesebbib: Bir iin yaplmasna sebep olan kimse. Mctemi: ctima eden, birleen. Tark-i mm: Umum yol. lk: Atmak. Hafr: Kazmak. Zmin: Tazmin eden. Damn: Tazmin. Bir ii dorudan yapan kimse ile bu ie sebeb olan kii bir araya geldiinde, dorudan yapan mes'ul olur. Nitekim bir kimse herkesin gelip getii umum bir yola (tark-i mma) bir kuyu kazm olsa, bir bakas da buraya birinin hayvann atarak telef etse, kuyuyu kazan kimse

deil, hayvan oraya atan tazmin edecektir. Kuyuyu kazan mtesebbibdir. Hayvan kuyuya atan da mbirdir. Bu maddenin istisns vardr: Bir davda hkim hkm verdikten sonra, hidler hidliklerinden dndklerini aklasalar, kar tarafn zararn hidler derler. Halbuki hidler mtesebbibdir. Yani hkimin hkmne sebeptirler. Hkim ise mbirdir. Yani hkm dorudan veren kimsedir. Bu sebeple tazmin mkellefiyeti hkime dmeliydi. Ama hidlere der. MADDE 91. Cevz- er damna mnfi olur. Mesel, bir adamn kendi mlknde kazm olduu kuyuya birinin hayvan dp telef olsa damn lzm gelmez. (cevz-eri ynfid-damn) Cevz: Ciz olmak. Cevz- er': Hukukun ve dinin izin verdii hususlar. Damn: Tazmin. Mnfi: Aykr, ortadan kaldran. Hukukun izin vermesi, hukuka aykr bir fiilden dolay tazminde bulunmay ortadan kaldrr. Bir haksz fiile hukuken, dinen ve ahlaken izin verilmi ise, artk orada tazmin szkonusu deildir. Nitekim bir kimsenin kendi bahesinde kazd kuyuya bir bakasnn hayvan dp lse tazmin etmesi gerekmez. nki herkes kendi mlknde istedii gibi tasarruf edebilir. Ancak bu kuyuyu herkesin gelip getii bir yola (tark-i mma) kazm olsayd, orada cevaz- er'den bahsedilemeyecei iin, duruma gre tazmin eder veya diyet derdi. tlftan bahsedebilmek iin teadd bulunmas, yani fiilin haksz olmas lzmdr. Fiil, hukuka uygun ise itlf mesuliyeti yoktur. Nitekim muhtesibin (hkmet grevlisinin) mslmana ait arap ielerini krmas hlinde itlftan sz edilemez. Kangren olmu uzvu kesen doktor; lme mahkm suluyu idam eden celld diyet demez. Bu prensibin de istisnlar vardr: Alktan lmek zere olan kimse, bakasna it bir eyi yiyebilir; ancak bedelini demesi gerekir. Mecellenin 32. maddesinde olduu gibi. MADDE 92. Mbir mteammid olmasa da zmin olur. (el-mbiru dminn ve in lem yeteammed) Mbir: Bir ii mbereten, dorudan, vstasz olarak yapan kimse. Mteammid: Taammd eden, kastl hareket eden. Zmin: Tazmin ile mkellef. Bir haksz fiilin fili, yani bu ii dorudan doruya ileyen kimse, kasd olmasa da tazminle mkelleftir. Mesel bakasnn maln dorudan doruya telef eden kimse, bu ite kastl olup olmadna baklmakszn o mal demek mecburiyetindedir. tlf, bakasna ait bir mal tamamen veya ksmen telef etmek, ortadan kaldrmak demektir. tlf mbereten veya tesebbben olur. Mbereten (dorudan) itlf, bir kimsenin elbisesini yrtmak gibidir. Bunu yapana fil-i mbir denir. Tesebbben (dolayl) itlf, bir eyin telef olmasna sebebiyet vermektir. Bir kandilin ipini keserek kandilin yere dp krlmasna sebebiyet veren kimse ipi ve kandili tesebbben itlf etmitir. Burada da file mtesebbib denir. Mbereten itlfta fili mesul tutabilmek iin

kusur mhim deildir. Ama tesebbben itlfta mesuliyetten bahsedebilmek iin filde kusur aranr. MADDE 93. Mtesebbib mteammid olmadkca zmin olmaz. (el-mtesebbib l yadman ill bit-teammd) Mtesebbib: Bir iin yaplmasna sebep olan kimse. Bir haksz fiili dorudan doruya deil de vstal olarak ileyen kimse, ancak kastlysa tazminle mkelleftir. Mesel, bir kimsenin hayvan birinden rkp de kaarak kaybolsa bu kimseye tazmin gerekmez. Halbuki kasden rktseydi o zaman demesi gerekirdi. Ktil, maktuln evinin adresini birisine sorsa, o da ldreceini bilmeden sylese, mesul deildir. Ama maktuln elini kolunu tutup ktilin ldrmesine yardmc olan kimse duruma gre diyetle mkelleftir. MADDE 94. Hayvntn kendiliinden olarak cinyet ve mazarrat hederdir. (cinyetl-ecm cebbar) Bu hkm, Hazret-i Peygamber'in bir hads-i erfinden alnmtr. Hayvanlar, kendiliklerinden birisinin lmne, yaralanmasna veya malnn helak olmasna sebep olursa, bundan dolay sahibi mes'ul olmaz. Bir hayvan, sahibinin her zaman balad bir yerden, mesel ahrdan, kendi kendine boanarak bakasnn maln telef etse sahibi demez. Merada otlayan bir srn bakasnn ekinini yemesi, bir kedinin baka birinin kuunu yemesi de -eer sahiplerinin bir mdahalesi yoksa- byledir. Hayvanlarn sebebiyet verdii lm hdiselerine cinyetl-behim denir. Merada veya sahibinin mlknde otlayan bir hayvann arparak veya baka bir ekilde ldrd kimse iin bir ey lzm gelmez. Bir hayvan zerinde binicisi olduu halde birisini teperek veya arparak vs. ldrrse, binicisine diyet lzm gelir; arka ayayla arpmsa gerekmez. pinden boanarak birisini telef eden hayvan iin de diyet gerekmez. Bir hayvan rkterek birisinin lmne sebep olan kimse diyet der. Bir kimse umum yerlerde babo braklmas det olmayan kpek gibi bir hayvan babo brakp o da bir kiiyi ldrrse, veya hayvan bir kimsenin zerine sevkeder de o kii lrse, hayvan sahibine diyet lzm gelir. Hayvanlarn bir mal itlf, umumiyetle tesebbben itlfa girer. Burada hayvan sahibi ancak seyirci kalmak gibi kusuru varsa tazmin eder. Bunun hricinde hayvanlarn telef ettii mallar sahibi demez. Ancak sahibinin zerinde bulunduu at mahmuzlayarak mal inemesi durumunda mbereten itlf bahis mevzuudur. Tehlikeli hayvanlarda da sahibi nceden ikaz edilmise mesul olur. MADDE 95. Gayrn mlknde tasarrufla emretmek btldr. (el-emru bit-tasarrufi f mlkil-ayri btl) Gayr: Bakas. Tasarruf: Kullanmak, sarfetmek. Btl: Asla muteber olmayan.

Bakasnn malnda sahibinin izni olmadka tasarruf edilemedii gibi; bir bakasna da yine bir bakasnn malnda tasarruf etmesi hususunda emretmesi, bu mal kullanma hakkn vermez. nki bakasnn maldr. Szgelii, bir kimse u adamn maln al veya telef et! dese, o da alsa veya telef etse, ikrah, yani tehdid ve zorlama szkonusu olmadka alann demesi gerekir. "Bana felanca byle yap dedi!" demekle kendisini kurtaramaz. Mlk, insann mlik olduu eydir. Hazret-i Peygamber Bir mminin mal, onun gnl rzs olmadan alnrsa hell olmaz buyurdu. Buradan da anlalyor ki, devlet milletten meru olmayan ve meru mikdar aan bir ey alamaz. Meru olmayan vergileri de millete yklemez. Alrsa, gasb etmi, zulm etmi olur. Gnl rzas olmadan, zorla ald bu mallar sahiplerine geri vermesi lzm olur. Devletin millet malna el koymas, gasb etmesi, sosyalist memleketlerde olur. slmiyyet, sosyalist devlet sistemini kabul etmez. Hac Reid Paa, Mecelle erhinde, itirak-i emvl, yani komnistliin asl ciz olmadn bildirmektedir. slmiyette kapitalist bir ekonomi sistemi de yoktur. Zekt farzas, her iki sistemi de kknden bertaraf etmektedir. slmiyette sosyal adalet vardr. Herkes almasnn, aln terinin karlna kavuur. Kimsenin, bakasnn malnda gz olamaz. Devlet de, milleti smremez; hkmet adamlar, devlet haznesi olan beytlmlin parasn da kendi keyfince kullanamaz. MADDE 96. Bir kimsenin mlknde onun izni olmakszn her bir kimsenin tasarruf etmesi ciz deildir. (l yecz li-ehadin en yetesarrafe f mlkil-ayri bil-iznih) her: Bakas. Herkes kendi maln serbeste kullanabilir. Ancak bir bakasnn maln, onun sarih (ak) veya zmn (rtl) izni olmadka almak veya kullanmak ya da baka tasarruflarda bulunmak ciz deildir. Dolaysyla, bir bakasnn evine ondan izinsiz girilmez. Arsas igal edilemez. Tarlas ekilmez. Eys kullanlmaz. Burada hukukun tand zaruret halleri mstesndr: Nitekim, yolculuk srasnda len bir kimsenin arkadalar bunun mallarn satarak cenze masraflarn karlar, geri kalann da vrislerine verirler. Nafakasz kalan bir kadn, kocasnn malndan nafaka kadar habersizce alabilir. Bir oban, bakasna it olup otlatt hayvanlardan birinin lmek zere olmas durumunda bunu kesebilir. MADDE 97. Bil-sebeb-i meru birinin mln bir kimsenin ahz eylemesi ciz olmaz. (l yecz li-ehadin en yehuze mali ehadin bil-sebebin er) Bil sebeb-i meru: Meru sebep olmakszn. Ahz eylemek: Almak. Bu da bir nceki maddeyle ilgilidir. Hukuken izin verilmemi, meru olmayan bir yolla bakasnn maln almak ciz deildir. Hrszlk, gasp, rvet, kumar gibi yollarla alnan mallarn da iade edilmesi gerekir, nki bunlar meru yollar deildir.

Meru sebepler, bey (satn alma), hibe (balama), ibhe (mbah klma), karz ve riyet (dn alma), icre (kirlama), irs (miras) gibi hallerdir. Ancak bu sebeplerle bakasnn maln almak ciz olur. MADDE 98. Bir eyde sebeb-i temellkn tebeddl, ol eyin tebeddl makmna kimdir. (tebeddl sebebil-mlki kimn makme tebeddliz-zt) Temellk: Mlk edinme. Sebeb-i temellk: Mlk edinme sebebi. Tebeddl: (bedelden) Deimek. Kim: kme olunan, yerine geen. Bir eyin asl deimedii halde, mlk edinme sebebi deitii zaman, o ey de deimi saylr. Bir ey yolla mlk edinilebilir: 1-Bey (satm), hibe gibi mlkiyeti geiren bir akid ile; 2-Miras olarak kendisine intikal etmesi; 3-hraz, yani kimsenin olmayan mbah bir eyi (yamur suyu, av hayvan, terkedilmi mal gibi) ele geirmekle. Bir kimse bakasna hibe ettii bir mal, isterse geri alabilir. Yani hibesinde geri dnebilir. (Bu dinen ciz ise de mekruhtur.) Ancak bir kimse, kendisine balanan bir mal, bakasna satsa, artk bu mal balayan kimse hibesinden dnemez. nki artk o maln mlk edinme sebebi deimitir. Kendisine mal balanan kimse ld zaman da bu mal miras yoluyla vrislerine intikal edecei iin hibe eden hibesinden dnemez. Zenginlerin zekt almas caiz deildir. Ancak bir fakir ald zekt, zengine hediye etse, almas ciz olur. nki artk bunun mlk edinme sebebi deimitir. Zenginlerin adak hayvanndan yemesi ciz deildir. Ancak bunu bir fakire verip, o da zenginlere yedirse, ciz olur. Berre adndaki criyesine gelen adak etinden Hazret-i Peygamber yemitir. Halbuki Hazret-i Peygamber'in adak ve sadaka eti yemesi ciz deildi. "Bu et, Berre'ye sadakadr. Bize hediyye ederse, biz de yeriz" buyurmutur. MADDE 99. Kim ki bir eyi vaktinden evvel isti'cl eyler ise mahrmiyetiyle mu'teb olur. (men iste'cele'-ey'e kable vnihi kibe bihirmanih) sti'cal: (aceleden) Acele etmek. Muteb: tba uram, karlanm, karlk grm. Bir eyi vaktinden nce elde etmek isteyen kimse, o eyden mahrum olur. Mesel, bir kimse mrisini, yani vrisi olduu kimseyi ldrrse, vaktinden nce miras almak istedii farzedilerek mirastan mahrum edilir. Lehine vasiyet edilen kimse de byledir. lm hastalndaki bir kimsenin bin talkla (tamamen ayrc boanmayla) boad hanm, bu kimse ldnde kendisine vris kabul edilir. Boama ise geerlidir. Halbuki boanm kadn vris olmazd. Ancak burada karsn miraslktan drmek istedii farzedilir. MADDE 100. Her kim ki kendi tarafndan temm olan eyi nakzetmeye say ederse, sayi merdddur. (men saa f nakz m temme min cihetihi fe-sayuhu merdd)

Nakz: Bozmak. Sa'y: almak, gayret etmek. Merdud: Reddedilmi. Bizzat tamamlad bir eyi bozmak isteyen kimsenin bu gayretleri muteber olmaz. Dolaysyla ibr-y m ettii, yani btn hak ve alacaklarndan ibr ettii kimseden, bu ibr tarihinden ncesine it bir alacak taleb edemez. nki nceden btn borlarndan bu borluyu bizzat ibr etmiti. Bir ocuk mahkeme huzurunda bli olduunu iddia edip, grn de buna uygunsa, bu ikrar kabul edilir: kl ve bli kimse, din ve hukuk ehliyetini kazanm demektir. bdetle mkelleftir. Muameleleri sahih olur. Ancak bu ocuk, daha sonra, yapt hukuk muameleleri feshetmek maksadyla, bli olmadn iddia etse, bu iddias dinlenilmez. nki daha nce bli olduunu bizzat ikrar etmiti. Bu maddenin de istisnlar vardr: Mesel, bir kimse velsi bulunduu ocuun veya mtevellisi bulunduu vakfn maln bizzat sattktan sonra, bu satta gaben-i fhi olduunu syleyerek feshini istese bu sat bozulabilir. nki gaben olduunu sonradan renmi olabilir. stelik burada ocuun ve vakfn menfaati vardr. Bir kimse satn ald maln satan tarafndan nceden mescid veya mezarlk yapldn sonradan ikrar etse bu iddias dinlenir. nki burada umumun menfaati vardr.

Bibliyografya

Ahmed Cevdet Paa: Ma'ruzat, (haz. Y. Halacolu), stanbul 1980. Ahmed Cevdet Paa: Tezkir, 40-Tetimme, (yaynlayan C. Baysun), Ankara 1986. Ali Haydar Efendi: Drer'l-Hkkm erhu Mecelleti'l-Ahkm, stanbul 1330. Aydn, Mehmet kif: "Bir Hukuku Olarak Ahmed Cevdet Paa", Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986. Aydn, Mehmet kif: "Mecelle'nin Hazrlan", Osmanl Aratrmalar-IX, stanbul 1989. Aydn, Mehmet kif: Mecelle-i Ahkam- Adliye, Diyanet slm Ansiklopedisi, s. 231-235. Banarl, N. Sami: Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c. II. Berki, Ali Himmet: Aklamal Mecelle, Ankara 1959. Bernard Lewis: Modern Trkiyenin Douu (ev. M.Kratl), Ankara 1984. Bilmen, mer Nasuhi: Hukuk- slmiyye ve Istlhat- Fkhiyye Kmsu, 8 Cild, stanbul 1985. Cin, Halil-Akgndz, Ahmet: Trk Hukuk Tarihi, c. 2, Konya 1989. Ekinci, Ekrem Bura: Hukuk Tarihimizin bide Eseri: Mecelle, Tarih ve Medeniyet, sy. 38, Mays 1997, s: 54-56. Ekinci, Ekrem Bura: slm Hukuku Tarihi, stanbul 2006. Erk, Hasan Basri: Mehur Trk Hukukular, stanbul 195?. Fatma Aliye: Ahmed Cevdet Paa ve Zaman, Dersaadet 1332. Gr, Ahmet Refik: Hukuk Tarihi ve Tefekkr Bakmndan Mecelle, stanbul 1993. Hac Reid Paa: Ruh'l-Mecelle, Derseadet 1327-28. Hdim, Eb Said: Menfid-Dekik fi erhi Mecmil-Hakik, Derseadet 1308. Halaolu, Yusuf-Aydn, M. Akif: Cevdet Paa, Diyanet slm Ansiklopedisi, c. 7, s. 444. bn bidn: Reddl-Muhtr, Bulak 1299. bn Nceym: el-Ebah ven-Nezir, Khire 1387/1968. bnlemin M. Kemal: Son Asr Trk airleri, I. Kak, Osman: slm ve Osmanl Hukukunda Mecelle, stanbul 1997. Kuran, Ercment: Trk tefekkr Tarihinde Ahmed Cevdet Paann Yeri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986 Ktkolu, Mbahat S.: Cevdet Paa ve Aile i Mnasebetleri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 208-209. Mahmud Celleddin: Mir'at- Hakikat, c. I, stanbul 1326. Mardin, Ebulul: "Mecelle", slm Ansiklopedisi, Maarif Vekleti. Mardin, Ebulul: Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa, stanbul 1946. Meri, mid: Cevdet Paann Cemiyet ve Devlet Gr, stanbul 1979. Okandan, Recai G.: Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), Birinci Kitap, Osmanl Devletinin Kuruluundan Yklna Kadar, stanbul 1977. Onar, Sddk Sami: "Osmanl mparatorluunda slm Hukukunun Bir Ksmnn Kodifikasyonu: Mecelle", stanbul Hukuk Fakltesi Mecmuas (1955), XX/1-4. ztrk, Osman: Osmanl Hukuk Tarihinde Mecelle, stanbul 1973. Said Paa: Said Paa'nn Htrat, c. I, Dersaadet 1328. Schacht, Joseph: An Introduction to Islamic Law, 2nd edition, Oxford 1966 [slm Hukukuna Giri adyla Trke trc. Mehmet Da-Abdlkadir ener, Ankara 1986.]

Sevi, Vasfi Raid: "Fkh ve Medeni Kanun", Ankara Hukuk Fakltesi Dergisi, VIII/34, 1951. Tarhan, Nuri: "Ahmet Cevdet Paa", Yargtayn Yznc Yldnm Armaan, stanbul 1968. Turan, erafettin: Cevdet Paann Kltr Tarihimizdeki Yeri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 15. Veldet, Hfz: "Kanunlatrma Hareketleri ve Tarzimat", Tanzimat I, stanbul 1940. Yavuz, Hulsi: "Mecelle'nin Tedvni ve Cevdet Paa'nn Hizmetleri", Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986.

Dipnotlar:
Cevdet Paa, Tezkir, 40-Tetimme, (yaynlayan C. Baysun), Ankara 1986, s.3. Tezkir, 40-Tetimme, s. 4-5. 3 Ebulula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, Ankara 1996, s. 13 4 Tezkir, 40-Tetimme, s. 5-6. 5 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 16-17. 6 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 17. 7 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 17-18. 8 Tezkir, 40-Tetimme, s. 292. 9 Tezkir, 40-Tetimme, s. 10-12. 10 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 18. 11 Tezkir, 40-Tetimme, s. 12-13; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 19. 12 Tezkir, 40-Tetimme, s. 15-16; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 19. 13 Tezkir, 40-Tetimme, s. 8,11; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 19-20. 14 Tezkir, 40-Tetimme, s. 16-17; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 24-25. 15 Tezkir, 40-Tetimme, s. 15. 16 Tezkir, 40-Tetimme, s. 17-18. 17 Tezkir, 40-Tetimme, s. 18. 18 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 28. 19 Fatma Aliye, Ahmed Cevdet Paa ve Zaman, Dersaadet 1332, s. 31. 20 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 29. 21 Tezkir, 40-Tetimme, s. 27,45; Yusuf Halaolu-M.Akif Aydn, Cevdet Paa, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c. 7, s. 444. 22 Tezkir, 40-Tetimme, s. 57. 23 Tezkir, 40-Tetimme, s. 63-64. 24 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 54-56. 25 Tezkir, 40-Tetimme, s. 83. 26 Halaolu-Aydn, s. 444; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 57-58. 27 Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 60-61. 28 Tezkir, 40-Tetimme, s. 173-174. 29 Tezkir, 40-Tetimme, s. 245-246. 30 Fatma Aliye, s. 33. 31 Bu konuda bak. Ercment Kuran, Trk tefekkr Tarihinde Ahmed Cevdet Paann Yeri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 7-12; Hulusi Yavuz, Mecellenin Tedvini ve Cevdet Paann Hizmetleri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 41-101; Recai G. Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), Birinci Kitap, Osmanl Devletinin Kuruluundan Yklna Kadar, stanbul 1977, s. 101 vd. 32 Tezkir, 40-Tetimme, s. 62. 33 Kuran, Bildiriler, s. 7. 34 Ahmed Cevdet Paa, Maruzat (haz. Yusuf Halaolu), stanbul 1980, s. 114. 35 Cevdet Paann tarihilii hakknda ayrca bak. mid Meri, Cevdet Paann Cemiyet ve Devlet Gr, stanbul 1979, s.14-22. 36 Tezkir, 40-Tetimme, s. 62. 37 Tezkir, 40-Tetimme, s. 210. 38 erafettin Turan, Cevdet Paann Kltr Tarihimizdeki Yeri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 15. 39 Turan, Bildiriler, s. 15. 40 Tezkir, 40-Tetimme, s. 28. 41 Tezkir, 40-Tetimme, s. 263; Turan, Bildiriler, s. 15. 42 Geni bilgi iin bak. M. Akif Aydn, Bir hukuku olarak Ahmed Cevdet Paa, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 21-39. 43 N. Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c. II, s. 957. 44 bnlemin, Son Asr Trk airleri, I, s. 239. 45 Tezkir, 40-Tetimme, s. 23. 46 Tezkir, 40-Tetimme, s. 59-60. 47 Tezkir, 40-Tetimme, s. 22-23.
2 1

Tezkir, 40-Tetimme, s. 40. Banarl, c. II, 960 50 bnlemin, s. 240. 51 Mbahat S. Ktkolu, Cevdet Paa ve Aile i Mnasebetleri, Ahmed Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985), Bildiriler, stanbul 1986, s. 208-209. 52 Ktkolu, s. 212-213. 53 Ktkolu, s. 203,222. 54 Cevdet Paann eserleri hakknda ayrca bak. Osman ztrk, Osmanl Hukuk Tarihinde Mecelle, stanbul 1973, s.22-23; Halaolu-Aydn, s. 448-449. 55 Sddk Sami Onar, "Osmanl mparatorluunda slm Hukukunun Bir Ksmnn Kodifikasyonu: Mecelle", stanbul Hukuk Fakltesi Mecmuas (1955), XX/1-4, s. 58. 56 Ali Haydar, Drerl-hkkam, stanbul 1330, I, 3-5. 57 Said Paa, Said Paann Hatrat, I, Dersaadet 1328, s. 5-6; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 61-65; Mahmud Celleddin, Mir'at- Hakikat, c. I, stanbul 1326, s.30-31. 58 Ad geen alimler hakknda daha geni bilgi iin bak. ztrk, s. 23-31; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, s. 160-166. 59 A. Refik Gr, Hukuk Tarihi ve Tefekkr Bakmndan Mecelle, stanbul 1993 s.12-14. 60 Mecellenin tamam iin bak. Ali Himmet Berki, Aklamal Mecelle, Ankara 1959. 61 Osman Kak, slm ve Osmanl Hukukunda Mecelle, stanbul 1997, s. 350 vd. 62 Bak. Ekrem Bura Ekinci: slm Hukuku Tarihi, stanbul 2006, s. 256 vd. 63 Ayrca bak. M. Akif Aydn, Mecelle-i Ahkam- Adliye, Diyanet slm Ansiklopedisi, s. 233-234. 64 Ayrca bak. Halil Cin-Ahmet Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. 2, Konya 1989, s. 162. 65 Mecelle hakknda yaplan tenkit ve vgler iin bak. Yavuz, Mecellenin tedvini, s. 96-101. 66 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu (ev. M.Kratl), Ankara 1984, s. 122-123. 67 Mecellenin aklanmas, hazrlanmas, kaynaklar, blmleri, erhleri hakkndaki bu ksm, Ekrem Bura Ekincinin evvelce Tarih ve Medeniyet dergisinde yaymlanm bir makalesinin geniletilmi hlidir. Bak. E. Bura Ekinci, Hukuk tarihimizin abide eseri: Mecelle, Tarih ve Medeniyet, say, 38, Mays 1997, s. 54-56.
49

48